Leksykon przyrodniczy - Minerały

m

MINERAŁY

LEKSYKON PRZYRODNICZY Olaf Medenbach, Cornelia Sussieck-Fornefeld

MINERAŁY Przekład i adaptacja Andrzej Kozłowski, Jan Parafiniuk, Ewa Słaby

Świat Książki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytuł oryginału: Steinbachs Naturfiihrer: Mineralien Ilustracje: Karl Medenbach Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH Monachium 1984 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1995 Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania da­ nych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich. Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Minerały: zespół pracowników naukowych Instytutu Geochemii, Mineralogii i Petrografii Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, w składzie: dr Andrzej Kozłowski dr Jan Parafiniuk dr Ewa Słaby

Spis treści

6

Wstęp

8

Czym jest mineralogia

9

Wewnętrzna struktura kryształów

18

Własności minerałów

26

Powstawanie minerałów

28

Klasa I.

Pierwiastki rodzime

40

Klasa II.

Siarczki i pokrewne

84

Klasa III.

Halogenki

94

Klasa IV.

Tlenki i wodorotlenki

126

Klasa V.

Azotany, węglany, borany

152

Klasa VI.

Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany

168

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany

194

Klasa VIII. Krzemiany

252

Klasa IX.

Związki organiczne

254

Klucz do oznaczania minerałów

284

Wykaz źródeł okazów minerałów

285

Autorzy zdjęć

286

Wykaz minerałów

Redaktor serii: Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Minerały: Katarzyna Duran Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego Korekta: Ewa Garbowska

Przegląd symboli używanych w książce

Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa ISBN 83-7129-194-9 Nr 1197

I Pierwiastki

II Siarczki

III Halogenki

IV Tlenki

V Węglany

VI Siarczany

VII Fosforany

VIII Krzemiany

IX Związki organiczne

5

Wstęp Pierwiastki rodzime Prawidłowość form kryształów i minera­ I. łów oraz piękno ich barw czyniły je od II. Siarczki i pokrewne bardzo dawna obiektami dociekliwych III. Halogenki obserwacji, a także przedmiotem kolek­ IV. Tlenki i wodorotlenki cjonowania. Zainteresowanie kolekcjo­ V. Azotany, węglany, borany nowaniem minerałów w ciągu ostatnich VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany dziesiątków lat stale wzrasta, czego do­ VII. Fosforany, arseniany, wanadany wodem jest coraz większa liczba uczes­ tników wystaw i giełd minerałów, a tak­ VIII. Krzemiany IX. Związki organiczne że członków stowarzyszeń mineralo­ gicznych. Trzecia część książki zawiera klucz do Książka ta jest przeznaczona dla amato­ oznaczania minerałów, który umożliwi rów. Jej celem jest pogłębienie zna­ czytelnikowi oznaczanie poszczegól­ jomości budowy wewnętrznej kryszta­ nych minerałów przez określanie ich łów oraz ich własności. Najważniejsze głównych cech charakterystycznych. rodzaje minerałów zostały opisane Jeżeli rozpatrywać będziemy skład sko­ i przedstawione na zdjęciach i ry­ rupy ziemskiej, to minerały są jej natu­ sunkach. Stanowi to niezbędną pomoc ralnymi, podstawowymi składnikami. do ich oznaczania. Książka dzieli się na Wyróżniają się one jednorodnym (ho­ trzy części. mogenicznym) składem chemicznym Wspomniana część ogólna wprowadza i typową siecią kryształu. Owa sieć po­ czytelnika, który nie zetknął się dotąd woduje istnienie u minerałów (i ogólnie z wiedzą mineralogiczną, wprost w taj­ - kryształów) określonych stałych włas­ niki wnętrza kryształu. Podane tu są ności fizycznych i chemicznych. podstawy wiedzy o strukturze kryształu Te typowe dla rodzajów mineralnych wraz z historycznym przeglądem wa­ i diagnostycznie użyteczne własności są żniejszych odkryć, które do jej poznania stosowane od dawna do identyfikacji mi­ doprowadziły. Ze składu i subtelnej nerałów na podstawie ich cech zewnę­ struktury kryształu wynikają jego chemi­ trznych. Doświadczonemu obserwato­ czne i fizyczne własności, ale także po­ rowi umożliwiają one w wielu przypad­ stać zewnętrzna i jego piękno. kach szybkie i niewątpliwe oznaczenie. W drugiej, głównej części przedstawio­ Zasadą takiej diagnozy jest krytyczna ne zostały 223 spośród najważniejszych, ocena jej rezultatu w celu uniknięcia występujących w Europie minerałów błędnej identyfikacji. Liczne minerały i grup mineralnych. Podobnie jak w in­ można oznaczyć całkowicie pewnie nych tomikach tej serii, rodzaje minera­ i prosto. Inne, z powodu mniej wyraź­ łów są uporządkowane według syste­ nych cech charakterystycznych, dają matyki, która w mineralogii opiera się podstawy jedynie do niejednoznacznych na krystalochemii i zawiera dziewięć przypuszczeń. W takim przypadku o do­ klas: kładną identyfikację należy zwró­ cić się do specjalisty, który w celu cał­ kowicie pewnego oznaczenia może za­ stosować metody fizyczne i chemiczne,

jak na przykład rentgenowska analiza fazowa lub - do oznaczenia składu che­ micznego mikroskopowych obiektów - mikrosonda elektronowa. Aby oznaczać minerały na podstawie cech makroskopowych, niezbędne jest odpowiednie doświadczenie i praktyka. Osoba zainteresowana nie powinna po­ mijać jakiejkolwiek okazji, aby oglą­ dając minerały w kolekcjach i na wysta­ wach szkolić swoje oko. Tylko w ten sposób, w powiązaniu z poradami spec­ jalistów i za pomocą wskazówek zawar­ tych w tej książce, można osiągnąć wy­ starczającą pewność w oznaczaniu mi­ nerałów. Przebieg oznaczania. Łatwo można so­ bie przyswoić umiejętność wykorzys­ tania trzech ważnych cech minerałów, a następnie stosować je z dobrym skut­ kiem do oznaczania minerałów. Są to: 1) połysk, 2) rysa, 3) twardość. Tablice klucza do oznaczania minerałów na końcu książki są ułożone według tych trzech cech. Minerały z połyskiem meta­ licznym są zebrane w jednej części. Da­ lej są one rozdzielone na podstawie ba­ rwy własnej i wzrastającej twardości. Minerały o połysku niemetalicznym dzielą się ze względu na posiadanie barwnej lub bezbarwnej rysy. Minerały z rysą barwną dalej podzielono, biorąc pod uwagę barwę rysy i ułożono je we­ dług wzrastającej twardości. Minerały z rysą bezbarwną (białą) uszeregowano jedynie na podstawie wzrastającej twar­ dości. Po określeniu tych trzech najważ­ niejszych cech diagnostycznych minera­ łów i porównaniu z innymi rodzajami minerałów w tabeli oraz ilustracjami i opisem w części głównej książki, ma­ my zazwyczaj wystarczającą podstawę do oznaczenia okazu.

Osiem symboli rozpoznawczych w głównej części książki Kształt symbolu informuje o układzie krystalograficznym, jego barwa o rysie minerału, liczby określają twardość we­ dług skali Mohsa.

Informacja o połysku: met. = metaliczny półmet. = półmetaliczny niemet. = niemetaliczny

7 6

Czym jest mineralogia? Przyrodnicze dyscypliny naukowe: geologia, geofizyka i nauki mineralo­ giczne, zajmują się badaniami budo­ wy Ziemi. Podczas gdy geologia bada procesy wielkoskalowe jak powsta­ wanie gór czy rozległe przemieszcze­ nia w skorupie ziemskiej, minera­ logowie zwracają sie ku pojedynczym minerałom, najmniejszym częściom składowym, tworzącym skały i okreś­ lającym ich własności. Słowo minerał wywodzi się od łacińskiego czasowni­ ka minare, to znaczy wydobywać z kopalni. Wskazuje to na historyczny związek górnictwa i badania wydoby­ tego urobku, składającego się z mi­ nerałów. Problemy badawcze współczesnych nauk mineralogicznych sięgają o wie­ le dalej. Podstawowymi kierunkami zainteresowań są warunki powstawa­ nia minerałów, ich zachowanie w wy­ sokich temperaturach i pod wysokimi ciśnieniami, skład krystalochemiczny i przydatność do celów technologicz­ nych. We współpracy z geologami, chemikami, fizykami i naukowcami z dziedzin medycznych, mineralo­ gowie zajmują się także problemami interdyscyplinarnymi. W obrębie nauk mineralogicznych rozróżnia się trzy dziedziny wiedzy. Krystalografia. Słowo to pochodzi od greckiego krystallos, używanego na określanie kryształu górskiego, przej­ rzystej jak szkło, bezbarwnej odmia­ ny kwarcu. Krystalografia zajmuje się badaniem stanu krystalicznego mate­ rii. Kryształy są tworami o wysoce uporządkowanej budowie wewnętrz­ nej, polegającej na bardzo prawidło­ wym ułożeniu chemicznych cegiełek, czyli atomów, jonów lub cząsteczek. Owe cegiełki mają w strukturze kry­ 8

ształu swoje stałe miejsca. Ich prze­ strzenne ułożenie nazywa się siecią kryształu. Stan krystaliczny jest zwyk­ łym stanem wszystkich ciał stałych. Nie tylko skorupa naszej Ziemi jest niemal całkowicie zbudowana z krysz­ tałów, ale także cała różnorodność produktów technicznych jak metale i stopy, organiczne i nieorganiczne związki chemiczne, a także wiele spo­ śród obiektów biologicznych. Szkielety ssaków i zęby zwierząt i ludzi są tak samo zbudowane z kryształów jak mu­ szle małży, ślimaków lub kolce jeżo­ wców. Kryształy charakteryzują się je­ dnakowymi cechami chemicznymi i fi­ zycznymi w granicach całej sieci da­ nego rodzaju kryształu. Mineralogia. Wszystkie kryształy, które powstały w przyrodzie bez celo­ wego bezpośredniego wpływu czło­ wieka i poza organizmami żywymi są nazywane minerałami. Znaczenie mi­ nerałów dla ludzkości jest trudne do przecenienia. Początkowo używane przez ludzi prehistorycznych jedynie jako narzędzia i ozdoby, dziś tworzą podstawę dla wszystkich technologii świata. Są one źródłem kruszców i materiałów budowlanych, surowcem do produkcji szkła, ceramiki i dla całe­ go przemysłu chemii nieorganicznej. Jednak znaczenie minerałów jest o wiele większe. Bez nich niemożliwe byłoby powstanie i rozwój życia, ponieważ składniki podstawowe mate­ rii żywej i ważne dla procesów życio­ wych pierwiastki śladowe pochodzą z minerałów. Mineralogia zajmuje się między innymi określaniem cech fizy­ cznych i chemicznych minerałów. Petrologia czyli nauka o skałach. Ska­ ły są nagromadzeniami minerałów, które występują w przyrodzie w wiel-

kich masach. Rozróżnia się skały polimineralne, w budowie których biorą udział liczne rodzaje minerałów, jak np. granit, który tworzą skalenie, kwarc i łyszczyki, oraz skały monomineralne. Te ostatnie składają się z mnóstwa kryształów tego samego rodzaju mineralnego, jak na przykład marmur z kalcytu lub kwarcyt z kwar­ cu. Petrologia zajmuje się badaniem i opisem skał oraz warunków ich po­ wstawania.

rga Agricoli, zatytułowana „De re me­ tal lica". Traktowała ona o trzech wów­ czas ściśle związanych dziedzinach wiedzy: górnictwie, hutnictwie i na­ ukach mineralogicznych. Prawdopodobnie najistotniejszego odkrycia, które doprowadziło do usta­ lenia wewnętrznej budowy kryształów, dokonał w 1669 roku Duńczyk Niels Steno. Mierzył on za pomocą goniometru kontaktowego i kątomierza kąty między odpowiednimi ścianami prawidłowo wykształconych kryszta­ łów i stwierdził, że u kryształów tego samego rodzaju kąt między parami Wewnętrzna struktura kryształów tych samych ścian był zawsze taki Prawidłowość kształtu minerałów od sam. Nie odgrywało żadnej roli, czy dawna przyciągała swoim urokiem kryształ, w tym przypadku kwarcu, po­ uwagę ludzi. Symetria i doskonałość chodził z żył typu alpejskiego, z mar­ ścian kryształów, jako wynik dzia­ murów karraryjskich czy też z głębin łania tajemniczych praw natury, kopalń Harzu. Kąt, zawarty między przez tysiąclecia pobudzała fantazję dwiema ścianami słupa tych krysz­ badaczy, aż w końcu doprowadziła do tałów kwarcu, zawsze był równy 120°. odkrycia wewnętrznej budowy kry­ Steno nazwał tę podstawową dla kry­ stalografii zasadę prawem stałości ształów. kątów między ścianami. Już wtedy Już w starożytnej Grecji Arystoteles rozumiał on, że ta zewnętrzna prawi­ i Teofrastos zwracali szczególną uwa­ dłowość musi wynikać z jakiegoś we­ gę na minerały. Wyróżniali oni już po­ wnętrznego porządku w kryształach. nad sześćdziesiąt rodzajów mineral­ nych na podstawie cech takich jak po­ datność na obrabianie, palność lub charakter metaliczny. Wiedza ta zosta­ ła przejęta i pomnożona przez lekarzy arabskich. Al-Biruni już około roku 1000 potrafił stosować fizyczne meto­ dy dokładnego oznaczania gęstości I minerałów. Jako pierwszy zauważył on także drobne inkluzje płynów we­ wnątrz kryształów, które już wtedy uważał za pozostałości ośrodków, z jakich owe kryształy powstawały. Po tym okresie przez kilka stuleci infor­ macje o naukach mineralogicznych przestały się pojawiać. Dopiero Rys. 1. Idealne i zdeformowane kryształy kwa­ rcu. Kąty między dwiema tymi samymi ściana­ w 1556 roku, ukazała się książka nie­ mi są zawsze dokładnie równe (prawo stałości mieckiego lekarza i przyrodnika Geo­ kątów)

9

Siedem układów krystalograficznych

Rys. 8. Wiwianit, jednoskośny, slup z dwuściaRys. 9. Rodonit, trójskośny, dwuściany nami Pajsberg, Wermland/Szwecja, 12 x 12 mm Trepća, Serbia/Jugosławia, 35 x 35 mm

Objaśnienia do rysunków na str. 11

W ciągu następnych dziesięcio- i stu­ leci pojawił się prawdziwy zalew ba­ dań morfologicznych, dokonanych za Rys. 2. Granat (grossular), regularny, 24-ścian pomocą kątomierzy i wyspecjalizowa­ delto ido wy nych goniometrów krystalograficz­ Ouebec/Kanada, 25 x25 mm nych. Badania te doprowadziły do Rys. 3. Kupryt, regularny, sześcian z wniosku, że wszystkie kryształy dają ośmiościanem i 12-ścianem rombowym się zaliczyć do jednej z grup zwanych Onganja/Namibia, 23 *23 mm układami krystalograficznymi, których wyróżniono jedynie siedem. Rys. 4. Wulfenit, tetragonalny, piramidy Owe układy krystalograficzne wydzie­ z jednościanami lono na podstawie symetrii. Do opisa­ Tsumeb/Namibia, 30 *30 mm nia układów krystalograficznych i ich Rys. 5. Mimetezyt, heksagonalny, dwuściansymetrii wystarczają proste układy podstawowy, slup i podwójna piramida współrzędnych, które charakteryzują Kopalnia Mt. Bouney, Northern się długością „miar" na każdej osi Territory/Kanada, 12 x 12 mm nazwanych odcinkami tożsamości X, Rys. 6. Kalcyt, trygonalny, romboedr ze Y i Z oraz kątami między osiami skalenoedrem, zorientowane narosty pirytu (patrz str. 10). Kopalnia Lindenberg, G. Taunus/Niemcy Za pomocą siedmiu układów krystalo­ 18 x 18 mm graficznych stało się możliwe sklasy­ fikowanie wszystkich minerałów ze Rys. 7. Anglezyt, rombowy, slupy względu na ich symetrię, jednakże z dwuścianem Kopalnia Meretrice/Nowa Kaledonia, nie dokonano jakiegokolwiek kroku 12 x 12 mm w kierunku poznania budowy wewnę­

12

trznej kryształów. Dopiero pewne pe­ chowe wydarzenie i zainicjowany przez nie znakomity eksperyment na­ prowadziły francuskiego mineraloga Renę J. Haiiy'ego na właściwy ślad. Hauy oglądał pewnego razu zbiór mi­ neralogiczny jednego ze swoich przy­ jaciół, gdy nagle piękny kryształ kalcytu wypadł mu z ręki i roztłukł się. Podczas dokładnego oglądania okru­ chów francuski uczony zauważył, że wszystkie niezliczone odłamki kryszta­ łu były do siebie podobne. Stanowiły one bryły ograniczone sześcioma rombami czyli romboedry, a kąty mię­ dzy odpowiednimi ścianami tych romboedrów były zawsze jednakowe. Kalcyt jest minerałem o największej znanej nam liczbie postaci krysta­ lograficznych. Stwierdzono ponad sto różnych postaci w więcej niż tysiącu kombinacji. Wykształcenie kryształów zmienia się od wydłużonych, igiełko­ wych do cienkich jak papier blaszko­ wych pokrojów. Po opisanym wypadku FU. Hauy prze­ prowadzał eksperymenty z kalcytami o najrozmaitszych pokrojach kryszta­ łów a wyniki były zawsze takie same: pod wpływem nacisku mechanicznego kryształy rozpadały się zawsze na frag­ menty romboedryczne o jednakowych kątach między odpowiednimi ścianami. Także podczas obserwacji mikroskopo­ wych najdrobniejszych pyłów kalcytowych rezultat był ten sam: maleńkie romboedry dawały się rozkruszać pod mikroskopem na jeszcze mniejsze okruchy o takich samych ścianach i ką­ tach. Wynik tych eksperymentów i opa­ rtą na nich teorię opublikował Hauy w 1801 roku w swej pracy „Traite de mineralogie". W tej słynnej pracy wy­ raził on pogląd, że zaobserwowana łupliwość kalcytu poprzez zakres mikro­ skopowy rozciąga się aż do rozmia­

rów submikroskopowych. W końcu jed­ nak, jak wierzył Hauy, dochodzi się do najmniejszego możliwego romboedru łupliwości, który dalej podzielić się nie da bez rozłączenia cząsteczki kalcytu czyli węglanu wapnia CaC03 na jej chemiczne części składowe. Miałyby one jednak całkowicie odmienne włas­ ności i w ten sposób krystaliczna sub­ stancja kalcytu byłaby zniszczona. Owe najmniejsze cząstki kryształu nazwał Hauy „jądrami łupliwości". Wyobrażając sobie proces odwrotny do swoich eksperymentów z rozkruszaniem kryształów, Hauy w myślach odbudowywał kryształy z „jąder łupli­ wości". Naturalnie z maleńkich romboedrów łatwo jest złożyć duży rom­ boedr. Jednakże przez odpowiednio ścisłe ułożenie romboedrów można także otrzymać zupełnie odmienne po­ stacie kryształów jak np. skalenoedr lub słup. Prawidłowe układanie „jąder łupliwości" prowadziło do uzyskania wszystkich obserwowanych kombina­ cji postaci znanych dla kalcytu. Dało także podstawę do poglądowego, a tak­ że możliwego do ujęcia w matematycz­ ne zależności, uzasadnienia prawa sta­ łości kątów podanego przez Steno. Hauy robił także doświadczenia z kry­ ształami regularnymi, przyjmując, że ich „jądra łupliwości" są maleńkimi sześcianami. Z nich utworzył on ośmiościan, czworościan i wiele innych po­ staci układu regularnego, które mogły być obserwowane w przyrodzie. Rysu­ nek 10 przedstawia jeden z przykładów z jego bogato ilustrowanej książki „Traite de mineralogie". Tylko z sześ­ cianów zbudował Hauy dwunastościan rombowy, postać krystalograficzną bar­ dzo typową dla granatu (rys. 11). Hauy sądził, że te najmniejsze „jądra łupliwości" są cząstkami niezmiennymi i sztywnymi. Nie zgadzały się z tym

13

Rys. 10. Utworzenie dwunastościanu rom­ Rys. 11. Granat o postaci dwunastościanu Rys. 12. Wiwianit FeJPOJ^Hfl, Trepća, Rys. 13. Erytryn COJAsOJ^Hfi Bou bowego z małych sześcianów (R.J. Hauy, rombowego, Ouebec/Kanada, 17 x 17 mm. Serbia/Jugosławia, 12 x 12 mm Azzer/Maroko, 20 x20 mm „ Traite de mineralogie", 1801) Podobne sześcianiki są najmniejszymi ele­ Wygląd zewnętrzny wiwianitu i erytrynu jest taki sam, ich wzory chemiczne bardzo pod mentami budującymi ten kryształ typu. Na tej podstawie Mitscherlich wysnuł wniosek o jednakowym ułożeniu elementó tych kryształów i nazwał tę cechę izomorfizmem. obserwacje, że pod wpływem zewnę­ minerałów, które krystalizują w całko­ trznego ciśnienia kryształy zmniejszają wicie tych samych postaciach krys­ swoją objętość. Ta własność krysz­ talograficznych. Na przykład apatyt, tałów jest niewytłumaczalna przy zało­ piromorfit, wanadynit i mimetesyt wy­ żeniu, że są one zbudowane z nie­ stępują w postaci pięknych słupów he­ zmiennych, sztywnych cząstek. Polemi­ ksagonalnych, wiwianit, erytryn a tak­ zując z pracami Hauy'ego, Seebers że annabergit tworzą prawie identycz­ w 1824 roku wyraził przypuszczenie, że ne kryształy jednoskośne (rysunki 12 chemiczne części składowe, którymi i 13). Mitscherlich stwierdził podczas w przypadku kalcytu są Ca i C03, we­ obserwacji tych minerałów o podo­ wnątrz „jąder łupliwości" nie stykają bnym wyglądzie, że także ich wzory się ściśle, ale utrzymują się w pewnych chemiczne są nadzwyczaj podobne. mierzalnych odległościach. Składniki Pokazuje to następujący przykład: chemiczne mogłyby wewnątrz „jąder wiwianit Fe3(P04)2-8H20 łupliwości" zajmować stałe, w pełni erytryn C0 3(As04)2-8H20 uporządkowane miejsca, ale jednocze­ śnie w pewnej mierze podlegałyby Przy podobnym typie wzoru chemicz­ przemieszczeniu a nawet wymianie. nego, w porównaniu z wiwianitem Pewne ważne odkrycie, które wynika­ w erytrynie żelazo jest zastąpione ło bezpośrednio z tej teorii, zostało przez kobalt, a fosfor przez arsen. dokonane na początku XIX wieku, Podobieństwo postaci krystalografi­ w okresie rozkwitu mineralogii, przez cznych tych dwóch minerałów o po­ chemika Eilharda Mitscherlicha. Mits­ dobnej budowie jest uwarunkowane cherlich wiedział, że są różne rodzaje także tym, że przy ich zbliżonych

14

wzorach chemicznych, określone pier­ strzenne ułożenie części składowych rodzaj mineralny, wiastki chemiczne wzajemnie mogą charakteryzują się zastępować. Mitscherlich nazwał rozwinęła się nowoczesna klasyfikacja to zjawisko izomorfizmem tzn. jedna­ minerałów zgodnie z ich cechami krystalochemicznymi. Cechy te uwzglę­ kowością postaci. W trakcie dalszych badań Mitscherlich dniają dane analityki chemicznej i ob­ stwierdził również, że niektóre całko­ liczenia struktury kryształu. wicie odmienne minerały mają ten Wspaniałe potwierdzenie znalazła ta sam skład chemiczny. Z substancji teoria w eksperymentach, przepro­ CaC03 tworzy się nie tylko trygonalny wadzonych w 1912 roku przez Maxa kalcyt ale także rombowy aragonit von Laue, które zresztą przyniosły mu oraz heksagonalny wateryt, czysty wę­ w roku 1914 Nagrodę Nobla w dziedzi­ giel krystalizuje nie tylko jako heksa­ nie fizyki. Prześwietlił on kryształ siar­ gonalny grafit, ale także jako regular­ czanu miedzi promieniami, które wów­ ny diament (rysunki 15 i 17). Mitscher­ czas zostały odkryte przez niemieckie­ lich wywnioskował, że minerał jest go fizyka Roentgena. Na kliszy fo­ charakteryzowany nie tylko przez ro­ tograficznej, umieszczonej za kryszta­ dzaj chemicznych części składowych, łem, pojawił się układ punktów, który ale także w bardzo szczególny sposób odzwierciedlał symetrię kryształu. przez przestrzenne ułożenie tych czę­ Eksperyment ten wykazał w sposób ści wewnątrz „jąder łupliwości". niewątpliwy dwie rzeczy: 1. Promieniowanie rentgenowskie na Nazwał on tę cechę polimorfizmem. Na podstawie tej świadomości, że za­ elementach strukturalnych kryształu równo skład chemiczny jak i prze­ zostaje ugięte i za kryształem wywo-

15

Rys. 14. Struktura kryształu diamentu

Rys. 18 i 19. Beryl (szmaragd), Muzo, Kolum­ bia, 10x10 mm Obraz elektronowo-mikroskopowy dużej roz­ dzielczości pokazuje, że beryl, który krystali­ zuje w postaci słupów o przekroju sześciokąta, w swojej strukturze wewnętrznej ma także sześciokątne elementy ułożone podobnie jak komórki plastra miodu.

Rys. 15. Struktura kryształu grafitu. Różna struktura pomimo tego samego składu chemicznego jest przyczyną całkowicie odmiennych własności tych dwóch minerałów Rys. 16. Diament, chemicznie czysty węgiel,Rys. 17. Grafit, chemicznie czysty węgiel, Sta­ re Mesto, Czechy, 16 x 16 mm Kimberley, RPA, 15x15 mm

łuje obraz interferencyjny. Obraz ten jest odzwierciedleniem symetrii kryształu i przestrzennego ułożenia elementów składowych w jego sieci. 2. Promieniowanie rentgenowskie jest promieniowaniem o naturze falo­ wej i bardzo małej długości fali. W obecnych czasach obrazy sieci kry­ ształów można obserwować bezpo­ średnio dzięki zastosowaniu mikro­

16

skopii elektronowej dużej rozdzielczo­ ści. Rysunek 18 pokazuje taki obraz dużej rozdzielczości dla kryształu be­ rylu, którego struktura składa się z niezliczonych sześcioczłonowych pierścieni, połączonych w sposób przypominający nieco plaster miodu. Każdy pierścień to sześć połączonych narożami czworościanów [Si0 4 ] 4 ~. Zdjęcie kryształu naturalnego (rys. 19)

odzwierciedla dokładnie tę wewnętrz­ ną budowę. Także rentgenogram wy­ konany metodą Lauego (rys. 20) poka­ zuje jednoznacznie symetrię heksago­ nalną jako sześciopromienny układ punktów. Po długo trwających próbach rozwią­ zania zagadki wewnętrznej budowy kryształów, wiadomo dziś, że pojedyn­ cze chemiczne części składowe, jak cząsteczki, atomy lub jony, są ułożone w sieci przestrzennej, w której zajmu­ ją one stałe, podlegające jedynie nie­ wielkim zmianom położenia. Do je­ dnoznacznego opisania minerału niezbędne jest określenie składu che­ micznego jak również dokładna znajo­ mość jego struktury wewnętrznej. Jednakże wiedza o strukturze krysz­ tałów niezbędna jest nie tylko do kla­ syfikacji minerałów. Jest o wiele waż­ niejsze, że na podstawie budowy we­ wnętrznej można wytłumaczyć wystę­ powanie cech zewnętrznych krysz­ tałów. Szczególnie dobrego przy-

Rys. 20. Również obraz rentgenograficzny zwany „Lauegramem"pokazuje wyraźnie he­ ksagonalną symetrię berylu kładu dostarczają dwa polimorficzne minerały, diament i grafit (rys. 15 i 17). Obydwa są identyczne chemicznie, ale ich fizyczne własności różnią się zasa­ dniczo z powodu ich odmiennych struk­ tur. Diament jest o wiele twardszy od jakiegokolwiek innego minerału, zupeł­ nie przezroczysty, nie przewodzi prądu elektrycznego, ma słabe przewodnic­ two cieplne i łupliwość według ośmiościanu. Własności grafitu są zupełnie inne: jest miękki i nawet używa się go jako smaru, przewodzi dobrze prąd i ciepło, i ma doskonałą łupliwość we­ dług dwuścianu podstawowego.

17

Własności minerałów Jedną z cech minerałów, które najbar­ dziej rzucają się w oczy, jest postać kryształów (patrz str. 10). Zawsze wte­ dy, gdy kryształy mogą swobodnie wy­ kształcić swą postać (idiomorfizm), tworzą formy prawidłowe, na których ich symetria jest dobrze rozpoznawal­ na. Ważnym krokiem w rozpozna­ waniu minerałów jest przyporządko­ wanie identyfikowanego kryształu do jednego z siedmiu układów krysta­ lograficznych. Jednakże również idiomorficzne kryształy jednego rodzaju mineralnego mogą różnić się bardzo od siebie chociażby z powodu znie­ kształceń w czasie wzrostu (rys. 1), co utrudnia rozpoznanie symetrii. Poza tym rozwój rozmaitych ścian krysz­ tałów powoduje pojawienie się rozma­ itych morfologii. W układzie regula­ rnym mogą wystąpić np. sześcian, ośmiościan, dwunastościan rombowy pojedynczo lub kombinacje tych posta­ ci w jednym krysztale. Morfologia jest

Rys. 21. Katapleit ML St. Hilaire/Kanada, 25 *25 mm heksagonalny, pokrój tabliczkowy niezależna od wielkości poszczegól­ nych ścian kryształu lub ich stosunku między sobą, natomiast pokrój opisuje relacje wielkości poszczególnych ścian. Dlatego też kryształy o tej sa­ mej morfologii mogą mieć zupełnie

Rys. 25. Połysk diamentowy Rys. 24. Połysk szklisty Sfaleryt Kalcyt i fluoryt St. Andreasberg, Harz/Niemcy, 40 x40 mm Tifin, Ohio/USA, 25x25 mm

Rys. 22. Wanadynit Arizona/USA, 15x15 mm heksagonalny, pokrój izometryczny

Rys. 23. Mimetesyt z bayldonitem Tsumeb/Namibia, 35 x35 mm heksagonalny, pokrój słupkowy

odmienny pokrój. Wyjaśniają to ry­ sunki 21-23. Połysk minerałów jest charakterys­ tyczną cechą rodzajową, łatwą do rozpoznania nawet dla niezbyt wyćwi­ czonego oka. Stąd jej duża użytecz-

ność jako własności diagnostycznej. Rozróżnia się przede wszystkim mi­ nerały o połysku niemetalicznym i o połysku metalicznym. Wszystkie minerały o połysku niemetalicznym są przezroczyste lub przeświecające,

Rys. 26. Połysk pólmetaliczny Pirargyryt St. Andreasberg, Harz/Niemcy

Rys. 27. Połysk metaliczny Piryt Peru, 32x32 mm

a ich połysk jest o różnej intensywności (słabszy lub silniejszy). Odróżnia się słabszy połysk - szklisty (rys. 24) od połysku silnego diamentowego (rys. 25) lub od połysku tłustego, żywi­ cznego, jedwabistego, perłowego, półmatowego czy matowego. Używamy też terminu połysk półmetaliczny dla niektórych minerałów przezroczystych, które połyskują metalicznie. Minerały o połysku metalicznym są całkowicie nieprzezroczyste a ich ściany błyszczą często silnie jak lustro (rys. 27). Skupienia. Swój idiomorficzny kształt mogą kryształy rozwinąć tylko w ta­ kim przypadku, jeśli nic nie przeszka­ dza w ich wzroście, np. podczas swo­ bodnego unoszenia się w stopie skal­ nym lub jako osobniki druzowe w miarolach skał. Natomiast jeśli kry­ ształy stykają się i łączą w trakcie wzrostu, powstałe w ten sposób utwo­ ry nazywa się skupieniami. Formy skupień są w wielu przypadkach typo­ we dla rodzajów mineralnych, a za­ tem także cenne diagnostycznie. Nie­ które rodzaje skupień wskazują ró­ wnież na warunki wzrostu minerałów. Kryształy szkieletowe lub dendrytowe rosną zazwyczaj szybko w środowis­ kach o dużym dopływie substancji za­ silającej wzrost, skupienia typu szkla­ nej głowy lub nerkowato-groniaste z reguły tworzą się z żelopodobnej lub koloidalnej substancji wyjściowej. Typowe skupienia pokazują rysunki 28-35. Twardość. Obok postaci kryształów, połysku i barwy, twardość (określana przez zarysowanie) jest najważniej­ szą cechą rozpoznawczą minerałów. Zazwyczaj stosuje się nieliniową ska­ lę twardości wg Mohsa, która obej­ muje wartości od 1 (bardzo miękki) do 10 (nadzwyczaj twardy). Patrz rysunki 36-44.

20

Skala twardości wg Mohsa

1 =talk 2= gips 3 = kalcyt 4=fluoryt 5 = apatyt 6=ortoklaz 7 = kwarc 8=topaz 9 =korund 10=diament

dają się rysować paznokciem dają się rysować ostrzem stalowym dają się rysować szkłem

Rys. 28. Skupienia tabliczkowo-blaszkowe Torbernit Musonoi, Szaba/Zair, 30x21 mm Rys. 29. Skupienia wlóknisto-igiełkowe Cyanotrychit CapGaronne, Mar/Francja, 19x13 mm Rys. 30. Skupienia sferolityczne Wavellit Pencil Bluff, Arkansas/USA, 16x11 mm Rys. 31. Skupienia kuliste Wavellit Garland Co., Arkansas/USA, 31 x 22 mm Rys. 32. Skupienia nerkowato-groniaste Skorodyt Djebel Debar/Algeria, 60 x42mm Rys. 33. Skupienia typu „szklana głowa" Hematyt Cumberland/Wielka Brytania, 58 x 41 mm Rys. 34. Naloty ziemiste Elyit Lautenthal, Harz/Niemcy, 6x4 mm Rys. 35. Wzrost szkieletowy Miedź rodzima Ajo, Arizona/USA, 40 x28 mm

21

Aby oznaczyć dokładnie twardość, należy posłużyć się zestawem ma­ łych ziaren tych 10 minerałów, który­ mi rysuje się oznaczany minerał lub oznaczanym minerałem są one zary­ sowywane. Na przykład, jeśli niezna­ ny minerał zarysuje fluoryt, ale on sam zostanie zarysowany apatytem, jego twardość zawiera się między 4 i 5, co określamy jako 4,5. Do przy­ bliżonego określenia twardości wy­ starczają proste środki: paznokieć, drut miedziany, scyzoryk i okruch szkła. Przy oznaczaniu twardości na­ leży zwracać uwagę, aby robić to na świeżych ścianach kryształu lub po­ wierzchniach łupliwości. Powierzch­ nia kryształu często wykazuje zaniżo­ ną twardość z powodu zmian wietrze­ niowych. Podobnie oznaczanie twa­ rdości skupień drobnoziarnistych czę­ sto daje nieprawdziwe wyniki. Barwa. Należy do cech minerałów, które najbardziej przyciągają wzrok. Rozróżnia się tak zwane minerały idiochromatyczne czyli o własnej bar­ wie oraz allochromatyczne czyli zaba­ rwione. Każdy minerał idiochromatyczny ma jedną typową barwę, która służy także jako cecha rozpoznawcza. Minerały allochromatyczne, w stanie czystym bezbarwne, uzyskały swoje zabarwienie z powodu obecności do­ mieszek obcych pierwiastków lub de­ fektów sieci kryształu. Bezbarwny ko­ rund w taki sposób zamienia się dzięki domieszce chromu w cenny czerwony rubin, bezbarwny beryl także z powo­ du obecności domieszki chromu w strukturze staje się wysoce cenio­ nym zielonym szmaragdem. Ponieważ odróżnianie minerałów barwnych od zabarwionych może być niepewne, stosuje się dla celów identyfikacyjnych zamiast barwy minerału raczej barwę jego rysy, zwaną w skrócie rysą. 22

Rysa. Uzyskuje się ją przez pocią­ gnięcie minerałem po niepolewanej białej płytce porcelanowej. Drobne cząstki substancji są ścierane z kry­ ształu i możemy zobaczyć na płytce typową, uwolnioną od wpływu domie­ szek i zaburzeń sieci barwę sprosz­ kowanego minerału czyli jego rysę. Minerały, które makroskopowo mają barwy wyglądające zupełnie podob­ nie, mogą mieć całkowicie odmienne rysy. Na przykład trzy minerały o cza­ rnej barwie i błyszczącej powierzch­ ni: tlenki żelaza magnetyt i hematyt oraz tlenowodorotlenek żelaza goethyt mają zupełnie różne rysy, a mia­ nowicie odpowiednio: czarną, wiśniowoczerwoną i brunatną. Luminescencja. Jest to wydzielanie światła, najczęściej widzialnego, przez kryształy pod wpływem różnych czynników (zmian temperatury, nacis­ ku, reakcji chemicznych). Jeśli jest wywołana przez promieniowanie

Rys. 36. Twardość 1, talk St. Gotthard/Szwajcaria, 37x 55 mm Rys. 37. Twardość 2, gips Eisleben, Harz/Niemcy 54 *80 mm Rys. 38. Twardość 3, kalcyt Elmwood, Tennessee/USA, 33 x49 mm Rys. 39. Twardość 4, fluoryt Meksyk, 40x60 mm Rys. 40. Twardość 5, apatyt Erongo/Namibia, 10 x 15 mm Rys. 41. Twardość 6, ortoklaz Minas Gerais/Brazylia, 67 x 100 mm Rys. 42. Twardość 7, kwarc Herkimer, New York/USA, 30x44 mm Rys. 43. Twardość 8, topaz Thomas Rangę, Utah/USA, 25 x37mm Rys. 44. Twardość 9, korund Sri Lanka (Cejlon), 46 x68 mm Twardość 10, diament (patrz rys. 15)

.

Zbliźniaczenia. Cechą wielu krysz­ tałów, zwłaszcza o niskiej symetrii, jest tworzenie bliźniaków. W tym przypadku dwa lub więcej osobników tego samego rodzaju kryształów zra­ sta się zgodnie z określonymi reguła­ mi. Utworzony w ten sposób bliźniak osiąga zazwyczaj symetrię wyższą, niż ta, którą ma pojedynczy kryształ. Rysunki 48 i 49 pokazują powstanie i wygląd bliźniaków cynobru.

Rys. 45. Blenda skorupowa (sfaleryt) z Alten-Rys. 46. Ten sam obiekt, żółtozielona fluoresbergu kolo Akwizgranu w świetle zwyczajnym, cencja spowodowana przez promieniowanie 60* 60 mm ultrafioletowe

ultrafioletowe, nazywa się fluorescencją (rysunki 45 i 46). Także te barwne zjawiska używane są jako cechy rozpo­ znawcze i mają zastosowanie przy po­ szukiwaniu mineralizacji użytecznych, np. scheelitowej. Łupliwość. Jest to własność powodują­ ca rozpadanie się kryształów na frag­ menty ograniczone mniej lub bardziej płaskimi ścianami pod wpływem dzia­ łania mechanicznego, np. uderzenia młotka. Te ściany płaskie odpowiadają najczęściej pospolitym postaciom krys­ talograficznym. A zatem sól kamienna (halit) i galena rozpadają się na małe sześciany, fluoryt i diament- na ośmiościany. Łupliwość i jej stopień są użyte­ cznymi wskazówkami diagnostycznymi. Stopień łupliwości określa się jakościo­ wo, np.: wyśmienity (łyszczyki, grafit), doskonały (kalcyt, halit), dobry (fluoryt, sfaleryt), wyraźny (ortoklaz), niewyraź­ ny (kasyteryt), brak (kwarc). Minerały bez łupliwości podczas kruszenia dają powierzchnie nieregularne, określane 24

jako przełam z przymiotnikami: muszlowy skorupowy zadziorowaty itd. Gęstość. Jak wszystkie inne substan­ cje, minerały mają określone gęstości. Mogą one być dokładnie zmierzone metodami fizycznymi i wyrażone np. w g/cm3, i wtedy są dobrymi cechami diagnostycznymi. Ale po krótkim ćwiczeniu można w terenie ocenić gęs­ tość okazu lub kryształu, „ważąc" w ręku i decydując, czy jest ciężki, średni czy lekki; w ten sposób ułatwia­ my sobie oznaczenie. Pseudomorfozy. Zazwyczaj minerały tworzą się w dość dokładnie ograni­ czonych warunkach. Diament powsta­ je tylko pod bardzo wysokim ciśnie­ niem, które odpowiada naciskowi skał nadległych na głębokości około 150 kilometrów. Jeżeli warunki fizyko­ chemiczne zmieniają się, pierwotne minerały mogą stawać się nietrwałe i mogą być zastępowane przez inne minerały przy zachowaniu pierwotne­ go kształtu (rys. 47).

Rys. 47. Pseudomorfoza malachitu po azurycie. W określonych warunkach fizykochemicznych niebieski azuryt CuJOH/COJ^mienia się w zielony malachit Cu2 [(OH) J CO J. Tsumeb/Namibia, 70 x70 mm

Parageneza. Dalsza cecha diagnosty­ czna, możliwa do stosowania przez osoby nieco bardziej doświadczone to tak zwana parageneza, czyli chara­ kterystyczny zespół minerałów, który powstał w trakcie jednego procesu minerałotwórczego. Niektóre paragenezy są bardzo typowe, na przykład kasyteryt z reguły pojawia się z fluorytem, wolframitem i topazem. Poza tym niektóre paragenezy są rzadkie, mało prawdopodobne lub niemożliwe, jak występowanie kwarcu z nefelinem lub kwarcu z oliwinem w jednej skale, wykluczone z powodów chemicznych.

Rys. 48. Cynober, bliźniak przerosły dwóch romboedrów. Huna n/Chiny, 28x28 mm

Rys. 49. Powstanie bli­ źniaka przeroslego z dwóch pojedynczych romboedrów

25

Powstawanie minerałów Jak wszystkie inne obiekty, także mi­ nerały są włączone w pewien za­ mknięty obieg od powstania do znisz­ czenia. Skały mogą być wynoszone dzięki procesom geologicznym z miejsc ich powstania w głębinach Ziemi na jej powierzchnię. Pod wpły­ wem czynników atmosferycznych wiet­ rzeją one, powstają nowe minerały, które dzięki sile ciężkości i wodom są transportowane, ponownie nagroma­ dzane i przykrywane młodszymi osa­ dami. Dzięki rosnącemu nadkładowi podwyższają się ciśnienie i tempera­ tura, dochodzi do rekrystalizacji daw­ nych oraz powstawania nowych mine­ rałów. Dalszy wzrost ciśnienia i tem­ peratury może spowodować topnienie minerałów i wydzielanie się ognistopłynnej magmy (nazwa pochodzi od greckiego słowa oznaczającego cia­ sto), z której podczas ochładzania po­ nownie tworzą się kryształy. W ten sposób zamyka się obieg materii skal­ nej. Ze względu na warunki po­ wstawania zalicza się minerały do na­ stępujących grup genetycznych: 1. Minerały magmowe 2. Minerały osadowe 3. Minerały metamorficzne. Magmowe utwory mineralne. We wnętrzu Ziemi, które ogólnie jest w stanie stałym, w niektórych miejs­ cach mogą, dzięki szczególnym fizy­ cznym i chemicznym warunkom, pojawiać się stopy skalne (magmy), które mają temperatury od 650 do 1250°C, w zależności od ich składu chemicznego. Owe stopy albo wydo­ bywają się na powierzchnię Ziemi tworząc skały wylewne (wulkanicz­ ne), albo też pozostają na dużych głę­ bokościach, gdzie zastygają w skaty głębinowe (plutoniczne). 26

Już w wysokiej temperaturze podczas nawet nieznacznego ochłodzenia powstają pierwsze kryształy. Są to tak zwane krystalizaty wczesne, z ty­ powymi minerałami takimi jak chromit, magnetyt i apatyt. Podczas dalszego obniżania się temperatury zestala się główna masa stopu i po­ wstaje skała. Na tym etapie krystali­ zacji głównej powstają najważniejsze magmowe krzemiany: oliwin, piroksen, bardzo częste skalenie i kwarc. Po krystalizacji głównej pozostaje z magmy pierwotnej tylko niewielka część, tak zwany stop resztkowy. Jest on wzbogacony w liczne pierwiastki rzadkie, które z powodu bardzo małe­ go lub bardzo dużego promienia ich atomów nie znalazły dla siebie miejs­ ca w strukturach krzemianów skałotwórczych. Są to na przykład beryl, bor, cyna, molibden, uran i pierwias­ tki ziem rzadkich. Ponadto stop resztkowy zawiera dużo wody i dwu­ tlenku węgla, ma zatem małą lepkość i jest bardzo ruchliwy [mobilny). Mo­ gą z niego powstawać olbrzymie kry­ ształy, także w dużych miarolach. Ta­ kie bardzo grubokrystaliczne skały nazywa się pegmatytami. Utworami pegmatytowymi są na przykład cenio­ ne przez zbieraczy gemmologów topazy, akwamaryny, turmaliny i kwar­ ce różowe. Łatwolotne i niekiedy bar­ dzo agresywne, silnie reaktywne składniki środowiska pegmatytowego mogą penetrować skały ościenne wzdłuż pęknięć i szczelin, i powodo­ wać ich głębokie przeobrażenia. W ten sposób powstają utwory pneumatoliłyczne, do których zalicza się tak ważne złoża jak nagromadzenia kruszców cyny, wolframu i molibdenu w górnych częściach dużych masy­ wów granitoidowych. Poniżej około 500GC stopy resztkowe przechodzą

stopniowo w roztwory, składające się głównie z wody, dwutlenku węgla i rozpuszczonych: NaCI, KCI, metali ciężkich jak również Si02. Ten etap krystalizacji minerałów nazywa się hydrotermalnym. Powstanie dużej części ważnych gospodarczo złóż kruszców metali kolorowych jest związane z działalnością hydrotermalną. Żyły hydrotermalne tworzyły na przykład złoża w Górach Harzu, Górach Krusz­ cowych lub w Sudetach. Większość pięknie wykształconych, wartościo­ wych kolekcjonersko kryształów po­ wstała w warunkach hydrotermalnych. Osadowe utwory mineralne. W warun­ kach, jakie panują na powierzchni Zie­ mi, skały i liczne minerały ulegają wietrzeniu. Pod wpływem czynników fizycznych, chemicznych i organicz­ nych kryształy ulegają rozpuszczaniu, przeobrażeniom oraz są przenoszone na inne miejsca. W ten sposób mogą zostać zniszczone całe masywy granitoidowe. W czasie tych procesów ze skaleni tworzy się kaolinit, główny składnik kaolinu, surowca do produk­ cji porcelany. W klimacie tropikalnym z wietrzejących skał zasadowych powstają ważne ekonomicznie złoża boksytowe i laterytowe, dostarczające surowca do produkcji glinu i żelaza. Minerały, które dzięki swojej odporno­ ści chemicznej i dużej twardości ule­ gają bardzo powolnemu zniszczeniu, mogą być przenoszone przez wody i gromadzić się w piaskach rzecz­ nych i plażowych. Mówi się w takim przypadku o złożach okruchowych, do których zalicza się wiele ważnych wystąpień złota, platyny, diamentów, kasyterytu czy monacytu. Wody trans­ portują także rozpuszczone produkty wietrzenia jak chlorki lub węglany, przenosząc je do oceanu. W procesie odparowania słonych wód w lagunach

rozpuszczone substancje krystalizują i w ten sposób tworzą się skały ewaporytowe. Przykłady takiej chemicznej sedymentacji to liczące kilka tysięcy metrów miąższości wapienie kredowe południowych Niemiec, skały węgla­ nowe, gipsowe i solne w cechsztynie północnych Niemiec oraz środkowej i północnej Polski czy Zapadliska Przedkarpackiego. Metamorficzne utwory mineralne. Jeś­ li skały magmowe lub osadowe dosta­ ną się w takie części skorupy ziems­ kiej, gdzie panują warunki inne niż podczas ich powstawania, zmieniają się także minerały. Kosztem małych ziarn powiększają się duże ziarna mi­ nerałów, niektóre minerały rozpadają się i powstają nowe. Ten proces nazy­ wany jest metamorfozą. Odróżnia się metamorfozę regionalną, kiedy duże pogrążone kompleksy skalne podda­ wane są działaniu wysokich ciśnień i temperatur, od metamorfozy kontak­ towej, będącej wynikiem oddziały­ wania gorącej magmy na skały osło­ ny. Powstające w taki sposób skały metamorficzne mają pewien typowy wygląd i charakterystyczny skład mi­ neralny. Minerały metamorficzne to na przykład granat, sillimanit, andaluzyt, cyanit, staurolit, kordieryt czy wezuwian. Na podstawie obecności niektórych z nich w skałach można wnioskować o warunkach powsta­ wania takich skał. Cyanit powstaje wy­ łącznie w skałach, które przeszły przez etap działania bardzo wysokich ciśnień, andaluzyt jest typowym produktem metamorfizmu kontakto­ wego. Między 650 a 900°C zachodzi w skałach metamorficznych proces wytapiania (anateksis) stopu krze­ mianowego i w ten sposób obieg sub­ stancji wchodzi ponownie w etap mag­ mowy. 27

Klasa I. Pierwiastki rodzime Chemia. Każdy pierwiastek sktada się z maleńkich części, atomów. Masa jedne­ go atomu jest rzędu 10"24g (=0,000 000 000 000 000 000 000 001 g), jego średnica około 10~10 m. Atomy są niepodzielne metodami chemicznymi. Obecnie znane jest 105 pierwiastków i odpowiednio 105 różnych rodzajów atomów. Spośród nich 90 znaleziono dotychczas w przyrodzie, pozostałe otrzymano jedynie w laborato­ riach. Częstość występowania różnych pierwiastków w przyrodzie jest bardzo rozmaita. Zewnętrzne części Ziemi (geo­ sfery): litosfera, hydrosfera i atmosfera, składają się w przybliżeniu w połowie z tlenu, a w jednej czwartej z krzemu. Większość pierwiastków występuje tylko w postaci związków chemicznych, składa­ jących się przynajmniej z dwóch różnych rodzajów atomów. Połączenie chemiczne dwóch lub więcej pierwiastków daje cał­ kowicie nową substancję, np. dwa gazo­ we pierwiastki tlen i wodór łączą się w ciekły związek chemiczny - wodę (tlenek wodoru). Różne pierwiastki mają nie­ jednakową skłonność do wchodzenia w związki chemiczne, im bardziej są one szlachetne, tym częściej spotyka się je w przyrodzie w postaci rodzimej, jako czysty pierwiastek. Jako rodzime (w więk­ szości minerały) spotyka się względnie często 24 pierwiastki. Dzieli się je na metale rodzime: żelazo Fe, kobalt Co, nikiel Ni, platyna Pt, pallad Pd, rod Rh, osm Os, iryd Ir, ruten Ru, miedź Cu, srebro Ag, złoto Au, cynk Zn, ołów Pb, cyna Sn, rtęć Hg; pólmetale i niemetale: arsen As, antymon Sb, bizmut Bi, węgiel C, fosfor P, siarka S, selen Se, tellur Te. Skróty umieszczone po nazwach pierwia­ stków są ich międzynarodowymi symbo­ lami chemicznymi, pochodzącymi od naj­ częściej greckich lub łacińskich nazw, np. Pb od plumbum (ołów).

28

Krystalografia. Metale i ich stopy krystali­ zują tworząc struktury (sieci) typu metali, w których węzły są obsadzone przez do­ datnio naładowane jony. W zależności od rodzaju sieci każdy jon jest otoczony przez 8 lub 12 sąsiadów. Między nimi poruszają się ujemnie naładowane cząs­ tki - elektrony - i utrzymują sieć krysz­ tałów w stanie stabilnym. Owa mobilność elektronów jest przyczyną dobrego prze­ wodnictwa elektrycznego metali i ich nieprzezroczystości. Ponieważ dodatnie jony mogą przemieszczać się względem siebie także stosunkowo łatwo, metale są giętkie, plastyczne i nie mają łupliwości. Łatwo się polerują i na gładkich powierz­ chniach mają silny lustrzany połysk. W sieciach kryształów niemetali znajdują się w zasadzie elektrycznie obojętne ato­ my, ułożone w grupy, łańcuchy, pierście­ nie lub rusztowania przestrzenne. Ułoże­ nie atomów zależy od warunków powsta­ wania kryształów. Pojawiają się zatem różne odmiany strukturalne, jak na przy­ kład diament (wysokie ciśnienia) i grafit (niskie ciśnienia), dwie odmiany węgla (patrz str. 16117). Półmetale różnią się od metali zaznaczającą się łupliwością i kru­ chością. Niemetale są kruche i najczęś­ ciej mają połysk metaliczny. Petrologia. Pierwiastki rodzime stanowią jedynie bardzo niewielką część skorupy ziemskiej. Zwiększone zawartości metali rodzimych w złożach mogą pojawić się w wyniku utleniania pierwotnych kru­ szców siarczkowych (w tzw. czapach że­ laznych). W wyniku wietrzenia złóż pier­ wotnych złoto i platyna mogą się groma­ dzić w złożach okruchowych. Metale ro­ dzime mogą także powstawać w nisko­ temperaturowej części procesu pneumatolitycznego i w warunkach hydrotermalnych a z fumaroli niekiedy krystalizu­ je siarka rodzima. Srebro rodzime Freiberg, Saksonia/Niemcy, 29 x40 mm

Złoto rodzime Au Własności. Złoto nie ma zauważalnej top­ liwości, przełam jest zadziorowaty; barwa: 2,5-3 złocistożółte, można met. je rozklepać lub rozwalcować na ba­ rdzo cienką folię (0,0001 mm, złoto płatkowe) i wtedy prześwie­ ca niebiesko lub zielono. Gęstość czystego złota wynosi 19,3. Rodzime złoto zazwyczaj zawiera domieszkę srebra od 2 do 20% i z te­ go powodu jest jaśniejsze. Niekiedy zawiera także domieszkę platyny lub miedzi. Złoto bo­ gate w domieszkę srebra (ok. 20%) już przez Pliniusza było nazywane elektrum. Czyste zło­ to jest metalem bardzo odpornym na czynniki chemiczne, nie działa na nie tlen powietrza ani kwasy poza wodą królewską (mieszaniną kwasów azotowego i solnego), w której się rozpuszcza. Z reguły spotyka się silnie znie­ kształcone kryształy z wygiętymi ścianami i zaokrąglonymi krawędziami i narożami. Na ścianach ośmiościanu często występują figury trójkątne (trygony). Skupienia o powierzchni granulowanej, pierzaste lub drzewiaste, częs­ to przerośnięte innymi minerałami, np. arsenopirytem. Najczęściej jednak złoto jest zbite, narosłe w postaci drutów, subtelnych gałązek, występuje w formie płytek, jako nalot, wpryśnięcia, luźne nieregularne porowate bryłki, ziarna i łuseczki. Powstawanie. Złoto jest znajdowane w zło­ żach pierwotnych oraz w złożach wtórnych okruchowych. Złoża pierwotne to głównie żyły hydrotermalne, szczególnie występujące w starych masywach górskich (stare żyły zło­ tonośne). Kruszcowymi minerałami towarzy­ szącymi są piryt i arsenopiryt, rzadziej pirotyn, chalkopiryt, sfaleryt, galena, tetraedryt. Także w skałach wulkanicznych (młode żyły złotonośne) może występować złoto w żyłach i strefach impregnacji. Towarzyszyć mu mogą piryt, sfaleryt, tetraedryt, liczne minerały sreb­ ra, tellurki, rzadziej selenki. Ten typ złóż jest obecnie w zasadzie wyeksploatowany, jak na przykład Złoty Trójkąt Siedmiogrodu (Brad, Nagyag, Offenbanya, Nagybanya). Jeżeli skała zawierająca złoto zwietrzeje, złoto transporto­

30

wane jest z produktami wietrzenia i nagroma­ dza się razem z innymi minerałami ciężkimi w okruchowych złożach wtórnych. Występowanie. Starożytni Rzymianie uzyski­ wali złoto między innnymi z aluwiów Renu; jeszcze w 1874 r. zawartość złota wynosiła w nich 1 g na tonę. Gorączka złota w Kalifornii w roku 1849 była spowodowana odkryciem złota w złożu okruchowym doliny Sacramento. Podobne złoża znaleziono w okręgu Klondike nad Jukonem na Alasce. W roku 1851 złoto zostało odkryte w Australii. Ogromnym kopal­ nym i zmetamorfizowanym okruchowym złożem złota jest Witwatersrand koło Johannesburga w RPA. Także rejon gór Ałdan na Syberii dostarcza dużych ilości złota. Mother Lode w Kalifornii i Berezowsk na Uralu są przykładami pierwotnych złóż złota. Słynne są piękne okazy złota z Verespatak w Siedmio­ grodzie. W Polsce niewielkie ilości złota wydo­ byto w Tatrach i w Złotym Stoku. Drobne ziar­ na można znaleźć w piaskach rzek Dolnego Śląska. Złoto towarzyszy też rudom miedzi regionu Legnica-Głogów. Zastosowanie. Złoto jak żaden inny metal wpływało na losy wielu narodów, było symbo­ lem władzy. Imiona Tutenchamona (jego sar­ kofag z czystego złota waży 110 kg) i Cortesa, nazwy Aztekowie i Inkowie, jak również bada­ nia średniowiecznych alchemików są nierozłą­ cznie związane ze złotem. Ocenia się, że w dziejach ludzkości wydobyto 80000 t złota; obecny światowy stan posiadania tego metalu wynosi około 75000 t, prawie po połowie w państwowym i prywatnym władaniu. W 1989 roku produkcja światowa wyniosła 14501. Zło­ to obecnie jest używane do celów tezauryzacyjnych, jako metal monetarny, do produkcji stopów szlachetnych, biżuterii, w protetyce dentystycznej i do aparatury chemicznej i ele­ ktronicznej.

Na górze, po lewej: złoto rodzime Abrudbśnya/Rumunia; 12x16 mm Na górze, po prawej: złoto rodzime Musariu, Siedmiogród/Rumunia; 50x38 mm Na dole: złoto rodzime Brad, Siedmiogród/Rumunia; 46x33 mm

Srebro rodzime Ag

w Własności. Przełam jest zadziorowaty (patrz ninitem i minerałami kobaltu i niklu, jak na miedź), metal jest bardzo plastyczny, jego gę­ przykład w Jachymovie w Czechach. stość wynosi 10,5; barwa: srebrzystobiałe, Występowanie. Poza wymienionymi miejs­ w bardzo cienkich warstewkach prześwieca cami, srebro wydobywano w Górach Harzu niebiesko; powierzchnia srebra ma często na­ (St. Andreasberg), Czechach, Austrii, Hiszpa­ loty żółtawe, brunatne, szare lub czarne. Czę­ nii, Francji, Anglii i Rosji. Srebro często wy­ sto spotykane kryształy idiomorficzne są stępuje z galeną, dlatego poszukiwano złóż zazwyczaj zniekształcone a ściany - z załama­ galeny, aby z nich uzyskiwać srebro, np. niami. Spotyka się dendrytowe i pierzaste for­ w Wiesloch w Badenii (Niemcy). Do bogactwa my wzrostu (drzewka srebrne), rozgałęzienia starożytnej Grecji przyczyniła się eksploata­ pod kątem prostym (zrosty równoległe) i pod cja srebronośnej galeny w Laurion. Duże zło­ kątem 60° (zbliźniaczenia). Srebro często wy­ ża srebra znane są w Meksyku, Kanadzie stępuje w formach zbitych, w gniazdach, wpry- i Boliwii. W Polsce niewielkie ilości srebra śnięte lub jako naloty; w formie blach, płytek, stwierdzono na Dolnym Śląsku oraz w Tat­ zaokrąglonych i kanciastych porowatych rach. bryłek, poza tym wygięte w kształcie loków, Zastosowanie. Srebro jest metalem ważnym kosmate powłoki podobne do runa, mchu oraz gospodarczo. Stosuje się je do celów fotogra­ włosowate. Znane są pseudomorfozy po ficznych, jubilerskich, produkcji przedmiotów argentycie, proustycie i stephanicie. Rodzime użytkowych (sztućce, zastawa) i ozdobnych, srebro zawiera często domieszki złota, rtęci w przemyśle elektronicznym i dla celów me(porównaj landsbergitj, miedzi, rzadziej platy­ dyczno-terapeutycznych oraz w technologii ny, antymonu i bizmutu. chemicznej. Jako metal monetarny zostało Powstawanie. Srebro w małych ilościach w zasadzie wyparte przez nikiel i miedź. znajduje się w strefach cementacji oraz utle­ W1989 r. produkcja światowa wyniosła 10900 niania żył hydrotermalnych. Złoża te są już ton, w tym główni producenci to ówczesny dzisiaj w większości wyeksploatowane. Sreb­ ZSRR (1390 ton) i Meksyk (1440 ton). ro rodzime współwystępowało tam z innymi Minerały podobne. Srebro można pomylić kruszcami srebra, galeną i cerusytem. z antymonem rodzimym, jest jednak od niego Powstanie większych złóż srebra rodzimego bardziej miękkie. było zawsze związane z warunkami hydrotermalnymi. Dlatego srebro rodzime może współwystępować: a) z siarczkami, zeolitami, kalcytem, barytem, fluorytem i kwarcem. Ta parageneza jest typowa dla Kongsbergu w Norwegii, gdzie srebro eksploatowano przez kilka stuleci i znajdowano wspaniałe Na górze, po lewej: srebro rodzime okazy srebra rodzimego, np. kryształy o gru­ Kopalnia Himmelsfursl, Freiberg, bości do 10 cm i kilkunastokilogramowe bry­ Saksonia/Niemcy; 40x55 mm ły; b) z arsenkami, siarczkami i bizmutem Na górze, po prawej: srebro rodzime rodzimym, jest to parageneza typowa dla Freiberg, Saksonia /Niemcy; 4U57 mm Freibergu i Schneebergu w Saksonii; c) z ura- Na dole: srebro rodzime Kongsberg/Norwegia, 125x88 mm

32

Miedź rodzima Cu Własności. Jeżeli pociągnie się palcem po skale zawierającej miedź rodzimą, skóra palca jest zaczepia­ na, ponieważ miedź ma przetam zadziorowaty. Miedź jest bardzo plastyczna, jej gęstość zawiera się między 8,3 i 8,9; barwa: różowa, często na powierzchni nalot czerwonobrunatny, bruna­ tny, czarny, zielony lub niebieski; cienka folia prześwieca zielono. Kryształy idiomorficzne są często silnie znieksztatcone. Skupienia o powierzchni granulowanej, drzewiaste (wzrost dendrytowy), zbite, wpryśnięcia, nalo­ ty, blaszki i brytki. Powstawanie. Miedź tworzy się na granicy stref utleniania i cementacji, gdzie właśnie utworzone bogate kruszce siarczkowe miedzi ulegają działaniu tlenu. Współwystępuje z kuprytem i chalkozynem. Niekiedy bywa znajdo­ wana w pokrywach bazaltowych, brekcjach

i w złożach okruchowych. Występowanie. W Polsce znaleziona w Miedzianej Górze koło Chęcin, Bronowie i Starej Górze koło Jawora i w dolnośląskich czarnych łupkach miedzionośnych (dendryty). Pokryta malachitem znana z kopalni Kausersteimel w Siegerlandzie (Niemcy), ponadto z Saksonii (Zwickau, Schneeberg), Czech, Wę­ gier, Hiszpanii (Rio Tinto), Węgier, Rosji (Bogosławsk). Ogromne skupienia kryształów wa­ żące ponad 400 t znajdowano w Michigan (USA). Zastosowanie. Jako druty w elektrotechnice, blacha do krycia dachów, rury do wody, ogrze­ wania, w stopach jak mosiądz, brąz i srebro jubilerskie.

Rtęć rodzima Hg

Landsbergit Ag Hg

Własności. Rtęć jest substancją ciekłą, nie jest zatem minera­ łem. Występuje jako cynowobiałe kuleczki na cynobrze. Gęs­ tość: 13,5. Przy ude­ rzeniu skały zawiera­ jącej rtęć metal ten wycieka kroplami. Krys­ talizuje poniżej -38,9°C w postaci ośmiościanów i kryształów igiełkowych. Jej pary są bar­ dzo trujące! Powstawanie i występowanie. Pojawia się sto­ sunkowo rzadko, głównie w strefach utleniania złóż cynobru oraz w pobliżu wulkanów. Klasy­ czne wystąpienia to Moschellandsberg w Palatynacie/Niemcy, Almaden/Hiszpania, Włochy. Zastosowanie. W technice pomiarowej, elekt­ rotechnice, medycynie, do otrzymywania złota i srebra, do produkcji farby okrętowej. Na dole, po lewej: rtęć rodzima Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy; W x 14 mm

Landsbergit jest na­ turalnym stopem (amalgamatem) srebra i rtęci. Często spo­ tyka się bardzo pię­ kne, bogate w ściany kryształy sześcienne lub ośmiościenne, ale też ziarna, zbite masy oraz naloty. Jasnosrebrzystoszary. Przełam muszlowy, dość kru­ chy do kowalnego. Gęstość: około 14. Lands­ bergit pojawia się w niektórych złożach cynob­ ru, rtęci oraz srebra. Już w 1783 roku dono­ szono o krysztale wielkości ziarna grochu, znalezionym w kopalni Caroline koło Moschel­ landsberg w Palatynacie, potem stwierdzono go w Szwecji (Sala), Norwegii (Kongsberg) i na Węgrzech (Szlana). Jego odpowiednik syntetyczny jest stosowany obecnie do wypeł­ niania ubytków w zębach. Na dole, po prawej: landsbergit Moschellandsberg, Palatynat/Niemcy: 6x9 mm

34

Na górze, po lewej: miedź rodzima Kopalnia Wingertshard, Niederhófels, Sieg/Niemcy: 30*42 mm Na górze, po prawej: miedź rodzima z mala­ chitem Kopalnia Wolf, Herdorf, Sieg/Niemcy

Żelazo rodzime Fe Własności. Kryształy

L mm

1 idiomorficzne nie są znane, metal wystę­ puje w skupieniach zbitych, jako wpryśnięcia, ziarna, łuse| p F czki, krople, gruzełki. Przetam zadziorowaty, gęstość: 7,9. Barwa: stalowoszare do czar­ nego; silnie magnetyczne. Żelazo zawiera za­ wsze nieco niklu, czasem małe zawartości kobaltu, miedzi, manganu, siarki i węgla. Powstawanie. Żelazo rodzime pojawia się bar­ dzo rzadko w przyrodzie, zwłaszcza, że reagu­ je ono szybko z tlenem powietrza. Poza wy­ stąpieniami ziemskimi, znajduje się ono także w meteorytach. Występowanie. Ziemskie: bryły żelaza o roz­ miarze 30 cm As i masie do 5 kg są znane Arsen do rodzimy z bazaltu w Buhl koło Kassel (Niemcy). Bryły miały gąbczastą ^ ^ ^ strukturę, Idiomorficzne w porach znajdo­ kryszwały ^*M się krzemiany. Chrifak na Grenlandii j j ^ , Wfały rzadkie, z reguły natrafiono w bazalcie bryłę żelaza o masie • na wklęsłoskorupowe skupienia z nerkowatą górną powierz•£• chnią. pojedyncze ij||9 cienkie skorupy nie^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ kiedy dają się od­ dzielać. Lupliwość w jednym kierunku dosko­ nała. Barwa: ołowianoszary; gęstość: 5,7. Pod­ czas topnienia i kucia wydziela zapach czosn­ ku (jest to zapach arszeniku). Arsen jest trują­ cy! Występuje jako minerał hydrotermalny w żyłach kruszcowych w Górach Harzu (St. Andreasberg), Górach Kruszcowych (Schneeberg), Freibergu, Szwarcwaldzie (Wittichen) w Niemczech, w Pribramie i Jachymovie (Cze­ chy); w kopalni w Kowarach (Dolny Śląsk) z jednej żyły wyeksploatowano 11 t arsenu. Stosuje się do zwalczania insektów, w medy­ cynie i jako składnik stopów. Na dole, po lewej: arsen rodzimy St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 38x53 mm 36

25 t obok mniejszych skupień i impregnacji. Meteorytowe: obok meteorytów kamiennych występują także meteoryty żelazne, składają­ ce się w przeważającej części z żelaza rodzi­ mego o domieszce niklu do 20%. Jeżeli po­ wierzchnię meteorytu żelaznego podda się trawieniu kwasem, ujawniają się charakterys­ tyczne „figury Widmanstattena" z przecinają­ cych się listewek. Zastosowanie. Żelazo jest najczęstszym i naj­ ważniejszym metalem ciężkim. Dla celów hut­ niczych eksploatowane są jednak rudy tlenko­ we i węglanowe. Surówka i stal są niezmier­ nie ważnymi produktami, produkcja hutnicza żelaza w 1989 roku wyniosła 524 min ton.

Na górze, po lewej: żelazo meteorytowe z fi­ gurami Widmanstattena Turtle River, Minnesota/USA; 46x65 mm Na górze, po prawej: ziemskie żelazo rodzime Buhl kolo Kassel/Niemcy, 62x88 mm Bizmut rodzimy Bi -^s§k lfck

Idiomorficzne krysztaty rzadkie, prążko­ wany, drzewiasty, pierzasty, jako płytki, • blaszki lub ziarnisty. Syntetyczne kryształy często bardzo ładne, ~ * W ze ścianami schod­ kowymi. Lupliwość doskonała oraz wyraźna, kruchy, nieco kowalny. Gęstość: 9,8; barwa: srebrzystobiały z różowawym odcieniem, czę­ ste mosiężnożółte lub pstre barwy naleciałe. Hydrotermalny. Występuje w żyłach krusz­ cowych Schneebergu, Jachymova (Góry Kruszcowe), Wittichen (Szwarcwald), Pozoblanco (Hiszpania), Miedzianki i Kletna (Polska). Składnik łatwotopliwych stopów (np. metal Wooda) oraz preparatów medycznych. Su­ rowiec do produkcji pierwiastka polonu.

f

Na dole, po prawej: bizmut rodzimy Schneeberg, Saksonia /Niemcy; 33x46 mm

Grafit C Własności. Odmiana węgla stabilna na po­ wierzchni Ziemi, najczęściej zbite blaszkowe lub łuseczkowe masy, rzadko w postaci sześcioką­ tnych płytek. Grafit ma typową sieć warstwową, i w kierunku rów­ noległym do tych warstw wykazuje doskonałą łupliwość. W połączeniu z niską twardością daje to bardzo silną ścieralność. Nazwa wy­ wodzi się od greckiego słowa grapho - piszę. Gęstość: 2,25. Powstawanie i wystąpienia. Najważniejsze złoża powstały przez zmetamorfizowanie skał z substancją węglistą pochodzenia organi­ cznego. Metamorfizm regionalny i kontaktowy dały nagromadzenia grafitu w postaci pokła­ dów, gniazd i soczew w łupkach krystali­ cznych, marmurach i kwarcytach. Częste przejścia do węgli (Las Bawarski, Styria, Fin­ landia, Syberia, w Polsce np. okolice Kudowy).

Pojawia się także w formie wypełnień szczelin w pegmatytach lub skałach kontaktowo-metasomatycznych (Aliberowsk w Rosji, Sri Lanka, Travancore, w pd. Indiach). Grafit powstał tam przez redukcję dwutlenku węgla uwolnionego z wapieni. Spotykany jako migotliwy pigment lub grudki w meteorytach. Wysokociśnieniową odmianą węgla jest diament; jego pojedyncze kryształy znaleziono w Europie w Czechach i w aluwiach na Ukrai­ nie z granatem. Opis diamentu znajduje się na str. 17; patrz także rys. 14 i 16. Zastosowanie. Około 1550 roku odkryto złoże grafitu Borrowdale w Cumberland (Wlk. Bryta­ nia) i zastosowano go do produkcji ołówków. Z grafitu produkuje się tygle do stapiania, elektrody, smar, farby oraz używa się go w te­ chnice nuklearnej jako moderatora. Minerały podobne. Podobny jest molibdenit ale ma niebieskawy odcień. Na górze: grafit Stare Mesto, 21 x 15 mm

Morawy/Republika

Czeska;

Siarka rodzima S Własności. Występuje w przyrodzie w dwó­ ch odmianach: siarka jednoskośna powsta­ je pod normalnym ci­ śnieniem w tempe­ raturze powyżej + 95,6°C, ale przy ob­ niżeniu temperatury szybko przechodzi w od­ mianę rombową. Ta trwała w warunkach nor­ malnych siarka rombowa tworzy piękne, boga­ te w ściany kryształy narosłe, często powle­ czone bituminami lub zawierające inkluzje cieczy organicznych. Przełam muszlowy; bar­ dzo krucha, pęka przy zmianach temperatury, w kryształach mogą tworzyć się wewnętrzne rysy już przy dotyku. Gęstość: 2,0; barwa: mio­ dowa do woskowożółtej, żółtawobiała; prze­ zroczysta do całkowicie mętnej. Powstawanie i wystąpienia. 1. Wulkaniczna, powstaje przez rozkład siarkowodoru z ekshalacji w wysokiej temperaturze. Występuje na obszarach istnienia czynnych i wygasłych wul­

38

kanów (Eifel w Niemczech, Vulcano we Wło­ szech, Japonia, Indonezja). 2. Osadowa, two­ rzy się przez redukcję siarczanów (gipsu) przez węglowodory z udziałem bakterii anaerobowych, współwystępuje z celestynem, barytem, gipsem, strontianitem, kalcytem (Tar­ nobrzeg, Polska; Agrigento, Sycylia). Zastosowanie. Około połowy światowej produ­ kcji związków siarki pochodzi z siarki rodzi­ mej. Służy ona do produkcji kwasu siarkowe­ go, środków ochrony roślin, prochu czarnego, wulkanizacji kauczuku.

Na dole: siarka rodzima Sycylia; 120x85 mm

39

Klasa II. Siarczki i pokrewne Chemia. Siarczki są solami kwasu siarkowodorowego H2S. Jeden lub kil­ ka atomów metalu wiąże się z je­ dnym albo paroma atomami siarki. Siarczki tworzą najczęściej nastę­ pujące metale: żelazo Fe, kobalt Co, nikiel Ni, miedź Cu, srebro Ag, cynk Zn, rtęć Hg, ołów Pb. Na miejscu sia­ rki mogą się pojawić pokrewne jej własnościami pierwiastki, a mianowi­ cie: selen Se, tellur Te, arsen As, antymon Sb, bizmut Bi. Związki che­ miczne, które wówczas powstają, określa się za pomocą międzyna­ rodowego wzoru chemicznego, składającego się z symboli pierwiast­ ków, tworzących te związki. Przykład: chalkopiryt CuFeS2 Ze wzoru chemicznego można odczy­ tać: 1) jakie pierwiastki biorą udział w budowie danego związku chemicz­ nego, 2) w jakim stosunku atomowym (stąd możliwe obliczenie stosunku wagowego) te pierwiastki w owym związku występują. Zatem minerał chalkopiryt składa się z miedzi, żela­ za i siarki w stosunku atomowym 1:1:2 (63,54g miedzi:55,85g żela­ za :64,12g siarki). Krystalografia. Związki chemiczne naturalnego pochodzenia, należące do tej klasy wyróżniają się metaliczno-kruszcowym wyglądem, dużą gęs­ tością, zazwyczaj są nieprzezroczy­ ste i przewodzą prąd elektryczny. Te cechy wskazują, że w ich strukturze istnieją wiązania między atomami po­ dobne do wiązań w strukturze metali (wiązania metaliczne). Petrologia. Minerały tej klasy wy­ stępują głównie w złożach kruszców związanych z działalnością mag­ mową a także w meteorytach. Tworzą one najistotniejsze gospodarczo

40

złoża i wydobywano z nich kruszce tak ważnych metali jak srebra, mie­ dzi, rtęci, cynku, ołowiu oraz piryt, źródło związków siarki. Z całą pe­ wnością największe nagromadzenia minerałów platyny tego typu występu­ ją w magmowych złożach kompleksu Busłweld w Republice Południowej Afryki. Ogromne ilości siarczków (i pokrewnych związków) niklu i miedzi znajdują się w złożach Sudbury w prowincji Ontario w Kanadzie. Re­ jon Freibergu zawierał setki żył, wy­ pełnionych w dużej części kruszcami siarczkowymi. Uważane za najbogat­ sze w Europie złoże cynku i ołowiu zawiera hydrotermalne minerały siar­ czkowe - jest to Trepća w Serbii (Ju­ gosławia). Przypowierzchniowe czę­ ści złóż siarczkowych są zazwyczaj zwietrzałe, czyli przeobrażone chemi­ cznie. Siarczki rozkładają się i reagu­ ją pod wpływem wód powierzch­ niowych oraz atmosfery, przechodząc w barwne tlenki, wodorotlenki, węgla­ ny, siarczany i fosforany. Tworzy się tak zwana czapa żelazna złoża siar­ czkowego. Większość metali kolo­ rowych przechodzi przy tym do roz­ tworu i tworzy nieco głębiej strefę wzbogacenia zwaną strefą cemen­ tacji, która okruszcowana jest wtórny­ mi siarczkami. Typowym przykładem jest złoże Tsumeb w Namibii. Aż na głębokości 800 metrów nagromadziły się szczególne bardzo pierwiastki: german i gal, a także pospolita miedź jako siarczki w strefie o wielometro­ wej miąższości.

Piryt Kopalnia Friedrich Wilhelm, Herdorf. Sieg/Niemcy; 32x45 mm

Dyskrazyt Ag3Sb

Bornit Cu5FeS„ 5

Dyskrazyt jest jed­ nym z rzadszych kru­ szców srebra. Kry­ ształy najczęściej są tabliczkowe lub płyt­ kowe, pseudoheksagonalne i nie prążko­ wane. W stanie świeżym ma silny metaliczny połysk i barwę srebrzystobiałą z brunatną rysą. Częste naloty powierzchniowe szare do brunatnych. Gęstość bardzo wysoka: 9-10, łupliwość w dwóch kie­ runkach. Występowanie. Dyskrazyt pojawia się w żyłach srebronośnych z kruszcami arseno­ wymi i antymonowymi. Ważne miejsca wystę­ powania to St. Andreasberg w Górach Harzu, Wolfach w górach Szwarcwald (Niemcy), Markirch w Wogezach (Francja) i Harmsarvet (Szwecja). Na górze, po lewej: dyskrazyt w saffbrycie St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 17x24 mm

4

Spotyka się skupienia zniekształconych kry­ ształów, zazwyczaj jednak są to zbite masy. Przełam: muszlowy, barwa na świeżym przełamie: różowobrunatny, na­ tychmiast pojawiają się pstre barwy naleciałe (barwy gołębiej szyi). Gęstość około 5. Występowanie. Rzadko magmowy, częściej pegmatytowo-pneumatolityczny i hydrotermalny, powstaje przez rozpad roztworów stałych z chalkopirytem (Miedzianka, Kowary na Dol­ nym Śląsku, Polska; duże kryształy w żyłach typu alpejskiego - Venediger w Austrii), osa­ dowy w łupkach miedzionośnych na Dolnym Śląsku (Polska) oraz Mansteldu (Niemcy). W stanie świeżym podobny do pirotynu i nikielinu, barwy naleciałe podobne u kowelinu i chalkopirytu. Na górze, po prawej: bornit Oberschlema, Saksonia /Niemcy; 70 x 100 mm

Chalkozyn Błyszcz miedzi Cu S

Własności. W przyrodzie występuje kilka mo­ dyfikacji siarczku miedzi o składzie podanym lub zbliżonym. Wykształcenie kryształów jest często pseudoheksagonalne z powodu wielo­ krotnych zbliźniaczeń. Występują trojaki przerosłe lub bliźniaki w formie prostopadłoramiennego krzyża. Pospolite są także masy zbite, ziarniste i upakowane. Barwa: ciemny ołowianoszary, zazwyczaj z matowym nalo­ tem, często niebieskiej lub zielonej barwy. Przełam muszlowy; kruchy. Gęstość około 5,6. Powstawanie i wystąpienia. Z roztworów hydNa dole, po lewej: chalkozyn Bristol, Connecticut/USA; 28x40 mm

42

rotermalnych w Męcince i Starej Górze (Dolny Śląsk, Polska), Butte (Montana, USA), Tsumeb (Namibia). Częsty w strefach cementacji mie­ dzionośnych wystąpień siarczkowych. Ważne wystąpienia to Miedzianka (Din. Śląsk, Pols­ ka), Bingham (Utah, USA), Ray (Floryda, USA), Bisbee (Arizona, USA), Kounrad (Rosja), Redruth, (Kornwalia, Wlk. Brytania); także w łup­ kach miedzionośnych regionu legnicko-głogowskiego (Polska) oraz mansfeldzkiego (Nie­ mcy). Minerały podobne. Digenit Cu9Ss jest niebieski do czarnego, stromeyeryt (Ag, Cu)2S ma bar­ wę stalowoszarą.

Na dole, po prawej: chalkozyn Redruth, Kornwalia/Wielka Brytania; 18x25 mm

43

Argentyt Błyszcz srebra Ag2S

Własności. Argentyt jest wysokotemperatu­ rową odmianą substancji Ag2S, jego dolna granica trwałości wynosi 179°C, poniżej której przechodzi w jednoskośny akantyt. Kryształy najczęściej sześcienne lub ośmiościenne, spotyka się bliźniaki przerosle; skupienia ząb­ kowane do włosowatych, kryształy zdeformo­ wane i skręcone. Barwa: czarniawoszary. Gę­ stość: 7,3. Przełam: muszlowy; minerał dosko­ nale daje się kroić nożem. Powstawanie i wystąpienia. Ważny pierwotny kruszec srebra wydobywany od starożytności. Na górze, po lewej: argentyt Freiberg, Saksonia/Niemcy; 18x25 mm Maucheryt N „

A

s8

^nra Kisi tfs

lilllsiiit^

5 met

>-

Na górze, po prawej: argentyt Chanarcillo/Chile, 43x60mm Argentopiryt AgFe3S5

Kryształy idiomorficzne są bardzo rza­ dkie, pojawiają się płaskie kwadratowe płytki i strome proste piramidy podwójne; ładne okazy znajdo­

wano w Górach HaNajczęś ;iej rzu. jest jednak zbity (Anarak/lran), występuje w paragenezie z kalcytem, nikielinem, kobaltynem i chloantytem (łupki miedzionośne Zagłębia Legnicko-Głogowskiego/Polska i Mansfeldu/Niemcy; Bou Azzer/Maroko). Barwa: biały z różowawym odcieniem, bardzo częste czerwonawoszare naloty. Maucheryt spotyka się w hydrotermal­ nych żyłach kruszców kobaltowo-niklowo-arsenowych obok nikielinu, chloantytu i kalcytu.

Na dole, po lewej: maucheryt Eisleben, Góry Harzu/Niemcy; 18x25 mm

44

Argentyt występuje samodzielnie w żyłach ga­ lenowych oraz jako odmieszania w galenie w postaci łuseczek; często towarzyszy mu proustyt. W Polsce znany z żył w Miedziance, Kowarach i Kletnie (Sudety), występował w ży­ łach hydrotermalnych Freibergu (Saksonia, Niemcy), Górach Kruszcowych (Schneeberg, Annaberg w Niemczech, Jachymov w Cze­ chach), Kongsbergu (Norwegia). Bogate złoże Comstock Lode w Nevadzie (USA) zawiera zbity i pylasty argentyt. Szczególnie piękne kryształy występują w Guanajuato (Meksyk), a bardzo duże - w Pfibram (Czechy). Znane od dawna złoża argentytu są obecnie wyeks­ ploatowane, argentyt był w nich związany ze strefą cementacji. Minerały podobne. Od galeny łatwo odróżnić argentyt na podstawie jego małej twardości.

Argentopiryt wystę­ puje rzadko; podobny do sternbergitu (o zbliżonym składzie chemicznym), od którego można go od­ różnić, gdy zbity, me­ todami rentgenowski­ mi, wykrywając w ten sposób różnice w sieci kryształów. Znane są kryształy przekraczające 2 mm; brak łupliwości; pseudoheksagonalne trojaki przerosłe podobne do pirotynowych. Barwa: stalowoszary do złocistobrunatnego, często z metalicznie połyskującymi pstrymi barwami naleciałymi. Występuje w małych ilo­ ściach w kruszcowych żyłach srebronośnych (St. Andreasberg, Schneeberg, Marienberg w Niemczech, poza tym w Peru i Meksyku) Podobny sternbergit ma dobrą łupliwość i niż­ szą twardość (1-1,5). Na dole, po prawej: argentopiryt St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy; 3x5mm

45

Sfaleryt Blenda cynkowa ZnS Własności. Sfaleryt występuje często w postaci pięknych kryształów, które by­ 3,5-4 wają zbliżniaczone, met. zniekształcone, z wy­ pukłymi ścianami. Zbliżniaczenia powo­ dują pojawienie się na kryształach kątów wklęsłych a w przypadku zbliźniaczeń polisyntetycznych powierzchnie łupliwości sprawiają wrażenie prążkowanych. Sfaleryt jest znajdo­ wany również w skupieniach zbitych, kostko­ wych, grubo- do drobnoziarnistych, rzadziej promienistych; spotyka się także zbite skałotwórcze masy oraz odmiany pylaste. W wykształceniach gruboskorupowych i cien­ kich naskorupieniach (blendy skorupowe) oprócz sfalerytu niekiedy występuje wurtzyt, Lupliwość doskonała według dwunastościanu rombowego, gęstość czystego ZnS wynosi 4,06. Połysk: diamentowy, w drobnoziarnistych i pylastych odmianach - półmatowy do mato­ wego. Barwa: czysty sfaleryt jest bezbarwny [cleiofan), w przyrodzie jednak obecność do­ mieszek, najczęściej żelaza, ponadto kadmu i manganu, powoduje zabarwienie. Niskie za­ wartości Fe wywołują zabarwienie żółte i mio­ dowe, niekiedy brunatne lub intensywnie czer­ wone (blenda rubinowa). Wysokie zawartości Fe nadają zabarwienie ciemnozielone do cza­ rnego (marmatyt). W sfalerycie mogą wystę­ pować także inne domieszki, niekiedy pierwia­ stki rzadkie, których odzyskiwanie jest intere­ sujące dla przemysłu, jak np. In, Ga, Tl, Hg, Cu, Sn, Pb, Ag, Au. Przy pocieraniu o niepolewaną płytkę porcelanową sfaleryt wydziela za­ pach siarkowodoru (zepsutych jajek), co może być pomocniczą cechą rozpoznawczą. Powstawanie i wystąpienia. Sfaleryt występuje prawie zawsze z galeną i pojawia się w wielu

46

typach złóż kruszców. Jest obecny we wszyst­ kich zawierających siarczki skałach głębi­ nowych jako składnik śladowy. W złożach pegmatytowo-pneumatolitycznych, np. żyłach cynonośnych (Hagendorf, Niemcy) pojawia się, jako minerał hydrotermalny wysokotem­ peraturowy, sfaleryt bogaty w żelazo tego sa­ mego pochodzenia występuje w żyłach na Do­ lnym Śląsku w Polsce (Boguszów, Jabłów. Złoty Stok, Kowary, Czarnów, Przecznica), w Niemczech (Schwarzenberg, Saksonia; Bodenmais, Bawaria); ładne kryształy pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Gospodarczo najważniejszymi wystąpieniami są złoża hydrotermalne żyłowe, gniazdowe, warstwowane i metasomatyczne w skałach węglanowych (dolomitach, rzadziej wapieniach). Ten typ złóż jest lub był eksploatowany na obszarze śląsko-krakowskim (regiony: olkuski i chrzanowski oraz już bez czynnych kopalń - bytomski), w USA w basenie Missisipi, w Ir­ landii, Hiszpanii, Austrii i Niemczech. Znaczenie i zastosowanie. Dawniej, gdy cynk nie był znany, górnicy sascy i hercyńscy nazy­ wali sfaleryt blendą, czyli rudą, która mami i zwodzi, obiecując metal, a nie dając go. Nawet słynny specjalista górniczy Agricola (XVI w.) uważał sfaleryt za kruszec ołowiu. Dopiero w XVIII w. szwedzki chemik Brandt rozpoznał w nim ważny kruszec cynku, a w XIX w. opracowano technologię hutnicze] produkcji tego metalu. Jego światowa produk­ cja w 1989 roku wyniosła 6,13 min t. Cynk jest składnikiem mosiądzu i innych stopów, w du­ żych ilościach używa się go do antykorozyj­ nego cynkowania żelaza, do produkcji ele­ mentów galwanicznych, środków ochrony roś­ lin i preparatów medycznych. Na górze: sfaleryt na dolomicie Binntal Szwajcaria; 32x23 mm Na dole: sfaleryt z galeną i syderytem Horhausen, Sieg Niemcy; 18 x 13 mm

47

Chalkopiryt CuFeS2 Własności. Kryształy rzadko osiągają wiel­ kość 1 cm, ale zazwy­ czaj są dobrze wy­ kształcone. Pojedyn­ cze kryształy przy­ bierać mogą pokrój kulisty, ale typowe jest wykształcenie klinowate. W wielu osobni­ kach chalkopirytu występują zbliźniaczenia przerosłe, m.in. cykliczne pięcioraki, które wy­ glądają jak pojedyncze kryształy o zała­ manych ścianach i krawędziach. Znane są kryształy silnie zniekształcone. Najczęściej je­ dnak występuje ten minerał jako zbity kruszec, często wypełniający fugi w skałach, niekiedy jako naloty; rzadko groniasty lub nerkowaty. Lupliwość: zła. Gęstość: 4,2-4,3. Barwa: mosiężnożółty z zielonawym odcieniem, złotoźółty, czarny, barwy naleciałe niejednakowe na różnych ścianach. Dość częste prawidłowe zrosty ze sfalerytem, ponieważ obydwa mine­ rały mają podobne struktury kryształów. Z te­ go samego powodu kryształy tetraedrytu by­ wają pokryte cienką powłoką chalkopirytu (Clausthal-Zellerfeld w Górach Harz, Niemcy lub Kornwalia w Wlk. Brytanii).

W wysokotemperaturowych hydrotermalnych pniach, żyłach i soczewach częste są jego subtelne przerosty z pirytem. Złoża siarczko­ we Róros, Lókken, Sulitelma (Norwegia), Falun (Szwecja) i Agordo (pn. Włochy) zawierają chalkopiryt silnie zmetamorfizowany. W nie­ mal wszystkich utworach hydrotermalnych jest on minerałem towarzyszącym a niekiedy głó­ wnym, np. w Miedziance Świętokrzyskiej, oraz na Dolnym Śląsku. Także osady, np. miedzionośne łupki węgliste Okręgu Legnicko-Głogowskiego w Polsce lub w Mansfeld (Niemcy) bywają bogate w chalkopiryt; znany jest ze skał osadowych w Rammelsbergu (Góry Harz, Niemcy), Ergani Maden nad Tygrysem (Turc­ ja), Rio Tinto (Hiszpania). W miejscach tych był on lub jest eksploatowany. Podczas wiet­ rzenia wytwarza się czapa żelazna z wtórnymi siarczkami miedzi w strefie cementacji oraz malachitem w strefie węglanowej. Piękne kry­ ształy pochodzą z żył w Siegerlandzie oraz w rejonie Freibergu w Saksonii (Niemcy) i w okolicach Markirch w Alzacji (Francja). Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowany od dawna, np. w Rammelsbergu (Góry Harz), w Falun (Szwecja), dziś jest najważniejszym kruszcem miedzi.

Powstawanie i wystąpienia. Chalkopiryt poja­ wia się jako tak zwany minerał przechodni w złożach rozmaitego pochodzenia i jest jed­ nym z ich najpospolitszych składników. Prawie we wszystkich skałach głębinowych jest obecny z magnetytem i pentlandytem jako składnik śladowy, ale także w ilościach opła­ calnych do eksploatacji. W utworach pegmatytowych, pneumatolitycznych i kontaktowo-metasomatycznych oraz autometasomatycznych (np. w Bingham, Utah/USA) pojawia się ja­ ko równomiernie rozproszone impregnacje.

Minerały podobne. Od pirytu i markasytu różni się niższą twardością i bardziej intensywną, złocistą barwą, od pirotynu brakiem różowobrunatnego odcienia, od złota rodzimego bra­ kiem plastyczności i kruchością, od millerytu pokrojem. Na górze: chalkopiryt Kopalnia Luise, Horhausen, Westerwald/ Niemcy; 20 x 14 mm Na dole: chalkopiryt Kopalnia Georg kolo Horhausen, Wester­ wald/Niemcy; 130 x93mm

48

49

Tetraedryty Tennantyt (Cu, Fe),2As4S]3 Tetraedryt (Cu, Fe),2(Sb, As)4S13 Tetraedryty tworzą grupę minerałów, z których najważ­ niejszymi są tennan­ tyt i tetraedryt. Własności. Poszcze­ gólne człony grupy mają dość różne wła­ sności z powodu zmiennego składu chemicz­ nego. Często spotyka się ładnie wykształcone, bogate w ściany kryształy o przeważającej postaci czworościanu regularnego (= te­ traedr - stąd nazwa, tennantyt nazwano zaś w 1821 roku na cześć brytyjskiego chemika Smithsona Tennanta). Rzadziej spotyka się kryształy o postaci dwunastościanu rombowe­ go lub sześcienne. Pospolite są bliźniaki przerosłe z wypukłymi wyrostami na ścianach czworościanu (np. z Clausthal-Zellerfeld w Gó­ rach Harz, Niemcy). W Clausthal, Kornwalii i wielu innych wystąpieniach tetraedryty bywa­ ją pokryte drobnokrystaliczną powłoką chalkopirytu, rzadziej sfalerytu (np. w Kapniku/ Ru­ munia). Kryształy nie mają prawie żadnej łupliwości, przełam jest muszlowy; kruche. W za­ leżności od składu chemicznego tetraedryty mają różne barwy i rysy. Czysty tetraedryt jest stalowoszary i ma oliwkową rysę, tetraedryty cynkowe i bogate w żelazo - żelazistoczarne, bogate w srebro i rtęć - białe i żółtawe, arsen nadaje tym minerałom barwę zielonawą do niebieskawej. Tennantyt w najdrobniejszych okruchach prześwieca czerwonawo. Tetrae­ dryty występują też w skupieniach zbitych, upakowanych lub ziarnistych a także jako wpryśnięcia. Powstawanie i wystąpienia. Tetraedryty wy­ stępują głównie w nisko- i średniotemperatuNa górze: tetraedryt Kopalnia Georg koto Horhausen, Westerwald/Niemcy; 26 x 18 mm

rowych kruszcowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie siarczków, węglanów, barytu, fluorytu i kwarcu, rzadziej w żyłach wysoko­ temperaturowych, utworach kontaktowo-metasomatycznych i pegmatytowych, np. na Gren­ landii i w niektórych żyłach cynonośnych. Po­ jawiają się w łupkach miedzionośnych okolic Lubina (Polska) i Rammelsbergu (Niemcy). Często wzbogaca się w strefie cementacji. Pospolity w złożach całego świata. Bardzo piękne kryształy znajduje się w kopalni Tsumeb (Namibia) i w Kapniku (Rumunia). Freibe/•0/7(Freiberg, Saksonia/Niemcy, Grudno, Góry Kaczawskie/Polska) zawiera od 18 do 36% srebra, schwazyt, odmiana rtęcionośna, znaj­ dowany jest w żyłach kruszconośnych w wa­ pieniu dolomitycznym w Schwaz (Tyrol, Austria). W dolomicie cukrowatym w Binntal (Szwajcaria) spotyka się małe ale bardzo bo­ gate w ściany kryształy odmiany morfologicz­ nej tetraedrytu - binnitu. Tetraedyt jako drob­ ny pył wrośnięty w kryształy galeny może być w niej nośnikiem srebra. Tetraedryt srebrowy występował w Tatrach (Doliny Starorobociańska i Kościeliska). Hydrotermalny występował w Miedziance Świętokrzyskiej oraz na Dolnym Śląsku (Srebrna Góra, Stanisławów, Bogu­ szów, Miedzianka). Znaczenie i zastosowanie. Tetraedryty są wy­ korzystywane głównie jako kruszce miedzi, ich znaczenie jest podobne do znaczenia mie­ dzi rodzimej. Są także eksploatowane z powo­ du zawartości srebra, rtęci i antymonu. Minerały podobne. Trudne do odróżnienia od innych ciemnoszarych siarczków w masyw­ nych skupieniach. Na dole, po lewej: tetraedryt (binnit) Binntal/Szwajcaria; 15 x21 mm Na dole, po prawej: tetraedryt pokryty nalotem chalkopirytu Clausthal, Góry Harz/Niemcy; 12x17 mm

G r e e n o c k i t CdS

3-3,5 półmet.niemet. Zazwyczaj występuje jako żótty ziemisty nalot, kryształy najczęściej stożkowe lub tablicz­ kowe. Jest to typowy minerał wtórny rud sfalerytowych (Kowary Górne, kopalnie rejonu By­ tomia, np. Szarlej - Polska; Tsumeb - Nami­ bia). Nazwany na cześć lorda Greenocka, któ­ ry pierwszy rozpozna) ten minerał jako nowy. Greenockit o wysokiej zawartości cynku fluo­ ryzuje w świetle nadfioletowym na żółto.

Na górze, po lewej: greenockit na prehnicie Bishopton/Szkocja; 4x6 mm

Wurtzyt ZnS

3,5-4,5 półmetniemet.

Zastosowanie. Kadm to składnik metalu Wooda, moderator w reaktorach nuklearnych. Kryształy idiomorficzne rzadkie, częstsze wy­ kształcenie ksenomorficzne. Bliźniaki, często polisyntetyczne, ale pospolicie zbity. Od sfalerytu różni się pleochroizmem i dwójłomnością. W temperaturze 1020CC powstaje ze sfalerytu. Odmiana manganonośna zwana jest erytrocynkitem. Blendy promieniste i skorupowe często zawierają obok sfalerytu także wurtzyt, np. w Pfibramie (Czechy), Stolbergu koło Ak­ wizgranu (Niemcy), regionie śląsko-krakowskim (Polska), Kirka w Tracji (Grecja). Na górze, po prawej: wurtzyt kopalnia Kirka/Grecja; 3x4 mm

C y n o b e r HgS Własności. Kryształy idiomorficzne spoty­ ka się dość rzadko, są one małe, mają 2-2,5 pokrój grubotabliczmetkowy lub płaskich półmet. romboedrów; pospo­ lite są masy lub powłoki zbite, ziarniste lub ziemiste. Wśród idiomorficznych kryształów nierzadkie przerosłe bliźniaki dwóch romboedrów. Przełam: zadziorowaty, łupliwość: bardzo dobra, gęstość: 8,1, niezwykle duża. Częste domieszki substancji organicznej. Powstawanie i wystąpienia. Cynober jest jed­ nym z tych siarczków, którego tworzenie się można obserwować także współcześnie, np. z gorących wód o temperaturze zaledwie 80 C na obszarach wygasającego wulkanizmu. Wie­ le ważnych złóż rtęci powstało w ten sposób. Ciudad Real koło Almaden w Hiszpanii znane jest od starożytności i jest największym zna­ nym złożem cynobru na świecie, ponadto waż­

52

ne złoża to Idria w Słowenii, Monte Amiata we Włoszech i Moschellandsberg w Palatynacie, Niemcy. Najpiękniejsze kryształy pochodzą z prowincji Hunan w Chinach. Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy kru­ szec rtęci; słynne kopalnie Almaden były eks­ ploatowane przez starożytnych Greków już 700 lat przed Chrystusem. Złoże Idria w Sło­ wenii znane jest od 1497 roku, a złoża palatynackie - od 1776. Najwięksi producenci to WNP, Hiszpania, Algieria i USA; produkcja światowa około 70001. Cynober może być pomylony z proustytem.

Na dole: cynober Almaden/Hiszpania; 14 x w mm

Galena PbS Własności. Duże, narosłe kryształy galeny znane są z wielu wystąpień na świecie. Ograniczone są one ścianami sze­ ścianu, ośmiościanu, dwunastościanu rom­ bowego lub kombinacjami tych postaci. Typo­ we są rozmaite rodzaje zniekształceń, ściany są często skrzywione i załamane, krawędzie i naroża zaokrąglone, tak, że kryształy wyglą­ dają jak obtopione, niekiedy pojawiają się za­ głębienia spowodowane naturalnym trawie­ niem, nierzadkie są formy szkieletowe. Zbliźniaczenia według ośmiościanu. Barwa: ołowianoszara, ściany kryształów i skupienia zbi­ te mają często matowy nalot. Jest to minerał bardzo ciężki o gęstości około 7. Lupliwość: doskonała według sześcianu, jest cechą roz­ poznawczą. Galena może zawierać do 1% srebra, najczęściej w postaci bardzo drobnych wrostków różnych kruszców srebra jak proustyt, tetraedryt, polibazyt. Z tego powodu na całym świecie galena bywa eksploatowana także jako ruda srebra. Często zawiera ona również znaczne ilości cynku, żelaza, miedzi, antymonu i bizmutu z powodu subtelnych wro­ stków sfalerytu, bournonitu lub tetraedrytów. Powstawanie i wystąpienia. Galena jest naj­ częściej pochodzenia hydrotermalnego zwią­ zanego z działalnością plutoniczną a rzadziej

chy) i Laurion (Grecja). Do dziś eksploatowane złoża są zlokalizowane w południowej Hiszpa­ nii, w Trepćy (Serbia, Jugosławia) czy na Kau­ kazie. Zmetamorfizowane rudy galenowe znaj­ dują się w Rammelsbergu (Harz, Niemcy) i w ogromnych masach w Broken Hill (Nowa Południowa Walia, Australia). Duże złoża ga­ leny pochodzenia epitermalnego utworzyły się w skałach węglanowych - dolomitach i częś­ ciowo wapieniach, np. w regionie śląsko-krakowskim w Polsce (kopalnie Olkusz, Bolesław, Pomorzany, Trzebionka i inne) czy w basenie Missisipi w USA (złoża wsch. Tennessee, Il­ linois. Znaczenie i zastosowanie. Od czasów Pliniu­ sza Starszego (77 r. n.e.) stosuje się nazwę galena, pierwotnie na oznaczenie kruszcu oło­ wiu. Galena jest najważniejszym i najczęściej występującym kruszcem tego metalu a jedno­ cześnie z powodu swego rozprzestrzenienia i występowania w dużych ilościach - bardzo ważnym kruszcem srebra. Najważniejszymi producentami są następujące kraje (w tys. t ołowiu, dane z 1989 roku): Stany Zjednoczo­ ne 550, Australia 465 i WNP 420; produkcja światowa 3,5 min ton. Ołów stosowany jest przede wszystkim do produkcji akumulatorów, ponadto koszulek kabli, rur, amunicji, farb, szkła ołowiowego („kryształowego"), dodatku przeciwstukowego do benzyn (czteroetylku ołowiu).

F=^\ V

J± J

wulkaniczną, występuje w żyłach kruszcowych w masywach górskich. Znane, obecnie głów­ nie wyeksploatowane złoża występowały w Górach Harzu (Clausthal-Zellerfeld, Bad Grund), rejonie Freibergu i Akwizgranu, obszarze Ruhry w Niemczech, Górach Święto­ krzyskich (Ołowianka, Chęciny, Karczówka, Łagów) i Sudetach (Polska), Pfibramie (Cze-

54

Na górze, po lewej: galena Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32 x45mm Na górze, po prawej: galena Neudorf, Góry Harz/Niemcy; 14 x20mm Na dole: galena Ramsbeck, Sauerland/Niemcy, 24 x 17 mm

Miargyryt AgSbS2

Nikielin NiAs

Minerał nie rzucający się w oczy, którego kryształy często by­ wają niezauważone, choć są znane wię­ ksze niż dwa milimet­ ry. Pokrój jest zazwy­ czaj grubotabliczkowy, kryształy na ścianach mogą mieć prążko­ wanie lub żłobkowanie. Występują zbliżniaczenia, nierzadkie skupienia zbite. Barwa: stalowo- i ołowianoszary do czarnego, nieprzezroczysty. Lupliwość: niewyraźna, kru­ chy. Występuje w hydrotermalnych żyłach kru­ szców srebra obok częstszego i podobnego pirargyrytu, np. w Kowarach (Polska), St. Andreasbergu w Harzu i Braunsdorf koło Freibergu (Niemcy), Pfibramie (Czechy), Baia Sprie (Rumunia), Hiendelaencina (Hiszpania), San Benito County (Kalifornia, USA). Ważny kruszec srebra. Na górze, po lewej: miargyryt St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy 5x7 mm

Idiomorficzne kryszta­ ły są rzadkie i małe, częste - zbite masy. skupienia nerkowate groniaste, drzewia­ ste, wydłużone. Bar­ wa miedzianoczerwona jest typowa, na powietrzu pojawiają się brunatnawe lub czarniawe naloty. Przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 7,5. Często zbite masy są pokryte warstewką jabłkowozielonego annabergitu (kwiatu niklowego). Głównym miejscem wystę­ powania są żyły hydrotermalne np. w Górach Kruszcowych w Niemczech, w Jachymovie (Czechy), w Kowarach i Przecznicy na Dolnym Śląsku (Polska); ponadto w cechsztyńskich łup­ kach miedzionośnych w Polsce i w Niemczech. Podrzędny kruszec niklu.

Pirotyn

Piryt magnetycznyFe^S

Własności. Jeden z niewielu minerałów magnetycznych. Idio­ morficzne kryształy są rzadkie, małe i nieczęsto zachowa­ ne w stanie świeżym; tworzą cienkie sześ­ ciokątne płytki ułożone w różokształtne skupienia. Zazwyczaj znajduje się jednak zbi­ te, ziarniste, niekiedy skorupowe masy. Naj­ piękniejsze i największe pojedyncze kryształy pochodzą z Trepćy (Serbia, Jugosławia). Zgo­ dnie z dwuścianem podstawowym występuje bardzo wyraźna łupliwość. Gęstość: 4,6; brązowożółty z miedzianoczerwonawym odcie­ niem, tombakowobrunatne naloty, często sil­ nie zwietrzały, nierzadkie pseudomorfozy pi­ rytowe lub galenowe. Jak wskazuje wzór Fe^jjS, występuje niedobór żelaza aż do składu Fe1tŚ12. Idealny skład FeS ma minerał fro/Wwystępujący w meteorytach. Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się

56

Na górze, po prawej: nikielin Mansfeld, Niemcy; 28 x 40 mm

WZM

we wszystkich skałach głębinowych. Jako niklonośny pentlandyt tworzy wielkie magmowe złoża niklu. Występuje w utworach pegmatytowo-pneumatolitycznych, np. w Hundholmen, Tysfjord w regionie Weland, w Tunaberg (środ­ kowa Szwecja). Jako hydrotermalny spotykany jest w najstarszych żyłach kruszcowych Freibergu i St. Andreasbergu (Niemcy), Kongsbergu (Norwegia), Miedzianki i Kowar (Dolny Śląsk, Polska). Znany jest z utworów kontak­ towych skał głębinowych i wylewnych, ze skal metamorficznych (Bodenmais, Bawaria, Nie­ mcy), prawie ze wszystkich meteorytów. W utworach osadowych bardzo rzadki. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa wywodzi się z języka greckiego i oznacza barwę ognia, złotożółtą. Surowiec do produkcji kwasu siar­ kowego i czerwieni polerskiej (pyłu tlenku że­ laza - hematytu), jako kruszec żelaza bez znaczenia. Na dole: pirotyn Trepća, Serbia/Jugosławia; 120 x85 mm

57

Milleryt NiS ^^^ ^ ^ H ^^

Własności. Minerał występuje najczęś­ ciej w postaci ład­ nych skupień wiąz­ kowych. Kryształy ma­ ją postać delikatnych, mosiężnożółtych wło^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ sów, mogą one jed­ nak być również matowe, zielonawoszare, brunatnawe do czarniawych z jedwabistym połyskiem. Lupliwość: doskonała. Gęstość: 5,3. Powstawanie i wystąpienia. Milleryt rzadko jest spotykany w większych ilościach, najczęś­ ciej występuje w strefie cementacji jako mine­ rał wtórny utworzony z kruszców niklu. Z tego powodu można go napotkać w złożach siarcz­ kowych niklu rozmaitego pochodzenia. W ko­ palni Friedrich (Wissen, Sieg/Niemcy) znajdu­ je się świeże, lśniące, o grubości 0,5-2 mm i do 5 cm długie, podłużnie prążkowane słupki i ich promieniste wiązki. Inne znane wystąpie­ nia to Nanzenbach koło Dillenburga, Ram-

sbeck i Musen. W kopalni węgla Nowa Ruda (Dolny Śląsk/Polska) kilkucentymetrowe igły występują w niebieskozielonych masach mine­ rałów ilastych zwanych folerytami. Również ko­ palnie węgla Zagłębia Ruhry (Niemcy), np. Christian Levin w Essen, dostarczały ładnych okazów, a z kopalni Zeche Germania w Dort­ mundzie pochodziły w ostatnim czasie włoso­ wate kryształy do 8 cm długości z rozszczepio­ nymi końcami. W okolicach Wuppertal-Elberfield (Niemcy) napotkano druzy świeżych igieł do 15 mm długich, częściowo wygiętych i o po­ kroju futerałowym. Inne lokalizacje to Góry Ha­ rzu, Saksonia (Niemcy), Czechy, Walia (Wlk. Brytania) oraz Bombiane koło Bolonii (Włochy). Znaczenie i występowanie. Przez wiele lat był uważany za włosowatą odmianę siarczku żela­ za (pirytu lub markasytu). Pomimo wysokiej za­ wartości niklu nie ma znaczenia jako kruszec tego metalu z powodu rzadkości występowania. Na górze: milleryt Czechy; 28 x20mm

Kowelin Covellin CuS «--—' [

Własności. Idiomorfikryształy są bar­ dzo rzadkie, najczę­ ściej kowelin jest zbi­ ty i drobnoziarnisty, mel jako obwódki, powło­ ki, a także pylasty; ^ 1—— rzadko grubokostkowy a nawet w postaci płytek wielkości dłoni. Bardzo ładne duże kryształy pochodzą z Sar­ dynii, podobnie atrakcyjnie wykształcone - z Butte (Montana, USA). Barwa: niebieskoczarny, rozdrobniony - indygowoniebieski lub jeszcze ciemniejszy. Lupliwość: doskonała według dwuścianu podstawowego, cienkie płytki giętkie: gęstość: 4,6. Kowelin jest bardzo dobrym przewodnikiem elektryczności, Z powodu dużej dyspersji optycznej kowelin w powietrzu jest niebieski, po zwilżeniu wodą - fioletowy, a pokryty warstwą olejku imersyjnego - czerwony. Powstawanie i wystąpienia. Kowelin jest po­ spolitym produktem przeobrażenia innych kru58

-s.

~f\

czne

szców miedzi, zwłaszcza chalkozynu, chalkopirytu i bornitu, dlatego prawie zawsze jest obecny na tych minerałach jako cienka wars­ tewka lub powłoka. Jest pospolity w łupkach miedzionośnych Dolnego Śląska (Polska) i Mansfeldu (Niemcy). W Polsce był napotyka­ ny w żyłach kruszcowych w Kowarach, baryto­ wych - w Boguszowie na Dolnym Śląsku, w Miedziance Świętokrzyskiej; w Niemczech znany także z Schapbachtal, Siegen i Górach Harzu, w Jugosławii z Bor w Serbii. Znajdowa­ ny z kryształami siarki rodzimej w produktach ekshalacji Wezuwiusza i Vulcano. Znaczenie i zastosowanie. Znany od dawna, ale dopiero w 1827 roku Covelli (od jego na­ zwiska pochodzi nazwa) oznaczył skład krysz­ tałów z Wezuwiusza jako siarczek miedzi. Z powodu występowania w małych ilościach jest pomimo pospolitości jedynie podrzędnym kruszcem miedzi. W skupieniach zbitych nie­ kiedy jest stosowany dla celów jubilerskich. Na dole: kowelin Sardynia; 45 x33mm

Linneit CO s

Kermesyt Sb.S O

Częste dobrze wy­ kształcone ośmiościenne i sześcienne kryształy i bliźniaki, łupliwość według sześcianu dokładna, przełam nierówny; gęstość: 4,8-5,8; bar­ wa: biały, niekiedy stalowoszary z czerwonymi lub brunatnymi nalotami. Pospolicie zbity lub jako wpryśnięcia. Pochodzenia głównie hydrotermalnego np. w żyłach z syderytem i pirytem w Męcince i Miedziance (Dolny Śląsk, Polska), Musen, Eiserfeld, Grunau (Siegerland, Nie­ mcy), złoża metasomatyczne w Szwecji i Na­ mibii, pierwotny kruszec w bogatych złożach wietrzeniowych kobaltu w prowincji Szaba (Zair). Piękne kryształy są znajdowane w Ron­ da Valley w Wielkiej Brytanii. Ważny kruszec kobaltu.

Występuje w pęczko­ wych lub płaskich gwiaździstych skupie­ niach igiełkowych kryształów; skorupo­ wy. Barwa: wiśniowoczerwony z fiole­ towym odcieniem, przeświecający; połysk: diamentowy; gęstość: 4,7; łupliwość w jednym kierunku dokładna. Kryształy bardzo giętkie, często hakowate lub kolankowe, niekiedy śrubowata skręcone; dają się kroić nożem. Narasta na antymonicie, ponieważ powstaje z tego ostatniego drogą utlenienia tlenem z powietrza. Wystąpienia: Braunsdorf (Saksonia, Niemcy), Pezinok (Małe Karpaty, Słowacja), Pereta (Toskania, Włochy), Djebel Hamimat (Algieria). Stare nazwy to pirostibit, pirantymonit, blenda antymonowa.

Na górze, po lewej: linneit Kopalnia Georg kolo Horhausen, Westerwa Id/Niemcy; 11 x15mm

Na górze, po prawej: kermesyt z anty monitem (szary) Pribram/Czechy 6 x8mm

Sylvanit AgAuTe4

Nagyagit Pb5Au(Te,Sb)4S5_e

Idiomorficzne krysz­ tały są nieduże, do nieco ponad 5 mm, pokrój rozmaity, czę­ sto grubotabliczkowy do krótkosłupkowego; bliźniaki często przerosłe, tworzą for­ my drzewiaste o granulowanej powierzchni lub podobne do czcionek. Łupliwość: dokład­ na; barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego i jasnożółtego; gęstość: 8,0-8,3. Niekiedy pseudomorfozy po nim tworzy złoto rodzime. Występuje w żyłach nisko- do wysokotempera­ turowych. Typowe wykształcenia są pospolite w żyłach złotonośnych Rumunii (Nagyag, Of­ fenbanya).

Występuje niekiedy jako cienkie, płytko­ we, prążkowane kry­ ształy, ale zazwyczaj jako masywne, ziar­ niste lub płytkowe skupienia; łupliwość i zbliźniaczenia we­ dług ścian słupa; giętki. Barwa: ciemnoołowianoszary. Duża gęstość około 7,5. Występuje w żyłach hydrotermalnych ze złotem rodzi­ mym, siarczkami, tellurkami i węglanami. Ta­ kie okazy pochodzą z Nagyag w Rumunii, gdzie współwystępuje z rodochrozytem, inne wystąpienia to Offenbanya (Rumunia), Cripple Creek (Kolorado, USA), znany z Kanady i Ja­ ponii. Jak wszystkie tellurki złota wietrzeje łatwo, przechodząc w ciemnobrunatne złoto rodzime.

Na dole, po lewej: sylvanit na kwarcu Nagyag/Rumunia; 5 x7 mm

Na dole, po prawej: nagyagit z rodochrozytem Nagyag/Rumunia; 14 *20 mm

60

61

Antymonit Stibnit, błyszcz antymonu Sb2S3

Własności. Podania mówią, że kryształy antymonitu grubości ramienia były używane w Ja­ ponii do budowy płotów w ogrodach. Kryształy mają pokrój kolumnowy z podłużnym prążko­ waniem oraz spiczastymi lub tępymi za­ kończeniami; wykształcenia są typowe dla po­ szczególnych wystąpień. Bogate w ściany kry­ ształy są wydłużone zgodnie z osią Z (piono­ wą) i dlatego są spiczaste, igiełkowe; często mechanicznie zgięte, jak to jest pospolite tak­ że u gipsu. Kryształy mają silne żłobkowanie równoległe do osi Z. Antymonit tworzy rozmai­ te agregaty jak skupienia promieniste, zagma­ twane grupy igiełkowych kryształów, pęczki pałeczek, aksamitnie wyglądające czarne ku­ le, powłoki delikatnych zbitych włosów, najczę­ stsze jednak są zbite lub upakowane masy. Lupliwość; w jednym kierunku bardzo dobra, w dwóch innych rozpoznawalna. Z powodu wy­ stępowania płaszczyzn poślizgu w sieci krysz­ tału, nierzadko pojawiają się grube prążkowa­ nia prostopadłe do wydłużenia kryształów i fali­ ste wygięcia; cienkie kryształy dają się łatwo zginać w palcach. Jeżeli zgina się kryształ z gładkimi ścianami tworzącymi wierzchołek, ściany te pokrywają się subtelnymi prążkami równoległymi do osi Ykryształu, chociaż ścia­ ny te nie uległy wygięciu. Pokazuje to sposób przemieszczania się części kryształu przy defo­ rmacji. Barwa: ołowianoszary, silny połysk me­ taliczny, w cienkich włóknach czarny i matowy; porównywany z galeną sprawia wrażenie niebieskawozielonawego, pstre barwy naleciałe. Gęstość: 4,6-4,7.

Stara Góra koło Jawora; soczewki antymonitu o długości do 20 cm i grubości do 1,5 cm w żyle kwarcowej w Książnie). Występuje np. w Niemczech w Wolfsbergu (Góry Harz), Braunsdorf (Góry Kruszcowe), oraz w Nikitowce (pd. Rosja). Najpiękniejsze kryształy pocho­ dziły z wyeksploatowanego obecnie złoża Ichinokawa (Shikoku, Japonia), kryształy o długo­ ści do 1 m znajdowano w złożach Stolica i Leśnica w Jugosławii. Gospodarczo ważne złoża antymonitu występują w Jugosławii, Ru­ munii, Algierii, RPA, Boliwii, Meksyku, Chinach oraz na Borneo. Wietrzejąc, antymo­ nit przechodzi w żółtą ochrę antymonową, kermesyt, rzadziej w kwiat antymonowy (valentinit), tworzący białe kryształy o diamentowym połysku. Metastibnit\es\ niekrystaliczną (amo­ rficzną) odmianą Sb.,S3. Znaczenie i zastosowanie. Antymonit jest najdawniej znanym kruszcem antymonu. Pliniusz Starszy (77 r. n.e.) nazywał go stibium, od czego pochodzi obecny symbol chemiczny an­ tymonu (Sb). Starożytni Egipcjanie, Grecy i Rzymianie używali antymonitu do wyrobu maści, szminek, tuszu do rzęs i medykamen­ tów do leczenia oczu. W średniowieczu kru­ szec ten był poszukiwany przez alchemików, używano go do czyszczenia złota lub do przy­ gotowywania środków przeczyszczających i wymiotnych. Antimonion w języku póżnogreckim znaczy kwiat lub wykwit. Obecnie anty­ monit jest najważniejszym kruszcem antymo­ nu. Głównymi producentami w roku 1989 były następujące kraje: Boliwia (14 tys. t), RPA (19 tys. t) i Chiny (10 tys. t); produkcja światowa wyniosła 53 tys. ton. Antymon jest używany jako składnik stopów, do produkcji środków impregnujących i czyniących niepalnymi tkani­ ny, wypełniacza i barwnika do kauczuku, do­ datków zwiększających odporność na wysokie temperatury barwników i ceramiki oraz prepa­ ratów medycznych.

Powstawanie i wystąpienia. Występuje głó­ wnie w niskotemperaturowych żyłach hydrotermalnych z realgarem, aurypigmentem, gale­ ną, cynobrem, pirytem, sfalerytem, złotem ro­ dzimym, barytem, kwarcem i kalcytem. W Po­ lsce znany z żył na Dolnym Śląsku (Bardo Przyłęk, Złoty Stok, Boguszyn koło Kłodzka,

Na górze: antymonit Kisbanya/Rumunia; 60 x42mm Na dole: antymonit St. Andreasberg, Harz/Niemcy; 6 *4mm

62

63

Piryt Iskrzyk FeS2

Własności. Na kryształach pirytu rozpoznano ponad 60 postaci krystalograficznych, z których najczęstsze to sześcian i dwunastościan pięciokątny (pirytoedr). Cechą charakte­ rystyczną pirytu jest prążkowanie na ścianach sześcianu. Bliźniaki, które powstają przez przerośnięcie się dwóch obróconych o 90° dwunastościanów pięciokątnych nazywano bli­ źniakami krzyża żelaznego. Piryt często two­ rzy duże i idealnie wykształcone kryształy, ale znane są także skupienia kuliste, graniaste, nerkowate, sferolityczne, skorupowe jak ró­ wnież ziarniste i zbite masy. Piryt stanowi także substancję mineralizującą wielu skamie­ lin. Barwa: jasnomosiężnożółty, złocistożółty, niekiedy z pstrymi nalotami lub z rdzawymi otoczkami lub powłokami wodorotlenków żela­ za (limonitu); te ostatnie mogą, przy zachowa­ niu pierwotnego kształtu pirytu, całkowicie go zastąpić (pseudomorfozy limonitowe po pi­ rycie). Przełam: muszlowy; łupliwość: nie­ wyraźna według ścian sześcianu; kruchy. Gęs­ tość: 5,0-5,2. Powstawanie i wystąpienia. Już von Henckel w swoim traktacie z 1725 roku pod tytułem Pyritologica określił piryt mianem Jasia błądzą­ cego po wszystkich zaułkach. Minerał ten poja­ wia się często w dużych ilościach w bardzo rozmaitych skałach i złożach. Lokalnie może stać się ważnym kruszcem złota, ponieważ nie­ kiedy zawiera koncentracje tego metalu opła­ calne do eksploatacji, jak np. w poziomach złotonośnych zlepieńca Witwatersrand w Trans-

64

vaalu (RPA). Przerosty chalkopirytem czynią z pirytu kruszec miedzi. Piryt jest znajdowany w żyłach nisko- do wysokotemperaturowych, w skałach wulkanicznych, pegmatytach, w zło­ żach kontaktowo-metamorficznych i metasomatycznych, w zmetamorfizowanych osadach, w pokładach węgla, łupków i iłów. Ze względu na pokaźne koncentracje złota i miedzi, ogro­ mne złoża pirytowe Rio Tinto w prowincji Huelva (pd. Hiszpania) były eksploatowane już od czasów starożytnych. Szczególnie piękne kry­ ształy pochodzą z Rio Marina (wyspa Elba), Brosso i Traversella (Piemont, Włochy) i kopa­ lni Kassandra (Płw. Chalcydycki, Grecja) W Jalisco (Meksyk) występują prążkowane pi­ ryty o krawędzi sześcianu ponad 5 cm; w Ko­ lorado (USA) piryt złotonośny był eksploa­ towany w wielu miejscach. Polskie znane wy­ stąpienia to złoże pirytowe w Wieściszowicach (Sudety), kopalnia węgla brunatnego Turów i złoże w Rudkach koło Kielc. Pod wpływem czynników atmosferycznych piryt wietrzeje łat­ wo, przechodząc w rozpuszczalne siarczany żelaza oraz w nierozpuszczalny limonit. Natu­ ralne surowce skalne stosowane w budownict­ wie muszą być w zasadzie wolne od tego minerału, gdyż jego rozkład osłabia skałę a produkty rozkładu (kwas siarkowy!) mogą reagować z innymi minerałami. Znaczenie i zastosowanie. Z pirytu produkuje się kwas siarkowy, proszek polerski (tlenek żelaza), czerwone i brunatne farby mineralne. Małe, ładnie wykształcone kryształy stosowa­ ne są jako materiał jubilerski. Na górze, po lewej: piryt z hematytem Rio Marina, Elba/Wiochy; 25 x35mm Na górze, po prawej: piryt z barwami nalecialymi. Westfalia/Niemcy 9 x 13 mm Na dole: piryt na kalcycie Trepća, Serbia/Jugosławia; 32 x22 mm

Haueryt MnS2 Tworzy kryształy szeI ścienne, ośmiościenne lub będące kombi­ nacjami tych postaci, a także ziarniste lub zbite masy. Barwa: 9 szarobrunatna. Lupli" " wość: wyraźna; prze­ łam: nierówny, muszlowy; gęstość: 3,4-3,5. Zwilżony kwasem solnym wydziela siarkowo­ dór, gaz o nieprzyjemnym zapachu zepsutych jaj. Występuje wrosły w iłach i gipsach w okoli­ cach kopalni siarki Kalinka koło Bańskiej Bystricy (Słowacja) jako kryształy do 2 cm lub ich grupy, skupienia kuliste lub gwiaździste oraz w iłach stropu złóż siarki rejonu Tarnobrzega (Polska). W kopalni siarki koło Raddusy (Sycy­ lia) ośmiościany hauerytu osiągają wielkość ponad 6 cm.

Ullmannit NiSbS

^M

Na górze, po lewej: haueryt Raddusa/Sycylia; 25 x35mm

Idiomorficzne kryształy są nieczęste, sześ­ cienne, niekiedy także ze ścianami dwunastościanu pięciokątnego i prążkowaniem jak u pi­ rytu, bliźniaki rzadkie, najczęstsze skupienia ziarniste, Barwa: ołowiano- lub stalowoszary, szarawoczarny z pstrymi barwami naleciałymi. Lupliwość: niewyraźna do dokładnej; kruchy. Przełam: nierówny. Gęstość: 6,7. Wy­ stępuje w żyłach z innymi kruszcami niklu np. w Harzgerode (Góry Harzu/Niemcy), Waldenstein (Karyntia/Austria).

Na górze, po prawej: ullmannit Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 20 x28 mm

Kobaltyn CoAsS

Własności. Wygląd zewnętrzny bardzo zbliżony do pirytu, ale barwa jest srebrzystobiała. Na ścianach sześcianu występuje również prążko­ wanie, inne ściany są gładkie i lśniące. Stwier­ dzono ściany sześcianu, ośmiościanu i dwunastościanu pięciokątnego. Zbliźniaczenia są rza­ dkie. Znane są skupienia płytkowe, ziarniste aż do zbitych mas. Lupliwość: niewyraźna; prze­ łam: muszlowy; gęstość: 6,0-6,4. Zazwyczaj na­ leciała barwa czerwonawoszara, częste powło­ ki erytrynu (kwiatu kobaltowego). Powstawanie i wystąpienia. Największym złożem hydrotermalnym kobaltynu są wystą­ pienia w Dystrykcie Cobalt w Ontario (Kanada). Podobne złoża to Schneeberg w Górach Krusz66

cowych (Niemcy), Jachymov (Czechy), Kongsberg (Norwegia) i Daszkesan (Kaukaz). W gnejsach, łupkach łyszczykowych i marmu­ rach utworzyły się złoża kontaktowo-pneumatolityczne Tunaberg, Riddarhyttan i Hakansboda (Szwecja). W Polsce znany ze stref kontakto­ wych w Złotym Stoku i łupków miedzionośnych Dolnego Śląska. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa kobold wy­ stępuje już u Basiliusa (329-379) na określe­ nie kruszców „zauroczonych" przez złego du­ cha podziemnego (kobolda), jako że pomimo dużej gęstości i metalicznego połysku z krusz­ ców owych nie udawało się uzyskać wówczas żadnego metalu. Obecnie kobaltyn jest bardzo ważnym kruszcem kobaltu, składnika najtwar­ dszych stali narzędziowych, stopów odpor­ nych na korozję do produkcji turbin gazowych, części samolotów odrzutowych, niebieskiego barwnika (smaltu). Światowa roczna produkcja tego metalu wynosi około 34 tys. ton. Na dole: kobaltyn Tunaberg /Szwecja; 32 *23mm

Markasyt FeS2 Własności. Duże po­ jedyncze kryształy są rzadkie, najczęściej spotyka się grupy kry­ ształów wrosłych lub narosłych, pospolicie jako zrosty szerego­ we wielu osobni­ ków. Kombinacja wielu ścian daje płaskie kry­ ształy o kształcie ostrza topora. Duże krysz­ tały powstają przez równoległe przerosty mniejszych osobników, co nadaje ich powierz­ chni wygląd, jakby była pokryta małymi płyt­ kami. Zbliżniaczenia dają tabliczkowe lub o kształcie ostrzy oszczepu, pierzasto prążko­ wane skupienia. Jeżeli takie zbliżniaczenia powtarzają się regularnie, mówimy o zrostach grzebieniowych (typu koguciego grzebienia). Bywają znajdowane również skupienia grubopromieniste do drobnowtoknistych i całkowicie upakowane, współwystępujące z pirytem. Ma­ rkasyt często tworzy konkrecje o rozmiarach od wielkości orzecha do wielkości głowy. Bar­ wa: spiżowożółty z odcieniem szarawym lub zielonawym, lekkie barwy naleciate. Gęstość: 4,8—4,9; łupliwość: wyraźna, kruchy; przełam: nierówny. Uderzany, markasyt wydziela za­ pach siarki (siarkowodoru) i pryska iskrami. Często występują brunatne obwódki i powłoki wietrzeniowe. Chociaż skład chemiczny markasytu jest taki sam jak pirytu, własności fizyczne są wyraźnie inne. Markasyt w temperaturze normalnej jest nietrwały, a powyżej 400°C przechodzi w piryt. Okazy markasytu przechowywane w pomiesz­ czeniach szybko reagują chemicznie z wilgocią (wodą) i tlenem, i wydzielają siarczany żelaza, limonit oraz kwas siarkowy, który nie tylko niszczy okaz, ale może przeżreć pudełka do okazów, a nawet zniszczyć szafkę czy półkę. Powstawanie i wystąpienia. Markasyt tworzy się w niskich temperaturach z kwaśnych roz­ tworów wodnych, głównie w pobliżu powierz­ chni ziemi, a rzadziej z wód termalnych głębi­ nowych. Spotyka się go rzadziej niż piryt. Mo­ że zastępować wapienie i dolomity, powstając z niskotemperaturowych hydroterm, które usu­ wają część wymienionych skał, jak np. w re­ gionie śląsko-krakowskim (Polska) czy w oko­

licach Akwizgranu, Bad Grund i Freibergu (Niemcy). W osadach ilastych, marglach i węg­ lach brunatnych może tworzyć przy braku do­ stępu powietrza kuliste lub - szczególnie ład­ ne - płaskie soczewkowate konkrecje, osiąga­ jące średnicę do 10 cm. Takie markasyty zna­ ne są z kopalni węgla brunatnego Turów (Pol­ ska), z Mostu (Czechy), Basenu Paryskiego (Francja) i doliny Possnitz w Styrii (Austria). Markasyt jest pospolity we wszystkich wystą­ pieniach pirotynu jako produkt pierwszego etapu niskotemperaturowych przeobrażeń tego ostatniego minerału; typowym przykła­ dem są złoża w Boliwii. Bardzo ładne okazy markasytu pochodzą z kopalń Friedrich der GroBe koło Herne i Christian Levin koło Essen (Niemcy). Znaczenie i zastosowanie. Nazwa minerału jest pochodzenia arabskiego, alchemicy śred­ niowieczni stosowali ją w formie marcasitae na oznaczenie pirytu i związków siarki w ogó­ le. Górnicy odróżniali markasyt od pirytu na podstawie typowych wykształceń. We Francji w XVIII i XIX w. pirytowi nadawano szlif wielo­ ścienny i stosowano do taniej biżuterii pod nazwą markasytu. Z powodu swej nietrwałości markasyt jest bardziej szkodliwym zanieczysz­ czeniem naturalnych budowlanych surowców skalnych niż piryt.

3*1 * N *

xT-

'^ścWr'

Ky Na górze: markasyt Lagerdorf, Schleswig-Holstein/Niemcy; 45x32 mm Na doie: markasyt Kopalnia Christian Levin, Essen/Niemcy; 115 x80mm

&

i

,>».

*

"Ul

68

69

Arsenopiryt Mispikiel FeAsS

Własności. Kryształy są najczęściej krótkosłupkowe, wydłużone zgodnie z osią krystalografi­ czną Z lub Y. Grube prążkowanie ścian jest ważną cechą rozpoznawczą. Bliźniaki i trojaki występują często, zwłaszcza przerosty osobni­ ków pod kątem około 60=. Często grubopromienisty, drobnowłóknisty, nerkowaty lub ziarnisty; niekiedy w zorientowanych zrostach z pirytem. Barwa: srebrzysto- lub cynowobiały do sta-. Iowoszarego. Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku, kruchy; przełam; nierówny. Gęstość: 5,9-6,2. Podczas uderzania pryskają iskry i wy­ dziela się zapach arszeniku (czosnkowy). Powstawanie i wystąpienia. Jako typowy mi­ nerał przechodni, ten najważniejszy minerał ar-

senu pojawia się w wielu rozmaitych złożach kruszców. Najczęstszy jest w średnio- do wyso­ kotemperaturowych żyłach. W Polsce był eks­ ploatowany w Złotym Stoku (złotonośny), w Starej Górze, Kowarach, Przecznicy (kobaltonośny - glaukodof], w żyłach cynonośnych Górach Kruszcowych (Niemcy i Czechy), w Kornwalii (Wlk. Brytania), w licznych żyłach kwar­ cowych złotonośnych i kruszców srebra. Zastosowanie. Arsen używany jest do produkcji środków ochrony roślin, preparatów medy­ cznych, utwardzania stopu drukarskiego. Minerały podobne. Lóllingit, skutterudyt. Na górze: arsenopiryt Trepća, Serbia/Jugosławia, 24 x 17 mm

Saffloryt CoAs2

Molibdenit Błyszcz molibdenu MoS2

Bardzo małe, gwiaź­ dziste kryształy-trojaki są typowe, po­ nadto częste zbite i promienisto-włókniste skupienia. Barwa: cynowobiały do stalowoszarego, szybko pojawiają się ciemnoszare naloty. Gęstość: 6,9-7,3; łupliwość: niewyraźna. Skład chemicz­ ny zmienny, kobalt może być zastępowany przez żelazo lub nikiel. Satfloryt jest o wiele częstszy niż się to powszechnie sądzi, duża część „skutterudytu" w zbiorach mineralogi­ cznych to satfloryt. Występuje głównie w ży­ łach z nikielinem, skutterudytem i innymi mi­ nerałami Co i Ni oraz srebrem rodzimym. W Polsce znany z Kowar, ponadto w Czechach występuje w Jachymovie a w Niemczech w Schneebergu, Wittichen, Mackenheim.

Pojedyncze kryształy o pokroju sześciobocznych płytek są rzadkie. Najczęstsze są skupienia łuseczkowe i drobnoziarni­ ste. Barwa: ołowianoszary z fioletowym odcieniem. Roztarta rysa przybiera barwę zielonoszarą, co odróżnia molibdenit od grafitu. Gęstość: 4,5-4,8. Lupliwość: doskonała we­ dług dwuścianu podstawowego, w dotyku wra­ żenie tłuste. Impregnacje i żyły kwarcowe w granitach (w Polsce Paszowice, Borów, Szklarska Poręba); ładne kryształy z Górach Kruszcowych, Norwegii, Szwecji. Około 80% światowego zapotrzebowania pokrywało złoże Climax w Kolorado (USA). Zastosowanie. Molibden jest składnikiem stali, molibdenit stosuje się jako smar odporny na wysokie temperatury. Na dole, po prawej: molibdenit Bamdakslid, Telemark/Norwegia; 40x57 mm

Na dole, po lewej: satfloryt Mackenheim, Odeń wala'/Niemcy; 10 x 14 mm

70

71

Proustyt Ag3AsS3

2-2,5 pólmet.

Własności. Minerał pod wieloma względami podobny do pirargyrytu, łącznie z wykształce­ niem i zbliżniaczeniami, jednak zazwyczaj tworzy mniej ścian. Znany także w sku­ pieniach zbitych, dendrytowych, wpryśnięty i jako naloty. W świetle odbitym czarny lub szaroczarny, w przechodzącym - prawie cynobrowoczerwony. Pod działaniem światła prou­ styt pokrywa się czarnym nalotem i staje się nieprzezroczysty, jego okazy nie powinny przez dłuższy czas być wystawiane na światło. Lupliwość: wyraźna w jednym kierunku; prze­ łam: muszlowy. Dość kruchy. Gęstość: 5,57. Powstawanie i wystąpienia. Głównie z pirargyrytem i innymi siarczkami, srebrem, galeną,

pirytem, kalcytem, dolomitem i kwarcem w ni­ skotemperaturowych żyłach hydrotermalnych. W Polsce występował w kopalniach: Fryderyka Julianna w Ciechanowicach oraz Wolność w Kowarach; kryształy o długości do 20 cm występowały w kopalni Himmelsfurst koło Freibergu (Niemcy), znany m.in. z Jachymova (Czechy) i Sainte-Marie-aux-Mines w Alzacji (Francja). W pseudomorfozach zastępowany srebrem i argentytem. Znaczenie i zastosowanie. Lokalnie bywa wa­ żnym kruszcem srebra.

Na górze, po lewej: proustyt z argentytem (szarym) Chańarcillo/Chile; 19x27 mm Na górze, po prawej: proustyt Niederschlema, Saksonia /Niemcy;

13x18 mm

Pirargyryt Ag3SbS3

2-2,5 pólmet. Własności. Kryształy są najczęściej bardzo prawidłowo wykształcone i bogate w ściany; znane jest ponad 80 postaci. Kolumnowy, słu­ pkowy, pospolicie narosły. Bliźniaki częste, równolegle lub krzyżowo przerosłe. Znane są pseudomorfozy pirargyrytu po argentycie. Lu­ pliwość: wyraźna. Gęstość: 5,85. Barwa: w świetle padającym ciemnoczerwony do szaroczarnego, w przechodzącym czerwono prze­ świecający (czerwone refleksy wewnętrzne). Powstawanie i wystąpienia. Góry Skaliste w Ameryce Północnej i Kordyliery Ameryki Południowej stanowią obszar szczególnie bo­ gaty w srebro, na którym położone są Mon­ tana, Nevada, Meksyk, Peru, Boliwia, od stule­

72

ci nazywane „srebrnymi krajami". Pirargyryt występuje tu w średnio- i niskotemperatu­ rowych żyłach z innymi siarkosolami i siarcz­ kami srebra, srebrem rodzimym, galeną, piry­ tem, kalcytem, dolomitem i kwarcem. Piękne, często zbliźniaczone kryształy pochodzą z St. Andreasbergu (Góry Harz, Niemcy). W Polsce znany z Kowar i Grudna (Dolny Śląsk). Znaczenie i zastosowanie. Po długich ba­ daniach chemicznych J.L. Proust w 1804 roku udowodnił, że istnieją dwie oddzielne siarkosole srebra, arsenowa i antymonowa, nazwa­ ne później proustytem i pirargyrytem. Pirargy­ ryt jest wartościowym kruszcem srebra.

Na dole: pirargyryt Kopalnia Samson, St. Andreasberg, Góry Harz/Niemcy; 26 x 18 mm

73

Polibazyt (Ag,Cu)„Sb a S„

Pirostilpnit Ag2SbS3

Kryształy są sześ­ ciokątne, cienkotabliczkowe, z charakte­ rystycznym trójkąt­ nym prążkowaniem; także w postaci zbi­ tych mas. Barwa: żelazistoczarny; łupliwość: dokładna według dwuściany podstawo­ wego; przełam: nierówny; gęstość: 6,0-6,2. Duże kryształy o wymiarach do 5 cm znaj­ dowane są także dzisiaj w Guanajuato i Arizpe (Meksyk). Polibazyt krystalizuje w nisko- i śre­ dniotemperaturowych żyłach kruszców srebra z rodzimym srebrem, argentytem, galeną i in­ nymi minerałami srebra i ołowiu. W drobnych ilościach rozpowszechniony dość szeroko. Ła­ twy do pomylenia ze stephanitem, który także należy do wartościowych kruszców srebra.

Znane są małe cienkopłytkowe kry­ ształy, często wydłu­ żone zgodnie z osią Y, bliźniaki według dwuścianu podstawo­ wego częste, minerał występuje zazwyczaj w skupiemaui krzaczastych lub rozetkowych. Barwa: - hiacyntowoczerwony do czerwonobrunatnego, o wiele jaśniejszy od pirargyrytu; połysk: diamentowy. Gęstość: 5,9; łupliwość: wyraźna w jednym kierunku. Rzadki mi­ nerał towarzyszący pirargyrytowi w niskotem­ peraturowych żyłach hydrotermalnych (St. Andreasberg, Wolfach, Freiberg w Niemczech. Pribram w Czechach, Baia Sprie w Rumunii). Nazwa pochodzenia greckiego i znaczy lśnią­ cy ogniście. Na dawnych etykietach występuje nazwa pirochrotyt.

Na górze, po lewej: polibazyt Kopalnia Himmelsfiirst, Freiberg, Saksonia/ Niemcy; 8x11 mm

Na górze, po prawej: pirostilpnit Pribram/Czechy; 14x20 mm

Skutterudyt CoAs,

*-———.—*~/^

Własności. Najczęstsze postacie tworzące kry­ ształy to sześcian, ośmiościan i dwunastościan rombowy, inne postacie są rzadsze; zna­ ne bliźniaki sześciokrotne, pospolicie w sku­ pieniach ziarnistych. Barwa: cynowobiały przechodzący w ołowianoszary, czasami z pstrymi nalotami. Przełam: muszlowy, nieró­ wny; łupliwość: niezbyt wyraźna według sześ­ cianu i dwunastościanu rombowego. Gęstość: 6,8. Pełna mieszalność z chloantytem NiAs3, który pokrywa się podczas wietrzenia zie­ lonym kwiatem niklu (annabergitem), podczas gdy skutterudyt przechodzi w czerwony kwiat kobaltu (erytryn). Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się w śre­

74

dnio- i wysokotemperaturowych żyłach hydro­ termalnych w towarzystwie innych kruszców niklu i kobaltu, arsenopirytu, rodzimego sreb­ ra i bizmutu oraz siarkosoli srebra. Skutteru­ dyt jest ściśle związany z występowaniem safflorytu a także niekiedy - kobaltynu. Podobnie jak te dwa minerały, występuje w olbrzymim złożu kobaltu Dystryktu Cobalt w Ontario (Ka­ nada), poza tym w żyłach hydrotermalnych w Górach Kruszcowych, Szwarcwaldzie (w Wittichen), w Pfibramie (Czechy), w rudach uranowych Wielkiego Jeziora Niedźwiedziego; nazwa pochodzi od wystąpienia Skutterud w Norwegii. Ważny kruszec kobaltu. Minerał podobny. Galena, od której różni się jednak wyraźnie z powodu gorszej łupliwości.

Na dole: skutterudyt St. Andreasberg, Góry Harzu/Niemcy; 1lx8mm

Seligmannit PbCuAsS3

Freieslebenit PbAgSbS3

Izotypowy z bournonitem, bardzo małe, bogate w ściany, pseudotetragonalne kryształy, często z prążkowaniem, zbliźniaczenia rów­ nolegle do osi Z. Gę­ stość: 5,5; barwa: olowianoszary. Jest to ar­ senowy odpowiednik bournonitu. Po raz pier­ wszy stwierdzony w dolomicie w Binntal (Wallis, Szwajcaria), inne znane wystąpienia to Bingham (Utah, USA), Wiesloch (Badenia, Nie­ mcy), Cerro de Pasco (Peru), Kalgoorlie (zach. Australia), Recsk (Węgry); bournonit z kopalni Kassandra (Ptw. Chalcydycki kolo Salonik, Grecja) jest błędnie nazywany seligmannitem.

Kryształy są słupko­ we, pionowo prążko­ wane i bogate w ścia­ ny, bliźniaki częste, występuje też w sku­ pieniach zbitych. Łupliwość: dostrzegal­ na; przełam: muszlowy; gęstość: 6,2. Barwa: stalowoszary do srebrzystobiałego a także czarniawoołowianoszary. Występuje jako dobrze wykształcone kryształy z pirargyrytem, argentytem, galena i syderytem. Względnie częsty w Hiendelaencina (Hiszpania), rzadki w Freibergu i Braunsdorf (Saksonia, Niemcy) oraz Pfibramie (Cze­ chy). Po raz pierwszy wzmiankowany w 1505 roku z Freiesleben, nazwa nadana przez W.K. Haidingera od tego wystąpienia.

Na górze, po lewej: seligmannit Madem Laccos, Stratoniki/Grecja; 7* 10 mm

Na górze, po prawej: freieslebenit Pribram/Czechy 18x25 mm

Stephanit Ag5SbS2 Własności. Kryształy są krótkokolumnowe, słupkowe, niekiedy grubotabliczkowe według dwuśćianu podstawowego, częs­ to w skupieniach rozetkowych lub scho­ dkowych; pseudoheksagonalny, bardzo bogaty w postacie. Częste bliźniaki i przerosty zgod­ ne z dwuścianem podstawowym, pospolicie pseudoheksagonalne trojaki jak u aragonitu. Lupliwość: niewyraźna; przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 6,2-6,3. Barwa: żelazistoczarna, z powodu nalotów matowoczarna. Powstawanie i wystąpienia. W złożach srebra, w towarzystwie srebra rodzimego i innych kru­ szców srebra, tetraedrytów i siarczków. W Comstock Lode (Nevada, USA) występuje w bar­ dzo dużych ilościach jako ważny kruszec sreb­ ra, ale jedynie w skupieniach zbitych. W Mek­ syku doskonałe kryształy znajdowane były w Zacatecas i Guanajuato. W Polsce kryształy

76

do 5 mm znajdowano w żyle Srebrny Książę w Ciechanowicach (Sudety). Ładne bliźniaki znane z St, Andreasbergu w Górach Harzu (Niemcy), opisywany np. z Freibergu (Niemcy) i Sarrabus (Sardynia, Włochy) oraz Peru. Znaczenie i zastosowanie. Agricola w 1546 roku zaliczył stephanit do rodzimych czarnych kruszców. Obecną nazwę minerał ten otrzymał ku czci arcyksięcia Stefana Austriac­ kiego, posiadacza jednej z najsłynniejszych kolekcji minerałów. Rzadko odgrywa rolę waż­ nego kruszcu srebra.

Na dole: stephanit Kopalnia Himmelsfurst, Freiberg, Saksonia/ Niemcy; 40 * 28 mm

Andoryt PbAgSb3S6

Plagionit Pb 5 Sb 8 S„

Kryształy krótkokolumnowe albo mniej lub bardziej tablicz­ kowe, ściany stupa pionowo prążkowa­ ne; bardzo bogaty w ściany. Lupliwości brak, przełam: muszlowy; kruchy. Gęstość: 5,4. Barwa: ciemnostalowoszary do czarnego. Występuje w żytach pochodzenia pneumatolitycznego jak w Oruro, Potosi (Boliwia), jako kryształy o dłu­ gości 5-10 mm i grubości 1-2 mm w Baia Sprie (Rumunia), ponadto w Thompson Minę, Darwin County, Kalifornia (USA) i w Kanadzie. W złożach kruszców cynku rozpowszechniony jako nośnik srebra.

Plagionit należy do rzadszych antymono­ wych siarkosoli oło­ wiu. Małe grubotabliczkowe, bogate w ściany kryształy sa jednoskośne i wyka­ zują typowe prążko­ wanie ścian. Skupienia zbite, ziarniste i groniaste są pospolite. Lupliwość: obecna; prze­ łam: nierówny; gęstość: 5,4-5,6. Barwa: żelazistoczarny, rysa szaroczarna. Wystąpienia to Wolfsberg w Górach Harzu i Goldkronach w Fichtelgebirge (Niemcy). Podobny do heteromorfitu.

••. Na górze, po lewej: andoryt Felsóbśnya/Rumunia; 8x11 mm

Mśb

Na górze, po prawej: plagionit Kopalnia Pfannenberger Einigkeit, Siegerland/Niemcy; 11 x 16 mm

Bournonit PbCuSbS, Własności. Kryształy są pseudotetragonalne, zazwyczaj krótkosłupowe, grubotabliczkowe według dwuścianu podstawo­ wego z klinowatymi brzegami; typowe są grube płytki z karbowanymi krawędziami, któ­ re stanowią wielokrotne bliźniaki i przypomi­ nają koła zębate. Znanych jest wiele form jak zbliźniaczenia lamelkowe lub śrubowe skręce­ nie kryształów wzdłuż osi pionowej. Także skupienia zbite, ziarniste i całkowicie upako­ wane są typowe. Lupliwość: niewyraźna; prze­ łam: muszlowy; gęstość: 5,7-5,9. Barwa: stalo­ wo- lub ołowianoszary do żelazistoczarnego. Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów­ nie w średniotemperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie galeny, sfalerytu, stibnitu, chalkopirytu, tetraedrytów, syderytu i kwarcu. Jako kryształy lub większe masy rozpowszechniony i występuje w kruszcach

78

ołowiu i antymonu. W Polsce kryształy do 1 cm były obecne w żyłach kopalń Jabłów koło Wał­ brzycha i Emil w Chełmcu, a także w Starej Górze (Dolny Śląsk). Ładne kryształy znane są z Horhausen/Westerwald oraz Clausthal i in­ nych miejsc w Górach Harzu (Niemcy). Występuje w Baia Sprie (Rumunia), Pfibramie (Czechy), Hiittenbergu w Karyntii (Austria). Znaczenie i zastosowanie. Po raz pierwszy opisany z Endellion w Kornwalii (Wielka Bryta­ nia) i nazwany endellionem, potem przyjął nazwę pochodzącą od nazwiska francuskiego krystalografa, hrabiego J.L. Bournona. Bou­ rnonit jest ważnym kruszcem ołowiu i miedzi, ponadto otrzymuje się z niego antymon.

Na dole: bournonit Pfibram I Czechy; 38x27 mm

79

Semseyit Pb9SbBS21

Jordanit Pb4As2S,

Kryształy małe, grubotabliczkowe, boga­ te w ściany, prąż­ kowane, w skupie­ 1UNH niach wachlarzowa^mnuMB tych, często skręco­ nych, Łupliwość: wy­ raźna w jednym kierunku; gęstość: 6,1. Barwa: żelazistoczamy. Występuje i pirytem w Oruro (Boliwia), z antymonitem kolo Glendinning (Szkocja), piękne kryształy pochodzą z Kisbanya, Baia Sprie i Rodna (Rumunia); występuje w Niemczech, Peru i Boliwii.

Kryształy bardzo bo­ gate w ściany, naj­ częściej cienko- do grubotabliczkowych z wyraźnym pokro­ jem pseudoheksagonalnym. Krawędzie są zazwyczaj nieco zaokrąglone, ściany z powodu występowania lamelek zbliźniaczeń prążkowane równolegle do osi Z. Częstsze są masy zbite, kuliste lub nerkowate, przewarstwiające się z blendą skorupową (sfalerytem). Łupliwość: dokładna w jednym kierunku; gęstość: 6,4. Barwa: ciemnoołowianoszary, niekiedy z pstrymi nalotami. Pierwsze opisy dotyczyły okazów minerału po­ chodzących z Binntal (Wallis, Szwajcaria), gdzie występuje w dolomicie, ponadto w Po­ lsce w blendzie skorupowej w rejonie By­ tomia, w Nagyag (Rumunia) i Aomori (Japo­ nia).

Na górze, po lewej: semseyit Herja/Rumunia; 18x25mm

Na górze, po prawej: jordanit ze sfalerytem Binntal/Szwajcaria; 9x13 mm

Boulangeryt Pb5Sb4S„ Własności. Ładne kryształy są bardzo rzadkie, najczęstsze skupienia drobnoziar­ niste do cienkowłóknistych, zbite i w upa­ kowanych masach; kryształy są tablicz­ kowe lub kolumnowo wydłużone zgodnie z osią 2 i w tym kierunku prążkowane, pałeczkowe lub w postaci zbitych włókien; znane są włókna pierścieniowo skręcone. Łupliwość: wyraźna w jednym kierunku; gęstość: 5,8-6,2; barwa: ołowianoszary matowy, w wykształce­ niach drobnowłóknistych z matowo-jedwabistą migotliwością, często pokryty żółtymi plamami produktów utleniania. Powstawanie i wystąpienia. W nisko- i śred­ niotemperaturowych żyłach hydrotermalnych w towarzystwie jamesonitu, siarczków, sia­ rczanów ołowiu, węglanów i kwarcu. Napoty­ kany w większości złóż kruszców ołowiu choć w niewielkich ilościach, niemniej występuje 80

częściej niż dawniej sądzono. Włosowatą od­ mianę z Trepćy (Serbia, Jugosławia) nazywa się plumosytem. Najdawniej znanym wystą­ pieniem boulangerytu jest Molieres (Francja), gdzie znajdowano często masy krystaliczne z przełamem włóknistym. W Polsce w kopal­ niach Jabłów koło Wałbrzycha i Emil koło Chełmca oraz w Starej Górze i Grudnie koło Jawora występowały kryształy o wielkości do 1 cm. Z Altenbergu w Saksonii (Niemcy) po­ chodziły okazy sterczących igieł lub ich wią­ zek. Znany z Gór Harzu (Niemcy), Pfibramu (Czechy), Boliden (Szwecja), Nagolnego Kriaża w Basenie Donieckim (Ukraina), Nerczyńska na Uralu (Rosja). Znaczenie i zastosowanie. Gospodarczo pew­ ne znaczenie miewa tylko lokalnie jako kru­ szec ołowiu i antymonu, dawniej w rejonie Molieres.

Na dole: boulangeryt Ramsbeck, Sauerland/Niemcy; 32x23 mm

81

Realgar AsS

1,5-2 niemet.

Hoi/ Własności. Kryształy dobrze wykształcone są małe i pojawiają się rzadko, narośnięte poje­ dynczo lub w druzach, często rozwinięte słupkowo ze ścianami słupa prążkowanymi równo­ legle do wydłużenia, występują bliźniaki kon­ taktowe. Najczęściej w skupieniach zbitych, drobnoziarnistych lub jako cynobrowoczerwone powłoki. Łupliwość dokładna w dwóch kierunkach; gęstość: 3,5-3,6. Barwa: pomarańczowoczerwony (jutrzennoczerwony), pod wpływem światła dziennego przechodzi w żół­ ty ziemisty aurypigment \ trujący arszenik(tle­ nek arsenu). Powstawanie i wystąpienia. Głównie w nisko­ temperaturowych żyłach hydrotermalnych

w towarzystwie aurypigmentu i antymonitu, rzadszy jako produkt sublimacji w ekshalatach wulkanicznych i w osadach źródeł gorących. Szczególnie duże i piękne kryształy pochodzą z Binntal (Szwajcaria), Wezuwiusza, zwła­ szcza utworzone po erupcji w 1822 roku, Pól Flegrejskich, Vulcano i Etny (Włochy), Yellow­ stone (Wyoming, USA), Kapnika i Baia Sprie (Rumunia), Allchar (Macedonia), Kfeśova (Bo­ śnia i Hercegowina), kopalni Getchell (Nevada, USA), Turcji, Iranu i Meksyku. W Chile, Boliwii i Peru jest częstym towarzyszem ar­ senowych siarkosoli srebra; koło Boroń w Ka­ lifornii (USA) z uleksytem. W Polsce we fliszu karpackim koło Baligrodu. Produkt wietrzenia kruszców arsenowych. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa prawdo­ podobnie pochodzi od arabskiego rahjalghar, co znaczy pył kopalni. W starożytności stoso­ wany jako medykament i barwnik, obecnie używany do produkcji fajerwerków i farb. Na górze: realgar na kwarcu Banat/'Rumunia; 50 x 35 mm

Aurypigment As2S3 Własności. Kryształy idiomorficzne są rzadkie i najczęściej drobne, w dużej 1,5-2 części soczewkowate, owalne w przekro­ ju, skupienia grubokostkowe, szerokosłupkowe, promieniste, nerkowate, naloty mączyste. Typowe są skupienia blaszkowe, odłupki płytkowe są giętkie. Łupliwość: w jednym kierunku bardzo dobra (łyszczykowa). w dru­ gim wyraźna. Gęstość: 3,48; barwa: cytrynowożółta. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się głów­ nie przez przeobrażenie realgaru lub innych minerałów arsenowych. Występuje w niskote­ mperaturowych żyłach hydrotermalnych i osa­ dach gorących źródeł wraz z realgarem i antymonitem. Tworzy gniazda, ziarniste i skorupo­ we nagromadzenia, gruzełkowe skupienia kry­ ształów. W Allchar (Macedonia) znajdowane są duże ale źle wykształcone kryształy, ładne

okazy pochodzą z Julamerk w Kurdystanie tureckim, piękne igiełkowe kryształy występu­ ją w kopalni Elbrus (Dolina Kubań, Kaukaz). Znaczenie i zastosowanie. W dawnych czasach znany pod wieloma alchemicznymi i lokalnymi górniczymi nazwami, wymieniany przez Libaviusa w jego Alchymiiz 1595 roku. Dopiero J.L. Proust w 1801 roku stwierdził, że realgar i aurypigment nie zaliczają się do związków tlenowych. Stosowany jako kruszec arsenu, do usuwania owłosienia ze skór w ga­ rbarniach, sztucznie otrzymywany stosuje się jako żółtą farbę (żółcień królewska).

fC\ Na dole: aurypigment z realgarem Binntal/Szwajcaria; 14x10 mm

82

I

Klasa III. Halogenki Chemia. Halogenki są związkami flu­ oru F, chloru Cl, bromu Br i jodu J. Tę grupę pierwiastków określa się na­ zwą halogenów czyli tworzących sole. Z wieloma pierwiastkami ha­ logeny tworzą związki o podobnych własnościach: słonym lub gorzkim smaku, zazwyczaj dobrej rozpuszcza­ lności w wodzie, ich wodne roztwory przewodzą bardzo dobrze prąd ele­ ktryczny, mają stosunkowo wysokie temperatury topnienia, nie mają me­ talicznego wyglądu, charakteryzują się doskonałą łupliwością. W sieci kryształów atomy są ze sobą silnie powiązane i muszą być obdarzone ładunkami dodatnimi i ujemnymi (są zatem jonami). W soli kamiennej jon sodu ma ładunek dodatni, chloru - ujemny. Ponieważ dodatnie i ujem­ ne ładunki przyciągają się, powstaje struktura przemiennie ułożonych jo­ nów dodatnich i ujemnych czyli sieć kryształu. Jeśli umieści się kryształ soli kamiennej w wodzie, cząsteczki wody wciskają się między jony w soli, rozdzielają je i niszczą sieć kryształu i w ten sposób kryształ się rozpusz­ cza. Jeżeli przez taki roztwór przepu­ ści się prąd elektryczny, elektrycznie naładowane jony wędrują do od­ powiednich biegunów, obwód elektry­ czny zostaje zamknięty i prąd płynie. Krystalografia. W opisanej strukturze typu halitu {soli kamiennej) krysta­ lizuje około 200 związków chemi­ cznych, wszystkie one mają tę samą symetrię i podobny rodzaj łupliwości, jednak różne twardości, temperatury topnienia i krzepnięcia. W strukturze jodku sodu NaJ odległość między śro­ dkami dwóch najbliższych jonów wy­ nosi 0,323 nm, twardość jest równa 2-2,5, a temperatura topnienia wynosi

84

Sieć kryształu soli kuchennej (halitu) NaCl

662CC. W strukturze fluorku sodu śro­ dki dwóch najbliższych jonów są od­ ległe tylko o 0,231 nm, związek ten ma zatem większą twardość 3-3,5 i wyższą temperaturę topnienia, wynoszącą 992°C. Bezbarwne w wię­ kszości z racji swojej struktury halo­ genki często uzyskują zabarwienie, niekiedy intensywne, dzięki obecnoś­ ci pierwiastków śladowych lub działa­ niu naturalnego promieniowania ra­ dioaktywnego. Petrologia. Halogenki znajdują się w postaci rozpuszczonej w wodzie morskiej. W historii Ziemi często całe zatoki lub inne części mórz były od­ cinane strefą osadów lub wypiętrzają­ cym się dnem morskim a woda z tych odciętych zbiorników odparowywała. W ten sposób tworzyły się olbrzymie złoża soli, w większości halogenków, osadzonych z wód morskich. Ten pro­ ces daje się bardzo łatwo powtórzyć, jeżeli pozostawi się nasycony roztwór soli kuchennej przez pewien czas w nie przykrytym płaskim naczyniu. Wypadają wtedy z owego roztworu sześciany soli kuchennej. Niektóre halogenki, np. fluoryt i kryolit, mogą być hydrotermalnego lub pegmatytowego pochodzenia. Fluoryt na mikroklinie Kamieniołom na wzgórzu Pielgrzy­ mka, Strzegom/Polska; 57x80 mm

Halit Sól kamienna NaCI Własności. Duże, narosłe kryształy występują w formie druz w gniazdach 2 i szczelinach, rza­ niemet. dziej wrosłe w ił, an­ hydryt lub kainit; ol­ brzymie sześciany halitu znane są z górnego Allertal (Niemcy) i z Detroit (USA). Kryształy prawie wyłącznie sześcienne, często zniekształcone i z zaokrąg­ lonymi ścianami. Rzadsze postacie to ośmiościan i dwunastościan rombowy; typowe są wykształcenia szkieletowe. Także jako zbite ziarniste lub włókniste skupienia, włosowate wykwity oraz stalaktyty. Lupliwość: bardzo do­ bra według sześcianu; przełam: muszlowy; nieco kruchy. Gęstość; 2,1-2,2. Barwa: czysty halit jest bezbarwny, zanieczyszczenia związ­ kami żelaza barwią na różne odcienie czer­ wieni i żółci, związki organiczne nadają zabar­ wienie szare lub brunatne, minerały ilaste - szare, glaukonit - zielonkawe. Halit niebieski lub fioletowy, często ze strefowym rozłoże­ niem zabarwienia, nabrał tej barwy pod wpły­ wem radioaktywnego promieniowania w głębi Ziemi. Pył halitu barwi płomień na żółto. Halit jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, roztwór nasycony w warunkach normalnych zawiera 26,4 % wagowych NaCI, w 1 I wody morskiej przeciętnie jest rozpuszczone 27 gramów NaCI. Powstawanie i wystąpienia. W permie, przed 275 do 225 milionami lat, na obszarze dzisiej­ szej północnej, środkowej i południowo-zachodniej Polski oraz północnych Niemiec znaj­ dował się zbiornik morski, w którym następo­ wało strącanie z początku trudno rozpuszczal­ nych związków chemicznych jak węglan wap­ nia (kalcyt\, potem lepiej rozpuszczalnych sia­ rczanów wapnia [gips, anhydryt) a w końcu łatwo rozpuszczalnych chlorków sodu i potasu (halit, sylwin). „Żywym" przykładem tego pro­ cesu jest obecnie Morze Martwe. Następnie na solach permskich osadziły się miąższe wa­ rstwy nowych osadów. Pod ich naciskiem sól stała się plastyczna i przez strefy spękań za­ częła być wyciskana ku górze, tworząc słupy i kopuły solne, tak zwane diapiry, np. w Kłoda­

86

wie na Kujawach. Sole trzeciczędowe (mio­ ceńskie) bez soli potasowych występują na polskim Podkarpaciu (Wieliczka, Bochnia, Ba­ rycz). Na stepach i pustyniach, pojawiają się wykwity tak zwanej soli stepowej lub pustyn­ nej. Halit jest często obserwowany w produk­ tach ekshalacji wulkanicznych. Sole północnoniemieckie i kujawskie dostarczają ładnych kryształów niebieskiego i fioletowego halitu, którego kryształy osiągają wielkość kilkunastu do 50 cm, m.in. dawna kopalnia Vienenburg (Niemcy) była znana z bardzo dużych ośmiościanów halitu. Informacje historyczne. Jako przyprawa do potraw znany od niezmiernie dawna i prawie u wszystkich narodów jako sól zakorzenił się w obyczajach i zachowaniach związanych z gościnnością i wiernością; u Mateusza Ewangelisty jest powiedziane (5,13): „...wy je­ steście solą ziemi." Był to pierwszy minerał eksploatowany metodami górniczymi już w okresie brązu. Od greckiego słowa hals określającego sól pochodzi sylaba -hal- w wie­ lu starych nazwach miejscowości, a także na­ zwa minerału halit. Polskie słowo sól ma wspólne źródło z łacińskim słowem sal. Pierw­ szym „solnym" miastem był Luneburg (956 r.), w Polsce w okolicy Baryczy odkryto ślady wydobywania soli metodą warzelniczą z około 3500 roku p.n.e., a górniczą eksploatację soli w Wieliczce rozpoczęto pod koniec XIII wieku. Zastosowanie. Sól kuchenna jest ważnym do­ datkiem do produktów żywnościowych; więcej niż połowa wydobycia halitu jest zużywana przez przemysł chemiczny do produkcji sody, sody kaustycznej, kwasu solnego, chloru ga­ zowego itd. Światowa roczna produkcja w 1989 roku wyniosła 169 min t; główni produ­ cenci to USA, Chiny, Rosja i Niemcy. Na górze, po lewej: halit zabarwiony promie­ niowaniem radioaktywnym Heringen nad Werrą/Niemcy; 80 x 113 mm Na górze, po prawej: halit Kopalnia Konrad, Salzgitter/Niemcy; 28x40 mm Na dole: halit Kopalnia soli potasowych Neuhof-Ellers, Fulda /Niemcy; 78 x 55 mm

87

Sylwin KCI

Własności. Typowe postacie to sześcian i ośmiościan połączone jako kubooktaedr. Bliźnia­ ki przerosłe według ścian ośmiościanu są czę­ ste. Kryształy tworzą druzy, skupienia kostko­ we, ziarniste, rzadko słupkowe. Lupliwość: ba­ rdzo dobra według sześcianu; gęstość: 1,99; barwa: chemicznie czysty jest bezbarwny, śla­ dowe domieszki mogą zabarwiać sylwin na czerwonawo, żółtawo, rzadziej niebiesko; ma nieprzyjemny gorzkosłony smak. Od podobne­ go halitu można go odróżnić na podstawie barwienia nie świecącego płomienia gazowe­ go lub spirytusowego na czerwonawofioletowy kolor. Sylwin powinien być przechowywany w hermetycznych pojemnikach, gdyż chłonąc wilgoć z powietrza, rozpuszcza się w niej. Ta niemiła cecha jest spowodowana pospolitą do­ mieszkę higroskopijnego chlorku magnezu. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się w wię­ kszych ilościach podczas odparowywania wód morskich (patrz halit], jest jednak od halitu rzadszy i spotykany nie we wszystkich złożach solnych. Podrzędny jako produkt ekshalacji wulkanicznych (Etna i Wezuwiusz we Wło­ szech), pojawia się też w postaci wykwitów z gleb na brzegach stepowych jezior słonych. W bardzo dużych ilościach występuje w zło­ żach solnych północnych Niemiec, gdzie jest eksploatowany górniczo. Pokład StraBfurt roz­ ciąga się na obszarze 80 do 100 tys. km2 przy średniej miąższości 20 metrów, czyli jego ob­ jętość wynosi 1600 do 2000 km3; daje to około 3000 miliardów ton soli potasowej. W Polsce sylwin występuje w permskich złożach sol­ nych na Kujawach (eksploatacja górnicza) oraz na Pomorzu. W niecce Ebro (Teksas, USA), zachodniej Kanadzie i wielu miejscach Rosji znane są również wystąpienia tego typu. Inne wystąpienia to Alzacja (Francja), Benghazi (Libia), Dolina Górnego Renu (Niemcy), Ka­ łusz (Ukraina), Solikamsk (Rosja), Mayo

88

(Indie). W 1943 roku podczas wiercenia poszu­ kiwawczego za ropą naftową odkryto bogate złoże soli potasowych (z sylwinem) w Saskatchewan (Kanada). Współcześnie sylwin tworzy się w Morzu Martwym. Znaczenie i zastosowanie. Omawianemu mi­ nerałowi chlorkowi potasowemu nazwę sylwin nadał F.S. Beudant w 1832 roku (na cześć lekarza F. Sylviusa de la Boe, 1614-1672); minerał ten był wówczas znany jedynie w nie­ wielkich ilościach w soli kamiennej z Hallein i Berchtesgaden. Przez krótki okres były uży­ wane także nazwy leopoldyt i schatzellit. Syl­ win jest ważnym składnikiem krystalizatów re­ sztkowych, tworzących najwyższe warstwy złóż solnych i dawniej wyrobiska musiały być „oczyszczane" z soli potasowo-magnezowych, zanim dotarto do poszukiwanej soli ka­ miennej. Obecnie sylwin jest niezastąpionym surowcem do produkcji koniecznych dla rol­ nictwa nawozów potasowych. Jednak nadmie­ rne stosowanie tych łatwo rozpuszczalnych nawozów powoduje skażenie jezior i rzek. Światowa roczna produkcja soli potasowych, przeliczona na K20, w 1989 roku wyniosła 26,8 min ton.

Sylwin Wathlingen kolo Celle / Niemcy; 14x20 mm

89

Kryolit Na3AIF.

Własności. Kryształy zazwyczaj zbliżone do sześcianów, chociaż minerał jest jednoskośny; rzadko bogaty w ściany. Niekiedy są nieco zgięte lub ze specyficznie ułożonymi listewka­ mi bliźniaczymi. Zbite skupienia mają powie­ rzchnie z parkietowo ułożonych ścian krysz­ tałów i często zawierają wrośnięte osobniki kwarcu, syderytu, pirytu, galeny, chalkopirytu, kolumbitu i kasyterytu. Skupienia najczęściej ziarniste i grubokostkowe. Barwa: bezbarwny, śnieżnobiały, niekiedy zabarwiony substancja­ mi organicznymi. Łupliwość: dobra w dwóch kierunkach powoduje powstawanie odłupków zbliżonych do sześcianu. Gęstość: 2,95. W te­ mperaturze około 550-560DC mętna odmiana

jednoskośna przechodzi w regularną, co moż­ na rozpoznać po zaniku zmętnienia; proces można zaobserwować już w czasie podgrze­ wania jednoskośnego kryolitu w płomieniu za­ pałki. Odłupki kryolitu zanurzone w wodzie stają się niewidoczne, ponieważ współczynni­ ki załamania światła kryolitu i wody są niemal jednakowe. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał pegmatytowy i hydrotermalny. W większych ilościach i jako jedyne nadające się do eks­ ploatacji złoże został znaleziony w pegmatycie cynonośnym w Mgtut nad Arsukfjordem (zachodnia Grenlandia). Ponadto mniejsze ilo­ ści kryolitu znaleziono w okolicach Miassa (Ural) i w Kolorado (USA). Znaczenie i zastosowanie. Jako topnik, obni­ żający temperaturę topnienia tlenku glinu w czasie produkcji elektrolitycznej metaliczne­ go glinu, obecnie stosuje się wyłącznie kryolit syntetyczny. Na górze: kryolit Mgtut/Grenlandia; 120x85 mm

Matlockit PbFCI

Pachnolit NaCaAlF -HO

Kryształy płytkowe zgodnie z dwuścianem podstawowym, zazwyczaj połączone skupienia cienkich kryształów. Barwa: żółtawy, lecz także bezbarwny. Łupli­ wość: bardzo dobra według dwuścianu podstawowego. Gęstość: 7,2. W starej kopalni w Cromford koło Matlock (Derbyshire, Wielka Brytania) matlockit został znaleziony z tosgenitem na przeobrażonej galenie w postaci ste­ rczących kryształów. W Laurion (Grecja) znaj­ dowany bywa w antycznych szlakach po wyto­ pie ołowiu i srebra razem z innymi nowotwo­ rami mineralnymi, które utworzyły się pod­ czas ponad 2000 lat działania wody morskiej na materiał hałd.

Skład chemiczny taki sam jak skład thomsenolitu, podobne także są: struktura kryształów, wygląd i występowanie. Kryształy są cienkosłupkowe, wydłużone zgodnie z osią Z, bliź­ niaki mają pokrój sugerujący symetrię rombo­ wą. Występuje jako szczotki narastających na sobie kryształów, skupienia drobno- do grubo­ ziarnistych, podobne do agatu bezbarwne po­ włoki, upakowane masy stalaktytowe. Wy­ stępuje jako produkt przeobrażenia kryolitu w lvigtut i w druzach niektórych granitów.

Na dole, po lewej: matlockit Matlock, Derbyshire/Wielka Brytania; 28x40 mm

Na dole, po prawej: pachnolit Mgtut/Grenlandia; 15x21 mm

90

3 niemet.

91

Fluoryt CaF2 Własności. Kryształy są często wykształ­ cone idealnie, naj­ częściej jako sześ­ 4 cian lub w połączeniu niemet. z ośmiościanem i dwunastościanem rombowym. Ściany sześcianu są niekiedy „parkietowe". Czasami spotyka się kryształy o bardzo skomplikowa­ nej morfologii, piękne i bardzo bogate w ścia­ ny. Tworzy skupienia zbite, grubokrystaliczne i niekiedy całkowicie upakowane, o wykształ­ ceniu chalcedonowatym lub podobnym do agatu, efektownie laminowane, rzadziej pręci­ kowe lub ziemiste. Lupliwość: doskonała zgo­ dna z ośmiościanem. Gęstość: 3,1-3,2; barwa: rzadko przezroczysty bezbarwny, najczęściej zabarwiony na biało, szaro, brunatno, winnolub miodowożółto, blado- do szmaragdowozie­ lonego, na błękitno, zielonawoniebiesko, fiole­ towo, rzadziej czerwono, różowo lub karmino­ wo. Nierzadko różne barwy można znaleźć w kolejnych strefach tego samego kryształu. Niekiedy zabarwienie zmienia się lub zanika z czasem, pod wpływem światła słonecznego lub ciepła, co zauważył już J.F.A. Breithaupt

występują np. w Górach Harzu, SzwarcwaIdzie, Palatynacie i Turyngii (Niemcy), Masy­ wie Centralnym (Francja), Amderma (pn. Ural, Rosja). Typowy w złożach cyny z innymi mine­ rałami fluorowymi i borowymi jak turmalin, topaz i apatyt. Z Altenbergu (Saksonia, Nie­ mcy) pochodzą piękne kryształy o barwie cie­ mnoniebieskiej, prawie czarnej, zielonej, bia­ łej niekiedy z prawidłowo rozmieszczonymi niebieskimi plamami. Ważne złoża występują w Derbyshire i Durham (Wielka Brytania). Go­ spodarczo bardzo ważne są złoża w Illinois i Kentucky (USA), skąd pochodzą także sześ­ ciany fluorytu o krawędzi do 15 cm. W Polsce fluoryt występuje w Kletnie, masywach granitoidowych: strzegomskim i strzelińskim jako niekiedy ładne sześciany i ośmiościany oraz metasomatyczny w Górach i na Pogórzu Izers­ kim. Znaczenie i zastosowanie. Już dawno stoso­ wano fluoryt jako topnik w procesie hutniczym i także obecnie używany jest on w tym celu. Ponadto produkuje się z niego kwas fluorowo­ dorowy i syntetyczny kryolit, jest używany do produkcji emalii i w przemyśle szklarskim oraz cementowym, Najczystsze bezbarwne kryształy stosuje sie w przemyśle optycznym

w 1816 roku. Zabarwienie pojawia się dzięki defektom sieci kryształu, które zanikają pod działaniem np. światła. Fluorescencja wy­ stępuje pod działaniem krótko- i długofalowe­ go pronieniowania ultrafioletowego. Krusze­ nie ciemnofioletowego fluorytu z Kletna (Dolny Śląsk, Polska) lub Wólsendorf (Niemcy) powo­ duje wydzielanie pierwiastka fluoru, co ujaw­ nia charakterystyczny ostry zapach; odmiana ta nosi nazwę antozonitu (szpatu cuchnącego). Powstawanie i wystąpienia. Pojawia się głów­ nie w żyłach, szczelinach i druzach lub w utworach kontaktowo-metamorficznych. Żyły

do otrzymywania pryzmatów i soczewek. Pro­ dukcja światowa wyniosła w 1989 roku 4,6 min ton.

92

Na górze: fluoryt Weardale/Wielka Brytania; 48x34 mm Na dole: fluoryt Ehrenfriedersdorf, Góry Kruszcowe/Niemcy: 30x21 mm

93

Klasa IV. Tlenki i wodorotlenki Chemia. Po odkryciu w latach tlenu stanowią układ gęsto upakowa­ 1774-77 przez Karla Wilhelma Schee- nych kul, w którego lukach tkwią małe lego i Josepha Priestley'a pierwiastka atomy metali. W zależności od tlen, któremu nadano symbol O, An- rzeczywistej wielkości dodatnio na­ toine-Laurent Lavoisier około 1783 ro­ ładowanego atomu (jonu) metalu, mo­ ku ustalił, że spalanie jest połą­ że on być otoczony przez cztery, czeniem jakiegoś pierwiastka z tle­ sześć, osiem lub dwanaście ujemnie nem. W efekcie tego procesu zwane­ naładowanych atomów tlenu. go utlenianiem powstają tlenki będą­ Petrologia. Znaczne ilości tlenków ce związkami chemicznymi tlenu z in­ powstają w strefie kontaktu pierwiast­ nymi pierwiastkami. Utlenianie może ków lub związków z tlenem atmosfe­ przebiegać powoli (rdzewienie że­ rycznym. Produktem ostatecznego laza) lub gwałtownie (spalanie). Sko­ wietrzenia wszystkich minerałów są rupa ziemska składa się w około 63% tlenki i wodorotlenki. Przykładowo z tlenu, który występuje tu jednak w skałach wystawionych na długo­ w postaci połączeń chemicznych. trwałe oddziaływanie klimatu tropika­ Wchodzi on np. wraz z krzemem lnego krzemiany w pierwszej kolejno­ w skład bardzo rozpowszechnionego ści ulegają przeobrażeniu w minerały kwarcu Si02. W składzie wodorotlen­ ilaste, które następnie zostają rozło­ ków tlen może całkowicie lub czę­ żone do tlenków i wodorotlenków ta­ ściowo być obecny w postaci grup kich jak gibbsyt, boehmit, diaspor, he­ hydroksylowych OH. Wiele pierwiast­ matyt. W warunkach metamorficznych ków ma szczególne skłonności do po­ powstają z nich inne tlenki jak korund łączeń z tlenem. Należy do nich lub spinel. Przez wietrzenie skał bo­ krzem Si, magnez Mg, glin Al, sód gatych w mangan tworzą się pokrywy Na, wapń Ca, potas K, żelazo Fe. laterytowe zawierające tlenki manga­ Połączenia pierwiastków z tlenem nu. Z wulkanizmem podmorskim tworzą wiele gospodarczo ważnych związane jest powstawanie takich mi­ surowców mineralnych jak boksyty, nerałów jak piroluzyt, braunit, magnetyt, hematyt, uraninit, ilmenit, hausmannit i bixbit. W trakcie pneuchromit, korund. matolizy skał dochodzi do rozkładu Krystalografia. Związki tej klasy mają skaleni, przejścia do roztworu K20 niewiele wspólnych cech charakte­ i Si02 i utworzenia gospodarczo waż­ rystycznych. Tylko tlenki żelaza, man­ nych grejzenów zawierających kaganu i chromu wykazują przeważnie syteryt, topaz, wolframit, fluoryt. Osa­ ciemne lub czarne r

m

i ;

**

^ i^^^

m

W'&*?XBSBBI ' ^ i a w f a#'^'.i"'''••^•^ Ł ^SE6!§8r^r -J^MJ i^feia|ŁpBi||EL_. t-ty- ^ ^Ska9w*&H^' //"V'.=

K:^*M3P&

f^K^ii^SfiSaig •• • - ^ « s H f e \ t 'SfflraPł

^ ^ '^lk 'friWłk

^Bn •f'

%

'•'' •')' M'^JL

Hf'1 m

rt«3 Vi"'-

'$ \'r '$!

\'

m

i

="• l E ^ w l i R I «

miKfj!/&P**

Na górze, po lewej: dolomit Trepća/Serbia, Jugosławia; 45x62 mm Na górze, po prawej: dolomit Navarre/Hisz­ pania; 51 x 70 mm

Ankeryt CaFejCO. Własności. Węglany grupy kalcytu tylko w swoich najczyst­ szych odmianach 3,5-4 mają skład chemicz­ niemet. ny odpowiadający teoretycznym formu­ łom kalcytu, magne­ zytu, syderytu, rodochrozytu, smithsonitu czy dolomitu. Często wszystkie cztery pierwiastki (wapń, żelazo, magnez, mangan) wchodzą w skład jednego węglanu tworząc „kryształy mieszane". Sprawia to, że także skład ankery­ tu niemal nigdy nie odpowiada formule teore­ tycznej. Zmienne ilości magnezu i manganu zawsze są wbudowane w strukturę ankerytu. Kryształy ankerytu są bardzo podobne do do­ lomitu, zwykle obserwuje się prosty rom­ boedr, masywne, drobnokrystaliczne lub ziar­ niste skupienia, powszechne są zbliźniaczenia. Pseudomorfozy po kalcycie znane z Wolfach w Szwarcwaldzie. Ankeryt z Saalfeld wykazuje bardzo silną żółtobiałą fluores-

138

cencję, z Kapnika i Freibergu średnio inten­ sywną w kolorze czerwonym. Lupliwość: wy­ raźna według romboedru; gęstość: 2,97; bar­ wa: biały, szary, żółtawobrunatny do brunat­ nego. Powstawanie i wystąpienia. Bardzo rozpo­ wszechniony, często jako produkt pośredni za­ stępowania wapieni przez syderyt, częsty tak­ że w żyłach kwarcowych ze złotem rodzimym i w zmienionych skałach w ich otoczeniu. Oldham, Lancashire/Wielka Brytania; Erzberg, Styria/Austria; Czechy; Węgry; Południowa Dakota, Idaho, New York/USA. Znaczenie i zastosowanie: Opisany przez W.K. von Haidingera w 1872 roku jako żelazo, względnie manganonosny dolomit. Zasadowy topnik rud żelaza.

Na dole: ankeryt Anglia; 68x50 mm

139

Aragonit Ca[C0 3 ]

Własności. Skład chemiczny analogiczny jak kalcytu (polimorfizm). Wykształca wiele zróż­ nicowanych postaci krystalograficznych. Kryształy zewnętrznie często są pseudoheksagonalne, zwykle są prążkowane zgodnie z osią Z, ze słupowymi (o kształcie dłuta) lub ostropiramidalnymi (o kształcie ostrza włócz­ ni) zakończeniami. Często pręcikowe lub igieł­ kowe kryształy zebrane w promieniste agrega­ ty, utwory naciekowe lub pisolityczne, naskorupienia wytrącające się z gorących źródeł np. „grochowiec" z Karlovych Varów; „kwiat żelaza" z Eisenerzu/Styria, Austria tworzący śnieżnobiałe osobliwe krzaczaste wykwity przypominające korale. Zbity, jako pseudomorfozy po gipsie, zwykle przeobrażone w kalcyt. Pojedyncze niezbliźniaczone kryształy są wy­ jątkowo rzadkie; polisyntetyczne zbliźniaczenia obserwuje się na kryształach wykształ­ conych słupkowo jak np. z okolic Biliny/Czechy, cykliczne trojaki i bliźniaki wielokrotne są znane z Dax, Molina i Herrengrund. Pseudoheksagonalne przerosłe trojaki z Hiszpanii i Włoch ujawniają swoją budowę poprzez szwy między poszczególnymi osobnikami two­ rzące bruzdy na bocznych ścianach słupa i prążkowanie na ścianach dwuścianu podsta­ wowego. Lupliwość: niewyraźna; gęstość: 2,95; barwa: bezbarwny, biały, winnożółty, czerwonawy, zielony, niebieskawy, szary, cza­ rny. Wykazuje wyraźną fluorescencję w świet­ le ultrafioletowym. Powstawanie i wystąpienia. Aragonit jest mi­ nerałem nietrwałym w warunkach panujących na powierzchni Ziemi. Wykazuje tendencję stopniowego przeobrażania się w kalcyt. Jest dużo rzadszy od kalcytu, nie ma charakteru skatotwórczego i rzadko występuje w żyłach kruszcowych. Najładniejsze kryształy wraz z zeolitami spotyka się w szczelinach i pust­ kach młodych skał wylewnych i tufów; Leien-

140

kopf/Eifel, Sasbach koło Kaiserstuhl, Blaue Kuppe koło Eschwege (Niemcy); północne Czechy; Nugsauk/Grenlandia. Tworzy się w procesie metasomatozy złóż kruszcowych. Kamsdort; Iberg; Erzberg/Styria, Huttenberg/Karyntia (Austria), także jako kwiat żela­ za znajdowany głównie w złożach syderytu. Narosłe kryształy występują w Molina, Aragonia/Hiszpania i z iłem i gipsem w złożach siarki na Sycylii. Grochowiec z Karlovych Varów składa się z kulistych skupień aragonitu i kalcytu o skorupowej i promienistej budowie wewnętrznej, wytrącających się, podobnie jak płaskie skorupy, z gorących źródeł. Macica perłowa muszli i pereł jest utworzona z drob­ niutkich płytek aragonitu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1788 roku przez Abrahama Gottloba Wernera ze względu na znane występowanie w hiszpańs­ kiej prowincji Aragonia. Później długo nie uda­ wało się zaklasyfikować tego minerału, aż R.J. Haiiy opisał go jako odrębny minerał. Zbite skupienia aragonitu są wykorzystywane do wyrobu wisiorków, brosz, przedmiotów rze­ miosła artystycznego a polerowane płyty jako blaty stolików i materiał dekoracyjny. Już Goe­ the określił aragonitową martwicę z Karlovych Varów jako „rodzaj kamienia szlachetnego". Podobny materiał określany nazwami „onyks meksykański", „onyks marmurowy", wykorzy­ stywany do celów zdobniczych, pochodzi głó­ wnie z Afryki Północnej, Argentyny, Meksyku i USA.

Na górze, po lewej: aragonit Mig/ani/la /Hisz­ pania; 22 x30 mm Na górze, po prawej: aragonit Dainrode koto Frankenbergu, Eder/Niemcy; 10 x 14 mm Na dole: aragonit (kwiat żelaza) Erzberg, Sty­ ria/Austria; 120x85 mm

Kutnahoryt CaMn[C0 3 ] 2 Własności. Bardzo wiele okazów okreś­ lanych jako rodochrosyt w rzeczywi­ 3,5-4 stości jest kutnahoniemet. rytem. Podobnie jak w przypadku ankerytu i innych węgla­ nów, skład prawie nigdy nie odpowiada teore­ tycznej formule minerału. Poprzez wbudo­ wanie w strukturę magnezu i żelaza, kutnaho­ ryt wykazuje daleko idącą mieszalność z dolo­ mitem i ankerytem. Tworzy kryształy pręciko­ we do włóknistych, krzaczaste skupienia, tak­ że zbite masy o nerkowatych powierzchniach. Lupliwość: wyraźna według romboedru; gę­ stość: 3,12; barwa: biaty, żółtawy, jasnoróżowy i różowoczerwony. Powstawanie i wystąpienia. Kutnahoryt po­ wstaje przez wypieranie kalcytu. Występuje razem z kalcytem, barytem, pirytem, groutytem i analcymem. Z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine/Niemcy opisano otoczaki kruszców

o średnicy od 15 cm pokryte centymetrowej grubości naskorupieniami kutnahorytu. Znane są stąd także kryształy wielkości do 7 cm, jak również pseudomorfozy po kalcycie. Dalsze miejsca występowania to: Kutna Hora /Cze­ chy, skąd minerał wziąt swoją nazwę; Włochy; Providencia/Meksyk; kopalnia Ryujima, Prefektura Nagano/Japonia. Znaczenie i zastosowanie. Jako rzadkość po­ szukiwany przez zbieraczy, zwłaszcza okazy z kopalni Bulten-Adenstedt koto Peine.

Strontianit Sr[CO ]

Witheryt Ba[C0 3 ]

Kryształy igiełkowe, o kształcie włóczni, często snopkowato pozrastane; trojaki; zbite agregaty, pro­ mienisty, włóknisty. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żółtawy, zielonka­ wy. Hydrotermalny w żyłach kruszcowych: Clausthal, Bad Groud/Harz, Niemcy; Leogang/Austria; szczególnie bogate w ściany, różnobarwne kryształy pochodzą z Oberndorf/Styria, Austria i z Dreisler/Sauerland, Niemcy; Condercet/Francja, Strontian / Szko­ cja (stąd pochodzi nazwa minerału). W Polsce znany m.in. z tarnobrzeskich złóż siarki. Eks­ ploatowany ze złóż w Miinsterschen Becken (Drensteinfurt, Ascheberg), Niemcy. Ważna ru­ da strontu, który jest stosowany do produkcji fajerwerków i w przemyśle stalowym. Na dole, po lewej: strontianit Leogang/ Austria; 21'*37 mm

Pseudoheksagonalny, kryształy w for­ mie sześciobocznych podwójnych piramid są efektem potrójne­ go zbliźniaczenia. Rzadko dobrze wy­ kształcony, przeważ­ nie w kulistych lub groniastych skupieniach kolumnowych bądź pręcikowych kryształów. Bardzo częste zrosty z barytem. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 4,28; barwa: bezbarwny, biały, szary, źółtawobiały. Mało rozpowszech­ niony; hydrotermalny w żyłach kruszcowych z minerałami ołowiu: Fallowfield koto Hexham/Northcumberland, Dufton/Wesstmoreland, AIston Moor /Cumberland (niegdyś eksploatowany); Nukhur-Karakalińsk na Sybe­ rii. Kryształy do 2 cm wielkości z kopalni Himmelfiirst/Freiberg, Niemcy. Ruda baru. Trujący!

142

Na górze: kutnahoryt sztolnia Emilie, Bulten I Niemcy; 22x16 mm

Na dole, po prawej: witheryt Hartęnstein, Sak­ sonia/Niemcy; 44x60 mm

1

Cerusyt Pb[C0 3 Własności. Występuje duża różnorodność form i postaci kry­ ształów. Pojedyncze 3-3,5 narosłe kryształy niemet. cerusytu mogą być bardzo bogate w ściany, pseudoheksagonalne, słupkowe; grubotabliczkowe, przypominające ostrza włóczni, igiełkowe, cienkotabliczkowe (przypominające mikę kryształy z St. Andreasbergu/Niemcy); także zbliźniaczenia gwiaździste, wachlarzowate lub podobne do plastra miodu. Zbity, nerkowaty, łodygowaty, skupienia snopkowate lub krzaczaste, cienkie naloty, proszkowy i ziemi­ sty. Charakterystyczne pseudomorfozy po galenie (Bleiberg / Karyntia, Austria; Leadhills/ Szkocja; Freiberg, Dillenburg, Wiesloch/ Niemcy). Z reguły kryształy są zbliźniaczone: bliźniaki kontaktowe form słupkowych lub tab­ liczkowych, bliźniaki przerosłe dwóch tablicz­ kowych kryształów, trojaki, w których trzy oso­ bniki przenikają się w formie gwiazdy. Łupliwość: niedoskonała; gęstość; 6,4; barwa: bez­ barwny, biały, szary, żółty, brunatny, czarny z powodu wrostków nierozłożonej galeny. W świetle ultrafioletowym widoczna wyraźna niebieskozielona fluorescencja. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­ wszechniony jako typowy minerał wtórny stre­ fy utleniania złóż kruszcowych, gdzie występu­ je z innymi wtórnymi minerałami ołowiu, cyn­ ku lub miedzi. Nierzadkie są pseudomorfozy po galenie, anglezycie lub fosgenicie, niekiedy niecałkowicie zastąpionych przez cerusyt. W rejonach dawnego górnictwa był intensyw­ nie eksploatowany jako ruda ołowiu; wspania­ łe okazy pochodzą przede wszystkim ze złóż kruszcowych Szwarcwaldu, Rheinlandu, West­ falii, Górnego i Dolnego Śląska. Ładne krysz­ tały są znajdowane szczególnie w wy­

C=^

^U^ 144

drążeniach częściowo rozłożonej galeny. Przejrzyste, bardzo duże kryształy pochodzą z Tsumeb/Namibia i Dona Ana, Nowy Mek­ syk / USA; znany także z wielu miejsc w Harzu; Friedrichssegen koło Bad Ems/Niemcy; Trze­ bionki, Olkusza/Polska; Pribramu/ Czechy; Monte Poni/Sardynia; Leadhills/Szkocja; Nerczyńska, Góry Jabłonowe/Rosja, Leadville/ Kolorado, Arizona/USA; Broken Hill/Zambia, Broken Hill/Australia. Cerusyt tworzy się tak­ że czasem na hałdach starych kopalń krusz­ ców. Znaczenie i zastosowanie. Już Owidiusz okre­ ślał ten minerał nazwą „cerussa", którą moż­ na przetłumaczyć jako „biel ołowiowa"; okre­ ślenie to mogło być stosowane także w od­ niesieniu do innych związków ołowiu. Opubli­ kowany w 1747 roku przez G. Walleriusa nie­ miecki przekład tego określenia jest tam jesz­ cze dzisiaj stosowanym synonimem cerusytu. Nazwę „cerusyt" wprowadził w 1845 roku W. Haidinger opierając się na źródłosłowie łaciń­ skim. Cerusyt był eksploatowany jako ruda ołowiu i ze względu na obecną w nim często domieszkę srebra. Ładne okazy są poszukiwa­ ne przez kolekcjonerów; przejrzyste, szlifowa­ ne fasetkowo kryształy są rzadkimi, amators­ kimi kamieniami ozdobnymi. Minerały podobne. Scheelit, celestyn, baryt, anglezyt; rozpoznanie cerusytu ułatwiają cha­ rakterystyczne zbliźniaczenia kryształów.

;

Na górze: cerusyt kopalnia Friedrichssegen, Bad Ems, Sieg/Niemcy; 13x9 mm Na dole: cerusyt Monte Poni, Sardynia/Wio­ chy; 60x44 mm

\

" V

• • • »

'•

Azurył Cu3[OH | C0 3 ] 2

3,5-4 niemet.

Własności. Kryształy są niezwykle różnoro­ dnie wykształcone, wydłużone według jednej z osi, krótkosłupowe do grubotabliczkowych. bogate w ściany, często silnie błyszczące i ostrokrawędziste: wrosłe lub narosłe: pogru­ powane w kuliste skupienia. Zwykle zbity, we wpryśmęciach, ziemisty, promienisty w nerkowatych, graniastych skupieniach i jako nalot. Łuphwość: doskonała: gęstość: 3,7-3,9: barwa: lazurowoniebieski. Znane są pseudomorfozy po kuprycie, tetraedrycie, dolomicie, jak rów­ nież pseudomorfozy miedzi rodzimej po azurycie (Grand City, Nowy Meksyk, USA): naj­ częściej azuryt sam przeobraża się w mala­ chit.

Powstawanie i wystąpienia. Ten wspaniałej barwy wtórny minerał powstaje pod wpływem oddziaływania niosących tlen wód gruntowych lub infiltracyjnych. Niezwykłej urody kryształy pochodzą z Tsumeb/ Namibia, a ostatnio z Maroka; Chessy/Francja: Bisbee (Arizona), Magdalena (Nowy Meksyk)/USA, Calabona koło Alghero/Sardynia. Włochy: Betzdorf/ Sieg, Altenmittlau/Spessart, Niemcy: w Po­ lsce z Miedzianki i Miedzianej Góry w Górach Świętokrzyskich i z Sudetów. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od łacińs­ kiego azunus. Stosowany do wyrobu przedmiotów rzemiosła artystycznego, jako kamień szlachetny. Sproszkowany był używa­ ny niegdyś jako niebieska farba, która jednak­ że zmienia z czasem barwę na zieloną, ze względu na przeobrażenie azurytu w malachit. Na górze, po lewej: azuryt Chessy koło Lyo­ nu/Francja; 55 x 75 mm Na górze, po prawej: azuryt i malachit Kamsdori Turyngia /Niemcy; 25x35 mm

Malachit Cu,[(OH). | CO.

^ ^ 3,5-4 niemet.

Własności. Kryształy zwykle cienkosłupkowe lub igiełkowe, włoskowate w luźnych lub upa­ kowanych krzaczastych skupieniach: bliźniaki krzyżowe. Zazwyczaj zbity w nerkowatych, graniastych, stalaktytowych skupieniach, częs­ to ograniczonych powierzchnią typu szklana głowa, wykazuje podobne do agatu warstwo­ wanie, promienisto-włóknisty; ziemiste naloty pospolicie pokrywające dużą część ścian wy­ robisk górniczych w kopalniach kruszców mie­ dzi. Typowe są pseudomorfozy po kruszcach miedzi (kupryt, atakamit, chalkozyn, tetraedryt, azuryt). Lupliwość: dobra; gęstość: 4,0; barwa: szmaragdowozielony, jasnoniebieskozielony, czarniawozielony, jasnozielony.

146

Powstawanie i wystąpienia. Malachit tworzy się w podobnych warunkach jak azuryt. Zielo­ ne naloty na skałach są dobrą wskazówką obecności minerałów miedzi, gdyż malachit można traktować jako minerał przewodni dla strefy utleniania złóż miedzionośnych. Krysz­ tały z Betzdorf/Siegerland, Niemcy; Copper Queen Minę w Arizonie/USA; Australii. Ogro­ mne masy malachitu znaleziono na Uralu, Miednorudiansk koło Niżnego Tagiłu, Zair; Chile; Zimbabwe (jasne odmiany); Namibia; Chessy/Francja; Kornwalia. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­ go słowa malche=ma\wa, ze względu na zie­ loną barwę minerału. W starożytnym Egipcie stosowany jako kosmetyk, w średniowieczu wykorzystywany do celów medycznych, obec­ nie jako kamień ozdobny. Na dole, po lewej: malachit kopalnia Wolf. Herdorf, Sieg/Niemcy; 11x16 mm Na dole, po prawej: malachit Kallenhardt, Sauerland/Niemcy; 7x10 mm

Hydrocynkit Zn5[(OH), I C0 3 ;

Aurichalcyt (Zn,Cu),[(OH). CO,'

C7)

Zbity, ziemisty (przypominający kre­ dę), skorupowy, war2,5 stwowane naskoru­ niemet, pienia, stalaktytowy, wykwity i naloty. Tyl­ ko drobne, tablicz­ kowe kryształy. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,2-3,8; barwa: śnieżnobiały, bladożółty. Jasnoniebieska fluorescencja w świetle ultrafioletowym. Minerał wtórny ze strefy utleniania kruszców cynku, tworzący się pierwotnie jako żel, który później przechodzi w mikrokrystaliczne naskorupie­ nia. W znaczniejszych ilościach w Santander/ Hiszpania; naskorupienia i utwory naciekowe z Wiesloch/Baden, Niemcy; Raibl; Val Parina, Val del Riso, Sardynia/Włochy; Bleiberg/Karyntia, Austria; Górny Śląsk. Lokalnie ważna ruda cynku. Na górze, po lewej: hydrocynkit Mieś /by/a Jugosławia; 28 x 38 mm

Oddzielne, swobod­ nie rosnące kryształy są rzadkie, zwykle cienkie, giętkie płytki 2 zebrane w rozety niemet. i naskorupienia, krza­ czaste skupienia igiełkowych, drob­ nych kryształów, często narosły na limonicie. Lupliwość: doskonała; gęstość: 4,2; barwa: zielononiebieski do błękitnego. Powstaje wtór­ nie przez wypadanie z roztworów zawierają­ cych węglany, w strefie utleniania złóż cynku i miedzi. Rozpowszechniony i rzucający się w oczy: Laurion/Grecja; Chessy/Francja; Leadhills/Szkocja; Rumunia; Monte Poni, Rosas, Oneta/Włochy; Tsumeb/Namibia; Bisbee/ USA; Meksyk.

Fosgenit Pb2[CI21 C0 3 ;

Brenkit CaJF | C03;

f» ysŁdf Kryształy są krótko lub długosłupkowe, także grubotabliczkowe, piramidalne, często bogate w ściany, zbite, ziarniste. Lupliwość: doskona­ ła w dwóch kierunkach; gęstość: 6-6,3; barwa: biały, szary, żółty. Tworzy się w strefie utle­ niania jako wtórny minerał po galenie. Duże kryształy znane z Monte Poni/Sardynia; Matlock, Derbyshire/Anglia; cienkie tabliczki z kopalni Christian Levin koło Essen; przej­ rzyste kryształy z młodszych żużli z Lau­ rion/Grecja; Górny Śląsk.

Na dole, po lewej: fosgenit Monte Poni, Sar­ dynia/ Wiochy; 18 x 25 mm

148

Na górze, po prawej: aurichalcyt Laurion/ Grecja; 13x18 mm

Jeden z licznych nowych minerałów, które są wciąż nie­ spodziewanie znaj­ dowane w Górach Eifel. Prążkowane kry­ ształy tworzące sferolityczne skupienia, z których sterczą krótkie zakończenia kryszta­ łów; drobne osobniki pozrastane w kule (7 mm). Jedyne znane wystąpienie w Schel­ lkopf koło Brenk, Eifel, Niemcy. Rozpoznany jako nowy minerał w 1978 roku, wcześniej kryształy uchodziły za kalcyt. Głównie w cien­ kich żyłkach przecinających skały najstarsze­ go stożka wulkanicznego tego rejonu, minerał pochodzenia hydrotermalnego. Spektakularna rzadkość dla zbieraczy minerałów.

Na dole, po prawej: brenkit Schellkopf kolo Brenk, Eifel/Niemcy; 4x5 mm

Gaylussyt CaNa2[C03]2 • 5 H20

ArtinitMg 2 [(OH) 2 |C0 3 ]-3H 2 0

Kryształy są spłasz­ czone, klinowate, często wydłużone lub przypominające 2.5 czworościany. Lupliniemet. wość: doskonała; gęstość: 1,99; barwa: bezbarwny, szary, żółty. Produkt ewaporacji wielu słonych jezior, znajdowany również na obszarach pustyn­ nych: Borax Lakę, Kalifornia, Carsson Dessert, Nevada/USA; Pustynia Gobi/Mongo­ lia; Ciudad Real, Prowincja Madryt/Hiszpania. Większe kryształy interpretowane niekiedy ja­ ko pseudomorfozy po gaylussycie tworzą się np. na marszach Schleswigu i Dollart/Niemcy, bardzo duże kryształy są znane z piasków pustynnych Namibii. Nazwany dla uczczenia L.J. Gay-Lussaca.

Delikatne wiązki o promienisto-włóknistej budowie zło­ żone z bardzo dro­ 3,5 bnych, słupkowych niemet. kryształów, jako nalot i naskorupienia, jako drobnowłókniste żyłki w skałach. Lupliwość: dobra; gęstość: 2,02-2,05; barwa: biały. Występuje razem z hydromagnezytem i innymi minerałami magnezu powlekając szczeliny i spękania skał serpentynitowych. W kopalni azbestu w Val Brutta, Veltlin / północne Włochy; Gulsen koło Kraubath/Styria; Long Island, New York, Kali­ fornia, Nevada/USA. Odkryty w 1897 roku w kopalni azbestu Val Brutta i nazwany na cześć E. Artini.

Na górze, po lewej: gaylussyt Hamburg/Niemcy; 29x40 mm

Na górze, po prawej: artinit Kop Daglari, Anatolia/Turcja;8x11 mm

BoracytMg 3 [CI|B 7 OJ

Colemanit Ca[B30,(OH)3] • H20

7 niemet.

Często małe, dobrze wykształcone kryształy o pokroju sześciennym lub czworościennym, wrosłe. Kryształy są zblizniaczone, złożone z lamelkowych osobników przerastających się w skomplikowany sposób. Także skupienia zbite, konkrecje. Lupliwość: brak; gęstość: 2,9-3; barwa: bezbarwny, lekko niebieskawy, zielonkawy, szary, żółtawy. W nierozpuszczal­ nych w wodzie częściach wysadów solnych; w cechsztyńskich solach Niemiec jasnoniebie­ skie kryształy wielkości do 10 mm w Luneburg; Aislaby, Yorkshire/Anglia; w Polsce na Kujawach.

Krótkosłupowe, pseudoromboedryczne kry­ ształy; masywne, ziarniste, zaokrąglone skupienia, w geodach, często bardzo bogaty w ściany. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,4; barwa: bezbarwny, biały, żółtawobiały, szara­ wy. Znany z wyschniętych słonych jezior. Roz­ powszechniony w Kalifornii: Inyo, Kern, Los Angeles, Riverside, San Bernadino i Ventura Counties, niekiedy eksploatowany jako ważny minerał boru. Szczególnie ładne kryształy po­ chodzą z Guleman, Anatolia/Turcja i z Boroń w Dolinie Śmierci w Kalifornii.

Na dole, po lewej: boracyt kopalnia Friedrichshall kolo Hannoveru/Niemcy; 9x13 mm

Na dole, po prawej: colemanit Kirka/Turcja; 18x25 mm

150

Klasa VI. Siarczany, chromiany, molibdeniany, wolframiany Chemia. Do tej klasy należą sole następujących kwasów: kwasu siarkowego H2S04 kwasu chromowego H2Cr04 kwasu molibdenowego H2Mo04 , kwasu wolframowego H2W04 \ Tak jak w przypadku związków należących do klasy V, ich kompleksowe aniony umie­ szcza się w nawiasach kwadratowych. Składają się one z czterech atomów tlenu i atomu centralnego. Aby powstała sól, ato­ my wodoru w cząsteczce kwasu muszą być zastąpione jednym lub kilkoma atomami metalu; zwykle są to wapń Ca, stront Sr, bar Ba, ołów Pb, miedź Cu, potas K, glin Al. Wiele siarczanów zawiera ponadto gru­ py hydroksylowe OH, fluor F lub chlor Cl, a także wodę krystalizacyjną. Siarczany takie odznaczają się nieznaczną twar­ dością i niską gęstością. Niegdyś dzielono zawierające wodę siarczany na dwie grupy: 1. Witriole, wykazujące intensywne zabar­ wienie, które były solami tylko jednego me­ talu np. witriol żelaza (zielony), witriol mie­ dzi (niebieski). 2. Ałuny, które były solami dwu różnych metali, np. siarczan potasowo-glinowy (ałun), siarczan potasowo-chromowy (ałun chromowy), siarczan potasowo-żelazowy (ałun żelazowy). Podział ten ma obecnie tylko historyczne znaczenie. Siarczany ołowiu, wapnia, strontu i baru są trudno- lub nierozpuszczalne w wodzie. Większość pozostałych jest łatwo rozpuszczalna w wodzie i z tego powodu w warunkach naturalnych jest nietrwała. Chromiany tworzą żółte, pomarańczowoczerwone lub czerwone kryształy, za wyjątkiem soli metali ciężkich rozpuszczałne w wodzie.

Podstawowy element budowy siarczanów: anion SO2/ o kształcie czworościanu regularnego.

Krystalografia. Zasa­ dniczym elementem budowy w strukturze kryształów tej klasy jest kompleksowy anion zbudowany z czterech dużych atomów tlenu otacza­ jących dużo mniejszy atom centralny. Trzy atomy tlenu zajmują położenie w narożach trójkąta równobocznego, podczas gdy czwarty atom znajduje się powyżej środka trójkąta zajmując pozycję we wgłębieniu między pozostałymi atomami tlenu. Łącząc środki ciężkości czterech atomów tlenu otrzymuje się czworościan regularny. Luka między atomami tlenu jest tutaj większa, niż w przypadku węglanów, stąd mieszczą­ cy się w niej atom centralny także może być większy. W strukturze kryształów opi­ sane czworościany są powiązane kationa­ mi metali. Petrologia. Minerały tej klasy w większości przypadków są produktami wietrzenia. Wiele nietrwałych siarczanów spotyka się w czapach żelaznych utlenianych złóż siarCZKOW, inne są proauKtem ewaporacji wody morskiej lub słonych jezior. W suchych regionach Ziemi siarczany krystalizują z wody gruntowej w pobliżu powierzchni; tak tworzą się znane gipsowe róże pustyni, Także chromiany, molibdeniany i wolframiany są charakterystycznymi, zwracającymi uwagę swymi żywymi barwami, mineratami strefy utleniania złóż kruszcowych, Wyjątek stanowi baryt, który zwykle wystę­ puje w żyłach pochodzenia hydrotermalnego. Także wolframiany (wolframit, scheelit) Gips na siarce rodzimej Caltanisetta, Sycy- spotyka się zwykle w utworach pegmatytolia/Wiochy; 28x38 mm wo-pneumatolitycznych.

152

Anhydryt Ca[SOJ /—-—» (/ ]

Własności. Kryształy idiomorficzne bywają rzadkie; „typu alpej­ skiego" są izomet3-3,5 ryczne, inne kryształy niemet. _ zwykle słupkowe, pochodzące z żył hydrotermalnych często tabliczkowe; powierzchnie kryształów są wyraźnie prążkowane. Przeważnie zbity, grubo- lub drobnoziarnisty, skupienia promienisto-wlókniste. Lupliwość: doskonała; gęs­ tość: 2,9-3,0; barwa: bezbarwny, mętnobiały, niebieskawy do łioletowego. Często zanieczy­ szczony domieszką substancji bitumicznych. Niektóre okazy wykazują termoluminescencję i fluorescencję pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Powstawanie i wystąpienia. Szeroko rozpo­ wszechniony jako minerał skałotwórczy, częs­ to występuje z gipsem w złożach solnych i z dolomitem. Wytrąca się z odparowywanych roztworów wodnych. Znany z utworów

cechsztynu Niemiec: Hannover, południowy Harz. W Polsce występuje w utworach solnych cechsztynu i miocenu Podkarpacia. W zmetamorfizowanych złożach soli; tunel Simplon. W żyłach hydrotermalnych; w Harzu/Niemcy. Anhydryt przechodzi poprzez hydratację w gips ze wzrostem objętości o około 60%. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa od greckie­ go an = bez i hydro = wóa, „gips bez wody". Stosowany m.in. do produkcji siarczanu amo­ nowego i kwasu siarkowego, Minerały podobne. Wapień (HCi !), gips (niż­ sza twardość).

^

ifQ

Na górze: anhydryt Wathlingen kolo Celi/Nie­ mcy; 30x22 mm

Celestyn SrfSOJ

Własności. Kryształy są pospolite i bogate w ściany; przypominają kryształy barytu, tab­ liczkowe, wydłużone według jednej z osi, słup­ kowe; w skupieniach włóknistych, blaszko­ wych, kulistych i ziarnistych. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,9-4,0; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy, niebieski, niebieskawy, niebieskoszary, rzadko czerwonawy lub zielony. Powstawanie i wystąpienia. Rozpowszech­ niony jako minerał pierwotny lub wtórny. Hydrotermalny w żyłach i pustkach skal wulkani­ cznych w postaci bardzo ładnych kryształów; Herrengrund, Leogang, Oberdorf nad Lamming/Austria. Czasem w znacznych ilościach w żyłach i kawernach wapieni razem z siarką,

154

gipsem i kalcytem, w Agrigento na Sycylii. Perticara/Włochy, w rejonie Tarnobrzega/Po­ lska; niebieskie włókniste wkładki w wapieniu muszlowym okolic Jeny. Duże tabliczkowe kryształy z Obergembeck/Waldeck, Niemcy; w marglach Clifton koło Bristolu/Anglia; Stadtberge/Westfalia; Granada/Hiszpania; piękne druzy w konkrecjach wapieni na wybrzeżu ko­ ło Katsepy naprzeciw Majunga/Madagaskar. Największe białe kryształy długości 50-75 cm i 2-3 kg wagi pochodzą z Put-in-Bay, San BernadinoCounty/USA. Znaczenie i zastosowanie. Stosowany przede wszystkim do otrzymywania strontu, poza tym w pirotechnice (barwi płomień na karminowoczerwono), w energetyce jądrowej, w przemy­ śle gumowym, do produkcji farb, baterii elekt­ rycznych, specjalnego, mieniącego się szkła i ceramiki. Poszukiwany przez kolekcjonerów.

Na dole: celestyn Caltanisetta, Sycylia/Wiochy: 70x51 mm

Baryt Ba[S0 4 ] Własności. Wykazuje bardzo duże bogact­ wo form krystalogra­ ficznych; znane są 3-3,5 osobniki zawierające nieme). ponad 200 ścian ograniczających je­ den kryształ. Typowe są formy tabliczkowe lub słupkowe, zwykle wydłużone zgodnie z określoną osią krystalo­ graficzną; kryształy najczęściej pozrastane w równoległe skupienia, także zbity, blaszko­ wy, kostkowy, skorupowy, ziemisty; znane są nerkowate skupienia zbudowane z promienisto-włóknistych lub koncentrycznych warstw. Zrosty tabliczkowych kryształów prowadzące do powstania „róż barytowych". Łupliwość: doskonała; gęstość: 4,48; barwa: mętnobiały, żółty, czerwonawy, zabarwiony bituminami lub wrostkami drobnokrystalicznych siarczków na szaro lub czarno, zawsze w jasnych, pastelo­ wych odcieniach barw.

pzj)

Powstawanie i wystąpienia. Najpospolitszy mi­ nerał baru, typowy minerał hydrotermalnych żył kruszcowych. Występuje zwykle w utworach niskotemperaturowych w szczeli­ nach i żyłach kruszcowych. Najładniejsze kry­ ształy pochodzą z Dufton w Westmoreland i Alston Moor, Egremont i Frizington w Cum­ berland/Anglia; Pfibramu/ Czechy; klasyczne wystąpienia w Harzu i zachodnich Górach Kruszcowych; Wolfach, Wiedeń/Szwarcwald, Niemcy; Strawczynek koło Kielc; zbite żyły barytowe o miąższości do 10 m z galeną są znane z Harzu, z kruszcami kobaltu i niklu z rejonu Mansfeld, z minerałami manganu z IImenau w Turyngii, z antymonitem np. z Kapnik/Rumunia. Wystąpienia o znaczeniu te­ chnicznym i mineralogicznym to ponadto: Dreislar/Sauerland; Bad Lautenberg/Harz; Flaviac, Ardeche/Francja; wiele złóż w Colora­ do/USA; w Polsce Boguszów, Stanisławów, Jedlinka/Sudety; pochodzenia metasomatycznego przez wypieranie wapieni np. w Róstenberg koło Bad Grund/ Niemcy. Barytowe róże i konkrecje są pochodzenia osadowego, prawdopodobnie powstają na drodze ewaporacji, jak np. w piaskowcach Munzenberg w Hesji; w Rammelsberg koło Goslaru/

156

A7\ W Niemcy; gospodarcze znaczenie ma złoże w Meggen/Westfalia, stanowiące pokład dłu­ gości około 7 km, utworzony z zabarwionego bituminami, niemal czarnego barytu. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze krystalo­ graficzne badania barytu przeprowadził R.J. Hauy, który nadał mu nazwę od greckiego barys=ciężki. Później odkryty pierwiastek ziem alkalicznych, którego związkiem jest opi­ sywany minerał, otrzymał nazwę bar. Niegdyś szeroko stosowany jako biały pigment. Wyko­ rzystywany w dużych ilościach w przemyśle papierniczym i włókienniczym. Obecnie duża część produkcji barytu jest wykorzystywana w wiertnictwie, do obciążenia płuczki wiertni­ czej. Jako dodatek do otrzymywania ciężkiego betonu, jako wypełniacz, do ochrony przed promieniowaniem rentgenowskim i jądrowym, w medycynie jako środek kontrastowy. Roczna produkcja światowa 7,2 min t. Minerały podobne: Celestyn, aragonit, kalcyt (HCII), gips (gęstość).

:v '

Na górze, po lewej.: baryt Rockenburg, Hes­ ja /Niemcy; 40 x 55 mm Na górze, po prawej: baryt Cumberland/Ang­ lia; 110x150 mm Na dole: baryt z fluorytem, Szwarcwald/Nie­ mcy; 100x75 mm

157

Anglezyt Pb[SOJ Własności. Ogromna różnorodność form występowania. Kry­ ształy bogate w ściany, tabliczkowe 3 o zarysie rombu, niemet. wydłużone według jednej z osi krysta­ lograficznych, podwójne piramidy. Często zbi­ te naskorupienia na galenie, niekiedy pseudomorfozy po galenie. Ulega przeobrażeniu w cerusyt. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 6,3; barwa: bezbarwny, biały, szary, czerwony, niebieskawy, żółty, często ciemny do niemal czarnego z powodu wrostków lub nalotu drobnokrystalicznej galeny. Powstawanie i wystąpienia. Powstaje w strefie wietrzenia wielu złóż kruszców ołowiu: Anglesey/Wielka Brytania; Wissen, Bleralf/Eifel, Badenweiler, Schapbach/Badenia, Niemcy; Schwarzenbach/Karyntia, Austria; Monte Poni, Iglesias/Sardynia, Włochy; Linares/Hiszpania; Leadhills, Wanlockhead/Szkocja; Be-

rezowsk, Nerczyńsk, Góry Jabłonowe/Rosja. Bardzo duże kryształy z Tsumeb/Namibia; ko­ palni Meretrice/Nowa Kaledonia. Bardzo rza­ dki jako produkt ekshalacji wulkanicznych. Znaczenie i zastosowanie. Wzmiankowany przez Monneta w 1779 roku jako produkt roz­ kładu galeny, jako minerał znaleziony po raz pierwszy na wyspie Anglesey, od której otrzy­ mał swoją nazwę. Obecnie większe nagroma­ dzenia anglezytu są wykorzystywane jako ru­ da ołowiu.

LinarytPbCu[(OH) 2 |S0 4 ]

Caledonit Pb5Cu2[(OH)61C031 (SOJJ

Kryształy wydłużone, często cienkotabliczkowe, długości do 10 cm, narosłe po­ 2,5 jedynczo lub w ze­ niemet. społach; także na­ skorupienia i sku­ pienia chaotycznie narastających kryształów. Częste zbliżniaczenia. Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,3-5,5; barwa: błękitnoniebieski. Szeroko roz­ powszechniony jako wtórny minerał strefy utleniania złóż rud ołowiu i miedzi. Wspaniałe, duże kryształy pochodzą z kopalni Mammoth/Arizona, USA; Linares/Hiszpania, skąd minerał otrzymał w 1822 roku swoją nazwę Tsumeb/Namibia; Anglii; Szkocji; Sardynii byłego ZSRR. Od azurytu można go odróżnić często jedynie na drodze chemicznej.

Występuje w formie wąskich, wydłużo­ nych słupkowych kryształów, często w bezładnych skuniemet. pieniach, igiełkowy, w skupieniach krza­ czastych, także zbity i jako drobne naloty. Kryształy zwykle wyraź­ nie prążkowane. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 5,6-5,7; barwa: ciemnozielony, niebieskozielony, niebieski. Rzadki minerał strefy utleniania kruszców miedzi i ołowiu. Po raz pierwszy znaleziony w Leadhills/Szkocja; Red Gili/Cu­ mberland; Baita; Berezowsk/Rosja. Wspa­ niałe niebieskie kryształy zostały znalezione w kopalni Mammoth/Arizona. Ceniony przez zbieraczy minerałów.

Na dole, po lewej: linaryt Roughten Gili, Cum­ berland/Anglia; 18x25 mm

Na dole, po prawej: caledonit Leadhills/Anglia; 4x5mm

CZA

158

Na górze, po lewej: anglezyt kopalnia Bruche kolo Miisen, Sieg/Niemcy; 22x30 mm Na górze, po prawej: anglezyt kopalnia Victoria kolo Littleld, Sieg/Niemcy; 16x22 mm

r-

/

A

Beudantyt PbFe,[(OH),|S0 4 |AsOJ

Chalkantyt Cu[SOJ-5H 8 0

Kryształy romboedryczne, często pseudoregularne, tabliczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęs­ tość: 4,0-4,3; barwa: ciemnozielony, brunatny, czarny. Występuje jako minerał wtórny w stre­ fach utleniania złóż kruszcowych. Horhausen/Westerwald, Niemcy; Laurion/Grecja; Sonora/Meksyk; kopalnia Mammoth/Arizona; Tsumeb/Namibia. W strukturze tego minerału możliwe są znaczne podstawienia innymi me­ talami lub ziemiami rzadkimi, co prowadzi do powstania kryształów mieszanych należących do szeregu ałunit - beudantyt - goyazyt. Na górze, po lewej: beudantyt Dernbach, Westerwald/Niemcy; 9x13 mm

Kryształy są rzadkie i małe, krótkosłupkowe, grubotabliczkowe, zwykle skupienia nerkowate i jako naloty, włóknisty, ziarnisty. Lupliwość: niedoskonała; gęstość: 2,2-2,3; barwa: intensy­ wnie niebieski. Dobrze rozpuszcza się w wo­ dzie; ma nieprzyjemny posmak wywołujący mdłości. Typowy minerał wtórny siarczkowych złóż miedzi; Niemcy; Hiszpania, znany niemal ze wszystkich kopalń rud miedzi, w Polsce np, z rejonu Lubina, Dolny Śląsk.

Serpieryt Ca(Cu,Zn)4[(0H)3 SOI -3 HO

Cyanotrichit Cu 4 AI 2 [(OH)JSOJ-2H 2 0

Znane są tylko dro­ bne kryształy wydłu­ żone według osi Z i spłaszczone we­ dług dwuścianu pod­ stawowego, skupienia włoskowe, naskorupienia, zaokrą­ glone agregaty z jedwabiście połyskującą po­ wierzchnią. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,07 barwa: błękitnoniebieski. Występuje razem ze smithsonitem na Wyspie Rossa /Antarktyda Killarney/Irlandia; Laurion/Grecja; razem z cyanotrichitem i linarytem w Kazachstanie Letmathe/Niemcy; na hałdach koło Ems.

Występuje bardzo rzadko. Drobne włó­ kna o aksamitnym po­ łysku, skupienia sferolityczne. Gęstość: 2,74-2,95; barwa: jasnobłękitnoniebieski do lazurowo niebieskiego. Minerał wtórny stref utleniania złóż miedziowych. Piękne włoskowate sku­ pienia razem z kryształami brochantytu wystę­ pują w kopalni Grandview, Coconio County, w dystrykcie Morenci, Greenlee County/Arizona; Nevada; Utah/USA; Banat/Rumunia; Płw. Garonne/Francja; Namaqualand/RPA. Nazwę minerału wprowadził Klocker w 1839 roku od greckiego Aya/70S= niebieski i thrix = włos.

Na dole, po lewej: serpieryt Letmathe, Sauerland/Niemcy; 11 x 5 mm

Na dole, po prawej: cyanotrichit Moldawa, Banat/Rumunia; 8x12 mm

160

Na górze, po prawej: chalkantyt kopalnia Wolf. Herdorf, Sleg/Niemcy; 40x55 mm

/

/

.—

A

GipsCa[S0J-2H,0 Własności. Niedawno przypadkowo odkryto w kopalni Bueno Tierra, Santa Eulalia/ 1,5-2 Meksyk, niezwykłej niemet. wielkości, 100 met­ rową druzę ze ster­ czącymi z podłoża przejrzystymi kryształami gipsu, grubymi jak drzewa i długimi do 3 m oraz ze zwieszający­ mi się ze ścian, przypominającymi loki, gip­ sowymi wykwitami. Od malutkich do ogromnych, doskonale wykształcone kryształy są wrosłe lub narosłe, rozmaite skupienia, także rozetowe. Słup­ kowy, tabliczkowy, soczewkowaty o silnie wy­ giętych powierzchniach; bardzo bogaty w ścia­ ny, często mocno prążkowany. Skupienia zbi­ te, ziarniste, równolegle włókniste (gips włók­ nisty, łuseczkowe, upakowane (alabaster) jak również poskręcane, taśmowo wijące się kry­ ształy przypominające loki. Charakterystyczne zbiizniaczenia: bliźniaki w kształcie jaskół­ czych ogonów lub typu Montmartre. Łupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, rzadziej zabarwiony na róż­ ne odcienie. Znane są kryształy z wrostkami iłu i substancji bitumicznych. Tworzące się na obszarach pustyń „róże gipsowe" zawierają wrostki ziaren kwarcu. Niektóre odmiany są bardzo giętkie, cienkie. Powstawanie i wystąpienia. Tworzy się przez krystalizację z wodnych roztworów, często ja­ ko wtórny produkt ługowania różnych substan­ cji, co jest powodem powstawania wielu pseudomorfoz np. po anhydrycie, halicie, kalcycie. Wczesny produkt ewaporacji wody morskiej; znany z wielu złóż soli np. cechsztynu północ­ nych Niemiec i Polski, trzeciorzędu Francji, Włoch, Podkarpacia. W krajobrazie pokłady gipsu wyróżniają się często rozwojem jaskiń i dolin krasowych. Ładne kryształy gipsu two-

rzą się w efekcie oddziaływania kwasu siar­ kowego powstałego z utleniania siarczków np. pirytu na wapienie lub margle: Mainz, Braunschweig, Wiesloch w Badenii. Duże, przejrzys­ te, bezbarwne kryształy znane są z Sycylii i doliny Nidy; z jaskiń gipsowych koło Reinhardsbrunn w Lesie Turyńskim/Niemcy; duże żółtawe bliźniaki typu jaskółczych ogonów z Montmartre koło Paryża. W suchych regio­ nach (na pustyniach) gips krystalizuje z odpa­ rowywanych wód gruntowych zawierających siarczany. Znaczenie i zastosowanie. Już Pliniusz wzmiankuje, że artysta Lysistratus jako pierw­ szy wykonał gipsową kopię ludzkiej twarzy. Alabastrites lithos wywodzący się z egipskie­ go miasta Alabastron pojawia sie już u Theophrastosa (około 300 lat przed Chr.). Skład chemiczny gipsu jest całkowicie znany od 1750 roku. Przez wyprażenie gips traci więk­ szość swojej wody krystalizacyjnej, może ją jednak znowu szybko przyłączyć twardniejąc przy tym (gips sztukatorski, do odlewów, jako opatrunek przy złamaniach). Silniejsze wypra­ żenie powoduje całkowite oddanie wody i w tej formie gips stopniowo przyłącza wodę. Wykorzystywany głównie w budownictwie; ja­ ko nawóz sztuczny, do produkcji farb, emalii, porcelany. Alabaster z Volterra w Toska­ nii/Włochy jest wykorzystywany do wyrobu przedmiotów rzemiosła artystycznego. Znane od starożytności wystąpienia alabastru w Egi­ pcie zostały niemal całkowicie wyeksploa­ towane już w średniowieczu.

Na górze: gips Berchtesgaden/Niemcy; 1'00 x 75 mm Na dole: gips Eisleben, Harz/Niemcy: 120x85 mm

^S,

\M 162

Stolzyt Pb[WOJ

Ettringit Ca6AIJ(OH)41SOJ3 • 24 H 2 0

Małe, ostre, piramidalne kryształy, krótkosłupowy, rzadko dobrze wykształcony, zwykle snopowe lub kuliste skupienia. Lupliwość: nie­ wyraźna; gęstość: 7,9-8,2; barwa: szary, bru­ natny, żółty, także zielony lub czerwony. Two­ rzy się jako minerał wtórny w złożach rud wolframu Zinnwald; w formie czerwonobrunatnych ziaren w kwarcu złotonośnym Domodossola w Piemoncie/Włochy; Góry Dragoon i Huachuca/ Arizona, USA; kryształy wielkości 25 mm są znane z kopalni Proprietary, Broken Hill/Nowa Południowa Walia, Australia.

Kryształy tworzą płaskie podwójne piramidy heksagona­ lne, także słupy, 2-2,5 promieniście zebrane niemet. włókna, bardzo dro­ bne igiełki o jedwabi­ stym połysku. Lupli­ wość: doskonała; gęstość: 1,77; barwa: bezba­ rwny, mlecznobiały. W pustkach porwaków wapiennych w lawie bazaltowej Gór Eifel, Bellerberg koło Ettringen, Niemcy (stąd nazwa], równoległe zrosty baryłkowatych kryształów do 2 mm wielkości występują w Schellkopf koło Brenk/Niemcy: szczególnie ładne krysz­ tały (do 4 mm) razem z thomsonitem znane z Franklin, New Jersey/USA; Scawt Hill, County Antrim / Irlandia.

Na górze, po lewej: stolzyt Zinnwald, Góry Kruszcowe/Niemcy; 11 x 15 mm

Na górze, po prawej: ettringit Schellkopf kolo Brenk, Eifel/Niemcy;3x4mm

Krokoit PbjCrOJ

Syderonatryt Na2Fe[OH | (SOJJ • 3 H20

2,5-3 pólmetniemef.

\

V

Dobrze wykształcone kryształy sa rzadkie, zwykle pręcikowy, agregaty wzajemnie przerastających się osobników, bogaty w ścia­ ny, najczęściej pionowo zbrużdżony, słupkowe kryształy są często wydrążone od środka; także zbity, wpryśnięty, jako nalot. Lupliwość: doskonała; gęstość: 5,9-6; barwa: źółtojasnoczerwony. Rzadki minerał wtórny powstający przez oddziaływanie roztworów niosących chrom na produkty utleniania gale­ ny. Berezowsk, Murzinsk, Niżnij Tagił/Rosja; Dundas/Tasmania; Ober-Callenberg koło St. Egidien/Saksonia, Niemcy. Na dole, po lewej: krokoit Ober-Callenberg /Niemcy; 22*30 mm

Drobnowłókniste sku­ pienia, naskorupienia, ziemisty. Lupli­ wość: wyraźna; gęs­ tość: 2,3; barwa: jasnopomarańczowy do słomkowożółtego. Opisany po raz pie­ rwszy z kopalni San Simon, Prowincja Tarapaca/Chile, znane są stamtąd skupienia grubo­ ści 70-80 mm. Powstaje jako produkt wietrze­ nia pirytu w suchym klimacie. Na Kaukazie znaleziony pod warstwą melanterytu w skupieniach proszkowych lub gruzełkowych złożonych z drobnych kryształów; Potosi/ Boli­ wia; w formie żółtych kulistych skupień o stru­ kturze promienistej na Wyspach Karaibskich; znany z licznych kopalń Zagłębia Ruhry.

Na dole, po prawej: syderonatryt kopalnia Re­ cki inghausen, Nadrenia Pólnocna-WestfaliaI Niemcy; 9 x 12 mm

164 165

Scheelił Ca[WOJ Własności. Zwykle wrosłe lub narosłe pseudoośmiościenne kryształy, rzadziej tabliczkowy, często wykazuje prążkowa­ nie równoległe do je­ dnej z krawędzi. Bliź­ niaki przerosłe, które wyglądają jak pojedyn­ czy kryształ, ale rozpoznawalne po charakte­ rystycznym pierzastym prążkowaniu. Rzadko zbity, znane pseudomorfozy po wolframicie i wolframitu po scheelicie. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 5,9-6,1; barwa: bezbarwny, biały, szary, jasnożółtawy, brunatnawy, pomarańczowożółty, zielonkawy, fioletowy, czerwo­ nawy. Wykazuje fluorescencję w kolorach nie­ bieskawych lub żółtawych pod wpływem pro­ mieniowania ultrafioletowego. Powstawanie i wystąpienia. Pegmatytowo-metasomatyczny w środowisku skał wapiennych; olbrzymie do 50 kg agregaty kryształów w Brazylii; koło Omaruru/Namibia; ponad

30-centymetrowe kryształy z Japonii i Korei. W wielu wystąpieniach jest pochodzenia kontaktowo-metasomatycznego; Monte Mulatto; Traversella, Piemont /Włochy; Ultevis/Szwe­ cja; Tyrny Auz/Kaukaz; Góry Kruszcowe; Kornwalia/Anglia. Niedawno stwierdzono także wystąpienia hydrotermalne: Schellgaden koło Salzburga/Austria. Rzadki w żyłach typu al­ pejskiego; Kammegg koło Guttannen w Haslital/Szwajcaria; Untersulzbachtal/Austria; Śnieżka /Sudety. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany dla uczczenia szwedzkiego chemika K.W. Scheele. Najważniejsza po wolframicie ruda wolfra­ mu.

/

Na górze: scheelit Fiirstenberg, Saksonia/ Niemcy; 12x9 mm

Wulfenit PbJMoOJ Własności. Zwykle w formie cienkich, ta­ bliczkowych kryszta­ łów pozrastanych w komórkowe ski> pienia, piramidalny lub krótkosłupowy, najczęściej narosły. Pospolite bliźniaki według jednościanu podstawowego. Także zbite, druzowe i podziu­ rawione agregaty, naskorupienia krystaliczne; pseudomorfozy po galenie. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 6,7-6,9; barwa: wszystkie odcie­ nie od pomarańczowej do żółtej, pomarańczowobrunatny do brunatnego, zielonkawobrunatny, rzadziej ognistoczerwony lub bezbarwny. Powstawanie i wystąpienia. Powstawanie wulfenitu jest związane ze strefą utleniania siar­ czkowych złóż kruszców ołowiu, większe jego nagromadzenia są eksploatowane jako ruda molibdenu jak np. w Bleiberg-Kreuth w Karyntii/Austria; Mies/była Jugosławia, skąd pochodzą ładne skupienia żółtych kryształów,

166

szare z Pfibramu, czerwone z Baita; Hóllental koło Garmisch/ Niemcy. Bezbarwne, niebie­ skie, żółte i żółtawobrunatne kryształy pocho­ dzą zTsumeb/Namibia; Los Lamentos, Chihuahua/Meksyk (żółte, pseudosześcienne krysz­ tały); kopalnia Tecomah, Utah/USA. Znaczenie i zastosowanie. Nazwany w 1845 roku od nazwiska austriackiego barona Franza Xavera von Wulfen, od którego pochodzi pierwszy dokładny opis rudy. Obecnie ma lo­ kalne znaczenie jako ruda molibdenu.

y Na dole: wulfenit Mieś I była Jugosławia: 50x37 mm

•iś: 167

Klasa VII. Fosforany, arseniany, wanadany Chemia. Do tej klasy należą głównie Petrologia. Znana jest duża liczba sole kwasu fosforowego H3P04, ale występujących w przyrodzie fosfo­ z powodu ścisłego krystalochemicz- ranów. Apatyt i niektóre inne minera­ nego pokrewieństwa zaliczono do ły fosforu pochodzenia magmowego niej także sole kwasu arsenowego są wyjściowym produktem w skompli­ H3As04 i kwasu wanadowego H3V04. kowanym obiegu fosforu w przyro­ Z formalnego punktu widzenia kwasy dzie. Uwalniany z wietrzejących skał te bardzo przypominają kwasy za­ fosfor jest pobierany przez rośliny, liczone do klasy VI. Różni je tylko a następnie wchodzi w skład szkiele­ fakt, że zawierają trzy atomy wodoru. tów zwierząt. Kolejny etap to Także sole tej klasy mogą zawierać transport fosforu z rozkładu organiz­ grupy hydroksylowe, fluor, chlor oraz mów do zbiorników morskich. Ruchy jon uranylowy U02, zawierają także górotwórcze i ponowne procesy wiet­ nierzadko duże ilości cząsteczek wody rzenia prowadzić mogą do znacznego krystalizacyjnej. W rezultacie tworzą wzbogacenia osadów w fosforany. się bardzo skomplikowane związki Niemal wszystkie ważniejsze złoża np. turkus CuAI6[(OH)2|POJ4-4 H20. fosforanów są pochodzenia biochemiAtomy wodoru są tutaj zastąpione me­ czno-osadowego. Złoża na Florydzie talami: miedzią i glinem, jako dodat­ składają się np. z mieszaniny otocza­ kowy kompleks wchodzą w skład czą­ ków przerobionych sfosfatyzowanych steczki grupy hydroksylowe; poza tym wapieni, piasku, skamieniałych kości turkus zawiera cztery cząsteczki wody i zębów. Gospodarczo ważne są tak­ krystalizacyjnej. Kationy metali są że osady guano na wyspach koralo­ umieszczone poza nawiasem kwadra­ wych mórz południowych powstałe towym w kolejności odpowiadającej z ekskrementów niezliczonych kolonii ich wielkości, zaś kompleksowy anion ptaków morskich. Większość fosfo­ znajduje się w nawiasie kwadrato­ ranów to typowe minerały wtórne wym, podzielony na części składowe tworzące się w strefie utleniania złóż pionową kreską. Na końcu formuły jest kruszcowych, często w formie wielo­ umieszczona woda krystalizacyjna. barwnych „wykwitów". Minerały Krystalografia. Podobnie jak w po­ uranylu tej klasy powstają także na przedniej klasie, cztery duże atomy drodze utleniania, większe ich nagro­ tlenu tworzą czworościan, wewnątrz madzenia mogą lokalnie być którego jest ulokowany atom fosforu, przedmiotem eksploatacji. Tworzą arsenu lub wanadu. Ze względu na one znaczną ilość, najczęściej żółtej wbudowanie w strukturę kryształów barwy, minerałów o wyglądzie podo­ atomów i kompleksów o zróżnicowa­ bnym do łyszczyków („mika urano­ nej wielkości, oraz słabo związanych wa"). Minerały tej klasy wykazują cząsteczek wody, ich sieci prze­ niemetaliczny charakter. strzenne nie są tak przejrzyste i sy­ metryczne jak związków wcześniej opisanych; czworościany anionów są zniekształcone, często pozycje Torbernit Bergen, Vogtland/Niemcy; w strukturze pozostają nieobsadzone. 13x18 mm

168

Ksenotym Y[POJ

Monacyt Ce[POJ

Kryształy są krótko lub długosłupkowe, grubotabliczkowe, małe; agregaty kry­ 4-5 ształów, formy roze­ niemet. towe, pojedyncze ziarna w aluwiach. / Lupliwość: doskona­ ła; gęstość: 4,5-5,1; barwa: żółtawobrunatny do czerwonawobrunatnego, jasnoszary, jasnożółty, zielonkawy, czerwonawy. Skład chemi­ czny bardzo zmienny; pierwiastki ziem rzad­ kich, tor i uran mogą podstawiać itr w struk­ turze minerału, stąd nazwa wyprowadzona z greckiego xenotimos=gościnny. Zwykle ra­ dioaktywny. W skałach wulkanicznych i meta­ morficznych, w pegmatytach. Hitteró/Nor­ wegia; Ytterby/Szwecja; Szklarska Poręba/ Karkonosze; St. Gotthard i Binntal/ Szwajcaria. Główne źródło otrzymywania itru.

X

N 5-5,5 Lniemet

y

* - " \

v^

X

^

Tabliczkowy, słupkowy, klinowaty lub pseudoromboedryczny, w formie mikroskopowej wielkości igiełkowych wrostków; ściany krysz­ tałów często chropowate, powyginane; często jako ziarna lub otoczaki. Lupliwość: niewyraź­ na; gęstość: 4,8-5,5; barwa: ciemnobrunatny do jasnożółtego. Zwykle radioaktywny. Tavetschtal, Maderanertal, Binntal / Szwajcaria; Dauphine/Francja; lveland, Narestó/Norwegia; Szkla­ rska Poręba/Sudety. Zastosowanie w technice jądrowej (ze względu na zawartość toru). Na­ zwa od greckiego monaxo= być samotnym, ze względu na rzadkość występowania. Na górze, po lewej: monacyt Arenda//Norwe­ gia; 18^25 mm

y

Na górze, po prawej.: ksenotym Binntal/Szwajcaria; 5x7 mm

Libethenit CuJOH | POJ

OlivenitCu 2 [OH|AsOJ

Małe kryształy przy­ pominające często ośmiościany, słupko­ wy, wydłużony zgod­ nie z osią Z, pojedyn­ cze narosłe kryształy, druzy, naskorupienia, skupienia nerkowate lub kuliste. Lupliwość: niedoskonała, gęstość: 3,8; barwa: ciemnozielony, oliwkowozielony, czarniawozielony, ściany kryształów często czarno nabiegłe. Minerał wtórny złóż miedzi. Kryształy do 6 mm wielkości znane z Lubietovej/Słowacja (od niemieckiej wersji tej nazwy Libethen pochodzi nazwa minerału); Vielsalm/ Belgia; Kornwalia; Montebras, Ardillats/Francja; mikroskopowej wielkości kry­ ształy w Inspiration i Castle Dome, Gila County, Arizona/USA; kryształy wielkości 2 cm w kopalni odkrywkowej Mindula/Zambia. Po­ szukiwany przez kolekcjonerów minerałów. Na dole, po lewej: libethenit Lubietova/Słowa­ cja; 3*4 mm

Kryształy są małe, słupkowe lub igieł­ kowe, tabliczkowe, często w wiązkowych skupieniach, poje­ dynczo narosłe lub w druzach; skupienia graniaste, nerkowate lub ziemiste, drzewiasto-włókniste. Lupliwość: niewyraźna; gęstość: 4,3; barwa: oliwkowozie­ lony, rzadziej brunatny, bezbarwny. Minerał wtórny w strefie utleniania bogatych w arsen miedziowych żył kruszcowych. Ładne okazy z okolic Dernbach/ Niemcy; Cornwall; Cumbe­ rland/Anglia; Zinnwald/Niemcy; wspaniałe kryształy z Tsumeb/ Namibia; Niżnij Tagił/ Ro­ sja. Nazwa pochodzi od oliwkowej barwy mi­ nerału.

170

Na dole, po prawej: olivenit na barycie kopal­ nia Cl ara, Oberwolfach/Niemcy; 4x6 mm

171

Goyazyt SrAI3[(OH)61 (P0 4 )|P0 3 0H]

AdamitZnJOH|AsOJ

Małe, romboedryczne, pseudoregularne lub tabliczkowe kryształy z nierzadko prążko­ wanymi ścianami, także jako piasek lub oto­ czaki w złożach aluwialnych. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,2; barwa: żółtawobiały. Lengenbach, Binntal, Tunel Simplon/Szwajcaria; 1-5 mm wielkości zaokrąglone okazy z Minas Gerais, prowincja Goyaz (stąd nazwa) / Brazy­ lia; Romny/ Ukraina; bogate w ściany kryszta­ ły z Fuchsbau, Fichtelgebirge/Niemcy.

Małe kryształy, do kilku mm wielkości, niekiedy bogate w ściany, słupkowe, 3,5 rzadziej tabliczkowe, niemet. często skupione w druzy; naskorupienia, graniasty lub nerkowaty, drobnoziarniste agregaty. Lupliwość: do­ skonała; gęstość: 4,3-4,5; barwa: najczęściej bezbarwny, różne odcienie barwy żółtej, bru­ natnej, fioletowej, zielonej (odmiana miedzio­ wa), różowej (odmiana kobaltowa kobaltoadamitj. Wtórny minerał złóż cynku. Laurion/Gre­ cja; Cap Garonne/Francja; Monte Valerio, To­ skania/Włochy; Chanarcillo /Chile; wspaniałe kryształy z Mina Ojuela, Mapimi/Meksyk; Tsumeb/Namibia.

Na górze, po lewej: goyazyt Fuchsbau, Fichtel­ gebirge/Niemcy; 22 x30 mm

Na górze, po prawej: adamit Laurion/Grecja: 12 xl7mm

Laubmannit Fe.[(0H),|P0 4 ] 4

Pseudomalachit Cu5[OH)2|POJ2

Nerkowate i brodawkowate skupienia o strukturze sferolitycznej lub równolegle ułożone włoskowe skupienia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,33; barwa: żółtawozielony, szarawozielony, zielonkawobrunatny, brunatny. Kopalnia Nitzelbuch koło Auerbach, Bawaria Niemcy, kopalnia Rotlaufchen koło Waldgirmes, Hesja/Niemcy; w żyłach tnących złoże magnetytu Leveaniemi/Szwecja, jako wypełnienie szczelin koło Shady, Arkan­ sas/USA.

Sferolityczne skupie­ nia o budowie współśrodkowo-warstwowej, promienisto-włó4-5 knistej i nerkowato niemet. -graniastych powie rzchniach typu szklą nej głowy. Małe kry ształy są krótkosłupkowe, znane są zbliżnia czenia. Lupliwość: niedoskonała; gęstość 4,34; barwa: zielony z czarnozielonymi plam­ kami. Jako wtórny minerał razem z kwarcem, chalcedonem, malachitem, kuprytem, chryzokolą, tenorytem, limonitem. Rheinbreitbach; Hirschberg w Vogtland i Hof; Hagendorf/Nie­ mcy; Kornwalia; Bogolo/Portugalia; w dużych ilościach koło Niżnego Tagiłu/Rosja. Nazwa ze względu na podobieństwo do malachitu.

/

4,5-5 niemet.

Na dole, po lewej: laubmannit kopalnia Rot­ laufchen kolo Wetzlaru/Niemcy: 3 *4mm

172

A

Na dole, po prawej: pseudomalachit kopalnia \lirneberg, Rheinbreitbach /Niemcy; 25 x35mm

Apatyt CaJF, Cl, OH) | (P0 4 ) 3 Własności. Kryształy są dlugostupkowe, igiełkowe, bogate w ściany, wrosłe lub 5 narosłe; w druzach niemet z reguły krótkosłupkowe lub grubotabliczkowe, uboższe w ściany, często bardzo przejrzyste. Wielkość od drobnych igiełek do kryształów o wadze 50 kg (New York, Kanada). Ściany słupa są często prążkowane, kryształy wrosłe w ziarnistych wapieniach mają zaokrąglone krawędzie. Tak­ że zbite i ziemiste masy, ziarniste, włóknisto-promieniste agregaty, konkrecje, naskorupienia podobne do chalcedonu. Lupliwość: wyraźna, gęstość: 3,12-3,22; barwa: bardzo zmienna, bezbarwny (szczególnie w żyłach typu alpejskiego), biały, często zielony, także brunatny, niebieski, fioletowy, rzadziej ró­ żowy, najczęściej żółtozielony, niebieskozielony, żółty. Przez ogrzewanie i napromieniowa­ nie można zmienić barwę wielu apatytów. Apatyt jest określeniem całej grupy mine­ rałów, której poszczególnych członków różni zawartość fluoru i chloru; wapń może być zastępowany przez mangan, magnez, dwuwartościowe żelazo, stront (bietowit) i pierwiastki ziem rzadkich, szczególnie cer (britholitz Julianehab/Grenlandia); jon fosforanowy może być zastąpiony przez jony: krzemianowy i sia­ rczanowy (wilkeitz Riverside County/Kalifor­ nia, eltestadyt z Crestmore/ Kalifornia, Jisaka/ Japonia, Mangualde/ Portugalia). Powstawanie i wystąpienia. W sieć przestrzen­ ną apatytu wchodzą duże atomy lub cząste­ czki, które nie weszły w skład innych minera­ łów, stąd jest on szeroko rozpowszechniony: 1. w niemal wszystkich skałach magmowych do 5% obj., niekiedy o znaczeniu gospodar­ czym. Apatyty Płw. Kola stanowią największe złoże apatytu na świecie; Alnó/Szwecja. Ład­ ne kryształy często w pustkach skał wulkani­ cznych, Somma, Wezuwiusz/Włochy; Laacher See, Katzenbuckel; Murcja/ Hiszpania. 2. w pegmatytach i utworach pneumatolitycznych spotyka się olbrzymie kryształy apatytu; Ódegarden/ Norwegia; Renfrew, Ontario/Ka­ nada; Durango/Meksyk, skąd pochodzą duże

174

kryształy o jakości jubilerskiej. 3. w wysoko­ temperaturowych żyłach hydrotermalnych np. złotonośnych żyłach kwarcowych; w żyłach ty­ pu alpejskiego, St. Gotthard, Dauphine, Sulzbachtal (wystąpienie światowej sławy). 4. w skałach zmetamorfizowanych regionalnie (z fosforytów) są znane bardzo ładne kryształy z Panasqueira / Portugalia. Fosforyt jest zbior­ czą nazwą utworów osadowych, powstałych jako produkt wietrzenia minerałów fosforo­ wych lub z fosforanowych szczątków zwierzę­ cych. Złoża fosforytowe tworzą się także z ekskrementów ptaków morskich (guano). W ich reakcji z wapieniami powstają gospoda­ rcze złoża apatytu. Znaczenie i zastosowanie. Najważniejszy mi­ nerał fosforu. Apatyty i fosforyty są stosowane przede wszystkim do otrzymywania nawozów sztucznych, w mniejszych ilościach w przemy­ śle chemicznym i do produkcji brązów fosforo­ wych. Światowa produkcja roczna fosforanów w 1989 roku wynosiła 123 min ton. Minerały podobne. W 1788 roku G.A. Werner nazwał minerał od greckiego apatao = oszuki­ wać, z powodu powszechnego wówczas myle­ nia kryształów apatytu z berylem, kwarcem, nefelinem; skupień zbitych z ortoklazem, oliwinem; komórkowego, skorupowego fosforytu zgalmanem.

f^^r\ Na górze, po lewej: apatyt Staffel kolo LimburgalNiemcy; 50 x68 mm Na górze, po prawej: apatyt Ehrenfriedersdorf, Saksonia/Niemcy; 20 x28 mm Na dole: apatyt Panasqueira/Portugalia; 50 x36mm

175

.

PiromorfitPb 5 [CI|(P0 4 ) 3 ]

5-7 żonę do kulistych o postaciach dwunastościanu rombowe­ go i dwudziestoczterościanu deltoidowego. Postać kryształów: na­ rosłe pojedynczo lub w agregatach, czasami o budowie pasowej, zbite, ziarniste do upako­ wanych; znane są również kryptokrystaliczne masy. Łupliwość: doskonała; gęstość 3,4-4,6; barwa: bezbarwny oraz wszystkie możliwe od­ cienie innych barw poza niebieską; szmarag­ dowozielony do jasnozielonego, żółty, brunatnawy, pomarańczowoczerwony, krwistoczer­ wony, fioletowoczerwony. Granat jest nazwą obejmującą grupę minerałów, której poszcze­ gólne człony wyglądają podobnie lecz różnią się zasadniczo składem chemicznym. We wzo­ rze ogólnym pozycja A może być obsadzona przez małe atomy, a pozycja B przez duże. Czyste człony szeregu granatów nie występu­ ją praktycznie w przyrodzie. Zawsze jednemu z nich towarzyszy domieszka innych członów. Poszczególne człony końcowe szeregu uzy­ skały samodzielne nazwy: Pirop Mg.AIJSiOJ,

porcjach wszystkich członów końcowych gra­ natu jest wprost nieograniczona. Stąd często obserwuje się budowę pasową kryształów, wynikającą ze zmiany składu stopu w trakcie krystalizacji, przy jednoczesnym dostosowy­ waniu się składu tworzącego się kryształu do aktualnego składu stopu. Powstawanie i wystąpienia. Granaty są grupą minerałów charakterystyczną dla skał me­ tamorficznych. Typowymi skałami, gdzie moż­ na je znaleźć, są: gnejsy, łupki mikowe, eklogity, zmetamorfizowane wapienie i dolomity, rzadko jasne skały wulkaniczne. Z powodu dużej odporności granatów na wietrzenie me­ chaniczne i chemiczne, przechodzą one do piasków i osadów wzbogaconych w minerały ciężkie (okolice Chartumu, w Sudanie, gdzie są eksploatowane).

Almandyn Fe3AI2[SiOJ Spessartyn Mn3AiJSi04]3 Grossular Ca3AI2[SiOJ3 Andradyt Ca3Fe2[SiOJ3 Uwarowit Ca3Cr2[SiOJ3 Rzadkie odmiany granatu to: goldmanit, hydrogrossular, calderyt, knorringit, skiagit. Ilość kombinacji mieszalności w różnych pro­

Odmiany. Chrom i żelazo zabarwiają na kolor krwistoczerwony aż do czarnego pirop, będą­ cy legendarnym „czeskim granatem". Okrągłe ziarna aż do rozmiaru wiśni znajdowane były od dawnych czasów w serpentynitach z Morović, w Podsedicach i Chraśfanach k/Tfebenic. Jako typowy towarzysz diamentów w kimberlitach i piaskach diamentowych południowej Afryki, jest niejako produktem odpadowym przy eksploatacji diamentów. Z powodu swego pięknego czerwonego zabarwienia zwany jest kaprubinem. Inne wystąpienia granatów to: granulity i eklogity Grupy Śnieżnika i Gór So­ wich/Polska; Syberia/Rosja; Zóblitz w Sak­ sonii/Niemcy; Makonde/wschodnia Afryka; Sri Lanka. Nazwa pirop pochodzi od greckiego słowa pyropos = o ognistym wyglądzie. Najczęstszym granatem jest almandyn z domieszką piropu i spessartynu. Te krysz-

Na górze: granat (andradyt); Dognaska, Banat/Rumunia; 55 x40 mm

Na dole: granat (grossular); Val d'Ala, Piemont / Wiochy; 21 * 15 mm

198

199

.

tały mieszane są barwy czerwonej, brunatnej, prawie czarnej, krwistoczerwonej z odcieniem niebieskim. Często są znacznej wielkości, wrosłe w łupkach chlorytowych i mikowych, w gnejsach. Wystąpienia. Obergurgel w Ótztal; Falun w Szwecji; duże kryształy w pegmatycie z Irchenrieth w Bawarii/Niemcy; Olgiasca nad Timmelsjoch/Austria; kryształy o jakości kamieni szlachetnych znajdowane są w osa­ dach rozsypiskowych Sri Lanki i Indii. Pliniusz nazywa ten granat od miasta Alabanda w Azji Mniejszej carbunculus alabandicus. Niedaleko Aschaffenburg w Spessart po raz pierwszy został znaleziony spessartyn, który poza tym miejscem jest prawdziwą rzad­ kością. Jego barwa zmienia się od czarnej po czerwoną, brunatną i żółtawopomarańczową. Jego powstawanie jest związane ze skałami bogatymi w mangan. Wystąpienia: pegmatyty Wilczej Poręby/Polska; kryształy do 7 cm wiel­ kości pochodzą z pegmatytu turmalinowego z San Diego County, Kalifornia/USA; przezro­ czyste, pomarańczowożółte z Antsirabe/Madagaskar; warte szlifowania: w Sri Lance, w In­ diach i na Magadaskarze. Nazwa grossular pochodzi od łacińskiego sło­ wa grossularia = agrest (ze względu na zielo­ ne zabarwienie minerału). Brunatnopomarańczowa odmiana nazywana jest hessonitem, bezbarwna leukogranatem (także pomarań­ czowa). Zbity, nieprzezroczysty, zielony hydrogrossular z Afryki Południowej jest często mylnie określany jako żad transwalski lub żad-granat. Grossular krystalizuje w metamorfizowanych skałach węglanowych razem z kalcytem, wollastonitem, wezuwianem, diopsydem i skapolitem. Wystąpienia: Alatal w Pie­ moncie; Elba; Monte Somma/Włochy; Banat/Rumunia; Wiłuj/Syberia/Rosja; rzadkie okazy warte szlifowania pochodzą z Pakista­ nu, Tanzanii i Kanady. Szmaragdowozielony grossular, który uzyskał w nomenklaturze han­ dlowej nazwę tsavorytu, został znaleziony w Tanzanii w 1968 roku i w Kenii w 1971 roku. Jego złoża kończą się. Drobnokrystaliczny, zbity, zielony i różowy (od manganu) grossu­ lar został znaleziony w 1925 roku w Transvaalu/RPA. Grossular może być bardzo podobny do wezuwianu i może z nim razem występo­ wać.

200

Andradyt{oó nazwiska portugalskiego minera­ loga I.D. d'Andrada) można znaleźć w tych samych skałach co grossular. Często oba gra­ naty przerastają się strefowo. Najczęściej andradyt jest brunatny; także bezbarwny, zielony lub czarny. Cytrynowożółte andradyty - topa.zolity znajdowane są najczęściej jako drobne kryształy niedaleko Wurlitz (Fichtelgebirge), /Niemcy; Val d'Ala, Piemont/Włochy; Zermatt/Szwajcaria. Ceniony jako kamień szlachetny, żółty do szmaragdowozielonego demantoid( = podobny do diamentu) został po raz pierwszy znaleziony przez poszukiwaczy złota w pobliżu Niżnego Tagilska na Uralu, w rozsypiskowych złożach złota. Podobnie piękny demantoid występuje w Van Malenco/Piemont, Włochy. Zawierający tytan, czarny andradyt z Kaiserstuhl (również z Rieden/Laacher See) został nazwany melanitem (z grec­ kiego melas =czarny). Wcześniej używany był on jako biżuteria żałobna. Szczególnie ciemne odmiany określane są mianem szorlomitu i ivaarytu. Uwarowlt jest najrzadszym granatem. Wy­ stępuje głównie w serpentynitach, często z chromitem i w zmetamorfizowanych glinach. Kryształy i ziarniste agregaty są ciemnoszmaragdowozielone. Nieliczne wystąpienia: łom nefrytu w Glinicy k/Jordanowa/Polska; Sysertsk na Uralu; Bushveld/Transvaal/RPA; szczególnie piękne kryształy pochodzą z Outukumpu/Finlandia; Turcja; Val Malenco, St.Marcel/Włochy. Znaczenie i zastosowanie. Granat należy do tych minerałów, które od najdawniejszych cza­ sów uskrzydlały fantazję ludzką, pobudzały zainteresowanie, pogłębiały przesądy, za­ spakajały potrzebę odczuwania piękna. W 1250 roku Albertus Magnus rozpoznał granatus (od łacińskiego granum = ziarno). Gra­ nat jest jednym z 29 kamieni, którym przypisy­ wano w średniowieczu i starożytności moc magiczną i uzdrawiającą. Jeszcze do dziś znajduje się granat w grupie kamieni zodiaku. Na górze, po lewej: granat (melanit); Gardiner Plateau/Grenlandia; 38 x52 mm Na górze, po prawej: granat (uwarowit); Outukumpu/Finlandia; 9 x12 mm Na dole: granat (grossular); Dognaska, Banat/Rumunia; 20 x 14 mm

Eulytyn Bi 4 [SI0 4 ] 3

Mullit AI8[03(OH)AISi3016]

Kryształy eulytynu są małe, tetraedryczne, zawsze narosłe, tak­ że w postaci pro­ 5-6 mienistych agrega­ niemet. tów kulistych, Bliź­ niaki krzyżowe two­ rzą postać gwiazd. Przypadkowe zrosty pozorują bliźniaki trójkrotne. Lupliwość: niewyraźna; gęstość 6,1; barwa: najczęściej czerwonobrunatny, także żółty, rza­ dko bezbarwny i czarny. Eulytyn jest rzadkim produktem wietrzenia rud bizmutu. Znajdowany jest w zrostach z kwarcem, w obecności biz­ mutu rodzimego, w Johanngeorgenstadt i w Schneebergu w Saksonii/Niemcy; pegmatyty H6getveit/Norwegia. Nazwa minerału pocho­ dzi od greckiego słowa eulytos = dobrze roz­ puszczalny, gdyż istotnie jest on łatwy do sto­ pienia i rozkładalny w kwasie solnym.

Tworzy najczęściej łodygowate, drobne promieniste, włóknis­ te agregaty. Ma on własności podobne do sillimanitu. Oba minerały nie dają się rozróżnić przy użyciu prostych metod. Lupliwość: wyraźna; gęstość 3,14-3,26; barwa: najczęściej bezbarwny lub biały, także żółty, różowy do czerwonego. Przy silnym ogrzaniu sillimanitu, andaluzytu, cyanitu i topazu ulegają one rozpadowi z utworze­ niem mullitu i szkliwa krzemionkowego. Stąd mullit spotykany jest w wyżarzanych masach ceramicznych. Jest ich składnikiem. Pojawia się też podczas upłynniania kawałków glin w lawach bazaltowych (np. na wyspie Muli/Szkocja - stąd nazwa; w Eiflu/Niemcy).

Na górze, po lewej: eulytyn; Schneeberg, Sak­ sonia/Niemcy; 6x8 mm

Na górze, po prawej: mullit; Nlckenich, Eifel/Niemcy; 6x8 mm

Cyrkon ZrjSiOij

Własności: Kryształy są krótkimi, masywnymi słupkami z piramidami, prawie zawsze dobrze wykształconymi. Rzadko narosłe, występują często jako wolne obtoczone ziarna. Lupli­ wość: niedoskonała; gęstość: 4,67; barwa: naj­ częściej brunatny, brunatnoczerwony, żółty, rzadziej zielony, niebieski, bezbarwny. Prawie stała obecność thoru i uranu w cyrkonie nisz­ czy z czasem sieć krystaliczną minerału. Spa­ dają przy tym twardość, gęstość i dwójłomność, a kryształ mętnieje. Odmiany: hiacynt: żółtoczerwony, czerwonobrunatny; jargon: bezbarwny, bladosłomianożółty (wystąpienia: Sri Lanka); starlit: niebieski (wystąpienia: Pailin/Kambodża). Poprzez ogrzewanie można

202

zmienić zabarwienie cyrkonu, lecz uzyskana barwa blednie z czasem. Powstawanie i wystąpienia. Cyrkon jest pospolitym minerałem w skałach magmowych, metamorficznych i w piaskowcach. Jest noś­ nikiem pierwiastków promieniotwórczych. Wy­ stąpienia: żyła pegmatytowa na wzgórzu Skal­ na Brama/Polska; Wezuwiusz (w bombach) /Włochy; Norwegia; Ural; 20 cm długości igły - Mellen we Wisconsin/USA; 7 kg kryształy z Brudenell, North Burgess, Ontario/Kanada, Sri Lanka; Indie; Tasmania; Australia: Znaczenie i zastosowanie. Cyrkon znany jest jako kamień szlachetny od czasów antyku. Stosowany w przemyśle materiałów ognio­ trwałych, ceramice, do produkcji pigmentów, szkliw, materiałów ściernych, włókien, jako surowiec do produkcji dwutlenku cyrkonu. Na dole, po lewej: cyrkon; Nassarsuk/Grenlandia; 35 x48 mm Na dole, po prawej: cyrkon; Miask, Ural; 25x35 mm

Andaluzyt AIJOI SiOJ Własności. Tworzy najczęściej proste, grubokolumnowe, wrosłe kryształy, o prawie kwadrato­ wym przekroju lub łodygowato-promieniste do ziarnistych agregaty. Powierzchnia kryształów jest pokryta często łuseczkami miki, będącej pro­ duktem ich przeobrażenia. Odmianę ze zorientowaną, wrosła po przekątnych sub­ stancją węglistą (w postaci krzyża) nazywa­ my chiastolitem. Występuje ona w postaci długich i cienkich, wrosłych kryształów w łup­ kach. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2; barwa: szary lub ciemnoczerwony, rzadko fioletowy, czerwono-zielony pleochroizm (wielobarwność). Viridyn (z łacińskiego viiidis = zielony) jest intensywnie zieloną, za­ wierającą mangan odmianą andaluzytu. Powstawanie i wystąpienia. Jako minerał typomorficzny dla metamorfizmu kontaktowe­

go, obecny jest w znacznych ilościach tam, gdzie granity wnikają w łupki. Towarzyszy mu sillimanit, cyanit, cordieryt i korund. Naj­ większe wystąpienia: andaluzytu - White Mountain/Kalifornia, USA; Transvaal/RPA; kryształy z Lisenzalpe / Stubaital/ Austria są rozłożone z utworzeniem kwarcu i miki; hornfelsy związane z granitami Karkonoszy, stre­ fa Niemczy/Polska. Andaluzyty o jakości ka­ mienia szlachetnego pochodzą z Almerii/An­ daluzja, w Hiszpanii; z Brazylii; Sri Lanki; Mankoba/Ural Rosji; chiastolit-San Jago di Compostela w Galicji; turmalino-nośne żyły na Elbie/Włochy; viridyn - Vestana w Schonen/Szwecja; Ultevis/Laponia. Znaczenie i zastosowanie. Andaluzyt zyskał w ostatnich latach duże znaczenie w produk­ cji technicznej ceramiki ogniotrwałej. Na górze, po lewej: andaluzyt; Lisenz, Tyrol/Austria; 27 x 37 mm Na górze, po prawej; andaluzyt (chiastolit); Lancaster, Massachusetts/USA; 17x23 mm

Cyanit Dysten Al [O | SiO. Własności. Kryształy są wrosłe, o grubo łodygowatej postaci. Końce słupów często nie są w pełni wy­ kształcone, przeła­ mane. Ściany słupów wykazują często po­ przeczne prążkowania. Rozprzestrzenione są osobniki wzajemnie ze sobą poprzerastane lub blaszkowe agregaty. Zbliźniaczenia są częste. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,6-3,7; barwa: plamisty- błękitna, szaroniebieski, bezbarwny, biały, żółty, zielony, brunatnawy. Twardość wy­ kazuje anizotropię, czyli jest różna dla różnych kierunków w minerale: zgodnie z wydłużeniem 4-4,5, w poprzek słupa 6-7. Anizotropia twardo­ ści stała się podstawą do nadania mu nazwy dysten (z greckiego dis = dwukrotny, sthenos =siła, moc, tu. twardość). Powstawanie i wystąpienia. Minerał typomorficzny dla metamorfizmu regionalnego. Wystą­ pienia: Horssjóberg w Wermland/Szwecja;

204

eclogity Nowej Wsi i Jaworka Górnego pod Śnieżnikiem (1 cm)/Polska; na Płw.Kola/Ro­ sja; szczególnie piękne kryształy obok staurolitu - Alpe Sponda, Pizzo Forno w Tessin; Pfitsch, Tyrol; Prilepeć, była Jugosławia; ogro­ mne niebieskie kryształy pochodzą z Minas Gerais/Brazylia; Machakos/Kenia dostarcza zielonych kryształów do 30 cm wielkości. Waż­ ne dla procesów technologicznych złoża: Hirvivaara/Finlandia; Assam/ Indie; Baker Mountain, Virginia/USA. Znaczenie i zastosowanie. Przez długi okres czasu używano dla cyanitu nazwy „tale bleu". A.G. Werner nadał mu w 1790 roku, ze wzglę­ du na jego barwę bławatka, nazwę kyafl0s=ciemnoniebieski (z greckiego). Cyanit wykorzystuje się też do produkcji izolacji w elektrotechnice oraz ceramiki odpornej na działanie kwasów. Jako kamień szlachetny jest bardzo rzadko oszlifowywany. Na dole: dysten (niebieski) i staurolit; Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; 88 x65 mm

205

Staurolit (Fe,Mg) 2 (AI;Fe),O,[O(OH)(Si0 4 ) 2 ],

Własności. Ubogie w ściany, najczęściej bar­ dzo dobrze wykształcone, krótkie słupki o rom­ bowym przekroju poprzecznym, wrosłe, czasa­ mi luźne - wypreparowane w procesie wiet­ rzenia. Szczególnie charakterystyczne dla staurolitu są bliźniaki krzyżowe (od tego pochodzi jego nazwa) jak również zrosty z dystenem. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,7-3,8; barwa: czerwonawa- do czarnawobrunatnej, czasami z nierównymi lub ziemistymi nalotami. Powstawanie i wystąpienia. Typowy minerał utworów metamorfizmu regionalnego, współwystępujący z dystenem i granatem. Wskaźnik stopnia metamorfizmu. Szczególnie znane są brunatnoczerwone, przeświecające kryształy

rosnące razem z niebieskim dystenem z Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; Zlaty Chlum (Jesenik)/Czech; Prilepeć/była Jugosławia; Monte Legnone/Włochy; pospolity w łupkach miko­ wych Sudetów/Polska. Znaczenie i zastosowanie. Staurolit z greckie­ go stauros = krzyż, był noszony czasami jako amulet. Przezroczyste kryształy są oszlifowywane w celach zdobniczych.

HumltMg,[(OH,F) ł |(Si0 4 ),]

Langbanit Mn 7 [OJSi0 4

Występuje w postaci małych kryształów o zmiennym wy­ kształceniu, bardzo bogatych w ściany, Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,1-3,2; ba­ rwa: bezbarwny, żółtawobiały, lśniącożółty, miodowożółty, kasztanowobrunatny, czerwonobrunatny. Pojawia się na kontaktach skał ilastych z dolomitem, także w żyłach. Typowe wykształcenie w Tilly-Foster-Iron-Mine k/Brewster, Putnam County, New York /USA; razem z klinohumitem w la­ wach Monte Somma, Wezuwiusza/Włochy i w osadach wapiennych Los Llanos de Januar w Sierra de Ronda, Andaluzja/Hiszpania; koło Filipstad/Szwecja; w wapieniach Kowar i Zło­ tego Stoku / Polska; w wielu miejscach we Fin­ landii.

Kryształy są grubokolumnowe lub tab­ liczkowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 4,9; barwa: żelazistoczarna, Jedyne miej­ sca występowania to Langbanshyttan w Wermland i Órebro/Szwecja. Kryształy rza­ dko większe od 2 mm, najczęściej o wiele mniejsze, wrastają pojedynczo lub w małych grupach w ziarnisty wapień lub rosną na mag­ netycie; czasami także na rodochrozycie.

Na dole. po lewej: humit; Wezuwiusz/Wiochy; 18 *25mm

Na dole, po prawej: langbanit (brunatny), mag­ netyt i rodonit; Langban / Szwecja; 24 x33 mm

206

Na górze, po lewej: staurolit; Minas Gerais/Brazylia; 43*58 mm Na górze, po prawej: staurolit; Pizzo Forno, Tessin/Szwajcaria; 30 x41 mm

Topaz AIJ(F,OH) 2 |SiOJ Własności. Kryształy wydłużone są naj­ częściej według osi Z, jednostronnie na­ rosłe, pojedynczo lub niemet. w druzach, ściany prążkowane pionov ' wo. Kryształy wyka­ zują ponad 140 różnych kombinacji ścian. Ich postać zdaje się zależeć od lokalnych warun­ ków krystalizacji. Może występować również w postaci zbitych, łodygowatych agregatów, rzadko w postaci silnie upakowanej jaspisopodobnej. Spotykany jest w otoczakach. Lupliwość: doskonała; gęstość: 3,5-3,6; barwa: bez­ barwny , żółty, morskoniebieski, zielony, fiole­ towy, żółtoczerwony, różowoczerwony. Przy­ czyną zabarwienia topazu są metale występu­ jące w jego strukturze w ilościach śladowych. Żelazo zabarwia go na żółto i niebiesko, chrom na różowo. Poprzez wyżarzanie, można nadać niektórym, żółtozłotym topazom brazylijskim, barwę łososiowoczerwoną do purpurowej. Od­ działywanie promieni słonecznych może powo­ dować blaknięcie barwy topazów a bezbarwne kryształy mogą ulec zabarwieniu na niebiesko. Niektóre azjatyckie topazy, zabarwione niebie­ sko w skutek napromieniowania radioaktywne­ go, tracą barwę z upływem czasu. Powstawanie i wystąpienia. Topaz jest minera­ łem charakterystycznym dla utworów pneumatolitycznych. Roztwory resztkowe, będące pozostałością po procesie krystalizacji plutonu, są silnie wzbogacone we fluor. Roztwory te wnikają w skały otaczające, przeobrażają je i powodują powstanie topazu. W ten sposób powstaje topaz w greizenach cynonośnych i jest ich głównym składnikiem. W skałach wy­ lewnych rzadko uzyskuje większe koncentrac­ je: Thomas Rangę, Utah/USA. Razem z kwar­ cem, fluorytem, turmalinem, berylem, kasyterytem, muskowitem i zinnwaldytem współwystępuje on w druzach i żyłach. W XVIII stuleciu najbardziej znanym złożem topazu był Schneckenstein w Górach Kruszcowych. 24-metrowe urwisko dostarczało przepięknych, żółtych kry­ ształów topazu, z których 485 najpiękniejszych zostało oprawionych w angielskiej koronie kró­ lewskiej. Urwisko to jest dzisiaj rezerwatem

CZJ)

208

przyrody. W 1965 roku został znaleziony na Ukrainie stukilogramowy topaz. Kryształy do 80 kg są znane z lveland/Norwegia. Kryształy wielkości głowy ludzkiej nie są rzadkością w innych złożach. Najbardziej znaczące wystą­ pienia: Alabaszka k/Mursińska (niebieskawy); Sanarka (różowoczerwony); Miask; Nerczyńsk/Rosja; Wołyń na Ukrainie; San Louis Potosi/Meksyk; Namibia; Ramona, Kalifor­ nia/USA; Ouro Preto, Ferros/ Brazylia (żółte, przez wyżarzanie czerwone, brunatne; ulubio­ ne kamienie szlachetne). Podczas procesów wietrzenia, topaz pozostaje nienaruszony i przechodzi do rozsypisk; Pingas de aqua (kro­ pelki wody) nad Rio Belmonte/Brazylia (bez­ barwne, niebieskawe, zielonkawe); Sri Lanka. W Polsce w strefach kontaktowych granitognejsów izerskich, w pegmatytach granitu strzego­ mskiego, w granicie Karkonoszy (Michałkowice), Wysoki Kamień k/Mirska (do 40% skały kwarcowo-topazowej). Znaczenie i zastosowanie. Minerał ten najczęś­ ciej jest błędnie identyfikowany. Według poda­ nia, został on znaleziony przez piratów na wy­ spie Cytis na Morzu Czerwonym. Nazwali go oni arabskim określeniem topazas = poszukiwany i znaleziony. W rzeczywistości kamień tak na­ zwany był oliwinem. Przechowywany w skarbcu portugalskim 1680-karatowy diament Braganza jest w rzeczywistości bezbarwnym topazem. W handlu złotym topazem lub topazem maderą nazywany bywa cytryn lub żółty, wyprażony ametyst. Od wieków przypisywano mu moc uzdrawiania i ochładzania. „Gasi on nieczystą namiętność", pisze Adamus Lonicerus w 1679 roku w swej Księdze ziół.

Na górze: topaz; Alabaszka, Ural; 105 * 78 mm Na dole: topaz; Schneckenstein, Vogtland/Niemcy; 30 x22 mm

Tytanit Sfen CaTi[0|SiOJ Własności. Kryształy w wielu postaciach w zależności od skały, w której krysta­ 5-5,5 lizowały. W skałach niemet. magmowych tworzą płaskie jak koperta, wrosłe kryształy. W żyłach typu alpejskiego mają postać naros­ łych, tabliczkowych lub słupkowych kryształów. Mogą też tworzyć ziarniste lub skorupowe agre­ gaty. Popularne są w nich bliźniaki, także krzy­ żowe. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,4-3,6; bar­ wa: żółty, zielony, brunatny, czarny, rzadko sza­ ry, różowoczerwony. W sieci krystalicznej tytani­ tu możliwe jest podstawienie w zauważalnych ilościach wapnia przez itr, cer i mangan (w kryształach o zabarwieniu czerwonawym). Powstawanie i wystąpienia. Tytanit jest głów­ nym nośnikiem tytanu w świecie minerałów. Jest szeroko rozprzestrzeniony w skałach ma­ gmowych i łupkach krystalicznych. Wystą­ pienia: St. Gotthard; Val Maggia,

Tessin/Szwajcaria; Ahrntal/Włochy; Sulzbachtal, Zillertal/Austria; Miask/Rosja; Laacher See/Eifel, Niemcy; amfibolity i gnejsy amfibolowe Tatr i Sudetów/Polska. Znaczenie i zastosowanie. Klaproth wykazał obecność tytanu w minerale i nazwał go tyta­ nitem w 1795 roku. Typowa postać klina spo­ wodowała nadanie minerałowi również nazwy sfen (z greckiego sphan = k\\r\). Rudy tytanu występują tylko na Półwyspie Kola.

Thaumasyt Ca 3 [C0 3 |SOJSi(OH) 6

Uranofan CaH 2 [U0 2 |SI0 4 ] ; •5HO

12H„0

Na górze, po lewej: tytanit; Pfitsch/Tyrol; 18^25 mm Na górze, po prawej: tytanit; Gard/ner Pla\eau I Grenlandia; 18x25 mm

Śnieżnobiałe agrega­ ty złożone z małych, delikatnych, przezro­ czystych igiełek, 3,5 krzaczaste skupienia, niemet. luźne nagromadzenia igiełek, zbite postacie o wyglądzie alabastru lub ziemiste skupienia to najczęstsze formy wykształcenia tego minerału. Występuje naj­ częściej z apofyllitem. Wystąpienia: ze spurrytem lub ettringitem w Crestmore, Kalifor­ nia/USA; jako małe kryształki i duże agregaty razem z prehnitem koło Centreville, Virginia/USA; Hasłach w Baden, Schellkopf/Eifel, Niemcy; Kallskirchspiel, kopalnia Bjelkes koło Areskutan, Ljusnarsberg, Lśngban/Szwecja; Sulitelma/Norwegia; Halap/Węgry. Thauma­ syt jest wrażliwy na działanie wody.

Występuje w postaci długich do 8 mm słu­ pkowych kryształów, o prawie kwadrato­ 2-3 wym przekroju; także niemet. w postaci zbitych włókien, sferolitycznych skupień kulis­ tych, naskorupień, nalotów. Lupliwość: dos­ konała; gęstość: 3,9; barwa: miodowozołty do nasyconego żółtego. Przy naświetleniu ultrafio­ letem, kryształy fluoryzują słabo światłem żóltawozielonym. Najczęstszy krzemian uranu; w pseudomorfozacłi po uraninicie, miejscami w ilościach nadających się do eksploatacji. Wy­ stąpienia: piękne kryształy z Shinkolobwe/Zair; sferolityczne agregaty z Faraday Uran Minę, Kanada; pegmatyty Kruczej Skały k/Jeleniej Góry, Kletno, Kopaniec, Kowary/Polska.

Na dole, po lewej: thaumasyt; Kloch, Styria/Austria; 2x3 mm

Na dole, po prawej: uranofan; Les Bois Noires, Loire/Francja; 12 x 17 mm

210

Melilit (Ca,Na)2(Mg,AI,Fe)[Si207] Własności. Melility są kryształami miesza­ nymi dwóch członów końcowych: akerma5-5,5 nitu i gehlenitu. Więk­ niemet. szość kryształów, wrosłych lub naros­ y łych w druzach, osią­ ga nieduże wymiary. Postacie kryształów są ubogie w ściany, grubotabliczkowe, krótkosłupkowe, czasami długokolumnowe. Są znane zbliżniaczenia krzyżowe, tworzące niemal kąt prosty między osobnikami bliźniaczymi. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,9-3,0; barwa: biały do bladożółtego, miodowo- lub zielonkawoźółtego, czerwonawobrunatny do brunatnego. Pod mikroskopem często zauważalna piękna budowa pasowa. Powstawanie i wystąpienia. Częsty składnik bardzo ciemnych, najczęściej geologicznie młodych skał wylewnych lub skał kontakto­ wych. Rzadziej w skałach głębinowych. Stowarzyszony najczęściej z perowskitem.

f.

y

ć^\ Wystąpienia: bazalty Strachowa, k/Leśnej. Polska; Monzoni w Fassatal, Monte Somma/Włochy; Polzenite/Czechy - duże kry­ ształy; Kaiserstuhl / Eifel, Niemcy: Płw.Kola/Rosja. Znaczenie i zastosowanie. Wystąpienie w Capo di Bove/Włochy zostało przebadane w 1790 roku przez Fleurien de Bellevue. Zna­ lazł on w nim melilit, który nazwał tak od greckich słów: me//= miód, lithos = skała. Melility występują w znacznych ilościach w żużlach hutniczych i cementach. Na górze: melilit; Udersdorf, Eifel/Niemcy; 10x7 mm

Aksynit Ca2 (Fe,Mg,Mn)Al, B[OH | O | (Si 2 0 7 ) Własności. Aksynit jest nazwą grupy mi­ nerałów, której cztery człony różnią się zawartością żelaza, magnezu i manganu: ferroaksynit, magnesioaksynit, manganaksynit, tinzenit Występuje w postaci pojedyn­ czych narosłych kryształów lub w grupach w druzach. Mają one ostre krawędzie. Są kli­ nowate, bogate w ściany, także zbite, w agre­ gatach skorupowych, grubostupkowych do ko­ stkowych. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 3,3; barwa: goździkowobrunatny, szary, fioletowy, śliwkowoniebieski, zielonkawa, rzadko brzoskwiniowoczerwony; wyraźny pleochroizm. Powstawanie i wystąpienia. Minerały te zwią­ zane są z utworami pneumatolitycznymi. Po­ dobnie jak turmalin ich powstawanie wymaga środowiska zasobnego w wapń. Rzadko występują w postaci pięknych kryształów, jako utwory hydrotermalne w szczelinach i dru­

212

zach. Wystąpienia: łom Grabina (żyła pegmatytowa przecinająca granitoid strzegomski) do 2 cm, Żółkiewka, Czernica/Polska; Schwarzenberg w Saksonii/Niemcy; Francja; Szwaj­ caria; Anglia; Włochy; duże fioletowe kryształy pochodzą z Course Gold, Madera County, Nevada/USA. Znaczenie i zastosowanie. Nazwa aksynit po­ chodzi od greckiego słowa axina= topór. Ma­ ją znaczenie tylko jako okazy dla zbieraczy; aksynit - kamień szlachetny jest prawdziwym rarytasem. Na dole: aksynit; Dauphine/Francja; 33 x24 mm

m

UB Ol M

Zoizyt Ca2AI3 [01 OH | Si041 Si a 0 7 ] skał metamorficznych powstałych w niskich temperaturach i pod wysokim ciśnieniem. Wy­ stępuje w paragenezie z granatem, skaleniem, biotytem i hornblendą (zoizytowy amfibolit). Zoizyt jest głównym składnikiem saussurytu czyli zespołu minerałów, będącego produktem hydrotermalnego przeobrażenia plagioklazu zasobnego w anortyt, a występującego w ska­ łach gabroidalnych. Wystąpienia: gabro Braszowic, Jordanów, Sokolec/ Polska; Te­ lemark/Norwegia; Saualpe, Rauris koło Salz­ burga/Austria; Zermatt, Wallis/Szwajcaria; zielona skała zoizytowa z dużymi kryształami rubinu z Longido/Tanzania. Znaczenie i zastosowanie Niebieski zoizyt do­ piero w latach 60. został uznany za kamień szlachetny. Firma jubilerska „Tiffany" nadała znalezionemu w Tanzanii zoizytowi nazwę tan­ zanit i zorganizowała jego reklamę. Zbita, czer­ wona odmiana zoizytu, thulit, jak również zielo­ na odmiana oszlifowywane są do kaboszonów. Na górze: zoizyt; Achental/Austria; 60x44 mm

Epidot Pistacyt Ca2 (Fe,AI)AI2 [O | OH | Si041 Si 2 0 7 ] Własności. Charakte­ rystyczne jest bogact­ wo postaci kryszta­ łów (ponad 200). Kry­ 6-7 ształy występują jako niemet. szczotki, druzy, włóknisto-promieniste lub krzaczaste agre­ gaty, miejscami jako naloty. Powstawanie bliź­ niaków nie jest rzadkością. Lupliwość: bardzo dobra; gęstość: 3,3-3,5; barwa: ciemnozielony, niebieskozielony, czarnawozielony, także jasnożółty, pistacjowozielony, żółtozielony, rzadko czerwony (Glencoe/Szkocja); pleochroiczny. Powstawanie i wystąpienia. Częsty w utwo­ rach metamorfizmu kontaktowego i regional­ nego, jako produkty przeobrażenia plagiokla­ zu, skapolitu, granatu, piroksenu. Całe masy­ wy skalne są przeobrażane w wyniku oddzia-

ływania wędrujących roztworów w skały epidotowe. Minerały tych skał są zmieniane w epidot, któremu towarzyszą inne, wtórne minerały. Wystąpienia: granitoidy strzegom­ skie - Grabina, Żółkiewka, Kostrza, strzelińskie - Strzelin, Gębczyce, Mikoszów, amfibolity Sobótki/Polska; wspaniałe kryształy z Knappenwand, Untersulzbachtal/Austria; Le Bourg-d'Oisans, Isere/Francja; Fassatal, ValCodera i Malenco/Włochy; Arendal/Norwe­ gia; Ural/Rosja; Elba. Znaczenie i zastosowanie. Długi okres uważa­ no epidot za odmianę turmalinu. Dopiero w 1801 roku R.J. Hauy opisał epidot jako sa­ modzielny minerał i nadał mu nazwę pocho­ dzącą od słowa greckiego epidosis = dodatek. Pistacjowozielona barwa spowodowała po­ wstanie dodatkowej nazwy pistacyt. Epidoty są minerałami poszukiwanymi przez zbieraczy; rzadko używane są jako kamień szlachetny.

Na dole, po lewej: epidot z apatytem; Knappenwand/Austria; 20 x28 mm

Na dole, po prawej: epidot z amiantem; Knap­ penwand/Austria; 25 *34 mm

214

^^^^ł tb '%L

^"u^fŁfc-

*: ^ ^

^ * " •

.

VII

rzj)

Własności. Kryształy wykształcone są w postaci długich kolumienek, ściany 6,5 często prążkowane; niemet. osobniki wrosłe, często zgięte, prze­ łamane, rzadkie prawidłowe zakończenia. Kryształy zwykle w zbitych, skrytokrystalicznych skupieniach lecz również w postaci kostkowych do włók­ nistych agregatów. Lupliwość: doskonała; gęs­ tość: 3,2-3,4; barwa: najczęściej szary, brunatnoszary, zielonkawy, różowoczerwonawy (od manganu - thulit), zielony (anyolit), niebieska do fioletowej (tanzanit - o jakości kamienia szlachetnego). Silny pleochroizm jest znakiem rozpoznawczym tanzanitu. Dla uszlachetnie­ nia, naturalne minerały z grupy zoizytu, o bar­ wie żółtawej do brunatnej, wyżarza się w tem­ peraturze 4Ó0°C, aby uzyskać rzadkie i cenne odmiany o barwie ultramaryny. Powstawanie i wystąpienia. Typowy składnik

Wezuwian Ca 10 (Mg,Fe) 2 AI 4 [(0H) 4 ](Si0 4 ) 5 | [(Si,O r ),] Własności. Często piękne kryształy, krótko- i grubosłupkowe, rzadko wydłu­ żone lub igiełkowe. Z powodu szczegól­ nej kombinacji ścian, czasami podobny do granatu. Różnią go wtedy od granatu prążko­ wane ściany słupa. Częsta postać kryształów to promieniste lub zbite agregaty. Łuplrwość: niewyraźna; gęstość: 3,27-3,45; Barwa: bruna­ tny, agrestowozielony, żółty, czerwonobrunatny, czarnobrunatny, różowoczerwony. Skład chemiczny tego minerału jest bardzo skompli­ kowany, ponieważ atomy metalu w strukturze mogą być podstawiane przez inne pierwiastki. Powstawanie i wystąpienia. Związany głównie z metamorfizmem kontaktowym skał wa­ piennych; wylewami Wezuwiusza, Monte Somma, Monzoni/Włochy. Inne wystąpienia: skały wapienno-diopsydowe i marmury osłony strzelińskiego granitoidu, dolomity krystali­

czne z Czarnowa, wapienie Starej Kamie­ nicy/Polska; Meksyk; w szczelinach skał Alp, w Skandynawii i na Uralu. Znaczenie i zastosowanie. Nazwę wezuwian nadał minerałowi A.G. Werner w 1795 roku.

600°C) leucyt ma sy­ metrię regularną, w niższych tetragonalną. Powstawanie i wystąpienia. W ciemnych ska­ łach wylewnych, niedosyconych krzemionką jako leucyt wysokotemperaturowy. Często wy­ stępuje w nich jako prakryształ i jako druga generacja drobnych kryształów w tle skalnym Hel¥lnMg,[S ł |(BeSi0 4 )J

(lawy leucytowe). W postaci luźnych kryszta­ łów znajdowany w wylewach Wezu­ wiusza/Włochy; Laacher See w Eiflu, Kaiserstuhl/Niemcy; wspaniałe kryształy znajdowane są w Vancouver/Kanada. Znaczenie i zastosowanie. Pierwsze znane kryształy pochodziły z Wezuwiusza. W XVIII wieku uważano je za granaty, wyblakłe wsku­ tek oddziaływania par, gazów i ciepła wulkani­ cznego. A.G. Werner sprostował tę omyłkę w 1791 roku i po rozpoznaniu prawdziwej na­ tury minerału, nazwał do leucytem; z greckie­ go: leucos = biały. Ze względu na dużą zawar­ tość potasu, służył kiedyś leucyt do produkcji nawozów potasowych.

Na górze: leucyt; Resina/Wiochy; 60 *44 mm Skapolit Afera//'/Na 3 [AI 3 Si 9 OJ-NaCI Mejonit Ca 3 [AI 6 Si 6 OJ • CaC0 3

6-6,5 niemet.

Kryształy najczęściej tetraedryczne, czasami oktaedryczne, wielkości kilku cm; także ziarnis­ te, rzadziej kuliste agregaty. Lupliwość: wyraź­ na; gęstość: 3,1-3,66; barwa: żółty i zielony, rzadziej żółtoczerwony do brunatnoczerwonego. Występuje głównie w granitowych pegmatytach, gnejsach, żyłach hydrotermalnych. Wystąpienia: Żółkiewka k/Strzegomia (do 2 mm)/Polska; Hórtekollen k/Oslo / Norwegia (do 5 mm); Yxsjó/Szwecja. Minerał nazwany został przez Wernera w 1817 roku, z powodu żółtej barwy (saksońskie wystąpienie) helvinem od greckiego słowa: hal/os = słońce. Na dole, po lewej: Helvin; Schwarzenberg w Saksonii/Niemcy; 9x12 mm

238

v^

Postać: najczęściej narosłe, kolumienki, przy­ sadziste słupki; gruboziarniste, łodygowate, promieniste lub zbite masy. Lupliwość: dosko­ nała; gęstość: 2,54-2,77; barwa: bezbarwny, biały, niebieski, rożowoczerwony. Powstaje w warunkach pneumatolitycznych; typowy dla złóż kontaktowych. Wystąpienia: 50 cm krysz­ tały w Rossie, Pierrepoint, New York/USA; Vai Malenco, Monte Somma/Włochy. Kryszta­ ły nadające się do oszlifowania pochodzą z Madagaskaru, Tanzanii, Brazylii. Na dole, po prawej: skapolit; Arenda//Norwe­ gia; 55 * 75 mm

x\

'i-

f

$

Skaleń potasowy K[AISi30B Skaleń potasowy na­ leży do grupy skaleni alkalicznych. Te zaś z plagioklazami two­ 6 rzą grupę skaleni. L nniemet. iemeti Własności. Kryształy są najczęściej tabli­ czkowe, wydłużone według jednej osi; mogą być wrosłe i narosłe; mogą osiągać wielkość wielu metrów. Postać kryształu zależy od warunków wzrostu. Krysz­ tały wrosłe są grubotabliczkowe, czasami słu­ pkowe. Kryształy narosłe w druzach są bogate w ściany. Skalenie cechuje bogactwo zbliźniaczeń. Dwa osobniki bliźniacze przerastają się wzajemnie w zbliźniaczeniu karlsbadzkim. Dwa osobniki zrastają się według zorientowa­ nej płaszczyzny (bliźniak baweński, manebachski). Zbliźniaczone skalenie występują też w zbitych, ziarnistych, kostkowych i blasz­ kowych agregatach. Lupliwość: doskonała w dwóch kierunkach prawie prostopadłych do siebie. Od łupliwości wywodzi się nazwa ortoklazu: z greckiego orthos = prostokątny, klae//7=szczelina. Gęstość: 2,53-2,56; barwa: bez­ barwny, biały, czerwonawo-, zółtawobiaty, bladożółty, intensywnie czerwony, szary, zie­ lony. Jeśli skaleń potasowy krystalizuje w temperaturach wysokich (>500DC) glin i krzem zajmują pozycje w sieci krystalicznej w sposób nieuporządkowany. Powstaje wtedy skaleń potasowy o symetrii jednoskośnej: sanidyn. W niższych temperaturach, krzem i glin zajmują ściśle określone pozycje w strukturze skalenia. Powstaje wtedy skaleń o uporządko­ wanej strukturze i symetrii trójskośnej: mikro-

klin. Ortoklaz stoi między tymi dwoma skalenia­ mi. Jego struktura pokazuje zaczątki uporząd­ kowania. Skaleń wykrystalizowany w wysokiej temperaturze, przy bardzo wolnym ochładzaniu skały, może zmienić stan uporządkowania swo­ jej struktury, ale nie zmienia swojej zewnętrz­ nej postaci. Potas w strukturze skalenia może być podstawiany sodem. Skaleniem potaso­ wym krystalizującym w warunkach hydrotermaInych jest adular. Niewielkie ilości miedzi zaba­ rwiają skaleń na kolor zielony: amazonit. Iryzujący niebieskawo skaleń, zwany kamieniem księżycowym, jest odmianą ortoklazu. Powstawanie i wystąpienia: Skalenie są naj­ częściej występującą grupą minerałów w ska­ łach magmowych. Są one minerałami, na któ­ rych opiera się klasyfikacja skał magmowych. Skalenie znajdowane są także w pegmatytach (w postaci nawet ogromnych kryształów), w skałach osadowych, w skałach metamorficz­ nych. Wystąpienia: sanidyn - Eifel, Drachenfels/Niemcy; Wyspy Pantelleria, Elba/Włochy; mikroklin - żyły pegmatytowe Dolnego Śląska i Tatr/Polska; kryształy ważące tysiące ton z pegmatytów w lveland, Tysfjord/Norwegia; Finlandia; amazonit z Colorado/USA; orthoklaz - Baveno, Elba/Włochy; Wojanowo k/Jeleniej Góry (do 30 cm)/Polska; Karlove Vary/ Czechy; Gilpatrick/Szkocja. Ze skaleni potaso­ wych powstaje kaolin w procesie wietrzenia. Znaczenie i zastosowanie. Eksploatowane dla przemysłu ceramicznego (porcelana, glazury, izolatory). Roczna produkcja w 1989 roku wy­ nosiła 3 min ton. Przezroczyste i pięknie zaba­ rwione odmiany używane jako kamienie ozdo­ bne.

&ft TV Na dole, po lewej: ortoklaz; Baveno/Wiochy; 37 x 50 mm 240

Na górze: ortoklaz z kwarcem dymnym i apatytem; Epprechtstein, Fichtelgebirge/Nie­ mcy; 45*33 mm Na dole, po prawej: sanidyn; Drachenfels, Siebengebirge/Niemcy; 40 x55 mm

Plagioklazy Albit Na[AISi308] Anortyt Ca[AI2Si2OJ Plagioklazy i skalenie alkaliczne tworzą grupę skaleni. Własności. Kryształy plagioklazow są naj­ częściej tabliczkowe, wrosłe i narosłe, rza­ dko większe niż 1-2 cm. Plagioklazy wrosłe, tworzą tabliczki o listewkowatym przekroju poprzecznym. Czyste skalenie sodowe noszą nazwę albitu i peryklinu. Pierwsze z tych określeń obejmuje wszystkie plagioklazy sodowe. Perykliny są albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami adularów z grupy skaleni potasowych. We wszystkich kryształach plagioklazu powszech­ na jest budowa bliźniacza. Najbardziej pospo­ litymi rodzajami zbliźniaczeń są zbliźniaczenia albitowe i peryklinowe. Osobniki bliź­ niacze zrastają się w nich jedną płaszczyzną. Wielokrotne powtórzenie takiej sekwencji pra­ widłowych zrostów powoduje pojawienie się prążkowania na ścianach kryształu (ślady pła­ szczyzn zrostów). W plagioklazach mogą się pojawiać zbliźniaczenia typowe dla skaleni potasowych. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,61-2,77; barwa: bezbarwny, biały, matowy zielonoszary, zielony, czerwony. Sodowy plagioklaz nosi nazwę albitu. Jeśli zamiast sodu wbudowany zostanie w strukturę wapń a część krzemu zastąpi aluminium, po­ wstanie anortyt. Albit z anortytem tworzą sze­ reg kryształów mieszanych. Poszczególne człony szeregu plagioklazow uzyskały wtasne nazwy: oligok/az, andezyn, labrador, bytownit W procesie krystalizacji powstają czasami kry­ ształy o budowie pasowej. Jądro kryształu jest zwykle zasobniejsze w anortyt, a części brzeźne w albit. W naturze, w sktadzie plagiokla­ zow, obserwuje się niewielką domieszkę cząs­ teczki ortoklazowej. Jeśli zawartość cząstecz­ ki ortoklazowej jest większa niż jest to w sta­ nie tolerować struktura plagioklazu, wtedy pla­ gioklaz ulega odmieszaniu (w niższych tempe­ raturach). Odmieszania obserwowane są czę­ ściej w skaleniach potasowych o wysokiej za­ wartości sodu. Odmieszana cząsteczka albitowa, w postaci „sznureczków" w skaleniu pota­ sowym zwana jest pertytem. Plagioklazy zaso­

242

bne w anortyt, na przykład labrador, iryzują niebieskawą barwą. Powstawanie i wystąpienia: Plagioklazy są składnikami większości skał magmowych. Za­ równo w skałach magmowych jak i metamor­ ficznych są one dobrym wskaźnikiem warun­ ków krystalizacji. Wystąpienia: perykliny - m.in. Rauris k/Salzburga; Tyrol/Austria; Graubunden/Szwajcaria; albit- druzy pegmatytowe granitoidów strzegomskich i strzelińskich k/Jeleniej Góry/Polska; Dolo­ mity/Włochy; Pireneje; labrador - gabro Boż­ kowa i Woliborza (duże kryształy anortytu) k/Nowej Rudy, Dolny Śląsk/Polska; Labra­ dor/Kanada; inne wystąpienia plagioklazow - Ojamo/Finnlandia; Korsyka; Wyspa Cyk­ lopów/Włochy. Plagioklaz łatwo wietrzeje za­ mieniając się w kaolin. Znaczenie i zastosowanie. Plagioklazy za­ wdzięczają nazwę układowi swej łupliwości, której szczeliny nie są dokładnie prostopadłe do siebie (z greckiego p/ag/os = krzywy). Nie­ które człony szeregu plagioklazow są cennymi kamieniami ozdobnymi np.: labradorył, agen­ tury n (skaleń aventurynowy, kamień słonecz­ ny). Do kamieni szlachetnych zaliczane są też przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu i bytownitu. Już w 1823 roku została rozpo­ znana natura i skład chemiczny członów sze­ regu plagioklazu. Labradoryt (skała złożona z labradoru) jest używana jako kamień ozdob­ ny w pracach budowlanych. Zdobi fasady, ra­ my okien, jest kamieniem nagrobkowym. Pro­ dukty wietrzenia plagioklazu są cennym suro­ wcem ceramicznym.

l

xty

Na górze: albit; Dauphine/Francja; 41 *30 mm Na dole: perykliny; Pfitscń, Tyrol/Austria; 52 *38 mm

243

Nosean Na6[S041 (AISiOJ,

HaQyn(Na,Ca) 4 .,[(S0 4 ) 2 _ 1 |(AISi0 4 ),:

Kryształy noseanu i łiaiiynu są najczę­ ściej tak samo wy­ kształcone. Mają one 5-6 postać dwunastościaniemel. nu rombowego; są wrosłe, rzadziej na­ rosłe; zwykle za­ okrąglone ziarna i agregaty; możliwe zbliźniaczenia. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,3-2,4; barwa: szary, brunatny, niebieski. Sodalit, no­ sean i hauyn tworzą grupę sodalitu należącą do skalenoidów. Różnią się składem chemicz­ nym, barwą i częściowo występowaniem. No­ sean występuje w młodych skałach wulkanicz­ nych: nefelino- i leucytonośnych. Wystąpienia: w fonolitach Czech; Laacher See, Schellkopf - Eifel, Kaiserstuhl, Hegau/Niemcy; Mt Somma, Wezuwiusz/Włochy. Nazwa od mineralo­ ga K,W. Nose. Na górze, po lewej: nosean; Laacher See, Eifel / Niemcy; 30x41 mm

5-6 niemet.

Kryształy są bardzo podobne do noseanu. Ma­ ją postać dwunastościanu rombowego lub ośmiościanu. Najczęściej spotykane są zaokrąg­ lone ziarna. Możliwe są zbliżniaczenia. Lup­ liwość: wyraźna; gęstość: 2,44-2,50; barwa: biały, szary, zielony lub niebieski. Występuje, podobnie jak nosean, w skałach nefelinoi leucytonośnych. Wystąpienia: bazalty dolno­ śląskie - Janowiczki, Strachów, Wojcie­ szów/Polska; Monte Somma i Monte Vulture/Włochy; Eifel/Niemcy; utwory kontaktowo-metasomatyczne w dolinie rzeki Sludzianka/Rosja. Na górze, po prawej: hauyn; Campagna di Roma/Wiochy; 13 x 18 mm

Natrolit NaJALSLOJ-2 H,0

CZ7)

&&>

5-5,5 niemet.

Własności. Najczęściej jednostronnie narosły, długosłupkowy, igiełkowy, włoskowaty, agregaty: krzaczaste, sferolityczne, kuliste. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,2; barwa: biały, szary, żółtawo-, czerwonawobiały. Wiadomości ogólne. Natrolit należy do grupy zeolitów. Zeolity są glinokrzemianami, których struktura obfituje w kanały różnej wielkości. W kanałach tych mieszczą się atomy, cząste­ czki wody lub cząsteczki innych związków. Podczas ogrzewania, woda ucieka z kanałów zeolitowych, podczas schładzania - powraca. Ze względu na fakt, że struktura zeolitów mo­ że przyjmować atomy i cząsteczki określonej wielkości, zeolity służą jako „sito molekular­

244

ne". Za pomocą takich sit, można oddzielać od siebie różne związki lub atomy np. gazów szlachetnych. Struktura zeolitów pozwala tak­ że na wymianę jonową. Wchodzące do struk­ tury jony wypychają grupę OH lub inne obecne w strukturze. Powstawanie i wystąpienia. W próżniach i miarolach bazaltów, w żyłach hydrotermalnych. Wystąpienia: bazalty Góry Św. Anny, Walidrogi i Dolnego Śląska - Strzegom, Złoto­ ryja, Rębiszów, łom nefrytu w Jordanowie, cieszynity okolic Bielska i Cieszyna/Polska; wielkie kryształy 1mx10 cm z Asbestos/Kanada; Teplice/Czechy; Vogelsberg/Niemcy; Montecchio Maggiore, Altavilla, różowoczerwone z Fassatal/Włochy; przepiękne z Poonah/Indie. Oszlifowywane szlifem fasetkowym jako kamienie szlachetne. Na dole, po lewej: natrolit; Roth, Westerwald/Niemcy; 8 x 11 mm Na dole, po prawej: natrolit; Ahrensberg, Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

Thomsonit NaCa 2 [AI 5 Si 5 OJ • 6 H20

rzi)

Kryształy kolumno­ we; często łodygowate lub kuliste agre­ gaty; włóknisty. Zna­ 5-5,5 ne są bliźniaki po­ niemet. dobne do krzyżo­ wych. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,3-2,4; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żó­ łtawy, czerwonawy, zielony. Minerał powsze­ chnie występujący w miarolach bazaltowych. Wystąpienia: 3 mm kryształy w pustkach melafiru w Suszynie k/Kłodzka /Polska; Sasbach k/Kaiserstuhl, Pflasterkaute k/Eisenach, Rossberg k/Darmstadt/Niemcy; Monte Somma, Wyspa Cyklopów /Włochy; Wyspy Owcze (sferolityczne skupienia kuliste); Gilpatrick/ Szkocja - promieniste skupienia nazwane, w 1829 roku przez Brooke ku czci Thomasa Thomsona, thomsonitem. Oszlifowywany jako kamień szlachetny szlifem fasetkowym. Na górze, po lewej: thomsonit; Ahrensberg, Zilsdorf, Eifel/Niemcy; 18x25 mm

Gonnardyt Na 2 Ca[(AI,Si) 5 OJ 2 • 6H 2 0 Zbite, włókniste ma­ sy, sferolityczne agregaty, rzadko kryształy. Lupliwość: 4,5-5 brak; gęstość: 2,26; niemet. barwa: biały. Wystę­ puje razem z wollastonitem i pirytem w Crestmore, Riverside County, Kalifornia/ USA; w pustkach bazaltowych koło Chaux de Bergonne, Puy-de-Dóme/Francja; z thomsoni­ tem koło Aci Castello, Aci Trezza/Sycylia, Capo di Vove k/Rzymu/Włochy; Vogelsberg/Niemcy, Styria/Austria; Langensundfjord/Norwegia; agregaty do 4 mm w przekroju w Brenk w Eiflu.

Na górze, po prawej.: gonnardyt; Schelkopf k/Brenk, Eifel/Niemcy; 9x12 mm

Heulandyt Ca[AISiO]-6HO Własności. Tablicz­ kowy, wydłużony według jednej osi, narosły pojedynczo; 3,5-4 także skorupowe, blaszkowe i kostkowe agregaty. Lupliwość: wyśmienita; gęstość: 2,2; barwa: biały, szary, żółty, brunatny, od obecności goethytu ceglastoczerwony. Wiadomości ogólne. Zeolity morfologicznie przypominają włókna (kryształy o symetrii pseudotertagonalnej), blaszki (kryształy pseudoheksagonalne), kostki (symetria re­ gularna lub pseudoregularna). Nazwa zeolit pochodzi od greckiego słowa zeo= falować. Zeolity tworzą się także współcześnie. Krysta­ lizują one bezpośrednio z gorących roztworów lub zastępują inne minerały np. skalenie. W procesach metamorfizmu niskotemperatu­ rowego lub diagenezy powstają natrolit i laumontyt. Zeolity tworzą się też w zbiornikach o wysokim zasoleniu, silnie parujących.

246

Powstawanie i wystąpienia. Heulandyt rośnie w miarolach i wszelkiego rodzaju pustkach w skałach wulkanicznych i tufach. Może krys­ talizować w szczelinach skał głębinowych i łu­ pków krystalicznych, Wystąpienia: pustki w ba­ zaltach dolnośląskich - Wielkie Drogi k/Opo­ la, Mała Jama Śnieżna w Karkonoszach, w melafirach Łomnicy i Suszyny k/Kłodzka (wie­ lkość kryształów do 2 cm), druzy pegmatyów strzegomskich (Żółkiewka, Strzegom), melafiry Alwerni i Rudna k/Krzeszowic/Polska; Idar Oberstein / Niemcy; Purulund / Norwegia; w żyłach rudnych St.Andreasberg/Niemcy; i Kongsberg/Norwegia; czerwone kryształy z Fassatal/Włochy; Borev, Siedmiogród/Ru­ munia; szczególnie piękne kryształy z Berufjord / Islandia i z Wysp Owczych. Znaczenie i zastosowanie. Brooke nazwał ten minerał heulandytem dla uczczenia działalno­ ści sekretarza towarzystwa geologicznego z Londynu - H. Heulanda. Na dole: heulandyt; Teigrarhorn /Islandia; 70x52 mm

247

Gismondyt Ca[AI2Si2OJ • 4H 2 0

Laumontyt Ca[AI 2 Si 4 0 ]2 ] • 4H 2 0

Kryształy występują w postaci podwójnej, pseudotetragonalnej, piramidy, która po­ 4,5 wstaje wskutek zbliniemet. źniaczenia. Tablicz­ kowy, często w agre­ gatach pólkulistych lub snopkowych, mętny. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,27; barwa: bezbarwny, biaty, niebie­ skawy, szarawo- lub czerwonawobiały. Znaj­ dowany w bazaltowych lawach Islandii; w Antrim/Irlandia; Capo di Bove, Wezuwiusz, Aci Castello na Sycylii/Włochy; Groschlattengrun w Bawarii, Schieffenberg k/Giessen, Brenk w Eiflu/Niemcy; w pustkach bazaltowych w Mikołajowicach k/Legnicy/Polska. Nazwa dla uczczenia włoskiego badacza CG. Gismondi, który jako pierwszy zbadał lawy z Ca­ po di Bove.

Kolumnowe, łodygowate, włókniste, sferolityczne skupienia; zbliźniaczenia czasa­ 3,5-4 mi przypominające niemet. jaskółcze ogony. Lu­ pliwość: doskonała; gęstość: 2,25-2,35; barwa: biały, szarawo-, żółtawo-, czerwonawo­ biały. Przy dostępie powietrza laumontyt traci wodę strukturalną i rozpada się. Zapobiega się temu, trzymając jego kryształy w wodzie. Wy­ stępuje w pustkach i szczelinach skał magmo­ wych oraz w niektórych żyłach rudnych: Oberstein w Hunsriick/ Niemcy; Bożen/Włochy; Nagyag w Siedmiogrodzie/Rumunia; w bazaltach Dębna k/Opola, w druzach pegmatytowych Czernica i Zimnik k/Jawora /Polska; Bishop, Kalifornia/USA, Pireneje, Ardeny, płn. Norwe­ gia. Nazwa dla uczczenia odkrywcy: F.P.N. Gillet-Laumonta (1785).

Na górze, po lewej: gismondyt; Schellkopf k/Brenk, Biel'/'Niemcy; 3x4 mm

Na górze, po prawej: laumontyt; Herborn-Seelbach/Niemcy; 28x38 mm

Stilbit, Desmin Ca[AI 2 Si 7 0 J • 7H20 Własności. Nigdy nie pojawia się jako pojedyncze kryształy, zawsze jako bliźniaki 3-3,5 krzyżowe, skupienia niemet. snopkowe, łodygowate agregaty; splątane lub sterol ityczne, ku­ liste skupienia. Lupliwość: doskonała; gęstość: 2,1-2,2; barwa: bezbarwna, biały, szary, żół­ tawy, miodowobrunatny, brunatnoczerwony. Powstawanie i wystąpienia. Dość częsty zeolit w pustkach i miarolach bazaltów: Staffa, Argyleshire/Szkocja; Berufjord/Norwegia

Znaczenie i zastosowanie: Odróżnianie po­ szczególnych zeolitów od siebie jest trudne. Pierwsze analizy stilbitów znacznie różniły się od siebie. Uważano wręcz, że należą one do zupełnie odmiennych minerałów. Współcze­ sne metody analityczne umożliwiają dokładne oznaczenie zawartości wody w strukturze zeolitu, co jest warunkiem podstawowym przy jego identyfikacji. Nie jest również problemem rozwiązanie struktury zeolitowej. Po dokła­ dnym oznaczeniu wody i rozwiązaniu struktury stwierdzono np., że brane uprzednio za dwa różne minerały zeolity, są tym samym minera­ łem.

(przerośnięty kalcytem); Fassatal/Włochy; Poonah/Indie. W druzach granitoidów: Strze­ gom/Polska; Baveno/Włochy. W łupkach kry­ stalicznych: Val Maggia w Tessin/Szwajcaria; Bourg d'Oisans/Francja, jako dobrze wy­ kształcone kryształy na żyłach rudnych: St.Andreasberg / Niemcy: Kongsberg / Norwegia. Szczególnie piękne kryształy pochodzą z Coonabarabran/Australia.

Na dole, po lewej: stilbit; Wyspy Owcze; 45x62 mm Na dole, po prawej; stilbit, ortoklaz i kwarc; Wzgórze Pielgrzymka, Strzegom/Polska; 42x57 mm

248

249

Phillipsyt (1/2Ca, Na, K) 3 [AI 3 SI 5 0J-6H 2 0

Gmelinit (Na 2 Ca)[AI 2 Si 4 OJ -6H 2 0

Małe, prawie zawsze narosłe kryształy; zbliźniaczenia naśladujące symetrię rombową, tetradonalną lub regularną. Lupliwość: zła; gęs­ tość: 2,2; barwa: bezbarwny, biały, szarawy, żółty, czerwonawy, niebieskawy. Tworzy się z rozkładanych skaleni. Wystąpienia: w bazal­ tach na Śląsku Opolskim i na Dolnym Śląs­ ku/Polska; Vogelsberg i Kaiserstuhl/Niemcy; Czechy; Antrim/Irlandia; Wezuwiusz/Włochy; Islandia; Brenk i Zilsdorf w Eiflu/Niemcy. Na­ zwa od nazwiska angielskiego mineraloga W. Phillipsa.

Widoczne, podwójne piramidy heksagonalne z prążkowanymi ścianami; częste zbliźniacze­ nia o przerastających się osobnikach. Lupli­ wość: wyraźna; gęstość: 2,03; barwa: żółtawo-, czerwonawobiały do intensywnie czerwonego. Rzadkie kryształy bezbarwne. Współwystępuje z innymi zeolitami w pustkach bazal­ towych: Antrim/Norwegia; Wyspa Skye/ Szkocja; 3 c m * 4 cm wielkości k/Vicenza/Włochy; różowe kryształy z Wyspy Finders/Australia; Herdorf w Siegerland, kopal­ nia Samson k / St.Andreasbergu / Niemcy.

Na górze, po lewej: phillipsyt; Czechy; 30x41 mm

Na górze, po prawej: gmelinit; Mahlscheid k/Herdorf, Sieg/Niemcy

Chabazyt Ca[AI 2 Si 4 OJ-6H 2 0

Własności. Typowy zeolit sześcienny. Postać kryształu złożona z romboedrów o wypo­ szczonych ścianach i zaokrąglonych krawę­ dziach; zbliźniaczenia przenikające, wielu osobników. Lupliwość: wyraźna; gęstość: 2,08; barwa: bezbarwny do białego, żółtawo- i czerwonawobiały do intensywnie czerwonego. Kryształy o zakrzywionych ścianach i listewkowatym pokroju nazwane zostały phakolitem. Powstawanie i wystąpowanie. Występuje razem z innymi zeolitami, kalcytem i kwarcem w druzach skał magmowych, w szczelinach łupków i krystalicznych wapieni. Jest osadem 250

gorących źródeł w Plombieres w Wogezach/Francja. Klasycznym jego wystąpieniem jest droga między Idar i Oberstein w Hunsrucku. Znaleziono tam w druzach piękne krysz­ tały ametystu z kalcytem i chabazytem. Pięk­ nych phakolitów dostarczają: Nidda k/Vogelsberg/Niemcy i Richmond k/Melbourne/Au­ stralia. W geodach z kwarcem: na kwarcu dymnym we Freisen w Kraju Saary/Niemcy; w druzach pegmatytowych granitów strzegom­ skich/Polska; Baveno, Wyspy Cyklopów, Elba /Włochy. Chabazyt został znaleziony w betonach wodociągów rzymskich. W1788 roku Bose d'Antic wprowadził do mine­ ralogii określenie chabasieóla wystąpień chabasytu w Oberstein. Nazwa wywodzi się od greckiego słowa chabasios=jakiś kamień.

Na dole: chabazyt; Wyspy Owcze; 60x43 mm

Bursztyn (skamieniała żywica) Powstałe przed około 50 milionami lat, nieregularne, za2-2,5 ] okrąglone buły, ziarniemet. / na, formy wydłużone, skorupy, kamienie wielkości głowy lu­ dzkiej do 10 kg wagi. Zatopione zostały w nich owady i szczątki roślinne. Bursztyn nie jest minerałem. Gę­ stość: 1,05-1,09; barwa: bardzo różnorodna, najczęściej miodowożółta, brunatnawa, cze­ rwonawa, czerwona, niebieska (Hisporniola/ Haiti). Ląduje się elektrostatycznie przez po­ cieranie chustką. Największe złoża świata k/Kaliningradu (Królewca)/Rosja. Olbrzymie koparki wydobywały tu 5001 surowca rocznie.

Na górze, po lewej: bursztyn; Handorf k/Peine/Niemcy; 44 x 60 mm

Whewellit CaC 2 0 4 • H 2 0

2,5 met

Proste kryształy, wydłużone, tabliczkowe, zbliżniaczone; łupliwość: wyraźna; gęstość: 2,21-2,23; barwa: bezbarwny, biały, żółtawy, brunatnawy. Sól kwasu organicznego, szczawian wapnia. Powstaje w,,żywym środo­ wisku": w pokładach węgla, w złożach ropy naftowej, w ciele ludzkim. Wystąpienia: złoża węgla w Burgk k/Drezna, k/Freiberga w Sak­ sonii; złoża ropy naftowej na Kaukazie k/Maikop; węgle brunatne w Toskanii; kamienie ner­ kowe i moczowe.

Na górze, po prawej: whewellit; Burgk k/Drez­ na I Niemcy; 26* 36 mm

Mellit ALC6(COO)6 • 18H.0 Własności. Kryształy są najczęściej małe, ściany romboedryczne są zwykle dobrze wykształcone; krysz­ tały są rzadko kolu­ mnowe i wydłużone; ściany szorstkie, krawędzie zaokrąglone; agregaty ziarniste, wpryśnięcia, powłoki. Łupliwość: bardzo zła; gęstość: 1,6; barwa: żółty do ciemnopomarańczowego, czasami czerwonawy lub brunatnawego, miodowożółty, rzadko biały. Oświetlony ultrafioletem mellit fluoryzuje niebiesko. Powstawanie i wystąpowanie. Jako sól kwasu mellitowego jest mellit związany ze środowis­ kiem złóż węgli. Znajduje się go często w szczelinach węgla brunatnego jako minerał wtórny: k/Artern w Turyngii jako 1-2 mm krys­ taliczny nalot, Dransfels k/Getyngi w zbituminizowanym drewnie/Niemcy; dość duże kryształy k/Malowki/Rosja; w Basenie Parys­ kim/Francja.

252

Wiadomości ogólne. Związki organiczne złożone są przede wszystkim z węgla. Znanych jest wiele milionów związków organi­ cznych, a dodatkowo powstają one coraz licz­ niej jako produkt procesów technologicznych. Niektóre z nich powstają w naturze i spełniają kryteria przyjęte dla minerałów. Dlatego moż­ na nazwać je minerałami.

Na dole: mellit; Artem, Turyngia/Niemcy; 32x23 mm

253

Minerały o połysku metalicznym

Klucz do oznaczania minerałów Minerały o połysku metalicznym Nazwa

Stro- Twar- Połysk na dość

Barwa

Kowelin (covellin)

58

stalowoniebieski niebieskodo czarnego, czarna do barwy naleciałe czarnej

Miedź rodzima 34

Nikielin

Złoto rodzime

Bornit

Argentopiryt

56

30

254

2,5-3

5-5,5

2,5-3

42

44

58

Chalkopiryt

1,5-2

48

3-4

3,5

3,5-4

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Stro­ Twar- Połysk na dość

wyśmienita

heksagonalny; tabliczkowy blaszkowy, zbity, naloty

56

miedzianoczer- miedziano- brak; regularny; zbity, wona z czarną czerwona haczykowaty, szkieletowe barwą naleciała, kowalna blachy lub zielonymi naskorupieniami

Markasyt

miedzianoczer- brunatnawa brak; muszlowony lśniący, czarna wy, nierówny szary, barwy naleciate

heksagonalny; zbity, tabliczkowy, ziarnisty

zlotożótte, wzbo-ztotożótta brak; haczygacone w sreb- błyszcząca kowaty, ro: jasnożótte kowalny

regularny; dru- piryt, chalty, dendryty, kopiryt ziarnisty, blachy

brązowożólty czarna do czerwonego, typowe barwy naleciate: fiole­ towe, niebieskie, czerwone

brak; muszlowy

stalowoszary do czarna cynowobiałego

doskonała

mosiądzowożót- zielonkawo- doskonała ty, matowy, czarna czarniawy

mosiężnożółty, zielonkawo- wyraźna zielonkawy od- czarna, cień czarna

breithauptyt, maucheryt, pirotyn

68

6-6,5

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo­ graficzny; po­ stać kryształów

Minerały podobne

brązowożótty, miedzianoczerwony

szaroczarna

dobra; muszlowy, nierówny

heksagonalny; grubotabliczkowy, rozetkowy, gruboskorupowy, ziarnisty

pentlandyt,

mosiężnożótty, zielonkawy

czarna, zielonkawy odcień

wyraźna

bornit, argentopi­

ryt

rombowy; sfero­ piryt lityczny, włók­ nisty, gruzelkcwy, cockcomb (koguci grze­ bień), nerkowaty

Piryt

64

6-6,5

zielonkawo- zła; muszlo­ mosiężnożół­ wy czarna, ty, brunatne barwy naleciate czarna

Rtęć rodzima

34

płyn­ na, po­ niżej -39°C krysta­ liczna

cynowobiała

-

tetragonalny; zbity, ziarnisty, upakowany, naloty, im­ pregnacje

-

markasyt, regularny; zbi­ ty, ziarnisty, sfe­ arsenopiryt rolityczny, ner­ kowaty, gruzełkowy

-; kropelki

Grafit

3R

1

stalowoszary, żelazistoczarny

szara do czarnej

wyśmienita

heksagonalny; zbity, blaszkowy luseczkowy, sferolityczny, ziemisty

molibdenit

Molibdenit

70

1-1,5

otowianoszary, niebieska­ wy odcień

otowianoszara, w cienkich płytkach ciemnozie­ lona

wyśmienita

heksagonalny;

grafit

ołowianoszary, żelazistoczarny

szaroczar-

wyśmienita

rombowy; cien- pirotyn kotabliczkowy, krótkokolumnowy, blaszkowy, krzaczasty

heksagonalny; krzaczasty, igiełkowy, sferolityczny, włosowaty

4

Barwa

Nagyagit

60

1-1,5

na

blaszkowy, upakowany, tuseczkowy, wygięty jednoskośny; blaszkowy, zbity

tetragonalny, piryt, zbity, ziarnipirotyn, sty, upakowany, ztoto zbliźniaczenia

255

1

Minerały o połysku metalicznym

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Stro - Twar- Połysk na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Nazwa

Stro- Twar- Połysk na dość

Barwa

Rysa

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Sylvanit

60

stalowoszary, cynowobiaty, brązowożółty

szara, żóltawoszara

doskonalą

jednoskośny; tellur, hieroglify, calaveryt tabliczkowy, bla­ szkowy, szkiele­ towy

Pirargyryt

72

2-2,5

olowianoszary, szaroczarny

ciemncczerwona

wyraźna; muszlowy do zadziorowatego

trygonalny; spiczasty, kolumnowy, piramidalny

proustyt, kupryt, cynober, miargyryt

Miargyryt

56

2,5

stalowoszary, brunatno- brak; drobnożelazistoczarny czarna, muszlowy ciemnoczerwona

jednoskośny; tabliczkowy, spiczasty kolumnowy

proustyt, pirargyryt, tetraedryt, tennantyt

2,5-3

srebrzystobiały srebrzysto- brak; haczybiala kowaty, kowalne

regularny; blachy, druty, szkieleto­

Antymonit

62

1.6-2

2

olowianoszary, ołowianobarwy nszara naleciałe

wyśmienita

rombowy; tody- bismutynit gowaty, sferolityczny, krzacza­ Srebro rodzime 32

sty

Freieslebenlt

Stephanit

Argentyt

76

76

44

Bizmut rodzimy 36

Proustyt

256

72

2-2,5

2-2,5

2-2,5

2-2,5

2-2,5

olowia­ noszary, stalo­ woszary

szara

wy,

bardzo dobra jednoskośny; drobnoziarnisty, słupkowy

olowianoszary, czarna żelazistoczarny

niewyraźna

czarny, żelazistoszary

brak; nie­ jednoskośny; chalkozyn, równy pseudoregular- stephanit haczykowaty ny dendrytyczny, płytkowy, blachy, dendrytyczny

ciemno­ szara

srebrzystobia- olowiano- doskonała ly, czerwonawy szara, sreb barwy naleciałe rzystobiala

lśniący czer­ wony do ołowianoszarego, pod światło ciemnieiszy

rombowy; rozet- argentyt, kowy, zbity, chalkozyn wpryśnięty, naloty

trygonalny; szkieletowy, pierzasty dendrytyczny

kobaltyn, linneit, nickelin, breithauptyt

czerwona, wyraźna; trygonalny, ko- cynober, cynobrowo- muszlowy do lumnowy, spi- kupryt, czerwona zadzioroczasty, pirami- pirargyryt watego dalny

Galena

54

2,5-3

olowianoszara

szaroczarna wyśmienita

regularny; ziar- antymonit, nisty, kostkowy, molibdezbliżniaczenia nit, ullmannit

Andoryt

78

2,5-3,5

stalowo­ szary, czarny

czarna

brak

rombowy; tab­ liczkowy, słup­ kowy bogaty w ściany

Bournonit

78

2,5-3

stalowoszary, olowianoszary

szara

niewyraźna; muszlowy

rombowy; zbliż- boulangeniaczenia, kolum-ryt, tetraenowy, ziarnisty, dryty wielokrotne bliź­ niaki promieniste

Boulangeryt

80

2,5-3

olowianoszary, czarna do wyraźna brunatnawej szary

jednoskośny; igiełkowy, włóknisty pie­ rzasty

Seligmannit

76

3

olowianoszary, szaroczarna brak szary

rombowy; zbliź-

bournonit, jamesonit, antymonit

niaczenia, prążkowa­ ne ściany

257

Minerały o połysku metalicznym

Nazwa

Barwa

Stro- Twar- Połysk na dość

Minerały o połysku metalicznym

Rysa

otowianoszary, czarna barwy naleciate

Jordanit

srebrzystobiały

Landsbergit 3 (moschellandsbergłt)

szara

Łupliwość; przełam

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

doskonalą

jednoskośny; pseudoheksagonalny, grubotabliczkowy cienkotabliczkowy, zbliźniaczenia

Tennantyt

50

3,5-4,5

3,5-4,5

stalowoszary szara­ do szarobiatego czarna

dobra; nie­ równy

regularny; zbity, kobaltyn wpryśnięty, ziarnisty

44

5

srebrzystoszary, czarnosza- brak czerwonawy ra, brunatnawa

tetragonalny; zbity, łodygowaty, ziarnisty

Ullmannit

66

5-5,5

stalowoszary, cynowobialy

szaroczarna

doskonała

regularny; ziar- gersdortfit nisty, kostkowy, galena zbity

Kobaltyn

66

5,5

stalowoszary, szarosrebrzystobialy czarna

doskonała

regularny; zbity linneit, ziarnisty, kost- nikielin kowy

Skutterudyt

74

5,5-6

stalowoszary, cynowobialy

szaroczarna

wyraźna; mu - regularny; zbity saffloryt, szlowy, nie­ ziarnisty, ner- kobaltyn, kowaty ullmannit, równy arsenopi­

Arsenopiryt

70

5,5-6

stalowoszary, cynowobialy

czarna, szaroczarna

wyraźna

Hematyt

102

5,5-6,5

stalowoszary, krwisto­ brak zelazistoczarny czerwona, brunatnoczerwona

Piroluzyt

116

6,5 lub

szarobiały, czarny, sre­ brzystoszary

Linneit

60

brak; muszlo regularny; ziar­ nisty, płytkowy

Maucheryt

doskonała

wy

otowianoszary brunatnawo-niewyraźna; do czerwonego czerwona muszlowy, nierówny

50

4,5-5,5

4,5-5

3,5-4

Tetraedryt

rombowy; trojaki, włóknisty, promienisty, zbity

70

Kupryt

3,5-4

wyraźna; nierówny, muszlowy

Saffloryt

otowianoszary, czarna cynowobialy

42

cynowobialy szara­ do szarobiałego czarna

Barwa

3,5

Dyskrazyt

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

Stro­ Twar­ Połysk na dość

Arsen rodzimy 36

96

Łupliwość; przełam

Nazwa

srebrzystobia- szara ty, czerwonawobiały, żółtawy

wyraźna

trygonalny; skorupowy, nerkowaty, zbity regularny; zbi­ ty, ziarnisty, upakowany, igiełkowy, krza­ czasty

proustyt, pirargyryt, cynober, hematyt

rombowy; zbity, wpryśnięty, kostkowy

srebro ro­ dzime, antymon ro­ dzimy

stalowoszary, szaroczama.brak; muszlo- regularny; zbity, tennantyt, zelazistoczarny brunatna wy, nierówny wpryśnięty, ziar- bournonit nisty, zbliżniaczenia

stalowoszary, otowianoszary

czerwonawoszara

brak; muszlo- regularny, wy, nierówny wpryśnięty, zbity ziarnisty, zbliźniaczenia

258

4-5

stalowoszary, otowianoszary

szara

doskonała; regularny; zbity, haczykowaty, ziarnisty, wpryśkowalne nięty w me­ teorytach

skutterudyt, arsenopiryt, lóllingit

nikielin, breithauptyt, linneit

ryt

tetraedryt

niższa Żelazo rodzime 36

Rysa

czarna

wyraźna

jednoskośny; zbliźniaczenia, todygowaty, promienisty, zbity

lóllingit, chloantyt, piryt, markasyt

trygonalny; rozetkowy, zbity drobnoziarnisty blaszkowy, tuseczkowy

ilmenit, magnetyt, chromit, wolframit

tetragonalny; promienisty, ziemisty, sypki

Minerały o połysku metalicznym

Stro­ Twar- Połysk na dość

Barwa

Polibazyt

74

2-^3

czarny

Plagionit

78

2-3

Nazwa

Semseyit

Chalkozyn

80

42

2,5-3

2,5-3

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Lupliwość: przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

czarna, głęboka czerwień

niewyraźna

jednoskośny; tabliczkowy, zbity, pseudoheksagonalny

Manganit

124

4

żelazistoczarny szaroczarny

szaroczarna

dobra

jednoskośny; heteromorfit tabliczkowy, ziarnisty, grono waty, zbity

Groutyt

124

żelazistoczarny

szaroczarna

wyraźna

jednoskośny; tabliczkowy, wachlarzowaty, skręcony

Haueryt

czarnoszary ołowianoszary

ciemno­ szara

brak; muszlowy

jednoskośny; tennantyt, ziemisy, naloty tetraedryt, argentyt, bournonit

Rysa

Manganit

124

4

czarny, bruna­ tnoczarny

doskonalą ciemno­ brunatna, czerwonobrunatna

jednoskośny; łodygowaty, sferolityczny, piramidalny

piroluzyt, groutyt

Wolframit

118

5-5,5

żelazistoczarny czarnodoskonała brunatna, czerwonobrunatna

jednoskośny; tabliczkowy, promienisty, ziarnisty, blaszkowy

columbit, tantalit, kasyteryt

czarny, czerwono- doskonała brunatnoczarny brunatna

magnetyt, tetragonalny; braunit, pseudoregularny, ziarnisty, franklinit kostkowy, zbity, zbliźniaczenia

Hausmannit

Chromit

Magnetyt

llmenit

260

100

100

98

104

5-5,5

5,5

5,5-6

5-6

czarny, brunatna brunatnoczarny

czarny, czarna żelazistoczarny

brak; muszlowy

brak; muszlowy

brak żelazistoczarny czarna, stalowoszary brunatnawa

regularny; ziarnisty, wpryśnięty, zbity

magnetyt

regularny; zbity, ziarnisty upakowany, masywny

chromit, hausmannit

trygonalny; zbity, ziarnisty rozetkowy

magnetyt, hematyt, pseudobrookit

Stro­ Twar - Połysk dość

Barwa

Rysa

Lupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

półmeta- brunatnoczarny ciemnobrunatna, liczny czerwonawobrunatna

doskonała

jednoskośny; pseudorombowy, łodygo­ waty, sferoli­ tyczny, pryz­ matyczny

piroluzyt, groutyt

4

półmeta- szaroczarny liczny

brunatnoczarna

doskonała

rombowy; tabliczkowy, pryzmatyczny

manganit, piroluzyt

66

4

półmeta- czerwonobrunatny, liczny brunatno­ czarny

czerwono- doskonała brunatna, brunatnoczerwona

Goethyt

122

4

diamen­ brunatny, brunatna, doskonała towy, je­ żółtobrunatny, brunatnodwabisty czarnobrunatny żółta, żółta

Hornblenda

226

5-6

szklisty

brunatna, czarna

żółtobru- wyśmienita natna, żółta

jednoskośny; łodygowaty, słupkowy

Augit

224

5-6

szklisty

czarny, brunatno­ czarny

szara, doskonała bezbarwna

jednoskośny; kolumnowy, pryzmatyczny, zbliźniaczenia

Columbit

118

6

smolisty, czarny, brunatnawy metali­ czny

brunatna, wyraźna czerwonobrunatna, czarnobrunatna

rombowy; kolumnowy, tabliczkowy

allanit. fergusonit, gadolinit

Pseudobrookit 104

6

diamen­ czarny, towy, pół ciemno­ metali­ brunatny czny

czerwono- wyraźna brunatna, żółtobruna-

rombowy; tabliczkowy, pryzmatyczny

brookit

Langbanit

6-7

półmeta- żelazistoczarny ciemnowyraźna liczny brunatna, czarnobrunatna

na

206

regularny; ziarnisty, kulisty, łodygowaty rombowy; włóknisty, skorupowy, promienisty, powłoki wło­ skowe, typu szklana głowa

tna trygonalny; kolumnowy, tabliczkowy

augit

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Stro­ Twar- Połysk dość

Barwa

Rysa

na

Lupliwośc: przełam

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

Stro

Twar- Połysk dość

Barwa

Rysa

na

Łupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

czerwony

czerwona, doskonała brunatnoczerwona

trójskośny; krzaczasty, promienisto-włóknisty, włókna splątane

Uranolan

210

2-3

cytrynowożótty siarkowożólty

bladożólta doskonała

jednoskosny; włóknisty, zbite włókna (skóra górska), krza­ czasty

2-2,5 metali­ czny, półmetaliczny

cynobrowoczerwony, brunatnoczerwony, stalowoszary

cynobrowoczerwona

trygonalny; proustyt, zbity, ziarnisty, pirargyryt, upakowany, kupryt ziemisty, zbliźniaczenia

Autunit

190

2-2,5 perłowy, siarkowoźółty, szklisty żółtozielony

żółtawa, doskonała zielonkaw.i

tetragonalny; blaszkowy, łuseczkowy, ziemisty, skorupowy

72

2-2,5 diamen­ towy

cynobrowoczer- czerwona, wyraźna cynobrowowony czerwona

trygonalny; spiczasty, piramidalny

pirargyryt, miargyryt, kupryt, cynober

Pirostilpnit

74

2

żółtopoma doskonała ranczowa

jednoskosny; krzaczasty, rozetkowy

Krokoit

164

Pirargyryt

72

2-2,5 diamen­ czerwonoszary, czerwona, wyraźna niebieskotowy, pół szaroczarny czerwona metali­ czny

trygonalny; spiczasty, piramidalny

proustyt, kupryt, miargyryt, cynober

2,5-3 tłusty, diamen­ towy

źółtoczerwony, pomarań- wyraźna pomarańczowy czowożółta

jednoskosny; słupkowy, kolumnowy, igiełkowy

realgar, cynober, wulfenit

Trógeryt

192

2-3

szlisty

cytrynowożótty

bladożólta doskonała

Erytryn

184

2,5

tetragonalny; tabliczkowy, łuseczkowy

zeuneryt autunit

Beraunit

186

3-4

perłowy, czerwony, szklisty czerwonobrunatny, barwy naleciałe

żółta

jednoskosny; tabliczkowy, krzaczasty, sferolityczny

Cacoxenit

186

3-4

jedwa­ bisty

żółty, ochrowozółty, brunatny

słomiano- brak żółta

heksagonalny; włóknisty, kulisty, nerkowa ty, włoskowaty

Greenockit

52

3-3,5 diamen­ towy

żółty, pomarańczowożółty

żółta

wyraźna

heksagonalny; wurtzyt pylasty, naloty, zbliźniaczenia

brunatnożółta

doskonalą

heksagonalny; sfaleryt, włóknisty, greenockit skorupowy, gruboskorupowy, zbliźniaczenia

Kermesyt

60

1

Cynober

52

Proustyt

Kupryt

96

diamen­ towy

perłowy, różowy, szklisty czerwony

3,5-4 pótmetaliczny, diamen­ towy

czerwony, brunatnoczerwony

bladoczerwona

brunatnoczerwona

doskonała

dobra

niewyraźna

krwistobrak półmeta- ciemnoczer­ wony, stalowo­ czerwona, liczny brunatnoszary, czerwonobrunatny czerwona

jednoskosny; igiełkowy, włoskowaty, wykwity regularny; ziarnisty, upakowany, igiełkowy, włoskowaty, krzaczasty

proustyt, pirargyryt, cynober, hematyt

trygonalny; łuseczkowy, włóknisty, upakowany, rozetkowy

mangetyt, cynober, kupryt

102

5,5-6,5

Realgar

82

jednoskosny; cynober, pomarań- doskonała; 1,5-2 żywiczny czerwony, wpryśnięty, proustyt czowożółta muszlowy, czerwonotłusty pomarańczowy zadziorowaty zbity, upakowany, ziarnisty

Aurypigment

82

1,5-2 perłowy, cytrynowożótty, cytrynowo- doskonała pomarańczowy żółta, potłusty marańczowożółta

Hematyt

262

jednoskosny; tabliczkowy, blaszkowy, sferolityczny

Wurtzyt

jedwa­ bisty, diamen­ towy

perłowy, czerwonobrudiamen­ natny, czer­ towy wony

3,5-4 diament- brunatny towy, półmetaliczny

wyraźna

chalkofyllit

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Stro­ Twar- Połysk na dość

Sfaleryt

46

Strengit

Lepldokroklt

180

122

Barwa

Rysa

Łupliwość; przełam

żółtawodoskonała 3,5-4 półmeta- jasnożółty, liczny, brunatnobiała, żółte żółtawy, czarny brunatnotłusty żółta

3-4

5

szklisty

diamen­ towy

Goethyt

122

5-5,5 diamen­ towy

Chalkołyllit

188

2

fioletowy, biały, żółtawoczerwony, bez­ biała barwny

doskonała

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

Stro Twar- Połysk na dość

Barwa

tetraedryt, regularny; kostkowy, włók­ kasyteryt, nisty, skorupo- wurtzyt kowy, gruboskc rupowy laminowany

Zeuneryt

192 2,5

szklisty

żóltawozielony, jasnozielona wyraźna szmaragdo­ wozielony

tetragonalny; tabliczkowy, piramidalna

Caledonit

-.58

2,5-3 szklisty, tłusty

ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna niebieskozielo- niebieska­ ny, niebieski wa, biała

rombowy; wydłu­ żony, słupkowy, igiełkowy, krza­ czasty

Olivenit

170

3

szklisty

ciemnozielony, oliwkowozie-brak; oliwkowozielo- łona, żółta muszlowy ny, czarnozielony

rombowy; nerkowaty, ziemi­ sty, graniasty

Chryzokola

216

2-4

szklisty

zielononiebieska

amorficzny; kryptokrystaliczny, nerkowaty, graniasty, stalaktyty, skorupowy

Malachit

146

3,5-6 tłu­ sty, jed­ wabi­

»-

rombowy; tabliczkowy, słupkowy, sferolityczny

brunatno- doskonała żółta, pom; ranczowobrunatna

rombowy; tabliczkowy, rozetkowy, sypki, pylasty

żółty, brunatny, żółta, bru- doskonała czarnobrunatny natnożółta

rombowy; igiełkowy, promienisty, naloty włoskowe

rubinowoczerwony, żółtoczerwony

-

perłowy, szmaragdowo­ blado­ szklisty zielony, niebie- zielona skozielony

wyśmienita

160

3,5-4,5

jednoskośny; soczewkowaty, krótkokolumnowy, wpryśnięty, zbity

Laubmannit

172

jednoskośny; pylasty, ziemisty, igiełkowy, łuseczkowy

Ludlamit

180

2-2,5 perłowy, szmaragdowo­ blado­ szklisty zielony, trawia- zielona stozielony

wyśmienita

tetragonalny; tabliczkowy, łuseczkowy, rozetkowy

Liroconit

188

2-2,5 szklisty tłusty

zielony, błękitny jasno­ zielona, Iśniąconiebieska

niewyraźna

Annabergit

184

2,5

zielony, zielono blado­ biały zielona

dobra

264

szklisty

bladozielo- brak; na, niebie- muszlowy skozielona

zielony, jasnozieszmaragdowo­ łona zielony, czarnozielony

brak

Układ krystalo- Minerały graficzny; po- podobne stać kryształów

jednoskośny; krzaczasty, włóknisty, po­ włoki, naloty

torbernit

libethenit

pseudomalachit

sty Beudantyt

192

Łupliwość; przełam

baryt

trygonalny; blaszkowy, rozetkowy, tabliczkowy

Torbernit

Rysa

autunit, trógeryt zeuneryt

szklisty

ciemnozielony, zielonkawa, wyraźna brunatny, szarozie­ czarny lona

trygonalny; pseudoregularny, tabliczkowy

3,5-4 szklisty

żóltawozielony, zielona szarozielony, zielonobrunatny, brunatny

rombowy; nerko­ waty, brodawkowaty, sferolitycz­ ny, włókna rów­ noległe

3-4

jasnozielony, ja zielonobiala doskonała blkowozielony, zielonobiały, bezbarwny

szklisty

wyraźna

jednoskośny; ta­ bliczkowy, zbity, ziarnisty

265

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z barwną rysą

Nazwa

Miksyt

Lupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały graficzny; po­ podobne stać kryształów

Nazwa

Stro­ Twar- Połysk na dość

Barwa

Rysa

Lupliwość; przełam

Układ krystalo­ Minerały podobne graficzny; po­ stać kryształów

szklisty, szmaragdowo­ zielona jedwabi­ zielony, niebieskozielony, ja­ sty snoniebieski, j£ snozielony, bia lawy

brak

heksagonalny; igiełkowy, sferolityczny, nerkowaty, granias­

Serpieryt

160

nie szklido sty usta­ lenia

błękitny

niebieska

doskonała

rombowy; tab­ liczkowy, igiełko wy, skorupowy

Cyanotrichit

160

brak

rombowy;

brak

błękitny, lazurowoniebieski

jasnonie­ bieska

szklisty

nie jeddo wabiusta- sty lenia

Stro

Twa - Połysk

na

dość

190

3-4

Barwa

Rysa

-

Agardyt

Libethenit

190

170

3-4

4

tłusty, szklisty

niebieskozielony

zielona

oliwkowozielony, czarnozielony

oliwkowozielona

tłusty, szklisty

szmaragdowo­ zielony, czar­ nozielony

ty

brak; muszlowy

heksagonalny; włóknisty, igieł­ kowy, krzaczasty

ny

rombowy; sferolitycz­ ny, krzacza­ sty, kulisty, nerkowaty

pseudomalachit, ma­ lachit

Wiwianit

ciemnozie­ mniej wy­ lona, raźna zielona

jednoskośny; nerkowato-groniasty, włóknisty, promienisty

malachit, libethenit

Linaryt

Pseudomalachit

172

Konichalcyt

178

4,5

szklisty

pistacjowozielony, szmarag­ dowozielony

zielona

brak

rombowy; słupkowy, sferolityczny, nerkowato-groniasty

Pirosmalit

234

44,5

perłowy, tłusty

pistacjowozielony, czarno­ zielony, zielo­ nożółty, brunatnożółty

jasnozie­ lona

doskonała

trygonalny; słupkowy, tabliczkowy, zbity, ziarnisty

Uraninit

120

4-6

tłusty, czarny, zielopółmeta- noczarny liczny

ciemnozie­ wyraźna lona

regularny; psylomezbity, upako­ lan, thoriawany, nerkowa- nit to-groniasty, skorupowy

llvait

222

5,5-

półmeta- czarny, liczny, zielonoczarny tłusty

ciemnozie­ wyraźna lona

rombowy; lodygowaty, promienisty, włóknisty, kolumnowy

4-5

-6

266

włóknisty, igiełkowy, sferolitycz­

2

perłowy, bezbarwny, szklisty białoniebie-

doskonała

ski

Azuryt

turmalin, amfibol

182

158

146

2,5

szklisty

3,5-4 szklisty

bladonieniebieski, ciemnoniebiesk i bieska

niebieski, ciemnoniebie­ ski, lazurowoniebieski

niebieska

jednoskośny włóknisty, promienisty, kulisty, ziemisty doskonała

doskonała; muszlowy

jednoskośny; promienisty, włóknisty, skorupowy, pylasty

azuryt, lazuryt

linaryt, jednoskośny; kulisty; promie­ lazuryt, nisty, nerkowato-groniasty, zie misty

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Potysk dość

Talk

230

1

perłowy, tłusty

Barwa

biały, zielonobiały, zielony, żółtobiały

Rys a Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów wyśmienita jednoskośny, blaszkowy, łuseczkowy,

Minerały podobne

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

pirofyllit, kaolinit,

Sylwin

66

przezroczysty, mętny, mleczny, szary, czerwonawy,

2

szklisty, tłusty

muskowit

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów doskonała regularny; gruboziarnisty,

halit, anhydryt

drobnoziarnisty, kostkowy,

żółtawy

upakowany

Minerały podobne

upakowany

Stanu

180

1,5-2

szklisty,

żółtawy, brunatnawy,

matowy

bezbarwny

dobra

rombowy; piramidalny, tabliczkowy, pylasty,

Pachnolit

90

3

szklisty

przezroczysty, biały

niewyraźna jednoskośny; słupkowy

Chalkantyt

160

2-2,5

szklisty

niebieski, zielononiebieski

niedosko­

thomsenolit

skorodowany Gips

162

1,5-2

szklisty,

bezbarwny, biały,

jedwabisty , czerwono-żółty perłowy brunatny

wyśmienita jednoskośny; promienisty, kostkowy, ziarnisty,

muskowit

nała

trójskośny; tabliczkowy, kolumnowy, skorupowy, włóknisty,

włóknisty, łuseczkowy

ziarnisty Siarka

38

1,5-2

diamentowy.siarkowoźółta, żywiczny, tłusty

Syderonatryl 164

1,5-2,5 szklisty

miodowożółta,

brak; muszlowy

woskowożółta, brunatna jasnopomarańczowy,

wyraźna

słomianożółty

rombowy; Bursztyn

żółty, pomarańczowy,

ziemisty

brunatny, czerwony

186

2

jedwabisty biały, szary, różowy, matowy zielony

2-2,5

tłusty

brak;

amorficzny;

muszlowy

bryłkowy,

mellit

walcowaty, obły, spłaszczony, tabliczkowy

rombowy; włóknisty, skorupowy Mellit

ziemisty Farmakolit

252

włóknisty, nerkowaty,

zbity ziarnisty,

brak

252

2-2,5

tłusty

woskowożółty, brunatny, biały

dobra

tetragonalny; ziarnisty, zbity, wpryśnięty

jednoskośny; igiełkowy, włoskowaty,

Gaylussyt

150

2,5

szklisty

bezbarwny, szarożółty

doskonała jednoskośny

Chloryt Penin

234

2-3

perłowy, matowy,

zielony,

wyśmienita jednoskośny; blaszkowy,

włóknisty, włókna jedwabiste Aurichalcyt

Wiwianit

148

182

2

2

jedwabisty zielony, niebieskoperłowy zielony, błękitny

perłowy, szklisty

bezbarwny, niebieski, fioletowy, zielony

doskonała

rombowy;

Klinochlor

igiełkowy, blaszkowy, rozetkowy

niebieskozielony, żółtozielony, różowy

łuseczkowy,

biotyt, muskowit, chlorytoid

ziemisty, pylasty Kammerery 243

doskonała jednoskośny; promienisty.

2-3

perłowy, matowy

różowy, fioletowy

wyśmienita jednoskośny; blaszkowy,

włóknisty, kulisty,

łuseczkowy,

ziemisty, pylasty

ziemisty, pylasty

Halit

86

2

szklisty

bezbarwny, żółtawy,

doskonała regularny;

pomarańczowy, nie­

ziarnisty, kostkowy,

bieski, fioletowy

upakowany, włókna równoległe

sylwin, anhydryt

Ettringit

164

2-2,5

szklisty

bezbarwny, mlecznobiały

doskonała heksagonalny; sferolityczny, włókna, igiełkowy

268

269

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Muskowit

232

bezbarwny, srebrzystobiały

2-2,5

perłowy

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów wyśmienita jednoskośny; blaszkowy,

Minerały podobne

Nazwa

Strona Twar dość

Połysk

Barwa

flogopit, brucyt

Kryolit

90

szklisty

biały, brunatnawy,

3

łuseczkowy,

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów brak

Minerały podobne

jednoskośny; pseudoregularny, zbity, kostkowy,

czerwonawy

upakowany

gruboziarnisty Flogopit

232

2,5

perłowy

brunatny, czerwonobrunatny, ciemnobrunatny

wyśmienita jednoskośny; blaszkowy, łuseczkowy,

muskowit, biotyt, brucyt

Wanadynit (vanadynit)

178

3

upakowany

tłusty, diamen­

czerwonawobrunatny, pomarańczowy,

towy

brunatnożółty

brak; muszlowy

heksagonalny; kolumnowy,

piromorfit, mimetesyt

groniasto-nerkowaty łodygowaty

Biotyt

232

2,5

perłowy

czarny, ciemnobrunatny, ciemnozielony

wyśmienita jednoskośny; tabliczkowy,

chloryt, flogopit

Stolzyt

164

3

tłusty

blaszkowy, łuseczkowy

szary,

niedosko­

tetragonalny;

brunatny, żółty,

nała

kulisty,

scheelit

wpryśnięty

czerwony Brucyt

120

2,5

szklisty, perłowy

bezbarwny, szaroniebieski, zielonkawobiały,

wyśmienita trygonalny; zbity, blaszkowy,

Wulfenit

166

3

łuseczkowy,

brunatny

tłusty,

żółty,

diamen­ towy

pomarańczowy,

drobnowłóknisty

wyraźna

czerwony, szary,

skorupowy, zbity

biały Hydrocynkil 148

2,5

matowy

śnieżnobiały, żółtobiały

doskonała jednoskośny; gruboskorupowy,

Kalcyt

128

3

skorupowy,

perłowy,

bezbarwny,

szklisty

biały,

nerkowaty, ziemisty Whewellit

252

2,5

szklisty

bezbarwny,

wyraźna

szary,

90

2,5-3

diamen­

żółtawy,

towy,

bezbarwny

Fosgenit

148

3

doskonała tetragonalny; tabliczkowy

Anglezyt

158

3

żywiczny

diamen­ towy,

biały, szary,

tłusty

żółty, brunatny

diamen­

biały,

towy,

białoszary, czarniawy

tłusty Valentinit

100

2-3

dobra

włókna równoległe, stalaktyty,

czarny, zielony żółty

wydłużony Matlockit

wyśmienita trygonalny; kostkowy,

pylasty

jednoskośny; zbliżniaczenia, tabliczkowy,

biały

tetragonalny; tabliczkowy, piramidalny,

rombowy;

diamen­

bezbarwny,

towy, perłowy

biały, żółtoszary,

tabliczkowy,

żółty

łodygowaty, ziarnisty

promienisty,

wyraźna; muszlowy

wyraźna

tetragonalny;

anglezyt,

piramidalny

cerusyt

rombowy;

fosgenit,

zbity,

cerusyt

ziarnisty, nerkowato-groniasty

Baryt

156

3-3,5

perłowy, szklisty

biały, szary, żółty, razowy, niebieski

doskonała rombowy;

celestyn

ziarnisty, kostkowy, upakowany, blaszkowy, rozetkowy

270

271

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Stronę Twar­ Połysk dość

Celestyn

154

3-3.5

perłowy. szklisty,

Barwa

biały, niebieski

tłusty Anhydryt

Cerusyt

154

144

3-3,5

3-3,5

~

perłowy, szklisty

diamen­ towy

bezbarwny, biały, szary, czarwonawy

biały, żótłobiały, szary, czarny

Laumontyt

248

3-3,5

szklisty

biały, żółty, brunatnożółty

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Rysa ł-upliwość: Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów

Minerały

baryt, doskonała rombowy; płytkowy, włóknisty, anglezyt, ziarnisty, kostkowy fosgenit doskonała rombowy; kolumnowy, kostkowy,

Nazwa

Strona Twardość

Połysk

Barwa

Thaumasyt

210

szklisty

biaty, bezbarwny

podobne

3,5

Rysa Łupliwosć ; Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów brak

188

3-4

szklisty, biały, jedwabisty żółty, zielonobrunatnawy

halit, gips

Aragonit

140

3,5-4

szklisty,

bezbarwny,

tłusty

biały, brunatny

łodygowaty, włóknisty

niewyraźna rombowy;

150

3,5

szklisty

bezbarwny,

niewyraź­

anglezyt,

na; muszlowy

krzaczysty, łodygowaty,

fosgenit, baryt

Hureaulit

178

3,5

szklisty,

bezbarwny,

tłusty

czerwony, żółty,

ziarnisty, upakowany, ziemisty

wyraźna

Dolomit

138

3,5-4

szklisty, perłowy

białawy, żółtawy,

172

3,5

szklisty

zielony, żółty, biały

tabliczkowy, zbity, gruzełkowy doskonała trygonalny;

142

3,5

szklisty,

bezbarwny.

tłusty

biały, szary, żółty

doskonała rombowy; waryscyt. włóknisty, igiełkowy, strengit

kostkowały, cukrowaty

sterolityczny, kulisty dobra

doskonała

138

3,5-4

jednoskośny; krzaczasty, włóknisty, kulisty, sterol ityczny rombowy; kolumnowy, igiełkowy,

niewyraźna rombowy; kolumnowy, włóknisty, łodygowaty, krzaczasty

Witheryt

142

3,5

szklisty, tłusty

272

biały, szary

kalcyt

siodłowate kryształy, magnezyt, drobnoziarnisty, syderyt, ankeryt gruboziarnisty,

brunatny,

szklisty, perłowy

niewyraźna rombowy; promienisty, kulisty, zbity, nerkowy

brunatny,

doskonała trygonalny;

czerwonobrunatny, jasnobrunatny

kalcyt,

siodłowate agregaty i magnezyt, syderyt, gruboziarnisty, drobnoziarnisty,

dolomit,

kostkowaty, cukrowaty

kutnahoryt

olivenit, konichalcyt

Kulnahoryt

142

3,5-4

szklisty,

różowy,

perłowy

czerwonobrunatny, brunatny

drobnoziarnisty

Strontianit

jednoskośny; krótkosłupkowy, długosłupkowy,

brunatny, różowy

doskonała jednoskośny; łodygowaty, włóknisty, ziemisty

biały

Adamit

kaicył

sferolityczny włókna równoległe, rozgałęziony jak koral

rombowy;

Ankeryt Arłinlt

heksagonalny; igiełkowy, włóknisty, zbity, upakowany

czerwonobrunatny Wavellit

Minerały podobne

doskonała trygonalny;

kalcyt, siodłowate kryształy, magnezyt, gruboziarnisty, syderyt, drobnoziarnisty, ankeryt,

aragonit,

kostkowaty, cukrowaty

kalcyt natrolit Piromorfit

176

3,5-4

tłusty,

zielony,

diamen­

brunatny,

towy

żółty, biały

brak;

heksagonalny; muszlowy, kolumnowy, nierówny beczkowaty,

dolomit

mimetesyt, wanadynit

groniasto-nerkowaty skorupowy

273

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Mimetesyt

176

tłusty, diamen­

żółty, pomarańczowożółty

towy

brunatny,

3.5-4

szary, bezbarwny,

Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów

piromorfit, heksagonalny; brak; wanadynit muszlowy, kolumnowy. nierówny baryłkowaty, groniasto-nerkowaty

248

3,5-4

biały, żółtawy, szklisty, jedwabisty szary, czerwony

doskonała jednoskośny; tabliczkowy, kolumnowy,

perłowy,

doskonała jednoskośny; tabliczkowy,

perłowa,

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Rodochrosyt 136

4-4,5

szklisty

Barwa

różowy, czerwony

Rysa Łupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów

Minerały podobne

doskonała trygonalny; ankeryt, siodłowate agregaty rodonit ziarnisty, kostkowy,

skorupowy

biały Stilbit

Minerały podobne

groniasty, skorupowy

nne zeolity

Syderyt

134

4-4,5

perłowy,

żółty,

szklisty

brunatny, czarny

snopkowy, kulisty

doskonała trygonalny; kostkowy, sferolityczny, kulisty,

kalcyt dolomit, ankeryt, smithsonit

nerkowaty Heulandyl

246

3,5-4

biały, czerwony,

szklisty, jedwabisty bladoczerwony, żółtawy

inne zeolity

Magnezyt

134

4-4,5

szklisty

blaszkowy,

biały, żółtobiały, szarobiały, brunatny

promienisty, łuseczkowy

doskonała trygonalny; kostkowy, ziarnisty,

dolomit

gruzełkowy, nerkowaty

Sfaleryt

46

3,5-4

diamen­ towy,

żółty, brunatny,

tłusty

czarny

wyśmienita regularny; ziarnisty,

tetraedryt, kasyteryt

Waryscyt

180

4-5

tłusty

zbity, włóknisty, Ksenotym

170

4-5

tłusty

laminowany

92

4

szklisty

żółty, zielony, niebieski,

żółty, brunatny, czerwonobrunatny,

doskonała regularny; kostkowy, upakowany,

Chabazyt

250

4,5

szklisty

bezbarwny, biały, żótawy, czerwonawy

rombowy; wavellit nerkowato-groniasty sferolityczny,kulisty

doskonała tetragonalny; słupkowy, zbity,

czerwony

łodygowaty, sferolityczny,

fioletowy, bezbarwny

dobra

bezbarwny

skorupowy, gruboskorupowy,

Fluoryt

zielony, niebieskozielony,

wpryśnięty doskonała trygonalny; sześcienny,

inne zeolity

zbliżniaczenia

laminowany Phillipsyt Strunzyt

186

4

słomianożółty, szklista, jedwabista brunatnożółty

nie do u-

jednoskośny;

stalenia

włóknisty, igiełkowy, promienisty,

250

4,5

szklisty

cacoxenit

bezbarwny,

dobra

biały, żółtawy Goyazyt

172

4,5-5

krzaczasty

szklisty,

żółtawobiały,

żywiczny

brunatny

jednoskośny; zbliżniaczenia

inne zeolity, harmotom

doskonała trygonalny; pseudoregularny, tabliczkowy

Colemanit

150

4-4,5

szklisty

biały, żółtobiały, szary

doskonała jednoskośny; ziarnisty, blaszkowy, zbity

Gmelinit

250

4,5

szklisty

żółtawy, czerwonawy, biały, ciemnoczerwony,

wyraźna

heksagonalny, zbliżniaczenia

chabazyt,

nne zeolity

bezbarwny

274

275

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Stronii Twar­ Połysk dość

Gismondyt

2^8

4,5

szklisty

Barwa

bezbarwny,

Rysa Lupliwość; Układ krystalo­ graficzny: postać przełam kryształów wyraźna

biały, niebieski, szary, czerwonobiały

Minerały podobne

jednoskośny; tabliczkowy, kulisty,

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Melilit

212

żółty,

230

4,5-5

perłowy, szklisty

biały, różowy, żółty

snopkowy, zbliźniaczenia

Gonnardyt

166

246

4,5-5

170

5-5,5

wyśmienita tetragonalny; blaszkowaty, łuseczkowy, ziarnisty,

4,5-5

tłusty,

szary,

diamen­ towy

żółty,

tetragonalny; ziarnisty, zbity,

czerwony

skorupowy

jedwabisty biały

wyraźna

brak

wyraźna

tetragonalny; tabliczkowy, kolumnowy, ziarnisty

wyraźna

jednoskośny; tabliczkowy,

bezbarwny diamen­ towy

żółty, brunatny, czerwonobrunatny

Natrolit

244

5-5,5

upakowany, podobny do chalcedonu

Scheelit

szklisty

szary, brunatny,

Monacyt Apolyllit

5-5,5

Rysa Lupliwość; Układ krystaloprzełam graficzny; postać kryształów

szklisty,

biały,

jedwabisty żółty,

246

5-5,5

rombowy;

szklisty, biały, jedwabisty, białoszary perłowy

doskonała; rombowy; muszlowy

krzaczasty, sferolityczny, kulisty, włóknisty

dobra

rombowy; kolumnowy,

Tytanit

5

biały, szklisty, jedwabisty szarobiały

doskonała trójskośny; łodygowaty,

210

5-5,5

zeolity

diamen­ towy, szklisty

kolumnowy,

żółty,

wyraźna

żółtozielony, brunatny,

Analcym

174

5

szklisty, tłusty

zielony, niebieski,

wyraźna

heksagonalny; ziarnisty,

fioletowy,

upakowany,

szary,

graniasty,

biały

gruzełkowy,

236

5,5

czerwonawy, żółtawy,

nefelin

białawy,

klinowaty, zbliźniaczenia

148

5

szklisty

bezbarwny, biały

brak

Perowskit

104

5,5

276

136

5

szklisty, tłusty

bezbarwny, szary, żółty,

diamen-

czarny,

towy

szaroczarny

diamen­ towy

jasnobrunatny, żółtawy

leucyt, sodalit

upakowany dobra

rombowy;

regularny; zbity, ziarnisty, nerkowaty

magnezyt

sferolityczny, krzaczasty

Smithsonit

brak; regularny; muszlowy, zbity, nierówny ziarnisty,

biały

nerkowaty Brenkit

szklisty

beryl,

jednoskośny; tabliczkowy, słupkowy,

czerwonobrunatny

włóknisty, kulisty Apatyt

natrolit

łodygowaty, kulisty

sferolityczny, upakowany

222

inne zeolity, thomsonit, aragonit

włóknisty,

włóknisty,

Pektolit

nefelin

igiełkowy

brunatnawy

Thomsonit

Minerały podobne

Eulytyn

202

5-6

doskonała trygonalny; nerkowato-groniasty

zielony, niebieski,

stalaktyty, podobny do chalcedonu,

czerwony

ziemisty

brak;

regularny;

muszlowy

promienisty, kulisty

Nosean

244

5-6

szklisty, tłusty

niebieski, ciemnoniebieski, brunatny

doskonała; regularny muszlowy

277

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Haiiyn

Skapolit

Stron: Twar­ Połysk dość

244

238

5-6

5-6

Barwa

szklisty,

niebieski,

tłusty

szary

szklisty,

biały,

tłusty

szary, czerwony,

Rysa Łupliwość; Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów

doskonała tetragonalny; lodygowaty, igiełkowy,

224

5-6

szklisty

czarny,

5-6

szklisty

czarny, zielonoczarny, brunatnoczarny

Strona Twar

wyraźna

Połysk

Barwa

diamen­ towy

brunatny, żółty, żółtoczerwony.

dość

118

5,5-6

skaleń wezuwian, spodumen

Leucyt

Nefelin

jednoskośny; kolumnowy,

238

5,5-6

236

5,5-6

szklisty, matowy

szklisty, tłusty

lodygowaty, zbity, ziarnisty wyraźna

brak; muszlowy

Inesyt

228

6

szklisty

promienisty,

brak;

tetragonalny;

muszlowy

pseudoregularny

5-6

szklisty

czarny, zielonoczarny, brunatnoczarny

dobra

jednoskośny; kolumnowy, zbliźniaczenia

biały, szary, bezbarwny, żółtawy,

niedosko­ nała;

biały, rozowy,

muszlowy nierówny

222

6

szklisty

bezbarwny,

226

5,5-6

biały, szklisty, jedwabisty szary, zielony

doskonała jednoskośny; lodygowaty, igiełkowy,

wollastonit, pektolit, zoisyt

5-6

jasnozielony, szklisty, jedwabisty ciemnozielony, szarozielony

doskonała jednoskośny; igiełkowy, włóknisty,

ziarnisty rodonit

sferolityczny, włóknisty brak

heksagonalny; słupkowy

beryl

Osumilit

222

6

szklisty

ciemnoniebieski

brak

heksagonalny; słupkowy,

cordieryt

do czarnego

azbestowy 26

apatyt, kankrynit

żółtozielony

włóknisty,

Aktynolit

analcym, sodalit,

wydłużony,

hornble­ nda Milaryt

heksagonalny; kolumnowy, tabliczkowy,

doskonała trójskośny; słupkowy, tabliczkowy,

jasnozielony, Tremolit

pseudobrookit

granat

brunatny 224

Minerały podobne

kolumnowy

biały,

pomaranczowobrunatny,

kostkowy, zbity Augił

rombowy; tabliczkowy,

szary, bezbarwny

czerwonawy

jednoskośny; lodygowaty,

Rysa Łupliwość: Układ krystaloprzelam graficzny; postać kryształów

czarny

włóknisty, ziarnisty

biały, żółtawy

Hedenbergit 224

Nazwa

Brookit

doskonała; regularny; muszlowy ziarnisty

żółty

Diopsyd

Minerały podobne

tabliczkowy epidot, turmalin

Rodonit

228

5,5-6,5 szklisty, perłowy

czerwony, niebieskoczerwony, brunatnoczerwony

doskonała trójskośny; muszlowy tabliczkowy, kolumnowy, kostkowy,

lodygowaty

tefroit, rodochrosyt

ziarnisty Hornblenda 226

5-6

szklisty,

jasnozielona,

jedwabisty ciemnozielona, brunatnozielona, czarna

doskonała jednoskośny; lodygowaty,

piroksen, turmalin

Opal

112

5,5-6,5 szklisty, woskowy

kolumnowy, promienisty,

116

5,5-6

półmeta-

niebieski,

liczny,

czarny, czerwony, czerwonobrunatny,

diamen­ towy

278

żółty

doskonała tetragonalny; tabliczkowy, kolumnowy

brak;

amorficzny;

bezbarwny,

muszlowy

groniasto-nerkowaty stalaktyt,

brunatnoczerwony, mleczny

włóknisty Anataz

biały,

Ortoklaz

240

6

perłowy, szklisty

bezbarwny, biały, szary, czerwonawy, brunatnawy

skorupowy doskonalą jednoskośny; tabliczkowy, kostkowy,

mikroklin, plagioklaz, skapolit

ziarnisty, upakowany

279

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

Barwa

Sanidyn

240

biały, szary, bezbarwny

6

perłowy, szklisty

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Rysa Lupliwość Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów doskonała jednoskośny; tabliczkowy. listewkowy

Minerały podobne

Nazwa

Strona Twar- Połysk dość

plagioklaz

Wezuwian

216

6,5

Barwa

szklisty,

brunatny.

tłusty

zielony, żółty

Rysa Lupliwość Układ krystalo­ graficzny; postać przełam kryształów brak; nie­

tetragonalny; równy, za- kolumnowy, dziorowaty tabliczkowy,

zbliźniaczenia

Minerały podobne

granat, skapolit, epidot

ziarnisty. łodygowaty

Mikroklin

240

6

szklisty, perłowy

biały, szary, żółtawy,

doskonała trójskośny; tabliczkowy, zbliźniaczenia

czerwonawy, zielony Plagioklaz

242

6-fi,5

perłowy, szklisty

biały, żółtawy,

120

6-6,5

perłowy, szklisty

biały, żółtawy,

plagioklaz, spodumen.

Cyanil

204

4 (wy­

perłowy,

kazuje szklisty anizo­

skapolit

biały, niebieski,

doskonała trójskośny; promienisty,

doskonała trójskośny; płytkowy, kostkowy

oroklaz

zbity

ści)

sanidyn, mikroklin

Mullit

202

6-7

szklisty

bezbarwny,

wyraźna

rombowy;

silimanit

promienisty,

biały, żółty, razowy, czerwony

doskonała rombowy; muszlowy blaszkowy,

szary

sillimanit

łodygowaty, blaszkowaty,

plamisty

tropię twardo

bezbarwny Diaspor

oroklaz,

łodygowaty, włóknisty,

łodygowaty,

zbite włókna

igiełkowy, włóknisty Rutyl

114

6-6,5

diamen­

czerwony,

towy

brunatnoczerwony

doskonała tetragonalny; kolumnowy,

114

6-7

cyrkon,

półmetali- czarny, czny, dia­ brunatnoczarny, mentowy, czerwonobrunatny,

kasyteryt

tłusty

żółtawy, bezbarwny

perłowy,

jasnoszary,

szklisty

żółtoszary, zielonoszary

Kasyteryt

niewyraźna tetragonalny; zbity, ziarnisty,

rutyl, wolframit

upakowany, zbliźniaczenia

igiełkowy, zbity, ziarnisty,

Zoizyt

214

6,5

zbliźniaczenia Prehnit

228

6-6,5

szklisty,

zielonkawy,

perłowy

żółtawy,

doskonała rombowy; słupkowy,

biały

Helvin

238

6-6,5

wacłilarzowaty, kulisty

szklisty,

żółty,

niedosko­

regularny;

tłusty

żółtobrunatny, czerwonobrunatny

nała

tetraedryczny, kulisty,

280

206

6-6,5

szklisty,

brunatny,

żywiczny

żółtobrunatny, czerwony

niewyraźna rombowy; pseudoheksagonalnj ziarnisty

tremolit, wollastonit

włóknisty, kostkowy,

zeolity

zbity Epidot

214

6-7

szklisty

ciemnozielony,

wyraźna

jednoskośny;

czarnozielony,

kolumnowy,

aktynolit, turmalin,

żółtozielony

łodygowaty,

wezuwian

promienisty Oliwin

196

6,5-7

sterol ityczny Humit

doskonała rombowy; łodygowaty,

szklisty,

oliwkowozielony,

tłusty

żółtozielony, zielonoczarny,

wyraźna

rombowy; ziarnisty, zbity

czerwony Aksynit

212

6,5-7

szklisty

brunatny, lśniącobrunatny,

wyraźna; muszlowy

trójskośny;

fioletowy.

zbity, gruboskorupowy,

rozowy

łodygowaty

281

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

Nazwa

Strona Twar • Połysk dosc

Barwa

Trydymit

112

bezbarwny, białawy,

6,5-7

szklisty

Rysa Lupliwosc: Układ krystaloprzelam graficzny; postać kryształów zła

106

7

szklisty

Chalcedon Agat

Granat

198

6,5-7

przezroczysty, biały, brunatny, czarny, fioletowy, różowy, żółty

Minerały podobne

heksagonalny;

Nazwa

Strona Twar­ Połysk dość

Barwa

Cyrkon

202

żółty, zółtoczerwony, brunatnoczerwony,

4-7

tabliczkowy, łuseczkowy, bliźniaki, trojaki

szary

Kwarc

Minerały o połysku niemetalicznym z bezbarwną rysą

brak; muszlowy

trygonalny; gruboziarnisty, drobnoziarnisty, masywny, upakowany

szklisty tłusty,

czerwony,

brak; mu-

brunatny, żółty,

żywiczny

zielonka wożółty,

szlowy, za- zakrąglone kryształy dziorowaty

szklisty, diamen­ towy, tłusty

fenakit, cordieryt, beryl,

Beryl

218

7,5

szklisty

topaz,

brak; muszlowy

Spinel

96

8

szklisty

granat,

kolumnowy, piramidalny,

wezuwian, kasyteryt

ziarnisty,

bezbarwny

graniasty

białoszary, żółty, zielony,

czerwony, różowy,

wyraźna; heksagonalny; muszlowy, słupkowy, nierówny kolumnowy,

brak; muszlowy

Minerały podobne

tetragonalny;

żółtozielony,

niebieski

apatyt, nefelin

regularny;

Rysa Upliwość; Układ krystalo­ przełam graficzny; postać kryształów

apatyt, korund, chryzo-

łodygowaty

beryl, topaz

regularny, zbliźniaczenia

korund

niebieski, zielony, żółtopomarańczowy,

szmaragdowo­ zielony, czarny

fioletowy Boracyt

150

7

szklisty, diamen­

bezbarwny, zielonkawy,

towy

niebieskawy, żółtawy,

włóknisty, ziarnisty,

czerwonawy,

gruzełkowy

brak; muszlowy

rombowy; pseudoregularny,

Topaz

208

8

perłowy,

bezbarwny,

szklisty

żółty, jasnoniebieski,

doskonała rombowy; muszlowy kolumnowy, promienisty,

kwarc

łodygowaty,

niebieski, różowy,

brunatnoczarny

fenakit,

zbity

brunatny Turmalin

220

6,5-7

szklisty, tłusty

czarnobrunatny, różowy, zielony,

brak; trygonalny; muszlowy, kolumnowy, nierówny, igiełkowy,

niebieski, bezbarwny,

zadziorowaty

sferolityczny

dowie pasowej

Andaluzyt

206

204

7-7,5

6-7,5

szklisty, tłusty

szklisty

czerwonobrunatny; czarnobrunatny, czarny

epidot,

szary, żółtawy,

ilvait

zielonkawy,

Korund

102

9

szklisty

czerwonawy, niebieskawy, pomarańczowy

niebieski o bu­

Staurolit

hornblenda.

brak; muszlowy zadziorowaty

trygonalny; kolumnowy, tabliczkowy, ziarnisty

wyraźna; jednoskośny; muszlowy, pseudorombowy, nierówny, zadziorowaty

kolumnowy, zbliźniaczenia

czerwonawy,

wyraźna;

rombowy;

żółtawy,

nierówny,

kolumnowy,

biały, białoszary

kruchy

igiełkowy, promienisty

282

283

Wykaz źródeł okazów minerałów

Autorzy zdjęć

Liczby oznaczają stronę książki I = lewe, p = prawe, ś = środkowe, g = górne, d = dolne, n r=n-ty rząd Instytuty i muzea

Kolekcje prywatne

Instytut Mineralogii, Universitat Aachen: 51 l.d., 111 p.g., 137 p.g., 137 d. Instytut Mineralogii, Technische Universitat, Berlin: 37 l.d., 43 l.d., 50 l.g., 67 d., 117 l.g., 123 d., 145 g., 175 p.g., 179 l.d., 187 l.g., 241 g„ 243 g. Deutsches Bergbaumuseum, Bochum: 191 l.g. Instytut Mineralogii, Ruhr Universitat, Bochum: 16 pi., 23 l.g., 23 ś.g., 37 l.g., 39 g., 43 p.g., 61 p.g., 63 g., 81 p.g., 83 d., 91 l.g., 97 d., 101 g., 101 p.d., 103 p.g., 115 l.d., 119 l.g., 121 d., 135 d„ 149 l.g., 149 p.g., 155 g„ 171 l.g., 171 p.g., 171 l.d., 171 p.d., 197 d„ 209 d„ 115 g, 215 p.d., 217 p.g., 223 p.g., 223 l.d., 225 p.d., 227 l.d., 227 p.d., 229 d, 231 d„ 233 g„ 233 l.d., 237 l.g., 241 p.d., 249 p.g., 251 l.g., 253 p.g. Instytut Mineralogii, Universitat Bonn: 12 l.g, 19 p.g., 23 p.d, 31 d, 43 p.d, 49 d, 57 d, 61 l.g, 67 d, 71 p.d, 75 l.g, 77 d, 109 p.g. 125 d, 137 l.g, 139 l.g, 147 p.d, 173 p.g, 193 d, 205 d, 245 l.g. Instytut Mineralogii, Technische Hochschule Darmstadt: 211 l.d. Naturkundemuseum, Dortmund: 41, 47 d, 123 l.g, 147 l.d, 157 p.g, 167 d, 195 Instytut Mineralogii, Universitat Giessen: 29,67 l.g, 73 l.g, 175 l.g. Instytut Minera­ logii, Universitat Hamburg: 35 p.g, 45 p.g, 51 g, 69 d, 71 g, 85,93 d, 111 d, 119 d, 127,185 d, 203 l.d, 249 p.d. Instytut Mineralogii, Universitat Hei­ delberg: 12 p.g, 61 l.d, 91 p.d, 107 l.d, 117 p.d, 129 d, 145 d, 149 l.d, 153 l.g, 167 g, 173 p.g, 205 l.g, 205 p.g, 217 l.g, 229 p.g, 235 l.g, 237 d, 239 l.d, 241 l.d, 243 d, 249 l.d. Muzeum Mineralogicz­ ne, Kopenhaga: 11 p.ś, 213r.l, 25 p.d, 79 d, 91 g, 105 d, 107 p.d, 115 l.g, 133 p.d, 139 d, 163 g, 169,181 l.d, 201 l.g, 203 l.d, 207 p.g, 211 p.g, 213 d, 215 l.d, 221 d, 223 p.d, 227 g, 231 g, 239 p.d, 247 d, 251 d, 253 d. Instytut Mineralogii, Universitat Munster: 31 l.g, 161 l.g, 179 g, 235 l.d. Ecole des Mines, Paryż: 11 p.d, 15 p.g, 18 p.g, 18 p.d, 21 p.g, 212r.p, 39 d, 59 g, 97 l.g, 139 p.g, 155 d, 159 l.d, 161 p.d, 181 p.d, 183 p.g, 183 d, 191 d, 199 d, 207 p.d, 211 l.d, Naturhistorisches Museum, Wiedeń: 47 g„ 95,99 d, 103 d, 109 d, 143 l.d, 177 p.d, 197 g, 199 g, 201 d, 207 l.d, 209 g, 211 l.g, 219 l.g, 221 l.g, 221 p.g, 235 p.g, 239 g.

F.J. Barlow, Appleton/USA: 11 I g , W. Bartelke, Wiesbaden: 11 l.ś, G. Becker, Idar Oberstein: 23 ś.d, 111 l.g. H.G. Berthold, Recklinghausen: 161 l.d. R. Bodę, Bochum: 35 l.g, 45 l.d, 57 p.g, 87 p.g, 105 p.g, 125 g, 143 g, 151 l.g, 151 l.d, 165 p.d, 193,203 l.g, 225 l.d. H. Bolland, Wermelskirchen: 35 l.d, 53 d, 77 p.g, 79 l.g, 81 l.g, 93 l.g, 229 l.g. Dr R. Dietrich, Wiesbaden: 121 l.g, 121 p.g, 151 p.g, 151 p.d, 173 l.d, 181 l.g, 235 p.d, S. Flach, Damme: 31 p.g, 73 p.g, 195 p.g, 219 p.g. Dr M. Frangipane, Bochum: 19 p.d. Dr G. Gebhard, Oberwehnrat: 15 l.g, 18 l.d, 19 l.d, 21 l.d, 33 l.g, 33 d, 35 p.d, 37 p.d, 43 l.g, 45 p.d, 53 l.g, 53 p.g, 55 p.g, 57 l.g, 61 p.d, 63 d, 67 p.g, 73 d, 75 p.g, 75 d, 91 l.d, 99 g, 113 g„ 129 p.g, 133 g„ 143 p.d, 159 p.d, 177 l.g, 179 p.d, 183 l.g, 189 l.d, 189 p.d, 225 g, 245 p.g. W. Grieger, Thiersheim: 173 l.g, K.M. Graef, Biebertal: 189 p.g. Dr U. Habermalz, Heuchelheim: 21 p.d, 69 g, 81 d, 119 p.g, R. Haus, Biebertal: 141 d. W. Henkel, Mann­ heim: 71 l.d, 191 p.g, H. Hochrein, Bochum: 129 l.g, 135 l.g, W. Hofmann, Naunheim: 23 l.ś, 157 d. W. Kahn. Bayersoien: 23 ś.ś, F. Klein, Idar Ober­ stein: 17 p.g. Dr H. Kuhlke, Essen: 213r.p, 23 l.d, 103 l.g. Dr G. Lamprecht, Stuttgart: 59 d. Dr J. Magnusen, Kettwig: 23 p.ś, 65 l.g. Dr O. Medenbach, Witten: 14 p.g, 19 l.g, 21 l.g, 21 2r.l, 23 p.g, 24 l.g, 24 p.g, 25 l.d, 33 p.d, 37 p.g, 45 l.g, 49 g, 51 p.d, 65 p.g, 83 g, 87 d, 89,97 p.g, 107 g, 115 p.g, 115 p.d, 123 p.g, 133 l.d, 135 p.g, 141 l.g, 157 l.g, 163 d, 175 d, 177 p.g, 177 l.d, 181 p.g, 185 g, 187 p.g, 189 l.g, R. Meli, Kassel: 141 p.g, 147 p.d, A. Miisse, Allenbach-Hilchenbach: 55 d, 131, H. Rinn, Braunfels: 11 l.d, J. Runkel, Bochum: 117 p.g, 161 p.g, 219 d, H. Ruppe, Neustadt/W.: 11 p.g, A. Schulz, Schwicheldt: 253 l.g. Dr K. Springer, Heidelberg: 117 l.d, 147 l.g, 223 l.g, G. Schweisfurth, Niederschelden: 79 p.g, 101 l.d, 159 p.g, 165 l.g, 251 p.g, B. Ternes, Mayen: 105 l.g, 149 p.d, 165 l.d, 203 p.g, 213 g, 245 p.d, 247 l.g, 247 p.g, 249 l.g, H, Tirler, Wanne-Eickel: 207 l.g, H. Wachsen, Norymberga: 113 d, H. Wahl, Atzbach: 109 l.g, 245 l.d, H. Weber, Wetzlar: 187 l.d, 187 p.d, Prof. dr H. Wilk, Taunusstein: 16 p.g, 93 g.

284

s. = strona, zdjęcia: g. = górne, d. = dolne, I. = lewe, p. = prawe Rainer Bodę, Bochum s. 31 g.p, s. 31 g.l, s. 35 g i , s. 35 d.l, s. 43 d.p, c. 45 d.l, s. 53 d , s. 57 g.p, s. 61 g.l, s. 71 d.p, s. 73 g.p, s. 75 g.l, s. 77 g.p, s. 77 g.l, s. 79 g.p, s. 79 g.l, s. 81 g.l, s. 87 g.p s. 101 d.l, s. 105 g.p, s. 105 g.l, s. 117 g.p s. 125 g , s. 141 g.p, s. 143 g, s. 147 g.p s. 147 d.p, s. 149 d.p, s. 151 g.p, s. 151 g.l s. 151 d.l, s. 159 g.p, s. 161 g.p, s. 161 g.l

s. 161 d.l, s. 165 g.p, s. 165 g.l, s. 165 d.p s. 165 d.l, s. 173 g.l, s. 173 d.p, s. 173 d.l s. 179 g„ s. 191 g.p, s. 191 g.l, s. 193 g.p s. 193 g.l, s. 203 g.p „ s. 203 g.l, s. 213 g s. 219 g.p, s. 219 d, s. 225 d.l, s. 229 g.l s. 233 d.p, s. 235 d.l, s. 237 g.p, s. 245 d.p s. 245 g.p, s. 247 g.l. , s. 249 g.l,- s. 251 g.l s. 253 g.l.

Wszystkie inne zdjęcia: Olaf Medenbach, Bochum Wykaz źródeł okazów minerałów znajduje się na str. 284

Autorzy dziękują muzeom i osobom prywatnym, które pomagały w ich pracy. Część rysunków kryształów została przygotowana na podstawie „Klockmanns Lehrbuch der Mineralogie" dzięki życzliwej zgodzie prof. dra Hugona Strunza. Wszystkie zdjęcia autorstwa dra Olafa Medenbacha zostały wykonane aparatem LEITZ-ARISTOPHOT.

285

Wykaz minerałów

Achroit 220 Adamit 172 Adular 116, 240, 242

Bixbit 94, 218 Bizmut rodzimy 36, 74, 202 Blenda cynkowa 46 Blenda rubinowa 46 Blenda smolista 120 Blenda skorupowa 46

Diopsyd 200, 224 Diopsyd chromowy 224

Hematyt 23, 94, 98, 102, 104, 112, 128, 130

Dolomit 72, 86, 116, 136, 138, 146,152 Dravit 220

Hessonit 200 Heulandyt 228, 246

Dyskrazyt 42 Dysten 204, 206

Agardyt190

Btyszcz antymonu 62 Błyszcz miedzi 42

Agat 110,146

Btyszcz molibdenu 70

Elbait 220

Agat mszysty 110

Btyszcz srebra 44

Akantyt 44

Boracyt 150

Elektrum 30 Eleolit 236

Akermanit 212

Bornit 42, 58 Boulangeryt 80

Hiacynt 202 Hialit 112 Hipersten 224 Hornblenda 108, 112, 194, 214, 226, 234 Hubneryt 118 Humit206

208, 216, 218, 250 Kwarc dymny 108, 250 Kwarc mleczny 108 Kwarc niebieski 108 Kwarc różowy 26, 108 Kwarc żelazisty 108 Kwiat antymonowy 62,100 Kwiat kobaltowy 66, 184 Kwiat niklowy 184 Kwiat żelaza 140

Eleonoryt 186

Hureaulit 178

Labrador 242

Ellestadyt 174 Endellion 78

Hydrocynkit 148 Hydrofan 112

Landsbergit 30, 34

Bournonit 54, 76, 78

Langbanit 206

Akwamaryna 26, 218 Aktynolit 226

Brenkit 148

Enstatyt 224

Hydrogrossular 198, 200

Laubmannit 172

Britholit 174

Alabaster 162

Bronzyt 224

Epidot 214 Erytryn 14, 66, 74,184

MM 118,242

Brookit 104,118

Almandyn 198

Brucyt 120

Amalgamat 34 Amazonit 240

Buergeryt 220 Bytownit 242

Ametyst 108, 250

Bursztyn 252

Akmit 224 Aksynit 212

Ettringit 164, 210 Eulytyn 202 Fajalit 112. 182, 196 Farmakolit 184,186

Realgar 62, 82

Morganit 218

Rodochrosyt 60.116,136, 138, 206 Rodonit 116, 228 Richteryt 226 Riebeckit 226 Rtęć rodzima 34 Rubellit 220 Rubin 23, 102, 108 Rutyl 102. 104. 108,114, 116

Morion 108 Mullit 202 Murzyńska głowa 220 Muskowit208, 218, 232 Nagyagit 60 Nasturan 120 Natrolit 188, 230, 244, 246 Nelelin 25.174, 236 Nefryt 226 Nikielin 56, 184 Niobit 118 Nosean 244

Laumontyt 246, 248

Saffloryt 70, 74 Sanidyn 112, 240 Sarder 110 Scheelit 114, 118, 144, 152, 166

llmenit 98,104

Lawrowit 224

Ochra antymonowa 62

Schórl 220

llvait 222

Lepidokrokit 122

Siarka rodzima 38

Indigolit 220

Lepidolit 218, 232

Inesyt 228 Iskrzyk 64

Leucyt 236, 238

Oligoklaz 242 Oligonit 136 Olivenit 170

Leukogranat 200

Oliwin 25,26, 98,174,196, 228

Semseyit 80

lvaaryt 200

Ferberyt 118

Amiant 226

Monacyt 27,170

Selenit 162 Seligmannit 76

Leukoszafir 102

Onyks 110

Serpieryt 160

Libethenit 170

Sfaleryt 24, 30, 46, 48, 50, 52,

Tanzanit 214 Tennantyt 50 Tetraedryt 30, 48, 50, 54, 76, 78,146 Thaumasyt 210 Thomsonit 164, 228, 246 Thulit 214 Topaz 20, 25, 26, 94, 104, 202, 208. 218 Topazolit200 Torbernit 190.192 Tremolit 226 Troilit 56 Trógeryt 192 Trydymit 106,112 Tsavoryt 200 Turecka głowa 220 Turkus kostny 182 Turmalin 26, 208, 212, 214, 218, 220 Tygrysie oko 108 Tytanit 98,118, 210

Amfibol 224, 226

Cabreryt 184

Ferrosilit 224

Jadeit 224

Liddicoatyt 220

Opal 112 Opal drzewny 112

Analcym 142, 230, 236

Cacoxenit (kakoksen) 186

Flogopit 232

Jargon 202

Lievryt 222

Opal mleczny 112

Sfen 210

Anataz116, 118

Calderyt 198

Fluoryt 20, 22, 24, 25, 32, 84,

Jaspis 110

Limonit 64, 96, 98, 128, 134,

Opal ognisty 112

Skaleń 9, 26, 214, 218

Uranofan 210

Andaluzyt 27, 202, 204

Calilornit 216

172, 178, 188, 216

Uvit220

Andezyn 242

Caledonit 158

Forsteryt 196

Andoryt 78

Celestyn 144,154

Fosgenit 148

Andradyt 198, 200

Cerusyt 32,144,158

Freibergit 50

Kakoksen (cacoxenit) 186

Anglezyt 144,158

Chabazyt 250

Freieslebenit 76

Kalcyt 9, 13, 15, 20, 24, 32,

Ludlamit 180

Anhydryt 86,132,154,162

Chalcedon 110, 172, 174,180

Ankeryt 138

Chalkantyt 160

Galena 24, 30, 32, 44, 46, 54,

126, 128, 136, 138, 140,

Annabergit 14, 56, 74,184

Chalkolyllit 188

62, 72, 74, 78, 130, 136,

142, 162, 200, 222, 230,

Anortyt 214, 242

Chalkopiryt 30, 40, 42, 48, 50,

Antofyllit 226

58, 64, 66, 78, 96

92, 94, 132, 192, 208

Jelfersonit 224 Jordanit 80

Opal szklisty 112

Skaleń aventurynowy 242

Linaryt 158, 160

Opal szlachetny 112

Skaleń potasowy 240

Linneit 60

Ortoklaz 20, 24, 174, 240

Skapolit 200. 214. 238

Liroconit 188

Osumilit 222

42, 44, 62, 72, 86, 124,

144, 148, 158, 164, 166

234, 259

Gaylussyt 150

Kamień arbuzowy 220

54, 62, 76, 80, 136

Łyszczyki 9, 24, 233 Magnetyt 23, 26, 98, 100, 206, 234

Ullmannit 66 Uraninit 32,120,192,210

Uwarowit 198, 200, 234

Skiagit 198

Valentinit 62,100

Skóra górska 226

Vanadynit (wanadynit) 178

Skutlerudyt 70, 74,184

Verdelit 220

Padparadża 102

Smaltyn 74

Violan 224

Paragonit 232

Smithsonit 136, 138, 160

Pachnolit 90

Pektolit 222

Sokole oko 108

Wanadynit (vanadynit) 14,178

Pennin 234

Sól kamienna 86

Waryscyt180, 216 Wa»ellit 188, 228

Antozonit 92

Chalkozyn 34, 42, 58,146

Gehlenit212

Kamień księżycowy 240

Magnezyt 134,138

Perowskit 104

Spessartyn 198

Antymonit 62, 82, 100

Chalkotrichit 96

Gips 20, 86, 132, 154,162

Kamień z Ejlat 216

Malachit 96, 146, 172, 188,

Phakolit 250

Spinel 94, 96

Wezuwian 27, 200, 216

Anyolit 214

Chiastolit 204

Gismondyt 248

Kammereryt 120, 234

Phillipsyt 250

Spodumen 218, 224

Whewellit 252

Apatyt 14, 20, 22, 26, 168,174

Chloantyt 44, 70, 74, 184

Glaukodot 70

Kampylit 176

Manganit 124

Pirargyrit 72, 74

Srebro rodzime 32, 72, 74, 76

Wilkeit 174

Apofyllit 210, 230, 234

Chlorytu grupa 234

Glaukolan 226

Kaprubin 198

Mangano-kalcyt 136

Piromorfit 176

Starlit 202

Witheryt 142

Aragonit 15, 140 Argentopiryt 44

Chromi! 26, 100, 200, 234

Glaukonit 232

Karneol 110

Margaryt 232

Piroksen 26, 214. 224,226, 234

Staurolit 27, 206

Wiwianil 14, 180,182

Chryzokola 172, 216

Gmelinit 250

Kasyteryt 24, 25, 27, 94, 114,

Marialit 238 p.

Piroluzyt 94,116,124,130

Steatyt 230

Wolframit 25, 94, 114, 116,

Argentyt 32, 44, 72, 74

Chryzolit 196

Goethyt 23,122, 124

Markasyt 48, 58, 64, 68, 130

Piromorfit 14,176, 178

Stephanit 32, 74, 76

Arkansyt 118

Chryzopraz 110, 228

Goldmanit 198

Kermesyt 60,62,100

Marmatyt 46

Pirop 198

Stibnit 62, 78

Wulfenil 166

Arsen rodzimy 36, 42

Cleiofan 46

Gonnardyt 246

Pirosmalit 234

Stilbit 228, 230, 248

Wurtzyt 46, 52

Clintonit 232

Goshenit218

Klinoclllor 234 Knorringit 198

Matlockit 90

Arsenopiryt 30, 70, 74, 114

Maucheryt 44

Pirostilpnit 74

Stoizyt 164

Artinit 126,150

Colemanit 150

Goyazyt 160,172

Kobaltyn 44, 66, 74,184

Mejonit 238 p.

Pirotyn 30, 48, 56, 66, 68, 182

Strengit 180

Augit 112, 224, 226, 234

Grochowiec 140

Konichalcyt 178

Melanit 200

Piryt 30, 48, 58, 62, 64, 68, 72,

Strontianit 142

Aurichalcyt 148

Columbit 118, 218 Covellin (kowelin) 58

Grafit 17, 24, 29, 38

Cyanit 27, 202 204

Granat 27,198, 206, 214

Korund 20, 23, 94,102. 204 Kowelin (covellin) 42, 58

Melilit 212

Aurypigment 62. 82, 190

Mellit 252

Piryt magnetyczny 56

Struvit 180

AutuniMM, 192 Aventuryn 242

Cyanotrichit 160

Greenockit 52

Krokidolit 108, 226

Metastibnit 62

Pistacyt 214

Syderyt 78, 116, 126,134, 138,

Cynober 25, 34, 52, 62

Grossular 198

Krokoit 164

Miargyryt 56

Plagioklaz 214, 242

Azbest 226

Cypryn 216

Groutyt 124,142

Kryolit 84, 90

Miedź rodzima 34, 130, 146,

Plagionit 78

Azuryt 96,146, 188,190,216

Cyrkon 202

Baryt 32, 62, 132, 142, 144,

190, 228

Strunzyt 186

182

Xantyt 216 Zeolity 32, 222, 228, 236, 244, 246, 250 Zeuneryt 192 Zinnwaldyt 208, 232

Syderonatryt 164

Złoto rodzime 30, 48, 60, 62

Polianit 116

Sylvanit 60

Złoty beryl 218

Halit 24, 84, 86, 88, 162

Polibazyt 54, 74

Syiwin B6, 88

Zoizyt 214

Haueryt 66

Ksantofyllit 232 Ksenotym 170

Mika 194, 232

Czerwona szklana głowa 102

Mikroklin 240

Prazem 110

Szafir 102, 108

Hausmannit94,100

Kupryt 34, 96, 146, 172, 188,

Miksyt 190

Prazolit 108

Szmaragd 23, 108, 218

Hauyn 244

190, 216 Kutnahoryt 142

Milaryt 222

Prehnit 188, 210, 222, 228,

Szmaragdyt 226

Milleryt 48. 58

Kwarc 9, 20, 24, 25, 26, 32, 62,

Mimetesyt 14,176, 178

Proustyt 32, 44, 52, 54, 72

72,78,106,112,130,132,

Mispikiel 70

Pseudobrookit 104

Talk 20, 230

172, 174, 180, 190, 202,

Molibdenit 70

Pseudomalachit 172

Tantali! 118, 218

Beryl 16, 23, 26,174, 208, 218

Demantoid 200 Desmin 248

Beudantyt 160

Diallag 224, 226

Bietowit 174

Diament 15,17, 20, 24, 29,108

Biotyt 214, 232, 234

Diaspor 94, 120, 124

286

Kryształ górski 8,106,108,116

130, 142, 162, 182, 246

152, 166

Cytryn 108 152, 154,156, 180 Beraunit 186

208, 218

190, 216

Hedenbergit 224 Heliodor 218 Heliotrop 110 Helvin 238

230, 236

Żelazo rodzime 36

Szorlomit 200

287

LEKSYKON PRZYRODNICZY to seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków. Seria obejmuje następujące tytuły:

KI Drzewa KI Grzyby 1X1 Ptaki lądowe KI Minerały KI Ssaki KI Ptaki wodne n Motyle • Zioła i owoce leśne n Ryby morskie

n n n n n n n n

Skamieniałości Gady i płazy Ryby słodkowodne Owady Gwiazdy Tereny wilgotne Trawy Życie i przeżycie

Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla mitośników przyrody

• Szczegółowe opisy gatunków europejskich ptaków wodnych • Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków • Rysunki ułatwiające rozpoznawanie ptaków • Zwięzły wykład o budowie, zachowaniu, systematyce i środowiskach życia ptaków • Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

Opisy 156 gatunków ptaków, 308 kolorowych fotografii, 236 rysunków

ISBN 83-7129-937-0 Nr 1324