kaynak avrupa standartları

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ

231

KAYNAK DİKİŞLERİNİN TAHRİBATSIZ YÖNTEMLERLE MUAYENESİNDE AVRUPA STAND ARDLARI

* C. Hakan GUR

ÖZET Kaynak teknolojisi, bir çok alanda yaygın olarak kullanılmaktadır. Ürünlerde sürekli ve yüksek kalite sağlanmak hedeflendiğinden, tahribatsız muayene yöntemlerinin kalite kontrol stratejilerindeki önemi artmaktadır. Buna bağlı olarak, kaynaklı bağlantıların tahribatsız muayenesi toplam kalite sisteminin bir parçası haline gelmiştir. Avrupa Birliği (AB) ülkeleri, Avrupa Tek Pazarı'nın yaratılması için üye ülkelerde geçerli olan kuralların birbirleriyle uyumlu hale getirmektedir. Çalışmalar özellikle, Avrupa standardlarmın (EN) oluşturulması konularında odaklanmıştır. Türkiye-AB ticari ilişkilerinin yoğunluk kazanacağı düşünüldüğünde, Avrupa pazarına girmeyi ve rekabet etmeyi hedefleyen firmaların, standardlar ve teknik kurallarla ilgili gelişmeleri izlemeleri ve bunlara hızla uyum sağlamaları zorunludur. Bu yazıda, kaynaklı birleşmelerin tahribatsız yöntemlerle muayenesi konusunda Avrupa'daki son gelişmeler aktarılmaktır. 1. GİRİŞ Üretim ve imalat teknolojilerindeki gelişmeler, ürünlerde yüksek kalite ve bunun devamlılığını sağlamak amacına yönelmiştir. Buna bağlı olarak, tahribatsız muayene yöntemlerinin kalite kontrol stratejilerinin geliştirilmesindeki önemi artmıştır. Tahribatsız muayene yöntemlerinin kalite kontrol çemberlerinin önemli bir parçası olduğu ülkemizde de farkedilmeye başlanmış; bu alanda yetişmiş, vasıflandırılmış ve uluslararası tanınırlığı olacak şekilde sertifikalandınlmış eleman ihtiyacı ortaya çıkmıştır. AB, Avrupa Tek Pazarı'nın oluşturulması için üye ülkelerde geçerli olan kuralların birbirleriyle uyumlu hale getirilmesine, basitleştirilmesine ve standard haline getirilmesine çalışmaktadır. Malların serbest dolaşımını kısıtlayan teknik engelleri azaltmak amacıyla standardlarm ve teknik düzenlemelerin uyumlu hale getirilmeleri için "Yeni Yaklaşım", tetkikler ve belgelendirme konusunda ise "Global Yaklaşım" geliştirilmiştir. Avrupa kalite stratejisinin ana unsurları; üretici firmaların kalite sistemleri, akredite olmuş test laboratuvarları, ve ürünlerin uygunluk beyanı başlıkları altında toplanmaktadır. Buna bağlı olarak, AB tarafından iki önemli standard serisi yürürlüğe konmuştur. EN-ISO 9000 serisi, üretici firmaların kalite güvence sistemleri ile ilgili olup; tasarım, üretim, değerlendirme kalite güvence sistemi ve yönetimini belgelendirmeye yönelik bir temel oluşturmaktadır. EN 45000 serîsi ise test laboratuvarlarının, kontrol ve sertifikalandırma kuruluşlarının kalite

* ODTÜ Metalürji ve Malzeme Müh.Böl. /Kaynak Teknolojisi ve Tahribatsız Muayene Merkezi, Ankara

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ

232

yeterliliği için gereken şartlan belirtmektedir. 2000 yılından itibaren, EN 45001 yerine ISO 17025 standardı kullanıma alınacaktır (Test ve Kalibrasyon Laboratuvarlarınm Yeterliliği için Genel Şartlar). Test ve kalibrasyon laboratuvarlarmm teknik yeterliğini tanıyan akreditasyon kuruluşları, bu laboratuvarların akreditasyonuna temel olarak bu standardı kullanacaklardır. 2. AVRUPA STANDARDİZASYON KOMİTESİ • TAHRİBATSIZ MUAYENE VE KAYNAK TEKNİĞİ Avrupa Standardizasyon Komitesi (CEN:The European Committee for Standardisation), AB'nin teknik standardlarımn hazırlanmasında faaliyet gösteren kurumlardan biridir. Avrupa standardları hazırlanırken, üye ülkeler arasında ortak bir yolun bulunmasına çalışılır. Standardlar üç farklı tipte hazırlanabilmektedir. Avrupa Standardı (EN) AB ülkelerinde uyulması gereken zorunlu standardlardır. Harman Doküman (HD) uyulması mecburi olmasına rağmen yorumlamaya açık bir çeşit standarttır. Ulusal uygulamaları da dikkate alabilmek amacıyla kullanılmaktadır, Avrupa Ön Standardı (ENV) deneme amacına yöneliktir. 3-5 yıllık uygulama sürelerinden sonra gözden geçirilmesi kararlaştırılan standardlardır. Özellikle hızla gelişmekte olan konularla ilgili standardlar bu tipte hazırlanmaktadır. Standard hazırlık aşamaları şu şekilde özetlenebilir: 1) TC tarafından bir çalışma grubunun görevlendirilmesi 2) Çalışma grubu faaliyetleri 3) TC içinde standard önerisi (pr EN) 4) Resmi standard önerisi (pr EN xxxx) 5) Avrupa Standardı (EN xxxx ) Hem tahribatsız muayene hem de kaynak tekniği ile ilgili Avrupa standardlarımn hazırlanması için çeşitli komiteler oluşturulmuştur. Tahribatsız muayene ile ilgili çalışma grupları CEN' 138, kaynak tekniği ile ilgili çalışma grupları ise CEN TC 121 teknik komiteleri altında yer almaktadır (bkz. Tablo-1 ). TC 138'e bağlı çalışma gruplarının görevi; kavramlar-terminoloji, temel bilgiler, cihaz ve muayene ortamları ile ilgili standardları hazırlamaktır. TC 121'e bağlı çalışma grupları ise yöntemler, izin verilebilirlik kriterleri ve sınırlarına ilişkisi standardları hazırlamaktadır.

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ

233

TABLO 1. Avrupa Standardizasyon Komitesi Kaynak Tekniği ve Tahribatsız Muayene Standard Hazırlama Teknik Komiteleri ve Çalışma Grupları (WG)

TC 138-Tahribatsız Muayene WG1 Endüstriyel Radyografi WG2 Ultrasonik Muayene

TC 121-Kaynak Tekniği: TC 121 SC 5B Kaynaklı Birleştirmelerin Tahribatsız Muayenesi

WG3 Girdap Akımları ile Muayene

WG1 Endüstriyel Radyografi

WG4 Penetrant Muayene

WG2 Ultrasonik Muayene

WG5 Manyetik Parçacıkla Muayene

WG3 Girdap Akımları ile Muayene

WG6 Sızdırmazhk Muayenesi

WG4 Penetrant ile Muayene

WG7 Akustik Emisyon

WG5 Manyetik Parçacık ile Muayene

WG8 Gözle Muayene

WG6 Gözle Muayene

3. KAYNAKLARIN TAHRİBATSIZ MUAYENESİ İLE İLGİLİ AVRUPA STANDARDLARI Genel standardlar: EN 473: TM Fersonelinin Vasıflandırılması ve Sertifikalandırılması EN ISO 6520-1: Metalik Malzemelerdeki Geometrik Hataların Sınırlandırılması Füzyon KaynaEN 30042 (ISO 10042): Alüminyum ve Kaynaklanabilir Al-Alaşımlarmda Ark Kaynaklı Birleştirmeler- Süreksizlikler için Kalite Seviye Rehberi EN 12062: Kaynak Dikişlerinin Tahribatsız Muayenesi-Genel Kurallar EN ISO 13919-1: Elektron ve Lazer Kaynaklı Birleştirmeler- Süreksizlikler için Kalite Seviye Rehberi (çelikler için) EN 25817: Çeliklerde Ark

Kaynaklı Birleştirmeler- Süreksizlikler için Kalite Seviye Rehberi

EN 45001: Test Laboratuvarlarının Faaliyetleri için Genel Kriterler prEN 1330-1: Genel Kavramlar prEN 1330-2: Terminoloji- Ortak Terimler Endüstriyel Radyografi ile ilgili Standardlar (Temmuz 19991: EN 444: Metallerin X- ve Gama Işını ile Radyografik Muayenesinde Genel Prensipler EN 462-1: Görüntü Kalite Belirteçleri (telli penetrametre) - Görüntü Kalite Numarası

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ

234

EN 462-2: Görüntü Kalite Belirteçleri (basamak/delikli )-Görüntü Kalite Numarası EN 462-3: Demir Bazlı Malzemeler îçin Görüntü Kalite Sınıfları EN 584-1: Radyografi için Film Sistemlerinin Sınıflandırılması EN 1435: Füzyon Kaynaklı Birleştirmelerin Radyografik Muayenesi EN 10246-10: Hataların Tesbiti için Tozaltı Ark Kaynaklı Çelik Tüplerin Radyografik Muayenesi EN 12517: Kaynaklı

Birleştirmelerin Radyografik Muayenesi- Kabul Seviyeleri

EN 25580: Film İnceleme Cihazları - Minimum Koşullar prEN 462-5: Görüntü Kalite Belirteçleri (çift telli penetrametre)-Toplam Yangölgenin Hesaplanması prEN 584-2: Radyografide Film İşlemlerinin Referans Değerler Yardımıyla Kontrolü prEN 1330-3: Radyografi-Terminoloji Ultrasortik Muayene ile ilgili standardlar (Temmuz 1999): prEN 1330-4: Ultrasonik Test-Terminoloji kolu EN 583-1: Genel Prensipler EN 583-2: Hassasiyet ve Zaman Ekseni Ayarı EN 583-3: Ses Geçirme Tekniği EN 583-4: Yüzeye Dik Süreksizliklerin Tesbiti EN 583-5: Süreksizliklerin Tanımlanması ve Boyutlarının Belirlenmesi

*

EN 1712: Kaynaklı

Birleştirmelerin Ultrasonik Muayenesi- Kabul Seviyeleri

EN 1713: Kaynaklı

Birleştirmelerin Ultrasonik Muayenesi- Belirtilerin Karakterizasyonu

EN 1714: Kaynaklı Birleştirmelerin Ultrasonik Yöntemle Muayenesi- Yöntem EN 10246-7: Boyuna Hataların Tesbiti için Dikişsiz ve Dikişli Çelik Tüplerin (toz altı - ark kaynağı hariç) Otomatik Çevresel Ultrasonik Muayenesi EN 10246-8: Boyuna Hatalann Tesbiti için Elektrik Rezistanz ve Indüksiyon Kaynaklı Çelik Tüplerin Otomatik Ultrasonik Muayenesi EN 10246-9: Enine ve Boyuna Hatalann Tesbiti için Tozaltı Ark Kaynaklı Çelik Tüplerin Otomatik Ultrasonik Muayenesi

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ

235

EN 27963: Kaynaklı Çelik Birleştirmeler -Kaynak Dikişlerinin Ultrasonik Yöntemle Muayenesi için 2 no.lu Kalibrasyon Bloğu Penetrant Yöntemi ile ilgili standardlar (Temmuz 19991 EN 571-1: Muayenenin Yapılışı EN ISO 3452-3: Penetrant Sistemlerin Hassasiyetinin Tesbiti için Referans Bloklar prEN 571-2:

Penetrant Malzemelerin Kontrolü

prEN 571-3: Kontrol Bloğu prEN 956: Cihazlar prEN 1289: Kaynak Dikişlerinin Penetrant Yöntemi ile Muayenesi - Kabul Seviyeleri pr EN 1330-6: Sıvı Penetrant-Terminoloji prEN 1956: Penetrant ve Manyetik Parçacık Yöntemleri - İnceleme Koşulları Manyetik Parçacık Yöntemi ile ilgili standardlar (Temmuz 19991 EN 1290: Kaynak Dikişlerinin Manyetik Parçacık Yöntemi ile Muayenesi - Yöntem EN 1291: Kaynak Dikişlerinin Manyetik Parçacık Yöntemi ile Muayenesi- Kabul Seviyeleri EN 10246-1: Dikişsiz ve Dikişli Ferromanyetik Çelik Tüplerin Otomatik Elektromanyetik Muayenesi (Hidrolik sızdırmazlık testinin doğrulanması için) prEN 1330-7: Manyetik Parçacık-Terminoloji Girdap Akımları Yöntemi ile ilgili standardlar (Temmuz 1999):

•

prEN 1330-5: Girdap Akımları- Terminoloji prEN 1711: Kaynaklarının Tahribatsız Muayenesi- Girdap Akımları Yöntemi- Faz Değerlendirmesi Gözle Muayene ile ilgili standardlar (Temmuz 1999): EN 970: Füzyon Kaynakların Gözle Muayenesi prEN 1330-10: Gözle Muayene-Terminoloji 4. KAYNAK DİKİŞLERİNİN TAHRİBATSIZ MUAYENESİNDE GENEL UYGULAMA EN 12062 standardı, istenilen kaynak kalitesine, malzemeye, kaynak dikişinin kalınlığına, kaynak yöntemine ve muayene alana ile ilgili bilgiler ışığında, tahribatsız muayenenin yapılması ve sonuçlarının üretimle bağlantılı olarak değerlendirilmesi için bîr temel oluşturmaktadır.

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUS AL KONGRESİ

236

Tahribatsız muayene yöntemlerinin toplam kalite güvence sisteminin bir parçası olduğuna dikkat çekilen bu standardta; çeşitli tahribatsız muayene yöntemleri için kullanılacak kurallar ve standardlarm belirtilmesinin yanısıra, muayene yöntemine bağlı olarak izin venlebiliriik sınırları da yeralmaktadır. İzin verilebilirlik sınırları EN 25817 re EN 30042 standardlarmdan doğrudan alınamayacaktır; bu sınırlar üretilen kaynak dikişlerinde istenilen toplam kaliteye bağlıdır. Tahribatsız muayene yöntemlerinde, izin verilebilirlik sınırları EN 25817 ve EN 30042'de varolan değerlendirme gruplarıyla (B,C,D) uyumlu olmalıdır. Standardın uygulanabileceği malzemeler; çelik, alüminyum, bakır, nikel ve titan olarak belirtilmekle birlikte diğer metalik malzemeler için kullanımı taraflar arasındaki anlaşmaya bırakılmıştır. Tahribatsız testleri yapacak personelin, EN 473'e uygun bir eğitimle vasıflandmlması ve sertifikaIandırılması gereklidir. Tahribatsız testleri yapan birim, imalat bölümünden bağımsız olarak çalışmalı ve faaliyetler onaylanmış bir kalite güvence sistemi ile kontrol altında olmalıdır. Firma dışındaki herhangi bir test kuruluşunun ise EN 4500l'e göre akredite olması ve bunun yazılı anlaşma ile belirtilmesi gereklidir. Çeşitli malzemelere ve kaynak bağlantılarının tipine göre uygun tahribatsız muayene yönteminin seçimi tablolar yardımıyla yapılmaktadır. Muayene yöntemine ve muayene sınıfına karar verilmeden önce, aşağıda sıralanan faktörler dikkate alınmalıdır: • kaynak yöntemi; • malzeme kompozisyonu ve işlem durumu; 8 kaynaklı bağlantının tipi ve boyutları; • kaynaklanan yapının durumu; • değerlendirme grupları; • olası hataların tipi ve yönlenmesi. Gözle muayenede, değerlendirme grupları ve izin verilebilirlik sınırları EN 25817 veya EN 30042, muayene tekniği ve muayene sınıfları ise EN 970 ile uyumlu olmalıdır. Penetrantla muayenede, değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042 ile, muayene tekniği ve muayene sınıfları EN 571-1, izin verilebilirlik sınırları ise EN 1289 ile uyumlu olmalıdır. Manyetik parçacıkla muayenede, değerlendirme grupları EN 25817, muayene tekniği ve muayene sınıflan EN 1290, izin verilebilirlik sınırları ise EN 1289 ile uyumlu olmalıdır. Girdap akımlarıyla muayenede, değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042 ile, muayene tekniği ve muayene sınıfları EN 1711 ile uyumlu olmalıdır. İzin verilebilirlik sınırları ise taraflar arasındaki anlaşmaya bırakılmıştır. Endüstriyel radyografi için: değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042, muayene tekniği ve muayene sınıfları EN 1435, izin verilebilirlik sınırları ise EN 12517 ile uyumlu olmalıdır. Ultrasonik muayenede, değerlendirme grupları EN 25817 veya EN 30042, muayene tekniği ve muayene sınıfları EN 1714, izin verilebilirlik sınırları ise EN 1712 ile uyumlu olmalıdır. Tesbit edilen hataların karakterizasyonu EN 1713 ile uyumlu olmalıdır. Değerlendirme sınıfı D için, EN 1714 ve 1712 kullanılamamaktadır; bu sınıf için ultrasonik muayene önerilmemekle birlikte taraflar arasındaki anlaşmaya bağlı olarak C sınıfı şartları gözönüne alınarak uygulama yapılabilecektir.

KAYNAK TEKNOLOJİSİ II. ULUSAL KONGRESİ

237

5. SONUÇ Kaynaklı birleştirmeler, imalatın maliyetini, ürünün kalitesini ve servis performansını önemli derecede etkilediklerinden, uygun yöntemlerle kontrol edilmeleri gerekmektedir. Bu nedenle tahribatsız yöntemler, kaynaklı birleştirmelerin kalite kontrolünde önemli bir role sahiptir. Avrupa pazarına girmeyi ve rekabet güçlerini arttırmayı hedefleyen kuruluşların, gelişmeleri sürekli olarak izlemeleri ve hızla uyum sağlamaları şarttır. Türkiye'de belgelendirme, test, akreditasyon ve kalite yönetimi alt-yapılarmın gelişimindeki gecikmeler, AB ve dünya ile uyumlu yapıların oluşturulmasını zorlaştırmaktadır. Bu kapsamda, tahribatsiz muayene alanında eğitim ve sertifikalandırma faaliyetleri için bir temel yapı oluşturmalıdır. Bu çalışmalar, TMMOB-Metalurji Mühendisleri Odası Tahribatsiz Muayene Komisyonu tarafından sürdürülmektedir. Özellikle küçük ve orta ölçekli firmalara, kalite güvencesi ve tahribatsiz muayene uygulamalarındaki gelişmeler aktarılmalı, yeni AB düzenlemeleri ve Avrupa standardları hakkında bilgilenmeleri sağlanmalıdır.