KPSS COGRAFYA-2012

Üç farklı kaynaktan alınmıştır. Toplam 96 Sayfa

COĞRAFYA – 2012 DÜZENLEYEN ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

ĐÇĐNDEKĐLER No A B C D E F

Konular Coğrafi Konum Türkiye’nin Yer Şekilleri Türkiye’nin Đklimi – Bitki Örtüsü Türkiye’de Nüfus ve Yerleşme, Çevre – Toplum Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye’nin Coğrafi Bölgeleri

Sayfa N. 2 5 21 29 39 75 96

1 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

A. COĞRAFĐ KONUM

1. Paraleller: Ekvatora ve birbirlerine paralel olan ve birer derece aralıklarla geçen dairelere “Paralel daireleri” denir. Paralel dairelerinin başlangıç yeri olan ekvator, sıfır numaralı paralel dairesini oluşturur. Ekvator, dünyayı kuzey ve güney olmak üzere iki eşit yarı küreye ayırır. ********************************************************************************** 2. Meridyenler: Birer derece aralıklarla geçen ve kutup noktalarını birleştiren yarım çembere “meridyen” denir. Londra’daki Greenwich gözlemevinden geçen meridyen, başlangıç olarak benimsenmiştir. ********************************************************************************** 3. Enlemler: Ekvatora olan uzaklığının açı olarak değeridir. ********************************************************************************** 4. Boylam: Başlangıç meridyenine olan uzaklığının açı olarak değeridir.

2 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

Paralel Özellikleri

Meridyen Özellikleri

1. Başlangıç meridyeninin 180 doğusunda, 180 de batısında olmak üzere, toplam 360 meridyen 1. Ekvator’un 90 kuzeyinde, 90 da güneyinde vardır. olmak üzere, toplam 180 paralel bulunur. 2. Başlangıç meridyeni, Đngiltere’nin 2. Başlangıç ve en büyük paralel dairesi başkentindeki Greenwich istasyonundan geçen “Ekvator”dur. meridyendir. 3. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe paralel 3. Bütün meridyenlerin boyları eşittir. boyları kısalır; paralel numaraları büyür. 4. Đki meridyen arası zaman farkı 4 dakikadır. 4. Đki paralel arası uzaklık 111 km’dir. 5. Meridyenler arası mesafe ekvatorda 111 km, kutuplara doğru gidildikçe bu mesafe daralır.

Enlem Etkileri

Boylam Etkileri

Enlem; iklimi, güneş ışınlarının düşme açısını, sıcaklık dağılışını, denizlerin tuzluluk oranlarını, gece Boylamın Dünya üzerindeki en belirgin etkisi, ile gündüz arasındaki zaman farkını, kalıcı kar sınırı yerel saat farklarını oluşturmaktır: Yerel saatleri, yükseltisini, yerleşme ve tarım faaliyetlerinin sınırını, bulunduğu saat dilimini ve başlangıç meridyeni – tarih bitki örtüsü çeşitliliğini, toprak çeşidini, akarsu değiştirme çizgisi arası zaman farkı etkiler. rejimlerini, tarım ürünleri çeşitliliğini, yerleşme biçimini, hayvanların dağılışını, vs. etkiler.

********************************************************************************** 21 Haziran (Yaz Gündönümü) 23 Eylül – 21 Mart (Ekinoks) 21 Aralık (Kış Gündönümü)

• Güneş ışınları, öğle vakti Yengeç dönencesine dik düşer. • Yaz başlangıcıdır. (Kuzey Yarım). • Kuzeyde kısa gölge boyu ve en uzun gündüz – en kısa geceler oluşur. • Güneyde tam tersidir.

• Güneş ışınları, öğlen vakti Ekvator’a dik düşer. • Bahar başlangıcıdır. (21 Mart ilkbahar, 23 Eylül sonbahar). • Bütün yerlerde gece – gündüz süreleri eşittir. • Aynı boylam üzerinde güneş aynı anda doğar – batar. • 21 Mart – 23 Eylül arası gündüzler gecelerden daha uzun; 23 Eylül – 21 Mart arası geceler gündüzlerden daha uzundur.

• Güneş ışınları, öğle vakti Oğlak dönencesine dik düşer. • Kış başlangıcıdır. (Kuzey Yarım). • Kuzeyde uzun gölge boyu ve en kısa gündüz – en uzun geceler oluşur. • Güneyde tam tersidir.

********************************************************************************** Türkiye’nin Özel Konumun Getirdiği Sonuçları: • Jeopolitik konumu ve Jeostratejik özellikleri, • Đklim özellikleri, • Ekonomik faaliyetleri, • Bitki örtüsü, • Tarım ürünleri, • Toprak tipleri, • Ulaşım, • Yer şekilleri, • Hayvan türleri.

3 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

Bulunduğu Enlemlerin - Boylamların Türkiye Üzerindeki Etkileri (Matematik Konumu) A. Yengeç Dönence Kuzeyinde Olduğu Đçin; B. Orta Kuşakta Olduğu Đçin; 1. Kuzeyden esen rüzgârlar soğuk, güneyden 1. Cephesel yağışlar görülür. (Kış mevsimi) 2. Örtü buzullara rastlanmaz. (Yüksek dağlarda var) esen rüzgârlar sıcak karakterlidir. 2. Güneş ışınları hiçbir zaman dik gelmez. 3. Batı rüzgârlarının etkisi altındadır. 3. Gölge boyları hiçbir zaman sıfır olmaz. 4. Dört mevsim belirgin olarak yaşanır. 4. Gölge yönleri yıl boyunca kuzeye doğru. 5. Sürekli sıcak – soğuk iklimler görülmez. 5. Bakı yönü yıl boyunca güney yamaçlar. 6. Sıcaklık değişimi yıl içinde fazladır. C. 360 – 420 Kuzey Enlemleri Arasında Đken; D. Kuzey Yarım Küre’de (Güney’den Kuzeye Gidiş); 1. Akdeniz iklimi etkisi altındadır. 1. Güneş ışınlarının geliş açısı küçülür. 2. Maki bitki örtüsü görülür. 2. Sıcaklık – Sıcaklık ortalamaları azalır. 3. Fiyord – skayer kıyı tipleri görünmez. 3. Tarım ürünlerinin olgunlaşma süreleri uzar. 4. 666 km kuzey – güney mesafe vardır. 4. Deniz sıcaklıkları – tuzlulukları – buharlaşmaları azalır. Deniz turizmi de kısalır. 5. Çizgisel hız azalır. 6. Güneşin doğuş – batış (alacakaranlık – şafak) artar. 7. Meridyen aralıkları daralır. 8. Gece – gündüz süre farkı artar. 9. Yer çekimi artar. (Basık olmasından ötürü). E. 260 – 450 Boylamların Etkileri; 1. En doğu ile batı arasındaki zaman farkı; 4 * 19 = 76 dakikadır. Yani 1 saat 16 dakika. 2. Ulusal saati, başlangıç saat diliminin yerel saatinden ileridir. (Güneş doğudan doğar, batıdan batar.) 3. 2. ve 3. Doğu Saat dilimlerini kullanır. Kış mevsiminde, 300 (Đzmit) 2. Saat dilimine göre yapılırken; Yaz mevsiminde, 450 (Iğdır) 3. Saat dilimine göre yapılır. Yaz saati, Đleri Saat Uygulaması denir.

AZALIR ARTAR

Batı’dan Doğu’ya Gidişte

Çizgisel hız Meridyen aralıkları Sıcaklık ortalaması Paralel uzunlukları Kalıcı kar alt sınır; orman-tarım üst sınır Deniz suyu tuzluluğu Deniz suyu sıcaklığı Yer çekimi Gece – gündüz süre farkı Alacakaranlık süresi Gölge boyları Denizdeki oksijen oranı

ARTAR

1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5

AZALIR

Güney’den Kuzey’e Gidişte

*********************************************************************************** 1 2 3 4 5

Sıcaklık ortalaması (Yükseltiden ötürü) Kış ılıklığı Nüfus miktarı Sanayileşme Tarımda makineleşme

1 2 3 4

Yükselti ortalaması Karasallık şiddeti Karlı – donlu gün sayısı Tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi

********************************************************************************** NOT: • Türkiye’de dört mevsimin belirgin olarak yaşanması “Matematik Konum”un; aynı anda dört mevsimin yaşanması da “Özel Konum”un sonucudur. • Türkiye’de kısa mesafelerde sıcaklık değişiminin fazla olması; yükselti farklılığı ve bakı (güney yamaçlarının kuzeye göre sıcak olması) sonucudur. • Yıl içinde sıcaklık değişiminin fazla olması “Matematik Konum” sonucudur. • 21 Haziran: “en uzun gündüz – en kısa gece yaşanır. Güneyden kuzeye gidişlerde gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır. Bu tarihten sonra gündüzler kısalmaya başlar.” (Yaz) • 23 Eylül: “Sonbahar – gece gündüz süreleri eşittir.” • 21 Aralık: “en uzun gece – en kısa gündüz yaşanır. Güneyden kuzeye gidişlerde gündüz süresi kısalır, gece süresi artar. Bu tarihe kadar kısalan günler, bu tarihten sonra uzamaya geçer.” (Kış) • 21 Mart: “Đlkbahar – gece gündüz süreleri eşittir.” • Türkiye’de Đklim özellikleri, bitki örtüsü, tarım ürünleri ve ekonomik faaliyetler; hem matematik konumundan, hem de yüzey şekillerinden etkilenirler. • Güneşin doğuş – batış süreleri aynı değildir. (Gündüz süresine bağlıdır.) **********************************************************************************

4 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

B. TÜRKĐYE’NĐN YER ŞEKĐLLERĐ Đç Kuvvetler Dış Kuvvetler

Yer Şekillerini Oluşturan Kuvvetler Orojenez (Dağ Oluşum), Epirojenez (Kıta Oluşum), Volkanizma, Deprem Akarsular, Yer Altı Suları, Dalga – Akıntılar, Gel – Git, Rüzgârlar, Buzullar Türkiye’nin Jeolojik Oluşumu

I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) • Tetis denilen denizde tortulların sertleşerek “masif” denilen kütleleri oluşturması ve ülkenin ilk kara parçalarını oluşturduğu dönemdir. • Zonguldak – çevresi alanda kömür yatakları oluştu. • Masif kütleler: Yıldız Dağları, Menteşe Dağları, Kırşehir, Bitlis, Saruhan. • Deprem ihtimalinin az olduğu yerlerdir.

II. Jeolojik Zaman (Mezozoik) • I. dönemde oluşan kıvrımlı yapılar aşınarak alçak düzlemler oluşturdu. (Peneplen) Büyük kısmı deniz istilasına uğradı. • Kuzey – güney kıtalar birbirine yaklaşmaya devam etti. • Tortullar, Teythis Denizi’nde birikmeye devam etti.

III. Jeolojik Zaman (Neozoik - Tersiyer) • Alp – Himalaya kıvrım kuşağı; bu kuşak üzerinde Kuzey Anadolu ile Toros Dağları oluştu. • Anadolu, bugünküne yakın görünüm kazandı. • Orta Anadolu çukuru sularla dolarak göle dönüştü. • Linyit, petrol, tuz ve bor yatakları oluştu. • Đç ve Doğu Anadolu bölgelerinde yoğun olan volkanik faaliyetler oluşmuştur. • Zamanın sonuna doğru toptan yükselmeye başlamıştır. “Đç Kuvvetler”in etkisi var. • Orojenez etkilidir.

IV. Jeolojik Zaman (Kuaternel) • Toptan yükselme devam edilerek yüksek düzlükler oluşmuştur. • Egeid karası çökerek; Ege Denizi ve Đstanbul – Çanakkale Boğazları oluşmuştur. Akdeniz suları ile Karadeniz suları birleşmiş, Marmara Denizi çıkmıştır. • Kıbrıs Adası, Đskenderun körfezinden ayrılmıştır. • Buzul dönemler oluşmuş ve ılıman iklim etkisiyle buzullar erimiştir. “Dış Kuvvetler” etkisi vardır. • Epirojenez etkilidir. • Đnsan ortaya çıkmış.

Türkiye’nin III. Zamanda Vücut Bulma Etkileri: • Genç oluşumlu bir ülkedir. • Akarsular denge profiline ulaşmamıştır. • Kırıklı yapı fazladır – tektonik deprem görülme riski fazladır. • Yüzey şekilleri dağlık – engebelidir.

5 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

1) TÜRKĐYE’NĐN DAĞLARI: Türkiye’de Oluşuma Göre Dağlar Orojenik Dağlar (Sıradağlar) Kıvrım Dağları Kırıklı Dağları

• Toroslar (Batı – Orta – Güneydoğu ) • Kuzey Anadolu Dağları (Batı – Orta – Doğu ) • Doğu Anadolu Dağları

• Kazdağı (Ege Bölgesi) • Madra Dağı (Ege Bölgesi) • Yunt Dağı (Ege Bölgesi) • Bozdağlar (Ege Bölgesi) • Aydın Dağları (Ege Bölgesi) • Menteşe Dağları (Ege Bölgesi) • Nur (Amanos) Dağları (Akdeniz)

Volkanik Dağlar

• Doğu Anadolu (Ağrı, Nemrut, Süphan, Tendürek) • Đç Anadolu (Erciyes, Karadağ, Karacadağ, Melendiz, Hasan Dağ) • Güneydoğu Anadolu (Karacadağ) • Ege Bölgesi (Kula Volkanları – 103 genç tüf konisi şeklinde) • Marmara (Uludağ – Derinlik volkanizmalı – iç püskürüklü)

* Peribacalar; rüzgâr – sel suları ile aşınarak oluşmuş volkanif tüflerdir. * Yükseltiler: “0 – 500 m” Yeşil; “500 – 1500 m” Sarı; “1500 – 2500 m” Açık Kahverengi; “2500 – üstü m” Koyu Kahverengi.

Bölgelere Göre Dağlar Bölgeler Marmara Bölgesi

Ege Bölgesi Akdeniz Bölgesi

Karadeniz Bölgesi Đç Anadolu Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi

Güneydoğu Anadolu Bölgesi

Dağlar • Volkanik Dağ: Uludağ • Kıvrımlı: Yıldız dağları, Koru dağları, Işık dağları, Samanlı dağları, Biga dağı • Kırıklı: Kaz dağı. • Kıvrımlı: Dominiç, Akdağlar, Eğrigöz, Şaphane, Murat, Sandıklı, Demirci dağı • Kırıklı: Madra, Yunt, Bozdağlar, Aydın dağları, Menteşe dağları. • Kıvrımlı: Gölgeli, Sultan Dağları, Bey Dağları, Geyik, Bolkar, Tahtalı, Aladağ, Elmalı, Binboğa. • Kırıklı: Nur (Amanos) Dağları, Batı Toroslar (kısmen) • Kıvrımlı: Giresun, Kaçkar, Çimen, Kop, Mescit, Akdağ, Canik dağları, Küre, Ilgaz, Köroğlu Dağları, Bolu Dağı, Yalnızçam dağı. • Volkanik Dağ: Erciyes, Hasan dağı, Melendiz, Karacadağ, Karadağ. • Kıvrımlı: Hınzır, Tecer, Akdağ, Kızıldağ, Elmadağ, Đdris Dağı, Sündiken dağı. • Volkanik Dağ: Ağrı (Büyük-Küçük), Tendürek, Süphan, Nemrut Dağları. • Kıvrımlı: Kop, Çimen, Mescit, Allahüekber, Yalnızçam, Mercan, Karasu, Aras Dağları, Güneydoğu Toroslar, Buzul, Sat Dağları. • Volkanik Dağ: Karacadağ • Kıvrımlı: Mardin dağları, Güneydoğu Toroslar.

Kırıklı dağlarda; deprem riski yüksek, kaplıcalar yaygındır. Karadeniz – Akdeniz kıyılarında “Boyuna”, Ege kıyılarında “Enine” şeklinde düzen vardır. Dağlar; doğu – batı şeklinde genelde uzanırlar; bu nedenden yol –demiryolu gibi yapılar bu şekildedir.

6 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

Türkiye Kıvrımlı Dağları

Türkiye Kırık Dağları

Türkiye Volkanik Dağları

7 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

8 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

2) TÜRKĐYE’NĐN PLATOLARI: Akarsular tarafınca yarılmış geniş düzlüklerdir.

Volkanik Platolar (Doğu Anadolu (1,2))

Tabaka Düzlüğü Platolar (Ege (1), Marmara (10,11), G.D. Anadolu (6 – 9), Đç Anadolu (gerisi))

Karstik Platolar (Akdeniz (1,2), Đç Anadolu (3)) Akdeniz platolarında; kıl keçisi, Doğu Anadolu platolarında; Büyükbaş hayvancılık, Đç – G.D. Anadolu platolarında; küçükbaş hayvancılık, Çatalca-Kocaeli platosunda; sanayi – tarım – küçükbaş.

9 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

3) TÜRKĐYE’NĐN OVALARI: Çevresine göre alçakta kalan geniş düzlüklerdir.

Delta (Kıyı) Ovaları (Alüvyon birikmesiyle oluşurlar)

Tektonik Ovası (Yer çöküntüsüyle oluşmuştur.) Bölgeler Marmara

Ova Türü Ovalar Meriç Deltası (Meriç Irmak) Delta Bursa, Adapazarı, Karacabey, Đnegöl, Balıkesir, Gönen, Susurluk, Yenişehir. Tektonik Delta

Ege

Akdeniz Karadeniz Đç Anadolu Doğu Anadolu

Tektonik Karstik Delta Tektonik Karstik Delta Tektonik Volkanik Tektonik Volkanik Tektonik

Güneydoğu A Tektonik

Balat (B. Menderes Irmağı), K. Menderes (K. Menderes Irmağı), Gediz (Menemen) (Gediz Irmağı), Bakırçay (Bakırçay Irmağı). Manisa, Salihli, Alaşehir, Akhisar, Turgutlu, Torbalı, Ödemiş, Tire, Aydın, Söke, Nazilli, Sarayköy, Soma, Kırkağaç, Simav, Afyon, Sandıklı, Kütahya. Tavas, Çivril, Muğla Silifke (Göksu Nehri), Çukurova (Seyhan – Ceyhan Nehirleri). Kahramanmaraş, Amik, Isparta, Burdur. Antalya, Elmalı, Acıpayam, Tefenni, Kestel, Korkuteli Bafra (Kızılırmak), Çarşamba (Yeşilırmak), Sakarya (Sakarya Irmağı). Bolu, Düzce, Merzifon, Taşova, Suluova, Tosya, Erbaa Kayseri, Develi Konya, Aksaray, Eskişehir, Çubuk, Yukarı Sakarya Erzurum, Ardahan Malatya, Elazığ, Erzincan, Tercan, Muş, Bingöl, Pasinler, Kağızman, Varto, Iğdır, Elbistan, Malazgirt Suruç, Ceylanpınar, Viranşehir, Harran (Altınbaşak)

Delta Ovası Oluşma Şartları: Kıta sahanlığı geniş olmalıdır. Kıyıda gel – git etkisi az veya hiç olmaması gerekir. Dalga – akıntıların etkisi düşük olmalıdır. Akarsular bol alüvyonlar taşıması gerekir. Karstik ovalar (çözünebilen kayaçlardan oluşması) – Volkanik ova (Lavların çukuru doldurması)

10 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

11 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

4) TÜRKĐYE’NĐN AKARSULARI: Belli yatak ve eğimle akan sulardır. Akarsuların sularını topladığı alana “Havza”; denize ulaştıranlara “Açık Havza”, ulaştıramayana “Kapalı Havza” denir.

Türkiye’de Belli Başlı Akarsular

Türkiye’de Kapalı Havzalar Akarsu Akımını (Debisini) Etkileyen Faktörler: * Akarsuya düşen yağış miktarı, * Akarsudaki buharlaşma miktarı, * Akarsuyun geçirimliği, * Akarsuyun beslenme durumu, * Akarsu yatağındaki bitki örtüsü, * Akarsuyun yatak eğimi, * Akarsuyun vadi yapısı. Açık Havzalar: • Karadeniz’e Akan • Marmara’ya Akan • Ege’ye Akan • Akdeniz’e Akan • Basra Körfeze Akan

: Sakarya, Filyos, Bartın, Kızılırmak, Yeşilırmak, Doğankent, Çoruh. : Susurluk. : Meriç, Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes. : Dalaman, Manavgat, Aksu, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Asi. : Fırat, Dicle.

Kapalı Havzalar: Konya, Eber, Tuz Gölü, Göller Yöresi, Akşehir, Van Gölü, Aras, Kura.

12 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Not: Meriç – Asi nehirler, sınır dışından gelip kendi denizlere akar. Aras – Kura – Çoruh – Zap Suyu – Fırat – Dicle nehirleri, sınırımız dışından başka yerlere akar. En kirli akarsu Sakarya nehri; en temiz akarsu ise Zap Suyu’dur. Not: Akarsuyun akış hızını; yatak eğimi, debi miktarı, vadinin derinliği ve sürtünme etkiler. Fırat, Dicle, Aras, Kura, Çoruh, Fırtına gibi nehirler ise akış hızları çok fazladır ve enerji potansiyelleri yüksektir. Bartın çayında yalnızca taşıma yapılabilir. Türkiye’deki akarsularının çoğunun rejimleri de düzensizdir.

Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular

1. Yağmur Sularıyla Beslenenler: Yıl içinde yağmur şeklindeki yağışlarla beslenirler. Akdeniz iklim bölgesi: K. Menderes, B. Menderes, Gediz, Bakırçay, Susurluk – Orta Anadolu ve Karadeniz Bölgesi akarsularının bir kısmı. Sel rejimli akarsular; en çok Đç Anadolu’da görülürler. 2. Buz – Kar Sularıyla Beslenenler: Yüksek yerdeki akarsularda görülür. Kış mevsiminde kar yağışından debi düşer; ilkbaharda kar erimelerinden de debisi artar. Doğu Karadeniz dağları, Doğu Anadolu ve Toros’lardan kaynağı alan akarsular: Fırat, Dicle, Aras, Kura, Çoruh, Seyhan, Ceyhan, Kızılırmak, Yeşilırmak. 3. Kaynak Sularıyla Beslenenler: Yer altı sularıyla desteklenirler ve kurak zamanlarda bile debileri fazla değişmezler. Akdeniz Bölgesi: Manavgat – Düden Çayı (karstik yer). 4. Göl Sularıyla Beslenenler: Göl seviyesindeki değişime göre beslenirler. Beyşehir Gölünden çıkan Çarşamba suyu, Eğirdir Gölünden çıkan Kovada suyu örnektir. Bu akarsulara gölün “gidegen”i denir ve suları tatlıdır. 5. Karma Rejimli Akarsular: Farklı iklimlerden, farklı kaynaklarla beslenen, havzası geniş akarsulardır. Rejimleri karmadır ve belirsizdir. Yıl içinde farklılıklar görülür. Fırat, Dicle, Kızılırmak, vb. Rejimi en düzenli olanlar Karadeniz Bölgesi’ndedir. (düzenli yağış)

Akarsu Vadilerinin Yerşekilleri Đle Oluşumu: • Yükseltinin fazla olduğu yerlerde : Çentik vadi • Karstik arazinin fazla olduğu yerlerde : Kanyon vadi • Sıradağları dik kesen yerlerde : Boğaz vadi • Eğimin az olduğu yerlerde : Alüvyal tabanlı vadi • Eğimin az, büklümler çizerek akan yerlerde : Menderes (büklüm) vadi (ege bölgesi) • Sel sularının eğimli yüzeyleri aşındırdığı yerlerde : Peribacaları, volkanik tüfler. • Akarsu ile dış kuvvetlerin yeryüzü aşındırması : Peneplen (yontukdüz) Akarsuların Biriktirme Şekilleri: 1. Delta: Akarsuların taşıdığı alüvyonları deniz veya göl kıyılarında biriktirmesidir. 2. Birikinti Konisi: Akarsu yatak eğimin azaldığı dağ eteğinde alüvyonları biriktirmesidir. Bu konilerinin zamanla gelişip büyümesiyle “dağ eteği ovası” oluşur. 3. Dağ Đçi Ovası: Etrafı dağlarla çevrili alanlarda akarsu – yamaç sularının taşıdığı alüvyonların zeminde birikmesiyle oluşan düzlüklerdir. Seki (taraca), ırmak adası ve taban seviyesi ovası gibi biriktirme şekilleri de bulunur.

13 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

5) TÜRKĐYE’NĐN GÖLLERĐ: Çanaklarda, çukurlarda biriken sulardır.

14 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

15 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

Yapay göller de barajlardır. Enerji, sulama gibi birçok yerlerde kullanılabilir. (GAP-Atatürk Brj.)

16 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Bölgeler

Tektonik

Doğal Göller Krater Karstik

Karadeniz

Marmara

Ege

Buzul

Heyelan

Kaçkar

Tortum Sera Abant Yedigöller Zinav Sülük

Đznik Kuş Gölü Ulubat Sapanca Simav Karamuk

Alüvyal

Doğal Set Gölleri Kıyı Lav

Almus Derbent Sarıyar

B.Çekmece K.Çekmece Durusu

Ömerli Çayören

Çamiçi Marmara Kovada Suğla Kestel Salda Avlan

Akdeniz

Burdur Acıgöl

Đç Anadolu

Tuz Akşehir Eber Seyfe Çavuşçu

Meke

Doğu Anadolu

Hazar Çıldır

Nemrut

G. D. Anadolu

Đnekli Azaplı Gölbaşı

Bolkar Aladağlar

Kemer Adıgüzel Seyhan Oymapınar Manavgat Aslantaş Berke Sır

Köyceğiz

Hirfanlı Porsuk Kesikköprü

Eymir Mogan Van Erçik Nazik

Bingöl Munzur

Yapay

Keban Karakaya Atatürk Kıralkızı Ilısu

Not: Doğal gölün en az bulunduğu bölge G. D. Anadolu. (Şiddetli buharlaşma, sade şekiller.) Not: Bazı göller birden fazla unsurla oluştu: Karstik – Tektonik Göller (Beyşehir, Eğirdir Gölleri); Tektonik – Alüvyal Göller (Sapanca Gölü). Tuz Gölü; yıl boyunca suların en çok değişme gösterdiği göldür. Van Gölü; geniş – derin olmasından ötürü taşımacılık ve ulaşım yapılan tek göldür.

6) TÜRKĐYE’NĐN KIYI TĐPLERĐ: Kıyı Tipi Boyuna kıyılar Enine kıyılar Dalmaçya kıyılar Ria kıyılar Limanlı kıyılar Haliç – Wat kıyılar Örtü buzullar Tombolo Falez (Yalıyar)

Görüldüğü Yerler Karadeniz – Akdeniz kıyıları (Dağların kıyıya paralel uzanması) Ege kıyıları (Dağların kıyıya dik uzanması) Kaş (Finike) – Antalya arası Đstanbul – Çanakkale Boğazı, Menteşe Yöresi Küçük – Büyük Çekmece bölgesi Ülkemizde görülmez. ( Skayer – Fyord k.) Yüksek dağ zirvelerinde görülür. Genelde ülkemizde görülmez. Kapıdağ Yarımadası (Adanın kıyı okuyla kıyıya bağlanması) Doğu – Batı Karadeniz Bölümü – Antalya Bölümü (dalgaların aşındırdığı kıyılardaki diklikler)

17 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

7) TÜRKĐYE’NĐN DEPREMLERĐ:

Türkiye’de En Az Deprem Riski Olan Alanlar: • Ergene Havzası, * Taşeli Platosu, • Zonguldak çevresi, * Rize – Artvin çevresi • Konya – Karaman çevresi, * Mardin eşiği, Türkiye’deki Deprem Türleri: 1) Tektonik Depremler: En yaygın, can – mal kayba neden olandır. 2) Volkanik Depremler: Aktif volkan olmadığı için görülmezler. 3) Çökme Depremleri: Karstik arazinin yaygın olduğu Akdeniz Bölgesi’nde görülürler. Türkiye’deki deprem kuşakları: Kuzey Anadolu, Batı Anadolu ve Güney Anadolu Faylarıdır.

18 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

8) TÜRKĐYE’NĐN YER ALTI SULARI – KAYNAKLAR – KARSTĐK SAHALAR: Türkiye’deki Yer Altı Suları: • Taban suları (Kuyu vasıtasıyla çıkarılır, içme – sulama şeklinde kullanılır.) • Artezyen suları (Geçirimsiz tabakalar arasında bulunan suyun basınçla çıkmasıdır.) • Karstik sular ( Karstik alanlardaki çatlak, yarık ve mağaralarda biriken sulardır.) Türkiye’deki Kaynaklar: • Fay Kaynakları (Sıcaktır, mineral yönünden zengindir.) • Soğuk Su Kaynakları (Yamaç, Vadi, Artezyen, Karstik Kaynakları)

19 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

9) HEYELAN (TOPRAK KAYMASI): Heyelanı etkileyen faktörler • Fazla yağış alması, • Eğimi fazla olması, • Tabakaların uzanışı, • Yer çekimi, • Kar erimeleri, • Kaya – toprak cinsi (killi toprak), • Beşeri faktörler (yol yapımı, vb.)

Heyelan olayı sonucu etkenler • Büyük çapta toprak – kaya kütleler yer değişir. • Ulaşım yolları kapanır. • Yakındaki yerleşim yerleri toprak altında kalır. • Akarsuların önünü kapatırsa heyelan set gölleri olur. (Abant, sera, vb.) • Verimli arazileri örter ve verimlilik düşer. • Karadeniz’de etkili görülür (yağış – eğim fazlalığı). Heyelanlar % 65 oranında ilkbahar görülür (kar erimeleri- toprağın suya doyması).

10) EROZYON (TOPRAK AŞINMASI – DIŞ ETKENLERLE): Erozyonu etkileyen faktörler Erozyon olayı sonucu etkenler • Bitki örtünün fakirliği – tahrip edilmesi, • Tarım alanlarının verimi azalır. • Eğimin fazlalığı, • Tarımsal verimlilik azalır. • Yağış rejimin düzensizliği, • Çölleşme hızlanır. • Aşırı otlatma – meraların tarlaya dönüşümü, • Barajların ömrü kısalır. • Arazinin nadasa bırakımı, eğime paralel toprak sürülmesi anızın yakılması gibi arazinin yanlış • Delta alanları genişler. kullanımları, • Doğal denge bozulur. • Bilinçsiz halk Erozyon için alınacak önlemler • Ağaçlandırma çalışmaları yapmak. • Nadas yerine nöbetleşe ekime geçilmelidir. • Barajların kenarlarını ağaçlandırmak. • Toprağı eğime dik sürmek. • Ormanları korumak, • Anız örtüsünü yakmamak. • Meraların aşırı – erken otlatılmasını önlemek, • Eğimli arazilerde basamaklar (taraçalama) oluşturmak. • Usulsüz tarla açmayı önlemek, halkı bilinçlendirmek. En fazla erozyon; Đç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu Bölgelelerindedir.

11) ÇIĞ: Eğimin fazla – kar yağışlarının yoğun olduğu dağ kesimlerinde görülür. Doğu Anadolu (Hakkari Bölümü) ile Doğu Karadeniz dağ kesimleri yakınlarında görülürler.

12) SEL – SU TAŞKINI: Sağanak yağışların görüldüğü ve bitki örtüsünün cılız olduğu yerlerde görülür. En çok Đç Anadolu bölgesinde görülür. Meriç, Ergene, Susurluk, Küçük – Büyük Menderes, Gediz, Bakırçay gibi nehirlerde yağışlar yoğun olduğunda (eğimleri az olduklarından) taşkınlara neden olur. • En fazla rüzgâr erozyonu • En fazla çığ olayı • En fazla kıyı set gölü • En yüksek göller • En uzun gerçek kıyı • En uzun akarsu (sınırda) • En alçak plato • Delta ovası olmayan yer • En büyük delta ovası • En büyük tektonik ova • En fazla plato • Doğal sınır oluşturan nehir • En hızlı akan nehir • Ülkemize dökülen nehir • Dışarıya dökülen nehir • En fazla menderes olan bölge

: Đç Anadolu : Hakkari Bölümü : Marmara Gölü : Çıldır – Nemrut : Ege : Kızılırmak (genelde): Fırat – Dicle : Çatalca – Kocaeli Plato : Marmara Denizi : Çukurova : Konya Ovası : Đç Anadolu : Meriç – Aras – Arpaçay : Çoruh : Asi : Fırat, Dicle, Çoruh, Aras, Kura : Ege bölgesi

20 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

C. TÜRKĐYE’NĐN ĐKLĐMĐ – BĐTKĐ ÖRTÜSÜ Đklim Etkileri: * Yer şekillerinin oluşumu, * Doğal bitki örtüsü, * Ekonomik faaliyetleri (turizm, tarım, vb.) * Yerleşme – mesken tiplerini, * Hayvan türleri ve dağılışını etkiler.

* Toprak oluşumu, türü ve özellikleri, * Akarsu debi ve rejimini, * Denizlerin tuzluluk oranını, * Nüfusun coğrafi dağılışını,

Matematik Konumunun Đklim Üzerinde Etkisi

Özel Konumunun Đklim Üzerinde Etkisi

• Orta kuşakta yer aldığından dört mevsim belirgin olarak yaşanır. • Kuzey Yarım Küre’de orta kuşağın güneyinde yer aldığından Akdeniz iklim kuşağında bulunur. • Batı rüzgârlarının etkisi altındadır. • Cephe yağışları görülür. (Güneyden sıcak – kuzeyden soğuk rüzgârlarının etkisi) (Kış mevsimi) • Güneyden esen rüzgârlar sıcaklığı arttırır, kuzeyden esen rüzgârlar sıcaklığı azaltır. • Bakı etkisindedir (güney yamaçlar daha sıcaktır.) • Güneş ışınları hiçbir zaman dik açıyla gelmez.

• Aynı anda dört mevsim yaşanır. • Denizellik, yükselti, yer şekilleri gibi özelliklerden dolayı iklim çeşidi fazladır. Bu durumla; bitki örtüsü, tarım ürünü ve toprak çeşidi fazladır. • Çevresindeki denizler, ılımanlılaştırıcı hava oluşturur ve yağış miktarını arttırır. • Batı’dan doğuya doğru yükseltinin artması, sıcaklığın azalmasına, yerde karın kalmasına neden olur. • Boyuna kıyı tipi görülen Akdeniz – Karadeniz (Orta bölümü hariç), dağların kıyıya uzanışından dolayı denizellik etki içerlere kadar giremez ve iç kısımlarda karasallık etkisi fazlalaşır. Ege kıyılarında dağların kıyıya dik uzanışından, bu etki içerlere kadar girebilir. • Đç – Güneydoğu Anadolu’da sade yer şekillerinden ötürü farklı iklimler görülmez.

Đklim Elemanları: 1) Sıcaklık 2) Basınç

3) Rüzgâr

4) Nem

5) Yağış

1) SICAKLIK : Türkiye’de sıcaklık; Enlem, Yükselti ve Denize Uzaklık faktörlerinin etkisi altındadır.

Gerçek sıcaklık, bir yerin bulunduğu yükseltide ölçülen sıcaklıktır. En düşük sıcaklıklar Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde ölçülür. Denizellik etkisiyle kıyı bölgeler sıcaktır, bu sıcaklık da iç kesimlere ve oradan doğu bölgelere gittikçe düşmektedir. Enlemden dolayı güneyden kuzeye gidişte sıcaklıklar düşer. Enlem – karasallık etkisiyle; en yüksek sıcaklık Güneydoğu Anadolu Bölgesi (şiddetli buharlaşma – karasallık), en düşük sıcaklık Erzurum – Kars Bölümü (karasallık – şiddetli soğuklar – denize uzaklık etkisi).

21 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

Yıllık ortalama sıcaklık dağılışı • Enlemden dolayı güneyden kuzeye gidişte sıcaklıklar düşer. • En yüksek sıcaklık, Güneydoğu Anadolu Bölgesi (enlem-karasallık). • En düşük sıcaklık, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi (karasal-soğuk rüzgâr) • Eşsıcaklık eğrileri doğu – batı yönlü

Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı • En sıcak yer, Güneydoğu Anadolu Bölgesi (enlem – karasal – sıcak rüzgâr) • En soğuk yer, Doğu – Batı Karadeniz kıyıları (Enlem – nemlilik etkileri)

Ocak Ayı Sıcaklık Dağılışı • En sıcak yer, Akdeniz Bölgesi kıyıları (enlem – denizellik etkisi) • En soğuk yer, Doğu Anadolu Erzurum – Kars Bölümü (karasal – soğuk rüzgârlar) • Kıyılardan iç kesimlere gidildikçe karasallıktan soğuklar artar.

Đndirgenmiş sıcaklık haritasında; yükselti etkili değildir; enlem, denizellik – karasallık, rüzgârların etkileri vardır. Sıcaklık farklarının en az etkili olduğu bölge “Karadeniz”, en fazla “Doğu Anadolu”dur. Türkiye’de Don Olayı: Sıcaklığın 00C altına düşmesiyle sıvının katılaşmasıdır. Bu günlere “donlu gün” denir. Ortalama sıcaklık dağılışıyla donlu gün arasında paralellik vardır. Türkiye’de en az “Akdeniz”, en fazla “Doğu Anadolu” bölgesinde don olayı görülür. Don olayı, tarımı olumsuz etkilemektedir.

22 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Türkiye’de Güneşlenme Süresi:

Enlem etkisinden ötürü kuzeyden güneye gidildikçe güneşlenme süresi artar. En fazla; Güneydoğu Anadolu ile Akdeniz Bölgeleri, en az; Doğu Karadeniz Bölümü’ndedir. Güneşlenme süresinin dağılışında; enlem, bulutluluk, nemlilik ve yer şekilleri etkili olur.

2) BASINÇ

:

Đzlanda Alçak Basınç : Dinamiktir. Yıl boyunca etkilidir. Kışları ılıktır. Yazın yağmura, kışın kar yağmasını sağlar. Asor Yüksek Basınç : Dinamiktir. Yıl boyunca etkilidir. Yazın kuraklığa neden olur. Kışın Akdeniz üzerinden gelirse yağmura, Avrupa üzerinden gelirse kar yağışına neden olur. Sibirya Yüksek Basınç : Termiktir. Kışın etkilidir. Kar yağışı getirir. Kışın özellikle Doğu Anadolu’da soğuk, kuru, ayazlı günler ve donma olayına neden olur. Basra Alçak Basınç : Termiktir. Yazın etkilidir. Sıcaklığı arttırır. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da yazın yüksek sıcaklık ve şiddetli buharlaşmaya neden olur.

23 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 3) RÜZGÂRLAR

:

Türkiye Sıcak Türde Rüzgârlar Lodos: Nemli rüzgârdır. Akdeniz, Ege, Marmara bölgelerinde etkili olur. Karaların yüksek kesimlere yağış bırakır. Güneybatı rüzgârıdır. Kıble: Güneyden eser. Đç kesimlere kadar girebilir. Akdeniz bölgesi nemli – sıcak; iç kesimler kuru – sıcaktır. Keşişleme: Güneydoğudan eser. Kurutucu ve sıcak etkileri vardır. Yaz mevsiminde Güneydoğu Anadolu’da kurutucu buharlaşma etkisi bu rüzgârdandır. “Samyeli” Günbatısı (Đmbat): Ege bölgesinde denizden esen meltem rüzgârdır. Kışın sıcak geçmesinde etkilidir.

Türkiye Soğuk Türde Rüzgârlar Karayel: Kuzeybatıdan eser. Soğuk ve kuru rüzgârdır. Karadeniz ve Marmara’da şiddetli fırtınalara neden olur; kışın sıcaklığı düşürerek kar yağışını sağlar. Yıldız: Kuzeyden eser. Soğuk rüzgârdır. Kışın çok etkili olduğu için soğuk ve kar yağışı getirir. Karadeniz’den nem getirdiği için Karadeniz dağlarına yağış getirir. Poyraz: Kuzeydoğudan eser. Kışın; soğuk, sert ve kuru, yazın ise serin ve kuru tipte rüzgârdır. Etezyen: Ege kuzeyinden eser. Soğuk karakterlidir. Gündoğusu: Soğuk karakterlidir.

Not: Denizcilerin, adını Uludağ’ın eski adından esinlenerek aldığı sıcak tipte rüzgâr “Keşişleme”dir. 4) NEM : Havada bulunan su buharı “Nem”.

Nemliliği Etkileyen Faktörler: Sıcaklık, basınç, rüzgâr, yükselti, karasallık, denizellik. Buharlaşma: Sıcaklık arttıkça, buharlaşma artar. Nem oranı arttıkça, buharlaşma azalır. Buharlaşma, güneyden kuzeye gidildikçe azalır. En fazla Güneydoğu Anadolu – Akdeniz Bölgesi; en az Karadeniz Bölgesidir. Kıyıdan iç kesimlere gidildikçe nemlilik azalır. Mutlak Nem: 1m3 havadaki mevcut su buharı miktarıdır. Sıcaklık arttıkça, mutlak nem artar. Kıyı bölgelerde fazla; iç kesimlere gidildikçe azalır. Mutlak nem en fazla Akdeniz Bölgesi’nde; en az Doğu Anadolu Bölgesi’ndedir. Maksimum Nem: 1m3 havadaki maksimum su buharı miktarıdır. Sıcaklıkla doğru orantılıdır. En fazla Güneydoğu Anadolu – Akdeniz Bölgesi’nde; en az Doğu Anadolu – Karadeniz Bölgesi’ndedir. Bağıl (Nısbî) Nem: “Mutlak Nem / Maksimum Nem” oranıdır. Havanın “doymuşluk oranı”dır. Sıcaklık ile ters orantılı iken; mutlak nem ile doğru orantılıdır. Yağış miktarı ile paralellik gösterir. En fazla Karadeniz Bölgesi’nde; en az Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndedir. Bulutlanma: Bağıl nemin yüksek olduğu yerde fazla; düşük olduğu yerde azdır. (Doğru orantılı). Güneşlenme süresi ile de ters orantılıdır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Đç Anadolu bölgesinden daha fazla yağış almasına rağmen; şiddetli buharlaşma ve fazla güneşlenme süresinden dolayı daha kuraktır. Yükselti arttıkça sıcaklık azalacağından bir hava kütlesinin taşıyabileceği nem miktarı azalır, bağıl nem artış gösterir. Doyma miktarına gelindiğinde yağışlar meydana gelir.

24 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 5. Yağışlar: Su buharının doyması ve yağışlar şeklinde düşmesidir. 1. Yamaç (Oroğrafik) Yağışlar

2. Cephe Yağışları

3. Konveksiyonel (Yükselim) Yağış

Dağ yamaçlarına hareket eden hava kitlelerinin yükselip soğuyarak doyma noktasına ulaşmasıdır.

Sıcaklık – yoğunlukları farklı olan hava kitlelerinin karşılaştıkları alanda meydana getirdiği yağışlardır. Türkiye en çok bu yağışlardan etkilenir.

En fazla Karadeniz Bölgesi’nde (Doğu Karadeniz) görülür.

En fazla Akdeniz (Ege bazen) Bölgesi’nde görülür. Kışın etkilidir.

Havanın ısınarak yükselmesiyle birlikte soğuyan hava kütlesi yoğunlaşarak yağış bırakır. “Kırkikindi Yağışları” da denir. En fazla Đç Anadolu Bölgesi (genel), Kuzeydoğu Anadolu Bölümü (Erzurum – Kars) (yazın) görülür.

Bir havada yağış olabilmesi için; havanın doyma noktasını aşmış (bağıl nem > % 100), sıcaklık düşmüş ve havanın da yükselmiş olması gerekir. Yağışın dağılışı yükseltiye paralellik gösterir. Sis olayından en fazla Marmara Bölgesi etkilenir. 00 C’nin altında; yer yüzüne yakın “Kırç – Kırağı”, yer yüzünden uzak “Kar”; 00 C’nin üstünde; yer yüzüne yakın “Sis - Çiy”, yer yüzünden uzak ise “Bulut – Yağmur” oluşur. Türkiye’de Yağışlar:

Bölgeler Yağış Dağılımı (Mevsimsel) Bölgeler En Yağışlı En Az Yağışlı Kış Yaz Akdeniz Kış Yaz Ege Kış Yaz Marmara Kış Yaz G. Doğu A. Đlkbahar Yaz Đç Anadolu Sonbahar Đlkbahar Karadeniz Đlkbahar/Yaz Kış Doğu Anadolu

Yağış Alan – Almayan Yerler En fazla yağış alan yerler En az yağış alan yerler Doğu – Batı Karadeniz Tuz Gölü çevre kıyıları Yıldız Dağları Iğdır – Malatya ovaları Menteşe Yöresi Güneydoğu Anadolu Orta Toroslar Suriye sınır bölgeleri Hakkari Yöresi Tek düzenli yağışlar; Karadeniz kıyılarındadır.

25 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Türkiye’de Đklimler:

TÜRKĐYE’DE ĐKLĐMLER - ETKĐLERĐ Kış Etkenler Soğuk – az Kuzey – güney dağlarının kıyıya paralel olması, 1 KARASAL (STEP) ĐKLĐM Sıcak - kurak yağışlı yükseltinin fazla olmasıyla etki alanı geniştir. Soğuk – az Güneydoğu orta ve doğu kesimlerinde görülür. En sıcak – en 1.a. G. Doğu Anadolu Step yağışlı Buharlaşmanın en fazla olduğu bölgedir. kurak Đki türde karasallık iklime sahiptir. Kış yağışları kar Soğuk – uzun kış Serin – yağışlı şeklindedir. Kar; en erken yağıp en geç eridiği yerdir. 1.b. Doğu Anadolu Step – serin- sert Yaz mevsimi yağışlı – serin geçmesinden meralar çok. Çok uzun – sert Sert karasal iklime sahiptir. Yıllık sıcaklık farkı, 1.b.1 Erzurum-Kars Đklimi Kısa – serin soğuk donlu gün sayısı, karla örtülü gün sayısı fazladır. En yağışlı mevsim ilkbahar – kış; yazın kurak geçer. 1.b.2 Yarı Kurak Karasal Kurak Yağışlı - soğuk Ova tabanlarında bozkır; yüksek alanlarda orman (seyrek ağaçlılar) rastlanır. Tuz gölü – çevresinde kuraklık belirgindir. Kenarlara Soğuk – az gidişte bu derece azalır. Yıllık – günlük sıcaklık Sıcak - kurak 1.c. Đç Anadolu Step Đklimi yağışlı farkları fazladır. En yağış alan bölgedir. Bitki örtüsü Bozkır (Step)’dir. Yağışlar da düzensizdir. Sıcak Nispeten soğuk Yağış az – kurak geçmesiyle orman az, bozkır çoktu. 1.d. Trakya Karasal Đklimi En az yağış yazın, en fazla yağış kışın düşer. Yağış Sıcak - kurak Ilık - yağışlı rejimi düzensizdir. Yağış ortalaması 600 -1000 mm. 2 AKDENĐZ ĐKLĐMĐ Bitki örtüsü maki, yıllık sıcaklık farkı 15 – 180C’dir. Kış mevsimi 00C’nin altına pek düşmez. Yayılış Sıcak – kurak Ilık – yağışlı alanı; Akdeniz kıyı şeridi, Ege kıyı kesimleri ve 2.a. Asıl Akdeniz Đklimi (fazla) Güneydoğu Anadolu’nun batısıdır. Güney Marmara kesimleridir. Enlem etkisiyle 2.b. Bozulmuş Akdeniz Đklim Sıcak - kurak Soğuk - yağışlı bozulmuştur. Akdeniz’e göre sıcaklığı daha düşüktür. Akdeniz – Karadeniz – Karasal iklim arasında geçiş gösterir. Kışın Akdeniz iklimi kadar ılık, yazın Sıcak - kurak Ilık - yağışlı Karadeniz iklimi kadar yağışlı değildir. Yağış rejimi 3 MARMARA ĐKLĐMĐ 600 mm civarındadır ve düzensizdir. Alçak kesimlerde makiler; üst kısımlarda Orman gibi bitkiler görülür. En fazla yağış sonbaharda, en az yağış ilkbahardadır. Serin - yağışlı Ilık - yağışlı Kışlar kıyı kesimlerde ılık, yüksek kesimlerde karlı ve 4 KARADENĐZ ĐKLĐMĐ soğuk geçer. Bağıl nem en yüksek iklim etkisindedir. Serin - yağışlı Ilık – yağışlı Türkiye’nin en fazla yağış alan yeri (2000-2500 mm) 4.1 Doğu Karadeniz Đklimi Serin - yağışlı Ilık – yağışlı Bölgenin en az yağış alan yeri (700-800 mm). 4.2 Orta Karadeniz Đklimi Serin – kar Bölgenin en soğu kesimidir. Fazla yağış alırlar (1000 Serin – yağışlı 4.3 Batı Karadeniz Đklimi yağışlı – 1500 mm). Kuzeybatı rüzgârlardan etkilenir. Karadeniz ile Đç Anadolu iklimi arasındaki geçişidir. Serin - kurak Serin - yağışlı Maksimum yağış ilkbahar sonlarına kaymış; yaz 4.4 Karadeniz Ardıl Đklimi ortalarında kuraklıklarda artmıştır.

ĐKLĐMLER

Yaz

En zengin orman Karadeniz’de, en fakir orman Güneydoğu Anadolu Bölgesindedir. En uzun yaz Akdeniz bölgesinde görülür (bir yıl içinde birden fazla tarım ürünü alınabilir.). En az yağış Tuz Gölü ve çevresindedir.

26 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Doğal Bitki Örtüsü: Bitki Örtüsü

Ormanlar

Makiler

Garigler

Etkileri Çeşitli ağaçların bir arada toplandıkları yerdir. Türkiye’nin % 26’sını kaplarlar. Geniş, iğdeli ve karışık yapraklı şeklinde sınıflandırılırlar. Orman başlangıcını; yağış, yükseltisini; sıcaklık belirler. Karadeniz’deki ormanlar diğer bölgelere göre daha gür ve yangın riski çok azdır. Orman başlangıç sınırı deniz seviyesinde olduğu bölge Karadeniz’dir. Toprak erozyonunu önler. Akarsu rejimlerini düzenler. Kâğıt, kimya ilaç ve kozmetik sanayine ham maddelik yapar. Havadaki kirliliği alır. Karadeniz (%27); Akdeniz (%22); Ege (%17); Marmara (%13); Doğu Anadolu (%10); Đç Anadolu (%8); Güneydoğu Anadolu (%3) şeklinde yer kaplarlar. Akdeniz ikliminin hakim olduğu yerlerde görülen, sert yapraklı, kuraklığa dayalı, her mevsim yeşil ve çalılardan oluşan bitki topluluğudur. (Makileri oluşturan bitkiler: zeytin, kocayemiş, defne, mersin, keçiboynuzu, zakkum, sakız, erguvan, sandal.) Akdeniz, Ege, Marmara bölgelerinde görülür. Maki üst sınırı bölgeler arasında farklılaşabilir. Akdeniz – Ege bölgelerinde makilerin tahrip edildiği bölgelerde çıkan çalı topluluğudur. (Lavanta çiçeği, kekik otu, katran ardıç, süpürge çalısı vb garigler.)

Psödomaki (Yalancı Makiler)

Orman tahribatı sonucunda ortaya çıkan bitki türüdür. Karadeniz’de meydana gelir.

Karasal iklimin hakim olduğu yerlerde; ilkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığıyla da saranan bitki topluluğudur. Bu alanlarda yıllık yağış miktarı azdır. Bu nedenle ağaç yetişmez. Đç Anadolu, Step (Bozkırlar) Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygın biçimde görülür. Karadeniz iç kısımları, Ergene Havzası, Batı Anadolu ve Akdeniz’in iç kısımlarında da görülürler. Antropojen Bozkır Ormanların tahribatından sonra yerini alan bozkırlardır. En fazla Đç Anadolu’da görülür. Yüksek dağların üst kesimleri (orman üst sınır – kalıcı kar alt sınır arası) yetişir. Genel olarak 2000 m’den sonra başlarlar. Yılın büyük bölümü yeşil renkli kalırlar. Büyükbaş hayvancılık açısından da Çayırlar önemlidir. Doğu Karadeniz, Erzurum – Kars Bölümü, Toros Dağlarının yüksek kesimlerinde görülür. Orman Katlaşması (en alttan üstte): Geniş yapraklı orman ⇒ Karışık orman ⇒ Đğne Yapraklı Orman ⇒ Dağ Çayırı

Toprak Tipleri:

Nemli Bölge Yerli Topraklar

Tür

Toprak Tipi Terra Rossa (Kırmızı Renkli) Topraklar Kahverengi Orman Toprakları Laterit Topraklar Podzol Topraklar

Intrazonal Toprak

Taşına n Tprak

Kurak Yerli Topraklar

Tundra Topraklar Çöl Toprakları

Kestane Rengi (Bozkır) Topraklar

Çernozyomlar (Kara Topraklar) Alüvyal Topraklar Lös Topraklar Moren Topraklar Kumlu – Tüflü T. Killi Topraklar Kireçli Topraklar Tuzlu Topraklar

Özelliği Demirin oksitlenmesiyle rengi kırmızıdır. Kalkerli arazinin yoğun olduğu yerlerde sulama ile verimli hale gelen topraktır. Ormanın yoğun olduğu yerlerde bulunur. Organik madde yönünden zengindir ve verimlidir. Doğu Karadeniz’de yıkanma etkisiyle kireçsiz orman tipleri yaygındır. Rengi kiremit kırmızısı olup tarım için elverişsizdir. (Demir oksit nedeniyle) Đğne yapraklı ormanların geniş yer kapladığı, soğuk – nemli iklim bölgelerinde yaygındır ve yıkandıklarından mineral bakımından da fakirdir. Soğuk iklim kuşağı topraklarıdır.

Bulunduğu Yerler Akdeniz ikliminin etkili olduğu yerler (Güney Marmara, Ege – Akdeniz kıyıları, Güneydoğu Anadolu batı kesimi) Karadeniz Bölgesinde geniş alanda (genelde dağların denize dönük kısımları), Marmara bölgesinde ve Yıldız – Samanlı dağlarında görülür. Doğu Karadeniz bölgesinde görülür. Batı Karadeniz bölgesinde görülür.

Türkiye’de görülmez. Türkiye’de yoktur; ama iklim Şiddetli buharlaşma sonucu toprakta sert tabaka koşulları – tahribatlar sonucu giderek meydana gelir. Tarıma elverişsizdir. Renkleri bozdur. bu topraklar meydana gelebilmektedir. Ilıman kuşakta, karaların iç kesimlerindeki yarı Đç Anadolu, Doğu Anadolu, Đç Batı kurak alanların toprağıdır. Tarıma çok elverişsizdir. Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da (Daha çok tahıl tarımı yapılır.) Humus bakımından görülürler. fakir; kireç – tuz fazla. Renginden dolayı kara topraktır. Humus Erzurum – Kars Bölümü (çayırlar), bakımından çok zengindir ve verimlidir. Đklim Doğu Karadeniz Bölümü (orman üst yüzünden pek değerlendirilememektedir. Bu sınır üzerinde) bulunurlar. alanlarda büyükbaş hayvancılık yapılır. Akarsuların biriktirdiği topraklardır. Verimlidir. Deltalar, vb. Rüzgarların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Đç Anadolu bölgesinde rastlanır. Buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Ülkemizde rastlanmaz. Volkanik kül, kumların üzerinde oluşmuştur. Nevşehir – Ürgüp çevresi. Eski göl tabanlarında oluşur. Vertisol da denir. Ergene, G. Marmara, Konya çevresi (Killi) kireçtaşı üzerinde oluşan topraktır. Ege, Akdeniz, Đç – Doğu Anadolu. Eski göl tabanı – kapalı havzalarda görülür. Tuz – Burdur – Acı Gölleri, vb.

Birçok etkenli türden toprak çeşidi eklenebilir. En temelleri bu şekildedir.

27 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

28 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

D. TÜRKĐYE’DE NÜFUS VE YERLEŞME, ÇEVRE – TOPLUM 1) ÇEVRE SORUNLARI: Çevre sorunlarının üç temel nedeni: Nüfus artışı ve tüketimi, sanayileşme ve kentleşme. * Hava Kirliliği : Büyük kentler (Đstanbul, Đzmir, vb.), fabrikalar (demir – çelik, vb.), santraller (termik, vb.) ve sanayiler (çimento – azot, vb.) gibi yerlerde çok görülür. * Toprak Kirliliği : Yanlış arazi kullanımı ve erozyondan çoğu tarım toprak arazileri verimsizleşiyor. Toprağın kirlenmesi; toksit maddeler, zirai ilaçlar, kentsel atık sular, endüstriyel atıklar, radyoaktif atıklar gibi etkenlerden olmaktadır. * Su Kirliliği : Su kirliliği; evsel, endüstriyel ve tarımsal atıklardan kaynaklanır. Yer altı suları; tarımsal ilaç, gübre ve endüstriyel atıklarla kirletilmiştir. Denizlerde (Marmara Denizi, Đzmit körfezi, Đzmir körfezi, Đskenderun körfezi başta olmak üzere) ise yoğun kirlilikler görülmektedir. Doğal dengenin bozulmasına neden olacak etkenler:
Küresel ısınma – iklim değişiklikleri,
Bitki – hayvan türlerinin azalması – yok olması,
Tatlı su kaynaklarının azalması,
Doğal afetlerin artması,
Salgın hastalıkların artması,
Açlık ve kitlesel göçlerin yaşanması. Not: Akarsu ağzında deltaların oluşması, ekolojik dengeyi bozmaz. Doğal Afetlerin Sınıflandırılması Yer Kökenli Afetler • Deprem ( % 61 ) • Tsunami • Heyelan ( % 15 ) • Volkan Püskürmeleri

( % 15 ) Türkiye’deki oranı

• • • • • • • • • • •

Atmosfer Kökenli Afetler Aşırı kar Yıldırımlar Çığ ( % 1 ) Dolu Sis Kuraklık Sel – Taşkın ( % 16 ) Hortumlar Fırtınalar Kaya düşmesi ( % 4 ) Yangınlar ( % 3 )

Biyolojik Kökenli Afetler • Bulaşıcı hastalıklar • Böcek istilası

Deprem : Depremin yıkıcı etkisi; deprem şiddetine, süresine, arazi yapısına ve yapıda kullanılan malzeme ve kalitesine bağlıdır. Türkiye’de deprem riski az olan yerler; Konya – Karaman çevresi, Taşeli Platosu, Mardin Yöresi, Ergene Havzası, Doğu Karadeniz kıyıları. Volkan Püskürmeleri : Türkiye’de aktif volkan bulunmaz. Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut, Erciyes, Melendiz, Karacadağ, Karadağ ve Kula volkanları zaman zaman gaz buharı çıkarsa da püskürmezler. Tsunami : Deniz ve okyanus tabanında deprem ve volkanizmaya bağlı zemin kayması, taban çökmesi gibi olaylar sonunda oluşan uzun periyotlu dev dalgalardır. Tsunami önlenemez; ama erken uyarı ile zarar azaltılır.

29 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Kütle Hareketleri (Heyelan, Çamur Akıntıları, Kaya Düşmesi) : Heyelanı etkileyen faktörler: Eğim, iklim (bol yağış), tabakaların yapısı, duruşu ve beşeri faktörler. En çok Doğu Karadeniz bölümünde görülür. Heyelan sonucunda; Tortum ve Sera gibi göller oluşmuştur, can ve mal kaybına neden olmuştur. Heyelandan korunmak için; istinat duvarları örülür, doğal dengesi bozulan yamaçlar ağaçlandırılır ve teraslandırılır. Sel : Depremden sonra en fazla can ve mal kaybına neden olur. Meriç, Asi, Büyük Menderes gibi eğimi az olan yerlerde çok sık taşkınlar meydana gelir. Akarsuların sele karşı dayanıklıkları: Akarsuyun büyüklüğü – debisi, yer şekilleri özellikleri, arazi kullanım durumları, toprak özellikleri, bitki örtüsü – erozyona karşı tutumları, vadi eğimleri – şekli ve uzunluklarına bağlıdır. Sele karşı önlemler: Orman alanları korunmalı, çıplak yerler ağaçlandırılmalı, dik yamaçlarda tarım yapılmamalı, riskli dereler ıslah edilmeli, gözlem istasyonları konulmalı, dere yatağına suların akış hızını azaltıcı setler – göletler yapılmalı, sel riski yüksek dere – akarsu yatakları yerleşime açılmamalı, yükselti ve eğimin az olduğu yerlerdeki yerleşim alanları korumak amacıyla akarsu yatağı engellenmemelidir. Çığ : Bitki örtüsünün zayıf olduğu, dağlık alanlarda, yoğun kar yağışı sonucu yamaçlarda oluşan kar örtüsünün aşağı doğru hareket etmesidir. Bitki örtüsünün azlığı ve yer şekilleri etkilidir. En çok Doğu Anadolu, Doğu Karadeniz ve Đç Anadolu’nun doğusunda görülür. Dolu : Bulutlardaki su taneciklerinin 00C’nin altındaki sıcaklıklarda aniden donmasıyla oluşan buz taneleridir. En çok ilkbahar – yaz aylarında; Đç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde görülür. (% 46 yaz, % 45 ilkbahar, % 7 sonbahar, % 2 kış ayında görülür.) Sis : Yeryüzüne yakın yerlerde oluşan alçak bulutlardır. Kıyıdan iç bölgelere gidildikçe nemin azalmasına bağlı olarak sisli gün sayısı azalır. Farklı hava kütlelerin karşılaşmasıyla, nemli havanın dağ yamacı boyunca yükselip soğumasıyla, soğuk hava kütlesinin daha sıcak olan su yüzeyinden geçmesiyle ve havanın bulutsuz olduğu gecelerde yerin aşırı soğuması sonucu havadaki nemin soğuk yeryüzüne temas etmesiyle oluşur. Fırtınalar : Basınç farkına bağlı olarak oluşan yatay hava hareketlerinin hızlı esmesiyle oluşur. Fırtına sonucu; deniz kabarması, şiddetli sağanak yağış, sel, çığ, tipi ve heyelanlar yaşanabilir. Çok seyrekte olsa hortumlar (tornado) oluşabilir. (Doğu Akdeniz’de en çok). Yıldırım : Bulut içerisinde, iki bulut arasında ve bulutla yer arasında olan elektrik boşalmasıdır. Bulutlar arası elektrik akışına “Şimşek”, bulutla yer arasında ise “Yıldırım” denir. Bu olayla can kayıpları ve orman yangınları yaşanabilir. Kuraklık : Kuraklığın oluşum nedeni; yağış azlığı ve şiddetli buharlaşmadır. En az yağış Đç Anadolu’ya düşmesine rağmen, sıcaklığın yüksek olması ve şiddetli buharlaşmanın etkisiyle Güneydoğu Anadolu en kurak bölgedir. Karadeniz’in kıyı kesimleri dışında kalan yerlerde yazın yağışın olmaması bu mevsimde kuraklığı yaratır. Türkiye’de bazı yıllarda kuraklık şiddeti aynı olmaz. Böyle yıllarda olan etkenler: • Tarımsal verim azalır, • Sulama ve içme suyu azalır, • Tarımsal üretimde yıllar arasında büyük dalgalanmalar oluşur, • Hidroelektrik enerji üretimi azalır, • Doğal bitki örtüsü kurur, • Hayvansal verim azalır, • Orman yangınları artar.

30 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 2) TÜRKĐYE’DE NÜFUS Nüfus : Belirli bir sınırlı alanda, belirli zaman diliminde yaşayan insan sayısıdır. Türkiye’de Nüfus Artışı – Nüfus Sayımları : • 1831 – Osmanlı’da ilk nüfus sayımı: Askerlerin ve vergi yükümlülerin sayısını bulmak içindir. • 1927 – Cumhuriyet Döneminin ilk sayımı: Ülke nüfusu ≅ 13,6 milyon. Bu nüfus artışı, halkın kendi istekleri ve devletin uygulayacağı politikalarında etkisiyle yüksek hızla artmıştır. • 1935 – 1990 yılları arası: 1935’ten itibaren her 5 yılda bir sayım gerçekleştirilmiştir. • 1940 – 1945 yılları arası: II. Dünya Savaşı etkisiyle çoğu insanın silah altına alınması ile doğum oranının azalması ve sağlık – beslenme koşullarının kötü olmasıyla nüfus artış hızı en düşük seviyede olmuştur. • 1950 – 1960 yılları arası: Savaşın sona ermesiyle doğurganlık oranının artması ve gelişen sağlık koşullarının etkisiyle ölüm oranının azalması ve nüfus arttırıcı devlet politikalarının uygulanması nüfus artış hızının %0 25’in üzerine çıkmasına neden olmuştur. • 1980 ve sonrası: Kentleşme ve eğitim düzeyinin artmasına paralel olarak doğurganlık oranının azalması nüfus artış hızını azaltmıştır. Günümüzde nüfus artış hızı her geçen gün azalmaya devam etmektedir. Buna rağmen ülkemizde nüfus artış hızı dünya ortalaması ve gelişmiş ülkelerden fazladır.

Demografi: Nüfusu nitelik ve niceliklere göre inceleyen bilim dalıdır. Nüfus artışını, artışın sebeplerini, göçleri, yerleşme şekillerini ve nüfus yoğunluğunu inceler. Nüfus Artışı : Nüfus Artışı = (Doğum + Alınan Göç) – (Ölüm + Verilen Göç) Doğal Nüfus Artışı = Doğum – Ölüm Nüfus Artış Hızını Arttıran Nedenler: 1. Doğum oranlarının fazlalığı: Doğurganlık ile toplumun sosyo-ekonomik arasında ters orantı vardır. Türkiye’de en fazla Güneydoğu ve Doğu Anadolu illerindedir. (Doğu Anadolu göç vermesi nedeniyle nüfus artış hızı düşüktür. Marmara Bölgesi ise doğurganlık oranı düşük olmasına rağmen, göç almasıyla nüfus artışı en fazla olan yerdir). 2. Eğitim seviyesinin düşük olması: Sosyo-ekonomik durumla orantılıdır. Eğitim artarsa artış azalır.

31 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 3. Ölümlerin az olması: Sağlık hizmetlerinin gelişimine de bağlı olarak yaşamın artmasıyla orantılı olarak gelişir. 4. Sağlık - beslenme koşullarının iyileşmesi: Bu koşulların iyileşmesi, yaşam koşullarının iyileşmesine ve nüfusun artmasına neden olur. 5. Hatay’ın Anavatana Katılması: 1939’da anavatana katılmasıyla 208 bin kişi Türkiye nüfusuna eklenmiştir. (% 1’liğe denk gelir.) 6. Dış ülkelerden Türkiye’ye olan göçler: Özellikle Balkanlar ile Kafkaslardan gelen yaklaşık 2 milyon kişi dış göçle gelmiştir. 7. Gelenek ve görenekler, 8. Dini inanışlar. Not: 1955 – 1960 dönemi, Türkiye’de en fazla nüfus artış hızının olduğu dilimdir. (II. Dünya bitimi) Not: Gelişmiş ülkelerdeki nüfus artış hızı, gelişmemiş ülkelerden daha azdır. Nüfus Artış Hızını Azaltan Nedenler: 1. Aile planlamaları, 2. Bebek ölümlerinin fazla olması, 3. Eğitim seviyesinin yükselmesi, 4. Dışarıya göç verilmesi,

5. 6. 7. 8.

Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Olumsuz Sonuçlar: 1. Köyden kente göç artar. 2. Kişi başına gelir azalır, refah seviye düşer. 3. Kalkınma hızı azalır, işsizlik oranı artar. 4. Gelir dağılımındaki dengesizlik artar. 5. Doğal kaynakların tüketimi artar.

6. Sağlık, eğitim, altyapı hizmetleri aksar. 7. Nüfusa bağlı (demografik) yatırım artar. 8. Konuk sıkıntısı ortaya çıkar. 9. Verimli tarım alanları azalır. 10. Çevre sorunları artar.

Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Olumlu Sonuçlar: 1. Đş gücü ucuzlar. 2. Piyasa genişler. 3. Mal ve hizmete talep artar.

Doğal afetler ve salgın hastalıklar, Savaşlar ve etnik baskılar, Sanayileşme ve kadının iş hayatına atılması, Đnsan emeğine olan ihtiyacın azalması.

4. Ülke nüfusu genç ve dinamik yapı kazanır. 5. Dünya üzerinde askeri etki yaratır.

Türkiye’de Nüfus Politikaları: 1. Nüfus artış hızını arttırmaya yönelik politika (1935 – 1963 yılları arası), 2. Nüfus artış hızını azaltmaya yönelik politika (1963 – günümüze kadar), 3. Nüfusun niteliğini – niceliğini iyileştirmek amacıyla uygulanan nüfus politikası ( 1980 yılı sonrası). (Günümüzde Türkiye’nin uyguladığı politikalar arasındadır. Nüfusu istenilen seviyede tutmak için.) Türkiye’de Nüfus Dağılışını Etkileyen Faktörler:

Đklim Yükselti Su Kaynakları Yer Şekilleri Bitki Örtüsü Toprak Özelliği

Tarihi Nedenler Tarımsal Faaliyet Ulaşım Ekonomik Faaliyet Turizm

DOĞAL FAKTÖRLER En önemli doğal faktördür. Ekonomik faaliyetleri doğrudan etkiler. Yeterli miktarda yağış alan ılıman yerler, nüfusun yoğun olduğu yerlerdir. Ülkemizde nüfus, daha çok kıyı bölgelerde toplanır. Yerden yükseğe çıktıkça sıcaklık azalacağından nüfusu da etkiler. (Nüfus yukarı doğru azalır.) Hem içme suyu, hem de tarımda kullanma nedeniyle önemlidir. Yer şekillerinin sade olduğu yerlerde tarım alanların fazlalığı, ulaşımın rahatlığı gibi etkenlerden nüfus fazlalaşır. Dağlık ve engebeli alanlarda ise tam tersi etki yapar. Bitki örtüsünün yoğun olduğu (orman, vb.) yerler nüfuslanma açıdan elverişsizdir. Tarım açısından önemli olduğu için nüfusun dağılışında etkilidir. Graben ovaları aşırı nüfuslanır. BEŞERĐ FAKTÖRLER Tarihi olan kentler ilginin yoğunluğundan aşırı nüfuslanmıştır. (Đstanbul, Bursa, vb.) Tarımsal faaliyetlerin yoğun olduğu alanlarda nüfus fazladır. (Çukurova, Güney Marmara, vb.) Yer şekillerinin uygun olduğu alanlarda ulaşımın gelişmesiyle nüfus miktarında artış olmuştur. Sanayi, ticaret, madenciliğin geliştiği yerlerde nüfus fazladır. (Sanayi: Bursa, Đzmir; Ticaret: Đstanbul, Adana; Madencilik: Zonguldak, Elbistan.) Türkiye’de özellikle kıyı turizmi geliştiği için buralar aşırı nüfuslanır. Kuşadası, Marmaris, Antalya, Alanya, Bodrum, Manavgat, vb.

32 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

Sık Nüfuslu Alanlar • Karadeniz Kıyıları, • Adana Çevresi, • Çatalca – Kocaeli, • Gaziantep Çevresi • Güney Marmara, • Yukarı Sakarya • Ege Kıyıları.

Seyrek Nüfuslu Alanlar • Doğu Karadeniz Đç Kesim • Menteşe Yöresi • Sinop – Kastamonu, • Teke – Taşeli Platosu, • Yıldız Dağları, • Tuz Gölü Çevresi • Biga Yarımadası • Hakkari Çevresi

2000 yılına göre Türkiye’de nüfus artış hızı: Marmara (% 26,69), Güneydoğu (% 24,79), Akdeniz (% 21,43), Ege (% 16,29), Đç Anadolu (% 15,78), Doğu Anadolu (% 13,75), Karadeniz (% 3,65). Türkiye’de nüfus miktarları sıralaması: (En fazladan en aza doğru) Marmara – Đç Anadolu – Ege – Akdeniz – Karadeniz – Güneydoğu Anadolu – Doğu Anadolu Nüfus Yoğunluğu

:

1) Aritmetik Nüfus Yoğunluğu : Bir bölgenin toplam nüfusun, o bölgenin yüz ölçümüne bölünmesiyle elde edilir. Aritmetik Nüfus Toplam Nüfus (kişi / km2) = Yogunlugu Yüzölçümü

Türkiye’de aritmetik nüfus yoğunluğu sıralaması: (En fazladan en aza doğru) (kişi / km2) Marmara – Güneydoğu Anadolu – Ege – Đç Anadolu – Akdeniz – Karadeniz – Doğu Anadolu 2009 verilerine göre Türkiye’de km2’ye 94 kişi düşmektedir.

33 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 2) Tarımsal Nüfus Yoğunluğu : Bir bölgenin tarımla uğraşan nüfusun, o bölgenin tarım arazisine bölünmesiyle elde edilir. Tarimsal Nüfus Tarimla Ugrasan Kisi (kişi / km2) = Yogunlugu Tarim Arazisi

Türkiye’de tarımsal nüfus yoğunluğu sıralaması: (En fazladan en aza doğru) (kişi / km2) Doğu Anadolu – Karadeniz – Ege – Akdeniz – Marmara – Güneydoğu Anadolu – Đç Anadolu Türkiye’de yeryüzü şekillerinin engebeli olduğu yerlerde (tarım alanları dar), tarımsal nüfus yoğunluğu fazladır. Türkiye’de Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu ve Hakkâri Bölümlerinde tarımsal nüfus yoğunluğu fazladır. Đç ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ise azdır. 3) Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu : Bir bölgenin toplam nüfusun, o bölgenin tarım arazisine bölünmesiyle elde edilir. Fizyolojik Nüfus Toplam Nufus (kişi / km2) = Yogunlugu Tarim Arazisi Türkiye’de fizyolojik nüfus yoğunluğu sıralaması: (En fazladan en aza doğru) (kişi / km2) Marmara – Güneydoğu Anadolu – Ege – Akdeniz – Doğu Anadolu – Karadeniz – Đç Anadolu Bir bölgede aritmetik nüfus yoğunluğu ile fizyolojik nüfus yoğunluğu arasındaki farkın fazla olması, o bölgede engebenin fazla, tarım alanlarının az olduğunu gösterir. Türkiye Nüfusunun Özellikleri : Nüfusun yapısını; yaş, cinsiyet, yerleşme, eğitim, iş, gelir düzeyi, medeni hali, vb. oluşturur. 1) Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı :

Genç nüfus (0 – 14 yaş arası; bakıma muhtaçtır), Olgun nüfus (15 – 64 yaş arası), Yaşlı nüfus (65 yaş ve üstü nüfus) olarak gruplanır. Türkiye genel olarak genç ve dinamik bir nüfus yapısına sahiptir. Bir ülkenin nüfus piramidinden yararlanarak; toplam nüfusu, nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı, ülkenin gelişmişlik düzeyi ve nüfusun cinsiyet oranları gibi bilgiler elde edilir.

Türkiye’de günümüzde nüfusun arttığı, doğurganlık oranının azalmasıyla piramit tabanının giderek daraldığı ve yaşlı nüfusun toplamdaki payının arttığı gözlenmiştir. (Gelişmişliğe doğru kaymaktadır.)

34 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 2) Nüfusunun Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı : Nüfustaki cinsiyet oranlarını savaş ve göçler etkiler. Savaşlarda erkek nüfusunun ölmesinden ötürü kadın nüfus oranı daha fazladır. Göçlere daha çok erkeklerin katılmasından dolayı göç alan bölge ve kentlerde (Đstanbul, Bursa, vb.) erkek, göç veren bölge ve kentlerde (Muş, Bingöl, vb.) ise kadın nüfus oranı daha fazladır. 3) Nüfusunun Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı

:

Kalkınmanın temelinde yetişmiş insan gücü vardır. Sanayide ileri gitmiş ülkelerde nüfusun eğitim durumu yüksektir. Türkiye’de okuryazar 1930’da % 20 iken; 2000 yılında % 87’i geçmiştir. Marmara, Đç Anadolu ve Ege’de okuma-yazma oranı, Türkiye ortalamasının üzerinde iken; Güneydoğu, Doğu Anadolu ve Karadeniz okuma – yazma oranının en düşük olduğu bölgelerimizdir. Erkeklerde % 94, kadınlarda % 80 oranında okuryazarlar bulunmaktadır. 4) Aktif Nüfus ve Sektörel Dağılımı : 15 – 64 yaş arasındaki nüfus çalışma çağındaki nüfus olarak kabul edilir. Fiilen iş piyasasına emeğini sunan nüfusa “Aktif Nüfus (Çalışan)” denir.

Gelişmiş ülkelerde iş imkânlarının fazla olmasından ötürü işsizlik oranı az, gelişmemiş ülkelerde ise daha fazladır. Gelişmiş ülkelerde sanayi ve hizmet alanında çalışan nüfus fazla, tarımda az; gelişmemiş ülkelerde ise bunun tam tersidir. Türkiye’de aktif nüfus % 55,2’dir. Aktif nüfus içinde % 64,4’ü erkek, % 35,6’sı kadın’dır. Aktif nüfusun % 34,8’i tarım, % 46,9’u hizmet, % 18,3’ü ise sanayi sektöründe çalışıyor. Tarımla uğraşanlar daha çok kırsal kesimde ve daha çok Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerinde; hizmetle uğraşanlar genellikle Đstanbul, Ankara, Đzmir gibi büyük kentlerde; sanayi sektöründe çalışanlar ise Đstanbul, Đzmit, Đzmir gibi sanayi kent çevrelerinde toplanmıştır. 5) Kırsal – Kentsel Nüfusa Göre Dağılımı : Gelişmiş ülkelerde, kentsel nüfus oranı fazla, kırsal nüfus oranı azdır (Đş imkânlarından). Az gelişmiş ülkelerde bunun tam tersidir ve büyük kısmı tarım sektöründe çalışır. 1927’den 1980’e kadar kırsal nüfus fazla, 1983’te kırsal-kent nüfus eşitlendi,1983’ten sonra da kent nüfusu göçlerle devamlı artış göstermiştir. Kentsel nüfus en fazla Marmara, en düşük olan ise Karadeniz Bölgesi’dir. Karadeniz’de nüfusun % 51’i kırsal kesimde yaşamaktadır. Đstanbul % 99’luk şehirleşme oranı ile kentsel nüfus oranı en fazla olan ilimiz iken Ardahan ve Bartın ise şehirleşme oranı en düşük olan illerimizdir. Bölge Adı 1 Marmara 2 Đç Anadolu 4 Ege 5 Akdeniz

Kentsel Nüfus 13.730.962 8.039.036 5.495.575 5.204.203

Oranı (%) 79 69.2 61.4 59.7

Bölge Adı 3 Güneydoğu Anadolu 7 Karadeniz 6 Doğu Anadolu TOPLAM

Kentsel Nüfus 4.143.136 4.137.466 3.255.896 44.006.274

Oranı (%) 62.6 49 53 64.9

35 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Aktif nüfus oranının azalmasında etkili olanlar: Yurt dışına yaşanan göçler, Đşsizlik oranının yüksek olması, Öğrenci sayısının artması ve öğrenim süresinin uzaması, Askerlik süresinin uzun olması, Tarımda makine kullanımının artması sonucu kırsal kesimde iş olanaklarının azalması, Kadınların iş gücüne katılım oranının düşük olması 3) TÜRKĐYE’DE GÖÇLER Đnsanların geçici veya sürekli olarak yer değiştirmesine “GÖÇ” denir. Göçlerin en önemli sebebi ekonomik etmenlerdir.

Süre Bakımından Göçler Yaşamını gittiği yerde devam ettiriyorsa “sürekli göç”, belirli bir süre devam ettiriyor ve genelde işgücüne dayalı oluyorsa “mevsimlik göç” denir. Mevsimlik Sürekli Göç Göç *Tarım *Turizm *Đnşaat *Yaylacılık

Kalıcı Göçler

Türkiye’de Göçler Gidilen Yer Bakımından Zorunlu ve Gönüllü Göçler Göçler Ülke sınırları içinde yapılıyorsa “iç göç”, ülke sınırları dışında yapılıyorsa “dış göç” denir. Đç Göç

Kırdan şehre, Ülkeler şehirden şehre, kırdan arası yapılan kıra, şehirden göçler kıra doğru.

Đç Göçün Nedenleri Kırsal Kesimde; Nüfus artış hızının fazla olması Tarım alanlarının az olması Tarım alanların miras yoluyla bölünmesi Tarımda makineleşmeyle kırsal kesimde işsizliğin artması, Đş olanakların yetersiz kalması, Eğitim ve sağlık koşullarının yetersizliği, Kan davası, güvenlik probleminin olması, Kentlerde; Sanayinin gelişmesi, Eğitim – sağlık hizmetinin yaygın olması, Hayat standartlarının yüksek olması Dış Göçler - Faktörler Ekonomik sıkıntılar Savaşlar Mübadele Eğitim görmek Đsyanlar

Dış Göç

Đnsanların kendi isteğiyle daha iyi koşullarda yaşamak için yaptıkları göçler “gönüllü göç”, savaş, siyasi baskı, terör, vb. gibi nedenlerle insanların yaşadıkları yerleri terk etmeye zorlanması sonucu yaşanan göçlere “zorunlu göç” denir.

Mübadele Göçleri

Ülkeler arasındaki karşılıklı anlaşmalarla yapılan nüfus değişimine mübadele göçü denir. I. Dünya Savaşı sonrasında Lozan antlaşması ile Türkiye ile Yunanistan arasında böyle bir göç yaşanmıştır.

Đç Göçün Sonuçları  Düzensiz – çarpık kentleşme,  Konut sıkıntısı,  Kira ücretlerinde artış,  Ev fiyatlarında artış,  Ulaşım problemleri,  Eğitim – sağlık hizmetlerinde aksama,  Çevre kirliliği,  Nüfusun dağılışında dengesizlik,  Altyapı yetersizliği,  Kişi başı gelirde azalma,  Đşsizlik oranında artış,  Sanayi tesislerinin kent içinde kalması,  Kültürel – sosyal çatışmalarda artış En çok göç veren bölgeler

Alınacak Tedbirler

 Doğu Anadolu Bölgesi  Güneydoğu Anadolu Bölgesi  Karadeniz Bölgesi

 Marmara Bölgesi  Ege Bölgesi  Đç Anadolu Bölgesi

 Kırsal alandaki ekonomik çeşitlilik arttırılmalı,  Kırsal alandaki sağlık, eğitim, ulaşım hizmetleri geliştirilmeli,  Sulu tarım alanları yaygınlaştırılmalı,  Çiftçiler krediyle desteklenmeli,  Besi (ahır) hayvancılığı yaygınlaştırılmalı,  Sosyal – kültürel faaliyetler yaygınlaştırılmalı,  Güvenlik sorunu olan yerlerde asayişleri sağlanmalı. En çok göç alan bölgeler

Beyin Göçü: Geri kalmış ülkelerdeki nitelikli ve alanında iyi eğitim almış insanların gelişmiş ülkelere yaptıkları göçtür. Ülkemizden ABD ve Avrupa’ya pek çok beyin göçleri olmaktadır. Beyin göçünün nedenleri: 1. Bilimsel araştırmalara önem verilmemesi, 2. Çalışma koşullarının kötü ve ücretlerin düşük olması, 3. Üniversitelerin nitelik bakımından yetersizliği.

36 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 4) TÜRKĐYE’DE YERLEŞMELER Đnsanların bir yerde geçici veya sürekli olarak kalmalarıdır. Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler: a) Doğal Faktörler : Đklim (sıcaklık, nem, yağış); Yer Şekilleri (Yükselti, Eğim, Bakı, Dağlar ve Uzanışı); Toprak Verimi; Su Durumu; Bitki Örtüsü (ormanlık, vb.). b) Beşeri – Ekonomik Faktörler : Tarım, Sanayi, Ticaret, Turizm, Ulaşım, Yer altı Kaynakları. YERLEŞME ŞEKĐLLERĐ KIR YERLEŞMELERĐ Dokusuna Göre Kır Köy Yerleşmeleri Yerleşmeleri ⇓⇓ Devamlı Yerleşmeler Toplu Dağınık Mahalle Yerleşmeler Yerleşmeler Mezra Divan Çiftlik

Küçük Şehirler Nüfus < 100.000 10.000 Rusya > Đngiltere > Bulgaristan > Hollanda > Đran > Fransa > Ukrayna > ABD Türkiye’den En Çok Turistin Gittiği Ülkeler: ABD > Almanya > Fransa > Suudi Arabistan > KKTC Türkiye Turizm Gelirlerinin Bölgelere Göre Dağılımı: Marmara (% 46), Ege (% 25), Akdeniz (% 13), Đç Anadolu (% 10), Diğerleri (% 4) 1) Yaz Turizmi : Akdeniz (Antalya), Ege (Kıyı Ege), Marmara (Güney Marmara) ve Karadeniz (Orta) bölgeleri ince kumlu ve deniz suyu sıcaklıkların uygun olduğu yerlerdir. Önemli turizm merkezleri: Antalya (Fethiye, Kaş, Alanya, Side, Kemer, Finike); Muğla (Bodrum, Marmaris, Gökova, Datça); Aydın (Didim, Kuşadası); Đzmir (Foça, Çeşme, Alaçatı); Balıkesir (Ayvalık, Erdek). 2) Yat Turizmi : Akdeniz – Ege kıyıları: Đzmir, Bodrum, Kuşadası, Antalya, Marmaris, Çeşme, Datça, Kaş, Finike…

72 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 3) Akarsu - Göl Turizmi: Hızlı akan nehirlerde rafting, kano ve nehir kayağı sporları yapılır. Raftinge uygun yerler: Çoruh, Köprü çayı, Manavgat, Göksu, Fırat, Fırtına deresi, Dicle… Bazı çağlayanlarımız; Manavgat (Antalya), Tortum (Erzurum), Gürpınar (Malatya), Muradiye (Van), Yediköprü (Karaman), Sızır (Sivas)… Kuş türlerini barındıran Gediz deltası ve Manyas Gölü; doğal güzelliklerin olduğu Abant, Uzungöller, Đznik… bir çok göller de turizm faaliyetleri için önemlidir. 4) Sağlık Turizmi : Termal kaynaklar (su banyosu, çamur banyosu, kaplıca, içmece…) içinde farklı mineralleri barındırması ve hastalıkların birçoğuna yardım etmesiyle sağlık turizmine etkisi fazladır. Fay hatlarına yakın yerlerde bulunur. Önemli merkezleri; Đzmir, Afyon, Aydın, Balıkesir, Yalova, Ankara, Çanakkale, Bursa, Sivas, Diyarbakır, Manisa, Amasya, Sakarya, Bolu, Denizli ili kaplıcalarıdır. 5) Yer Şekilleri : Karstik oluşumlu mağaralar: Antalya (Yerköprü, Dim, Damlataşı, Zeytintaşı, Karain), Burdur (Đnsuyu), Isparta (Pınar gözü, Öküzini, Kadınini), Mersin (Cennet – Cehennem mağarası), Travertenler: Denizli (Pamukkale), Elmalı, Korkuteli, Tefenni, Taşeli Platosu, Volkanik Araziler: Peribacaları (Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos), Ihlara, Kaymaklı… 6) Kış Turizmi : Potansiyeli en yüksek Doğu Anadolu kısmıdır. Kış turizm merkezleri; * Doğu Anadolu : Kars (Sarıkamış), Erzurum (Palandöken), : Kastamonu (Ilgaz), Bolu (Kartalkaya), Gümüşhane (Zigana), * Karadeniz * Đç Anadolu : Kayseri (Erciyes), Aksaray (Hasan Dağı), : Antalya (Akdağ, Beydağı), Isparta (Davraz), * Akdeniz : Bursa (Uludağ) * Marmara 7) Yayla Turizmi: Kısa süreli konaklanan, yüksek yerlerde yapılan doğayla iç içe turizm etkinliğidir. Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde yaygındır. En uzu süren bölge Akdeniz’dir. Önemli yaylalarımız: Artvin (Kaçkar, Kafkasör), Trabzon (Maçka, Araklı, Akçaabat), Rize (Anzer, Ayder), Akdeniz’de (Tekir Yaylası), diğer bölgelerde yeşil alanlarda da yapılabilmektedir. 8) Đnanç – Dini Nitelikli Turizm: Dini nitelikli önemli merkezler: Đzmir (Selçuk Meryem Ana evi), Hatay (St. Piere Anıt Müzesi), Antalya (Demre St. Nicola kilisesi), Trabzon (kaya kiliseler, Sümela manastırı), bazı illerde türbe – cami gibi islamiyete dayalı eserler. 9) Arkeolojik Eserler Turizmi : Tarih öncesi dönemden beri birçok yerde bulunan antik kent, tapınak, saray, kale, vb birçok eserler bulunmaktadır. Önemli tarihi eserler: Đzmir (Efes Antik Kenti, Zeus tapınağı, Serapis tapınağı), Aydın (Apollon tapınağı, Afrodisias, Milet kent limanı, Manisa (Sardes), Çanakkale (Truva atı), Antalya (Perge kenti, Aspendos antik anfi tiyatrosu, Patara antik liman kenti, Side antik kent), Batman (Hasankeyf kent), Adıyaman (Nemrut Dağı kafa heykelleri), Çorum (Alacahöyük, Hattuşaş kenti), Konya (Çatalhöyük), Kayseri (Kültepe kenti), Ankara (Gordion kent), Gaziantep (Zeugma merkezi), Ağrı (Đshak Paşa Sarayı), Ürgüp (Derinkuyu Yer kent)… 10) Botanik Turizmi: Ülkemiz bitki çeşitliliği yönünden zengindir. Belli bir bölgede yetişen bitkiler açısından ülkemiz birçok ülkenin önündedir. Bu durum turistik potansiyel yaratmaktadır. 11) Mağara Turizmi: Ülkemizin % 40’ı mağaradır. En uzun mağara, Isparta (Pınargözü Mağarası – 16 km); en derin mağara, Mersin (Peynirlikönü Mağarası – 1450 m)’dir. En önemli mağaralar: Antalya (Damlataş, Karain, Dim, Zeytintaşı); Denizli (Kaklık), Burdur (Đnsuyu)’dur. 12) Kongre Turizmi: En fazla gelişen yerler; Đstanbul, Đzmir, Antalya (1.sınıf oteller, tesis zenginlikleri açıdan). Kongre ve fuar turizminin en fazla geliştiği bölge, Marmara’dır.

73 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

74 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

F. TÜRKĐYE’NĐN COĞRAFĐ BÖLGELERĐ

75 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

76 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 1. KARADENĐZ BÖLGESĐ Batı Karadeniz

Orta Karadeniz

Doğu Karadeniz

• Bölümün ortalama yükseltisi 2000 m. • Bölümün en soğuk bölümüdür. (Balkanlardan gelen havaya açık olması) • 1000 m ve üstünde yağış alır. • Türkiye’nin en fazla ormanının olduğu yerdir. Ahşap evler yaygındır. • Temel geçim kaynağı; madencilik ve endüstridir. • Sanayinin en geliştiği bölümdür. Taş kömürü tamamen buradan çıkartılır. Karabük – Ereğli Demir-Çelik fabrikaları, Taşköprü – Çaycuma kâğıt fabrikaları, Sinop Cam fabrikası, Kastamonu şeker fabrikası en önemlileridir. • Dağlar kıyıyla paralel uzanır ve yükseltileri fazladır. Kıyı kesimlerinde yağış bu denli yüksek düşmektedir. • En önemli tarım ürünleri; fındık, keten – kenevir, şeker pancarı, pirinç ve patatestir. • Orman endüstrisi ve kâğıt sanayinin en fazla geliştiği yerdir.

• Bölgenin en sade ve yükseltisi en az bölümdür. Bu nedenle; kıyıdaki etki iç bölgelere kadar girmiştir, tarım alanları geniştir, nüfus düzenli yayılmıştır. • Yağış miktarı diğer bölümlere göre daha azdır. • En önemli tarım ürünleri; tütün, şeker pancarı, soya fasülyesi, elma, pirinç, buğday, mısır’dır. • Bölüm ekonomisi tarıma daha çok dayanır. • Bölgenin en az ormanına sahiptir. • Temel geçim kaynağı tarımdır. • Ulaşım ağının en fazla geliştiği yerdir. • Çarşamba, Çorum, Amasya ve Turhal’da Şeker fabrikaları; Tokat ve Samsun’da sigara fabrikaları, Samsun’da bakır işletmeleri bulunur.

• En dağlık – en yüksek bölümdür. Doğu Karadeniz dağları, kıyıya paralel uzanır ve bütün bir kıyıyı kaplayarak iç ile kıyı arasında farklılıklar olmasını sağlar. • En fazla yağış Rize (2400 m)’dir. • Bulutlanma ve nemin en fazla olduğu yerdir. Güneşlenme süresi de en azdır. • Kırsal nüfus oranı en yüksektir. Dağınık yerleşme tipi görülür. • En fazla göç veren bölgedir. • Çay, fındık tarımı en fazla bölümdür. • Tarımsal nüfus yoğunluğu en fazladır. • Yaylacılık ve büyükbaş hayvancılık en fazla gelişmiştir. • Bakır rezervinin en fazla olduğu kısımdır. • En fazla heyelanın olduğu yerdir. • Bölgenin yıllık sıcaklık farkı en azdır. • Bölgede sanayinin en az geliştiği yerdir. • Eğimin en fazla olduğu yerdir. • Balıkçılık çok gelişmiştir. (Geçim kaynağı)

KARADENĐZ BÖLGESĐ EN’LERĐ • Kırsal nüfus oranı en fazladır. • Oldukça engebeli bir bölgedir. • Doğu – batı yönlü en geniş bölgedir. Bu nedenle yerel saat • Taş kömürünün çıkarıldığı tek bölgedir. farkı en fazladır. • Çay, fındık, kivi ve kenevir üretiminde ilk sıradadır. • En fazla heyelanın olduğu bölgedir. • Nem, yağışlılık ve bulutluluk oranı en fazla bölgedir. • Yıllık sıcaklık farkı en az bölgedir. • Orman bakımından en zengin bölgedir. • Kimyasal çözülme en fazla, fiziksel çözülme en az bölgedir. • Yağış rejimi en düzenli bölgedir. • Gölge boyu uzunluğu en fazla bölgedir. • En fazla falezli kıyılar (Doğu Karadeniz) bu bölgededir. • Nadasa bırakılan alanların en az olduğu bölgedir. • Balıkçılığın en fazla yapıldığı bölgedir. • Dağınık yerleşmelerin en fazla olduğu bölgedir. • Şehirleri küçük; ama sayı olarak en fazla bölgedir. • Gece – gündüz sürelerinin en fazla olduğu bölgedir. • Dört mevsim yağış alır ve pamuk, buğday gibi ürünler yetişmez. • Bakır madeninin en fazla olduğu bölümdür. • Kereste fabrikalarının en çok olduğu bölümdür. • Aritmetik nüfus yoğunluğu, ortalamanın altındadır. • Taş kömürüyle çalışan tek santralin olduğu bölgedir. KARADENĐZ BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ Küre, Bolu, Ilgaz, Köroğlu, Canik, Giresun, Rize, Kaçkar, Mescit, Çimen, Kop, Akdağ, Yalnızçam Dağları Dağlar Kızılırmak (Gökırmak, Devrez), Yeşilırmak (Kelkit, Çekerek), Sakarya, Bartın, Kelkit, Filyos (Yenice), Harşit, Çoruh Akarsular Bafra Deltası, Çarşamba Deltası, Suluova, Taşova, Erbaa-Niksar Ovası, Bolu-Düzce Ovaları, Amasya Ovası, Tokat Ovalar Ovası, Çorum Ovası, Kazova, Taşova, Tosya Ovası Kaçkar (Buzul); Sera, Tortum, Abant, Yedigöller, Zinav, Sülük (Heyelan Set Gölü); Baraj gölleri Göller Ereğli, Zonguldak, Sinop, Samsun, Giresun, Trabzon, Hopa Limanlar Bolu, Ecevit, Ilgaz, Zigana, Kop Geçitleri Geçitler Karadeniz Đklimi (Orta Karadeniz ve diğer bölgelerin iç kısımları dışındaki alanlar); Karasal Đklim (Geri kalan yerler) Đklim Kıyıdan; 0 – 800 m arası yayvan yaprak, 1500 – 2000 m arası iğne yapraklı ağaç, 2000 m ve üzeri dağ çayırlar görülür. Bitki Örtüsü En fazla ormana (% 32) sahiptir. (Batı Karadeniz). Bitki örtüsü geneli gürdür. (Batı Karadeniz): Bolu, Bartın, Zonguldak, Kastamonu, Sinop, Düzce, Karabük; (Orta Karadeniz): Tokat, Çorum, Đller Amasya, Samsun, Ordu; (Doğu Karadeniz): Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Gümüşhane, Bayburt. Dağınık yerleşme, kıyı bölgelerde; toplu yerleşme, iç bölgelerde görülür. Nüfus kıyıdaki ovalarda toplanmıştır. Nüfus-Yerleşme Şehirleşme oranı düşük, en çok göç verir. Fındık (Trabzon, Ordu, Giresun), Çay (Giresun – Gürcistan arası bölge), Tütün (Orta Karadeniz), Mısır (Tüm kıyıda), Keten-Kenevir (Kastamonu, Sinop, Zonguldak), Pirinç (Kastamonu, Sinop, Tokat, Tosya, Amasya, Samsun, Boyabat), Tarım Elma (Amasya çevresi), Kivi (Rize), Zeytin (Çoruh vadisi, Artvin), Turunçgil (Rize çevresi), Sebze (Bölge ovalar) Büyükbaş hayvancılık yaygındır. (2. Sırada Türkiye geneli). Đç kesimlerdeki ovalarda küçükbaş hayvancılık yapılır. Hayvancılık Arıcılık da görülür (Rize – Anzer balı). Demir – Çelik (Karabük, Ereğli), Bakır Đşletmesi (Samsun), Şeker fabrikası (Kastamonu, Amasya, Turhal), Tütün (Samsun, Tokat), Çay (Rize, Trabzon), Kâğıt fabrikası (Giresun, Kastamonu), Kereste fabrikası (Zonguldak, Düzce, Endüstri Bartın), Cam sanayi (Sinop) Taşkömürü (Zonguldak – Ereğli), Bakır (Küre-Kastamonu, Murgul-Artvin, Rize), Linyit (Amasya, Samsun), Manganez Maden-Enerji (Trabzon, Kastamonu, Artvin), Termik Santrali (Çatalağzı – Zonguldak) Yayla turizmi gelişmiştir. Bolu – Kartalkaya kış turizmi yapılır. Abant – Yedigöller çevresi sayfiye yeridir. Düzce ve Turizm Kızılcahamam kaplıcaları vardır. Safranbolu, Cilde, Trabzon, Amasra ve Sinop’ta tarihi eserler vardır. Doğu – Batı Karadeniz’de ahşap evler; Orta Karadeniz’de kerpiç ve hımış evler yaygındır. Ev Yapısı Kireçsiz topraklar yaygındır.

77 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

78 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 2. MARMARA BÖLGESĐ Çatalca – Kocaeli B. • Deniz seviyesine yakın, sade ve plato görünümdedir. • Türkiye’nin en fazla nüfusu olduğu bölümdür. • Kentleşme en fazladır. • Aritmetik nüfus yoğunluğu en fazladır. • Sanayi – hizmet sektöründe çalışan nüfusun en fazla olduğu bölümdür. • Ulaşımın, sanayinin, ticaretin en çok geliştiği bölümdür. • En fazla göç alan bölümdür. • En çok enerji tüketen bölümdür. • Kişi başına düşen milli gelirin en fazla olduğu bölümdür. • Kuzeyde Karadeniz iklimi, güneyde Akdeniz iklimi görülür.

Yıldız Dağları Bölümü • Engebe ve yükseltinin en fazla olduğu bölümdür. • Tarım alanlarının en az olduğu bölümdür. • Yağış miktarının en fazla olduğu bölümdür. • Ormanların en fazla yer kapladığı bölümdür. • Bölümün geçim kaynağı; ormancılık, hayvancılıktır. • En az nüfusun olduğu bölümdür. • Kentleşmenin en az olduğu bölümdür. • Ulaşımın en az geliştiği bölümdür. • Karadeniz iklimi görülür. • Yoğun göç verir. • Hamitabat’ta doğalgaz çıkarılır. • Bölgenin en tenha yeridir.

Ergene Bölümü

Güney Marmara B.

• Engebesi oldukça azdır. • Step ikliminin özellikleri görülür. • En az deprem riski görülür. • Yağışın en az olduğu bölümdür. • Kış sıcaklıkların en düşük olduğu bölümdür. • Antropojen bozkırların en fazla görüldüğü bölümdür (Türkiye’de). • Tarım alanları geniştir. • Ergene çayının su toplama havzasıdır. • En önemli tarım ürünleri; ayçiçeği, pirinç, üzüm, buğday, susam, şeker pancarı. • Şeker fabrikaları (Alpullu), şarap-rakı fabrikaları (Tekirdağ), dokuma endüstrisi (Çerkezköy) bulunur. • Asya’yı Avrupa’ya bağlayan yollar geçer.

• Bölgenin en büyük bölümüdür. • Tarım alanlarının en geniş olduğu kısımdır. • Konserveciliğin en fazla geliştiği bölümdür. • Đpek böcekçiliğin en fazla geliştiği yerdir. • En fazla bor mineralleri çıkarılır. Diğer önemli madenleri; mermer, linyit, demirdir. • Tektonik göllerin en fazla olduğu bölümdür. • Büyük kesimde Akdeniz iklimi görülür. Ovalık alanlar geniş yer kaplar. • Küçükbaş mera hayvancılığı yoğundur. • Otomotiv – dokuma sanayi (Bursa), yağ sanayi (Balıkesir, Gemlik), konserve (Bursa, Balıkesir, Çanakkale), şeker (Susurluk), kâğıt (Balıkesir), bor (Susurluk), porselen – seramik (Bozüyük – Çanakkale) fabrikaları vardır.

MARMARA BÖLGESĐ EN’LERĐ • Ayçiçeğin en fazla üretildiği bölgedir. • Ortalama yükseltisi en az olan bölgedir. • Hidroelektrik enerji potansiyeli en düşük bölgedir. • Yayla turizmi yoktur. • En çok enerji tüketen bölgedir. • Đklimi en fazla çeşitlilik gösteren bölgedir. • Ulaşım ve ticaretin en fazla geliştiği bölgedir. • Fizyolojik nüfus yoğunluğu en fazla bölgedir. • Dünya’nın en zengin bor yatakları Bursa ve Susurluk’ta • Đstanbul, en büyük ithalat limanıdır. • En fazla nüfuslanmış, en fazla göç alan bölgedir. bulunur. • Đpek böcekçiliği ve kümes hayvancılığının en fazla yapıldığı • Nüfus yoğunluğu en fazladır. bölgedir. • Kıyı set göllerinin en fazla bulunduğu bölgedir. • Kentleşme oranının en yüksek olduğu bölgedir. • Doğum oranı en az bölgedir. • Okur – yazar oranı en yüksek bölgedir. • Kişi başına düşen gelir en fazla olan bölgedir. • Orman alanı bakımından 3. sıradadır. • Volframın en fazla bulunduğu bölgedir. • Balıkçılık bakımından Ege ve Akdeniz’den önce gelir. • Sanayi gelirlerinin en fazla olduğu bölümdür. • Merinos koyunlarının en çok beslendiği bölgedir. • Doğalgazla çalışan santrallerin en fazla olduğu bölümdür. • Gerçek ve indirgenmiş sıcaklıklar arasındaki farkın en az • Yeşil renk ve tonlarının en çok olduğu bölgedir (haritada). olduğu bölümdür. • Akarsuların kirlilik oranının en fazla olduğu bölümdür. • Ekili – dikili arazi oranı en fazla bölgedir. • Turizm geliri en fazla olduğu bölümdür. • Bitki örtüsü, tarım ürünü çeşidi en fazla olan bölgedir. • Çevre sorunlarının en fazla yaşandığı bölgedir. MARMARA BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ Uludağ, Yıldız Dağları, Tekirdağ, Samanlı Dağları, Koru Dağı, Işıklar Dağı, Biga Dağı, Kaz Dağı Dağlar Meriç, Ergene, Susurluk, Kocaçay, Gönen çayı, Nilüfer çayı, Sakarya nehri. Akarsular Ergene, Uzunköprü, Adapazarı, Bursa, Đnegöl, Karacabey, Balıkesir, Gönen, Pamukova, Susurluk, Ezine Ovaları Ovalar Đznik Gölü, Kuş Gölü, Sapanca, Ulubat Gölleri (tektonik), Durusu (Terkos), B. Çekmece, K. Çekmece gölleri (kıyı set Göller gölü), Manyas Gölü Đstanbul, Đzmit, Bandırma, Çanakkale limanları Limanlar Akdeniz Đklimi (Ege-Marmara kıyıları); Karadeniz iklimi (Karadeniz kıyıları); Karasal iklim (Trakya bölgesi) Đklim Maki (Ege-Marmara kıyıları); Ormanlar (Çatalca-Kocaeli, Yıldız dağları), Antropojen Bozkır (Ergene bölümü) Bitki Örtüsü Kırklareli (Yıldız Dağları), Edirne, Tekirdağ (Ergene Bölümü), Đstanbul, Đzmit, Adapazarı (Çatalca-Kocaeli), Bursa, Đller Balıkesir, Çanakkale, Bilecik, Yalova (Güney Marmara Bölümü) Kapıdağ (Tombolo), Çatalca, Kocaeli, Armutlu, Biga ve Gelibolu Yarımadaları Yarımadalar Türkiye nüfusunun % 25’ine sahiptir. Seyrek nüfuslu yerler; yıldız dağları bölümü, Çanakkale çevresi ve Trakya içleri; Nüfus-Yerleşme sık nüfuslu yerler; Çatalca-Kocaeli ile Güney Marmara bölümüdür. Ayçiçeği (Ergene), Zeytin (Ayvalık, Edremit, Gemlik çevresi), Pamuk (Balıkesir), Şekerpancarı (Adapazarı, Trakya), Buğday (Ergene, Doğu Marmara), Pirinç (Ergene, Meriç havzası), Mısır (Doğu Marmara, Trakya), Tütün (Adapazarı Tarım Ovası), Fındık (Güney-Doğu Marmara), Kiraz (Adapazarı), Şeftali (Bursa), Üzüm (Tekirdağ) Ahır, kümes hayvancılığı, ipek böcekçiliği, arıcılık, balıkçılık, mera hayvancılığı, merinos koyun… Hayvancılık Dokuma, Kâğıt, Petro-kimya, Đlaç, Çimento, Seramik, Şeker, Şarap-rakı, suni ipek, suni gübre fabrikaları var. Endüstri Linyit (Trakya, Güney Marmara (Çan)); Bor (Bursa, Susurluk, Bigadiç), Doğalgaz (Hamitabat), Volfram (Bursa), Maden-Enerji Mermer (Bilecik, Marmara Adası), Demir (Sakarya, Balıkesir), Bakır-kurşun (Çanakkale), Çinko-Cıva (Balıkesir). Uludağ (kış turizmi), kıyılarda yaz turizmi, Manyas gölü (kuş cenneti), Bursa-Yalova kaplıcalar, tarihi eserler… Turizm

79 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

80 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 3. EGE BÖLGESĐ KIYI EGE BÖLÜMÜ

ĐÇ BATI ANADOLU BÖLÜMÜ

• Horst ve graben sisteminin en fazla olduğu bölümdür. • Kırıklı yapının fazlalığından 1. derece deprem bölgesidir. • Geneli yüksek platolarla kaplı, engebeli arazidir. • Akarsu eğimleri az olduğundan, enerji potansiyelleri düşüktür. • Kıyı Ege Bölümüne göre sıcaklıkları düşüktür, daha az yağış alır. • Bölgenin en gelişmiş – en yoğun bölümüdür. • Karasal iklim görülür ve bitki örtüsü bozkırdır. • Akdeniz iklimi yaygındır. • Nüfus miktarı ve yoğunluğu daha azdır. • Nüfusun % 80’ini barındırır. Kentleşme oranı yüksektir. • Önemli tarım ürünleri; haşhaş, şeker pancarı, fasulye, buğday. • Sanayinin geliştiği bölümdür. • Önemli madenleri; linyit ve mermerdir. • Aritmetik nüfus yoğunluğu en fazla bölümdür. • Nüfusun % 20’si bu bölümdedir. Kentleşme oranı düşüktür. • En fazla yağış, yükseltisi fazla Menteşe Yöresine düşer. • Göç verirler. • Dağlar kıyıya dik uzandığından iklimin alanı genişlemiştir. • Uşak-çevresi halı, kilim ve battaniye dokumacılığı gelişmiştir. • Yoğun göçler alır. • Ekonomik faaliyet; tarım ve hayvancılıktır. • Girinti – çıkıntı kıyı fazla ve en uzun kıyıya sahiptir. • Önemli tarım ürünleri; zeytin, çekirdeksiz üzüm, tütün, incir, pamuk. • Delta ovaları en yoğun bölümdür. (Türkiye kıyılarında) EGE BÖLGESĐ EN’LERĐ • Kıyıda girinti – çıkıntının en fazla olduğu bölümdür. • Zeytin, üzüm, tütün, incir ve haşhaş üretiminde ilk sıradadır. • Kırıklı yer yapısının en fazla olduğu bölümdür. • En çok sayıda linyitle çalışan termik santrale sahip bölgedir. • Sıcak su (jeotermal) kaynakları bakımından en zengindir. • Jeotermal ile çalışan santraller tek buradadır: Sarayköy (Denizli), • Denizel etkinin iç kesimlere kadar en fazla sokulabildiği Germencik (Aydın). bölgedir. • Türkiye’de ilk demiryolu Đzmir-Aydın arasında yapılmıştır. • En uzun deniz kıyısına sahip bölgedir. • Marmara’dan sonra 2. büyük nüfusa sahiptir. • En fazla delta ovasına sahiptir. • En büyük ihracat limanı Đzmir’dir. • En geniş hinterlant (art bölge) sahip bölgedir. • Ekonomik değeri yüksek ve ihracata yönelik ürünlerin tarımı yapılır. • Turizm gelirleri açısından Türkiye’de 2. sıradadır. • Akarsular denge profiline çok yakındır. • Arıcılığın ve bal üretiminin en fazla olduğu il Muğla’dır. • Muğla – Menteşe Yöresi, turizm gelirleri en yüksek alandır. • Koy, körfez, ada, yarımadanın en fazla olduğu bölgedir. • Cıva, altın ve mermerin en çok bulunduğu bölgedir. EGE BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ Kaz, Madra, Yunt, Bozdağ, Aydın, Menteşe, Murat, Emir, Türkmen, Şaphane, Domaniç, Eğrigöz, Sandıklı, Simav Dağlar Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes Nehirleri Akarsular Bakırçay, Gediz (Menemen), Efes (K. Menderes), Milet-Balat (B. Menderes) Deltaları, Tavas, Çivril, Örencik, Banas Ovalar Ovaları; Manisa, Kütahya, Salihli, Sandıklı, Aydın, Ödemiş, Simav, Söke, Afyon, Soma Ovalar (Çöküntü Ovalar) Simav – Karamuk (Tektonik göller); Çamiçi, Marmara (Alüvyal set gölü); Göller Đzmir, Kuşadası, Bodrum, Marmaris Limanları Limanlar Edremit-Çandarlı-Đzmir-Kuşadası-Güllük-Gökova körfezleri; Urla-Datça-Bodrum yarımadaları Körfez-Adalar Akdeniz Đklimi (Kıyı Ege); Karasal Đklim (Đç Batı Anadolu) Đklim Đç kısımlarda bozkır, kıyı’dan 400 m’e kadar maki, daha yükseği ise iğne yapraklı ormanlar. Bitki Örtüsü Kıyı Ege Bölümü (Manisa, Đzmir, Aydın, Muğla, Denizli); Đç Batı Anadolu (Afyon, Uşak, Kütahya) Đller Nüfus-Yerleşme Nüfus büyüklüğü bakımdan 3.’dür. En fazla nüfus, kıyı Ege’de, geri kalan yerler (Menteşe yöresi) tenhadır. Göç alır. Tütün (%70-Đzmir, Manisa, Muğla), Pamuk (%30- K.-B. Menderes Ovalar), Zeytin (%50-Edremit, Ayvalık), Üzüm (%35-Đzmir, Gediz), Đncir (%80-B.Menderes Ovası), Haşhaş (Afyon, Denizli, Uşak, Kütahya), Şekerpancarı (Đç Batı Tarım Anadolu), Turunçgiller (Güney Ege), Pirinç (akarsu boyları), Sebze-meyve (%16-ovalar), seracılık, çiçekçilik. Arıcılık (Muğla-çevresi), Ahır hayvancılığı (Büyük kent çevresi), Küçükbaş hayvancılık (Đç Batı Anadolu), Balıkçılık Hayvancılık Yağ (Edremit, Ayvalık Körfezi), Şeker (Kütahya, afyon, uşak), Dokuma (Đzmir, Aydın, Denizli, Manisa, Uşak), Petrokimya (Đzmir-Aliağa), Azot-gübre (Kütahya), Seramik-çini (Kütahya), Halı (Uşak, Kula, Demirci, Gördes, Simav), Endüstri Çimento (Kütahya, Afyon, Denizli), Termik santraller (Yatağan (Muğla), Soma (Manisa), Tunçbilek (Kütahya)). Linyit (%90- Soma, Emet, Tavşanlı, Tunçbilek, Değirmisaz, Yatağan), Krom (%35- Menteşe), Demir (Kaz Dağı Etekleri, Eymir, Dikili), Cıva (Karaburun), Zımpara (Đzmir, Aydın, Muğla), Tuz (%50- Đzmir-Çamaltı), Mermer (Afyon, Uşak, Maden-Enerji Denizli, Manisa), Borasit (Emet, Sındırgı), Amyant-Magnanez (Kütahya), Termik santral (Soma, Tunçbilek), Jeotermal Enerji (Sarayköy-Denizli; Germencik – Aydın; Göcek – Afyon) Bölgede deniz turizmi yaygındır. Antik kentler; Efes, Bergama, Sard, Milet, Meryem Ana Kilisesi. Denizli’de Pamukkale Turizm travertenler yer alır. Kütahya, Afyon, Manisa kaplıcaları yaygındır.

81 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

82 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 4. AKDENĐZ BÖLGESĐ ANTALYA BÖLÜMÜ

ADANA BÖLÜMÜ

• Batı Torosların geniş yer kapladığı çok engebeli bölümdür. • Taşeli Platosu, Çukurova, Nur Dağları ve Orta Toroslar yer alır. • Teke Yarımadası ile Göller ve Antalya yörelerinden oluşur. • Yüz ölçümü büyüktür. (Antalya’ya göre) • Göl sayısının en fazla olduğu bölümdür. • Ekonomisi; tarım ve sanayiye dayanır. • Kıyı kesimi Akdeniz; iç kesimler Karasal Đklim görülür. • Önemli tarım ürünleri; muz, turunçgiller, pamuk, mısır, soya • Karstik arazi ve şekiller çok yaygın bölümdür ve bu yüzden fasulyesi, yer fıstığı, buğday, ayçiçeği, üzüm, tütün, pirinç. tarım alanları dardır. • Önemli madenler; krom, linyit, demirdir. • En dar sanayi, tarım ve nüfusa sahip bölümdür. • Sanayi, tarım ve ulaşımın en geliştiği bölümdür. • En geniş turizm, seracılık ve yağış miktarına sahip bölümdür. • Petrol rafinerisi, demir-çelik endüstrisi, dokuma sanayisi, bitkisel yağ • Önemli tarım ürünleri; turunçgiller, gül, pamuk, şeker pancarı, sanayisi, sigara ve otomotiv sanayi bulunur. anason, haşhaş. • Yağış miktarı diğer bölüme göre azdır. • Önemli madenleri; boksit, krom, kükürttür. • Yer şekillerinden dolayı hinterlandı geniştir ve önemli limanlar barındırır. • Temel geçim kaynağı tarımdır. • Tarım alanı, diğer bölüme göre daha fazla alana sahiptir. • Bölge nüfusunun % 28,6’sına sahiptir. • Akdeniz iklim alanı geniştir. • Bölümün hinterlandı dardır. AKDENĐZ BÖLGESĐ EN’LERĐ • Karstik arazi – şekillerin en yaygın olduğu bölgedir. • Deniz suyu sıcaklığı ve tuzluluğu en fazladır. • Kışın en ılık geçen bölgedir. • Gece-gündüz süresinin yıl içinde en az değiştiği bölgedir. • Yıl boyunca mutlak nem miktarının en fazla olduğu yerdir. • Muz, turunçgiller, soya fasülyesi, yer fıstığı, mısır, anason, gül, çiçek, turfanda sebze üretiminin en fazla yağıldığı bölgedir. • Don olayı en az görülür. • Deniz turizmi süresinin en uzun olduğu bölgedir. • Seracılığın en fazla yapıldığı bölgedir. • En fazla alüminyum (boksit) ve kükürt çıkarılan bölgedir. • Tarım ürünlerinin en erken olgunlaştığı bölgedir. • Aynı alandan birden fazla ürünün alınabildiği en elverişli • Kıl keçisinin en fazla beslendiği bölgedir. bölgedir. • Sebze- meyvenin en erken olgunlaştığı bölgedir. • En büyük delta ovası (Çukurova)’na sahiptir. • En fazla mevsimlik işçi göçü alan bölgedir. (Çukurova) • Bulutluluk oranı en az olan bölgedir. • Kış yağışlarının en fazla olduğu bölgedir. • Yaz – kış yağışları arasındaki farkın en fazla olduğu bölgedir. • Güneydoğu Anadolu’dan sonra yıllık sıcaklık ortalamasının en fazla olduğu bölgedir. • Yıl içinde gölge boyu uzunluğunun en kısa olduğu bölgedir. • Demir-çelik endüstrisinde; Karadeniz’den sonra en gelişmiştir. • Yaz turizminin en erken başladığı, en geç bittiği bölgedir. • Cephe yağışlarının en fazla olduğu bölümdür. • Ocak ayı sıcaklık ortalamasının en fazla olduğu bölümdür. AKDENĐZ BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ Beydağları, Çiçekbaba dağı, Barla dağı, Sultan dağı, Dedegöl dağı, Geyik dağları, Bolkar dağları, Demirkazık dağı, Dağlar Aladağlar, Tahtalı dağları, Binboğa dağları, Nur (Amanos) dağları. Asi, Seyhan, Ceyhan, Göksu, Manavgat (Oymapınar), Aksu, Dalaman Akarsular Çukurova (Seyhan-Ceyhan ırmaklar), Silifke (Göksu Irmağı) Deltaları; Amik Ovası (graben); Elmalı, Kestel, Acıpayam, Ovalar Korkuteli, Tefenni, Çeltikçi, Çukurhisar Ovaları (Karstik ovalar); Asi Ovası Burdur, Acıgöl (Tektonik); Kovada, Suğla, Kestel, Salda, Avlan (Karstik); Bolkar, Aladağlar (Buzul); Köyceğiz (Alüvyal Göller Set Gölü), Beyşehir (3. büyük göl), Baraj gölleri Antalya, Fethiye, Mersin, Đskenderun Limanları Limanlar Çubuk (Göller Yöresi-Antalya), Sertavul (Göksu) (Silifke-Đç Anadolu), Belen (Amik – Đskenderun), Gülek (Çukurova – Geçitler Đç Anadolu) Geçitleri. Fethiye, Finike, Antalya, Mersin, Đskenderun Körfezler Akdeniz iklimi (kıyı bölgeler), Karasal Đklim (iç bölgeler) Đklim Maki (Hâkim bitki örtüsü); Kıyıdan 1000m’ye kadar maki, sonra karaçamlar; 1200-2200 m arası iğne yapraklı ormanlar; Bitki Örtüsü 2200 m ve üstünde dağ çayırları mevcuttur. Antalya Bölümü( Antalya, Burdur, Isparta); Adana Bölümü (Adana, Osmaniye, K.Maraş, Mersin, Hatay, Kilis) Đller Yüzölçümüne göre az nüfusludur. Adana %70, Antalya % 30 nüfus oranına sahiptir. En tenha yerler; göller yöresinin Nüfus-Yerleşme dağlık alanları, Amanos dağı güney yamacı, Teke ve Taşeli Platolarıdır. Toplu yerleşme yaygındır. Muz (%100-Anamur), Turunçgil (%90- Antalya, Mersin), Susam (%50-Adana-Antalya kıyı hattı), Yer fıstığı (%90 – Silifke), Baklagil-%30, Buğday (Çukurova, Göller yöresi, Isparta), Pamuk (Çukurova), Mısır (Antalya, Çukurova, Amik Tarım ovası), Pirinç (Amik ovası, Silifke, Çukurova), Zeytin – Üzüm (kıyı boyu), Gül (%100-Isparta, Burdur), Tütün – Şekerpancarı (Burdur), Sığla (Muğla – Antalya). Hayvancılık çok gelişmemiştir. Toroslar-yaylacılık ile sığ, koyun, keçi yetiştirilir. Kıyı şeridi balıkçılık gelişmiştir. Hayvancılık Demir-Çelik (Đskenderun), Dokuma (Adana, Mersin, Hatay, Maraş), Alüminyum (Seydişehir), Otomotiv (Adana), PetroKimya (Mersin-Ataş Rafineri), Gübre (Adana, Mersin, Đskenderun), Gıda (Antalya, Adana), Şeker (Burdur), Gülyağı ve Endüstri halı (Isparta, Burdur), Kâğıt (Dalaman-SEKA, Silifke) Krom (Muğla, Fethiye, Dalaman, Köyceğiz, Adana, Mersin), Boksit (Seydişehir, Akseki), Kükürt (Keçiborlu), Demir (Toroslar, Maraş, Amanos Dağı, Adana), Linyit (Maraş, Adana, Seydişehir, Beyşehir), Barit (Mersin, Adana), Asbest Maden-Enerji (Hatay), Manganez (Burdur, Adana) Turizm gelirleri yüksektir. Bölgede çok sayıda karstik oluşum (mağara, şelale, düden) turizm aşısında önemlidir. Turizm Yapı malzemeleri kalker taşlarıdır. Evler

83 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

84 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 4. ĐÇ ANADOLU BÖLGESĐ YUKARI SAKARYA

KONYA

ORTA KIZILIRMAK

YUKARI KIZILIRMAK

• Yer şekilleri çok sadedir. • Tuz Gölü kapalı havzası • Bölgenin en dağlık – yüksek bulunur. bölümüdür. • Bölgenin en gelişmiş • Bölgenin en az yağış alan • Volkanik dağlar geniş yer • Kış mevsiminin en soğuk – uzun bölümüdür. bölümüdür. kaplar. geçtiği bölümdür. • Ankara’da tiftik keçisi • Ekonomisi; tarım ve • Bölgenin en geniş bölümüdür. yaygındır. sanayiye bağlıdır. • Yükseltisi fazla olduğundan, • Verimli tarım toprakları geniş yağışlar da fazladır. • Önemli madenler; bor, • Ülkemizin tahıl ambarı yer kaplar. linyit, mermer, krom, toryum. olarak bilinir. • Küçükbaş hayvancılık, halı ve • Peribacaları; Ürgüp çevresinde kilim dokumacılığı yaygındır. • Önemli tarım ürünleri; • Tarım aletleri ve kamyon yaygındır. buğday, ayçiçeği, baklagiller, sanayisi önemlidir. • En önemli tarım ürünleri; arpa, • Kırsal nüfusun en fazla olduğu şekerpancarıdır. şeker pancarı ve baklagildir. • En önemli ürünler; arpa, bölümdür. buğday, çavdar, şeker, üzüm, • Yer şekilleri sadedir. • Çimento, süt, tuğla, alçı • Ekonomisi; tarım ve sanayiye fabrikaları; demir yolu araçları tamir • Nüfus yoğunluğu, miktarı, şeker pancarı, baklagillerdir. dayanır. atölyesi ve et kombinası bulunur. bisküvi, şeker, kentleşme oranı ve sanayileşme • Un, • Kırıkkale’de petrol rafinerisi ve en fazla bölgedir. makarna, çimento ve dokuma • Tarım alanların en az olduğu silah fabrikası bulunur. bölümdür. • Uçak, şeker, çimento, sanayisi bulunur. • Çimento, şeker, dokuma, bisküvi, dokuma, konfeksiyon, • Tarım alanlarının en geniş • Ulaşımın en az geliştiği mobilya, içki, meyve suyu, Petroiçki, lokomotif ve traktör olduğu bölümdür. bölümdür. kimya endüstrisi bulunur. fabrikaları bulunur. • Bölgenin en sıcak • Nüfusun, sanayinin ve bölümüdür. kentleşmenin en az olduğu bölümdür. • Deprem riskinin en az olduğu bölümdür. ĐÇ ANADOLU BÖLGESĐ EN’LERĐ • Türkiye’de ova ve platolar en geniş yer kaplar. • Koyun ve tiftik keçisinin en fazla yetiştirildiği bölgedir. • Türkiye’nin en büyük ovası (Konya Ovası) buradadır. • Konya-Karapınar’da rüzgâr aşındırmasının en çok görüldüğü yerdir. • Konya Ovası, tahılların % 33’ünü karşılar. • Mekanik çözülmenin en fazla görüldüğü bölgedir. • En büyük kapalı havza- Tuz Gölü havzası buradadır. • Lületaşının çıkarıldığı tek bölgedir. • Konveksiyonel yağışların en fazla olduğu bölgedir. • Yeşil mercimek en fazla bu bölgede (Yozgat) yetiştirilir. • Erozyonun en fazla olduğu bölgedir. • En yoğun nüfus bölgeleri (Ankara, Eskişehir, Sivas, Konya, Kayseri) • Nadasa ayrılan toprakların en fazla olduğu bölgedir. • Karasal iklimden en az yağış alan bölgesidir. • Buğday ekim alanının en geniş olduğu bölgedir. • Karstik şekillerin Akdeniz’den sonra en fazla görüldüğü bölgedir. • En çok üretilen ürünler; buğday, arpa, şekerpancarı, elma ve • Uçak sanayinin en çok geliştiği bölgedir. patatestir. (ilk sırada yer alır) • Volkanik dağların en fazla yer kapladığı bölgedir. • En çok komşu bölgeye sahiptir. • Bölgenin en gelişmiş bölümü Yukarı Sakarya; en yüksek bölümü • Yüzölçümü bakımdan 2. sıradadır. Yukarı Kızılırmak’tır. • Vagon ve lokomotif endüstrisinin en çok geliştiği bölgedir. • Toplu yerleşme görülür. (En fazla görülen bölgelerdendir.) • Platolar geniş yer kaplar. • En fazla kapalı havzaya sahiptir. ĐÇ ANADOLU BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ (Kıvrım) Sündiken, Hınzır, Tecer, Akdağ, Kızıldağ, Elmadağ, Đdris Dağı, Ayaş, Sivrihisar; (Volkanik) Karadağ, Dağlar Karacadağ, Hasan Dağı, Erciyes Dağı, Melendiz Dağı. Kızılırmak (Delice), Sakarya (Porsuk) Akarsular Konya, Ereğli, Aksaray, Kayseri, Develi, Konak, Eskişehir, Çubuk, Mürted, Yukarı Sakarya Ovalar Ovalar Obruk, Cihanbeyli, Haymana, Bozok, Uzunyayla, Yazlıkaya Platolar Platolar Tuz (2. büyük), Akşehir, Eber, Seyfe, Çavuşçu (Tektonik); Meke Tuzlası (Krater); Eymir, Mogan (Alüvyal Set Gölü), Göller Sultan sazlığı, Ilgın Gölü Karasal iklim (Geneli) Đklim Bozkır etkili alana sahiptir. Bazı dağlık yamaçlarda ormanlar görülür. Bitki Örtüsü Eskişehir, Ankara (Yukarı Sakarya); Konya, Karaman, Aksaray (Konya Bölümü); Çankırı, Kırıkkale, Yozgat, Kırşehir, Đller Kayseri, Nevşehir, Niğde (Orta Kızılırmak); Sivas (Yukarı Kızılırmak Bölümü) Nüfus yoğunluğu, Türkiye ortalamasının altındadır. Ovalarda ve dağ yamaçlarında nüfus toplanmıştır. Toplu yerleşmeler Nüfus-Yerleşme yaygındır. Tarımsal nüfus yoğunluğu düşüktür. En fazla nüfus; Yukarı Sakarya (sanayi-ulaşım geliştiğinden), en az nüfus; Yukarı Kızılırmak Bölümü (olumsuz yüzey şekilleri ve iklim etkisinden) Buğday (Konya, Ankara, Eskişehir), Arpa (%45- soğuk, yüksek yerlerde), Şeker pancarı (% 30- Eskişehir, Konya, Niğde, Kırşehir), Elma (bölge geneli), Patates (% 30-Nevşehir), Ayçiçeği (Eskişehir, Kayseri), Haşhaş (Akşehir – Afyon arası Đç Tarım Anadolu’da kalan bölgeleri), Armut, Ceviz, Üzüm. [Buğday, arpa, şekerpancarı, elma, patates’te birinci bölgedir.] Bozkırlar etkisiyle küçükbaş hayvancılık yaygındır. Koyun %35 (Sivas, Konya), Tiftik keçisi (% 75-Ankara çevresi), Hayvancılık Ahır-besi hayvancılığı (büyük kent çevresi) Lokomotif (Eskişehir), Uçak (Eskişehir, Ankara, Kayseri), Dokuma (Ankara, Konya, Kayseri), Halıcılık (Kayseri, Sivas), Şeker (Ankara, Kayseri, Eskişehir, Konya, Niğde), Silah (Kırıkkale), Petrol Rafinerisi (Kırıkkale-Orta Anadolu), Endüstri Otomotiv (Aksaray), Çimento (Niğde, Konya, Sivas, Ankara), Et-süt ürünleri (Kayseri, Konya, Ankara, Sivas, Eskişehir), Krom (Eskişehir, Sivas, Kayseri), Linyit (Eskişehir, Ankara, Sivas), Kaya Tuzu (Çankırı, Kırşehir, Tuz Gölü, Sivas, Maden-Enerji Kayseri), Çinko (Kayseri, Sivas, Niğde), Demir (Kayseri, Sivas), Lületaşı (Eskişehir), Cıva (Konya-Sarayönü, Niğde), Ürgüp-Göreme, Peri Bacaları ve Ihlara Vadisi bu bölgededir. Erciyes’te kayak merkezi vardır. Ankara- Anıtkabir. Turizm Kerpiç evler yaygındır. Ev Tipleri

85 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

86 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 6. DOĞU ANADOLU BÖLGESĐ YUKARI FIRAT B.

ERZURUM-KARS B.

YUKARI MURAT-VAN B.

HAKKÂRĐ BÖLÜMÜ

• Yüksek platolardan oluşur. • Doğu Anadolu’nun en geniş • Ülkemizde en soğuk kışlar bu bölümüdür. bölümde görülür. • Yer şekilleri en sade bölümüdür. • En fazla yağış yazın, en azı • Tarım alanları geniş yer kaplar. • Türkiye’nin yer şekilleri kışın alır. (GAP ile) en engebeli • En verimli topraklar olan • Volkanik dağların en fazla bakımından • Bölgenin en sıcak bölümüdür. bölümüdür. Çernozyom, burada bulunur. Yaz olduğu bölümdür. • Bölge nüfusunun % 40,3’ü • Arıcılık ve küçükbaş yağmurlarından oluşan gür • En büyük gölü Van Gölü buradadır. hayvancılık yaygındır. çayırlarda büyükbaş hayvancılık buradadır. • Maden rezervinin ve çeşidinin en görülür. • Türkiye’deki nüfus ve • Van Gölü, kapalı havza fazla olduğu bölümdür. Önemli nüfus yoğunluğunun en az • Hayvancılık en önemli niteliğindedir. madenler; krom, bakır, kurşun, çinko, olduğu bölümdür. faaliyettir. linyit, demir. • Önemli tarım ürünleri; tütün, • Her yönden Türkiye’nin • Iğdır Ovası’nda pamuk tahıl ve şeker pancarıdır. • Sanayinin ve ulaşımın en fazla en az gelişmiş bölümüdür. yetiştirilir. geliştiği bölgedir. • Ekonomik faaliyetler; tarım ve • Tarım alanları çok dardır. • Önemli tarım ürünleri; arpa, hayvancılıktır. • Hidroelektrik enerji üretiminin en • Ulaşım çok geridir. buğday, patates ve şeker fazla olduğu bölgedir. pancarıdır. • Demiryolu ulaşımı • Önemli tarım ürünleri; kayısı, • Yağışlar, Konveksiyonel yoktur. şeker pancarı, buğday, üzüm, elma, şeklindedir. nohut. • Bölgede en fazla orman • Malatya, kayısı üretiminde ülke burada görülür (Sarıkamış çevresi birincisidir. – Sarıçam Ormanı) DOĞU ANADOLU BÖLGESĐ EN’LERĐ • Yüzölçümü bakımından en geniş bölgedir. • Donlu gün sayısı en fazla bölgedir, • Ortalama yükseltisi en fazla olan bölgedir. • Maden ve enerji üretimi en fazla olan bölgedir. • Türkiye’nin en yüksek dağı, Ağrı Dağı 5137 m’dir. • Okur-yazar oranı en düşük; doğurganlık oranı en yüksek bölgedir. • Ölçülmüş en düşük sıcaklıklar bu bölgededir. • Yol yapım ve ulaşım maliyetinin en fazla olduğu bölgedir. • En şiddetli karasal iklimin, soğuğun görüldüğü; yıllık sıcaklık • En büyük gölü Van Gölü buradadır. farkı en fazla bölgedir. • En tenha yeri, Hakkâri Bölümü; en kalabalık yeri Yukarı Fırat • Nüfus yoğunluğu en az bölgedir. Bölümüdür. • Kahverengi tonlarının en çok olduğu bölgedir. (Haritada) • Turizm gelirleri en düşük bölgedir. • Yaz yağış oranı en fazla bölgedir. (Erzurum-Kars) • Büyükbaş hayvancılığın en fazla yapıldığı bölgedir. • Kişi başına düşen milli gelir en az bölgedir. • Sanayisi en geri, sebze tarımına en elverişsiz bölgedir. • Tarımsal faaliyetlerin en geç başlayıp, en erken bittiği bölgedir. • Tarımsal nüfus yoğunluğu en fazladır. • Kuzey-güney yönlü en geniş alan kaplayan bölgedir. • Tarım ürünü çeşidi en az bölgedir. • Kayısı üretiminde ilk sıradadır. • Ekili – dikili arazi oranı en az bölgedir. DOĞU ANADOLU BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ (Kıvrım) Köse, Kop, Allah-u Ekber, Munzur, Güneydoğu Toroslar; (Volkanik) Nemrut, Süphan, Tendürek, Ağrı (Büyük, Dağlar Küçük); Çimen, Mescit, Yalnızçam, Mercan, Karasu, Aras, Buzul, Sat Dağları Aras, Kura, Karasu, Murat, Fırat, Dicle (Batman, Garzan, Bolan, Zap suyu), Arpaçay Akarsular Erzincan, Tercan, Aşkale, Erzurum, Pasinler, Kağızman, Horasan, Iğdır, Elbistan, Malatya, Elazığ, Bingöl, Muş, Başkale, Ovalar Yüksekova Erzurum, Kars, Ardahan, Tunceli platolar Platolar (Tektonik) Hazar, Çıldır; (Krater) Nemrut Gölü; (Buzul) Bingöl, Munzur; (Lav Set Gölü) Van (1. büyük), Erçik, Nazik Göller Gölleri; baraj gölleri Karasal Đklim (Erzurum-Kars bölümü dışındaki alan); Sert Karasal Đklim (Erzurum-Kars Bölümü) Đklim Bozkır geniş alan kaplar. Yaz yağışlarından çayırlar da görülür. Yüksek dağ yamaçlarında ormanlar vardır. Bitki Örtüsü Erzurum-Kars Bölümü (Erzurum, Kars, Ardahan, Iğdır); Yukarı Murat – Van Bölümü (Van, Ağrı, Muş); Yukarı Fırat Đller Bölümü (Malatya, Bitlis, Erzincan, Bingöl, Tunceli); Hakkâri Bölümü (Hakkâri, Şırnak) Nüfus yoğunluğu en az bölgedir. Nüfusun % 80’i hayvancılıkla uğraşır. Karadeniz’den sonra en fazla göç verir. Toplu Nüfus-Yerleşme yerleşme tipi görülür. En sık nüfus; Yukarı Fırat, En seyrek bölüm ise Hakkâri bölümüdür. Tahıllar (ovalarda buğday, yükseklerde arpa, çavdar), tütün (Muş, Bitlis, Şemdinli), kayısı (Malatya), Şekerpancarı Tarım (Malatya, Elazığ), Pamuk (Iğdır), Patates (Erzurum) Büyükbaş hayvancılık (Erzurum-Kars), Küçükbaş hayvancılık (alçak ovalarda), arıcılık (Hakkâri, Kars, Bitlis), Đpek Hayvancılık Böcekçiliği (Elazığ), mera hayvancılığı yoğunluktadır. (En fazla büyükbaş hayvancılık yapılır.) Demir (Divriği, Malatya-Hekimhan), Krom (Hekimhan, Hasan-çelebi), Bakır (Elazığ, Maden, Ergani, Pötürge), Kalay (Elazığ), Linyit (Afşin-Elbistan, Erzurum), Kurşun-Çinko (Keban), Oltu-taşı (Erzurum), Kaya tuzu (Erzurum, Kağızman, Maden-Enerji Kars, Elazığ, Erzincan, Tercan) Et kombinaları (Malatya, Elazığ, Erzurum), şeker (Malatya, Muş, Erzurum, Van), çimento (Malatya, Muş, Erzurum, Van, Endüstri Kars), Yem, un ve şarap (Malatya), Yağ, peynir, süt tozu (Kars) Palandöken-Erzurum, Bingöl’de kayak merkezleri vardır. Ağrı, Erzurum, Malatya ve Bingöl’de kaplıcalar vardır. Kars Turizm kalesi, Ahlat, Nemrut Gölü diğer turizm değerleridir.

87 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

88 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** 7. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESĐ ORTA FIRAT BÖLÜMÜ

DĐCLE BÖLÜMÜ

• Bölgenin en önemli tarım alanları ve ovaları buradadır. • Atatürk Barajı ve GAP’ın bulunduğu bölümdür. • Batı’da Akdeniz Đklimi, geri kalan bölgelerde Karasal Đklim • Orta Fırat’a göre yer şekilleri daha engebelidir. etkilidir. • Yükselti ve karasallıktan ötürü kışlar daha soğuk geçer. • Bölümün güneyinde şiddetli buharlaşma görülür. • Nüfusun % 47,5’i burada toplanmıştır. • Yer şekilleri sadedir. • Kentleşme oranı düşük, sanayi geri kalmıştır. • Bölgenin en sıcak bölümüdür. • Tarımda sulama sorunu ve nadas alanları fazladır. • Nüfusun % 52,5’i burada toplanır. • Önemli geçim kaynakları; tarım ve küçükbaş hayvancılıktır. • Kentleşme oranı fazla, sanayileşme burada yoğundur. • Önemli tarım ürünleri; antep fıstığı, kırmızı mercimek, susam, üzüm, • Tarımda sulama sorunu ve nadas alanları fazladır. pamuk, tütün, buğday. • Önemli tarım ürünleri; antep fıstığı, kırmızı mercimek, susam, • Petrol en önemli yer altı kaynağıdır. zeytin, üzüm, pamuk, tütün, buğday. • Zengin fosfat yatakları bulunur. (Mardin-Mazıdağı) • En yoğun (%80) oranda bölge sanayisi Gaziantep ve çevresinde yoğunlaşmıştır. • Yazın Türkiye’nin en sıcak – kurak bölümüdür. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESĐ EN’LERĐ • Yüzölçümü itibariyle en küçük bölgedir. • Gerçek izdüşüm alanları arasındaki fark çok azdır. • Yaz kuraklığı en fazladır. (Şiddetli buharlaşma) • En fazla mevsimlik göç veren bölgedir. • En yüksek sıcaklıkların görüldüğü bölgedir. • GAP tamamlandığında bölgede tarım ve ticaret en üst seviyeye çıkacaktır. • Ormanın en az olduğu (% 3) bölgedir. • En büyük baraj gölü olan Atatürk Barajı, bu bölgededir. • Sulamaya en fazla ihtiyaç duyulan bölgedir. • En önemli yükseltisi, Karacadağ volkanik kütlesidir. • Bulutluluk oranı en az; güneşlenme süresi en fazla bölgedir. • Nüfus, yükseltiler nedeniyle düzenli dağılmazlar. • Doğal göl bulunmayan tek bölgedir. • En fazla pamuk, antep fıstığı ve kırmızı mercimek üreten • Yaz aylarında maksimum nemin en fazla, bağıl nemin en az olduğu bölgedir. bölgedir. GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESĐ - ÖZELLĐKLERĐ (Volkanik) Karacadağ; (Kıvrımlı) Raman Dağı, Mazı Dağı, Mardin-Midyat Dağı Dağlar Fırat (Nizip, Göksu), Dicle (Batman, Garzan, Botan) Akarsular Gaziantep, Şanlıurfa, Adıyaman, Diyarbakır, Mardin Platoları Platolar Altınbaşak (Harran), Batman, Suruç, Ceylanpınar, Viranşehir, Birecik, Bozova Ovaları Ovalar Baraj gölleri (Atatürk Barajı – Fırat, Birecik Barajı – Fırat, Devegeçidi – Batman Barajları – Dicle) (GAP) Göller Akdeniz Đklimi (Batı bölgeler); Karasal Đklim (genelinde) Đklim Bozkırlar yaygındır. Akarsu boylarında söğüt-kavaklar yaygındır. Dağa eteklerinde meşe ormanlarına rastlanır. Bitki Örtüsü Orta Fırat Bölümü (Gaziantep, Adıyaman, Şanlıurfa); Dicle Bölümü (Diyarbakır, Batman, Siirt, Mardin) Đller Nüfusun % 52,5’i Orta Fırat Bölümü; Nüfusun % 47,5’i Dicle Bölümündedir. Ülkenin en az nüfuslu bölgesidir. Nüfus Nüfus-Yerleşme yoğunluğu; ülke ortalamasının üzerindedir. Kentsel nüfus daha fazladır. En tenha bölge, Karacadağ etrafıdır. Kırmızı Mercimek (Şanlıurfa, Diyarbakır, Mardin), Antep fıstığı (Gaziantep, Şanlıurfa, Mardin, Siirt), Pamuk (Şanlıurfa, Adıyaman, Diyarbakır, Mardin, Gaziantep), Tütün (Diyarbakır, Siirt), Üzüm (Gaziantep, Mardin, Diyarbakır), Buğday Tarım (Diyarbakır, Şanlıurfa), Pirinç (Gaziantep, Karacadağ civarı), Zeytin (Gaziantep civarı), Sebze (Dicle nehri vadisi), Karpuz (Diyarbakır çevresi) Küçükbaş hayvancılık gelişmiştir. En çok koyun – keçi yetiştirilir. Kıl ve tiftik keçisi, en fazla Mardin – Midyat eşiği ve Hayvancılık Siirt dağlık kesimlerinde yetişir. Petrol rafinerisi (Mardin, Batman), Bakır Đşletmesi (Diyarbakır-Ergani), Çimento (Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa, Endüstri Mardin), Kimya Sanayi (Gaziantep), Oto montaj Sanayi (Gaziantep) Petrol (Garzan, Raman, Batman, Kurtalan, Kâhta, Diyarbakır, Nusaybin); Fosfat (Mazıdağı), Bakır (Diyarbakır, Ergani), Maden-Enerji Linyit (Silopi, Cizre); Manganez (Gaziantep) Hasankeyf, Urfa Kalesi, Balıklı Göl, Nemrut Dağı Milli Parkı bölge turistik alanlardır. Diyarbakır Çermik kaplıcaları da Turizm sağlık turizmi açıdan önemlidir.

GAP tamamlandığında; • Sulu tarıma geçilecek, • Nadas alanları azalacak, • Tarımsal ürün çeşitliliği artacak, • Pamuk ve pirinç üretimi artacak, • Buğday gibi tahıllar yerine pamuk gibi ürünler yer alacak, • Yapılan barajlar iklimin yumuşamasını sağlayacak, • Barajlar sayesinde elektrik üretimi artacak, • Bölgeye dışarıdan göçler olacak, • Bölgenin nüfus yoğunluğu artacak. Bölgelere Göre Yüzölçümlerinin Oranları: Doğu Anadolu (% 21), Đç Anadolu (% 20), Karadeniz (% 18), Akdeniz (% 15), Ege (% 10), Marmara (% 8,5), Güneydoğu Anadolu (% 7,5)

89 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

90 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

91 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

92 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

COĞRAFYA KISA KODLAMALAR Ege’de En Çok Yetişen Ürünler: ZÜHTi: Zeytin, Üzüm, Haşhaş, Đncir, Tütün Rüzgârlar: KaYıP SaKaL: Karayel, Yıldız, Poyraz, Samyeli, Kıble, Lodos… Đç Anadolu’daki Platolar HUCOB: Haymana, Uzunyayla, Cihanbeyli, Obruk, Bozok Ülkemizde Doğalgaz Santralleri: OHA: Ovaakça, Hamitabat, Ambarlı Ege’deki Kırık Dağlar: MaYBAM… Madra, Yunt, Bozdağlar, Aydın dağları, Menteşe Akdeniz’deki Karstik Ovalar: TAKKE… Tefenni, Acıpayam, Korkuteli, Kestel, Elmalı Đhraç Ettiğimiz Madenlerimiz: BaCaK MaBeT BAKIR, CIVA, KROM, MAGNEZYUM, BOR, TUZ Đhraç Ettiğimiz Ürünler: SıNıF TAKĐM… ÇAY, SEBZE, NOHUT, FINDIK, TURUNCGĐL ANTEPFISTIĞI, KAYISI, ĐNCĐR, MERCĐMEK Suriye Sınır Kapılarımız: CCANeY… Cilvegözü, Ceylanpınar, Akçakale, Nusaybin, Yayladağ Gübre Fabrikaları: BĐSĐMGEM: Bandırma, Đstanbul, Sivas, Đzmir, Mardin, Giresun, Elazığ, Mersin BAKIR çıkarılan ve işlenen yerler; K A D E R Đşletmeler için Ortadaki harflere bir de “samsun” ekleyin. Yani “ADES” (Kastamonu-küre) (ArtvinMurgul) (Diyarbakır-Ergani) (Elazığ-Murgul) (Rize-Çayeli) DEMĐR çıkarılan ve Đşlenen Yerler; S A M Đ (Sivas-Divriği ve Kangal) (Adana-Feke ve Kozan) (Malatya-Hekimhan ve Hasançelebi) (Đzmir-Dikili ve Torbalı) Đşletmeler ise S ve A harfleridir.(Sivas ve Đzmir) Doğu Anadolu’daki Madenler MeraKLı KABakÇı DEMĐR: Manganez, Krom, Linyit, Kükürt, Krom, Kaya tuzu, Çinko Demir Ege Bölgesi Maden ve Enerji Kaynakları: JET KiLiMCiZADe jeotermal enerji, Krom, Linyit, Mermer, Cıva, Zımpara taşı, Altın, Demir Tektonik Göller: MUSĐBET: Manyas, Ulubat, Sapanca, Đznik, Beyşehir, Eğirdir, Tuz Gölü

93 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

****************************************************************************************** Heyelan Set Gölleri: UYSAT: Uzungöl, Yedigöller, Sera, Abant, Tortum Volkanik Set Gölleri: ERÇEKli NAZĐK, HAÇLIy’la beraber VAN GÖLÜ’nde BALIK tutarken ÇILDIRdı. Erçek gölü, Nazik gölü, Haçlı gölü, Van gölü, Balık gölü,Çıldır gölü Ege’deki platolar: YUBBĐ… Yazılıkaya, Uşak, Banaz, Bayat… Güney Doğu’daki Platolar: DUAA… Diyarbakır, Urfa, Antep, Adıyaman Enerji üretilen Göller: Elektrik Hattı gibi “HET”… Hazar gölü, Eğridir gölü, Tortum gölü. ****************************************************************************************** Marmara’daki Tektonik Gölleri: KULĐS: Kuş (manyas) gölü, Ulubat gölü, Đznik gölü, Sapanca gölü Sigara fabrikası bulunan Đller: SĐĐMBAAT: Samsun, Đzmir, Đstanbul, Malatya, Bitlis, Adana, Tokat Bakır merkezleri: MaKaM SEM SEzsiz harfler: M= Murgul Artvin, K= Küre Kastamonu M= Maden Elazığ. SEM Samsun, Ergani ve Murgul Ülkemizin Bölgelere Göre Nüfus Yoğunluğu: MEAG: Marmara, Ege, Akdeniz, G.Doğu, Karadanız, Đç Anadolu, Doğu Anadolu Türkiye’deki tektonik Göller: BASĐT MUHASEBE: Burdur gölü, Acıgöl, Sapanca gölü, Đznik gölü, Tuz gölü, Manyas Gölü, Ulubat gölü, Hazar (Hozapin) gölü, Akşehir gölü, Seyfe gölü, Eber gölü, Beyşehir gölü, Eğirdir gölü ****************************************************************************************** KARSTĐK GÖLLER: Alda gölü, Suğla Gölü, Kestel Gölü Zımpara taşı çıkan yerler: ĐDAM… ĐZMĐR, DENĐZLĐ, AYDIN, MUĞLA Türkiye’deki kağıt fabrikaları: KAZMaM GĐBĐ: K(Kastamonu-Taşköprü),A(Afyon),Z(ZonguldakÇaycuma), M(Mersin-Taşucu),A,M(Muğla-Dalaman) G(Giresun-Aksu),Đ,B(Balıkesir),Đ(Đzmit) KIZILIRMAK ÜZERĐNDE BULUNAN BARAJLAR: HOKKA… Hirfanlı, O, Kesikköprü, Kapulukaya, Altınkaya barajları YEŞĐLIRMAK ÜZERĐNDE: HAS… Hasan uğurlu, Almus, Suat uğurlu FIRAT NEHRĐ ÜZERĐNDE: KAK… Keban, Atatürk, Karakaya ****************************************************************************************** Karstik göller: SALDA(selda ormanda AVLANırken SÖĞÜT ağacındaki TEL elini KESTĐ(KESTEL) SALDA GÖLÜ, AVLAN GÖLÜ, SÖGÜT GÖLÜ, KESTEL GÖLÜ EGEDE ĐLK SIRADA YER ALAN MADEN YATAKLARI (LAZCUMa): L ĐNYĐT - A LTIN - Z IMPARA TAŞI - C ĐVA - U RANYUM - M ERMER - a Bölgelerin Ayrılmasında Etkili Olan Faktörler =YENĐDEN: Y erşekilleri- E konomi- N üfus ve yerleşme- Đ klim ve bitki örtüsü- DEN ize göre konum Haritalarda Hangi Yükseltide Hangi Renk Kullanılır, Şu Şekilde Belirtebiliriz: Kodlarsak: YaSTıK -Yeşil : (0-500 metre arası yükseltilerde kullanılır) -Sarı : (500-1000 metre arası yükseltilerde kullanılır) -Turuncu : (1000-1500 metre arası yükseltilerde kullanılır) -Kahverengi : (1500-2000 metre arası yükseltilerde kullanılır) ****************************************************************************************** Đç Anadolu’daki ürünler: BEŞPAY: B uğday- E lma- Ş eker pancarı- P atates- A arpa- Y teşil mercimekĐpekli dokuma: BĐG: B ursa - Đ stanbul- G emlik Ülkemizde Olmayan Madenler: KiTaP: K obalt - T itanyum- P latin Kapatılacak Madenler: CıVıK: C iva ( kanserojen)- V olfram (rezerv az)- K ükürt ( rezerv az) Bakırın Çıkarıldığı Yerler: KADER: K astamonu-küre; A rtvin- Murgul; D iyarbakır- Ergani; E lazığmaden; R ize- çayeli Civanın Çıkarıldığı Yerler: KĐM Bu: K onya- Đ zmir- M anisa- B (joker)- U şak Karstik Ovalar (polye) (şehirler): BADeM Ismarla: B urdur- A ntalya- D enzili- e (joker)- M uğlaI sparta Bor Madeni: BEBeK: B alıkesir,bigadiç,susurluk; E skişer-seyitgazi; B ursa-mustafa kemal paşa; e (joker); K ütahya- emet ****************************************************************************************** GAP Tamamlanınca Artacak Ürünler: PASPaS: P amuk- A yçiçeği- S oyafasülyesi- P irinç- a (joker)S ebze Batı Karadeniz Dağları: KILIBIK: K öroğlu- I lgaz- ı (joker)- B olu- ı (joker)- K üre Kızılırmak Üzerindeki Barajlar (HoKKA): H irfanlı- o- K esikköprü- K apulukaya- A ltınkaya Yeşilırmak Üzerindeki Barajlar (HAS): H asan uğurlu- A lmus- S uat uğurlu Fırat Nehri Üzerindeki Barajlar (KAK): K eban- A tatürk- K arakaya ******************************************************************************************

94 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

95 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK

******************************************************************************************

96 COĞRAFYA – 2012

ZAFER ÖZTÜRK