Kriminologija - Skripta I

KRIMINOLOGIJA - skripta 1. ODREĐIVANJE POJMA I PREDMETA KRIMINOLOGIJE? Kriminologija se moţe definisati kao samostalna, teorijsko-empirijska, interdisciplinarna društvena nauka o fenomenološkim karakteristikama i uzrocima kriminaliteta kao masovne društvene pojave i kriminalnog ponašanja kao pojedinačne pojave, sa ciljem njegovog objašnjenja i suzbijnja. Predmet kriminologije znači utvrditi šta kriminologija izučava, kojim se pitanjima i problemima bavi. Predmet pručavanja kriminologije je kriminalitet kao masovna društvena pojava i kriminalno ponašanje kao pojedinačna pojava. Razlikuju se makrokriminologija, koja izučava kriminalitet kao masovnu društvenu pojavu, i mikrokriminologija, koja izučava kriminalitet kao pojedinačnu pojavu, kroz dve oblasti izučavanja a to su: kriminalna fenomenologija, koja izučava pojavne oblike, obim, strukturu, strukturarne promene, dinamiku, prostornu i vremensku rasprostranjenost, i kriminalna etiologija, koja izučava uzroke, uslove i povode kriminalnog ponašanja. 2. KRIVIČNOPRAVNO DEFINISANJE KRIMINALITETA? Postoji uţe i šire krivičnopravno definisanje kriminaliteta. Prema uţem shvatanju, kriminalitet čine ona ponašanja koja su inkriminisana u pozitivnom krivičnom zakonodavstvu kao krivična dela. Prema širem shvatanju, pod kriminalitetom se podrazumeva svako protiv pravno ponašanje, za koje po vaţećim propisima određene zemlje nadleţni organ moţe izreći sankciju. 3. SOCIOLOŠKO DEFINISANJE KRIMINALITETA? Sociološko definisanje kriminaliteta polazi od toga da se kriminalitet ne moţe u potpunosto sagledati u okviru zakona, pa je samim tim potrebno obuhvatiti i druga antidruštvena ponašanja. Sociološke definicije kriminalnog ponašanja se mogu podeliti na tri grupe, a to su: Prva grupa obuhvata shvatanje po kojima je kriminalno ponašanje kršenje bilo kakvih, a ne samo legalnih normi ponašanja. Kriminologija treba da proučava sta ljudi smatraju nepoţeljnim ponašanjam i ne sme biti ograničena promenama zakona. Druga grupa se odnosi na definisanje kriminalnog ponašanja kao kršenja ljudskih prava i sagledava kriminologiju kao studiju kršenja ljudskih prava. Treća grupa se definise kao ponašanje protivno interesima elite. Dela koja se definišu kao kriminalna postoje da bi se zaštitila vladajuća ekonomska klasa, pa je samim tim kriminalno ponašanje ponašanje koje je u skladu sa pozicijom jedne klase. To znači da ljudi koji imaju moć stvaraju takve zakone koji su u skladu sa njihovim interesima, i nisu u stanju da ponašanje elite definišu kao kriminalno. 4. OPŠTA I KLINIČKA KRIMINOLOGIJA? Opšta kriminologija ima za predmet sređivanje, upoređivanje i suočavanje rezultata dobijenih od raznih kriminoloških nauka, kao i njihovo sistematsko zalaganje. Opšta kriminologija moţe imati različite pravce: istorijste, teorijske, deskriptivne i diferencijalne prirode, pored toga obuhvata i izučavanje osnovnih kriminoloških teorija i hipoteza, metoda i izvora kriminologije. Klinička kriminologija predstavlja jedan kriminološki pravac, koji se za razliku od opšte kriminologije sastoji u multidisciplinarnom postupanju individualnom slucaju, uz pomoć principa i metoda kriminološke nauke i specijalizovanih kriminologija. Osnovna pitanja koja se razmatraju u okviru kliničke kriminologije su: opasno stanje, problem kriminalne ličnosti i tipologija delikvenata, a metod koji se koristi prilikom izučavanja pojedinačnog slučaja kriminalnog ponašanja je klinički metod.

5. UNIVERZITETSKA I PRIMENJENA KRIMINOLOGIJA? Univerzitetska kriminologija se razvila na univerzitetima zapadnih zemalja, zadovoljavajući intelektualnu radoznalost univerzitetskih nastavnika, istraţivače, ali ne i samog društva. Univerzitetska istraţivanja se karakterišu velikom, raznolikošću, unidisciplinarnim karakterom, stalnim porastom istraţivačkih instrumenata. Ta istraţivanja se odnose na četiri grupe pitanja, a to su: proučavanje društva, proučavanje društvenih institucija, proučavanje delikvenata, proučavanje institucije za tretman. Univerzitetska kriminologija je izazvala otpor i primedbe od strane administrativnih organa, pravosuđa, policije, zatvorske administracije i dr, uz naglašavanje da čista kriminološka istraţivanja nisu u stanju da doprinesu funkcionisanju administracije pravde. Zbog toga je došlo do osnivanja istraţivačkih sluţbi u ministarstvima pravde, a u nekim zapadnim zemljama i do dogovora sa univerzitetskim centrima za realizaciju istraţivanja sa praktičnim karakterom. Primenjena kriminologija se odnosi na koncepciju kriminologije kao primenjene nauke i njenu ulogu u kriminalnoj politici. Razvila se u socijalnu, ekonomsku i političku disciplinu sa analitičkom i dinamičkom tendencijom. Prema njenim modelima, kriminološko istraţivanje ima tri funkcije a to su: prevencija zločina i rehabilitacija zločina, kontrola kriminaliteta, pravosudni, policijski i popravni sistem. Glavni cilj istraţivanja je smanjenje ukupnih društvenih troškova koji prate kriminalitet, razvijanje boljih sredstava za prevenciju, suzbijanje i kontrolu kriminaliteta. Njen model moţe doprineti razvijanju racionalnije administracije pravosuđa u okviru posebnih istraţivačkih institute i centara. 6. ODNOS KRIMINOLOGIJE I KRIVIČNOG PRAVA? Kriminologiju i krivično pravo povezuju predmet i cilj izučavanja. Kriminalitet je predmet izučavanja obe nauke, a borba za suzbijanje kriminaliteta krajnji osnovni cilj izučavanja. Povezanost kriminologije i krivičnog prava ogleda se u oblast kriminalne etiologije, jer se bez poznavanja uzroka kriminaliteta ne moţe utvrditi potreba za normativnim regulisanjem pojedinih ponašanja kao krivičnih dela, niti se moţe ostvariti krajnji cilj nauke krivičnog prava, a to je suzbijanje kriminaliteta. Rezultati izučavanja obe nauke su u velikoj meri povezani i uslovljeni, jer savremena nauka krivičnog prava, proučavajući krivično delo kao društvenu pojavu, izlazi iz čisto pravnih okvira i primenjuje sociološki pristup. To znači da se krivično pravne norme objašnjavaju sociološki, sa stanovišta društvenih pojava i procesa koji ih uslovljavaju ili određuju. Zbog toga se tvrdi da je kriminologija most između dva područja, prava i sociologije. 7. ODNOS KRIMINOLOGIJE I KRIMINALISTIKE? Kriminalistika je nauka koja svojim naučnim i stručnopraktičnim metodama pronalazi, proučava, prilagođava i usavršava najadekvatnije načine, postupke i metode, sa ciljem da se otkrije i rasvetli krivično delo, otkrije izvršilac ukoliko je nepoznat, prikupe i obezbede dokazi, kako materijalni, tako i lični, sve radi utvrđivanja materijalne istine, uspesnog pokretanja i okončanja krivičnog postupka, kao i radi sprečavanja krivičnih dela. Povezanost između kriminologije i kriminalistike uspostavlja se u okviru krivičnog postupka. Kriminalistika omogućava utvrđivanje pravno relevantnih činjenica u krivičnom postupku što koristi kriminologiji prilikom proučavanja fenomenoloških i etioloških karakteristika kriminaiteta. S druge strane, kriminalistika prilikom otkrivanja krivičnih dela i njihovih izvršilaca koristi saznanja kriminologije o pojavnim oblicima, strukturi, situacionim okolnostima i ostalim karakteristikama kriminaliteta, kao i saznanja o delovanju kriminogenih faktora. 8. ODNOS KRIMINOLOGIJE I KRIMINALNE POLITIKE? Politika suzbijanja kriminaliteta ili kriminalna politika se u širem smislu definiše kao racionalna i organizovana delatnost usmerena na suzbijanje kriminaliteta. Ukoliko se kriminologija i politika

suzbijanja kriminaliteta posmatraju kao samostalne nauke, njihova povezanost se naročito ispoljava u oblasti kriminalne etiologije i socijalne prevencije. Kriminalna etiologija kao deo kriminologije pruţa vaţna saznanja politici suzbijanja kriminaliteta o uzrocima i uslovima koji dovode do kriminaliteta i kriminalnog ponašanja. Poznavanje uzroka kriminaliteta kao masovne društvene pojave i pojedinačnog ponašanja, potrebno je prilikom izbora metoda i sredstava za sprečavanje kriminaliteta. Rezultati empirijskih istraţivanja kriminalne fenomenologije i kriminalne etiologije predstavljaju polaznu osnovu za kriminalno politička vrednovanja i odlučivanja, Takodje, poznavanje kriminalno političkog vrednovanja i instrumenata za vođenje kriminalne politike, koristi kriminlogiji prilikom fenomenološkog i etiološkog izučavanja kriminaliteta, kao i prognoziranja budućeg kriminalnog ponašanja. 9. ODNOS KRIMINOLOGIJE I PENOLOGIJE? Penologija je usko povezana sa kriminlogijom. Povezanost kriminologije i penologije se naročito ispoljava u oblasti kriminalne etiologije, dok se fenomenološka saznanja o kriminalitetu određenih kategorija delikvenata neposredno primenjuju u fazi izvršenja krivičnih sankcija, i postupanja sa tim licima. Određivanje odgovarajućeg tretmana prema osuđenom licu u penološkoj praksi moguće je jedino ako se prouči ličnost delikvenata i saznaju uzroci njegovog kriminalnog ponašanja. Takođe je značajan doprinos kriminoloških izučavanja sociološkom i psihološkom izučavanju osuđeničke zajednice, utvrđivanju njenog uticaja na progress resocijalizacije i sagledavanju odnosa između formalnog i neformalnog sistema u penitencijarnoj ustanovi. Penološka praksa pomaţe kriminologiji da dođe do ţnačajnih saznanja o uzrocima kriminalnog ponašanja i da proveri postavljene hipoteze u praksi prevaspitanja. Kroz penološku praksu kriminologija sagledava da li se primenjuju odgovarajuće metode resocijalizacije, i u kojoj meri je neadekvatan tretman delikvenata uzrok recidivizma kao posebno društveno opasnog oblika ispoljavanja kriminaliteta. 10. OPŠTE NAPOMENE I KARAKTERISTIKE KRIMINOLOŠKE METODE? Pod metodom se podrazumeva postupak kojim se na osnovu predhodnog znanja o predmetu nauke dolazi do daljeg potpunijeg znanja. U proučavanju svog predmeta, kriminologija se kao i druge društvene nauke koristi naučnim metodama, koje su zajedničke svim društvenim naukama, s tim što te metode prilagođava sopstvenom predmetu izučavanja. Kriminologija je posebno razvila metodu ispitivanja individualnih slučajeva kriminalnog ponašanja, kriminološku kliničku metodu i metodu prognoziranja kriminalnog ponašanja. Tehnike prikupljanja podataka u kriminologiji su takodje preuzete od drugih društvenih nauka, s obzirom na specifičnost svog predmeta kriminologija se nekim tehnikama koristi vise a nekima manje u odnosu na druge društvene nauke. Kriminološki metod karakterišu dva oblika istraţivanja, a to su: fundamentalno istraţivanje i primenjeno istraţivanje. Fudnamentalno istaţivanje ima za cilj saznavanje i razumevanje sveta koji nas okruţuje i koje teţi otvaranju perspektiva proširivanja sveukupnog objašnjena stvarnosti. Pod primenjenim istraţivanjem se podrazumeva istraţivanje koje ima za predmet ocenu vrednosti, postojećih sredstava borbe protiv kriminaliteta, i otkrivanje novih sredstava, njegov cilj je menjanje i usavršavanje postojećeg stanja u oblasti borbe protiv kriminaliteta. 11. IZVORI PODATAKA U KRIMINOLOGIJI? Za prikupljanje činjenica u kriminologiji koristi se veći broj istraţivačkih tehnika, koje se stalno razvijaju i dopunjuju novim. Posebno mesto zauzimaju tehnike kvantitativnog karaktera koje omogućavaju merenje kriminaliteta. Prikupljanje podataka se vrši posmatranjem, ispitivanjem, merenjem, eksperimentom, upoređivanjem, uz pomoć statistike i posebnih tehnika namenjenih evaluaciji tamne brojke, odnosno stvarnog obima kriminaliteta.

12. STATISTIČKI METOD? Nakon što se prikupe činjenice o kriminalitetu, pristupa se njihovoj deskripciji i analizi, za to je najpodobnije koristiti statističke metode. Postoje tri glavne vrste statističke analize, odnosno metoda, a to su: statistička analiza, dinamička analiza i korelaciona ili regresivna statistička analiza ili statistička metoda. Predmet statističke analize jeste otkriće rasporeda učestalosti pojava određenih osobina, izraţenih numeričkih vrednosti bez vremenske odredbe u masi pojava koje se ispituju. Primenom statističke analize u kriminologiji se dolazi do saznanja o strukturi kriminaliteta prema vrsti kriminalnog ponašanja, prema karakteristikama učinioca krivičnog dela, karakteristikama samog kriminalnog ponašanja. Predmet dinamičke analize su statističke vremenske serije, a svrha je izračunavanje vremenskih varijacija određene osobine ili vrste pojava. Utvrđivanje trendova se vrši na osnovu praćenja kriminaliteta u celini u duţem vremenskom razmaku. Na osnovu tih otkrića moţe se doći do zaključaka o njegovoj društvenoj uslovljenosti. Na bazi dinamičke analize se moţe prognozirati kretanje kriminaliteta i promene u njegovoj strukturi, što je posebno značajno za izgradnju adekvatnog sistema prevencije, i za dalja naučna istraţivanja. Uz pomoć dinamičke analize određuje se gustina kriminalitetam kroz koju se izraţava učestalost vršenja krivičnih dela na određenom području. Korelaciona statistička analiza ispituje međusobne zavisnosti u razvitku dve ili više grupa pojava. Ona prestavlja sintezu statističke i dinamičke analize. Uz pomoć korelacione analize moguće je utvrditi odnos između kriminaliteta i drugih društvenih pojava kao što su politički sistem, ekonomski sistem, društveni razvoj, društvena pokretljivost, profesionalna stabilnost, rat, revolucija, demografija, narkomanija, alkoholizam. Njenom primenom utvrđuje se postojanje povezanosti između kriminaliteta i drugih društvenih pojava, značajnost i smer te povezanosti. 13. ANKETA I INTERVJU? Anketa i intervju su tehnike prikupljanja podataka, koje se zasnivaju na postavljanju pitanja o kriminalnom ponašanju, delikventu i ţrtvi. Ove dve tehnike spadaju u grupu prikupljanja podataka koja se naziva ispitivanje. Anketa se vrši putem unapred pripremljenih anketnih upitnika, koji se daju ispitaniku da ih sam popuni. Koriste se kao i intervjui za ispitivanje delikvenata i drugih lica, kao i ţrtava. Prilikom postavljanje pitanja treba se voditi računa da se ona odnose na predmet ispitivanja, treba da budu pravilno sistematizovana i raspoređena, jasno formulisana, ne treba da budu predugačka, treba da budu kombinovana, takođe treba izbegavati pitanja za koja se predpostavlja da ih ispitanici neće znati, ili neće hteti da odgovore na njih. Intervju moţe biti sproveden u vidu slobodnog razgovora (nevezani intervju), ili na osnovu unapred pripremljenih pitanja (vezani intervju). U slučaju slobodnog razgovora, ispitivač pitanjima samo inicira i podstiče kazivanje ispitanika, kome se ostavlja puna sloboda u izlaganju činjenica koje su predmet ispitivanja. U slučaju unapred pripremljenih pitanja ispitivač se strogo pridrţava tih pitanja. Prikupljane podataka na ovaj način se najčešće vrši intervjuisanjem delikvenata, ţrtava, i drugih lica koja mogu pruţiti podatke o krivičnom delu ili delikventu. Najčešće se vrše u neposrednom razgovoru, ali se u novije vreme vrše i putem telefona, i najviše se koriste u ispitivanju ţrtava. Posebno se izdvaja intervjuisanje lica koja se nalaze u zatvorima ili drugim ustanovama. U ovom slučaju se preporučuje da se ispitivanje vrši u posebnim prostorijama koje ne podsećaju na zatvorsku atmosferu, i bez prisustva zatvorse administracije. Lica koja ispituju treba da uspostave kontakt na bazi što većeg poverenja prema ispitaniku, da mu stave do znanja da se podaci od ispitivanja rade u naučne svrhe, da ce se drţati u tajnosti, i da nece biti korišćeni od strene zatvorske administracije.

Anketom i intervjuom se moţe dobiti dosta korisnih podataka, prilikom njihove analize mora se biti oprezan, s obzirom na moguću subjektivnost ispitanika koja moţe uticati na stvaranje nerealne slike o ispitivanoj pojavi. Zato se preporučuje provera drugim tehnikama. 14. STATISTIČKE EVIDENCIJE? Statistike kriminaliteta omogućava merenje kriminaliteta kao masovne društvene pojave u celini. Termnin statistike kriminaliteta se upotrebljava u dvostrukom značenju, kao skup činjenca (evidencija) kriminaliteta na određenom području, i kao naučni metod. Statistike mogu biti javne i private, nacionalne i međunarodne, policijske, statistike javnih tuţilaštva i sudske. One daju podatke o delikventima, o vrsti krivičnih dela koja se evidentiraju, o obimu i strukturi, kao i o dinamici i rasprostranjenosti kriminaliteta. Takođe omogućavaju opis evolucije kriminaliteta, kao dugotrajne tendencije kriminaliteta, sezonske tendencije i neočekivana kretanja, s druge strane omogućavaju da se dodje do saznanja o razlikama koje postoje u raznim zemljama. Statistike kriminaiteta mere bilo prijavljeni kriminalitet (policijske), bilo kriminalitet koji je predmet optuţenja u krivičnom postupku (tuţilačke), ili presuđeni kriminalitet (sudske). Nijedna statistika ne beleţi stvarni kriminalitet, pa zato postoji razlika između prividnog, legalnog i stvarnog kriminaliteta. Pod prividnim kriminalitetom se podrazumeva skup svih dela koja su prijavljena, bez obzira da li prestavljaju krivična dela ili ne. Legalni kriminalitet čine ona dela koja su utvrđena kao krivična dela sudskim putem. Stvarni kriminalitet je skup prijavljenih dela i dela koja nisu prijavljena, odnosno koja nisu poznata policiji, ali imaju karakter krivičnih dela. On ostaje nepoznat pa između prijavljenog i stvarnog kriminaliteta postoji deo kriminaliteta koji se naziva tamna brojka kriminaliteta, ili prikriveni kriminalitet. 15. TEHNIKE SAZNANJA TAMNE BROJKE KRIMINALITETA? Radi saznanja tamne brojke kriminaliteta uglavnom se koriste tri vrste tehnika prikupljanja podataka, a to su: ankete samoprijavljivanja delikvenata, ankete o viktimizaciji i ankete sa licima koja su u vršenju svoje delatnosti u situaciji da saznaju za izvršena kriminalna ponašanja. Ankete sa samoprijavljivanjem se sastoje u ispitivanju obuhvaćenih osoba o tome da li su bile počinioci nekog kriminalnog ponašanja, i ako jesu kakve posledice su ta ponašanja imala. Ona se zasnivaju na priznanju učinilaca. Ova tehnika ima nedostatak u tome što daje veoma nepreciznu sliku tamne brojke. Ankete o viktimizaciji se odnose na ispitivanju grupe osoba obuhvaćenih uzorkom o tome da li su bile ţrtve nekog kriminalnog ponašanja, i ako jesu o kojem se kriminalnom ponašanju radi. Ova anketa se zasniva na svedočenju ţrtve. Cilj ovih anketa je prikupljanje podataka o obimu, strukturi i prirodi stvarnog kriminaliteta, karakteristikama njegovih učinilaca i ţrtava, razlozima zbog kojih neka krivična dela nisu statistički registrovana iako su prijavljena od strane ţrtve, kao i razlozima neprijavljivanja krivičnih dela od strane same ţrtve. Nedostaci ove tehnike su u tome sto ona omogućava saznavanja kriminaliteta koji se vrši prema fizičkim licima, kao što ni sva dela koja prijavljuju ţrtve nisu uvek krivićna dela, već su to samo po oceni ţrtve. Podaci koji su dobijeni na ovaj način često su netačni zbog grešaka u pamćenju. Ove tehnike omogućavaju i prikupljane podataka o raznim oblicima zloupotreba moći o kojima je posredstvom statistike nemoguće dobiti podatke. Ankete koje se vode sa direktorima i osobljem hotela ili velikih prodavnica, saobraćajnih preduzeća, zdravstvenih ustanova, preduzeća i sl. Uz pomoć njih se dobija pribliţnije slika o stvarnom broju izvršenih krađa u prodavnicama, o raznim devijantnim postupanja u privredi, o kređama i prevarama u saobraćaju, o nasilju u porodici, seksualnom nasilju i seksualnim zloupotrebama.

16. TEHNIKE PRIKUPLJANJA PODATAKA O OSEĆANJU NESIGURNOSTI? Savremena kriminologija se sve vise zanima za merenje osećaja nesigurnosti koje kod ljudi izaziva kriminalitet, odnosno slika koju imaju o kriminalitetu. To se postiţe anketama sa širokim slojevima stanovništva koje se često sprovode u kombinaciji sa anketama o viktimizaciji. Osećaj nesigurnosti se sastoji iz straha od kriminaliteta kao emocionalnog drţanja i preokupacije kriminalitetom kao intelektualnog stava. Uz pomoć tih anketa o strahu od zločina, dolazi se do podataka o tome u kojoj meri se ljudi osećaju ugroţenim od kriminaliteta u sredini u kojoj ţive, o strukturi kriminalnih ponašanja od kojih se osećaju ugroţenim kao i različitim faktorima koji su uticali na njihovo osećanje nesigurnosti. Nedostatak ove tehnike navodi da podaci koju se dobijaju njenom primenom nisu indikatori obima i tendencije u evoluciji kriminaliteta. 17. POSMATRANJE? Posmatranje predstavlja neposredno ili posredno opaţanje činjenica vezanih za kriminalno ponašanje, delikventa i ţrtvu. Neposredno posmatranje podrazumeva neposredno opaţanje činjenica koje se tiču predmeta istraţivanja. Na ovaj način se prikupljaju dve vrste činjenica, a to su: činjenice vezane za predkriminalnu situaciju i situaciju dela, i činjenice koje se odnose na delikventa, mada se sve češće prikupljaju i činjenice o ţrtvi. Prilikom neposrednog posmatranja neophodno je obezbediti da posmatrač svojim prisustvom ne ometa normalan tok odvijanja pojave koja se posmatra. Zbog toga je neposredo posmatranje pogodnije za prikupljanje činjenica o krivičnim delima koja su više situacionog karaktera, koja se vrše na javnim mestima, za prikupljanje činjenica o zatvorskoj populaciji, i o reakciji organa formalne društvene kontrole. Poseban vid neposrednog posmatranja je posmatranje sa učestvovanjem. Prilikom ovog tipa posmatranja, istraţivač nije samo pasivni posmatrač pojave, već aktivno učestvuje u njoj. U ovoj situaciji treba čuvati identifikacije sa inkriminisanom delatnošću kada posmatrač podleţe krivičnoj odgovornosti, kao i članovi grupe koji su predmt njegovog posmatranja. Ovaj oblik neposrednog posmatranja se primenjuje prilikom istraţivanja organizovanih kriminalnih grupa. Posredno posmatranje predstavlja opaţanje činjenica koje se odnose na kriminalno ponašanje delikvenata i ţrtvu, korišćenjem podataka iz policijskih dosijea, sudskih predmeta, zatvorskih dosijea, dnevne štampe, dnevnika i memoara delikvenata. Ovo je česta tehnika prikupljanja činjenica, posebno pri istraţivanju velikog broja slučajeva. Njen nedostatak je mogućnost postojanja netačnosti u dokumentima koji su predmet posmatranja, što istraţivaču nalaţe opreznost i kritički odnos. 18. EKSPERIMENT? Eksperiment prestavlja poseban oblik posmatranja koji se vrši na veštački izazvanoj pojavi. Njegova primena u kriminologiji je mala. U okviru kriminloloških istraţivanja koristi se sociometrijski eksperiment, radi dolaţenja do saznanja o agresivnosti pojedinaca unutar malih grupa. Sociometrijska metoda psiho-drame i socio-drame koristi se za utvrđivanje neprilagođenosti pojedinaca u grupi. Eksperiment se koristi i za posmatranje uticaja pojedinih izolovanih faktora delikventnog ponašanja. On je pogodniji za penološka nego sa čisto kriminološka istraţivanja. 19. KLINIČKI METOD? Klinički metod se sastoji u primeni postupaka ispitivanja delinkvenata koji su analogni postupcima koji se primenjuju prilikom tretmana na klinici. To je metod koji je proizašao iz metoda izučavanja pojedinačnih slučajeva delinkventnog ponašanja, tako što svu svoju paţnju usmerava na ličnost delinkventa kojeg ispituje kliničkim putem. On se sastoji iz nekoliko faza, a to su: medicinsko-psihološke, i socijalno ispitivanje, utvrđivanje kriminološke diagnose, prognoza budućeg ponašanja delinkvenata i određivanje tretmana na osnovu utvrđene

kriminološke dijagnoze. Njegvom primenom se istraţuju strane ličnostu delinkventa biološka, psihička, patološka i socijalna. On ima za cilj otkrivanje i utvrđivanje uzročnih faktora koji deluju na svaki pojedini slučaj. Klinički metod nije do kraha prihvatljiv u kriminologiji, zato sto se zasniva na koncepciji koje neoprevdano potiskuje društvenu stranu kriminalnog ponašanja uz istovremeno davanje preteranog značaja biološkim, psihološkim i psihijatrijskim ispitivanjima. Ona treba biti upotrebljavana u kriminologiji, ali u kombinaciji sa drugim metodama. 20. FENOMENOLOGIJA KRIMINALITETA? Fenomenologija kriminaliteta je područje kriminologije koje se bavi pojavnim oblicima kriminaliteta. Ona utvrđuje klasifikaciju, proučava strukturu, stanje i kretanje, dinamiku kriminalnog ponašanja. Ona opisuje pojedine oblike kriminalnih delikata kao društvenu pojavu, tzv. kriminalna morfologija, način njihovog izvršenja, socijalnih uslova ţivota i ponašanje delikvenata. Ovo područje je veoma široko obzirom na pojedine oblike kriminaliteta, kao i psihička i socijalna obeleţja delikvenata. Fenomenologija proučava delikvente po polu, uzrastu, obrazovanju, socijalnoj i drugoj pripadnost. 21. NASILNIČKI KRIMINALITET? Veliki broj krivičnih dela vrši se primenom nasilja ili uz pretnju nasiljem. Nasilje znači upotrebu sile, pretnje ili zloupotrebu moći prema drugom licu. To su krivična dela protiv ţivota i tela (lišavanje ţivota, povreda tela, ugroţavanja), slobode odlučivanja i kretanja, lične sigurnosti, dostojanstva ličnosti i morala, braka i porodice. Obim nasilnočkog kriminaliteta je mnogo veći u savremenom društvu nego ranije. Kriminalitet nasilja se definiše kao ekstremni oblik ispoljavanja agresije. Ovaj oblik kriminaliteta obuhvata one kriminalne aktivnosti kojima se, sredstvima fizičke ili psihičke prinude, odnosno primenom sile ili pretnje da će se sila primeniti, povređuje ili ugroţava integritet ličnosti. Kriminalitet nasilja se moţe javiti kao organizovano nasilje, spontano nasilje, ritualno nasilje i instrumentalno nasilje. Dela nasilja su dominantna karakteristika osoba muškog pola, mlađeg uzrasta i srednjih godina, do 45 godina. Najveći broj izvršilaca ţivi u braku, zatim u vanbračnoj zajednici ili su razvedeni i imaju veći broj dece. Osobe ţenskog pola takođe učestvuju u kriminalitetu nasilja vršeći najviše krivična dela telesne povrede i zlostavljanje dece. Nasilnici potiču iz porodica sa niskim obrazovanjem i kvalifikacijom, ekonomski status porodica iz kojih potiču je ispod proseka, u porodicama nasilnika mnogo je alkoholičara i lica sa psihičkim poremećajima, procenat osuđivanih u porodicama nasilnika nešto je iznad proseka. Obrazovni nivo nasilnika je nizak i ima mnogo nezaposlenih, oni koji su zaposleni preteţno rade poslove koji ne zahtevaju nikakvu ili zahtevaju vrlo nisku kvalifikaciju i imaju nizak dohodak, znatan broj nasilnika potiče iz nepotpunih, razorenih porodica, ekonomski status nasilnika je ispod proseka, stambena situacija nije najbolja, medu nasilnicima ima mnogo skitnica, besposličara, lica sa asocijalnim i sociopatskim ponašanjem, kao i psihopata i neurotičara. Kriminalitet nasilja obuhvata: krvne delikte, delikte nasilja u porodici, seksualne delikte, trgovinu ljudima, zločine mrţnje, terorizam, nasilje u sportu, kriminalitet proganjanja i mobing. 22. KRVNI DELIKTI UBISTVA I TELESNE POVREDE? Pod krvnim deliktima se podrazumevaju svi oblici napada na ţivot i telesni integritet čoveka. Pojavni oblici krvnih delikata su: ubistva, telesne povrede, nedozvoljen prekid trudnoće, navođenje na samoubistvo i pomaganje pri samoubistvu, učestvovanje u tuči u kojoj je neko lice lišeno ţivota ili mu je naneta teška telesna povreda, ugroţavanje opasnim oruđem pri tuči ili svađi, izlaganje opasnosti napuštanjem nemoćnog lica, nepruţanje pomoći, trgovina ljudima radi oduzimanja organa ili dela tela, znači oni delikti kojima se oduzima ţivot, povređuje ili ugroţava ţivot, telo i zdravlje. Među izvršiocima krvnih delikata, kao i delikte nasilja, preovlađuju mlađi muškarci, niţeg obrazovnog i kvalifikacionog nivoa, sa niţim ekonomskim statusom od proseka.

Potiču iz deficijentnih porodica, u porodici ima socijalno patoloških pojava, posebno alkoholizma, besposličenja i kocke. Motivi izvršenja krvnih delikata najčešće su: koristoljublje, osveta i ljubomora. Ubistvom se uništava ljudski ţivot i zbog toga se u krivičnim zakonicima ubistvo svrstava u krivična dela protiv ţivota i tela. Krivičnopravno definisanje ubistva svodi se na određivanje objekta napada, radnje izvršenja, posledice, oblika vinosti i kazne kod krivičnog dela ubistva. Odredbama Krivičnog zakonika Republike Srbije inkriminisano je lišenje ţivota bez posebnih kvalfikatornih okolnosti, više vrsta teškog ubistava sa kvalifikatornim okolnostima kojega čine teţim i društveno opasnijim i ubistva sa manjim stepenom društvene opasnosti. Kao teško ubistvo razlikuju se: lišenje ţivota na svirep ili podmukao način, lišenje ţivota pri bezobzimom nasilničkom ponašanju, lišenje ţivota i istovremeno umišljajno dovođenje u opasnost ţivota još nekog lica, lišenje ţivota pri izvršenju krivičnog dela razbojništva ili razbojničke krađe, lišenje ţivota iz koristoljublja radi izvršenja ili prikrivanja drugog krivičnog dela, iz krvne ili bezobzime osvete ili iz drugih niskih pobuda. Lišenje ţivota sluţbenog ili vojnog lica pri vršenju sluţbene duţnosti, lišenje ţivota deteta ili bremenite ţene, lišenje ţivota člana porodice koga je izvršilac prethodno zlostavljao, kao i umišljajno lišenje ţivota više lica. Kao posebne vrste ubistava zakon predviđa ubistvo na mah, ubistvo deteta pri porođaju, lišenje ţivota iz samilosti i nehatno lišenje ţivota. Obično ubistvo se sastoji u umisljenom lišavanju ţivota drugog lica kvalifikatornih okolnosti koje ubistvo čine teţim ili bez posebnih okolnosti koje ubistvo čine privilegovanim. Kvalifikovana ili teška ubistva, postoje kada je umišljajno ubistvo izvršeno na takav način i pod takvim okolnostima, koji mu daju veći stepen društvene opasnosti, samim tim i teţe kaţnjavanje. Ubistvo na svirep način postiji kada učinilac nanosi ţrtvi prekomerne fizičke i psihičke bolove. Ubistvo na podmukao način postoji kada učinilac napada na ţivot ţrtve prikriveno, potajno, lukavo, u momentu kada ţrtva to ne očekuje. Takodje se smatra da su ubistva ţrtve na spavanju ili trovanjem, ubistva na podmukao način. Ubistvo iz koristoljublja predstavlja lišavanje ţivota drugog lica u nameri da se za sebe ili drugog pribavi materijalna korist, koja ne mora da bude protiv pravna već pravno dozvoljena. Ubistvo iz krvne ili bezobzirne osvete ili iz drugih niskih pobuda razlikuje se od drugih oblika ubistava po motivu izvršenja. Za razliku od navedenih kategorija postoje i ubistva bez motiva koja vrše duševno bolesna lica, ubistva iz političkih razloga, koje nastaju s vremena na vreme i nemaju praktičan značaj. U posebnu kategoriju smestena su satanistička ubistva, ona se definisu kao racijonalno i isplanirano lišenje ţivota jednog ili više lica uz izvođenje tačno određenog satanističkog ritual. Ovaj broj ubistva je u veoma malom broju. Višestruka ubistva mogu da se podele na dve kategorije: masovna ubistva i serijska ubistva. Masovno ubistvo se definiše kao lišenje ţivota tri ili više lica na istom mestu u isto vreme ili u jednom kraćem vremenskom periodu na istoj teritoriji. Serijsko ubistvo predstavlja viši manifestacioni nivo nasilnog kriminaliteta, koji se ispoljava kroz ekstremno strašne radnje izvršene prema neduţnim ţrtvama. Telesne povrede se sastoje u narušavanju telesnog integriteta ili zdravlja čoveka. One mogu da se manifestuju kao teške i lake telesne povrede, zavisno od teţine narušenog telesnog integriteta ili zdravlja. Postoje različiti oblici telesnih povreda, a to su: obična teška telesna povreda (kada učinilac krivičnog dela drugog teško telesno povredi ili mu zdravlje teško naruši), osobito teška telesna povreda (kada učinilac drugog teško telesno povredi ili mu zdravlje tako teško naruši da je usled toga doveden u opasnost ţivot povređenog ili je uništen ili trajno i u znatnoj meri oštećen ili oslabljen neki vaţan deo njegovog tela ili vaţan organ ili je prouzrokovana trajna

neposobnost za rad povređenog ili trajno i teško narušenje njegovog zdravlja ili unakaţenost), teška telesna povreda kvalifikovana smrću, teška telesna povreda učinjena iz nehata, teška telesna povreda na mah. Kod teskih telesnih povreda kao izvršioci preovlađuju muškarci, ţene uglavnom teleso povređuju posle duţevremenog i trajnog poremećaja međusobnoh odnosa sa ţrtvom. Među izvršiocima je veći broj punoletnih, nego maloletnih izvršilaca. Načini i sredstava izvršenja telesnih povreda su različiti, ali se uglavnom ove povrede nanose udaranjem raznim predmetima. 23. NASILJE U PORODICI (U BRAKU, DECI I STARIJIM OSOBAMA)? Nasilje u porodici se definiše kao primena fizičke i psihičke sile prema članovima porodice, uz ugroţavanje i povređivanje domena sigurnosti i odnosa poverenja i ispoljavanje kontrole i moći nad članovima porodice. Ono spada u red najteţih oblika nasilja jer se njegovim ispoljavanjem krše osnovna ljudska prava i slobode članova porodice, kao što je pravo na ţivot, pravo na slobodu i bezbednost, pravo na fizički, psihički i seksualni integritet i dr. Nasilje u porodici moţe se javiti u vise oblika: nasilje u braku, nasilje prema članovima zajedničkog domaćinstva, (najčešće starim osobama), nasilje prema deci. Posledice primene nasilja u porodici su razorne: nestaje odnos poverenja i privrţenosti, dolazi do značajnih promena fizičkog i psihičkog zdravlja ţrtve. Nasilje u braku - Pod nasiljem u braku se podrazumeva fizičko i seksualno zlostavljanje koje vrši muţ nad ţenom, nezavisno od toga da li je ono prijavljeno, odnosno otkriveno i bilo predmet krivičnog, odnosno prekršajnog gonjenja i presuđenja. Do preciznijih podataka o rasprostranjenosti ovog oblika nasilja teško je doći zbog izuzetno visoke tamne brojke, uvid u rasprostranjenost ovog oblika kriminaliteta u svetu uglavnom se dobija preko policijske statistike i anketa o viktimizaciji. Najveći procenat ţrtava su ţene, fizičko zlostavljanje je obično praćeno drugim oblicima nasilja, kao što su psihičko, seksualno, ili i jedno i drugo. Slika nasilnika obično izgleda ovako: ima nizak stepen samopoštovanja, socijalno je izolovan, tradicionalista je, ima probleme sa zapošljavanjem, zavistan je od alkohola, autoritarna je ličnost i ima sklonosti ka nasilju u sopstvenom domu. Postoje dve grupe teorijskih objašnjenja nasilja u braku. Prvu grupu čine ona objašnjenja koja ovaj oblik nasilja posmatraju kao individualnu pojavu, a to su psihološke,medicinske (psihijatriske) i sociopsihološke teorije. Druga grupa obuhvata objašnjenja koja nasilje u braku posmatraju u vezi sa ukupnim odnosom društva prema ţenama, a to su sociološka, ekonomska i feministička objašnjenja nasilja u braku. Psihološke i psihijatriiske teoriie stavljaju akcenat na individualnu patologiju muškarca ili ţene kao glavni uzrok nasilja prema ţenama u braku. Ima mišljenja da nasilnici pate od slabe kontrole impulsa, nerazvijenog egoa i frustracija u detinjstvu. Vaţnu ulogu u nasilju muţa prema ţeni imaju alkohol i problemi sa kockom nedostatak samopoštovanja, nesigurnosti, velikog bračnog nezadovoljstva, stresa i slabe komunikativnosti. Pristalice ekonomske teorije smatraju da je glavni razlog nasilja u braku loše materijalno stanje - niska plata, nezaposlenost ili delimična zaposlenost, loši stambeni uslovi, veliki broj dece ili pripadnost nacionalnoj manjini. Sociološka objašnjenja nasilja u braku ukazuju na postojanje velikog i kompleksnog skupa faktora koji mogu u različitoj meri da utiču na nasilje među supruţnicima, a to su: nezaposlenost, visina prihoda i obrazovni nivo muţa, finansijski problemi, nezadovoljstvo poslom, viši obrazovni ili profesionalni status i trudnoća ţene. Nasilje prema deci - Nasilje prema deci (fizičko, psihičko, seksualno) predstavlja najteţi vid ispoljavanja porodičnog nasilja i nasilja uopšte, s obzirom na fizičke i psihičke osobine ţrtava, odnos poverenja, emocionalne povezanosti i duţnosti čuvanja i vaspitanja onih kojima su deca poverena. U porodicama sa više dece, najčešće je zlostavljano najstarije dete ili poslednje rođeno

dete, jer su roditelji u godinama kada teško mogu da savladaju teškoće oko vaspitanja. Prema načinu i sredstvima zlostavljanja moguće je razlikovati tri grupe zlostavljanja: Prva grupa lakšeg zlostavljanja je sa kraćim trajanjem, pri čemu se koriste udarci rukom i pesnicom; Druga grupa nešto teţeg zlostavljanja je kada izvršioci koriste različite prilike da nanesu udarce i bolove; Treća grupa je najteţe zlostavljanje uz sadističko mučenje i nanošenje teških povreda. Izvršioci ovog oblika nasilja u 70-80% slučajeva potiču iz socijalno niţih slojeva i radničkih zanimanja i ţive u lošim stambenim i higijenskim uslovima. Pored fizičkog zlostavljanja dece, postoji i psihičko zlostavljanje. Psihičko zlostavljanje moţe da se javi zajedno sa fizičkim, ali i kao poseban oblik zlostavljanja. Najčešći oblici psihičkog zlostavljanja dece su: zatvaranje u mračan podrum, ubijanje drage ţivotinje, ostavljanje deteta samog u stanu, uvrede i psovke, vezivanje za nameštaj, preţivljavanje teških porodičnih situacija kao što su razdvajanje roditelja, njihove svađe, nasilja oca prema majci, alkoholizam oca ili majke, zapostavljenost u odnosuna drugu decu, izolovanost zbog bolesti, kao i ispoljavanje ravnodušnosti i nedostatka ljubavi prema detetu. Nasilje prema starijim osobama - Stare osobe mogu biti izloţene svim oblicima kriminalne viktimizacije (fizička, psihička,seksualna, ekonomska), kako u porodici tako i izvan nje. Nasilje prema starim osobama se najčešće sagledava kao poseban oblik porodičnog nasilja, odnosno nasilja prema članovima porodičnog domaćinstva. Više od 50% oblika viktimizacije starih osoba predstavlja psihičko nasilje, koje se vrši na različite načine: verbalne pretnje, nazivanje pogrdnim imenima i sl. Pored ovog oblika, postoji i ekonomska viktimizacija, kroz zloupotrebu poverenja, krađu imovine i falsifikovanje testamenata. Najmanje je zastupljeno fizičko nasilje. Načini viktimizacije se svodi na zanemarivanje i zapuštanjestarih članova porodice, kao nedavanje lekova, vode, hrane, zanemarivanje higijene. Stare osobe izloţene su opasnosti da postanu ţrtve seksualnih napada. 24. SEKSUALNA DELIKVENCIJA (SILOVANJE, I OSTALI OBLICI SEKSUALNOG ZLOSTAVLJANJA)? Seksualna delinkvencija obuhvata takva kriminalna ponašanja kojima se napada polna sloboda i seksualno samoopredeljenje. Prema statističkim podacima seksualni delikti u ukupnom kriminalitetu nisu zastupljeni u većem obimu. U ukupnom kriminalitetu prema zvaničnoj statistici njihovo učešće je oko 1%, broj seksualnih delikata je znatno veći nego što to objavljuju zvanične statistike. Seksualni delinkventi su uglavnom mladi ili sredovečni muškarci, učešće ţena u izvršenju ovih krivičnih dela je minimalno. U oko 60% slučajeva izvršioci su osobe od 18-30 godina, a u 14% slučajeva maloletnici. Mesta izvršenja seksualnih delikata su različita, najčešće seoski put, polje, njiva ili šuma, otvoreni prostori u naseljima kao što su gradski parkovi, ulice i dvorišta, prostorije su najčešće privatne stambene prostorije, podrumi, hodnici, automobili. Kod seksualnih delikata veoma visoko je izraţen recidivizam, seksualni delikti se izvršavaju u kombinaciji sa drugim krivičnim delima. Silovanje - Silovanje je među seksualnim deliktima najteţe i društveno najopasnije krivično delo. Većina vaţećih krivičnih zakona u svetu propisivanjem krivičnog dela silovanja pruţa krivičnopravnu zaštitu ţeni od nasilne obljube koju prema njoj vrši muškarac bez obzira na to da li je sa njim u braku ili nije. Krivično delo silovanja postoji kada se sila ili pretnja primenuju prema ţrtvi direktno ili prema nekom drugom licu koje je blisko ţrtvi. Pored osnovnog oblika postoje i teţi oblici silovanja. Teţi oblici silovanja postoje kad je usled silovanja nastupila teška telesna povreda, u vršenju dela učestvovalo više lica, silovanje izvršeno na naročito svirep ili poniţavajući način ili prema maloletniku ili je imalo za posledicu trudnoću. Najteţi oblik silovanja je silovanje izvršeno prema detetu ili ako je nastupila smrt lica prema kojem je delo

izvršeno. Na osnovu kliničkih ispitivanja izvršena je kategorizacija silovatelja na tri kategorije: silovatelji besa, silovatelji moći i sadistički silovatelji. Silovatelji besa svedoče o iskustvima seksualne ljubomore i svađa, emocijama ljutnje, besa i revolta. Cilj napadača je bol i fizička patnja ţrtve. Silovatelji moći flzičku silu ne upotrebljavaju u meri većoj od potrebne za obavljanje seksualnog akta. Cilj je seksualno podčinjavanje ţrtve i potvrđivanje dominantnog poloţaja napadača. Sadistički silovatelji se retko javljaju, i kod njih se povezuje i proţima seksualnost i agresija. Za napadača su bol i psihičko poniţenje ţrtve, seksualno stimulativni, tako da je ţrtva podvrgnuta izuzetno svirepom napadu koji uključuje patnju, fizičke muke, često i fizičku torturu. Opšta karakteristika svih tipova silovatelja je da imaju malo saosećanja za svoje ţrtve. Većina silovatelja se posle čina "oseća dobro", "opušteno" ili "ne oseća ništa", a samo 8% prestupnika kaţe dase oseća "loše" ili "krivo". Ostali oblici seksualnog zlostavljanja - Pored silovanja postoje i drugi oblici seksualnog nasilja, pre svega obljuba nad nemoćnim licem i obljuba zloupotrebom poloţaja. 25. SEKSUALNA DELIKVENCIJA DECE I MALOLETNIKA? Seksualno zlostavljanje dece podrazumeva svaki kontakt ili interakciju deteta i odrasle osobe gde dolazi do vaginalnog, analnog ili oralnog odnosa, kao i sve ostale forme kontakta sa detetom koje se sprovode u seksualne svrhe ili od strane starije osobe koja ima moć i kontrolu nad detetom. Seksulanom zloupotrebom deteta smatra i navođenje ili primoravanje deteta na učešće u seksualnim aktivnostima, bilo da se radi o kontaktnim, nekontaktnim, eksploatatorsko korišćenje deteta za prostituciju ili druge nezakonite seksualne radnje. Tačan obim seksualne zloupotrebe dece i maloletnika veoma je teško utvrditi jer za razliku od fizičkog zlostavljanja seksualna zloupotreba najčešće ne ostavlja spolja vidljive tragove. Seksualno zlostavljano dete se stidi da o tome govori, a nasilnik pretnjom utiče da se tajna čuva. Prema novim istraţivanjima zloupotrebe dece grupišu se u nekoliko kriminološki relevantnih kategorija: zloupotreba u oblasti prostitucije i kriminalnih aktivnosti, zloupotreba dece u radnom procesu, u oruţanim sukobima i političkim krizama, zloupotreba od strane institucija i zloupotreba dece u porodici. Seksualnu zloupotrebu u većini slučajeva vrše očevi ili drugi muški članovi porodice ili prijatelji prema devojčicama. Incest je jedan od oblika polne zloupotrebe dece i zloupotrebe moći odraslih nad decom. Pod pojmom incest podrazumeva se seksualno zlostavljanje deteta od strane odrasle osobe od poverenja, koja je u poziciji moći i predstavlja autoritet za dete. Prema nešto uţoj defmiciji, rodoskrvnjenje je polni odnos između najbliţih srodnika. Incest se vrlo retko otkriva, te je i veoma mali broj prijavljenih i sudski evidentiranih slučajeva. Tajnost incesta je razumljiva, s obzirom na to da su ţrtve najčešće deca sa izvršiocem u emocionalnoj vezi i odnosu poslušnosti. Odlike izvršilaca incesta su nedostatak kontrole agresivnosti i seksualnih pobuda, loša socijalna adaptacija, kao i prekomerna upotreba alkohola. 26. NASILJE U SPORTU? Sportsko nasilje određuje se kao ponašanje koje izaziva štetu, javlja se nasuprot pravilima sporta i nije ni u kavoj vezi sa takmičarskim pravilima sporta. Ono moţe obuhvatiti pretnje, fizičko povređivanje ili dovesti do haotičnih tuča, između sportista, trenera, navijača, gledalaca, roditelja mladih sportista ili čak međusobno. Postoji nekoliko oblika nasilja u sportu, u odnosu na pokretače nasilja: nasilje od strane samih sportista, nasilje navijača, nasilje od strane roditelja i ritualno nasilje. Nasilje u sportu vrše prvenstveno sami sportisti. Oni pribegavaju nasilju nekada sa jasnim ciljem da povrede protivničkog igrača, a nekada samo radi zastrašivanja, sve u cilju pobede. Roditelji sportista takođe mogu biti nasilni. Neki od njih oštro prekorevaju ili udaraju trenere, druge igrače i njihove roditelje.

27. MOBING? Mobing ili psihološki teror na random mestu obuhvata odbojno i neetično ophođenje koje je, po jednom utvrđenom sistemu, usmereno od strane jedne ili više osoba najčešće ka jednoj osobi, podesnoj da bude izloţena mobingu, koja je stavljena u poziciju bespomoćnosti i bez mogućnosti da se odbrani i ona se drţi u toj poziciji preduzimanjem postupaka od strane mobera. Mobing zavisi od: psihološkog profila i osobina mobera, korporativne klime i kulture organizacije, psihološkog profila i osobina ţrtve, vrste konflikta koji je okidač, i uticaja faktora izvan organizacije. Postoje pet kategorija mobinga, a to su: napad na mogućnost ţrtve da komunicira adekvatno, napad na mogućnost ţrtve da ostvaruje socijalne odnose, napad na mogućnost ţrtve da ostvari svoju ličnu reputaciju, napad na mogućnost ţrtve da iskaţe svoje rezultate na radu, napadna fizičko zdravlje ţrtve. Mobing prolazi kroz odredene faze, odnosno etape razvoja događaja:1. faza ključnog događaja znači izbor ţrtve i usmeravanje konflikta prema njoj; 2. faza ciljanog početka mobinga započinje aktivnostima koje ţrtvu dovode u situaciju da se oseća neprijatno; 3. faza „ţrtveni jarac" obeleţena je time što je ţrtva okarakterisana kao deţuni krivac za sve propuste i neuspehe kolektiva; 4. faza borbe za opstanak znači preopterećivanje poslom, što dovodi do hroničnog umora; 5. faza razvijenog mobinga odlikuje se pogoršanim psihičkim i fizičkim stanjem ţrtve zbog duţevremenskog terora, ţrtva je potpuno isključena iz radne sredine, ona sama pokušava da se udalji iz nje traţeći novi posao ili odlaskom u prevremenu penziju. U ovoj fazi, ţrtve nekada kao izlazak iz situacije identifikuju dve mogućnosti: ubistvo mobera ili samoubistvo. U zavisnosti od pozicija koje zauzima mober, odnosno ţrtva mobera, mogu se razlikovat vertikalni i horizontalni mobing, a u zavisnosti od motiva vršenja mobinga razlikuje se strateški od emotivnog mobinga. Vertikalni mobing je psihološki teror koji nadređeni primenjuje prema radniku. Mobing u suprotnom smeru bio bi onda kada grupa radnika vrši teror nad svojim pretpostavljenim. Horizontalni mobing postoji kada kolege maltretiraju „izabranog" kolegu. Strateški mobing se javlja kao posledica dogovora upravljačkog tima o sprovodenju organizovanog mobinga. Dogovorom je obuhvaćena i lista nepoţeljnih radnika. Cilj je da, zbog maltretiranja kome su izloţeni, radnici daju otkaz, bez traţenja otpremnine, dokupa staţa ili neku druge pogodnosti za odlazak iz preduzeća. Emotivni mobing se javlja kao posledica ljutnje, ljubomore, zavisti ili antipatije. 28. IMOVINSKI KRIMINALITET? Pod imovinskim kriminalitetom po pravilu se podrazumevaju krivična dela koja su usmerena na protivpravno prisvajanje ili oštećenje tuđe stvari ili prava, odnosno pribavljanje protivpravne imovinske koristi na drugi način. Imovinski kriminalitet obuhvata: razne vrste krađa, uključujući provalnu krađu i druge vrste teških krađa, kao i krađu vozila i stvari iz vozila, utaju, prevaru, oštećenje tuđe stvari, iznuđu, neovlašćeno korišćenje tudeg vozila i ucenu. Imovinska krivična dela dominiraju u ukupnom kriminalitetu, kako u našoj zemlji tako i u svetu. Krađe automobila, provalne krađe i prevare su u najvećoj meri koncentrisane u industrijalizovanim zemljama. Kada je imovinski kriminalitet u pitanju, ne treba zanemariti uticaj društvenih nejednakostii rastućeg jaza između bogatih i siromašnih što posebno negativno utiče na kriminalitet u zemljama u tranziciji. 29. PRIVREDNI KRIMINALITET I KRIMINALITET BELOG OKOVRATNIKA? Privredni (ekonomski) kriminalitet je sloţena kriminološka i pravna pojava nastala u savremenom društvu sa razvojem privrede. Ovaj oblik kriminaliteta obuhvata određenu grupu delikata protiv društveno-svojinskih odnosa i ekonomskog sistema. Prva karakteristika privrednog kriminaliteta je dinamičnost, sposobnost prilagođavanja promenama u privrednom i finansijskom poslovanju i pravilima tog poslovanja. Kada se menjaju tradicionalni mehanizmi

njenog delovanja i uvode novi oblici, ali nedostaje odgovarajuća pravna regulativa, dolazi do porasta kriminaliteta u raznim privrednim oblastima. Druga karakteristika privrednog kriminaliteta je prikrivenost, odnosno, postojanje takvih načina izvršenja koji onemogućavaju ili oteţavaju otkrivanje kako krivičnih dela tako i izvršilaca. Postoje dva obilka privrednog kriminaliteta, prvi oblik je kriminalitet u vezi privrede kao širi pojam i privredni kriminalitet kao uţi pojam. Kriminalitet u vezi privrede obuhvata sva kriminalna ponašanja kojima se neposredno ili posredno napada privreda, privredni odnosi, procesi i aktivnosti. On obuhvata krivična dela kojima se neposredno napadaju privredni odnosi, procesi i aktivnosti. Kriminalitet belog okovratnika obuhvata prevare u oblasti poslovnih operacija, na berzama, sumnjive transakcije, nameštenu, ilegalnu trgovinu, transakcije valutom i menicama, laţnim računima, prevarama u osiguranju, malverzacije u vezi sa utajom poreza, direktne i indirektne oblike korupcije i sl. Ova dela se smatraju naročito društveno opasnim, jer se koristi određeni društveni poloţaj, moć i privilegije za sticanje ogromnih materijalnih dobara, a društvu se nanosi ogromna šteta. Štete od ovog oblika kriminliteta su daleko veće nego kod klasičnih oblika kriminaliteta. Ovaj oblik kriminaliteta je posebno društveno opasan zbog toga što se neotkrivanjem i nekaţnjavanjem izvršilaca vređa društveni moral. Kriminalce belog okovratnika retko goni policija, jer se smatra da to i nije kriminalitet, već "korisne malverzacije". Kriminalitet belog okovratnika teško je otkriti jer nijedan od izvršilaca neće dozvoliti da lako bude otkriven i da ostavi dokaze za svoje malverzacije. Protiv kriminalaca "belog okovratnika" ne pokreće se krivični postupak, ne samo zbog nedostatka dokaza i faktičkog imuniteta koji ova lica uţivaju kao ugledni poslovni ljudi, već i zbog stava da se takva ponašanja ne mogu podvesti ni pod jednu od postojećih inkrimmacija. 30. KOMPJUTERSKI KRIMINALITET? Pod kompjuterskim kriminalitetom se podrazumevaju sva delinkventna ponašanja u kojima se uređaji za elektronsku obradu podataka koriste kao sredstvo za postizanje kaţnjivih radnji ili kao direktan cilj kaţnjive radnje. Najčešći pojavni oblici kompjuterskog kriminaliteta su: kompjuterske krađe, kompjuterske prevare, neovlašćeno pribavljanje informacija uz pomoć kompjutera, neovlašćena upotreba kompjuterskog vremena ili usluga, neovlašćeno prepravljanje ili uništenje informacija sadrţnih u kompjuteru kao i onemogućavanje ili oteţavanje pristupa takvim informacijama ovlašćenim korisnicima, kompjuterski terorizam. Kompjuterski kriminalitet obuhvata kriminalitet vezan za kompjuterske mreţe gde se kompjuterke mreţe koriste kao cilj napada, sredstvo ili alat i kao okruţenje u kome se napadi realizuju. 31. SAOBRAĆAJNA DELIKVENCIJA? Saobraćajna delinicvencija se određuje kao masovna društvena pojava, protivpravno društveno opasno ponašanje u saobraćaju, koje se ispoljava u izazivanju, sudelovanju ili doprinošenju u nastajanju različitih štetnih pojava ugroţavanja stvaranjem opasnosti i/ili izazivanju stradanja učesnika u saobraćaju i uništavanja materijalnih vrednosti. Delikte ove vrste čine profesionalni vozači i amateri, muškarci i ţene, mladi i stari, čine ih osobe koje nekad i same postaju ţrtve svog ponašanja, ali se svi oni najčešće tako ponašaju iz nehata. Pojava saobraćajne delinkvencije vezana je pre svega za razvoj sabraćaja, naročito drumskog, za povećanje mobilnosti stanovništva uopšte. Saobraćajna delinkvencija obuhvata krivična dela i prekršaje u saobraćaju. Istraţivanja saobraćajne delinkvencije pokazala su da u pogledu uzrasta saobraćajnih delinkvenata dominira kategorija koja pripada "srednjem uzrastnom dobu", dok je učešće izrazito starih ili izrazito mladih relativno malo. I u ovoj delikvenciji dominiraju muškarci u odnosu na ţene, kao izvršioci.

32. PROFESIONALNI KRIMINALITET? Profesionalni kriminalitet se sastoji u vršenju različitih vrsta krivičnih dela, najčešće imovinskih, u vidu stalnog zanimanja, koje sluţi kao izvor stalne ili povremene, osnovne ili uzgredne zarade, prihoda. Profesionalno mogu da se vrše krađe, prevare, falsifikati, da se organizuje prostitucija, trguje opojnim drogama i sl. Krivična dela u okviru profesionalnog kriminaliteta vrše se brzo, vešto i spretno, uz veliku sposobnost prostornog manevrisanja, zbog čega je teško otkriti profesionalnog kriminalca. Profesionalni kriminalci imaju za cilj sticanje velikih novčanih dobiti i mogu da se "specijalizuju" za vršenje samo određenih krivičnih dela. Karijera profesionalnog kriminalca se opisuje kao karijera veoma talentovanog čoveka, ona ima svoj poseban sjaj, zbog čega se profesionalni kriminalci smatraju "prvorazrednim zločincima" u svetu kriminala ili "kriminalcima sa stilom". Superiornost profesionalnih kriminalaca proizilaze iz njihove sposobnosti da izbegnu otkrivanje ili ako baš i budu otkriveni da izbegnu kaţnjavanje. Profesionalni kriminalci se regrutuju iz legitimnih sluţbi, iz priznatih zanimanja, odlikuje ih visoka profesionalnost, usavršenost metoda, dinamičnost i prilagođavanje. Postoji podela profesionalnih kriminalaca na tri kategorije: Sitni prestupnici - koji vrše krivična dela bez primene nasilja. To su dţeparoši, koje karakteriše veština i prisebnost prilikom vršenja knvičnih dela. Profesionalci - varalice, koji krivična dela vrše putem prevare pojedinih lica i primenom raznih varalačkih tehnika. Teški kriminalci - odlikuje ih primena nasilja, koriste oruţje kada nemaju drugog načinada ostvare svoje kriminalne akcije. Posebnu kategoriju u grupi profesionalnih kriminalaca čine profesionalni lopovi. Među profesionalnim kriminalcima profesionalni lopovi imaju poseban status. Lopov ne moţe biti profesionalac dok ga takvim ne prihvati grupa profesionalnih lopova. Profesionalni kriminaltet se ispoljava u dva oblika: kao kriminalitet "belog okovratnika" i kaoorganizovani kriminalitet. 33. ORGANIZOVANI KRIMINALITET? Organizovani kriminaliet je najopasniji, najmanje poznat i nedovoljno naučno izučen oblik ispoljavanja profesionalnog kriminaliteta. Organizovani kriminalitet ne ostaje u okvirima jedne drţave, već dobija međunarodne razmere ne poznajući granice i drţavni suverenitet. Organizovani kriminalitet odlikuje konspirativnost (tajnost) i borba za prevlast u određenoj društvenoj aktivnosti ili na određenom području. Pribegavajući prevarama, korupciji, utajama i obmanama, ovaj oblik kriminaliteta se zasnivana na nasilju i iskorišćavanju ţrtava, destabilizaciji postojećeg drţavnog i političkog sistema. Organizovani kriminalitet nastoji da preuzme društvenu moć i na taj način predstavlja konkurenciju ustanovama zvanične drţavne vlasti. Delovanje organizovanog kriminaliteta često je izvan kontrole javnosti i vlasti. Posebno je opasno kad organizovani kriminalititet počne da se takmiči sa društvenim ustanovama za zaštitu javnog reda i mira i odrţavanje bezbednosti i pravičnosti, kad pokuša da zauzme vodeće mesto u ekonomiji i da stavi podsvoju kontrolu glavne drţavne institucije. Organizaciona struktura pojedinih grupa manje je poznata, sem što se zna da ih odlikuje čvrsta disciplina, poslušnost i uzajamna lojanost, što je razumljivo ako se zna da je reč o, po pravilu, tajnim grupama, tako da je pristup istraţivača skoro nemoguć i veoma rizičan. 34. POJAVNI OBLICI ORGANIZOVANOG KRIMINALITETA? 1. Trgovina drogama - predstavlja glavni izvor sredstava u većini transnacionalnih kriminalnih organizacija. Proizvodnja i distribucija droge se vrlo teško otkriva, pa je i to jedan od razloga što se veliki broj kriminalnih organizacija bavi ovim "poslom". Za promet opojnih droga najčešće se koriste: herion, kokain, kanabis i sintetičke droge.

2. Trgovina ljudima - predstavlja jedno od najprofitabilnijih ilegalnih trţišta koje postoji na globalnom, regionalnom i nacionalnom nivou. Trgovina ljudima kao oblik ilegalnog trţišta povezana je sa ilegalnim trţištem roba i usluga. 3. Ilegalna trgovina oružjem - često se javlja zajedno sa trgovinom drogom. Ima tri osnovne karakteristike: odvija se tajno, prate je veliki troškovi i završava se pranjem novca. 4. Krijumčarenje i trgovina ukradenim vozilima - odvija se kao glavna delatnost moćnih kriminalnih organizacija specijalizovanih za ovaj oblik kriminaliteta. Povezana je sa prevarama osiguravajućih kompanija i sa falsifikovanjem isprava. 5. Trgovina ljudskim organima - praćena je otmicama i nasilnim transplantacijama. Trţište za nabavku ljudskih organa nalazi se u siromašnim drţavama u razvoju i drţavama istočne Evrope. 6. Kompjuterski kriminalitet - nastao je sa razvojem kompjuterske tehnike i računarskih mreţa. Ovaj popularno nazvan "kriminalitet iz fotelje" omogućava kriminalcima iz kriminalnih organizacija da dođu do svih potrebnih informacija i organizuju pljačku banke, finansijske transakcije, pranje novca, krađu kompjuterskih programa. 7. Trgovina radioaktivnim materijama - povezana je sa slabljenjem bezbednosti u objektima za čuvanje radioaktivnih materija, sa korupcijom i lošim materijalnim stanjem zaposlenih u tim objektima. Glavnu ulogu u ovoj trgovini imaju ruske kriminalne organizacije (čečenska, ukrajinska i gruzijska), koje sarađuju sa sicilijanskim i napuljskim kriminalnim organizacijama. 8. Pranje novca - predstavlja ozbiljan međunarodni problem zbog čega je u drugoj polovini osemdesetih godina 20. veka usvojen niz međunarodnih konvencija, koje su predvidele obavezu drţava da u svom nacionalnom zakonodavstvu kriminalizuju pranje novca i predvide konfiskaciju imovine stečene kriminalnim delatnostima. 9. Korupcija - se ocenjuje kao neminovna pojava u svetu organizovanog kriminaliteta. 10. Reket (iznuda ili uterivanje dugova) - je oblik organizovanog kiminaliteta koji se sastoji u naplati "poreza" za kriminalnu organizaciju, u iznudi pod vidom zaštite od drugih kriminalnih organizacija ili u davanju laţnih pozajmica sa visokom kamatom. 11. Ostale delatnosti - orzanizovanog kriminaliteta su: krađa intelektualne svojine, umetničkih i kultumih dobara, organizovana kocka, prevare u osiguranju, zelenaštvo, trgovina retkim biljkama i ţivotinjama, ekološki kriminalitet, organizovana prostitucija itd. 35. TRGOVINA LJUDIMA? Trgovina ljudima podrazumeva namamljivanje, prevoz odnosno drugi način transfera, predaju, kupovinu, prodaju ili drţanje u nekom prostoru drugih lica i to upotrebom sile, pretnje, otmice, prevare, obmane, zloupotrebe ovlašćenja, poverenja, odnosa zavisnosti ili teške situacije u kojoj se te osobe nalaze, ili zadrţavanjem ličnih isprava ili davanjem ili primanjem novca ili druge koristi. Ovo se vrši sa ciljem eksploatacije rada, prinudnog rada, vršenja krivičnih dela, prostitucije ili druge vrste seksualne eksploatacije, prosjačenja, upotrebe u pornografske svrhe, uspostavljanja ropskog ili njemu sličnog odnosa, radi oduzimanja organa ili dela tela ili radi korišćenja u oruţanim sukobima. Neujednačena raspodela bogatstva oduvek je bila među glavnim pokretačkim faktorima trgovine ljudima uopšte, a posebno trgovine ţenama i devojčicama u cilju seksualne eksploatacije. 36. MALOLETNIČKA DELIKVENCIJA? Maloletnička delinkvencija se izdvaja kao posebna kategorija u okviru opšteg kriminaliteta zbog specifičnosti vezanih za biološke, psiho-socijalne, kriminalno-političke i pravne karakteristike maloletnih lica. Preovlađuju dva shvatanja maloletničke delinkvencije, a to su sire i uţe shvatanje. Prema širem shvatanju, maloletničku delinkvenciju čine svi oblici devijantnog ponašanja, od preddelinkventnih ponašanja do onih inkriminisanih u zakonodavstvu. Pored

kršenja krivičnih i drugih pravnih normi, delinkvencija ili prestupništvo maloletnika obuhvata i ponašanja suprotna moralnim normama u jednom društvu. Prema uţem shvatanju to su sva ona ponašanja maloletnika koja su, kao i za punoletna lica, inkriminisana u krivičnim zakonima kao krivična dela. Ovo shvatanje je pravno determinisano i izdvaja vršenje krivičnih dela, kao društveno najopasniji oblik ponašanja. Prema uţem definisanju, vršenje krivičnih dela od strane maloletnika ili kriminalitet maloletnika treba razlikovati od preddelinkventnog ponašanja. 37. OBIM, STRUKTURA I FENOMENOLOŠKE KARAKTERISTIKE MALOLETNIČKE DELIKVENCIJE? Obim maloletničke delinkvencije u većini zemalja kreće se od 15-20%, a u nekim zemaljama on doseţe i do 45% ukupnog kriminaliteta. U strukturi maloletničke delinkvencije preovlađuje imovinski kriminalitet. Najviše se vrše krivična dela teške krađe, krađe, oduzimanje motornog vozila, krađe predmeta iz vozila ili delova sa vozila, a u nešto manjem obimu razbojništva i razbojničke krađe. Mlađi i stariji maloletnici različito su zastupljeni u imovinskom kriminalitetu. Mlađi najčešće kradu prehrambene artikle, slatkiše i alkoholna pica, a stariji tehničku robu. I jedni i drugi nastoje da se što pre oslobode ukradene robe, prodajući je u bescenje. Maloletne izvršiteljke imovinskog kriminaliteta pokazuju drskost i bezobzirnost prilikom vršenja krivičnih dela, koristeći nepaţnju ţrtve ili ranije uspostavljen odnos prijateljstva i poznanstva sa ţrtvom. Pored imovinskog kriminaliteta zastupljenisu i drugi oblici njihovog kriminalnog ponašanja: trgovina oruţjem, preprodaja droge, uterivanje dugova (iznuda, reket), rad u "agencijama za poslovnu pratnju". Poslednjih godina povećano je učešće maloletnika u vršenju delikata nasilja, naročito krivičnih dela protiv ţivota i tela i dostojanstva ličnost i imorala. Maloletne ubice najčešće koriste pištolj ili noţ za izvršenje ubistva, ubistva vrše u toku dana, u prisustvu svedoka, na javnim mestima, ne razmišljajući o posledicama. Poseban oblik su tzv. "naručena ubistva". Telesne povrede najčešće se nanose bejzbol palicama, noţevima, bajonetima u tučama, kada više maloletnika napada ţrtvu udarajući je po celom telu, bez obzira što je ţrtva savladana. Među maloletnim delinkventima moţe se napraviti specifična klasifikacija zavisno od njihovog doprinosa izvršenju krivičnog dela. Postoje maloletnici koji izvršavaju krivično delo "po nalogu" ili zahtevu punoletnog lica. Oni su poluamateri u kriminalitetu i veoma jeftino naplaćuju svoje usluge za obavljeni posao. Druga kategorija su profesionalci koji su kriminalitet prihvatili kao jedini sistem vrednosti. Treća grupa maloletnih delinkvenata je najbrojnija - to su maloletnici koji se redovno školuju, neki od njih su dobri učenici i samo povremeno, najčešće pod uticajem drugih iskusnijih kriminalaca, vrše krivična dela. Recidivizam maloletnika je u porastu, a takođe i kriminalitet maloletnika udruţenih u grupe ili bande. Kolektivno nasilje se ispoljava u tri oblika: kao nasilje gomile, poluorganizovanih i organizovanih grupa. Nasilje gomile se manifestuje na sportskim, muzičkim ili drugim manifestacijama društvenog karaktera. Poluorganizovano nasilje se ispoljava u vreme dokolice, povremenim sastavom koji nema strogu organizaciju i podeljene funkcije, dok organizovano nasilje ima određenu strukturu i hijerarhiju u okviru grupe i deluje sa planiranim kriminalnim ciljevima. Poslednjih godina je u porastu delikventno ponašanje dece. Status deteta imaju sva lica do 14 godina ţivota. Ova lica ne mogu biti krivično odgovorna, što ţnači da se prema njima ne moţe primeniti nikakva krivična sankcija, već je u nadleţnostu organa starateljstva da preduzme odgovarajuće mere. 38. ETIOLOŠKE KARAKTERISTIKE MALOLETNIČKE DELIKVENCIJE? Etiologiju maloletničke delinkvencije, kao i etiologiju kriminaliteta, moguće je objasniti povezanim delovanjem faktora socijalne sredine (egzogeni faktori) i faktora vezanih za ličnost. Od socijalnih faktora najveći uticaj na javljanje maloletničke delinkvencije ima deficijentna i degradirana porodica. Deficijentna porodica najčešće zbog razvoda braka, dovodi do odredenih

promena u ličnosti maloletnih delinkvenata, izaziva osećanje odbačenosti, usamljenosti, frustriranosti, što uslovljava delinkventno i destruktivno ponašanje. Degradirana porodica se odlikuje lošim porodičnim odnosima između roditelja, roditelja i dece, postojanjem stalnih sukoba, svađa, psihičkog i fizičkog nasilja između članova porodice. Porodica u kojoj je ugroţena njihova socijalna adaptacija i socijalizacija pruţa deci samo negativne uzore, pa se stoga kod njih razvijaju negativna lična svojstva, teţnje i shvatanja, koja teško pogađaju njihovu ličnosti. Alkoholizam roditelja, najčešće oca, ima posebno negativan uticaj na porodične odnose i konfliktnu situaciju u porodici. Poseban oblik degradirane porodice predstavlja "kriminogeno porodično ognjište", kada roditelji navode maloletnike i decu na delinkventno ponašanje. Porodica sa ovakvim odlikama utiče da maloletnici počinju sa preddelinkventnim ponašanjem (beţanje od škole i kuće, skitaja, upotreba alkohola i droga) i delinkventnim ponašanjem. Ostali socijalni faktori koji utiču na javljanje maloletničke delinkvencije su: neadekvatno korišćenje slobodnog vremena; sredstva masovne komunikacije sa negativnim sadrţajem; kulturna zaostalost, primitivizam, odsustvo raznih sluţbi i instutucija za socijalni rad i rad sa maloletnicima. U etiologiji maloletničke delinkvencije faktor ličnosti se smatra karakterističnim i značajnim za javljanje devijantnog i kriminalnog ponašanja maloletnika. Psihičke promene kod maloletnika nastaju naglo, iznenada, one mogu da stvore stanje koje se naziva "krizom maloletstva". S jedne strane se razvija teţnja za nezavisnošću, a s druge strane, postoji zavisnost od roditelja i sredine. Osobine ličnosti maloletnih delinkvenata su: niţi nivo inteligeneije od nedelinkvenata, psihopatske crte ličnosti, delinkventi su agresivnije ličnosti, preteţno ekstravertne, najveći broj delinkvenata vrši krivična dela radi dobijanja sredstava za zabavu, znatno manji broj radi podmirenja svojih potreba, za delinkvente je karakterističan nedostatak pozitivnih stavova, kako prema najbliţim pojedincima, tako prema društvu i institucijama uopšte. Kod maloletnih prestupnica uočena je egocentričnost, nepostojanje osećanja odgovomosti, nedostatak određenih ciljeva i planova za budućnost, sugestibilnost, povodljivost, introvertnost i oteţana adaptacija, neurotičnost, patološka laţljivost, impulsivnost. 39. RECIDIVIZAM (POJAM I VRSTE)? Među različitim definicijama pojma recidivizma moguće je izdvojiti tri definicije: krivičnopravnu, kriminoločku i penološku. Prema krivičnopravnom shvatanju, povrat je ponovno vršenje krivičnih dela od strane lica koje je već bilo osuđeno za neko krivično delo. U okviru krivičnopravne definicije razlikuje se opšti i specijalni povrat. Opšti povrat je ponovno izvršenje bilo kog krivičnog dela posle osude za ranije izvršeno krivično delo, a specijalni povrat je ponovno vršenje istog krivičnog dela posle ranije osude za to krivično delo. Kriminološko shvatanje polazi od izvršenja novog krivičnog dela bez obzira na osuđivanost za ranije izvršeno krivično delo. Bitno je da je jedno lice izvršilo više od jednog krivičnog dela iste vrste ili bilo koje drugo krivično delo. Kriminološka definicija ukazuje na opasnost ličnosti povratnika, koja se delimično podudara sa društvenom opasnošću, jer se sastoji u mogućnosti izvršenja novog krivičnog dela. Penološka definicija povrata polazi od ponovnog dolaţenja učinioca krivičnog dela u kaznenu ili drugu ustanovu radi izvršenja krivične sankcije institucionalnog karaktera za delo koje je učinio posle izdrţane kazne za prethodno krivično delo. Prema ovoj definiciji, povratnik je lice koje je već boravilo u ustanovi za izvršenje krivične sankcije zbog ranije izvršenog krivičnog dela i koje zbog novog izvršenog krivičnog dela ponovo dolazi u istu ili drugu ustanovu. Povrat u penološkom smislu pokazuje da izrečena kazna i primenjen tretman za ranije izvršeno krivično delo nisu dali pozitivne rezultate u smislu resocijalizacije.

Postoje tri kategorije recidivista: delinkventi iz navike, delinkventi po tendenciji i profesionalni delinkventi. Delinkventi iz navike su društveno neprilagođene ličnosti kod kojih se ponavljanjem krivičnih dela postepeno stvara navika za kriminalnim ponašanjem, koja im omogućava da od kriminalne delatnosti egzistiraju. Sa vršenjem krivičnih dela počinju u mladosti, veoma su povodljivi, kriminalitet im postaje sastavni deo ţivota. Navode se tri tipa delinkventa iz navike: politički zločinac, zločinac belog okovratnika i profesionalni zločinac. Delinkvent po tendenciji takode ima sklonost ka kriminalnom ponašanju. Za razliku od delinkventa iz navike, kod koga je sklonost ka kriminalnom ponašanju uslovljena spoljnim faktorima, kod delinkventa po tendenciji dominiraju faktori koji proizilaze iz ličnosti, biopsihološki uslovi, najčešće nasledni, tako da se ova kategorija delinkvenata pribliţava kategoriji delinkvenata psihopata. Profesionalni delinkvenati se odlikuju time što im je kriminalno ponašanje jedino zanimanje, jedna vrsta zanata kojim ostvaruju sredstva za egzistenciju. 40. KRIMINALITET ŽENA? Analize kriminaliteta ţena, kako u prošlosti tako i u savremenim društvima, pokazuju da je učešće ţena u ukupnom kriminalitetu nekoliko puta manje od učešća muškaraca,i da ţene vrše lakša krivična dela u odnosu na muškarce. Profil tipične izvršiteljke krivičnog dela je uglavnom: izvršiteljka lakšeg imovinskog krivičnog dela. Ţene uglavnom vrše sitna imovinska krivična dela koja odraţavaju njihov poloţaj sitnih potrošača. Relativno je visoko i ucešće ţena u vršenju lakših nasilnih krivičnih dela, kao i krivičnih dela u vezi sa upotrebom i rasturanjem droga. Zene vrše ubistva daleko ređe nego muškarci, a onda kada ih izvrše, ređe od muškaraca koriste vatreno oruţje. Kada vrše ubistva, ţene najčešće ubijaju nasilne muţeve ili druge članove porodice koji su ih duţe vremena zlostavljali, ili decu. Ţene ubijaju nasilnike iz straha za sopstveni ţivot i za ţivot svoje dece, odnosno braneći se od nasilja. Najveći deo ubistava dece čine čedomorstva koja se vrše neposredno nakon porodaja, i na čije vršenje, pored poremećaja izazvanog porođajem, utiču i loše materijalne prilike, društveno odbacivanje zbog vanbračne trudnoće ili duševna bolest ţene. Rezultati istraţivanja kriminaliteta ţena u Srbiji pokazali su da ţene najčešće vrše krivična dela u kući ili na mestima u kojima borave, njihove ţrtve najčešće su deca, supruzi, susedi, srodnici po tazbini i poznanici.