Kriminologija I

KRIMINOLOGIJA - Prvo pitanje

1. Osnovni pojmovi u kriminologiji – kriminalni fenomen, zločin, kriminalitet, socijalna devijacija, delinkvencija Kriminalni fenomen - je najopštiji pojam i služi kao zajednički naziv koji obuhvata delo i njegovog učinioca, žrtvu, kriminalitet i reakciju do koje takva ponašanja dovode. Zločin - je pojedinačno kriminalno ponašanje. Uobičajeno, zločin se određuje kao akt kojim se krši krivični zakon. Kao posledica tog kršenja, zločin može biti praden kažnjavanjem. Njegova bitna crta je da je pojedinačna pojava. Kriminalitet - je ukupnost svih zločina u određenom vremenu i prostoru. On je masovna pojava. Primarni kriminalitet je vršenje kažnjivog dela prvi put, dok je sekundarni ponovno vršenje dela. Socijalna devijacija - je kršenje jedne društvene norme ponašanja na koje se reaguje neformalno. Devijantnost moze biti primarna (kao posledica različitih psihičkih i društvenih faktora) i sekundarna (predstavlja ponašanje socijalnog devijanta ciji su život i identitet određeni odstupajudim ponašanjem). Delinkvencija - obično označava ukupnost u pravnom sistemu zabranjenih dela - delikata (kod nas su to krivična dela, prekršaji, privredni prestupi i disciplinske krivice). Njih proučava kazneno pravo, koje kao širi pojam treba razlikovati od krivičnog koje se bavi samo krivičnim delima.

2. Osnovni pojmovi u kriminologiji – kriminalac i prestupnik, kriminalizacija i viktimizacija, neformalna i formalna socijalna kontrola Kriminalac (zločinac) - je lice koje karakteriše kriminalna karijera (on dela vrši po navici, tendenciji, stalno). Zbog navedenog, on predstavlja osobeni zločinacki tip. Kriminalca treba razlikovati od prestupnika.

1

Prestupnik - je lice čije delo je plod situacionih činilaca, a ne deo kriminalne karijere . Neki autori ističu jos jednu razliku: zločinci su autori "pravih", najtežih krivičnih dela, a prestupnici lakših. Kriminalizacija - upotrebljava se u dva značenja. Individualna kriminalizacija ili kriminogeneza je proces nastajanja kriminalca čija je završnica vršenje zločina od strane tog lica. Socijalna kriminalizacija je samo drugi naziv za krivično pravni proces u kome organi pravosuđa ponašanje pojedinca označavaju kao kriminalno ("oni kriminalizuju takva dela i njihove učinioce"). Viktimizacija - je proces u kome neko ili nešto postaje žrtva. Viktimitet je ukupnost kriminalnih viktimizacija u određenom vremenu i prostoru. Neformalna socijalna kontrola (neformalna reakcija) - je skup mera (npr. savet, podsmeh, kritika, ubeđivanje) kojima društvo svoje članove podstiče na konformizam (prihvatanje opstepotvrđenih i prihvadenih normi ponašanja). U procesu socijalizacije nagrađuje se konformističko, kaznjava socijalno devijantno ponašanje dece. Na taj način, prelazi u naviku da se poštuju norme. Formalna socijalna kontrola (formalna reakcija) - je oznaka za delatnost zvaničnih organa krivično pravnog progona koji zakonske norme stvaraju (određuju zabranjena ponasanja i sankcije), tumače i primenjuju. 3. Definicija kriminologije i njene bitne crte kao nauke Kriminologija je samostalna nauka koja, koristeci saznanja i istrazivacke postupke nauka o coveku i drustvu, empirijski proucava kriminalni fenomen tj. zlocin, njegovog izvrsioca i zrtvu, kriminalitet i nacin na koji drustvo reaguje na kriminalno ponasanje. - Kriminologiju je samostalna nauka sa posebnim predmetom i metodom. Kriminologija je u isto vreme i sinteticka nauka u kojoj se integrisu sva saznanja koja o kriminalnom fenomenu postoje. Otuda, ona je interdisciplinarna i multidisciplinarna nauka. Interdisciplinarnost znaci da je za proucavanje njenog predmeta potrebno koristiti saznanja i postupke istrazivanja iz drugih nauka. Multidisciplinarnost jedne grane saznanja oznacava da je nuzna pretpostavka njenog razvoja objedinjvanje u istrazivanju mnostva znanja iz razlicitih disciplina.

2

- Kriminologija je teorijsko-empirijska nauka. Kao teorijska disciplina ona uopstava saznanja do kojih se konkretnim istrazivanjima dolazi. Kao empirijska nauka ona se bavi realnim pojavama i procesima koji se mogu neposredno opaziti i proucavati. - Unutar savremene kriminologije mozemo razlikovati tri ravni, tri dimenzije u kojima ona moze biti sagledana. To su: fenomenoloska, etioloska i viktimoloska ravan posmatranja. Prva proucava pojavne oblike kriminalnog fenomena, druga njegovu specificnu uslovljenost, dok ga treca posmatra iz ugla zrtve.

4. Predmet kriminologije; različita shvatanja zločina kao predmeta kriminologije U okviru predmeta kojim se kriminologija bavi (kriminalni fenomen) moze se uociti pet elemenata: zlocin kao individualna pojava, prestupnik kao autor dela, zrtva zlocina, kriminalitet kao masovna pojava, najzad, to je i reakcija pojedinca i drustva na zlocin i kriminalitet. Razlicita shvatanja zlocina: - zlocin i zakon - pri odredjenju sta je to zlocin, po ovoj koncepciji se polazi od shvatanja da je rec o radnji ili propustanju koji su navedeni u zakonu i za koje je predvidjena kazna. - zlocin i greh - medju moralistima ima pokusaja da se uspostavi i veza izmedju covekove radnje koja je suprotna usvojenom religioznom ili moralnom ucenju i akata koji su zabranjeni u (svetovnom) pravu. - zlocin kao bolest - krajem XIX veka i pocetkom XX veka razvoj su dozivele nove teorije o kriminalnom ponasanju kao izrazu bolesnog stanja ucinioca. Zlocin se shvata kao izraz bolesti tela i duse - zlocin kao izraz drustvene organizacije - po ovom gledistu zlocin (i kriminalitet) se shvata kao izraz delovanja (ili preciznije, poremecaja u delovanju) same drustvene organizacije. - zlocin kao socijalni proces – ovaj pokusaj da se razrese dileme polazi od samog procesa definisanja kriminaliteta. Radi jasnoce izlaganja mozemo se posluziti analogijom sa bolescu. Za nju ne znamo dok se sam bolesnik ne pozali, ili ne otkrijemo njene spoljasnje simptome. Tako je, smatraju zastupnici ovog pristupa i sa kriminalitetom. On se shvata kao serija medjuodnosa - interakcija - zrtve i policije

3

(ova druga reaguje na prijavu ostecenog ili kada na neki drugi nacin sazna da je do kaznjivog ponasanja doslo).

5. Uža i šira odredba zločina Sira odredba zlocina - vrsenje zakonom sankcionisanih dela (delikata). Takva dela nisu u vecini pravnih sistema jedinstvena kategorija. Neka strana zakonodavstva prave razliku izmedju zlocina, prestupa i istupa. Nase razlikuje sledece kaznjive radnje: krivicna dela, prekrsaje, privredne prestupe i disciplinske krivice. Zlocin u uzem smislu - predstavlja samo krsenje normi krivicnog prava. Razlozi za takvo resenje su: u nasem pravu krivicna dela se, po stavu zakonodavca i teorije od drugih kaznjivih radnji, kvalitativno razlikuju. To su (I po drustvenoj opasnosti radnje i ucinioca, i po tezini propisanih sankcija) najtezi delikti i ima puno opravdanja da se proucavanje ovog tipa zabranjenih ponasanja izdvoji i posmatra samostalno.

6. Zločin i devijantnost Ono sto je za krivicno pravo krivicno delo, za psihijatriju i psihologiju dusevna smetnja, za sociologiju je devijacija. Pojam odstupajuceg ponasanja - sociolozi ga najcesce dozivljavaju kao ponasanje suprotno normama ili ocekivanjima drugih koje izaziva neslaganje ili kaznjavanje. Najsiri pristup je da su devijacije zajednicka oznaka za nekonformisticko ponasanje ili stil zivota. Uzi pristup - devijaciju treba shvatiti kao ponasanje ljudi koja u znacajnoj meri odstupaju od drustvenih normi i izazivaju reakciju neodobravanja. Odnos zlocin – devijantnost: Osnovni kriterijum za razgranicenje zlocina i devijacije je u cinjenici da kriminalno ponasanje ugrozava osnovne vrednosti jednog drustva i sam njegov opstanak, dok devijantno ponasanje u uzem, pravom, smislu nema tako izrazenu opasnost po zajednicu. Iz ovako odredjene prirode ovih pojava, proistice i nacin na koji sredina na njih reaguje. Zlocin bi, po pravilu, trebalo da prati delovanje mehanizama formalne, dok devijacije prate vidovi neformalne socijalne kontrole. "Normalno" i "devijantno su relativne kategorije ciji sadrzaj zavisi od toga sta veci deo 4

drustva ili grupe smatra takvim. Moguca su i neslaganja u pogledu ocene jednog dela izmedju razlicitih grupa unutar iste globalne zajednice (za drustvenu grupu kojoj pripadamo neki postupak moze biti konformisticki, dok je za ostale on devijantan) sto unosi nove konfuzije. Razlikovanje o kome je ovde rec ima nekoliko vaznih posledica. Pre svega, njime se izbegava podvodjenje zlocina pod pojam devijacije, sto ima dalekosezan znacaj. Oni koji to razlikovanje ne prave (kao vecina autora u anglosaksonskim zemljama) dolaze u nezahvalan polozaj. Znacajna konsekvenca ogleda se i u sledecem: deo modernih teorija devijacije polazi od toga da se najveci deo clanova drustva ponasa devijantno - samim tim i kriminalno. I tu se nalazi jos jedan od razloga protiv ovakvog izjednacavanja. Svaki clan drustva je (u izvesnoj meri i u odnosu na ocenu odredjenih drustvenih grupa) devijant, ali nisu svi gradjani samim tim i zlocinci.

7. Odnos kriminologije sa drugim krivičnim naukama Odnos sa krivicnim pravom - kriminologija i krivicno pravo su dve razlicite naucne discipline. Krivicno pravo pristupa krivicnim delima i sankcijama kao normativnim pojavama, dok im kriminologija (kada za predmet uzima ponasanja coveka zaprecena sankcijama u ovoj grani prava) kao empirijska nauka, pristupa kao realnim pojavama. Italijanski kriticar Pietro Nuvolone ovu razliku vidi u tome sto kriminologija ima za osnovni predmet opis spoja coveka - delinkventa i uzroka delinkvencije, dok nauka krivicnog prava opisuje krivicne norme jednog vazeceg pravnog poretka. Odnos sa kriminalnom politikom - Kriminalna politika (ili politika suzbijanja kriminaliteta) formirana je u nemackoj doktrini od Franza von Liszta, a razvoj dozivela u kontinentalnim evropskim zemljama. Tamo gde joj se daje status samostalne discipline, najopstije se odredjuje kao ukupnost podataka kojima organizovano drustvo odgovara na izazove kriminaliteta. Uobicajeno je da se pravi razlika izmedju kriminalne politike kao nauke i vestine: 1. kao vestina ona je prakticna, planska delatnost kojom se organizuje delovanje drustvenih subjekata usmereno na suzbijanje zlocina i kriminaliteta. 2. kao naucna disciplina, kriticki proucava tu delatnost u cilju optimizacije kontrole ovih pojava. Vidovi kriminalno politickog delovanja su: 5

1. profilaksa (ukupnost mera koje se preduzimaju pre no sto do zabranjenog ponasanja dodje) i 2. represija (mere potiskivanja ispoljenog ponasanja). Ona moze biti usmerena ka buducnosti i cilj joj je da delovanjem na ucinioca - specijalna - i uticanjem na druge - generalna prevencija - utice da do takvih dela vise ne dolazi ili unazad i tada se svodi na uzvracanje uciniocu zbog zla koje drugima nanosi (retribucija). Profilaksa i represija povezani su sa kategorijama primarne, sekundarne i tercijarne prevencije. Zato je neophodno objasniti navedene pojmove koji se u krivicnim naukama cesto koriste: 1. primarna prevencija tice se ustanovljavanja cinilaca u prirodnoj i socijalnoj sredini koji omogucavaju ili podsticu kriminalnu aktivnost (tu spadaju mere sprecavanja kriminaliteta planiranjem i oblikovanjem okoline; sprecavanje kriminaliteta u susedstvu; socijalna prevencija; generalna prevencija zastrasivanjem drugih; i medijska slika kriminaliteta) 2. sekundarna prevencija odnosi se na mere namenjene ranom otkrivanju potencijalnih prestupnika i pravovremeno delovanje pre izvrsenja krivicnog dela (one obuhvataju: prognozu prestupnistva; preventivno delovanje skole; predstave o drogama, kriminalitetu i njegovom sprecavanju) 3. tercijarna prevencija obuhvata mere protiv onih lica koja su izvrsila krivicno delo, odn. poznatih prestupnika (specijalna prevencija; onemogucavanja ucinioca kricnog dela da ga ponovi; elektronski nadzor i kucni pritvor; i resocijalizacija) Odnos sa penologijom - Penologija je nauka o krivicnim sankcijama i nacinu njihovog izvrsenja odn. to je grana krivicnih nauka koja izucava funkcije krivicnih sankcija, pravila njihovog izvrsenja i metode upotrebljene za njihovu primenu. Dva veka u kaznenim sistemima modernih drzava dominira kazna lisenja slobode, te se svodi na penitencijarnu nauku (ucenje o zatvorima). Danas se smatra da penologija obuhvata tri velike grane: pravo izvrsenja krivicnih sankcija, tehniku upravljanja kaznenim ustanovama i kriminalnu terapeutiku. Postupak izvrsenja kazni (i drugih krivicnih sankcija) ima za cilj da otkloni neke od cinilaca koji dovode do zlocina. Kako te faktore proucava kriminologija, penolosko postupanje se oslanja na njena saznanja. S druge strane delotvornost tog postupanja je najbolja provera validnosti stavova koje kriminolozi zastupaju. Kada se usvoji glediste po kome kriminologija proucava i mehanizme socijalne kontrole kriminaliteta, u njenom okviru bi trebalo proucavati i deo materije koja se tradicionalno smatra domenom penologije. To se pre svega odnosi na kriticku analizu 6

uticaja primene krivicnih sankcija na suzbijanje kriminaliteta i preispitivanje ciljeva kaznjavanja i nacina na koji je pravno uredjeno izvrsenje sankcija. Odnos sa kriminalistikom - Kriminalistiku treba odrediti kao nauku koja primenjuje saznanja prirodnih i tehnickih disciplina u cilju otkrivanja i rasvetljavanja krivicnih dela i otkrivanja njihovih ucinilaca. Kriminalistika se deli na tri grane: 1. kriminalisticku tehniku (proucava zakone u materijalnom svetu koji su u vezi sa vrsenjem krivicnih dela), 2. taktiku (bavi se izucavanjem pojavnih oblika i nacina izvrsenja krivicnih dela i psihickim i drugim karakteristikama njihovih ucinilaca) i 3. metodiku (proucava zakonitosti nastanka, otkrivanja, prikupljanja, obrade i ocene informacija relevantnih za otkrivanje, razjasnjivanje i sprecavanje pojedinih vrsta krivicnih dela). Kriminalistiku interesuje nacin izvrsenja, koriscena sredstava I nacin rasvetljavanja dela. Kriminologiju interesuje njihova tipologija, a ne svako od njih ponaosob.

8. Kriminologija i kriminološke discipline Problem "kriminoloskih disciplina" u neposrednoj je vezi sa odnosom kriminologije sa nizom nekrivicnih nauka (sociologijom, psihologijom, psihijatrijom, antropologijom i medicinom). Proucavanjem zlocina bavili su se u pocetku istrazivaci specijalisti razlicitih nauka o coveku i drustvu (lekari, psiholozi, psihijatri, pravnici, sociolozi i dr.) koji su iz njih prenosili saznanja i istrazivacke postupke. Pocelo je sa kriminalnom antropologijom odn. izucavanjem specificne uslovljenosti zlocina organskom strukturom *pojedinca. Na ovo ucenje nadovezalo se ono koje zlocin povezuje sa odredjenim psihickim osobinama - kriminalna psihologija. Na nju se u izvesnoj meri naslanja kriminalna psihopatologija koja polazi od teze da je zlocin izraz poremecaja uma ucinioca. Spoj kriminalne antropologije i psihologije najscesce se oznacava kao kriminalna biologija. Disciplina koja poslednjih nekoliko decenija nesumnjivo vrsi najznacajniji uticaj je kriminalna sociologija. U njenoj 7

osnovi je tvrdnja da je baza objasnjenja zlocina samo drustvo. Pored mnostva kriminoloskih disciplina one se mogu razvrstati u dve grupe: 1.

prve se orijentisu na individualni pristup i imaju u prvom planu pojedinca

2.

druge u centar stavljaju sredinu (bilo u smislu uze grupe kojoj prestupnik pripada ili celog

drustva). Da bi se kriminologija razvila kao samostalna nauka, potrebno je na naucnoj osnovi izgraditi cvrst sistem u kome saznanja do kojih su u svom razvoju dosle navedene kriminoloske discipline imaju svoje mesto. Mergen istice da je ona vise od kriminalne antropologije, biologije, psihologije ili sociologije. Da bi kao nauka mogla da opstane, ona mora integrisati te discipline u sistem koji ce potpuno obuhvatiti ono sto kriminologija proucava, jer svaka forma zahteva odgovarajucu sadrzinu. Odnos kriminologije sa viktimologijom - Zastupljena su dva gledista: po prvom, to su samostalne nauke u tesnoj medjusobnoj vezi. Po tom stanovistu, viktimologija se odredjuje presiroko kao nauka koja izucava "za sve ljude koji pate", sto fakticki znaci da nema jasno odredjen predmet proucavanja. Ako se viktimologija shvati u uzem smislu, a njenim predmetom oznace zrtve zlocina, vecina autora je smatra granom kriminologije. Najbolje bi bilo saznanja do kojih se doslo proucavanjem zrtava zlocina integrisati u kriminologiju tako da dozivljaj dela od strane ostecenih neposredno povezemo sa vidjenjem tog istog dogadjaja od strane prestupnika i drustva. Na taj nacin konstituisao bi se trodimenzionalni koncept kriminalnog fenomena koji obuhvata njegovu etiolosku, fenomenolosku i viktimolosku dimenziju.

9. Postupak naučnog saznanja, metod i predmet istraživanja, metod i teorija Najopstije govoreci metod je postupak upotrebljen da bi se na najdelotvorniji nacin ostvario unapred postavljeni cilj. U nauci se metodom oznacava ukupnost teorijskih saznanja i tehnickih postupaka koje koristimo pri istrazivanju problema kako bi dosli do novih saznanja. Metodologija je deo logike koji se bavi proucavanjem saznajnih metoda, odn. opisom razlicitih postupaka i izucavanjem njihove zasnovanosti, dometa i vrednosti. Takvo proucavanje je od posebnog znacaja jer nijedna tehnika, niti metod istrazivanja ne mogu se oceniti sami iz sebe - ta ocena prepustena je sudu epistemologije. 8

Tako shvacena metodologija sluzi kao spona izmedju dva osnovna aspekta nauke: realnog, onog sto se izucava (bice kojim se bavi ontologija) i ideja i teorija o ovom realnom (saznanja kojim se bavi epistemologija), pri cemu dostignuto saznanje biva provereno, da bi zatim postalo osnova novih ideja koje treba verifikovati. Pojam i vrste naucnog istrazivanja – cine ga svi na naucnoj metodologiji zasnovani postupci ciji je cilj potpunije upoznavanje predmeta proucavanja. Njegov cilj je saznanje. Ranije se smatralo da je osnovni zadatak svake nauke da pruzi sto potpunije znanje o pojavama koje sacinjavaju njen predmet, pre svega, uzrocnih veza medju njima i utvrdjivanje naucnih zakona u toj oblasti. Zato su ekplikativna istrazivanja smatrana naucnim u pravom smislu. Deskriptivna - cilj je opis pojava, a ne i njihovo objasnjenje. Najcesce se svode na transverzalno ili longitudinalno istrazivanje pojava. Neki autori u ovu grupu svrstavaju i strukturalna istrazivanja (namenjena proucavanju sastava predmeta). Prediktivna - cilj ovih istrazivanja je predvidjanje daljeg razvoja pojave koja je predmet proucavanja. Eksplorativna - probna istazivanja, vrse se kada o predmetu koji nas interesuje nemamo dovoljno saznanja. Panel istrazivanja - njima verifikujemo rezultate do kojih se ranijim istrazivanjima doslo. Metodoloska - proveravamo validnost nekog postupka ili tehnike pre no sto ih primenimo. Postupak naucnog saznanja - Naucno istrazivanje podrazumeva planski, na saznanjima metodologije zasnovan sistematski zahvat koji se oznacava kao postupak naucnog saznanja. On se moze predstaviti kao proces predstavljen od nekoliko faza. U kriminologiji, ovaj opsti model prilagodjava se specificnom predmetu istrazivanja zbog cega postupak prolazi kroz sledece faze: - odredjivanje predmeta i cilja istrazivanja; postavljanje polazne pretpostavke, - izrada istrazivackog plana - prikupljanje cinjenica (posmatranjem), njihova obrada i tumacenje - naucna interpretacija i (eventualno) utvrdjivanje pravilnosti (zakonitosti) javljanje kriminaliteta i 9

- proveravanje dobijenih rezultata u praksi.

- Hegel - stav da je metod u uskoj vezi sa predmetom proucavanja. Istrazivanje i u kriminologiji zapocinje odlukom da se dati problem stavi u centar interesovanja, da se odredi, definise, kao predmet ispitivanja. To definisanje ima dva oblika - teorijsko i radno: kod teorijskog definisanja predmet istrazivanja se odredjuje pomocu apstraktnih pojmova, a radno definisanje je metodoloska operacija kojom su teorijsko-hipoteticki okvir dobijen teorijskim definisanjem prevodi na iskustvene pojave koje ga u stvarnosti izrazavaju. Teorije se u nauci definisu na razlicite nacine, Morison ih odredjuje kao zbir logicki povezanih ideja i uopstavanja kojim se objasnjavaju odredjeni dogadjaji i procesi. Teorije karakterisu: visi stepen uopstavanja, I neophodnost da njihovi stavovi i u konkretnim ispitivanjima budu posredstvom izvedenih hipoteza stalno proveravani. Gassin teorije odredjuje kao "skup koncepata i sudova (uredjenih na odredjeni nacin), ciji je predmet da iskazu rezon realnosti" (objasne pojave). On ukazuje na potrebu njihovog razlikovanja od doktrina (ideoloski instrument koji se ne brine za objasnjavanje, vec tezi da promeni realno) i hipoteza (koje su samo privremeni sistem objasnjenja). Gassin razlikuje: kriminoloske teorije sirokog obima, koje teze da objasne kriminalnu delatnost u njenoj ukupnosti i teorije srednjeg dometa ili parcijalne koje svoj domasaj ogranicavaju samo na jedan aspekt ove delatnosti, npr. teorija o recidivizmu.

10. Podela kriminoloških metoda prema prirodi podataka i prema načinu pristupanja predmetu Podatke koje kriminologija koristi mozemo podeliti na: kvantitativne i kvalitativne, pojedinacne i drustvene, prosle i sadasnje, primarne i sekundarne. Svakoj od tih vrsta podataka prilagodjavaju se istrazivacke strategije i tehnike, zbog cega se razlikuju: 1. metodi za ispitivanje kvantitativnih i kvalitativnih podataka - jedan deo pojava koje cine predmet kriminologije mogu se meriti (kako u svojoj ukupnosti, tako i u svom pojedinacnom ispoljavanju), pa su tome prilagodjeni metodi namenjeni njihovom proucavanju. Kvanitativna kriminologija je posebno razvila statisticku analizu, a u okviru nje "statisticka veza" koja utvrdjuje relacije izmedju dve promenljive pojave. Klasican primer takvog pristupa su brojna paralelna uporedna pracenja 10

koeficijenta korelacije izmedju kriminaliteta i neke druge pojave (zivotnog standarda, zaposlenosti, nivoa obrazovanja..). Nasuprot njima, kvalitativne pojave ne mogu se numericki izraziti, tj. ne mogu se svesti na indikatore koji se daju meriti. Postojanje ove druge vrste cinjenica posluzilo je kao osnov za kontituisanje drugog vidjenja predmeta kriminologije (kako u pogledu prirode, tako i nacina njegovog proucavanja) - kvalitativne kriminologije. Ako je upotrebna kvantitativnih metoda zasluga pozitivistickog uticaja u kriminologiji, prirodno je da na metodima kvalitativnog proucavanja zlocina i kriminaliteta insistiraju upravo oni teorijski pravci koji odbacuju pozitivizam. Tehnike kojima naucnici prikupljaju cinjenice su brojne i, za razliku od onih koje su prilagodjenje kvantitativnim podacima, nisu ogranicene krutim pravilima. Primer takvih istrazivackih postupaka su posmatranje sa ucestvovanjem, intervjui vodjeni u cilju upoznavanja biografije kriminalca, kao i analiza specificnih izvora podataka kakvi sa npr. njihovi dnevnici ili pisma. 2. metodi za ispitivanje pojedinacnih i drustvenih podataka - Posmatranje u kriminologiji mogu se prikupljati cinjenice: o individualnim karakteristikama ucinilaca i njihovih ponasanja i o drustvenoj i ekoloskoj distribuciji kriminaliteta, drustvenoj strukturi i procesima povezanim sa njim. Prva grupa metoda pociva na postavci o plodotvornosti objasnjenja zlocina koje polazi od pojedinca. U ovom pristupu, bioloski i psiholoski determinizam razvili su metode: intervjua, psihometrijskih testova i ekperimentalne metode. Prikupljanje podataka o kriminalitetu kao drustvenoj pojavi deo je one tradicije u kriminologiji koja u osnovi ima socioloski pozitivizam i stav da drustveni cinioci odredjuju kriminalno ponasanje. Odbacujuci individualisticki pristup, ovi autori primenjuju i razvijaju tehnike prikupljanja podataka o drustvenim medjuodnosima (interakcijama), o drustvenim grupama i drustvenoj strukturi primenjujuci takve metodoloske zahvate kao sto su siroki drustveni pregledi, posmatranje, sekundarne analize zvanicnih statisktika i istrazivanje drustvene istorije. 3. metodi za ispitivanje proslih i sadasnjih podataka - Kriterijum za razlikovanje je vremenski period na koji se podaci odnose. Primer metoda za ispitivanje proslih su istrazivanja drustvene istorije, a za sadasnje - tipicni izvestaji o registrovanom tekucem kriminalitetu koji vode pravosudni organi svih modernih drzava 4. metodi za ispitivanje primarnih i sekundarnih podataka - Primarni su podaci koji su prikupljeni u sklopu kriminoloskih istrazivanja, do kojih se dolazi najcesce primenom intervjua, eksperimenta i 11

posmatranja, a izbor konkretnog postupka prepusten je istrazivacu. Sekundarne podatke cine zapazanja prikupljena od drugih pojedinaca i sluzbi sa drugacijim ciljevima od onih koji rukovode istrazivaca. Ovakvi podaci mogu biti kako kvantitativne (zvanicne statistike organa unutrasnjih poslova), tako i kvalitativne prirode (dnevnici, pisma, biografije, autobiografije, novine, policijski ili zapisnici sluzbi za probaciju) - jednom reci sve ono sto se moze nazvati "dokument o zivotu". Klasifikaciju metoda bi trebalo izvrsiti upravo prema nacinu na koji pristupaju predmetu proucavanja. Ako se usvoji navedeni kriterijum, mogu se u pristupu kriminoloskom istrazivanju izdvojiti dve krajnosti: 1.

prva je, individualisticki pristup koji proucava predmet istrazivanja kao specificnu celinu -

metod izucavanja pojedinacnih slucajeva 2.

njegovu suprotnost predstavlja strategija istrazivanja koja polazi od potrebe da se predmetu

proucavanje pridje kao klasi, vrsti, koja sa slicnim pojavama ima zajednicke crte (globalisticki pristup). Otuda se pri posmatranju zanemaruju specificnosti, a isticu opste crte. Slika koju o ovim pojavama dobijamo, ne poklapa se pojedinacno uzev ni sa jednom od njih, ali nam njihova upotreba omogucava da ih posmatramo kao celinu (masu). Ovaj pristup olicava statisticki metod. 3.

metodi "srednjeg obima". Oni predmetu proucavanja ne pristupaju ni kao individualnoj,

neponovljivoj pojavi, niti nastoje da je posmatraju kao deo totalne pojave. 11. Istorijske, komparativne i studije predviđanja Cilj studija nije samo upoznavanje sa kriminalitetom i ranijim vremenima, vec i pronicanje u prave razloge pojave niza instituta i resenja koja savremeni krivicnopravni mehanizmi koriste. Prva ovakva istrazivanja bila su u periodu velikih ekonomskih lomova XVIII i ranog XIX vek, kada se dobar deo zlocina bio izraz bunta protiv oduzimanja. Ovakva dela bila su dogovor osiromasenih na novi koncept privatne svojine i novoustanovljenu organizaciju rada i nacina placanja. Teziste interesovanja kasnije se prenosi na imovinska dela na nasilnicka protiv pojedinca, pri cemu se posebna paznja posvecuje odnosu polova i kriminaliteta, razlicitom tretmanu polova pred organima pravosudja i ulozi pola u razumevanju kriminaliteta. Objasnjeno je kako je formirana slika (tipicnog) maloletnog delikventa, "opasne" i kasnije "kriminalne klase". Takodje se u XIX veku shvatanja prestupnika kao moralno inferiornog promenilo u njegovo tretiranje kao mentalno deficijentnog. 12

Komparativne studije - metod kojim poredimo pojedince, grupe, institucije, kulture, geografska podrucja i vremenske periode. Pretpostavka je da su jedinice koje posmatramo uporedne, odn. da se medjusobno razlikuju u samo manjem broju osobina. Zato se pri proucavanju pojedinaca ili grupa nastoji da budu slicnog uzrasta, skolske spreme, socijalnog i etnickog porekla jer to omogucava da utvrdimo razloge zasto se razlikuju. Na primer, zasto od dvojice policajaca koji poseduju gore navedene osobine i rade u istoj policijskoj stanici jedan vazi za omiljenog u zajednici, dok je drugi omrazen i neprestano izaziva konflikte. Mozemo porediti i nacine kako na kriminalitet reaguju mladi i stari, muskarci i zene, stanovnici grada i sela, ali i razliciti dokumenti. Kros-kulturno poredjenje komparacija razlicitih kulturnih i drustvenih tipova. Kros-regionalna analiza - poredjenje razlicitih podrucja ili socijalnih grupa u odnosu na jednu varijablu u istom vremenskom razdoblju. Sirenje primene ove dve vrste komparativnog metoda posledica je i jacanja procesa globalizacije u savremenom svetu. Sve je jasnije da kriminalitet pored onih autohtonih crta koje mu daju specificna lokalna, nacionalna odn. drzavna sredina, ima I zajednicke crte na sirem regionalnom, i svetskom planu. Prevazilazenje drzavnih granica od strane prestupnika i njihovih kriminalnih grupa dovodi do pojave kriminalnih delatnosti (tzv. transnacionalni kriminalitet) koje se moraju proucavati upotrebom uporednog metoda, a s druge strane do potrebe medjunarodne saradnje na planu suzbijanja i sprecavanja ovakvih aktivnosti. Studije predvidjanja - predvidjanje (predikcija) predstavlja jednu od najproduktivnijih istrazivackih strategija u kriminologiji. Potice iz pozitivisticke tradicije i bitno se razlikuje od drugih metodoloskih zahvata koji se u njoj koriste. Ono sto ga odvaja od ostalih je cinjenica da se ovde ne bavimo realnim crtama proucavane pojave vec, na osnovu njihovog poznavanja i drugih znanja koje posedujemo (pre svega o faktorima koji je izazivaju) pristupamo njenom predvidjanju. Pri tome, koristimo razlicite metodoloske zahvate i tehnike: od statistkickih (zakona verovatnoce pre svega), preko matematickih, kibernetickih, metoda ekstrapoliranja, sistematizovanih obrada, do ekspertskih ocena i drugih. Kao njihov rezultat nastaju studije predvidjanja koje otvaraju niz metodolskih, etickih, ali i filozofskih i tehnickih problema. Oblasti i situacije u kojima se moze vrsiti predikcija su razlicite. Farrington i Tarling - mogu se predvidjati:

13

1.

efekti selektivnog onemogucavanja - radi se o predvidjanju koliko kaznjavanje zatvorom u

odredjenom trajanju moze smanjiti stopu pojedinih vrsta kriminaliteta, sto moze biti vazan kriterijum kod opredeljivanje suda koliku kaznu da izrekne za ta krivicna dela 2.

buduca opasanost prestupnika po okolinu

3.

maloletnicka delinkvencija

4.

buduce ponasanje lica uslovno otpustenih sa izdrzavanje kazne

5.

efekti zatvorskih tretmana

6.

tehnike individualnog predvidjanja, primenjujemo ih pri donosenju niza odluka od znacaja za

krivicni postupak (da li prijaviti krivicno delo, pozvati policiju, privesti prestupnika, pustiti ga iz pritvora uz kauciju) i izvrsenje zatvorske kazne (u koju od razlicitih ustanova ga poslati, koji prevaspitni tretman primeniti, koje radno angazovanje i obrazovni program pojedinom osudjeniku ce imati najbolji efekat) 7.

buduce stope kriminaliteta.

Navedeni slucajevi u kojima dolazi u obzir primene metoda prognoziranja mogu se svesti na 2 osnovne funkcije, zavisno od toga da li se kriminalna aktivnost posmatra kao pojedinacna ili kao deo masovne pojave: - predvidjanje zlocina kao individualnog kriminalnog ponasanja i - prognostika kriminaliteta kao masovne pojave na odredjenom prostoru i vremenu.

12. Klinički metod i prognoza kriminalnog ponašanja; izučavanje faktora rizika Klinicki metod proucava pojedinacnog prestupnika ili njihove manje grupe i okrenut je pre svega izdvajanju licnih osobina kao psiho-organskog jedinstva. U obzir se uzimaju nasledni, konstitucionalni, medicinski, psiholoski, psihijatrijski, kao i psiho-socijalni cinioci koji deluju na pojedinca i mikrosocijalni koji neposredno deluju (porodica, skola i dr.). Iako istrazimo posebne cinioce od uticaja u pojedinacnom slucaju i cesto sluze kao osnova za teorijska uopstavanja, tesko mogu biti osnova za opsta uzrocna objasnjenja. Ovaj metod najcesce se koristi za dijagnostikovanje problema ili abnormalnosti licnosti i u neposrednoj je vezi sa izgradnjom odgovarajuceg tipa tretmana. On se 14

koncentrise na konstitutivne, psihicke i drustvene cinioce koji karakterisu prestupnika. Mogu se razdvojiti dva aspekta klinickog modela: 1.

prvi je klinicko ispitivanje ciji je zadatak da obezbedi podatke koji se ticu pojedinca, kako bi mu

se odredila odgovarajuca terapija, pretpostavile njegove reakcije na tretman i ocekivana efikasnost alternativnih terapeutskih programa koji se preduzimaju u cilju menjanja pojedinca 2.

drugi aspekt, na kome se veoma insistira, povezan je sa neposrednim delovanjem i sastoji se u

efektivnoj primeni terapije ili prakticnih klinickih strategija kojima se zeli poboljsati psihicko stanje ili promeniti karakter prestupnika U kriminologiji su vremenomrazvijeni posebni metodi kojim je trebalo utvrditi opasnost od buduceg kriminalnog ponasanja, najcesce kod zatvorenika ili kod preddelinkvenata. Kao rezultat tih ispitivanja, nastale su seme predvidjanja od kojih su najpoznatije bracnog para Eleanor i Sheldon Glueck. Shid je podelio rad na prognozi. U prvoj fazi izabrao je niz od 15 antropoloskih i socijalnih cinilaca koje je zapazio kod delinkevenata (u populaciji od 500 ove osobine pokazivale su znacajniju ucestalost). Antropoloske su: nasledna mana, psihopatija, alkoholizam I kriminalitet kod predaka Socijalne su: rdjavo vaspitanje, neuspeh u skolovanju i radu, kriminalitet pre 18-te godine, brz povrat I medjumesni kriminalitet

13. Anamnestički metodi; posmatranje sa učestvovanjem Anamnesticki pristup koristi sredstva "zivotne istorije", posmatranje i posmatranje sa ucestvovanjem. Posmatranje i posmatranje sa ucestvovanjem unose u proucavanje zlocina njihovih ucinilaca iskustva iz prve ruke. Poseban znacaj ima posmatranje sa ucestvovanjem koje su narocito razvili pripadnici cikaske skole u proucavanju devijantne subkulture. Klasicnim istrazivanjem iz ove oblasti smatra se ono kojim je Whyte proucavao "grupe sa ulicnih coskova". Ono je izvrsilo snazan uticaj na niz slicnih ispitivanja o kriminalnoj subkulturi maloletnickih bandi. Svesituacioni metod - Poseban tip istrazivanja - kombinacija posmatranja sa ucestvovanjem i eksperimenta. Svesituacion metod je razvio Mergen. On je 1941. u Tirolu, Austrija, zapoceo 15

izucavanje kriminaliteta posebne vrste prestupnika koji kao cergari lutaju sa porodicama u kolicima. Istrazivanje je zapoceto zbog potrebe proucavanja kriminaliteta lica koja su prema zvanicnim podacima u ogromnom broju vrsili laksa krivicna dela (kradje, poljske i kradje starog materijala, pevare i druga). Cilj je bio da priblizi soci-kriminoloske faktore dela, da opise tipove delikata, rasvetli specificnu kriminogenezu, utvrdi posebnosti subkulture "karnera" i predlozi kriminalno ponasanje mere za kontrolu ovo tipa kriminaliteta. Ocena navednih modela Metodima izucavanja zivotne istorije, posmatranju i posmatranju sa ucestvovanjem kritika zamera da pojedinci i grupe, izabrani za istrazivanje, ne moraju biti reprezentativni za citavu populaciju kojoj pripadaju. Dalju teskocu predstavlja to sto takvi zahvati traju dugo, mesecima i godinama, pa mogu dovesti do neprijatne upletenosti istrazivaca skopcanih sa nelagodnostima i opasnostima. Kao odgovor se moze navesti da su ovi metodi, a narocito posmatranje sa ucestvovanjem u nekim kriminoloskim istrazivanjima nezamenjivi. Kriminalci, istice Mannheim, zbog straha od kaznjavanja, i stigmatizacije nisu pogodni izvori informacija od delima koja vrse. Jos je teze doci do saznanja o organizaciji, strukturi i odnosima u zatvorenim, tajnim kriminalnim i devijantnim grupama, zatvorskoj jedinici i svim onim kolektivima do cijih karakteristike ne mozemo upoznati bez koriscenja ovakvih metodoloskih zahvata.

14. Nenametljiva posmatranja; dokumentaciona i analiza sadržaja Pretpostavka za "nenametljiva posmatranja" (neki ih ogranicavaju samo na merenje) je sposobnost istrazivaca da zapaza i trivijalne I indikativne cinjenice u svakodnevnom zivotu. Webb - indikator posete muzeju moze biti i broj ispraznjenih boca osvezavajucih tecnosti u kantama za otpatke ili se do mogucnosti njihovog koriscenja moze doci slucajno. Poznata studija o poljskim seljacima koji su emigrirali u Ameriku, bazirana iskljucivo na pismima kao izvoru saznanja, nastala je tako sto je jedan od autora sasvim slucajno dosao do prepiske ovih ljudi sa onim koji su ostali u "starom kraju" i ocenio koliko ova pisma mogu biti korisna za istrazivanje. Ogranicenja ovog metoda ticu se granica do kojih ovakvi dokumenti - stvoreni inace u druge svrhe, a ne za istrazivanje - mogu posluziti kao izvori saznanja. Njih limitira nesistemski nacin prikupljanja samih podataka. I pored toga, takav pristup 16

moze biti vazan jer se izbegavaju promene u ponasanju ljudi i procesima ciji su oni akteri, koje su posledica mesanja istrazivaca u proucavanu pojavu. Dokumentaciona analiza (arhivska) – je metod proucavanja dokumenata. Tim May pravi tri klasifikacije: 1.

primarne (koje je zabelezio sam posmatrac), sekundarne (ucinio je neko drugi) i tercijalne

(pomazu da se dodje do daljih podataka - indeksi, abstrakti, bibliografije) 2.

javni i privatni dokumenti

3.

trazeni i netrazeni

U kriminologiji su to najcesce dokumenti i informacije izdate od drzavnih organa (statisticke evidencije, podaci o stetama koje je skrivio covek, maticne knjige i slicno). Ovaj metod se siroko koristi, ali istrazivaci imaju potencijalne teskoce i probleme: - onaj koji belezi cesto to cini selektivno, narocito ako rekonstruise prvobitne beleske sa lica mesta - sluzbenicka aljkavost moze dovesti do upisivanja pogresnih cinjenica, nepaznja u prekucavanju od izmene sadrzaja, a moze se desiti i da se dokument zagubi - istrazivac moze pogresno interpretirati sadrzaj dokumenta - informacije koje pruzaju nadlezni drzavni organi mogu biti subjektvine Analiza sadrzaja je istrazivacka tehnika namenjena sistematskom uredjivanju ucestalosti kojom se specificne ideje, koncepti ili izrazi koriste u medjuljudskoj komunikaciji. Njena sustina izrazena je u izrazima "sadrzaj" i "analiza". Sadrzaj se odnosi na znacenje i vrednosti kao duhovne kategorije, reci, fotografije, simbole, tekstove pesama i sl. Kao izvori za proucavanje pojavljuju se knjige, clanci, filmovi, govori, reklamne poruke, igre, odeca, umetnicka dela i drugi oblici komunikacije. Analiza je naziv za niz procedura (brojanje, uporedjivanje, indeksiranje..) kojima se vrsi evaluacija informacija. Na primer, moze se analizirati kako mediji izvestavaju o pojedinim vrstama kriminalne aktivnosti, na koji nacin predstavljaju kriminalce, policijace ili sudije, koliko minuta televizijske ili radio emisije posvecuju temama vezanim za kriminalitet...

17

U literaturi se smatra da je analiza sadrzaja najadakvatniji metodoloski postupak u tri situacije: 1. kada je potrebno analizirati ogromnu masu informacija 2. kod istorijskih studija 3. kada treba razotkriti namerne i nenamerne poruke Dobre strane analize sadrzaja: od svih nacina na koji se mogu prikupljati cinjenice, najmanje uznemiravaju one koje zelimo da posmatramo, malo kostaju i istrazivanju traju relativno kratko. Nedostaci su: tesko je odrediti reprezentativan uzorak i relativna nepouzdanost. Gde god u kriminologiji mozemo prikupiti dokaze bez direktne interakcije sa subjektima, kao i u situacijama javne sluzbe objavljuju podatke od znacaja za stanje kriminaliteta i gde god komuniciraju sa gradjanima putem medija analiza sadrzaja moze dati zahvalne podatke o ponasanju pojedinaca i institucija.

15. Uzorak; ispitivanje straha od kriminaliteta Tehnika uzoraka sastoji se u izboru jedne zajednice sastavljene od pojedinaca ili grupa, kako bi se rezultati mogli uopstiti na siru populaciju. Izbor uzoraka vrsi se u odredjenom trenutku, clanovi biraju podvrgnuti intervjuisanju i anketiranju, a rezultati analizirani. Kada proucavamo uzorak, srecemo se sa tri nivoa pojava: 1.

prvi nivo je proucavana populacija cije karakteristike zelimo da upoznamo. To su u

kriminologiji, recidivisti, seksualni prestupnici, maloletnicke bande u velikom gradu 2.

drugi okvir uzorka koji regrutuju pojedinci ili grupe koje cemo kao uzorke proucavati. Okvir

moze biti telefonski imenik, biracki spisak, lista zaposlenih u preduzecu, populacija zatvorenika u kaznenoj ustanovi ili maloletnicka banda u kraju u kome istrazivac zivi. Od posebne je vaznosti da odnos izmedju okvira uzorka i posmatrane populacije bude poznat 3.

treci je uzorak. On se odredjuje postupkom kojim, uz potrebu brojnih tehnika, okvir uzorka

svodimo na minijaturne modele sastavljene od malobrojnih predstavnika. 18

Ne postoje stroga pravila kod apsolutnog broja pojedinacnih pojava koje cemo ispitivati I relativnog odnos prema okviru uzorka a time I u odnosu na celu vrstu. Najvise sto najvise moze metodologija je da koristeci zakone velikih brojeva i racun verovatnoce, odredi takav brojcani odnos izmedju ovih velicina koji ce umanjiti rizik pogresnog uopstavanja. Na taj odnos uticu priroda i osobine posmatranih pojava. Otuda je u nauci zastupljeno vise vrsta uzoraka, od kojih su najpoznatiji: 1. slucajni uzorak - svaka pojedina pojava koja ulazi u okvir uzorka ima podjednake sanse da bude izabrana. Prema nacinu odredjivanja (randomizacija) mogu se razlikovati kvazi - slucajni ili sistematski (npr. svaki treci recidivista razvrstan po abecednom redu se ispituje) i prosti slucajni uzorak (svaki od povratnika u ustanovi dobija broj, pa se kompjuterski ili na slican nacin slucajno izaberu oni koji ce biti anketirani) 2. stratifikovani uzorak - pojave koje sacinjavaju ram uzorka podele na osnovu bitnih osobina na slojeve, strate, (sve povratnike prethodno razvrstamo po polu, uzrastu, broju ili tipu ranije izvrsenih dela), cime se smanjuje verovatnoca greske u uzorku. 3. narastajuci uzorak - sam respodent preporucuje one koje bismo dalje mogli ispitivati. 4. kvota uzorak koristi se cesce pri ispitivanju stavova javnog mnjenja i u trzisne, ne i u naucne svrhe. Ispitivac, obicno na ulici pokusava da respodente izabere tako da, su stanovista spoljasnjih osobina, budu zastupljene razne grupe (mladi i stariji, muskarci i zene). Ovaj nacin odredjivanja uzorka je brz i jeftin, ali sam uzorak je malo pouzdan (mnogo manje od stratifikovanog), pa ga u kriminologiji treba izbegavati.

16. Longitudinalno ispitivanje Ispitivanje karakterise teznja ispitivaca da pomocu pitanja koja postavlja usmeno (intervju) ili pismeno (anketa) dodje do stavova, misljenja - najopstije: sadrzaja svesti respodenata. Longitudinalno (panel) ispitivanje koje ima za cilj proucavanja karakteristika ponasanja i promena u stavovima odredjene grupe ljudi tokom duzeg vremenskog perioda. Ovaj metod se primenjuje kod 19

proucavanja razvoja kriminalnosti i suzbijanja inkriminisane delatnosti kod lica u razlicitim uzrastima, radi predvidjanja nastanka i prestanka kriminalne karijere i za istrazivanje mehanizma za prenosenje kriminaliteta sa jedne generacije na drugu. Po osnovu vremenske usmerenosti napora ulozenih u istrazivanje, razlikuju se dva oblika longitudinalnih studija: 1.

prospektivne, prikupljaju podatke o pojedincima koji cine uzorak, prateci ih i u godinama koje

dolaze 2.

retrospektivne, koje zapocinju u trenutku kada se zbiva dogadjaj koji nas interesuje i

proucavamo njegovu genezu u vremenu dakle u proslosti. Ocena - Kako istice Janson, ono nacelno moze izgedati kao idealni istrazivacki metod, ali je neobicno tesko sprovesti ga u praksi. Kao i svi ostali metodi, suoceno je sa nizom problema i ogranicenja. Nije lako odrzati posmatranu grupu na okupu sve vreme dok traje istrazivanje, sto je jedna od osnovnih pretpostavki njegovog sprovodjenja. Grupa se osipa iz razlicitih razloga, od kojih jedan moze biti i odbijanje dalje saradnje od nekih respodenata. Dva problema: 1.

"efekat prvog ispitivanja" - odnosi se na pocetni uticaj ispitivaca koji se kasnije u novim

etapama ispitivanja ponavlja 2.

"efekat protoka vremena" koji zamagljuje objasnjenja promena u ponasanju ispitanika.

17. Eksperiment Eksperiment je vid posmatranja pojava u naucne svrhe pri kome se uslovi cije dejstvo proucavamo drze pod kontrolom eksperimentatora. Eksperiment nosi crtu vestackog. Kontrolisani eksperiment cini niz radnji kojima se pojave ili pojedinci sa odredjenim svojstvom razvrstavaju u dve grupe. Potrebno je postici najvecu mogucu podudarnost izmedju grupa, sto se proverava njihovim predtestiranjem. Zatim se u jednu od njih (eksperimentalna) uvodi cinilac (nezavisno promenljiva) cije nas dejstvo interesuje, dok u drugoj (kontrolna) on ne deluje. Logika eksperimentalnog istrazivanje je u tome da cemo variranjem delovanja tog faktora i pracenjem promena u eksperimentalnoj grupi, pod 20

uslovom da u obe dejstvo ostalih cinilaca drzimo pod kontrolom, razlike koje se izmedju njih jave (utvrdjujemo ih post-testiranjem) moci da tumacimo dejstvom nezavisno promenljive, odn. da je uzorak promena (zavisno promenljiva) faktor cije smo dejstvo proucavali. Eksperiment u labaratorijskim uslovima - Iako ovakva istrazivanja koja se vrse u "labaratorijskim uslovima" smanjuju rizik uplitanja nezeljenih faktora, ni ona nisu oslobodjena prigovora. Njihova validnost je samo "interna" jer je, upravo zbog stvaranja vestackih uslova, sporno mogu li se zakljuciti do kojih se pomocu njih dolazi uopstavati ("eksterna validnost"). Drugi tip eksperimenta o kome se u kriminologiji govori da je eksperiment u prirodnim uslovima. Najcesce se preduzima radi posmatranja uticaja je promena u oblasti prevencije i suzbijanje kriminaliteta, na ponasanja prestupnika.

18. Metod korelacije; statističke evidencije kriminaliteta – podaci koje sadrže Metod korelacije je merenje međuodnosa između dve ili vise varijabli i utvđuje stepen njihove povezanosti. Ovim metodom se ne mogu utvrditi uzročne veze, ved samo da su varijable u simetričnom odnosu. Postoji pozitivna i negativna korelacija. Koeficijent vrednosti potpune korelacije (+1.00 ili -1.00). Kada je korelacija pozitivna, obe varijable rastu ili obe opadaju, a kada je negativna jedna pojava raste dok druga opada. Postoji i koeficijent korelacije 0.00 i ona ukazuje na nepostojanje međusobne povezanosti pojava koje se istražuju. Statističke evidencije kriminaliteta - Tradicionalno , značajnim izvorom sekundarnih podataka o kriminalitetu smatraju se statističke evidencije koje vode zvanični organi zaduženi za njegovu kontrolu - pravosudne statistike. Podaci koje sadrže statističke evidencije - Kriminalitet je u statistikama organa pravosuđa predstavljen nizom apsolutnih i relativnih brojeva. Među onima koji su izraženi apsolutnim brojevima su podaci o: 1. delima (ukupan broj izvršenih dela na datom prostoru u toku određenog vremenskog perioda, najčešde godinu dana, karakteristike dela, faza i mesto izvršenja, oblik saučesništva...). 2. učioniocu (godine života, pol, zanimanje, školska sprema, ranija osuđivanost, državljanstvo, nacionalnost) 3. samom postupku (trajanje, pritvor). 21

4. vrstama sudske odluke (izrečene sankcije). Na osnovu ovih apsolutnih pokazatelja, mogude je, njihovim dovođenjem u vezu sa drugim podacima, utvrditi njihove odnose (izražene relativnim brojevima) među kojima poseban značaj imaju: 1. trendovi kriminaliteta - dobijamo ih upoređivanjem apsolutnih pokazatelja ukupnog ili kriminaliteta određene vrste u različitim vremenskim periodima 2. kvota kriminaliteta - utvrđuje se tako sto se ukupan broj izvršenih krivičnih dela u jednoj godini podeli sa 100.000 po formuli: broj izvršenih dela / broj stanovnika x 100.000 = kvota 3. časovnik zločina - ukupan broj dela određene vrste na jednom području izvršen u godini dana deli se sa vremenskim jedinicama i dođe se do podataka na koliko se sekundi, minuta ili sati izvrši po jedno takvo delo 4. pominje se i kvota osuđenih lica - odnos broja lica koja su u postupku pred sudovima proglašena krivim za učinjena dela i 100.000 stanovnika istog uzrasta u određenom vremenu. Od podataka sadržanih u statističkim evidencijama očekuje se pre svega da ukažu na rasprostranjenost kriminaliteta u datoj sredini

19. Podela i kritika statističkih evidencija S obzirom na prirodu organa koji ih prikupljaju i na vrstu podataka, razlikuju se: - evidencije policije - evidencije tužilaštva i - evidencije suda Zatvorske statistike (sadrže podatke o licima koje se nalaze na izdržavanju kazne lišenja slobode), ali one i ne spadaju u evidencije kriminaliteta. Policijske statistike evidentiraju podatke o krivičnim delima koja su prijavljena policiji ili o onima koja su otkrivena od ovih organa. U njima u odnosu na ostale vrste evidencija, figurira najvedi broj jedinica. Evidencije tužilaštva odnose se na podignuta 22

optuženja protiv izvršilaca krivičnih dela. Njih je uvek manje od krivičnih prijava, jer krivična prijava može biti odbačena (delo nema elemenata krivčnog dela, nema elemenata sumnje da je krivično delo izvršeno), zato što je istraga prekinuta, obustavljena (isključeno je gonjenje i odgovornost ili nema dokaza). Kao što sve krivične prijave ne okončavaju optužnim aktom, tako ni ovi poslednji ne moraju dovesti do izricanja presude. Razlozi za to mogu biti: odbačena privatna tužba, obustavljen postupak, zato sto je optuženi oslobođen optužbe ili je optuzba odbijena. Evidencija pravosnažno osuđenih lica označava se kao sudska. Mnoga procesna zakonodavstva stvaraju danas mogudnost diverzifikacije (skretanja) krivičnog postupka koji se, pre svega u slučaju postupanja sa maloletnim učiniocima krivčnih dela, umesto kažnjavanja u krivičnom postupku usmerava ka nekom nerealnom ishodu (nadoknada štete, poravnanje sa žrtvom i sl.). Univerzalno je pravilo da broj jedinica (dela i njegovih učinilaca) koje u evidnciji figuriraju od jednog do drugog organa opada. "Gubljenje zločina" kako ga neki nazivaju. Kritika statističkih evidencija - U nauci se duže vreme vodi polemika o tome koja od navedenih vrsta pravosudne statistike je najbliža stvarnom broju izvršenih dela. O tome postoje dva suprostavljena gledišta: a) legalističko - s obzirom na delo i učinilac za pravni sistem postoje samo onda kada su utvrđeni pravosnažnom krivičnom presudom, jedine evidencije koje se mogu smatrati verodostojnim su sudske. b) realističko – Sellin - da se "vrednost kriminalnih statistika" kao osnove za merenje distribucije zločina u pojedinim geografskim područjima smanjuje postepeno kako se vođenjem krivičnog slučaja sve više udaljava od samog zločina. Tome doprinose i procesna rešenja u mnogim zemljama. Zbog toga, mnogi autori smatraju da su najverodostojniji podaci o kršenju zakona koji se prijavljuju policiji ili ih ona sama registruje. Takvo gledište ima puno opravdanja. Kriminologiju vise interesuje stvarni nego presuđeni kriminalitet. Usvanjanje legalističkog pristupa bi smanjilo razmere ove pojave i time dalo lažnu predstavu. To nikako ne znači da treba predutati niz ograničenja i nedostatke policijskih evidencija. Policijske statistike su pod snažnim uticajem političkih faktora, jer se u nizu zemalja njihovi podaci koriste u najrazličitije dnevno političke svrhe, te se uspešnost aktuelne vlasti i njena kritika zasnivaju na istrgnutim faktorima o razmerama i opasnosti zločina. Konačan broj dela koja u tim statistikama

23

figuriraju zavisi i od načina prikupljanja i obrade podataka, kao i od organizacionog ustrojstva organa policije.

20. Tamna brojka kriminaliteta i studije “samooptuživanja” Osnivač kriminalne statistike Quetelet uvideo je da evidencijama zvaničnih organa izmiču neka dela, pa je sav kriminalitet podelio na: 1.

poznata dela čiji su učinioci otkriveni

2.

registrovana dela cije izvršioce ne poznajemo

3.

i za zvanične organe potpuno nepoznati kriminalitet.

Ferri je zločine podelio na one koji su poznati sudu, poznate policiji i na stvarni krminalitet. Tamna brojka se može odrediti kao razlika između stvarno izvršenog i zvanično evidentiranog kriminaliteta, sivi broj je zajednička oznaka za sva prijavljena dela koja nisu rasvetljena. Nemački kriminolog Hans Joakim Šnajder daje slededu klasifikaciju: 1. Apsolutno tamno polje - je ukupnost kažnjivih dela koja su stvarno izvršena, ali nisu poznata organima krivičnog gonjenja (policiji i pravosuđu), pa ne figuriraju u kriminalnoj statistici. 2. Relativno tamno polje - dela poznata organima krivičnog gonjenja, ali nisu rasvetljena ili njihovi učinioci nisu optuženi odnosno osuđeni. 3. Tamno polje kriminalnih karijera - mnogi osuđeni prekršioci učinili su mnogo vedi broj krivičnih dela nego što su organi gonjenja otkrili ili mogli dokazati. Najvedi deo neregistrovanog kriminaliteta čine dela protiv imovine, posebno ona lakša, dela izvršena pod posebnim okolnostima, kao "kriminalni parazitizam" - kod kojih su žrtve turisti, deca, žene; znatan deo krivičnih dela izvršenih između srodnika i bračnih odn. vanbračnih partnera ostaju neotkrivena, kao i seksualnih; nepoznata organima formalne socijalne kontrole ostaju i dela izvršena u sredinama čije članove objedinjava zajednički interes, zanimanje ili profesionalna solidarnost. 24

Ponti smatra da indeks prikrivanja zavisi od vrste zločina. Kao delo kod koga je indeks prikrivanja najniži, izdvaja ubistvo, a zatim ovaj raste preko razbojništva, prevare do (sitne) kradje kod koje je najviši. Ponti daje još potpuniju podelu faktora koji doprinose pojavi skrivenog kriminaliteta: 1.

tip dela - neka od njih je po prirodi stvari teško rasvetliti

2.

neprijavljivanje dela od strane žrtve

3.

držanje organa formalne socijalne kontrole - ovi organi zbog kadrovskih i drugih razloga

najčešde nisu osposobljeni da otkriju deo krivičnih dela iz oblasti ekonomije, finansija, utaje poreza... 4.

svojstva izvršioca dela - manje šanse da budu prijavljeni imaju "očevi porodica" u odnosu na

neženje, stare osobe, žene, maloletnike... Studije samooptuživanja primenjuju se u svetu ved nekoliko decenija. Postavljaju se pitanja manjim uzorcima respodenata, obično maloletnika, o neregistrovanim krivičnim delima koja su izvršili i koliko puta. Ove studije mogu se sprovesti putem intervjua i anketiranjem. Nekoliko najzanacajnijih ovakvih ispitivanja - posle Drugog svetskog rata Marfi, Širli i Vitmer objavili su svoje istraživanje o neotkrivenoj delinkvenciji 61 maloletnika iz oblasti Kembridž i Somervil koji su priznali da su izvršili 6.416 kažnjivih dela od kojih je samo 95 ili 1,5% bilo poznato pravosudnim organima. Delikte su priznali socijalnim radnicima u koje su imali poverenja. Valerštajn i Vili sastavili su upitnik u kome su nabrojali 49 delikata (izbegavajudi da pobroje one najteže zločine) i poslali ga na nekoliko hiljada brižljivo odabranih adresa prosečnih Amerikanaca. Od 1700. odgovora, u 91% slučajeva priznato je izvršenje nekog od navedenih dela u doba punoletnosti. Njihovom upotrebom mogude je utvrditi jedan broj krivičnih dela koja ostaju nepoznata zvaničnim evidencijama: zločini bez žrtava, krivična dela ugrožavanja, delikti protiv dece...

21. Brojka preuveličavanja - "fantomski kriminalitet" ili kako ga drugi označavaju "preterivanje" u evidencijama.

25

U literaturi se pominju tri razloga zašto dolazi do ovog preuveličavanja: 1. Prvi razlog je to što nevina lica mogu biti i bivaju optužena i cak osuđena za zločine koje nisu izvršili. 2. Drugi razlog za pojavu "fantomskog kriminaliteta" nalazi se u oblasti normativnog. Podela delikata kaznenog prava na zločine, prestupe i istupe (ili u našem dosadašnjem zakonodavstvu na krivična dela, prekršaje, privredne istupe i disciplinske krivice) podrazumeva jasne kriterijume razlikovanja, pre svega sa stanovišta društvene opasnosti koju nose. To razlikovanje mora se ogledati u jasno diferenciranoj radnji izvršenja i posledica dela koja pripadaju različitim grupama. Ako to nije slučaj, lako se može dogoditi da jedna radnja, bududi da njena ocena počiva na arbitrarnoj proceni, bude bez osnova svrstana u krivično delo. 3. Treci razlog "preterivanja" su povremene kampanje kojima se na osnovu angažovanja organa formalne kontrole (narocito policije) pred pravosuđem pojavljuje vedi broj učinilaca određenih krivičnih dela od uobičajenog. U statistikama se zatim registruje porast tih dela iako njihov stvarni broj može opadati u odnosu na raniji period. 22. Struktura i tendencije kriminaliteta u Srbiji: kriminalitet punoletnih i maloletnih lica Globalni pokazatelji, mogu poslužiti kao osnov za poređenje sa stanjem kriminaliteta u drugim zemljama: - Kvota prijavljenog kriminaliteta (prijavljena lica) bila je 1500 (1580 kod punoletnih, a kod maloletnika 480) - Kvota presuđenog kriminaliteta (osuđenih lica) iznosi 538 (kod punoletnih 550, a kod maloletnih 420) - Casovnik zločina pokazuje da je na svakih 6 minuta vršeno krivično delo koje je prijavljeno, a na svakih 15 minuta delo koje je pravosnažno presuđeno. Kriminalitet punoletnih lica Prijavljeni punoletni učinioci: broj prijava maksimalan broj 105000 zabeležen je 1993 a minimalan 2000 godine 84000

26

Teritorijalna distribucija: u prvom periodu, na deo Republike van pokrajina dolazilo je oko 3/4 prijavljenih lica, u Vojvodini 1/6, a na Kosovu i Metohiji oko 8%. U drugom razdoblju, u centralnom delu prijavljeno je 4/5, a u Vojvodini 1/5 tih lica. Struktura dela za koja su ona prijavljena pokazuje da više od 1/2 tih dela spada u imovinski kriminalitet, a kao najčešde pojedinačno krivično delo pojavljuje se krađa (više od 27000 slučajeva). U pogledu pola prijavljenih lica, žene u Srbiji čine manje od 10% ove populacije i njihovo učešde nije raslo za vreme ratnih sukoba. Starosna grupa maksimalnog kriminaliteta je kod muškaraca od 21-29, a kod žena od 40-49 godina. Ta struktura se znatno razlikuje od opšte starosne distribucije populacije. Punoletna osuđena lica: minimalan broj osuđenih odraslih zabeležen je 1992. a najvedi 1998. Mesto vršenja dela: oko 80% ovih lica delo vrši u opštini u kojoj živi. Struktura njihovih dela razlikuje se od strukture dela prijavljenih lica: ovde imovinska krivična dela čine tek nešto preko 1/3 takvih dela, dok je udeo protiv bezbednosti javnog saobradaja porastao na oko 1/6 od ukupnog broja. Pokušaj, sticaj, saučesništvo: samo oko 3% ovih lica osuđeno je za dela u pokušaju, manje od 4% za dela u sticaju, njih oko 1/4 vrši dela zajedno sa drugim licima (saučesništvo), što se najčešde događa kod krivičnih dela protiv imovine. Povrat: kod punoletnih lica povrat je oko 25% i u 2/3 takvih slučajeva radi se o opštem povratu; takođe, od ukupnog broja povratnika njih 57% nalazilo se u višestrukom povratu. Bračni status: više od polovine osuđenih je u braku. Školska sprema: oko 1/2 ih je sa srednjom školom, najčešde su nezaposleni. Državljanstvo i nacionalnost: u 98% slučajeva su domadi državljani, a u pogledu nacionalne pripadnosti, njih oko 80% su Srbi. Kriminalitet maloletnika

27

Prijavljeni maloletni učinioci: broj prijavljenih maloletnika bio je najvedi 1993., a najmanji 2003. Učešde maloletnika u ukupnoj masi prijavljenih lica je ispod 2,5 % Struktura prijavljenog kriminaliteta maloletnika: dela koja vrše su uglavnom imovinska 70% Uzrast: sa svakom slededom godinom raste njihovo relativno učešde u vršenju dela Pol: ispod 6% su devojke Osuđena maloletna lica Udeo osuđenih maloletnika u krivičnom postupku pravnosnažno osuđenih lica krede se oko 6% Mesto izvršenja krivičnog dela: preko 90% ih vrši krivično delo na teritoriji opštine na kojoj žive Struktura dela: oko 3/4 ih je osuđeno za dela iz oblasti imovinskog kriminaliteta, dakle u daleko vedem procentu od punoletnih lica Pokušaj, sticaj, saučesništvo: ispod 3% su izvršili delo u pokušaju, za dela u sticaju osuđeno je manje od 6$, saučesništvo je zastupljeno u oko 60% slučajeva Povrat: kod njih je skoro 4 puta manji no kod punoletnih lica, oko 90% ih je u specijalnom, a oko 70% u višestrukom povratu Bračnost roditelja, porodične prilike: od podataka koji se odnose na lične podatke o maloletnicima, značajno je da je više od 90% osuđenih lica mlađih od 18 godina rođeno u raku i da ih skoro 95% živi sa roditeljima Zanimanje roditelja: otac im je najčešde radnik, majka domadica Državljanstvo i nacionalnost: skoro 98% su domadi državljani, a 3/4 ih se izjasnilo kao Srbi.

23. Tipologija dela i učinilaca; zločini mržnje Da bismo na sistematski način proučili ogroman broj najrazličitijih dela koja čine kriminalitet neophodno je pristupiti njihovoj klasifikaciji. Svaka klasifikacija zahteva da se jasno odredi kriterijum 28

podele i da ga se naučnik dosledno pridržava. Italijanski autor Ponti predlaže mogude podele dela i njihovih učinilaca: 1. zakonsku (dela i učinioce razvrstavamo u klase po kriterijumima koje pruža krivično zakonodavstvo) 2. društveno-ambijentalnu (dela i autore deli po kriterijumu društvene sredine gde se zločin razvija i vrši) 3. kliničku (odnosi se na crte ličnosti učinioca dela, stanje njegovog duševnog zdravlja i srodne činioce) 4. psihološko-motivacionu (kriterijum je jedan psihički činilac, svesna pobuda zbog koje je delo izvršeno) Ponti ukazuje na veštački karakter ovih podela i da je u kriminologiji svako uopštavanje arbitrarno i da zbog toga ne postoji opšti pojam "zločina" ili "prestupnik", ved postoji samo jedan, praktično beskrajni niz "kriminalnih situacija" i "učinilaca dela". Zakonska klasifikacija Krivični zakoni određuju koja su dela u određenom trenutku i u datom društvu smatraju kriminalnim. U posebnom delu krivičnog prava, grupisana su pojedina od tih krivičnih dela prema objektu kome se pruža pravna zaštita. Tako se, na osnovu krivičnih dela u posebnom delu krivičnog zakonodavstva može razlikovati politički od privrednog ili saobradajnog kriminaliteta. Kada se radi o učiniocima krivičnih dela, krivični zakoni vedine država ih dela na: - uračunjive - mogu postupati sa umišljajem ili iz nehata - smanjeno uračunjive i - neuračunjive - trajno ili privremeno duševno bolesni, privremeno duševno poremedeni ili zaostali u duševnom razvoju Za postojanje određenih krivičnih dela krivični zakoni traže ili određenu nameru koja se njime želi postidi ili subjektivan odnos učinioca prema delu (vrši ga u vidu zanata) ili određeno emotivno stanje

29

(stanje razdraženosti, izazvanost nezakonitim ili grubim ponašanjem žrtve) ili stanje privremene poremedenosti (kod čedomorstva). U pogledu uzrasta lica koje izvrši neko delo, zakonodavaac pravi razliku između dece do 14 godina (uopšte ne odgovaraju za izvršena dela u krivičnom pravu), maloletnika (kod nas od 14 do 18 godina) i punoletnih lica. Po kriterijumu prethodne kažnjivosti pravi razliku između povratnika i onih koji su ranije osuđivani (primarnih učinilaca). Za primenu nekih sankcija, kao mera bezbednosti, krivični zakon najčešde traži da je to lice opasno po okolinu ili da postoji opasnost da de delo ponoviti i sl. Klasifikacija prema društvenoj sredini Sredina u kojoj se odvija delo bitno utiče na njegove crte. Uzimajudi u obzir ovaj kriterijum, mogude je govoriti o njihovom daljem razvrstavanju u zavisnosti od: 1. tipa podkulture u kojoj se delo vrši. Potkultura poseduje sopstveni normativni sistem, a njeni članovi određene navike i običaje. Mogu se razlikovati potkulture nasilnika, bandi i narkomana. 2. privrednog ambijenta. Prestupništvo je u neposrednoj vezi sa privrednim prostorom u kome se odvijaju ekonomski, finansijski, robni i drugi tokovi. Među delima koja su sa njima povezana, poseban značaj se daje "kriminalitetu belog okovratnika". 3. političkog okruženja - 1.dela koja se takvim smatraju tradicionalno i 2."zločini zloupotrebe modi (vlasti). 4. porodične sredine. Porodica je poslednjih decenija postala predmet intenzivnog proučavanja zbog sve vedeg broja krivičnih dela koja se vrše u njenom ambijentu. Klinička klasifikacija - Zasniva se na kriterijumu normalnosti odn. nenormalnosti prestupnika u sudsko-medicinskom, psihološkom i socijalnom smislu. Grupisanje krivičnih dela i njihovih učinilaca: Klasifikacija prema motivu - Motiv je pokretač određene covekove delatnosti. Osnovni motivi vršenje: 1.

prisvajanje (koristuljublje) 30

2.

seksualno zadovoljstvo

3.

agresivnost

4.

strast

5.

ideologiju i

6.

igru, zabavu

Poslednji motiv pomaže nam da razumemo ludički kriminalitet (ludus-igra) u koji spadaju dela koja je učinilac preduzeo u želji da sebi priredi zabavu. Takva dela koja mogu spadati i u najteža, teško je razumeti bez uzimanja u obzir ovog motiva Zločini mržnje - Još jedan snažan motiv ljudskog delovanja - mržnja. Ona je generator mnogih krivičnih dela, zbog čega savremena kriminologija izdvaja posebnu grupu (najčešde nasilničkih, ali i imovinskih) krivičnih dela: dela koja se vrše iz mržnje, odbojnosti ili negativne nastrojenosti izvršioca prema grupi ili kolektivitetu kojima žrtva po njegovom mišljenju pripada. Delo se prema žrtvi preduzima zbog njenog stvarnog ili pretpostavljenog pripadanja određenoj rasi, etničkoj grupi, polu, religiju ili seksualnoj orijentaciji. Aktivnosti mogu obuhvatiti rasistička i seksualna krivična dela, delikte koji počivaju na homofobiji, antisemitizmu i mržnji svima "koji su drugačiji". Mogu biti povezana i sa etničkim čišdenjem i genocidom. Insisitiranje na izdvanjanju ovakvih dela jer se od ostalih razlikuju po tome što su zasnovana na predrasudama i predstavama o štetnosti navedenih kolektiviteta. Levin i McDevit u knjizi Zločini mržnje smatraju da ova dela od ostalih odvajaju tri osobine: 1. po posledicima, ona su najopasnija od vedine dela ove vrste jer izazivaju snažan osedaj nesigurnosti kod pripadnika manjinskih grupa 2. brutalnost i odsustvo sažaljenja prema žrtvi 3. najčešde žrtve su potpuno nepoznate (obično pojedinac) nasilje vrše grupe prestupnika (po pravilumaloletnih pripadnika radničke klase). U kontinentalnim evropskim državama ovakva dela postaju kažnjiva posle Drugog svetskog rata i shvatanja opasnosti od rasizma, zato vedina krivičnih zakona kažnjava ved samo pozivanje na 31

izazivanje rasne, verske i druge mržnje zasnovane na bilo kakvom obliku segregacije ljudi. Rasistički ispadi različitih grupa poput skinhedsa nisu uopšte retka pojava i to kako u razvijenim zemljama, tako i u onima u tranziciji, pa i kod nas.

32