Kemijski Sastav Tijela Čovjeka

KEMIJSKI SASTAV TIJELA ČOVJEKA - tijelo čovjeka izgrađeno je od stanica ≈ 60-100 x1012 (1/4 otpada na eritrocite) - stanice se udružuju u tkiva, organe i organske sustave koji čine cjelinu i surađuju - HOMEOSTAZA = održavanje stalnih, optimalnih uvjeta u tijelu, ravnotežno stanje - svaka stanica doprinosi održavanju homeostaze i ima koristi od nje - poremećaji u održavanju homeostaze dovode do bolesti ili smrti ELEMENTI (≈ 70 elemenata izgrađuje tijelo čovjeka) a) biogeni elementi (makroelementi i mikroelementi) C,H,O,N,S,P,Cl,Ca,K,Mg,Na,Fe b) elementi u tragovima Elementi u tijelu rijetko dolaze u elementarnom stanju, najčešće izgrađuju spojeve GLAVNI SPOJEVI U TIJELU - proteini ≈20% - ugljikohidrati ≈1% - masti ≈16% - minerali ≈6% - voda ≈57%

VODA prostorni udio vode u tijelu čovjeka - rani zametak = 90% - novorođenče = 75% - mlada osoba = 60% - starija osoba = 50% promet vode u tijelu = GUBITAK = mokraćom = 1-1,5L = fekalijama = 0,15- 0,2L = isparavanjem iz pluća = 0,5L = isparavanjem kroz kožu = 0,4L UKUPNO = 2-2,5 L = UZIMANJE VODE = tekućine i tekuć. hrana = 1,5L = tvrda hrana = 0.7L = metabol. voda = 0,3L UKUPNO = 2-2,5 L

U toku dana VAŽNO je piti vodu «Jesi li danas popio svojih 8 čaša vode?» SVOJSTVA I ULOGE VODE (ponoviti) - hipotonična otopina u odnosu na optimalno stanje sadrži manje otopljenih tvari, više vode - hipertonična otopina u odnosu na optimalno stanje sadrži više otopljenih tvari, manje vode - izotonična otopina s tjelesnim tekućinama je fiziološka otopina (0,15 molarna tj. 0,9 % otopina NaCl) ZA TJELESNE TEKUĆINE VRIJEDE PODACI - molaritet: 0,15 M - osmolaritet: 0,30 osmola - broj osmotski aktivnih čestica: 1,8 x 1023 -osmotski tlak: 679 kPa

TJELESNE TEKUĆINE Ukupni volumen tjelesnih tekućina = 40 litara (60-70%) PODJELA 1. STANIČNA TEKUĆINA = 25 L sastav : ovisi o vrsti stanice, ali je često sličan, sadrži u većim količinama - K+, Mg2+, HPO42-, SO42-, pH =7,0 - sadrži dosta proteina (3x više od krvne plazme) 2. IZVANSTANIČNA TEKUĆINA = 15 L - podjela – međustanična, krvna plazma, cerebrospinalni likvor, očna vodica, tekućina u probavnom traktu, tekućine potencijalnih prostora i dr. - manji dio tekućina može kolati, veći dio je vezan sastav : je raznolik (sličan morskoj vodi) sadrži u većim količinama - Na+, Cl-, HCO3-, pH =7,4 - sadrže malo proteina (osim u krvnoj plazmi) promjena pH 7,0 7,4 7,8 7,8 acidoza alkaloza

KRV VOLUMEN: ≈ 5 L SASTAV: 1. krvna plazma – 3 L (60%) 2. krvne stanice – 2 L (40%) - eritrociti - leukociti - trombociti - krvne pločice HEMATOKRIT  volumni dio krvnih stanica, iznosi ≈ 40% ili 0,40 (45% ili 0,45) ULOGE KRVI: 1. prenosi plinove, kisik i ugljik dioksid 2. prenosi hranidbene tvari 3. prenosi štetne produkte tvarne izmjene 4. prenosi hormone i vitamine 5. regulira - sastav elektrolita i neelektrolita - koncentraciju vode - pH ravnotežu - tjelesnu temperaturu - krvni tlak 6. sudjeluje u obrani tijela 7. sudjeluje u zgrušavanju krvi ERITROCITI - crvene krvne stanice BROJ: ♂ 5,4x1012/L ♀4,8x1012/L OBLIK: diska, formirane stanice nemaju jezgru VELIČINA: u promjeru 8 μm, debljina uz rub 2 μm DUŽINA ŽIVOTA: 100-120 dana MJESTO PROIZVODNJE: a) u embrionalno doba – žumanjčana vreća, jetra, slezena, limfni čvorovi, koštana srž b) poslije rođenja – koštana srž (do puberteta – gotovo sve kosti, poslije plosnate) PROIZVODNJA: - svakodnevna proizvodnja je burna, kapacitet koštane srži je ogroman, mogli bi proizvoditi eritrocite ≈ 200 godina HEMATOPOEZA= RAZVOJ KRVNIH STANICA ERITROPOEZA = razvoj eritrocita - hemocitoblasti = matične stanice od kojih počinje razvoj - eritroblasti – počinje sinteza hemoglobina - pronormoblasti - rani normoblasti jezgra polako nestaje - zreli normoblasti - retikulociti - sadrži ostatak endoplazmatske mrežice, 0,5 % prisutno u krvi - eritrociti – 99,5% u krvi REGULACIJA PROIZVODNJE - hormon eritropoetin – proizvode ga bubrezi, pojačava proizvodnju eritrocita - vitamin B12 – utiče na diobu stanica - vitamin B9 – utiče na diobu stanica ULOGE ERITROCITA = prijenos plinova vrši se uz pomoć proteina HEMOGLOBINA 1) prijenos kisika - oksihemoglobin = svijetlocrvene boje 2) pomaže prijenos ugljik dioksida - karbaminohemoglobin = tamnocrvene boje

GRAĐA HEMOGLOBINA = složeni protein koji se sastoji od 4 HEMA + GLOBIN a) HEM - za hem se veže kisik - neproteinski dio, čini 4% molekule hemoglobina - hem čini porfirinski prsten, sastoji se od 4 pirolska prstena, u sredini je Fe - u jednoj molekuli hemoglobina su 4 hema, (4Fe, mogu se vezati 4 O2) - spoj kisika i hemoglobina zove se oksihemoglobin = svijetlocrvene boje b) GLOBIN - za globin se veže ugljik dioksid - proteinski dio, čini 96% molekule hemoglobina - sastoji se od 4 polipeptidna lanca - specifičan je za svaku osobu - spoj CO2 i hemoglobina je karbaminohemoglobin = tamnocrvene boje - globin prenosi ≈ 23% CO2 prijenos CO2 u krvi - 23% - vezano je za globin u hemoglobinu - 7% - otopljen je u krvnoj plazmi - 70% - prenosi se u obliku H+ + HCO3H2O + CO2 → H2CO3 ↔ H+ + HCO3- vodikov ion i bikarbonatni ion mogu mijenjati pH krvi - načinom disanja može se promijeniti pH, (porastom CO 2 u krvi dolazi do acidoze) - bubrezi reguliraju konc. bikarbonatnog iona (porastom bikarbonatnog iona dolazi do alkaloze)

VRSTE HEMOGLOBINA – razlikuju se po građi globina a) fetalni hemoglobin – u fetalno doba, ima veću sposobnost vezanja kisika b) adultni hemoglobin – javlja se nakon rođenja RASPADOM ERITROCITA- iz hemoglobina nastaje bilirubin - žute boje (iz njega mogu nastati sterkobilin, boja stolice i urobilin, boja mokraće) KARBOKSIHEMOGLOBIN = hemoglobin na koji se veže CO - CO se veže na isto mjesto kao i kisik, ali lakše od kisika (opasnost od gušenja) - u 1 litri krvi = ♂160 g hemoglobina, ♀140g hemoglobina - velika je važnost Fe u prehrani, dnevno se mora unijeti 10-15mg (teško se apsorbira iz lijekova, pomaže C vitamin) Policitemija = bolest kod koje dolazi do povećanje broja crvenih krvnih stanica SLABBOKRVNOST (ANEMIJA) = pomanjkanje eritrocita ili smanjena količina hemoglobina ili smanjena količina F e uzroci – prekomjerni gubitak eritrocita - prespora proizvodnja eritrocita - zbog - krvarenja - smanjeni rad koštane srži - greške u sazrijevanju eritrocita VRSTE ANEMIJE a) sideropenična - u organizmu nedostaje Fe – loša prehrana, otežana apsorpcija F e, krvarenje b) perniciozna - nedostatak vitamina B12, B9 - u koštanoj srži ne proizvodi se dovoljno eritrocita - može se javiti kod vegetarijanaca c) anemija srpastih stanica - nasljedna bolest - nastaje nenormalni hemoglobin (eritrociti su u obliku srpa) d) hemolitička - eritrociti se brže raspadaju, nego stvaraju - zbog raspada hemoglobina javlja se bilirubin (žutica) - uzrok – neki lijekovi - hemolitička bolest kod Rh sustava - nasljedni

LEUKOCITI - bijele krvne stanice Zajednički naziv za nekoliko vrsta stanica BROJ: 7x109/L - broj se može povećati (leukocitoza), ili smanjiti (leukopenija) VELIČINA: 10 – 30 µm DUŽINA ŽIVOTA: od nekoliko sati do nekoliko godina, ovisno o vrsti OBLIK: promjenljiv, ameboidan, stanice imaju jezgru, mogu se ameboidno kretati ULOGA: obrana organizma, čine osnovu imunološkog sustava PODJELA LEUKOCITA: - prema granulama u citoplazmi (granulirani, negranulirani) ili - prema obliku jezgre (segmentirani, nesegmentirani) 1) 65% granulociti (segmentirani) a) neutrofilni - 62% b) eozinofilni - 2,5% c) bazofilni - 0,5% 2) 5% monociti - negranulirani (nesegmentirani) 3) 30% limfociti - negranulirani (nesegmentirani) GRANULOCITI – veličina 12-20 µm a) NEUTROFILNI - najbrojniji, granule slabo primaju boju, pokretni su - nastaju u koštanoj srži i tu dozrijevaju, odlaze u krv, a iz krvi mogu u tkiva - uloge: 1) FAGOCITOZA- nazivaju se mikrofagi jer unište malo mikroorganizama (5-25) 2) nakon fagocitoze izlučuju tvari koje pojačavaju imunološku reakciju = lizozim, interferon, tvari za aktivaciju limfocita b) EOZINOFILNI - granule se oboje crveno - razvoj sličan neutrofilnim granulocitima - uloga – broj im se poveća kod alergija i parazitskih infekcija c) BAZOFILNI - granule se oboje modro, crno - u granulama sadrže tvari koje pojačavaju imunološku reakciju, ali mogu i oštetiti tijelo = histamin, heparin, serotonin MONOCITI – veličina 15-30 µm - nastaju u koštanoj srži, odlaze u krv (1- 4 dana), zatim odlaze u tkiva i razvijaju se u TKIVNE MAKROFAGE (histiomonociti) (na primjer u jetri se zovu kupferove stanice, u mozgu jedna vrsta glija stanica i dr.) - uloge: 1) FAGOCITOZA – zovu se makrofagi jer unište puno mikroorganizama (100) 2) nakon fagocitoze izlučuju tvari koje pojačavaju imunološku reakciju = lizozim, interferon, tvari za aktivaciju limfocita 3) prerađuju antigen tako da ga limfociti mogu prepoznati 4) surađuju s ostalim imunološkim stanicama

LIMFOCITI – veličina 10 µm 1) LIMFOCITI T – vrše staničnu imunost (T - zato što nastaju u timusu) - cirkulirajući – timus, limfatički organi, limfotok, krvotok, limfatički organi - dugovjeki – žive od nekoliko mjeseci do nekoliko godina - podjela limfocita T – ovisi o površinskim biljezima a) limfociti TH – pomagački - primaju informacije - aktiviraju, povezuju različite stanice - uključeni su u gotovo sve aktivnosti b) limfocit TC – citotoksični - stanice ubojice – ubijaju ciljne stanice - ciljne stanice su: - zaražene stanice - tumorske stanice - tuđe stanice (transplantati) c) limfociti TS – supresijski - koče imunološku reakciju, vrše kontrolu 2) LIMFOCITI B – vrše humoralnu imunost (- B – zato što su pronađeni u organu burza fabrici - imaju ga samo ptice) - kod sisavaca nastaju u koštanoj srži - kratkovjeki su i necirkulirajući, vezani su za limfatičke organe - razvijaju se u PLAZMA STANICE - plazma stanice proizvode PROTUTIJELA 3) LIMFOCITI 0 (nula) - dijele se na stanice K i NK - stanice ubojice

HEMATOPOEZA = RAZVOJ KRVNIH STANICA LIMFOPOEZA = razvoj limfocita MIJELOPOEZA = razvoj monocita, granulocita i trombocita Hemocitoblast – hematopoetska stanica matica Limfopoetska stanica matica Limfoblast T

Limfocit T TH TS TC

Mijelopoetska stanica matica

Limfoblast B

Limfoblast 0

Limfocit B

Limfocit 0

Plazma stanice

NK

K

Monoblast

Monocit

Mijeloblasti

Neutrofilni Eozinofilni Bazofilni granulociti

Megakarioblast Megakariocit

Trombociti

Makrofag

ERITROPOEZA = razvoj eritrocita Hemocitoblast

Eritroblast

Normoblast (pro, rani, zreli)

HEMOBLASTOZE - bolesti koje nastaju zbog malignog bujanja nezrelih stanica krvi (rak krvi) - podjela ovisi o tipu stanica koje se nekontrolirano dijele, napr. leukemija, limfosarkom, limfom, Hodgkinova bolest, mijelom i dr.

Retikulocit

Eritricit

LEUKEMIJA - rak bijelih krvnih stanica - podjela, liječenje i prognoza bolesti ovisi o tipu stanica koje se nekontrolirano dijele napr. limfatična leukemija, mijeloična leukemija (mogu se dalje podijeliti na akutni i kronični oblik) MIJELOM = nekontrolirano množenje plazma stanica

TROMBOCITI- krvne pločice BROJ: 300 x 109/L VELIČINA: 2-5 μm OBLIK: okrugle ili ovalne pločice, mogu mijenjati oblik, imaju izdanke, ljepljive su - trombociti nastaju raspadom stanica MEGAKARIOCITA DUŽINA ŽIVOTA: 3-5 dana POSTANAK: po postanku su leukociti samo im je uloga drugačija - megakariociti nastaju u koštanoj srži od mijelopoetske matične stanice ULOGA: 1) vrše važnu ulogu prilikom zaustavljanja krvarenja i zgrušavanja krvi 2) sudjeluju u imunološkoj reakciji, izlučuju histamin, heparin, serotonin kao bazofilni granulociti HEMOSTAZA = zaustavljanje krvarenja 1) stezanje oštećenog dijela žile (traje do ½ sata, za to vrijeme aktiviraju se ostali mehanizmi) 2) stvaranje trombocitnog čepa, može zatvoriti manje ozlijede, rupice na krvnoj žili (trombociti se vežu za mjesto ozlijede, postaju ljepljivi, na njih se mogu vezati novi tako se rupica na žili zatvori) 3) zgrušavanje krvi – najsloženiji proces - putevi zgrušavanja a) unutrašnji put - aktiviraju ga: - promjene u sastavu krvi - promjene na unutarnjoj površini krvne žile b) vanjski put - aktivira ga - oštećenje tkiva Čimbenici koagulacije = protrombin = trombin = fibrinogen = fibrinske niti = ioni Ca2+ = enzimi, proteini (faktori od VII do XII) = fosfolipidi = vitami

Čimbenici antikoagulacije = glatkoća unutrašnje površine krvne žile = kolanje krvi = niti fibrina – vežu na sebe oko 85% trombina = antitrombin – veže na sebe trombin = heparin – sprječava djelovanje trombina = fibrinoliza – proces otapanja ugruška

KRVARENJE (HEMORAGIJA) uzroci krvarenja: 1) bolesti jetre (napr. žutica, ciroza) - smanjuje se proizvodnja protrombina i fibrinogena 2) pomanjkanje vitamina K (javlja se rijetko) 3) hemofilija – bolest krvarenja zbog nedostatka određenog enzima (faktora), krv se ne gruša normalno - nasljedna bolest - gen za hemofiliju nalazi se na X spolnom kromosomu  hemofilija A (75%) = nedostatak enzima VIII  hemofilija B (15%) = nedostatak enzima IX  hemofilija C (5%) = nedostatak enzima XI 4) trombocitopenija - manjak trombocita - krvarenje iz malih krvnih žila, male ljubičaste mrlje 5) tromboembolije – emboli su ugrušci koji kolaju krvlju i mogu je začepiti posljedice: moždani udar, srčani infarkt, plućna embolija uzroci:- arterioskleroza – promijene na unutarnjoj površini krvne žile - slabije kolanje krvi, krv koja ne kola gruša se - promjene u sastavu krvi

ZGRUŠAVANJE KRVI VANJSKI PUT  fosfolipidi

UNUTRAŠNJI PUT 

OŠTEĆENJE TKIVA

DODIR S POVRŠINOM KRV. ŽILE,  PROMJENE U KRVI XII a  XII

Ca2+ XI a

Ca2+

VII  VII a

IX a

Ca2+ Ca2+

X



Xa



 XI

IX

VIII a  VIII fosfolipidi 

X

Ca2+

Vitamin K

Protrombin  Trombin

jetra Fibrinogen  Fibrinske niti  ugrušak

KRVNA PLAZMA = 60% krvi ili 3L = tekući dio krvi bez krvnih stanica - po sastavu slična izvanstraničnoj tekućini samo sadrži više proteina serum = krvna plazma bez faktora za zgrušavanje krvi SASTAV: 1) voda – 92% 2) tvari koje uglavnom ne mogu difundirati u stanice - proteini krvne plazme - lipidi (kolesterol) 3) tvari koje mogu difundirati u stanice ili iz stanica (aktivno ili pasivno) - produkti metabolizma (glukoza, aminokiseline) - produkti katabolizma (mokraćevina) - elektroliti (Na+ K+ Ca2+ Mg2+ Cl- i dr.) - hormoni i vitamini PROTEINI KRVNE PLAZME 1) ALBUMINI ≈ 55% - uloga - prijenose hormone - stvaraju osmotski tlak 2) GLOBULINI ≈ 35% α - globulini - uloga - prijenose hormone - protronbin (čimbenik kod zgrušavanja) β - globulini - uloga - prijenose hormone - obrambena uloga γ - globulini - uloga - obrambena - to su PROTUTIJELA, nazivaju se imunoglobulini 3) FIBRINOGEN ≈ 4% - uloga - čimbenik kod zgrušavanja 4) OSTALI PROTEINI - lipoproteini, enzimi potrebni za zgrušavanje krvi i dr. Sedimentacija krvi - krvne stanice i pločice imaju veću specifičnu težinu od plazme, pa se talože, sedimentiraju - sedimentacija se odvija u posebnim, staklenim baždarenim cijevima - brzina sedimentacije ovisi o odnosu specif. težine stanica prema specif. težini plazme - spontana, normalna sedimentacija iznosi od 2 – 12 mm na sat - sedimentacija se može promijeniti kod: - upalnih procesa - propadanja tkiva - u trudnoći - kod alergija - nakon zračenja i dr. - kod novorođenčeta manja je od 2 mm na sat

KRVNE SKUPINE - na staničnoj membrani svake stanice nalaze se oznake, biljezi - ti biljezi su različite kemijske tvari i nazivaju se tkivni antigeni - na površini eritrocita do sada je otkriveno oko 400 antigena koji čine više od 20 sustava - najpoznatiji sustavi su : AB0 sustav, Rh sustav, MNS sustav i dr. AB0 SUSTAV KRVNIH GRUPA - 1900. godine Landsteiner otkrio je prve antigene AB0 sustava AGLUTINOGEN = tkivni antigen na površini eritrocita koji određuje krvnu grupu - kemijski sastav = glikolipid (za protein je vezan glikolipid koji određuje antigenost) - postoje 2 tipa aglutinogena 1) TIP A (postoje varijacije od A1- A5) 2) TIP B VRSTE KRVNIH GRUPA: - to su: A, B, AB i 0 - ovise o prisutnosti ili odsutnosti aglutinogena AGLUTININ = prirođeno protutijelo u krvnoj plazmi (spada u imunoglobuline M) - štiti od stranih eritrocita, stranih aglutinogena - postoje 2 tipa protutijela 1) protiv A 2) protiv B KRVNA GRUPA A 0 B AB

UČESTALOST U HRVATSKOJ 43% 34% 16% 7%

UČESTALOST U SAD 41% 47% 9% 3%

AGLUTINOGEN antigen na eritrocitu TIP A nema TIP B TIP A i TIP B

AGLUTININ protutiijelo u plazmi protiv B protiv A i protiv B protiv A nema

- najbolji davatelj = krvna grupa 0 zato što nema aglutinogen - najbolji primatelj = AB zato što nema aglutinin TRANSFUZIJSKA REAKCIJA - javlja se kod pogrešne transfuzije krvi AGLUTINACIJA = sljepljivanje eritrocita HEMOLIZA = raspadanje eritrocita NASLJEĐIVANJE KRVNIH GRUPA - postoje geni za krv. grupu A i krv. grupu B – ti geni su kodominantni (ravnopravni) - gen za krv. grupu 0 je recesivan (potisnut u odnosu na A ili B) - krvne grupe se nasljeđuju po genetičkim zakonima - dijete nasljeđuje gene od roditelja, može, ali i ne mora imati krv. grupu jednog od roditelja

Rhesus (Rh) sustav - 1940. godine Landsteiner i Winer otkrili su Rh sustav (Rh faktor) (izveli su pokus na majmunu Rhesus macaca)

Rh AGLUTINOGEN = tkivni antigen na površini eritrocita - kemijski sastav Rh aglutinogena = lipoprotein - osobe koje ga imaju su RH(+) , a one koji ga nemaju su Rh (-) Rh AGLUTININ = protutijelo u krvnoj plazmi, nije prisutan od rođenja - javlja se samo kod osoba Rh (-) ako one dođu u kontakt s krvi Rh (+) Rh sustav Rh (+) Rh (-)

% kod bijelaca 85% 15%

Rh AGLUTINOGEN antigen na eritrocitu ima nema

Rh AGLUTININ protutijelo u krv. plazmi nema javlja se nakon kontakta s Rh (+)

Fetalna eritroblastoza (hemolitička bolest ili novorođenačka žutica) - bolest koja se može javiti kod djeteta ako je majka Rh (-) , a otac i dijete Rh (+) - krvi majke i djeteta se ne miješaju, ali za vrijeme trudnoće, naročito poroda malo krvi djeteta dođe u kontakt s krvlju mame - Rh aglutinogen na eritrocitima djeteta izaziva stvaranje Rh aglutinina u krvi mame - kod prve trudnoće Rh aglutinina je malo, pa on obično ne ugrozi dijete - kod slijedećih trudnoća količina Rh aglutinina raste, pa on napada eritrocite fetusa koji se raspadaju (hemoliza, žutica) - fetus proizvodi više eritrocita, nezreli eritrociti ulaze u krv (eritroblasti) - pomoć: - količina Rh aglutinina u krvi mame se može kontrolirati i smanjiti - fetusu se može promijeniti krv ako dođe do hemolize - količina Rh aglutinina u krvi mame se spontano smanjuje nakon trudnoće (obično nema problema kod djece ako je razmak između trudnoća 3-4 god.) DARIVANJE KRVI TKO MOŽE DARIVATI KRV? Svaki zdravi čovjek u dobi od 18 do 65 godina, težine iznad 50 kg. KOLIKO KRVI ČOVJEK DARUJE? • Količina darovane krvi je do 450 ml (manje od 13% ukupnog volumena krvi odraslog čovjeka ). Gubitak te količine nije štetan za zdravlje zdravog čovjeka. KOLIKO ČESTO ČOVJEK MOŽE DAROVATI KRV? • Žene mogu darivati punu krv 3 puta na godinu (svaka 4 mjeseca). • Muškarci mogu darovati punu krv 4 puta na godinu (svaka 3 mjeseca). • Pojedine krvne sastojke čovjek može darivati češće KOJI TESTOVI SE RADE NAKON DARIVAN JA KRVI? • Svaka darovana doza u laboratoriju prolazi: - potvrdivanje krvne grupe - testiranja na biljege krvlju prenosivih bolesti (hepatitis B, liepatitis C, AIDS i sifilis).

KRVOŽILNI SUSTAV SASTAV: - SRCE cor - KRVNE ŽILE - ARTERIJE I ARTERIOLE - VENE I VENULE - KRVNE KAPILARE SRCE ULOGA: mišićni organ koji svojim kontrakcijama tjera krv TEŽINA: 300 g VELIČINA: skupljena šaka POLOŽAJ: - u prsnoj šupljini, ispod prsne kosti, između plućnih krila, u sredini, samo vrh skrenut malo u lijevo GRAĐA: MAKROSKOPSKA - izvana je ovojnica, OSRČJE perikard (sastoji se od dva dijela, između je malo tekućine) - pregrada potpuno dijeli srce na dva dijela, lijevi i desni dio, lijevi je snažnije razvijen - svaka polovica dijeli se na: - PRETKLIJETKU atrij i - KLIJETKU ventrikul - između pretklijetke i klijetke nalaze se ZALISCI valvule ZALISCI - uloga - zalisci omogućuju kretanje krvi samo u jednom smjeru - smjer = vene  pretklijetke  klijetke  arterije - vrste zalistaka 1) između vene i  pretklijetke - zalisci su zakržljali 2) između pretklijetke i  klijetke – to su najveći i najvažniji zalisci a) mitralni zalistak - lijeva pretklijetka  lijeva klijetka b) trikuspidalni zalistak - desna pretklijetka  desna klijetka 3) između klijetke i  arterije - polumjesečasti zalisci semilunarni (na lijevoj i desnoj strani) MIKROSKOPSKA GRAĐA -srčana muskulatura = miokard - poprečno prugasti srčani mišić, nije pod utjecajem volje SRČANA MUSKULATURA: 1) radna muskulatura: a) muskulatura pretklijetki - kratke niti specifične su za obje pretklijetke - duže niti povezuju obje pretklijetke b) muskulatura klijetki - princip građe sličan kao kod pretklijetki samo složeniji - muskulatura je deblja - lijevi dio najsloženiji i najdeblji 2) sporedna muskulatura - čine je centri automacije (to su podražljivije stanice) - centri upravljaju radom srca - pod utjecajem su vegetativnog živčanog sustava CENTRI AUTOMACIJE: 1) primarni centar = S - A čvor (sinus - atrijski čvor) - nalazi se u stražnjem zidu desne pretklijetke - djeluje kao predvodnik - impuls se širi u sekundarni centar 2) sekundarni centar = A - V čvor (atrio – ventrikularni čvor) - nalazi se između pretklijetki i klijetki - sastoji se od - A - V snopa - HISSOV-og snopa - PURKYNEOVIH niti

RAD SRCA - rad srca opaža se kao kucanje – broj otkucaja ≈ 70 puta u min. - srčani ciklus dijeli se na dva razdoblja - sistola ili kontrakcija i - dijastola ili relaksacija - procesi u srčanom ciklusu: a) krv ulazi u obje pretklijetke istovremeno (pretklijetke su relaksirane) - krv iz vena ulazi neprestano u pretklijetke, 70% krvi nastavlja put u klijetke

b) kontrakcija pretklijetki istovremeno - ostalih 30% krvi izbacuju pretklijetke aktivno kontrakcijama

c) krv ulazi u obje klijetke (klijetke su relaksirane) d) kontrakcija klijetki istovremeno e) krv izlazi iz srca d) kratak odmor – srčani mišić prima hranu i kisik - u svakom ciklusu iz srca izlazi ≈ 70 ml. - minutni volumen srca ≈ 5 litara (to je količina krvi koja prođe kroz srce za jednu min.) EKG = elektrokardiogram - grafički prikaz električnog potencijala u srcu - u srčanom ciklusu mogu se uočiti tri vrste valova (P val, QRS val i T val) - promjene na EKG-u ukazuju na bolesna stanja srca SRČANI TONOVI - javljaju se zbog rada zalistaka i prolaza krvi kroz srce - prvi ton - na početku kontrakcije klijetki - zatvaraju se najveći zalisci - drugi ton - na početku relaksacije klijetki - zatvaraju se polumjesečasti zalisci - treći i četvrti ton - kontrakcija pretklijetki, punjenje klijetki ZANIMLJIVOSTI: - kroz srce prođe 300 litara krvi na sat, 7200 l na dan - kod sportaša min. volumen može biti 35 l /min. - broj otkucaja je veći kod žena - kod djece do 1 god. broj otkucaja je 130 /min. - kod starijih osoba broj otkucaja se povećava POREMEĆAJI RADA SRCA - angina pektoris - bol koja se javlja kad srčani mišić ostane privremeno bez kisika - može se javiti kod povećane fizičke aktivnosti, uzbuđenja, naglih promjena temperature, promjena na žilama u srcu (koronarnim žilama) - koronarna skleroza - na arterijama u srcu talože se naslage koje utiču na protok krvi - bolesti srčanih zalistaka - zadebljanje zalistaka – protok krvi je otežan - zalisci se ne mogu u potpunosti zatvoriti - krv se vraća - poremećaji srčanog ritma - tahikardija – nagli porast frekvencije srca na 100 i više otkucaja u min. - bradikardija – usporeni rad srca, ispod 60 otkucaja u min. - aritmija – promjene u ritmu rada srca

SRČANI INFARKT - infarcire = ispuniti, infarctus = ispunjen - od svih bolesti srca, 70-80% smrti uzrokuje srčani infarkt - definicija - odumiranje, nekroza dijela srčanog mišića zbog naglog začepljenja srčane arterije koja tom dijelu srca donosi hranu i kisik - na mjestu gdje je srčani mišić odumro javlja se vezivno tkivo – to je infarkt - najčešći uzroci: - ateroskleroza - embolije - promjene izazvane traumom - infekcije na krvnom žilama - čimbenici rizika: - pušenje - pretilost i nezdrava prehrana - pomanjkanje kretanja - stresna zanimanja - spol i dob (češće se javlja kod muškaraca u mlađoj dobi, poslije klimakterija rizik se izjednačava) - nasljedni čimbenici - komplikacije - srčana slabost, insuficijencija – može uzrokovati zastoj krvi - tromboembolije – zbog sporijeg kolanja krvi - proširenje stjenke srca, aneurizma – zbog otežanog rada - periferna gangrena – zbog loše cirkulacije - sindrom lijeva ruka - rame – bolovi na lijevoj strani - liječenje - mirovanje u početku strogo (prvih sati vrlo strogo) - smirivanje boli lijekovima - antikoagulacijski lijekovi - liječenje komplikacija koje se pojave - dijeta - rehabilitacija PROMJENE U NAČINU ŽIVOTA - ne pušiti - ne piti alkoholna pića - pravilno se hraniti - svakodnevno se kretati - odmarati se, dobro i dovoljno spavati - živjeti sretno, bez stresa

KRVNE ŽILE ARTERIJE (arteria grč. = žila) = krvne žile koje ODVODE krv iz srca - stjenke su debele i elastične, sastoje se od 3 sloja - na arterijama se osjeća puls - krvni tlak u arterijama je promjenljiv i postepeno pada od srca prema kapilarama (najviši je na izlazu iz srca) - položaj arterija – uglavnom u dubljim dijelovima tijela - najpoznatije arterije: - AORTA - najšira i najduža arterija (u promjeru 3 cm) - izlazi iz lijeve klijetke i ide prema tijelu - nosi krv bogatu kisikom - PLUĆNA ARTERIJA – nakon izlaska iz srca grana se u dvije arterije - izlazi iz desne klijetke i ide prema plućima - nosi krv bogatu ugljik dioksidom - ARTERIOLE – najmanje arterije, povezuju arterije i kapilare VENE (vena lat. = žila) = krvne žile koje DOVODE krv u srce - stjenke su im tanke i mlohave - sadrže zaliske koji sprečavaju povratak krvi - krvni tlak je niži nego u kapilarama i dalje opada prema srcu (najniži je na ulazu u srce) - najpoznatije vene: - GORNJA I DONJA ŠUPLJA VENA – nemaju zaliske (zato su šuplje) - idu iz tijela i ulaze u desnu pretklijetku - nose krv bogatu ugljik dioksidom - PLUĆNE VENE (4 ili više) - idu iz pluća i ulaze u lijevu pretklijetku - nose krv bogatu kisikom - VENULE – najmanje vene, povezuju kapilare s venama KRETANJE KRVI KROZ VENE 1) kontrakcije srca i arterija (naročito aorte) – krv pokreću po cijelom krvotoku 2) pretklijetke djeluju kao sisaljke 3) venska pumpa - stezanjem mišića oko vena (poprečno prugastih mišića za kretanje), vene se stisnu, zalisci spriječe povratak krvi i krv ide prema srcu - pumpa radi kad se čovjek kreće, ako stoji ili leži pumpa ne radi KAPILARE - NAJVAŽNIJI DIO KRVOTOKA - kroz stjenke kapilara vrši se izmjena tvari KRV STANICE - važna je propusnost stjenke i uvjeti koji mogu promijeniti propusnost - kapilara ima nekoliko milijardi, čine mrežu koja dopire do gotovo svih stanica Zanimljivosti: - protok krvi kroz kapilare je spor (0,3 mm/s) - ukupna dužina svih kapilara u tijelu iznosi oko 100 000 km - aktivna površina preko koje se vrši izmjena tvari iznosi oko 6 000 m2 - u svakom času u kapilarama se nalazi samo 5% krvi - u prosjeku se koristi samo 25% kapilarene mreže, ovisi o aktivnosti organa

OPTOK KRVI VELIKI OPTOK Lijeva klijetka

arterije

tijelo

vene

desna pretklijetka

- iz lijeve klijetke izlazi aorta, grana se u mnoge arterije, koje su preko arteriola povezane s kapilarnom mrežom - donose kisik i hranjive tvari - u kapilarnoj mreži vrši se izmjena tvari i plinova - kisik i hranjive tvari idu iz krvi u stanice, a ugljik dioksid i štetne tvari iz stanica u krv - venule odnose ugljik dioksid i štetne tvari do donje i gornje šuplje vene koje ulaze u desnu pretklijetku MALI OPTOK Desna klijetka

arterije

pluća

vene

lijeva pretklijetka

- iz desne klijetke izlazi plućna arterija, grana se u dva ogranka koji odlaze prema lijevom i desnom plućnom krilu - arterije nose u pluća krv bogatu ugljik dioksidom - u plućnim kapilarama oko plućnih mjehurića vrši se izmjena plinova - ugljik dioksid izlazi iz krvi u plućne mjehuriće, a kisik ulazi iz plućnih mjehurića u krv - vene izlaze iz pluća, nose krv bogatu kisikom i ulaze u lijevu pretklijetku

LIMFNI SUSTAV limfa = bistra, bezbojna tekućina slična krvnoj plazmi - sadrži stanice, ali nema eritrocita - sadrži manje proteina od krvne plazme, sastav ovisi o tome gdje limfa nastaje - nastaje u međustaničnim prostorima procesom filtracije iz kapilara i difuzijom iz stanica - limfa ulazi u limfne žile, teče polako uvijek u jednom smjeru - smjer limfe: od međustaničnih prostora do venskog sustava gdje ulazi u krv limfne žile - slične su venama, imaju zaliske - u limfotok su uključeni limfatički organi, limfni čvorovi, slezena, tonzile i dr. uloge limfe - uloge imunološkog sustava, fagocitoza - odstranjivanje otpadnih tvari metabolizma - vraćanje proteina i drugih korisnih tvari u krvotok - apsorpcija masti iz crijeva i transport masti i dr.

KRVNI TLAK = pritisak krvi na stjenke krvnih žila - najveći je u aorti, na izlazu iz srca, a najmanji u šupljim venama na ulazu u srce KRVNI TLAK U KAPILARAMA ≈ 2,7 kPa (20 mmHg) - ovaj tlak je važan za prijelaz tvari iz krvi u stanice i obrnuto - prestaje pulzacija i variranje tlaka koji je prisutan u arterijama - tlak je viši na mjestu veze s arteriolama, a niži na mjestu veze s venulama KRVNI TLAK U VENAMA ≈ 1,3 kPa (10 mmHg) - opada od kapilara prema srcu KRVNI TLAK U ARTERIJAMA ≈ 16/10,7 kPa (120/80 mmHg) - krvni tlak u arterijama je promjenljiv, ima 2 vrijednosti i izražava se razlomkom 1) SISTOLIČKI TLAK ≈ 16 kPa (120 mmHg) - to je tlak krvi na stjenke arterija u trenutku sistole, kontrakcije srca - to je najviša vrijednost tlaka, javlja se u trenutku kad krv izlazi iz srca 2) DIJASTOLIČKI TLAK ≈ 10,7 kPa (80 mmHg) - to je tlak krvi na stjenke arterija u trenutku dijastole, relaksacije srca - vrši je krv koja preostaje u arteriji nakon prolaska sistole MJERENJE KRVNOG TLAKA - vrši se pomoću tlakomjera (ima različitih vrsta tlakomjera) -TLAKOMJER kod kojeg se koristi metoda slušanja - dijelovi - manometar, manšeta, pumpica, ventil, slušalice - mjerenje pomoću tlakomjera: - napumpamo manšetu do 20 kPa ili više - u slušalicama nema zvuka, u manšeti je veći tlak nego u krvnoj žili - ispuštamo zrak, kad se pojavi puls očitamo sistolički tlak, tlak u manšeti jednak je tlaku u žili - kad prestanu otkucaji očitamo dijastolički tlak, tlak u manšeti manji je nego u žili

očitavanje: 20 kPa-------------- ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ---------------0 kPa  čuje se puls  sistolički tlak diastolički tlak

POREMEĆAJI KRVNOG TLAKA HIPERTENZIJA ILI HIPERTONIJA = povišeni krvni tlak (tlak iznad 19/12 kPa , tlak iznad 140/90 mmHg) - javlja se kod različitih bolesti - bolesti bubrega - ateroskleroze i posljedica - šećerne bolest i dr. - češći je kod pušača, starijih osoba, pretilih osoba, osoba pod stresom, kod muškaraca - simptomi - vrtoglavica, umor - posljedice - bolesti srca i krvnih žila - pritisak u prsima - moždani udar - glavobolje - bolesti bubrega i dr. - šum u ušima - liječenje - treba otkriti uzrok i otkloniti ga - često nema simptoma - lijekovi (treba uzimati redovito) HIPOTENZIJA ILI HIPOTONIJA = sniženi krvni tlak, manje opasan

DIŠNI SUSTAV Organi dišnog sustava omogućavaju izmjenu plinova - kod staničnog disanja u stanicu ulazi O2, a izlazi CO2 - stanično disanje je oslobađanje energije a) GORNJI DIŠNI PUTOVI - nos (nasus) - ždrijelo (pharynx, farinks) - grkljan (larynx, larinks) b) DONJI DIŠNI PUTOVI - dušnik (trachea, traheja) - dušnice (bronhi) - pluća (pulmones)

NOS Uloge - zrak ulazi kroz nosne otvore, grije se, čisti i vlaži - u nosu je osjetilo mirisa - nosna šupljina i sinusi djeluju kao rezonatori Građa: a) vanjski dio - ima oblik piramide, ovisi o koštanom i hrskavičnim dijelovima - na donjem dijelu su dva otvora, nosnice b) nosna šupljina - pregradom je podijeljena na dva dijela - na nju se nastavljaju sinusi, nastaju tako da se sluznica nosne šupljine produžuje u šupljine kosti ŽDRIJELO = prostor u kojem se ukrštaju dišni i probavni put GRKLJAN = cijev duga oko 6 cm, spaja ždrijelo s dušnikom Uloge - prolaz zraka (grije, čisti i vlaži) - stvaranje glasa Građa - stjenku grkljana izgrađuju hrskavice i mišići a) glavne hrskavice - neparne - poklopac – zatvara grkljan kad prolazi hrana - štitna – sastoji se od 2 ploče pod kutom, adamova jabučica - prstenasta - parne - vokalne - dio glasnica b) mišići - povezuju hrskavice i pomiću ih - nazivaju se prema mjestu za koje se vežu - imaju važnu ulogu u radu glasnica

Glasnice = par nabora na unutrašnjoj strani grkljana, prekriven sluznicom (u prednjem dijelu glasnica su elastične veze i mišići, a u stražnjem dijelu je hrskavica) - između glasnica je pukotina, čija se širina i duljina može mijenjati djelovanjem mišića Stvaranje glasa - glas nastaje zbog titranja glasnica - titranje izaziva zrak koji IZLAZI iz pluća jačina glasa ovisi - o brzini zraka - o širini pukotine - o rezonatorima (ždrijelo, nosna šupljina, sinusi, usta) boja glasa ovisi - o rezonatorima i građi grkljana visina glasa ovisi - o zategnutosti glasnica, njihovoj dužini i debljini (žene imaju tanje i kraće glasnice) - u stvaranju glasova sudjeluju zubi, meko nepce, jezik, usnice

DUŠNIK = cijev duga oko 12 cm, promjera 2 cm, nalazi se ispred jednjaka - u stjenci dušnika nalaze se hrskavični lukovi u obliku potkove, omogućuju da je dušnik stalno otvoren - iznutra je prekriven sluznicom s trepetljikama (one tjeraju sluz, s česticama prljavštine, u ždrijelo), tu se nalaze i mnogi imunološki organi i stanice za zaštitu Uloge: prolaz zraka (čisti, grije i vlaži) DUŠNICE = dva ogranka dušnika koji ulaze u pluća (desna 2,5 cm, lijeva 5 cm) - građa slična dušniku, manji promjer Uloge: prolaz zraka (čisti, grije i vlaži) PLUĆA MAKROSKOPSKA GRAĐA - izvana na plućima nalazi se opna PLEURA koja se sastoji od dva lista - POREBRICA = vanjski list drži se uz rebra - POPLUĆNICA = unutarnji list drži se uz pluća - između listova je tekućina koja zbog adhezije listove drži zajedno, ali omogućuje klizanje - negativan tlak između listova važan je za mehanizam disanja, drži pluća stalno rastegnuta - listovi su spojeni, prelaze jedan u drugi, na korijenu (hilus) pluća - tu u pluća ulaze dušnice, krvne žile i živci - pluća se sastoje od DVA PLUĆNA KRILA - lijevo ima dva režnja, a desno ima tri režnja MIKROSKOPSKA GRAĐA BRONHIOLE = tanke cjevčice koje nastaju grananjem dušnica ALVEOLE = plućni mjehurići koji se nalaze na krajevima bronhiola - na površini mjehurića je opna obavijena kapilarama, tu se vrši izmjena plinova - u mjehurićima se nalazi zrak koji plućima daje spužvasti izgled - broj alveola u oba krila = 300-500 x 106 smanjuje se kod pušača - površina za izmjenu plinova = 75-100 m2 - plinovi moraju proći opnu alveola i stjenku kapilare i tanak sloj tekućine između njih - u tom sloju može doći do nakupljanja tekućine to je EDEM - u tom sloju može doći do stvaranja veziva to je FIBROZA

IZMJENA PLINOVA - izmjena plinova događa se zbog razlike u parcijalnim tlakovima - proces koji omogućuje izmjenu plinova je difuzija - plinovi se kreću iz područja većeg tlaka u područje manjeg tlaka Parcijalni tlak u KPa

Zrak u atmosferi (izdahnuti zrak)

pO2 PCO2

21,3 (15,7) 0,04 (3,6)

Zrak u alveolama = oksigenirana krv

13,8 5,3

Reducirana krv

Stanice

5,3 6,0

0,8 6,1

- O2 ulazi – iz atmosfere: u alveole, u krv, pa u stanice 97% kisika vezano je za hemoglobin (3% otopljeno je u krv. plazmi) - u 1litri krvi ima 150 g hemoglobina koji može prenijeti 200ml kisika - većina tkiva iskorištava samo 25% kapaciteta (ostaje 150ml kisika u deoksigeniranoj krvi) - ostali kisik može se koristiti u teškim uvjetima, - neka tkiva koriste sav kisik, pa u deoksigeniranoj krvi nema kisika

CO2 izlazi – iz stanica: u krv, u alveole, pa u atmosferu -u krvi: 7% otopljen u krv. plazmi, 23% vezan za globin, 70% prenosi se u obliku H+ i HCO3- H+ i HCO3- utiču na pH krvi (disanje i izlučivanje) REGULACIJA DISANJA 1) respiracijsko središte - nalazi se u primozgu - autonomno određuje frekvenciju, ritam disanja - sastoji se od inspiracijskih i ekspiracijskih neurona 2) dopunsko respiracijsko središte – kemosenzitivno - kemijski receptori reagiraju na promjene konc. O2, CO2 i H+ - pad konc. O2 i porast konc. CO2 mogu promijeniti ritam disanja POKRETI PRI DISANJU - veličina pluća manja je od veličine prsne šupljine - tlak u plućima veći je od tlaka u prsnoj šupljini, pa su pluća stalno rastegnuta - pluća su elastične građe i nastoje se skupiti, kolabirati INSPIRACIJA = udisaj - prsna šupljina se širi - tlak u plućima, alveolama pada i kad postane niži od atmosferskog, zrak ulazi u pluća EKSPIRACIJA = izdisaj - prsna šupljina se skuplja - tlak u plućima, alveolama raste i kad postane veći od atmosferskog, zrak izlazi iz pluća Mišići koji omogućuju disanje: - dijafragma (ošit) - međurebarni mišići (vanjski i unutrašnji) - trbušni, lopatični mišići i dr. FREKVENCIJA, RITAM DISANJA - broj udisaja u 1 min. = 12 puta (kod normalnog disanja) - udahnemo i izdahnemo 500 ml zraka (kod normalnog disanja) - mrtvi prostor iznosi 150 ml = volumen zraka koji ispunjava dišne putove (u pluća ulazi 150 ml. izdahnutog zraka + 350 ml čistog) - ritam disanja ovisi o: = količini O2 u zraku, o aktivnosti, o temperaturi, o psihičkom stanju i dr. MINUTNI VOLUMEN DISANJA = 6000 ml (500x12) - minutni volumen može se mijenjati: smanjiti i povećati do 20 puta i za duže vrijeme - od 2-4 puta u min. do 40-60 puta u min., količina udahnutog zraka može se mijenjati od 500 ml do 5000 ml Vitalni kapacitet = količina zraka koju čovjek može forsirano izdahnuti nakon što je forsirano udahnuo, iznosi kod muškaraca oko 5000 ml., a kod žena oko 4000ml. (kod sportaša može iznositi do7000 ml.) Plućni kapaciteti: - vitalni kapacitet - inspiracijski kapacitet - funkcionalni rezidualni - potrebe za kisikom iznose oko 500 l O2 /24sata u mirovanju, a u radu do15 puta više dišni sustav utiče na: - regulaciju pH – povećanje CO2 u krvi izaziva acidozu - regulaciju tjelesne temperature (proces isparavanja) - izlučivanje vode, kroz dišne organe isparava voda bolesti dišnog sustava – OPREZ ŠTETNOST PUŠENJA - upale gornjih dišnih putova, upale donjih dišnih putova – bronhitis, upala pluća - tuberkuloza pluća - rak pluća - emfizem - trajno proširenje dijelova bronhiola i pucanje alveola - fibroza i edem pluća

RAZMNOŽAVANJE ILI REPRODUKCIJA = STVARANJE SEBI JEDNAKOG ILI SLIČNOG POTOMSTVA NESPOLNO RAZMNOŽAVANJE = PONAVLJANJE ISTE KOMBINACIJE NASLJEDNE TVARI - potomci su po sastavu gena jednaki roditelju - u stvaranju potomaka sudjeluje samo jedan roditelj Tipovi nespolnog razmnožavanja: a) dvojna dioba b) višestruka dioba c) pupanje d) regeneracija (samoobnavljanje) e) razmnožavanje sporama f) vegetativno razmnožavanje relativno spolno razmnožavanje a) konjugacija jednospolno razmnožavanje a) partenogeneza = potomak se razvija iz neoplođene jajne stanice - diploidna - jajna stanica nastaje mitozom - haploidna - jajna stanica nastaje mejozom b) apomiksija = iz diploidnog oblika, bez oplodnje nastaje novi sporofit kod biljaka ( proces sličan partenogenezi) c) partenokarpija = stvaranje plodova bez oplodnje (ti plodovi ne sadrže sjemenke)

SPOLNO RAZMNOŽAVANJE = STVARANJE NOVIH KOMBINACIJA NASLJEDNE TVARI - potomci su slični roditeljima, imaju sličnu kombinaciju gena - u stvaranju potomaka sudjeluju dva roditelja - u toku spolnog razmnožavanja dolazi do oplodnje OPLODNJA = spajanje spolnih stanica gameta GAMETE ili spolne stanice muške gamete = spermalne stanice (spermij) ženske gamete = jajne stanice (oovum) - spolne stanice nastaju u spolnim žlijezdama ili gonadama procesom gametogeneze GAMETOGENEZA = proces stvaranja gameta sastoji se od mejoze i sazrijevanja gameta SPERMATOGENEZA = razvoj spermija OOGENEZA = razvoj jajnih stanica MEJOZA = redukcijska dioba (broj kromosoma u gametama smanji se na pola) GONADE ili spolne žlijezde muške gonade = sjemenici (testisi) ženske gonade = jajnici (ovariji)

MUŠKI SPOLNI SUSTAV SPERMATOGENEZA = razvoj spermija Spermatogonija (1) = tjelesna stanica od koje počinje razvoj ima diploidan broj kromosoma, kromosomi su jednostruki Spermatocita I reda (1) = stanica koja nastaje iz spermatogonije tako da se DNA udvostruči, broj kromosoma je diploidan, kromosomi su dvostruki Spermatocite II reda (2) = stanice koje nastaju prvom mejotičkom diobom spermatocite I reda, broj kromosoma je haploidan, kromosomi su dvostruki Spermatide (4) = nastaju II mejotičkom diobom spermatocite II reda, (svaka se podijeli u 2 spermatide) broj kromosoma je haploidan, kromosomi su jednostruki Spermiji (4) = nastaju iz spermatida procesom dozrijevanja (građa: glava, vrat, tijelo, rep) broj kromosoma je haploidan, kromosomi su jednostruki Spermatogeneza počinje - u pubertetu, traje do kraja života, ali ne istim intenzitetom - od 1 stanice koja se dijeli mejozom nastaje 4 spermija za ≈ 18 sati (istovremeno se stalno dijeli mnogo stanica) MUŠKI SPOLNI ORGANI: Sjemenici (testis) = parne muške spolne žlijezde uloge 1. razvoj spermalnih stanica = spermatogeneza 2. proizvodnja muškog spolnog hormona - TESTOSTERONA Dosjemenici (epididymis) – parni organi u obliku kanalića, nalaze se iznad sjemenika uloge - dozrijevanje spermija - pohranjivanje spermija Sjemenovodi (ductus deferens) - parne cijevi koje izlaze iz dosjemenika i završavaju u mokraćnoj cijevi uloga - pohranjivanje i izvođenje spermija Prostata (kestenjača) - žlijezda koja se nalazi ispod mokraćnog mjehura, kroz nju prolazi mokraćna cijev uloga - izlučuje lužnatu tekućinu koja omogućuje kretanje spermija Druge žlijezde uloga - izlučuju sluz, lužnatu tekućinu i hranjive tvari za prehranu spermija a) sjemeni mjehurići (vesicula seminalis)- parne dugoljaste žlijezde na završnom dijelu sjemenovoda, luče lužnatu tekućinu, hranjive tvari, sluz b) Littreove žlijezde – male žlijezde luče sluz u mokraćnu cijev, zaštita od mokraće c) Cowperove žlijezde (bulbouretralne) – luče sluz koja je prozirana i slabo lužnata

Mokraćna cijev (urethra) - nalazi se u penisu uloge - 1. kroz nju prolazi mokraća 2. kroz nju prolazi spermalna tekućina Penis – spužvasto, cjevasto tijelo uloge –1. izvođenje mokraće 2. izvođenje spermalne tekućine i unošenje u rodnicu GRAĐA SPERMIJA (60μm) a) glava (4-5 μm ) - sadrži jezgru s haploidnim brojem kromosoma (genetički materijal) akrosom = prekriva i zaštićuje 2/3 glave, sadrži enzime za prodor u jajnu stanicu b) vrat - sadrži citoplazmu sa cenrtiolima c) tijelo – sadrži citoplazmu s mitohondrijima c) rep - omogućuje kretanje, građen kao bič

Plodnost muškarca ovisi o: 1.broju spermija - u jednom mililitru sperme ima ≈ 120 000 000 spermija - ako je broj manji od 35 000 000 u jednom mililitru muškarac je neplodan

2.brzini spermija - (1/3 m na sat) brzina ovisi o pH sperme - pH sperme ≈ 7.5 (kretanje prestaje ispod 6,5)

3.građi spermija - 75% ili više spermija mora biti “normalne“ građe PROIZVODNJA HORMONA - endokrina uloga sjemenika Testosteron = muški spolni hormon - izlučuju ga intersticijalne (Leydigove) stanice u sjemenicima testosteron je androgeni hormon (muškotvorni) - po kemijskom sastavu je steroid koji nastaje od kolesterola - ima anaboličko djelovanje, izgrađuje tkiva - male količine proizvodi i nadbubrežna žlijezda

Vrijeme izlučivanja 1. u embrionalno doba - utiče na razvoj muških spolnih organa - omogućuje spuštanje sjemenika 2. od puberteta do kraja života - omogućuje spermatogenezu (traje do kraja života, ali ne istim intenzitetom) - utiče na razvoj sekundarnih spol. oznaka građa kostura i mišića dlakavost, ćelavost boja i debljina kože boja glasa visina tijela nerazvijene mliječne žlijezde i dr. Kontrola izlučivanja: MEHANIZAM NEGATIVNE POVRATNE SPREGE HIPOTALAMUS = dio mozga - izlučuje faktore za oslobađanje hormona hipofize (FOGTH) djeluju na HIPOFIZU - hipofiza = endokrina žlijezda - izlučuje gonadotropne hormone a) FSH = regulator spermatogeneze djeluju na

- spermatociti I reda → spermatociti II reda (za završno formiranje spermija potreban je testosteron)

b) ICSH = stimulira intersticijalne stanice u sjemenicima SJEMENIKE - izlučuju TESTOSTERON koji negativnom spregom djeluju na hipotalamus negativno djeluje na

ŽENSKI SPOLNI SUSTAV OOGENEZA = razvoj jajne stanice Oogonija (1) = tjelesna stanica od koje počinje razvoj ima diploidan broj kromosoma, kromosomi su jednostruki Oocita I reda (1) = stanica koja nastaje iz oogonije tako da se DNA udvostruči, broj kromosoma je diploidan, kromosomi su dvostruki Oocita II reda + polocita = stanice koje nastaju prvom mejotičkom diobom oocite I reda, broj kromosoma je haploidan, kromosomi su dvostruki Jajna stanica + 3 polocite = nastaju II mejotičkom diobom oocite II reda i polocite broj kromosoma je haploidan, kromosomi su jednostruki jajna stanica je veća od polocita – sadrži citoplazmu s hranjivim tvarima polocite propadaju - omogućuju smanjivanje broja kromosoma (oocita II reda se podijeli tek u kontaktu sa spermalnom stanicom) Oogeneza započinje u pubertetu (≈13) i traje do menopauze (≈50) - od jedne stanice koja se dijeli mejozom nastaje jedna jajna stanica i 3 polocite - proces traje ≈ 28 dana i ponavlja se u ciklusima (istovremeno se dijeli nekoliko oogonija, ali najčešće samo jedna ovulira) → Graafov mjehurić (folikul) - mjehurić u jajniku u kojem sazrijeva jajna stanica - u oba jajnika nakon poroda ima oko 400 000 nezrelih mjehurića - oko 400 ih ovulira u toku života do menopauze, ostali propadaju → Ovulacija - pucanje Graafovog mjehurića i izbacivanje oocite II iz jajnika u jajovod - druga mejotička dioba događa se u jajovodu prije oplodnje → Žuto tijelo - razvija se u jajniku iz Graafovog mjehurića nakon ovulacije - izlučuje spolne hormone progesteron i estrogene → Bijelo tijelo - razvija se iz žutog tijela ako nije došlo do oplodnje (to je vezivni ožiljak) ŽENSKI SPOLNI ORGANI: Jajnici (ovariji) = parne ženske spolne žlijezde uloge 1. razvoj jajnih stanica = oogeneza 2. proizvodnja ženskih spolnih hormona - ESTROGENA I PROGESTERONA Jajovodi (tuba uterina) = parne cijevi koji započinju lijevkom u blizini jajnika, a završavaju u maternici uloge - primaju jajnu stanicu i guraju je kontrakcijama do maternice - žljezdane stanice izlučuju hranjive tvari za prehranu jajne st. - u jajovodu se događa OPLODNJA Maternica (uterus) = neparna, građena od mišića i sluznice uloge - razvoj ploda (sluznica maternice i embrionalni ovoji čine posteljicu) - mišići maternice sudjeluju kod poroda Rodnica (vagina) = neparni kanal koji povezuje maternicu i vanjsko spolovilo uloge - prolaz ploda za vrijeme poroda - izlaz menstruacijske krvi - prolaz spermija prema maternici Vanjsko spolovilo (vulva) = sastoji se od velikih usana, malih usana, otvora mokraćne cijevi, otvora rodnice i dražice dražica (clitoris) = neparna tvorevina građena slično kao penis

Građa jajne stanice - jajna stanica je nepokretna, relativno velika stanica (110 – 140 µm) a) jezgra - sadrži polovičan broj kromosoma (genetički materijal) b) citoplazma - sadrži organele i hranjive tvari c) ovojnice - služe za zaštitu - vanjski sloj stanica (corona radiata) - unutrašnja ovojnica (zona pellucida) - za vrijeme oplodnje spermiji moraju probiti sloj stanica, pomažu im enzimi koje nose u akrosomu (hijaluronidaza, akrozin i lizosomski enzimi) - zona pellucida propušta samo jedan spermij, nakon oplodnje se promijeni i drugi spermiji ne mogu proći

Menstruacijki ciklus = cikličke promjene u sluznici maternice i jajnicima izazvane promjenama u izlučivanju hormona hipofize i jajnika - ciklus traje ≈ 28 dana (21- 45) - prvi dan ciklusa = prvi dan menstrualnog krvarenja - ovulacija se događa ≈ 14 dana prije slijedeće menstruacije Faze ciklusa a) folikularna faza – započinje menstruacijom, sazrijevanje jajne st. u folikulu traje ≈12 dana b) ovulacijska faza – jajna st. je dozrjela, završava ovulacijom traje ≈ 2-3 dana c) sekrecijska faza – izlučuju se spolni hormoni, sluznica maternice je najdeblja traje 14 dana Primjeri: vrijeme ovulacije u ciklusima koji traju 28, 40 i 21 dan 1---------14---------28 1------------------------26---------40 1------7---------21 Menstruacija, mjesečnica (menses) = ciklično ljuštenje dijela sluznice maternice (endometrij) - sluznica se ljušti ako nije došlo do oplodnje zbog naglog pada konc. hormona - traje 3 do 5 dana - gubitak tekućine je do 700 ml (do 300ml krvi + serozna tekućina) PROIZVODNJA HORMONA - endokrina uloga jajnika - ženski spolni hormoni su : ESTROGENI I PROGESTERON - estrogeni utiču na razvoj spolnih organa, na rast, na sekundarne spol. karakteristike i dr. - koncentracija se mijenja u toku ciklusa (vidi 152. stranu) - progesteron priprema maternicu na trudnoću, a dojke na dojenje - izlučuje ga žuto tijelo u drugom dijelu ciklusa Vrijeme izlučivanja - od puberteta do menopauze uloge 1) sazrijevanje spolnih organa, omogućuje oogenezu 2) razvoj sekundarnih spolnih osobina razvijene mliječne žlijezde dlakavost manje izražena, boja glasa, boja i debljina kože građa kostura i mišića, , visina tijela itd. Kontrola izlučivanja: MEHANIZAM NEGATIVNE POVRATNE SPREGE - proces je sličan regulaciji kod muškog spola - hipotalamus - izlučuje faktore za oslobađanje hormona hipofize (FOGTH) - hipofiza - izlučuje gonadotropne hormone (koncentracija se mijenja u toku ciklusa) a) FSH = hormon koji stimulira folikule - oogenezu b) LH = hormon luteinizacije - rast folikula, ovulacija, razvoj žutog tijela - jajnici – izlučuju estrogene i progesteron (mnogobrojni učinci) utiču na hipotalamus i proizvodnju FOGTH

SPOLNO PRENOSIVE BOLESTI Bakterije 1) miješane bakterije -u razmazu imaju oblik štapića pa ih je nemoguće morfološki razlikovati -terapija se vrši antibioticima 2) Aktinomyces - bakterija izgleda poput vlaknastih nakupina - najčešće se nalazi kod žena koje imaju intrauterini (unutar maternice) uložak tj. spiralu - terapija se vrši antibioticima 3) Gardenerella vaginalis - bakterija izgleda poput točkastih nakupina stanica - izaziva kao i prethodne bakterije KOLPITISE , CERVICITISE - kolpitis = upala rodnice, cervicitis = upala vrata maternice - lijeći se antibioticima 4) Chlamydia trachomatis (u Hrvatskoj zaraženo oko 20% žena ? !) - bakterija koja ima neke karakteristike bakterija i virusa - bakterijama sliči po tome što se lijeći antibioticima i izaziva kolpitise i cervicitise, a osobine virusa su te da ima svoj energentski sustav i može opstati isključivo u drugoj stanici (stanica epitela), - zbog upala često dolazi do začepljenja jajovoda, vanmaternične trudnoće i neplodnosti - jako je opasna u trudnoći jer izaziva jake upale i često spontane pobačaje 5) Leptotrix - bakterija koja ima oblik dlačica - nije patogena, pa nije potrebna nikakva terapija 6) Mycoplasmae - uzrokuju urogenitalne mikoplazmoze - može uzrokovati razvoj predstadija raka maternice - opasna u trudnoći, terapija antibiotici Praživotinje Trichomonas vaginalis - parazit, bičaš, praživotinja - daje jake kolpitise - terapija - tablete (oralne i vaginalne) Gljivice - obično se pojavljuju u obliku spora poredanih blizu ruba citoplazme , a mogu se naći i nakupine hifa poredane poput štapa bambusa - najčešća gljivica je Candida albicans - izazivaju subjektivne smetnje (intezivan svrab) - lijeći se kanesten vaginaletama Virusi – teško se liječe, antibiotici ne djeluju 1) HPV- humani papiloma virus (broj zaraženih u porastu) - kancerogen virus - poznato je oko 70 vrsta tog virusa i većina izaziva nastanak bradavica-KANDILOMA na stidnim usnama, rodnici, grlu maternice - određeni tipovi izazivaju displaziju (rak) - terapija se provodi interferon vaginaletama 2) HSV- herpes simplex virus - prenosi se spolnim kontaktom - simptomi su svrab na gentalnim organima - terapija je također interferonom , a trudnica zaražena tim virusom ne smije roditi vaginalno već carskim rezom 3) HIV – uzrokuje HIV bolest 4) hepatitis virusi - B - provodi se cijepljenje (D – sličan hepatitisu B samo teži oblik) - C - prenosi se slično kao HIV - ne postoji cjepivo - kod više od 50% zaraženih nema simptoma - ako se pojave to su: umor, mučnina, povišena temp., žutica, tamnija mokraća - jetrene probe su povišene, dolazi do oštećenja jetre, može se razviti maligni hepatitis - terapija je interferonom i kombinirana terapija

PAPA TEST KLASIFIKACIJA RAZMAZA BOJENJEM PO PAPI 1. PAPA 1 - kod ovog razmaza nema nikakvih upalnih promjena na stanicama i nema granulocita 2. PAPA 2 - stanice pokazuju upalne promjene i mnoštvo granulocita 3. PAPA 3 - to je suspektan (sumnjiv) tj. ne karakterističan citološki razmaz koji obuhvaća sumnje na predmaligni proces , jake upale PAPA 3a - to je citološka slika lake i srednje displazije (promjena odnosa jezgra-citoplazma u korist jezgre koja ne zadovoljava kriterije maligniteta) PAPA 3b - citološka slika teške displazije 4. PAPA 4 - citološka slika ranog karcinoma ili karcinoma in situ(to je promjena kod koje su svi slojevi epitela zahvaćeni displazijom pa stanice dobivaju karakteristike maligniteta) 5. PAPA 5 - citološka slika invazivnog karcinoma STUPNJEVI ČISTOĆE : stupanj čistoće 1-u razmazu nema upalnih promjena na stanicama i na jednom vidnom polju vidljiv je tek poneki leukocit stupanj čistoće 2- razmaz sadrži srednje obilno granulocite, upalne promjene na stanici mogu , ali i nemoraju biti stupanj čistoće 3 -upalne promjene na stanici su izražene, a barem jedno vidno polje potpuno je prekriveno granulocititma

DISANJE I KRVOTOK PRIJE ROĐENJA - razvoj fetusa zbiva se u maternici - izmjena plinova, hranjivih i štetnih tvari odvija se preko posteljice GRAĐA POSTELJICE - u sinuse posteljice ulijeva se majčina arterijska krv - u te sinuse uronjene su resice fetalnog dijela posteljice - u tim resicama nalaze se arterije i vene fetusa - krv majke i ploda se ne miješa - izmjena tvari i plinova vrši se preko tankih stijenki resica difuzijom - parcijalni tlak O2 koji je stigao iz posteljice, u krvi fetusa, iznosi samo 4kPa - to je malo (kao da smo na visini od 12 000m) - problem: niski parcijalni tlak O2 u krvi fetusa RJEŠENJA: 1) fetalni hemoglobin Hb F – može vezati kisik i kod nižih parcijalnih tlakova - na kraju trudnoće i nakon poroda Hb F zamijeni adultni HbA (žutica) 2) povećana razina hemoglobina - 50% u usporedbi s odraslom osobom 3) veći broj eritrocita - do 30% u usporedbi s odraslom osobom → u jednoj litri krvi fetus može prenijeti 400L kisika , a odrasla osoba prenosi oko 200L

KRVOTOK FETUSA - pluća fetusa nisu u funkciji disanja zato krvotok nije organiziran na mali i veliki → oksigenirana krv dolazi iz posteljice umbilikalnom (pupčanom) venom → prolazi kroz jetru i završava u donjoj šupljoj veni, a zatim → krv ulazi u desnu pretklijetku (na tom putu krv se miješa s deoksigeniranom krvi) → krv nastavlja put iz desne pretklijetke na tri načina 1) manji dio krvi ide → u desnu klijetku, pa arterijom u pluća (za prehranu pluća) 2) manji dio krvi ide → u aortu kroz privremeni prolaz (ductus arteriosus) 3) najveći dio krvi ide → u lijevu pretklijetku kroz ovalni procjep (foramen ovale), zatim kroz lijevu klijetku u aortu, pa u tijelo → deoksigenirana krv → pupčane arterije dio krvi odnose u posteljicu gdje se vrši izmjena tvari → drugi dio krvi odlazi u šuplje vene, pa u desnu pretklijetku (na tom putu krv se miješa s oksigeniranom krvi) PROMJENE NAKON PORODA - presijecaju se pupčane arterije i vene - prilikom prolaza kroz porođajni kanal → iz pluća izlazi voda - pluća još nisu u funkciji, pa naglo raste CO2 u krvi, a O2 pada - podraži se centar za disanje → dijete prvi put snažno udahne - zatvara se privremeni prolaz → krvotok se usmjerava prema plućima - u lijevoj pretklijetki raste tlak, pa se zatvara zalistak koji zatvori ovalni procjep - više nema miješanja krvi (lijeva i desna strana srca se trajno zatvaraju) - započinje veliki i mali krvotok

EMBRIONALNI RAZVOJ trudnoća traje 280 dana, 10 lunarnih mjeseci (računajući od prvog dana posljednje menstruacije) OPLODNJA - događa se u početnom dijelu jajovoda (dva tjedna nakon prvog dana posljednje menstruacije ako ciklusi traju 28 dana)

1) BREZDANJE - oplođena jajna stanica se dijeli u vrijeme dok putuje jajovodom (oko 3 dana) - nakon 72 sata razvije se BLASTOCISTA - građa blastociste - trofoblast = vanjski sloj stanica, služi za prehranu i sudjeluje u izgradnji posteljice - embrioblast = nakupina stanica u unutrašnjosti od koje se razvija embrio i dio posteljice - blastocista se implantira u sluznicu maternice oko 8 dana nakon oplodnje - posebne stanice sluznice maternice uz pomoć trofoblasta prehranjuje blastocistu 2) GASTRULACIJA - formira se gastrula sa zametnim listićima iz kojih se razvijaju sustavi - ektoderma = vanjski sloj (razvoj površinskog sustava, živčanog sustava i osjetila) - endoderma = unutrašnji sloj (razvoj probavnog i dišnog sustava) - mezoderma = središnji sloj (razvoj ostalih sustava) - oko 16 dana nakon oplodnje postepeno se razvija posteljica od sluznice maternice i embr. ovojnica EMBRIONALNE OVOJNICE - trofoblast = prva embrionalna ovojnica na površini blastociste - korion = vanjska emb. ovojnica koja se razvija iz trofoblasta i sluznice maternice -

- dio ulazi u sastav posteljice, a dio u sastav vodenjaka koji nastaje spajanjem koriona i amniona amnion = unutrašnja embrionalna ovojnica koja okružuje amnionsku šupljinu - u šupljini je tekućina, plodna voda oko embrija - rastom embrija amnion sraste s korionom - nastaje vodenjak žumančana vreća = ovalna šupljina između endoderma i mezoderma - maksimalno razvijena do 2. mjeseca, a kasnije postaje sastavni dio pupkovine - tu se stvaraju prve krvne žile alantois = kod sisavaca zakržljala emb. ovojnica, spaja korion i zametak - dio se nalazi u pupkovini, a dio ulazi u zametak pupkovina = povezuje zametak s posteljicom - kroz nju prolaze krvne žile zametka

3) ORGANOGENEZA - formiranje organa iz zametnih listića embrio star- 4 tjedna početak razvoja neuralne cijevi (živčani sustav) dužina 2,5mm - 5. tjedan dužina 2,5-5mm - 6. tjedan dužina 6-11mm - 8. tjedan dužina do 20mm - u trećem lunarnom mjesecu embrio prelazi u fetalni stadij – 9 cm (3x3) - u červrtom lunarnom mjesecu dužina 16 cm (4x4) - u petom lunarnom mjesecu dužina 25cm (5x5) - u šestom lunarnom mjesecu dužina 30 cm (6x5) - u sedmom lunarnom mjesecu dužina 35cm (7x5) - u osmom i devetom lunarnom mjesecu dužina 45cm (9x5) - u desetom lunarnom mjesecu dužina 50 cm (10x5)

HORMONI U TRUDNOĆI - estrogen i progesteron - u početku ih izlučuje žuto tijelo, a kasnije posteljica - placentarni gonadotropni hormoni - izlučuje posteljica - utiču na žuto tijelo, sprječavaju, menstrualno krvarenje, utiče na razvoj muškog embrija - na kraju trudnoće hipofiza izlučuje oksitocin - djeluje na mišiće maternice i na mliječne žlijezde - nakon poroda hipofiza luči prolaktin – utiče na proizvodnju mlijeka

IMUNOLOGIJA = biomedicinska disciplina koja se bavi proučavanjem imunosti - imunost u širem smislu je: 1) obrana od infekcije - od mikroorganizama koji uzrokuju bolesti 2) obrana od tumora - grešaka koje se događaju na vlastitim stanicama koje postaju stanice raka 3) održavanje antigenske i genske ravnoteže - imunološki sustav povezuje organizam u cjelinu (kao i neki drugi sustavi) - omogućuje komunikaciju među stanicama - ima sposobnost pamćenja (kao živčani sustav) - može prepoznati tuđe stanice i uništiti ih - može nadzirati svoje stanice imunologija proučava i: - imunološku preosjetljivost (alergije) - autoimunost (nepoželjna reakcija na vlastite antigene kad se ne razlikuje vlastito od tuđeg) - transplantacijske reakcije kod presađivanje tkiva i organa PODJELA IMUNOSTI  Prema mehanizmima 1) Prirođena ili nespecifična imunost - prisutna je od rođenja = otpornost prema antigenima s kojima organizam dolazi i dodir prvi put a) anatomske zapreke - koža i sluznice koje djeluju kao granica, zapreka - tekućine za ispiranje koje mehanički ispiru i čiste b) stanična – vrši se stanicama - fagociti - mikro i makro - limfociti 0 (NK) - mikroorganizmi koji žive u simbiozi s nama c) humoralna – vrši se kemijskim tvarima koje se nalaze u tekućinama - lizozim, interferon, komplement, aglutinini, histamin i dr. - nalaze se u slini, suzama, krvi, sluzi, masnoći u uhu i dr. 2) Stečena ili specifična – stiče se u toku života a) stanična – vrši se stanicama koje se specijaliziraju - limfociti T - limfociti 0 (K) b) humoralna– vrši se kemijskim tvarima najčešće - protutijelima koje stvaraju limfociti B (plazma st.) (podjela na staničnu i humoralnu imunost danas je sve manja zato što najčešće djeluju povezano)  Prema načinu stjecanja 1) Aktivna a) prirodna - javlja se nakon što smo preboljeli bolest, najčešće se javlja trajna otpornost b) umjetno stečena - aktivna imunizacija - stiče se aktivnom imunizacijom, cjepljenjem - aktivna imunizacija = unošenje u organizam mrtvih ili oslabljenih uzročnika bolesti, organizam sam stvara obranu - kalendar cijepljenja (vidi knjigu), navedi primjere 2 Pasivna – unosi se u organizam gotova obrana (najčešće protutijela) a) prirodna – prijenos obrane od majke na dijete u trudnoći i za vrijeme dojenja b) umjetno stečena - pasivna imunizacija pasivna imunizacija = unošenje gotovih protutijela (seruma) u organizam kad nema vremena za stvaranje vlastite obrane, navedi primjere