Kriminologji RD

Kriminologjia Kapitulli I : Kuptimi i kriminologjise Zanafilla dhe emertimi i Kriminologjise Nocioni ose emri Kriminologji, u perdor per here te pare nga antrapologu i njohur francez Paul Topinard (Pol Topinar)i cili ne vepren e vet me titell Antropologjia te botuar ne vitin 1879 shtron nevojen e themelimit te nje disiplone te pavarur shekncore nga antropologjia e cila do te merrej me studimin e krimit ne shoqeri dhe do te quhej me emrin Kriminologji. Autori i njohur Italian Rafaello Garafallo nje nder perfaqesuesit e shkolles pozitiviste Italiane I pari shkroi vepren e vet me titull Kriminologjia te cilen e botoi me 1884. *Kriminologjia vjen nga fjala latine-greke krim, qe edhe ne shqip do te thot krim dhe nga fjala logos, qe do te thote shkence. Pra, ne perkthim te lire dhe te drejteperdrejte, fjala ose nocioni Kriminologji, do te thote shkence mbi krimin. Me studimin e krimit merren edhe disiplina te tjera shkencore: 1)Edrejta penale,2)Procedura penale,3)Kriminalistika,4)Politika kriminale,5)Penologjia,6)Mjekesia ligjore. * Kriminologjia e studion krimin ose kriminalitetin nga aspekti i ndriqimit te formave dhe shkaqeve te paraqitjes se tij, duke synuar shpjegimin shkencor te ketij fenomeni shume te perhapur dhe te rrezikshem ne shoqerin bashkohere. * Kriminologjia eshte nje shkence e cila studion dukurine e krimit si fenomen individual dhe si fenomen shoqeror, duke analizuar format e manifestimit te tij, duke ndricuar shkaqet,burimet dhe rrenjet e natyres, ekonomike,sociale,biopsikike te tij, me qellim qe te ndihmoje ne parandalimin dhe mbrojtjen e shoqerise nga kjo dukuri e rrezikshme. * Krimi preokupim i madh i njerezimit Krimi si fenomen shoqeror dhe individual dhe shkaqet e tij, kane qene perhere objekt interesimi, qe nga paraqitja e shoqerise njerezore. Qysh nga koherat me te hershme, ka patur perpjekje qe te shpjegohet arsyeja dhe shkaku se cka i shtyn disa individi dhe grupe qe kryejne krime. *Interesimi dhe preokupimi i njerezimit per krimin shpjegohet me ndikimin e disa faktoreve: 1) Faktoret subjektive dhe emocionale sipas autoreve te njohur Barnes dhe Teters, interesimi per krimin vjen nga ndjenja e frikes per sigurine e jetes, te prones,te integritetit moral dhe seksual, nga deshira per hakemarrje, nga deshira per aventura etj. 2) Faktoret objektive ose rreziku real nga atakimet e krimit faktoret ce nxisin interesimin per dukurine e krimit, sipas konstatimeve ne literaturen me te re kriminologjike, bejen pjese; rrezikimi i vlerave dhe me te mirave me elemntare te njeriut, si eshte jeta, liria dhe

prona,rrezikimi i rendit te caktuar shoqeror-ekonomik etj. Krimi ia hap rrugen kaosit,korrupsionit,konflikteve ne mes qytetareve. 3) Faktoret ekonomike e materiale bejen pjese humbjet dhe demet e medha materiale qe peson shoqeria dhe individet drejteperdrejti nga aktiviteti kriminal. 4) Interesimi me qellim te vetembrojtjes dhe mbrojtjes permendet nevoja e njohjes se personalitetit te delikuenteve dhe te vetive te tyre subjekteve,gjithenje me qellim te pengimit te recidivizimit,mbrojtjes nga atakimet eventuale dhe per risocializimin me te suksesshem te tyre. * Disa pikepamje mbi kuptimin e Kriminologjise si shkence, jane te llojllojshme.Disa nga keto tentojene qe Kriminologjine ta paraqesin si shkence gjitheperfshirese mbi krimin, ndersa te tjerat perpiqen ta perkufizojne ate si nje disipline te specializuar mbi shkaqet e krimit. ,kriminelin,viktimen dhe organet e kontrollit. * Lidhur me kuptimin e shkences se Kriminologjise, gjate rruges se zhvillimit te saj ne drejtim te pavarur, jane verejtur dy koncepte themelore : 1)Shkences Pluralist, dhe 2) Sintetike. 1) Kriminologjia si shkence pluraliste Kuptimi kriminologji,sipas ketij koncepti, ka domethenien e nje shkence te pergjitheshme e cila eshte e pavarur dhe ne gjirin e vet perfshin disa disiplina te vecanta te cilat merren me fenomenin e krimit.Keto disiplina ne kuader te kriminologjise,trajtone disa aspekte qe kane te bejne me delikuentin,sjelljen kriminale,shkaqet,masat per kontrollin dhe parandalimin e kriminalitetit.Kete koncept, i cili perndryshe ne literaturen kriminologjike quhet pluralistik, e ka akceptuar dhe mbrojtur autori i njohur Italian,Enriko Ferri ai mendon se shkenca e Kriminologjise, ne vete permban kuptimin gjenetik per te gjitha shkencat qe trajtojne kriminalitetin.Kriminologjine si shkence pluraliste e trajtojne edhe perfaqesuesit e shkolles amerikane. Ne kete drejtim vecohen kriminologet e njohur E.Sutherland dhe D.Cressy, te cilet konstatojne se fjala kriminologji eshte kuptim i perbashket per tri disiplina te cilat konstatojne kriminalitetin.Keto displina jane:sociologjia e se drejtes penale, e cila studion dhe analizon shkaqet dhe kushtet ne te cilat zhvillohet e drejta penale: etiologjia kriminale e cila trajton menyrat e pengimit dhe kontrollit te krimit. 2)Kriminologjia si shkence sintetike Sipas konceptit sintetik, krinimologjia eshte disipline shkencore e pavarur, e cila ne rrugen e vet te zhvillimit dhe konstituimit, ka arritur te kete lende me metoden e vet, e cila dallohet nga disiplina e ngjashme shkencore.Kriminologjia sipas

1

ketyre pekepamjeve, eshte shkence empirike dhe eksperimentale, per dallim nga e drejta penale, qe eshte si disipline normative e teorike.Nje koncept te vecante sintetik te kuptimit te shkences se Kriminologjise, e hasim edhe ne qasjet e kriminologut te madh francez Jean Pinate, i cili thekson se ajo eshte shlence aplikative dhe dallohet nga e drejta penale,penologjia dhe kriminalistika. Ai,Kriminologjine e ndan ne ate. 1)Kriminologjia Gjenerale i sintetizon njohurit e pergjitheshme teorike mbi fenomenin kriminal. 2) Kriminologjia Aplikative ose Klinike, ne menyre multidisiplinare dhe praktike i qaset rasteve individuale te sjelljeve kriminale me qellim te hartimit te tretmanit te perhershem dhe pengimit te recidivizimit. *Perkufizimi i lendes se Kriminologjise Kuptimin e shkences se Kriminologjise dhe zhvillimin e saj ne drejtim te nje disipline te pavarur shkencore,u verejt se kriminaliteti,perkatesisht krimi, eshte objekt qendror i studimit te saj. Ne literaturen kriminologjike permenden: 1)Definimi juridik,2)Definimi sociologjik,3)Definimi i perzier dhe definime te tjera. 1)Definimi juridik i lendes se Kriminologjise Sipas definimit apo perkufizimit juridik, lende e studimit te kriminologjise duhet te jene te gjitha ato sjellje dhe veprime te ndaluara te cilat jane te inkriminuara dhe te parapara me norma pozitive juridike.Objekt i studimit te kriminologjise duhet te jene krimet dhe sjelljet kriminale qe jane parapare ne dispozitat juridike pozitive te nje vendi, pra jan te inkriminuara me kode dhe me ligje penale.Ne literaturen kriminologjike theksohet se definimi juridik eshte i ngushte dhe i njeanshem dhe ai nuk mund te pasqyroje lenden e vertete te kriminologjise si disipline shkencore qe merret me sundimin e formave dhe shkaqeve te kriminalitetit ne nje vend. 2)Definimi sociologjik i lendes se Kriminologjise Definimi apo perkufizimi sociologjik i lendes se kriminologjise thote qe abjekt studimi i kesaj shkence duhet te jene te gjitha sjelljet dhe veprimet antishoqerore, te ndaluara dhe te rrezikshme, pa marre parasysh faktin se a jane te parapara dhe te inkriminuara ne dispozita penale pozitive. 3)Definimi i perzier definimi i perzier i lendes se kriminologjise konsiston ne faktin se si objekt i sundimit dhe trajtimit te kesaj shkence, duhet te jene te gjitha veprimet dhe sjelljet te cilat cenojne dispozitat pozitive,mirepo edhe aktivitetet dhe sjelljet e demshme e te rrezikshme, te cilat nuk jane te inkriminuara per ne aspektin e pergjithshem paraqesin rrezk, dhe si te till duhen hulumtuar dhe studiuar. Definimi perfundimtar i lendes se Kriminologjise Nga trajtimet e deritanishme lidhur me objektin e Kriminologjise, ne menyre te qarte del se ajo eshte shkence e pavarur e cila, duke aplikuar metologjine kerkimore, ne menyre empirike studion fenomenin kriminal ne teresine e tij.Me fjale te tjera ,Kriminologjia, si lende te veten e ka krimin,kriminalitetin,kriminelin,faktoret objektive

dhe subjektive,viktimen dhe parandalimin e tij ne shoqeri.

masat

per

*Definimi dhe perkufizimi i shkences se Kriminlogjise Kriminologjia mund te definohet si shkence e pavarur dhe unike,e cila i shfrytezon njohurite dhe rruget kerkimore te shkencave te tjera, me qellim te studimit empirik te fenomenit kriminal:Krimit,kryeresit,viktimes dhe formave te reagimit ndaj tij.me qellim te mbrojtjes se shoqerise nga kriminaliteti. * Lenda (objekti) i kriminologjise Per te ekzistuar nje shkence si e pavarur, ne rend te pare duhet te kete te percaktuar lenden apo objektin e vet te studimit, e po ashtu edhe metodat e veta, per kete arsye, caktimi i lendes se Kriminologjise, u verejt se fenomeni kriminal si lende e preokupimit te saj, ne vete permban disa nocione, si p.sh. krimin si dukuri individuale:delikuentin si kryeres te krimit:viktimen e krimit: kriminalitetin si dukuri masovike dhe reagimin e individit dhe shoqerise ndaj krimit dhe kriminalitetit. Disa kuptime dhe nocione themelore te Kriminologjise Ne trajtimet, kriminologjike dhe juridikopenale,shpesh perdoren nocione e kuptime te cilat ndonjehere shkaktojene huti e moskuptim.Ne kete menyre perdoren kuptimet: 1)fenomen kriminal, 2)kriminalitet, 3)krim, 4)kriminel, 5)veper penale, 6)kryerse i vepres penale, 7)sjellje kriminale, 8)dukuri kriminale, 9)dukuri antisociale, 10)sjellje asociale, 11)delikt, 12)delikuent, 13)delikuence, 14)sjellje delikuente, 15)sjellje deviante, 16)viktime, 17)viktimizim, 18)viktimologji, 19)i pandehur, 20)i dyshimte, 21)i arrestuar, 22)i paraburgosur, 23)i burgosur, 24)i privuar nga liria, 25)i denuar etj. 1) Nocioni fenomen kriminal perfshin nje teresi te pergjitheshme te kuptimeve lidhur me krimin,veper penale,kriminelin,kryresin,viktimen dhe reagimin e shoqerise ndaj tij.Kur perdoret termi fenomeni kriminal, zakonisht mendohet per dukurine e rezikshme shoqerore qe manifestohet ne kryerjen e krimeve te llojllojshme,ne kryeresit e ketyre krimeve dhe ne vetite e tyre biopsikike. 2) )Me nocion kriminalitet, kuptohet teresia e te gjitha krimeve te kryera ne nje kohe,hapesire dhe periudhe te caktuar. 3) Me termin krim, nenekuptohet akti individual i sjelljes se njeriut, permes te cilit cenohet ose shkilet kodi penal dhe kjo shkelje zakonisht ka per pasoje denimin ndeshkimin. 4) Per kuptimin krim, ne literature dhe ne praktike gjygjesore perdoret edhe termi veper penale eshte veprim ose mosveprim i cili cenon apo rrezikon nje te mire te mbrojtur me

2

ligj penal,kod penal, apo dispozita te tjera penale pozitive. 5) Termi sjellje kriminale, shpeshehere perdoret dhe ka domethenien e kuptimit krim ose veper penale.Termi sjellje kriminale nenkupton te gjitha veprimet e rrezikshme dhe te demshme qe jane te sanksionuara me ligje penale pozitive. 6) Nocioni delikuence, perfshin te gjitha veprimet dhe sjelljet qe me dispozita ligjore pozitive te nje vendi jane te ndaluara e te cilat emerohen si delikte.Kur perdoret termi delikuence, mendohet ne disa sjellje e shkelje te ketyre normave,e te cilat nuk jane te renda si krimet dhe veprat penale.Per veprimet negative antisociale dhe kriminale te te miturve dhe te rinjeve, shpesh perdoret termi delikuence e te miturve, perkatesisht delikuence e te rinjeve, kuptimi delikuence vjen nga fjala delikt,perkatesisht delikuent. 7) Termi sjellje deviante,sjellje asociale, nenekupton veprime dhe aktivitete te cilat nuk jane ne pajtim me disa rregulla apo norma te miresjelljes se nje grupi, nje bashkesie shoqerore.Keto veprime shpeshhere quhen devijime sociale.Me kuptimin, format,shkaqet e paraqitjes se ketyre devijimeve sociale merret nje disipline e vecante shkencore, e cila quhet patologji sociale 8) Kuptimi kundervajtje ose sjellje kundervajtese, perfshin te gjitha aktivitetet te cilat paraqiten si shkelje apo cenime te rendit publik te nje shteti.Per keto cenime kundervajtese, jane parapare denime dhe masa kundervajtese. Keto veprime dhe aktivitete, zakonisht nuk bejne pjese ne kriminalitet, mirepo ato u paraprijne veprimeve te ndryshme kriminale. 9) Nocioni delikt ekonomik, nenekuptohet cenimi dhe rrezikimi i rregullave ne raporte ekonomike-financiare.Per shkelje te tilla jane parapare masa te vecanta ndeshkuese te natyres ekonomike financiare per ne raste te caktuara edhe panale. 10) Nocioni delikt disiplinor, nenkuptohet shkelja dhe cenimi i normave te caktuara shoqerore apo rregullave tjera te cilat jane parapare masa disiplinore.Te gjitha keto kuptime; si kundervajtje, delikt ekonomik, delikt disiplinor, paraqesin veprime qe kane te bejne me shkeljen dhe cenimin e disa rregullave e normave te lemive te caktuara,por ato shkelje nuk paraqesin aktivitet te mirefillte kriminal.Nese keto veprime perseriten, nese nuk pengohen, ato mund te shenderrohen ne veprime me karakter kriminal.Per kete arsye, shpeshhere, per keto veprime perdoret shprehja sjellje delikuante parakriminale ose aktivitete paradelikuente.

11) Termet

kriminel,autor,kryeres i vepres penale,doras,delikuent,keqberes, kane te bejne me individin apo personin i cili i ndermerr veprimet e lartshenuara.Kur flitet per kuptimin- kriminel,zakonisht mendohet per personin i cili ka kryer krime dhe sjellje te renda dhe te rrezikshme.Termi delikuent ose keqeberes, me teper ka te beje me kryeresin e veprimeve kriminale qe paraqiten momentalisht,rasisht te kushtezuar nga rrethanat she situata konkrete. Ky term ka te beje me persona te mitur dhe te rinj e jo me persona te cilet sjelljet dhe veprimet i kryejne nga shprehia ose tendenca kriminale.Shprehja kriminalizem qe nenkupton rrethanat e formimit te nje personi si kriminel, si delikunt.Pra kriminalizimi paraqet nje lloj rruge a procesi te formimi te nje individi me tipare te kryeresit apo kriminelit ne nje ambient te caktuar. 12) Termi viktime, ne Kriminologji perdoret per te shenuar personin i cili ka pesuar, i cili eshte rrezikuar, i cili eshte atakuar dhe i cili eshte shkaterruar nga veprimi kriminal.Lidhur me viktimen dhe shkaqet e paraqitjes se saj eshte themeluar nje disipline e vecante shkencore e cila quhet Viktimologji. Ne punimet e disa autoreve, shpesh perdoret termi Kontrolli fomal dhe joformal i krimit, me te cilen perfshihen masat dhe mjetet e ndryshme te cilat shteti i ndermerr lidhur me pengimin e sjelljeve kriminale. 1)Si mase joformale te kontrollit social, konsiderohen aktivitete te ndryshme te institucioneve te caktuara, duke filluar prej familjes e deri te shkollat dhe institucinet tjera te arsimimit dhe edukimit. 2)Si mase formale te kontrollit konsiderohen masat dhe veprimet te cialt i ndermarrin organet e caktuara te parapara me ligj.masat e policise,prokurorise,gjyakatave, institucioneve te riedukimit etj. Ne Kriminologji, perdoren edhe disa terma dhe emertime tjera, si p.sh; i paraburgosur, i arrestuar, i gjykuar, i denuar etj.te gjitha keto emertime shprehin nje pozite dhe gjendje te personit te caktuar, I cili ka kryer ndonje veprim kriminal gjate procedures penale prej momentit te hetimit e deri te ekzekutimi I sanksioneve te caktuara penale. Ne kete drejtim perdoren termat : permiresim,riedukim,rehabilitim,risocializim,k orrektim,riintegrim dhe shprehje tjera te ngjashme te cilat tregojne per aktivitete te organizuara lidhur me kontrollin,pengimin, parandalimin,permiresimin dhe mbrojtjen e shoqerise nga kriminaliteti. *Rendesia dhe roli i shkences se kriminologjise

3

Rendesia dhe funksioni i Kriminologjise shkencat shoqerore ne pergjithesi, e shkenca e Kriminologjise ne vecanti, kane dy detyra themelore: njera eshte njohja dhe ndricimi sa me i thelle i lendes apo objektit te sundimit, dhe tjetra qe rezultatet e kerkimeve dhe njohurive te veta shkencore t’i aplikoje ne jete dhe ato te jane ne sherbim te mireqenies se njerezimit. Kriminologjia, si shkence, dhe studimet e mirefillta ,objektive dhe te guximshme, perhere duhet te jene ne funksion jo vetem te regjistrimit dhe konstatimit te formave dhe shkaqeve te krimit, por edhe ne funksion te luftimit dhe pengimit te tij. Roli dhe detyrat e kriminologut Kriminologu ka per detyre te kerkoje dhe te njohe te verteten. Per te gjetur te verteten, ai duhet te aplikoje nje rruge te arsyeshme dhe te pershtateshme per kete.Ne kete rruge, ai duhet te jete objektiv.Kriminologu, ne trajtimet dhe kerkimet kriminologjike, duhet sa me shume te lirohet nga ngarkesat dhe qasjet subjektive dhe interesat personale te cilat nuk kane mbeshtetje ne fakte dhe te dhena objektive. * Ndarja e kriminologjise Ne literaturen bashkekohore kriminologjike, flitet per ekzistimin e disa llojeve te kriminologjise.Keshtu,permenden:1) Kriminologjia e pergjitheshme, 2)kriminologjia klinike, 3)kriminologjia akademike,4)kriminologjia aplikative,5)kriminologjia radikale,6)kriminologjia tradiciaonale,7)kriminologjia feministe,8)kriminologjia viktimologjike etj. Nje kohe sa ishte ne fuqi ndarja e botes ne te ashtuquajtura blloqe,ekzistonte edhe ndarja ne Kriminologji borgjeze dhe Kriminologji socialiste, perkatesisht Kriminologji Perendimore dhe Kriminologjia te Lindjes. 1) Kriminologjia e pergjitheshme eshte nje shkence teorike lidhur me nocionet themelore mbi krimin dhe shkaqet e tij ne shoqerine bashkekohore.Sipas autoreve qe perfaqesojne kete pikepamje,Kriminologjia perbehet nga disa disiplina te vecanta kriminologjike, si p.sh 1)Antropologjia kriminale,2)Psikologjia kriminale,3)Psikiatria kriminale,4)Sociologjia kriminale,5)Viktimologjia dhe penologjia. Kriminologjia e pergjitheshme ose gjenerale ka per detyre te definoje dhe perkufizoje te gjitha nocionet themelore mbi krimin dhe marredheniet e tij me faktore qe nxisin ate. 2) Kriminologjia klinike eshte nje disipline e vecante e cila insiston qe objekt i studimit dhe hulumtimit duhet te jete individi, kryeresi,rasti individual. Si themelues dhe inicues i kesaj kriminologjie,konsiderohet Lombrozo, Di Tulio, dhe me i shquari nder ta, Jean Pinatel, Kriminologjia klinike, sipas Pinatelit, kaper qellim te ndricoje gjendjen e rrezikshme te personalitetit te njeriut delikuent.Kriminologjia klinike ka per qellim qe duke aplikuar analogjikisht metodat e mjekesise klinike te jape mendimin per kriminelin apo delikuentin.Studimi i tille duhet te perfshije diagnozen, prognozen dhe tretmanin. 3)Kriminologjia akademike paraqet nje shkence te vecante te kriminologjise e cila ne pjesen me te madhe zhvillohet dhe ekziston ne qendrat e ndryshme

uiversitare te botes bashkekohore.Ekziston mendimi se me hulumtimin shkencore te dukurise kriminale mirren departamentet,institutet dhe qendrat e ndryshme kerkimore prane univerziteteve me te njohura ne bote.Kerkimet ne literaturen kriminologjike, quhen kerkime te pastra, te mirefillta,teorike dhe akademike.Ketyre kerkimeve u behen verejtjet se jane teper abstrakte, te thata dhe teorike, per cka fare pak jane te aplikueshme ne praktike. 4)Kriminologjia aplikative paraqitet si antipod i kriminologjise akademike.Konceptin e kriminologjise aplikative e mbon dhe e kultivon kriminologu Denis Sabo nga Qendra-Departamenti per kriminologji ne Montreal te Kanadase. Sipas tij,Kriminologjia duhet te merret me studime, kerkime dhe abservime konkrete te realitetit kriminal, ne cdo shoqeri.Kriminologjia aplikative angazhohet qe ne shkencen e Kriminologjise te behen ndryshime rrenjesore ne qasjen e studimit te shkaqeve te krimit dhe parandalimit te tij. 5)Kriminologjia radikale eshte nje orientim tashme i njohur ne trajtimet e fenomenit kriminal dhe paraqitetsi nje kritike e ashper e disa koncepteve te kriminologjise tradicionale mbi krimin.Perfaqesuesit e ketij orientimi kriminologjik, kerkojne qe te behen ndryshime rrenjesore dhe radikale te postulateve themelore te kriminologjise tradicionale.Kriminologjia radikale qe ne menyre radikale te nderroje kuptimi i sistemit te inkriminimeve tradicionale, qe do te thote, i kodeve dhe ligjeve penale, dhe me kete, edhe objekti i studimit te kriminologjise tradicionale, ngase ai nuk perfaqeson realitetin mbi krimin real ne shoqeri. 6)Kriminologjia viktimologjike-viktimologjia Viktimologjia eshte nje disipline e vecante kriminologjike e cial mirret me studimin e viktimes nga aspekti i fenomenit te paraqitjes, nga aspekti i shkaqeve objektive dhe subjektive te cilat e kushtezojne dhe nga aspekti i masave dhe mjeteve te parandalimit te viktimizimit te qytetareve.Viktiminologjia eshte nje disipline shkencore e cila ka per detyre te studioje viktimen e ndonje delikti, vetite e saj,karakteristikat biologjike,psikologjike, morale dhe ato sociokulturore,lidhjet e saj me krimin dhe rolin e saj ne ndodhjen e krimit.Ne studimet dhe kerkimet e autoreve te ndryushem, permenden disa lloje te viktimave, si p.sh.1)viktima kriminale,2)viktima latente,3)viktima e pafajshme,4)viktima pjesemarrese,5)viktima nxitese, 6)viktima e rastesishme etj. * Metodologjia dhe Metodat e Kriminologjis Fjala metode apo metodologji domethene rruge, menyre e ardhjes te e verteta objektive. Kuptimi metode rrjedh nga fjala me prejardhje greke methodos qe do te thote rruge, procedure qe ndiqet per te arritur deri te qellimi i parashtruar.Metodologji do te thote edhe teresi e njohurive teorike dhe procedurave teknike te cilat shfrytezohen me qellim te kerkimit dhe ndricimit te nje lende apo nje ceshtjeje kerkimore.Ne kriminologji precedura e kerkimit te lendes se saj kalon neper disa faza: faza e caktimit te lendes dhe qellimit te kerkimit: faza e fomulimit te ideve fillestare: faza e mbledhjes se fakteve ose te dhenave, literatures dhe burimeve te tjera: faza e analizes, e perpunimit dhe interpretimit te te dhenave dhe fakteve: faza e nxerrjes se knokluzave

4

dhe konstatimeve dhe faza e verifikimit te rezulateve kerkimore ne praktike.Kriminologu F.Hagan, e k perpunuar vecmas metodologjine e kerkimit kriminologjik dhe ka percaktuar disa faza,perkatesisht ka propozuar modelin e procesit kerkimor i cili kalon neper keto faza: Teoria Deduksioni,Hipoteza,Operacionalizimi,Plani kerkimor,Matjet,Grumbullimi i te dhenave, Analizat,Zbulimet dhe Induksioni. * Metodat e shkences se Kriminologjise Si metoda qe perdoren me se shpeshti jane: 1) Metoda e studimit te rasteve individuale, 2)Metoda klinike,3)Metoda e vrojtimit apo observacionit, 4)Metoda e anketes dhe intervistes,5) Metoda e eksperimentit,krahasimit dhe matjes, 6)Metodat statistikore etj. 1) Metoda e studimit te rasteve individuale nje nder metodat me te shpeshta qe perdoren ne Kriminologji, sidomos ne kriminologjine e cila eshte duke u zhvilluar ne boten perendimore, eshte metoda e studimit te rasteve individuale.Kjo metode, kriminalitetit i qaset si dukuri individuale dhe ne fokus te interesimit per te eshte kryeresi-delikuenti, vetite dhe cilesite individuale te tij. 2)Metoda klinike ose metoda e prognozimit te sjelljes kriminale Metoda klinike ose sic quhet ndryshe metoda e prognozimit dhe diagnostifikimit, e trajton kriminalitetin, gjithashtu, si dukuri individuale dhe shkaqet e tij perpiqet ti gjeje, ne rend te pare, n vetite e natyres psikike dhe biologjike te delikuentit.Kete metode, e kan aplikuar perfaqesues te se ashtuquajtures kriminologji klinike.Metoda klinike ka rendesi te vecante per kerkimet kriminologjike,sidomos te rasteve te caktuara kriminale,ajo aplikon nje metodologji te trajtimit e cila con ne ndricimin e shkaqeve dhe formave te paraqitjes se sjelljeve kriminale. 3)Metoda e vrojtimit apo observacionit eshte nje nder metodat e shpeshta qe kriminologjia bashkohore e perdor per studimin e personalitetit te kryereseve te sjalljeve kriminale.Ne literaturen kriminologjike, permenden disa forma te aplikimit te metodes se vrojtimit.Kesisoj flitet per vrojtimin.1)Vrojtimi direkt mund te aplikohet vrojtimi me pjesemarrje te studiuesit dhe vrojtimi pa pjesemarrje. Lidhur me vrojtimin direkt me pjesemarrje theksohet se ai ka perparesi te shumta ngase hulumtuesit i mundeson qe ne menyre te drejtpersedrejti, aty per aty, te mledhe te dhena dhe shenime,te verej per se afermi sjelljet,qendrimet,motivet,shprehite, temperamentin,karakterin dhe shume cilesi tjera individuale t delikuentit apo anetareve te grupit delikuant.2)Vrojtimi indirekt si forme e vrojtimit aplikohet gjithashtu ne hulumtimin e sjelljeve kriminale te delikueneve te ndryshem.Ky vrojtim ka te beje me analizen e te dhenave,shenimeve, dokumenteve dhe materialeve te ndryshme te cilat jane te regjistruara ne procesverbale, ne certifikata apo vertetime te ndryshme qe kane te bejne me kryeresit dhe sjelljet kriminale te tyre. 4) Metoda e anketes dhe intervistes jane metoda te njohura te mbledhjes se fakteve, qe aplikohen ne te gjitha shkencat shoqerore.Kete metode, ne menyre te

konsideruar e perdor edhe shkenca e kriminologjise, ne fushen e hulumtimit te kriminalitetit.Anketimi apo marrja ne pytje mund te behet me goje ose shkrim.Zakonisht me pare, nga hulumtuesi dhe studiuesi hartohet pyetesori i cili duhet ti permbaje te gjitha elementet e nevojshme per mbledhjen dhe ndricimin e te dhenave dhe shenimeve te cialt shtohen si qellim i zbatimit te anketes apo intervistes. 5) Metoda e eksperimentit,krahasimit dhe matjes Metoda e eksperimentit eshte nje metode e cila aplikohet zakonisht ne shkencat natyrore dhe ekzakte.Ne shkencat shoqerore, aplikimi i kesaj metode eshte i kufizuar dhe i rralle. Te eksperimentosh, sic dihet, do te thote qe ne menyre artificiale t’i nxitesh dhe shkaktosh preceset,veprimet dhe dukurite e ndryshme ne bote reale. Metodat e Krahasimit eshte gjithashtu nje metode kerkimi mjaft e preferueshme ne hulumtimet sociologjike dhe kriminologjike.Te krahasosh d.m.th t’i veresh, t’i zbulosh dhe t’i analizosh ngjashmerite dhe dallimet ne mes dy individeve,dy dukurive , dy objekteve ose dy veprimeve, me qellim qe te vertetohet gjendja reale perkatesisht e verteta objektive.Metoda e krahasimit eshte e ngjashme me metoden e eksperimentit qe aplikohet ne kriminologji. Te krahasimi kemi te bejem me dy grupe. Me grupin krahasues studiuesit zakonisht aplikojne dhe ndermarrin veprime dhe ndikime te ndryshme,ne grupin kontrollues nuk ndermirret asnje veprim, ai vazhdon te sillet dhe te veproje si me pare.Pas nje kohe studiuesit bejne analiza dhe studime te sjelljeve dhe qendrimeve te delikuenteve, pastaj i krahasojne keto dhe ne kete menyre zbulohen dhe konstatohen efektet e veprimeve dhe masave qe jane ndermarre ne grupin hulumtues. Metoda e Matjes per hulumtimin e kriminalitetit, gjithashtu aplikohet ne kriminologji, sidomos ne te ashtuquajturen psikologji kriminale.Ne kete drejtim, ne shkencen e psikologjise kriminale dhe te kriminologjise, jane zhvilluar mjaft teknika dhe menyra te zbatimit te matjes per mbledhjen e shenimeve dhe te dhenave lidhur me sjelljet delikuente ne shoqeri.Matja si metode hyn ne perdorim vecmas per: hulumtimin e intelegjences, motivimit, qendrimeve, emocioneve, sugjestibilitetit,temperamentit,karakterit llojeve dhe shkalles se crregullimeve mentale te personave jodelikuent dhe delikuente.Ne kete aspekt, perdoren edhe aparate elektorine mjaft precize, te kompjuterizuara dhe te sofistikuara.Per te caktuar gjendjen e neurozave apo crregullimeve dhe abnormalitetevete tjera te delikuenteve, perdoret edhe Elektro-encefalografi. Testet qe aplikohen me ane te metodes se matjes mund te perbejne pytje,fotografi,vizatime,xhirime filmike etj.Kesisoji duke aplikuar matjen,aplikohen teknika sociometrike dhe psikometrike qe jane te vlefshme per mbledhjen e shenimeve per vetite e caktuara subjektive te kryereseve te veprave penale. 6) Metodat statistikore dhe aplikimi i tyre ne kriminologji statistika eshte nje disipline e vecante e cila merret me mbledhjen dhe pasyrimin e shenimeve,fakteve dhe te dhenave te ndryshme mbi dukurite shoqerore,ekonomike, politike pra edhe mbi dukurine e kriminalitetit.Ne kete drejtim sot ne Kriminologji flitet per ekzistimin e nje disipline te

5

vecante e cila mirret me percjelljen e kriminalitetit, e kjo eshte Statistika Kriminale. Metodat statistikore jane : 1) Metoda e ligjit te numerave te medhej, 2)Metoda e modelit, 3)Metoda e korelacionit, mesatares dhe perqindjes 1) Metoda e ligjit te numerave te medhej te ciline e ka perdorur autori Paisson, nese deshirohet te arrihen rezultate sa me te sakta dhe me objektive ne te studiuarit e nje dukurie, eshte e domosdoshme qe ne studim dhe analize te perfshihen sa me shume raste te dukurise se tille.Me fjale te tjera, ne kerkimin dhe hulumtimin e dukurise kriminale duhet perfshire sa me shume raste kriminale, sepse sjelljet kriminale te individeve ndryshojne ne mes veti, ndersa ne rast kur ato ne menyre masovike perfshihen ne studim atehere ekzizton gjasa qe konkludimet dhe perfundimet te jane me te sakta dhe me te drejta. 2)Metoda e modelit Metoda e ligjit te numera te medhenj, ne praktiken e perditeshme kriminologjike, shpeshehere eshte e pamundur qe te aplikohet, ngase objektivisht eshte e pamundur qe ne studime dhe analiza te perfshihen te gjitha rastet kriminale ne nje vend, e nga ana tjeter, nuk ekzistojne mundesit teknike dhe materiale per perfshirjen e tyre, ateher, ne hulumtimin e kriminalitetit aplikohet metoda e mostres-modelit apo e reprezentimit. Esenca e kesaj metode qendron ne studimin vetem te disa rasteve qe jane tipike, te cilat perfaqesojne ( sa eshte e mundur) dukurine ne fjale, masen e delikuenteve dhe popullaten qe duam te studiojme.Mostra apo modeli i cili merret per studim, duhet te jete sa me tipik ti pergjigjet perafersisht karakteristikave themelore te grupit, mund te behet me nje zgjedhje te planifikuar me pare ose me nje zgjidhje e cila eshte e rastit. 3)Metoda e korelacionit, mesatares dhe perqindjes Metoda e korelacionit eshte nje metode dhe teknike e vecante, nepermes se ciles, te dhenat e ndryshme qe kane te bejne me kryresit e vepres penale vehen ne raport apo ne korelacion me vecori, gjendje dhe tregues te tjere.Me ane te kesaj metode mund te pasqyrohet raporti ne mes moshea dhe kriminalitetit, ne mes gjinise dhe kriminalitetit, ne mes shkalles se arsimimit dhe kriminalitetit, ne mes te papunesise dhe kriminalitetit, ne mes gjenjes ekonomike dhe kriminalitetit etj. * Vleresimi kritik i metodave statistikore me ane te metodave statistikore, ne mase te madhe lehtesohet puna rreth studimit te nricimit te kriminalitetit e sidomos konstantet qe kane te bejne me vellimin dhe strukturen e tij ne nje shoqeri te caktuar.Ne saj te metodave statistikore nuk mund te shpjegohen lidhjet kauzale dhe shkaqet e verteta te kriminalitetit. Evidencat statistikore mbi kriminalitetin me percjelljen dhe studimin e kriminalitetit, sic u verejt, aplikohen metoda dhe teknika te ndryshme te cilat, ne instance te fundit, kane per cellim paraqitjen e nje pasqyre sa me reale te pranise se dukurise se kriminalitetit ne nje shoqeri te caktuar. * Lllojet e evidencave statistikore mbi kriminalitetin Mbi kriminalitetin mbahen evidenca te ndryshme statistikore.Ato dallohen per nga fakti se a mbahen ne suaza nacionale, per kah organi I cili I mbane si dhe per nga gjeresia e shenimeve dhe te dhenave te cilat

perfshihen ne to.1)Evidenca Nderkombetare, 2)Evidenca Kombetare 1) Evidencat nderkombetare mbi kriminalitetin si evidenca nderkombetare te kriminalitetit trajtohen shenimet dhe te dhenat mbi kriminalitetin te cilat I mbajne organet dhe institucionet e Organizates se Kombeve te Bashkuara dhe kane te bejne me shtrirjen e kriminalitetit ne te gjitha vendet e botes. 2)Evidencat kombetare kane te bejne me evidentimin e kriminalitetit ne suaza nacionle, shteterore, pra shenimet kan te bejne vetem me te dhenat mbi kriminalitetin ne nje vend apo shtet te caktuar.Keto evidenca mund te mbajne organet e policise, organet e prokurorise,organet e gjykatave,ministrin e drejtesise,entet statistikore dhe qendra te ndryshme qe mirren me tubimin dhe perpunimin e te dhenave statistikore.Evidencat statistikore kombetare mbi kriminalitetin mund te jene evidenca te. 1) Evidenca e Pergjithshme ose koncentrike evidencat e pergjitheshme mbajne shenime dhe te dhena per te gjitha llojet e veprave penale dhe sjelljeve kriminale ne nje vend. 2) Evidenca Speciale apo fragmentare evidencat fragmentare mbajne shenime dhe te dhena vetem per disa forma te vecanta te sjelljeve kriminale, evidenca per kriminalitetin ekonomik,evidenca per deliktet e gjakut,evidenca per delikuencen e te mitureve etj. * Problemi I evidencave statistikore 1)Numer I erret ose i paevidentuar i kriminalitetit eshte krime reale qe kane ndodhur ne boten reale,per te cilat nuk ka shenime dhe te dhena dhe ato nuk jane te evidencuara. 2)Numer I perhimte ose Grey figure I kriminalitetit, qe dallohet nga kriminaliteti I erret, sepse ketu eshte fjala per rastet e njohura te kriminalitetit te cilat jane ndricuar deri ne fund nga organet kompetente. 3)Numer I tepert i kriminalitetit kemi te bejme me rastet e evidentimit dhe regjistrimit te sjelljeve kriminale dhe kryeresve te tyre, qe ne te vertete nuk kane ndodhur ose qe nuk ekzistojne. Menyra e zbulimit te numerit te erret Menyra dhe metodat me te njohura per zbulimin e numrit te erret dhe numrit te perhimte ne literaturen bashkekohore, e vecmas ne ate amerikane, jane Studimet mbi : 1) Studimet mbi Vetakuzimin, 2) Studimi mbi viktimat * Raporti I kriminologjis Raporti i Kriminologjise me disiplina te vecanta kriminologjike Antrapologjia kriminale,gjegjesisht per kushtezimin e sjelljeve kriminale nga ndikimi i struktures dhe konstitucionit anatomiko-fizike te njeriut. Biologjia kriminale, eshte konstituar si nje disipline e vcante kriminologjike e cila i nderlidh vetite anatomikofizike dhe vetite dhe cilesite biologjike te individit me sjellje kriminale. Psikologjia dhe psikopatologjia Kriminale, gjithashtu jane disiplina te vecanta kriminologjike te cilat ne pikepamje shkencore analizojne dhe studiojne lidhje ne mes te sjelljeve kriminale te delikteve dhe vetive dhe cilesive te tyre psikologjike dhe crregullimeve psikike.

6

Sociologjia kriminale, gjithashtu konsiderohet si nje disipline e vecante kriminologjike qe trajton aspektin social te krimit. Gjeografia kriminale, konsiderohet si nje disipline e posacme e kriminologjise e cila merret me hulumtimin e shperndarjes dhe perhapjes se kriminalitetit ne vende, regjion dhe vise te ndryshme te botes. Viktimologjia kriminale paraqet nje disipline te vecante kriminologjike e cila merret me studimin e viktimes,formave,shkaqeve te paraqitjes dhe masave per parandalimin e viktimizimit. Raporti i kriminologjise me te Drejten penale Raporte te ngushta dhe te shumefishta me disiplina te tjera shkencore qe studiojne kriminalitetin: 1)Raporti i kriminologjise me te Drejten penale, si shkence juridike, veshtron krimin si kategori dhe nocion juridik.Ajo studion dhe interpreton ne menyra kritike te drejten penale pozitive te nje shteti.E drejta penale i definon sjelljet e ndryshme ne shoqeri, si sjellje te rreaikshme dhe te demshme, si veprime te inkriminuara me ligje pozitive penale. 2)Raporti i kriminologjise me Procedura penale, Kriminologjia si shkence mbi krimin, format, shkaqet dhe parandalimin e tij. Ka lidhje dhe marredhenie te shumta me shkencen e procedures penale,E drejta e procedures penale, si shkence mbi sistemin e dispozitave juridike te cilat rregullojne dhe percaktojne subjektet e procedures penale dhe veprimet procesuale penale me te cilat zgjidhet dhe ndricohet ceshtja penale,mbeshtetet ne kriminologji dhe ne te dhenat te cilat i afron ajo mbi boten reale te krimit. 3)Raporti i Kriminologjise me Politiken kriminale, eshte nje disipline shkencore teorike dhe praktike e cila merret me studimin e masave,mjeteve dhe metodave me te pershtateshme per lufimin dhe pengimin e kriminalitetit ne nje shoqeri.Ajo vecmas merret me gjetjen,studimin dhe persosjen e masave preventive per pengimin e kriminalitetit ne nje vend. 4) Raporti i Kriminologjise me Penologjine, eshte discipline e pavarur shkencore e cila merret me studimin e ekzekutimit te sanksioneve penale dhe me precesin e risocializimit te personave te denuar. 5) Raporti i Kriminologjise me Kriminalistiken, kan lidhje te ngushte ne mes veti, sepse qe te dyja kane per baze kriminalitetin si lende studimi.Kriminologjia merret me studimin e metodave te zbulimit dhe kerkimit te krimeve dhe kryreseve te tyre dhe ne te njejten kohe kontribuon ne ndricimin e rasteve te ndryshme kriminale. 6) Raporti i Kriminologjise me Mjekesine ligjore eshte nje disipline e pavarur shkencore e cila merret me studimin dhe ndricimin e aspenkteve speciale te rasteve te ndryshme kriminale.N kete drejtim dallohen disa dege dhe disiplina te vecanta siq eshte 1)Psikologjia e gjyqit, merret me studimin e psikologjise se pjesemarreseve ne preceduren penale.Njohurite te cilat psikologjia e gjyqit i arrin gjate kerkimit dhe studimit te vetive te caktuara psikike te pjesemarresit e procedures penale jane te rendesishme jo vetem per ndricimin e rastit konkret por edhe per njohurit me te thelluara mbi shkaqet e kriminalitetit. 2) Psikiatria e gjyqit, studion gjendjet shpirterore e vecmas gjenjet e semura dhe te crregulluara shpirterore

te kryeresve te vepres penale eshte mjaft kompleks dhe perbehet prej nje varg cilesish dhe vetish, nga motivet,deshirat,nevojat, shprehite,emocionet, qendrimet,temperamentet etj. 3) Medicina e gjyqit merret me studimin e te dhenave te ndryshme te karakterit anatomiko-biologjik e qe kane te bejne me vepren penale dhe kryeresin e saj.Pra ajo merret me fiksimin dhe me ekspertizen anatomikobiologjike qe ka te beje me trupin e njeriut dhe ndryshime te ndryshme toksilogjike lidhur me te. Teorite antropologjike dhe pozitiviste mbi kriminalitetin 1)Teoria antropologjike ose kriminaliteti te lindur 2)Teorite pozitiviste italiane Teorite biologjike mbi kriminalitetin 1)Teoria e trashegimit dhe shprehive te lindura 2)Teoria e races mbi kriminalitetin 3)Teoria endokriminoligjike mbi kriminalitetin 4)Teoria e kromozoneve Teorite psikologjike mbi kriminalitetin 1)Teoria e papershtatshmerise 2)Teoria e intelegjences 3)Teoria psikoanalitike 4)Teoria e frustrimeve psikike Teorite sociologjike mbi kriminalitetin Teorite dhe pikepamjet e hershme sociologjike mbi kriminalitetin 1)Teoria e mjedisit social ose shkolla franceze 2)Teoria psikosociale e Gabriel Tard-it 3)Pikepamjet sociologjike te Emil Dyrkem-it 4)Pikepamjet sociologjike te Franc Von Listit Mendimet e shkolles se mbrojtjes se re shoqerore Teorite e reja sociologjike ose amerikane 1)Teoria e grupit ose sjelljeve devijante 2)Teoria e dezorganizimit shoqeror 3)Teoria e konflikteve dhe dallimeve kulturore 4)Teoria e anomise 5)Vleresim kritik i teorive te reja sociologjike Teorite e interaksionit dhe etiketimit Teoria e interaksionit, kriminalitetin e shpjegon si rezultat te ndikimeve te disa faktoreve qe vijne nga vete organizimi I shoqerise dhe pushtetit.Pikepamjet e teorise se interaksionizmit social mbi kriminalitetitn,depertojne ne kerkimet kriminologjike nga shkenca e psikologjise dhe sociologjise, te cilat kane pasure tradite ne aplikimin e kesaj teorie. Teoria e etiketimit apo njollosjes, eshte e ngjashme me teorine e meparme, e cila,gjithashtu, ne kerkimet bashkekohore kriminologjike eshte mjat preente.Sipas kesaj teorie,shkaku I kriminalitetit gjendet ne praktiken dhe tendencen e regjimit,organeve te pushtetit qe disa individe dhe disa grupe ti etiketojne, ti njollosin,tu a vejn vulen,ti shpallin delikuente dhe kriminele.Ky aktivitet I njollosjes dhe I etiketimit quhet ndryshe edhe stigmatizem dhe sipas mendimeve te kesaj teorie eshte gjeneratori kryesor I kriminalitetit ne nje shoqeri.Etiketimi dhe stigmatizimi ne raste te caktuara provokon paraqitjen e kriminalitetit dhe kesisoji shenderrohet ne faktor kriminogjen. Disa veçori themelore te fenomenit kriminal 1) Mobiliteti shoqeror dhe kriminaliteti

7

2) Veçorite kohore dhe sezonale te kriminalitetit 3) Veçorite regjionale te Kriminalitetit 4) Perhapja dhe prania e kriminalitetit ne relacionin fshat-qytet 5) Mosha gjinia dhe kriminaliteti 6) Gjendja martesore dhe statusi familjar 7) Gjendja sociale – statusi social *Format e manifestimit te kriminalitetit Tipologjia dhe klasifikimi i kriminalitetit Ne pjesen me te madhe,pak a shume jane deferencuar disa kritere themelore te klasifikimit.Ne kete drejtim, si kriter me i shpeshte merret i ashtuquajturi klasifikim ligjor, ose klasifikim juridiko-penal i veprave penale, sipas emertimeve dhe ndarjeve ne ligjet penale pozitive.Kjo ndarje, ne nje menyre, eshte edhe me e sigurta dhe me e lehta, sepse si baze ka objektin e mbrojtur te vepres penale.Kjo ndarje dhe ky klasifikim quhet klasifikimi juridiko-penal ose pozitivo-penal. Kriminaliteti profesional dhe i organizuar Kriminaliteti profesional dhe vecorite kryesore Nder format me te shpeshta dhe me te rrezikshme te sjelljeve kriminale ne boten bashkekohore, konsiderohet I ashtuquajturi kriminalitet profesional.Kriminelet profesionale nga disa autore ndahen dhe klasifikohen ne te ashtuquajtur kriminele te imte profesionale dhe ne kriminele te kalibrit te madh profesional. Krimimaliteti i jakes se bardhe Si forme e vecante e kriminalitetit profesional, konsiderohet edhe i ashtuquajturi kriminaliteti i jakes se bardhe ose kriminaliteti i shtresave te larta ne shoqeri. Kriminaliteti i organizuar dhe vecorite kryesore Kriminaliteti I organizuar tregon aftesi te pershtatjes se shpejte ne kushtet dhe rrethanat e reja, duke gjetur hapesire per realizimin e fitimeve te medha. Organizatat kriminale tradicionale ne Itali Nder organizatat me te njohura eshte Mafia sicilianeitaliane e cila ka nje tradite dhe histori te gjate.Mafia siciliane u krijua ne Sicili dikund kah viti 1282. Organizata kriminale ne Amerike –Koza nostra Koza nostra eshte paraqitur per here te pare ne Sicili te Italise, mirepo veprimin e vet e ka vazhduar dhe zhvilluar edhe ne SHBA.Aktiviteti, organizimi dhe veprimtaria e kesaj organizate kriminale ne SHBA, aktivitetin e vet e ka zhvilluar me emrin Koza nostra qe d.m.th ceshtja jone. Jakuza Japoneze Jakuza Japoneze sipas te dhenave me te reja ne literaturen kriminologjike, organizata kriminale e Jakuzes paraqet nje nder format me komplekse te aktivitetit kriminal ne boten bashkekohore. Triada kineze Ttriada aktivitetin kryesor, kjo organizat e ka zhvilluar dhe zhvillon ne ish-kolonine britanike, ne HongKong.Ne literaturen kriminologjike, ne kete vend ekzistojne me teper se 70 grupe te triadave te cilat i kane anetaret dhe shefat e tyre. Organizatat kriminale ne Ameriken Latine Organizatat kriminale ne Ameriken Latine jane Narkokartelet Kolumbiane si Medellin Cartel,Cali Carter etj. Te cilet e kane marre emrin sipas qyteteve ku e zhvillojne aktivitetin kriminal.

Mafia Ruse Mafia Ruse dhe grupet kriminale te organizuara nga kjo, merren me nje varg aktivitetesh kriminale si :shitblerja e armeve te llojllojshme nga arsenali i armatimit te ishBashkimit Sovjetik.Kto grupe kriminale mirren edhe me shitjen dhe tregtine me lende te para radioaktive per prodhimin e armeve berthamore dhe armeve biologjike. * Disa forma te tjera te kriminalitetit te organizuar Reketizmi Si forme e vecante e kriminalitetit te organizuar, eshte edhe Reketi, ose sic e quajne disa autore reketizmi, i cili manifestohet me ndermarrjen ne menyre te organizuar te kercenimeve,shantazheve te llojllojshme nga individe dhe grupe kriminale te organizuara ndaj personave pergjegjes dhe bartesve te detyrave neper firma,shitore,dyqane, punetori, restorane etj. Larja e parave eshte nje forme e vecante e kriminalitetit te organizuar.Kjo dukuri kriminale ka te beje me veprimet te cilat ndermirren ne menyre qe parate e fituara nga transaksionet dhe aktivitetet kriminale te deponohen dhe investohen ne pune dhe ne veprimtari legale e pastaj ato te perdoren si para te pastruara, te lara. Falsifikimi i parave , sidomos i bankenotave dhe apoenave te leter, eshte dukuri kriminale shume e perhapur e kriminalitetit te organizuar ekonomik ne boten bashkekohore.Sipas te dhenave te Interpollit policise nderkombetare gjate viteve te fundit, jane shenuar raste te falsifikimeve te parave ne 135 shtete.Falsifikimi i parave ne shuma te medha ndikon negativisht ne rrjedhat e tregut financiar, bankar, ne bursen tregtare dhe ne tregun e zi me ç’erast shkaktohen crregullime dhe aktivitete tjera kriminale ne dege te ndryshme te ekonomise. Tregtia me vepra te artit dhe kultures nacionale Si forme e kriminalitetit te organizuar konsiderohen edhe trafikimi ilegal i veprave dhe krijimeve te llojllojshme artistike qe kane vlera te medha nacionalel, te cilat cmohen me shuma te larta dhe fantastike.Me qellim te vjedhjes dhe trafikimit te ketyre vlerave, organizohen grupe kriminale ne nivel te nje vendi ose ne nivel nderkombetar, te cilat neper galeri,muzeume,ekspozita,manastire etj. vidhen se pastaj ilegalisht trafikohen. Trafiku klandestin me azilante, refugjate dhe persona te tjere Trafiku klandestin, me azilante, refugjate dhe me persona te ikur ose emigrante, ne kohen e re, paraqet nje forme shume te perhapur te kriminalitetit te organizuar ne boten bashkekohore.Konfliktet politike,etnike,religjioze,kulturore,lufterat lokale e civile,skamja,varferia dhe fatekeqesite e ndryshme natyrore, ne shume regjione te botes kane nxitur levizjedhe zhvendosjen e miliona njerezeve nga vendbanimet e tyre te perhershme kah vendet dhe regjionet qe cilesohen si me te sigurta. *Masat per pengimin e kriminalitetit te organizuar Kriminaliteti i organizuar ka depertuar ne te gjitha segmentet e jetes bashkekoheore.Per kete arsye, perhere ka pasur kerkesa qe shoqeria bashkekohore te organizohet ne lufte kunder kriminalitetit te organizuar.Si perpjekje e tille konsiderohet edhe Konferenca Nderkombetare mbi Kriminalitetin e

8

Organizuar, e cila u mbajt ne Napoli te Italise, prej dates 21 deri ne 24 nentor 1994. Kriminaliteti politik Kriminaliteti politik apo deliktet politike, sic eshte praktikuar te quhen, jane mjaft te perhapura dhe zakonisht kane te bejne me aktivitetet qe jane te drejtuara kunder shtetit dhe rendit shoqeror e politik,aktual, ne nje vend.Ne literaturen kriminologjike dhe juridiko penale,ekziston nje bindje se kriminaliteti politik si nocion dhe si kategori, eshte i kohes se re. 1)Terrorizmi politik fjala terror e ka prejardhjen nga gjuha latine terroris qe do te thote terror, frike e madhe, pasiguri dhe tmerr.Ne fjalorin politik, kuptimi terror vjen nga gjuha frenge e cila I quante terror Jakobin masat e jashtezakonshme dhe te ashpra qe i ndermernin Jakobinet per te ruajtur dhe mbrojtur. 2) Krminaliteti kunder lirive dhe te drejtave te njeriut ne kuader te kriminalitetit politik dhe dhunes qe ushtrojne qarqet ne pushtet ndaj qytetareve te vet, vend te vecante zene krimet dhe shkeljet e te drejtave dhe lirive te njeriut, perkatesisht qytetarit. 3)Krimet kunder njerezimit dhe te drejtes nderkombetare si forma te sjelljeve kriminale, mjaft te shprehura gjate disa viteve te fundit, jane edhe krimet kunder njerezimit.Tronditjet ekonomike, politike,lufterat lokale,regjionale shkelja e lirive dhe te drejtave te njeriut ne bote, kane nxjerre ne shesh edhe dukurine e krimeve kunder njerezimit. *Kriminaliteti i dhunes 1)Kuptimi dhe perhapja ne shoqerine bashkekohore Ne boten bashkekohore verehet nje shtim I madh I te gjitha sjelljeve kriminale qe manifestohen me aplikimin e agresivitetit dhe dhunes ndaj individeve, familjeve,grupeve te caktuara etnike nacionale etj. 2) Disa vecori te kriminalitetit te dhunes sipas konstatimeve te literatures bashkekohore kriminologjike te cilat bazohen ne kerkime empirike dhe ne te dhena nga evidencat statistikore kriminale te organeve te ndryshme si te policise,prokurorise,gjykatave etj. Mund te vecohen disa karakteristika themelore te kryereseve te krimeve te dhunes te cilat pak a shume jane te ngjajshme ne te gjitha vendet e botes.Keto te dhena tregojne se si kryeres te krimeve te dhunes me se shpeshti paraqiten personat e gjinise mashkullore. Format me te shpeshta te kriminalitetit te dhunes Kriminaliteti i dhunes eshte shume i shprehur ne boten bashkekohore.Format e paraqitjes se tij jane te llojllojshme.Ne kete drejtim do te trajtohen krimet e vrasjeve, krimet e dhunes ne familje dhe krimet e dhunes ndaj femijeve. 1)Krimet e dhunes ndaj jetes dhe trupit ne shkencen juridike-penale dhe ate kriminologjike, cilesohen nje nder femrat me te renda te atakimit te vlerave dhe te mirave me te shtrejta te njeriut megjithese ato, ne masen e pergjitheshme te krimeve te kryera nuk jane aq masovike.Mirepo fakti se me veprimet e tilla kriminale atakohet jeta dhe trupi, rrezikohet shendeti dhe siguria fizike e njeriut, keto krime si forma te dhunes,shpesh zene vend qendror ne trajtime te ndryshme kerkimorehulumtuese por edhe ne tekste te caktuara universitare. 2)Kriminaliteti i dhunes ne familje ose si kriminalitet te dhunes ne familje, ne literaturen kriminologjike,

zakonisht cilesohen disa forma te dhunes qe manifestohen me dhunen ne martese, pra dhunen ne mes te bashkeshorteve, burrit dhe gruas, me dhunen ndaj femijeve dhe dhunes ndaj prinderve. 2.1 Dhuna ne martese rendom manifestohet si keqtrajtim fizik ose psikik i njerit bashkeshort ndaj tjetrit gjate jetes bashkeshortore apo martesore.Kur flitet per kete dhune, zakonisht mendohet ne dhunen deri tani me te shprehur te burrit ndaj gruas.Si dhune gjithashtu konsiderohet edhe keqtrajtimi seksual i bashkeshortes apo anasjelltas. 2.2 Dhuna ndaj femijeve nder format me te shprehura te dhunes kriminale ne shoqerine bashkekohore konsiderohen edhe dhuna ndaj femijeve e te miturve, qofte brenda famijes, qofte jashte saj.Kjo dhune mund te manifestohet si dhune fizike,psikike dhe seksuale.Dhuna ndaj femijeve ka pasoja shume te renda ne cdo shoqeri, per arsye se ky aktivitet kriminal nderrmirret ndaj femijeve te cilet gjenden ne nje faze te vecante te zhvillimit biopsikik. 2.3 Dhuna ndaj prinderve te moshuar dhe te paafte ne kuader te dhunes ne famije, ne literaturen kriminologjike flitet edhe per dukurine e shpeshte te dhunes ndaj prinderve, ndaj pleqve, ndaj te moshuarve ne pergjithesi.Kjo dhune manifestohet ne forme te lenies pas dore,moskujdesit mosdhenies se ushqimit, maltretimit,mosofrimit te ndihmes shendetesore, e vecmas mosfurnizimit me barna dhe mjete tjera sheruese. Kriminaliteti seksual ose dhuna seksuale me kriminalitet seksual kuptohen te gjitha veprimet kriminale qe rrezikojne dhe atakojne integritetin dhe moralin seksual te nje personi.Sjelljet e tilla jane te inkriminuara ne te gjitha kodet dhe ligjet penale te shteteve bashkekohore. Zhvillimi historik I mendimit kriminologjik 1)Mendimi antik mbi kriminalitetin ( Platoni,Aristoteli ) 2)Mendimi mesjetar I kriminalitetit (Shen augustini, Toma Akvinski ) 3)Periudha e Humanizmit dhe shkolla klasike 4) Shkolla antropologjike 5)Shkolla pozitiviste Italiane 6)Teorit Biologjike ( Teoria e trashigimit dhe Races, Endokronologjike,Kromozomeve. Kriminaliteti ekonomik dhe kunder pasurise Kriminaliteti ekonomik Me kriminalitetin ekonomik nenekuptojme te gjitha ato veprime dhe sjellje kunderligjore re personave fizik dhe juridik te cilat jane te kyqur ne afarizmin dhe veprimtarine ekonomike.Veprimet kriminale ekonomike, jane ato veprime qe pengojne afarizmin ekonomik ndersa pjesemarresve ne kete afarizem u shkaktojne deme te medha materiale dhe financiare. * 8.1 Format e kriminalitetit ekonomik 1) Format dhe vecorite e kriminalitetit ekonomik 2) Disa vecori te kryeresve te kriminalitetit ekonomik 3) Korrupsioni 4) Mashtrimi i konsumatoreve

9

* 8.2 Kriminaliteti kunder pasurise 1) Kuptimi dhe perkufizimi i kriminalitetit kunder pasurise 2) Disa vecori te kriminalitetit kunder pasurise 3) Krimi i vjedhjeve Ne Krimin e vjedhjeve bejn pjese 3.1 Vecorite e kryeresve te krimeve te vjedhjeve 3.2 Vjedhja e automjeteve 3.3 Kriminaliteti kompjuterik ose me kompjuter 8.3 Kriminaliteti kunder ambientit kriminaliteti ekologjik Mbrojtja e ambientit te njeriut eshte paraqitur si nevoje e domosdoshme qysh me heret.Eshte verejtur se ambienti i shendoshe eshte siguri per nje jete me te mire dhe me te gjate te njeriut. Ne shtetet e ndryshme, per kete arsye jane ndermarre masa te llojllojshme qe te mbrohet ambienti.Jane nxjerre norma, ne fillim, kane qene me teper te netyres administrative civile e me vone nxirren edhe norma juridike penale. * 9.1 Krmininaliteti ne trafik- ne komunikacion 1) Kuptimi dhe shtrirja e kriminalitetit ne trafik 2) Faktoret qe ndikojne ne paraqitjen e krimeve ne trafik * 9.2 Delikuenca e te miturve 1) Kuptimi dhe perkufizimi i delikuences se te miturve 2) Klasifikimi, format e manifestimit dhe vecorite kryesore *9.3 Recidivizmi- perseritja e sjelljeve kriminale 1) Kuptimi dhe llojet e recidivizmit ( Recidivizmi special, Recidivizmi i zakonshem) 2) Faktoret qe ndikojne ne paraqitjen e recidivizmit *10.1 Kuptimi dhe roli i faktoreve kriminogjene-etiologjise kriminale Etiologjia kriminale analizon dhe studion lidhjet kauzale ne mes te rrethanave e faktoreve te ndryshem dhe kriminalitetit.Po ashtu, etiologjia kriminale studion dhe bene hulumtimin e shkaqeve dhe rrethanave qe kane te bejne me te gjitha sjelljet kriminale dhe dukurite tjera negative ne shoqeri.Sundimet etiologjike merren me faktoret Objektive-egzogjen dhe Subjektive-endogjen. Fjala etiologji do te thote shkence mbi thelbin, esencen, rrenjen dhe shkaqet e nje dukurie. 2) Pikepamja mbi faktoret kriminogjene 1) Teoria e faktorit 2) Teoria funksionaliste 3) Teoria e kauzalitetit

Sipas teorise se kauzalitetit diferencohen disa faktore 1) Shkaqet e sjelljes kriminale, 2) Kushtet ekonomike materiale, 3) Shkasi i sjelljes kriminale. *11.1 Faktoret e jashtem objektive kriminalitetit Kuptimi dhe ndarja e tyre 1) Faktoret ekonomiko-shoqerore 2) Faktoret ideopolitike, 3) Mikrogrupore 4) Sociopatologjike Faktoret e ndryshem 1) Industrializimi, urbanizimi kriminaliteti 2) Migrimi i njerezve dhe kriminaliteti huajve 3) Krizat,depresionet ekonomike kriminaliteti 4) Varferia dhe kriminaliteti 5) Papunesia dhe kriminaliteti 6) Kushtet e veshtira te banimit kriminaliteti 7) Profesioni mjeshtria dhe kriminaliteti

te

dhe i te dhe

dhe

* 11.2 Faktoret ideopolitike te kriminalitetit 1) Konfliktet politike dhe kriminaliteti 2) Konfliktet kulturore dhe kriminaliteti 3) Lufterat dhe rrethanat e luftes 4) Shtypi, literatura, televizioni, filmi, arsimimi, religjioni. 5) Mjetet e komunikimit publik-masmedia si faktore kriminogjen Kuptimi dhe roli i mjeteve te informimit 1) Mjetet e informimit dhe kriminaliteti 2) Mediat e shkruara shtypi dhe kriminaliteti 3) Televizioni dhe kriminaliteti 4) Literatura dhe kriminaliteti 5) Filmi dhe kriminaliteti * 11.2.6 Religjioni dhe sektet ekstreme religjioze si faktore kriminogjene 1) Kuptimi dhe roli i religjionit ne paraqitjen e kriminalitetit 2) Sektet e ndryshme fetare dhe kriminaliteti * 11.3.1 Faktoret mikrogrupore te kriminalitetit Familja si faktor kriminogjen 1) Kuptimi dhe roli i familjes 2) Familjet e degraduara dhe kriminaliteti 3) Familjet deficiente te mangeta 4) Familjet me shume anetare 5) Punesimi i prinderve 6) Raporti ne mes prinderve dhe femijeve 11.3.2 Shkolla dhe ambienti shkollor si faktor kriminogjen

10

Mjedisi shoqeror ambienti social si faktor kriminogjen 11.4.1 Faktoret sociopatologjik te kriminalitetit Prostitucioni dhe kriminaliteti Kuptimi dhe llojet e prostitucionit 1) Prostitucioni ritual 2) Prostitucioni religjioz 3) Prostitucioni kompensacional dhe substitucional 4) Prostitucioni profesional 11.4.1.2 Shkaqet e prostitucionit 1) Pengimi i prostitucionit (sistemi tolerimit,Sistemi i abolicionit,Sistemi prohibicionit) 2) Raporti i prostitucionit me kriminalitetin

i i

11.4.2 Patologjia seksuale dhe kriminaliteti Pedofilia,Gerontofilia,Zoofilia,Transvestizmi,M etatropizmi,Narcisoizmi,Ekzibicionizmi,Mazohi zmi,Sadizmi,Fetishizmi. 11.4.3 Alkoolizmi dhe kriminaliteti Konsumimi i alkoolit mund te paraqitet ne dy menyra: 1) Si dehje akute, mund te jete e lete dhe e rende.Me kete rast kemi te bejem me perdorimin e alokoolit ne menyre jo te rregullt. 2) Si dehje kronike eshte ajo kur individi konsumon alkool ne menyre te rregullt dhe ne sasi te medha. 11.4.4 Narkomania dhe kriminaliteti 1) Kuptimi i narkomanise dhe vecorite kryesore 2) Llojet e drogave dehese dhe substancave narkotike 3) Vecorite individuale te narkomaneve 4) Raporti i narkomanise me kriminalitetitin dhe parandalimi 11.4.5 Bixhozi dhe kriminaliteti 1) Kuptimi dhe karakteri i lojerave te fatit 2) Format me te shpeshta te lojrave te fatit 3) Raporti i lojrave hazarde me kriminalitetin 11.4.6 Bredhja, lemosha dhe kriminaliteti 1) Bredhja eshte nje dukuri negative shoqerore e cila ne shume raste ka lidhje te ngushta me sjelljet kriminale. 2) Lemosha (lypja) eshte e ngjashme me dukurine e bredhjes dhe me te ka disa lidhje, si per kah etiologjia,ashtu edhe per kah format e manifestimit. 11.4.7 Dukuria e AIDS-it ne bashkekohore dhe kriminaliteti 11.4.8 Dukuria e vetevrasjes 11.4.9 Hakmarrja dhe gjakemarrja

shoqerine

12.1 Faktoret e brendshem (subjektive) te kriminalitetit 1) Kuptimi, rendesia dhe ndarja e faktoreve subjektive 12.2 Vetite dhe baza psikike e personalitetit dhe kriminaliteti 1) Karakteri dhe kriminaliteti 2) Temperamenti dhe kriminaliteti 3) Shprehite, prirjet dhe kriminaliteti 4) Intelegjenca dhe kriminaliteti (Kuptimi dhe rendesia e intelegjences, Matja dhe testet e intelegjences, Raporti i intelegjences me kriminalitetin ) 12.2.5 Emocionet dhe kriminaliteti 1) Kuptimi dhe llojet e tyre 2) Raporti i emocioneve me kriminalitetin 12.2.6 Motivet dhe kriminaliteti 1) Kuptimi dhe rendesia e motiveve 2) Ndarja dhe llojet e motiveve ( Motivet biologjike, Motivet sociale permenden : motivi per shoqerim,motivi per vetepohim apo afirmim,motivi i perfitimit, motivi i perqafimit te rregullave te ndryshme morale dhe shoqerore, motivi i sigurise, motivi i frikes, motivi i agresivitetit ) 3) Raporti i motiveve me sjellje kriminale 12.3 Baza biologjike e personalitetit dhe kriminalitetit 12.4 Çrregullimet mentale dhe kriminaliteti Kuptimi dhe llojet e tyre 1) Neuroza dhe kriminaliteti 2) Psikopatite dhe kriminaliteti ( Kuptimi dhe rendesia, Llojet e tipave psikopate dhe karakteristikat kryesore: 1) psikopate epileptike dhe impulsive,2)psikopat cikloide,3)psikopate histerike dhe narcisoide,4)psikopate shizoide, 5)psikopate parafrene etj. 3) Psikozat dhe kriminaliteti ( 1. Kuptimi dhe rendesia e psikozave, 2. Llojet e psikozave dhe karakteristikat kryesore: ( Shizofrenia, Paranoja ) 13.1 Klasifikimi dhe tipologjia e krimineleve 1) Roli dhe rendesia e klasifikimit te krimineleve 13.2 Lllojet e klasifikimit dhe tipologjise se krimineleve 1) Klasifikimi i krimineleve sipas Qesaro Lambrozos ( Kriminelet e lindur, Kriminelet nga pasionet ,Kriminelet nga shprehite, Kriminelet e rastit ) 2) Klasifikimi i krimineleve sipas shkolles pozitiviste ( Ferri kriminelet i ndane ne dy

11

grupe : ne kriminele nga shprehite dhe ne te rastit ) 3) Klasifikimi i krimineleve sipas shkolles sociologjike 4) Klasifikimi i krimineleve sipas shkolles austriake dhe gjermane 5) Klasifikimi i krimineleve sipas autoreve dhe shkollave te tjera 13.3 Vleresimi kritik i klasifikimit dhe tipologjise se krimineleve *Mendimet me karakteristike lidhur me kuptimin e Kriminologjise; *Rafaello Garafallo ka theksuar se Kriminologjia eshte shkence qe merret me krimin si akt i cili cenon ndjenjat elementare morale te nje bashkesie njerezore.Ai njeherit percakton kuptimin e krimit natyror i cili manifestohet si akt i dhumshem ne boten civilizuese. *Alfredo Niceforo Kriminologjine e konsideron si nje shkence hyrese dhe pergatitore e cila sintetizon rezultatet e shkencave te tjera te vecanta si psh. Te antropologjise,psikologjise dhe sociologjise, duke i koordinuar ato nje teresi harmonike. *Jean Constant thekson se Kriminologjia eshte nje shkence eksperimentale e cila synon te percaktoje faktoret shoqerore dhe individuale qe kushtezojne paraqitjen e dukurise se krimit ne shoqeri. *Fred Eksner,kriminolog austriak,konstaton se kriminologjia eshte shkence mbi deliktin si sjellje e vecante e njeriut. *Ernest Selig Kriminologjine e cileson si shkence mbi krimin, te kuptuar si unitet te elementeve reale dhe normative. *Hans V.Henting verteton se Kriminologjia eshte shkence dymensionale mbi faktet qe kane te bejne me krimin dhe me luften kunder tij. *Jean Pinatel kriminologjine e definon si shkence e cila mirret me studimin e fenomenit kriminal duke i koordinuar,krahasuar dhe konfrontuar njohurite mbi te me rezultatet e kerkimeve te disiplinave tjera shkencore. *Gjanluigji Ponti, autor bashkekohor italian, kriminologjine e trajton si shkence multidisiplinare e cila synon te njohe, te analizoje dhe te shpjegoje format,shakqet dhe menyren e pengimit te sjelljeve delikuente. *Raymond Gassin, autor bashkekohor francez,mendon se Kriminologjia eshte nje shkence qe mirret me studimin e faktoreve dhe proceseve te veprimtarise kriminale, dhe ne baze te njohurive te fituara angazhohet per gjetjen e nje strategjie dhe teknike me te sukseshme per pengimin e saj. *Edvin Sutherland dhe Donald Cressey mendojne se kriminologjia paraqet shkencen mbi njohurite e pergjithshme mbi delikuencen dhe kriminalitetin.Sipas tyre, lemia e hulumtimit te shkences se Kriminologjise, perfshin preceduren e

hartimit te ligjeve,veprimin kriminal dhe reagimin e shoqerise ndaj tij. *Larry J.Sjegel mendon se Kriminologjia eshte shkence e cila studion sjellet shoqerore dhe interaksionin njerezor, pra ajo analizon dhe zbulon nderlidhjet ne mes veprimeve kriminale dhe faktoreve te ndryshem ne shoqeri qe i nxisin ato. *P.Wickman dhe P.Witten shkencen e Kriminologjise e veshtrojne ne dy funksione, ne ate teorik i cili konsiston ne studimin sistematik te krimit dhe kriminalitetit, duke trajtuar format,shkaqet dhe masat per parandalimin e tij dhe ne funksinon aplikativ i cili trajton ceshtjen e kontrollit te krimit, gjegjesisht punen e policise, gjykatave dhe institucioneve per permiresim. *Leonard Glick mendon se Kriminologjia duhet te studioje aspektin e formave dhe shkaqeve te paraqitjes se krimit sikur dhe kontrollin e tij. *Frank Hagan konsideron se Kriminologjia eshte shkence e cila studion format e shkaqet e paraqitjes se tij ne shoqeri dhe reagimin ndaj tij.Sipas tij, ajo duhet te studioje vecmas delikuencen e te miturve, viktimen e krimit, dhe organizimin e institucioneve te kontrollit te krimit. *S.T.Ried mendon se Kriminologjia eshte shkence mbi format dhe kontrollin e krimit. *Gunter Kaiser autori Gjerman, Kriminologjin e definon si unitet te njohurive ekperimentale mbi kriminelin,sjelljet negative dhe kontrollin e tyre. *Hans Goppinger thekson se Kriminologjia paraqet shkencen mbi fenomenin kriminal,kryeresin,viktimen dhe masat e reagimit ndaj krimit. *Hans D.Schneider, Kriminologjine e konsideron si shkence humaniste e shoqerore e cila ne menyre empirike hulumton preceset e kriminalizimit dhe dekreminalizimit ne shoqeri dhe I sugjeron ligjedhenesit idete dhe njohurite e veta mbi nderrmarrjen e masave per kontrollin e krimit. *Armand Mergen, Kriminologjine e trajton si shkence empirike detyre e se ciles eshte qe, duke u mbeshtetur ne te arriturat e shkencave natyrore dhe humane, te studioje krimin

12