Lam Ang (Ilocano)

L AM-ANG Ti bersion ti Imprenta Parayno ken ti bersion ni Leonardo Y. Yabes

Rimat Multimedia, Inc. Quezon City, Philippines

RIMAT MULTIMEDIA, INC. 58 Road 7, Project 6, Quezon City 1100 Philippines Tel/Fax: (6-32) 455-3222 E-mail: [email protected] Copyright © 2005 ti Rimat Multimedia, Inc.

Manarawidwid ti Produksion: Joyce Gardaya-Calso Disenyo ti Akkub: Patrick Paul Abainza Tipo ken Disenyo ti Libro: Ariel S. Tabag ISBN

MANIPUD ITI PUBLISHER Maragsakankami a mangibinglay kadakayo iti dua a bersion ti Lam-ang, ti mabigbig nga epiko dagiti Ilokano. Umuna a paset ti am-ammo a “Parayno Version,” nalawag a gapu iti panangipablaak itoy ti Imprenta Parayno ti Calasiao, Pangasinan. Immaldit ti nasao nga imprenta ti pakasaritaan ti biag ni Lam-ang idi 1962 ket nailaklako idi ti nasao a librito kadagiti tiendaan – iti abay dagiti tagilako a buneng ken dadduma pay a kasapulan dagiti mannalon. Inrapinmi ti bersion ni Apo Leopoldo Y. Yabes tapno mapagdasig dagiti mangbasa ti agduma a bersion ti epikotayo. Kayatmi nga iruknoy a kas sangaraay a sabong ti isip daytoy a libro ket agbalinto a permanente a rekord a dinto agkupas iti panaglabas ti panawen. Dios ti agngina kadagiti timmulong iti pannakairuar daytoy a libro: Juan S.P. Hidalgo, Jr., Ariel S. Tabag, Cles B. Rambaud, Herman G. Tabin, Noli S. Dumlao, Daniel L. Nesperos, Linda Lingbaoan-Bulong ken Jocelyn G. Calso. Kadatayo a nakabasan iti daytoy nga epiko, sapay koma ta agungar manen iti lagiptayo ti kabibiag ni Lam-ang. Kadagiti di pay nakabasa, daytoy koma agdindinamag nga epikotayo ti mangpasantak iti tarigagay ken kalikagumyo a tumulong a mangitandudo iti bukodtayo a literatura. Sapay koma. Angel R. Calso Marso 2005 Quezon City, Philippines

L AM-ANG Maisagut daytoy a libro kadagiti amin nga Ilokano

Historia a Pacasaritaan ti Panagbiag ni Lam-ang iti Ili a Nalbuan nga Asaoa ni D.a Ines Cannoyan iti Ili a Calanutian

Ti bersion ti Imprenta Parayno, Calasiao, Pangasinan, c1962.

2 • LAM-ANG

LAM-ANG • 3

OH, naslag a Dios Espiritu Santo silaoam Apo toy panunotco tapno mapudnoac ti ipalaoagco iti historia ti maysa a tao.

Quinonana dita nga insaoang ay asaoac nga Don Juan inca pay coma pumocan itay aramiden a dalagan.

Ta idi tiempo nga unana adda dua nga agasaoa nga nabiit pay ti panangaoatda iti matrimonio a nangina.

Rebbengna unayen ita ti inta panagsagana cadaguiti maicanada nga aruaten no sumngay toy bunga.

Iti pannagna ti aldao di nagbayag daytoy babain agnginao ta nadanon ti panagbungan daydi sacramento nga inaoat dan.

Tapno ditanto mabiglaan no madanon ti iroruar nan adda met saganan a dalagan a rumbeng a paguiddaan.

Nadumaduma nga bungbungan ti inna dita masarsaramsam salamagui a marabanban pias quen daldaligan.

Nagrobuat met a napan ni asaoana a Don Juan ta idinto a nagtengannan linicmotna di caoayan.

Niog pay a lolocoten bayyabas a pariggalsem sua quen loloquisen quet daguitoy met ti inna sidaen.

Sana met pinayapayan di angin a inna ragutan todo pay a bomayangabang ulep arig a teppang.

Pingpinggan quen im-immoco loslosi quen pocpoclo leddangan pay quen soso isoda ti inna cagusto.

Quimat quen sal-it agcacamacam sinirocda di caoayan casla narabaraban iti booc di caoayan.

Idinto ta magtengna ti pito a bulan daydi sicugna napalalo ti ay-ayatda ta adanin ti panagpasngayna.

Ay naalas cababain man no aoitenca nga caoayan immona daytoy caoayan quet simmaruno ni Don Juan.

Quet idinto ta castan daytoy babain Namongan inna dita napanunotan ta aramidenda a dalagan.

Ta idinto a inna magtengan di balay a inna inulogan nagoornos daguitoy caoayan iti arpad ti arubayan.

4 • LAM-ANG

LAM-ANG • 5

Ay asaoac a Don Juan daytay man tongo ti agdalagan a sagat quen gasatan dangla quen bayyabas a inoquisan.

Ay ina ngamin Namongan ta innacto pabuniagan ninto Lam-ang ti maipanagan ti manganac ni lacay Guiddan.

Ay asaoac a Don Juan ta inca coma gumatang itay dongdong quen dalican ta iso ti pagdadangan.

Quet idinto ta nabuniagan agsaludsod met piman quen inana a Namongan ni amana a nagutangan.

Ti digusco nga agdalagan quen banga ti maymaysan tapno adda pangiccan ti cadcadua ti anactan.

Ay ina saludsodec man no adda amac oenna aoan no subbotac oenno saan oenno nasudi met a tinaudan.

Quet idi mapaaddana amin daguitan iso met ti ipapanao nan a simmurong iti carayan napan idiay bantay cangisitan.

Ay anacco ngamin Lam-ang no ni amam ti cunam idi addaca pay lat itoy tian iti pimmanao guiniddatonan.

Ta mapan maquidangadang cadaguiti iggorot a burican iso met a pasngayen nan daydi naboquelda a daran.

Iso met ti caaoannan ta gubat ti inna napanan a ili ti caiggorotan iggorot nga burican.

Aoan ti dida maayaban a paquicaasian a parteran ni lacay Marcos a batecan isoda quen Pasio mayaman.

Quinona met ni Lam-ang ay ina a Namongan daytoy anacmo palubosam man ta innac talaoataoan.

Quet aoan lat nacapaltot gayam adda man malaguip nan daydi baquet nga ar-arucotan nga aoan pigsat ramramay nan.

Ay, anacco sinanlalaquin Lam-ang saanca a mapmapan ta marabanban ta sacam quet maradagum ta imam.

Quet idinto ta mapaltot nan ni inan babain Namongan maysa a lalaqui ti rimuar agsao met daytoy ubing itan.

Ta dica pay la naitanggadan iti uneg ti siam a bulan nagpasig laeng a napan ni sinanlalaquin Lam-ang.

6 • LAM-ANG

LAM-ANG • 7

Gubat ti inna napanan nga ilit caiggorotan ta napanna talaoataoan ni amana a nagutangan.

Inaoid nat calasagnan impanna met idi siquigan intogquelna met di gayang idi ayan ti sacaanan.

Nangibulsa iti bato ti sagang casta met ti tangraban bato pay ti laolaoigan casta met ti bato ti musang.

Inucsotna met di campilan idi bucala a pagtalcan quet nacaridep met ditan ni sinanlalaqui ni Lam-ng.

Dinalanna ti cabarraoasan casta met ti caboluan casta unay ti inna pamayan daydi motea ti gamayan.

Immayto met itattan iti partaan ni amanan quet quinonana idi piman di tinagtagainep ni Lam-ang.

Ta idinto a inna maasitgan ti longog ti carayan quet dagusna a naquitan tay cayo a cadadacquelan.

Ay pagayamco a Lam-ang darasem met ti apan madamada a ramrambacan di bangabanga ni amam.

Isot inda pagraransoan daguitay iggorot a burican ta isot inna pagsaedan ti tao a inna cabacal.

Nabaringcuas met ni Lam-ang innalana met daguitoy igam quet nagrobuaten a napan pagna laeng a pagnan.

Ioarasna met ti matanan quet dagusna a naimatangan daytay ramot a tagaang a mabalin a paglotuan.

Ta idinto can a magteng nan ti bantay a cangisitan idiay Mamdili quen Dagman dimmagus iti tal-laong dan.

Dinagusna a ininnaoan quet sana pinisocan daydi bangana a maymaysan bangat caibaan, mailac-amnat aoan.

Ta inna met naquitan daydi bangabanga ni amanan ta napanda met sinarucang nga impasango iti dayaan.

Idi addat iti ngalay ti dalan idi nalpas nga nangan sangailien daytoy quinnan nga gracia a pacabsugan.

Ay iggorot a burican ta sumaludsodac man no aniat nacabasolan ni ama a naggapuan rebbengna a incay bayadan.

8 • LAM-ANG

Ay pagayam mi a Lam-ang rebbengna met a subliam di balay nga inulogam no saan quet maicaduacan daydi lalaqui aya nga amam. Ay iggorot a burican diac la mapnec gayam no dacdacay lat caayayam sica iggorot a capitan. Sica Bumacas ti pangnaganan pendaem met a cartaan dagup ti masacupam tapno umayda amin agpinsan. Dardarat quen padang idiay balbalay idiay nuevan idiay dogodog quen Tapaan idiay mamoocan quen caoayan. Idiay Amangabon quen Gambang ditoy Lipay quen Caparian idiay Sumadag quen Lucutan idiay Tupinao quen Bandan. Idiay Sambangqui quen Loya idiay Bacong quen Sasaba idiay Tebteb quen Bacayaoan ta idinto a nabilletian. Ti inilin-ili a cabangibang ta tumayotoyda piman nga casla manoc a macorocoran daguiti iggorot a burican. Apaya unay quet ti ruaydan ta saan nga ammo ti caadudan napanna met inaprosan daydi bato ti laolaoigan.

LAM-ANG • 9

Limmagto a naminpinsan ni lalaqui a ni Lam-ang a napan iti catay-acan quet pacpacupaquennan. Daydi quiliquili quen sellang idi loppo agsidormang quen tacquiag a caniguid quen canaoan di lalaqui a Lam-ang. Ita ta lacubendan iti ayanna a pangpanganan rinugianda ngad itan ti inda panagayayam. Ni lalaqui a ni Lam-ang casla tomodo iti sardam ti agdisso a gayang aracupenna a mamimpinsan. Ta casla umaoat iti inapugan cadaguiti gayang nga agsasal-lupang idinto ta maibusandan daguiti iggorot a burican. Ti todos, pica quen gayang ta dida laeng nadissoan ni lalaqui aya a ni Lam-ang quet quinonana cadacuadan. Bumalesac met itan ocsotenca a campilan bucala met a pagtalcan intagbatna ngarud piman. Ta daydi dimquet idi campilan isot napanna quinnan dacquel unay a suman tapno dina maoracionan.

10 • LAM-ANG

Ay iggorot a burican daanandac ngarud itan napanna pinayapayan di angin a mangaragan. Isut caduana a napan sa dimmuclos a naminpinsan casla nagpatpat inambaan agpadpada a mangan. Idi agaoid quen agpapan daydi igam aya ni Lam-ang naapritda a namimpinsan ta maysa lat nabunaan. Ta napanna nagang-angaoan sananto quet iniggaman daydi iggorot a burican ita agcanibusanan can. Napanna pay guinusingan napanna pay binoldingan sananto pay piningodan apanna pay pinucolan.

LAM-ANG • 11

Ta napanna sinangpetan ni inana a Namongan ta casla carayan Vigan ti nagayos a daradan daguiti iggorot a burican. Ta idinto can a inna nagtengan ti ilida a Nalbuan ay ina ngamin Namongan ta sumalsaludsudac man no aniat nacabasolan ni ama a naggapoan. Ay anacco ngamin Lam-ang no ni amam apo ti conam aoan ammoc a inna guinoraan ta dicam pay met la nagsubang. Ay quinona met ni Lam-ang quen inana a Namongan ta dusa comat carbengam naimbag la quet ta napudnoam.

Sananto quet inibbatan daydi iggorot a burican quet dina la quinaasian a inna nagang-angaoan.

Ay ina ngamin Namongan patitem ta longgangan ta umarayat da lattan daguitay addic a babbalasang a mamindua nga siam siam a sagsisiam.

Tapno adda pacaquitaan ti partesmo quen cabaguiam quet reppetec met daytoy gayang toy samsamcot caiggorotan tapno adda pacaquitaan.

Ta apandac coma golgolan idiay carayan Amburayan toy boocco nga ammaragan ta naatipocpocan di bacal a nagmalem calman.

Ita panaoan can lugar a nagay ayaman nagrubuaten a napan ni lalaqui aya a Lam-ang.

12 • LAM-ANG

Ay ina ngamin Namongan ta inta man la rautan daydiay agamang a daan nga nagadiguit gatasan nagpannubet a der-an quen tinubay a bal-ang. Ay ina ngamin Namongan alaem met ta arutang innala met ni Namongan ta napanna sinagadan. Di ruangan ti agamang a quinatayan quen tinacquian ti ipes quen laoalaoan ti cabayagnan a di naluctan. Ta siam a taoen itan a dipay narautan di pagayda a samusam ibuan quen laguingan. Lumanog quen lampadan maratectec quen macan gaygaynet quen balasang casta met tay quimmatuday. Quet idinto ta marautandan conana cadaguiti napan ay addic a babbalasang pendaenyo nga rautan ti tomonggal maysa a nagan ta cucuana marautannan. Quet idinto ta macarautdan ti nasurok a sangabaar ay addic a babbalasang reppetenna aoitennan.

LAM-ANG • 13

Alaenyo met itay di surusor a galimban sumoquit cay met ita beggang a pangaron iti arutang. Addic a babbalasang isobli yonto met ta beggang ta manayon a patigaan ta beggang ti paticalang quet idiay carayan Amburayan ti intay pagdidigusan. Ta isot pacadamagan iti buaya a cadacquelan ta innac la coma maquiay-ayam quen buaya a cadadacquelan quet nagrobuatda met a napan idiay carayan Amburayan. Iti iguid daytoy a carayan ioarasna di matanan dagusna a naquitan pinapayapayanda ni Lam-ang. Quet daydi angin a capigsaan guimmil-ayab di arutang iti asuc nacacascasdaao nagderraao ti i-San Juan. Nagtaray ti i-Bacnotan ta cunada met no uram ta idinto ta dida masebseban napanna pinayapayan. Di todo bumayangabang quen ulep arig a teppang quimat quen sal-it agcacamacam saan laeng a naiddepan.

14 • LAM-ANG

Addic a babbalasang alaenyo met piman di sorosor a galimban ta incay man met caudan sadac man golgolan ditoy tengnga ti carayan. Quet idinto ta magolgolan dan ni lalaqui a ni Lam-ang natubaan ti bagsang simmang-at ti bucotan udang a raoayraoayan quet timpao amin a campan igat a casta nga ruay. Addic a babbalasang didac coma segseggaan ta bumatocac maminsan ta innac maquiay ayam quen buaya a cadacquelan ta incam agpadasan. Bimmatoc itan ni Lam-ang saanna a napuntaan ta bimmaba toy buayan simmurong met ni Lam-ang casta met simmurong ni buayan nagpababa met ni Lam-ang. Idi ta agquitadan rinoguianda ti nagdangadang nacalucsao ni Lam-ang dinuclosna a naminpinsan imbucotna daydi buayan nga imbangcag aya ni Lam-ang. Ay addic a babbalasang alaenyo met ta ngipennan ta dagusenyo a paputican ta isot anib iti dalan.

LAM-ANG • 15

Ay addic a babbalasang no itan quet rebbengnan nga intay pay met sublian di balay nga inulogan. Ay ina ngamin Namongan ta inca man met ida tangdanan daguitoy addic nga babbalasang pisos maysa nga addang ti agaoid ken agpapan. Idi ta nalpas dan ay ina ngamin Namongan ta inca man met lucatan dayta despensa a maicaduan ta iruarmo coma inan di caoesco a capapatgan. Ta mamlesac aoan curang daydi calson a guinalonan quen bado a sinombraan pano a sinolsolanan a napanda sinambirian daguitay addic a babbalasang. Quet idi nalpas daytan ina inca man met lucatan diay maicatlo a despensan ta iruarmo met itay di balitoc a balaoan. Siam a cacaoicaoan a bomtac no mainitan ti init a macayangyang a mamapudot dapan a taoid di nagtaoidan ti apot tumeng quen dapan.

16 • LAM-ANG

LAM-ANG • 17

Ta innac coma singdanan toy purao a caoitan manocco a carurayan quen asoc a burburan pasaqui nga ulayan a nacaay-ayat ti buyadan.

Ay anacco ngamin Lam-ang no asaoa apo ti cunam immaduan a babbalasang iti uneg daytoy paguilian mapilipili caman iti paggustoam quen pagayatam.

Ta innac coma maquiay-ayam idiay ili a Calanutian ta isot pacadamagan quen Doña Ines Cannoyan.

Daytoy met ti sinaonan ni sinanlalaquin Lam-ang ay ina ngamin Namongan no dayta ina ti cunam.

A nalinis a balasang ta siam can a lalabayan ti inna marugsan iti maysa la nga sardam.

Aoan lat innac pagayatan cadaguita nasaom a babbalasang ta dinac taltalaanan ta innac nga di agcurang.

Ay anacco lalaquin Lam-ang apo dica mapmapan ta sicanto la quet a quitan ti inna pagayatan ni Doña Ines Cannoyan.

Anacco ngamin Lam-ang apo dica mapmapan ta inna canto pay quet suyatan tay isbo a sinayugan sicanto ti maas-asian no incanto mabainan.

Ta aducan ti babacnang cacastila can pay ti mapan quet aoan lat inna paggustuan sicanto la quet a quitan ti inna pagayatan ni Doña Ines Cannoyan. Ay ina ngamin Namongan innac laeng a di agcurang ta innac maquiay-ayam idiay ili a Calanutian ta bareng pagayatannac itay ni Doña Ines Cannoyan.

Daytoy met ti inna insaoang tay purao nga caoitan a manoc nga carurayan quen pasaqui nga purao. Ay apo ngamin Namongan daydi dardarepdep mi idi calman manugangmo nga di agcurang ni Doña Ines Cannoyan. Ina ta lana iruarmo man daydi lana nga casinglag idi kalman ta innac coma lanaan toy manocco a carurayan ta agvestido camin nga mapan idiay ili nga Calanutian.

18 • LAM-ANG

Ay ina ngamin Namongan ina yaoatmo man daydi balitoc a quinaoicao napanna piman siningdanan daydi purao a caoitan. Casta met a inna siningdanan di asona a burburan a pasaqui nga ulayan quet idinto a inna siningdanan nagrobuaten a napan. Inobbana met di caoitan a manoc a carurayan ay anacco ngamin Lam-ang Dios ti comoyog caniam. Aluadam met ti pagnaam iti dalanmo nga mapan ta dica met pangduaan ti lasatem a capeggadan. Isot inna guiniddan a nagrobuaten ni Lam-ang a napan idiay Calanutian nga ili ni Doña Ines Cannoyan. Ay pagna laeng a pagnan ta idinto a magoduana ti dalan iso met nga inna nasaracan ni lalaqui a Sumarang a nagmatat gosing pinggan a nagagong dua a dapan. Daytoy ti inna insaoang ay gayyem lalaquin Lam-ang sadino aya ti papanam a baquir a inca panganopan quen bantay a inca pangatian oh gayyemko a Lam-ang.

LAM-ANG • 19

Quinona met ni Lam-ang ay gayyemko a Sumarang ta agsaludsodac man no dino met ti naggapuam a daga a napnapanam quen ili a nagpaspasiaram. Quinona met ni Sumarang no dayta gayyemco ti cunam naggapuac amianan idiay ili a Calanutian ta napanac naquiay-ayam quen Doña Ines Cannoyan. Quinona met ni Lam-ang no dayta a napanam isot´ gandatek quen gagarac pagayamco a Sumarang. Dica la patpatoloyan sicanto la quet a quitan ti apanna pagayatan ni Doña Ines Cannoyan. Immaduan a babacnang quen señores a cacastilan quet aoan lat inna tinan-aoan ni Doña Ines Cannoyan ay pagayamco a Lam-ang ta dica patoloyenen ti mapan. Quinona met ni Lam-ang ay pagayamco a Sumarang ta itan quet agsinatan ta innac la maquiay-ayam idiay ili a Calanutian ta bareng innac pagayatan.

20 • LAM-ANG

Quinona ni Sumarang ita quet canibusanam ta umayen quet daanam daguitoy igiggamac nga igam ta annolan dica mapadaanan toy igamco nga sinimaan.

LAM-ANG • 21

Napanna pinayapayan di angin mangaragatan iso met ti inna iguiguiddan nga imbulsona daytoy gayang.

Quinona met ni Lam-ang umanay ti pagayatam gayyemco nga Sumarang ta adtoyac nga madadaan.

Siam nga caturodan ti napanna nagbal-lasioan nga intayab daydi gayang ni lalaqui nga Sumarang dayta ti nagtungpalam iti cadaques ti cadaoyam.

Imbulos ni Sumarang daydi igiggamanna nga gayang dinagusna nga tiniroan ni gayyemna a Lam-ang.

Ay pagayamco a Sumarang itan inta agsinan quet dagus nga panaoancan itoy lugar a inta nagayayaman.

Sinippao met ni Lam-ang casla immaoat inapugan ta sinalongsong ti balasang nga gaued a labilaban.

Napanna met inubban di purao nga caoitan sa nagrubuat a nagnan ni sinanlalaqui ni Lam-ang.

Ta inal-laoatna met itay iti quiquit quen pattogangan imbal-laoes nat naminsan iti tengnged quen licudan.

Pagna laeng a pagnan ta inna met nasungadan ti balay di balasang a Saridandan quinonana ay caca dumagasca man caca sinanlalaquin Lam-ang darasem coma ti agaddang.

Ay pagayamco nga Sumarang ita agsubli daytoy gayang ta diac cayat ti macautang ta napudot daytoy igam nalamiis met toy butagan daytoy pica nga iniggaman. Ay pagayamco a Sumarang umayen quet daanam ta no dica masiputan baguimto ti maioalang quet caasinto ti napanaoam ay ipacpacadac caniam.

Ta inta man la agabrazan ta napalalo ti ilionan ni babai a Saridandan nasacsaquit la unay toy matan ditoy taoa a naquinpamarang.

22 • LAM-ANG

LAM-ANG • 23

Nagango daytoy maman nga naguian ditoy bandejan nga idadaanco caniam caca sinanlalaquin Lam-ang sumalsaludsudac man sadino aya caca ti papanam?

Mabalin a talaytayan ti olo daguiti agay-ayam naimbag a bonobonan ti naguitugquelan ti gayang quet mabalin nga raepan ti tupra daguiti agay-ayam.

Adic nga Saridandan no saludsudem ti naggapoan ni ama a nagutangan quen ina nga Namongan.

Quinona ni Lam-ang ananoec la ngatat itan ti umasideg idiay dennanan ti nabangon nga cal-langan nga inna pagpaspasiaran ni Doña Ines Cannoyan.

Ay babai nga Saridandan dinac coma gaogaoidan ta mapanac nga di agcurang iti ili nga Calanutian ta bareng innac maimatangan ni Doña Ines Cannoyan. Quinona ni Saridandan apayaunaycan cacan ta dinac laeng pagustoan iti daoatco tarigagayan. Nagrubuaten a nagnan ni lalaqui a ni Lam-ang nagpasig laeng a napan tapno matungpal ti gagaranan. Idinto ta inna masungadan daytoy ili nga Calanutian nasdaao met ni Lam-ang iti caado ti agayayam ta dimo ammo ti caduam iti ruayda nga napalaluan.

Ay immus-usoc gayam a limmipit ni Lam-ang iti sacsaca daguiti agay-ayam ta idin quet nagtengannan daydi tengnga ti paraangan di balay ni Doña Ines Cannoyan. Indissona di manocnan di purao aya a caoitan namagpag iti naminsan quet natuang daydi cal-langan iso met ti itatan aonan ni Doña Ines Cannoyan. Nagtaguob met ditan di asona a borboran bimmangon di cal-langan naparuar nat daan napaadda nat aoan di asona a burburan.

24 • LAM-ANG

LAM-ANG • 25

Daytoy ti inna insaoang di baquet quen ni amanan ay anacco a Cannoyan agvestida caman ta adda aya ni cacam a ni lalaquin Lam-ang.

Idinto ta nacatugaodan quinona ni Cannoyan ay ina ngamin Unnayan ina nga nagutangan ta inca man la pisocan tay banga ti maymaysan.

Idinto ta nacavistit itan immolog ni Cannoyan quet idi inna nagtengan ti tengnga ti paraangan.

Casla banga ti caibaan a mailac amna ti aoan nga uray adda iti dalan ta rebbengna nga isaganaan iti inna aya pannangan ni caca aya D. Lam-ang.

Nga agturong itay quen Lam-ang nabainanda amin ditan daguiti cacastila quen babacnang nga adda a mangar-arubayan. Ay quinona ni Cannoyan caca ngamin Lam-ang darasem ta umaddang ta yaoatmo ta imam ta inta man la agabrazan ta napalalo toy ilionan ni babai nga Cannoyan. Ay caca ngamin Lam-ang ta inta man idiay ayan diay balay a tinaleban a bumtac no mainitan ta bulo iti calinongan iti siroc ti cayo a cadadacquelan. Idinto ta nacaulidan ay ama a nagutangan iruarmo man itay tay palangca a dinoradoan nga balitoc a bulaoan a pinanday ti yamianan.

Ama a nagutangan ta inca man met la corcoran daytoy manoc a caponman daytay innac idadaan iti yaayna ditoy panagpasiar ni caca lalaqui D. Lam-ang. Idinto ta nacalutodan simmangoda a nangan idi lamisaan a napunian quet daydi cammetan ni Lam-ang iso met ti pagcammetan ni Doña Ines Cannoyan. Quet daydi pagquiddisan ni Doña Ines Cannoyan iso met ti quiddisan ni sinanlalaquin Lam-ang. Daytoy paguigupan ni Lam-ang iso met ti inna igupan toy nasingpet a balasang a sinanbabain Cannoyan.

26 • LAM-ANG

LAM-ANG • 27

Idi nalpas ti caan quinona ni Cannoyan ina ngamin Unnayan inca coma idiay inaladan.

Daytoy met ti saodan daytoy baquet quen calacayan ay anacco ngamin Lam-ang no incanto matutopan.

Ta inca man la gatudan diay gaued a labilaban ta umisem no asitgan cumidday a gatudan.

Iti dagup ti ibagami caniam asaoaem ni Cannoyan quet no dicanto madaeran ti dagup ti ibagami caniam dicanto laeng lumdaang.

Ay ina ngamin Unnayan ina pumoros caman ti bua a garasigasan nga agcataoa a purosan ta intay man pamamaan ni caca aya ni Lam-ang. Ay ina ngamin Unnayan ina agdobla caman idi tabaco a batecan a mulat daya ti Cagayan. Idi nalpas daytan daytoy met ti sinaonan quinona ni amana quen inanan ay anacco ngamin Lam-ang apo aniat gagaram quen gandatmo a inayam. Daytoy met ti sinaonan toy manoc a carurayan a purao nga caoitan a manoc aya ni Lam-ang ta umay cam maquiyaman quen anacmo a Cannoyan. Apo no ania ti cunam umay cam mangabalayan quinona met piman di manoc a carurayan.

Cona met di carurayan no dayta apo ti conam nadadaan ni Lam-ang iti uray ania a pagayatam. Ay anacco ngamin Lam-ang ioarasmo dayta matam iti tengnga toy inaladan balitoc ti talaytayam. Iso amin a landagan balitoc a bulaoan ay anacco ngamin Lam-ang ioarasmo dayta matam. Quitaem met ta paraangan ta dua ti sinancaoitan uppat met ti sinanpamusian dua ti sinan-udang nga sumorsurong iti carayan quet balitoc amin daguitan. Ay anacco ngamin Lam-ang ioarasmo daguita matam tapno inca ida caimatangan daguiti gameng ni Cannoyan.

28 • LAM-ANG

Iti tengnga ti balay mit itan nga taoid di nagtaoidan daydi dua nga sininlucban nga abalbalay ni Cannoyan. Daytoy pay tectec quen gangan-ayan balitoc amin daguitan iso amin a longgangan casta met ti salayayan Quinonana nga insaoang ay ina ni Cannoyan ay anacco ngamin Lam-ang no incanto matutopan. Daytoy a imbagac caniam asaoaem lan Cannoyan no casmo matutopan amin a innac insaoang. Quinona met ni Lam-ang ina no daguita imbagam ina ngamin Unnayan no daguita ina ti cunam dinto pay macatacatan ti cocuac a tinaoidan. Dinto met macatacatan ti maysa a collaobaan nagpangpanginaac lat itan ti binanniitan a bagsang fuera pay la ti samsam idiay ilit caiggorotan. Dipay taoidko a naminsan ti apoc iti tumeng quen dapan quen ama a nagutangan quen ni met ina a Namongan no addanto pagcurangan ni sinanlalaquin Lam-ang.

LAM-ANG • 29

Dua pay ti sasacayan a balitoc a bulaoan a nagbunbunag ti pinggan idiay ili casanglayan ta nalpas met a naicamang ti ari idiay Puanpuan. Iso ti partesco quen cabaguian idiay ili a casanglayan iso a napananna nagviajean tay barangayco a sampan pamayac addat itan ta napan nagcarga iti pinggan. Daytoy met ti sinaodan anacco ngamin Lam-ang ita rebbeng met a subliam di balaymo nga inulogam idiay ili a Nalbuan ta ibagamto quen inam. Quinona met ni Lam-ang ay ama nga nagutangan quen sica ina nga Unnayan no agsublinto ni Lam-ang dengguen yonto nga imdengan ta agsalvaacto idiay Sabangan. Nagpacada met ni Lam-ang idiay ili a Calanutian ay pagna la nga pagnan a nagtaoid inulogan. Daytoy met ti sinaonan ni babai a Cannoyan ama a nagutangan quen sica met ina nga Unnayan.

30 • LAM-ANG

LAM-ANG • 31

Intay coma arcosan intay met coma bengbengan ingganat idiay Sabangan a cas la pagcorpusan.

Baboy quen calding pay natnateng quen ican quen gargaret a maipaay nga tomotop iti bodaan.

Quinonada quen Cannoyan da amana quen inanan matongpal aoan curang ti amin a pagayatam tapno aoan pagcunaam anacmi nga Cannoyan.

Patilambo quen banga pay parioc pay quen sinublan baso pay a paguinoman a sarming a paganninaoan.

Nacagteng met aya ni Lam-ang idiay ilina a Nalbuan ay ina ngamin Namongan addaacon ina idiay naggapuan ili a Calanutian a ilin Doña Ines Cannoyan. Ay anacco a Lam-ang anacco agsaludsodac man no casano daydiay napanam cuna met di manoc a carurayan manugangmo nga aoan curang ni inan babain Cannoyan. Quinona met ni Lam-ang patitem dayta longgangan ta umarayatda man ti dagup amin a cailian ta intay coma luganan diay dua a sasacayan. Ta intay ida cargaan daguiti masapol a ipaay a pagservi iti bodaan cas iti malucong quen pinggan.

Quet idinto a naurnong dan ti dagup ti cailian impalaoag ni Lam-ang cadaguiti adda a sisasaclang. Dacay amin a cailian incay met coma lumogan idiay dua a sasacayan ta umay cay met maquiay-ayam itay bodac ta incam agcasar quen Doña Ines Cannoyan Quet idinto a macargaan dacay coma nga cailian maysa maysa´t lumogan ta idinto nga macalugan dan ti dagup amin a cailian quinona itan ni Lam-ang. Ay ina a Namongan irobuatmo amin idan iti icapet ni Cannoyan di chinelasnan a guinalonan nga balitoc a bulaoan quen singsingna a tinampucan.

32 • LAM-ANG

LAM-ANG • 33

Daytay pay dua nga peinetanan quen dua pay a manillanan innala met ni inanan binungonna amin idan ta apanna isaganan quen manugangna nga Cannoyan.

Ay ama nga nagutangan quen ina nga Namongan agrobuat cay coma nga mapan ta intay sabten coma ni Lam-ang idiay iguid ti baybay ni sinanlalaquin Lam-ang.

Ina intan ta inta lumogan idiay maysa nga sasacayan idinto nga nacagteng dan idi luganda a barangay dagus met a inisadan ti layag di sasacayan.

Dinagusda ngarud ti nagnan napanda met nagtengan daydi pingping di sabangan adda nga nadadaan ni lalaqui aya ni Lam-ang cacuyog nan inanan.

Idinto nga di magnan di dua nga sasacayan tinongpa ni Lam-ang di cutit daguidi barangay nagnada met a duan daguitoy dua nga sasacayan.

Darasem caradcadam caca ngamin Lam-ang ta yaoatmo caniac ta imam ta inta man agabrasan ta napalalo ti ilio nan ni babai ni Cannoyan.

Ta idinto nga inda maasitgan ti pagdanian ti sabangan nagsalva met ni Lam-ang ta iso piman ti pangamoan ni Doña Ines Cannoyan iti isasangpet ni Lam-ang.

Ay caca ngamin Lam-ang pasang-atem amin idan ti dagup amin ti cailiam ta mamlesda aoan curang.

Quinona met ni Cannoyan oh ama nga nagutangan quen ina nga Unnayan adda gayam ni cacan ni lalaqui aya ni Lam-ang ta nagsalva idiay Sabangan.

Itoy itedco a pamlesan cocuana pamlesan nan quinona ni Cannoyan cadaguiti cailian ni Lam-ang. Daguitoy met ti sinaodan daguitoy dua nga agabalayan ay ina aya nga abalayan a senora nga Unnayan. Ta rebbengna met a sangpetan di balay a inulogan iti ili a Calanutian. quet nagrubuatda a napan.

34 • LAM-ANG

LAM-ANG • 35

Quet idinto a inda magtengan di balay nga inulogan ni Doña Ines Cannoyan naguinanada a padapadan.

Timmacderda quet rimmuardan daguitoy novio quen novian a sinanlalaquin Lam-ang quen sinanbabain Cannoyan.

Idinto a nabigatan Lunes ti pangnaganan namlesda nga aoan curang ni Doña Ines Cannoyan.

Ay ina nga abalayan ala quet ipagnata idan quet idinto nga umaddang ni Doña Ines Cannoyan.

Di chenelas a guinalonan singsingna tinampocan quen peinetana a liman quen manillana a duan.

Paltog maysa nga addang quet asoc aya ti nagluganan ti paltog aya ni Lam-ang nganngani maboong ti campanan.

Casta met ti inaramidnan ni sinanlalaquin Lam-ang incapetna met piman di calsonna a guinalonan.

Ta idi piman ta nagtengan di balay nga inulogan mapan met ti sangatay-acan ti camada aya ni Lam-ang.

Quen badona a sinomraan quen di panona a sinambirian chinelasna a binordaan quen cal-logongna a ragcang.

Idinto piman ta castan rinuguianda ti salan amin daguiti cailian ni sinanlalaquin Lam-ang.

Itan ta nagrubuatdan inyulog ti musico idan repibui ingganat simbaan quet casla bumtac ti campanan

Daguiti babbai a cailian ni lalaqui aya ni Lam-ang ta napanda met sinalan ti pandanggo quen sagamantican.

Quet idi piman ta nagtengdan idi papananda nga Simbaan immolog met ditan di Padre Dura a mangasar.

Quet idinto ta pasarnan a horas ti pananglamisaan daguiti cocinero naggaodan quet dagus a napuniandan.

Quet dagus nga nagaras dan nagpasurongda a duan quet nangrugi met ti misan nalpas ti bendicion rimmuardan.

36 • LAM-ANG

Ay dacay met a cailian incay amin sumaclang iti naidaya a gracian idin quet simmangodan nagbatog toy novio quen novian nagbaetanda ida ti baquet quen lacay. Denggenyo toy innac isaoang ta cucuana doyognan quet no saan bungonennan nga isangpet iti balaynan. Quet idi nalpas ti caan soblianda manen ti agsasalan daguitoy tao nga cailian quet aoan sardeng ti salan. Quinona ni Cannoyan ay caca ngamin Lam-ang quitaec man dayta echoram quen estilo ti pannagnam no addanto pagcunaan isublicanto quen inam. Nagpacada iti saclang daguitoy novio quen novian ta napalalo ti dagaang tapno macapariirdan. Quinona ni Cannoyan quen lalaquin Lam-ang inta man ita agpasiar idiay nabangon a cal-langan. Ta idinto ta macaulidan daytoy ti sinaonan ni babai a Cannoyan quen asaoana a Lam-ang.

LAM-ANG • 37

Caca ngamin Lam-ang dagusem man ti magnan tapno maquitac ta echoram quen estelo ta pannagnam. Ta no addanto pagconaan isublicanto a di agcurang iti biang ni inam a sinan babain Namongan. Ay immaddang met itan iti pasar ti lima nga addang ay quinona ni Cannoyan caca ngamin Lam-ang Diac cayat ta quitam ta bucrosca nga bucangcang ta duriri pay ta pannagnam quet dayta boocmo mapinggoldan. Ay Doña Ines Cannoyan no dayta ti cunam estiloc daytoy a cadauyan a patocpatoc ti bacnang idiay ili a Nalbuan. Ay Doña Ines Cannoyan quitaec man met dayta echoram quen estilo ti pannagnam amangan no maatiocan. Immaddang met itan iti pasar ti lima nga addang daytoy met ti sinaonan ni sinanlalaquin Lam-ang Ay Doña Ines Cannoyan diac met cayat dayta quitam ta oasaoas dayta sacam sarangquinod dayta addang.

38 • LAM-ANG

Quet dayta met ita ti conadan daguitoy dua nga agabalayan ta sumalsaludsudac man no casano met ti cadaoyan toy anacmo a manugang abalayanco a Unnayan.

LAM-ANG • 39

Nagrobuat dan nga napan napanda amin idiay sabangan ti cailian ni Doña Cannoyan quen cailian met ni Don Lam-ang.

Daytoy met ti quinonanan ay no ni Doña Ines Cannoyan cabus no mapalubosan lenned no sumangpet balay.

Napanda amin limmugan idi dua nga sasacayan idinto a nacalugan dan iti dagup daguiti cailian nagrobuat quet inisadan ti layag daydi sasacayan.

No mapan sumacdot carayan pendaennanto a lucatan ti bato ti iguid ti carayan ta conananto nga udang tay aganod nga angapan no agdacdacquel ti carayan.

Idinto ta dida magnan di dua nga sasacayan tinongpa met ni Lam-ang ti cutit di sasacayan nagnada nga duan alpajaro met ti anginen dan.

Ay daytoy met ti sinaudan ta sumalsaludsudac man daytoy anacta a manugang a lalaqui ayan Lam-ang.

Ta idinto a inda magtengan ti ili a Nalbuan casta met a pimmondodan bimmangcagda nga padapadan ta napanda amin sinublian ti balayda nga inulogan.

Ay ina nga abalayan no ni Lam-ang aya ti conam lutuad met no palubosan quet lenned no mapasungadan. No mapan iti cabaquiran pendaenna nga aplian ti siroc ti cacaycayoan nga inna pagturturogan. Quinona met piman ni baquet a Namongan doña nga abalayan rebbengna nga ipagatin idan.

Idi casta dagus met a nagsasaladan ti cailian ni Cannoyan quen cailian met ni Lam-ang quet quinalicaguman ti caaduan. Nga isoda pay met ti sumalan daguitoy novio quen novian quet quinalicaguman ni Lam-ang nga isalana ni Cannoyan. Quet idi casta nagsaladan ti pandanggo, balse quen curachan sagamanteca ti Pangasinan quen pios idiay cailocuan

40 • LAM-ANG

Itan quet nagsisinadan nabati ni Cannoyan ta imbati ni inanan iti biang aya ni Lam-ang. Ta idi ta nasibet dan ti cailian aya ni Cannoyan napan met ngarud ditan ti madama nga capitan. Ay pagayamco a Lam-ang yammoc quenca itay ta sica ti mabatangan nga agbatoc iti rarang. Idi masibet daytoy capitan daytoy met ti sinaonan ni lalaqui ayan Lam-ang ay asaoac a Cannoyan ta siac can ti mabatangan a mapan agbatoc iti rarang. Idi adda a partaang ta sidanac a diac manduan ta sippaoen nacto ti ican ni tioantioan a bercacan. Quet iti tandaanam agsalanto ti agdan marbanto ta casuuran mapispisangto ta dalican. Ta idinto ta mabigatan nagrobuaten ni Lam-ang dinagus nan ti napan quet apaman a nagteng nan di apanna pagbatocan nagucsoben aya ni Lam-ang.

LAM-ANG • 41

Napan idi cararangan ta agnanao aya ni Lam-ang idinto ta maquitanan di agcarcarayam a rarang binatoc met ni Lam-ang saanna a natompongan. Pinidua manen ni Lam-ang ta napanna met tinan-aoan idinto ta maquitanan timmapuac aya ni Lam-ang apag iso di ngioat di ican di tioantioan a bercacan. Itan quet nagpartaang agsalsala di agdan narba ti casuuran napisangpisang di dalican. Nagsangit met ni Cannoyan ay asaoacan aya ni Lam-ang sadin ti ayan mot itan aoan pay matangdanan a busu a cararagan a mangornos ita tultulang. Napan nagbiroc itan ni babai a Cannoyan idinto ta inna masapulan ni lacay Marcos a batucan. Napanna met siningdanan di purao aya a caoitan di upa a carurayan ni babai aya ni Cannoyan.

42 • LAM-ANG

LAM-ANG • 43

Casta met nga inna inoccoran di asoda a burburan a pasaqui nga ulayan napanna ida inobban da carurayan quen ulayan nagrobuat dan a napan.

Quinona met di caoitan amin daguita tultulang iruarmo a di agtantan nga aoan pagcurangan iti uray maymaysa a tolang tapno maisubli met ti biagnan.

Ta idinto a inna nagtengan di napanan aya ni Lam-ang quet dagus natompongan dan di pagan-anay aya ni Lam-ang nagsangit ni Cannoyan quet napalalo a leddaang nan.

Idinto ta aoan ti natdan inarisamsamna daguiti tolang aoan ti inna nagcurangan quet idinto nga aoan curang di tulang aya ni Lam-ang castoy ti inna insaoang.

Quinona di manoc a caoitan apo dica madanagan ta no ni apo ti cunam agbiag a di agcurang no inda la quet maquitan ti dagup ti tultulangnan.

Oh apoc a Cannoyan ita bidangmo ulesam man quet apaman a maulesam digusem a tal-licudan.

Bimmatoc met itan ni lacay Marcos a batucan saanna a napuntaan piniduana manen ti napan natomtonganna daguiti tultulang nga intacqui daydi ican. Daydi manoc a carurayan masirib met la unay ta ammona laeng a padlesan ti inda pagbanbanagan da sinanlalaquin Lam-ang quen sinanbabain Cannoyan.

Timmaraoc ni Cannaoan namagpag ni carurayan nagcutidan daguiti tulang quet simmublat met itan Daydi aso nga olayan timmagoob iti naminduan sana met quinarucayan dagup daguiti toltolang. Iti itedco a partaang di tolang aya ni Lam-ang nagbiag a di nagcurang quet bimmangon metten ditan. Apunay ti turogco itay asaoac a Cannoyan iti turogco a nargaang ta pito nga aldao itan iti dita panagcaiddan quet ilioco toy napalaluan.

44 • LAM-ANG

LAM-ANG • 45

Turogco conam gayam ta intacqui naca tay ican a tioantioan a bercacan ta daydi partaangco caniam isot innac nagsangsangitan ay asaoac aya ni Lam-ang.

Idinto ta nacasangpetdan quinona ni Lam-ang rebbengna a tandanan toy lacay a batucan ta iti pirac lipusemman asaoac nga Cannoyan.

Ta diac la maturayan asaoac a Don Lam-ang yaoatmo man ta imam ta napalalo unay ti ilionan ni babai nga Cannoyan a imbatim nga asaoan.

Daytoy ti nagtungpalan ti panagbiag ni Lam-ang nga asaoa ni Doña Ines Cannoyan quet nagbiag dan a sinanam-ay.

Napasagda nga duan natuangda a cas padulan iti ilioda nga napalaolan casta met ni Lam-ang naguinnilioda nga duan quen babai aya ni Cannoyan. Quinona met ni Lam-ang iti iliona a napalaluan itoy manocco a caoitan quen tay asona a burburan quen manocna a carurayan inongngoanna amin idan. Quet idinto ta castan ta nalpas ti inniliodan nagrubuatda a napan ta intay coma sangpetan tay balayta a inulogan casta met a napandan.

(Gibusna)

L AM-ANG Pakasaritaan ti Panagbiag ni Lam-ang nga Asawa ni Donia Ines Cannoyan

Ti bersion ni Leopoldo Y. Yabes

48 • LAM-ANG

LAM-ANG • 49

O, naslag a Dios Espiritu Santo silawam, Apo, ‘toy panunotko tapno mapudnoak ti panangipalawagko ti pakasaritaan ti maysa a tao.

Ket idinto ta kastan, daytoy babain Namongan inna dita napanunotan ti aramidenda a balitang.

Idi panawen nga un-unana adda dua nga agassawa a nabiit pay ti panangawatda iti matrimonio a nangina.

Kinunana dita nga insawang “Ay, asawak a Don Juan, inka koma pumukan itay aramiden a balitang.

Iti pannagna ti aldaw di nabayag daytoy babain naginaw ta nadanonen ti panagbungan daydi sakramento nga inawatdan.

“Inka koma imatangan di immulata a kawayan idiay Bantay Caparisan, ket inka koma pukanan.

Nadumaduma a bungbungan ti inna ditan masarsaramsam: salamagi a marabamban, pias ken daldaligan

“Rebbengna unayen ita ti inta panagsagana kadagiti maikanada nga aruaten no sumngay ‘toy bunga,

Niog pay a lulukoten bayabas a pariggalsem sua ken lulukisen ket dagitoy met ti inna sidaen:

“Tapno ditanto mabiglaan no madanon ti iruruarnan adda met saganan a balitang a rumbeng a pagiddaan.”

Panapana ken maratangtang, ar-arosip ken aragan tirem a tinuktokan pasayan a kinalapan;

Nagrubbuat met a napan ni asawana a Don Juan; ket idinto a nagtengannan linikmutna ‘di kawayan.

Pingpinggan ken im-imuko, luslosi ken pukpuklo, leddangan pay ken suso, ta isu dagitoy ti inna kagusto.

Sana met pinayapayan di angin nga inna ragutan, tudo pay a bumayabang ulep arig a teppang.

Idinto ta magtengna ti pito a bulan daydi sikogna, napalalo ti ay-ayatda ta adanin ti panagpasngayna.

Kimat ken sal-it agkakamakam sinirokda ‘di kawayan; kasla narabaraban a buok ‘di kawayan.

50 • LAM-ANG

LAM-ANG • 51

“Ay, naalas, kababain man no awitenka a kawayan”--immuna daytoy kawayan ket simmaruno ni Don Juan.

Ket awan lat’ nakapaltot gayam. adda man nalagipdan daydi baket nga ar-arukutan nga awan pigsat’ ramramaynan.

Idinto nga inna nagtengan ‘di balay nga inna inulogan, naguurnos dagitoy kawayan iti arpad ‘di arubayan.

Ket idinto ta mapaltotnan ni inan babai Namongan, maysa a lalaki ti rimmuar; ket agsao met daytoy ubing itan:

Ket kinuna di babain Namongan, “Ay, asawak a Don Juan, daytay man tungo ti agdalagan a sagat ken gasatan.

“Ay, ina ngamin Namongan, no innakto pabuniagan tinto Lam-ang kaniak maipanagan, ket ti manganak ni Lakay Gibuan.”

“Dangla ken bayabas nga inukisan, ket inka met koma gumatang itay dongdong ken dalikan ta isu ti pagdadangan.

Ket idinto ta nabuniagan nagsaludsod met piman ken inana a Namongan ni amana a nagutangan.

“Ti digusko nga agdalagan ken banga ti maymaysan tapno adda pangikkan iti kadkadua ti anaktan.”

“Ay, ina, sumaludsodak man no adda amak wenno awan, no subbotak wenno saan, wenno nasudi met ti tinaudan.”

Ket idi napaaddana amin dagitan isu met ti ipapanawnan ni Don Juan a simmurong iti karayan napan idiay Bantay Cangisitan;

Ket simmungbat ni Namongan, “Ay, anakko ngamin Lam-ang, no ni amam ti kunam, addaka pay laeng ditoy tian idi pimmanaw giniddatonan.

Ta napan nakidangadang kadagiti Igorot a burikan. Isu metten a pasngayan ni Namongan daydi nabukelda a daran. Awan ti dida maayaban a mangilot a parteran ni Lakay Marcos a batukan, ni Alisot ken Pas-ho a nabaknang.

“Isu ti kaawannan ta gubat ti inna napanan iti ili a Kaigorotan Igorot a burikan.”

52 • LAM-ANG

Kinuna met ni Lam-ang, “Ay, ina a Namongan, daytoy anakmo palubosam man ta innak talawatawan ti ama a nagutangan.” Ket kinuna met ni Namongan, “Ay, anakko, sinanlalakin Lam-ang, saanka a mapmapan ta marabamban ‘ta sakam ket maradagum ‘ta imam. “Ta dika pay la naitanggadan iti uneg ti siam a bulan.” Nagpasig laeng napan ni sinanlalakin Lam-ang. Gubat ti inna napanan iti ili a Caiggorotan ta inna talawatawan ni amana a naggapuan. Nangibulsa iti bato ti sagang, kasta met ti tangraban, bato pay ti lawlawigan, kasta met ti bato ti musang. Dinalanna ti kabarrawasan, kasta met ti kaboloan, kasta unay ti inna pamay-an daydi mutia ti gayaman. Idinto ta inna maasitgan ti lungog ti karayan ket dagusna a nakitan ‘tay kayo a kadadakkelan.

LAM-ANG • 53

Isut’ inda pagranransuan dagitay Igorot a burikan ket ditoy isut’ inna pagsaedan ti tao nga inna kabakal. Inwarasna met ti matanan ket dagusna a naimatangan daytay ramut a tagaang a mabalin a paglutoan. Dinagusna nga ininnawan ket sana met pinisukan daydi bangana a maymaysan bangat’ kaibaan, mailak-amnat’ awan, ti adda iti ngalay ti dalan. Idi nalpas a nangan kinunanan ni sinanlalakin Lam-ang, “Sangailien daytoy kinnan a grasia a pakabsogan.” Inawidnat’ kalasagnan impanna met iti sikigan, intugkelna met di gayang iti yan ti sakaanan. Inuksotna met di kampilan iti bukala a pagtalkan, ket nakaridep met ditan ni sinanlalakin Lam-ang. Immayto met itattan ti partaan ni amanan; ket adda nagkuna piman iti tagtagainep ni Lam-ang: “Ay, pagayamko a Lam-ang, darasem ket ti ‘apan ta madamada a ramrambakan di bangabanga ni amam.”

54 • LAM-ANG

LAM-ANG • 55

Nagbaringkuas met ni Lam-ang, innalana met dagitoy igam, ket nagrubuaten a napan, pagna laeng a pagnan.

“Dardarat ken Padang, idiay balbalay iti Nuevan, idiay Dogodog ken Tapaan, idiay Momoocan ken Cawayan,

Ta idinto kan’ a magtengnan ti bantay a kangisitan idiay Mamdili ken Dagman, dimmagus iti tallaongdan.

“Idiay Amangabon ken Gambang, ditoy Lipay ken Capariaan, idiay Sumadag ken Lucutan, idiay Tupinaw ken Bandan.

Ket inna met nakitan daydi bangabanga ni amanan, ta napanda met sinarukang nga impasango iti dayaan.

“Idiay Sambangki ken Loy-a, idiay Bacong ken Sasaba, idiay Tebteb ken Bacayawan.” Ket idinto a nabilyetian

Ket kinuna ni Lam-ang, “Ay, Iggorot a burikan, ta sumaludsodak man no aniat’ nakabasolan ni ama a naggapuan, rebbengna nga inkay’ bayadan.”

Ti inili-ili a kabangibang, matuyutoyda, aya, piman, a kasla manok a makurkoran dagiti Igorot a burikan.

Simmungbat met ti Igorot a burikan, “Ay, pagayammi a Lam-ang, rebbengna met a subliam di balay nga inulogam, no saan ket maikaduakan kadaydi lalaki, aya, nga amam.” Simmungbat met ni lalakin Lam-ang, “Ay, Iggorot a burikan, diak la mapnek gayam no dakdakay lat’ kaay-ayam, dakay Iggorot a kapitan. “Sika, Bumacas ti pangnaganan, pendaem met a suratan dagup ti masakupam tapno umayda amin agpinsan.

Apaya unay la ket ti ruaydan ta saan nga ammo ti kaadudan. Napan met ni Lam-ang inaprosan daydi bato ti lawlawigan; Limmagto a namimpinsan ni lalaki a ni Lam-ang a napan idiay katay-akan; ket pakpakupakennan Daydi kilikili ken sellang idi luppo agsidormang ken takiag a kanigid ken kanawan ni lalaki a ni Lam-ang.

56 • LAM-ANG

Idi ta lakubendan kas kalawa ti papanganan ni lalaki, aya, ni Lam-ang; ket idinto a nalakubdan, rinugiandan nga’d itan ti inda panagay-ayam. Ni lalaki a ni Lam-ang kasla tumudo iti sardam ti agdisso a gayang, arakupenna a mamimpinsan. Ta kasla umawat iti inapugan kadagiti gayang nga agsasallupang, iti di mabayag naibusandan dagiti Igorot a burikan, Iti duros, pika ken gayang ta dida laeng nadissoan ni lalaki, aya, ni Lam-ang, ket kinunana kadakuadan: “Bumalesak met itan, uksotenka met a kampilan, bukala a pagtalkan”--ket intagbatna iti dagan;

LAM-ANG • 57

Ket isut’ kaduana a napan; sa dimmuklos a namimpinsan, kasla agpatpat ‘ti nambaan agpadpada a tadem mangan, Idi agawid ken agpapan daydi igam, aya, ni Lam-ang; ket naapritda a namimpinsan ta maysa lat’ nabunaan. Ta napanna nagang-angawan, sananto ket iniggaman daydi Igorot a burikan ket kinunana kenkuanan, “Ita, agkanibusanankan!” Napanna pay ginusingan, napanna pay binuldingan sana pay piningudan, napanna pay pinukulan. Sananto ket inibbatan daydi Igorot a burikan ket dina la kinaasian nga nagang-angawan:

Ket daydi kimat iti kampilan isut’ napanna kinnan a dakkel unay a sumang, tapno dida maorasionan.

“Tapno adda pakakitaan ti partesmo ken kabagiam ket reppetek met dagitoy gayang ‘toy samsamkot’ Kaiggorotan tapno adda pakakitaan.

Ket ita, inna met kinunan, “Ay, Igorot a burikan, daanandak ngarud itan---” ket napanna pinayapayan ‘di angin a mangaragan,

“Ita, panawankan, tay-ak a nagay-ayaman---” nagrubbuaten a napan ni lalaki a ni Lam-ang.

58 • LAM-ANG

Ta napanna sinangpetan ni inana a Namongan ket kasla karayan Vigan ti nagayus a daradan dagiti Igorot a burikan. Ket idinto nga inna magtengan ti ilina a Nalbuan kinunana ken babain Namongan: “Ay, ina ngamin Namongan, “Ta sumaludsodak man no aniat’ nakabasolan ni ama a naggapuan ta innaka pay met tinalawan.” Ket insungbat met ni Namongan, “Ay, anakko ngamin Lam-ang, no ni amam, apo ti kunam, awan ammok nga inna ginuraan ta dikam’ pay met la nagsubang.”

LAM-ANG • 59

“Ay, ina ngamin Namongan, ta inta man la rautan daydiay agamang a daan a nagadigit’ gasatan nagpannubet der-an ken tinubay a bellang. “Ay, ina ngamin Namongan, alaem met 'ta arutang---” innala met ni Namongan ta napanda sinagadan ‘Di ruangan di agamang a kinatayan ken tinakian ti ipes ken lawwalawwan ti kabayagna a di naluktan. “Ta siam a tawen itan a di pay narautan ‘di pagayta a samosam, ibuan ken lagingan.

“Ay,” kinuna met ni Lam-ang ken inana a Namongan, “Dusa koma ti karbengam, naimbag la ket ta napugtoam.

“Lumanog ken lampadan, maratektek ken makan gagaynet ken balasang, kasta met ti kimmatuday.”

“Ay, ina ngamin Namongan, patitem ‘ta longgangan ta umarayat lattan dagitay addik a babbalasang, a mamindua a siam, siam a sagsisiam.

Ket idinto ta marautandan, Kinunana kadagidi napan, “Pendaenyo a rautan ti tunggal maysa a nagan ta kukuana marautannan.”

“Ta ‘apandak koma gulgolan ‘diay Karayan Amburayan; ‘toy buokko nga immarangan ta naatipukpukan idi bakal a nagmalem kalman.

Ket idinto ta nakarautdan iti nasurok a sangabaar ni Lam-ang kinunana manen, “Ay, addik a babbalasang, reppetenna, awitennan.

60 • LAM-ANG

LAM-ANG • 61

“Alaenyo met itan di surusor a galimban, sumukitkay met ita beggang a pagaron iti arutang.

Di tudo a bumayangbang ken ulep nga arig a teppang, kimat ken sal-it agkakamakam ngem nagrigat laeng a naiddepan.

“Ay, addik a babbalasang, isubliyonto met ta beggang ta manayon a pategnan ta beggang ti patikalang ket idiay Karayan Amburayan ti intay pagdidigusan.

Ket kinuna ni lalakin Lam-ang, “Ay, addik a babbalasang, alaenyo met piman di surusor a galimban ta inkay met kaudan sadak man gulgolan ditoy tengnga ti karayan.”

“Ta isut’ pakadamagan iti buaya a kadakkelan, ta innak la koma makiay-ayam ken buaya a kadakkelan.” Ket nagrubuatdan a napan Idiay Karayan Amburayan. Iti igid daytoy karayan, inwarasna di matanan, dagusna met a nakitan di aribukbok daydi buayan. Ket kinuna ni Lam-ang, “Ay, addik a babbalasang, puoranyo dayta arutang.” Ket idinto a dida mapuoran, Pinayapayan ni Lam-ang daydi angin a kapigsaan gimmil-ayab di arutang; ti asuk nakakaskasdaaw, nagderraaw ti i-San Juan. Nagtaray ti i-Bacnotan ta kunada met nga uram. Ket idin ta dida masebseban, ni Lam-ang inna pinayapayan

Ket idinto ta magulgolandan ni lalakin a ni Lam-ang, natubaan ti bagsang, simmang-at ti bukutan udang a rawayrawayan, ket timpaw amin a kampan, igat a kasta a ruay. Ket kinuna ni lalakin Lam-ang, “Ay, addik a babbalasang, didak koma segseggaan ta bumatokak maminsan ta innak makiay-ayam ken buaya a kadadakkelan, ta inkam agpadasan.” Bimmatok aya ni Lam-ang saanna a napuntaan ta bimmaba ‘toy buayan, simmurong met ni Lam-ang kasta met a simmurong ni buayan, nagpababa met ni Lam-ang.

62 • LAM-ANG

Ita nagkitadan, rinugianda ti nagdangadang; nakaluksaw ni Lam-ang, dinuklosna a naminpinsan, imbukotna daytoy buayan nga imbangkag aya ni Lam-ang. Ket kinunana kadagiti babbalasang, “Ay, addik a babbalasang, alaenyo met ta ngipennan, ket dagusenyo a paputikan ta isut’ anib iti dalan. “Ay, addik a babbalasang, no itan ket rebbengnan nga intay pay met sublian di balay nga inulogan.” Ket idin a makadanondan kinunana ken babain Namongan, “Ay, ina ngamin Namongan, ta inka man met ida tangdanan dagitoy addik a babbalasang, pisos maysa nga addang iti agawid ken agpapan.” Ket idi ta natangdanandan: “Ay, ina ngamin Namongan, inka man met lukatan dayta despensa a maikaduan, ta iruarmo koma, inan, di kawesko a kapapatgan. “Ta mamlesak awan kurang kadaydi kalson a ginalonan ken bado a sinombraan, panio a sinulsolan, a napandan sinambirian dagitoy addik a babbalasang.”

LAM-ANG • 63

Ket idi ta nalpas daytan: “Ina, inka man met a lukatan diay maikatlo a despensan, ta iruarmo met itan di balitok a bulawan. “Siam a kakawikawan a bumtak no mainitan, ti init a makayangyang a mamapudot dapan a tawid a nagtawidan ti apot’ tumeng ken dapan. “Ta innak koma singdanan toy puraw a kawitan, manokko a karurayan ken asok a burboran pasaki nga olayan a nakaay-ayat ti buyadan. “Ta innak koma makiay-ayam idiay ili a Calanutian, ta isut’ pakadamagan ken Doña Ines Cannoyan; “Ay, nalinis a balasang, ta siam kan’ a lalabayan ti inna narugsakan iti maysa a sardam.” Ket kinuna met ni Namongan, “Ay, anakko lalakin Lam-ang, apo, dika pay ‘apan, ta sikanto la ket a kitan ti inna pagayatan ni Doña Ines Cannoyan.

64 • LAM-ANG

“Ta adu kan’ ti babaknang, kakastila kan’ pay ti mapan, ket awan lat’ inna paggustuan; sikanto la ket a kitan ti inna pagayatan ni Doña Ines Cannoyan.

LAM-ANG • 65

“Ta innakanto pay ket suyatan ‘tay isbo a sinayugan, ket sikanto ti maas-asian no inkanto mababainan.” Daytoy met ti inda insawang ‘toy puraw a kawitan, ken manok a karurayan, ken pasaki a puraw:

Ket simmungbat met ni Lam-ang, “Ay, ina ngamin Namongan, innak laeng a di agkurang, ta innak makiay-ayam idiay ili a Calanutian, ta bareng innak pagayatan ni Doña Ines Cannoyan."

“Apo ngamin Namongan daydi dardarepdepmi idi kalman manugangmo a di agkurang ni Doña Ines Cannoyan.”

Simmungbat manen ni Namongan, “Ay, anakko ngamin Lam-ang, no asawa, apo, ti kunam, immaduan a babbalasang iti uneg daytoy a pagilian, mangpilika man ti paggustuan ken pagayatan.”

Kinuna ngarud ni Lam-ang, “Ina, ta lana iruarmo man, di lana a kassinglag idi kalman, ta innak koma lanaan ‘toy manokko a karurayan, ta agbestidokami a mapan idiay ili a Calanutian.

Daytoy met ti sinaonan ni sinanlalakin Lam-ang, “Ay, ina ngamin Namongan no dayta, ina, ti kunam,

“Ay, ina ngamin Namongan ina, yawatmo man daydi balitok a bulawan a siam a kakawikawan.”

“Awan lat’ innak pagayatan kadagita nasaom a babbalasang; ket dinak taltalaanan ta innak a di agkurang.”

Ket idinto ta naawatnan daydi balitok kinawikaw, napanna piman siningdanan daydi puraw a kawitan,

Daytoy met ti sinaonan ni babain Namongan, “Anakko ngamin Lam-ang, Apo, dika mapmapan,

Kasta met nga inna siningdanan di asona a burburan a pasaki nga olayan, ket idinto nga inna nasingdanan, nagrubuatdan a napan.

66 • LAM-ANG

Inubbana met di kawitan a manok a karurayan, ket itan, kinuna ni Namongan, “Ay, anakko ngamin Lam-ang, Dios ti kumuyog kenkan. “Aluadam met ti pagnaam iti dalanmo a mapan, ta dika met pangduaan ti lasatem a pagpeggadan.” Ket idin inna giniddan ti nagrubuaten ni Lam-ang, a napan idiay Calanutian nga ili ni Doña Ines Cannoyan. Ket kinuna met ni Lam-ang ken ni inana a Namongan, “Ay, ina ngamin Namongan, Dios ti agbati kenkan.” Ay, pagna laeng a pagnan, ket idi a magudduana ti dalan, isu met nga inna nasarakan ni lalaki a Sumarang a nagmatat’ kasla pinggan ket nagagong dua a dapan. Daytoy ti insawang ni Sumarang: “Ay, gayyem lalakin Lam-ang, sadino, aya, ti papanam a bakir nga inka panganupan, ken bantay nga inka pangatian, o, gayyemko a Lam-ang?”

LAM-ANG • 67

Kinuna met ni Lam-ang: “Ay, gayyemko a Sumarang, ta agsaludsodak man no sadino met ti naggapuam a daga a napanam ken ili a nagpaspasiaram?” Kinuna met ni Sumarang, “No dayta, gayyemko, ti kunam, naggapuak amianan, idiay ili a Calanutian, ta napanak nakiay-ayam ken Doña Ines Cannoyan.” Kinuna met ni Lam-ang, “No daytay a napanam, isut’ gandatko ken gagaran, pagayamko a Sumarang.” Ket simmungbat ni Sumarang: “Ay, gayyemko a Lam-ang, dika la patpatuloyanen, ta sikanto la ket a kitan ti ‘apanna pagayatan ni Doña Ines Cannoyan. “Immaduan babaknang ken senyores a kakastilan, ket awan lat' inna tinan-awan ni Doña Ines Cannoyan, ay, pagayamko a Lam-ang, dika pagpatuloyanen ti mapan.” Kinuna met ni Lam-ang: “Ay, pagayamko a Sumarang, ta itan agsinatan ta innak la makiay-ayam idiay ili a Calanutian ta bareng innak pagayatan ni Doña Ines Cannoyan.”

68 • LAM-ANG

LAM-ANG • 69

Kinuna ni Sumarang: “Ita, kanibusanam, ta umayen ket daanam dagitoy ig-iggamak nga igam, ta anno lan dika mapadaanan, toy igamko a sinimaan.”

“Ay, pagayamko a Sumarang, umayen ket daanam, ta no dika masiputan, bagimto ti maiwalang ket kakaasinto ti mapanawam, ay, ipakpakadak kenkan.”

Kinuna met ni Lam-ang: “Umanay ti pagayatam, gayyemko a Sumarang, ta adtoyak a madadaan.”

Napanna pinayapayan di angin a mangaragatan, isu met ti inna igigiddan nga imbulosna daytoy gayang.

Imbulos ni Sumarang daydi ig-iggamanna a gayang dinagusna a tiniroan ni gayyemna a Lam-ang.

Siam a katurodan ti napanna nagballasiwan nga intayab daydi gayang ni lalaki a Sumarang.

Sinippaw met ni Lam-ang, kasla immawat iti inapugan ti sinalungsong ti balasang a gawed a labilaban.

Ket kinuna ni Lam-ang: “Dayta ti nagtungpalan ti kadakes ti kadawyan. Ay, pagayamko a Sumarang, itan inta agsinan, ket dagus a panawankan ditoy lugar nga inta nagay-ayaman.”

Ta inallawatna met itan tay kikit ken pattungagan, imballawesnat’ naminsiam idi tengnged ken likudan, ket sana insawang: "Ay, pagayamko a Sumarang, ita, agsubli daytoy gayang ta diak kayat ti makautang ta napudot daytoy iniggaman, nalamiis met toy butagan daytoy pika nga iniggaman.

Napanna met inubban di puraw a kawitan, sa nagrubuat a nagnan ni sinanlalakin Lam-ang. Pagna laeng a pagnan, ket inna met nasungadan ti balay ti balasang a Saridandan a nagkuna kenkuanan: “Ay, kaka ngamin Lam-ang, kaka, dumagaska man, darasem koma ti umaddang,

70 • LAM-ANG

LAM-ANG • 71

“Ta inta man la agabrasan, ta napalalo ti iliwnan ni babai a Saridandan nasaksakit la toy matan nga agpadpadaan kenkan ditoy tawa nga akimparang.

Idinto nga inna nasungadan daytoy ili a Calanutian, nasdaaw met ni Lam-ang iti kaadu ti agay-ayam, saanmo nga ammot’ kaduam iti ruayda napalaluan.

“Nagango daytoy maman a nagyan ditoy bandehan nga idadaanko kenkan, kaka, sinanlalakin Lam-ang, sumaludsodak man, sadino, aya, ti naggapuam?”

Mabalin a talaytayan ti ulo dagiti agay-ayam naimbag a bunubonan ti nagitugkelan iti gayang, ket mabalin met a raepan ti tupra dagiti agay-ayam.

Simmungbat met ni Lam-ang: “Ay, adik a Saridandan, no saludsodem ti naggapuan, ni ama a nagutangan ken ni ina a Namongan.

Kinuna ni Lam-ang, “An-anuek la ngata itan ti umasideg idiay dennanan idiay nabangon a kallangan, nga inna pagpaspasiaran ni Donia Ines Cannoyan?”

“Ay, babai a Saridandan, dinak koma gawgawidan ta mapanak a di agkurang iti ili a Calanutian, ta bareng innak maimatangan ni Doña Ines Cannoyan.” Kinuna ni Saridandan, “Apaya, umaykan, kakan, ta dinak la pagustuan iti dawatko tarigagayan.” Nagrubbuaten a nagnan ni lalaki a ni Lam-ang, nagpasig laeng a napan tapno matungpal gagaranan.

Ay, immus-usok gayam a limmiplipit ni Lam-ang iti saksaka dagiti agay-ayam inggana ti dina nagtengan ti tengnga di paraangan di balay ni Cannoyan. Indissona di manoknan di puraw, aya, a kawitan, namampag iti naminsan ket natuang di kallangan isu met ti itatan-awnan ni Donia Ines Cannoyan. Nagtaguob itan di asona a burboran, napabaronat’ daan napaaddanat’ awan di asona a burboran.

72 • LAM-ANG

LAM-ANG • 73

Daytoy ti inna insawang di baket ken ni anaknan, “Ay, anakko a Cannoyan, agbestidaka man ta adda aya ni kakam a ni lalakin Lam-ang.”

Idinto a nakatugawdan, kinuna ni Cannoyan, “Ay, ina ngamin Unnayan, ina a nagutangan, ta inka man la pisukan tay banga ti maymaysan,

Idinto ta nakabisti itan, immulog ni Cannoyan, ket idi inna nagtengan ti tengnga ti paraangan,

“Kasla banga ti kaibaan a mailak-amna ti awan nga uray adda iti dalan, ta rebbengna nga isaganan ti inna aya pannangan ni kaka, lalaki Don Lam-ang.

Nga agturong aya ken Lam-ang, nabainanda amin ditan dagiti Kakastila ken babaknang nga adda a mangar-arubayan. Ay, kinuna ni Cannoyan, “Kaka ngamin Lam-ang, darasem ta umaddang, ta yawatmo ta imam, ta inta man la agabrasan ta napalalo ti iliwnan ni babai a Cannoyan. “Ay kaka ngamin Lam-ang, ta inta man idiay ayan diay balay a tinaleban a bumtak no mainitan, ta bulo ti natinongan iti sirok kayo a kadakkelan.” Idinto ta nakaulidan, kinuna ni Cannoyan, “Ay, ama a nagutangan, iruarmo man itan tay palangka a dinoradoan a balitok a bulawan a pinanday ti i-amianan.”

“Ama a nagutangan, ta inka man met kurkuran daytay manok a kapon man, daytay innak idadaan iti yaayna ditoy panagpasiar ni kaka, aya, Don Lam-ang.” Idin ta nakalutodan, simmangoda a nangan iti tengnga di lamisaan, ket di kammeten ni Lam-ang isu met ti pagkammetan ni Donia Ines Cannoyan. Ket daydi pagkiddisan ni Donia Ines Cannoyan isu met ti kiddisan ni sinalalakin Lam-ang; Daydi pagigupan ni Lam-ang isu met ti inna igupan toy nasingpet a balasang a sinan babain Cannoyan.

74 • LAM-ANG

LAM-ANG • 75

Idi nalpas ti kaan kinuna ni Cannoyan, “Ina ngamin Unnayan, inka man idiay inaladan,

Daytoy met ti sinaodan dagitoy baket ken kalakayan, “Ay, anakmi ngamin Lam-ang, no inkanto matutopan

“Ta inka man la gatudan diay gawed a labilaban, nga umisem no asitgan ket kumidday a gatudan.

“Ti dagup ti ibagami kenkan, asawaem ni Cannoyan; ket no dikanto madaeran ti dagup ti ibagami kenkan, dikanto koma lumdaang.”

“Ay, ina ngamin Unnayan, ina, pumuroska man ti bua a garasigasan nga agkatawa a purosan, ta intay man pamamaan ni lalaki, aya, a Lam-ang. “Ina ngamin Unnayan, ina, agdublaka man iti tabako a batekan a mulat’ daya ti Cagayan.” Idi nalpas daytan, daytoy met ti sinaodan ni amana ken ni inanan, “Ay, anakmi ngamin Lam-ang, apo, aniat’ gagaram ken gandatmo nga inayan?” Daytoy met ti sinaonan toy manok a karurayan a puraw a kawitan a manok, aya, ni Lam-ang, “Umaykam, apo, koma makiyaman ken anakyo a Cannoyan. “Apo, no ania ti kunam, umaykam mangabalayan”--daytoy ti kinuna piman di manok a karurayan.

Kinuna met di karurayan, “No dayta, apo, ti kunam madadaan ni Lam-ang iti uray ania a pagayatam.” Kinuna met di kalakayan “Ay, anakko ngamin a Lam-ang, iwarasmo dayta matam, iti tengnga toy inaladan balitok amin ti talaytayan. “Isu amin a landagan balitok a bulawan. Ay, anakko ngamin Lam-ang, iwarasmo dagita matam. “Kitaem met ta paraangan ta dua ti sinankawitan uppat met ti sinanpamusian, dua ti sinan-udang a sumursurong iti karayan, ket balitok amin dagitan. “Ay, anakko ngamin Lam-ang, iwarasmo dagita matam, tapno inka ida maimatangan dagita gameng ni Cannoyan.

76 • LAM-ANG

LAM-ANG • 77

“Iti tengnga ti balaymit’ itan a tawid di nagtawidan, agtultulidda a duan dagiti dua a sinanlukban a balitok a bulawan nga abalbalay ni Cannoyan.

“Di pay tawidko a naminsiam iti apo iti tumeng ken dapan ken ama a nagutangan ken ni met ina a Namongan. No addanto pagkurangan ni sinanlalakin Lam-ang,

“Daytoy tektek ken gagan-ayan balitok a bulawan dagitan, isu amin a longgangan kasta met ti sallapayna.”

“Dua pay ti sasakayan a balitok a bulawan nga agbumbunag iti pinggan idiay ili a Casanglayan, ta nalpas met a naikamang iti ari idiay Puanpuan.

Kinuna nga insawang ti ina ni Cannoyan, “Ay, anakko ngamin Lam-ang, no inkanto matutuopan “Dagiti imbagami kenkan, asawaem lan’ Cannoyan no kasmo matutopan amin nga inkami intalantan.” Kinuna met ni Lam-ang, “Ina, no dagita imbagam, ina ngamin Unnayan, no dagita ti kunam, dinto pay makatakatan ti kukuak a tinawidan. “Dinto met makatakatan ti maysa a kulluoban a nagpangpaanginak lat’ itan ti binanniitan a bagsang sabali pay la ti samsam idiay ilit’ Kaigorotan.

“Isu ti partesko ken kabagian idiay ili a Casanglayan, isu ti napanna nagbiahean tay barangayko a sampan, pamay-ak adda itan, ta napan nagkarga iti pinggan.” Daytoy met ti sinaodan, “Anakmi ngamin Lam-ang, ita, rebbengmo met a sublian di balaymo nga inulogan, idiay ili a Nalbuan ta ibagamto ken inam.” Kinuna met ni Lam-ang, “Ay, ama nagutangan, ken sika, ina nga Unnayan, no agsublinto ni Lam-ang, denggenyonto nga imdengan ta agsalbaakto idiay Sabangan.” Nagpakada met ni Lam-ang idiay ili a Calanutian a pagna laeng a pagna a nagawid inulogan.

78 • LAM-ANG

Daytoy met ti sinaonan ni babai a Cannoyan, “Ama a nagutangan, ken sika met, ina nga Unnayan, “Dikay koma madanagan; intay koma arkosan intay met koma begbengan ingganat’ idiay Sabangan, tapno kasla pagkurposan.” Kinunada ken Cannoyan da amana ken inanan, “Matungpal awan kurang ti amin a pagayatam, tapno awan a pagkunaam, anakmi a Cannoyan.” Nakagteng met, aya, ni Lam-ang idiay ilina a Nalbuan ket kinunana ken Namongan, “Ay, ina ngamin Namongan, “Magmag-anka a nagtengan addaakon, ina, idiay naggapuan nga ili a Calanutian ili ni Donia Ines Cannoyan.” Ket kinunana met ni Namongan, “Anakko, kaasi ti Dios piman a di ket kasubalitan, nakaradkad la ni inam. “Anakko, agsaludsodak man no kasano daydiay napanam?” Kinuna met di kawitan a manok a karurayan, “Manugangmo a di agkurang ni sinan babain Cannoyan.”

LAM-ANG • 79

Kinuna met ni Lam-ang, “Patitem dayta longgangan, ta umarayatda man ti dagup amin a kailian, ta intay koma luganan diay dua a sasakayan. “Ta intay ida ikargan dagiti masapul nga ipaay a pagserbi iti bodaan kas iti malukong ken pinggan. “Baboy ken kalding pay, natnateng ken ikan, ken gargaret a maipaay a tumutop iti bodaan. “Patilambo ken banga pay, pariok pay ken sinublan, baso pay a paginuman, ken sarming a paganninawan.” Ket idinto a naurnongdan ti dagup ti kailian, impalawag ni Lam-ang kadagiti adda a sisasaklang: “Dakay amin a kailian, inkay met koma lumugan idiay dua a sasakayan ta umaykay met makiay-ayam iti bodak ta inkam agkasar ken Donia Ines Cannoyan.” Ket idinto a makalugandan ti dagup amin a kailian, kinuna itan ni Lam-ang, “Ay, ina a Namongan, irubuatmo met idan

80 • LAM-ANG

“Ti ikapet ni Cannoyan--di tsinelas a ginalonan a balitok a bulawan, ken singsingna a tinampukan. “Daytay pay painetenan ken dua pay a manilianan.” Innala met ni inanan binungonna amin idan ta ipanna isaganan ken manugangna a Cannoyan. Ket itan, kinuna ni Lam-ang, “Ina, intan ta inta lumugan idiay maysa a sasakayan.” Idinto a nakagtengdan idi luganda a barangay, dagus met nga inisadan di layag di sasakayan. Idinto a di magnan di dua a sasakayan, tinungpa ni Lam-ang ti kutit dagiti barangay, ket nagnada met a duan dagiti dua a sasakayan. Ket idi nga indan maasitgan ti pagdanian ti Sabangan, nagsalba met ni Lam-ang, ta isu piman ti pangammuan ni Donia Ines Cannoyan iti isasangpet ni Lam-ang. Kinuna met ni Cannoyan, “Ay, ama a nagutangan, ken ina nga Unnayan, adda gayam ni kakan ni lalaki, aya, ni Lam-ang ta nagsalba idiay Sabangan.

LAM-ANG • 81

"Ay, ama a nagutangan ken ina nga Unnayan, agrubbuattay' koma a mapan ta sabatentay koman ni sinanlalakin Lam-ang.” Dinagusda ngarud ti nagnan napanda met nagtengan daydi pingping ti Sabangan; ket adda a nadadaan ni lalaki, aya, ni Lam-ang, kinakuyogna ni inanan. Ket kinuna ni Cannoyan, “Darasem, karadkadam, kaka ngamin Lam-ang, ta yawatmo kaniak ta imam ta inta la agabrasan ta napalalo nga iliwnan ni babai a Cannoyan. “Ay, kaka ngamin Lam-ang, pasang-atem amin idan ti dagup amin a kailiam, ta mamlesda awan kurang.” “Itoy itedko a pamlesandan, ket kukuana pamlesannan,” kinuna ni Cannoyan kadagiti kailian ni Lam-ang. Daytoy met ti sinaonan ni babai a Namongan, “Ay, ina nga abalayan a seniora nga Unnayan, “Ta rebbengna itan a sangpetan di balay nga inulogan iti ili a Calanutian”--ket nagrubuatda ngarud itan.

82 • LAM-ANG

Ket idinto nga inda nagtengan di balay nga inulogan ni Donia Ines Cannoyan naginanada a padapadan. Idinto a nabigatan, Lunes ti pangnaganan, namles awan kurang ni Donia Ines Cannoyan. Ket inkapetna itan di tsinelas a ginalonan, singsingna a tinampukan ken painete a liman ken maniliana a duan. Kasta met ti inaramidnan ni sinanlalakin Lam-ang, inkapetna met piman di kalsonna a ginalonan, Ken badona a sinumbraan ken paniona a sinambirian, tsinelasna a binordaan ken kallugongna a kagrang. Itan ta nagrubuatdan, inyulog ti musiko idan, repika ingganat’ simbaan, kasla bumtak ti kampanan. Ket idi piman ta nakagtengdan idi papananda a simbaan, immulog met ditan di Padre Cura a mangkasar. Ket dagus a nagdarasdan, ket inda met itan natukaran; ket iti di mabayag itan nangrugi met ti misan.

LAM-ANG • 83

Ket idi malpas ti misan, timmakderda ket rimmuardan dagitoy nobio ken nobian a sinanlalakin Lam-ang ken sinanbabain Cannoyan. Ket kinuna ni Unnayan, “Ay, inga nga abalayan, ala ket ipagnata idan,” ket idinto nga umaddang ni Donia Ines Cannoyan Paltog maysa nga addang ket asuk, aya, ti naglinongan ti paltog, aya, ni Lam-ang, ngangani mabuong kampanan. Ta idi piman ta nagtengandan di balay nga inulogan, napan ti sangatay-akan iti kamada ni Lam-ang. Idinto piman ta kastan rinugianda ti salan amin dagiti kailian ni sinanlalakin Lam-ang, Ken dagiti met kailian ni babai a Cannoyan ta napanda met sinalan ti fandango ken sagamantikan. Ket idinto ta pasarnan nga oras ti pananglamisaan, dagiti kusinero naggaudan ket dagus a napuniandan.

84 • LAM-ANG

LAM-ANG • 85

Ket kinuna ni Unnayan, “Ay, dakay amin a kailian, inkay koma sumaklang iti naidaya a grasian.”

Ket idinto ta makaulidan, daytoy ti sinaonan ni babai a Cannoyan ken asawana a Lam-ang:

Simmango ngarud itan dagiti amin a kailian, ket nagbatog ti nobio ken nobian nagbaetanda ti lakay.

“Kaka ngamin Lam-ang, dagusem man ti magnan tapno makitak ta itsuram ken estilo ti pannagnam.

Ket kinuna ni Unnayan, “Denggenyo toy innak isawang, ta kukuana duyognan, kasta met a bungonennan nga isangpet iti balaynan.”

“Ta no addanto pangabakian, isublikanto a di agkurang iti biang ni inam nga sinan babain Namongan.”

Ket idi nalpas ti kaan sinublianda man ti nagsasalan dagitoy tao a kailian, ket awan sardeng ti salan ingganan iti sardam. Kinuna ni Cannoyan, “Ay, kaka ngamin Lam-ang, kitaek man dayta itsuram ken estilo ti pannagnam, no addanto pagkunaan isublikanto ken inam.” Nagpakadada iti saklang dagitoy nobio ken nobian, ta napalalo ti dagaang tapno makapariirdan. Kinuna ni Cannoyan ken lalakin Lam-ang, “Inta man itan agpasiar idiay nabangon a kallangan.”

Ay, immaddang met itan iti pasar ti lima nga addang, ket kinuna ni Cannoyan, “Kaka ngamin Lam-ang, “Diak la kayat ta kitam ta bukroska a bukangkang, sallakupka a pakkang, ket bukbukodam ti dalan, duriri pay ti pannagnam, ket ta buokmo mapinggoldan.” Ket simmungbat met ni Lam-ang, “Ay, Donia Ines Cannoyan, no dayta, aya, ti kunam, estilok daytoy a kadawyan a patokpatok a baknang idiay ili a Nalbuan a dayat’ ili a Nagulian. “Ay, Donia Ines Cannoyan, kitaek man met ta itsuram ken estilo ta pannagnam, amangan no maatiwkan.”

86 • LAM-ANG

Immaddang met itan iti pasar ti lima nga addang; daytoy met ti sinaonan ni sinanlalakin Lam-ang, “Ay, Donia Ines Cannoyan, diak met kayat ta kitam ta wasawas met ta sakam, sarangkinod dayta addang.” Ket kinuna met itan ni babain Namongan ken abalayanna nga Unnayan, “Ay, sumaludsodak man no kasano met ti kadawyan toy anakta a manugang, abalayanko nga Unnayan.” Daytoy met ti kinunanan ni babai nga Unnayan, “Ay, no ni Ines Cannoyan, kabus no mapalubosam, lenned no sumangpet balay. “No mapan sumakdot' karayan, pendaennanto a luktan dagiti bato iti igid karayan, ta kunananto nga udang tay aganud nga anggapan no agdakdakkel ti karayan.” Ay, daytoy met ti sinaonan ni babai nga Unnayan, “Ta sumaludsodak man daytoy anakta a manugang a lalaki ayan Lam-ang.”

LAM-ANG • 87

Kinuna met ni Namongan, “Ay, inga nga abalayan, no ni Lam-ang aya ti kunam, lutuad met no palubosam ket lenned no mapasungadan. “No mapan iti kabakiran pendaenna nga aplian ti sirok ti kakaykaywan nga inna pagturturogan.” Ket kinuna met piman ni baket a Namongan, “Donia nga abalayan rebbengna nga ipagatin idan.” Nagrubuatdan a napan, napanda amin idiay Sabangan ti kailian ni Donia Cannoyan ken kailian met ni Lam-ang. Napanda amin limmugan idi dua a sasakayan, ket idi nakalugandan ti dagup dagiti kailian, nagrubuat ket inisadan ti layag dagidi sasakyan. Ket idi a dida magnan dagiti dua a sasakayan, tinungpa met ni Lam-ang ti kutit dagiti sasakayan; nagnada ngarud a duan, alpaharo met ti inangindan.

88 • LAM-ANG

LAM-ANG • 89

Ket idi inda magtengan ti ilida a Nalbuan, kasta met a pimmundodan, bimmangkagda a padapadan, ta napanda amin sinublian ti balayda nga inulogan.

Idi masibet daytoy kapitan, daytoy met ti sinaonan ni lalaki ayan Lam-ang, “Ay, asawak a Cannoyan, ta siak kan’ ti mabatangan nga apan agbatok iti rarang.

Dagus met a nagsasalan ti kailian ni Cannoyan ken kailian ni Lam-ang; ket kinalikaguman ti kaaduan

“Iti adda a partaan sidanak a diak mangduan ta sippawennakto ti ikan, ni tiwantiwan a berkakan.

Nga isuda pay met ti sumalan dagitoy nobio ken nobian, ket kinalikaguman ni Lam-ang nga isalana ni Cannoyan.

“Ket ti tandaanam agsalanto ti agdan, marbanto ti kasuoran mapispisangto ti dalikan.”

Ket idi kasta nagsaladan iti fandango, valse ken currachan sagamantica ti Pangasinan ken pios idiay Kailokuan.

Ket idinto ta mabigatan, nagrubuaten ni Lam-ang, dinagusnan ti napan, ket apaman a nagtengan di apanna pagbatukan naguksoben, aya, ni Lam-ang.

Itan ket nagsisinadan, nabati ni Cannoyan, ta imbati ni inanan iti biang, aya, ni Lam-ang. Ket idi naisibetdan dagiti kailian, aya, ni Cannoyan, napan met itan ti madama a kapitan iti balay ni Lam-ang. Ket kinunada ken Lam-ang, “Ay, pagayamko a Lam-ang, yammok kenka itan, ta sika ti mabatangan nga agbatok iti rarang.”

Napan iti kararangan ta agnanaw, aya, ni Lam-ang, ket idi makitanan di agkarkarayam a rarang, bimmatok met ni Lam-ang ngem saanna a natumpungan. Pinidua manen ni Lam-ang ta napanna manen anninawan, ket idinto ta makitanan, timmapuak, aya, ni Lam-ang, ket apag-isu idi ngiwat di ikan, di tiwantiwan a berkakan.

90 • LAM-ANG

Itan ket nagpartaan ken asawana a Cannoyan, nagsalsala ti agdan, narba di kasuoran, napispisang di dalikan. Nagsangit met ni Cannoyan, “Ay, asawakon, aya, a Lam-ang, sadin’ ti ayanmo itan? Awan pay matangdanan a buso a kararagan a mangurnos kadagiti tulang.” Napan met nagbirok itan ni babai a Cannoyan idinto ta inna nasapulan ni Lakay Marcos a batukan, Napanna met siningdanan di puraw, aya, a kawitan, di upa a karurayan ni babai, aya, a Cannoyan Kasta met nga inna inukkoran di asoda a burburan, a pasaki nga ulayan; napanna met ida inubban di upa ken kawitan ket nagrubuatda a napan. Ket idinto nga inna nagtengan di napanan, aya, ni Lam-ang, ket idi natumpungandan di pagan-anay, aya, ni Lam-ang, nagsangit ni Cannoyan, ta napalalo ti leddaangnan.

LAM-ANG • 91

Kinuna di manok a kawitan, “Apo, dika pagdanagan, ta no ni apo ti kunam, agbiag a di agkurang no inda la ket makitan ti dagup ti tultulangnan.” Bimmatok met itan ni Lakay Marcos a batukan, ngem saanna a napuntaan; piniduana manen ti napan, natumponganna di tultulang nga intakki daydi ikan. Toy manok a karurayan masirib met la unay ta ammona laeng a padlesan ti inda pagbambanagan da sinanlalakin Lam-ang ken sinanbabain Cannoyan. Kinuna met di kawitan, “Amin dagita tultulang iruarmo a di agtantan nga awan pagkurangan iti uray maymaysa a tulang, tapno maisubli met ti biagnan.” Idinto ta awan natdan, inarisamsamna dagiti tulang ket awan inda nagkurangan; ket idinto nga awan kurang di tulang, aya, ni Lam-ang, kastoy ti inna insawang: “Ay, apok a Cannoyan, ita bidangmo ulesam man, ket apaman a maulesam dagusem a tallikudan.”

92 • LAM-ANG

LAM-ANG • 93

Timmiraok ni kawitan namampag di karurayan nagkutidan dagiti tulang. Ket simmublat met itan,

Napasagda a duan natuangda a kas padulan iliwda a napalaluan; nagin-inniliwda ngarud a duan.

Daydi aso nga ulayan, timmaguob iti naminduan sana met kinarukayan dagup dagiti tultulang.

Ket ni sinanlalakin Lam-ang, iti iliwna a napalaloan kadagitoy manokna a kawitan ken tay asona a burburan, inungngona amin idan.

Ket kas impadto di kawitan, dagiti tultulang, aya, ni Lam-ang nagbiagda a di nagkurang ket bimmangon metten ditan. Ket itan, inna insawang “Aya unay ti turogko itayen, asawak a Cannoyan; ti turogko a nargaan, ta pito nga aldaw itan iti dita panagdennan, ket iliwko toy napalaluan.”

Ket idinto ta kastan a nalpas ti iliwdan, nagrubuatda a napan ta inda sangpetan tay balayda nga inulogan. Idinto ta nakasangpetdan, kinuna ni Lam-ang, “Rebbengna a tangdanan toy lakay a batukan, ta iti pirak lipusem man, asawak a Cannoyan.

Ket kinuna met ni Cannoyan “Turogko, kunam, ngem saan, ta intakkinaka tay ikan a tiwantiwan a berkakan; daydi partaanko kenkan isut’ innak nagsangsangitan, ay, asawak aya a Lam-ang.

“Rebbengna a dungngoen itan ni manok a karurayan, kasta met ni kawitan ken aso a burburan, ta didak laeng binaybay-an, ta nalpasak koman a napukaw.

“Ta diak la maturayan, asawak a Don Lam-ang, yawatmo man ta imam, ta napalalo ti iliwnan ni babai a Cannoyan nga imbatim nga asawam.”

“Ket inna met karbengan nga agdinnungngota a duan, ay-ayaten a Cannoyan, tapno agbiagta a nadarisay, ta isut' intay tarigagayan ditoy daga a pagluluaan.”

94 • LAM-ANG

Daytoy ti pagtungpalan ti pakasaritaan ti panagbiag ni sinanlalakin Lam-ang nga asawa ni Donia Ines Cannoyan ket nagbiagdan a sinanam-ay. (Gibusna)