Lajbnicova Monadoloska Metafizika i Razmatranja o Spoznaji, Istini i Idejama

LEIBNIZOVA MONADOLOŠKA METAFIZIKA S r e d i š n j i problem i osnovno pitanje s v e u k u p n e filo­ zofije X V I I s t o l j e ć a j e s t p o j a m supstancije. S t o g a i Leibniz, p o p u t Spinoze, D e s c a r t e s a i m n o g i h d r u g i h fi­ lozofa t o g a v r e m e n a , na prijelazu iz X V I u X V I I i sve do u X V I I I stoljeće, polazi od p o j m a i p r o b l e m a sup­ stancije. O r j e š e n j u t o g p r o b l e m a ovisi d a k a k o čitava filozofska k o n c e p c i j a j e d n o g a filozofa sa svim teorij­ s k i m , z n a n s t v e n i m i p r a k t i č k i m k o n s e k v e n c i j a m a i im­ plikacijama, a o d a t l e o n d a proizlazi i n j e m u p r i m j e r e n n a z o r o svijetu. Glavni Leibnizovi filozofski p r e t h o d n i c i s v a k a k o su prije svega D e š c a r t e s i S p i n o z a koji s p a d a j u m e đ u naj­ r e p r e z e n t a t i v n i j e novovjekovne mislioce i k a o t a k v i daj u o s n o v n i p o t i c a j Leibnizovu filozofiranju. D e s c a r t e s svoju metafiziku zasniva na e v i d e n t n o s t i j a s n i h i razgo­ vijetnih s p o z n a j a , te u s k l a d u s t i m iz spoznajno-teorijskog subjekta^ iz o n o g a »ja« zaključuje na b i t a k koji j e t u z a njega u t e m e l j e n n a njegovu o s n o v n o m polaz­ n o m stavu »cogito e r g o s u m « . S p i n o z a p a k u n a p o r a da p r e v l a d a D e s c a r t e s o v d u a l i z a m i z m e đ u p r o t e ž n o s t i i m i š l j e n j a (res extensa i res cogitans, to j e s t dviju po­ sve različitih s u p s t a n c i j a ) polazi od s v e o b u h v a t n e i spe­ k u l a t i v n e d e d u k c i j e iz j e d n o g a , iz j e d n e j e d i n e sup­ stancije k a o o s n o v e svega p o s t o j e ć e g a . Leibniz p a k , u kritičkoj konfrontaciji kako s p r a m Descartesa t a k o I S p i n o z e , a u j e d n o usvajajući o s n o v n a p o z i t i v n a dosti­ g n u ć a i d e s c a r t e s o v s t v a i spinozizma, z a p o č i n j e s jed­ nostavnom, individualnom supstancijom, koju je u p r a ­ vo zbog specifionosti tog o d r e đ e n j a n a z v a o — monadom (monas je grčka riječ koja označuje jedinstvo ili ono što j e j e d n o ) . P r i t o m o n n a g l a š a v a k a k o » j e p o j a m s u p ­ stancije k l j u č d u b l j e f i l o z o f i j e « . U t o m m i s a o n u i o p ć e d u h o v n o m t r a g u r a đ a se da­ kle Leibnizova filozofska p r e o k u p a c i j a , a n a š je zada-

VIII

Izabrani

filozofski

spisi

t a k d a o s n o v n e c r t e njegove filozofije ovdje u k r a t k o izložimo. B u d u ć i p a k d a s e Leibnizovi filozofski spisi (osim »Monadologije«) ovdje po prvi put pojavljuju p r e v e d e n i na n a š jezik, a i l i t e r a t u r a o Leibnizu nije u nas previše opsežna, navest ć e m o b a r neke osnovne biografsko-bibliografske p o d a t k e o Leibnizu. Gottfried Wilhelm Leibniz r o d i o se 3. V I I . 1646. u Leipzigu, g d j e m u j e o t a c b i o p r o f e s o r p r a v n e i mo­ r a l n e filozofije n a sveučilištu. P o svojoj s m r t i (Leibni­ z u j e t a d a bilo t e k 6 godina) o s t a v i o j e z a s o b o m vrlo b o g a t u knjižnicu, š t o j e L e i b n i z u b i l a n a raspo­ l a g a n j u o d r a n e m l a d o s t i . O d a t l e j e o n c r p i o svoja p r v a z n a n j a , i to je b i o p r v i izvor njegove k a s n i j e velike z n a n s t v e n e s v e s t r a n o s t i . Leibniz je g o d i n e 1666, k a d a m u j e b i l o 2 0 g o d i n a završio p r a v n e z n a n o s t i , ali s e nije h t i o posvetiti n i t i zvanju p r a v n i k a , n i t i p r o f e s o r a p r a v a , š t o m u j e bilo. p o n u đ e n o . T e k k a s n i j e dolazi n a d v o r i z b o r n o g a k n e z a od Mainza gdje služi u svojstvu p r a v n o g i političkog savjetnika. 1672. on se nalazi u Parizu, a i d u ć e g o d i n e p o s j e ć u j e L o n d o n , gdje ga »Kraljevsko društvo« i m e n u j e svojim v a n j s k i m č l a n o m zbog njegovih d o t a d a objavljenih za­ p a ž e n i h p r a v n i h i filozofskih radova, d o k mu Akademi­ j a z n a n o s t i p o n u d i č l a n s t v o , ali s a m o p o d u v j e t o m d a n a p u s t i k a t o l i č a n s t v o , š t o j e o n o d l u č n o o d b i o . U raz­ d o b l j u sve do 1677. Leibniz je b o r a v i o u Parizu, a u m e đ u v r e m e n u b o r a v i o je t a k o đ e r u N i z o z e m s k o j gdje j e n a svaki n a č i n želio doći u d o d i r s a S p i n o z o m , k a k o bi i u n e p o s r e d n o m r a z g o v o r u s n j i m pobliže u p o z n a o S p i n o z i n u filozofsku n a u k u , š t o m u j e n a p o k o n i us­ pjelo (1676. god. i to p o s r e d o v a n j e m njegova prijatelja T s c h i r n h a u s a ) . S p i n o z a m u j e t o m p r i l i k o m d a o n a či­ t a n j e i svoju »Etiku« u r u k o p i s u . Leibniz se u P a r i z u z a d r ž a o n e k o l i k o godina, a za­ t i m se v r a t i o u N j e m a č k u gdje je u H a n n o v e r u b i o i m e n o v a n č u v a r o m knjižnice i d v o r s k i m s a v j e t n i k o m t a m o š n j e g a kneza, u službi kojega o s t a j e sve do svoje Smrti. P o r e d o s t a l o g a o n d j e j e d o b i o z a d a t a k d a napi­ š e h i s t o r i j a t t e k n e ž e v s k e ikuće, š t o m u j e i n a č e zada­ valo m n o g o b r i g a i n a č e m u j e izgubio m n o g o v r e m e n a ,

Leibnizova monadološka metafizika

IX

ali j e d i n a k o r i s t od toga b i l a su njegova s l u ž b e n a pu­ t o v a n j a po N j e m a č k o j , z a t i m u Italiju, a n e k o v r i j e m e b o r a v i o je i u Beču. U t o m r a z d o b l j u svoga života, a svojom n e u m o r n o m agilnošću n a m n o g i m znanstve­ n i m p o d r u č j i m a , Leibniz p o u z o r u n a f r a n c u s k i v e o m a p o z n a t i t a d a š n j i z n a n s t v e n i časopis » J o u r n a l des Savants«, čiji je s u r a d n i k i s a m b i o s m n o g i m svojim znanstveno-filozofskim prilozima, osniva časopis »Acta e r a d i t o r a m « , J k o j e g a p r v i svezak izlazi u Leipzigu 1682. god. N a k o n toga m n o g o j e t r u d a uložio i d u g o j e r a d i o n a t o m e d a o s n u j e n j e m a č k u a k a d e m i j u z n a n o s t i , što m u j e p o š l o z a r u k o m t e k u z n e p o s r e d n u p o m o ć Sop h i e C h a r l o t t e , kćeri h a n n o v e r s k o g k n e z a k o j a je u me­ đuvremenu postala kraljica Pruske. Tako s osnutkom Akademije z n a n o s t i u B e r l i n u 1700. god. p o s t a j e Leibniz ujedno njenim prvim predsjednikom. Ovdje s v a k a k o valja n a v e s t i j e d a n p o d a t a k z n a č a j a n za Leibnizovu z n a n s t v e n u d j e l a t n o s t u o p ć e , koji svojom k u r i o z n o š ć u ulazi t a k o đ e r u h i s t o r i j a t novovjekovne m a t e m a t i č k e z n a n o s t i . N a i m e , g o d i n e 1684. Leibniz je u č a s o p i s u »Acta e r u d i t o r u m « izložio svoju n a u k u o infinitezimalnom {diferencijalnom i integralnom) raču­ nu, a k a k o je do t o g o t k r i ć a gotovo i s t o d o b n o d o š a o i Newton, iz t o g a se z a m e t n u l a d u g a i vrlo n e u g o d n a , ne samo znanstvena, p r e p i r k a o prioritetu toga pronalas­ ka. Taj se s p o r završio na k r a j u — p r e m d a su d o i s t a i Leibniz i N e w t o n n e o v i s n o j e d a n o d r u g o m e i svaki sa svog vlastitog z n a n s t v e n o g s t a n o v i š t a došli do istih rješenja — n a Leibnizovu š t e t u , š t o m u j e u z s p l e t k e na hannoversikom d v o r u p r o t i v njega zagorčilo posljed­ nje godine života. Leibniz je u m r o u H a n n o v e r u 1716. godine. Uz Leibnizov život vezan je j o š jeoSn" svojevr­ s t a n k u r i o z i t e t . B u d u ć i da se on dopisivao i polemizi­ r a o s a gotovo svim z n a č a j n i j i m l j u d i m a svoga v r e m e n a , poslije njegove s m r t i u h a n n o v e r s k o j knjižnici saču­ v a n a je njegova k o r e s p o n d e n c i j a s više od t i s u ć u osoba i s o k o 15.000 p i s a m a , š t o su v e ć i n o m p i s m a znanstve­ nog, filozofskog, političkog i p r a v n o g a k a r a k t e r a i sa­ d r ž a j a . U t i m p i s m i m a s a d r ž a n a je, m o ž e se reći, go-

X

Izabrani

filozofski

spisi

tovo. čitava njegova filozofska k o n c e p c i j a , a p o r e d toga i m n o g e njegove z n a č a j n e z n a n s t v e n e p o s t a v k e . U o v o m i z b o r u Leibnizovih filozofskih spisa t o ć e b a r djelomi­ č n o doći d o izražaja. Glavna i n a j z n a č a j n i j a Leibnizova djela, j e s u : »Discours de Metaphysique« ( R a s p r a v a o metafizici, 1686), u kojoj Leibniz po p r v i p u t p o k u š a v a izložiti svoju filozofsku, m o n a d o l o š k u k o n c e p c i j u i n d i v i d u a l n e s u p s t a n c i j e , p r e m d a — š t o ovdje valja p o s e b n o nagla­ siti, a š t o se t a k o đ e r o d n o s i i na o s t a l e r a n i j e Leibnizove spise — to dolazi do izražaja s a m o s a d r ž a j n o , to j e s t p o s v o m o s n o v n o m smislu, ali j o š n e i t e r m i n o l o š ­ ki d o k r a j a r a z r a đ e n o , t a k o da se i s a m p o j a m m o n a d e t u j o š n e pojavljuje. U m j e s t o p o j m a m o n a d e u t i m s p i s i m a u p o t r e b l j a v a Leibniz p o j a m »jedinstva u m n o ­ štvu«. Z a t i m v a l j a s p o m e n u t i S y s t e m e n o u v e a u d e l a nature et de la communication des substances« (Novi s i s t e m p r i r o d e i veze s u p s t a n c i j e , 1695); — »Nouveaux essais s u r l'entendement humain« (Novi eseji o ljud­ s k o m r a z u m u , 1 7 0 4 ) , š t o i h Leibniz n i j e želio izdati zbog s m r t i J o h n a Lockea (1632—1704) u to v r i j e m e , k o m e su bili u p r a v l j e n i i s k o j i m on ovdje r a s p r a v l j a i p o l e m i z i r a p o r e d ostalog o o s n o v n o m p r o b l e m u u r o ­ đ e n i h ideja, s r e d i š n j e m s p o r n o m p r o b l e m u u p r e p i r c i i z m e đ u empirista i racionalista, pa je to Leibnizovo djelo i z d a n o p o s m r t n o p o prvi p u t t e k 1765. g o d i n e ; т - »Essais d e Theodicee« (Pokušaji o p r a v d a n j a boga, 1710, a p u n i n a s l o v glasi: »Essais de T h e o d i c e e s u r la b o n t e d e Dieu, l a l i b e r t e d c l ' h o m m e e t l'origine d u mal«); — »Monadologie« (Monadologija, 1714), posve­ ć e n a p r i n c u E u g e n u S a v o j s k o m , u kojoj je Leibniz sa­ žeto iznio svoj sistem, k a o i slično u s p i s u »Principes de la n a t u r e et de la grace« (Principi p r i r o d e i m i l o s t i , 1714). — P o r e d toga p o s t o j i čitav niz š t o većih š t o ma­ n j i h Leibnizovih r a d o v a r a z l i č i t a k a r a k t e r a , a od spo; m e n u t e k o r e s p o n d e n c i j e v a ž n o je naglasiti njegovo do­ pisivanje i d i s k u s i j u s p o z n a t i m filozofima i znanstve­ n i c i m a k a o š t o su: A r n a u l d , Bayle, Ciarkc, d c Volder, J. B e r n o u i l i , V a r i g n o n , H u y g h e n s , r H o s p i t a l i d r u g i .

Leibnizova

monadološka

metafizika

XI

Leibnizovu j e f i l o z o f i j u k a s n i j e s i s t e m a t i z i r a o Chris t i a n Wolf (1679—1754), i o n a o v a k o izložena u t j e č e u X V I I I stoljeću n e s a m o n a n j e m a č k e filozofe, p a t a k o i na K a n t a sve do njegovih k r i t i č k i h spisa. O s i m to­ ga polazeći od o s n o v n i h p o s t a v k i Leibnizove filozofije n a p i s a o je A l e x a n d e r Baumgarten (1714—1762) svoje djelo »Aesthetica« (1750), č i m e se po p r v i p u t u hi­ storiji filozofije t a j p o j a m u p o t r e b l j a v a za n a u k u o lijepom i umjetnosti. U p r v o m r a z d o b l j u Leibnizova filozofiranja i u nje­ govim p r v i m r a d o v i m a n e s a m o d a j e vidljiv P l a t o n o v , Aristotelov, P l o t i n o v u t j e c a j k a o i pozivanja njegova na n e k a d o s t i g n u ć a s k o l a s t i č k e filozofije i teologije, nego se Leibniz i explicite poziva na te i d r u g e filozofe, a i u s v o m filozofskom i z n a n s t v e n o m r a d u on je i s p r v a up­ r a v o gorljivi p r i s t a l i c a m o d e r n e mehanističke teorije. M e đ u t i m , o s n o v n o j e z g r o njegove m i s l i k a o i p r a v i p u t njegova filozofiranja i d u p r i m a r n o s m j e r o m š t o s u g a z a c r t a l i D e s c a r t e s i S p i n o z a . Može se štaviše r e ć i da se Leibnizova i n t i m n a p r e o k u p a c i j a n a z i r e u p r a v o u o s n o v n o m z a d a t k u š t o ga on sebi p o s t a v l j a : da se u b i t n o m p r o b l e m u r a z r a č u n a p r i j e svega s Descartesovim i S p i n o z i n i m p o j m o m s u p s t a n c i j e , b u d u ć i da ga n i j e d n o o d njihovih o d r e đ e n j a tog p o j m a nije zadovo­ ljavalo. Z a t o Leibniz p r i j e svega o d b a c u j e D e s c a r t e s o v o či­ sto m e h a n i č k o s h v a ć a n j e m a t e r i j e , p o 'kojemu j e ma­ terija a p s o l u t n o i d e n t i f i c i r a n a s p r o t e ž n o š ć u i u vezi s t i m g e o m e t r i j s k i k o n s t r u i r a n i m i k o n c i p i r a n i m pro­ s t o r o m , a t o znači k a o m r t v a m a s a i z v a n a p o t i c a n a n a k r e t a n j e . O n o n o v o š t o Leibniz o v d j e u v o d i , i š t o je na svoj n a č i n e p o h a l n o , k a o š t o će se vidjeti u d a l j e m n a š e m izlaganju, a p o s e b n o s o b z i r o m na njegov p o j a m m o n a d e , j e s t e to da Leibniz u o d r e đ e n j e s u p s t a n c i j e u v o d i s a d a pojam site. M o n a d a je t a k o za Leibniza shva­ ć e n a k a o aktivni, s a m o d j e l a t n i a t o m Ikoji nije n i ma­ t e r i j a l a n n i p r o t e z a n , j e r p o Leibnizovu mišljenju nije m o g u ć p r o t e ž n i a t o m , koji n e b i b i o djeljiv, b u d u ć i d a protežnost po svom b i t n o m određenju pretpostavlja prije svega djeljivost. O n o p a k š t o je nedjeljivo i ak-

XII

Izabrani

filozofski

spisi

tivno, u j e d n o j e j e d n o s t a v n o , d a k l e i n d i v i d u a l n o , t e j e u p r a v o i n d i v i d u a l n o s t razlog p o s t o j a n j a n e j e d n e sup­ stancije, n e g o s u p s t a n c i j a , i t o b e s k o n a č n o g m n o š t v a s u p s t a n c i j a . Do p o j m a sile, to j e s t aktivnosti, djelatno­ sti, o d n o s n o u p r a v o samodjelatnosti dolazi Leibniz — u s u p r o t n o s t i s p r a m D e s c a r t e s a p r i j e s v e g a — n a os­ novi k r e t a n j a , to j e s t u p i t a n j u o osnovi, razlogu, uzro­ ku, a t o znači u p r a v o s a m e m o g u ć n o s t i k r e t a n j a . Kre­ t a n j e n a i m e s a m o s o b o m p r e t p o s t a v l j a p r o m j e n u , ne­ što p o s t a j e d r u g o , d r u k č i j e , m i j e n j a se, t i m e s e razli­ kuje, p a s e a k t i v n o š ć u o d n o s n o s a m o d j e l a t n o š ć u po­ stavlja princip razlike k a o b i t svega r e a l n o g . Ovdje do­ d u š e Leibniz polazi o d Spinoze z a kojeg s e j e d i n s t v o nalazi s a m o u j e d n o j s u p s t a n c i j i i k o j a j e d i n a posje­ duje a p s o l u t n u zbiljnost, ali z a Leibniza, koji s u p r o t ­ n o n j e m u i n s i s t i r a p r i m a r n o n a razlici ili distinkciji, ta se dva p r i n c i p a — d a k l e j e d i n s t v o i razlika — pove­ zuju u j e d n o više j e d i n s t v o . Leibniz t o č n o vidi, i tu je o n i z v r s t a n dijalektičar, d a s e s a m o o n o što j e jedin­ s t v e n o u sebi, d a k l e i n d i v i d u a l n o i neponovljivo, m o ž e razlikovati k a k o o d drugoga, t a k o — k a o samodjelatno — i od sebe s a m a . U t o m se s m i s l u od a k t i v n o s t i n e p o s r e d n o zaključuje na i n d i v i d u a l n o s t , a individual­ n o s t k a o to j e d i n s t v o i j e d n o s t a v n o s t n e p o s r e d n o po­ stavlja razliku i m n o š t v o , o d n o s n o o n a j e s a m a t o j e d i n s t v o razlike, m n o š t v a , b e s k o n a č n o g a . Ako j e d a k l e p r e m a Leibnizu m o n a d a nedjeljiva, o n d a j e s a m i m t i m o d r e đ e n j e m u j e d n o n u ž n o individualna, p r e m a t o m e n e ­ zavisna, o d v o j e n a i različita od s v i h o s t a l i h m o n a d a , što znači d a j e d n a m o n a d a n e m o ž e izvana djelovati n a d r u g u m o n a d u , ili, k a k o t o k a ž e Leibniz: » M o n a d e ne­ m a j u p r o z o r a , k r o z k o j i bi n e š t o u n j i h m o g l o u ć i ili iz njih izići« (Monadologija, 7). O d a t l e proizlazi v a ž a n stav* u p r a v o o d l u č a n za čitavu Leibnizovu m o n a d o lošku koncepciju, n a i m e da sve o n o š t o se d o g a đ a u ; m o n a d i , m o r a b i t i proizvedeno u njoj samoj, t a k o da j e m o n a d a , k a o što s m o vidjeli, s a m o d j e l a t n a , s a m a sebi d o s t a t n a i po sebi s a m o j a k t i v n a i n d i v i d u a l n a sup­ stancija.

Leibnizova monađološka metafizika

XIII

U vezi s t i m svojim s t a v o m , koji u n o s i zbiljsku no­ vinu u novovjekovno p o i m a n j e s u p s t a n c i j e , Leibniz neu­ m o r n o p o l e m i z i r a p r o t i v D e s c a r t e s a i njegovih prista­ lica, o d r e đ u j u ć i tu a k t i v n o s t ili silu k a o »ono u sadaš­ n j e m s t a n j u što s a s o b o m n o s i p r o m j e n u u b u d u ć n o ­ sti«, te je ona j e d i n a p r a v a r e a l n o s t i o s n o v a svega š t o postoji i što postaje, dakle s a m a supstancijalnost. No, sila n i p o š t o nije k a o za D e s c a r t e s a i s t o š t o i k r e t a n j e , nego u p r a v o u z r o k ili u n u t r a š n j i p r i n c i p k r e t a n j a , š t o k a o osnova, razlog, p o t i c a j , težnja ili t e n d e n c i j a po­ stoji i o n d a k a d k r e t a n j a n e s t a j e . Utoliko su kreta­ nje i m i r o v a n j e s a m o r e l a t i v n i , d o k je sila apsolu­ t n a , to j e s t o n a je izraz ili i s k o n svega š t o j e s t . Mep đ u t i m , s u p s t a n c i j a H i a p s o l u t n e m o ž e b i t i n i prof težnost, k a p što to postavljaju descartesovci, b u d u ć i da p r o t e ž n o s t p r e t p o s t a v l j a o n o što s e p r o t e ž e , d a k l e sa­ stavljeno i m n o g o s t r u k o , a m o n a d a ne m o ž e b i t i dje­ ljiva, j e r je j e d n o s t a v n a , a s a m o n e š t o s a s t a v l j e n o mo­ že se dijeliti. O d a t l e Leibniz izvlači svoj z a k l j u č a k : m a t e r i j a , š t o ju je D e s c a r t e s p o i s t o v j e t i o s p r o t e ž n o šću, k a o a g r e g a t ili s k u p m o r a s e s a s t o j a t i o d jedno­ s t a v n i h , nedjeljivih, dakle, i n d i v i d u a l n i h s u p s t a n c i j a , k o j e n i s u n i p r o s t o r n e n i p r o t e ž n e , t e n e m o g u biti n i m a t e r i j a l n e , a t i m e se dolazi do p o j m a m o n a d e k a o »duhovnog atoma« — k a k o bi to o d r e d i o Leibniz — a t o znači z a p r a v o d o p o j m a o n o g a š t o b i s e m o g l o n a z v a t i » n e m a t e r i j a l n o m m a t e r i j o m « . M e đ u t i m , sva t a o d r e đ e n j a : j e d i n s t v e n o s t , j e d n o s t a v n o s t , nedjeljivost, i n d i v i d u a l n o s t s a m o s u f o r m a l n a , s a d r ž a j n o p a k Leibniz m o n a d u o d r e đ u j e z a p r a v o po analogiji s l j u d s k o m du­ š o m (pri č e m u analogija p o s t a j e z a njega j e d a n o d za­ kona prirode). Ta je točka veoma odlučna i p u n a je naj smisleni j ih implikacija. Iz n j e proizlaze konsekvencije od n a j dalekosežnijeg značenja, b u d u ć i da to od­ r e đ e n j e svoje p o d r i j e t l o i m a u e p o h a l n o j razlici i z m e đ u svijesti i samosvijesti, š t o je Leibniz na svoj n a č i n na­ sljeđuje o d D e s c a r t e s a . M e đ u t i m , t u o d m a h p o č i n j e i b i t n a razlika i z m e đ u Leibniza i D e s c a r t e s a . Kao što je poznato za Descartesa je aktivna samo d u š a , a tijelo je p u k i a u t o m a t . N o , d o k D e s c a r t e s u

XIV

Izabrani

filozofski

spisi

s v o m i n s i s t i r a n j u isključivo n a r a z u m u k a o najprimje­ r e n i j e m o r g a n u .spoznaje — b u d u ć i d a n a m o n daje ja­ s n e i razgovijetne spoznaje, — o d b a c u j e sve osjetilne e l e m e n t e k a o p r i v i d ili o b m a n u , d a k l e o n o š t o m u t i , z a m u ć u j e a d e k v a t n u spoznaju, p a t i m e s t v a r a n e p r e ­ m o s t i v j a z i z m e đ u mišljenja i b i t k a ( d a k l e dviju nje­ govih s u p s t a n c i j a ) Leibniz n a p r o t i v s u p t i l n o m anali­ z o m u t v r đ u j e b e s k o n a č n o m n o š t v o n a š i h d u š e v n i h sta­ n j a ili zbivanja, t o j e s t p r e d o d ž b i (percepcija) š t o po­ stoje, djeluju i č e s t o su vrlo o d l u č n e u manifestaciji d u š e i d u h a , p r e m d a ih n i s m o i ne m o r a m o b i t i svje­ sni. T a k o Leibniz čitav t a j k o m p l e k s , o d n o s n o beskon a č n r * h i z p r e d o d ž b i u n a m a , od nesvjesnih i m u t n i h d o j a s n i h i p o t p u n o razgovijetnih, p r i m j e n j u j e u j e d n o n a p r i r o d n i svijet bića, t e p o analogiji zaključuje prije svega da o s i m i izvan n a s p o s t o j e i d r u g a bića, a z a t i m k a o š t o je u n a m a i n a j n e j a s n i j a i p o t p u n o nesvjesna p r e d o d ž b a j o š uvijek e l e m e n t ili nezaobilazni m o m e n t d u š e v n o s t i , senzibilnosti i — da se t a k o k a ž e — spe­ cifično p a r t i c i p i r a n j e na d u h u , isto t a k o i u p r i r o d i p o s t o j i b e s k o n a č a n niz bića, od k o j i h svako, pa bilo i najniže na t o j ljestvici, n o s i u sebi o s n o v u ili dovoljan razlog svog p o s t o j a n j a , što je u p r a v o a k t i v n o s t , sila, p r i n c i p životnosti i o d u h o v l j e n o s t i . Dovoljan je razlog tako po Leibnizu jedan od osnovnih zakona prirode kojim se ujedno prevladava Descartesov dualizam duše i tijela, a to će se p r e v l a d a v a n j e n a d o p u n i t i j o š i njegovim principom kontinuiteta. K l j u č n a t o č k a Leibnizova filozofskog p r e v l a d a v a n j a s a m i h osnova k a k o Descartesove, t a k o i S p i n o z i n e filozofije, š t o čini odlu­ č a n k o r a k n a p r i j e d u r a z v i t k u filozofije k o j i m se Leibnizova filozofija n a m e ć e k a o d i r e k t n a veza s k l a s i č n i m n j e m a č k i m i d e a l i z m o m , nalazi se u p r a v o u njegovu z a h v a ć a n j u u D e s c a r t e s o v u p r o b l e m a t i k u »cogita«, da­ kle u p r o b l e m n a v e d e n a o d n o s a svijesti i samosvijesti. Descartes je s j e d n e s t r a n e u t v r d i o j e d i n s t v o subjek­ tivne svijesti, to j e s t s a d r ž a j a svijesti ili p s i h i č k o g u o p ć e , a s d r u g e iStrane z n a č a j n u i o d l u č n u d i s t i n k c i j u i z m e đ u te svijesti o d n o s n o svjesnog s a d r ž a j a i refleksi­ je o t o m s a d r ž a j u , o d n o s n o spoznajnog s u b j e k t a , da-

Leibnizova monadološka metafizika

XV

kle samosvijesti (cogito). M e đ u t i m , pošavši linijom sa­ mosvijesti k a o o n i m b i t n i m , o n j u j e p o s t a v i o k o n a č ­ n o k a o čistu f o r m u , s u p s t a n c i j u i a p s o l u t , p a j e t i m e u j e d n o — u p r a v o za volju i na o s n o v i j a s n o ć e i razgovijetnosti — n e o p a z i c e z a p u s t i o s a m s a d r ž a j svijesti, ili govoreći s a d u o d r e đ e n j u o d n o s a svijesti i s a m o ­ svijesti: z a p u s t i o je s a m u svijest, a p r i t o m je čitav k o m p l e k s osjetilnosti k a o i svo b o g a t s t v o o s j e ć a j n o s t i zabacio kao mišljenju neprimjereno i r a z u m u protivno. T i m e j e i s p u s t i o u p r a v o čitav onaj niz m e đ u s t u p n j e v a od a n o r g a n s k o g ili. »mrtvog«, p r e k o o r g a n s k o g , osjetiln o g i čuvstvenog d o s p o z n a j n o g a k t a d u h a ili m i s a o n e s u p s t a n c i j e . N a taj s e n a č i n sve o n o š t o n i j e d u h — a d u h je ovdje m i š l j e n s a m o k a o j a s n o ć a i razgovijetn o s t — bilo n e g i r a l o k a o p u k i privid, ili se svelo na mehaničko, protežno i p r o s t o r n o . Rezultat je toga bio d a j e ovaj p o v i j e s n o i z b o r e n i m i s a o n i p o s i t i v u m , izra­ žen o d n o s o m svijesti i samosvijesti, iznevjeren, te se dospjelo n e d o n j i h o v a u z a j a m n o g d i j a l e k t i č k o g jedin­ stva, n e g o d o u t v r đ i v a n j a n j i h o v e m e đ u s o b n e apsolut­ n e , s u p s t a n c i j a l n e različitosti. Dualizam je tu b i o i po­ č e t n a i z a v r š n a t o č k a čitavog tog m i s a o n o g p r o c e s a . Leibniz j e t u p o š a o b i t n o d r u g i m p u t e m . Ako, n a i m e , spoznavalački s u b j e k t n e š t o misli k a o svoj s a d r ž a j , on­ d a taj s a d r ž a j , p o s t a v š i p r e d m e t o m njegove spoznaval a č k e manifestacije, ne može b i t i od s u b j e k t a n e š t o sups t a n c i j a l n o različito. Leibnižovo je rješenje u t o m e š t o je s u b j e k t k a o s u p s t a n c i j a mišljen u i d e n t i t e t u s pre­ d i k a t o m , ali — a to o v d j e valja p o s e b n o naglasiti — k a o p o s t a j a n j e , a k t i v n o s t , s a m o d j e l a t n o s t , k o j o j upra­ vo svijest, svjesni s a d r ž a j , p s i h i č k o k a o isto t a k v a dje­ l a t n o s t p o sebi, n e p o s r e d n o p o s t a j e p r e d m e t o m , ko­ j i m se i p r e k o k o g a samosvijest i p o s t a v l j a k a o reflek­ sija svog vlastitog s a d r ž a j a , d a k l e u p r a v o k a o samorefleksija. U t o l i k o svijest i s a m o s v i j e s t n i s u ovdje više j e d i n o i isključivo različite n e g o i j e d i n s t v e n e , o n e se u z a j a m n o p r o ž i m a j u , s t v a r a j u i o d r e đ u j u , te t a k o tvo­ re aktivno jedinstvo različitosti. Samosvijest upravo k a o t a k v a n e i s k l j u č u j e svijest, n e g o j e i m a k a o svoju p r e t p o s t a v k u , k a o osnovu, k a o p o l a z n u t o č k u , k a o raz-

XVI

Izabrani

filozofski

spisi

ličitost svoga s a d r ž a j a ili k a o svoja v l a s t i t a p o j a v n a o d r e đ e n j a . K a o š t o različitost p r e t p o s t a v l j a j e d i n s t v o , t a k o j e d i n s t v o p r e t p o s t a v l j a različitost sebe i svega d r u g o g a . Utoliko n i j e s u b j e k t a k t i v n o s t s a m o k a o sa­ mosvijest, n e g o i k a o svijest ili svoj s a d r ž a j , k a o psi­ h i č k o u o p ć e . P r e m a t o m e nije j e d i n o d u h k a o reflek­ sija, k a o j a s n o ć a i razgovijetnost kriterij i garancija po­ stojanja, n e g o i svijest k o j a je osjetilnost, težnja, ten­ dencija, osjećanje, e n e r g i j a ili a k t i v n o s t k a o s a m a svo­ j a u r o đ e n o s t . Z a Leibniza s a d a t o znači d a p e r c e p c i j a k a o m o n a d a , bez o b z i r a n a s t u p a n j j a s n o ć e svoga predočivanja, s a d r ž i u sebi j e d a n m o m e n t b i t k a , pa o n o što je u j e d n i m a p r e d o č e n o , u d r u g i m a je i s t o d o b n o d a n o k a o sadržaj p r e d o č i v a n j a , o v o o p e t d r u g o m , i ta­ ko u b e s k o n a č n o s t , t a k o da o n o š t o je u d a n o m mo­ m e n t u svijest, u d r u g o m e je s a m svoj s a d r ž a j , te po­ staje p r e d m e t o m samosvijesti, i n a t a j n a č i n samosvi­ j e s t k a o s u b j e k t postavlja svoj svjesni s a d r ž a j k a o ob­ j e k t . S u p s t a n c i j a p r e m a t o m e nije s a m o o s n o v a zbi­ vanja, n e g o u j e d n o s a m o zbivanje, a zbivanje, p r o m j e ­ na ili p o s t a j a n j e n i s u izvanjski p r o s t o r n i oblici u sebi p o s t o j e ć e i m i r u j u ć e s u p s t a n c i j e ( k a o š t o je to u sko­ lastici i u Spinoze), već n j e n o b i t n o o d r e đ e n j e i mani­ festacija. M o n a d a ili s u p s t a n c i j a , n a i m e , k a o d u h o v n i e l e m e n t nije dio nego cjelina, nije m a t e r i j a l n i a t o m ili dio tijela, n e g o n a p r o t i v njegova o s n o v a i k o n s t i t u e n s . Monade su dakle životni principi, stvaralački uvjeti i sile, iz k o j i h se k o n s t i t u i r a čitava m n o g o v r s n o s t , ra­ zličitost i b o g a t s t v o u n i v e r z u m a , čitav svijet k o n k r e t ­ n o g b i t k a . S t o g a su tijela djeljiva, ali je z a k o n ili sila što n j i m a v l a d a njihovo zbiljsko j e d i n s t v o , j e r dje­ luje k a o i n d i v i d u a l n a , s a m o d j e l a t n a , nedjeljiva cjeli­ na i j e d n o . P r e m a Leibnizu je d a k l e logički n e o d r ž i v o i p r o t i v u r j e č n o p r e t p o s t a v i t i j e d n o s t a v n e e l e m e n t e i nji­ m a i s t o d o b n o d a t i bilo k a k v a p r o s t o r n a , tjelesna od­ r e đ e n j a , k a o š t o s u p r o t e ž n o s t , oblik, položaj, p r e m j e ­ štanje, m j e s t o u p r o s t o r u i t d . O s n o v n a n a i m e svojstva m o n a d a , š t o proizlaze iz p r i n c i p a s a m o d j e l a t n o s t i i nje­ gov su p o s e b n i izraz, j e s u po Leibnizu težnja ili žudnja (appetitio) i s p o s o b n o s t p r e d o č i v a n j a (perceptio). Mona-

Leibnizova monadološka metafizika

XVII

de se r a z l i k u j u po s t u p n j u j a s n o ć e p r e d o č i v a n j a , i ta­ ko b e s k o n a č a n niz m o n a d a , m e đ u s o b n o različitih, sa­ činjava s i s t e m u o b l i k u p i r a m i d e , kojoj u osnovi j e s u m o n a d e s p o t p u n o n e s v j e s n i m p r e d o č i v a n j e m ili ta­ kozvane »gole m o n a d e « (monades nues), a to je upra­ vo materija, d o k je njezin v r h a p s o l u t n o svjesna sup­ stancija, a to je bog. Na t a j n a č i n pojmom nesvjesnog Leibniz p o k u š a v a riješiti osnovni filozofski p r o b l e m od­ n o s a b i t k a i mišljenja, m a t e r i j e i svijesti, ili r e č e n o ta­ d a š n j o m t e r m i n o l o g i j o m : d u š e i tijela, i to t a k o da s k u p nesvjesnih, m u t n i h , n e j a s n i h p r e d o d ž b i t v o r i ma­ teriju, š t o znači da je m a t e r i j a svedena na d u h , fizi­ čko na p s i h i č k o , a suprotnost, d u h a i tijela rješava se u korelaciji i z m e đ u s u b j e k t a koji p r e d o č u j e i p r e d o ­ čena sadržaja svijesti, t e j e t i m e Leibniz p o š a o p u t e m oblikovanja specifičnog s i s t e m a objektivnog idealizma. Osjetilnost ili m a t e r i j a s h v a ć e n a je ovdje k a o veza m e đ u m o n a d a m a , jer »nema k o n a č n a duha, k a k o kaže Leibniz, koji bi bio a p s o l u t n o s l o b o d a n od m a t e r i j e « . Utoliko u Leibnizovu s i s t e m u m a t e r i j a ne s a m o da nije a n t i p o d d u h u , o d n o s n o o d d u h a n e š t o a p s o l u t n o raz­ ličito, n e g o je u p r a v o o s n o v a i p r e t p o s t a v k a d u h a , j e r j e m a t e r i j a shvaćena k a o n a svoj n a č i n o d u h o v l j e n a t i m e što je mišljena i k o n s t i t u i r a n a k a o a k t i v n o s t , a n e m r t v a m a s a . Stoga n e m a d u h a bez m a t e r i j e , ili ka­ k o kaže Leibniz: »Kad b i m o n a d e bile o s l o b o đ e n e ma­ terije, o n e bi o n d a i s t o d o b n o bile i s t r g n u t e iz o p ć e ve­ ze, a i s t o t a k o bjegunci i d e z e r t e r i od općeg reda.« M a t e r i j a j e stoga, k a k o b i t o r e k a o Leibniz, svakoj entelehiji, k a o i višoj m o n a d i ili l j u d s k o j duši, b i t n a i od nje neodvojiva. Na t a j n a č i n , u p r a v o po t i m ne­ p r i m j e t n i m , nesvjesnim, n e j a s n i m , m u t n i m p r e d o d ž b a ­ ma ili p e r c e p c i j a m a , ili po Leibnizu: entelehijama, koje n i s u d r u g o nego čitav k o m p l e k s osjetilnosti, objašnja­ va Leibniz o d n o s , to j e s t u p r a v o harmoniju d u š e i ti­ jela, o d n o s n o vezu ili p o d u d a r a n j e s v i h m o n a d a ili j e d n o s t a v n i h , i n d i v i d u a l n i h s u p s t a n c i j a . K a k o j e da­ kle uz težnju ili ž u d n j u p r e d o č i v a n j e o s n o v n o svojstvo m o n a d e , p o s t o j e p r e m a Leibnizu u g l a v n o m t r i s t u p n j a u j a s n o s t i p r e d o č i v a n j a , p r i č e m u p o r e d j a s n o ć e i po-

XVIII

Izabrani

filozofski

spisi

s e b n a m o d i f i k a c i j a i g r a ovdje u l o g u k r i t e r i j a , p o koje­ mu m o n a d e z a u z i m a j u svoje m j e s t o u h i j e r a r h i j i po­ s t u p n o s t i bića, a to s u : nejasno, jasno i razgovijetno predpčivanje. N o , k a k o ne p o s t o j e ni dvije m o n a d e ko­ j e b i bile a p s o l u t n o j e d n a k e , t o o n d a i z m e đ u t i h gla­ v n i h p o d r u č j a m o r a , p o analogiji, p o s t o j a t i čitav niz s t u p n j e v a k o j i m a se m o n a d e m e đ u s o b n o razlikuju, a svaka niža m o n a d a žudi ili teži da p o s t i g n e veći ili ja­ sniji s t u p a n j p r e d o č i v a n j a . T i m e su p o s t a v l j e n a i utvr­ đ e n a i d r u g a dva Leibnizova z a t o n a p r i r o d e , n a i m e , princip kontinuiteta i princip identiteta. P r e m a z a k o n u k o n t i n u i t e t a , d i r e k t n o suprotstavljen o m descartesovcima i njihovu dualizmu psihičkog i fizičkog, priroda ne čini skokova, n e g o je svaki prije­ laz n e p r e k i d a n i p o s t u p a n , a o d n o s i se na k v a n t i t a t i ­ van odnos m e đ u m o n a d a m a , dok zakon identiteta u t v r đ u j e njihov kvalitativan o d n o s , t o j e s t s v a k a j e mo­ n a d a j e d n a k a s a m o j sebi i po svojoj se kvaliteti razli­ kuje o d s v a k e d r u g e m o n a d e . O n o što Leibnizov prin­ cip k o n t i n u i t e t a k a o n o v o u n o s i u d o t a d a š n j u novovje­ k o v n u m e h a n i s t i č k u k o n c e p c i j u svijeta, a č i m e u j e d n o n a svoj n a č i n p r e k i d a s a s k o l a s t i k o m , j e s t k a k o svoje­ v r s n a ( p r e m d a i p a k j o š uvijek t r a d i c i o n a l n o shvaćena) dimenzija v r e m e n a , t a k o i s v e o p ć a p o v e z a n o s t m a t e r i ­ j a l n i h i d u h o v n i h pojava, što je u j e d n o logička i n u ž n a konsekvencija i r e z u l t a t njegova b i t n o g o d r e đ e n j a sup­ stancije. Z a razliku o d S p i n o z i n e koncepcije, n a p r i m j e r , p o kojoj g e o m e t r i j s k i i m e h a n i č k i k o n s t i t u i r a n i b i t a k do­ p u š t a i zahtijeva u o p ć e m smislu s a m o p r o s t o r n a od­ r e đ e n j a »sub specie aeternitatis« (s gledišta vječnosti), gdje je u osnovi i za svagda sve d a n o i b i t n o n e p r o ­ mjenljivo, i gdje je dovoljno p o k a z a t i p o s r e d n u ili ne­ p o s r e d n u povezanost j e d n o g a m o d u s a ili s t a n j a s dru­ gim, te njihovu izvedenost iz s u p s t a n c i j e k a o svog bitnog o d r e đ e n j a , — d o t l e n a s u p r o t t o m e Leibnizova koncepcija zahtijeva p r o d u b l j e n j e o d r e đ e n j a n e k e po­ j a v e i »sub specie temporis« (s g l e d i š t a v r e m e n a ) . O n o n a i m e š t o djeluje, djeluje u v r e m e n u , a to ovdje za Leibniza znači u smislu prelaženja, razvijanja i (histo-

Leibnizova monadološka metafizika

XIX

rijske) p o v e z a n o s t i : mijenja se, p o s t a j e , teži od nižega k višemu, t e j e p o r e d p r o s t o r a ovaj p o j a m v r e m e n a neodoljivo svojstvo p o j a v n o g svijeta. T o j e o d r e đ e n j e m i š l j e n o n a i m e t a k o , "da n i š t a n e može p o s t a t i odjed­ n o m , nego u b e s k o n a č n o m v r e m e n s k o m n i z u uzastop­ n i h najsitnijih i n e p r i m j e t n i h p r o m j e n a , pa je vrijeme, mišljeno kao sukcesivnost, b i t n a k a t e g o r i j a razvit­ ka i p o s t a j a n j a . Utoliko r a z v i t a k nije s a m o n e k a su­ ma s t a n j a , n e g o t a k a v prijelaz iz j e d n o g a u d r u g o , u k o j e m svaki s a d a š n j i m o m e n t n o s i u sebi t r a g o v e p r o š l o s t i i u j e d n o je b r e m e n i t b u d u ć n o š ć u . T a k o pre­ ma Leibnizu svaka m o n a d a na svoj n a č i n i p r e m a svo­ j i m m o g u ć n o s t i m a sudjeluje ne s a m o u cjelini sadaš­ njeg svjetskog zbivanja, n e g o i u o n o m e š t o j o j je vre­ m e n s k i p r e t h o d i l o , i š t o će biti u b u d u ć n o s t i . Za taj p o j a m v r e m e n a , što j e u t e m e l j e n n a p r i n c i p u kontinui­ teta i njemu je bitno primjeren, karakterističan je na p r i m j e r ovaj Leibnizov stav: »Ljudi su, dakle, u svezi sa životinjama, te su, p a k , u svezi s b i l j k a m a , a poto­ nje su p o v e z a n e s fosilima, k o j i se sa svoje s t r a n e o p e t povezuju s tijelima š t o n a m ih osjetila i o p a ž a n j a pri­ k a z u j u k a o s a v r š e n o m r t v a i bezoblična.« 1 0 v e l i k o m z n a č e n j u p r i n c i p a k o n t i n u i t e t a za svoju i svaku filozofiju, p r i n c i p a koji je u j e d n o o n o o p ć e u p o j e d i n a č n i m p o j a v a m a i b i ć i m a , što postavlja ne sa­ m o sveopću p o v e z a n o s t p r i r o d e , nego s a m i m Sobom omogućuje racionalno prostorno-vremensko određenje svakog p o j e d i n a č n o g m o m e n t a u u z a s t o p n o m slijedu i t o t a l i t e t u bića, Leibniz je p i s a o slijedeće: » š t o se m e n e tiče, n a č e l o k o n t i n u i t e t a j e izvan svake s u m n j e i moglo bi poslužiti t o m e da u istinskoj filozofiji u č v r s t i više važnih istina, o n o j filozofiji koja se izdiže iznad osjetila i p r e d o č a v a n j a , već p o d r i j e t l o pojava traži u p o d r u č j i m a u m a . Ja l a s k a m sebi da i m a m ne­ š t o ideja takve j e d n e filozofije, ali to stoljeće nije zrelo da bi ih moglo prihvatiti.«^ 1 Leibniz »Uber dais -Kontiniuitatspmiinzip« (»0 načelu kontinuiteta«) /Aiuis einem Briefe von Leibniz an Vaniigncm/ — HauiptscnriiCten, Bd.II. str. 77.