Kolokvijum i - Isnpsv

KOLOKVIJUM I - Istorija srpskog naroda u poznom srednjem veku VLADAVINA KRALJA STEFANA UROŠA III (DEČANSKOG) * glavni izvori koji govore o životu kralja Stefana Uroša III jesu Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih/ Danilov zbornik (prvi nastavljač dela arhiepiskopa Danila II piše Žitije kralja Stefana Uroša III, Žitije kralja Stefana Dušana i Žitije arhiepiskopa Danila II, između 1337. i 1340) i delo Gregorija Camblaka (početak XV veka) * - početak državničke karijere Stefana Uroša III vezuje se za Zetu, kojom je, kao mladi kralj, upravljao od 1308/9. (centar uprave nad ovom oblašću bio je grad Skadar); suprotno odredbama Deževskog sporazuma (1282), sin kralja Milutina (umesto sina kralja Dragutina) dobio je na upravu oblast kojom su uglavnom gospodarili pretendenti na kraljevski presto (ovim je raški kralj Milutin otvoreno pokazao koga planira odrediti za naslednika, iako je 1312. Deževski sporazum vraćen na snagu, a time Dragutinov sin Vladislav previđen za naslednika vlasti); međutim, godine 1314. dolazi do promene u odnosima između kralja Milutina i njegovog sina - podstaknut nagovorima vlastele, Stefan diže pobunu protiv oca, zbog čega biva surovo kažnjen (oslepljenje u Skoplju i izgnanstvo u Carigrad), a kao novi mogući naslednik nameće se Milutinov drugi sin Konstantin (njegovo je ime spomenuto na ikoni darovanoj crkvi Sv. Nikole u Bariju, dok je portret ovog princa oslikan na gračaničkoj lozi Nemanjića); no, do novog obrta dolazi 1320, kada se Stefan (zahvaljujući posredstvu zvanične crkve, „svetogoraca“, te posebno nekadašnjeg igumana Banjske i Hilandara, a tada episkopa Danila) miri sa ocem, dobija župu Budimlju na izdržavanje, te ponovo angažuje u političkom životu srpske države - smrt kralja Milutina u Nerodimlji (29. oktobra 1321; sahranjen u manastiru Banjska) najavila je nove unutarnje sukobe - naime, mladi Stefan iskoristio je priliku, te zauzeo kraljevski presto (krunidbu je 06. januara 1322. izvršio arhiepiskop Nikodim), nakon čega je eliminisao svog brata Konstantina; situacija u srpskoj državi vraćena je na nekadašnje stanje (iz vremena posle 1282), pa je vlast podeljena između kralja Stefana Uroša III, koji je upravljao Raškom, i kralja Vladislava (sina kralja Dragutina; zarobljen nakon 1316, Vladislav je uspeo da iskoristi borbe između Milutinovih sinova, te da se 1321. oslobodi), koji je nasledio državu svog oca na severu (nosio je kraljevsku titulu, imao je svoj dvor sa dostojanstvenicima, kovao je novac, izdavao povelje i dr.) dobri odnosi među rođacima-suvladarima narušeni su 1323, kada je u pitanje doveden položaj Rudnika (bosanski ban Stjepan II Kotromanić iste je godine preoteo Vladislavu Usoru i Soli) - nakon što je kralj Stefan Uroš III okupirao rudničku oblast, dubrovački su se trgovci, na čelu sa Menčem Menčetićem, zatvorili u tvrđavu Ostrovicu u znak protesta; pošto je kralj Stefan naredio da mu se tvrđava preda, a Menčetić to odbio, odnosi između Srbije i Dubrovnika zapali su u krizu, i mada se zvanični Dubrovnik ograđivao od Menčetića; povelja kralja Stefana Uroša III Dubrovniku iz 1321. (27. decembra), kojom su Republici potvrđene sve privilegije iz vremena kralja Milutina, uz plaćanje „svetodmitarskog dohodka“, sada je stavljena van snage, a proleće 1324. bilo je obeleženo pregovorima između sukobljenih strana; privremeno rešenje spora postignuto je izdavanjem nove povelje 1326, ali ubrzo potom usledio je otvoren rat

- uvod u rat protiv Dubrovnika obeležen je osamostaljivanjem Branivojevića na Pelješcu i u Stonu; naime, četiri sina Branivojeva počela su da ugrožavaju zapadne granice srpske države, što je navelo Dubrovčane, udružene sa bosanskim banom Stjepanom II Kotromanićem, da im se suprotstave - nakon što su 1326. porazili Branivojeviće, Dubrovčani su podelili zaposednute teritorije sa bosanskim banom, tako da im je pripao Pelješac sa Stonom, dok je ban zadržao dolinu donje Neretve, predeo oko njenog ušća i Krajinu (bivšu Paganiju); još iste godine, Dubrovčani su započeli pregovore sa srpskim kraljem, koji bi za cilj imali legitimizaciju novoosvojenih oblasti; međutim, pregovori nisu tekli glatko, i već krajem leta 1327. srpski je kralj objavio rat Dubrovniku; nakon skoro godinu dana borbi, konačno je sklopljen mir, po kom su Dubrovčani bili dužni da vrate Srbiji Pelješac sa Stonom, a obe strane da uzajamno obračunaju ratne odštete (leto 1328) => ono što je Dubrovnik preoteo Branivojevićima bilo je vraćeno u ratu, dok je teritorija koju je uzurpirao bosanski ban ostala nepovraćena; ban Stjepan II postao je gospodar i knez Huma, a privremeno je uzurpirao još neke pogranične oblasti (Zagorje i Nevesinje) - Stefanov odnos prema Vizantiji dosta se razlikovao od promenljive politike njegovog oca prema ovoj državi; kralj Stefan Uroš III ostao je, tokom celokupne svoje vladavine, privržen caru Androniku II, koji mu je još po proterivanju iz Srbije pružio utočište u Carigradu; očevim stopama išao je, međutim, kada se rodbinski vezao za carsku dinastiju; naime, posle smrti prve supruge Teodore (ćerke bugarskog cara Smilca, sa kojom je imao sinove Dušana i Dušica) 1322, srpski je kralj pokušao da pronađe sebi novu suprugu među vladarskim porodicama sa Zapada; bilo je očekivano da će već početkom 1323. doći do njegovog venčanja sa Blankom, ćerkom tarentskog kneza Filipa, u Skadru; međutim, nakon što je tarentski knez nametnuo prelazak celokupnog srpskog društva u katoličanstvo kao uslov za ostvarenje ovog braka, svi su planovi pali u vodu; kralj Stefan Uroš III okrenuo se Vizantiji, te za suprugu izabrao Mariju Paleolog, ćerku panhipersebasta Jovana (sinovca Andronika II i Irene, ćerke Teodora Metohita), koji je bio „desna ruka“ cara Andronika II - zaoštravanje odnosa između vizantijskog cara Andronika II i njegovog unuka, pretendenta-uzurpatora Andronika III (1327), imalo je za posledicu ne samo promene u samoj Vizantiji, već i na Balkanu - znajući da stari car uživa podršku srpskog kralja, Andronik III se povezao sa bugarskim carem Mihailom Šišmanom, čime je stekao uporište u Trakiji; pomoćne srpske odrede, stacionirane u regiji između Sera i Soluna (kojima je komandovao Hrelja), Andronik III uspeo je da poremeti zauzimanjem Soluna krajem 1327, što mu je obezbedilo podršku drugih gradova (Voden, Kostur i Ohrid); srpske trupe su se, sa ostacima vojske Andronika II, sada našle opkoljene u Seru; tada je veći deo pristalica starog cara prebegao srpskom kralju, koji im je ponudio četiri mogućnosti za spas: 1. da preko poslanstva zamoli Andronika III da svojim podanicima oprosti 2. da ih pošalje bugarskom caru Mihailu, da bi uz njegovu pomoć dospeli do Carigrada 3. da ih pošalje u Veneciju, odakle bi brodovima lako mogli doći do Carigrada 4. da se rasporede u preostale gradove (Prilep, Prosek i Strumicu), te u njima dočekaju okončanje rata - vizantijski su begunci izabrali ovu opciju, mada nije bila trajna

godine 1328. Andronik III uspeo je da zada težak poraz snagama starog cara nedaleko od Carigrada, ali kada je izgledalo da je sve odlučeno, bugarski je car promenio stranu, prišavši starom caru; međutim, nade Andronika II ubrzo su pale u vodu - nakon što se približio Carigradu, Andronik III privoleo je bugarskog cara da odstupi, nakon čega je zauzeo grad i proglasio se za cara (maj 1328); Andronik II bio je poslat u manastir - postavši neosporan gospodar vizantijske teritorije, car Andronik III našao se u neprijateljstvu sa oba svoja suseda, bugarskim carem, koji je već u junu 1328. pustošio tračke gradove, i srpskim kraljem, koji je 1329. opsedao Ohrid; Andronik III odlučio je da pridobije verolomnog bugarskog cara za sebe, te je sa njim 1330. sklopio savez usmeren protiv Srbije; njihov plan bio je da u leto iste godine napadnu srpskog kralja sa dve strane (Vizantinci iz Makedonije, a Bugari iz oblasti Zemena) - potpomognut španskim odredima, kralj Stefan stacionirao je vojsku u Dobrič-polju, iščekujući najpre bugarski napad; saznavši iz kog pravca neprijatelj dolazi, vojska srpskog kralja krenula mu je u susret; do odlučujuće bitke došlo je 28. jula 1330. kod Velbužda (d. Ćustendila), kada je bugarska vojska potučena, a sam car ranjen, te ubrzo podlegao povredama (podaci u izvorima govore o učešću mladog kralja Dušana u bici); svoju pobedu kralj Stefan iskoristio je da na bugarski presto postavi Ivana Stefana, sina svoje sestre Ane, da bi se odmah potom vratio u svoju zemlju; planirao je da krene protiv vizantijskih odreda u Makedoniji, ali su oni već bili napustili ovu zemlju, pa su se neki gradovi vizantijske krune sada predali srpskom kralju (Veles, Prosek, Črešće, Dobrun i Štip); po Stefanovom povratku u Srbiju, vizantijski je car oteo bugarskoj crnomorske gradove; ovo je znatno oslabilo autoritet cara Ivana Stefana, koji je ubrzo izgubio i srpsku podršku, nakon čega i vlast; bugarski presto nasledio je car Ivan Aleksandar - otklanjanje bugarsko-vizantijske opasnosti omogućilo je Stefanu da najzad nastavi gradnju manastira Pantokratorovog kod sela Dečani (manastiru Visoki Dečani 1330. dodeljena je povelja), koju će okončati njegov sin, kralj Dušan; manastir raškoromaničkog stila građen je između 1327. i 1335, po projektu kotorskog arhitekte fra Vite, o čemu svedoči natpis na portalu manastirske crkve - uprkos stabilizaciji spoljnopolitičkih prilika, kralj Stefan Uroš III nije se još dugo održao na prestolu; naime, već januara 1331. on se nalazio u sukobu sa svojim sinom, mladim kraljem Dušanom, o čemu svedoče nastavljač dela arhiepiskopa Danila II (optužuje kralja Stefana Uroša III za izbijanje građanskog rata) i Nićifor Gregora (svaljuje krivicu na mladog kralja Dušana); izvori govore da je u zemlji zavladala opšta nesigurnost, te da su granice bile ugrožene; u njima se spominje i razaranje Dušanovog dvora u Skadru, posredovanje Dubrovčana u mirovnim pregovorima, konačno sklapanje primirja, te Dušanov odlazak u Trebinje; međutim, samo je prva faza borbi bila završena i druga je otpočela leta iste godine - mladi kralj Dušan krenuo je sa vojskom na oca, te uspeo da ga, zajedno sa porodicom, zarobi u dvoru u Nerodimlji (21. avgusta 1331. ? poznato je da je vest o zarobljavanju starog kralja u Dubrovnik stigla 03. septembra, pa se posredno zaključuje kada je moglo doći do upada mladog kralja); nesposoban da organizuje odbranu, stari se kralj sa malobrojnom pratnjom povukao u tvrđavu Petrič; Dušan je nastavio da ga progoni, napokon ga zatočivši u zvečansku tvrđavu sa suprugom i decom iz drugog braka; ovde je kralj Stefan Uroš III 11. septembra umro pod

nerazjašnjenim okolnostima (sahranjen u manastiru Dečani); mladi kralj Dušan još se 08. septembra krunisao za srpskog kralja u crkvi Jovana Preteče u Svrčinu, konačno ispunivši svoje pretenzije DIPLOMATIČKI IZVORI IZ VREMENA VLADAVINE KRALJA STEFANA UROŠA III 1. Povelja kralja Stefana Uroša III Dubrovniku (27. decembra 1321) - pisana je na pergamentu, starosrpskim jezikom (ćirilično pismo; kancelarijski brzopis); vremenom je pretrpela izvesna oštećenja, pa joj tako nedostaje pečat, dok je kraljev potpis crvenim mastilom delimično oštećen; izdata na inicijativu Dubrovčana, povelja im je garantovala slobodnu trgovinu, te sazivanje mešovitog suda (jedan Dubrovčanin i jedan Srbin) u slučaju bilo kakvih sporova; Dubrovčani su, s druge strane, bili u obavezi da plaćaju 500 perpera u slučaju da se o kraljevu naredbu ogluše 2. Tributno pismo 1 srpskog kralja Stefana Uroša III (pre 31. oktobra 1325) - pisano je na papiru manjeg formata (starosrpski jezik; ćirilično pismo; kancelarijski brzopis) i ticalo se „svetodmitarskog dohodka“ 2; ono je prvi dokument koji otkriva i ime pisara/ logoteta koji ga je sastavio („Rajko reče u Prištini.“) 3. Razrešnica 3 kralja Stefana Uroša III za Dubrovčanina Luku Lukarevića (Štimlje, 11. novembra 1326) - dokument je dvodelnog tipa (prvi deo jeste pismo dubrovačkoj opštini, sačuvano u zbirci Diversa cancelariae, dok drugi predstavlja povelju za samog Lukarevića, koja je sačuvana u njegovoj ličnoj arhivi); ovom se razrešnicom dubrovački trgovac zvanično oslobađa svih obaveza prema srpskom vladaru nakon izmirenja duga

__________ 1

tributnim pismom vladar opunomoćuje neko lice da pokupi tribut „svetodmitarski dohodak“ jeste porez koji su Dubrovčani isplaćivali srpskom vladaru; ustanovljen je 1268, a pod kraljem Dragutinom preciziran je i rok za njegovu isplatu (to je bio praznik Sv. Dimitrija, po kome je porez i poneo naziv); od kraja XVI veka nosi naziv „srpski dohodak“ 3 razrešnica predstavlja diplomatički izvor, tj. dokument kojim vladar potvrđuje da određena ličnost, po završetku poslovnog odnosa sa njim, biva oslobođena svih obaveza 2

OSVAJAČKA POLITIKA KRALJA DUŠANA * glavni izvori koji govore o životu kralja Stefana Dušana jesu Žitije kraljeva i arhiepiskopa srpskih/ Danilov zbornik (nastavljač dela arhiepiskopa Danila II stigao je u pisanju do 1335. godine), Memoari Jovana Kantakuzena (nepouzdan izvor), delo Nićifora Gregore i dr. * - preuzevši presto, novi je kralj nameravao da odmah krene prema jugu, u osvajanje vizantijskih oblasti, no, najpre je morao da se pozabavi svim spornim pitanjima spoljne i unutarnje politike: sa novim bugarskim carem Ivanom Aleksandrom Dušan je zaključio ugovor o prijateljstvu, koji je potom krunisan brakom između srpskog kralja i Jelene, sestre bugarskog cara; odnosi ove dve južnoslovenske države ostali su uglavnom dobri do kraja vladavine kralja i cara Dušana (1355) odmah po konsolidaciji odnosa sa moćnim susedom, novi se kralj suočio sa neočekivanim teškoćama u samoj Srbiji - već 1332. izbija pobuna velikaša u Zeti; predvođen vojvodom Bogojem, čije je sedište bilo u Sv. Srđu na Bojani, ustanak se ubrzo proširio i na oblasti severne Albanije (Dimitrije Suma); žestoki sukobi u Zeti uznemirili su i Dubrovčane, zabrinute za sigurnost trgovinskog prometa, te su oni energično nastojali da izmire zavađene strane; no, kralj Dušan je napokon uspeo da uguši ustanak, te uspostavi unutarnji mir u svojoj državi kako bi obezbedio stabilne političke odnose sa Dubrovčanima, koji su još od vremena kralja Stefana Uroša III potraživali Pelješac sa Stonom, srpski im je kralj 22. januara 1333. izdao povelju (u Pologu); njom je Republici ustupio pomenute teritorije, uz obaveze plaćanja poreza, te dopuštanja slobodnog bogosluženja pravoslavnom stanovništvu na ovoj teritoriji (Dubrovčani su dobili sličnu povelju i od bosanskog bana Stjepana II Kotromanića, 15. februara iste godine); međutim, kako se Dubrovčani nisu držali predviđenih obaveza, veruje se da je u nekom trenutku pomenuta povelja stavljena van snage, da bi dogovor bio obnovljen tek 19. maja 1334, poveljom iz Prizrena odnos kralja Dušana prema Bosni bio je sličan politici njegovog oca - bosanskom banu Stjepanu II nije osporeno pravo na Hum, pa su i odnosi između dve države ostali stabilni - obezbedivši spoljnu i unutarnju stabilnost, kralj Dušan vratio se svom osnovnom cilju, a to je bila ekspanzija prema jugu - već 1332. srpski kralj prodire u istočnu Makedoniju, te uspeva da zauzme Strumicu sa nekim gradićima dok je srpski kralj sakupljao vojsku za pravi rat protiv Vizantije, u Srbiju je iznenada stigao istaknuti vizantijski velikaš Sirgijan (prvobitno u službi Andronika III, a nakon sukoba sa Kantakuzenom prelazi na stranu Andronika II; posle pobede Andronika III pada u nemilost, te biva prinuđen da napusti Carstvo), koji je srpskom kralju ponudio savezništvo protiv Vizantije; nakon što je Dušan prihvatio ponudu, usledila je nova ofanziva prema jugu - godine 1334. srpskom je kralju pošlo za rukom da zauzme Prilep i Ohrid, dok je Sirgijan osvojio Kostur; tako brzi uspesi otvarali su mogućnost i za ostvarenje konačnog cilja srpskog kralja, a to je bilo zauzimanje Soluna; uvidevši opasnost od ovakvog ishoda, car Andronik III isplanirao je Sirgijanovo ubistvo (verovao je da su konci neprijateljskih uspeha upravo u njegovim rukama); ovaj delikatan zadatak poverio je Sfrancesu Paleologu, čoveku od poverenja, koji je uspeo da ubije Sirgijana, te se blagovremeno vrati caru; iznenadna smrt Sirgijana, te napad ugarskog kralja Karla

Roberta na Srbiju (još 1319. zauzeo Beograd, Mačvu i Kolubaru, a sada ponovo upao u severne oblasti srpske države), primorali su Dušana da se sastane sa carem Andronikom III nedaleko od Soluna (26. avgusta 1334), te započne mirovne pregovore; kralj i car tada su sklopili dogovor o prekidu ratnog stanja, te oko razgraničenja (Dušan je zadržao Ohrid, Prilep i Strumicu, što je predstavljalo značajno proširenje ka jugu; odricanje od Kostura); odrešenih ruku, srpski je kralj pohitao prema severu, dok su Ugari krenuli u povlačenje; Dušan je iskoristio njihovo povlačenje, te je od susedne kraljevine pretoeo Mačvu; međutim, proterivanje Ugara 1335. nije donelo trajnu stabilnost severnim granicama, jer je kralj Karlo Robert upadao u Srbiju u još nekoliko navrata (1338, 1339. i 1342); napadi na Srbiju nastavljeni su i za vreme kraljevanja Lajoša I, ali im kralj Dušan nije pridavao veći značaj, koncentrišući se na južne oblasti - neposredno po sklapanju primirja sa srpskim kraljem, car Andronik III postigao je značajne uspehe u obnovi vlasti Paleologa u regijama kontinentalne Grčke (godine 1336. osvojena je Tesalija); u ovom periodu kralj Dušan nije ugrožavao vizantijske posede, a može se reći i da je bio u dobrim odnosima sa vizantijskim carem - poznato je da su se dvojica vladara 1336. sastali u Radovištu, ali se ne zna o čemu su pregovarali; ovaj susret bio je od velikog značaja velikom domestiku Jovanu Kantakuzenu, koji je tada upoznao srpskog kralja i njegove najistaknutije velikaše, što mu je bilo od koristi tokom kasnijeg boravka u Srbiji - međutim, do narušavanja postojećih odnosa došlo je smrću cara Andronika III 1341, nakon čega je u Vizantiji otpočeo građanski rat - presto je pripao malodobnom Jovanu V, u čije je ime vladala kraljica-majka Ana Savojska, uz pomoć saradnika Aleksija Apokavka, te patrijarha Jovana Kalekasa * takvu situaciju u Carstvu iskoristio je srpski kralj, koji je već 1341. pustošio okolinu Soluna; međutim, Dušanova vojna nije dugo trajala - u ime carigradske vlade, Kantakuzen je iste godine poslao izaslanike, koji su obnovili mir sa srpskim kraljem * početak građanskog rata u Vizantiji (1341 - 1347) označile su Kantakuzenove pretenzije na regentstvo; nakon što mu je ono uskraćeno, velikaš se povukao u tračku tvrđavu Didimotiku, gde se 1341. proglasio za cara; pošto je pridobio aristokratiju na svoju stranu, protivničkoj strani je pošlo za rukom da sebi privuče mase naroda, što je označilo početak sukoba - Kantakuzen je isprva bio izložen snažnim napadima, što ga je koštalo saveznika, te uputilo u potragu za novim; tako se vizantijski plemić jula 1342. našao u Prištini, gde je započeo pregovore o savezništvu sa srpskim kraljem; srpski kralj izašao je u susret Kantakuzenu, te sa njim sklopio dogovor o savezništvu, koji je podrazumevao borbu protiv legitimne carske vlasti i raspodelu osvojenih teritorija po principu „svako zadržava ono što je zauzeo“; tako su novi saveznici još iste godine krenuli u zajedničku akciju osvajanja Sera; međutim, niti ove, niti naredne godine nisu uspeli zauzeti ovaj grad savezništvo srpskog kralja sa vizantijskim plemićem nije bilo dugog veka; nakon što su obojica započela sa samostalnim akcijama, koje nisu išle na korist zajedničkim, već samo ličnim interesima, prijateljstvo je prekinuto (1343); godine 1342/3. Dušanove trupe zauzele su prostrane teritorije Albanije sa gradovima Beratom, Kaninom i Krojom, a potom i tvrđave Voden, Kostur i Hlerin u južnoj Makedoniji; početkom 1343. srpskom kralju su u ruke pali nekadašnji Hreljini posedi, i on tada uvršćuje grčke zemlje u svoju vladarsku titulaturu

prelazak Tesalaca na Kantakuzenovu stranu, te njegovo opsedanje Bera (1343) u mnogom su ojačale položaj ovog plemića, što je navelo legitimnu carigradsku vladu i srpskog kralja da sklope savezništvo protiv njega (prijateljstvo je ojačano planiranim brakom između Dušanovog sina Uroša i sestre malodobnog vizantijskog cara Jovana V); tada je Kantakuzen stupio u savez sa seldžučkim emirom Umurom, te rodopskim velikašem Momčilom - prva akcija Kantakuzena i saveznika bila je usmerena ka Solunu, ali nakon što je njegova opsada propala, Seldžuci su krenuli u povlačenje; hrišćanska flota presekla im je put, pa su se morali okrenuti obalama Helesponta; ovde ih je 1344. dočekala srpska vojska, kojom je komandovao istaknuti velikaš Preljub; njen zadatak bio je da spreči povratak Seldžuka, u čemu nije uspela (poraz kod Stefanijane); situacija je postala vrlo nepovoljna po Kantakuzena (napuštaju ga Seldžuci i rodopski velikaš Momčilo, dok Vizantinci prodiru u Trakiju, a Dušan preotima Ber); Kantakuzen ipak uspeva da porazi Momčila u bici kod Periteoriona 1345, nakon čega mu u pomoć ponovo pristižu Seldžuci; Kantakuzenov plan da se obračuna sa Dušanom bio je odložen njegovim odlaskom u Carigrad nakon ubistva Aleksija Apokavka; ipak, Seldžuci ponovo napuštaju Kantakuzena, te on ne uspeva da se učvrsti u Carigradu za to vreme, kralj Dušan uspeo je da zauzme Ser (25. septembra 1345), da bi potom u njegove ruke pali i gradovi istočno od Hristopolja (d. Kavale), te Halkidičko poluostrvo sa Sv. gorom (Atos); Dušan se tada proglasio „carem Romanije“ (prvi put se sa takvom titulom javlja u povelji svetogorskom manastiru Ivironu, januara 1346), dok je krunidba obavljena 16. aprila 1346. u Skoplju; iste godine srpska je arhiepiskopija uzdignuta na rang patrijaršije (Pećka patrijaršija), čiji je prvi patrijarh bio Joanikije II IDEJA I STVARNOST DUŠANOVOG CAREVANJA - srednjovekovni hijerarhijski poredak: jedan Bog, jedan car (vizantijski car smatran je jedinim legitimnim naslednikom prvog hrišćanskog cara, Konstantina Velikog) i jedna crkva; Vizantija je prvi put morala da brani svoje prvenstvo u hijerarhijskom poretku srednjeg veka 800. godine, kada je franački kralj Karlo Veliki dobio titulu rimskog cara, da bi potom to činila češće (osnivanje SRCNN, I i II Bugarskog carstva, Srpskog carstva) još je veliki župan Stefan Nemanja priznao prvenstvo Vizantije u međunarodnim odnosima, o čemu svedoči Osnivačka povelja manastiru Hilandaru (1198; ...Bog učini da su Grci carevi, a Ugari kraljevi...); međutim, jačanje Srbije za vreme kralja Milutina, Dušanovo proglašenje za „cara Srba i Grka“, te carska krunidba, doveli su Srbiju u ravnopravan položaj prema Vizantiji; ipak, Vizantija nije prihvatala ovakvo stanje, te je Dušan bio „anatemisan“ od strane carigradskog patrijarha Kalista 1350. (dok su njegovu odluku o proglašenju za cara podržali Venecija, Dubrovnik, Bugarska i „svetogorci“, žestoko su joj se protivili papstvo, Ugarska i Vizantija) - međutim, Dušan je uprkos svemu nastavio da se ponaša kao da je ravnopravan vizantijskom caru, deleći svojim dostojanstvenicima tradicionalne vizantijske titule (despoti, sebastokratori, ćesari i dr); „zemlje kraljevske“ i „zemlje carske krune“ organizacija državne uprave: despoti - neka vrsta udeonih vladara župani i kefalije - prvi su bili upravitelji jedinstvenih, a drugi „mešovitih“ baština

opšte i lokalne kefalije - prvi su stajali na čelu manjih provincija sa jednim ili dva grada, dok su u većim teritorijalno-upravnim jedinicama i istorijskim oblastima upravljali drugi; kefalijama su u civilnim poslovima pomagali prokatimeni, a u vojnim kastrofilaksi; pored njih dvojice, u provincijama su privremeno delovali katastarski i poreski činovnici, apografevsi i energoni kneževi i „veliki kneževi“ - starešine vlaških skupina, te većih gradskih i rudarskih naselja; kada titulu kneza nosi carski namesnik veće oblasti, on postaje „veliki knez“ sebasti - kontrolišu funkcionisanje feudalnog sistema u zemlji u gradskim naseljima vlast se nalazila u rukama kneževa, kefalija ili sebasta carinici - nisu samo obični sakupljači carina, već su i predstavnici javne vlasti (često obavljaju i poslove vezane za fiskalnu politiku) vojska: glavninu vojske i dalje su činili baštinici, kojima se sada priključuju pronijari i najamnici; zapovednici takođe nisu nosili vizantijske, već tradicionalne srpske naslove (vojvodom je nazivan komandant vojske, dok je „veliki vojvoda“ to bio u odsustvu cara); zaštita pograničnih teritorija bila je u nadleštvu „krajišnika“ (koji su verovatno imali i civilna ovlašćenja), dok je u unutrašnjosti deo vojnih poslova pripadao „velikom vlastelinu stegonoši“; zapovednici vojnih posada po utvrđenjima u „zemljama kraljevske krune“ nazivani su „čelnicima“, dok su u „zemljama carske krune“ to bili kastrofilaksi dvor: (veliki) logotet - upravitelj svih poslova carske kancelarije (pre toga dijaci) protovestijar (bivši comes camerarius, tj. komornik; kaznac) - vodi nadzor nad carevim prihodima i rashodima, te sprovodi fiskalne mere u državi; jedan od najistaknutijih protovestijara bio je Kotoranin Nikola Buća „sluge“ i „stavioci“ - dvorsko osoblje DIPLOMATIČKI IZVORI IZ VREMENA VLADAVINE KRALJA STEFANA DUŠANA 1. Prva stonska povelja kralja Stefana Dušana (Polog, 22. januara 1333) - pisana je na pergamentu i fali joj pečat; sastavljena je u 4 primerka (2 na starosrpskom i 2 na latinskom jeziku); latinska verzija sačuvana je u originalu, a srpska u 4 prepisa: a) Liber privilegiorum („Knjiga povlastica“) b) prepis dubrovačkog srpskog kancelara Nikše Zvijezdića (1440 - 1445) c) dva prepisa dijaka Radonje iz 1472, nastala zbog spora Dubrovnika i hercega Vlatka oko ostrva Posrednjice (spor je vodio Hamza-beg, koji je presudio u korist Dubrovčana) tekst povelje počinje isticanjem legitimne vlasti kralja Dušana (pravdanje), da bi bio nastavljen odredbama samog ugovora: a) Dubrovniku su dodeljeni Pelješac sa Stonom, Slansko primorje (od Prevlake do Dubrovnika) i ostrvo Posrednjica; međutim, Republika je Slanskim primorjem zavladala tek 1399, a Posrednjicom 1472. b) Dubrovčani su, za uzvrat, bili u obavezi da srpskom kralju odmah isplate 8.000 perpera, a potom da svakog Uskrsa daju po 500 („srpski stonski dohodak“ - u slučaju da novac ne bude isplaćen u roku, kazna je bila isplata dvostrukog iznosa), te da obezbede nesmetano bogosluženje pravoslavnom stanovništvu u stečenim oblastima

2. Druga stonska povelja kralja Stefana Dušana (Dobrušta, 19. maja 1334) - takođe je pisana na pergamentu, starosrpskim jezikom (ćirilično pismo; kancelarijski brzopis); pečat koji je sastavni deo ove povelje rađen je za Dušana još u vreme dok je bio mladi kralj; pečat je izrađen od voska, te obojen u crveno sama povelja nastala je kao posledica poništavanja odredbi prethodne (Dubrovčani se ne pridržavaju ugovora, posebno kada je u pitanju bila sloboda bogosluženja), te nakon što su Dubrovčani izgladili odnose sa srpskim kraljem 3. Razrešnica kralja Stefana Dušana za dubrovačko trgovačko društvo VukasovićLukarević-Gučetić 4 (sredina 1332 - pre 18. februara 1334) 4. Odlomci iz Memoara Jovana Kantakuzena 5 - delo se sastoji od 4 knjige, i obuhvata vreme od 1320. do 1356; iako veoma nepouzdan i subjektivan, ovaj spis daje značajne podatke vezane za Kantakuzenov boravak u Prištini 1342. 6 - on izveštava o srpskom kralju, njegovoj porodici, te bliskoj aristokratiji (veruje se da je na njegove političke odluke snažno uticala neka vrsta veća od 24 plemića); Kantakuzen u delu uzdiže sebe u odnosu na srpskog vladara, te iznosi neprecizne podatke vezane za prištinske pregovore 5. Povelja kralja Stefana Dušana Dubrovčanima o carini sluge 7Dabiživa (Ser, 26. oktobra 1345) - pisana je na pergamentu, starosrpskim jezikom (ćirilično pismo; kancelarijski brzopis), i ima sačuvan oštećen voštani pečat braon boje, okačen o plavu vrpcu (isti pečat kao i na Drugoj stonskoj povelji) ovaj dokument izdat je na molbu Dubrovčana (Pira Grubešića, Martola Črevića i Paska Gučetića), koji su se srpskom vladaru žalili na „slugu“ Dabiživa, koji je (bez vladarskog dopuštenja) naplaćivao „mimohodne carine“ dubrovačkim trgovcima u Trebinju; srpski vladar odmah je reagovao sazivanjem suda, na kom je donesena odluka o zabrani naplaćivanja „mimohodne carine“, te strogim kaznama koje bi čekale svakog ko se o naredbu ogluši 6. Razrešnica Lavri Vukasoviću (08. decembra 1345) - predstavlja dvodelni dokument (deo ide Republici, a deo trgovcima) izdat trgovcima Lavri Vukasovići, te Marinu i Živu Gučetiću 9, koji su uzeli zakup na rudničkom trgu; original prvog dela (pismo Republici) sačuvan je i preveden na staroitalijanski i starosrpski jezik, dok je original drugog (povelja trgovcima) izgubljen, te sačuvan samo u prepisu na staroitalijanski

__________ 4

pomenuto trgovačko društvo osnovano je 1329. Srbi su u delu nazivani „Tribalima“ 6 običaj je bio da stranci koji dođu u srpsku zemlju borave u šatoru, a ne u dvoru 7 „sluga“ u ovom slučaju ne predstavlja nisu dvorsku, već visoku vlasteotsku titulu 8 „mimohodna carina“ naplaćivana je u pograničnim oblastima srpske države, i njena je cena uvek bila niža od cene obične carine (nikada nije naplaćivana u Trebinju) 9 sinovi Paska Gučetića 5

USPON I ŠIRENJE BOSNE (1322 - 1353)

* za razliku od ranijih epoha bosanske istorije, period njenog uspona potkrepljen je brojnim i raznovrsnim izvorima * - period vrhovne vlasti Šubića nad Bosnom ne može se detaljno rekonstruisati, ali ono što se sigurno zna jeste da su bribirski kneževi poštovali unutarnju samostalnost ove zemlje, no da su joj onemogućavali samostalno vođenje spoljne politike; zbog toga je Bosna tek posle pada bana Mladena II Šubića 1322. mogla da zaigra značajniju ulogu u odnosima sa susednim državama Stjepan II Kotromanić, štićenik bana Mladena II, trebalo je da 1319. stupi u brak sa ćerkom koruškog grofa Majnharda od Ortenburga; no, kako su Kotromanići bili u izvesnom stepenu srodstva sa porodicom koruškog grofa, do braka je moglo doći samo uz papski blagoslov, koji je posredstvom Mladena II ubrzo i dobijen (=> suzbijanje jeresi u Bosni); međutim, položaj bana Mladena II bio je suštinski uzdrman (poraz od srpskog kralja Milutina u Humu, odmetanje Šibenika i Trogira, te njihovo prilaženje Veneciji, odmetanje najistaknutijih vazala i neprijateljstvo Ugarske), što je ugarski kralj Karlo Robert odlučio da iskoristi - njegov plan bio je da se obračuna sa feudalnim gospodarima u svojoj zemlji, pa je red ubrzo došao i na Šubiće; stupivši u savez sa Stjepanom II Kotromanićem, te hrvatskim kneževima i osamostaljenim gradovima, ugarski je kralj uspeo da nanese poraz Mladenu II (kod Bliske, blizu Poljica), te ga zbaci sa mesta bosanskog bana; tako je ugled Šubića znatno opao, dok su se Bosna i Hrvatska ponovo našle pod vrhovnom vlašću Ugarske; ovakva situacija izazvala je burne reakcije među hrvatskim kneževima, te njihovo okretanje protiv Ugarske; međutim, podele koje su nastale unutar samih rodova, dovele su do unutarnjih borbi, koje je veoma vešto iskoristio novi bosanski ban Stjepan II Kotromanić, pridobivši Donje krajeve (porodica Stjepanić), Krajinu (između Cetine i Neretve, 1326) i Završje (Livanjsko, Duvanjsko i Glamočko polje), te proširivši granice svoje države skoro do linije koja spaja tok Cetine sa gornjim tokom Sane lukavi bosanski ban znao je da se okoristi i nestabilnom situacijom u srpskoj državi, te da 1324. dobije Usoru i Soli, a 1326. dolinu Neretve i oblast oko njenog ušća; postavši „gospodar Huma“, bosanski je ban zapao u loše odnose sa tadašnjim srpskim kraljem, ali ovaj nije ništa činio da povrati oduzete teritorije; do kulminacije neprijateljstva došlo je po upadu Stjepana II u Polimlje, te rušenja manastira Sv. Nikole u Banji (sedište dabarske arhiepiskopije); tada je mladi kralj Dušan uspeo da potisne bosanskog bana u njegovu zemlju, te spreči njegove dalje upade; odnosi na relaciji Dubrovnik-Bosna-Srbija konačno su rešeni za vreme vladavine kralja Dušana, koji je, posredstvom Dubrovnika, izgladio odnose sa Bosnom (1332), da bi Republici ustupio Pelješac sa Stonom 1333. - izvojevana samostalnost, veliki uspesi u proširenju državne teritorije, te srazmerno dug period mira, omogućili su banu Stjepanu II da konsoliduje unutarnje prilike u Bosni: bosanska država imala je „patrimonijalni“ karakter, što je značilo da je njom upravljala izvesna vlasteotska porodica, koja je po tradiciji davala vladare još od najstarijih vremena; vrhovni vladar Bosne bio je biran i nosio je titulu bana, a državom je gospodario zajedno sa svojom porodicom, te najuglednijim pripadnicima vlastele, odnosno gospodarima „plemenština“ („plemenskih baština“; izražene krvne veze)

feudalni odnosi u srednjovekovnoj Bosni bili su organizovani tako da je vlastela banu dugovala „vernu službu“ (koja je podrazumevala skup svih obaveza koje podanik duguje vladaru), u zamenu za „veru gospodsku“ (garancija lične slobode, bezbednosti i imovine) koju je od njega dobijala; u slučaju da bi vlastelin počinio „neveru“, pristupalo se suđenju, koje se najpre nalazilo u nadleštvu dvanaestorice „dobrih Bošnjana“, a potom nekih pripadnika jerarhije „Crkve bosanske“ (vladar nije mogao donositi odluke vezane za vlastelu bez učešća suda) jačanje rudarstva, koje uz poljoprivredu postaje osnovna privredna grana srednjovekovne bosanske države, u mnogome je uticalo i na razvoj trgovine, a samim tim i na nicanje novih gradova širom zemlje: a) rudarski centri - Ostružnica, Fojnica, Deževica, Kreševo, Srebrenica, Olovo i dr; dolazak Sasa još više doprinosi jačanju rudarstva, a nemački rudari i ovde, kao i u drugim zemljama, zadržavaju autonomiju unutar svojih gradova (Veće purgara) b) trgovi - Podvisoki, Podvrandučki, Podkulčat, Drijeva (Forum Narente; od 1326) c) tvrđave - uz Srebrenicu niče Srebrenik, a uz Olovo Olovac => jačanje rudarstva i trgovine imalo je za posledicu razvoj fiskalne politike u državi (kaznaci = rukovodioci vladarskim finansijama), što je bosanski ban iskoristio za nametanje poreza na promet dubrovačkim trgovcima (10 %); ipak, ovaj običaj nije zaživeo u sprovođenju reformi, ban Stjepan II ugledao se na ugarskog kralja, te ne samo da je poveljom utanačio odnose između svoje države i Dubrovnika 10, već je i ustanovio vladarsku kancelariju sa dijacima (od kojih je najznačajniji bio Dražeslav Bojić), te započeo kovanje bosanskog novca - „Crkva bosanska“ predstavljala je organizovanu instituciju, koja je oko sebe okupljala „dualističke jeretike“, odnosno „krstjane“ koji su verovali u dvostruku prirodu boga, tj. suprotstavljanje duhovnog i materijalnog principa u njemu („bog svetlosti“ i „bog tame“); bosanski hrišćani zastupali su „uprošćen kult“, čiji je glavni element bila molitva (direktna veza između pojedinca i Boga), dok je svaka vrsta idolatrije bila osuđivana; takođe, sve materijalno je, prema doktrini bosanskih patarena, bilo a priori loše, i definicija „greha“ bila je vrlo stroga; hijerahija „Crkve bosanske“: 1. na njenom se čelu nalazio „episkup Crkve bosanske“, često nazivan i „djedom“ 2. „gosti“ 3. „starci“ (polazna tačka u usponu „krstjana“ na hijerarhijskoj lestvici) članovi crkvene jerarhije bili su nazivani „strojnicima“ („poglavitiji krstjani“), a neretko i „gospodom“; njihov život bio je vezan za „žiže“, centre verskog i crkvenog života u Bosni; vernici („mrsni ljudi“) su, s druge strane bili izvan crkve i od njih se malo očekivalo (slaba veza između crkve i vernika sve do „krštenja“ i prihvatanja „bezgrešnog života“); ipak, bili su dužni da javno iskazuju poštovanje pripadnicima crkve (adoracija)

__________ 10

dubrovačkim trgovcima garantovana je lična sloboda, imovinska bezbednost, te sazivanje porotnog suda u slučajevima bilo kakvog spora

opasnost po opstanak „Crkve bosanske“ javila se po zauzimanju novih teritorija (nakon 1326, te pogotovo posle 1373 - 1377), u kojima su bile ustanovljene katoličke ili pravoslavne crkvene zajednice; nametanje „dualističke jeresi“ katoličkom stanovništvu novoosvojenih oblasti nikako nije odgovaralo papstvu, koje je 1325. reagovalo slanjem franjevaca (monah Fabijan), kojima je u zadatak stavljeno sprovođenje inkvizicije; međutim, usled pobune dominikanaca, koji su smatrali da je sprovođenje inkvizicije njihovo ekskulzivno pravo, posao nije izvršen; avinjonske su pape, stoga, ovlastile isključivo franjevce za inkvizitorski rad u Bosni (1327), dok je dominikancima bilo zabranjeno da ih u tome ometaju (1330); na drugoj strani, papa je uspeo da postavi „svog čoveka“ na mesto đakovskog biskupa (1334 - 1336), čime je pojačao katolički uticaj u zemlji; međutim, novi papa (Benedikt XII) odlučio je da sprovede još agresivniju politiku prema Bosni, naredivši hrvatskim velikašima da se obračunaju sa banom Stjepanom II 1337; no, tada je nastupio sasvim neočekivan obrt, i ugarski je kralj stao iza bosanskog bana, te do borbi nije došlo; ipak, ni kralj Karlo Robert nije bio sasvim nezainteresovan za pitanje jeresi u Bosni, te je 1339. poslao franjevca Gerarda Eda da ispita tamošnje prilike; ova poseta u mnogome je promenila buduću politiku katoličkih „misionara“, koji su prestali sa agresivnom politikom, te započeli sa strpljivim i napornim radom u preobraćanju bosanskog stanovništva: osnivanje franjevačke vikarije u Bosni (1340 - 1342), te manastira u gradskim i privrednim centrima - dalmatinski gradovi su u XIV veku bili ugroženi od strane hrvatskih velikaša, što ih je nateralo da se približe Veneciji, pod čiju su se vlast stavljali (Šibenik, Trogir i Split); ugarski kralj Karlo Robert vije pravio pitanje oko mešanja Venecije u prilike na Balkanu, ali se Lajoš I već u prvoj godini svoje vladavine (1342) okrenuo protiv Mlečana; formiraju se dve koalicije - na jednoj strani su ugarski kralj, slavonski ban Nikola Banić, te bosanski ban Stjepan II, dok se na suprotnoj strani nalazila Venecija; glavne borbe vođene su oko poseda hrvatskog velikaša Nelipca († 1344), te gradova Šibenika, Trogira, Splita i Zadra, a do okončanja sukoba i preraspodele osvojenog došlo je 1346. - sukobi i pregovori između Bosne i Srbije (1346 - 1350); venčanje Lajoša I i Jelisavete, ćerke bosanskog bana Stjepana II Kotromanića 1353, i njegova smrt iste godine; izbor Tvrtka 11, sinovca Stjepana II, za bosanskog bana 1353.

__________ 11

sin kneza Vladislava (brata Stjepana II Kotromanića) i Jelene Šubić (ćerke Jurja II Šubića)

BOSANSKI DIPLOMATIČKI IZVORI IZ VREMENA BANOVA STJEPANA II I TVRTKA I KOTROMANIĆA 1. Povelja banice Jelisavete i bana Stjepana II knezu Vukcu Hrvatiniću (sastavljena u Ribičima 25. novembra, na dan Sv. Katiline, svetiteljke-zaštitnice banice Jelisavete; izdata između 1326. i 1329) - pisana je na papiru, starosrpskim jezikom (ćirilično pismo; kancelarijski brzopis); za nju su privezana dva pečata (jedan banincin, a drugi banov), ali ona ne sadrži potpis, kao ni većina bosanskih (sve do vremena bana Tvrtka I); originalna verzija povelje čuvana je u Budimpešti, gde je stradala 1956, te je od nje sačuvan jedino snimak, načinjen krajem XIX veka dokument je nastao sa ciljem potvrđivanja „vere gospodske“ knezu Vukcu Hrvatiniću, kome je, prema običajima, zagarantovana lična i imovinska sloboda, te pravo da mu „dobri Bošnjani“ sude u slučaju počinjenja „nevere“ * veliki uticaj banice Jelisavete u političkom životu bosanske države * poznato je da je povelju sastaviuo dijak Radin 2. Stonska povelja bana Stjepana II Kotromanića (pod Srebrenikom, 15. februara 1333) - izdata je u 4 primerka (2 na starosrpskom i 2 na latiskom jeziku), od kojih je svaki imao zlatan pečat; latinska povelja nalazi se u Liber privileogiorum (nema niti potpis, niti pečat, ali zato poseduje ukrašeni inicijal; u njenom tekstu ne navode se niti članovi banove porodice, što je izuzetak u bosanskim poveljama), dok su srpske sačuvane u prepisima ban Stjepan II ovom je poveljom Dubrovniku ustupio Pelješac sa Stonom, primorje od Prevlake do Loišta (d. Lovište, rt na krajnjem severozapadu poluostrva), te mala ostrva u blizini, dok Posrednjicu ne pominje; ban takođe dozvoljava Dubrovčanima „umir krvi“ (krvnu osvetu), te „kopanje“ i „zidanje“ Prevlake na Pelješcu, ali uz obavezu plaćanja „bosanskog stonskog dohodka“ na dan Sv. Vlaha svake godine (03. marta) 3. Povelja bana Tvrtka I Kotromanića kojom potvrđuje baštinske posede Vlatku Vukoslaviću 12 (Suha na Prozračci, 1353) - predstavlja dvodelni dokument (prvi deo potvrđuje posede, a drugi „veru gospodsku“) pisan na pergamentu, starosrpskim jezikom (ćirilično pismo; ustavno/ knjižno pismo); povelja sadrži pečat na kome je predstavljen ban Stjepan II i sačuvana je u mađarskom arhivu; poznato je i ime njenog pisara (dijak Dražeslav)

__________ 12

Vlatko Vukoslavić bio je sin Vukoslava, brata Vukca Hrvatinića (cela porodica vodi poreklo od Hrvatina Stjepanića)