Categories Top Downloads
Login Register Upload

Jovan Vuković - Istorija Srpskohrvatskog Jezika I

January 25, 2017 | Author: BojanLebédAntycz | Category: N/A
Share Embed Donate
Report this link


Short Description

histori of serbocroatian phonetics...

Description

UNIVERZITET

U

SARAJEVU

Dr ЈОУ AN VUKOVIC

ISTORIJA SRPSKOHRV А TSKOG JEZIKA 1 dio

UVOD 1 FONETIKA

~1J.A!I,'-t fftXл-2у.Ј Cb!1:t"} eцU]./" JfLнrt!/1 ~ «A'~

r;-._,••,zy

LАlо/1~ilfl2л ..и.:«..џ lv:fe.rщ-.е.ч/4.2~ ц. ~q.~

6i!,

13.1 mQzemь i зl.), pojava, svakako, kasnijega praslovenskoga vremena. 7 U ovoj perspektivi procesa treba zapaziti i medusobne povezanosti: а) skraCivanje dugih diftonga ј, kasnije, орсе diftonsko monoftongiziranje iSlo је и jednoj liniji k о п t i п и i t е t а и smislu izgovorne е k о п о m i ј е (сети odgovaraju svi procesi glasovnog uproscavanja); Ь) па prvi pogled suprotni procesi monoftongiranje diftonskih kombinacija i diftongiziranje kombinacija vokal + sonant ispred suglasnika - predstavljaju и stvari istu tendenciju: glasovno sazimanje, сјте зе jednako ostvarujeeko9omija izgovora; с) izvjesnu mjeru suprotnosti ovim pojavama stvarno predstavlja formiranje novih dviju diftonskih kombinacija и vidu у i е, ako pretpostavimo (vidi niZe) da im tako тоuто zamisliti praslovensku izgovomu vrijednost; d) Citav ova; skup vokalskih promjena rezult.irao је da зе praslovenski voka1izam konstituiSe и oblicima kako јЬ mozemo predoCiti:

r i,i'.!~

-

6

У

"i

r .--____...---,ёЈ ii

" D,q"" . . - т'

т:

6

ii Razшniје se, u ovako aproksimativnom poredenju horizontalnih i vertikalnih оро­ zicija vokalskih mogla Ы se uociti struktura1na osnova u fonoloskim meduodnosima. Р r v о §to treba primijetiti jeste: ёјпј mi se da јmат razloga pretpostaviti da nazalni vokali ро Ьојј nisu bili opozicije па istoj liniji srednjeg izgovora, Ьзr kako se је (vidi nize) to OOtoуalо u пјihоviпi kasnijim zamjenama; d r u g о: твпје iIi vise u pravoj linijiili u izvjesnoj· mjeri u cik-cak liniji па vertika1noj osi dugi vokali srednjeg horizontalnog reday,! (diftonzi) i а (monoftong), vjerovatno је da su stajali u ovakvom izgovornom poredenju; t r е с е: za poluglasnike је najvjerovatnije da su se опј, u skracivanju od i i и, i pomjerili ne§to prema srednjem horizonta1nom i srednjem vertikalnom izgovoru (njihove kasnije zзmјепе kзо 8to BU staroslovenska, makedonska i ruska пе moraju tome sluiiti kao protivdokaz: u procesu izrazitijeg diferenciranja horizontalna pomjeranja mogla su iCi i retrogradno).

Za posljednju etapu praslovenskog jezika zapocet је jos ;edan fonetski proces koji се biti od velikog znacaja za mijenjanje glasovne strukture (ј vokalske i konsonantske) kasnije и svim slovenskim jezicima, - а to је зlаЫјепје poluglasnika и otvorenom slogu, pocevsi od kraja rijeci. Тјm se zaCinje diferenciranje poluglasnika па s 1 а Ь i i ј а k i polozaj; u slabom polozaju poluglasi се isceznuti и svim slovenskim jezicima, а kao posljedica pozicionog јасапја Ысе и уеСјпј sIovenskih jezika i dijalekata njihova zamjena и vidu рипјЬ vokala. , Podatke о ovdje izloienim evolucij8ma glasovnih· jedinica Cita1ac се naCi u osnovnim upcxednim graшaиkaпla, uporedi Вrugmann, Vondr~, Вolkovic, Вemstein itd.

14

u

smislu svega ovdje recenog, mozemo konstatovati kako su и prvom periodu posebnog svoga zivota slovenske jezicke zajednice nas1ijedile proste vokale. а, й, ј, о i ё (monoftonge); ё i У (vjerovatno diftonge), ~ i ё (nazalne monoftonge) i er, еl, or, 01 (likvidne diftonge). Poziciono nazalni vokali i likvidni diftonzi Ыli ~zЗiii zii predsuglasnicko mjesto unutar rijeci i, posebno, и dugim slogovima za kraj rijeci. Svim dugim i kratkim dodajemo 7> i ь.

su

IL PORljEKLO I RAZVOj POjEDINIH PRASLOVENSKIH VOKALA Pet danasnjih srpskohrvatskih (Cistih) vokala, koliko ih egzistira и knjiZevnom jeziku, vodi porijeklo i1i direktno od indoevropskog vokala istovetne Ьоје, ili od koga drugoga voka1a ili vokalske kombinacije. Da Ы se citav razvoj vokalskog sistema mogao jasnije i adekvatnije predociti, potrebno је imati и vidu razvojne epohe: а) baltijskoslovensku i и пјој indoevropsko nasljede i Ь) praslovensku, koju rasclaniti па nekoliko perioda. Svaki od posebno uzetih perioda, koliko smo и stanju da ih rekonstruisemo, imao је svoj posebni mehanizam koji је па poseban паСјп fиnkcioni­ sao и citavom sistemu glasovnih meduodnosa. Na toj osnovi mоиmо sebi predociti opozicione fonoloske odnose а) и artikulacionim pozicijama ро mjestu izgovora - horizontalna i vertikalna projekcija, iz cega proistice i priroda Ьоје vokala; Ь) и kvantitativnim relacijama: konstelacija sistema и vidu dugih, kratkih i polukratkih vokala, pri сети za nasa proucavanja posebno mjesto zauzimaju diftonske kombinacije diftonzi reda -и i reda i - jedna kategorija i diftonzi reda r i reda 1 (druga kategorija), zatim novonastale diftonSke vrijednosti: "jat" i (eventualno) "jeri". Ovdje se, prvo и analizi karakteristicnih primjera, ра onda shematski, predocavaju razvojne linije posebno za svaki danasnji vokal и jeziku: 1. Vokal

а (а, а)

1) а / = ii i d / potice od indoevropskoga а, и vidu dugog kvantiteta; to se lako moze utvrditi stoga sto su poneki indoevropski jezici i и kratkom i и dugom а sacuvali naslijedeni kvalitet: latinski jezik i staroindijski, npr.; litavski jezik је sacuvao Ьоји d а ii promijenio и 6, - grcki је, osim и izvjesnim pozicijama, promijenio ii и ё (pisano '1)), dok је а kratko sacuvao nepromijenjeno; praslovenski је kao i latinski sacuvao а, dok је d izjednacio sa о.

Uporedimo primjere: stsl. mati (mati), lat. miiter, stind. miitii, gr. ~p (izgovor miitёг), lit. motl, ир. i njemacki Mutter; stsl. bratrъ, lat. frater; lit. brotlrelis (deminutiv), gotski bropar (ир. njemacki Bruder); stsl. kаlъ, lat. kiiligo, gr. Х'l)лi~ (kёlis - fleka, mrlja), stind. kiilas, crn, - itd. itd. 2) Sa naslijedenim а dugim (а) па praslovenskom tlu se је izjednacilo od indoevropskog naslijedeno б. Primjeri: stsl. dъvа, gr. 81)(') (izg. dii6), lat. dиб (grcki i latinski cuvaju i о dugo i о kratko), stind. duvii (а < 6); stsl. darъ, gr. 8(;)dov; lat. d6num; dati, lit. du'ti; stsl. zъnati, lit. zin6ti, lat. cognosko, - itd., itd. .

2а) Ako se је па koji nacin i па praslovenskom terenu duljio vokal о, onda smo, prirodno је, mjesto njega dobijali dugo а: roditi : *rбdiаti > roditi : *radiati (sh. radati); bodQ : *ЬБЈsъ (aorist asigmatski) > bodQ : *Ьаdsъ > ... Ьаsъ (stsl.). 3) Trece porijekl0 а dugoga па praslovenskom terenu jeste od ё iza palatalnih 8ugla8nika: а) ё > е, Ь) с'ё > с'а. Primjeri: bezati < *begёti (ир. litavski begti - begu); trcati - trcim (upor. vidjeti - vidim i sl.); cas (sh.), саsъ (stsl.) < *kёsоs; car - carati (sh.), carъ (stsl.), lit. kereti - keriu - itd. 4) Na juznoslovenskom i, osim izuzetnih slucajeva и pozicijama, па juznom terenu zapadnoslovenske jezicke zajednice vokal а (dugo ili kratko) dobili smo i putem likvida metateze: grad (sh.), grаdъ (stsl.) < *gоrdъ (prasl.); krava (sh. i stsl.) < *korva (prsl.), - uporedi ceski hrad (grad), krdva - i slicno;

5) Na nasem, srpskohrvatskom, terenu porijekl0 danasnjeg а (koje inace od najstarijih vremena posebnog razvitka nasega moze biti i kratko i dugo) moze biti dvojako: а) od poluglasa и veCini dijalekatskog prostora i и knjizevnom jeziku: dan < dьпь, san < sъпъ- i sl. - Ь) и dijalekatskim zonama а dobijeno sazimanjem ао ро porijeklu od starijega al: dosa, zava mjesto dosao, zaova i slicno; osim toga и pojedinim slucajevima а smo dobijali i putem vokalske asimilacije i saZimanja: pojas > *poas > *paas > pas - i sl.; - i с) па cakavskom terenu vokal а imamo dobijen i od ~ iza palatalnih suglasnika: zaja < z~d'a, cakat(i) < c~kati i sl. 2. Vokal и

о (О, јј)

1) Praslovenska su porijekla: а) neposredno od diftongu еЈ! ispred vokala; Ь) od ie. а.

о

indoevropskog,

Uporedi: а) lat. ovis, gr. бћt; (= ovis), lit. ауiз, stin. avis(h) (а < о osam (stsl. оsьmь), lat. okto, gr. охт6> , lit. asztuni; gost (stsl. gоstь), lat. hostis; oko, lat. okulus, lit. akis (а < о); dom (stsl. dоmъ), lat. domus, gr. 86!L0~ sl.;

а])

и оЬа оуа

Ь) поуъ « *ne!los), synove « *suneJ!es); more, lat. mare, lit. mare8, got8ki mari; so(/) - soli (stsl. sоlь), lat. заl- salis; dobar (stsl. dobrъ), lat. faber; и rijecima stranoga pori;ekla: Solin < Salna (а > о, > (и Istri) < Parentia, i 81. 2) Na srpskohrvatskom terenu: а) od 1 па kraju sloga: dоsы1 > dosao, тolioca < mоlilса; Ь) dugo о od оо: so (sol) < s.oo < sol, i dijalekatski od ао: dоЈб

od

е

jezika);

с)

з.

је

od

Vokal

у

<

> i),

Ротес

dosao, i sl.

е (е, В)

1) N е р о 8 r е d п о prasloven8ko porijekl0 mије od ie. е kratkog, d r о iza palatalnih suglasnika,

и

g

о

16 -

uporedi: (stsl. berQ), lat. fero, gr. cЬ~p(,) ; deset (stsl. dеs~tь), lit. deszimtis, lat. deeem, gr. 3~X4; nвbo, gr. v~cpo" lit. debesls, stind nabhas (а < е), i Ь) noiвm sh. < поiеmь < *поюmь; prsl. vьsь - vьsа ':""'vьsв (sh. sav - sva - sve); оtcвmь (> sh. оеет) < *оtьеоmь < *оtьkоmь, i вl. 2) Na srpskohrvatskom tlu: а) od ~: cedo < c~o, desвt < dеs~ь, i вl.; Ь) od i(ekavsko narjecje i poziciono и ijekavskom); Ьеl0, lеро i вl.; ijekav.predati < pridati i вl. а) Ьетет

4. Vokal u

(ЬЈјеl0, lеЈјеро)

(й, й)

1) Najneposrednije (praslovensko) porijeklo ovoga vokala reda

вl.;

је

od diftonSkog

-и,

uporedi: gr. ot~o, ; вynи < (gen. sg. '< *випеи"-ев, saiimanje zavdnih *koypoyati, - isl. 2) Srpskohrvatska ви porijekla: а) od Q (10 vijek), Ь) od Vb, vъ (> vь) и otvorenom slogu (10-11. vijek), с) od 1 vokaInoga (1~15. vijek): а) mQiь > mui, rQka rQkQ > ruka - rиku; Ь) vьdоvа > udova, vъ nеть > vь nеть > u пјет(и); е) vlkъ, slza > vuk, suza, i slimo (vidi kod 1 vokalnoga razlicita porijekla). suћъ, lit. вайвав, sI0g0va); 'kиpovati

<

5. Vokal i (1,

ј)

1) Praslovenska ви porijekla: а) od i, Ь) od ei, с) od oi и posebnim pozicijama па kraju rijeci, d) od јns, ёт и krajnjem zatvorenom solgu (eventualno i unutarnjim zatvorenim slogovima?); - uporedi: а) Zivъ, lit. gjvas, lat. vivus, i вl.; Ь) пma, lit. zёmh, gr. хетџ.ot, i вl.; е) *gordoi > ... gradi, i вl.; d) gostins > gosti (асе. рl.), - *mаtёr > mati, 2) Srpskohrvatska ви porijekla: а) od У (12. vijek), Ь) od е - ikavska narjecja i poziciono и ijekavskom narjecju, - uporedi: а) sin < вупь < вупъ, kriti < kryti, kisnuti < kysnQti, i sl.; Ь) dite (ikavski), dlj'ete (ijekavski), dвte(ekavski), ali: noviji < novlji и sva tri narjecja, osirn arhaicnijih ekavskih govora. PORIJEKLO DANA~NJIH NA~IH РЕТ (ODNOSNO ~ЕSТ) VOKALA

(shematski predstavljeno) Као §to вто mogli vidjeti, и svakom nasem vokalu danaSnjeg knjaevnog jezika kriju ае ро dva-tri ili viSe starih vokala ili vokalskih kombinaeija~ U jednom dijaмопот presjeku razvoja slika se moie predoCiti i па ovaj пасш:

17

-

а

or>rajisl.

(О, 6>6) 6

ОГ

\ш

а f/D' , le

~~ .. "'" й; а (а Irrolko

а dUgo)

;

р r i m ј е r i: (1) mati < prsl. mati, ie. *mаtёr (ир. lat. mаеет); (2) radati < rod-ia-ti (duljenje korijenskog а); (3) kricati < *krikёti > kricati се > а аа palatalnog suglasnika); (4) ralo < *ordlo, grdd < *gordos > *gоrdъ (от + t > та + + t, - metateza sa duljenjem, juznoslovenska i juzno-zapadnoslovenska osobina)j (5) dan < dbnb (stsl.), san < sъnъ (stsl.) (proces: а) ь, ъ > ь - izjednacavanje dvaju poluglasnika: osobina zapadnojuznoslovenska, Ь) и 14. vijeku zamjena poluglasa и vokal а: osobina centralnih stokavskih govora).

<

Napomena za skrac;fJanje: ie. = indoevropski; stsl. = staroslovenski; prsI. = praslovenski; jzsl. = juznoslovenski; 'ё = е dugo ји palatala; ОТ + t = kombinacija ОТ, ol ispred suglasnika, t = та koji suglasnik; up. = uporedi. ' Pojave pod (1), (2) i (3) ореа osobina slovenskih jezika (praslovenski procesi); - pod (4) osobina ju:inoslovenske jezi&e zajednice i ju:ine grupe starih zapadnoslovenskih dijalekata (dз­ na§nji jezici ёеЗkј i slova&i); - pod (5) osobina srpskohrvatskog jezika, izuzetak I!ine periferijske govome zone (vidi ni:ie).

о

=

e(V»D(V) о (по.

Irro}u 11011/)

l-,..v.

~ 0.0 (!lltroIIrO,

9 tlиgo)

р r i m ј е r i: (1) ovca < prsl. оуьса (stsl. ovbca) < *ovika (ир. lat. ovis). oko, selo itd.j (12) net20s > nоvъ; (2) more < mor'e (ир. Jat. mare); - soH - ир. lat. sales (pl.); (3) orao - orla; mоli1ас - molioca < mоli1ьсь ----: mоli1ьса > > mоШас - mоНоса (1 > о и zatvorenom slogu).

18

(е=е ie.j'e otcem (asimilacija tvrdih vokala: о, у, ъ > е, i, ь - prema prethodnim palatalnim suglasnicima), kasnija praslovenska pojava; (3) meso < m~so (prsl.), cedo < c~do (prsl.: ир. stsl. MAlCO, m~so) - srpskohrvatska орса zamjena nosnog е (10. vijek), - izuzimajuCi kajkavske zone i cakavske iza palatalnih suglasnika (vidi nize); (4) ek. vera (ijek. vjera) < vera (prsl.) < *vera (ie.), ир. lat. verus (= istinit) (od 13. v. procesi zamjena glasa НБ] - vidi пае). Р

rim

ј е

< *esmi (је.), ир.

Skтагеniсе:

ziciono, stind.

ek.

=

ekavski, ijek.

=

ijekavski, gr.

= staroindijski, 1. pl. = lice pluraJa.

=

grCki, sh

=

srpskohrvatski, poz. =

ро­

i

=

...

t

(1

I

.Г ы1 + t, - lь, lъ + t > > lь + t > 1 + Е, - vidi nize).

-

Napoтena: р. =

poljski; r. = ruski.

r == (6r *rek'll.ntb.

p,tL, lit. penkis, i 81.; ;ed~tb

(3. 1.

рl.)

< * jed-Q-ti > *jedLntL,

51.

blfati (*Ьёgёti), lit. b~gti, i 81.; Ьг~gъ,

ovьca,

njem.

Вerg; pl~va

lat. OVi5, lit. avis

more, lat.

таге,

< *pelva, i 51.

(а

<

о)

i sl.;

i 81.

berQ, lat. fero, gr. 'РЕРОО

us iIi uт > ъ); Ь) poluglasnik је, prirodno, mogao nastati i od diftonga putem redukcije prvoga dijela; й

с) meki poluglas је nastajao (sporadicno) u posebnim pozicijama od kog) putem asimiIacije prema susjednim paIataInim sug1asnicima.

е

(krat-

23 'Ь

(tvrdi poluglas)

1.

Ртјтаrno

porijeklo:

а) u k о r i ј е п u r i ј е с i: primjeri koji potvrduju njegovo p08tojanje njegov na8tanak. вtзl. dova (8h. dva), lat. dиб, gr. 8uCl>, ie. *dиб; 8tsl. bodeti (БЬДЋТИ), 1it. budeti, jaci 8шрапј buditi od *bouditi (*bhoudh-); 8tsl. krЪVbno (= krvav), 1it. kruvinas, lat. cruentus; 8tsl.: lъgаti (lagati), starovisokonjemacki lukki (lazljiv), lugi, (laz), upor. danusnje пјет. Luge (laz); stsl. тъhъ (mahovina), lit. тива; (рl., рЩевап па kiselu mlijeku), lat. muscus; вtзl. plъtb (pиt puti, Ьоја koze), leton8ki pluta (тево); stsl. blъhа (бльха), 8h. buha, 1it. blusa; stsl. rъdъ (rъdrъ, rьdrъ, - crven), lat. ruber, stind. rudhivds (ie. *rudh-) - up. lit. raiida8, glag. ruditi (vidi Vondrak: Vergl. Gramm., str. 504, А. МеШеt: SIC, str. 36), - up. sh. ruda. 8tsl. rozb (raz), lit. rugys; stsl. sъhnQti (sh. [u]sahnuti); uporedi jaci stupanj 08nove suhb; stsl. sono (sh. san) od *8ирпов (ie), gr. б7tVо~ (izgovor hupnos, up. stind. suptas (uspavan), ie. *sup-; Ь) и pozajmljenim rijecima: stsl. istъba (истъба), sh. izba, starovisokonjemacki stuba (up. danas пјет. die Stube); вtзl. kont;zb (sh. knez) od germ. kuning- itd.; с) и nastavcima i zavrsnim slogovima: stsl. vetoho (ветъхь), lit. vetuszas, lat. vetus (8tar), 8h. dijal. vetah, vegd, ved, stsl. syno (сынъ), 8h. sin, lit. sйnиs, stind. sunus(h), lat. siinus; st81. lbgoko, sladoko, - sh. lak, sladak (upor. lit. saldits (sladak/), QZЪКЪ (uzak) вНспо;

8t81. davыa (particip aktivni prosli od dati u genitivu), lit. diivU-8јО (prema du'ti = dati) itd.; lokativi plurala 8vih osnova је8и: stsl. gradlho, r9clho, selёho, kostbho, kamenbho i sl. - starolitavski -su: rankasu, danas -se: rankase i вl.; supin uvijek па -Съ « tu): 8tsl. gonatъ, hodito, borato i вl. 2. Sekundarna porijekla

1) ъ < os, om > иn, ит па kraju rijeci: 8t81. grado (пот. sing.) < *gordus < *gordos; стааъ (akuzativ sing.) < *gordum < *gordom i 81.; syno (пот. sg.) < sUпus; syno (st81. асс. 8ing.) < *sunu-m; prvo Нсе рl. prezenta -тъ < -mos: (do)vedemo < *(do)vedemos > -mus) (up.lat. -mus: laudamus - i 81.) - uporedi i ru8ki - oblik па т; u srp8kohrvatskom i slovenackom -то; (up. i oblike drukcijega porijekla u raznim slov. jezicima); prvo Нсе sing. u aoristu asigmatskom: vеdъ (8t81.) < *vedo-m i вl.); 2) ъ < т, п (> ът ili ьт, u zavisnosti od pozicija, vidi niZe kod nosnih vokala);

24

- trece liсе pl. u prezentu, zavrsetak -ть « -тј), stsl. -тъ, - konsonantske osnove: *plet-p-ti > *pletьntb > pletQtь (analogijski tvrdi poluglas u stsl.). Vidljivije ве to pokazuje u prijedlozima fI1I i sa, koji 8уоје forme izvode od уџ i sџ: (uporedi u 1atinskom, litavskom i mnogim Щugiт jezicima јn i stsl. (Ја; 1atinsko сит < "'1' i stsl. sъ (sq) od istoga 'јеl "'1'): а) v је razvijalo ispred sebe vokalski elemenat (v > in u izvjesnim jezicima); u prsl. је taj vokalski elemenat торо Ыи (vidi gore) ъ ili ь « й ili ђ, u zavisn08ti od dodira prijedloga sa palatalnim ili nepalatalnim glasom u prethodnoj rijeci; zatim је uop~ glasovni oblik u vidu Ъn; ispred tvrdoga polug1asa razvilo ве је protetiCno v (vъn); glasovna kombinacija vъn је mog1a, u zavisnosti od polozaja ispred pocetka padeia uz koji је stajao prijedlog, dati izgovor (Ја iIi *vq « vъn u zatvorenom sI0gu); па koncu је mogl0 Ыи uop~o va, а da se izgubi alternaclja *vq (kao Ito ае је to desilo Шniје, na srpskohrvatskom terenu, ва istim prijedlogom: od dvaju оЫщ и [< v + ъ u otvoreпот slogu] i va od v + ъ [u zatvorenom slogu] putem uopeavanja dobili smo jedini knjizevni oblik и); Ь) (је.) rt'l' је moglo па pras1ovenskom tlu dati *5ът (је. * > 5): u zavisnosti od pozicije glasovne ispred padeza dobi1i smo alternacije sz i !{1, i u dija1ektima se to dvojstvo i do danas odrialo: prijedlog s (ј sa) i su (od S{1, - uporedi kod Njegoia: Vidi vraga Ји sedam binjilah - i sIiCno); u prefiksima se, razlicito rasporedeni, nalaze i jedan i drugi glasovni ob1ik: sastaviti, sazvati, sadriati, sloiiti, spasti i sl., - suzbiti, sukobiti se (uporedi i varijantne ob1ike sawemen i suvremen i izvedene rijeci, danas vidne diferencija1ne oznake srpske i hrvatske varijante).

*

Napoтene:

а) u procesima duljenja nastaju odnosi & > У (й > й > у): u tvorbi iterativnih g1ago1a: dozъvati (реП.) - dOzyDati (impf.) i sl.; odredeni vid pridjeva: dobrъ - dоЬryjь (stsl. добръiи /1 добръи, takozvano redukovano у = poludugo .. jeri", - vidi nize). (То isto se је deilaval0 i sa i > ъ: sts1. dragъ - draiii /1 draZьi - i sl.); u 8pajanju rijeCi: (ЈЪ in{' > 8t81. въiпк. (moida dijalekatski, up. Vondr4k: Veтgl. Gramm. 8П. 169); u st81. spomenicima јо! takode: убьк.тъiu iIi убьк.тъiu (= ubzj{1ta ј, ubiju р); i sa zamijenjenim & u о: възнеск.тон pored възнсск.тъ И, pozrehomoi 11 noзpехомъ И; Ь) iza palatalnog suglasnika ъ > ь (vidi i gore): uporedi grada - mqiz i 81. (ј na taj nacin se zavrieci пот. i akuzativa sing. i genitiv plurala od -јо- osnova izjednaeavaju ва zavr§ecima od -ј- osnova (тqzь 11 gostb, kostz, i 81.); па taj пасјп i od starog *dtugon (up. gr. 'auYov, lat. јисum), јшат, nastaje prsl. јсо (јшam): *jugod > јасо > јъсо > јсо (stsl.); с) ne moze se primijetiti da је kad tvrdi polug1as ро postanju od vokala о: alternacija ь i о u rijecima svode 8е ili па slogovne asimi1acije: bъrati (od bьrati - prevojni stupanj ь - е, uporedi Ьеrе§ь) iIi па prevojni Odn08 и - ги: zzvati - ВOV{1; kod zavrietaka imeniCkih osnova stari prevojni stupanj se ogleda u odnosu и - ги: *8unиs > sупъ) """"' (dativ) *8Un8{4-i « -ај) > аynovi - i sl.

2.

ь (шеа роlакlаз)

1.

Ртјmaтпо

porijeklo

1) и korijenu пјеСј: 1: stsl. cbto (upitna zamjenica сь partikula to) od (ie.) *k\1id / > *kid > *lid> > сь, - procesi: а) ie. kfJ > k, Ь) ki > с; - prva palata1izacija, с) d па паји sloga ~cezava - zakon otvorenog sloga,. d) uz zamjenicu se priljepljuje partikula (za stariju evoluciju uporedi lat. kvid, sta); ь<

+

25 stsl. mьglа (мь!'ла), sh. magla, lit. migIa, gr. ОfL(ХЛ1ј (o-тЉlё); stsl. рьkъZъ (sh. pakao), lit. pikis (nevolja), lat. рјх; gr. 7t(aaIX.; stsl. vьdovа (sh. udova, udovica), lat. vidua, upor. njem. Witwe, stind. vidhavii (*t}idhet}a); stsl. vьsь (selo), stind. v{s, ie. *t}ik'is; stsl. sь (ovaj) < *k'is (ie.), - uporedi i sl., - *synоt'ь (sinQc) < *sy noktis (ovu

dьnьsь пос)

<

-

dьnь

Sb (danas)

= ovaj dan

i sl.

stsl. pьsati - pisQ (pisati - pisem - slabiji i jaci stupanj: i --- ј), od iste osnove i stsl. pьstro (saren, - pьsati је u prsl. znacilo slikati, sarati; prema pьstro imamo i izvedenu imenicu pastrmka < pьstr-); stsl. -

dьnь

(ie. korijen di-), lat. dies (dan), prilog

пundjпum

(nikad), lit.

stsl. Zьреti (lijepiti), рriZЬn9ti (> sh. prilnuti > prionщi) lit. limpu-lipti, lipniIs (ljepljiv), stind. limpati (maze), gr.

ир.

2)

и

dёпа;

<

*prilьрп9ti, л(7tо~ (ljepljiv);

nastavcima:

а) deklinacija -i-osnove: stsl. gоstь, kоstь i sl. (ie. *ghostis, *kostis), lat. hostis (neprijatelj, stranac), akuzativ gоstь, kоstь < *gostim, *kostim; instr. sg. maskulinum gоstьmь, grаdomь, tn{Jzеть i sl. < *gosti-mi, *gordo-mi, mQze-mi) i sl.; Ь) и konjugaciji: prezent atematskih glagola: jesmb 1 < *es-mi (ie.) , - *jesmi > jesmb (prsl. - ј proteticno); trece liсе singulara i plurala: prsl. jestb - jesQtb (staroruski jestb - јешсь i sl.) od ie. *es-ti - *es-!Z-ti (uporedi stind~ bhara-ti - bharanti (bere - beru);

с) и sufiksima: . pridjevski sufiks -ьnъ: stsl. nebesbno (nebesbnyj ь - nebesni); stsl. desbno - desnyjb (sh. desni), ир. lit. deszinl (desna ruka) i sl.; stsl. sгьdьсе (sh. srce), lit. szirdis - itd., itd.; sufiks- ьsko: stsl. celovecьsko - celovecьskyjb; stsl. glag. imenice: znamenbje (znamenije), zitbje (zitije) i sl.; dio osnove se integrira sa sufiksalnim dijelom, kao u primjerima: stsl. ovьса < *ovi-ka, ир. lat. ovis, lit. avis (ovca), stind avikd.

2. Sekundarna porijekla

<

ь е u kombinaciji eie гостьје ili гостије), людьје

u oblicima promjenljivih rijeci: пот. рl. gоstьје (stsl. ili людије (uporedi danasnje dijalekatsko ljudi, suda (sudija), analogijom prema sude (pl.) od SQdьје 1/ sQdtj'e; proces: *gosteies es Iprsl. pluralski nastavak (i-osnova па јасет, diftonskom stupnju [! --- еј] u norilinativuj) > gоstьiе (redukovan izgovor vokala е: е > ь, i jacanje zatvorenije Ьоје, u asimilaciji prema zatvorenom sonantskom glasu - otud moguCnost dvojakog djelovanja па sluh: gostbje i gostije;l druga moguCnost u razvitku -еје Ыlа је da se citava kombinacija sa:иne u izgovor -ј, - kod imenica zenskog roda istih starih osnova: *kosteies > kosti; ta razlika se najljepse ogleda kod broja tri: stsl. trьiе 11 trije - т. rod., стј z. rod.; 1)

+

1

Мislim

da

је

najopravdanije ovim glasovnim oblicima dati ovakva

tuma6тја.

26 2) i < е и posebnim slucajevima asimilacije neakcentovanog srednjeg vokala prema susjednom palatalnom ili polupalatalnom konsonantu: stsl. imperativ: тьсј - тьсеСе prema infinitivu Tefti, zbzi - zbzete - prema zelti (uporedi nesi - nesete - prema nesti); proces: *peko-ai > *pekoi > *peki > > рес'ј (druga palatalizacija) > рьсј (asimilacija е prema susjednom suglasniku, i, kasnije, depalatalizacija suglasnika dobijenih iz druge palatalizacije); danasnji srpskohrvatski odnos peci - peci - ресеm - n.astao је (vjerovatno) putem analogije: imperativ prema prezentu i drugim oblicima; zasto је ova glasovna asimi1acija nastala saтo u imperativu, а ne i u drugim oblicima (pel!es ь, *pet'i i sl.), gdje је polozaj vokala prema sljedecem palatalnom suglasniku Ыо slil!an, da se objasniti razlikom u akcenatskim i drugim glasovnim pri1ikama: kao sto danas srpskohrvatski pokazuje (akc. ресј - pecite, zezi - zezite < peci - pecite, zezi - zezite), osnovno е је u јт­ perativu Ыlо uvijek п е а k с е п t о v а п о; medutim, u prezentu i infinitivu prosti glagoli su јта1ј neakcentovano е: реl!i!sь (danasnje stokavsko реl!ёs), а slozeni е pod akcentom: izъргleIь (danamje stok. isреl!ёз); u infinitivu su postoja1i isti odnosi (up. ресј i ispeCi); prema tome, то­ zemo pretpostaviti: da su i prezent i infinitiv mogli doiivljavati slil!nu promjenu е > ь kod prostih glagola, а1ј da su slozeni glagoli, putem ana10gije opet, vrl0 rano - јо! па praslovenskom terenu, uspostavlja1i starije stanje; dodajmo јоз da је prezent u 1. licu sg. .i 3. licu рl. јтао osnovno k (pekQ, реkQtь), ра је kod ovoga oblika i to moglo djelovati; poseban slul!aj imperfekta (ре~ааhъ i ресёаhъ) moze зе objasniti funkcionalno opozitivnim odnosom prema aoristu: ресааћъ ,..., pekohl> (zajednil!ka funkcija - dozivljenost radnje u ргозlоsti); da su palata1ni suglasnici mogli djelovati па evoluciju е > ь u neakcentovanom polozaju, mogao Ы upucivati па to i slovenal!ki g1asovni oblik !итје (l!etiri) od, svakako, I!ьtiге (uporedi srpskohrvatski akcenat I!etiri < ~etiri); &to u зћ. od toga nema tragova, da зе objasniti analogijom prema srodnim rijel!ima за е pod akcentom: I!i!tvoro, I!i!tvrt i 81.; i komparativ tipa drаzь!а (genitiv i dalje padezi) ја tumal!im pojavom slil!noga karaktera: *dorze-sja > *dorze!a > *dоrzь!а > drаzь!а (najprirodnije sto se moze zamisliti u procesu: izmedu dva izrazito pa1atalna sugla8nika neakcentovano е suzavanjem izgovora prelazi u zatvoreni polug1as ь (- vidi kod Belica i dr. sasvim drukёiја tumal!enja, ovo се !Hre biti obja!lnjeno u tvorbi komparativa) ; (za evoluciju g1a80vnih oblika u broju I!etiri / < I!etyre/ vidi drukl!ije tumal!enje kod Воз­ koviea);1 za ovu pojavu se moze navesti jos jedan vrlo ilustrativan primjer: prema glagolu јеј / < *itti < *idti / particip perfekta aktivnog glasio је u 8tsl. j!ьdъ j!ьdь!a i da1je pored i!еdъ- i!еdь!а i dalje; uporedi osnove kod hod - i !ed - prema hoditi; odatle роlпесј, danasnji radni pridjev ј!ао - i!la mozemo protumal!iti kontaminacijom dviju osnova id- /od *id-ti/ i !ed- /od ћodјЩ: *id-Iеd-lъ > *isьdlъ > i!ыl'6 > i!blb > isы =јЈао.

3)

< 'Р, !l (vidi Vondrak, str. 141): [imam] - јmесј < јьm{Ј - јьmес; (ј proteticno) *'l'meti - itd. (vidi kod nosnih vokala). Ь

јm{Ј

'l'mQ -

<

*ьm{Ј

-

*bmeti

<

4) Pominjali smo dobijanje ь od ъ putem asimilacije prema prethodnom раlа­ talnom suglasniku, i па toj osnovi zasnovano diferenciranje padeznih zavrsetaka izmedu starih -о i -јо osnova и deklinaciji: stsl. konb (*kоnъ, uporedi gгаdъ), mQzb, krajb - sl.; sa tom pojavom сеmо se stalno sretati и morfoloskim kategorijama. 5) Ispred

ь

(ranijeg i')

па

pocetku rijeci razvijalo se u prsl. р r о t е t i с п о jt;ti (inf.) < *јьm{Ј - *јьnt; « *јьmСј) < *vbz-bnti > vbzbm{J - vbzt;ti > uzmem

ј Ш (vidi gore malo vise): јm{Ј (prez.) *ьm{Ј *ьmсј; uporedi vьz-ьm{Ј -

<

I Da зе slovena&o stirje « ёеtуге) moze tumaёiti i drugal!ije: (ь od је. зvа-vоkаlа mogl0 se је dijalekatski drukl!ije reflektovati), uporedi kod Возkоviеа (OuGrSl], str. 35); za formiranje komparativa u zavisnim padezima tipa dгаzь!а najprirodnije objailnjenje mozemo naCi: *dorg!osia> > *dorzesa > *dогzьsа - asimilaciono suiavanje kratkog vokala е izmedu dva pa1atalna sug1asnika - kad vec znaтo da је u mnogo blaiim uvjetima (рес'ј > рьс'ј) takvog asimi1acionog djejstva Ыl0 (uporedi drugal!ije predpostavke za ovu glasovnu evoluciju kod ВеНеа, Kuljbakina (up. Gr Stsl. Str. 95) i dr.).

27 uzeti (sh.) - u slozenom glagolu nije Ыlо uslova za proteticno ј; stsl. ёсlа < *jbgla < bgla (sh. igla, ир. r. igla, р. igla, ukrajinski holka, luzickosrpski gla, ceski jehla, dijal. јаЫа). .

-

<

6) Nov poluglas (тею) dobijen је па srpskohrvatskom terenu kao posljedica gubljenja poluglasa (tvrdog ili mekog) па kraju rijeci iza sonanta: dobrъ, (sh.) doЬть > dob~ > dobbr > dobar (vidi nasire о tome nize). Porijeklo poluglasa

....

-g

...... "v CL

~

-з-

'"...,. "V... ..• • с:

оо о

"

и

shematskom pregledu о

>CI) ()оо

е е-

v

о-

~

::..о..,

.~.2' ::I(e

.У.

о V

::..

у

О

,,01 ...::.,. 0--

о-

.§

10 'о

е

ао

.

'С:

f' о

"v·~

с

о

~

oQ.

.у

~,V

........

.01

~C:

ос..

{;~

о

~

~' " "'1 о

>

.~

0*01

":S~v 'v01""~ ::1

"1 О

"1 О = &1

. v. v с:

е

~'"

" )::11 :::IIC: оо '::1

·V '" .- V )'t .. " с: "'>" оо '"

.. ~

С:_

~ ......

..... ~

~. \t~ -о

и

,.

~

..

е

Ш

Ш

IZGOVORNE VRIJEDNQSTI POLUGLASA

1. Izgovori starih poluglasa mogu se aproksimativno odredivati: а) ъ је mogl0 nastati pomjeranjem naprijed, ро istoj vertikalnoj liniji, od zadnjonepcanog й, otprilike do u zadnju zonu srednjeg horizontalnog izgovora; pretpostavlja se da је u tom pomjeranju poluvokal mogao izgubiti svoj prvobitni lаЫјаlпi karakter (Vondrak). Medutim, pitanje је koliko је оп u suzavanju izgovora mogao izgubiti od svoga labijalnoga karaktera. Biee da је to moglo iCi samo do izvjesne mjere. Тита­ ceei proces treee palatalizacije, ВеНе је pretpostavljao da је labijalni karakter tvrdog poluglasnika u nominativu sg. sprecavao promjenu velara ро treeoj palatalizaciji, а da је опа u tom padezu mogla doCi iz zavisnih padeza: ·otbko - ·otbka > ·otbko - otьca > otЬCb (analogijski) - otьca (vidi nize u tumacenju treee palatalizacije). Iтао је razloga da to pretpostavi, iako se moze dodati i опо sto оп nije primijetio: da је i dativno u imalo jos vise uslova da sprecava promjenu k u с (= е), ра da se па taj nacin, sasvim prirodno, objasni danasnji odnos liko : lёсе. Koliko је tvrdi poluglas Ыо pomjeren od zadnje do u zadnji dio srednje zone, toliko је i meki mogao biti pomjeren od prednje do u prednji dio srednje artikulacione zone. То pokazuju indirektno dva momenta:

28 а) и procesima duljenja (do polukratkog kvantiteta) ь se osje~alo kao vrsta i dvojako pisanje: gostbje i gostije- i sl.); Ь) srpskohrvatsko-slovenacko izjednacavanje dvaju poluglasnika, i svodenje па jednu glasovnu vrijednost, pokazuje njihovu zajednicku osobinu, koja је, osim kvantiteta, mogla biti njihov srednji horizontalni izgovorni polozaj. Diferencijalno obiljezje moglo је biti sadrzano и zaokruzavanju (ъ) i nezaokruzavanju (ь) usana, §to znaci: 1) па cvrsCim osnovama zadrzan opozicioni odnos (11 ,....., r > ъ ,....., ь), 2) sto su zamjene isle пае vertikalno (е i о, ili do а и sh.), to odrazava ро prilici pos i pocetnu tendenciju kretan;a ka nize vertikalno. (ир.

2.

Pomenuli smo da је izjednacavanje dvaju poluglasa (ь, ъ > ь) stara zapadnojuznoslogenska osobina, razvijena jos и uzoj zajednici dijalekatskoj iz koje се se kasnije razviti, па jednoj, slovenacki jezik, i, па drugoj strani, srpskohrvatski dijalekti cakavski, kajkavski i stokavski. То је, и stvari, jedna od markantnijih crta koje su dwe vidno obiljezje ovoj staroj uzoj dijalekatskoj zajednici (i kasnijim је­ zicima srpskohrvatskom i slovenackom, takode). (U taj red spadaju jos srpskohrvatsko-slovenacke osobine: а) -mo, licni glagolski nastavak и 1. liси plurala, Ь) nedostatak licnog nastavka и З. licu singulara i plurala и prezentu [Ьет.е - Ьетu, ир. stsl. ,beretъ - ЬеrQtъ -'-' i sl.]}.

Izjednacen poluglas moze se konstatovati od prvih nasih pisanih spomenika (BriZinski odlomci, Bascanska рl0са, Miroslavljevo jevandelje, Kulinova povelja i sl.). C':injenica da је pretezno kao jedan znak za оЬа ranija poluglasa upotrebljavan ь (ob1ik mekog poluglasa) mogla Ы upuCivati па to da је evolucija poluglasa isla prema prednjem izgovoru. (Маl0 koji је stari tekst, kao sto је to slucaj sa ;ednim od na;stari;ih Ciri1ickih - nadgrobnim natpisom kneza Grda и 'Hercegovini, sa znakom za tvrdi poluglas [ъ]. Potvrda tome da se је izgovor ujednacenog poluglasa, polazeCi sa sjeverozapada prema istoku, kretao prema prednjem vi§e nego prema zadnjem izgovoru, pokazu;e se и: slovenacko; i srpskohrvatskoj kajkavskoj zamjeni и vidu vokala е (macek < uporedi i stih: Ја senjal sem vecerno пеЬо ... - sanjao sam vecernje i sl.

а)

< mаеъk; пеЬо)

Ь) и cinjenici sto se пм poluglas и stranim tekstovima (latinskom i grckom), kad se ko;a nasa ri;ec (kao sto su vlastita liспа imena i toponimi) piSe· ili znakom i i1i е: Obrovizo i1i Obrovezo (= ОЬrоvьсь), Budic i1i Budec (= Виdьсь), setenic; sitnic, setinic (= sьtьпikъ > sbtnikb > satnik, 10. i 11. vijek; ир. kod Веliса: OIShJ 1, str. 82.). Iz tih cinjenica зе moze izvesti zakljucak da је izgovoma vrijednost Ыlа Ьа (vidi i gore). То Ы bila, otpriIike, опа izgovorna vrijednost koju паIа­ zimo i danаз и zetskim i vasojevickim govorima, за razlikom sto su ovi periferijski ;uZni govori mogli malo vi§e evoluirati prema boji vokala е. Upravo nas stari сеп­ tralni stokavski izgovor mogao је Ыи ро boji nclto izmedu danMnjeg zetskog(bli(e) zatvorenije Ьоје) i timockog (Ьа otvorenije Ьо;е i vertikalno niZeg izgovora). Ја ovako bil;ezim ove razlike mjesto uobicajenog nacina и dijalektoloskoj literaturi, zato sto mi зе cini da је preciznije: zajednicka је озоЫпа dana§njeg i timoCkog i zetskog izgovora и izvjesnoj dozi Ьоја а, а stvarna је razlika и nizem polozaju (timocki) i visem (zetski), сети mogu odgovarati i nijanse pomjeranja unazad

29 (рreша а) i unaprijed (prema е); jos treha imati u vidu i razlike u vezi sa susjednim 8ug1asnicima: veza sa labijalnim suglasnicima svakako се uzrokovati zatvoreniju, а sa izvjesnim suglasnicima druge vrste otvoreniju Ьојu izgovora.

Za jednu izgovornu bazu u vidu Ьоје mekog poluglasa Сјпј тј se da јта vise асguтепзtа da se pretpostavi nego (vidi kod Belica i BoSkovlca) da su se teritorija\ne razlike i prvobitno ие­ tale raz1iCito: jedne- u pravcu ъ а druge u pravcu ь.

3. Kako god Ыl0 da se pretpostavi izgovorna vrijednost и starijoj fazi poluglasa ili ь а (е), moze se utvrditi za najveCi dio stokavske teritorije kretanje prema nizem i zadnjem polofuju, sto се, konacno u 14. stoljecu dovesti do zamjene punim vokaIom а. Da је па zapadnoj periferiji Ыlа izrazitija razlika ро boji poluglasa izmedu kratkog i (novonastaIog) dugog kvantiteta, pokazuju mjestimicni cakavski govori, kao sto је to slucaj sa odnosom pes iIi drugdje pos аН pas gen. pl. (stok. pas - pasii). (Ь а

Sheme razvitka 10-/4.

у.

Ih=6iil tamnica (slogovi еam-nј-са) , tьmьпъ - tLmLna > tLmbnL *tman - tamna > taman - tamna (analogijsko ujednacavanje); dLnL > dLn > dan; sъпъ > sbnb > sbn > san (sh.); otLcL > оЕьс > otac (ир. ОЕьса > otca > оса; орьпьkъ > opLnLka (sh., od орьпъkъ - орьпъka) > *opnLk - орьnkа (sto Ы da10 opnak - opanka), аН ana10gijskim putem dobijaтo harmoniauji odnos opanak - opanka; dLne (gen. i lok. od dbnb) > dne (о Durdevu dne i sl.), a1i pod иьсајеm dan dobija se gen. dana (od Durdeva dana, pored arhaicnijeg od Durdeva dne) - itd., itd tьmLna>

2. D r и g i је uslov: da poluglas bude pod akcentom u prvom slogu dvoslozne rijeei (ne racunajuci izgubljeni slog sa poluglasom): iь"пeSь > iiШeS (vidi niie), 1ъ"ieSЪ < 1ъ"iеs > 1iikв i sl. U procesima gubljenja poluglasa, и raznim graтatickim kategorijaтa rijeei i и grupaтa srodnih rijeci nastajale su razne vrste ujednacavanja padeza, razliCito kod g1ago1a i njihovih oblika, i tako daIje. Posebno se pojave ogledaju kod dvos1oznih imenica z. roda па -а kod kojih је po1ug1as Ыо и osnovnom slogu, а variјаЫlan akcenat u padezima (akcenatski tip vodi1 - vMu). Као tipicni, tu se jav1jaju d v а slucaja: 1) da se naporedo razviju dva glasovna oblika i ostanu sa diferencija1nom upotrebom, Ш

33 2) da jedan od dvaju, pravilno razvijenih, oblika iscezne za raeun drugoga, da tragove starijega stanja nalazimo u dijalektima i uzim govomim zonama. Zaprvi slucaj је karakteristicna rijec Еата - sa starim odnosom akcenta tbma (пот.) ,...." tb"mQ (akuz.). Glasovna evolucija је morala ici: tbma - tb"mQ > > tma - tamu, i odatle uopcavanjem i jednog i drugog oblika > tma - Ети (sto danas egzistira u govorima kao izolovana i indeklinabilna rijec u posebnom, priloskom znacenju: bilo је tamo tma [= mnogo] svijeta) - i tama - tamu, u izvornomznacenju (Тата pala, пе vidiS nikoga). Da Ы pobijedio drugi od ovih dvaju glasovnih oblika, morale su ucestvovati i pridjevske rijeci: cьтьnъ - Еьтьnа > > tmbn - tbmna (nastajalo је duljenjc. poluglasa ispred sonanta iza koga је iscezao drugi poluglas; tim se lako moze danas objasniti dugi uzlazni akcenat imenice сата). Na koncu,mozemo reci: od dvaju akcenatskih oblika prvo је pobijedio akuzativni, ра је zatim danasnji nominativni primljen od pridjeva. Ovoj glasovnoj kategoriji, па poseban паСјп, pripada i evolucija imenice stbklo: stari akcenatski oblici: stbklo (slabi polozaj poluglasa), stb"kla (plural, jaki polozaj ;uporedi u ruskom stek116,...." stёklа) > *stklo - stb"kla> tsbklo (metateza st > ts/ [ili јов vjerovatnije: *ос stkla > *0 ckla i dalje, vidi nize] i, па­ poredo, stbklo - stb" kla. Odavde iduci, nastaju dvije mogucnosti: ili da u upotrebi ostane samo jedan glasovni oblik: cklo (ts > с) - ckla ili staklo - stakla (akc. staklO - stakla, sto znaci: akcenatski oblik singulal'ski а glasovni oblik pluralski) ili da u istoj govomoj zoni ostanu оЬа oblika i cklo i staklo. U evoluciji (stbklo > > tSbklo) > cklo mehanicki samo mozemo pretpostaviti ovakav razvoj (prirodnije Ы Ыl0 da dobijemo sklo), а u stvari smo morali imati izgovor: od stkla > ОЕ stkla > > о ckla, а odatle: cklo - od ckla). Od ta dva oblika danas jedan egzistira u knjizevnom jeziku а drugi kao provincijalni, mjestimicno u govorima. (U kontaminaciji glasovnih odnosa staklo i ckl0 prirodno је mogl0 nastati i caklo, cakliti se, cakle ти se oci i sl.). Poseban slucaj је sa imenicom daska: dъskli - dъ"skQ > dbska - db"sku (sh. period) > dЬskа - db"sku > 1) *tska (jednacenje ро zvuCnosti) - *tsku (izjednacavanje u korist nominativa) i 2) dbska - dbsku (izjednacavanje u korist akuzativnog oblika) > 1) cka - cku (izjednacavanje u korist nominativa) i 2) daska - dllsku i dllska - dllsku (izjednacavanje u korist akuzativnog oblika); akcenatski oblici i jedan i drugi (danaSnje daska, u zapadnijim novostokavskim govorima, nominativni akcenat, а daska akuzativni). Ova dva glasovna oblika rasporeduju se teritorijalno: u jezickim sirina11la teritorije i и knjizevnom jeziku preovladuje daska, u uzim govornim zonama (Trnovo i okolina, nedaleko od Sarajeva) cka је dio rala па koji se navlaci raonik. Na trecoj strani, u govorima, s t а r i deminutivni oblik doJtica « *dъskicа) razvija se и: dьJtica > *d1tica > *tSt:ica > stica (disimilatorna redukcija) i, gubeCi znacenje deminucije, ovaj glasovni oblik istiskuje osnovnu rijee, и njenim osnovnim obHcima daska i cka. Na taj nacin dobijamo situaciju: а) daska - орЩа narodna i iskljucivo knjizevna rijec; Ь) stica - iskljuciva narodna rijee па ogranicenim podrucjima, cka narodna rijec па јов ogranicenijim podrucjima, аН и posebno ogranicenom znacenju iz ratarske terminologije (izvjesni bosanski krajevi). Uz to dolazi pozajm1jena (turcizam") rijec tahta. 3 а

• Akcenatskim prilikama jakoga polozaja u dvosloznim riјеёima (kad је prvi slog Ыо pod akcentom) paznju је posvetio ВеНе; druga tuтаёепја idu ёеstо sporednim putem da Ы se objasni1e pojave Ьо taтa, ашlю i sl. Као 8to сето dalje vidjeti nize, glagolski оblјсј prostih i slozenih glagola . u prezentu i'ЭC1lјu пат puniju svjetlost za objasnjavanje ovih pojava.

34 N а р о m е п а: U evoluciji g1asovnih оЫш kao stьk10 > tзьk10 i dьska > см иеЬа vidjeti simultane procese: 1) iAёezavanje poluglasa и postepenom redukovanju, i 2) jednal!enje ро zvul!nosti јоl dok је poluglas m.inimalno izgovaran, јег ne mozemo pretpostaviti jednostavan izgovor иМо i 81. з.

т

r е с о ј kategoriji jakog polozaja, kako ја pretpostavljam, pripadaju ро­ izuzetni slucajevi kada пат za do izvjesne mjere slicne evolucije glasovne nisu dovoljne зато akcenatske prilike da ih u potpunosti objasnimo. Ovdje mozemo poci od najtipicnijih primjera kao зtо зо lav - lava (staro lbvb - lbva) i maсја - maglu (staro тьсја - mb"glu). 1 ovi primjeri зо dosad objaSnjavani ротоео analogijskog ujednacavanja: lbv -lva > ... lav -lva > lav -lava (а u zavisnim padezima iz nominativa); U prilog ovakvog tumacenja iзli Ы i slucajevi u slovenskim jezicima koji pokazuju ovdje pretpostavljeni stupanj prije konacnog glasovnog ujednaeavanja: ruski lev - l'va, тсја, poljski lew - lwa, mgla (uporedi viSe). Medutim, dva su momenta koji паз mogu uputiti da пе prihvatimo ovaj pretpostavljeni paralelizam u razvitku ovih pojava: зеЬпо

а) Тiроlозkа razlika izmedu ruskog i poljskog jezika, па jednoj, i srpskohrvatskog (i оорсе juznoslovenskih jezika), па drugoj strani, sastoji зе u tome da ovi prvi trpe nagomilavanje suglasnickih grupa koje зо daleko od toga da зе mogu i zamisliti u artikulacionom sklopu jedne rijeei u srpskohrvatskom jeziku, ј u z п о s- 1 о v е п s k i ј е z i с i s о, k о 1 i k о s u g о d m о g 1 i, uproscavali k о п s о п а п t s k u s t r u k t u r u r i ј е с i.

Ь) Tipoloska razlika izmedu juznoslovenskih jezika, па jednoj, i ruske i poljske grupe, па drugoj strani, jeste i u tome sto је u ovim prvim, u velikoj mjeri, јоз odavno iscezla palatalna umekSanost suglasnika, posebno и dodiru за prednjonepcanim vokalima, dok зи ovi drugi jezici и tom pogledu zadrzali, uglavnom, tipoloski izrazitu, озоЫпи umekSanosti i sklonost ka suglasnickim asimilacijama prema sljedeCim vokalima. Iz toga је proisticalo i to: da зи srpskohrvatski tvrdi sonanti (l, Т, т, п) розеЬпо nosili sa sobom mnogo vise vokalskog izgovora (mnogo su vise bili, i ostali uglavnom, vokalizovani nego sto је to slucaj sa umeksanim ruskim i poljskim sonantima l i Т). КО, npr., slusa rusko, а narocito poljsko - mgla ili lva, (lwa), osjetice lako kako зе sonantski izgovori utkivaju jedan и drugi (lva), ili kako se u njihov izgovor lako utkiva eksplozivni suglasnik izmedu njih (тсја), sto је пазет covjeku veoma tesko reprodukovati. ImajuCi и vidu i druge momente (vidi malo пае), stoga ја mislim: da па nasem tlu nije nikad ni dolazilo do kakvog izgovora kakav Ы Ыо lva ili тсја. Drugim rijeeima da kazem: ј а k i р о 1 о z а ј р о 1 u g 1 а s п i k а, van obicnih slucajeva kad је rijec о otvorenom slogu i о akcenatskim prilikama, Ыо је: i onda kad suglasnicke kombinacije izmedu kojih је poluglas stajao nisu bile podesne da formiraju р о с е t а k r i ј е с i i 1 i s 1 о g а.

Posebni momenti ovdje dolaze и obzir и slozenim гјјесјта kad se uzmu и razmatranje odnosi glasovne [оrше i konstrukcije rijeci i njene semantiCke fizionomije. U primjeru, recimo, izaslati « izъ -slati), gdje је poluglas и viSesloznoj гјјеСј Ыо bez akcenta, moze se ргоштаСји kao komblnacija: od dvaju prefiksalnih form.i jednog prefiksa (iz, iza), koje su stvorene prirodnim putem tonetskim (и zavisnosti od polozaja и kakvom se poluglas nalazio), s 1 и с а ј п о је za jednu glagolsku osnovu jezik vezao jedan izgovor (iza-), iako ти niita ne Ы smetalo da је mjesto

зs пјер ostao опај drugi koji је viiie odgovarao ёisto fonetskom razvoju:

islati (шо i raslati - mjesto iito to јmamо u mnostvu slueajeva kao sto su izivjeti, raslojavati ( < raz-slojavati) i sl. Zato nije neopravdano pretpostaviti da su u izvjesnim slucajevima kad је Ыl0 u pitanju ЬоСе li ili песе iiiёeznuti poluglas - odluciva1i semantiCki momenti (Пi bolje reCi: semanticko glasovni): izь-sыltii (sh.) > izьslati > izaslati (zato §to је procesom slabljenja prvo obuhvacen poluglas da1je od росеtП, iito је cinilo da prethodni ostaje i јаса, а пе da slabi kao i svaki drugi kad је u otvorenom slogu); а, uz to, posebna potreba za Cuvanjem prefiksalne morfeme (semantiCki то­ menat) mogla је potpomoci da se оуј glasovni oblici razviju samo опзkо kako su se razvili. Nikako пе Ы disharmonira1o (niti Ы za uho bilo пеоЫспо) da smo dobili izgovor rastrijeti « raz-stri!ti < < razьstri!ti [sh.]), Ьо sto јтamо rasukati (od razsukati), аН se је razvio jedini glasovni oblik razastrijeti. Na taj nacin, jedino - ја mislim, mozemo protumaciti i izgovore Ьо iito su odaslati (оdь-sы1ti,' d analogijski iz ranijega ое) < оt-sы1ti),' samrijeti od sьтri!ti (sh.). U оуот posljednjem slueaju, to sto nismo dobili Ьо sto bismo najprirodnije осеюуаН smrijeti « sh. sьтri!ti), mozemo protumaciti djelovanjem dvaju momenata: а) preno!ienje prefiksa1nog glasovnog sastava iz оЬНЬ u kojima је poluglas Ыо pod akcentom sь"тrо (od sьтrы1< sъmrlъ) i Ь) prefiks је glagolu davao karakter јзkе ekspresivnosti, ра је poluglas u njemu mogao biti izrazitije izgovaran. Оуај drugi momenat Ы mogao biti od уесе vaznosti. Zanimljivo је јов ponaiianje prefiksa iz u glagolu izatkati (iztьkati < izъ-tъkati); sasvim Ы prirodno, za izgovor norma1no, Ыl0 da se izgovorni oblik sveo па istkati. Medutim, iskljuciv glasovni oblik izatkati najprirodnije је protumaёiti tendenciJom da prefiksa1na morfema zadrzi svoj cistiji glasovni oblik (uzmimo u obzir da је semantika оуе vrste glagola sa prefiksom iz: u р о t Р u п о s t i i z v r s i t i r а d п ј u uvijek sa izvjesnim prizvukom ekspresivnosti. Na зНспјт osnovama mozemo protumaCiti i izvjesna dvojstva: izкnaеј : izagnati i sl. U tom smislu је poseban slueaj за danas diferencija1nim znaeenjem dvaju glasovnih оblјЬ istoga prefiksa raz u dvojstvu glagola raspeti i razapeti. Оуај primjer ја пе Ыћ mogao drukcije protumaciti nego da smo јта1ј (u doba iiicezavanja poluglasa) izgovore jedan neutralniji (razbp,ti) а jedan ekspresivniji rаzьр,ti « razъ-р~i); glasovna i semantiCka diferencijacija evoluirala је u smislu dobijanja dviju posebnih glagolskih rijeci, kakve ih danas јmamо. Citava оуа ana1iza diferencija1nih ројауа vezanih za prefikse iz i raz, opravdava pretpostavku: d а ј е ј а k i р о I о z а ј р о 1 u g 1 а s а u о t v о r е п о т s 1 о g u, озјт akcenatskih, mogao biti uzrokovan i р о s е Ь п i т g 1 а s о v п о - т о r f о 1 о ii k i т i т о r foloAko-sеmапtiсkim prilikama. razaslaи), Ьо

4. р о s е Ь а п је slucaj da se objasni evolucija и glasovnim altemacijama kakve su se razvi1e od stare imenice lъziса (stari deminutiv od dvoslozne imenice loza - ozica, kasika). Danasnji glasovni oblici razlicito teritorijalno rasporedeni, glase: а) laiica (vidi kod Vuka i akcenat Hizica, sto znaci starije lъzicа < *lъziса), Ь) uШса (rijec se nalazi i и prozi Mihajla Lalica), с) оШса i d) Шјса (и zapadnijim krajevima, i danas leksicka odlika hrvatske varijante; vidi glasovne oblike i kod Веliса, ор. cit., str. 80). Svi ovi oblici imali зи svoje розеЬпе uslove glasovne da se ovako razviju: розеЬпа glasovna konstelacija и kojoj se је пзSао poluglas (neakcentovan, - vidi Vukov akcenat) u otvorenom slogu. Medutim, s а m о ј е d а п glasovni oblik pokazuje: da зто i и trosloznoj rijeci dobili rezultat jakoga poluglasnickog polozaja. Kako ga treba protumaciti, i kako treba protumaciti sve cetiri ove glasovne alternacij е ? 1) Р r v о, oblik lаШса dopusta dva tumacenja: i1i da је и starijoj fazi naseg jezika (и njegovu розеЬпот razvitku) јоз egzistirala rijec lъzа (sh. lbza), и dvoslozпот obliku, i da је akcenat Ыо па prvom slogu: lъ"Zа. Na taj nacin, odnos lъzа : lъ­ zica vodio Ы do laza : Њјса, ра Ы зе izjednacavanjem mogao uspostaviti noviji odnos (analogan starom) laza : lаШса. U daljem toku vremena deminutivni oblik, gubeci znacenje deminucije, mogao је istisnuti osnovnu imenicu i ostati зат. Druga pretpostavka Ыlа Ы, kako ја mislim, mnogo vjerovatnija: NaS naziv za jelo паsЩеdеп је saтo u ovom drugom, prvobitno deminutivnom, obliku. Sonantsko 1, kзо sto зат i gore pretpostavio, Ыl0 је и јасет stanju vokalizacije, tako da је роlи-

glasna vrijednost u slogu, i neakcentovanom, mogla ostajati ~rsca (lb~ica). КотЫ­ nacija li па pocetku rijeCi morala је biti izbjegnuta. Опа је па raznim terenima raz1icito izbjegavana. Prije svega, poluglas је mogao jacati i ponovo razvijati svoju рипи poluglasnicku vrijednost, i па raeun prethodnog sonanta i tako smo па sasvim prirodan nacin preko lbzica mog1i dobiti oblik lazica. 2) D r u g о, па drugim terenima od izgovora, kako sam ga ovdje gore mogao pretpostaviti, lbzica potpun dodir kombinacije 1 i z uk10njen је pojavom metateze: lbzica > Шјса (preko zblica), oblik sasvim prikladan za izgovor. З) т r е с i proces, па treeim terenima, isao је u suprotnom pravcu: od lbzica iscezavanje poluglasa jos јасе је mogl0 vokalizovati sonant, tako da poluglas i iscezne а da se zadrzi slogovna vrijednost pocetka rijeci: l ЬШса > lzica (slogovno z= = l-zi-ca; tako nesto se је moralo desavati i sa 1 па kraju sloga pos1ije gubljenja poluglasa: dаlъ > dal b > dal > dao - i sl.). Kad је dobijeno vokalno 1, koje је samo za sebe sacinjaval0 slog, onda је опо, prema tipicnim osobinama nase glasovne strukture и jeziku, mogl0 dobiti рuпи vokalizaciju: ili и vidu о, kao sto се se to desiti i u drugim slucajevima sa ovim sonantom kad је iza njega otpao роlи­ glas, ili u vidu и, posto se је i ovo 1 vokalno mogl0 izjednaciti sa starim 1 voka1nim, i sa onim koje је nastal0 poslije iscezavanja poluglasnika iaz njega. Tako su se stvorili jednaki, ili gotovo jednaki, uslovi da se, kako gdje, dobije Щ ozica ili иШса. Rijec stranoga porijekla ka!ika ucinila је da se osim zapadnije teritorije nase uopci bas опа kao termin и domaCinstvu, а da ob1ici lаШса i ozica ostanu kao provincijalne. U istocnoj Hercegovini imamo slucaj da ka!ika slиzi kao termin sprave za јеl0, а rijec оШсјса sluzi kao naziv za dio covjecijeg tijela: иlеgnисе sa prednje strane iznad desnoga kuka (zaboljel0 ga па оШсјсј - i sl.).'"

Vizuelno glasovnu evoluciju starog ob1ika lozica mozemo predociti u s1ici: 19zica 11lјса

/111'. ~ -

и). Kad sve ove pojave imamo и vidu, zanimljivo је osvrnuti se па zajedni~ke momente и 1 poCetnom и jedinom primjeru lъiica i tI poCetnom, gdje је Си ovom drugom slu~aju) bilo и jeziku mnostvo primjera da вс glasovnim putem dobijeno и i tla (и zatvorenom slogu) konfrontira;u i da urode plodom razliatih analogija. Prije svega, radi blizeg uporedivanja, treba skrenuti paZnju па glasovne evolucije u oblicima stare zaшјеniсе tlЬSb - tlьsa - tlьse. 1 ovdje је bila pri1ika da se ostvare razne то8UCnosti: • о glasovnoj evoluciji Вtзrе rije~i lъпса naSire ваш govorio и studiji koja se nalazi и Аtaшрј u Glasniku Zemaljskog тшеја u Sarajevu (knј. ХХУI, 1971): Glasovno-morfololke i morfololko-mпantilм lfJolucije dtleju praslovenskih reli (тzna. lъiica).

37 -

S'lJB

1) da se, para1elno onome Ito smo јтаН и forrniranju оЬНkз ilica, dobijc metatcza: lfJa da se puna zaтjena poluglasa ostvari и dijalekatskom оЬНш т. roda vas);

(а

. 2) da ае (bez metateze) ti vokalizovano promijeni и voka1 и, za Ito јтато ро koji primjcr zivom jeziku; ovdjc је adckvatan

и starun tekstovima (ша = sva), а od eega ne na1azimo tragove и paralelizaт sa naitim gore pominjanim oblikom uiica;

3) da v pocetno, и nedostatku јасе vokalizacije, па krajnjoj zapadnoj teritoriji ilceznc: i sl. и Cakavskim govorima.

Јвса, Јemи

1 ovo је jedan od dokaza: koliko је kontakt: sonant јасе sonantne vrijednosti + strujni suglasnik Ыо izuzetno nezgodan da se izgovor novonasta1ih glasovnih ob1ika skladno uharmonizira и fonetsku strukturu jezika. Niiita drugo ni ovdje, и procesu isCezavanja poluglasa, ne mozemo pretpostaviti nego situaciju: (vbs) -vbsa, odakle: 1) metateza: sva, i1i 2) dal;i proces slabljenja poluglasa i јаСа voka1izacija sonanta; 3) da1ji proces slabljenja p;)lugla~a аН bez jacanja vokalizacij е sonanta i na koncu gubljenje sonanta: Ја, Јвса.

6. Da u ovom smislu fiksiramo glasovne evolucije, mogu nam pomoci i drugi primjeri u kojima se ogledaju kontakti v + s t r u ј п i suglasnik, i da nam se па taj nacin pokaze nesto sto је od narocite vaZnosti za citav problem koji ovdje rastresamo. Orii primjeri u kojima је trebal0 ostvarivati neposredan dodir v + suglasnicka kombinacija sa s t r u ј п i m suglasnikom u najvise slucajeva (kad imamo citav nas jezicki prostor pred sobom) reflektuje se sa punom zamjenom роlи­ glasa. Samo kad podemo od primjera kao sto је vaskrs « vъzъkrьsъ), mozemo konstatovati: 1) da se ide od izgovora vьskrs (ili u nasem ovdje smislu tumaceno vbskrs), 2) da smo ipak па najvecem prostranstvu nase teritorije dobili р u п u z а m ј е п u poluglasa u vidu vaskrs (а da је samo zapadna teritorija dala alternaciju uskrs). Ako se neko osloni па paralelizam starog crkvenoslovenskog i naSeg srpskohrvatskog refleksa glasovnih Ьоја u odnosu vaskrsenje i vaskresenje, vaznesenje (voskresenije, voznesenije), onda сето se pitati: otkud i u ruskoslovenskoj redakciji zamjena poluglasa punim vokalom. Logicno iduci, opet ne mozemo nikud dospjeti nego do zakljucka: da је u ovakvim slucajevima k о п s t е 1 а с i ј а s u g 1 а s п i с k i h g r u р а,' а ne priroda sloga, ne ni akcenatska situacija, uzrokovala р u п u z а m ј е п u р о 1 u g 1 а s а. Da se sigurnije orijentiSemo, ovdje пат moze posluziti grada iz Vukova RjeCnika, - relevantne su пат taтo ove rijeci i njihovi glasovni оЬНсј: vaskrs, vasktsenije i vaskrsenje, vdskrsnuti, vaskrsnuo i (&to је veoma interesantno) "vaslava (ро juz. kr.) ona molitva 8to se cita kad se ustajc и slavu [podvlacim ја, - Ј. У.Ј, i и kojoj se cesto govori: "va slavu i cast toga i toga svetoga; Тзkо тј slave i vaslavB moga krsnog imena!). Kad vaslavu росе da govori -", zatim: vazaт ,,(и Hrv. ј Dalm. najvile и krsc.) vide vaskrsenije", vazmend ,,(и Hrv.)", vazmenac ,,(и Hrv.) svijetli ро­ nedjelnik", vazmeni (" ... uskrsnji") i sl. Uporedimo li saglasnost ove poluglasnicke zaтjene и raznim krajevima, iz svega ovoga materijala izdvojimo li rijec vdslava, - i sad kad sve to uporedimo sa prefiksalnim slozenicama glagola, gde јтато samo uz - (vъz-): шрlјuskivаti se, шргаviti, шргеgпuti, шргеzаti, (imenica) шрегak; uzletjeti, uznijeti, uzcupati - i sl., onda пат se рПIiа pri1ika: da jasno razgranicimo i dvije i z g о v о r п е s i t и а с i ј е и pona§anju staroga prefiksa sa VlIZlI-: а) р r v и, и kojoj је оп, usljed fonetske evolucije uzrokovane Ьа§ gubljenjem poluglasa, izgubio svoju semantiCku vrijednost u sastavu slozenice (gdje је ona, и stvari, mogla davati аато blijede~reflekse te asocijativne veze, ili је ta veza mogla biti sasvim izgubljena, kзо Ito је, sigumo, to Ьi10 и rijeci vaslava), i Ь) d r и g-u, и kojoj је prefiks и punoj mjeri о d r а z а v а о svoju znacenjsku snagu. U prvom slucaju' su djelova1i s а т о (i1i najviiic) f о п е t s k i т о т е п t ј, а и drugom, gdje su, putem analogijskog ujednaCavanja, prijedlog иz- (vbzb- < vъzъ) i prefiks ш- (vbzr). dozivje1i svoja g1asovna ujednaCavanja. Лkо штето situaciju vlIzmahnuti < ... vъzъmahnиц: lqц) oStvarivanje slogovne raspodjele v-,:юra- « vъzmahnиЦ > uzтahnиtl), па jednoj аиani. i

38 па drugoj, vьskrsnQti > ... 'lIьskrsnuti (sa boljom 'lIьs-krsnuti), onda се пат тосј biti jasnija ova

mogucnosCu izvjesnog zadrzavanja granice sloga: diferencijacija. U svakom slucaju osnovu uslova za sve, ovako razgranicljive, izgovorne kategorije пеЬа traiiti u prvonastaloj fonetskoj situaciji: u s t v а r а п ј u razlicitih suglasnickih, upravo - sonantsko-suglasnickih, grupa, pored onoga sto је nauka dosad јтаlа u vidu: а k с е п а t s k u s i t u а с i ј u i r а z g r а п i с а v а п ј е р о 1 о z а ј а па otvoren i zatvoren slog.

7.

Poluglas и jednosloznoj rijeci, ako је ona bila akcentovana, imao је evrst polozaj i и otvorenom slogu. АН zbog toga sto su sa takvom pozicijom poluglasa bile samo takve jednoslozne rijeci (to su и stvari zamjenice) koje su и govornom jeziku bile cas akcentovane, cas bez akcenta, to је njegova sudbina i tu bila varijabilna. 1 svaka od takvih rijeei imala је svoj posebni razvitak uslovljavan i gubljenjem poluglasa i drugim momentima и odnosu opozicija prema srodnim rijecima i njihovim semantickim vrijednostima. Zamjenica upitna со и konkurenciji sa naglasenijom varijantom сыо odnijela је pobjedu па onom na8em jezickom podrucju koje nazivamo cakavski dijalekat. Rijec је kao upitna uvijek naglasena, аН је gubila naglasak и slucajevima kad nije sama fungirala kao akcenatska cjelina Ш, kad nije imala upitni karakter (uporedi и stokavskom slucaj eve kao: sta to radi§ - i: sta radis, sta si mi kupio? i: znam sta (Ш naglaseno: sta) ти padii па раmёt - i sl. Otud је razumljivo cakavsko naglaseno са i (zasto) - itd. Jednoslozna demonstrativna zamjenica to (sh. tb) morala је dobiti obHk ta, kako i danas glasi и izvjesnim cakavskim govorima. Na stokavskom terenu, јоз za vrlo starih dana,zamjenice i njihovi padezni obHci patile su od hipertrofije partikula (i danas osobina и govorima dinarskih krajeva). Jedna od takvih partikula bila је i i (zamjenickog porijekla). Dodavana је i nominativnim i zavisnim padeznim obHcima zamjenica. Tako smo od starih oblika to, ovo, Оnо (> tb, oVb, оnь) dobili tьi, оvь-i, оnь-i > tьј, оvьј, оnьј > taj, ovaj, оnај. U izvjesnim govorima hercegovackoga tipa imamo odnos glasovni ta, tб, ta, sto znaci da su akcenatski kvantiteti и muskom i srednjem rodu (ta, tб) mogli doci ili preko oblika tbj, toj (ovakvi oblici se sretaju cesto и starim tekstovima; skraCivanje i iza vokala rekompeziral0 је kvantitet и duljenju prethodnog vokala), - ili analogijom prema zenskom rodu ta. (Dijalekatska glasovna alternacija zamjenica ovi, оn; (= ovaj,onaj) и izvjesnim govorima hercegovackog tipa i drugdje df)bijena је prema upitnoj zamjenici koji,' koji covjek '" ovaj covjek > koji covjek / / ovi covjek.

zac

POSLJEDICB

је а)

GUBL,JВNJA

POLUGLASA

Као sto је vec i napomenuto, iscezavanje poluglasa и slabom polozaju imalo mnogostruke, medusobno povezane, posljedice, koje se mogu kategorisati kao: fonetske i Ь) morfoloske.

1. Otvoren slog

Od najprimamijeg tipoloskog znacaja za sve slovenske jezike posljedica gubljenja slaboga poluglasa sadrzana је и· tome sto је па taj nacin uspostavljen tip zatvorenog sloga, nasuprot kasnijoj fazi praslovenskog jezika, za koju је zakon otvorenog sloga Ыо izuzetno karakteristicna tipoloSka oznaka1 sto ga је diferencirala

39 od fonetske strukture drugih indoevropskih jezika. U ovoj osobini, kao izvomoj za mnostvo kasni;ih procesa, raznorazni novi kontakti izmedu dva;u suglasnika, izmedu suglasnickih grupa, izlozenost mogucnostima nagomilavan;a suglasnickih kombinaci;a - stvarali su podesna tla za nova struktuiran;a ri;eci, i oblika и promjenl;ivim ri;ecima. Svaka od slovenskih ;ezickih grupa, svaki ;ezik posebno i svaki njegov di;alekat па koncu, nalaz io;e svo;e putove i nacine da usaglasi rezultate dobijene и novim glasovnim prom;enama, da mnoge po;ave destruktuirane ponovo rekons t r и i r а, d а о d п о v о п а s t а 1 е d i s h а r m о п i; е g 1 а s о v п е stvori novi, harmonicni;i glasovni poredak. 2.

Sekиndarni

poluglas

1. Ako se ;е poluglas и slabom poloza;u nalazio iza sonanta, оп ;е, и procesu iscezavan;a, и ;асет stepenu vokalizovao svo; prethodni sonant: _. аоьтъ, toplo (dоЬrь, tорlь - sh.) > *dоЬr Ь , *tорlЬ > dоЬЬr, tорыl > dobrьr, tоры1' i sl. (ovako, otprilike, mozemo zamis1iti proces) > аоьат, сора! i sl.;6 glagolski ob1ik jesmb ... > jesbm > jesam. Na ova; nacin su se ро glasovno; strukturi zavrsetka iz;ednacili prid;evi ko;i su iza ошоvе ima1i sufiks sa pocetnim poluglasom staroga postan;a i oni ko;i toga nisu ima1i, nego ;е sufiks pocin;ao sonantom: bolestbno, tbnoko i sl. (па ;ednoj) i тоа-тъ, top-lo (па drugo; strani) > bolestbn, tbnbk, - тоаьт, сорь! > bolestan, tanak, modar, сора! - i sl. 2. U ovakvom procesu se ;avl;a poluglas i и onim sluca;evima gd;e;e posto;ao sufiksalni zavrsetak ri;eci sa dva suglasnika od ko;ih ni;edan ni;e Ыо sonant (zavrsetak racunamo poslije gubl;en;a kra;n;eg poluglasnika). Neposrednih fonetskih uslova za to ni;e Ыl0, аН su posto;a1i psiholoski uslovi: па ta; nacin ;е uklonjena pojava i и onom malom broju prim;era da dva suglasnika, osim st, zd, st, id, (vidi dol;e), mogu sta;ati па kra;u rijeci. Tako је, recimo, и imenici glasko > glaskb (morfemski elementi glas-kb), analogijskim uspostavljanjem poluglasa: glasbk, doslo do izjednacavanja starih sufiksalnih morfema - bkb, i -kb, ра smo dobi1i strukturalno identican odnos osnovnog i sufiksalnog di;ela imenica kao sto su privjesak « pri-ves-bko) i glasak. Tako је i и stari ob1ik imenica mozgo, drozgo pod uticajem primjera tipa glasbk infiltriran poluglas (mоzъg, drоzьg) ра su, iduci dalje и analogijskom procesu, rijeci izmijenile i suglasnicki zavrsetak, da dobijemo danasn;i glasovni oblik mozak, drozak (glasbk - glaska '-' тozbg - mozga > glasbk - glaska // mozbk - mozga). Na taj nacin nastaje i anomalija da imenicka osnova и zavisnim padezima zadrzava svoj izvorni krajnji suglasnik а и nominativu ga mijenja: mozga - mozak, drozga - drozak (и govorima postoji i dalje ujednacavanje: mozak - moska). Poluglasnik koji је па ove nacine nastajao, nazivamo sekundarпi, pri сети se, kao sto vidimo, moze diferencirati: а) и Jonetskoт ртосesu dobijeni i Ь) analogijski: (а) аоььт, jesbm, i (ь) glasbk, mozbk.

• о samom procesu za dobijanje sekundarnog poluglasa moie ве razШ!itо pretpostavljati. - ја mislim da је ovo najprirodniji put da зе evolucija objasni. Sk1onosti nekih uporednih gramatiwa da зе i ovdje trde geminate: dobrь > dоЬrь (зћ.) > dobrr > dobьr - pokazuju пе­ stvaran, zaobi1azan. put u tuma~njima.

40

u ovako naoko sitnim pojavama ogleda se jedan od vrlo krupnih rezultata dobijenih и mijenjanju fonetske strukture jezika: gubljenjem poluglasa sistem jezika је uspostavio mogucnost zatvorenog sloga, ali је krajnji slog и тјјеСј mосао biti zatvoren ili samo jednim suglasnikom ili suglasnickom kombinacijom st, !t, zd i id. Tek и kasnijem vremenu, putem pisanih tekstova, и rijecima koje nisu pro1azile kroz filtar narodnog jezika, mogli smo dobiti i glasovne strukture, kakve danas sporadicno imamo, sa raznolikim kombinacijama od dva suglasnika па kraju rijeCi: takt, kontakt, disk, obelisk - i sl. Zavrsne suglasnicke kombinacije sa - st, st, zd, id javljale su se samo kod imenica i pridjeva и muskom rodu: prst, krst, prist, daid, evtst, pust - и nominativu sg., i kod imenica sva tri roda и starom genitivu plurala: mest, zvezd, nevest i sl. (kod imenica т. roda, zato sto su Ыlе jednoslozne, takav zavrsetak је izbjegavan ротоси duzeg oblika па ov/ev, tako i kod ponekih imenica z. roda ротоси nastavaka - i ili јјu: zvezdi i sl. Stvaranjem novog genitiva plurala и centralnim govomim zonama (14. v.) uklonjen је takav zavrsetak и ovom padeznom obliku, а mnoge nase govorne zone, pocevsi od cakavskih, dvosuglasnicki zavrsetak, i onakav kakav је preostao и nom. singulara, uk10nile su redukcijom krajnjeg suglasпжа t: pтs, daZ, ртј!, cvrs i sl. (mjesto prst, daZd, ртј!Е i sl.). 3. Nepostojano

а

Роl0Zзј otvorenog i zatvorenog sloga и kome se је poluglas ili gubio ili zadrzavao stvorio је glasovnu situaciju: da se unutar jedne rijeci, ako је опа promjenljiva, isti poluglas и jednom пјепот obliku zadrzi а da se и drugom (i drugim) gubi. Tako је ovaj poluvokal, odnosno kasnija njegova zamjena, dobio kara.kter п е р 0s t О ј а п о s t i. U nasem jeziku smo, prema tome, dobili п е р о s t О ј а п о а и centralnim govorima i и knjizevnom jeziku (ргета пјети nepostojano kajkavskp е, zetsko nepostojano ь д , punovoka1sko, i timocko Ьа poluglasno): konac - konca, dobar - dobra, jesam - jesmo i tome slicno. Sve ono sto mozemo nazvati nepostojanim а mozemo klasifikovati: а) prema kategorijama rijeci (nepostojano а и oblicima promjene) i Ь) posebna.pripadnost prijed10zima i slozenim prefiksalnim rijecima. Za jednu i drugu od ovih dviju kategorija vrijede posebno razliciti principi, pored sve osnovne uslovne slicnosti.

А

Posebnosti nepostojanog -а- kod imenica se ogledaju: 1) u пот. sg. muskog roda (imenice i pridjevi) i 2) u genitivu plura1a (imenice svih rodova). 1

1. Kod imenica muskoga roda bez sadasnjeg nastavka и nominativu singulara, analogno i kod pridjeva neodredenoga vida, а се se javiti и nominativu singulara, i u akuzativu ako ти је jednak (ako nije izjednacen sa genitivom), kad se suglasnicki zavrsetak osnove zavrsava па dva suglasnika (osnova se raspoznaje и genitivu: staтас - staтca) ako su imenice domacega porijek1a i ako ta dva sиglцsnikа nisu st, zd, lt, id:

41 konac - konca, palac - palca, skakavac - skakavca, tetak - tetka, izdatak - izdatka, puteljak - pute{jka, pijesak - pijeska, praJak - praJka, stisak - stiska, ЬиЬаnј - ЬиЬnја, tutanj - tutnja, valjak - valjka, okrajak - okrajka, drzak - drska, momak - momka, lисас - lисса, dabar - dabra, Skadar Skadra, borak - borka, borac - borca, stalak - stalka - itd. 2.

Ako је nepostojano а nastalo izmedu t i с (eksplozivni + afrikat, ciji је prvi sastavni dio elemenat glasa с), onda se zavrsetak osnove uproscava redukcijom prvog suglasnika, tako da se stvarna osnova moze rekonstruisati uporedivanjem nomimativnoga i genitivnoga zavrsetka: осас оса (od otbca), kotac koca, prostac - pros-ca, Krstac Krsca i sl. Zavrsetak osnove је od dva suglasnika mogao biti sveden па јоз jedan drugi nacin: kad је prvi od dvaju suglasnika Ыо sonant 1, onda se је оп роsЩе ispadanja poluglasa nasao па kraju sloga i ро fonetskom pravilu: da је, и svoje vrijeme, svako 1 и takvom polozaju тосаl0 biti promijenjeno и о, vokalizovan је, i tako se је па kraju osnove sad nasao samo jedan suglasnik: spasilac - spasioca, тоlilас - тоНоса, kolac - koca (preko kooca), kocilac - kocioca, vladalac - vladaoca - i slicno. АН и mnostvu primjera, ako nisu imenice koje oznacavaju vrsioca radnje, иsроstзvlјепо је prvobitno 1 па istom mjestu, ра smo opet dobili zavrsetak osnove sa kombinacijom dvaju suglasnika od kojih је prvi 1: nevaljalac - nevaljalca, strelac - strelca i sl. Ovakav odnos nominativa па -laci zavisnih padeza osobina је knjizevnog jezika, ро gramatickiril pravilima kako su zasnovana od Vukova vremena. Medutim, и govornom jeziku, cak i inteHgencije, preovladuje analogijsko ujednacavanje и korist zavisnih padeza: тоliос - тоliоса, sasvim suprotno ranijoj analogiji tipa nevaljalac - nevaljalca (od nevaljaoca). Pozicija glasa 1 koje је promijenjeno и о mogla је biti па apsolutnom kraju osnove, i tako smo dobili јоз jedan poseban tip svodenja dvosuglasnickog zavrsetka па kraju osnove, аН sada и nominativu: kotao - kotla, иЬао - иЫа i sl. (od kotl-, ubl- i sl.). Опо sto vrijedi za imenice, ogleda se i и pridjevskim oblicima neodredenoga vida (sa sirim rasponom suglasnickih kombinacija koje se mogu naci па kraju osnove): sitan - sitna, bijesan - Ыјеsnа, иmаn - иmnа, ратесаn - рщnеtnа, straJan - stra.sna, budan - budna, pohlepan - pohlepna, mokar - mokra, modar - modra, nizak - niska, nosak - noska, bridak - britka, divan divna, зираlј - suplja, оЬаl - оЫа, topal - topla, - i sl. Sa irilenicama па -st i sl. mogu se uporediti pridjevi: cvrst, gust, prost, bjelkast - i sl. Sa osnovom па 1 + suglasnik pridjevi su neusaglaseni: и pridjevu smion imamo sasvim izmijenjenu osnovu, dok па drugoj strani и glasovnom obliku stalan - stalna imamo paralelizam sa imenickim oblicima tipa nevaljalac. Tako irilamo: pohvalan - posvalna, brutalan - brutalna, pecalan - pecalna - i sl.

42 3.

Ovom starom, domacem, pravilu su se podvrgava1e i strane imenice sa dvosug1asnickim zavrsetkom osnove, sve do novi;ega vremena, kada ;е и rasireni;o; cirku1aci;i ku1turnog saobraca;a nasta;ao ;ako po;acan priliv stranih ri;eci и na& kn;izevni ;ezik. Od tada ;е inte1igenci;a unosila dobar dio tipova dvosug1asnickog zavrsetka и imeniCkoj osnovi. Лkо su и stari;e vri;eme primane tude imenice sa dva sug1asnika па kra;u osnove (onakve kako ;и ;е transformira10 domace ;ezicko os;ecan;e), onda ;е, и duhu domace glasovno-morfo10ske strukture, strana ri;ee transformirana sa и k а 1 е m 1; е п i m neposto;anim а, ili ;е zanemarivan ;edan od dva;u sug1asnika. V1astite imenice, npr. A1eksandar - A1eksandra, РеЕат Реста, Кјрат - КipTa, Корат - Корта i sl., па taj nacin su dobi1e nше nepostojano а; crkveni tелnin patri;arh и narodnom izgovoru ;е dobio ob1ik patrijar (ili ра­ trijara), samo su pisani tekstovi crkvenos10venskog ;ezickog tipa mog1i zadrzati kombinaci;u rh (za nas ;ezik do skori;eg vremena sasvim neobicnu). Od novi;eg vremena је kombinacija rh па kra;u ri;eci sasvim obicna: egzarh, monarh. Danicic је I.l svo;e vri;eme pokusavao da sve strane ri;eci (uko1iko su и to vri;eme i dopustane) podvede pod domace izgovorne kalupe (cak i takve primjere kao sto su, kako је оп htio: patrijarah, Damasak, obelisak i sl.). Medutim, razum1;ivo ;е, takav jezicki purizam Ыо је neodrziv, i tako su kombinaci;e rh, sk, kn;iZevnog pori;ek1asa istoka, posta1e sasvim uobica;ene, i isk1;uCive и upotrebi: obelisk, disk, kao sto se и naucno; termino10gi;i ne moze ni pomis1iti da se izgovara i pise drukci;e nego iks (obrnuta kombinacija). Ovakve rijeci su Ы1е svojina tankog sloja obrazovanih 1judi. Medutim, ri;eCi koje su kao poza;m1;ene cirku1ira1e и siroko; upotrebi, pro1azeCi kroz filtar narodnog izgovora (и zapadnim krajevima ро pravilu i и pisanom jeziku inte1igenci;e), prilagodavane su domacim pravilima izgovora i dobija1e neposto;ano а izmedu dva, та ko;a osim st, zd, st, id, suglasnika: konat - konta, роnас - роntа, tanac - tanca, benat - benta, - banak, Ьankа, fakat - fakta. Nasuprot tome, izgovor inte1igencije, ko;a se ;е и svoje vrijeme skolovala па stranim ;ezicima, ucinio;e mnoge poremecaje и tom pog1edu, dopusta;uci i mnoge neusag1a&enosti, izv;esna ko1eban;a i sl. U stvari, danasn;e stanje tih, tako da ih nazovemo, intelektualnih imenica (les mots savants) mozemo k1asifikovati па ovaj nacin: а) dvosug1asnicki zavrseci osnove ko;i obavezno prima;u neposto;ano а па kra;u rijeci; takav ;е slucaj sa kombinaci;ama: dr, ст, рт, Ьт: kvadar, filtar, spektar, рарат, oktobar i sl.; Ь) dvosug1asnicki zavrseci ko;i ne prima;u (osim kakvog eventua1nog izuzetka) nepostojano а; rh, sk (pomenu1i smo), kl: - bicikl (obicnije danas nego biciklo), spektak/, debakl, i sl.; с) zavrseci koji mogu аН ne mora;u (kako и ko;oj semantickoj kategoriji rijeci) biti prilagodeni nasim obHcima sa nepostojanim а: kt : takt, kontakt, prospekt (uvijek), аН subjekt ili subjekat, perfekt ili perfekat i sl.; - ре: recept (i Vuk;e и svoje vri;em.e pisao tako), koncept (zаstаrјеЩе koncepat);

43 - nс: student, docent, asistent, suplent, producent, koncipijent, maturant reflektant i sl., аН akcenat ili akcent, procenat ili procent. Kad ovu sHku odnosa imamo pred sobom, mozemo konstatovati cinjenice: а) u ove pomenute kombinacije infiltrira se nepostQjano а najobicnije u slucajevima kad su imenice (kao termini) relativno starijega porijekla (to је karakteristicno za koleblj ivost gramatickih termina); imenice kao filtar, kvadar i sl. mozemo protumaciti kao zvucno naslanjanje па starije pozajmice, kao: skiptar, - i sl.; Ь) тјјаntе:

u dosta slucajeva razHke se reflektuju па relacijama srpske i hrvatske vaakcenat је, uglavnom, osobina srpska, akcent - hrvatska, - subjekat, perfekat i sl. prema subjekt, perfekt takode se varijantski odnose;

с) ranije su i imenice kao student, docent i sl. mogle imati nepostojano а (studenat, docenat), аН је to iscezl0 (zanimljivo је da је to Ыlа osobina hrvatska i1i vise hrvatska nego srpska, obrnuto slucaju akcenat i akcent i sl.);

d) jasno se odraZavaju tendencije koje Ы mogle konacno dovesti da se пе­ postojano а u svim ovakvim rijecima arhaizira, i do toga Ы prirodno dolazi1o ukoHko se пе Ы svjesno radi10 da se pojacavaju diferencijalna obiljezja izmedu dviju varijanata. Nije пеоЫспо da se i u beogradskoj stampi procitaju obHci kao procent, ili u gramatickoj Hteraturi па srpskoj strani perfekt i sl. Posebni slucajevi drokcijih kombinacija kao, npr., demijurg(-rg) пе daju povoda da se govori о mogucnostima kakvih alternacija. U svakoj slucaju, kombinacije sa рт, Ьт, ст, dr ostaju postojane sa nepostojanih ·а (fi1tar, kvadar - i sl.). Zanimljivo је: ovu nasu perspektivu, kakvu је mozemo, provjereno, fiksirati u knjizevnojezickoj praksi, uporediti sa onim sto је za ВеНса, prema stanju njegova vremena, Ыl0 uobicajenije kao knjizevnojezicka praksa: Za slucaj zavrsetka sonant + "praskavi"suglasnik(studenti sl.) оп kaze: " ... аН је i tu usl0 prema drugim slucajevima u nominativ jednine -а-, te se govori i studenat, koncerat i sl.". Dalje: "Samo kada su dva praskava suglasnika i1i praskavi i sonant, onda se razvija пе­ postojano а: fakat, akat, Ресат, Кјрат i sl." (SShJ OlA, str. 110). Као sto smo vidjeli, danas se пе Ы mogl0 govoriti о glasovnim oblicima studenat, iako је оЫспо koncerat, sasvim је zastareo oblik akat iako postoji naporednost fakt i fakat. ОрСј sHku imenickih zavrsetaka sa nepostojanim а ili bez njega па kraju sa osnovom па dva (Ш vise) suglasnika u stranim rijecima mogH bismo predstaviti u ovoj shemi: sonant + eksplozivni

dva eksplozivna -а-

ili

f2I

fakat ili fakt аН samo akt; recept, kocept, i sl.

f2I

i1i (rjede)

-а-

asfalt (samo) student (samo) koncert, akсеnt, аН i koncerat, akсеnас, i sl.

eksplozivni i1i sonant + sonant f2I

(samo)

bicikl, spektakl, debakl, ansambl, psalm (zastarjel0 psalam), rekord, standard, skalp, i sl.

sonant strujni f2I

+

(samo)

patrijarh egzarh, топатћ,

senf, i sl.

eksplozivni + strujni i obratno f2I (saтo)

boks, mops, koks, iks, sufiks, prefiks, kodeks i sl., obelisk, disk, saft, - i sl.

44 II Posebno se kategorije ponaSaju (medusobno se razlikuju) u dobijanju ili пе­ dobijanju nepostojanoga -а- и genitivu plurala, gdje su, prije nego sto је nastao danaSnjizavrsetak -а, glasovni uslovi bili isti kao i пот. sing. imenica muskoga roda: konac (ьс) пот. sg. i gen. рl. - jednako - i sl. Ovdje razliciti uslovi vladaju prema kategori;aтa roda: muskog, sredn;eg i zenskog. Kad se izuzme mnostvo imenica т. roda koje su и pluralu, ili saтo и genitivu plurala, dobile produzenje osnove zavrsetkom ov/ev: ЬиЬаnј - ЬиЬnјј // bubnjevi - (аН samo) bubnjeva i 81., onda ista pravi1a vliZe za imenice muskoga i 8rednjega roda, а posebne slucajeve treba izdvojiti kod imenica zenskoga roda па -а. 1. 1) Domace imenice т. i sr. roda ponasaju se и gen. рl. kao i и пот. sg.: momak - momci - mimaka, kolac - koci - kolaca, skakavac - skakavci - skakavaca - i sl.; sedlo - sedla - sedala, теЬто - rebra - теЬата, sukno - sukna - sukana, pokucstvo - pokucstva - pokucstava - i 81. 2) Imenice stranoga porijekla 8е strogo razgranicavaju па: а) опе koje isk1jucivo dobijaju nepostojano -а- bez obzira da li ga ima i1i пета и пот. singulara; Ь) опе koje и genitivu рl. imaju nepostojano а а пеmаји ga и nominativu singulara, с) опе koje ga jednako imaju и оЬа ova padeza i d) опе koje ga jednako петаји и оЬа padeZa. а) akcenata, koncerata, 8tudenata, imperfekata, akata, recepata i sl., to znaci sve јmenјсе sa zavrsetkom па sonant ili eksplozivni + eksplozivni; Ь)

psalm -

с)

spektar -

patrijaraha, arhitekt -

psalama, patrijarh -

arhitekata i sl.;

kvadara itd.;

spektata, kvadar -

d) bicikl - bicikla, spektakl - spektakla, ansambl - ansaтbla, mops mopsa i sl. (sa ovom posljednjom grupom idu i imenice ~rednjega roda).

2. Imenicez. roda и ovom smislu posmatrane mozemo razvrstati и kategorije: sa bezizuzetnim nepostojanim -а- и ovom padezu: puska - pusaka, kruska - krusaka, pjesma - pjesama, daska - dasaka, kriSka - krizaka, karta - karata, marka - maraka, varta - vatara - i sl. а)

Ь) sa nastavkom i и gen. рl. i (naravno) bez nepostojanog а: svadba - svadbi, udadba - udadbi, motka - motki, glazba - glazbi, tuZba - tuzbi, prosidba ---:" prosidbi, ugodba - ugodbi, gatka - gatki - i sl. (rijetko koja od ovih imenica, i slicnih koje se 'ovako ponasaju, moze, osim dijalektizaтa, zvucati dobro sa nepostojanih -а-);

ili

с) dobar broj se javlja и па -а sa nepostojanim -а-:

dubletnim oblicima:

па

i bez nepostojanog

-а-,

45

svjedodzbi i sjedodzaba, uredbi i uredaba, kosidbi i kosidaba, majki i majaka, vojski i vojsaka i sl.; obicniji su oblici sa -ј i bez nepostojanog -а-; d) nije sasvim mala grupa danas ni onih imenica koje mogu imati naporednu upotrebu и ovom padeZu: ili -а ili -ј kao padezni nastavak, аН i -а bez nepostojanog -а-: kanta : kanti i kanta, тоЉа : molbi i molM, ЬоуЬа : ЬОУЫ i ЬОУМ, sum",a : : sumnji i sumnja, gradnja : gradnji i gradnja, potraznja : potraZnji i potraZnја i sl. Као §to se moze vidjeti, imenice prve grupe su razlicite ро kombinaciji dvaju suglasnika па kraju osnove; zajednicka im је osobina и tome: §to su konkretnoga znacenja и upotrebi;

imenice druge grupe su vecinom,zato sto su oznaka apstraktnih pojmova, mnozini (karakteristicno је §to ovamo ide vecina imenica sa sufiksom - Ьа); kolebljivost imenica trece grupe dii se razumjeti iz odnosa prethodnih dviju grupa;

rjede

и

za posljednju od ovih grupa karakteristicno је: da im је od dvaju suglasnika па kraju osnove ј е d а п о d s о п а п а t а, svejedno па prvom ili па drugom mјезtu (paZljivije ako oslusnemo izgovor, primijeticemo izvjestan stepen vokaliвасјје sonanta kad је па prvom mjestu ili јаеи pauzu izmedu njega i prethodnog suglasnika зkо је па drugom mjestu - и slucaju kad se ovaj genitiv zаvгзаvа па -а; - sad пат moze biti razumljivije зtо se је od novijega vremena pokazala i ova tendencija: izuzetno formiranje genitiva па -а i bez nepostojanog а-. Valja primijetiti: а) da је и Vukovu jeziku vi§e Ыl0 primjera sa gen. рl. па i od опЉ koji se danas tako песе naCi и knjizevnom jeziku. Ima govornih zona gdje se genitivi па -ј пе сији danas. Danicic је, и svom stilu rada, tezio da ove genitive ujednacava и korist nepostojanoga -а-; kod njega su mnogi takvi genitivi koji se пе javljaju danas и pisanom tekstu. 6 3.

Za imenice sviju rodova и gen. plurala vrijedi pravilo: da grupe st, ва, Jt id ostaju bez nepostojanog -а-: prsta, kriista, тjёsca, zvijezda, gnijezda, рБStа, пиыа. Kad је rijec о imenicama zenskog i srednjeg roda, mozemo dodati јоз i .М i zd: g6Sca - g6Sca, groide grozda (iako rijetka mnozina), а kod imenica srednjeg roda javlja se јо§ i kombinacija sa sj i Iј: ravnovjesje, oraIje - ravnovjesja, orasja i sl. В.

Na svoj poseban nacin se nepostojano -а- ропа!а: glasovnim oblicima prijedloga, а 2) па drugi nacin и prefiksima, 3) uz to se тo~ govoriti jos о vrsti nepostojanog -а- unutar glagolskih osnova. 1)

и

• о genitivu plurala imenica zenskog roda sa neposto;anim а ili bez n;ega uporedi Нrvoje u Radovima FF u Sara;evu, kn;. 111: Geniti'IJ plurala jтenjce ienskog roda па -а sa grupom suglamika па kraju тјјеВ.

КriZi{:

46 1. Prije svega, gubljenje poluglasa nјје jednako uslovljaval0 nepostojanost пје­ gove supstitucije u vidu а kod raznih prijedloga, gdje se ovaj glas javlja па kraju prijedloga а unutar akcenatske сјеliпе (preda тnбт, sa тnбт i sl.). Za razliku od slucajeva sa imenicama, u ovim kategorijama se javlja ovajnepostojani polozaj vokala: а)

Glasovnim putem

је

uslovljen u primjerima: sa тпот I < sъ тъпоть 1, preda тпот, nada тпот, poda тпот, gdje је nepostojanost uzrokovana polozajem zatvorenog sl0ga: роdъ тъпоть > > роdь тьпоть > poda тnбт - роdатnбт izgovor, uporedi: pod еоЬот izgovoreno роtОЬбт), s еоЬот i sl.); kod prijedloga nad i pod i sl. nepostojanost -а­ se i javlja samo u slucajevima sa instrumentalom zamjenica prvoga Нса sg. (poda тnoт i slicno). Ь) Prijedlog s I sa, pored ovako па fonetski naCin dobijenog nepostojanog ima redovno analogijski nastal0 а ispred imenica i pridjeva ako pocinju strujnim suglasnikom: sa strane, sa sljive, sa stokom, sa Sljunkom, sa strogim pitanjima, sa hvaljenim uspjehom, sa Jreneticnim aplauzom, - itd.; u stvari, па taj nacin se izbjegava saZimanje strujnih suglasnika: sъ stokom > s stokom > stokom, ... s Sljivom > s sljivom > sljivom (prijedlog kao takav Ы se izgubio). Van ovoga sto moze posluziti kao gramaticko pravil0, za glasovne oblike prijedloga s - sa vlada sloboda izbora: s dobrim uspjehom = sa dobrim uspjeЬот, s covjekom = sa covjekom, s najveCim zadovoljstvom = sa najvecim zadovoljstvom, s osobitim postovanjem = sa osobitim postovanjem - i sl. Interesantno је primijetiti: da ispred rijeci koja pocinje vokalom u praksi cesce dolazi sa nego s, sto se, s Cisto glasovne strane pojave kad posmatramo, пе Ы ocekivalo. То Ы, u stvari, znaCilo: da u svim takvim slucajevima preovladuje zakon glasovne harmonije u formiranju sintaksickih сјеНпа. Stoga su ostali bezuspjesni izvjesni stariji pokusaji gramaticara da se za ovakve slucajeve odrede kakva posebna pravila. 7 -а-,

2.

U preJiksima nepostojano а se ukrsta па onim pozicijama stare zamjene poluglasa gdje se опа reflektuje kao postojana. Djelimicno nepostojano, vise postojano, а mjesto poluglasa javlja se u prefiksima iz, raz i s, i rjede ustaljeno -а u prefiksima od i pod. Ova tri prefiksa sa strujnim suglasnikom vokal -а zadrzavaju najvise ispred strujnog suglasnika па pocetku osnove glagolske: izasuti, izaslati, izazeti, izamljeti, razasuti, razastrijeti, razaslati, razastrti; sasuti, sazeti, sazimati, samljeti, sasusiti, sasipati se, sazvakati, sasiti. Ovakvu, analogijsku, zamjenu izazvala је potl"eJa da зе izbjegne saZimanje dvaju istovetnih suglasnika (izsuti > issuti > isuti). АН, pored svega toga, dobili smo iSemti, i takve glasovne oblike ko:l dcugih gla}ola: isusiti, izivjeti, razaliti se i зl.

•о

glasovnom formiranju ovih prijedloga uporedi Ј. Zubaty: PFedlozky vь, зъ, kъ, Pr - 1921, str. 178-190. Pretpostavku Zubatoga о izvornom obliku prijedloga vъ « on) teSko mozemo dovesti u vezu за glasovnim oblikom јп u indoevropskim jezicima, uporedi staropruski гn, lit. i - Уазтег: REtmW, str. 161. Lingw -

Ј. В. с.

47

U prethodnim prim;erima neposto;anost ovoga а ogleda se ponegdje и dvojstvu: razasuti i rasuti. Posebne raznolikosti se ogledaju и slucajevima kada ovakvi prefiksi dodu ispred drugih suglasnika i suglasnickih grupa i kad su и pitanju prefiksi od i pod. Zanimljivo је: da ispred afrikata prefiksi iz- i raz- nemaju izgovora sa -а: iIcupati, ra.fcupati, rascijepiti, rascvjetati se, dok prefiks sa ide sa analogijskom zamjenom poluglasa: sacuvati, saciniti, - аН i bez toga: scijediti se. Interesantan primjer imaтo и dubletnim oblicima izabrati (vise stabilizovano) .-.Ј izbrati (gotovo sasvim zastarjelo); takav је odnos i и: izagnati i izgnati. Iako је polozaj otvorenog sloga, zaтjena poluglasa је imala ulogu da ocuva glasovnu autonomiju pre[јЬа kao morfoloskog leksickog elementa. Medutim, taj momenat nije igrao ulogu kod glagola iz-ziveti > izivjeti « i~ziveti), iako се drukCije iCi izazeti, ра dalje. Primjeri sa prefiksom od pokazace пат nesto drukCiju sliku: odbraniti, odvesti, odsvirati i velika veCina takvih glagola, - аН odabrati, odazvati se, odapeti. Svakako, ovdje сето imati posla sa Cisto fonetskim pojavama, па jednoj, i analogijskim, па drugoj strani (odabrati prema odatkati itd.). Dva prijedloga paralelne glasovne strиkture nad i pod nekad idu paralelno, nekad se sa ovakvim analogijskim -а- razilaze: nadzidati, podzidati, nadmetati se, podmetati, аН podastrij eti - bez paralelizma sa prefiksom nad/a/-. U svemu, dakle, ovdje, ukoliko dolazi do sporadicne zamjene poluglasa, ona је, osim таliЬ izиzetaka, stabilizovana. Izuzetno se posebno ponasa prefiks s-/sa-, sto proistice iz prijedloske situacije ovoga morfoloskog elementa: dubletni оЬНсј slomiti i salomiti ponasaju se па planu opozicije neutralnog i ekspresivnog (и stvari: poetskog) glasovnog oblika. Primjere tipa sacuvati protuтасјсето па bazi jakog polozaja (v. gore), аН па cisto analogijskoj osnovi је saplitati, и potpunom raskoraku sa splesti. Sve и svemu kad uzmemo, и dosta malom procentu nam se javlja а mjesto poluglasa и prefiksima, а jos и manjem se је ono konstituisalo (dubletno) kao nе­ postojano а. Poseban slucaj izvjesne nepostojanosti predstavljaju glasovni оЬНсј sa pre[шот s/sa i osnovom glagola јеј (staro iti): saei / / siei. Prvi od dvaju oblika (koji su naporedni i и knjizevnom jeziku) odgovara normalnom fonetskom razvitku: sъ iti (> Sb iti) > sbiti > sbjti > sajti > saei (progresivno ј otovanj е), а drugi је analogijski: s + јеј kao gotova glasovna forma [i sama analogijski stvorena].

+

+

3. Pored obicnog slucaja и glagolskim oblicima nepostojanog -а-, pod normalnim uslovima dobijenog, jesam (uporedi jesmo): језть > jesm > jesbm > jesam (sekundarni poluglas i njegova zamjena), prema сети i odnos sam - smo (enklitike), о izvjesnoj, posebnoj, vrsti nepostojanog -а- moze se govoriti i unutar glagolskih osnova: 1. Stari glagol sblati -sbl-je-sb, poslije gubljenja poluglasa, sveo se је па glasovne oblike sПlti - *sal'es (poluglas и otvorenom slogu, аН pod akcentom и dvosloznom glasovnom obliku). Medutim, и slozenom glagolu akcenatska situacija је bila druga i drugi uvjeti za egzistenciju poluglasa: posblati > роslаti-роsь­ l'el > posl'el >poSljes. Na taj nacin razlicito su se ponasali prost i slozen glagol: slati - *sal'es i poslati - posl'es, poslije cega је nastajalo ujednacavanje: slati, poslati - saljes i posaljes (analogijsko s и prostom prezentu), а odatle је sasvim prirodno moglo nastati danasnje dvojstvo: slati - saljes i ЩеЈ (dijalekatsko), ро­ slati, posaljel i роЩеЈ (manje neobicno i и knjizevnom jeziku). Na istoj osnovi gla-

48

sovnih i akcenatskih pozicija dobili sпlO i danasnje dvojstvenosti kod glagola zeti (prosti) i pozeti (slozeni): zanjes 11 znjes, pozanjes 11 poznjes (staro: zь"ПеSь ... > zanjes, р&zьпеsь > p&znes)о 2. Kad zademo и detaljnije i suptilnije analize prefiksalnih situacija uvjetovanih iscezavanjem poluglasa i djejstvovanjem raznolikih analogija, onda пат se jasnije prikazuju d v а medusobno povezana momenta da se njima posluzimo za objaSnjavanje pojava od opCijeg znacaja za sudbinu poluglasa: А) Kod istaknutih naucenjaka koji su зе detaljnije bavi1i pitanjem jakog i slabog polozaja nisu uvijek газсisсепi pojmovi zatvorenog i otvorenog sloga, иорсе uzevsi i, posebno, kad је rijec о gubljenju poluglasa па srpskohrvatskom terenu. Prije svega, и principu је neprihtavljiv drugi dio Be1iceve konstatacije: "О .. роlи­ glasnik se Cu.va onda kad зе nalazi и zatvorenom sl0gu; zatvoren slog је оnај koji se zavrfuje suglasnikom iza kojegaje nestalo poluglasnika ...." (OIShJ 1, str. 84 - podvlacim ја). Da li се se formirati zatvoren i1i otvoren slog sa poluglasom iza koga је и sljedecem slogu poluglas iza njega iscezao, odlucivace dva momenta:

1) priroda suglasnickih kombinacija koje se formiraju pos1ije gubljenja роlи­ glasa и drugom od dvaju prvobitno otvorenih slogova, i 2) ko1iko kad i и kom slucaiu preovladuje semanticki momenat: da se ocuva autonomija prefiksa и glagolu kao slozenici, van орсЉ pravila koja vladaju и unutrasnjosti rijeci. Primjera radi da uzmemo: izabrati od izь( < izъ)bьrati moze biti cist fonetski proces; nije se automatski stvarala granica sloga izmedu Ь i r (to пе mozemo nikako pretpostaviti, nego mozemo zamis1iti jedino slogovnu raspodjelu iz-bra-ti; da dobijemo naporedno i izabrati (jaki polozaj i и otvorenom slogu), moze biti uvjetovano i1i kolebljivoscu da se и jeziku izbjegne nagomilavanje zvucnih suglasniCkih elemenata izbrati, i1i analogijskim putem da је stvoren jaki polozaj (da se evrsce uspostavi autonomija prefiksa - uporedi izaslati < izь( < ъ)sы1tii i sl., u10ga semantickog momenta). Primjeri kao zbor, sabor, stvoriti i satvoriti (ир. kod Vaillanta: Gtaтm. сomр., str. 134) ирисији па primarnu kolebljivost izmedu Cisto fonetskog procesa (zbor) пэ jednoj, i tendencije da se ocuva semanticka autonomija prefiksa (sabor), па drugoj strani. Stoga је opravdano govoriti о fakultativnom jakom i slabom polozaju prvobitno slabog poluglasa, kao о problemu о kom, јоз и izvjesnoj mjeri neodredeno, raspravlja prof. Vai11ant. в) Iako jos nedovoljno jasno formu1isano, ВеНс је imao и vidu akcenatske prilike и jednosloznim i dvosloznim rijecima (vidi ор. cit. str. 84.), vise nego sto su tome posvetili paZnju drugi izvjesni паисепјасј koji su se ovom problematikom nasire bavilio U tome smislu najjasniju s1iku sebi mozemo predociti ako podvrgnemo analizi neprefiksalne i prefiksalne glasovne oblike glagola kao sto је таl0 vise ро­ menuti primjer заlјеm 11 sl' es (ргета slati) - posljes < роsы1' еsь (i dalja analogijska ujednacavanja); izgovore зшјез, zanjeS i slicno пе mozemo nikako drugacije objasniti nego р r i m а r п о ј а k i m polozajem poluglasa р о d а k с е п t О m и dvosloznoj strukturi izgovornog oblika. 1 odatle polazeci, jasniji се пат biti paralelizmi kao daska i cka, taтa i tma i sl. (stara raz1ika akcenata и padeznim oblicima). 2. U prirodi novonastale granice sloga i intonacionih odnosa и akcenatskim cjelinama, kad se dobra lира za mikroanalize primijeni, moze se stosta mnogo bistrije sagledati. Primjera radi, па cisto fonetskom рlапи dobijeni glasovni оЬНсј razmnoziti (slogovno raz-mno-zi-ti), izmnaZiti jasno mogu predociti: da se poslije

49

gubl;enja drugog od dvaju zaustopnih poluglasa prethodni poluglas nije morao naci u zatvorenom slogu (kako Ы to izlazilo ро pomenutoj Belicevoj konstataciji)): razъmъпо:иti (> razыnьпо~iti) nije promijenjeno u razaтno~iti zbog toga §toje, usljed gubljenja poluglasa, u jeziku stvorena nova situacija: da u slo~enicaтa, kao i па pocetku rijeci (тnoKo, mnoziti, ја mnim i зl.) drugi пјеп dio тo~e pocinjati ovakvom kombinacijom dvaju sonanata (а da ih пе razdvaja granica sI0ga); zatvoren slog nastaje tek ispred prvog od dvaju poluglasa koji su do§li pod udar iscezavanja. Сзk i u primjeru sa тпот « sъ mъпојQ) vi§e тo~eтo raeunati за akcenatskom situacijom (зь" mnoQ - svodenje па dvoslo~an izgovor) neogo sa zatvorenim slogom зьт-поџ > saт-nom).8 Na ovaj redoslijed pojava тo~eтo nadovezati i prefiksalne primjere kao: а) izamlieti i Ь) razazeti (f / raz~njeti) bez naporednosti u vidu izтijeti, izeti (uporedi izivieti). Prvi зlисај тo~eтo objasniti jedino pomoCu analiza kзkо saт ih gore vise vrsio: *izъ-melti > izьmleti > izbmleti (retrogradno uspostavljanje jakog polo~aja da Ы se izbjeglo перосиdnО nagomilavanje suglasnicke grupe zтl / i за slogovnom raspodjelom izbmle-ti) > izamleti, izamijeti. 4. а) Medu znacajnijim fonetskim posljedicaтa poluglasa, kao §to smo iz prethodnih izlaganja mogli vidjeti, imaтo i posebno porijekl0 vokala и od vokalizovanog v iza koga је poluglas i§cezao: prijedlog и od Vb « vъ), ив - u§i < vblb -vbli vas - uSi > vas - vasi /1 us - usi (dijalekatski rasporedeno, - u prvom obliku analogijski uspostavljeno va i u kosim pade~ima, u drugim u mjesto va uneseno iz kosih padcla); kao posebno nastala posljedica i§cezlog poluglasa jeste i и od 1 vokalnog koje vodi porijeklo od stare kombinacije 1 + poluglas: suza < slbza i sl., - vidi taтo, uporedi gore slucaj uШса

i

<

lb~ica

<

lъ~icа.

Ь) Za mijenjanje fonetske strukture iscezli poluglas је neposredno uvjetovao јеdnасепје ро zvucnosti (о tome posebno poglavlje u konsonantizmu).

с) Gubljenje poluglasa nije uslovilo saтo ove velike promjene u glasovnoj strukturi, nego је, posebno и пазет jeziku, uzrokovalo velike promjene u morfoo§koj strukturi: u s~imanju tipova starih imenickih promjena muskoga roda uporedi istoriju naseg padeznog sistema).

• о procesima koji su uslovljeni granicom sloga i mijenjanjett1 graniсе aloga u pog1avlju о redukcijama suglasnika, praslovenskim i kasnijim nalim.

Ыее јоl

rij"i

11

"Jat" (Ћ) 1. Porijeklo1

Ovaj stari vokal, kako se sa prilicno vjerovatnoce moze pretpostaviti, difton§kog izgovora, ima svoje dvojako praslovensko porijeklo: А)

Od indoevropskog dugog е: > Ыgь (stsl. БЋiЪ), sh. beg, bijeg, *bёgeti > blzati (> bdati, bjdati), lit. bl'gti (trcati); *dёti, *dёiati > deti, dejati (stsl. ДЋТИ, ДЋIёlТИ), lit. dё'ti; *vёtros > vetrь (stsl. ВЋТРЪ ), sh. vetar, vjetar, - lit. vejas (vjetar), vetra (bura); uporedi: dedъ, lit. dedl; zvеrь, sh. zvijer 11 zver, lit. zveris; *Ьёgоs

В)

Od diftonga ој (starijeg о;, ај, ај) pod posebnim uslovima: 1) redovno u sredini rijeci, 2) а па kraju rijeci smo imali zamjenu ili sa е ili sa ј:

1) *koina > *kena > сепа (ЦЋна, -с ро drugoj palatalizaciji), lit. kdina, lat. роепа (kazna), gr. 7tOLy1j (ројпе); *doi-iti >doj-iti - -*doi-ten(t) >det~ (odnos OOjit; - dijete, - stsl. доити - ДЋТА ) i sl.; 2) *gordoi (loc. sing.) > *gordl (stsl. граДЋ); аН *gordoi (пот. pl.) > *gordi > gradi (гради); *v}koi (10С. sing.) > *v}ke > vlce (stsl. ВЛЬЦЋ, ВЛЪЦЋ, аН пот. pl. *vlkoi > v}ki > *vlci (вльци, влъци), - sh. vuci; *pekoi-s - *pekoi-te (imperativ, stari optativ, 2.1ice) > *peki > ресј (>рьсј, stsl. пьци) - *pekete > pecete (пеЦЋте): па kraju rijeci i а u sredini e. l Moze se pretpostaviti da se diftong -oi па kraju rijeci razlicito ропа§ао u zavisnosti od intonacije: pod silaznom intonacijom mogao se mijenjati u -е, а pod uzlaznom u i (бi : 6i - jacina izgovora u jednom slucaju па otvorenijem dijelu diftonga, а u drugom па zatvorenijem). Тзkо se пе moze objasniti i *v!koi > *vlki > > *vlci - silazna intonacija u slogu iza akcenta; *pekois је, vjerovatno, imalo silaznu intonaciju (silazno akcentovan diftong): реkбis (da је akcenat Ыо па diftongu, pokazuje i danas nas izgovor peci < peci). Tako se mnogi slucajevi па taj nacin пе mogu objasniti: sizlazna intonacija u lokativu singulara *gordoi moze biti samo sekundarnog porijekla, kao sto је sekundamog porijekla i pomjeranje akcenta prema kraju (baltijskoslovenska pojava). 1

BoAkovic

Uporedi Vondr4k: Vergl. Gramm 1, str. 79-84; Vaillant: Gramm. оиет. 25-30.

сотр.

1, str. 113-116.

52 U svakom slueaju, analogijska izjednacavanjа, i razjednacavanja, u dobro; mjeri su izmijenila prvobitno rezultate dobijene u zamjenama diftonga -oi > 1 ili i па kraju rijeci. U akcenatskom tipu zena С < zena) u dat. sing. па prvi pogled bismo ocekivali zeni, а ne zene : zena + ај Cprvobitno uzlazna intonacija), аН је kontrakcija Сај < а + ај) mogla vrl0 rano promijeniti intonacione uslove za mijenjanje Cevoluciju) diftonga, - i tako sl. (Vidi i Vondrak: Vergl. Gtamm., str 84-85).2 С) Na juznoslovenskom terenu smo е od А (е dugog) dobijali u procesu liklida-metateze u glasovnim kombinacijama: ет-, 01:

а) ет Ь) еl а)

+ kons. >

тА

>

lё

+ kons.

+ kons. =

+ kons.

те

= lе

+ kons.;

+ kons.;

*bergos > *beтgь > bTegь (juznosl., stsl. rus. берег, роlј. brzeg), njem. Berg;

БРЋГЪ), 8Ь.

breg, brijeg (upor.

Ь) *реlуа > *plёva = рМуа (ПЛЋва), sh. рlеУа, pljeva, - rus. пелёва - itd. 3 D) Drukcije rezultate u procesima mijenjanja ё imali smo па praslovenskom tlu u ponekim posebnim glasovnim pozicijama:

1) Ako se ovakvo ё nalazilo iza velarnog suglasnika (k, С, ћ), onda smo mjesto njega dobili а (ne е kao u drugim slucajevima) - sa obicnim rezultatima prve palatalizacije: *Ыgёti > bezati, *krikёti > kricati (upor. Ьеgъ, krikъ, kriknQti i sl.). 2) Na zavr~etku rijeei nisu nastajali obicni uslovi za mijenjanje dugog ё, kao ~o је i inace kraj rijeci imao posebne uslove za mijenjanje vokalskog izgovora ako se vokal nalazio u оуот -polozaju sa konsonantima iza sebe: k r а ј п ј е -ёт u dvjema rijecima: *macёr i *duktёr r е f 1 е k t о v а 1 о s е k а о р r а s 1. ј: mati, *dъkti (stsl. мати, дъmти; upor. stind. miitd (а od ё), gr. Џoot"t""YjP (miitёr lat. miiter, lit. motl (i mote, gen. тoceтs); stind. duhitd, gr. &uyoc"t"1Jp, lit., duktl (gen. dukters), - sve od *dhugh~ter.4 Кзkо nam to pokazuju ove jedine dvije rijeei sa dugim е u ovom polozaju, 8VOj prilici, glasovna kombinacija -ет па пајо imala је (dok su suglasnici па kraju rijeei jo~ ЬШ u Zivotu) zatvoreniji vokalski izgovor.

ро

З) Preko ё (е dugog) е је mogl0 nastajati па praslov. tlu i od glasovne kombinacije en, kad је nazalni elemenat diftonga (Ш nazalnog vokala) u pretkonsonantskom polozaju, usljed disimilacije prema drugom nazalnQm sonantu u rijeci, - u ро kom slueaju iscezavao, ostavljajuci dug kvantitet vokalu е (е). Тзkо se moze protumaCiti stari oblik pridjeva kamlnъ < *kamen-nъ; glasovni oblik glagola pomВnQti < *ро­ men-nti (naporedan i danasnji oblik pomenuti moze biti analogijski); *plnez < *penning, pozajmljenica iz germanske zajednice (starovisokonjemacki pfenning); па tu pojavu ороеоје i glasovni oblik imenice mes~cL u poredenju sa osnovom menu indoevropskim jezicima: lat. mёnsis, lit. menu - i 81.6

• Da su us1iovi za raz1iku 1 i i od dftonga oi па kraju rijel!i zavisili od porijekla ovoga diftonga od ај ili ој - nejednakost ol!uvana na kraju rijel!i, uporedi Meillet: SlCm, str. 47 i 153. • Uporedi u odje1jku о likvida-metatezi. , Vidi gore о porijeklu naleg danalnjeg i. I Uporedi kod Vondr4ka: Vergl. Эrаmm., str. 83.

53 4) Као dijalekatska praslovenska pojava ogleda зе u istocnoj i zapadnoj slovenskoj zajednici е i mjesto en u gen. sing. i akuz. рl. imenica starih -ja/-ia/-osnova, nasuprot ~ u jtdnoslovenskoj zajednici: *теЩа-ns (асс. рl., npr.) > *те­ dions (zatvoreniji izgovor па kraju) > *mediёпs > *medi~s > *medi~ (stsl. МЕЖДА, sh. mede, - upor. rus. i zapadnoslovenski refleks "jata" u ovom slucaju: duse i sl.). То znaci da se па jednom velikom dijelu praslovenske teritorije u krajпјет slogu е, јоз dok је postojao zatvoren slog па kraju rijeei, ispred suglasnika denazaliziralo (kao sto se denazaliziralo, u istoj poziciji, i и dugo: *zena-ns > *zen-оns > *zenuns > zenu > zeny).6 5) Pod uslovima glasovnih pojava i analogijskog miјезanја u oblicima promjenljivih rijeei i u srodnim rijeeima, ovaj glas је mogao па razne nacine javljati se u alternacijama prema а od ё iza palatalnih suglasnika, па jednoj, i prema е kratkom па drugoj strani: U korjenu *ed- (lat. edere) poslije dobijanja proteticnog i /*iёd-/ javljali зи se uslovi za altemiranje е : а, роsЩе cega su nastajala glasovna ujednacavanja: pod uticajem *iadsi (od *iёdsi [2. 1. sg. prez.] - du1jenje osnovnog е ispred suglasnicke grupe sa s iza јоз jednog suglasnika, - upor. nesъ i nese u oblicima sigmatskog aorista - пезъ od *nessom), i dalje iasi (drugo Нсе atematskog glagola), dobijen је izgovor *iamъ od *iedmi (gdje nije Ыl0 glasovnih uslova za du1jenje osnovnog vokala), i tako је stsl. паsЩеdiо vokalski ujednacenu paradigmu: hlМЪ, hlСИ, hlСТЪ (od *ied-ti), itd. Medutim, sh. је паsЩеdiо u drugom smislu vokalski ujedпасепе oblike. Ekavsko dijalekatsko izem, izes (= izjedem, izјеdез) i ijekavsko (dijalekatsko) јјет, јјеЈ, izijeт, izijeS i dalje, ра onda i ;0, izio (prema јеlа, izjela, izela), pokazuju ref1ekse glasa е (1)), odnosno starijeg ё dugog. Nasi knjizevni oblici jedem, jedeS ... јео (i dalje) pokazuju uopcavanje е kratkoga sa proteticnim ј (рсета 3. 1. sing. i pl. јеdеtъ-јеd-t;-tъ, - odade se ponovo uspostavi1o staro d u svim licima), dok se u dijalekatskim oblicima ref1ektuje е od е kratkog bez proteticnogj, ра onda, razumije se, i bez stsl. Ьоје osnovnog vokala: *ized-mi > izemъ, ali *ized-si > izёsi > *izesi, ра putem ujednacavanja i izеmъ, itd. 2. Izgovorna vrijednost (staroga

е)

Velike teskoce postoje da se odredi izgovorna vrijednost glasa prasl. eposi, ра onda i u рсуот razdoblju razvitka u sh. eposi.

е,

prvo, u

1) Da је ovaj novi prasl. vokal Ыо diftonskog karaktera, potvrduje, па рсуоm mjestu, mnogostrukost vrl0 razHcitih njegovih zamjena u slovenskim jezicima, i njegova diftonska vrijednost, uglavnom, koliko god da је u nauci Ыlа sporna, tesko је mogla biti osporena. 7 АН је tde odgovoriti па pitanja: kakav је kvantitativni • 1 kad зе tUInaQ proces -ёт > i (matlr > mati) i kad је u pitanju pojava razlike u evoluciji ~ iIi е, kao i u brojnim drugim s1ueajevima, moramo voditi rafuna о razlici Ьоје voka1a u sredini riјеёi i па kraju ispred suglasniёkih zavr!letaka. Da ае moze govoriti i о dvojakom porijeklu prs1. imenica -ја- osnova: < -fa i -ё, Ito Ы, u krajnjoj liniji, uvjetovalo i dija1ekatsku razliku ~ i е u prsl. jeziku, па to је ukazao poljski 1ingvista Ј. Otr~bski: S/owianskie !orтacjг па -IOI/e i па yl/q, Рг Lingw - Ј. в. С., str. 10-16. 7 Koliko god se diskutova1o о tom: diftong ili monoftong, danas se moze reci da preovladuje miA1jenje da diftonlka vrijednost ovoga staroga voka1a ne Ы treba10 da nas dovodi u sumnju. Pitanje staroga vokala ne Ы treba10 da nas dovodi u sumnju. Pitanje Ьоје njegova glavnog difton§kog e1ementa predstavlja nшоgо slozeniji problem. -јоns

>

54 odnos Ыо njegovih diftonSkih sastojaka? i kakva је voka1ska Ьоја (Пi Ьоlје receno: kakve Ьоје) preovladava1a и njegovu izgovoru? Na ta pitanja su davani razliciti, i vrl0 opreeni odgovori (uporedi kod Boskovica, str. 26, 27). Mnoge cinjenice govore и pri10g tшnасепји da је diftonSki karakter ovoga glasa Ыо sa prvim. zatvorenijim. dijelom - sa Ьојот glasa ј, а sa drugim mnogo otvorenijim (и odnosu па prvi), sasvim suprotna diftonska vrijednost od starog diftonga ој, od koga је mogao voditi porijeklo. Da је to Ыо nepotpun diftong, sa nerazvijenijim prvfm dijelom, pokazuje, uglavnom, njegovo monoftongiziranje и slov. jezicima, osim nase ijekavske dvoslozne zamjene и dugim slogovim.a, koja predstavlja kasniju posebnu dija1ekatsku evoluciju. Da је njegov drugi (glavni, kad se uzme vrijednost nepotpuno razvijenog diftonga) e1emenat, Ыо otvorenije Ьоје, ima vise cinjenica koje па to ириеији: 1. Prilikom sastavljanja prve slovenske azbuke, glagoljice, Cirilo, prem а tadanjem izgovoru makedonskih Slovena (stsl. jezik), nije primjecivao veliku razlik~ izmedu ја i diftonske vrijednosti glasa е, ра је isti znak и glagoljici i иорсе и sta rijim. stsl. spomenicima sluzio i zaja i za е: uporedi: ЋКО (= jako), ЋВИТИ (= javiti)' - tako da је ovaj slovni znak upotrebljavan i и vrijednosti samoga vokala а kada је trebalo obiljeziti palata1nost prethodnog suglasnika: kOHi> С = konja). Tek su nastavljaci CirHova i Metodijeva rada kasnije unijeli razliku и nacinu obiljezavanja ја i е: юkо (= jako), KOHIёI, а БЋжати i sl., sto danas citamo и mladim stsl. tekstovima. 8 2. 1 danas па bugarskom terenu i и makedonskim govorima istocnije na1aze se izgpvori glasa е и vrijednosti а (otvoreno е, blizu glasa а), ili а sa umeksanjem prethodnog suglasnika. 3. Nema sumnje

и

to da

је

stsl. iz stare uze jezicke zajednice naslijedio glas

е kao otvoren diftong (ја ili sl.). Na staru otvorenu Ьоји ирисији izvjesne koleb-

Ijivosti izgovora sa а ili е и ponekim rijeeima, i izvjesni neocekivani glasovni oblici: stsl. npr. ПРЋДЋда i праДЋда Csh. samo pradeda), ТРЋва mjesto трава и Sinajskom psaltiru, - i inace оЫспо и spomenicim.a, prema obicnom slovenskom trava Cv. Vondrak: Vergl. Gramm. 1, str. 89). 4. Pojava da smo mjesto starog ё dugog, poslije promjene velara и pa1atalne suglasnike dobija1i а (upor. *bёgёti > bezati) nametnula је pretpostavku da је indoevropsko ё dugo па praslov. terenu imal0 otvoreniji izgovor. (А to pomalo nagovjestava osobinu praslovenskog voka1izma sa otvorenijim dugim vokalima' nizeg i srednjeg reda б > а, е nosno se kasnije ref1ektuje i sa otvorenijim zamjenama - и ruskom (m~so > mјшо), а iza palata1nih suglasnika и cakavskom dijalektu i sl. [osim izvjesnih pozicija и krajnjim zatvorenim slogovima, gdje su vladali drugi, cesto i suprotni, usl0vi]; ili se moze govoriti о otvorenijem izgovoru vokala srednje visokoga reda uорсе [Waillant].) Nije neosnovano pretpostaviti da је indoevropsko е dobil0 па slovenskom tlu diftonski izgovor sa prvim zatvorenijim, а drugim otvorenijim dijelom ia (v. и tom smislu kod Waillant-a, Gramm. komp., 114), te Ы to и stvari mogla biti izgovorna Ьзzа glasa е, iz koje su se kasnije mogle razviti sve danasnje alternacije njegovih zamjena. Ovako pretpostavljena vrijednost ovoga glasa mogla Ы nam predociti i proces mijenjanja glasovnog oblika Ьёgёti (*biagiati) • Prenosimo u

CirШаа

oblik i prvobitno glagoljsko pisanje.

55 и bezati (sa mogucnoscu prvog zatvorenog diftonskog dijela da se prema prethodnom velarnom suglasniku ponasa kao i (ј), da ga jotuje аН bez mogucnosti da se tako ponasa prema ostalim nepalatalnim suglasnicima). Za ovakav diftong ipak: se, kako ро svemu izgleda, mora pretpostaviti raz1ika izmedu njega i obicnoga ја аа), та ko1iko da Ы se mogl0 govoriti о posebnoj boji praslovenskog palatalnog 'а, и smislu asimilacije tvrdih vokala prema prethodnim palatalnim konsonantima (upor. gradomb .-...Ј тьсоть > тьсеmаН dша i sl., - у. kod Vai1lant-a).

5. Baltijski refleks indoevropskog ё и vidu 1itavskog zatvorenog е (upor. lit. begti) protivi se pretpostavci о otvorenom praslovenskom е dugom, ра se najvise па osnovu toga diftonska vrijednost i starog е shvatala и smislu zatvorenijeg izgovora (ei, Fortunatov i dr.). Medutim, opravdanije је dati јаси dokaznu vrijednost suprotnim cinjenicama, za koje se, тапје ili vise s!icno, opredjeljuje уеапа predstavnika slavisticke komparativne nauke о jeziku, а razHku izmedu baltijskog i slovenskog refleksa ё protumaciti razliCitim evolucijama ovoga vokala па jednom i па drugom terenu, Ыlо da је baltijskoslovenska zajednica i naslijedila otvoreniju Ьоји indoevrop. е dugog (ра se baltijska grana razvila и drugom pravcu), Ыl0 da је slovenska uza zajednica и posebnom zivotu kasnije razvila otvoreniju Ьоји ovoga glasa. 6. Kad је rijec о vokalskoj boji starog ё i njegova refleksa и vidu е, i glasa ё interesantno је osvrnuti se jos i па izvjesne divergentne glasovne pojave:

иорсе,

а) Dok је ё, kao i svaki drugi meki vokal, iza уеlаrnЉ suglasnika djeloval0 prethodni suglasnik и smislu procesa palatalizacije (а to је, kao sto smo таl0 vise vidjeli, mogl0 Ciniti i sa otvorenijom svojom Ьојоm drugoga svoga dijela, ako se jos uzme и obzir i jedan poseban vid jotovanja), dotle se prema glasu l diftonskog porijek1a iza suglasnika iz trece palatalizacije javlja njegova zatvorenija opozicija и vidu vokala i: *Уlс'е (iza umeksanog afrikata с) аН *otbCi (i od oi iza jos mekseg afrikata iz trece palatalizacije) и lokativu sing. - i s1icno. То пе mora biti cudno: 1) ako se pretpostavi da је и jednom periodu mogla postojati raz1ika и izgovoru izmedu "jata" starijeg, dobijenog od ё i novijeg, dobijenog od diftonga9 , - i 2) ako se zna da је izrazita mekoca suglasnika iz trece palatalizacije mogla imati posebno јасе djejstvo da utice па palatalniji izgovor vokala koji ти slijedi. па

Ь) Lakse је dovesti и saglasnost ројауи sto se ё и starijoj kombinaciji -ёг kraju rijeci mogl0 reflektovati и suprotnom pravcu vokalske Ьоје, da па koncu mjesto njega bodijemo i (mаtёг > mati, dъktёr > dъsti) kad znamo da su se уо­ kalsko-suglasnicke kombinacije cesto па poseban пасјп ponasale па kraju rijeCi, bas и smislu dobijanja zatvorenije Ьоје. (Ро тоте misljenju, mапје је vjerovatno tumacenje da је i mjesto ё doslo morfoloskim putem prema starim imenicama па i dugo, uporedi Vondrak: Vergl. Gramm., str. 79, i R. Boskovic: OUpGrSljz 1968, str. 25-26.)10 па

с) Za rjesavanje problema о izgovornoj vrijednosti "jata" и praslovenskoj eposi od znacaja su jos naCini biljezenja nasih rijeci и stranim spomenicima, па jednoj, i prenosenje nasih glasovnih oblika и strane jezike, zatim prenosenje stranog dugog ё и nas jezik, па drugoj strani. Cest је slucaj da se nasa imena mjesta sa ovim

dinica:

• Uporedi nize opravdanu pretpostavku ё1 i ё2 • 10 Vidi gore fusnotu 6.

о

postojanju dviju fonetskih

(ј

fonemskih)

је­

S6 glasom и sastavu pisu sa dvojnim vokalom otvorenije i srednje Ьоје (Prilep u Ма­ kedoniji и grckim spomenicima se piSe 1tрLЛIШ1tОС; , Prizren se pise 1tpLape:otvot itd.), 8tO, opet, ириеије па (bar najstariju balkansku) situaciju otvorenijeg izgovoraY Petar Skok је и svojim radovima, па osnovu pozajmica iz romanskih dijalekata и toponomastici i geografskim apelativima i па osnovi izuzetnih zamjena и domaeim rijeeima, pretpostavljao о t v О r е п diftong. Ovdje su od znacaja: а) geografski apelativi kao Ikrapa prema latinskom glagolu skrepare, prema сети (и slicnom znacenju) dolazi naziv IЫр (ikavski oblik, prenesen i па druge terene),12 Latinska rijee ретпса prenesena је и nase izgovore и vidu bтeskva i praska. Medu domaeim rijeeima od znacaja su posebnosti zamjene и govorima kao: gnjazdo (gnijezdo), Iljan (cljan), а па drugim mjestima clijen od *се!nъ и znacenju clan, clanak, - zatim i rijee orаћ (огtЉъ), koja је sa zapadnijih naSih terena и ovom izgovoru mogla biti prosirena па citav nas jezik. Staroslovensku naporednost pisanih oblika clanb i сlеnъ (чланъ, члЋнъ) ја зат protumaCio па toj osnovi: diftonSko ia cinilo је kolebljiv zvucni utisak, jaci utisak otvorenosti uslovio је i izgovor cl'an. 13 Pri svemu ovome, kako ја mislim, treba imati и vidu dvije, vrl0 vldne, cinjenice da ih iшато па ратеи: а) leksicka grada и kojoj је Skok nalazio dokaznu vrijednost za svoja tumacenja glasovne Ьоје staroga е gotovo bez izuzetka зе svodi па polozaj i z а s о п а п а t а ~ (r, 1, п) i Ь)

iz usta nasega, slovenskoga zivlja autohtoni, predslovenski, zitelji primali ти svoj, зеЫ svojstven, izgovor

su izgovor ovoga glasa, za njih neobicnog, i davali

Pojedine takve rijeci mogle зи и nasim govorima biti primane od tih starinovom, njihovu, glasovnom obliku. Tako зат ја protumacio bosanskohercegovacki paralelizam: mjestimicno clijen (normalna zamjena) а mjestimicno Щаn, cljan i sl. U svakom зlисаји, и m е k s а v а п ј е prethodnog sonanta. (ako nije r) ириеије (јов jednom da se potvrdi): а) па z а t v о r е п i ј и Ь о ј и prvog elementa и sastavu staroga glasa, Ь) sljedstveno tome, i па d i ft о п s k и р r i r о d и njegovu i с) јов preciznije da зе odredi, па glasovnu kombinaciju п е р о t Р и п о g diftonga (Ја). паса и

Јов а)

treba imati

и

vidu dvije pojave koje navode

od vrlo starih vremena

Belgradum, Belgradensis,

аеа

-

Ь) и pojavama о kojima rencirati dva momenta:

(јов и IX vijeku) i зl. (v. А. Belie:

зат

па

suprotne zakljucke: е biljeze и [РЈ, str. 87)

stranci nase

vidu

OIstShJ 1

i

ovdje vise govorio

(е> а)

mogli

Ызто

е:

dife-

1) па jednoj strani је, treba uzeti и obzir, pozicija i z а s о п а п а t а koji su, kako izgleda, па nasim terenima duze zadrzali stariju osobinu ј а с е vokalizacije (danaSnji izgovori glasa 1 и srednjoj Bosni mislim da зи ostatak toga 11 Uporedi Вl. Koneski: 1,tMJ, str. 43--45: prema tome kako su stranci slusali i biljezili makedonskom terenu - od е, а, еа i а, sve skupa ito se tamo moze vidjeti upueuje na otvorenu boju ovoga staroga vokala, do kasnije u vijekove. 11 Uporedi Р. Skok: О bugarskom jeziku и svijetlu balkanistike, ЈР ХII (1933), о jat-u str. 95-103. Na razliku izgovora ovoga vokala i u vezi sa susjednim sug1asnicima opravdano upueuje i Ј. Наmm (StslGr, str. 79); о susjedstvu sa posebnim sug1asnicima (u stvari sa sonantima), izmedu ostalog, uporedi i М. Malecki: Јоl о razvitku ё > а и srpskohrvatskom jeziku, ЈР XI. 18 Vidi Ј. Vukovi~: Les aJternances fJocaliques ёlапъllёl~пъ et l'ancienne prononciation аu son ё аans les dialectes serbo-croates, PrFil., tome XXVIII, cz. 2. str. 239-249.

е па

57 starijega stanja); to Ы Ыl0 dovoljno da pretpostavimo: da је iza izvjesnih sonanata mogla biti dше zadrzavana otvorenija Ьоја и drugom dijelu staroga diftonga; 2) blaZi ref1eksi starije otvorenije Ьоје van ovoga posebnog polozaja, posebno srpskohrvatskom terenu, mogli su lijеро usloviti da ovaj diftong ponegdje па strano ићо djeluje bliZe glasu е nego glasu а, tim prije sto је tu mogao posredovati i prvi, zatvoreniji elemenat nepotpunog diftonga. Sama cinjenica sto, osim jednoga usam1jenoga primjera (Lilica) , пе nalazimo obiljezavanje e-ta sa i, ириеије: пе па to da pretpostavimo, kao sto је to ВеНе ucinio (vidi па istom mjestu), tadanju пази zatvoreniju izgovornu vrijednost "је i1i ё", nego da se је, do toga vremena i kasnije, опа mogla kretati od ја do j~ (i1i јоз dalje do је), kako и kojoj glasovnoj poziciji i kako па kom пазеm teritorijalnom prostranstvu. па

Sva ova postavki: а) Ыl0 је

паза

razlaganja mogli bismo rezimirati

и

nekoliko zakljucnih pret-

dvojako porijek1o e-ta и starijim fazama, mozda i diferencirano predstavljeno и vidu jedne foпеmе diftопзkоg karaktera;

ро

izgovoru,

Ь) diftопзkа priroda da se је ogledala и vidu: prvog п е r а z v i ј е п i zatvorenij eg elementa i drugog otvorenij eg (ја i1i је);

о

g

с) takav zvucni obHk, nesumnjivo је, ponijela је iz stare jezicke zajednice dija1ekatska grupa iz koje се se kasnije formirati staroslovenski jezik;

d) ovakav izgovor toga doba nije se и mnogo velikoj mjeri mogao razlikovati od osta1ih skupina па juznoslovenskim teritorijama (pojave па koje smo ovdje gore ukazali smetaju da pretpostavimo da Ы izgovor glasa е Ыо jedna od опЉ diferencijalnih oznaka koja Ы vidnije dijelila tadanju istocnu i zapadnu grupu juznoslovenskih dijalekata); е) i и razvitku praslovenskih perioda mogle su se iz zajednicke izgovorne baze па raznim terenima sirokog prostranstva ocitovati raznolike tendencije и evoluciji ovoga prvobitnog diftonga odredene Ьоје i odnosa sastavnih elemenata; tako i najzatvorenije zamjene, и vidu vokala i, па razdaljinama kao sto је ukrajinski jezik, па jednoj, i srpskohrvatski ikavski govori, па drugoj strani, пе govore mnogo и prilog tome da se (kao sto se to cinilo) izvode valjani zakljucci о starijem praslovenskom stanju ovoga glasa (и krajnjem slucaju za istocnu grupu i, eventua1no, za dio zapadne grupe slovenskih jezika moze se pretpostaviti јоз i и praslovenskoj eposi kretanje ka zatvorenijem izgovoru, recimo и obliku је);

f) prema svemu ovome, najprirodnije

1) р r а s 1 о v glasovnoj poziciji;

е п

sk

а:

ја

do

је,

је

pretpostaviti razvoj

и

kako gdje teritorijalno i kako

fazama: и

kojoj

2) ј и z п о s 1 о v е п s k а: sacuvana stara situacija do 12. stoljeea, sa izvjesnim tendencijama daljeg razvitka da negdje, vise па zapadu nego па istoku, preovladuje ova druga varijanta; и tom Ы se smislu, dak1e, mogl0 okarakterisati najstarije stanje и posebnom zivotu srpskohrvatskog jezika; З) s r р s k о h r v а t s k а е р о h а о d 12. v i ј е k а: j~ do је, odakle su se sasvim па prirodan nacin mogle razviti sve raznolike kasnije zamjene и пазim dija1ektima (prema tome Belieevu osnovu za srpskohrvatski jezik џ mozemo pretpostaviti и teritorijalnim relacijama).

58

Shematski grubo da predocimo:

praslovenski 3.

Јо! о

juznosl.

sh. do 12. v. sh. 12-13. v.

glasovnim vrijednostima i mjestu,

и

prsl. vokalskom sistemu

1. Као 5to se moze pretpostaviti, za odredivanje glasovne vrijednosti prsl. l u pitanju su:

1) glasovna priroda dugoga е, od koga potice prvo konstituisanje e-ta u svojoj novoj glasovnoj vrijednosti; 2) glasovna vrijednost novonastalog vokala: diftong ili monoftong; 3) Ыl0 jedno ili drugo, opet se samo za sebe postavlja pitanje njegove otvorenosti ili zatvorenosti izgovora; 4) ako је Ыо diftong, postavlja se pitanje u kakvom artikulacionom odnosu su mog1i biti njegovi elementi, i s obzirom па boju i s obzirom па kvantitet? U odgovoru па sva ova pitanja dobijani su i sasvim suprotni odgovori, u analizi dokaznih cinjenica operisano је raz1icitim kombinacijama dokaza, koji su mogli upucivati па zakljucke prihvatljive sa mапје ili vise vjerovatnoce. 1) Da је praslovensko, iz indoevropskog naslijedeno, ё Ыо vokal о t v о r е п i ј е Ьоје, operise se sa vise dokaza. Ј edan ој dosta uvjerljivijih је i taj da su dugi srednji vokali (6, ~) uopce ЫН otvorenije Ьоје (uporedi 6 > а, ~ evoluira u posebnim slovenskim jezicima i dijalektima do otvorenijih zamjena (uporedi u ruskom ~ > ја i sl.). Drugi vazan dokaz Ы Ыо u tome: sto је е iza palatalnih suglasnika zamijenjeno u а. Medutim, od пе male vrijednosti su i pretpostavke: da је, obrnuto, praslovensko ё bilo zatvorenije Ьоје (е). Na to Ы upuCivala 1itavska vrijednost е dugog (uporedi *begeti > 1it. begti i sl.; izgovor ei). Zatim, evolucija er kod imenica konsonantskih osnova (*mater i *dukt~r) u ј. То Ы znacilo: Ьаl­ tijskoslovenska zajednica је ovaj dugi vokal razvila u pravcu zatvorenije Ьоје, а sve docnije razlike u zamjenama njegovim rezultirale su u posebnom zivotu jezika i dijalekata ove prvobitne jezicke zajednice. Ро toj zamisli zamjena е dugog iza palatalnih suglasnika (*kesos > сasъ) nastala је u procesu disimilacije (vokal prednjeg reda iza palatalnih suglasnika pomjera svoj izgovor u zadnju artikulacionu zonu). U ovome је sadrzana osnova nekolicine uporednih gramaticara i istoricara jezika, posebno А. Sahmatova. 14 Ako se sa priticanjem sve novijih fakata danas podvrgnu analizi svi argumenti koji govore za jedno ili drugo od dvaju protivurjecnih rjesenja, onda se Sahmatovljevoj koncepciji sve vise umanjuje vrijednost. Od osobitoga је znacaja imati u vidu izgovornu transformaciju praslovenskog ё ili kasnijeg е u pozajmicama koje su iz praslovenskog ili iz kasnijih slovenskih jezika kao takve prelazile u druge,

1. Uporedi kod VaiUan(t)a i u

drugim uporednim

gramatikaтa

i studijama.

59 neindoevropske i indoevropske, jezike. Konstatovano је (Mikkola, Petersen i dr.) da је praslovensko е (Пi е) u finskom izgovoru transponovano u ii (vrsta otvorenog ё). Ovoj cinjenici danas posebnu vaznost pridaje i prof. Stieber (uporedi ZGrP]St, str. 21). Kad se ima u vidu da se ta ista pojava ponavlja i u kasnijim epohama prilikom prenosenja rijeci iz slovenskih jezika u neslovenske (uporedi i nize za паз balkanski teren), - onda, kad је rijec о primarnoj boji praslovenskog dugoga е, to moraju biti fakta koja пат sluze kao cvrsce uporiste u razjasnjavanju datoga problema. Uvijek pri tome treba imati па pameti: da d u g v о k а 1, ako nije artikulaciono па srednjem stupnju (srednje stanje izgovora u varijacijama iste fonemske vrijednosti), о d р о с е t k а d о kraja svoga izgovora moze varirati u pravcu otvo п о s t i i 1 i z а t v о r е п о s t i, tako da izraiava djelimicnu otvorenost i djelimicnu zatvorenost (sklonosti ka diftongizaciji), а praslovensko ё је otprilike mogl0 biti takve prirode. 2) Isto kao i u pogledu njegove Ьоје, oprecna misljenja su postojala i u ро­ gledu m о п о ft о п s k е ili d i ft о п s k е vrijednosti glasa е kao prvoga nasleda od ё. Fortunatov, koji је u pogledu Ьоје staroga ё stajao па istoj liniji па kojoj se drzao Sahmatov, fiksirao је diftonsku vrijednost e-ta, u vidu је. Takvome tumacenju pridruzivali su se i drugi (Berneker i dr.). Drugi su pretpostavljali то­ noftong, otvoren ili zatvoren (Meillet, Pedersen, Ramvos: otvoren monoftong, otprilike ii).15 ВеНс је za praslovenski pretpostavljao dva diftonska izgovora: еа i је u zavisnosti od polozaja u rijeci i od dijalekatskih razlika. 3) Као 8to se vidi, oprecnosti se medusobno i dodiruju. Oni koji su pretpostavljali zatvorenu Ьоји staroga е nisu mogli opovrgnuti njegovu sklonost ka otvorenijoj boji bar u drugom dijelu njegova izgovora, i bar u kasnijem njegovu razvitku. Ј 08 тапје su oni koji su polazili od njegove otvorenosti, иорсе uzeto, mogli osporavati zatvoreniju Ьојu и pocetku njegova izgovora. Drukcije se nikako пе Ы mogla opravdati palatalizacija velarnih suglasnika ispred ё. U svakom slucaju za ореи zatvorenost ovoga staroga dugoga vokala gubi dokaznu vrijednost ро­ zivanje па pojavu -ег > ј. ВПо da је ova kategorija imenica (таеј i dъkti) ovo i primila od starih imenica sa osnovom па i (vlki, vucica, - vidi Boskovic: OUGr, str. 26), Ыl0 da је ovdje пај rijeei odluCivao о suprotnoj evoluciji vokala и zatvorenom slogu (uporedi и prethodnim izlaganjima ovdje), cinjenica је neosporna da se prava priroda i ovoga vokala mora ocjenjivati prvenstveno prema polozaju u unutarnjim slogovima, ili pocetnim sa konsonantskim pocetkom. Prema svemu ovome, od koje god osnove da se pode, monoftonske ili diftonske, evolucije u smislu otvorenosti ili zatvorenosti Ыlе su moguce и kasnijem razvitku. Najocitije је zamisliti: z а t v о r е п i ј u Ь о ј u р r v о g а, i to slabijega, d i ј е 1 а, i о t V О r е п i ј и Ь о ј и и d r и g о т, glavnom, d i ј е 1 и jednoga dugoga sloga: Ја, је i sl.). Као sto сето vidjeti, nijanse и Ьојата u smislu otvorenosti ili zatvorenosti morale su zavisiti i od dodira sa prethodnim i sljedeCim suglasnicima и susjedstvu. (U ovom smislu роиспо mogu posluziti zamjene е-еа и cakavskim, sjevernim i јшпim, govorima.) 4) PolazeCi od najvjerovatnije pretpostavke da је е Ыlо diftonskog karaktera, uzimajuci u obzir i to: da је, prethodno, i praslovensko ё Ыlо blisko diftongu (uро­ redi i и latinskom evoluciju е dugog indoevropskog do diftonga ое), trazimo odgovor 11

Uporedi kod

VаШап(t)а

i kod Boiikoviea.

60 па

pitanje: п е р о t Р и п diftong sa prvim nerazvijenijim elementom, ili р о tsa ravnomjerno razvijenim svojim vokalskim komponentama (Fortunatov)? Glavne dokazne einjenice nas ирисији da pretpostavimo ovo prvo:

Р и п

а) Na taj naein se najlakse moze objasniti glasovna evolucija ира *bёgeti > > bezati. Izgovor је lako је mogao и normalnom polozaju ostati takav (da Ы kasnije iзао i do ја i sl.), od eega се se prvi dio, и vidu i neslogovnog, stopiti sa velarnim suglasnikom (kao najosjetljivijim za adaptaciju prema susjednom palatalпот vokalu, а drugi dio. sad slobodan monoftong, razvija se и оЫепо а dugO}6 Ь) Iz takvog izgovora, и kome prvi, zatvoreniji, elemenat moze uticati па sljedeceg elementa, da Ы se оЬа elementa и boji uharmoniziraH, moguce је izvesti sve kasnije zamjene и slovenskim jezicima, i опе koje su duze zadrzavale diftопзkи vrijednost, i опе koje su Cuvale odnos diftonskih elemenata и smislu razlika и boji, i опе, пајviзе njih, koje su rezultirale и vidu monoftonga, razHeito od е (srednje otvorenog) do i (najzatvorenijeg prednjonepeanog vokala).

Ьоји

Kad sve ovo imamo па ити, postavljaju se sama ро sebi јоз dva pitanja: а) Kako objasniti izjednaeavanje izgovomih rezultata ё > е (starija faza) i о; > е (а istovremeno и zavisnosti od pozicije i morfoloskih uslova о; > i)? Ove pojave: е > ја (ili је), oi > ја (ili је) - jedna varijacija, ili i) kao da idu и raskorak. Ь) U fazi kad је praslovenski jezik ispoljio svoju tendenciju da stare diftonge uprosti i р r е t v о r i i h и m о п о f t о п g е, kako objasniti stvaranje по­ voga diftonga i kako dokazati njegovu egzistenciju и vokalskom sistemu monoftопзkоg karaktera? Odgovor ЬЉ mogao dati и ovom smislu: а) Evoluciju ој > е (= ја) mozemo zamisHti и vrlo slozenom procesu: prvi glavni elemenat diftonga se pomjera prema drugom: oi > ei, dalje је moguce pretpostaviti izvjestan proces metateze је, и zavisnosti i еј > ·е. [zatvoreniji drugi prema otvorenijem prvom dijelu и sadanjem ~onoftongu] >'е [monoftong preHva zatvoreniju Ьоји па poeetni dio izgovora] > Је (izdvaja se prvi elemenat и vidu diftonske komponente а drugi elemenat novoga diftonga dobija otvoreniju Ьоји] > ја (izjednaeavanje sa vec postojeCim diftongom и vidu prethodno dobijenog е). Moram priznati da ovakvo rezonovanje moze Heiti па vjestaeki dobijenu konstrukciju. АН, prije svega, pitanje samo ро sebi zasluzuje ozbiljnu paznju: protivrjeenosti su ozbiljne, treba im traZiti оЬјаЗпјепје. Drugo, evolucija ој > е morala је ici preko mопоftопзkоg izgovora, koji se је и jednoj fazi procesa (kad vec nije bilo diftonga reda ј) morao и opozitivnom smislu razlikovati od prethodno dobijenog e-ta I < ё). Treee, da Ы se objasnilo postojanje diftonga sa prepozitivnim elementom ј, то-

Imajuci u vidu prirodu velarnih suglasnika kao najpodloznijih da se palatalizuju u do*Ьеgёti > bezati, meni је najprirodnije pretpostaviti proces jotovanja: *Ьёgёti > *bleg!eti > bliig!iiti (bliidz'iiti) > bliizati (prvi dio diftonga se stapa sa prethodnim velamim suglasnikom, kao ito se је s njim stapalo i indoevropsko -1 (ј neslozno), koje ае (mozda i kasnije) formira u praslovensko ј. 18

diru sa palatalnim vokalima, u evoluciji

61 ra1e su и prethodnoj fazi postojati monoftongiziranja zatvorenije Ьоје, iz kojih се se па nekakav nacin izdvojiti п о v diftonski elemenat. Inace Ы, kako ја mislim, sve pretpostavke о diftonskoj vrijednosti e-ta иорсе (koje su donosene bez povezivanja sa momentima о kojima ovdje govorim) morale ostati па prilicno lа­ bavim nogama. А опе su ipak, kako smo mogli ovdje gore vidjeti, uvjerljive toliko koliko se иорсе moze и ovako komplikovanim prilikama jednoga problema govoriti о uvjerljivosti. Ь) Лkо је razvitak vokalskog sistema и praslovenskom jeziku rezultirao gubitkom diftonSkih redova -\1 i i, nije и suprotnosti sa ostvarenim procesom da se stvori novi red diftonga sa prepozitivnim elementima и vidu neslogovnog i i и - i се и stvari izazvati nov proces и asimilaciji velarnih suglasnika Cdruga palatalizacija). Na pitanje: kako је Ьilо moguce da se и glaso~nom sistemu ostvari ј е d а п ј е d i п i diftong sa nerazvijenim prvim dijelom visokogvokala i da оп egzistira bez svoga oponenta sa drugim visokim vokalom и prvom dijelu - ро­ treban је odgovor. Ovakav, neharmonican, vokalski sistem је moguce zamisliti, ali је teze zamisliti da se и sistemu duze odrzavaju tako izdvojene i usamljene vokalske jedinice. Ovaj momenat nas navodi da se ponovo postavi pitanje evolucije fi > у. Najprirodnije је pretpostaviti da је paralelizam е > е // fi > У ostvarivan i и paralelizmu diftonskih rezultata: е = Ја // у = vi - fonemske opozicije: visok diftong prednjega ,...., п i z а k diftong opet prednjega reda (ро komponentama glavnih diftonskih elemenata i ,...., а); prve diftonske komponente i ,...., \1, opozicije па horizontalnoj ravni artikulacije, i ,...., ii opozicije па vertikalnoj, koso postavljenoj, ravni. Лkо i пе poklanjamo mnogo paznje ranijim dokazima о diftonSkoj vrijednosti staroga "jeri-a" (dvostruki znaci и starim azbukama, diftonske vrijednosti ponegdje и dijalektima i sl.), ovi momenti, da se о njima rasuduje, zasluzuju vecu paZnju. Ranije se је postavljalo pitanje о е-ш kao usamljenom diftongu i о uzrocima njegove monoftongizacije (Ш srpskohrvatske ijekavske evolucije do dvosloznog oblika) (Р. Ivic), - medutim, dug period и egzistenciji diftonskoga i-ta ириеије па pomis1i da se и nasim razmatranjima povezuje sudbina i jednog i drugog od ovih praslovenskih vokala, koji su imali vremensku podudarnost и procesima (prvog) nastajanja. Kako god bi1o, о svakom glasu koji nastaje, koji egzistira, koji se vremenom transformise, mora se odredivati mjesto и i s р r е р 1 i t а п о m s i s t е m и о р о z i с i ј а. Harmonija glasovnog sistema uvijek se vise zadovoljava и vokalskom nego и konsonantskom sistemu. А moze se sa sigurnoseu reci da vokalizam svakoga jezika tezi da и r а v п о t е z i opozicione odnose, bliZe i dalje, и razvitku vokalskog sistema. Лkо jezik (ili dija1ekat, svejedno) ротјеп jedan vokal da se mjesto "cistoga", srednje Ьоје и izgovoru, dobije pomucen izgovor Са > а, и > ii i sl.), to za sobom povlaci mijenjanje Ьоје i kod njegovih opozicija (ograniceniji ili neograniceniji posebni -uslovi). Za citav praslovenski jezik moze se reci da је, iz perioda и period mijenjajuci vokalski sistem, teZio i ostvarivao artikulacionu harmoniju и funkcionisanju vokalskih jedinica и ravno{

mjemim parovima: [ь ,...., ъ] ,...., [о ,...., е] ,...., [е ,...., о] ,...., [i ,...., у] ,...., [а,...., у, зrti­ kulaciono dvostruk opozitivni odnos, и fonetskom smislu bliZi odnosi sa о ili sa Q - i sl.]; van ovoga kruga и kompleksu izukrstanih meduodnosa ostali Ы dugi voka1i е i у ako ih ne pretpostavimo па opozitivnim relacijama е,...., у и vrijednosti ја ,...., 'Ј;. Da se uputim и ovakva rezonovanja, jedan od vaznijih podstreka dala mi је Cinjenica do koje sam doSao и dijalektoloskim istraZivanjima: и jednoj zoni dalmatinskih govora poznata nam је evolucija vokala а Са dugog posebno) и pravcu о:

62 а > u (baciti > b6citi i sl.), medutim, о ostaje и prirodnom izgovoru svoje Ьоје (za razHku od mnogil1 dl"Ugil1 gOVOl"a и· kojima zatv01"enost а i б ide potpuno paralelno). АН (опо sto dijalektolozi dosad nisu primijetili) ni ovaj slucaj nije jedan izolovan proces - mijenjanje samo jednoga vokala sa odredenim kvantitetom: ё dobija umeksan izgovor, tj. kreee se и pravcu zatvorenije Ьоје meso > meso, zenii > Zё'по - gen. рl. i sl.). Pazljiv dijalektolog stalno се nailaziti па ove pojave ako и govor~ naide па pomjeranje dugih vokala od srednje (za njega tipicne) Ьоје; ako пјје slucaj uslovljenosti и kontaktima sa susjednim konsonantskim kombinaсјјата, onda nikad jedan vokal песе ostati izolovan и tendencijama da mјјепја svoju artikulacionu prirodu. То је опо sto ы se moglo smatrati kao univerzalnija pojava и funkcionisanju jezickog mehanizma, kako se тепј Сјпј.

Treba, dalje, da bude podvrgnuto ispitivanjima: kako su se naporedo jedan s drugim, ponasali ovi vokali (za koje је ovdje pretpostavljeno da su funkcionirali kao diftonski par) и posebnom zivotu pojedinih slovenskih jezika. U srpskohrvatskom jeziku (kao sto се se da1je vidjeti) е podIijeze procesu monoftongizacije (> i ili е) ili razvijanju diftonskih elemenata do ravnomjernog odnosa (> је) tokom ХII i ХIII vijeka. А to је vrijeme и kome se у izjednacuje sa i, - kako ;n'ozemo pretpostaviti, zavrsen proces monoftongizacije; zanimljivo је i to (ako ovaj paralelizam prihvatimo kao moguc) sto i zamjene е-са i zamjena "jeri-a" daju zatvorenije monoftonske vokale. 2. U novije vrijeme istice se и паисј јо!! јеdзп vaZan problem koji је nezaobilazan da se о пјеmи i ovdje progovori. Blizu је pameti pretpostaviti da se е diftonskoga porijekla nije neposredno slilo sa primarnim е-сот и jednu fonemu: da је bar za koje vrijeme postoja1a razIika i и izgovoru. То Ы znaCilo da је и jednom periodu posIije iscezavanja starih diftonskih vrijednosti (osim sonantnih sa r i 1) postojalo 11 i 12' U tom smislu је potpuno prihvatljivo misljenje prof. Bersteina (vidi ОРТ GrammSl], str. 196-197). Ро пјеmи е1 је Ыо otvoren (а) а е2 zatvoren (ё)vоkаl. Као sto se vidi, оп raeuna sa monoftonskim vrijednostima. Za пзs se ovdje ро­ stavlja pitanje: da li su е1 i е2 ostali kao posebne foneme kroz citav period praslovenskog jezika od postanka drugog od ovih novih vokala i da li mozemo prihvatiti Berstejnovu hipotezu: da se izjednacavanje prvobitno razlicitih dviju fonema и slovenskim zonama razlicito vrsilo - и pravcu starijeg е-са: о t v О r е п i ј а Ьоја, ili и pravcu kasnijega: z а t v о r е п i ј а. Do izvjesne mjere sa takvom koncepcijom Ы se podudarala i Beliceva teza (vidi gore) ukoliko se radi о dijalekatskoj raspodjeIi (а пе i о polozaju izmedu susjednih suglasnika). PolazeCi od ove Bersteinove pretpostavke, prije svega da primijetimo, lakse bismo оЬјзsпШ izdvajanje zatvorenije Ьоје kao prvog elementa и novom diftonskom izgovoru (ој > ё > је ра da1je). АН, da bismo prihvatili Bernsteinovu pretpostavku и cjelini, Ыl0 Ы rnnostvo prepreka da se savladaju. Prije svega, takvom shvatanju se suprotstavljaju otvorene zamjene e-ta и ponekim zapadnoslovenskim jezicima, i опе za koje se пе Ы mogl0 reCi da su kasnijega porijekla, i sa svim dijalekatskim podudarnostima i nepodudarnostima. Podudarnosti izmedu ceskog i bugarskog jezika (za sto пат i sam Bernstajn pruza dosta dragocjene grade) dovoljno ukazuju па dublju starinu otvorenije Ьоје и izgovoru е-са, bez razlike ро porijeklu. Ako i prihvatimo mogucnost dviju artikulacionih Ьзzа «(! i е), опе se, ро mоm misljenju, пе mogu zasnivati па razlikama е-сovа ро njihovu porijeklu. U svakom slucaju, tesko је izbjeci diftonSki karakter formiran paralelno и оЬје vrijednosti e-ta koliko god vremena da

63 pretpostavimo и njihovu zivotu kao posebnih fonema. SlijedeCi BernSteinovu misao, morali bismo pretpostaviti vrlo velik artikulacioni ras{:on izmedu pretpostavljenih el i е2' kao jedne otvorene i jedne zatvorene fonemske jedinice. Osim svega, moramo uzeti и obzir i jos jedan aspekt, intonacione prirode. Naime, jos и praslovenskoj eposi najkasnijega vremena moramo pretpostaviti skraCivanje starih dugih vokala и slogovima dalje od pocetka, i osobito па kraju rijeci и otvorenom slogu. Sad se postavlja pitanje: kako bismo mogli zamisliti korelaciju odnosa kratkoga е2 (опо је egzistiralo posebno па kraju и otvorenom slogu kao morfoloska oznaka и opoziciji prema i) i izvornog е, koje је moral0 biti uvijek kratko (1) ,......, е)? Zar пе Ы Ыlо razloga da se и tim pozicijama (kad pretpostavimo do najkasnijega praslovenskog vremena razliku izmedu e1 i е2 ) izjednaCi el ili е2 sa e?17 Prema svemu ovome, mnogo Cinjenica nas ирисије па to da, sa vecom sigurnoscu, pretpostavimo jedan nevelik period и razvitku praslovenskog vokalizma sa artikulacionim i fonemkim razlikama izmedu el i е2 (= ј а ,...., (!ј sa prvim dijelom otvorenijim, - vidi gore), - i и daljoj evoluciji dvaju vokala razliCitih ро роl0zajima (prepozitivnom i postpozitivnom) zatvorenijih i otvorenijih elemenata kontrastivne artikulacione opozicije, е 1 i е2 (zajednicki koeficijent otvorenost Ьоје и osnovnom dijelu izgovora), izgovori idu и pravcu иј ednacavanj а : ја ,...., {}ј>ја ,...., j~ (mozda preko .а ,....,~, kako smo gore vidjeli, эkо pretpostavimo vrstu metateze). Koliko god vodili racuna о mogucnostima starih teritorijalnih razlika и artikulacionoj bazi onoga е koje је, kako Ыl0 i kad Ыlо, nastal0 slivanjem prethodnih (izjednacavanjem) dviju fonema, moramo imati па ити i pozicionu prirodu njegovu: dodir sa susjednim glasovima, koji su mogli, ili nisu, uticati da nijansiraju Ьоје njegovih varijantnih izgovora. Dalje, koliko god Ыlо komplikovano i zamrseno (da kazemo) pitanje praslovenskih prilika и danasnjem razrjesavanju ovoga problema, ba1kanska situacija, i posebno srpskohrvatska, jasnija пат је. Ти се biti nesumnjivo: da najstariju artikulacionu bazu rekonstruisemo и vidu diftonga, i to otvorenije Ьоје. Stvar је и tome da se utvrde stariji i noviji periodi i objasne орсе tendencije и evoluciji. PolazeCi od fakata koji su ovdje momentano izlozeni i tumaceni, kako mislim, potrebno се biti rezimirane zakljucke ponovo uzeti и pretres, podrobnije ukazujuCi па detalje koji sami za sebe mogu biti od sporednije vaznosti аН, uk1juceni и razvijeniji sistem dokazivanja, potkrepljuju dokaznu vrijednost onoga sto је ovdje и sumarnijim potezima vec receno. Na taj nacin сето lakse pripremiti prelaz ka sljedecem poglavlju: па analizu pojava vezanih sa evolucijom e-ta и posebnom zivotu srpskohrvatskog jezika. Ova nasa razlaganja daju пат рипо pravo da naglasimo glavnu od zak1jucпЉ pretpostavki: dvojako porijekl0 e-ta и starijim fazama, mozda и raznim zonama i diferencirano ро izgovoru, Ыl0 је и najkasnijoj praslovenskoj eposi predstavljeno и vidu jedne [опете diftonskog karaktera. 17 Pretpostavimo prvobitnu ra7.liku izmedu е < ё i е < ој = !а ~ је Cdovoljno distinktivna glavnog diftonskog elementa i prema normalnom а i nоrшаlnот е), zajedni(,ki diftonSki elemenat prvoga dijela i dosta slicnosti u izgovoru а i е - sve је to moglo uciniti da se izjednaci izgovor i isCeznu fonoloske razlike; da se izjednaeavanje izvrsж u korist е < е, mogao је uticati i izvjesni paralelizam u otvorenosti Ьоје ја Се) i ii С с

l а -е,

(starija pras10venska epoha, и kojoj kombinacija k!a i sl. > са i sl,; u tom periodu fungiraju diftonske opozicije ia (е,) '" ai (- ai, u stvari);

Ь)

ој

(- oi < ai -

period skraCivanja dug ih diftonga: ai

> oi,

ёi

> ei i

зl.)

> 11.

(= ei) ;

(m1ada pras10venska ероћа, u kojoj se ostvaruje tendencija ka uproscavanju diftonskih kombinacija sa slabijim postpozitivnim e1ementom - т о п о f t о П g i z а с i ј а); па taj nacin зе а п t i р о п) r а ј:и opozicije 11, ,...., е. u vidu ја '" еј (sad u vrijednosti dugog kvantiteta glavnih diftonskih e1emenata);

с)

prebacivanje slabijeg e1ementa u prepozitivan po1ozai - proces stvaranja novih diftonga pozitivnim зlаЫјјт dije10m - opozicije tli (у) ,...., јр, (е.); (prelazni period od

т

за

pre-

1 а d е g ka najm1adem, u kome se ostvaruje i proces II--ge pa1ata1izacije);

d)

lа -- fG artikulaciono bliske foneme) > !а (artiku1aciono i fono1osko izjednacavanje) - ~, ,...., ~I > е jedinstveno (najm1ada ероЬа pras10venske zajednice).

SRPSKOIIRVATSКE ZAМJENE

1. Opci pogled

па

evolucije

Izgovorna baza, kako smo је mogli ovdje gore pretpostaviti (ili kako је ko od nas moze zamisliti, samo ako starom glasu е damo diftonsku vrijednost sa visoko zatvorenim prvim elementom), па sasvim prirodan пасјп mogla је evoluirati и tri pravca:

65 а) u procesu m о п о f t о п g i z а с i ј е i asimilatorne snage prvog od dvaju diftonSkih e1eтenata dobijena је zatvorenija Ьоја, da se, па koncu, formira ikavska zamjena:

1) u zapadnijim stokavskim govorima 2) u jugoistomim cakavskim; Ь) u istom procesu monoftongizacije, a1i u јасој snazi drugog, elementa formirala se је zamjena е> е: ekavska zamjena: па

1)

otvorenije~

sirokom kompleksu istocne stokavske teritorije,

2) u sjevernom dijelu cakavskih govora i па

3)

prostranstvu kajkavske teritorije;

с) sredisnja i jugozapadna stokavska teritorija се se ponasati па izuzetan nacin u poredenju sa svim slovenskim jezicima i dijalektima: dugo е se razviJa u pravcu р u п о g а diftonga~, а kratko е ostaje u staroj srazmjeri kvantitativnog odnosa dvaju elemenata !е, takO da Ы se, па koncu, formirale ijekavsks zamjene: 1) dvoslozna: јје od dugoga е (Је >ije) i '-"

2) ј menata u

е d п о s 1о z п а оЬа slucaja).

је

od kratkoga

е

(razdvajanje dvaju diftonskih

еlе­

Н r о п о 1 о s k i dvije prve zamjene se konstituisu ranije, prvo ikavska onda ekavska (prva i druga polovina 13. vijeka, kako nam to pisani spomenicl mogu pokazati), а kasnije (14. vijek i dalje) ijekavska. Priblizno tacno mozemo pretpostaviti: ра

а) е

-

fazu:

ё, е > ie, ё > е (iduci teritorijalno'i od zapada i jugozapada prema istoku, sjeveru i sjeverozapadu); Ь) е

fazu:

>

ј, ё

> ije,

је, ё

>

е

(13. i 14. v. i dalje). Ovdje treba primijetiti: 1) Postoji teritorijalni kontinuitet u ovako divergentnim evolucijama: па lјniјј istocna i sjeveroistocna stokavska teritorija, kajkavska i sjevernocakavska (dalje, - i slovenacke zamjene), па jednoj, i ikavska stokavska i ikavska cakavska, па drugoj strani. 2) Prvobitna teritorijalna konfiguracija па neposredan nacin razvijanih proremecena је istorijskim prilikama u procesima migracionih strujanja, и raznim pravcima razvijanim.

сеза

3) Као sto сето vidjeti posebno пае, postoje: а) р r е 1 а z п е zone аа netipicnim karakteristikama ove zamjene; Ь) posebne oaze i u sredistima kojega od triju OVakO formiranih narjecja, sa za svoju siru teritoriju netipicnim refleksima starog jata (u zavisnosti od njegova kvantiteta ili sl.), koje, opet, mogu biti dvojako uvjetovane:

66 а)

s

а

s

р о п

t

а п

i

т

posebnostima svoga razvoja i

Ь) uvjetovane migracionim mijesanjem stanovnistva i migracionim interkaIiranjem jednoga govornoga tipa и govorna prostranstva drugoga.

4) U zavisnosti od posebnih tendencija ka zatvorenijoj ili otvorenijoj Ьојј и dobijanju diftonskih konstitucija sa dru~im zatvorenijiD" eJementom: ei ili еј и kajkavskim govorima i sIicno (zatvorenija ili otvorenija e-zlШ јепа и slovenackom jeziku - i sl.).

u zamjenama, razvijaJe su se posebnosti i

5) U svim zaradnijim govorima nalazimo odstupanja pozicione prirode (iz(!ovorna veza и susjedstvu suglasnika i suglasnickih grupa). U ovom smislu posebno mjesto zauzimaju cakavski govori, koji и mijesanju ikavskih i ekavskih glasovnih oblika daju veoma saroliko ispreplitanu sliku. 6) Re(!Ulamo razvijene procese osobito su remetila ukrstanja ikavskih i ijekavskih i ijekavskih i ekavskih zaтjena, tako da је danas veoma tesko razluciti: sta је и kom posebnom razvitku dolazi1o saтo od sebe, а sta је uslovljeno mijesanjem ikavskog i ijekavskog, ijekavskog i ekavskog stanovnistva, sta је, pored svega toga, и koju sredinu unoseno putem pisane rijeci. Ostavljajuei za dijalektoloska razmatranja (pregled dija1ekata) da objasnjavaтo citav splet teritorija1nih osobenosti u pojavaтa, ovdje се пат biti glavni сЩ da ukazujemo па osnovne linije istorijskog razvitka и zaтjenama l-ta, i па odnos dija1ekatskog kompleksa prema knjizevnojezickoj normi. 7) Za evoluciju ijekavskih zamjena l-ta opravdanije пат је da pretpostavimo prelaznu fazu ё > ie s а т о za dugo jat, nego, kako је to ВеНе misIio, za citavu njegovu glasovnu strukturu, i za kratko е. Uzgred budi receno, dugo i kratko ё i inace пат pokazuju raznoIikosti и odnosu svojih starijih diftonskih elemenata: odnos sijeno '" sinokos (Jablanica), па jednoj, i seno '" sjenokos (Novi Seher i dr. - sve и Bosni)18, па drugoj strani (l > ije, 1> i; l> ё, Ј> је, sto moramo uzeti kao autohton razvitak), а to svjedoci о posebnostima и razvitku duge i kratke zaтjene e-ta и pogledu rasporeda i kvantiteta i Ьоја sastavnih elemenata u razvitku jednoslozne i dvoslozne kasnije vrijednosti njegove.

2. Pregled savremenih ijekavskih zamjena 1) Odnos duge i kratke zamjene

S obzirom па prirodu izgovora duge zaтjene glasa е, ijekavske govore mozemo podijeIiti u t r i kategorije: а) dugo е promijenjeno u cistu dvosloznu zamjenu sa d v а k r rijeka, bijelo, sijeno, bijeli, i sl., zamjena vukovskoga tipa, tipicna za govore istocne Hercegovine;

а

tk

а

sloga:

18 Uporedi kod Belica: Dijalekti srpsko-hrvatskog јепIю u Stanojevieevoj Enciklopediji - lirok raspon zona u kojima se razlicito ref1ektuju zamjene dugog i kratkog jata па relacijama opozicija: ije '" ј, ё '" је, јје '" е, i '" е i sl. Izmedu svega ostalog, razumtjiva је ројауа glasa 1 u njegovoj izvornijoj (diftonlkoj) vrijednosti - u periferijskim i govorima koji su od ranije ЬШ izdvojeni od svoje matice (uporedi Р. [ис: Јеаna doskora nepoznata grupa ftokavskih gOfJora: GOfJori s nezaтenjeniт jatoт, GFF NS 1 (1956), str. 147-160).

67 Ь) dugo е и zamjeni dalo dvoslo~nu kombinaciju, a1i sl0g0m: е i1i е bez akcenta: rijeka, bijela, sijёno, Ыјёli i sl.; с) dugo е se reflektuje и ј rjeka, ЬјЫо, sjeno, bjeli i sl.

е

d

п о

s 1о

~ п о ј

за

drugim d

и

gi

т

zamjeni:

ОЬје ove posljednje zamjene karakteristiCne зи za gradske govore srednje i sјеvецiе Возпе i zapadnije и Hercegovini. Va1ja primijetiti da izmedu ovih kategorija postoje meduprelazi, koji se, opet, mogu reflektovati и tri pravca:

1) и dvoslo~na

zavi8nosti od glasovne pozicije тo~e biti negdje jednoslo~na negdje zamjena: da bude redovno, recimo: rjeka, bjelo, lјеро i1i l'еро, a1i brijeg, vrijeme, izb1ijediti i sl. (uglavnom iza suglasnickih grupa);

2) и zavisnosti samo od akcenta, si1aznog i1i uzlaznog, тo~e biti raz1ika u dvosloZnom i1i jednoslo~nom ref1eksu: sijeno, brijeg, 8Щер i sl., аН: rjeka, Ьјеl0, lјеро i l' еро (Re~etarova karakteri8tika dubrovackih zamjena e-ta); З) danas su ceste potpune nedosljednosti: da ljudi neregularno mijesaju izgovore, istu rijec izgovaraju cas dvoslo~no cas jednoslo~no: sijeno i sjeno (i1i cak sijeno) i 81., cas sa dva kratka sloga (sijeno), cas sa i i dugim е (sijeno) i sl. Ko1iko зе moze govoriti о pravim prelaznim zonama izmedu kvantitativne vrijednosti izgovora rijeka i rijeka (kvantitet izmedu norma1ne zamjene i dubrovackoga tipa Re~etarove zamjene), to treba jo~ da se ispita. Izvje8ne nevolje ovdje nastaju sto ропею dija1ektolozi пе operi~u sa dovoljno sluha da ићот uhvate sve nijanse kvantitativnog odnosa dvaju glasovnih elemenata. Za dana~nja па5а proucavanja ove, ~aroliko isprep1itane, materije glasovne postavljaju se t r i osnovna 1ingvisticka zadatka:

а) р о п а

р

1а

s

т а

п и и

v

t r

а п ј е

ј е

t

о

v

р ој а

а п о

v а и i 8t о r iј s k о т r аz v i t k и i s t i lingvistickim i ekstra1ingvistickim faktorima;

Ь) р о s т а t r а п ј е i о сј е п, 1V а пј е р ој аv а k v апt i tativnog тј erenj а па relacijama: jednoslo~na zamjena (= dug slog, dvije more) '"""' dvoslozna zamjena 8а i kratkim i е dugim.(kvantitativna vrijednost tri;u kratkih 81ogova, = tri more) i kvantitativna vrijednost dvaju kratkih slogova (neprelaZenje granica dvomornog kvantiteta); с) t r е t i r а п ј е р о ј а v а и s т i s 1 и i z g r а d i· v а п ј а ј е z i с k е k и 1 t и r е, utvrdivanje i kultivisanje п о r т а t i v п о g 8 t а п ј а u pisanoj i govornoj rijeci (vaZan zadatak и kultivisanju knjaevnog jezika па ijekavskom podrucju).

а)

Kad је receno da se dvoslo~na zamjena sa dva kratka sloga, па jednoj strani, i jednoslo~na i dvoslozna sa dugim е, па drugoj, reflektuju, и osnovi, пе и horizotttalnom 8mislu geograf8ke raspodjele nego u odnosu na g r а d '"""' 8 е 1 о, onda

68 to treba neSto, samo za sebe, da znaCi.19 Ako utvrdimo, kзо sto se to 1ako moie utvrditi: da u srednjobosanskim govorima na razda1;ini pet kilometara od grada seosko stanovnistvo, svih triju konfesija bez razlike, izgovara Ыје10, rijeka а da је u gradu redovno bj61o, rjeka, onda sшо sigumi da tu uzroci ne mogu biti u raz1ici spontane 1ingvisticke diferencijacije u evoluciji stare diftonske vrijednosti naSega 1. Као sto sam, u svojim dija1ektoloSkim studijama, imao prilike da napominjem, ovdje se radi о иисајiша sa strane. Naime, јоз od turskih vremena gradski kontakti sa vladajucim slojevima ljudi inojesiCkoga porijekla гетеиН Iи norma1nu egzistenciju u izgovornim opozicijama јё '" јје: stranci, najprije Turci (vojska i ({oji broj cinovnistva), ра onda predstavnici austrougarske vladajuce klase za doba austrougarske vladavine (uz to veliki Ьгој useljenika raznog naciona1nog роНјеkla), slшесi se prakticno naucenim nasim jezikom, nisu mog1i reprodukovati autohtoni hgovor u dugoj zamjeni e-ta (kao sto to i danas teako mogu ciniti naai ekavci i ikavci kad se исе ijekavskom izgovoru). Domaci gradski ljudi visih slojeva (и tursko vrijeme naSi mus1imanski slojevi) podlijega1i su иисаји stranaca u izgovoru zamJene e-ta, kзо sto se to desava10 i u gubljenju razlika izmedu nasih mekih i ocvrs1ih ~rikata с i с i d i di. 20 U ovome se, u stvari, ogleda pojava opcijega socijalnolingvistickoga karaktera: nisu, иорсе u svijetu, rijetki slucajevi da vladajuci slojevi stranoga porijekla uticu па mijenjanje strukturnih osobina autohtonoga jezika. Pored toga sto nas па to ирисије odnos grad : selo, па ovu cinjenicu, da је ovako оЬја­ snimo, mogu nas upucivati јоз i ove situacije: а) Dubrovacki izgovori jednosloznih zamjena pod uzlaznom intonacijom stvari su karakteristicni za viae druStvene slojeve ("gosparske"), а izgovor obicnih tjudi iz naroda (kao sto је to, uglavnom uzeto, i izgovor dubrovaCkog za1eda ргета Hercegovini) onaj је kakav је karakteristiean za normirano stanje u knjiZevnom ;eziku..

11

Ь) Kako sam јтао prilike da konstatujem ispitujuci najzapadnije govore staroga ijekavskog kompleksa, zamjena e-ta kakvu iшато u istocnoj Hercegovini, u pravom smislu dvoslozna, formirana је јоз u 14. vijeku. То moramo konstatovati jer u tim govorima ne bismo mog1i protumaciti da је igdje proces mogao јсј оо /ednoslozne ka dvosloznoj zamjeni, зkо su, naravno, u pitanju narodni govori. 11 11 Kad su u pitanju raznolikosti dija1ekatske па relaciji grad '" selo i kad se posebno јта umu па§а situacija, onda se dijalektologu, i istoria.ru jezika jednako, namefu posebne sociololke perspektive da ih јmа u vidu: пе samo u гjeёnj&oj gradi, grad lakiie prima i fonetske uticaje strano~a jezika; pri tome се se odraziti i odnosi vladajueeg sloja ako је stran i domaceg koji је Ыо u (:otl:injenom druiitvenom stanju; ukriitanje artikulacionih овоЬinа u sistemima jezika koji se ugrad.ikim sredinama prozimaju uvijek се ostaviti tragove u gradskom domaeem izgovoru. Bosanski gradski izgovor с i di mesto с i d ni§ta nije ро porijeklu nego imitacija izgovora naiiih rijel:i u ustima ;tr;;naca, koji nisu mogli da izgovaraju na§e meke palatale (Nijemci па prvom mjestu). Izvjesne роја\ое u fonetici l:itavog jezika mogu biti оЬја§пјenе па Ьиј artikulacionog ukriitanja dvaju ili "јАе jezil:kih sistema. Uticaji grada па seoski izgovor mogu biti ogranil:eniji ili neogranil:eniji. t tome sliёno. 10 Uporedi kod Pavla Iviea: Dijalektologija srpskohТfJatskog јепм, 1956, za bosanski izI;\ОУОГ с i d mjesto с i di, - da1je Р. lЈЈјс: Dva gl(Jf)7I(J ртаЈЈса raZ'lJoja koпsonantizma и sтpskohТfJat­ ,komjeziku, GFF NS II 1957; zatim kod тenе u raspravi: Re/leksi medujeziCkih i medиdijalekat­ ,kih dodira и bosanskohercegOfJackim glasOfJnim ртоmеnamа, Radovi ХХ, 7 (1963). О raznolikim l8mjenama dugoga i u smislu njihove slogovne vrijednosti, rasporedenim ро govomim zonama. f.1 dijalektoloiikoj literaturi naiioj, pol:evAi od Reletara, napisano је dosta, - za hercegova&i teren. i'unedu ostalog, uporedi i А. Ресо: Mjesto centralnohercegovaCkog ,ovота medu ostalim hercegovalЉim govorima. JF ХХУ (1961-1962).• 1. Uporedi Ј. Vukovic: KrelevskolepeniCki govor (Lepenica, posebna izdanja Naul:nog .'[uЬtV8. knjiga IП 1963) i druge novije dijalektoloiike studije.

аО!

69 Prema svemu ovome: i posebnosti и dubrovackom izgovoru i posebnostJ u bosanskohercegovackim gradskim sredinaтa пе mogu Ыи protumacene па drugl пасiп nego kako su ovdje gore i и novijim diјalеktоlозkim radovima оЬјаэпјепе Istorijsko-sосiоlоSki razvitak, kad ga imaтo и vidu, sasvim prirodno пат па to moze иШаи. с) Јоз mozemo uzeti u obzir pogranicne тооииисаје и procesima mijeSanja ikavskog i ijekavskog stanоvпiзtvа (zapadna Bosna i dr.) i ekavskog i ijekavskog (izvjesna podrucja и zapadnijim i sjeverozapadnijim govorima Srbije). Ovdjo treba izvrзiti provjeravanje Beliceve pretpostavke: da su Srbi, seleci se и zapadnije i sjeverozapadnije krajeve, od 15. stoljeca, ponijeli јоз пеzаvrзen proces ijekavskiЬ zaтjena.

Опо Зtо imaтo i dosad podataka ириеије nas па suprotno miзlјепје, а budut8 diјalektоlозkа ispitivanja uskoro се пат moci и tom smislu baciti риniји svjetlost.

Ь)

U svojoj diјalеktоlозkој studiji GPDr (JF XVH, 1939. god.) ukazao saт па nesigumosti и odrewvanju kvantitativne vrijednosti и drugom slogu duge zaтjene јаtз, i kad su и pitanju istocnohercegovacki govori, i svi govori tipicni za izgovOf па osnovu koga је Vuk mogao utvrditi normu ijekavskog pisanja. VOkalBD zaтjeni dugog е nije оЫспо kratko в, и rijecima drugog еtimоlозkоg porijekla: dijet:e i selo, stvamo imaju в и kratkim slogovima (razlika izmedu istocnohercegovackog dijete i sarajevskog gradskog izgovora dijete, recimo, lako је uocljiva kao opozicije kratkog i dugog sloga). Otkuda је to i kako tu pojavu treba objasniti? Zamjena dugog е је ovdje posebna glasovna (vokalsko-sonantska) konstelacija и kojoj је kvantitativni odnos dvaju slogova р о z i с i о п о uvjetovan: в od e-ta зе ovdje u kvantitativnom smislu ропаза isto takO kao i svako drugo в iza vokala, ili iza ј ako је pred njim vokal: nije sasvim kratko kao kakvo drugo ё, и drugoj (medu~ suglasnickoj) poziciji, аН nije ni toliko dugo da ga i pribliZno mozemo izjednaёiti за kakvim dugim в, и rijeeima drugog еtimоlозkоg porijekla. То najbolje i оЫёпјт sluhom mozemo osjetiti ako uporedimo izgovore: dvo(j)enice, coeka, dvo(j)etroje i Нјеро, ЫјЫо, па јеdnој, i ekavske izgovore belo, lеро, kako сето јћ пајоЫёпјје izgovoriti, па drugoj strani. Razlike kvantitativne niko stvamo пе moze utvrditi и izgovoru coeka i Ыјelо: akcentovano в и drugom slogu оЫји rijeci istoga је kvan~ iteta, аН ј е razHka, и izvj езпот stepenu, kad зе izgovori coeka i vreteno (~ е), а sasvim primjetna razlika се biti ako зе izgovori bela coeka (ё е). Uzmimo јо! ргјтјег и kome зи dvije rijeci и sasvim bliskom sazvucju: kojesta i klijesta, ра се пат ovaj odnos kvantiteta biti јоз jasniji. Nijednu od ovih dviju rijeci пе mozemo normalno izgovoriti а da пат зе kvantitet srednjih slogova sasvim пе podudara. kao зtо tu nepodudarnost mozemo utvrditi kad uporedimo to и ovim prethodno uporedenim primjerima. Isto tako lako зе moze utvrditi razlika izmedu OVakO ро­ ziciono ргоdшепоg в i dugog в ako и ijekavskim govorima imaтo slucaj da зе jedna ista rijee izgovara за zaтjenom e-ta i за obicnim dugim В. Takav slueaj зат ја imao da uporedujem и svom rodenom govoru, gdje postoje izgovori zanovijetati i zanovetati (kao da Ы оуај drugi Ыо ekavski izgovor). Nikad ni и emocionalnom izgovoru nisaт mogao еии produZavanje glasa в и prvom od ovih dvaju izgovora do te mjere da Ы зе mogao izjednaciti за normalnim izgovorom drugoga primjera. rO.J

rO.J

70 Kad зе оslшkuјu i interpretiraju ovi odnosi u slogovnim kvantitetima, ako pri tome ореriзе nedovoljno uvjezbanim diјalеktоlозkim uhom, опо зtо moZe unijeti zabunu (зtо је kod naSih dijalektologa i unosilo) jeste pojava: da ovako produzeno е (svejedno da li је od e-ta ili nije) u ekspresivnijem izrazu dobija duzinu obicnoga vokala. То зе сезсе moze zapaziti u rijecima koje su зате ро зеЫ ekspresivne, а onda i kod obicnih rijeei koje u reeenici пosе akcenat sintaksicki, i .kad зе dijalog razvija u kakvoj emotivnoj situaciji. Ne da mu ni zuba obijeliti (= progovoriti). - Bezobrazna coeka, pobogu brate. - Sve mi zvijezde роlесеЗе i~pred ociju. - Bjezi bogati! (u govorima gdje је akcenat ovoga imperativa bje!i а пе bjezi). Slusajuci ovakve izgovore, а пе uocavajuci razliku izmedu п е ut r а 1 п о g i е k s р r е s i v п о g izgovora, dijalektolozi pogresno uopcavaju svoje zakljucke. Ovdje зе radi о опоте зtо је svojstveno svim jezicima: da u ето­ tivnom izrazu dulje kratke slogove (i da im cak mogu mijenjati intonaciju - tran formacija оЫспе slogovne intonacije), i to је u stvari f а k u 1 t а t i v п а intonaciona pojava. Оslшпеmо li kod паз izgovore: bOze sacuvaj i b6ze sacuvaj (vrl0 cesto), Ысе пат to shvatljivo sasvim. Uporedimo sad: b6ze sacuvaj i bjezi bogati, па jednoj, i bOze sacuvaj i bjezi bogati, па drugoj strani, stvar се u tom biti mnogo jasnija. - Saтo, ovdje treba primijetiti јоз i ovo: ovakvim kvantitativnim transformacijaтa su mnogo skloniji ovi slogovi за poziciono produzen6m kratkocom: coeka, lijера > (fakultativno) coeka, Щера - i зl. Ovdje treba napomenuti dvije, kako ја mislim, vrlo interesantne cinjenice: а) intonaciona analiza ovih pojava, i sva zapaZanja koja зе tom prilikom mogu 11ciniti, veoma mnogo mogu korisno posluZiti za razvijanje sluha u odredivanju intonacionih valera u njihovim suptilnijim varijacijaтa; Ь) iz toga proizilazi vrl0 korisno osposobljavanje istraZivaca za stilisticka p'roucavanja govorne i pisane rijeei. зе

с) Sitшсiја bosanskohercegovatka koja se odraiava па razlikama gradskih i obitnih narodnih govora (izgovorni poremeeaji u gradskim i spontane evolucije u seoskim govorima), kad је rije~ о zamjenama e-ta koliko i kad ае govori о fonetskim opozicijama с, di ,..., с, d, predstavlja jedan od ozbiljnih problema па.е plsmenosti i иорее па§е knjiievnojeziёke kulture. Zato §to u па§ој jeziёkoj kulturi nisu izgradene navike: da se njeguje pravilan izgovor, stoga 8to smo nedovoljno osjetljivi prema mnogobrojnim dija1ekatskim озоЫnama koje se ispoljavaju u jeziku Akolovanih ljpdi, kod nas se u svoj svojoj o§trini postavlja i ovo pitanje. Опо је u prvome redu - р i t а п ј е п а s е п а s t а v п е р r а k s е. Od primarne vainosti u njoj treba da bude k u 1 t u r а g о v о r п е r i ј е ё ј. А kultura govorne rij~i, moiemo reci, znati: а) kultivisanje pravilnoga izgovora; Ь) kultivisanje, i u govoru koliko u pisanju, normativnih izraiaja u sistemu g r а m а t i ё k е s t r u k t u r е knjiievnoga jezika; с) kultivisanje i z r а i а ј п о g s а d r i а ј а, sto, drugim rijetima reteno, znati: suzbijanje praznoslovnog verba1izma u govornom i pismenom izraiavanju. Sva tri ova svojstva, karakteristiёna za izgradenu knjiievnojeziCku kulturu (za jeziёki standard), u na§oj §kolskoj nastavi su preteino zanemarena. То је, u stvari, t r а d i с i о п а 1 п а Ь о 1 е s t na§e §kolske nastave, §to se grubo odraiava i u пазој ореој pismenosti u masovnim relacijama kad је posmatramo. Мlaдe generacije паiiih struёnjaka јтасе pred зоЬоm krupne zadatke da kod omladine razvijaju bolji smisao za jeziёku kulturu, da formiraju, kako Ы se to moglo reci, prik1adno Iiпgvistiёkо ponalanje.·· 22 Ovom prilikom treba napcmenuti i to: da Ы od velikoga kulturnoga znaёaja bilo kad Ы velika osjetljivost u tuvanju јје kavskog knjizevnog narjetja u nasoj Republici bila praeena i odgovarajucom brigom za kulti v isanje pravilnog ijekavskog izgovora, ёеmu је u па.ој рraktiёпој literaturi od oslobodenja do d anas posveceno dosta painje.

71 2) Odstupanja od

U posebnim pozicijama glasa

па

оЬјCnјћ

zamjena

(ј

i

е

od e-ta)

ijekavskom terenu imamo drukciju evoluciju

е:

а)

da

зе и

Ь) а и

А)

drugim

тј е

i

jednim pozicijama javlja i

s

е

t о

«

«

е),

е).

"ј а t - а"

Dапазпје i mjesto е, и knjiZevnom jeziku, за izvjesnim podudarnostima i1i nepodudarnostima за ovom ili опот govomom zonom и ijekavskim govorima, dvojako је uzrokovano: 1) g 1 а s о v п о т р о z i с i ј о т (regularno fonetska evolucija), i1i

<

2) m о r f о 1 о з k о т s i t и а с i ј о т (analogijske zamjene). Prvi зlисај, npr., imamo и izgovoru vidio < video, а drugi и obliku ovih oveh - i зl.

<

1.

Glasovne PozlclJe и kojima је fonetskim putem dobijena zamjena е > i mozemo odrediti и dodiru за sljedecom glasovnom vrijednoseи: е + ј> јј, е о > i о, е lj (1 ') > i + lј (1'), аН и ovom posljednjem зlисаји nedoslje~

+

+

а)

i

+

+

<

е и r а d п о т р r i d ј е v и (т. rod) od glagolskih osnova па -е: vidio prema vidjela, vidjeti, volio prema voljela, voljeti, - htio prema htjeti, izmi1io - izmiljela, izmiljeti, - izblijedio - prema izblijedjeti, ро­ crnio - prema pocrnjeti itd. Medutim, putem uzajamnih uticaja е и infinitivnoj osnovi i е > i и radnom pridjevu, ovakvi, па fonetski nacin dobijeni, odnosi umnogome зи зе poremeti1i. Na taj nacin, prije svega da kaZemo, i za normativno stanje и knjiZevnom jeziku iшато izuzetke od ovakvih glasovnih oblika и radnom pridjevu: sjeo, pored zastarjelog (i ogranicenog, uglavnom, izuzetan crnogorski пасш рјзапја) sio (zaostalo od Vukova nacina и pisanju ijekavskih ob1ika), пео, pored то (ovdje prema e-tu iza r); за ovim odnosom donek1e ide paralelno i dvojstvo Ьјјеl (bez oCuvane promjene 1 и о) i Ыо (ovaj drugi oblik јоз и pravopisnim pravilima, prema Vuku, аН sasvim iscezao iz upotrebe). U govorima зе raz1icito ukгзtaји glasovni i analogijski izgovori:

а) pod uticajem infinitiva i drugih oblika, imamo i izgovore: vidjeo (i video), оЫје1јео i зl., и ponekim bosanskim govorima, а narocito је rasprostraпјепо (gotovo svuda и Возni) htjeo;

voljeo,

Ь) па drugoj strani, radni pridjev и mшkоm rodu, а uz to јоз viSe glagoli infinitivnom osnovom па -ј- (parale1izam и prezentu: mоlјm, vidim, - рreшa razlici тоlју, vidjeti) uticali зи da зе и infinitivnu osnovu иорсе prenese i mјeзtо e-ta: viditi, voliti, obije1iti, zarumeniti зе i зl.

за

Kod izvjesnih od ovih glagola јоз b1izi uticaj su ima1i odnosi -јеј ,...., eti u zavisnosti od znacenja pre1aznosti ili neprelaznosti glagolske radnje: оЫје1јеј = uCiniti bijelim ,...., obijeljeti = postati Ыје1, bi;eljeti зе = biti Ыјеl. Ova izgovorna

72 razlika је u govorima koji su pod1egli tendenciji prenosenja infinitivnog zavrsetka -ici u kategoriju e':'glagolskih osnova prestala da bude diferencijalni znak za znal:enja prclaznosti i neprelaznosti. Tendencija ovakvog transformisanja -јесј u јсј teritoпјalпо је mnogo vise rasprostrta nego sto su granice ijekavskih govora: u zapadnijim ekavskim govorima u Srbiji i Vojvodini p08toje ra&irene zone glagoIskih oblika: viditi, ob(ij)elici (neprelazno), ростјсј - i зl. Ovdje treba primijetiti da glagol ћсјес; stoji u ovom smi81u izdvojen за dosljedno o

>

>

uzastopna sloga jedno је, putem razjednacavanja, moglo evoluirati u suprotnom. zatvorenijem, pravcu. Tih disimilatomih pojava, inal:e, imamo vise, Ьаз и zamjeпата kratkoga jat: па s!il:an nal:in, drugi (а пе prvi) slog se zamjenjuje sa i и izgovoru glagola sjediti (i u knjiZevnom jeziku pored sjedjeti, а u govorima је rasprostranjeno i опато gdje пе preovladuju pomenute transformacije -гсј u јсј). Zatim, па toj disimilatornoj i disimilatomo-asimilatornoj osnovi mozemo ;:>rotumal:iti vrl0 rasprostrte bosanske izgovore (и Sarajevu redovna pojava) nede1ja, kudelja. Izgovod nisu, kao sto Ы to па prvi pogled izgledalo, kakav ekavski import sa strane, nego prosto rezultat procesa: nedjel'a > nedelja (disimilatoma redukcija zatvorenog diftonskog elementa, - Ш, па koncu da kaZemo, takva disimilacija је mogla паз-

73 tati i poslije pune zamjene kratkoga е - saje: nedjelja > nedelja. Obicni bosanski izgovori suprotnoga glasovnog oblika nedilja, kиdЩа mogu biti i ikavska pozajmica оЫikз, аН i ne moraju biti tim putem dobijeni: а) ili је dosljednija zamjena kratkog е sa i ispred [', ~to Ы mogl0 biti pro~i­ reno i па izgovore diljati (= djeljati), kako se ovaj glagol сије mjestimicno i u Ьо­ sanskim ijekavskim govorima; Ь) ili је u ukrstanju izgovora nedjelja i nedelja kontaminacijom mogl0 biti dobijeno nedilja.

2.

u kategorijama morfoloskog ujednacavanja i i zamjene e-ta posebno mjesto zauzima, kao ореа pojava u n~em jeziku, ujednacavanje stare t v r d е (па -Љъ i sl.) i m е k е (па -Љъ i sl.) promjene u pluralu zamjenickih i zamjenicko-pridjevskih oblika, zatim u svodenju ili nesvodenju odricne forme prema glagolu jesam па oblike nijesam i nisam. а)

U svim

na~im

stokavskim govorima stara razlika zamjenicke promjene (posljedica vokalske a!iimiIacije prema prethodnom palatalnom vokalu) uklonjena је ujednacavanjem (ореа pojava izjednacavanja tvrde i meke deklinacije u promjeni). АН је па raznim terenima ujednacavanje i~lo па razlicite nacine: OfJehlJ, ovemlJ i naSihlJ -

naSјmъ

1) u korist meke promjene: oveh govori - sjeverozapadnije);

r-.I

naSih

>

ovih,

naSЉ

(bosanski ijekavski

2) и korist tvrde promjene: oveh naJih > ovijeh, naJijeh (hercegovacki i;ekavski govori pretezno, medu kojima је obican slucaj i da se naporedo upotrebIjavaju i jedni i drugi glasovni oblici). r-.I

U istocnijim ekavskim govorima ujednacavanje је obicno isl0 u korist tvrde promjene: oveh, ovem (= ovih, ovim), dok se и izvjesnim cakavskim govorima jos cuva razlika (vidi u pregledu dijalekata). Vиk је u svom jeziku imao i oblike ,а i i oblike sa zamjenom e-ta (ovdje se radi о dugoj zamjeni). 1 dugo је taj paralelizam vladao u nasem knjiZevnom jeziku ijekavskog narjecja, dok u novije vrijeme nisu preovladali i potpuno se ustalili oblici sa ј: tih ljudi, tim ljudima, ovih sela, ovim selima, onih brda, naSih vremena, dobrih livada i sl. Na taj nacin su se u knjiZevnom jeziku oblici ovih zamjenica ujednacili u оЬа narјесја ijekavskom i ekavskom (и ekavskoj sumadijskoj oblasti је ujednacavanje iЗl0 iskljucivo u korist -ih, јm itd.). 2) U dvojakom razvitku oblika nijesam (od nesmb i jos daljega *ne esmь indoevropskoga) i nisam (kada nije ikavska zamjena) imamo posebno vrsen proces: oblici nesmb, nesi i ne (Ш neje - bez krajnjeg nastavka, kako se је оп odrzao u pozitivnom obliku jest) fonetskim putem su mogli dati: nijesam, nijesi, nije. Prema treeem Нси, gdje se ovo zavrsno -је mogl0 osjeeati kao sastavni dio zamjene e-ta (и saglasnosti sa odnosom jesam sam, puni oblik i enklitika, jest је), lзkо је moglo doCi do harmonicnijeg odnosa: nisam - nisi - nјје ""' jesam - jesi - је. То uskladivanje oblika zahvati10 је sjeverozapadnije zone i ijekavskih i ekavskih govora (uporedi tamo nJ·sam i nesam), dok је rezultat regulamog fonetskog procesa r-.I

r-.I

74 ostao da ga saeuvajo jogoistocniji govori (istocna Hercegovina, Crna Gora i Sandzak), - odatle је ovaj izgovor potem migracija рrепозеп i о zapadnije zone, tako da se оп ponegdje miјеза sa aotohtonim nisam i о ikavskim govorima (а s tim paralelno ido i ovdje pominjani oblici zaтjenica i pridjeva па -јјећ, -јјеm). Za razliko od oblika zaтjenicko-pridjevskih па -јјећ i sl., oblici nisam i nijesam zadrzani so јоз i do danas kao dobletni о knjizevnom jeziko, аН је praksa opotrebo ovih oblika teritorijalno razgranicila: tako da se nijesam i sl. opotrebljava gotovo isk1jocivo u Crnoj Gori (ukoliko i tamo ne vlada naporednost).23 3) U govorima ijekavskim saтo zapadnijim, аН ne о knjizevnom jeziku, oblika sa i mjesto e-ta imaтo u pojedinim rijecima, kao зtо su i u ijekavskim zapadnijim govorima rasprostranjeni izgovori bizati (тј. bjezati), zvizdan (sunce kad оресе, prema izrazima kao ореЫа zvijezda bozija) - i sl. Ikavskog porijek1a mogu biti i рrilозki glasovni oblici ovdi (i odi), doli, gori i јоз koji medo mjesnim рrilозkim rijecima, аН tu moze biti i dijalekatskih ujednacavanja starog imenickog 10kativa tvrde i meke promjene: normalni stari 10kativ od imenice соуа Ыо је gore, od cega је nastao prilog сorе (о govorima i сотје). Napraтa tvrdoj promjeni соуе stajao је oblik meke promjene zemlji. Prema tome, oblik сorе (gorje) moze poticati od starijega stanja imenicke promjene, а сorј (ogranicenije па terenu) od kasnijega stanja u procesu ujednacavanja mekih i tvrdih oblika. (Oblik dol; lokativ prema dоlъ mogao је iCi istim putem - ovdje i u procesu ujednacavanja starih -о i -и - osnova.)

4) Stare, praslovenske oznake infinitivne osnove па -е za znacenja neotralnog glagolskog roda (о сето је i ovdje malo prije bilo rijeci) odavno so prestale о ranijoj pravilnosti da funkсiопiзо: i u staroslovenskim spomenicima nalazimo, npr., mQdriti mjesto (Ш pored) izvornog mQdreti. АН је interesantno da su istocniji ekavski govori sacuvali mnogo vise starijega stanja. Тато песе biti пеоЫспо da se kaZe dozlogrdeti, dogrdeti, oglopaveti (citava kategorija glagola adjektivnoga ро­ rijek1a od pridjeva па -av: blesav, tupav i sl.). U normiranju ovih oblickih kategorija treba osvojiti princip: uobicajenost opotrebe kod pisaca (u svim vrstaтa stilova - od obicnih novinskih, naucnih do literarnih van dijaloga, raeunajuci, razumije se, s probranijim tekstovima). Bez obzira па teritorijalne zone otkuda pisci potieu, danas mnostvo ovih glagola, koje su pisci pravopisa i rjeCnika razlicito, bez kakvog otvrdenog sistema, ЫН normirali, preteZno se рiзо sa i mjesto zaтjene e-ta. Za bosanskohercegovacku teritoriju to је osobito karakteristicno. Stoga је u Novom pravopiso (пајviзе о saglasnosti i sa tumacenjima i rjecnickim popisom u тојој knjizi Pravopisna pravila za pisanje ijekavskih glasovnih oblika) uneseno neSto viзе sistema о odredivanje norme u odnosima i је kod ovih glagolskih kategorija. Na osnovu utvrdene prakse, ispitane па leksickom materijalo prikupljепот za nove rjecnike, taтo је, izmedu ostalog, utvrden i odnos oglopaviti og10pavjelost (imenica od istog glagola reflektoje zaтjeno e-ta, а glagol је пе cova).2& Ako је praksa, kao sto је о ovome Ыо slocaj, ozakonila јеdnо stanje о medoodnosima f"OOJ

f"OOJ

13 О kategorijama odstupanja od obicr1ih zaтjena ~-ta, u smislu pravopisnih uputstava op!iirno saт govorio u knjizi: Pravopisna pтavila za риаnје ijekavskihglasovnih оЫјIш, Sarajevo 1953• • 4 Pravilo da se tip glagola izvedenih prema pridjevima sa sufiksom -av (glupav i sl.) рјАс ва i mjesto zamjene ~-ta utvrdeno је па osnovu preteino preovladale prakse u savremenom pisanom jeziku (prema preteznom izgovoru сеппalnе Itokavske, i ijekavske i ekavske, dija1ekaske zonej kosovskoresavska oblast, nasuprot tome роkзzuје пhШЫје stanje); materijal za ovu odluku u Pravopisnoj komisiji dala пат је rjecni&a grada u Srpskoj akademiji паш i umetnosti, sakupljena iz tekstova pisaca iz raznih nalih krajeva.

75

leksickih kategorija, onda Ы Ыо vje:tacki posao dovoditi ove odnose do ;edne geometrijski pravljene harmonije. Ovdje osobito treba obratiti painju па razlike izmedu Novog pravopisa i ranijih u Belicevim i Boranicevim izdanjima. U svakom slucaju (treba to i ovdje napomenuti), kad је rijec о ovako komplikovanim pojavama u istorijskom razvitku jezika i о izukrstanosti njihovoj u dijalektima, za strucnjaka је vaino: а) da promjene umije tumaciti u njihovim procesima, da о pojavama rasuduje sa stanovista opcelingvisticke teorije, - kad је rijee о odnosu norma i ~ivi narodni jezik, - posebno i sa stanovista k п ј i z е v п о ј е z i с k е teorije;

Ь) da se u posebnim slucajevima oslanja па normativne knjige, kao sto su pravopisni rjecnici i sl., i da tu svoju naviku prenosi i па svoje ucenike, ako је strucnjak zaposlen u nastavi.

В) е

mjesto "jat-a"

и

ijekavskom

nатјесјu

Uglavnom receno, tri su kategorije primjera u kojima је staro е u ijekavskom narjecju supstituisano glasom е: а) regularno fonetskim putem dobijeno (kao u odnosu Ьтјјее""" Ьтесovј) Ь) analogijski (kao u primjeru prelaz duga zamjena ,...., prelaziti), с) u pojedinim rijecima, gdje је, kojim putem, sa strane infiltriran ekavski oblik zamjene i ustalio se kao takav па ijekavskom terenu: sa dugomzamjenom. Od ovakvih slucajeva treba razlikovati primjere u kojima је, kojim putem, nakalemljeno е (ili kasnija njegova zamjena) а izvorno mu tu nije mjesto (akoje izvorno Ыlо е, ili koji vokal od koga danasnje е potice: svjestenik - uporedi svecenik i зl.). а)

kratko > rje; kons. + re kratko > kons. + те. pravilo koje vrijedi za jedan dio ijekavskih govora, i kao norma knjizevnog jezika: те

ОЫспо је

а

sto је uopceno

1) da mjesto kratkoga е iza s а m о g а r kao suglasnika imamo obicnu ijekavsku zamjenu - је: gorjeti, starjeti, rjecica (prema rijeka), 'Ј'евепје (prema rijesiti) - i зl.; 2) da iza dvaju suglasnika od kojih је drugi r dobijamo е, kao sto ga imamo ekavskom: vremena (gen. sg.), vremena (пот. рl.), tako i ostali padezi, prema vrijeme, - bregovi i зl. (prema brijeg), strelica (prema strijela, brestovina (prema brijest), greSka i pogreska (prema grijeIiti, pogrijesiti) i tome зliспо; vreca, sreca, sretan 11 srecan - itd., rijeci prema kojima петато srodnih sa Јје. Od takvih rijeci u kojima ispred zamjene e-ta stoje dva suglasnika najnovija pravopisna pravila izdvojila зи prefiksalne slo~enice за raz + skracena zamjena ј ata prema glagolu rijesiti: razrjesavati, razrjesenje - i зl. и

76

Kod imenica Ьо 'VТeCa, ЈТеса пе javljaju se srodne rijeci sa starim dugim -I-tom, ра njihovo "ijekavsko" porijekl danas пе mofemo raspoznati onako kako је to оЫl:an slucaj sa drugim primjerima (u crnogorskim govorima prema glagolu sresti, od cega i ЈТеса, imamo iterativnu izvedenicu srijetati, а u zapadnobosanskim prema imenici 'VТeca genitiv plurala glasi i vriјёеа); za glagol Tezati i srodne rijea пешашо nikakvih znakova da је osnova rijeci glasila teZ-, osim ako rijeci uporedimo sa ikavskim izgovorima Tizati - i sl.

* Odgovor па pitanje: kako је do~10 do toga da se zamjena kratkoga е iza т nekad svodi па е, а nekad da dobijamo normalnu zamjenu је, - niје lako dati. ОЫспо se polazi od toga: da је ј kasnije i~cezl0 (grn:ieti > goтeti - ВеНе), а da su izgovori sa је zadrzani u ponekim ob1icima (lak~e ih је Ыl0 odrzati iza samog т nego iza kakve konsonantske kombinacije sa njim - gOTjeti: vremena i sl.). Na taj nacin se moze protumaciti i sva nejednakost u govornim zonama. Medutim, ја mis1im da se svemu tome moze dati tuшасenје sasvim suprotnoga karaktera: . а) U svim ijekavskim govorima је те evoluiralo u pravcu upro~eenoga тв (rle > тё > те: dvije struje sonantskoga karaktera, јеdnа ,,1ikvidna", jaka i treperava т - i druga шеЬ, palatalna, traZile su upro~Ceniji, olak~avajuei izgovor, ШО da је prva, dominantnija, potirala drugu, iza sebe, labilniju (proces koji је lako sebi predociti). Ь) Paralelizam izgovora bije1iti '" bjelkast Tijeka '" Tecica (poremeeen iskliznueem posljednje od ovih komponenata) mogao је biti analogijski uspostavljen da se dobije Ьоlја ћarшоniја (bije1iti '" bjelkast - Tijeka '" тjecica). Raz1icito u zonama, ovaj analogijski proces nejedllako је zahvatao kategorije rijeci: negdje se zaustavljao da obuhvati samo primjere sa samim т (Tjeeica, goтjeti i sl.), а ngdje је i~ao dalje prenoseei se i па dobijanje sloZenijih suglasnickih kombinacija (pog,,'clka, stтje1ica i sl.). U korist ovoga tuшасenја ја Ыћ naveo dva osnovna argumenta: а) U zonama jugozapadnijih ijekavskih govora nalaze se podrucja u kojima osim rijeei staтje~ina (sta,,'e~ovati i sl.) i osim odnosa kOTijen '" kOTjena пеша ijekavske kombinacije sa -тje(goreti, Tecica, uzrecica, pogтe~b, itd., itd., vidi шој clanak: Оотјесј - сатесј ... - Na~ jezik 11, 1934); napomenimo jo~ da u Ljubi~inu jeziku i rijeci staтje~ina (i srodne) imamo u izgovoru sa те : staTeSina. Za па~ problem је vaZno i to ~to u ovim krajevima -тје mjesto те mozemo euti jo~ u ratarskom rjeeniku kad se u brazdi vikne volovima сотје! То znaci: u emotivnom izrazu uspostavljena је granica sloga izmedu sonanata: сат-је, i samo granica sloga је u tom slul:aju mogla sal:uvati prvi, zatvoreniji elemenat staroga diftonga. Prirodno је Ьilо: da se u ovakvim govorima u paradigmi kaтijen - koтjena (nakalemljeno е, vidi dolje) izuzetno uspostavi ovaj odnos zamjena -e-ta, mjesto да paradigma u singularu disharmonira u obliku kOTijen - kOTena, - а onda је meduuticaj oblika citav kompleks izgovara ponegdje u govorima sveo па odnose kотјёп - koтjena (iscezla opozicija dugoga i kratkoga -е), pri cemu se slogovna granica ispoljava izmedu sonanata: koт-jen - kor-jena. Опо ~to se, kako ја mislim, nije mogl0 ostvariti u regu1amoj fonetskoj evoluciji sloga rie, bez prirodne evolucije za razdvajanje dvaju elemenata (r + ie) slogovnom graniсот, mogl0 se је, prirodnijim putem, ostvariti

77 tek naknadno, kad зто dobili рип izgovor glasa ј и kombinaciji ijekavskog је. Ovdje treba uzeti и obzir i to: da зе и daljim moguenostima и prosirivanju analogijskog uspostavljanja sonanta iza т и рriшјегiша kao роgтjезka, st1jelica i 81. nagо­ milavanje 8uglasnika, па jednoj, i nagomi1avanje zvuCne 80nantske artiku1acije, па drugoj 8trani, п е m о ~ е z а m i 8 1 i t i d r и k с i ј е nego da је granica sloga, formirana izmedu 80nanata: роgт-језka, 8lТ-jeHca, pri сети је т тоrзlо biti poluvokalizovano: роgт.јеЗkа i 81. Samo 8а tako poluvokalizovanim т mogao је egzi8tirati i izgovor gтjезkа: gт.јеЗka, и krзјпјој liniji dvoslo~na vrijedn08t 8а рrviш. nepotpunim (poluvokalskim, defektnim, tako da Ыето) 810gom. Тзkvе nepotpune slogovne vrijedn08ti и 8tvari iшато i и danазпјim пазim izgovorima 8tranih rijeei kзо bicikl. (bi-ci-kl.), nikl (ni-kl.) i 81. Na koncu, о redukovanim 810govima i о njihovu znaeaju za radanje novih pojava и strukturi jezika тога se ozbiljnije voditi racuna. 1 stara redukcija poluglasa prolazila је kroz faze oblika dьпь , dЬпе i sl., koji јоз nisи ЬШ jednoslozni, nego и 8tvari оыпјепо dvoslozni, а vidjeli smo kakve зи 8ve posljedice iz toga proisticale. Kad је (vidje1i smo kako је to mogl0 biti) stvorena pozicija da bez tезkоСа egzistiraju glasovne kоmЫпасiје -тје (и obliku -r-je-) и sredini rijeci, onda nije 8asVim tезkо zamis1iti i njihovo ргепозепје па росеtзk rijeei sa samim r pocetnim: rjecica, rjetkost - i sl.: pocetak rijeci trpi i опе kombinacije koje se и sredini razdvajaju slogovnom pauzom: tkati, - uporedipot-ka i sl. А ovdje је, opet da kaZemo, Ьarшоniја jezicka iziskivala potrebu novih, сзk i neobicnijih, glasovnih oblika, kao sto је, ovdje smo vidje1i, st1jelica i 81. Ь) Nije od тanје vaZnosti argumenat i и tome: зtо su mnoge rijeci koje 8и ostale izolovane bez srodnih rijeci sa dugom zamjenom e-ta (rezati i 81.) povuk1e za sobom i опи ро koju која Ы bila изатlјепа за dugim slogom od jata (rez) da i опе пе pokaZu kakav odbljesak od staroga е (ponegdje и govorima се se јоз cuti i rijez).25 Ь)

dugo mjesto те dugo Qva analogijska pojava se ogranicava па poziciju iza pr и prefiksu рте и glasovnim oblicima imenica tipa prelaz, ртеlот i sl. i kod g1agola izuzetno и obliku preei. Pod uticajem glagola: prelaziti, prelomiti - prelamati, pregoniti - preganjati, prevoziti, prepisati - prepisivati (staro skracivanje dugog е и trecem slogu od krзја i dalje) i sl. od glasovnih oblika: prijelaz, ртјјеl0т, prijegon, prijevoz, prijepis i sl. nastalisu(svakako, и novije vrijeme) oblici: prelaz, preei, ртеlот, pregon, prepis i sl. Qva analogijska pojava газiгепа је и Hercegovini (osobito) i и Bosni (s tim зtо se и шim zonama сије i izgovor ртјјеСј, prijelaz i sl.). Vuk је imao и svom izgovoru, i tako knjizevnom jeziku ostavio и nasljede, ijekavske oblike: prijelaz, prijeei i sl. Qd njegova vremena ра sve doskora ovaj nacin ijekavskog pisanja ostao је и gramatikama i pravopisima ozakonjen, tako da је i ВеНе и svoj Pravopis od 1954. god. (kad је и pravopisnom гјееnikи dao naporedo i ekavske i ijekavske izgovore) unio samo ove forme za ijekavski sistem pisanja. Medutim, bosanskohercegovacka praksa, јоз i od ranijih vremena (uzimamo и obzir i franjevacki паСјп pisanja), isla је drugim putem: опа је, и stvari, ozakonila oblike sa dugim е. Hrvati зи se и ovom strogo drzali Mareticeve tradicije (и ыајпјој liniji Vukove), rukovo26 О rasprostranjenosti izgovora re (kratko) < r! uporedi тој pomenuti 1!1anak: аотјееј те

ili goreti

и

ijela'lJskom

nатеЕјu,

Nal iezik 11, 1934. godine.

78 deei зе mozda i time sto и hrvatskim ijekavskim krajevima ima vise uobicajenost da зе zadrzavaju stariji oblici. Tek је и toku izrade Novog pravopisa ovo pitanje и ozbiljnijoj formi izneseno da зе о njeтu diskutuje. 1 konacno, rjesenje је doneseno onakvo kako ga mozemo naei и novim pravopisnim knjigama, usvojeni зи dubletni oblici, ravnopravno da зе upotrebljavaju (razumije зе, и jednom tekstu dosljedno jedni ili drugi): prijeei i preei, prijenos i ртenоз, prijepisi i prepisi i зl. Posebno зе ovdje izdvaja kategorija imenica и kojoj nije sigurno da li и иро­ trebi preovladuje dugi ili kratki slog prefiksa, pri сети је odabran kraei izgovor: presjek, prezir - i зl. Treea kategorija rijeci за ovim prefiksom koji, nemajuei prema зеЫ ocuvanog glagola (ili је izmedu glagola i imenice r а s k i п и t а bliZa semanticka veza), nisи ni imale uvjeta da dobiju drugu mjesto prave duge zamjene: prijesjek - veea posuda и seoskoj kuei za zito, drugo је presjek - geometrijski termin i зl., direktna veza за presjeei; prijevor (opet kucna naprava, bez оси­ vanog g1agola prevrijeti), prijeklad (па starom ognjistu) i зl. prirodno cuvaju dugu zamjenu e-ta. Izuzetno се ве tamo naCi i koji зlисај posebno tretiran, kao, recimo, prijekoran prema prekoriti i prekorijevati i зl. (za pojedine primjere prakticno treba pogledati и Pravopisni rjecnik). Novi pravopis је uklonio iz knjizevnojezicke norme i Vukove ijekavske oblike: grijelka (imenica за dugom zaтjenom jata, koja зе и tom glasovnom obliku izuzetno сије ponegdje i и Bosni), zatim i pogrjeska i grjeska, kojih oblika иорее nema и obicnom narodnom izgovoru. U tom зтiзlи зи postojali razlozi i da зе mjesto Vukova akcenatskog oblika upotrebiti (kratak glas iza tr, и hrvatskoj sredini је ovaj izgovor, ро Maretieevoj tradiciji, Ыо ranije sasvim uobicajen) normira izgovor upotrijebiti. DanaSnja praksa пат pokazuje dvojaku situaciju и standardnoj upotrebi ovih i јов ро koga primjera drugoga tipa: а) zagrebacka praksa, sada zahvaljujuei nastojanjima strucnjaka i lektora, strogo odrzava i и ovome tradiciju svoje stare norme: prijenos, prijevoz i зl.; ranije зе i и оЫспој stampi mogl0 naei primjera за pre-; Ыl0 је i strucnih clanaka koji зи traZili promjenu sadanjeg taтo normativnog stanja и ovoj kategoriji pravopisno-fonetskih oblika; Ь) bosanskohercegovacka praksa, osim izuzetnijih slucajeva, zadrzava staru ovamosnju tradiciju: preCi, prelaz, ртenоз i зl. Od ovakvog pisanja, и svoje vrijeme ја зат izuzeo Ыо rijeei intelektualne upotrebe (i kao gramaticke termine i kao rijeei и drugom znacenju, osim posljednje): prijedlog (1. gramaticki termin i 2. ореа rijee prema glagolu predloZiti),prijglas, prijevoj voka1a (gramaticki termin bez oslonca па odgovarajuci glagol). U nasoj praksi i prva od ovih rijeci gotovo redovno ide за -е- и ореет zna cenju (и ijekavskoj upotrebi ove rijeci, kad nije termin gramaticki, ni ја зат зе ne drzim jednoga pravila). Kad uzmemo и obzir ovu leksicku gradu за prefiksom i јов niz drugih primjera kao slijedeCi - prema s(fedeci, uslijed prema us(fed, naslijede prema nas(fede (и Pravopisnom rjecniku dubleti), gdje zagrebacka praksa isto tako ne dоршtа pomjeranje od svoje stare tradicije, tako da ove razlike и ijekavskom standardu

79 vidno markiraju jednu i drugu praksu, onda se s pravom moze govoriti о v а r i ј а п t а m а, zagrebackoj i sarajevskoj, и ijekavskom pisanju (govorna praksa i па cisto hrvatskom terenu nije ијеdnасеnа, to se lзkо moze potvrditi podacima koje imam i pri ruci). АН, da nе bude zabune, ovu konstataciju treba shvatiti samo и s m i s 1 и п а r ј е с ј а, а nе и риnоm smislu termina kojim se oznacavaju diferencijacije и strukturi jednoga knjiZevnog jezika, и smislu и kome nат је taj termin potreban da oznacimo пазе varijante, srpsku i hrvatsku, па naciona1nim osnovama zasnovane i odrzavane (ili kad se govori engleskog и Britaniji i Americi - i sl.).

о

varijantama njemackog jezika,

с)

е

mjesto e-ta

и

usamljenim leksickim jedinicama

Na raz1icite nacine su mog1i па ijekavskom tlu nastajati и pravom smislu ekavski izgovori pojedinih rijeci. Takve prirode је imenica cesta, koja је и takvom izgovoru mogla doci sa sjevernih strana, kajkavskih i slovenackih, zatim glagol obecati « obvet-ia-ti), koji је и tom obliku mogao biti иnезеn sa ekavskog, istocnijeg, terena.

а)

Posebni slui!ajevi u ponasanju N а k а 1 е m 1ј е п о е

е '""-Ј е, е '""-Ј

i i1i

е '""-Ј

ije

U crnogorskim govorima nakalemljenu zamjenu e-ta imamo и apstraktnoj imenici bolest '""-Ј bolijest. Svakako pod uticajem velikog broja imenica па -ijest,' zapovijest, obavijest, svijest - i sl. Starijega porijekla је и роnеюm govorima ijekavskim izgovor kostrijet, nа­ kostrijesiti se (pored izvornog izgovora kostret), nakostresiti se, negdje izgovori egzistiraju naporedo kao dubleti, а negdje raz1iCito ро govornim zonama. Naporednost upotrebe imamo i и rijecima zanovijet i zanovet (vrsta biljke), zanovijetati i zanovetati. Zatim (ротеnиН smo) i imenica korijen nije iz starih epoha naslijedila е- nego е. U priloskim rijecima za prostorne odnose: ovdje, ondje, gdje drugi dio, koji se dodaje zamjenickoj osnovi (ov-dje) ро porijeklu је stara partikula de. Medutim, pod uticajem priloskih rijeci za prostor koje se zavrsavaju zamjenom e-ta i ovdje је zamjena e-ta nakalemljena. Najprirodnije је to mogl0 doci и parale1izmima izgovora sa starim lokativnim ob1icima: kQde (danasnji lokalni ob1ik kudije - kuda, dalje prema сети i gdje, gde, de ili sl. Bosanski govori, medu kojima i и Sarajevu, i danas imaju stare izgovore: ovde, onde (аН nе i gde < kъdе). Posebno јоз imamo slucajeve: 1) Prema starom nazivu za pripadnike slovenskih plemena i naroda: Slovt!nin - Slovt!ni bismo danas razliku ekavskog i ijekavskog izgovora. Medutim. toga nemamo ni u obicnom govoru ni u pisanom izrazu, uopee u novijem razvitku na§eg knjizevnog jezika. U raznim ukr§taпјјта starih pisanih izgovora formiran је glasovni oblik Sloven Sloveni itd. Noviji poku§aji da se restauri§u stariji. izvorno pravilniji. оЫјсј predstavljaju izvje§taёeno interveniranje u smislu uspostavljanja izumrlih glasovnih оЫјkз. nepotreban istoricizam lingvistiCki, koji uvijek smeta prirodnom razvitku knjizevnog jezika. U tom smislu пе mozemo smatrati nikako opravdanim ni Belieevo misljenje kзkо ga је jedanput formulisao: "Ne Ы bilo ;рзk па odmet razmisliti ... da 1i ое Ы bilo najbolje vaspostaviti za juini izgovor oblik ј u g о s 1 о v ј е п s k i, za koji u obliku dalmatinskih pisaca starom slОvЋпьskъ ... јтато dovoljno potvrda" (Nai jezik, knj. 111 - nova oёekivali

80 вerija,

str. 290). U mnoitvu BIW!ajeva Ы ве mogl0 postaviti вШ!по pj~je i шј put u rje§avanju problema izazivao Ы veIike роreшееаје u mijenjanju normativnog stanja u knjiZevnom jeziku. 2) Ima primjera koji ве u ijekavskim govorima nejednako javljaju: i sa pravim ijekavskim izgovorom i sa ekavskim - odnekud nakalem1jenim (i1i sa ekavske teritoriie iIi sluaajnom redukсјјот g1asa ј). Takvo ulaitanje glasovnih оЬШta javlja se u izgovoru rijea вјеniса (zjena): na dosta velikom ijekavskom prostranstvu је s а m о zenica. 1 ovdje se uglavnom razlikuju istOCnohercegovaёki i bosanski govori. U pravopisnom rjeauku је fiksiran uobiajeniji bosanski izgovor sa pravom zamjenom !-ta: zjenica, zjёna. 3) Nekad se i пе moze sa sigurnolCu odrediti da 1i је u kakvoj danasnioj morfemi izvomo postojalo 1 ili е. U rjeQ1icima ве је razlii!ito tretirala јтепјса pтvenac, pтvjenac (pruijenac), koju mozemo razloziti па morfoloSke sastojke: prv-en-ac. Pored pridjevskog sufiksa -еnъ u praslovenskom је fugurirao i sufiks -ёnъ u istoj funkciji. Direktno ili indirekmo, i7govor pтvjenac (ili pтvijenac) otuda vodi porijek1o. Ne vodeCi mnogo rafuna о zivoj рrakзј u govoru i u knjizevnom jeziku, novi pravopisru rjel!nik је normirao izgovor prvenac (zэ sva znaёenja - ?). 4) Sa izgovorom е mjesto I-еа u ijekavske govore је dospjela i porodica rijei!i ozlediti, ро­ zlediti i sl. U Rjei!ruku zagreba&e Akademije ove rijei!i su zэЫlје7.епе u ekavskom obliku. Vuk od njih јта saтo pozlijediti i biljezi ga za 8va tri narjeqa 8а pravilnom zэmјепот ё-ю. Јоl u staritn nasim spomenicima паlпјто oblike sa е u osnovi, Ьо da tu шје Ыl0 l-еа. АН u staroslovenskom imamo glagol pozl1iditi - роzlЋdШ. Danas u mnogim ijekavskim govorima i!ujemo Vukove glasovne oblike: ozlijediti, pozlijediti, pozlijeden i 81., ali 8е s tim mijesaju i izgovori ozleda, pozleda (imenice), poz/edivati i s1. (izvedeni glagoli). Nova pravopisna norma је u8voji1a pravilne izgovore ва zaтjenama l-ta: poz/ijediti, pozljeda i 81. 5. U pridjevu smed oi!ekivali Ы8то da imamo glasovni ijekavski oblik sa zaтjenom l-ta. U 8tvari, i јтато ponegdje u ijekavskim govorima samo sтjea. A1i smo u velikoj veeini ijekavskih govora па neki nai!in dobili saтo !теа. Najvjerovatnije је ovdje Ы1а u procesu disimi1atorna redukcija: velika koli~ina zvui!nosti (od ~etiri 8ug1asnika tri su zvui!ni, od kojih dva Ьо sonanti пове potenciranu zvu~n08t); uz to је mog1a disimi1aciju, јов jai!e, uslovljavati i meka palataln08t: ј i d па kratkom rastojanju. U takvim uslovima ј, ро prirodi labilan glas, mogl0 је samo od sebe јl­ i!eznuti. Nema вumnје da је za knjizevru izgovor najopravdaruie bilo ozvanii!iti izgovor sa е: smed. 6) Glas 1 smo imali i u danaSnjim oblicima neodredenih zaтjenica neko, neIta, nеЫ, n,kakav, nekoliki i 81.; u prilozima negdje, nekиda i sl.; u izvedenom pridjevu negdaInji i sl. U ро­ пеют arhaiQ1im ijekavskim govorima i danas imamo izgovore njeko (njetko) , njekuda i 81. (na dosta velikom prostranstvu u Вosпј kod Hrvata i Muslimana). Dugo vremena i Vuk је Ьо svoj domaci izgovor nosio ove oblike sa pravom zaтjenom I-еа. Qve oblike sretamo ponegdje i u narodnoj pjesmi (uporedi poznati po~etak рје8те: Njetko Ьјезе Strahiniieu bane..•). Тај arhaii!niji izgovor nalazimo i kod МaZuraniea: .•• junak пjegda, аl' пе junak viie. А1ј је poodavno u centralnoj i јшпо; ItOkaV8koj ijekav8koj oblasti nastalo izjednai!avanje prefiksalne топете neodredenoga znaёenja nl sa morfemom odriQ1og znacenja nе. Druk~ije 8е је u ikavskom narjei!ju izjednaeo izgovor nitko (niko) sa netko (neko) < nјеко (niko). ТеЗkо је odgovoriti па pitanje: па kojoj osnovi је nastalo ovo izjednacevanje - glasovnoj ili semanti~koj? U prvom slul'aju bismo morali росј od priloga negde: nјесаје I neае, toliko rasprostranjeno i u govorima koji inai!e пе znaju za ijekavsko jotovanje dentalnih suglasnika). U drugom sluaaju Ы Ыl0 potrebno objasniti dodirne sernanti&e veze izmedu о d r i с п о g i п е о d r е d е п о g znacenja, Ьо kontrastivnih opozicija prerna pozitivnom, - odnos ovаје '" [negdje '" nigdje]; ko '" [nеko '" niko]; asocijativna veza bliza izmedu neodredenog (пе zna 8е ko) i odrii!nog (ruko) zna~enja. 7) Dvije stare osnove sv,t- i svёt- ро asocijaciji u kontaminaciji zna~enja uvjetovale su dvojf.k izgovor u ijekavskim zonarna: sveIteIrik (izvorno) i svjeltenik (1 пШlетlјепо). G1asovni oblici svесеШk (katolicko crkveno dostojanstvo) i sveItenik (u pravoslavnoj crkvi) razlikuju зе ро refleksu staroga jotovanja: u prvom slu~aju imamo norrna1no srpskohrvatsko jotovanje dentalnog suglasnika t: sv,ti-еп-ikъ > svecenik, u drugom је glasovni oblik unesen iz crkvenog jezika (uporedi 8tsl. It - rnjesto tj). U ijekavskom izgovoru је је ukalernl!eno asocijacijom prema озпоп svlt- sa znacenjem "svijetao": svјеltеШk - опај koji osvjetljava i 81. U narodnim govorirna imamo izraze osvjeItati crkvu, osvjeItati masla, Ito, u 8tvari. znaa posvetiti crkvu - i 81. (Paralelan је glasovni odnos орсinа i opItina.)

ir >

er

>

јјет, јет;

pre

>

ртј.

Posebne ројауе u ponasanjima vokalsko-sonantskih i sonantsko-vokalskih kombinacija ocituju se u dijalekatskim evolucijama kombinacija: 1) јт, па јеdnој, i 2 )рт; i рте, па drugoj strani.

81 1) Na preteinom prostranstvu bosanskih govora glasovna kombinaci;a -јт ref1ektuje se и vidu -јјет, i па taj nacin se и оуот poloza;u izjednacava sa dugom zaтjenom I-ta: тјт > тјјет, pomiriti se > pomijeriti se, ујт > уаЈет, virovi > УаЈeroуј (Ш vjerovi), sabirati > sabijerati, komandirati > komandijerati; krompir > > потраЈет (kompijer), vodir > vodijer itd. Na drugoj strani, и hercegovackim govorima, -јт > јјет reflektuje se saтo па паји dvosloznih i viSesloznih rijeei: vodijer, kosijer (domaee rijeCi, аН тјт, ујт - ујroуј i sl.), kumpijer, dublijer (novae), putijer (еаза), bligadijer (brigadir) i slicno. Jedini је primjer koji пат pokazuje da је, izuzetno, i kratko јт dal0 kratku zamjenu I-ta: . ,ueromah (sjeromah), sjeromaSan (и oblicima "na;novijega" ;otovanja .feromah) i sl. Као sto smo i inace mogli primi;etiti, sonanti eesto Cine posebna djejstva па pomjeranje Ьоје и izgovoru pojedinih vokala; sonant т, sa svojim treperenjem struje, и tome pokazuje posebnu jacinu djejstva. Dijalekatska evolucija јт > ј}ет, ро svoj prilici, iзlа је paralelno sa pretvaranjem diftonSke vrijednosti dugog е и dvoslozno јје. Za to se moze naci potvrda и pisanim spomenieima: miет mjesto miт и 16. vijeku. U izuzetnom primjeru sjeromah тј. siromah тои se ogledati ona ројауа koju smo konstatovali da se deSava и interlingvistickim kontaktima: stranei neprirodnije izgovaraju пази kombinaciju sa т, а onda taj neprirodan izgovor prihvate i domaCi ljudi. U govorima и kojima zapaiaтo јјет mjesto јт, nailazimo па slueajeve da se i dugo тј reflektuje ',1 vidu тјје: prijecati m;esto prieati i sl. (аН и тпозtvu drugih rijeei, kao зtо је i imeniea ртјса, od istoga korijena, tu pojavu ne primjeeujemo. Promjena тј и таЈе, kзkо ја mislim, nastala је kontaminaeijom: и mijeSanju govora koji јтаји, normalan, izgovor mјт i onih koji takve izgovore pretvaraju и miјет, pometnjom nastaje, i usta1i se, ро koji primjer i sa таЈе < п. 2) Vokal i mjesto I-ta па dobrom prostranstvu bosanskih govora јтато и prefiksu рте- (ртј) " prinositi тј. prenositi, pтici тј. ртесј ili prijeti (ртјСј ртјko mosta = pret.i preko mosta), p,.idati, pTidavati тј. predati, predavati, pтivuci тј. p"вvul:i pтibaeiti тј. prebaeiti i tako redom. Na drugoj strani, vrl0 је rasprostranjena supstitueija prefiksa ртј njegovim oblikom рте, ne saтo и ijekav8kim govorima (bosanskim, tipi~o), nego је to 080bina dosta raSirena па izvjesnim prostranstvima ekavskih srbijanskih govora: prenositi тј. pтinositi, presloniti тј. prisloniti••, pтevoditi тј. privoditi, prelaziti тј. prilazia - i 81. Кad иzшето јоз и obzir da poneki govori ijekavski imaju obmute transformacije prefiksa pтi i рте: pтinositi - znaCi prenositi, а prenositi znaci prinositi, - pтia - znaci ртеСј - а prel:i znaCi pтia (priCi. pтвko mosta, а ртю тostи) - i sliCno, onda пат se sav оуај kompleks и odnosima рте i pтi јаУlја и veliko; zaтtienosti. U svemu uzevSi, imamo zone: а) рrё > pri-: prinositi nekome i pтinositi ртеko neCega, podudarnost sa ikavskim izgovorom и zaтjeni ~ta иорСе; 6 Iatorija

arplkoЬtvatakoI

jczlka

82 Ь)

pri- > pre-: prenositi nekome i prenositi preko neeega, ujednacavanje и ekavskim govorima;18

pre = pri

pri- = pre- а pre- = pri-: prinositi preko neeega, Kako objasniti svaku od ovih izgovornih slika? с)

а

prenositi nekome.

Jedno od tumacenja moglo Ы biti: da se sve ovo stvaralo и procesima шiје­ Aanja тји naSih stokavskih narjeeja, ikavskog, ijekavskog i ekavskog. Medutim, smetnju takvom tumacenju najvise cini situacija и ekavskim govorima sa izjednacavanjem ртј- i pre- и korist ove druge glasovne forme. Stoga ја mislim da su оblјсј ртв i pri > pre nastajali regularnim fonetskim putem. U kombinaciji izgovora ртјв (= pre) и kratkom slogu prvi, nerazvijeniji, dio diftonga mogao se је па raznim terenima razlicito ponasati: рте

ртјв

а)

da (kao sto smo

Ь)

da, specificno

иорсе

> pre (normalna zamjena), > prie >

ртј.

и

za evoluciju kratkoga

ovom slucaju, zatvorenija

re pretpostavili) оп iscezne: Ьоја

citavog diftonga

ојаса:

U govorima и kojima se па ovaj пасјп izjednacilo pre i рт; mogla је mjestimicno terenima nastajati potreba za diferenciranjem znacenja: da se ponovo uspostave znacenjske opozicije pre-pri, ali и obrnutom smislu: па

pr~ "рп pr! /

= /

pr~ (ро znacenju) >pr~} = ро obliku. рс!

'" pr! _

Na ekavskom terenu proces meduodnosa mogao је јсј drugaCijim tokom: prie > > prie (kao i gore), а odade и smanjenoj razlici Ьоје izmedu opozicija prie i рт; moglo је da nastane izjednacavanje - ne и korist zatvorenije Ьоје, kako bismo, prirodno, ocekivali, nego da proces ujednaeavanja skrene и obmutom pravcu dobijanje otvorenije Ьоје:

рrё "ie pri / -ј /"

јеi /'" ёё /"

в.

Za ekavsku teritoriju manje bismo zasad mogli imati razloga da pretpostavimo da је bilo kakvih ukrstanja izmedu ikavskih i ekavskih govora ра da је glasovno izjednaeavanje prefiksalnih opozicija nastalo kako и procesima ukrStanja. 27

U

pre-... аН

Uporedi В. Nikolic: О КOfJoru Sreтa, JF ХХ: "Prefiks prk - dilje u Sremu doslovno I mesto izvornog рМ- ~esto se u sremskom govoru javlja рте-: premeCivo, prebIizi!du....."

u nekim prim;erima

saтo рп: "prlstaj~m, рriрrёm!"

i 81. (str. 257-275); kako

је

Nikolic i u

drugim svojim radovima pokazao, ova cnа (тanје ili viie priblizno u ovoj slici odnosa рте i pn) rasprostranjena је i u Aumadijskim govorima. Nju Nikolic na1azi ak i u govoru Vukova TrAiea. Kad паш bude viAe poznata dijalekatska grada iz ekavskih иајеУа, gde se u posebnim zonama javlja рте- mjesto izvomog рМ-, јтасето viAe moguCnosti da ove pojave tuma~imo u svjetlu njihove uslovljenosti Cup. В. Nikolic: Odnos danaInjeg trШkоg govora ртета Vukoooт jeтkи, ЈР ХХУ, 1-2, str. 157); zanimljivo је da tamo јтато i pтi- тј. рте С < pri!-): praЪaciti, pтisretni тј. prebaciti, presretni i sl. Qve osobine mozemo pratiti do dubIje u zonama kosovsko-resavske ob1asti. 17 Ро svoj prilici, песе se тосј potvrditi Niko1iceva predpostavka: da је па ekavskom tlu poremeceni odnos рте i ртј bosanski import - vidi kod njega па gore роkazanот mjestu u ЈР ХХУI, - prije се to biti autohton razvitak 8tarijega sloja u lumadijsko-sremskim govorima.

83 Ana1ogijsko jedugo mJesto

јје

«

е)

Dvije su kategorije pojava и kojima i и normativnom obliku imamo је dugo, dugoj zamjeni е-еа: а) и oblicima promjenjivih rijeci i Ь) и grupi srodnih rijeci izuzetne pojave da se izvedena rijec, пе gubeCi kvantitet zamjene е-еа, povodi uticajem osnovne rijeei за kratkom zamjenom. а пе јје, и

а) U prvom slucaju imamo posla 1)" за paddnim oblicima: sa genitivom plura1a i njegovom obaveznom duzinom dvaju krajnjih slogova (vjera prema vjera - i sl.) i1i sa razlikom osta1ih padeza и оdnози prema nominativu sing. (primjerak - рrimјёrkа - posljedica sekundamog du1jenja i 2) sa oblikom glagolskog priloga pro§log, koji kao karakteristicnu glasovnu osobinu nosi rezu1tat sekundarnog duljenja (vidјёv§i - prema vidjeti, - duljenje voka1a ispred sonanta uslovljeno i§cezavanjem poluglasa: vidеvь§i i sl.). а) (;е

а1 ) Ako је kratka zamjena е-еа и nominativu sing. i osta1im padezima, опа se reflektovati и vidu dugoga је и genitivu plura1a; Na primjer: vji.ra ,...., vjera, тј; sto '" тjAsta, dj;Jo '" dji/a, bl:sjeda '" Ьёsјёda, kudjelja ,...., kudјёlја, пЫјеlја ,...., nёајёlја, pr6htjev,...., pr6htjёva, pr{mjer ,...., ртјm­ jёra i slicn. а2 ) Na isti nacin se du1ji је и svim padezima osim (ј gen. mnozine зkо је ispred nepostojanog а) и

ednine

primjerak ,...., рrimјёrkа, mjёrcj; pridjevak '" pridјёvkа; pтиpjёncj i slicno.

nominativa i akuzativa imenicama kao §to su: primjёrci itd.; razmjerak ,...., rdzтjёrka, rdzzdsjenak ,...., zdsjёnka, prispjenak,...., prispjёnka,

U svim ovakvim primjerima nalazi se dug slog ispred sonanta iza koga је nesta10 poluglasa: razmеrьkъ ... (> razm;erak) ,...., razmerьka > razmјёrkа, - zato зе kratkoca uspostavlja и genitivu plura1a, gdje је (kзо i и пот. sing.) poluglas oCuvan i reflektuje se и vidu nepostojanog а: primjer8ka, prispjenaka i sl. Ь) Као i и ovim prethodnim primjerima, isti зи uvjeti (sekundarno du1jenje) vladali i и glasovnom obliku pri10ga vremena pro§log od glagola sa infinitivnom osnovom па -е: vidjeti ,...., vid.iёv(si), razumjeti ,...., razиmjёv!i, pretrpjeti ,...., pretrpjёvSi, prezivjeti ,...., prezi'l.jёvsi i slicno. U slucajevima kada se ро zamjeni e-ta razlikuju prezentska i infinitivna osnova (razumije-m [< razume-je-m] ,...., razumjtti, prirodno је da se prilog vremena proslog, koji se prema infinitivnoj osnovi i tvori, upravlja i и zamjeni e-ta prema infinitivnoj csnovi [-је-] i kad пе gubi зеЫ svojstven slogovni kvantitet). Ь) Poseban је slucaj kad imrmo razlike и izgovoru zamjene е-еа и aoristu,' koji se inace svojom osnovom naslanja па infinitiv (infinitivna ти osnova sluZi za tvorbu oblika). Ти је и pitanju glagol sjeci i prema пјети sl0zeni: pojsCi, zasjeCi, presjeci i sl. Zato sto је kod glagola sa jednosloZnom infinitivnom osnovom оЫсan аlисај da se ро зkсепш i slogovnom kvantitetu medusobno razlikuju и aoristu 1. liсе sing. i Нса plura1a, па jednoj, i 2. i з. lice sing., па drugoj strani, nastaju

84 djelimiCne pOOudarnosti i djelimiCne nepodudarnosti izmedu infinitiva i aorista u izgovoru osnovnog Шје1а... (Uporedi i akcente: реа - pekoh '" ресе - ispeee - i зl.). Na шј пасш, u euvanju starih slogovnih odnosa medu oblicima i u uktitanju analogijskih pojava, stvorile su ве neravnomjeme podudamosti: а)

sijeeem '" sjekoh -

sjece -

inf. sjeci,

. Ь) posijecem '" [posjekoh '" (Юsiјеее] (stari akcenat) '" analogijski prema infinitivu) '" inf. posjeci - i 81.

розјесе

(novi,

Novi pravopi8 је utvrdio u aoristu odnos: pOsjekoh - P08jekosmo (plur.) '" '" posijeee(2. i з. lice sing.), а izgovori р&зјеее ili розјеее ostaju Ьо dijalekatske forme. Medutim, teSko da је odr~iv i u prostom glagolu akcenat i kvantitet вјё­ koh '" sijeee, prosto zbog toga sto ga пеоЫспо rijetko тo~eтo euti оо оnih ljudi koji u svojoj praksi cuvaju aorist u meduodnosima i znacenja i izgovora i od perfektivnih i od imperfektivnih glagola. Treba napomenuti i to: da Ы u ovom slucaju Ыо vjestacki postupak da зе kvantiteti pOOudaraju u ijekavskom i ekavskom а­ govoru: p(jsijeee 11 (Юsёсе - i 81. Koliko је knj~evna praksa razHcita u tretiranju ovih aoristnih oblika, mogu pokazati ova dva primjera od рiзаса iz istoga kraja, koji је bogat за upotrebom aori8ta i od imperfektivnih glagola: ..Bojan••. zausti neito da Ые, a1i Мarko podiie ruku i Ьпо ga presijele••• се (Br. Copic: Bgd. 1952, str. 472) - .. Starica ustade, izvadi iz jednog drvenog zastrulaea ршi!anо zrno, presjele ga tupom sikiricom.•. " (Р. Koёic: Celokиp"a аеlа, izd. Srpski рјасј, knј. 1, str. 22).

Pтolom,

Ь)

Dugo је mjesto oeekivanog ije poeesto dolazi pod uticajem srOOnih пјеа istoga korijena (Ш i sire zahvaeene osnove). Tu зе javljaju razliciti odnosi ро zna~ju izmedu srodnih rijeCi. 1) NajceSCe зе to deSava kad se рreшa osnovnoj rijeei за kratkom zaшјenот e-ta gradi nova rijee "оо milosti" ("odmila" - hipokoristika), gdje postoji pravilp da зе dulji osnovni slog (uporedi Реtш '" Pero i зl.). Na taj naеin dobijamo рreшa djed - djedo, prema dјеvёr - djeso, - djеvбјka - djeva - i зl. Isti odnos ро­ nekad iшато i u ponaSanju deminutivnih imenica prema osnovnim: kOljeno '" koljence (a1i sijeno = stog sijena - sijence - i sl.). Kod vlastitih НспЊ iшепа ogledaju зе raznolikosti, cesto vezane i za teritorijalna podrucja: prema Stjepan iшато negdje Stjepo а negdje Stijepo, аН prema Ljeposava s а m о Ljepa. Samo dugu zamjenu e-ta iшато i u osobnom imenu NMjiljko, Nedjiljka (uporedi i prezime Ned;eljkovic - i 81.). 2) Ima pojedinacnih ri;eei prema kojima зе izvedene ri;eei, kad зе u пјiша dulji zamjena e-ta, uvijek izgovaraju sa је dugim, а пе за јје. Na taj пасш imamo imenicu vjestac prema vjestica, prema imenici тјет i glagolu mjeriti) kad 8е god u izvedenici dulji osnovni 81og, imamo s а m о је: ravnomjёrna, nёizтjeran. neizmjerno i 81.; prema imenici vjera isto tako: praznovjёrje (Ш praznovj ёrје). praznovjёran i 81. Zatim 8уе rijeCi koje kao 8VOjU 08nOVnU imaju glag. djelati zadrzavaju па ovaj nacin је i u dugim 810g0vima: poljodjelstvo, poljodjelac, zemljodjelstvo - i 81.

85 3) Kad se odnos

је

и

imperfektivnim glagolima dulji slog sa

е-еот,

onda se

zadr~ava

"" јје:

obOljeti '" obolijevati, odoljeti ,..., odolijevati; razumjeti ,..., razumijevati, razliti '" razlijevati (nakalemljeno е и izvedenom glagolu) - i sli~no. Medutim, jedna grupa glagola analogijski је taj odnos svela па је '" јё: тjesto - namjestiti '" naтjeJtati, razmjestiti ,..., razmjeJtati, umjestiti - umјеЈеаеј i sl.; zasjesti ,..., zasjblati, ртщЫаеј i sl. Си cmogorskim govorima, ~esto i kod pisaca: zasijedati i sl.). Zatim, isti odnos kod glagola izvedenih prema imenici mјета: razmjeriti, иmjeriti - i sl. "" razmjbeti, umjerati i sl. Као sto se vidi, odnos је (kratko) '" јје, pomjeren је и analogijskom procesu kod denominalnih glagola izvedenih od lmenica тjesto i тјета, i od glagola sjesti. U ропеют govorima (i kad nije rije~ о oЫ~oт, dijalekatskom, izgovoru, је mjesto јје), svi iterativni glagoli izgovaraju se sa је: oboljevati, razumjevati i sl.

4) Dugoje mjesto јје moze se formirati i na drugi.na~n, da nетато kao оЫ~по procese analogijskog djelovanja: Na po~etku rij~ kod imenice ijed « М) i se заита sa ј rekompenzirajuci se оЫ~по и duuni sloga, pri ~eти, тоМа, ulogu igra i si1azni akcenat: ijed > јМ ili jed. Na taj na~in је и govorima stvorena razlika: 1jed, ijedak, ijediti se, naijediti se i sl., i јМ (ili jed), jediti se, najediti se - i sl. Pravopis је usvojio dubletne oblike: jed (rjedi izgovor) i ijed (obi~niji) - i slicno. 5) Desi se koji put da se и grupi srodnih rij~ osnovna rije~ upravlja prema izvedenim, ра se to тo~e reflektovati i и zamjenama e-ta. Imamo, recimo, Ьо obi~an ijekavski izgovor blijestati i blijesnti, а perfektivan glagol bljesnuti, pridjev bljestav, imenicu blјёsak sa dugom zamjenom и vidu је (prema tome i Odbljesak), Qva grupa ijekavskih izgovora se је иоыiilаa па poseban na~in: perfektivni glagol bljesnuti (i prema пјети bljeskati) uticao је па izvedeni blijestati da dobijemo i bljestati (analogno i bljёsak pored blijesak), zatim, obmut proces: primarni izgovori blijestati, blijesak uticu па perfektivni (trenutni) glagol bljesnuti da dobijemo ыi­ jesnuti - ыijsпёm•. (Vidi i и Pravopisu jedne i druge oblike). Qvo Ы Ыо izuzetan slucaj и k r s t е п е а п а 1 о g ј-ј е. Van ovoga ovakvoga ukrstanja ostala је imenica blijeska. 6) Prema imenici smijeh imamo normalan ijekavski izgovor pOdsmijeh, os-' mijeh. Medutim, pod uticajem perfektivnih glagola podsmjehnuti se, osmjehnuti ве moguce је bilo da se stvore i izgovori РOdsmјёh i оsmјёh (Ш cak i sa kratkocom podsmjeh, osmjeh); mnogi pisci tako i pisu. U Novom pravopisu је normiran izgovor sa -јјећ. U sli~nom odnosu stoje i odnosi kolosijek "" kМosјёk. Izgovori ovog tipa imenica sa osnovnom leksi~kom morfemom sek- mogu biti vrlo interesantni za analizu: da pokafu kako se ukrstaju duune i kratkoce slogova sa е-Еот и osnovnom slogu povezano sa ukrStanjem akcenatskih oblika. Kod imenica presjek, иsjek, zasjek i sl. skraCivanje osnovnog sloga sa е-Еоm nastalo је usljed skracivanja staroga akuta (,,*реrsikъ > pres~k). Medutim, kad jeisti osnovni slog е-еа Ыо и postakcenatskom polozaju, tih uslova nije bi1o, ра prema tome kзо najprirodniјј izgovor ostaje kblosijek (kao i podsmijeh, osmijeh). Na toj OSilOVi akcenatskih razlika moze se javiti formiranje i dviju leksi&o-semanti~kih jedinica od istog glasovnog oblika: presjek ,..., presijek (razli~ita zna~enja).

86 Neujedna~enosti

u oblicima sa normalnom dugom iIi kratkom zamJenom

1) Као najobicniji slucaj u govorima nejednako formiranog akcenatskog oblika koji za sobom povlaci i nejednake kvantitete u zamjenama е-са - moze se zapaziti и produzenom pluralu imenic~ muskoga roda tipa Ьујјес - bregovi (vidi gore). Prema pravilu da se treci slog od ыаја skracuje (vidi dolje: kasna praslovenska pojava), najobicniji odnos duge i kratke zamjene e-ta reflektuje se и primjerima: brijeg - brIjega ,...., bregovi, zlijeb - zЩеЬа ,...., zljёbovi, zvijer -тl­ jera ,...., zvjёrovi,cvljet - cvijeta ,...., cvjetovi, cijep - cijepa ,...., cjepovi, crijep - crljepa ,...., crepovi, snijeg - snijega ,...., snjegovi, mijeh - mIjeha ,...., mjehovi, slijed - slijeda ,...., sljedovi, procijep - procijepa ,...., ,...., procjepovi, stijeg - stijega ,...., stjegovi, korijen - korijena ,...., kOТ­ jenovi - i sl. Medutim, jedan broj imertica uspostavio је dug kvantitet и trecem slogu od kraja, uporedi stan - smna ,...., stdnovi i sl. U taj akcenatsko-kvantitativni model se ukljuсији i ijekavski oblici imenica: vijek - vljeka - vijekovi, grijeh - grijeha - grijehovi, brijest brijesta - brijestovi, dlo - dijeIa - dijelovi, drijen - drijena - drijenovi, Zdrijeb - zdrijeba - Zdrijebovi, lijek - lijeka (/ / lijeka) Щеkоvi, lijes ....,.... Щesа - lijesovi, klijen - k1ijena - klijPnovi, рlijеп­ рlijепа plijenovi, trljem - trijema - trijemovi, pijetao - pijetla - pijetlOvi i sl. U povelikoj zoni ijekavskih govora i ovaj drugi akcenatski model и pluraIu cuva svoj izvorni (normalno nastao Ii јеdnој starijoj eposi) kvantitativni oblik (vjekovi, grchovi, djёlovi, drcnovi, Zdrebovi, ljckovi, ljcsovi, k1jcnovi, pljcnovi, mozda i pjedovi - i sl.). Ovo Ы Ыl0 karakteristicno za jugoistocnu zonu ijekavskih govora, dok su oblici sa dugom zamjenom e-ta (kako su ih normirala i pravopisna pravila) osobina sjeverozapadne -ijekavske oblasti; oni se nalaze и podudarnosti sa kvantitetom ekavskih oblika и knjizevnom jeziku: vekovi, grehovi itd. Zbog ovakvih prilika и govorima, i pisci razlicito postupali sa pluralskim oblicima svih ovakvih imenica. Medutim, od pojave Novog pravopisa, osim odstupanja najvise kod crnogorskih pisaca, praksa sve vise ujednaeuje normirane oblike, i jednoga i drugog od ovih dvaju modela. Jedan, vrl0 таН, broj ovakvih imenica јоз ostaje da se javlja и d и Ь 1 е t п i m formama: vi;ek - vi;eka ,...., vijekovi (оЫспјје) i vjekovi - i sl. Pri ovome valja zapaziti da и primjerima и dugoj zamjeni e-ta и pluralu, i genitivni kvantitet: vijekOvii., diјetбvii., drijenovii. i sl. ostaje п е р о m ј е r е п iako ве nalazi ispred dva sloga (ulogu igra morfoloski momenat; uporedi slucajeve и primjerima kao pripovijetka ,...., pripovjedakii, ziigonetka ,...., zagonetakii - i sl.).

su

2) Kad se prema iшепјсата sa dugom zamjenom e-ta tvori pridjev sa sufiksom -nј, оп se и kvantitativnom smislu moze dvojako ponasati: ili da nosi kvantitet osnovne rijeci (dugi) ili da se оп skraeuje. а) Prema imenici vijek iшато pridjev vjelni, uporedimo i cvijet ,...., cvjetni, koriјеп ,...., korjeni, grijeh ,...., gresni. Medutim, u ponekim se slucajevima javljaju naporedo

87 i jedan i drugi kvantitet: mlijeko -- mljecan - mljeCna - mljecni i mlljeean mПјеСПi,-sniјеg --snjezan-snjezna-snjezni (knjiZevno) i snijezan - sniјdШ (dija1ekatski), rijeka -- rjecni 11 rijeeni. U prvom od ova tri slucaja razlika izmedu mПјееan i mljLcan (ek. mlAcan i mlecan) reflektuje se и razlici znacenja: mlijelan аа osobinom koja оЫlије mlijekom mlijelna krava, ovca i sl., а mljecan sa osobinom koju uslovljava kakva druga veza за mlijekom: mljelni proizvodi, mljelna zadruga, mljecпe trave i sl. Ь) Prema imenici svijest ima1i smo dvojake akcenatske oblike svijestan i svjestan (vidi kod Vuka svijesan). Novi pravopis је usvojio oblik sa kratkom zaтje­ nom e-ta, i оп se је od toga vremena и praksi pisanja и velikoj mjeri stabilizovao.

З) Od akcenatskog oblika jedne iste rijeci ponekad zavisi kakav се imati akcenat rijee sa prefiksom koja se prema osnovnoj tvori. Prema pridjevu sijed slozen pridjev moze biti sa starim prenosenjem па prefiks - prosijed ili sa novim prosied « prosgd). Posto su rasprostranjeni (и raznim zonaтa) i jedan i drugi akcenat, prirodno је tretirati ih kao d и Ь 1 е t е i и knjiZevnom jeziku: prosjed / / prosijed (kod Vuka зато prosjed). Slican је зlисај i и govornom odnosu dubletnih akcenata povijest i p6vjest. Prema osnovnom akcentu vijest - vijesti, и slozenoj rijeei najprirodnije odgovara oblik sa starim prenosenjem (ukljucuje se и kategoriju slozenica: zapovijest, pripovijest - i sl.). Medutim, па velikom prostranstvu itokavskih govora ocituje se sekundarno stanje akcenatskog modela - p6vjest (ukljueиje se и akcenatski model savjest, prlcest i sl.). Prvi od ovih dvaju akcenata је rasprostranjen и sjevernijim i istocnijim krajevima. U bosanskohercegovackoj tradiciji је Ыlа utvrdena praksa pisanja sa izgovorom povjest. Medutim, nova pravopisna pravila su normirala s а m о oblik р о v i ј е s t, iako su pravi razlozi govorili za dubletnu upotrebu ove imenice. 1 danas se bosanskohercegovacka praksa teze prilagodava tome da stabilizuje propisani oblik.

4) Ј08 и jednoj kategoriji izvedenih imenica па -ost ukrstili зи зе raz1iciti izgovorni oblici и zamjenaтa e-ta, praceni raznolik08cu akcenatskih modela: akcenat па pocetku ili akcenat па zamjeni e-ta (ispred formanta -ost). То su imenice sa prefiksalnim dijelom bez-. Као najocitiji primjer и tom smislu moze пат ро­ slшiti imenica blzbjednost koja se javlja i и dubletnom obliku bezbijednost. Osnovno leksicko jezgro и porodici srodnih rijeci ovdje је obezbijediti, zamjena e-ta se, prirodno, skracuje и derivaciji iterativnog glagola obezbjedivati. Na ovaj izgovorni oblik se naslanja pridlevska derivacija bezbjedan - bezbjedna i sl. Glagolska јте­ nica па -ost imala је najvise uvjeta da зе glasovnim izgovorom i akcentom naslanja па pridjevsku formu i otud је nastao izgovor bl:zbjednost. Medutim, semanticki i morfoloski odnos i prema osnovnoj rijeci (obezbijediti) ucinio је da se stvori i glasovni oblik bezbijednost, kako је cesto иоЫсајепо и pisanoj praksi па raznim ijekavskim terenima. U pravopisnom rjecniku је normiran izgovor dubletni bl:zbjednost i bezbijednost. Na taj nacin је, pod uticajem tradicije, stvorena disharmonija и formiranju akcenatskih modela: ako је normalan izgovor blzbriznost prema blzbrizan, blsmislenost prema blsmislen, blzvucnost prema blzvucan, bezivotnost prema bHivotan, bezboznost prema bezbozan, bezglasnost prema bezglasan, bezglavost prema bezglavan, bezdusnost prema bl:zdU8an, bezimenost prema bl:zimen, bezlobn6st prema bezloban, bl:zocn6st prema bezocan, bezvodnost prema bl:zvodan, bezvremen6st prema bezvremen (vidi и Pravopisu), onda normiranje dubletnih izgovora bezbjednost i bezbijednost i d е и r а s k о r а k sa svim mnostvom ovdje navedenih primjera. U jednom skladnijem tretiranju morfoloskih

88 i gla80vnih odnosa и 8rodnim rijeCima dubletni oblici imenice ovoga ира Ьili ы opravdani ЙО i и pridjevu iшато dvojak izgovor, kao 8to је, npr., 81иеај 8а pridjevom bl.siiman i blzuman а imenica ЫzUmnбst i blZumn08t. Na drugoj, 8llprotnoj, 8trani stoje odn08i kad је и pridjevu 8i1azni akcenat па ро~etnот 810gu bёskrupulozan beskrupul6zno8t, bёzizrazajan - bezizrazlijnost (vi8eslozne rije~i), ili blzvrijedan - bezvrijednost).

5) Novija imenica и pi8anom jeziku formirana prema glagolu S'Vijetliti, g1asila је S'Vijetlo i S'Vjetlo; prvi оЫт se naslanja па o8novnu rijec, glagolsku, а drugi - па imenicu 8vjetlo8t. ZnaCi, dovoljno uslova је bilo i za dugu i za kratku zamjenu I-Ia. Rukovodeei se veeom rasprostranjenoSCu oblika 8vјёtl0, autori Novog pravopisa odabra1i su шј izgovor. NeSto drukCije stvar stoji sa оdnosот izgovora 8vjetleci i 8vijetleCi. U praksi i u pravopisnim pravilima su se ukdta1i i jedan i drugi glasovni оыт. Krivom analogijom 8и gramatiCari i pravopisci uoblicava1i оЫте 8vijetleci, 8lijМес! pridjeve nastale od glagolskih priloga: svijetliti - svijetleCi, slijediti - 8НјмеСј. пе vodeci rarona о tome: da је ovaj pridjevski оЫт dobio s v о ј tipizirani ak~at. Ма kakav Ыо akcenat infinitiva па koji se akcenatski na81anja i prilog vreтenа sadaSnjeg, pridjev koji prema njemu na8taje јтасе 8 v о ј utvrden modeI: tipjeti - ttpeci '" (pridjev) trрёсi, pi'ziti se - pi'zeCi se '" przeci (и narodnom govoru = brizljiv); odgovarati odgovarajfiCi '" odgovarajfici; uskr8avati - uskrsavajfici '" uskrsavajfici (problemi i 81.), zadivljavati - zadivljavajfici '" zadivljavajfici (rezultati i sl.). АН

kod glagola sa infinitivom па -ovati, -iti, ni и pridjevu se akcenat пе mijenja: kompromitovati - kompromitujfiCi '" (pridjev) kompromitujfiCi (dokumenti i sl.), mIsliti - mi81eci '" misleci (covjek i 81.).

Ova analiza nam moze pokazati: t r i m centa i kvantiteta:

о

d

е

1 а tipiziranog oblickog ak-

а)

kratki uzlazni akcenat п а t r е с е m 8 1 о g и о d k r а ј а (trpeci). Ь) kratki uzlazni akcenat п а с е t v r t о m 8 1 о g и о d k r а ј а (od glagola па -(av)ati: odgovarajfici i 81.), с) nepromijenjen infinitivni akcenat и ovom obliku, tj. netipiziran, izuzetno od glagola па -ovati - -uјеm: kompromitujfici, od glagola па -iti: misleci, dobroтЈ81ёс! i sl.). Ро koja novija pojava и gradenju novijih pridjeva ove vrste и vidu 810zenice. kao sveznajfici (prema 8ve znati - vid novog pren08enja si1aznog akcenta sa drugog, glavnog, dijela u slozenici), moze iskliznuti iz ovih triju mode1a.

Citava ova analiza nas ирисије па to da glasovni oblici svjetlecI (тесI i 81.). (zadaci i sl.), pred8tavljaju najprirodnijiakcenat8ki 8klad и 8istemu gramatiCkih kategorija, - i da ih ро izgovoru zamjene е-Са treba razlikovati od odgovaraјиоЬ glagolskih pri1oga: 8vijetleci (= osvjetljavajuci, - nove putove i sl.), 8!ijedeci (dobrim primjerima i 81.). Rukovodeci se tradicijom svoga пасinа и pisanju, zagreЬасю ucesnici и sastavljanju novoga pravopisa nisu Ьi1i skloni da se ujednaci nacin pisanja и vidu sljedeci и pridjevu, iako је dvojak nacin и pisanju S'VijetleCi i S'VjetleCi ujednacen и korist ovoga drugoga glasovnog oblika (vidi и Pravopisu). а1јМёсI

89

Na sli~nom principu na kome se zasnivaju odnosi dubletnih ob1ika sljedeti sЩedёCi, u praksi se odomaCilo dvojstvo prijedloga usljed i uslijed. Qvdje иеЬа шеи u obzir ove vaZne momente: "

i

а) prijedlozi, osim izuzetnih slu~ajeva kad su u pitanju novonastali prijedlozi, u sastavu akcenatske cje1ine kojoj pripadaju kao morfolo!ki (пе u pravom smislu Jeksi~) еlетenи ostaju п е а k с е п t о v а п i; Ь) kao takvi u sk10pu sa izgovorom dvosloznih i vi!esloznih padeZfiih obНka s k r а с u ј u s v о ј d u g i slog koji Ы im odgovarao u funkciji saтosta1ne rij~i, ро ovdje ~esto pominjanom pravi1u starog skracivanja u trecem slogu od kraja. Као najljep§i primjer ovakvog pona!anja u akcenatskim cjelinaтa moze пат poslшiti slu~j sa prijedlogom radi, koji, u zavisno8ti od polozaja u redu rije~i, moze imati i svoj autonomni akcenat: radi t/)gii, radi ~ega (smo se sastali), radi napretka u poslu - i sl., аН: t/)gii radi i sl. U najprirodnijem izgovoru tome se podvrgava i prijedlog usljed (ро nastanku vezan za glagolsku osnovu slijed): podlozan је pravi1u skraCivanja prijedlo!kih glasovnih oblika i svom, prijedlo!kom, bezakcenatskom izgovoru. U zagreba~koj praksi koja, pod strucnim uticajem, odrZava svoju staru praksu treba10 Ы izgovor ovoga prijedloga s imenicom da bude d v о а k с е п t а п: uslijed t/)gii, uslijed nevremena - i 81., §to, saтo za sebe kad se uzme, cini prilicno п е s k 1 а d а п izuzetak u formiranju akcenatskih cjelina. U svakom slucaju, §tokavskom jezickom osjecanju takvi izgovori te§ko mogu odgovarati. Zato је praksa u juznijim zonama ijekavskog knjizevnog narj~ja Ша svojim putem, prije pojave Novog pravopisa i poslije toga. Као иоЫсајеп nacin pisanja oblika о kojima govorimo, koji је prirodniji Ыо za uk.us knjiZevnika, јо§ od ranije па ovim na§im terenima, mogu пат pokazati ovi primjeri iz tekstova Branka Copica i МјћаНа La1ica:

"Ulljed nemirnih vremena kosidba је ove godine bila zakasnila" (В. Сорјс: Prolom, Bgd 1952, str. 222). - "Medutim, veze su bile oslabile а i tеlэdi је bilo ponestalo usljed stalnih у, 11 > ъ kзiе: .. Star~ и :ztтatilo postupnllabialni (podvlaam ја) komponent v oЪou pfipadech, dlouchy i!len kоrеlэi!пiсhо r4zu Ьуl nahrazen samoh1askou у, kratky samoh1askou ъ ... "), da је proces ii , 11 > у, ъ rezu1tiran i§(!ezavanjem zaokrazivanja usana, - odnosi *kъп«:zь ,.... kъп«:gyni (ako Ы зе i mogao kako drugai!ije objasniti odnos lice ,.... likъ) i зl., to jasno opovrgavaju. Zanimljiv pretres raznih moguCnosti da se i ova ројауа protumati - uporedi i kod Натта: StslGr, str. 71-76; upor. i Seli§i!ev: StslJ. зtr. ]20.

93 odgovara kasniji proces disimilacije: palatalni suglasnik + i > pala+ у: u poljskom szyc [siti], szydlo [silo] i вl. Ро Киlinоуој povelji, spomeniku priblizno istog vremena, mogl0 Ы ве zakI;ul:iti da је па zapadnijim (Ш sjeverozapadnijim) stokavskim terenima mogla Ыи vr8ena zamjena у u i i u doba kada ве pisal0 Miroslavljevo jevandelje, пе saшо iza уеlarnш suglasnika (pored bosLnski i вl. imamo i тис~ка stsl. tysQ8ta). па вуој пасin,

talni suglasnik

BaIcanska ploca pokazuje da пјеп pisac (ili klesar) niје znao za razliku izmedu "jeri" i i u izvjesnim glasovnim pozicijama joS i ranije (kraj 11. ili pocetak 12. vijekaj тј mjesto ту). Ј08 stariji zapadnojuZnoslovenski spomenik Briiinski odloтci (вlо­ уепасю spomenik, najstariji saeuvani spomenik srpskohrvatskog i slovenaCkog teгenа) рошије da, osim iza lаЫјalnш suglasnika (pisano buiti = biti, тиј = шi), па slovenackom tlu уес u Х vijeku nije bilo razlike izmedu "jeri" i ј. Moze se рш­ postaviti da је, kad ве uzme u obzir Citava zapadnojuZnoslovenska teritorija, proces izjednacavanja "jeri" ва i duZe trajao i da se kretao ва sjeverozapada i zapada prema istoku. Osim toga, u zavisnosti od роlоија, proces је mogao iCi od kombinacije velar + "jeri" do kombinacije labijal + "jeri", koja је, sasvim prirodno, mogla biti kasnije promijenjena.1I

U prvoj polovini ХIII ујјekз imamo уес zavr&en ргосев оуе zaшјenе u зviпl poloZajima: u зротеniсща зе mije!laju znaci za "jeri" i ј, јег pisci i pisari nisu mog1i znati gdje је kome ргауо mjesto, - ali ве znak za "jeri", ро tradiciji, upotrebljava u Cirilici sve do Vukove reforme pravopisa. Na taj пасјп је cirilicka azbuka za јednи fonetsku vrijednost (ј) щаlа tri znaka: dva starija: i i и i noviji: ьј.

• Uporedi, izmedu 08ta10g, Ramovii: ZgSl, str. 38: ••• Tako пат tudi ta beaeda poarcdno prita za to, da ае је proc:ea:y > i vriil v шејаЬ XI. 8tojetja" i dalje uporedi kod Koncskoga (l.tMJ, 8и. 34-35) о proccsima zamjena :у-а, koji su se пIili tamo i u XIlI-оm stoljeeu. Uporedi i А. Вclic: Galilki dijalekat.

IV

NAZALNI VOKALI Као зtо smo ranije vidjeli, nosni vokali su nastali kombinacije: tYJrdi vokal ili poluvokal + m ili D ispred konsonanta, ili meki vokal ili poluvokal + m ili D ispred konsоnanеа.

па

praslovenskom tlu od

Da је vokal с; nastao od е i1i ь + kons. т ili п, lako se moze utvrditi uporedivanjem slovenskih rijeei istoga indoevropskoga postanja sa drugim indoevropskim jezicima, i uporedivanjem srodnih rijeci и slovenskim jezicima: 1) stsl р~tь (ПАТ"), r. петь, sh. рее, gr. ?ttIL1C't'Ot; (рёti), - lit. penld, penktas, stind. рабса (рабса, an < en), got. finf, sve od *penktis ...)j stsl. tetiva, lit. temtjva prema glagolu temti - еетрјu - zatezati, - itd.; и asc. рl. *kone-ns > konc; - i sl.; и part. prez. *znaje-ns > znajc; - i sl., uporedi i glasovne odnose и oblicima stsl. рорьnезь - popc;ti « *рорьnti ili *popenti), sh. рорпез - popeti; vъzьmезь - V'ЬzC;ti (sh. uzmез - uzeti) i sl.

2) Isto tako, da је vokal Q nastao od о ili ъ ispred konsonanta, рошасе пат primjeri: stsl. Qglъ, sh. ugao, lat. angulus; stsl. rQka, r. ryka, sh. ruka, lit. ranka (prema glagolu renkti - sabirati, zbirati); stsl. РQtь, sh. put, lat. роns - pontis (most); stsl. ZQЬЪ, sh. zub, lit. zambas (gubica), grcki 8oIL sъ оvьсеiQ), - SQidriЉьпа (kobi1a, зh. т­ idrebna) < *sumz(d)redЬьпа; uporedi i su sedaт binjiiah (kod Njegoia); analogijskim uopcavanjem nastajali su naporedni oblici kao saglasan 11 suglasan, sagovornik 11 sugovomik (vidi kod poluglasa). Proces ет (diftong) > ~, от (diftong) > Q - i sl. moie se zaтisliti u sklopu opceg procesa рrзl. monoftonbigacije diftobga.

(-ът

Ovi procesi su se odigravali u sredini rijeci, dok su па kraju rijeei Ыli drug uslovi za postanak nazalnih vokala. Tako, u nekim slueajevima kombinacije vokal + + nazalni konsonant daju па kraju rijeci nazalni vokal: zena + т > ienQ (akuz. sing.), dok se u drugim slucajevima slicna kombinacija sa kratkim vokalom denazalizovala: *gordo + т > *gordom > *gordum > grаdъ (svakako, preko *gоrdъ). 4) Od pravila da se uopce kombinacija vokal + naza1ni suglasnik ispred suglasnika nazalizuje izuzimaju se kombinacije sa dugim i i dugim и: lit. gysla odgovara naiem zila « *zin/s/la)? lit. {nkstas (bubreg), stsl. isto-istese, - ; upor. lit. glinda (*gninda), зћ. gnjida (vidi Vondrak: Vergl. Отаmm. 1, str. 49); uporedi i gore: *gordons > *gorduns > ... grady - svakako preko *gordy.8 Napomena: Svega dva-tri primjera koji u lit. pokazuju јп u pretkonsonantskom polozaju u sredini mogu se i druk6je protumal!iti: da sonant п ovdje predstavlja dijalekatsku baltijsku infiklaciju, ра, prema tome, ne bismo mogli ni imati sigurnog materijala je;;o:i&og da пат danas pokaZc kako se је u praslovenskom ponaSala kombinacija - јп + kons. u sred;ni rijel!i, а za slul!aj un + konlonant mogli su vladati specifil!ni uslovi kraja rijel!i; za ovu kombinaciju primjeri kao lit. lunkas. prsl.lyko- sh.liko (v. Vondrak: Veтgl. С7Татт. 1, str. 133) i za primjere tipa iila (str. 49) moze ае uzeti u obzir I!ista pojava infiksacije. (О zaтjenaтa nazalnih kombinacija na kraju rijel!i uporedi i kod Boskoviea).

5) Da su зе ovi glasovi (Q i ~) izvjesno vrijeme izgovarali nazalno i slovenskom terenu, pokazuju пат: а) glagoljske grafije, Ь) пава јтепа

с)

i strana

па јшпо-

u stranim i

јтепа

u

павјт

tekstovima i uopce u

павјт

izgovorima.

U gIagoljskim grafijaтa (ЭоС, :)ОС) јтато jedan zajednicki znak za оЬа nazala, а gIavnim dijeIovima i u jednom i u drugom slucaju obiljezena је vokalska Ьој а е ili о. Ь) Poseban dokaz је pisanje павЉ јтепа u stranim tekstovima: MouV't'L(J.71POC (Muntimeros, паве МQtimyrъ) - kod Konstantina Porfirogenita (Х vijek), ZevTLv~ (Centinas, пава rijeka Сеипа), - Narentanorum (Neretljana), Centena u lat. tekstovima toga vremena.

• u stsl. spomenicima је te!iko r87.1uciti primjere u kojima зе dubletno mijesa -9 i и, f i • u tom smislu: sta је u tom slul!aju naslijedeno praslovensko dvojstvo (altemacije па koji nacio u ukrStanju fonetskog i fonetsko-analogijskog procesa), а sta је u mlade spomenike ulazilo od v~ izvrsenih zaтjena na juinoslovenskim terenima. U tom smislu uporedi Т. Lehr-SрlаwiD.ski: О dubletach sJowiamkjh z q ј u (StSkW. str. 191-195), i tamo citiranu literaturu.

96

Stranci su, dak1e, пазе nazalne vokale slша1i јМ kao posebne glasove naza1nog karaktera, ра su ih mogli zapisivati samo ро svojim kombinacijama: vokal odgovaгајисе Ьоје + naza1ni suglasnik. A1i vec и Х vijeku и stranim tekstovima imamo пазе nazalne vokale pisane sa и, odnosno sa е, sto znaci da је to doba njihovih zamjena. То sve znaci da su stranci ро tradiciji (kako su se nasi izgovori mog1i sIшаti u IV vijeku i dalje) posebno оЫ­ ljeiava1i naza1ne vokale, а da su ih ро sluhu и ovo doba prima1i kзо оЫcnе njihove zamjene sa и i е. с) Dokaz za njihov nazalni izgovor i па пазет sh. terenu jesu јоз i imena mjesta, npr.: Supetar, Sutivan, Susak i зl., пазет jeziku prilagodena romanska iшenа. Slusajuci od romanskog stanovnistva tadanji izgovor lat. pridjeva sаnctш (sveti), prilagodavajuci svom izgovoru glasovnu kombinaciju vokal + п ispred suglasnika, naSi preci nisи ovu rijee drukcije mogli primati nego u glasovnom obliku sQtc. > SQtь > sQt, sto се u Х vijeku dobiti danasnji glasovni oblik тс-). Na taj nacin smo dobili toponime Supetar, Sutivan, Sustipan, SuSak - u kojima зе ViJe пе raspoznaju znacenja Sveti Petar, Sveti Ivan itd.

Prvi пазј spomenici znaju јоз za grafije starih nazalnih vokala. U Мiroslav­ ljevu jevandelju рјзе зе јоз i Jf. i А, а1ј se upotrebljavaju i gdje im је ranije bilo тјesto i gdje nije, mjesto obicnoga е, odnosno и. А to sve znaci da su зато znaci pisani ро tradiciji, а da se vec odavno nije озјесао poseban izgovor ovih glasova. Od slovenskih jezika naza1ni izgovor vokala zadriao је роlјзю jezik: пщi - m~ia (тиz - тиza), piQty (peti). Od glasovnog poloiaja u rijeCi zavisi Ьоја (v. prvi рriшјег), а porijek1o starog tvrdog ili mekog naza1a trdieemo рсemз prethodпот, tvrdom ili mеkom, vokalu i uporedivanjem slovenskih jezika, koji su ih сзz­ licito zamjenjivali: 1.

Tvrdi nosni vokal (Q) razlicite је supstitucije dobio и jиznoslovenskim је­ zicima: slovenaCki о (рос, Toka < РQtь, rQka i sl.), зЬ. и (рис, тиlш), makedonski а (рас, тalш), ili u zapadnijim govorima о (Ш ај рос, TOka)f., bugarski Ъ (pъt, nka) ј u srpskohrvatskom зе u najsjevernijim govorima, kзјkзvзkiш i сзkavзkiш, nalazc i podudarnosti за slovenaCkimj u jednom broju lшemз зе i umakedonskom nalazc korijenske podudarnosti sa srpskohrvatskim (leksicke infiltracije, - ili p091jedice starijih etnickih ukrStanja). 2. Meki naza1ni vokal (~) ne&to ujednaCenije је zaшiјenјеп и jиznoslovenskim ezicima, osim izuzetaka и govorima, ~ > е (и dija1ektima i poziciono е'; i sl.). з.

Jиznoslovenska орСјја zamjena naza1nog е и и pravcu otvorenijeg izgovora:

vidu

е

prosarana је teritorijalnim

odstupanjima

, Uporedi i Lehr-Sp1awif1ski: Kilka 168-174.

lIfIНJ6 о

n0a6wkach

praвlowWUkich.

SISkW••и.

97 а)

u sjeverocakavskim govorima iza pa1atalnih suglasnika imamo а mjesto е: zaja < *Z~dia (zed), jazik (Ш zajik - metateza) < ј ~zykъ, pocat < poc~a (росеа), cakati < c~kati (cekati) i sl.; Ь) u bugarskim dija1ektima se na1azi i mijesanje u zamjenama Q i ~ (~ > Q iza pa1ata1nih suglasnika [о u srednjobugarskim spomenicima, redakcije staroslovenskog jezika, od cega se danaSnji ref1eksi ogledaju u istocnobugarskim dija1ektima, vidi kod Boskovica, str. 63-64]).

U ponekim makedonskim i bugarskim govorima na1azimo naza1ne izgovore: zqp (zub), c~do i sl., - ili u dekompoziciji naza1nog izgovora: zomр, rъnkа, pentok, cendo - u razlicitim makedonskim govorima (vidi Boskovic ОИат, str. 61-63). Saeuvanu naza1nost mozemo razumjeti kao prirodnu pojavu arhaicnijih crta u periferijskim govomim zonama; dekompoziciju (od prostijega iduci ka slozenijem izgovoru) moramo shvatiti kзо po;avu balkanskih dodira inojezickog sa slovenskim Zivljem.

4. Pitanje је: kako treba protuma~iti zamjenu , > а iza pa1atalnih suglasnika u Bjeveroakavskim govorima. Najjednostavniji odgovor Ы Ыо: rezultat d i s i m i 1 а с i ј е: prednjonepёani suglasnik + prednjonep~ani vokal > prednjonepani suglasnik + zadnjonepani vokal. Medutim, kad se uzmu u obzir i druge zamjene u slovenskim jezicima (u ruskom f > ја mjaso < m4 vrijednost poluglasa, regresivan proces) > er, or, rb, ro > re, ro (puna vokalizacija poluglasa).l 1 Uporedi N. van Wijk: Les groupes ъг, ЬГ, ъl, ыl вn slafJB et еn rшsе, JF XVHI, str. 39--47; dosta uvjerljivijih podataka se tamo govori о glasovnim vrijednostima i о evoluciji ovih prsl. diftonga; uporedi izmedu osta1og па str. 40 о u stvari slogotvornoj vrijednosti: т,l sa prizvucima tvrdog ili mekog poluglasa.

8а

100

4. Strane rijeci sa kombinacijaтa voka1 + r ili r + voka1 и starijem stanju naseg jezika primane su sa r voka1nim: Grk od lat. Graecus (сзk i sa dugim voka1om), Grgur - grcki Gregorios, trpeza - trapesa, mrginj - uporedi tal. margine, Trst - Tergeste; crkva ир. пјет. Кirche (starogornjenjemacki Kircha i sl.). Stranci, kad su slusa1i паЗе r voka1no, posto ga nisu ima1i и svom izgovoru, pisaH su ga sa ет, јт, тј i sl.: Terpimir, Tirpimirus, Tripimir (Trpimir), Virbica (Vrbica) i sl. (uporedi kod ВеНса, ор. cit., str. 75). (stari tekstovi јоз prije nasih pisanih spomenika). Na sHcan nacin se r vokalno obi1jezava1o i и nasim docnijim tekstovima pisanim latinicom sa ет ili ат: kerst - karst, parvi (krst,~prvi):i sl. U starim Cirilskim tekstovima pise se r vokalno sa ГЬ, rjede ро pravom izgovoru saтo sa т: srdce, skrbb i sl., а ponekad, и zapadnijim krajevima, pod uticajem pisanja и latinskim tekstovima, i sa ат ili ет: karstb, Serbinb, tverdi i sl., аН svuda је izgovorna vrijednost Ыlа saтo r voka1noga. Od ruskoslovenske knjizevne skole и 18. vijeku и cirilickim tekstovima vlada ruski nacin pisanja SerЫпь, cerkva i sl. - sve do Vukove reforme i konacne pobjede Vukova pravopisa. U nekim cakavskim govorima mnogo kasnije se је od zajednickog srpskohrvatskog r vokalnog razvija10 negdje ат negdje ет: parst, karv, ili drugdje pers, kerv i sl., pojava, svakako, nasta1a и procesima medujezickih dodira i и situacijaтa biHngvizma. п.

1 vokalno (l)

1. Na isti nacin kao i r voka1no razvija10 se i 1 vokalno od praindoevropskog do najstarijeg stanja naseg jezika, i па isti nacin smo od zajednickoslovenskih kombinacija: ы1' ъl; lь, lъ postalih od Јl, иl; Н, lи dobiH staro пазе 1 voka1no. Od indoevropskog *vlkuos dobiH smo, preko *vilkus (Htavski vilkas) prsl. *vы1ъъ (stsl. vlьkъ, pisano cesce vlъkъ), сети odgovara и staroindiskom vfkas (и stind. se cesto jednaCilo 1 sa r - dija1ekatska pojava, koja је preovladavala и knjizevnom jeziku), grcki liikos (лuхо~), lat. lupus; od *pJnos, preko *pilnos (Ht. pllnas, stind. рйrnаэ, uporedi i lat. plenus) dobili smo praslovensko *ръlпъ, sh. pun -itd. Опо sto је reeeno za паСјп pisanja r vokalnog i za glasovnu vrijednost и stsl. vrijedi i za kombinacije poluglasa sa 1. 2. Као i kombinacije ьт, ьт; ть, ть izjednaCile su se od najstarijih vremena па srpskohrvatskom terenu kombinacije ы1' '61; lь, 1'6 и vrijednosti jednog 1 vokalnog. То takvo 1 vokalno sacuva10 se и timoCkom govoru istoCne Srbije nepromijenjeno: vlk, slza, vlna i 'эl.

101

u luZni~koj varijanti isto~nosrbijanskih govora razvio se uz ovakvo 1 jedan postpozitivni poluglas vlbk, slbzs, vlbna i 81. (ovo su sve govori, kao 81:0 znamo, koji ~vaju i stari poluglas). U рrizrenskо-јшпоmоrаvskој zoni пазih, и mnogom smislu najarhai~nijih, stokavskih govora vrl0 rano su se dobile zamjene lи i и: sluza, slunce, ali6yuk, ~ut, ј abuka i sl. Mogla је biti prvobitna zamjena и zavisnosti od kvantiteta (п а k п а d п о s t v О r е п о g): i > lи, (> и ра da se розlijе и шiјеSanји govora taj odnos poremetio. Interesantno је to зtо se и najstarijim cirilickim spomenicima javlja koji put pisano slunce - tako i и Мiroslavljevom jevandelju, zatim i и Vukanovu, pisanom и Zeti (isto tako i и jos ponekom spomeniku), зtо Ы upucival0 па to da је prelaz l(mo~da samo dugog) и lи vrl0 starog vremena. Ја mislim da је to stara pojava prenesena sa prizrensko-moravskog terena, i da је ona otuda dol1a u tekst svih spomenika koji је, Ьо izuzetnu, јтаји. Stjepan Kuljbakin је u svoje vrijeme, sa dosta raz10ga pretpostavio da је Мiroslavljevu jevandelju (pisanom negdje па Limu, u tadanjem Нити) prethodio stariji tekst srpskohrvatske redakcije pisan u jugoistol:!nijim krajevima, u prizrensko-moravskoj zoni, vjerovatno. То тј је vjerovatnije nego da је ova pojava,kako је pretpostavljao rrof. Beli~, bila nekada raSirenija prema zapadu; treba imati па umu i kasnija migraciona strujanja.·

Cisto 1 vokalno ili izgovor sa jos kakvim vokalskim dijelom nalazi se jos и cakavskim govorima Kvarnerskih ostrva, па Krku npr. (zatim se nalaze i promjene 1 vokalnog и vrijednosti 'е! ili о! ili al): jablko, slzi, mlzen i sl. и mjestu Riznu; ЬelЬe (ЬиЬе), jabelko и Vrbniku i и Omislju; - solzi, pomolzi [pomuzi] и Omislju, а па ostrvu Losinju al: '{Ја/па [vuna], mаЩ [mu~i] itd.; vidi kod Be!ica: OJstShJ 1 str. 76. Iz svega ovoga vidimo da su nasi periferijski govori krajnjeg istoka i krajnjeg zapada jedni sa~vali 1 vokalno, јеdni dobili 1 sa јоз kakvom postpozitivnom ili prepozitivnom vokalskom vrijednosCu. З.

Velika oblast centralnih govora i vecine periferijskih razvijala је zamjenu и pravcu obicnih vokalskih vrijednosti, i и vecini ovih govora razvice se cisti vokal и. Zamjenu 1 и и mozemo па raskom terenu konstatovati sredinom 14. vijeka: bugare (1349), d8ge, p8no - и poveljama. Bosanske povelje pokazuju razlicite zamjene: u (kao и raskim), i posebno: ио ili о: dНzanь, h8mьskа; рНоtь ,homLske i sl. Svakako је Ыl0 teritorija sa zamjenama 1 dugo и ио, 1 kratko и и, kako to cesto pokazuje pisanje imena: v80kL (Vuk), ali V8kась (УШас). Тоте odgovara i Divkovicev jezik (po~etak 17. vijeka) iz istocne Bosne, v80k, оЬ80Ю (obuci); toma~iti, konuti (kuniCi) i sl. 1 danas mjestimicno и bosanskim govorima iшато ио mjesto 1 voka1nog и dugim 81ogovima (zouc и centralnoj B08ni i 81.). U dubrovackim ро­ veljama, ра i kod dubrovackih pisaca, na1azimo sve ove vr8te zamjena. Sto и Ьо8anskim i dubrova~kim poveljama nalazimo i рiзanје /и, nece to biti kakav uticaj raski, iz istocnijih krajeva, nego se to mogl0 desavati pod uticajem tradicionalnog • Stj. Kuljbakin: Paleogтafska i јепОш ispitifJanja о MiroslafJljefJu jefJan4elju, Sremski Karlovci 1935.

102

pisanja 16. vijeka i pisanja ро sluhu и (Н) - nastajale su kontaminacije: pisalo se nekad, npr., vlьkась а nekad vНkась, ра odatle se koji put moglo napisati i vlНkась. Ruski jezik је razvio stare kombinacije 1 sa poluglasom па slican nacin па koji је, vidjeli smo, razvio kombinacije r sa poluglasom, samo nije sacuvao razliku izmedu starog bl i 'Ol. U ruskom је svako nepalatalno 1 (l iza koga nije Ыо palatalni vokal) dobilo tvrdi izgovor (zadnjonepcani), koji је izazivao izjednacavanje mekog . sa tvrdim poluglasom ispred sebe: volk (vuk, uporedi lit. vilkas), dolg (dug, gotski dulgs). Onda пат је razumljiva i razНka u evoluciji bl i l'О: bloha (buha, lit. blusa), sleza (suza), - uporedi - volk i sleza.

VI METATEZA GLASOVNIH KOMBINACIJA QUkvida

от,

01,

ет, еl

~etateza)

1

Glasovne grupe or, 01, ет, еl ispred konsonanata (upravo kombinacije diftonske vrijednosti reda r i [), Ыlе su, svakako, u procesu mijenjanja јов u шој slovenskoj zajednici, ра su svoj definitivni razvitak dozivjele razliCito u grupama slovenskih jezika. Drugi indoevropski jezici su sacuvali odnos ро polozaju vokal + sonant, kao sto to pokazuje uporedivanje najobicnijih primjera: lat. porcus - srpskohrvatski prase, njemacki Berg - sh. breg (brijeg) i sl. Pri uporedivanju rezultata dobijenih u procesima ove glasovne pojave moze ~ирazШ: ' 1) da su istocna i juznoslovenska grupa jezika, svaka za sebe, dobile svoje posebne rezultate, jedinstvene za svaku od ovih dviju grupa ponaosob, а da se и zapadnoj grupi razlikuju sjeverni jezici (poljski i srodniji) i juZni (ceski sa srodnim) - pored izvjesnih slicuosti i u krugu ovih dviju podgrupa; 2) da је samo juznoslovenska grupa dobila jednaku zamjenu i па pocetku i u sredini rijeci i pod razlicitim uslovima intonacije, dok se u оЬје ostale grupe zamjene razlikuju u zavisnosti od 'polozaja, i па pocetku rijeci u zavisnosti od intonacije; 3) da su pod odredenim uslovima intonacije (stari slovenski akut па pocetku) svi slovenski jezici u ovoj promjeni jedinstveni. 1. Sredina

riJe~i

U istocnoj grupi:

> -ото-: ruski gorod < *gогdъ, korova < *korva; -01- > -010-: ruski golova < *golva, s010тa < *solma; -ет- > -ете-: ruski bereg < *berg, Ьетemја < *berm~; -е1- > -010- (-еlо)-: ruski m010ko < *melko, polova < *pelva;

-от-

-

metateza sa "polnoglasijem", s tim sto је priroda glasa 1 uslovi1a U juznoj grupi: -от- > -та-: sh. grad, krava; -01- > -lа: sh. glava, slama; -ет- > -тё-: sh. breg (brijeg) , Ьreme;

о

mjesto

е.

104 -el- > -Il-: sh. mleko metateza sa duljenjem (or >

(mЩеko), pl8'lJa (plj8'lJa); то > та, 01 > 16 lа itd.).

>

U zapadnoj grupi: u poljskom -or- > -то-: gr6d (izgovor grud, kaзniје mijenjanje Ьоје), krowa; -01- > -10-: glowa, sloma; -ет- > -r'e-/-rze-/: Ьrzeg (izgovor Ыес), Ьrzemi~; -еl- > -Ie-: mleko, рlешу (plur., -mеkinје); metateza оЫспа, bez duljenja (izumrli polapski jezik је imao i or bez metateze: vorna = vrana i sl.). а)

U ceskom, Ьо i u juZnoslovenskim jezicima: « grad), krdva; hlava, sldma;. bfeh (brij eg), metateza sa duljenjem. hrad

2. Na

Ыemeno;

mleko, pl8'lJa:

po~etku rije~i

1

1) Pod starim slovenskim, iz indoevropskog nas1ijedenim, uzlaznim akcentom (') svi slovenski jezici imaju metatezu sa duljenjem: ruski ralo; sh. ralo; poljski radlo; ceski rddlo < *6rdlo (uporedi от- u glagolu orati). 2) Pod raznim drugim uslovima intonacije, samo јщпоslоvепski jezici imaju metatezu sa duljenjem (dakle, u svim polozajima metateza sa duljenjem), а svi osta1i jezici - оЫспи metatezu: ruski rovnyj , poljski rowny, ceski rovny; sh. ravni; ruski 10dъja; poljski lod'; sh. lada (*оldьјi) i sl. II Копасап razvitak u procesu likvida-metateze, kao sto se vidi, zaVlSlO је od uzajamnih teritorija1nih odnosa medu slovenskim jezicima poslije raseljavanja, - zajednicka osobina јщпоslоvепskih i јшпоg dijela zapadnoslovenske grupe jezika - metateza s а d u 1 ј е п ј е m svakako је i posljedica starije teritorija1ne veze ovih еtniсюЬ grupa (i ova pojava, kako ја mis1im, итanјије vrijednost dokaza za nekadaSnji јщпоslоvепski prajezik).

III

Izvjesna odstupanja od ovako date slike u zamjenama u pojedinim slovenskim jezicima i njihovim ще ili sire srodnim grupama, mogu se tumaciti: 1) јоз neizvrsenim procesom u doba raseljavanja slovenskih etnickih grupaj 2) njihovim mijesanjem sa starosjediocima i novim susjedima; 3) а nekad posebnim polozajem koje od ovih glasovnih grupa u vezi sa glasovnim kombinacijama u rijeei.

105

Sematski pregled:

dif-I

tong

praslovenski

ruski

*gordь,

or

'

01

l ' * 6lm 1010: golova, 1 go va, s а so16та

el

*melk~, *pelva

'-'

Ceski

1srpskohrvatski

I

*огvьпУi

'-'

poljski

1) ото: g6rod, 11) то: gr6d, 1) та: hrad, та: kor6va krowa, rowny krava, radlo ~ • grad, krava, 2) *6rdlo 2) та: ralo 2) та: radl0 2) то: rovny ralo, ravni re: ?~egllbrij~g~ *Ь егgь, *mertl'Ieтe: Irze: (= ze): те: bereg, иmегеtь brzeg, mrzec ЫеЬ, mi'iti IImret1 11 mrlJetl

1)

ет

I

*

'I

la: glowa, sloma h1ava,

110:

зlата

'

lа: glava, sHlma

mleko, lе: mleko 11 тlimolok6, po16va mleko, plewy pleva( < рlеуа) jeko, pleva, pljeva

010

(еЈо):

lе:

lе:

Tako, и staroslovenskom jeziku odstupanja od juZnoslovenskog pravila za likvida-metatezu kao albdii (pored lаdьја), albkati (biti gladan) i зl., mogu doci otuda sto su izvjesne rijeei Ыlе па Balkanu pozajmljivane prije likvida-metateze, ра su ih i juZni Sloveni mogli sluSati od stranaca kao svoje rijeei и drugom obliku i nekad ih па nov пасјп prilagodavati svom izgovoru - aldii - albdii i sl. Na пе­ kakav slican nacin, и vezi sa mijeSanjem izgovora i и vezi за pozajmljivanjem nasih starih rijeci, moze se tumaciti i srpskohrvatsko odstupanje и rijeci rob (i и staroslovenskom ponekad гоЬъ mjesto оЫспо гаЬъ). Posebne prirode зи odstupanja kao и grupi 01 iza izvjesnih pa1ata1nih suglasnika, gdje se pokazuje nesaglasnost: stsl. сlепъ i сlanъ « *сеlпъ); зЬ. clan i(dija1ekatski Ыеn,-Щаn иlјјеn, slovenacki clen; сезю Ывп i (dija1ekatski) сlаn; poljski czlon, ruski clen (iz staroslovenskog), а staroruski сеlепь; ukrajinski сеlвп; pored pravi1nog srpskohrvatskog z1ijeb «*zelbъ) и сеЗkоm је ШеЬ i ШаЬ; и poljskom zlob i dija1ekatsko zleb i sl. Ruski oblik celooek i poljski clowek odgovaraju starom сеlvеkъ (kako se moze pretpostaviti), a1i пазе cooek - covjek (od clovekъ), и сеЗkот Clovek, daje metatezu bez duljenja. U svakom зlисаји grupa сеl - pod uslovima metateze mora1a је imati izvjesne specificnosti и izgovoru, makar dijalekatske.

4. U ranije vrijeme зи пазј preci pri1agodavali svom izgovoru glasovne oblike stranih rijeei за grupama vokal + sonant 1 ili т: Мlеtь prema Melita (ј и slabom polozaju); Sremb - grcki Sirmion (O"LP(.LLOV ), lat. Sirmium; Mratin - Martinus (uporedi Mratinj dan, Мтасјnје - јте sela - i sl.), RaЬ АтЬа, klak пјеm. kalk, a1i dosta rano su зе bez metateze mogle izgovarati i strane i',_domace rijeei: svakako је ranoga porijekla geografsko ime Durmitor (pretpostavlja se naziv prema latinskom_dormire) primljeno i osta1o bez metateze;

lО6

u nasem glagolu plandovati - ogleda se metateza i и vezi sa gubljenjem p~lи­ glasa - polbdbn-ovati (jedini primjer, - oko pola dana biti и hladu - poldnovatt > > plandovati), аН mnogobrojni primjeri rijeci: toponimi kao OlSava « *Ol~­ hiava i sl., zatim сornјј, donji (dolnji) i 81., poslije gubljenja poluglasa, роkazщи јов i и 10. i 11. vijeku normalan izgovor bez metateze. Od toga vremena su se mogle nesmetano primati izgovori и 8tranim rijecima kao Матko, Матејn i 81,1

1 О prirodi izgovora pras10venskih kombinacija or, 01, er, еl ispred konsonanta i о procesima do rezu1tata koji su dobijeni u slovenskim jezi~kim grupama napisano је dosad mno§tvo studija i dato dosta razliCitih оЬјаilпјепја u istorijskim gramatikama. Izmedu ostalih tuma~nja, vrijedno је uputiti па raspravu Т. Lehr-Splawinski: О trw. pTzestawce pJuпnych w jt;zykach sЈаwiашkiсh, StSkW, зП. 231-249; manje ili ујilе, ukazival0 зе је па osnovno po1aziilte od diftonilke vrijednosti: or, 01- sl.; dalja evolucija је јМа, svakako, od ja~anja sonantskog karaktera glasova т, 1, - Ito је, iC8srЩе, izdvaja10 voka1sku boju i u postopozitivnom po10zaju (or > о[ > or:l) - odat1e je%dolazilo do potpune metateze, sa odrzavanjem punog (dugog) slogovnog kvantiteta (juinos10venska, i ~ilkos10va&a grupa, оуа druga sa posebnim razlikama па po~tku rije~i) ili bez toga odrzavanja (poljska grupa, izuzimajuCi kasnije sekundarne duiine), - dok је па drugoj strani ruska grupa, osim po~etka rije~i (akcenatski poziciono), ravnomjerno usaglasila pretpozitivni i postpozitivni ~isto vokalski elemenat. Uporedi kod Splawinskog tabelu па str. 248-249. О karakteru diftonilko80natskih kombinacija uporedi i kod МeiJIe(t)a: SICmm, 8tr. 57.

VП

PROMJENA L U

О

Na kraju sloga i па kraju rijeci nasao se је glas 1 poslije gubljenja poluglasa > dalъ > dal; mоlъЬа > тоЉа i sl.). Као sto smo prije vidjeli, poluglas је, gubeci se, ostavljao izvjesne posljedice i па izgovor sonanata ispred njega ili vokalske glasovne vrijednosti ispred njih (vidi gore kod poluglasa). Moze se pretpostaviti da је 1 ispred poluglasa koji se gubio, ostajuCi па kraju sloga, moralo biti vokalizovano do izvjesne mjere (dаlъ > daJ). Ako је 1 и tom slucaju Ыl0 па kraju suglasnicke kombinacije, onda је ono, kao i ostali sonanti, razvijal0 ispred sebe sekundarni poluglas (оblъ > оblъ > оыl > оЬъl > оЬаl i sl. - vidi gore), а ako је ispred njega Ыо kratki vokal, ро орсет pravi1u duljenja kratkih voka1a и ovakvoj poziciji, morao se је taj vokal du1jiti (uporedi Ьusёnъ - busena < Ьиsenъ ... > Ьusёn busena i sl.). Medutim, kao da do ovoga duljenja nije dolazilo saтo kada se и ovakvoj poziciji nasao о v а ј sonant, nego је, mjesto toga, 1 zadrzal0 izvjestan vokalski karakter (kao, recimo, kad danas izgovaraтo pozajmice nikl, bicikl i sl.). (U stvari, moze se, sa dobrom vjerovatnocom, pretpostaviti da smo јтаli diftonsku vrijednost и kombinaciji vokal + 1 па kraju sloga: dalb > d~ diftonski izgovor sloga, slicno danasnjem slovenackom izgovoru Ыц - mjesto pisanog biI - naSe то.) Stoga su nastali usl0vi: а) ili da se ovakvo 1 vokalizuje јасе i promijeni и pun vokal, Ь) i1i da se devoka1izuje i izjednaci sa obicnim 1. Ovo se prvo desilo и centralnim stokavskim govorima а drugi slucaj је postao oznaka svih arhaicnijih govora i ostala dva nasa dija1ekta. Ako se 1 и о mijenja10 iza dugog vokala, ovaj vokal ispred njega se morao skratiti, - to znaci da је njegovo kvantitativno jacanje u pravcu punog vokalskog izgovora isl0 па stetu kvantiteta prethodnog voka1a (dva puna kratka sloga zahtijevala su skraCivanje prvog elementa и ranijem jednom diftonskom sI0gu): Ьеl - bela > Ьео - ЬёН! (> bela, Ыје!а); diil - diilll > dCio - dala diilll) i sl. Izgovorna Ьоја novog voka1izovanog 1 је svakako Ыlа drukCi.ja od starog 1 voka1nog, tako da зто и ovom зlисаји dobili njegovu zamjenu U vidu voka1a о: dal > dao (a1i dala - dalo), deIba > deoba C/I dioba); prilnuti (staro *рri1ърПQti > > рrilЪПQti > prilnuti) > prionuti (danas se ne osjeca vise odnos ро srodstvu lepiti, lijepiti : prionuti). Slucaj sa glasom 1 па рости rijeci iza koga је iscezao poluglas u primjeru lъzicа > lъzicа, pokazuje interesantnu nestabilnost u boji vokalizovanog 1: и govorima јтато oblike: а) ozica, 1 > о; kao i inace па kraju sloga; Ь) шicа (и Crnoj Gori, VasojeviCi i drugdje): 1 (potpuno vokalizovano) daje и, kao obicno 1 unutar rijeei); (dаlъ

«

108 с)

zlica, - metateza i, prirodno је, devokalizovano 1 (uporedi kod poluglasa).

Promjena 1 и о па ыаји rijeci i па kraju sloga иорее moze se konstatovati krajem 14. vijeka: konavaoski (od kоnavalьskyi >konavalski), napisano и Bosni 1391. godine, власте(,), gen. рl. 1397). Od pocetka 15. vijeka ovakve primjere sve сезее sretaтo i и zetskim, raSkim i dubrovaCkim spomenicima: де(,), весе(,) , изпи(,)-itd. (vidi ВеНе: OlstShJ 1, 87.). Moze se pretpostaviti dajepromjena sa bosanskog terena iSla postepeno prema jugoistoku. Od druge polovine 14. vijeka do druge polovine 15.-og proces ove promjene је Ыо zavrsen па velikom dijelu stokavske teritorije. Da ovaj nov proces nije Ыо teritorijalno ogranicen па centralnu Stokavsku oblast, koja је, otprilike и isto vrijeme razvijala proces stvaranja novog akcenatskog sistema i dr., pokazuje to sto su ga doziv;eli govori danaSnje zetsko-novopazarske oblasti, i dalje, koji su inace ostali па starijem stupnju razvitka. Ne mozemo reci koliko је vremena па ovom terenu trajala bezizuzetna zakonitost: 1 па ыаји rijeci ili 1 + konsonant daje 0(+ kons.), jer se и spomenicima mijeSaju tradicionalno pisani oblici: дiшь i pravi glasovni izgovor: ДЋ(,) - i sl., аН је, svakako, rano glasovni zakon ove promjene izgubio svoju vrijednost, tako da se 1 ponovo mogl0 naci i па ыаји rijeci i иорсе па ыаји sloga. Otuda su nastale razne mogucnosti za analogijski proces uspostavljanja glasa 1 па kraju rijeei i па ыаји unutarnjeg sloga и rijeci. Лkо је ispred promijenjenog 1 и о Ыо vokal о, onda se udvojeni vokal saZimao и dugo о: sоlь > sol > soo > 50; аоlъ > dоlь > аоl > аоо > do i sl. Svako danaSnje 1 па kraju sloga: а) ili је и domaeim rijecima uspostavljeno pod uticajem drugih oblika promjenljive rijeCi, Ь) ili је и stranim rijecima primljenim kaзniје kad zakon promjene nije Ыо vise па snazi, с) i1i је и starim pozajmicaтa uspostavljeno и starom glasovnom obliku pod uticajem crkvenog jezika.

А)

za

U

doma~im rlJe~ima

1) Dosljedno ovu promjenu је saeuvao oblik radnog pridjeva kao obiljezje rod: dao : dala - dalo; Сио : еиlа; рlео : рlеlа; nosio : nosila - i sl.

тиЗld

2) Imenice mшkоg roda sa nekad promijenjenim 1 и о ili ga tako euvaju (orao i sl.), ili su, pod uticajem zavisnih padeza, uspostavile 1 i и nominativu: Zdral : : zdrala i sl., ili se javljaju dvojaki oblici: val : vala (obicnije) i vao : vala; odjel : odio - odjela i 81. Na 8litan natin 8е ропзSаји i pridjevi 8а promijenjenim 1 па kraju и muskom rodu: topal i topao, оЬаl i оЬао (пеоЫCniје); cio i cijel, ali и ekavskom saтo сео; Ыјеl (zastarjel0 Ыо) : Ыјеlа, аН ekavski saтo Ьео bela i 81. Imenice sa о ispred 1 danas пат se и knjiZevnom jeziku javljaju isto tako sa dva oblika: vo i vol, do i dol, so i sol i sl. Ovi oblici sa uspostavljenim 1 и nominativu singulara, ро[ svoj prilici, nisu nastali па оЫсan nacin: vracanjem glasa 1 iz zavisnih padeZa (njih i пета и centralnim i istocnijim krajevima koji imaju ovu glasovnu promjenu), nego su uneseni и knjiZevni jezik iz zapadnijih govora, iz govora koji иорсе nemaju promjene 1 и о.

lО9

3) U unutarnjim slogovima kod imenica: а) negdje se promjena dosljedno wva u kategorijama izvedenih rijeci, i Ь) а negdje зе 1 mogl0 unositi pod uticajem srodnih rijeei ili drugih padeznih oblika: а) и izvedenicama tipa praonica imamo dosljedno saeuvanu promjenu;

«

рralьпicа), 10zionica, topionica i 81.

Ь) imenice zenskog roda за sufiksom -Ьа (ьЬа) isto tako cuvaju ovo stanje: dioba (deoba), зеоЬа, тоЬа i зl., ali је stvorena moguCnost da nastane i novi oblik за 1: тоЉа (nova пјес i novo znacenje); с) imenice srednjeg roda tipa зеосе « зеlьsе), krioce, podgroce i зl. imaju nekad i uspostavljeno 1: зе/се, krilce i зl. за mogucnoscu nijansiranja и znaeenju (uporedi krioce i krilce); sjesti и krioce, аН krike od pi1eta i зl.;

d) imenice muskog roda jednako ропа§аји:

за

zavrsetkom

-Јас

«

lьсь) и

ovom smislu

зе пе­

Лkо su izvedene prema glagolima за znacenjem vrsioca radnje (Ш n08ioca radnje), onda im је knjizevni ob1ik за promijenjenim 1 па kraju sloga: тоlilас : то­ Носа « тоlilьсь : тоlilса) gen. рl. тоlilаса; rukovodilac: rukovodioca, rukovodilaca; spasilac : spasioca; imalac : imaoca. U narodnim govorima је rasiren glasovni oblik за analogijskirn о i u nominativu sg. i и genitivu plurala: nosioc : по­ sioca : nosi6ca i зl. Pod uticajem ovakvog izgovora uobieajen је Ыо i izgovor за о i u dalje izvedenim imenicama sa -stvo « -c-Lstvo < *-k-Lstvo): stvaraostvo, tuziostvo i зl. U рiзanот izrazu пат зе javlja pravi1no stvaralastvo, pregalastvo, ali је Ыl0 pogresno иоЫсајепо tuZiostvo - и пазој administrativnoj praksi. 1 u najnovijim pravopisnim pravilima utvrden је ob1ik: tшilа§tvо, tuzilacki, branilaCki i зl. Novi pravopis је stvarno uticao da isceznu izgovori tuZioc, tшiоstvо, - i зl. Imenice па -lас izvedene od pridjeva за znacenjem nosioca озоЫпе usta1i1e ви oblik за analogijskim 1 mjesto oeekivanog о: nevaljalac : nevaljalca; Ыјеlас (Ьеlас) : bijelca (belca) i зl.

Poneke ovakve imenice, i kad znace овоЫпи, imaju о, zato sto зе oddava odnos izvedenih rijeei i glagola: pregalac : pregaoca - prema ртеgnuсј, ali па drugoj, strani, imamo: pogorjelac, pogorelac: pogorje/ca, pogorelca, prema росorесј pogorjeti, zato sto зе osjetil0 znacenje osоЫпе - stanja. Prema ovome Ызто ocekivali i oblike starosjedilca (starosjedilac - nosilac stanja), ali imamo зато: starosjedilac : starosjedioca - gen. рl., starosjedilaca. Dvojak pravopisni oblik је utvrden za ovakvu imenicu prema glagolu znасј: znalac : znaoca i znalca, gen. рl. znalaca. U ројеdiniт imenicama danas kзо bezizuzetno imamo: palac : ршса palci, аН paoci и drugom znacenju, а па drugoj strani: talac : taoca, gen. рl. и­ laca itd. е) Kod pridjeva за izvornim 1 и unutarnjim slogovima imamo raz1icite вlи­ eajeve ref1ektovanja ove glasovne promjene ili odstupanja od пје: predioni (prema predio, predjel), ugaoni i зl., - ali umilni, оЬИan - оЬИni i зl. Na ovaj drugi паCin зи иоЬНсeni pridjevi tipa stalan - stalna - stalno (stalьпъ : stalLna) u п е­ s е п о 1 i z п о m i п а t i v а m u s k о g r о d а, silan: silпа i зl. (ali је pridjev опon : опоna uopcio о iz zavisnih padeZa); suprotno ovakvom unoSenju 1 iz nominatiga singulara mшkоg roda pridjevi tipa: тiзаon : miзаопа dobili ви о iz zavisnih padeZa (i zenskog i srednjeg roda) i u nominativu. Као 81:0 vidimo. procesi analogijskih uopcavanja ви ве odigravali unakrsno u suprotnim pravcima. Ceste pojave и jeziku.

110 В.

U stranim

rije~ima

Mno§tvo је stranih rijeci и§10 u па§ jezik od perioda kad је za nas centralni §tokavski izgovor Ыlо оЫспо da se 1 izgovara па kraju sloga (kad је опо u mnogim sIucajevima vec Ыlо uspostavljeno u domaCim rijeCima): konsul (starija pozajmica u Dubrovniku se pisalo i konzuo); general, admiral i sl. Samo па krajnjem jugozapadu §tokavske teritorije i strane rijeci' su se podvrgavale nasoj promjeni (Dubrovnik i dr.): kanao (kanal), konzuo i sl. Stara strana rijec oltar (stsl. оlъtагь), koja је u 15. vijeku pisana ытарь, pod uticajem crkvenog izgovora dobila је rano opet stari gIasovni oblik oltar. (Posebne oblike normirane za nacin pisanja - vidjeti u Pravopisu).

VIIl PRIJEVOJ VOKALA

Mnoge danasnje medusobno srodne rijeci и svojim osnovnim dijelovima imaju razliCite vokale, sto predstavlja prastaru pojavu takozvanog vokalskog р r i ј е v о ј а: loazliCiti voka1i и istoj glasovnoj kombinaciji srodnih rijeci i зl.: reCi : rok, teCi : tok i зl. Zatim, cesto и korijenu rijeci ili nastavku nedostaje vokal koji se и drugim oblicima ili srodnim rijeCima nalazi: umro, umrijeti i sl. Ova озоЫпа zasniva зе па praindoevropskim pojavama mijenjanja јасinе vokala pod odredenim uslovima, i опа зе па razne nacine reflektuje и indoevropskim jezicima. Svi uvjeti pod kojima зе vrsil0 mijenjanje vokala пе mogu зе ustanoviti, аН uglavnom moze зе utvrditi da је jaCina vokala, koja зе odrazavala и boji i kvantitetu, и srodnim rijecima zavisila od intonacija, da зи glasovi svojim iscezavanjem mogli uticati па kvantitet vokala (indoevropski poseban glas h nije nas1ijeden u zivim grupama indoevropskih jezika, аН је odskora pronadeni izumrli hetitski jezik, и Маlој Aziji, pokazao da је i ovaj glas postojao, i da је оп svojim iscezavanjem uticao па јасапје - duljenje - susjednog vokala). Zatim, ima pojava koje pokazuju da је suglasnik svojom prirodom и suglasnickoj kombinaciji mogao uticati па duljenje prethodnog vokala (s i ј, vidi nize). Najvise зе stari prijevoj vokala zasniva па uslovima koji зи vladali и odnosima akcentovanog (jaci polozaj) i neakcentovanog sloga (slabiji polozaj vokala). Epoha kojoj pripadaju prijevoji vokala uslovljeni intonacijom, kako зе pretpostavlja, starija је od mlade epohe, iz koje зи indoevropske grupe jezika ponijele akcenatski sistem за razlikom silazne i uzlazne intonacije и slogu (tonska intonacija, tri зk­ centa ", 1, \ ). Naime, slabljenje i redukcija vokala и neakcentovanom polozaju najvise је uvjetovano ekspiratornom intonacijom (akcenat bez razlike u tonu) , kao sto to pokazuju akcenatski sistemi staroindijskog, ruskog jezika i пав akcenatski sistem timocko-juznomoravskih govora. Takvo indoevropsko slabljenje vokala и neakcentovanom polozaju Нјеро pokazuju ovi primjeri: и stind. prezent 1. liса singulara emi « *eimi), 1. Нсе plurala imas « *imos) - korijen i nasih glagola imati - uzeti - uzimati i зl.; grcki 7tocт1jp - genitiv 7tOC't"Pol; (i sa starim вуа vokalom и prvom slogu, koji је, opet, uslovljen slabljenjem vokala u neakcentovanom slogu - и smislu prijevoja) itd. Prijevojni stupnjevi зе odrazavaju: а) и smislu kvalitativne razlike о Ь) и 8mi81u е : ё, а : а i

kvantitativne razlike: sl.,

е

i 81.,

112 с) и smislu kvапtitаtivпо-kvаIitаtivпе и : вЈЈ, i : вА i sl.

razIike:

U mnogim slucajevima su se odnosi indoevropskog prijevoja па praslovenskom tlu izmijenili, zato sto su to uslovljavaIe promjene praslovenskog vokalskog sistema: tako ј е npr. nastao odnos о : а (kvaIitativni): roditi : *гбdiаti > roditi : *riid'ati i sl. kvalitativno-kvantitativni). VokaI se moze javljati па ро nekoliko stupnjeva ро jacini: od odnosa saтo razlike и boji в (stari jaci stupanj) : о (slabiji) i sl., do odnosa vokaI : diftong, ili и smislu slabljenja do nultog stepena (и praslovenskom preko redukcije ;) - sva vokaIa) itd., itd. Primjeri: гоkь : *rekti > ... *ret'i (rok : rea), tok : teci, i sl. (о : в); slovo : slava (о : 6 > о : а), slusati : presli(sa)vati « *sleuhiati : *perslyhia[va]ti (еи : и) - и citavom skupu (о : 6 : eu : u); gorjeti : grijati; zeravica : zar : gar (ugarak i sl.) < goreti : *gьre-iati : *geravika : *gёгъ : *g6rъ); vrtjetiI: vreteno : vrat (*vьrteti : *verteno : *vortъ; mrem : mrijeti « mЬГQ : *merti); aorist stari: bodQ : *badsъ > Ьаsъ (jacanje vokala uslovljeno pozicijom suglasnika s); јвsmь (i daIje) : sQtъ ( < SQtь); sупъ : synove I < *sfinus : *syneV-es (и : ви); *kon-ьkъ (i sl.): *ро-kьn-ti: *роkьп-е-si > kопьсь: poc~ti : росьnesь > konac(kraj, pocetak, uporedi: od iskona): poceti: poCnes. Itd., itd. Glasovne promjene koje su dovodile do mijenjanja Ьоје vokaIa па praslovenskom tlu (koje svoje zacetke nisu imale и indoevropskom jeziku) sasvim su drukcije prirode ро nacinu dobijanja novih odnosa: *рьсi : pesti u st81. i 81.

IХ

ASIMILACIjA, DISIMILACIjA 1 SAZIMANjE VOKALA 1.

Labilan izgovor glasa i и intervoka1nom polozaju i njegovo gubljenje и postpraslovenskoj eposi uslovljaval0 је eest dodir dvaju vokala, njihovu asimilaciju, ako su Ыli razliCiti, i па koncu saZimanje. Da је ovakvog dodira bilo i и praslovenskom, pokazuje staroslovenski imperfekat: mоlјааhъ > mоlјаhъ (и kasnijim spomenicima). Tako, prema starijim оыiјтаa dobrajego (stariji stsl. spomenici) iшато novije dobraago (redиkcija glasa ј i progresivna asimilacija vokala, i sl.). Na nasem terenu su poznate mnogobrojne ovakve pojave: radni pridjev и dija1ektima: dosб ili dosa < dosao i sl. Tako i и pojedinim slucajevima: stojecak > stecak (gubljenje glasa ј, regresivna asimilacija i sazimanje - i sl.). Nas knjizevni jezik trpi udvojeni vokal saтo и sl0zenicaтa: crnooka, пее­ lastican i sl. Voka1i se mogu asimilovati i па rastojanju и slogovima: dija1ekatski апато mjesto опато i sl. 2. Suprotno asimilaciji vokala, oni se mogu i razjednacavati. Jedan od voka1a se mijenja prema vokalu istog ili bliskog izgovora и susjednim slogovima, tako da оп dobije izgovor drugog kog vokala, uda1jenijeg od onoga prema kome зе оп mijenja: Grrnecern, jezern, padezern, zecern i зl. Се и dva иzastopna sloga) > Grrnecorn, jezom, padezom, zecorn Cdanas utvrden knjizevni izgovor). 3.

Poznata пат је praslovenska (progresivna) asimilacija vokala ртemа sugZasnicima pa1ata1nim kad зи se ovi drugi nalazili ispred пјЉ: ра1. sugl. + о > раl. sugl. + е; раl. sugls. + ъ > раl. sugl. + Ь; pal. sugl. + ъј > pal. sugl. + i (nisu зе, dakle, od tvrdih vokala тјјепјаli а, и, Q): *gordomb : *koniomb > *gогdоmь: konemb; 1 *gordo : konb; *8iuti > syti > Siti, i 81., аН је o8tajao odnos: zena : dusa, zenQ : dusQ ј зl.

114

Odnos ove stare glasovne promjene је sacuvart u mnogim danaAnjim kategorijama: instr. sing. gradom, јеlеnоm ,...., konjem, тасem, kovacem (аН је odavno izmiјеnјеn stari odnos zenojQ : dшејQ > [dana§nje] zenom : dШоm). Cesto је stari odnos sacuvan i onda kad praslovenski pa1ata1ni suglasnik odavno nije palatalan: selo : Нее « *liсе < *liсо), vokativ drugarice (prema zeno), gosporarem i gospodarom (staro r pa1atalno) i sl. U mnogim kategorijama starog odnosa tvrdi : 7rЮki vokal vi§e nета: tamnovati : ucite(jovati i sl., i1i su nasta1i dvostruki knjizevni ob1ici: trecorazredni i trecerazredni, srednjo§kolski i srednje§kolski i зl. (vidi gore: тасem : du§om i зl.). U govorima ima i mnogo vi§e ujednacavanja: vruco (mjesto vruce, prema dobro i sl.), јајо mjesto јаје), pod рanјот, таСот i sl. Proces voka1ske asimi1acije imamo i danas u govorima: od staroga nocьsь dobili зто glasovno nосав, аН se и govorima cesto щје noces, §to nije nikakva zamjena poluglasa glasom е, nego pomjeranje voka1skog izgovora prema prethodnom suglasniku u pa1ata1nu zonu. Na taj nacin сијето i izgovore jerebica mjesto jareЫса i sl

х

POKRETNI VOKALI U danasnjem nasem jeziku imamo mnostvo slucajeva kada se krajnji vokal rijeci javlja, tako reCi, fakultativno: i1i се glasovni oblik biti sa njim i1i bez njega: (ovog : ovoga; dobrog : dobroga; sad : sada), dobrom : dobrome : dobromu i tako slicno. Razliciti su Ыli uslovi za ovu glasovnu pojavu. 1) Izgovor jednoga vokala па kraju moze biti oslabljen и sintagmi, gdje se vise rijeei spajaju и jednu UZll izgovornu сјеliпu. Dvojak praslovenski izgovor liспе zamjenice prvog lica azb (jazb) i ја « jaz) moze se protumaciti jedino па taj nacin sto је poluglas па kraju rijeCi и sintagmi mogao biti slabijeg izgovora i iscezavati (tako da је ostao izgovor i jaz i jazъ - pokretni poluglas), mnogo prije nego је nastupil0 poznato iscezavanje poluglasa и otvorenom slogu. Na taj пасјп se mogu lako protumaciti mnogi danasnji primjeri sa pokretnim vokalima. Tako је slabilo е и staroj partikuli ze. Oblik jeze dobijao је izgovor jere (z и intervokalnom polozaju cesto daje r, uporedi moze > more, и dijalektima kaze > kare i sl.), ра smo dobili veznik jer, а pored njega i dijalekatsko jere. Iz slicnih situacija smo dobili pokretno е kod zamjenica: tom(e) , njim(e), dijalekatsko kim(e), nasem(e) i sl. (uporedi staro nikadara sa mogucnoscu i nikadar). и

2) Вilо је starih partikula koje su и zavisnosti od akcenta dobijale dvojak vokalski zavrsetak: ka i kb, па i nъ, ра kad se poluglas izgubio, moral0 se а osjecati kзо pokretno. То se ogleda и dijalekatskim oblicima priloga: ovdjeka: ovdjek, ovjdena: ovdjen i sl. Ovo pokretno а se prenosilo i па druge priloge ра smo dobivali i ovakve odnose: sad: sada: (dijal) sade i sl. Kad је rijec о partikulama, treba zapaziti da su опе uvjetovale: а) nastajanje pokretnih vokala, Ь) nove morfoloske oblike kod pridjevskih zamjenica (uporedi ovaj < ovLj < ovLi i sl.) i priloskih rijeci (uporedi gdje < kъde > kde > gde > > gde - jat nakalemljeno, - vidi kod e-ta). Uz oblike promjenljivih rijeci partikule su se priljepljivale samo uz vokalski zavrsetak: OVb + i i slicno; prema tome, sasvim је pogre8no misliti da и dijalekatskim oblicima zamjenica ovi, oni, ovo i imamo ро porijeklu od partikula, - to је, - и stvari, analogijski oblik prema upitпој zamjenici koji: ovъ соvеkъ ,....., koji covek > ovi covjek 11 koji covjek i sl. 3) Cesto је pokretno а nastajal0 raznim ujednacavanjima padeZnih oblika. Pod titicajem dvojakih oblika и genitivu plurala и 14. vijeku: gradov: gradova (dok se krajnje а mogl0 ј08 osjecati kзо pokretno) nastajale su razne moguCnosti za prenosenje pokretnoga а i и druge padezne kategorije. Ujednacavanje padeznih

116

oblika dativa i instrumenta1a: zenam : zenami : zenama (dua1ski) iilo је preko situacije ovako stvorene sa pokretnim а i i (danaSnji dubrovacki оЫш zenam i zenama i sl., u stvari, predstavlja situaciju sa pokretnim vokalima). U ovakvom stanju, sa оЫlјет pokretnih vokala и padeinim oblicima nastali su i danaSnji genitivi singulara zamjenicke i pridjevsko-zamјeniCkе promjene: ovog(а), onog(а), visokog (а) i tako slicno.

ХI

AKCENAT 1. KVANТIТET, ЈЛСINЛ 1 TON

Svaki slog izgovoren u rijeei ima: ekspiracije i с) t о п.

а)

svoju d u

~

i

п

u trajanja,

Ь) ј а с

i

п

u

а)

Ро dшini trajanja slogove klasifikujemo: па 1) d u g е, 2) k r а t k е i 01 u k r а t k е. Takvu strukturu kvantiteta imali smo u praslovenskom је­ ziku (dugi, kratki vokali i poluglasi). U najobicnijem izgovoru nosilac trajanja је vokal kao slogotvorni elemenat.

З) р

Jezici u оЫспот izgovoru mogu imati: sva t r i ova kvantiteta, mogu imati d v а (duge i kratke slogove, kao 8to ih ima па8 knji~evni jezik, - i, па koncu, poznati ви пат jezici, ili saтo dijalekti, koji imaju saтo kratke slogove (makedonski, npr., govori istocne i ји~пе Srbije - i sl.). ОЫспа srazmjera u kvantitetu jeste: dugi slog је jednak dvaтa kratkim (а = а + а), kratki је jednak dvama polukratkim. (Sluzeci se mиzikol08kom terminologijom, akcentolozi upotrebljavaju mjere: kratki slog = jedna m о r а, dugi = dvije m о r е). Mo~e se govoriti i о razlici dugih slogova: о Ь i с п i (d v о m о r п i) i duzi (tromorni) dugi slogovi (takvo stanje se pretpostavlja za indoevropski prajezik: razlika izmedu izvorno dugih i dugih koji su nastajali putem s~imanja). Osim toga, i kad је saтo jedan dugi kvantitet, normalan odnos izmedu пјЉ i kratkih тo~e da bude i drиkciji: da dugi bude jednak trima kratkim du~inama (takav Ы Ыо slucaj и dana8njem ceSkom је­ ziku). Uvijek treba imati па uши i to da jednu mjeru za kvantitet moramo imati kad је rijec о akcentovanim slogovima а drugu kad govorimo о neakcentovanim: kratki akcentovani slogovi su du~i od neakcentovanih. ОЫспо u jezicima koji петаји obicnog odnosa d u g i ,...., k r а t k i slog akcentovani slogovi (kao 8to је to slucaj sa ruskim jezikom kad је akcentovan koji unutarnji slog) imaju stvarno trajanje normalnih duzina. Ь)

Jacina izgovora u jezicima koji imaju vidnije izrdene sve tri osobine (kvantitet, jacinu i ton) kombinovana је ва tonom (mиzicka strana u izgovoru). ]ezici koji петаји razlike u tonu akcentovanih slogova, оЫспо imaju jedan, е k s р ir а t о r п i, akcenat (pri сети је tonska strana njegova svedena па minimum); takav је, npr., slueaj sa ruskim jezikom, makedonskim, naSim srbijanskim dijalektima - i sl.

118 с)

Ро kretanju muzickog tona akcentovani slogovi mogu imati: а) и z 1 а z п и, s i 1 а z п и i с) и z 1 а z п о - s i 1 а z п и intonaciju. Ova treca se и potpunijem vidu ocituje и dugim slogovima. Izmedu ovih triju tipova оЫспо зе javljaju prelazni - п е t i р i с п i и jednom, drugom ili trecem smislu. 1 Sistem jezika и kome зе ocituju opozicije uzlaznih i silaznih akcenata, osobito kad postoji razlika i и kvantitetu akcentovanih slogova, kao svoju izrazito markantnu овоЫпи nosi р о 1 i t о п i ј и. Nas novostokavski, cetvoroakcentni, sistem (i nasa akcentuacija knjiZevnog jezika), за dva uzlazna (' i ') i dva silazna ( - i ") akcenta, vidno зе od· likuju politonicnoscu. Za nase uzlazne i silazne akcente uglavnom mozemo reci da su t i Р i с п i: od pocetka do kraja (iako nejednako kod dugog silaznog) dominira silaznost, odnosno uzlaznost (glavni udari jaeine, iktusi, nalaze зе па pocetku, odnosno па kraju sloga). Napomenimo da i neakcentovani slogovi imaju вуоји uzlaznost ili silaznost. Normalno su slogovi i р r е d а k с е п t а (protoniean poloZaj) uzlaznog, а slogovi iza akcenta (posttonican polozaj) silaznog karaktera. ОЫсan је slucaj da su slogovi blize akcentu izrazitiji ро izgovoru, ali to пе mora biti: intonaciona linija moze biti ravnijeg oblika ili krivudava (dosta cesto i ovo drugo).1I Uostalom to moze zavisiti i od prirode затјЬ vokala: оЫепо се kratko а (sa svojim sirokim izgovorom) biti izrazitije izgovoreno nego visoki vokali i i u. Ь)

2.

AКCENATSKA

CJELINA 1 l\qESTO

AКCENATA

U najobiCinijem slucaju rijec је akcenatska сјеНпа, аН и svim indoevropskim jezicima postoje i neakcentovane rijeci; to зи оЫспо ротоспе (tzv. gramatikalne) rijeci (prijedlozi, veznici, сlап и jezicima koji ga imaju), - zatim enklitieki oblici zamjenica, - i sl. U prepozitivnom polozaju neakcentovane rijeci, putem prenosenja, mogu primati akcenat od rijeci koje im slijede i kojima ove prve slше kao ротоспе (uporedi naSe prenosenje akcenta па prijedloge: kuca u kucu, рЫје - ргёkо роlја, пароlји - i зНСпо). U posebnim slucajevima i akcentovane (рипо­ znaene) rijeci и nenaglasenom sintaksiekom polozaju mogu gubiti svoj akcenat (uporedi и pozdravu: dobar dan, ili dobllr dan, tetka Mara, diib6gda - nastalo od: da Ьбg dd - i зl.). 1 osim toga, javljaju se cesto а t о п i r а п е ројmоупе rijeci kad su и posebnom podredenom polozaju recenicne intonacije (таН Рёtаг mjesto m:1li Рёtаг i зl.). Ako smo rekli da је rijec sama ili sa kojom rijecju bez svoga akcenta jedna akcenatska сјеНпа, to пе znaci da niје eest slucaj da viseslozna rijec pored jednog moze imati i drugi, s р о r е d п i, akcenat. То se desava оЫепо kod slozenica visesloznih (knjizevnoistorijski = sto pripada knjiZevnoj istoriji, - antropogeografski i зНСпо). РозеЬпо је to karakteristicno za njemacki jezik, за mnostvom dugih i slozenih rijeci. Ovdje је rijee о najobicnijoj, za jezik tipicnoj, slogovnoj intonaciji. Medutim, slogovna intonacija i akcenatske сјеНпе зе uklapaju и strukturu recenicne intonacije i и пјој cesto gube svoja оЫспа svojstva: i1i (kao sto зто rekli) postaju atonirane Ш, sto је obicniji slucaj, podlijezu zahtjevima ekspresivne izraZajnosti, kad mogu: 1 Za prirodu indocvropskih akcenata vidi Н. Hirt: - IndGrmm У; dalje, na§ I!akavski akcenat ima u osnovi izlomljenu linoiu tona, itd. • Neosnovano је pretpostaviti da protonil!na intonacija neakcentovanih slogova mora biti uzlazna а postonil!na - зНazna, Ьо Ito је to u svoje vrijeme pretpostavljao Ј. Kuritowicz (uporedi njcgove studije u RSl 9, 10).

119 а)

mijenjati svoj prirodni akcenat (b6~e 8~Ciivaj тј. b/)~e 8~Ciivaj), Ь) dobijati ро dva ili tri akcenta Си francuskom jeziku, osobito), с) neakcentovane rijeei postati за svojim aktivnim akcentom (ргМ шс6т, тј. ргМ kuc6m ili pred kuc6m; и пјета&от jeziku је ova osobina posebno izrdena). S obzirom па mjesto akcenta, jezici se tipoloski mogu razlikovati ро tome јтаји li v е z а п ili s 1 о Ь о d а п akcenat. U prvom slucaju akcenat је vezan za odredeni polozaj sloga и rijeei: k r а ј rijeci Си francuskom), d r и g i о d k r а ј а Си poljskom), р о с е t а k (и ceskom), t r е с i о d k r а ј а Си makedonskom) i tome slicno. 1 и takvim slucajevima зи dopusteni izuzeci, morfoloskog ili morfolosko-leksickog karaktera (и makedonskom i и poljskom posebni slucajevi). ОЫспо и jezicima sa vezanim akcentom и recenicnoj intonaciji znatnu ulogu igraju pomocni akcenti, ili se ostvaruje ekspresivna dislokacija obicnog akcenta (za francuski jezik posebno karakteristicno: оЫсап akcenat chanson - ekspresivan chanson, magistral, ekspresivno magistral - i sl.).3 U potpunosti slobodan akcenat imaju jezici ili dijalekti kad se akcentovan·slog тo~e паСј п а т а k о т т ј е s t и od pocetka do kraja rijeci Cruski jezik, bugarski ili nasi istocnosrbijanski i juznosrbijanski govori, staroindijski jezik takode). Мапје ili vise о g r а п i с е п о slobodan јтаН su i imaju mnogi jezici i dijalekti. U klasicnom grckom jeziku akcenat se је mogao kretati и t r i posljednja sloga, и latinskom је "sloboda kretanja" Ыlа ogranicena па d v а pretposljednja sloga и zavisnosti od toga је li pretposljednji Ыо dug ili kratak (dominus пот. sg., аН domin6rum gen. plur.). Ograniccnu vezanost јта i njemacki jezik: akcenat па pocetku osnovnog dijela prefiksalne rijeci Cverglekhen), zatim па izvjesnim sufiksalnim dijelovima Cpolarisieren, - strane rijeci). Nas knjizevni jezik ima и osnovi slobodan akcenat, аН sa ogranicenjem: da dvoslozne i viseslozne rijeci пе mogu trpjeti akcenat krajnjega sloga; uz to dolazi jos i to: da si1azni akcenti mogu 8tajati samo па pocetnom slogu и rijeci i па jednosl0znoj; uzlazni пе mogu imati mjesto и jednosloznoj rijeei. Osim toga postoji ogranicenost mjesta za neakcentovan dug sl0g: moze se nalaziti s а т о i z а а k с е п t а. U jezicima sa slobodnim akcentom оЫспо је akcenat i р о k r е t а п: и oblicima promjeljivih rijeci moze stajati па r а z п i т mjestima: и nasem jeziku прг.: sin - sinovi - sin6va; Мтёп - па kamenu, zapisivati - zapisuj ёт - i sl.; и ruskom jeziku doska - d6sku, voda - v6du, znajh - znajes i sl. 3. RAZVOJNA PERSPEKTIVА

1. R е k о п s t r и k с i ј а praindoevropskog akcenatskog sistema uspostavljena је па osnovu komparativnog proucavanja onih jezika koji su, neki vise neki тапје, saeuvali osnove starijega, indoevropskoga, stanja, ili su и kakvoj тапјој mjeri saeuvali kakve i neznatnije reflekse te starije slogovne intonacije. U tu svrhu su dragocjeno poslиzili klasicni tekstovi grcki i staroindijski, sa fiksiranim akcentima, zatim zivi jezici: slovenski Cposebno гшю i srpskohrvatski) i, sa posebnim znacajem za te svrhe, zivi litavski jezik. Izvjesne fonetske osobine starogermanske CVernerov zakon) pomogle su rasvjetljavanju и pojedinostima ргзstзге situacije. Uporedivanje svih оуљ jezika шзzalо је па veliki broj podudarnosti. Svi ovi jezici pruzaju obilje • Poznati su пат i u jezicima koji поnnaJпо nemaju razlike tona (ekspresivan akcenat) emotivnih uz1aznih akcenata, ekspresivni а kcenti u sintagmi, ekspresivna ротјегanја redovno u гјјесјта koje su saтe ро sebi ekspresivne - i sliCno. То пат u поујје угјјете sve vise otkriva literatura koja ае Ьауј proubvanjem lingvisti&og zvuka. sluёajevi

120 materijв.Ja da se utvrduje staro т ј е s t о akcenta; gr~ki, litavski i srpskohrvatski zauzimaju centralno mjesto u rekonsttUisanju р r i r о d е akcenta. Za evoIuciju praslovenskog sistema prouCavanje ruskog, srpskohrvatskog, slovena~kog, bugarskog i litavskog zauzima centralno 111.jesto.

Na osnovu svih mogucih podataka moglo se utvrditi da је praindoevropski jezik u posljednjoj fazi svoga razvitka imao akcenatski sistem s 1 о Ь о d а п, р о k r е t а п i р о 1 i t о п i с а п u t r о а k с е п t п О ј strukturi akcenatskihopozicija: dva duga akcenta-silazni i uzlazni i jedan k r а t k i, za koji se moze pretpostaviti priblizno uzlazni karakter: " r-. i " one prirode otprilike kako ih је saeuvao gr~ki jezik; nazivamo lh а k u t, S i r k u т­ f 1 е k s i gravis (znaci 1, '-. i '). Ovo akcenatsko trojstvo saeuvao је i litavski jezik (obiljeZavanje istim znacima), s tom razlikom sto se је odnos duge silaznosti i uzlaznosti formirao u obrnutom smislu (' = silazni, '-. = uzlazni akcenat) .. U ovom smislu postoji veea podudarnost izmedu gr~ke i srpskohrvatske intonacione situacije, а litavske akcente u uporedenju sa naSim (i grckim) treba rekonstruisati u obrnutom smislu, da Ы se dobila stara slika (uporedi lit. ranka - rafikq - пот. i асс. 8g. - rafikq uzlazna intonacija, - i 8h. ruka - nlku - i 81.). U osnovi uzeto, naSa dva silazna akcenta па nlnogim mjestima gdje se danas nalaze vode porijeklo od praindoevropskog stanja (npr. асс. sg. i пот. i асс. plur. v()du е' dvoakcentni > > cetvoroakcentni sistem), posebnu svoju evoluciju је imao dijalekatski kompleks istocnosrbijanskih i јшnоsгЫјanskih govora, koji је izgubio akcenatske i kvantitativne razlike, sveo 8е па jednoakcentni sistem, а zadrZao saтo staro mjesto akcenta.

121 1. Ba1dJskoslovenski period Jedna od vidnijih oznaka и podudarnostima jezickog razvitka baltijske i slovenske zajednice jeste р о m ј е r а п ј е d v а ј и s t а r i h а k с е п а t а ( ~ i ') п а s 1 ј е d е {; i s 1 о g а k о ј е о v а ј s 1 о g Ь i о d и g i и z I а z п е i п t о п а с i ј е (а оп је uzlazne intonacije Ыо ako је njegov vokal imao duzinu primarnog porijekla, tj. ako niје nastao saiimanjem prvobitnih dvaju voka1a). Kako se pretpostavlja, razlika izmedu primarnih i sekundarno nastalih vokalskih duiina bila је и smislu uzlaznosti i silaznosti. Na taj nacin је postakcenatska uzlazna intonacija privlaCila prethodni silazni akcenat i pretvarala ga и uzlazni: odnosi tipa *rШtkii (п. sg.) - ra'nkq (асс. sg.) mijenjali su se и *ranka - r~kq (tako i vьdii - *vOdq mijenjalo se и *vod:i - *vOdq). Intonacionu sliku mozemo predociti ovako: оk,.nlоlЮn

"og

'0" ;Ii \

IA;1i

\

riin \

"о

.1011 ;.p'.d

okc.nla

I-L';/i,. ~"I »

-

,,

,

Ira:

dtt

~

ran

Irrf

"о

d5

..i

.101. ;zo akc.n 111 UZ IIzn; - dUII;-

I

I

akc.ntoran

.1.,

Napomene; Ovdje bismo morali pretpostaviti: а) da је indoevropski kratki akcenat (') u шој ba1tijskoslovenskoj zajednici dobio karakter silaznoga (та koliko da se dana§nji litavski mogao razlikovati od njega), jer drukёije ne bismo mogli-razumjeti u ovom slucaju jednako njegovo ponaSanje sa dugim silaznim akcentom: silaznost i uzlaznost (та kakve one prirode Ыlе) oёitova1e su se kao k о п t r а s t i v п е о р о z i с i ј е); Ь) moguce је (nasuprot Кшilоwiczеvu misljenju) da је intonaciona konstelacija bila takva, indoevropska i baltijskoslovensks, и kojoj su postakcenatski dugi slogovi mogli imati uz1aznu intonaciju (vijugava linija tona u akcenatskim cje1inama), - па шј nacin mozemo zamisliti јасеЪ'rаzепе slogovne dшiпе u vidu neke vrste р r а t i 1 а с k i h akcenata; raz1ika и kvantitetu dugih slogova (dvomorni uzlazni i tromorni silazni) mogla је, па taj nacin, igrati znacajniju ulogu tim Еатјт 8to је mogla kombinovano djelovati i razlika и kvantitetu i razlika u kva1itetu (kontrastivne opozicije, i kvantitativne i kvalitativne, i neakcentovanih, kao i akcentovanih, slogova); с) i za baJtijsku i za slovensku situaciju morali bismo pretpostaviti r а z 1 i k u u ponabnju difton§kih nazalnih (ј likvidnih takode) kombinacija u п u t r а i п а k r а ј u r i ј е с i (*rankii - *rankq - tnonoftongizacija diftonga па паји u otvorenom slogu), kako se ona оёјшје danas u litavskom (ranka а rankq); d) эkо Ызто i mog1i razliku u akcentu nominativa i akuzativa u odnosima voda - v~du i sl. objasniti starijom (indoevropskom) situacijom (Kurilowicz), tesko Ы bilo па шј nacin оЬ­ jasniti i sve druge ba1tijskoslovenske podudarnosti па ovom planu posmatrane (odnos, npr., danasnjeg naseg pisati [< pisiti] > РЈilёт i sl.), mnoiltvo obliВcih kategorija u kojima se осјшје jos i danas baltijska i slovenska podudarnost ро mjestu akcenta. е) Qva pojava baltijskoslovenskoga postanja izmijeni1a је staru akcenatsku strukturu, kako se vidi, zadriavajuCi prirodu (troakcentnu) saтoga sistema; pod odredenim uslovima izvrilena је m е t а t е z а (progresivna, premjeiltanje akcenta naprijed) i m е t а t о п i ј а (тј­ jenjanje saтe prirode эkсenш (silazna > uzlazna). U razvitku uporedne nauke о razvitku ba1tijskih i slovenskih jezika utvrdivanje ovog akcenatskog procesa, koje su u svoje vrijeme ucinili poznati lingvisti F. de Sаиssше i F. Fortunatov (nezavisno jedan od drugoga) znacilo је veliki prodor u nauCnim istrdivanjima. Upravo jednu ероЬи u upoznavanju indoevropske akcentologije.

122 Ba1ti;sloslovensko pomjeran;e akcenta (i1i, da kazemo, baltijskoslovenske specificnosti) ogledaju se u danaSnjim nasim kategorijama pokretnog akcenta: а) Ogleda se kod imenica starih -а osnova sa primarnim silaznim akcentom pocetku: пот sg. vodii « *voda [praslovensko] < *vodii [predbaltijskoslovenacko]) vMu « *vodam > vMQ), riikii, gliivii ruku, glavu i зl. Nasuprot tome, bez ovih razlika nominativ akuzativ (sekundaran i primaran akcenat) ostaju ostale kategorije starih -а- osnova: kriiva - kriivu (*k6rva - *k6rvQ, ziiba - zabQ - i sl.); ир. zenii « *ze па» ... > zena - zenu > zenu i зl. па

f"OOOI

f"OOOI

f"OOOI

U danaSnjem пазет knjizevnom jeziku samo manji broj imenica (onih koje imaju najfrekventniju upotrebu) saeuvao је rezultate ove baltijskoslovenske pojave (djelovao је snazno analogijski proces ujednacavanja prema nominativu). ОЬјаз­ пјепје za podudarnost akuzativa singulara, nominativa i akuzativa plurala kod imeпјса sa baltijskoslovenskim pomjeranjem (opozicioni odnos prema ostalim padevMu; rukama '"" zima - uporedi ruka - гukё '"" ruku, рl. ruke; voda - vооё '"" ruke; vOda, vodama v/)de - i sl.) moze se паСј u tome: da akuzativ plurala - *voda + ns - nije prиzao uslove za ostvarivanje uzlazne intonacije па kraju rijeei, isto tako, ni stariji oblik nominativa plurala - *voda-es > *vodiis > *vodбs > *vodiis > vody nije imao uslova za takvu intonaciju krajnjega sloga ~vidi u morfologiji о formiranju ovih padeznih oblika). f"OOOI

f"OOOI

Ь) Baltijskoslovenska pokretnost akcenta u imenickim paradigmama ogleda se i u razlici lokativa singulara prema ostalim padezima kod imenica mшkоg roda tipa grad - grada '"" u gradu « u griidu). Naime, imenice starih -и- osnova u ovom padezu (bez nastavka) imale su zavrsni dio osnove -ёи (dug diftong kзо jaci stupanj osnove): *dOlёu > *doIeu > dolu (dolu). Qve imenice su mogle prosiriti ovu akcenatsku razliku i па imenice -0- i -jo-osnova (tim prije sto se па taj nacin povlacila razlika izmedu lokativa i dativa, izjednacenih ро glasovnom sastavu). U kasnijem razvitku ova osobina lokativnog akcenta se ogranicila па vecinu imenica predmeta i stvari (grad - grada u gradu, glas - glasa ро glasu - i sl.), а imenice za Ziva Ыса su ujednacile lokativni akcenat ва ostalim padezima (sin - sina - о sinu ili /) sinu - i sliCno). f"OOOI

f"OOOI

Analogijom је ova razlika lokativnog akcenta mogla ЫП prenosena i dal;e па kategorije koje ga ranije, prema odredenim uslovima, nisu mogle imati. Za imenice zenskog roda starih -i-osnova mogli su vladati isti uslovi koje smo ротепиli kod -u-osnova: k/)sti (gen. sg. < *kosties ili sl.) -Iос *k/)stёi > k/)sti (gen. sg.) '"" *kostёi (10С.) > kosti kosti (> kosti > .. Јос. kOsti (па kosti i slicno). Medutim, danaSnji slicni odnosi рНimёп - рlатепа '"" u рlатепи, kаmёп '"" па kamenu (stare konsonantske osnove) mogli su nastati samo putem analogije. Onda се пат biti razumljivija ova pojava i kod imenica z. roda sa zavrsetkom па danasnji konsonant (stare -i-osnove): pregrst - u pregrsti, zapovijed - ро zapovijedi i sl. f"OOOI

Od svih pomenutih slucajeva sзmо jednoslozne imenice (grad - u gradu i sl.) ovu opoziciju lokativnog akcenta prema ostalim padeZima sacuvale su dosl;edno, а ostale saтo u nasim zapadnijim govorima (stokavskim i drugim), а u istocni;im опа зе vecinom izgubila (па kiimenu, u pregi'sti, па k/)sti - i зl.). Vuk i Danicic su fiksirali розеЬап akcenat lokativa u mnostvu ovakvih kategorija. ali је knjiZevni

123 jezik (upravo izgovor veCine Ijudi sa odnjegovanom ku1turom govorne rijecr) prevazisao ovu situaciju da Ы se опа odrzala kao normativno stanje. Odnos akcenta па kamenu i па Мmеnu (Ш па kamenu), па kosti i па kosti (па ovoj kosti - i sl.) fungira па stilistickoj osnovi i kod ljudi koji zadrzavaju ovu lokativnu posebnost; dubletni se, dakle, akcenti odnose jedan prema drugom kao neutralan i ekspresivni markiran izgovor (kao sto сеmо taj slucaj vidjeti i и ponekim drugim akcenatskim kategorijama).4 с) Isti uvjeti koji su se ocitovali и praslovenskoj pojavi modela *voda ,...., vody, *rQka ,...., rQky (sing. ,...., рl.) morali su и baltijskoslovenskoj eposi dati i odnos *роl' а (plural) ,...., рOlје (singular), јес је рlисаl od imenica srednjeg roda ро porijeklu stari singularski oblik zbirnih imenica. Рсета tome, mосаli smo dobiti baltijskoslovenski odnos: *рOl'е ,....,*роl'а > (dalje) паз odnos рOlје ,...., роlја i najnovije рOlје ,...., рOlја, m~so ,...., *m~sa, *z@to ,...., *zolta i slicno. Ovdje treba odbaciti Belicevo tumacenje: kao da se и danasnjoj razlici рOlје ,...., рOlја (Vukov i DaniCicev akcenat) ogleda odnos metatonijskih akcenata).;; Odnose рlЩе ,...., ,...., рOlја, па jednoj i seIo ,...., scla (isto Vukov i Danicicev akcenat) ро porijeklu treba razlikovati: tek ovaj drugi odnos mozemo postaviti па osnov metatonijskog procesa (vidi niZe). d) Dalje, direktno ili putem analogijskog ujednacavanja, baltijskoslovenska pojava: -Ш" (') + f > f Ш f +' (upravo и tom smislu formiran odnos и sistemu oblika) ogleda se и mnogim glagolskim kategorijama sa infinitivnom osnovom па-а па -ј:

pitati « pitati < *pitati), - рisёm - pisati, pricati, zapovijedam « zapovijedam) ,...., zapo« moliti), branim ,...., braniti, radim ,...., raditi, zadovoljim « zadovOljim) ,...., zadovOljiti « zadovoljiti), i slicno. U onim slucajevima gdje је danas isti, kratkosilazni, akcenat, па starom dugom vokalu - Ыо је tamo akut ('), tako da su uslovi jednakog prezentskog i infinitivnog akcenta ostali isti: рћаm pitati « рitајеsь - pitati), sIpam (siplj ёm) - sipati, vIdim vIdjeti (stare e-osnove infinitivne), gazim - gaziti - i slicno. skасёm ,...., skakati, pitam ,...., slаzёm ,...., slagati, pricam ,...., vijedati; mоНm ,...., moliti

Gdje se и ovakvim i slicnim odnosima (jednakost i nejednakost infinitivnog i prezentskog akcenta) stvarno reflektuje staro baltijskoslovensko stanje, а gdje је kakvo razlikovanje ili ujednacavanje nastalo kasnije putem ana1ogija, to је u роје­ dinacnim slucajevima tesko utvrditi. Primjera radi da uzmemo, и odnosu 10mјm • Vidi gore fusnotu 3. • Vidi А. Belie: AkcSt - о kategorijama koje su tamo svrstane u red metatonijskih praslovcnskih pojava. О ёitаvоm spletu pitanja da se, izmedu ostalog, razgraпiёе pojave koje vode porijeklo od ba1tijskoslovenskog vremena potrebno је uёiпiti veliki napor danas: da se sumiraju i осјјепе razliёitа rjesenja. Vondr8k је (Vergl. Gramm., str. 217-328) dao sirok pregled i dotadanjih tuшаёепја i moguCih zaklјuёakaј Vai11ant Gramm. сотр., str. 221-279) upucuje па mnostvo problema i rjesava ih sa пејеdnзkот uvjerljivosCuj osim studija posveeenih posebno ba1tijskoslovenskim јп­ tonacionim odnosima (De Saussure, Fortunatov, Meillet i dr., - vidi i u spisku literature), korisno је za оуај momenat uputiti ёitaоса па pog1avlja i posebne studije: Van Wijk: Zur Betonuпg der Veтba mit stambildenden ј, ЈМсЬ XXXVII, str. 1--46; Nahtiga1: Slj, str. 17-32, 128-151; Ramov§: SlSt, JArch XXXVII, зkсепаШе prilike па viAe mjesta; Е. Fraenkel: BltSlSpт, str. 73-81.

124 - lbmiti (jednakost) treba10 Ы da ве reflektuje stari odn08 10IПiзь (i1i 10mlsb) 10mlti, a1i slozeni glago1i ириеији па ba1tijskoslovensku razliku: вl/)IПiт /"ОЈ slomiti « slomiti < *slomfti), роl0IПiт /"ОЈ polomiti, raz 10тlт '" razlomiti i зНСпо. Na toj osnovi ве koji put raz1ikuju i nasi teritorija1ni akcenti: и пеkiш krajevima, npr. volim - voljeti (jednakost) а и drugim volim "" voljeti (nejednakost), и nekima је rOdim rOditi а и drugim rodim '" roditi, аН и slozenom glagolu redovno razlika porodim « porodim) '" porOditi « poroditi), 5to ирисије па primarnost modela rodim - rOditi (roditi). Znaci, и odnosu rodim - roditi "" ро­ rodim "" porOditi poremecena је stara harmonija akcenatskog modela па relaciji prost i slozen glagol. Baltijskoslovenski odnos prezent /"ОЈ infinitiv ogleda se i kod izvjesnih kategorija sa орсот i infinitivnom osnovom па suglasnik. АН su и ovim slucajevima dosta poremeceni stari odnosi. Npr., ргета prezentima mrem i umгёm (i sl., и slozenom obliku staro pren08enje и vidu silaznog akcenta pokazuje primarni akcenat па poeetku) infinitivni akcenat se javlja, razlicito teritorijalno, и vidu umrijeti i1i umrijeti. Odnos mrem - иmгёm '" mrijeti ~ (Ш ~ umrijeti) pretpostavjlao Ы staro *mIresi",*mert~i (ba1tijskoslovensko) > *miresi - *mertei > (praslovensko) > mb"re5b '" *merti, 8to је kasnije, teritorijalno, remeceno ujednacavanjima, а ј05, dodajmo, i metatonijskim uvejtima. Na toj bazi su stvoreni odnosi teritorijalnih razlika, а и knjizevnom jeziku dubletnih oblika: [donijeti '" donijeti] "" [dопеsёm '" dопеsёm], [dovesti "" dovesti] /"ОЈ [dovеdёm "" dоvеdёm] i slicno. (Uporedi i odnose: prosti ресёт - peCi, аН slozeni isресёm '" isресёm, а stabilna 'razlika Ш~ёm [1е.gпёm] /"ОЈ leCi.) Ovo је sve omoguCi1o i dalju veiiku 8arolikost и nasim govorima (uporedi i dija1ekatsko leCi ијеdnасепо sa lеgпёm - i slicno). Kod glagola sa odnosom: и prezentu stari akcenat pocetnog sloga и osnovnom dijelu rijeci (pitiim i sl.) а и infinitivu sa osnovom па а akcenat pomjeren prema kraju (pitati > pftati i sl.) trece lice plurala и prezentu ostaje sa infinitivnim akcentom: pftajii. То znaci: pitam, pita5, pitiimo ... ali pftajii kao i kod infinitiva pitati. Ovdje se postavljaju pitanja: prvo - kako objasniti ovu nesaglasnost prezentskog akcenta? - drugo - па kojoj osnovi је zasnovana dijalekatska razlika pitajii (zapitajii i sl.), gadajii (pogadajii i sl.), vrijedajii (izvrijedajii i sl.), zapovijedajii - itd. - и istocnohercegovackim govorima ujednacen prezentski akcenat, - i pitajii, zap{tajii, zapovijedajii - rasprostranjen akcenat infinitivnog oblika, i и knjizevnom jeziku normativan? Da Ы se citav taj kompleks meduodnosa objasnio, potrebno је poci od cinjenice: da је и kategorijama sa -а i и prezentskoj i и infinitivnoj osnovi (pita§ < pitajclb) razlika izmedu prezentskog i infinitivnog akcenta sekundarna, analogijski nastala: Ako smo imali *pitati > *pitati, onda је isti taj uslov Ыо da se od *гitајеsi (baltijskoslovenskog) dobije pitajesb i dalje (saZimanjem) pitiiSb (sto Ы redovnim putem dalo danasnje *pftas), а toga igovora пета. Prema tome, mora se poCi od kategorija kao pisati '" pises (gdje и prezentu nije Ыl0 dugog vokala iza silaznog akcenta), 8etati ,..." зесез, i sl. Prema odnosu *pbsati - (sh. pisati) ,..." piзе5 i dobi1i smo citav kompleks odnosa pitati '" pitas (uporedi и ruskom pitatb pitajes i sl.). Znaci, паз akcenat pitaju i sl. starijega је porijek1a, пе podlegao procesu ujednacavanja (kao 5to је to slucaj sa novijim (dijalekatskim) oblikom pitajii - i sl.). Da akcenat (kao stariji) isk1izne iz prezentske paradigme, uzro ke treba traZiti и morfoloSko-fопеtskim procesima.

Zanirnljivo је јов pomenuti da u akcenatskom mode1u svitati - sviсё, pflcati - рuсат, pitati - pitam - i sl. istoenije и hercegovackim govorima imaтo sacavanu staru duzinu vokala а и infinitivu: svitati, puciiti, zapucati, pitati i sl. 8 е) U vezi sa baltijskoslovenskom pojavom и opozicionim odnosima silazne (primarne) i uzlazne duge (sekundarne) intonacije mozemo dovesti i prezentsku razliku prvoga lica и singularu и odnosu prema ostalim licima singulara. U na&em jeziku to se moglo sacuvati kod glagola sa zavrsetkom ovoga Нса па -и: mogu « то­ gfl) '" m~zes, Мси '" hOсеВ. U ruskom jeziku koji је ovaj stari prezenatski oblik saeuvao, to se ogleda и mnostvu kategorija: pisu '" pises, znaju '" znajeS itd. Da Ы se i ovdje objasnio primarni odnos: s i 1 а z п i а k с е п а t i i z а п ј е g а р r i m а r п о d и g s 1 о g, potrebno је posebno оЬјаВпјепје, vezano za morfoloski proces и dobijanju ovoga Нса sa zavrsetkom па -Q. Mozemo poci od pretpostavke da, osim kod atematskih glagola, prvo Нсе prezenta и praindoevropskom jeziku niје imalo posebnog formanta, nego ти је kao morfoloski znak slшiо рго­ dшen vokal osnove: *bhero. Zhaci, зkо је ispred ove dшinе stajao silazni akcenat, postoja1i su uslovi da se stvori ova opozicija: *bheri5 - *bheresi (indoevropsko) > ber6 '" beresi (baltijskoslovensko) '" > berQ - ЬёгeSЬ (praslovensko). Ргета ovome, mogu пат biti potvrdene pretpostavke: da и staroindijskom odnosu bharc:imi - bharasi (а dugo i а kratko, - uporedi i gr. срер6>, lat. fero) mozemo uoCiti starije stanje и vidu *bhero - *bheresi,ada је licni nastavak -тј kasnije nakalem1jen od atematskih glagola. Оппјеп (sporadicna redukcija kratkog vokala па krзји rijeci), оп је mogao biti nas1ijeden i na'praslovenskom tlu: *bero - *beresi > *bero~ « *Ьего + т(ь) - Ьегезь > berQ - ЫгеВь. Ргета tome, otpala Ы Beliceva pretpostavka о sloveruikoin prvom Нси prezenta na -Q kao nekom obliku prenesenom iz druge kзkvе (konjunktivne) рага­ digme. 1

f) U slucajevima gdje se razlika и oblicima reflektuje kao pojava baltijskoslovenskoga porijekla, а niје ротјегanје neposredno па sljedeCi slog akutskoga karaktera, najvjerovatnije је tumaciti kao sekundarnu, analogijsku pojavu: kaтen "': '" па kзmепи, pregrst '" и pregrsti, jezero '" jezera (odnos sing. i plur. na liniji рМје рOlја i sl.). 2.

Praslovenski stariji period U razvijanju diferencijalnih tendencija slovenske ше dijalekatske zajednice do perioda kad опа iz osnova mijenja svoj sistemski karakter (troakcentni > sestoзkсепtni sistem), mogu se konstatovati ројеdina ротјeranја kategorija1no-morfoloskoga karaktera. Iz tog perioda, vjerovatno, mogu poticati posebne nepodudarnosti izmedu baltijskih i slovenskih kategorija, kao 81:0 se to ogleda и razlici: lit. • Ovu pojavu nije teiiko objasniti tim iito је prirodno ofuvana duiina iza starog " akcenta• • danaiinji standardni izgovor pucati, svItati dobijen је analogijom prema pitati « pitati), рfзап i аl., gdje је infinitivno а skraeeno pod starim a1cutom ('); о tome uporedi тоје obja§njenj~ u studiji AkcPDт, gdje ве govori о kategorijama infinitivnog akcenta (DZbX, зtr. 303-304). , Uporedi argumentaciju u korist primarnog prs1. iZgovora *ьero « *ЬherO) ва пaknаdnо dodatim тј kod МеШе(t)а: SlCm• •п. 310-311.

126 sUnus (stari akcenat kraja potvrduje i staroindijski - siinus) - sh. sin - sjnl1, ruski syn - syna (akcenat pocetka); -lit. duktl (stind. duhitd, gr. &uya:r7Jp - akcenat паја ili (gr.) prema kraju - sh. k{:i - kc~ri (akcenat роСеtkз). U ovoj fazi konstelaciju sistema mozemo oznaciti sa odnosima ~ : ': dva duga akcenta (а indoevropskog naslijedene kvalitativne opozicije) и artikulacionoj formi silaznoj i шlзzпој ( ""/ ), zatim ~:" kontrastivna (kvalitativna) opozicija dvaju silaznih akcenata. 8

1~i1i/I"1 dug slog kratak Ovdje treba primijetiti: da se kratki akcenat nejednako ропазао па росеtnоm i па перосetnот slogu; sa pocetnog sloga, kao izrazitije si1azan, prenosio se па proklitiku, i to и nepromijenjenom si1aznom obliku: vOdQ - ро vodQ, isto kao i dugi silazni *gоrdъ - otъ *gorda (grad - grada - od grada - р r а s 1 о v е п s k о р r е п о s е п ј е п а р r о k 1 i t i k е). BuduCi da se prelaz si1aznog akcenta vrsio па prethodni slog, mozemo pretpostaviti: da је prethodni slog prиzao uslove i za uzlaznu akcenatsku situaciju, аН da se kao takva docnije izjednacila sa silaznom: vMQ - *ро vodQ > vodQ - ро vodQ i sl. Dok se dugi silazni akcenat, u svim ovim procesima, ogranicio па pocetni slog, tako da је morao prelaziti па prethodni slog: da Ы Ыо па pocetku akcenatske сјеНпе, ovdje је zanimljivo to sto se је i kratki akcenat isto tako prenosio па prethodni slog proklitike iзkо је inace mogao stajati i па kome bilo перосеtnоm slogu. Najvjerovatnije је pretpostaviti: da је kratki akcenat и ovom periodu (kзо i u prethodnom baltijskoslovenskom) Ыо п е t i р i с п о si1azan, da se је kao takav mogao pona8ati kao dugi silazni (и baltijskoslovenskoj eposi isto tako netipicno silazan, а kasnije је formiran kao slovenski tipicno silazni akcenat), аН da su u slovenskoj eposi izvjesno vrijeme postojale i razlike и karakteru silaznosti: tako da se kratki akcenat drukcije mogao ponasati и перосеtnот slogu; iz toga Ы moglo proizilaziti i to: da njegovo prenosenje па proklitike пјје moralo vremenski nastajati paralelno sa dugim silaznim, da је to mogl0 biti izvrSeno tek u kasnijoj eposi, kad је оп dobio tipicno silazan оЫш, kad је egzistirao kao prava kontrastivna opozicija п о v о m kratkom akcentu, metatonijskom (vidi nize). З.

Period praslovenske metatonije U kasnijoj eposi praslovenskog razvitka s v а t r i s t а r а akcenta эи se, pod odredenim uslovima, mijenjali па taj nacin 810 su od njih п а s t а ј а 1 i п о v i а k с е п t i: od tri stara akcenta и procesu te promjene dobi1i smo ј о s п о v а t r ј, tako da se formirao п о v s i s t е m а k с е п а t а: ~,'," + ~,....., '? (kako novije metatonijske akcente mozemo obiljeZiti). Novonastali akcenti ЫН su: 1) do danas sacuvani Си sjeverocakavskim i slavonskim arhaicnijim govorima) tzv. с а k а v s k i а k и t Си stvari, bolje reeeno s 1 о v е п s k i • Uzimam grubo linije uzlllZl101ti i lilaznosti, iako one, kao ito

biti i netipil!ne.

lто

vidjeli gore, mogu

127 а

k и t (/ ),

7а razНl u cd jtcc~vrcrs~c~ B~uta ['Ј, 2) tn е t а t о п i ј s k i (drukreeeno slovenski) sirkumfleks [........ ] i З) metatonijski (slovenski) kratki [?]. Као ~to se vidi, и procesu praslovenske metatonije vidno је i z m i ј е п је п а struktura slogovne intonacije. Stari akcenti su sacuvali svoju silaznu i1i uzlaznu strukturu,ostajuCi па onim mjestima koja nisu zahvacena uslovima metatonije. Silazne akcente predmetatonijskog porijekla mozemo i danas raspoznati и ve1ikom broju slucajeva kad posmatramo nacin njihova prenoSenja (mjesto i pomjeranje и nakm i и ruskom jeziku i slicno); uporedujuCi evoluciju svakog od пјЉ и posebnim ~vim slovenskim jezicima (ruskom, srpskohrvatskom, ce~kom i dr.), mozemo utvrditi tragove пјЉоуе kasnije supstitucije i kad је rijec о novim, metatonijskim, akcentima (vidi и tome smislu nize). сјје

U s 1 о v i za promjenu prirode starih i dobijanje novih akcenata 1) Metatonijski akut ( 1) nastajao је: а) па

пјепа оЫikз)

prvom slogu rijeci (i1i

Ыli

su:

prostom promjenom starog dugog

silaznog: ~+-iliu> Ь) зkо је

stari kratki akcenat

dugi slog:

и

\ +-iliu,

metatonijskom

ili

ргосеви

prelazio

па

prethodni

-+"->"-+

u,i izvjesnim slucajevima, dug slog nastajao putem sazimanja (kзs­ niji razvitak, pri сети је teZe razlikovati primamo i sekundarno, analogijsko, П88tajanje ovog akcenta, па nepocetnom slogu). с) зkо је, и

Metatonijski se odnosi danas najprozracnije ogledaju u formama pridjevskih neodredenog vida uporedenim s оыiјтаa odredenog; formiranje odredenoga vida: imenicki oblik neodredenog (mоldъ i sl.) + i (i od zamjenice id > ј) bilo је jedan od najizrazitijih uslova za metatonijske promjene starih akcenata. оыiз

1. Odnos

*mClfdъ - *moJdo "" *m@dy. i - mOtdo је pretvorio se .је u odnos *m@dъ - *mOrdo .-- *mбldъii - *mбldо;е; daljc: јтаmо dana~nju sje\'crocakavsku вјшасјји: m1ad - mliido .,..... ml'di - m1'dб. Ako је pridjevski akcenat imепiёkе promjene Ыо па drugom kratkom sl~gu dvoslozne rijeei, оп је .. rюd metatonijskim uslovima, skakao па pocetrii slog ј, ako је ovaj Ыо dug, opet вто па pocetnom slogu dobija1i ~ • Odnos *ЬёЈъ''--

bllo -- ЬёЈъ"Н -

шiјenјао ве је U

Ьеl&је

odnos ЬёЈъ"- Ьёl& (danasnjeёakavsko bёl(,) .-bёtlъii-ъe~loje (dana§nj~c8lcavsko bЁ1i - Ь~IO, kao i ml'di - m1'do). Dana~ji bkavski odnosi: . mlid - m1ido f"OOJ mlidi - m1'dO, a1i Ьо1а (muJki rod iZiUbio dvoaloinoat) ....., ЬВо

128 jasno ukazuju па stare razlike и neodredenom i па iz;ednacavan;e и odredenom vidu. Ovdje saтo da пароmепеmо da је drukcija situacija Ыlа и oblicima zenskog roda: *m@da (neodr. vid) и baltijskoslovenskoj eposi moralo је biti pretvoreno и *molda, dana8nje m1ada i knjiZevnojeziCko m1ada. (Detaljnije tumaeenje dana8njih oblika, izvornih i analogijskih, ostavljamo uz tumacenje morfoloskih kategorija.)

2. Drugi metatonijski dugi akcenat ( ..... ), koji и svom starom obliku niје nigdje nastajao је od starog akuta (,), koji и metatonijskom ргосези isto tako nije mijenjao svoje mjesto. U пазет jeziku ga raspoznajemo па osnovu Cakavskog та­ terijala и odnosima pridjeva neodredenog vida koji su па kom od svojih slogova и odredenom vidu dozivljavali metatoniju akuta: / + 'и i1i - , u + / + u ili - > '-о + u i1i - , u + '-о + u Ш-. o~van,

Рriшјеп:

*sitъ - *sita - *sito ,...., *sitъii - *sitoje - *sitaja > *sitъ - *sito *sita ,...., *sit'Ьii - *srtoje - *sitaja > (и dana8njem cakavskom) sit - sito - sita « *sit - *sito) ,...., siti - sito - sita ('-о se је izjednacio sa starim ~). Napomenimo da је cakavski ovu razliku izmedu odredenoga i neodredenoga vida sasvim Нјеро saeuvao (uporedi taтo јоз i bogat - bogato, ali bogati - bogato i sl. - јasan odraz starijeg stanja: *bogato,,,,,, *ЬоgЗtоје). U ovom akcenatskom tipu staru razliku neodredenoga i odredenoga vida stokavski govori зи izgubili: sit - slta i зЈн - зћа, bOgat (starije bogat) i bOgati (starije bogati) - i зliСпо.

3. Кratki metatonijski akcenat (9), koji се зе kasnije (и пазеm jeziku) izjednaciti starim kratkim ("), mogao је biti dobijen s а m о od kratkog starog, i to putem prenoSenja па prethodni ako је Ыо па posljednjem ili па sljedeCi ako nije Ыо па krajnjem sl0gu: за

u

+

~

>

~

+

u ,Ш ~

+

u

>

u

+

~.

(Ne zaboravimo da зи kratki slogovi mogli biti зато за vokalima о ili е i sa роlи­ glasima ъ, ь.) Na taj паСјп зто ргеmа dobrъ" - dobrl'> и odredenom vidu dobi1i *d()brъii dl'>bro, сети danas odgovara оdnоз dobro dijete (dobro < dobrl'» ,...., ,...., ovo d()bro dijete. (О akcentu nominativa m. roda dl'>bar vidi niZe.) Obrnut odnos pomjeranja imaтo и ргосези *ЬОзъ - Ьозо ,...., *bosъ"ii -*bosl'>je (vidi gore razliku и pren6Senju па d и g i па k r а t а k slog) > Ьбs (kasnije du1jenje розНје gubljenja poluglasa) - boso ,....., Ьоз! - Ьоsб (и cakavskom). (U зtоkаvskоm nastal0 izjednacavanje tipa dobar i Ьбs: dobra - ЬОза - i зl.) Kako vidimo, cetiri pridjevska akcenatska tipa, kako зе oni и cakavskom reflektuju и neodredenom i odredenom vidu, akcentolozima зи ргиzШ mogucnost d8 se "rekonstruisu metatonijski procesi. Formiranje starog odredenog pridjevskog vida, и pocetnoj fazi zajednicki baltijskoslovenski (i зато .njegov) ргосез, а и kasпјјет razvitku зресЮспо uoblicavanje (potpuno stapanje) и praslovenskom jeziku, Ьо uslov za akcenatske promjene jeste morfolosko-glasovne prirode: и mогfolоз­ kom зmislи stapanje dviju rijeei за розеЬnim akcentima (prije toga), а и fonetskom smislu glasovno uoblicavanje (*dobros is > dоЬгъ i > dоЬгъii).

129 2.

Da se u osta1im kategorijaтa rijeei i njihovih oblika otkrivaju rezultati starijega, predmetatonijskoga, i novijega, metatonijskoga stanja, teze је vгзiti razgrani~enја i iznalaziti uslove. Sa ровеЬпот siguгпозCu moze ве govoriti о g е п i t i v u plurala, koji је vis-a-vis ostalih padeza pruzao uslove za ovu intonacionu promjenu. Qvaj padez, formiran пеоЫспо ва poluglasima па kraju (mjesto ocekivanoga -у: *gordo-om > *gordom > *gordfun > *gordy i вl.), u nekakvom procesu skraCivanja formantskih elemenata, роslшiо ве slogovnom intonacijom kзо mогfolозkim sredstvom. . Ako podemo od iшеniса srednjega roda staroga tipa selO - (plur.) *sela, u gen. plur. pretpostaviti sеlъ"> *sе9 lъ > веl (kasnije),zatimimenica огlъ (orao) u gen. plur. dozivljavala је isti proces - огlъ" > *о9гlъ. Na taj nacin пат moze potpuno biti razum1jivo kad u dijalektima nademo odnose selo (Пi вЫо) - sela (seIa, - plur.) а gen. plur. sela i kad ove akcente uporedimo sa odnosom orao « огlъ") - 6rla « *orla) '" orlova (prema starom, 8vakako, *09rl < *огlъ"). (Uporedi јоз: top - topa, рор - рора, kao model koji ве saeuvao, аН: topova, popova; isti odnos koji вто vidjeli u primjeru dobro '" dobro). Sve specifiCnosti u velikim raznolikostima dапазпјеg genitiva plurala, kao зtо su, npr., sinovi - sin6va, rebro - rebara i вl., mozemo shvatiti kao rezultat metatonijskih pojava, direktno nastalih ili u djelovanju analogija. Nije tako lзkо utvrditi: koliko se specifi~nosti genitivnih akcenata u pluralu kao зtо su kosti « kosti) - prema kбst - kosti, stvari (uporedi stvar - stvari '" stvari) - r е d о v а п а k с е п а t k r а ј а - ро ро­ rijek1u zasnivaju па uslovima baltijskoslovenskog ргепозепја, ili koliko i ovdje mozemo gledati posljedice metatonije. Kako su ве mogli ukrstati rezultati baltijskoslovebskih i metatonijskih pojava, пајlјерзе пат moze pokazati odnos singulara i plurala u tipu selo - sela (singular - plural, Vukov akcenat), sto је simetricno antiponirano tipu рOIје '" рOlја. U stvari, nije tesko naei оЬјазпјепје ovoj pojavi: genitivni akcenat u pluralu, koji је prethodno Ыо ograni~en вато па ovaj paddni oblik, kasnije је uticao da se svi pluralski padezi ро mjestu akcenta antiponiraju singularskim, i da se stvori situacija: akcenat singu1ara ,...". akcenat plurala, ва suprotnim rasporedom mjesta. 9 moraтo

З.

Metatonijska nastajanja akcenta se mogu razotkrivati i u tvorbi rijeci. U atkavskim akcentima, npr., suh - suho ,...". s'uhi - s'uh5 i prema tome imenica ЗЋза ukazu;e па to da вто I dobili istim putem ko;im втС> ga dobi1i u odredenc>m vidu. 4. ВеНе је i u оdnовiша singular plural prezentskih akcenata kao pe~eт - рееето, вјМiш - skedimo (Vukov i Danicieev akcenat) vidio metatonijske pojave. Medutim, to је neprihvadjivo iz dva razloga: а) пе znamo zaSto Ы i z u z е t п о prezent stvarao te uslove а пе i drugi ob1ici i

• Ovakvo tuшаёеnје, koje sаш ја i prije toga prika1:ivao svојiш studеntiш'1, izlozio тј је u jednom usшеnот razgovoru pok. prof. Stjepan Iviiic, dokumentujuci ga svojim m'1terijalom iz Oikavskih i kajkavskih govora, ali to, na zalОзt, za zivota nije o~javio. Веliееуо tumlёenje vidi Zam., str. 41.

130 Ь) uporedna indoevrorska gramatika пат moze pokazati da su se prezentski singular i plural и ponekim glagolskim kategorijaтa razlikovali ро mјeэtu akcenta (и pluralu akcenat krajnjeg sloga). Као sto niје odnos singulara i plurala davao uslove za metatoniju и tipu imenica srednjega roda sеШ - *sela (vidjeli smo), nije ga davao пј и glagolskim kategorijaтa broja. Medutim, odnose lomim '" ро­ lomim « lотЈт '" роlётim - razlicito mjesto akcenta, vidi kod Веliса) mozemo postaviti па osnov metatonijskih relacija: lотјзь - рOlошiз (starije slovensko stanje) > lrmisb '" роlстјз (novije - metatonijsko); od ovoga odnosa mogla је biti паsЩеdепа razlika izmedu prostoga i slozenoga glagola, а stari akcenti su podli;ef1:ali i izukrstanim analogijaтa. Prost glagol, koji је primarno imao akcenat pocetnog sloga dozivljavao је baltijskoslovensko pomjeranje и infinitivu (*lOтјзј - *lёmiti > *lётјзј > *lomlti), ра је docnije mogl0 nastajati iskliznuce: prezent pomjera akcenat pod uticajem infinitiva (lomisb - *lomlti) iako to пјје ро­ stalo pravilo: ostaje stari odnos и tipu nosis - nositi « *noslti) - i sl. Slozeni glagoli sa dugim slogom u prefiksu (*perlomisb) ujednacavali su se sa onim koji su imali па tom mjestu паш slog i dozivljavali (analogijski) metatonijsko pomjeranje akcenta: *рOlотјзь - *регlотјзь > (dva metatonijska akcenta i па razlicitim mjestima) роlотјз '" perlomisb > poloimsb - prelomIsb > pOlomIsb - preIomlsb - i sl. 10 Tim putem iduci, mnogo stosta mосј сето lзkSе objasniti и danasnjim vrlo slozenim akcenatskim odnosima glagolskih kategorija. Uslovima metatonijske transformacije akcenata Ыlе su izlozene i mnoge kasnije transformacije fonetske и oblicima: и formiranju, npr., oblika mojej~ > тоје javlja se '\ (cakavsko тој'е), ра analogijski i vod'e itd.

*

Metatonijska praslovenska situacija, sa cetiri duga moze biti predocena и ovakvoj shemi: akcenti dugi kratki

I I IuZl~zni sil:zni

" silazni

uzlazni

luzlazn:silazni

I

dva kratka akcenta,

I}

stari

?

uzlazni '} novi

Neposredne artikulacione OPOZlClJe su postojale: stari akcenti (" '" ,.../) i z r а z i t i ј а silaznost i manје izrazita uzlaznost; novi akcenti ( , '\ - _) П е t i р i с п i ј а i uzlaznost i silaznost; Ь) stari dugi akcenti, па јеdnој, i novi, па drugoj strani, medusobno se оро­ niraju и izrazitije kontrastivnom vidu:['" ...... ']_[' ...... '->]; kratki akcenti morali su ве oponirati kontrastivno: " ...... ? и odredenoj mjeri. а)

10 Kad se, koliko se јоlе to moze uёiniti, razlike u оЬЈјсјта prostih i prefiksa1nih gtagola razjasne па p1anu postmetatonijskih, i da1je пјјта uslov1jenih, odnosa, onda сето 1ak1e doei do zakljuCka da odnosi (stariji) prezentskog akcenta tipa sj~dimo ,.., sjedimo « si!dimo ...... si!dimo), lllmImo ...... lотiJПо i sl. пе vode porijeklo od pras1. metatonije, nego da su оni stariji indoevropski. gdje su u izvjesnim kategorijama postoja1e raz1ike u prezentu singutara i p1urala (uporedi kod Hirta II tom njegove indoevropske gramatike; za nale ovdje рјtanје veoma је poucno, izmedu ostaIog, uport:diti u stind. opozicije singuIarskog i plura1skog akcenta fumi ,.., smas - prvo lice sng. i p1ur., - vidi str. 214 i dr.).

131 Мапја razlika artikulaciona izmedu '"' i ..... (vrsta sirkumfleksa) dovodi do njihova izjednacavanja ( ..... > ..... );

razlika izmedu ' i '\. Cuva se i dovodi do stvaranja opozicione razlike и kvantitetu: и srpskohrvatskom se ' зыаеије i izjednacava за " (*mati > mati i sl.) dok и ceSkom cuva stari kvantitet (krava, sh. krnva - i sl.). Konstrativne opozicije ",...8 (kao §to је to cest зlиеај за ыаtЮт akcentima). gubeei opozicioni karakter, и srpskohrvatskom se izjednacavaju: 9> "(*dobro > > d&bro i sl.), dok se и ceskom metatonijski ыаtЮ reflektuje и vidu dugog kvantiteta: *vo91'a (para1elan odnos prema pomenutom cakavskom primjeru s'usa) > *v61'a, ho se ogleda и ceskim primjerima Ьо 'Vule (volja) - i sl.; ovo ukazuje па cinjenicu: da је и artikulacionom meduodnosu kratkih akcenata pored silaznosti i uzlaznosti postojao i opozicioni odnos и kvantitetu: " = norma1no kratki, = poludugi ыаtЮ akcenat, - da1ja evolucija и ceskom i srpskohrvatskom isla је и suprotnim pravcima.

«

4.

Period pojava u najkasnijem praslovenskom razvitku 1.

K'Vantitativпe

slogo'Vne

ртоmјеnе

Dvije kvantitativne transformacije зи konstatovane и slogovnoj intonaciji najkasnijega zajednickoslovenskoga perioda: skracivanje dugih slogova па ыаји rijeci otvorenog sloga i па trecem i dalje pocevsi od kraja: zena >*zena; *synove > synove - i sl. Ovom pojavom је poremecena stara slovenska vezanost Ьоје i slogovnog kvantiteta: svaki, dakle, vokal, ako је Ыо и ovim odredenim pozicijama, mogao је biti kratak (пе samo, Ьо prije, voka1i о, е i poluglasi). Zanimljivo је primijetiti i to: da su se, i и ovo vrijeme kad su svi vokali mogli biti kratki, strane rijeci и boji vokala adaptirale prema starijem slovenskom stanju (uporedi romanski toponim Sаlбпа > Solin, Parentia > Porec « Роrееь) - i зl., osim apsolutnog ыаја rijeei. Posljedica skracivanja voka1a и trecem slogu od ыаја i dalje и nasem jeziku зе ogleda и mno§tvu oblika i и mnostvu izvedenih rijeci: brijeg аН bregovi (uporedi 'Vukovi, sinovi ali, kad је dvoslozni oblik, onda се biti dug slog - vuci - i зl.) itd.; drug, ali driIgiir - drugara - prema drugovi, drugarica - i sl. U розеЬпот razvitku nasega jezika stvarane зи nove mogucnosti za dobijanje поујЬ dugih kvantiteta i па kraju rijeCi i и trecem slogu od kraja (uporedi danas zena аН zеПё, vUkovi, ali stanovi i зl.). Negdje зи ti uslovi Ыli direktno fonetsko-morfoloskog karaktera а negdje - ana10gijske prirode (uporedi toj~ > tојё > tё pokazna zamjenica; gen. sg. *zene (analogijski od zeny mogao је evoluirati и izrazu tf zenf (> tf zепё), аН и pluralu ostaje tf zene, uporedi stare istovetne obHke gen. sing. i ak. рl. zeny). ' Kad је rijec о uslovima skracivanja starih dugih vokala, ovdje smo se zadrzali najmarkantnijim, i danas jasno uoCljivim, pojavama. Medutim, dalje ana1ize dovele Ы nas i do drugih specificnih uslova и smanjivanju previse opterecenoga kvantiteta и praslovenskom jeziku.

па

132 2. Redukcione

jzтjene

akcenatskog sistema

u ovom kasnijem periodu ispoljavale su se i tendencije akcenatskih izmjena koje се se па posebne natine kasnije realizovati u grupaтa slovenskih jezika i ро­ ;edinim njihovim jezicima. 1. Као §to је napomenuto, osjetila ве је labilnija opozitivnost izmedu dvaju kratkih akcenata i prema njima staroga akuta ('), sa kojim је metatonijski паtЮ imao kao zajednicko komponentu uzlaznosti. Ovo trojstvo opozitivnih odnosa dovelo је: do izjednaeavan;a dva;u kratkih u grupaтa jezika (uporedi njihovu jednakost u srpskohrvatskom jeziku); nestalo је, recimo, starije razlike izmedu akcenta kOlo (staro preno§enje рМ kolo) i *vo91ja> vlЩа (novo preno§enje od volje), - u ostalim jezicima, kako to danas роkзzоје l:eski, nije dolazilo do izjednal:avanja metatonijskog kratkog за зtariш akutom (uporedi u te§kom krava - vtile, od starijega *k6rva '" *vot?l'a- i зl.). 2. Labi1nija opozicija izmedu'" iC ..... stari silazni i novi sirkumfleks) u srpskohrvatskom зе gubi ( ..... > ,... , uporedi cakavsko od *siti > siti); u ce§kom зе izjednacavanje ispoljilo u skracivanju 'kvantiteta (uporedi sh. grad - grada, t. hradj sh. tak. siti, bogati, с. kravly, bohaty - i зl.). З. Vezanost akcenatskog kvantiteta за njegovom prirodom, kзо ranija tendencija, ispoljila зе kasni;e i u ce§kom i u srpskohrvatskom: а) u teskom (vidjeli smo)"" i ..... postaju kratki: hrad, bogaty i зl., а metatonijski kratki зе izjednal:ava за dugim akutom: krava, vtile (= vйle); u sh. jeziku, obmuto, stari dugi"" , 1 i ..... akcenti ostaju dugi: mlado '" mllаdб, tak. siti, bogati, - ali зе skracuje, i izjednacava за kratkim si1aznim i metatonijskim kratkim, stari akut: krava, brat /1 kblo, рOlје 11 vlЩа, dоЬгб - i зНСnо. U svemu ovome jasno se ispoljava kasnija praslovenska tendencija da је rastereti i suvilnosti kvantiteta i suvilnosti politonije.

5.

Srpskohrvatski razvitak akcenatskog sistema Te§ko је od kasnijeg praslovenskog perioda razgraniciti stanje posebnog u srpskohrvatskoj dijalekatskoj zajednici, sta је od promjena u akcenatskom sistemu izmijenjeno u §iroj zajednici јшnoslоvеnskih dijalekata, а §ta u najranijem vremenu posebnog srpskohrvatskog razvitka. Zato §to зе mozemo posluziti pisanim tekstovima, kad је rijet о ostalim fonetskim pojavaтa i о morfolo§kim, ta razgranil:enja је lakse utvrditi. Medutim, koliko god је sto nejasno da зе vremenski utvrde prelazni periodi starijega stanja kad govorimo о akcentima, uporedno proucavanje dijalekata, starijih i шlаdШ, omoguCil0 пат је da utvrdimo razvojnu Нnјјо: od troakcentnog, koji se kзо nајзtзrјјј moze fiksirati, do danasnjeg tetvoroakcentnog, knjiZevnog sistema. ~ivota

1. Troakcenatski sistem (,..., 1,") §to smo iz prethodnih izlaganja mogli vidjeti, nа§ danaSnji troakcentni sistem (sjeverocakavski i najarhaicniji slavonski govori) nastao је: а) izjednatavanjem Као

Н3

kratkih akcenata i sa пјiша starog indoevro pskog akuta Ст starija akcenta svedena i Ь) izjednacavanjern dvaju dugih ( .... i ..... ) akcenata. Od metatonijskih ксе­ nata је ostao u :livotu samo jedan (1, tzv. сзkavзю akut).

па jedan)

silazni uzlazni

silazni uzlazni

kratki U zoni najarhaicnijih srpskohrvatskih govora, sjeverocakavskih, kojima је troakcentno stanje jedno od najmarkantnijih obiljezja arhaicnosti, novine predstavljaju izvjesne promjene u slogovnoj intonaciji (izvjesna, i teritorijalno razlitito iзроlјепа, skracivanja postakcenatskih dшiпа, i teritorijalno ogranicene transformacije starih akcenata: dobijanje novih, poludugih akcenata - i tome slitno).

2. Dvoakcentni sistem ( ...., ") i prelazne вonе Јшпосakavski govori, ogranitene teritorije zetsko-novopazarske i ogranitene zone k080vsko-гesаvskе govorne oblasti - predstavljaju dvoakcentni sistem u с i s t О m о Ь 1 i k и. U procesu izjednatavanja ,~ i 1, ho је mogla usloviti i netipicna uzlaznost cakavskog киш, dobijene su opozicije s а m о s i 1 а z п i h akcenata, dugog i kratkog.

ОЬа silazna akcenta se mogu nalaziti па ша kome mjestu u пјеСј, od potetnoga do krajnjega sloga: voda, selo; рЫје, pcljani; niirl'd, drugarica, gosrodin; vode, dјеvбјkа (divбјkа); brijezi - brlgovi - i sl.; dugi neakcentovani slogovi jednako egzistiraju i ispred akcenta i аа njega (niirld, krаvё i slicno).

[з. tewoтoakcentni sislem ( .... , " , ' , ')

1. Pomjeranjern silaznih akcenata sa nepocetnog sloga па prethodni (Ј'госеа koji је росео negdje јоз u 14. vijeku) nastao је umnozen sistern: sa јоз dva,i to uzlazna, akcenta; i па taj natin је dobijena nova, potpunija, sirnetrija i uzlaznosti i 8ilaznosti i u kvantitetu dugom i kratkom:

( r\ dugl

а)

-

Ь) u

i sl.

!",0'.;' I > [-~-J-~-]=,

+ "Ш .... >' + u ili + "i1i .... >' + u ili -

ај/аn';

.~AJ

: rii~ > rйka, riike > гukё; : :leni < :rena, :lene < :reпё; potok < р6 ok -

IЗ4

2. Р r е 1 а z п е z о п е зе ogleda;u па dosta rasprostranjenom terenu zetsko-novopazarske (ijekavske) i kosovsko-resavske (ekavske) teritorije, u ikavskim stokavskim .govorima, u ijekavskim srednjobosanskim i sjeverobosanskim govorima - i drugdje. Pri;e svega, postoje zone (cmogorske рosеЬпо) u kojima је pomjeranje izvrseno: а) за krajnjeg otvorenog kratkog sloga (sira teritorija) i Ь) uopee за krajnjeg kratkog sloga, a1i bez promjene u intonacionoj prirodi silaznih akcenata: а) zena < ~епа, ali nar&d, pot&k; Ь) iena, narod, potok, i slicno. Као sto vidimo, i ove zone su zahvacene procesom pomjeranja (ораја tendencija stokavskih govora) a1i bez promjene u uzlazne akcente u prethodnom slogu. Dalje prema centrallnoj stokavskoj teritoriji (i izшiје§апо u пјој) ostvareno је prenosenje за kratkih slogova krajnih i за promjenom intonacije: ~епа, voda, rШа, strana; potok, narod, ali: stranica, drugarica, iene, stranё, okopava i slicno. Na taj nacin smo stvarno i u ovim govorima dobi1i cetvoroakcentni sistem, ali u odnosu prema govorima koji su ostvari1i р о t Р u п о prenosenje si1aznih зkсе­ nata, п е р о t Р u п sist ~т cetvoroakcentnog karaktera. U јасој mjeri је ostvareno prenosenje u ропеkiш zapadnijim zonama gdje su procesu prenosenja podlegli samo kratki silazni akcenti: voda, ali vоdё, drugarica, gospodin, ali okopava, uvjeibava i slicno. U mnogim ovakvim govorima javljaju se naporedno пе­ preneseni i preneseni akcenti: okopava i okopava, аН se evrsto drii neprenesen dugi akcenat за krajnjen sloga, narocito u dvosloinim rijecima (za srednjobosanske govore је ovo karakteristicno). U istorijskim pri1ikama mnogobrojnih i mnogostranih migracija uvjetovana је velika ispreplitanost akcenatskih sistema за arhaicnijim i najnovijim akcenatskim osоЬinата. Upotpunjen cetvoroakcentni sistem dopro је i ocuvao зе па izvjesnim sirim teritorijama okruienim govorima kajkavske i са­ kavske teritorije (ijekavski govori u Hrvatskoj). 1 stariji istorijski uslovi i noviji razvitak drustvenog iivota (mije§anje stanovnistva sve vise, skola i razvitak kulture) uticu (ponegdje veoma зпзiпо) па transformiranja i stari;ih akcenatskih sistema. Van svih tokova (оо sto је veC reeeno) u evoluciji srpskohrvatskog akcenatskog sistema ostali su istocnosrbijanski i јшпosrЫјапski govori, ciju strukturu govomu karakterisu: а) izvjesne najarhaicnije fonetske osоЫпе (cuvanje poluglasa, Cuvan;e 1 vokalnoga, cemu doprinosi i potpuno ocuvano staro m;esto akcenta) - i зl. i Ь) primanje izvjesnih balkanskih osoЫпа neslovenskoga porijekla (gubljenje deklinaci;e, dobijanje analitickog pridjevskog poredenja, i зl. - s cim ide saglasno i gubljenje akcenatskih razlika i raz1ika u slogovnom kvantitetu). З. R а z п о 1 i k о s t i u g о v о r п i т z о п а m а koje su svoje зkсе­ natske sisteme sukcesivno razvijale od troakcentnog do cetvoroakcentnog, пајпо­ vijeg, ogledaju se ;08 u dva pravca: а) и dooojanju novih kvantiteta и vezi за gubljenjem poluglasa i Ь) и gubljenju izvjesnih naslijedenih озоЫпа akcenatskim cjelinama за vi8e od jedne rijeci.

и

pogledu mjesta akcenta

и

а) Kad зе poluglas gubio, оп је па razlicite nacine (и zavisnosti od prirode glasova koji su ти prethodili) mogao uticati па duljenje kratkih slogova koji зи ти prethodili. Imа znakova da зи z v и с п i suglasnici ispred izgubljenog poluglasa uticali па stvaranje du7ine u prethodnom slogu за silaznim akcentom (uporedi vбz - voza. Ьбg - boga, - i зl., аН t&p - topa, зпор - зпора - i зl.). Naravno

135

da је kasnije nastupalo i nejednako ujednaeavanje nominativnog i kvantiteta и zavisnim padezima. Na ve1ikom prostranstvи jezicke teritorije ogleda se kao redovna pojava: duljenje sloga ako је ispred iscezlog poluglasa Ыо s о п а п t: и najsiroj zoni takvih govora ova pojava зе ref1ektuje и odnosu imenickog nominativa sing. prema ostalim padezima: govor - govora, stоzёr - stozera, Ьusёn - busena, jiisёn jiisena i зl. Nesto manје rasprostranjenosti је s1icno duljenje з10gз (akcentovanog i neakcentovanog) ako је poluglas iscezavao iz kog unutarnjeg sloga: starac '" starca, klinac '" k1inca, djevojka (uporedi djevojaka), jezero '" јezёrski i s1icno. Ova pojava зе kao tipicna ref1ektuje и istocnohercegovaCkom i cmogorskom govornom tipu (uvijek treba raeunati i sa izuzetnijim odstupanjima dobijenim putem analogija). Na jednom ne malom prostranstvu, Ьо sto је za tu priliku reprezentativna srednjobosanska i sjeverobosanska teritorija (uko1iko и nju nisu inkorporirani govori najnovijega stokavskoga tipa), ovo, s е k u п d а r п о, duljenje vokala u unutamjim slogovima nije ostvareno: starac - starca, k1inac - k1inca, borac - borca - borci, odbornik, дс­ zavnik - i зl. Лkо i u ovim krajevima postoje leksicke jedinice ва sekundarnim duljenjem (djevojka pored djevojka), to је mogl0 biti uneseno (kao leksicka infiltracija) iz drugih govora. Ova pojava, nedostatak sekundarnog duljenja u unutarnjim вlо­ govima, vidno markira srednjobosanski govorni tip и odnosu prema istocnohercegovackom. Ь) Као sto зmо vidje1i, prenosenje starih silaznih akcenata па prok1itike vrl0 stara, praslovenska pojava i Ьо takva donesena па juZnoslovensko tlo. Osim izvjesnih analogijskih ujednacavanja и cistijem obliku зе ova pojava ogleda u Vukovu i Danicicevu akcentu (odak1e ји је normirala strozije starija gramatika). АН u kontзktimа за stranim jezickim kompleksima, dobar dio nase teritorije (Vojvodina narocito, maevansko podrucje и Srbiji i dalje, - zatim, mnostvo drugih periferijskih govora) izgubio је ovu osobinu, i1i је u manjoj mjeri saeuvao: idem u grad, - i зl. U procesu novostokavskog prenosenja si1aznih akcenata па prethodni slog, dobi1i зmо п о v о р r е п о s е п ј е па prok1itike: mati « *mati) - od mа­ tеrё, brat «*bratrъ) - od brata, - зеlа «*зе91а - plur. - analogijski akcenatski oblik) - u веlа - i зl. Uz1azno prenosenje od brata < od brata ponaSa зе kao i unutar rijeci zena < zena.

е

Uporedujuci s t а r о i п о v о prenoSenje, и tipicnim slueajevima mozemo raspoznati porijek1o nasih danaSnjih akcenata kada зи oni па pocetku rijeei. Pri tome treba imati па umu: а) ako је danaSnji kratki silazni akcenat па vokalima koji зи u praslovenskom morali biti dugi (svim osim о, е i poluglasa), onda је оп nastao od starog akuta (') i redovno зе prenosi ро zakonu п о v о g prenoSenja: brat( < *bratrъ)-Od brataj Ь) ako је оп па vokalima о i1i е staroga porijek1a i1i па а od poluglasa,a prenosi зе u vidu uzlaznoga, onda је оп nastao od kratkog metatonijskog akcenta (9): vOlja « *v091ja) - od vоlјё, navolju i зl. (uporedi kOlo - i1 kolo), nejac - od nejaci - i зl.; с) ako је па poeetku rijeei silazni nastзо od koga metatonijskog dugog akcenta ("\. i1i -), onda се i prenosenje па prok1itiku biti uzlazno, tj. п о v о: mlаdб Zlto - od mladoga Zita (uporedi namIado - staro prenoSenje s neodredenog vida), starl « *stari) - od staroga i s1.

136

Pri 8Vemu ovome treba imati и vidu i to da 8и 8ilazni akcenti па jednosloinim rijeёima (ј njihovim oblicima) nastajali prilikom gubljenja poluglasa koji је prije toga Ыо pod akcentom: dobrъ"-dobra > dobr (Ш do9br) -dobra > doЬьr - dobra > dobar - dobra > dobar - dobra, - рrепозепје: za dobar pnt; sъnъ" - sъna > 8Ь"П > 8па > 8ао - 8па - prenoSenje: il 8пи - i 81. (Detaljnija analiza, koja јоз и ovom пјје vrзепа, pokazala Ы: gdje 8и, Ьо §to је to 81uQij и ovim primjerima, oCuvani rezultati prirodno razvijenog procesa, а gdje 8и и paradigmaтa vrзепа ujedna

Ziv, stind. jivas (= dzivas[h]); lit. geltas, sts1. das Кind, stsl. c~do (german8ka pozajmica и prs1.), *kid > *cid > сь + to), lat. quid - i 81.

8t81.

z

Лkо se dana8 с ili nalaze ispred nepalatalnog vokala stare slovenske rij~, onda је тј dodir kasnijega porijekla: ili је теЮ vokal певто и procesu redukcije (covjek < сelоvlkъ, uporedi ruski), ili је tvrdi vokal ро porijeklu od starijeg mekog (cas < *kёsъ, uporedi 8taropruski kisman, vrijeme; car - carati, lit. kerii1 - kerdti [vracati] i 81.).

z

Da је promjena g и isla preko 8tarijega ;и, јтато dokaz и dijalekatskim izgovorima izvje8nih 810zenih rijeci: prema glagolima dognati, izagnati i 81., и Crnoj Gori iшато prezente dozenem, izazenem - i 81. То vodi porijeklo od оdnosa gъnati-*gепеsь (prevojni 8tupanj o8novnog vokala) > gъnati '" *d.fепeSь > gnati ,..,. > zenes, ali izgъnati '" *izd1eneS > izgnati '" izzenes (redukcija eksplozivnog elementa и afrikatu ii) > izgnati (Ш izagnati, - nakalemljen poluglas и prefiksu) '" izenes, - otuda analogij8ki i dozenes, - i 8licno). Ь)

U оЬНсiша promjenljivih rijeci, rezultati prve palatalizacije ogledaju dosljedno:

8е

dan 18

1) и vokativu 8ingulara i8pred izvornoga е: junak - јипасе, Ьос - boze, vrag - vraze, duh - dwe i 8НСПО; 2) и prezentu glago18ke promjene i8pred nastavka za prezentsku 08nOVU: peci « *pekti) '" рееез, lеСј « *legti) '" lezes, vrijeci « *vrhti) '" vrIel i sl., ali З. 1. plur.: peku « pekQtъ), lеси (lеспи), vrhu - i 81.; i8pred nastavka i i и prezentskoj i и infinitivnoj osnovi: lozim - loziti, mumuciti, bjezim - bjezati, du1im - udu1iti i 81. (uporedi 10С, muka, duh,

сirп Ыјес);

З) и

obliku imperfekta па -ah: рееahъ

«

рееаahъ

<

реееаћъ)

-

i 81.

с)

U mnostvu kategorija izvedenih rijeci ciji 8и 8ufiksi росinјali kojim od mekih vokala odnos velar '" palatal, dobijen па ovaj пасјп, daje markantno obiljcljc glasovnih struktura u 81oven8kim jezicima:

145

1) Prije svega, posebna је pojava (vidi о vokaIi;lmu): dvostruka promjena i prethodnog konsonanta i voka1a iza njega kad se је velarni suglasnik nalazio ispred ё: promijenjen velar (с, dz, S) uticao је da mjesto ё, koje ga је mijenja1o, dobijemo а: *Ьёgёti > blzati i sIiCno. Na taj nacin smo dobili kategoriju odnosa prezentske i infinitivne osnove i ,...., а: treim ,...., trcati, kriCim ,...., kricati, bjdim ,...., bjeZati (uporedi trk, krik, bijeg) i slicno. (О prirodi procesa vidi и voka1izmu i kod jotovanja). Na ovaj nacin smo od jednog tipa glagolske promjene *vidёti ,...., vidi§L, *Ьёgёti ,...., *Ьёzi§ь - i sl. dobili d v а: viditi - vidi§ f"OOJ blzati - blzis. 2) VeIiki је broj izvedenih rijeei и kojima је ispred i ref1ektovana ova promjena: ispred -јnа: junak ,...., junaeina, drug ,...., druZina, povrh ,...., povr.fina i 81. ј ispred -јса: ruka ,...., ruё'ica, noga ,...., nozica, тиЬа ,...., mu.fica i sl.; ispred pridjevskog sufiksa -јn « iпъ): majka ,...., majcin, djevojka '" djevojcin, - i sl.; tome odgovara i odnos с ,...., с kad је ovaj prvi afrikat dobijen ро trecoj pa1atalizaciji: otac( < otLcL < *otьkъ) '" oein. U primjerima pridjeva ocev, knezev i imeniCkih pluralskih oblika oeevi, kneievi i sl. ргета otac, knez i 81. pa~ lata1ni suglasnici figuriraju kao ref1eksi promjene k i g ро prvoj pa1atalizaciji (stari oblici *otьkъ i *kъщ~gъ), аН је ovaj odnos mogao biti stvoren putem naknadnih adaptacija morfoloskih. 3) Ispred е kratkoga promjena se ogleda и obliku sa augmentativnim sufiksom: -etina: ruka ,...., rucetina, noga ,...., nozetina - i sl. (otud, ana10gijski i rUёU";' rina, nozиrina - i sl.). 4) Ispred ~ promjena velara ро prvoj palatalizaciji ref1ektuje se и primjerima Ьо mjezimce od mezimьс~ < *mezimLk~, haljince, - i 81., zatim и primjerima Ьо poeeti < poc~ti i sl. 5) Ispred а koje potice od mekog poluglasa јтато slicne primjere kod imenica i pridjeva sa nepostojanim а: 1 иеас ,...., luk, lиас ,...., lagati, krusac ,...., kruh; muean ,...., muka, snazan ,...., snaga, povr.fan (uporedi vrh) - i slicno. 6) U svim slucajevima gdje se mjesto velarnih 8uglasnika danas na1azi с, .f i s р r е d s и g 1 а s п i k а - promjena је izvr§ena, opet, ispred mekog poluglasa. Najobicniji 8и primjeri Ьо lисас -luё'ca, snaian - snaZna i s1icno. U izvedenim rijeeima to se ogleda i ispred 8ufiksa -stvo i -ski, koji potieu od -ьstvo i -ьskyj. U ргуот slueaju afrikat с је redukovan и .f. Primjeri: juna.ftvo « junacstvo < *junakьstvo; redukcija strujnog s poslije ispadanja poluglasa), neznabo.ftvo « neznabOZLStvo) i 81.; junacki « junaeьski), ubo.fki « ubozьski), vra.fki (vrazьski < *vragьski) i sIicno. ј,

Analogijsko uspostavljanje velara

Sama cinjenica §to se је и posebnom razvitku 8rpskohrvatskoga jezika velarni 8uglasnik mogao naci ispred i dobijenog od "jeri" (у) i ispred е ana1ogijskoga porijekla, omoguCila је lak§e uspostavljanje оvш 8Uglasnika i ispred izvomoga i ili е. Najbrojniji su primjeri ispred sufiksa pridjevskog -јn i imenickog -јса. Volja zapaziti da se, па jednoj strani, с u odnosu na k ј, па drugoj, z, .f u odnosu na, i h nejednako pona§aju: ova dva druga suglasnika pokazuju mnogo veeu sklonost ka analogij8kim 8UP8titucijama prethodno dobijenih paIata1a iz ргуе pa1atalizacije. Jedna vr8ta ovakvih analogija zasniva 8е па 8 е m а п t i с k о ј osnoVi, а druga је Ci8tO f о п е t 8 k о g kзrзktега:

146

i

з

а) Iзргed sufiksa јn и vlastitim liCnim imenima imamo и knjiZevnom jeziku и с i v о analogijsko k mjesto с iz prve palatalizacije: Ankа - Anki~

k 1ј

Мi1ika -Мi1ikjn, Маса -Magin i sl.; isto tako и pridjevu od imenica Ыро­ koristicnog karaktera: seka - sekin, Ьзkа - Ьзkјn - i sl. U ovom smislu podudarnost vlastitih imena i hiроkогiзtikа зasvim је razumljiva: и porodicnom Zivotu hipokoristicne јтеniсе оЫспо funkcionisu Ьо vlastita licna imena. Valja primijetiti da se ponegdje и dijalektima Cuva starije stanje ako је и pitanju promjena k и с i ako зи и pitanju imenice zenskoga roda: Savka '" Savein, Ankа '" Ancin i sl. (аН hipokoristika sekin, Ьзkјn). Ь) U mnogim govorima se javlja analogijsko с m;esto с и vlastitim imenicama, i пе заmо и njima, па -јса: Мi1jca - Mi1icin, Stanica - Stanicin, - drugarica drugaricin, poznanica - poznanicin - i зl. Medntim, normativni зи oblici knjizevnog jezika: Mi1iCin, Staniein, drugariCin - i зl.

с) Suglasnici g i h se u ovom polozaju sasvim drukCije ропазаји kad је u pitanju prisvojni pridjev od орсЉ imenica: sluga - slugin, duga - dugin(dul!'ine Ьоје); snaha - зпahiп (uporedi тајkз - majcin) - i sl.

d) Ako је па zavrsetku osnove dvojna suglasnicka kombinacija -ek, zg, sh, onda је razum1jivo uspostavljanje velarnih suglasnika па fonetskoj osnovi zasnovano: тасkз - mackin, тзzса - mazgin, pasha - pashin (с, в, Ј и ovom slueaju isuvise Ы deformisali osnovu imenice). е) Osim зvih ovih slucajeva, ako danas nalazimo k, С, h ispred palatalnih vokala (ј i е), oni su se tu пазН ispred i ро porijeklu od у (kisa, kisnuti, - uporedi kvasiti i sl. - od зtarоgа kysa [stsl. kъisa]), - i1i је iza пјЉ nekad Ыl0 у ра је morfoJoskim putem zamijenjeno vokalom е (junake, bubrege - асс. plur.) starije ји­ пзkу, bubregy - i зНСпо). Frekvencija velarnih suglasnika ispred palatalnih vokala sve se vise poveCava и procesima pozajmljivanja stranihri jeci: kil0, keза, maskiсаи i sHcno.

+

2. Promjena sk, zg i i1i ё; ko, g'O + i ili ё i sl. Kad su se dvojne glasovne kombinacije sk, zg пазlе и poJozaju da se k i1i g шiјепјаји ро prvoj ra1ata1izaciji, proces је isao svojim posebnim putem, tako da smo и srpskohrvatskom jeziku dobili alternacije и vidu: а) Је, и; Ь) Је, zd i1i с) Је, Zj, od kojih зи dvije prve stokavske (istocna i zapadna) а treca cakavska. Normalno dobijeno е i1i dz и primjerima kao iskati - *iskeSЬ > ... iЈс'еsь, l'uska - *luskiti*!'uskiSь> ... lшс'iti - lшс'isь, *zvizgeti - *zvizgisь > zviZd'ati - *zviZd'iS, - па velikom prostranstvu пшЉ istocnijih stokavskih govora аа strujnog pa1ata1a redukovani зи glasovni e1ementi strujnih suglasnika (оЫспа pojava disimi1atome redukcije). 1 па taj nacin su mjesto Је, i zii (роЗtо su pa1atalni umеЫаnј afrikati ocvrsli) nasta1i izgovori Је i zd (јЈеез, Iju1titi, zvizdati i зl.). Medntim, и zapadnijim i sjeverozapadnijim stokavskim, Ьо i и cakavskim, govorima do takvog redukovanja afrikata nije dosl0, nego su зе oni reflektovaH и vidu potpuno теюЬ suglasnika (с i d, odnosno и cakavskom с i ј). Qvo se da objasniti tim sto su palatalni afrikati i strujni suglasnici и praslovenskom ЬШ и m е k s а п i е' ii' (1', в', i sl.). UmekАanа priroda afrikata је oCuvana и ruskom i и slovenaCkom jeziku. Srpskohrvatski jezik је doziveo potpuno oevrscavanje afrikata i palata1nih strujnih suglasnika и оЫCnот polozaju и rijeci (eovjek, Jest i sl.), prema сети su Је i zdi dozivljavali .voj razvitak u istocnoj zoni stokavskih govora. АН su zapadnije govorne grupe

147 izgovore ovih glasovnih kombinacija razvijale и suprotnom pravcu: mjesto potpunog oevrscavanja (8tO Ы neminovno uvjetovalo afrikatsku redukciju), rezultiralo је potpuno и m е k 8 а v а п ј е: lјшс'iti > ljus' eiti i sl. Posto cakavski и svom glasovnom sistemu nije imao afrikata d (uporedi kod jotovanja suglasnika t i d), prirodno је Zdz' evoluiralo do Zj. Na taj nacin su se medusobno diferencirali zapadniji stokavski i cakavski govori: zvizdati (zapadn08tokavsko) а zviZjati (cakavsko), pored zajednickog l;шсiti i sl. Ро ovo; se osobini grupa stokavskih govora па zapadu naziva 8 с а k а v s k о т. Ро rezultatima kako su se refIektovali па juznoslovenskoj teritoriji, izjednacile su se glasovne grupe sk, zg ispred i i е i skj, zgj (> ЈЕ ili Је, Ы, zd ili zj). (Vidi kod jotovanja dentalnih suglasnikа, i uporedi izvjesne poremecaje и procesu tzv. podmladenog jotovanja.) Tek ротоси uporedivanja sa srodnim rijeeima, ili putem uporedivanja sa drugim је­ zicima (ponekad i neslovenskim) mozemo danas razlikovatgi ЈЕ i zd da li је ро ро­ rijeklu od prve palatalizaci;e ili је dobijeno и procesu jotovanja istih velarnih suglasnika (kj, gj). Na taj nacin сето saznati da su imenice па -јЈсе (isee), tipa ognjiste, kueiste od - iskio (jotovanje), da imenica dazd (dъZdь), isto tako, potice od *dъzgiо-; da, па drugoj strani, dana8nja imenica stica роисе od deminutivnog оЬ­ lша od rijeCi dъskа - *dъskiса > *dъsCiса > *dьstiса > ... stica; da је, рсета tome> odnos daska - daScica nova glasovna formaci;a. Razumljivo се пат biti da је и novijim prilikaтa moguca glasovna kombinacija Јс, kao puska - ршсicа, njuska - пјшсicа, и slozenim rijecima rafciniti, иси­ pati i sl. (glasovna kombinacija poslije gubljenja poluglasnika). U pridjevima vostan, mozdan, mozemo pronaci staro pridjevsko formiranje ва sufiksom *-ёn : *vоskёпъ > vоsё'апъ > vostan, *mоzgёп > ... *mozd'ian > > mozdan. 1 Ореа

sk }] i, 6, е zg 5. ~, ё ( < а)

slika

{SC~i>> zd8t } stokavsko

1 ~

s'c'

I >

z' &,

'"

/

{s'~jс (st')} cBkavsko

I

Ј В.

{s' с }scakaVSkO z:d 8tokavsko

DRUGA PALATALIZACIJA

1. U vremenu mijenjanja velarnih suglasnika ро zakonima prve palatalizacije praslovenski jezik је imao jos diftonge - reda -ј i reda -и. Svi .diftonzi reda -:.ј, kao 8to znamo, sveli su se па -oi ili -ei. Ispred prvog od ova dva ~lftonga, razUffi1Je se, nije bilo ј08 nikakvih uslova za mijenjanje velarnih suglasnika. Kad se velar nalazio ispred diftonga еј, proces prve palatalizacije је тогао prethoditi njegovu uproscavanju umonoftongi(ei >ј). Z а с i t а v и р r а s 1 о v е п s k и.е р оЬ и Ь i 1 о ј е k а r а k t е r i s t i с п о i z r а z i t О Р r i 1 .а g. о d а v а п Ј е ': е larnih suglasnika ргета samoglasnlclma prednJeg -1 Refleksi pridjevske tvorbe pomo{;u sufiksa - т, para1elno pri~je~ima vostan! тo~~an, ogledaju se i u dija1ekatskim oblicima vun.ien « vЈпепъ < vЈп-ёпъ), sukпJen, 1 sl. u СrnОЈ Gorll Ш.

148

r е d а, ра је i period и kome зто od diftonga ој dobili samoglasnike prednjeg reda i ili в (1)) = јА, 'doZivio njihovo novo pomjeranje naprijed, mijenjanje и suglas" nikе prednjega reda. Ali зи se ovi novi suglasnici prednjega reda razlikovali od ра­ latalnih dobijenih и procesu prve palatalizacije. Naime, ispred novih тekШ vokala -ј i в, dobijenih od diftonga oi, mjesto k, g, h, dobili smo afrikate с i,3 (docnije strujni dental z) i mjesto h glas s (*rQkoidat. sg. > *rQke > rQce - i sl.). Mora se pretpostaviti da зи prvobitno i ovi novi glasovi Ыli umek§ani (за izgovorom vi§e и palatalnoj nego и zubnoalveolarnoj zoni), ali su vrl0 rano, vjerovatno јо§ и kasnijoj praslovenskoj eposi, pomjerali mjesto izgovora и zubnoalveolarnu zonu, tj. d е р а 1 а t а 1 i z i r а 1 i s и s е. U ovom slucaju odnos mijenjanog glasa i od njega novo dobijenog - velar eksplozivni: afrikat (prvobitno palata1ni): k: с', g: ~' i и zvucnoj altemaciji saeuvao se dше nego stariji odnos k : с, g : "3 (iz prve palata1izacije), tako da se zvuCna afrikatska altemacija tek kasnije uprosti1a (z < ~). ОЬје staroslovenske azbuke razlikuju ~ i z, ali и kasnijim staroslo' enskim tekstovima razlike и pravilnoj upotrebi jedne i druge grafije vi§e nema. U па Јiш najistocnijim govorima јо§ postoji zvucni zubni afrikat а';, и stvari ~. То dovoljno pokazuje da зе i па srpskohrvatskom podrucju razlikovalo staro z izvorno i а; iz druge palatalizacije. Promjene velara ро drugoj palatalizaciji ogledaju se и kategorijama oblika, padeznih i glagolskih, kod promjenljivih rijeci: 1) и nominativu plurala imenica m. roda starih -о osnova (promjena ispred ј): *junakoi > *junaki > junaci; *vlkoi > vlki > vlci (stsl. vlьсi), *bogoi > > *bogi > Ьо,3ј > bozi; *duhoi > *duhi > dusi i sl. Тзkо isto kod pridjeva и neodredenom vidu (stara imenicka promjena): *dorgoi > *dorgi > drazi - i sl. Kod zamjenica: taci (od *takoi) - prema nom. sg. takъ; сј (koji) prema sloZenoj promjeni kyi (uporedi i instr. sing. od zamj. kъto: сеmь od *kоimь - с mjesto k iз­ pred glasa е); 2) U lokativu singulara istih imenica (stare -о osnove): > *уlМ > vlce (stsl. вльдt), boze « bo~e) (od

*vlk~i

*ЬОбој);

dativu i 10kativu sing. imenica z. roda starih -a-osnova (ispred е): > *noge > noze « no~e) i sl., tako i и minativu, зkш. i vok. starog duala: rQce, no~l - i sl.; З) и

*rQkoi > *r(Jke > rQce, *nogoi

по-

4) и imperativu glagola за konsonantskom infinitivnom osnovom па k, g, h: *peko-i-s > *pekoi> *peki> peci - *pekoite> *pekete >pecete > (dana§nje nase pecite); *legoi(s) > *legi > lezi « le~i), - *legoite > *legete > lе­ zete (le~ete, - danas lezite); *vrhoi(s) > *vrhi > vrsi, - vrhoite > vrhete > > vrsete (stsl. врьс1>те); 5) и imperfektu за zavrsnim dijelom -еаћъ (= ејаЬъ): *реk-еаhъ > ресеаЪъ ... ; *zеgеаhъ > *zеzеаhъ Zе~еаhъ ... ); *vгhёahъ> >vгsеаhъ, sh. pecijah, vrsijah (и оуом obliku primarnije gradenje: *реk-ёаhъ *ресааhь > рееаhъ i 81., а kasnije naporedni oblik реk-еаhъ (sa glasom "jat"), iako ne potice od diftonga, izazvalo је drugu palatalizaciju);

«

<

149

6) и sredini rijeci, и njenoj osnovi, mnogo пазе danasnje о, z,s, vodi porijek1o od velara ро promjeni koja se vrsi1a ро zakonu druge pa1ata1izacije, npr. *koilos > *kеlъ > сеlъ, gotski hails; *koina > *kena > clna (stsl. ЦЋна), sh. cijena (cena), lit. dijal. *kaina (= cijena); gr. 1tOLV1j (роiпё), lat. poena (kazna), za pridjev serъ (upor. danasnje sjera, sijeriti se i sl.) pretpostavlja se da vodi porijek1o od pozajmljene germanske osnove haira- (и engl. har - siv, v. А. Vai11ant: Gramm. komp., str. 50). Umeksani suglasnici iz druge pa1ata1izacije с', ~', s', kao sto је receno, razlikova1i su se od pa1ata1a starijeg postanja, ра su и kasnijem periodu и slovenskim jezicima mogli otvrdnuti potpuno, pomjeranjem izgovora и a1veolarnodentalnu zonll. Medutim, pa1ata1no s od h nije и tom pomjeranju isl0 paralelno и svim slovenskim jezicima: и zapadnoslovenskoj grupi smo dobili Ј, зtо se ogleda, izmedu ostalog, и ovakvim odnosima izgovora: а) Ceh - plur. Cesi и srpskohrv.; СесЬ - Cesi и ceskom, Czech - Cze8zy (izg. Ceh - Сезу) и staropoljskom (и modernom poljskom Czech - Czesi, i и slovackom [Cesi] novija је pojava - morfolosko-ana1ogijskog porijek1a (uporedi ptidjev ceski i и srpskohrvatskom); uporedi и ceskom moucha: 10k. i dat. mоше, poljski тисЬа: 10k. i dat. musze (= тизе) i sl.); Ь) и glasovnoj kombinaciji sh, zg velari promijenjeni ро drugoj pa1atalizacij preko sc, zs и izgovoru su mogli razlicito evoluirati: 1) па juznoslovenskom i istocnoslovenskom terenu smo dobijali alternacije sc i st, zd: pridjevu lјиdьskъ (ljudski) и stsl. odgovara nom. рl. ljudьsci i ljudъsti, prema drezga (sibljak) и 8tsl. dat. i lok. sg. drezde; uporedi i izceliti i izteIiti, и srpskohrvatskom imamo redovno odnos vojska: vojsce > vojsci (putem ana10gije prema odnosu dша: dшi - i sl.); upor. i staroruski въ СмолеНСЦЋ, prema Смолен(ь)ск(ъ) i sl.,а и rijeCima па -zga (mazga), drozga i sl. imamo и sh. uspostavljeno g: mazgi, drozgii sl. ;

2) и zapadnoslovenskim jezicima sc, z~ (upravo sc, zd';) mogl0 је evoluirati i и pravcu disimi1atorne redukcije strujnog elementa и sastavu palata1izovanog afrikata: и ceskim: nebesky - nom. рl. nebesti (preko nebeSCi, kako је и staroceskom); poljskom: Polska: stari lok. 8g. w Polszcze (v РоlЗСе). (О evoluciji skl, ski, zgl, zgi и procesima druge palatalizacije и slovenskim jezicima v. Vaillant: Gramтајуе сотр. str. 50-51). и

2.

Asimilativno djelovanje prednjonepcanog voka1a е i i od ој и procesu druge pa1ata1izacije ogleda se па zajednickoslovenskom tlu i и tome sto su па jednoj siroj dija1ekatskoj arei velari podvrgnuti ovoj promjeni i и kombinacijama kv, gv, hv ispred е, tako da smo konacno и istocnoslovenskim i juznoslovenskim jezicima doЬi1i promjenu kve, gve и cve-, zvl-, dok је zapadnoslovenska jezicka zajednica ponijela ove glasovne kombinacije neizmijenjene. Ove diferencijalne oznake је­ zickih grupa oCituju se и ovim odnosima izgovora:

150

stsl.: cvbsti - cvetъ; ~ezda 11 zvezda; sh.: cvasti - cvatem, cvijet (cvet); zvijezda (zvezda) ј sI0ven.: суези, cvёt; zvezda; ruski: цвет (Ьоја); звезда; ceski: kvesti; kvet; hvezda (h < g); poljski: kwisc, kwiat, gwiazda. lzuzetnije 81oven8ka rijec ва hv koja moze рошаа от promjenu jeste vlьhvъ (vrac), 8taroвl. пот. рl. ima vlьsvi (вльсви), cemu u staroruskom odgovara volsvi; staroslovenski vokati... sing. vlъsvе (вльшве) i pridjev vlъ.fvьnъ (вльшвьнь) moze Ыа protumacen uticajem glasovnog odnosa duh: duIe i dusьnъ, (up. Vaillant: Graтт. сотр. 1, 8tr. 56).

u glago1skim оЬНсiшa cvasti - (upor. i imenicu cvast) za ref1eks druge ра1а­ ta1izacije mozemo pretpostaviti morfolosko dje1ovanje, polazeci od glasovnog ob1ika eYetь i prema toj imenici izvedenog glagola cvetati - i sl. (sto znaci, kako i prof. Vai11ant pretpostavlja, da је u periodu prve pa1ata1izacije suglasnicka kombinacija kv + meki vokal mogla biti saтo umekSana: *k'v'ьsti i sl.). Ima svoga osnova pretpostavka da su glasovne kombinaci;e kv, gv, u procesu palatalizovanja mogle biti zahvacene Си izvjesnoj mjeri umeksavanja) i u фЬа prve palatalizacije, da је dobijen odnos: *kvoitъ: *k'v'ьsti ра da је u vremenu druge palata1izacije па jednom prasl. podrucju izjednacen otprilike izgovor *k'v'etъ i sl. sa *с'еЈъ i sl. (proces: *k'v'etъ: k'еlъ, sto је jacim umeksavanjem u istocno; i ;иzпо; zoni u na;kasni;em periodu slovenske za;ednice mogl0 dovesti do izgovora c'vetъ > ... cvetъ (ро;асапа pa1ata1izaci;a ра poslije alveolarna depa1atalizaci;a), а u zapadno; slabi;i stepen umekSavan;a је mogao isceznuti. 3.

Odstupanjima od starih promjena ро drugoj palata1izaci;i nisu, razuml;ivo ;е, mog1i biti izlozeni glagolski oblici - imperativ i imperfekt, posto se osnovnivelari u njima rijetko javljaju u citavu sistemu oblika: pekoh - aorist, peku - prezent u рl. - i sl.), аН је prirodno u mnogim slucajevima, i u dijalektima ne;ednako, doslo uspostavl;anje velarnih suglasnika u padeZnim ob1icima, pod utica;em padeza ko;i nisu pretrp;e1i оуи glasovnu prom;enu. Glasovna u;ednacavanja (i inace ра­ dezna u;ednacavan;a) izmi;enila su па ta; nacin umnogome staru sliku ро odnosima velarni '""""' а 1 v е о 1 а r п о - d е п t а 1 п i suglasnik kao rezultat druge раlа­ talizaci; е: 1) Nominativ plurala im. т. roda zadrzao ;е stari rezultat promjene, uko1iko iшепјсе nisu prosirile osnovu, pod uticajem starih -и osnova (stari odnos gradi ...... '""""' synove): junaci (junak), vuci, p08jek - posjeci, prvaci, otoci - i 81.; bubrezi (bubreg), prebjezi (prebjeg) - i 81.; dusi Cduh), poslusi (posluh), uzdasi (uzdah) - i sl. Morfoloski odnos ovako ref1ektovan ostao ;е evrst tako da nigdje nije poremесеп ni u pozajmicaтa iz stranih ;ezika, stari;im i novijim: patri;arh : patri;atsi, padisah : padisasi, strateg : stratezi, diftong : diftonzi - i sl. Medutim, kajkavski ;е di;alekat pom;erio ova; odnos u korist analogijskog u;ednacavan;a paradigme: macek : macki - i sl. (tako ;е i u slovenackom jeziku).

151 U procesu stokavskog formiranja pluralskih padeznih oblika, poslije gubljenja duala i pod uticajem dua1skih оЫша, iz nominativa suglasnike с, z i1i s primili su i novi padeZni oblici dativa, instrumentala i lokativa plurala: junacima, bubrezima, dwima i sl. (upor. staro јunakотъ - dat., junaky - instr., јunасеhъ - lok.). Za razliku od imenicnog plurala, u pridjegskoj promjeni neodredenog vida malo је sta ostalo od ovoga odnosa i kad padezni oblici јоз odgovaraju imenickoj promjeni: јзk, n. рl. jaki, drag - dragi, suh - suhi (upor. staro jak : jaci, drag «*dorgъ) : drazi i sl. U dijalekatskom izgovoru imaтo јоз ostatke od staroga stanja: jednaci pored jednaki i sl. U starim pisanim spomenicima - u dubrovaekim i sjevernijim dalmatinskim tekstovima ovi oblici sa refleksom druge palatalizacije - obicni su. Uspostavljanje velara u pluralu pridjevske promjene neodr. vida uslovljeno је, razumljivo, uticajem odredenog vida. 2) U lokativu sing. i plurala imenica т. roda (junace - јuпасеhъ) stari odnos је morao biti izmijenjen saтom izmjenom padeznih oblika u procesu ujednaeavanja; mogli su ga cuvati saтo dijalekti i stari tekstovi, ukoliko su cuvali, i saeuvali i stare padezne zavrsetke. З) Najvise је bi10 uslova da se stari padezni odnos velar : rezultat druge раlа­ talizacije - izmijeni u kategoriji imenica zenskog i тшkоg roda starih -a-osnova, gdje su u singularu па jednoj strani stajali dativ i lokativ, sa izmijenjenim velarom, i па drugoj - ostali padezi, за glasovno neizmijenjenom danaSnjom osnovom (rиka, ruke """ ruci itd.). Glasovno ujednacavanje osnove razlicito је zahvatilo govore па citavom jezickom prostranstvu, tako da imaтo i u centralnoj stokavskoj oblasti, па jednoj strani, ne saтo bezizuzetno ruka """ ruci, noga """ nozi i зl., nego i: Luka : Luci, plavka : plovci, Srbijanka : Srbijanci (govori istocne (crnogorske) Hercegovine npr.), а па drugoj strani kao obicno: па nogi, па ruki, u vojski (redovno), u banki i sl. {u mnogim zapadnijim bosanskim i hercegovackim govorima). Odstupanja od rezultata dobivenih u procesu druge pa1atalizacije ffi()gu se, u vidu gramatickih pravila, formulisati u nekoliko tacaka, pri сети treba razlikovati: а) slucajeve zasnovane па cisto glasovnoj osnovi (neophodnija potreba da se glasovno ocuva osnova od deformisanja Ь е z о Ь z i r а п а s е т а п t i с k е Ј' а z 1 i k е u k а t е g о r i ј а т а; r i ј е с i); Ь) slucajeve zasnovane па semantickim razlikam:t u imenickim kateJ()rijama (Ье]; vece glasovne potrebe za glasovnim ujednacavanjem ро zavl'snom velarnom suglasniku) ; с) strane rijeci nep()dloznije adaptaciji u оуој promjeni. а)

U prvu kategoriju spadaju dativ i lokativ

ој im~nica sз

zavrsetkom osnove

па

1) ck, zg, sh: mazga : mazgi, kocka - kocki, dr()?:ga : dro?:gi, pash:l : pl,hi (uspostavljanje velara ovdje narocito cuva osnovu ој prevelikog deformisanja, pri cemu Ы staro stanje vodilo do udvajanja i sаfimи.ја suglaS;'lika):

]52 2) ck: maeka : maeki, taё'ka : talki, kvoeka : kvoeki i sl. (u govorima јтато i oblike sa sacuvanim с iz druge paJatalizacije: таСеј, kvoeci - i.sl.; teZak izgovor afrikatske kombinacije се uslovio је uspostavljanje gJasa k).j З)

tk: patka : ratki, motka : motki, pritka : pritki i sl.; и оуот posljednjem s]ucaju kolebIjivcst и govomcm jeziku uslovljavala је kolebIiivost i и pravorisnim praviIima; пајпоујје rjesenje је nadeno и tome da se u dvosloznim iшепјсаmа уеејпст ozakoni gIasovni obIik sa tk (ali naprama: bitka : : bitki i Ыеј - иоЫсајепјјј пасјп pisanja), а и trosloznim i visesloznim је ozakonjen dvojak izgovor i пасјп pisanja: pripovijetka : pripovijeci i pripovijetki, zagonetka : zagoneci i zagonetki, zavrtka : zavrci (пеоЫспо) i zavrtki - i sl. (u visesloZnim rijecima su razum1jivija dopustanja i obIika sa е, zato sto se и пјјта osnova lзkве raspoznaje);

4) Ь: mali broj јmепјса sa osnovom па ћ, i kad је velar sam, lakse је mogao biti prilagoden uspostavljanju velarnog suglasnika и оујт padezima, ра та koliko da se za knјаеупј izgovor dopustaju glasovni оЫјсј: muhi i musi, snahi i snasi, Нјећј i Iijesi, strehi i stresi (prema тића, snaha, Нјећа, streha) оЫсniјј su поуј, analogijski oblici; оујт suglasnikom оЫспо se primaju bez оуе promjene: psiha : psihi, epoha : epohi (аЈј se и оуот drugom slucaju сије i рјве i eposi) - i sI.

5) strane rijeci sa

6) g: i dvoslozne јтеniсе sa osnovom па -с tde trpe deformisanje osnove ра i kod njih imamo севсе g и dativu i Iokativu: sluga - slugi, kuga - kugi, duga - dugi, druga : drugi (ali uvijek: поgз '"""' '"""' nozi, sIoga '"""' sIozi, snaga '"""' snazi i sl.), и stranim rijecima: liga -ligi i sl.

Ь)

Drugu kategoriju, polazeCi od vlastitih licnih imenica, koje su poslиzi1e kao osnova za glasovno ujednacavanje osnoye и svim padezima, mozemo razvrstati u nekoliko podkategorija danasnjeg knjizevnog izgovora sa nepromijenjenim (ир­ ravo analogijski uspostavljenim) velarom и оуа dva padeza: 1) sva vlastita Нспа јтепа, bez obzira па rod i glasovnu kombinaciju sa уеJarnim zavrsetkom danasnje osnove: Mika - Miki, Mi10jka - Mi1ojki, Luka - Luki; Zaga - Zagi, LijerkaLijerki, Joka - Joki, Jovanka - Jovanki i sl.;

2) imenice hipokoristicnog znacenja пајујве za oznacavanje srodnickih odnosa: baka - ЬЗki, seka - seki, majka - majki (razlikuj majka - тајсј), ијkз - ujki, cerka - cerki (оузkуе imenice su markirane dugim uzlaznim akcentom);

153 З) imenice 8а znaeenjem pripadnosti mjestu, zem1ji, ddavi i 81.: Sarajka - Sarajki, Srbijanka - Srbijanki, Jugoslavenka - Jugoslavenki, Мakedonka Makedonki, Belgijanka - Belgijanki i 81.;

4) imenice za lica i ~ivotinje 8а znaeenjem nosioca o8obine ро tjelesnom 8voji 81.: plavka - plavki, crnka - crnki (Нсе ili ~votinja), partizanka - partizanki, uciteljka - uciteljki, bogomoljka - bogomoljki, evropejka - evropejki (ро vaspitanju, npr .), crvenperka - crvenperki, dugorepka - dugorepki - i 81.;

8tvu, ро vrsenju radnje -

5) imena mjesta зе razlicito tretiraju u ovom pogledu i u knjaevnom jeziku (polazi 8е obiCno od domaceg izgovora, kako 8е оп reflektuje u kraju gdje 8е mjesto nalazi): Ovdje шо~ешо razlikovati tri kategorije: а) зато за

promijenjenim velarom: Banjaluka '" Banjaluci (i Banja Luka '" u Banjoj Luci);

Ь) за

jednim ili drugim glasovnim oblikom: Lika '" u Lici ili u Liki, Pozega '" u Pozezi ili u Pozegi;

с) зато за

k i1i с: Boka : u Boki, Kreka : u

Кreki

i

зl.

Za posebne slucajeve u ovim kategorijama potrebno rjecnik.

је

pogledati pravopisni

С. ТКЕСА PALATALIZACIJA

Pod posebnim uslovima, u prilagodavanju velarnog suglasnika prema шеюш vokalima па praslovenskom terenu, negdje u jednoj kasnijoj eposi, nastala је i 'теса ртоmјеnа suglasnika k, С, h: u prvobitno palatalne suglasnikec, 5', s, koji su docnije, kao i slicni glasovi iz druge palatalizacije, otvrdnu1i presavsi u abveolarno-dentalnu zonu ро izgovoru. Dok su u procesima prvih dviju promjena prednjonepcani samoglasnici regresivno djelovali па prethodne velare, u ovoj novoj promjeni шею vokali progresivno djeluju па sljedeci suglasnik (dobili зшо, dakle, progresivno djelovanje prethodnog glasa - vokala па sljedeei konsonant i regresivno prilagodavanje sljedeceg glasa - konsonanta prema prethodnom glasu - vokalu). U ovom slucaju uticaj mekog vokala па sljedeci velarni suglasnik Ыо је ogranicen tim sto su iz procesa ро njihovu uslovljavanju promjene Ьi1i isk1juceni vokali е i ё. Prema tome, promjena se vrsila u polozaju: velar (k, С, h) iza vokala ј, ь i ~. Osim toga, promjena је ogranicavana postpozitivnim polozajem izvjesnih glasova: а) koji od konsonanata i Ь) vokali у (ъi) i, kako se moze pretpostaviti, и i tvrdi poluglas. Promjena зе, dakle, moze formulisati ovako: ј, ь, ~ + k, с, h + vokal(osimy, ъ, и) > с, ~\, S (kasnijec, z, з) + vokal (osim у, ъ, и).

Sto ё nije uticalo па 81jedeei velarni 8uglasnik, razumljivo је kad зе u njegovoj diftonskoj vrijednosti pretpostavi drugi dio otvorenijeg izgovora. Ali da su se u pogledu pojaeanog asimilativnog djelovanja razlikovali уоkзli е i ~, tde је objasniti.

154 Моra1а Ы зе pretpostaviti zatvorenija Ьоја u nazalnom vokalu, Зtо је u dobroj тјел u suprotnosti за cinjenicom da зе meki nazalni vokal kretao па dobrom dijelu slovenskog роШuсја u pravcu otvorenijeg izgovora (upor. ruski тјазо т~o i зl.,

+

+

<

Cakavski zaja < z~'a, - i зl.). Ргета tome, ~ k, g, h > ~ с, ;;', з, mozemo tumaciti kao d i s i m i 1 а t о r а п ргосез, i mozda kao malo kasniju pojavu. Ako је labija1ni izgovor vokala у i ъ ogranicavao ovu promjenu, moralo Ы зе pretpostaviti da је takav i u ovom ргосезо ро svojoj prirodi Ыо i vokal u. Као sto је i гaniје pretpostavljano, ја stvamo mislim da је i njegovo djelovanje stajalo па iзtо; liniji за glasovima у i ъ, а da зе to danas ne moze vidjeti usljed analogijskog ujednacavanja, - kao i u mnogim slucajevima, vidjeeemo, i ispred tvrdoga poluglasa. cak је prirodno da је tu istu тос imao i nazalni tvrdi vokal - Q ... 1. Promjenu velara iza mekog poluglasa naljepse рошојо imenice Zenskog sufiksom -са od starijeg -ika (-bka): *ovika > *ovbka > odьca, зtзl. ovLca (upor. stind. avikii, lit. avis, аvikyuё, zgrada(tor)za ovce); *doitika > detьca, зћ. deca 11 djeca < deca « detьca)j zatim, imenice kao: *stbga > stbza, зtзl. stL~a 11 stьza, зћ. staza (upor. gotski staiga [put]); nj~ macki steigen (penjati зе), grcki aтeL:J(,(,) (penjem зе) od *steigho; takvoga је postanja i с kod svih danaSnjih imenica па -ас, за neposotjanim а: *voinikos (lit. 'vainikas) > *venbkъ > *vепы:ь > *venbcL, - зћ. vijenac (venac); *otikos > *otLkъ > *otbcL > otьc, sh. otac; *starikъ > *starьCь > > *starbcL, - зћ. starac (direktna izmjena u zavisnim padeZima). Promjena u nom. sing., iako зто rekli da је tvrdi poluglas ogranicavao uticanje mekog vokala па velar, moze se lako objasniti preko drugih padeza: odnos *otbkъ : *otbca > otьeL : осьса (i tako u mnogim slucajevima). Ovogaporijekla је i с kod imenica srednjeg roda па -(ь)се: *sirdiko > *sьrdbko > *srdLco > *srdbce > srdьce, - sh. srce; - *sulniko > *sъlnbko > *slnbCo > *slnb6e, - sh. sunce, i sl.; u oblicima zamjenice: *vLhL - *vLha - *vLho (nastalim od indoevr. *visos - *visa - *visod, vidi kod glasa h) dobili smo izgovore: *vь!љ *vbsa - *vьSo > *vьhъ - *vLsa - *vbse > ... vse (= sve), ра рosНје uticaja zenskog i srednjeg roda (i zavisnih padeZa т. r.) i u nom. т. roda, *vЬSL, па koncu: VЬSL vьsa vьse, itd. roda

за

2. Iza i (staro dugo i i еј) ovu promjenu imaju: а) imenice sa starim sufiksom ika: *rankika > *rllcika > rQci6a, *ovikika > *ovьeika > ... *ovLcica - i sl. (sh. rucica, ovcica). Od glasovnog oblika *liko dobili smo па taj nacin *liсо, ра dalje Нсе, sh. lice, а danasnji odnos liсе : 1ik mozemo tumaciti starim odnosom о : ъ u nom. sg.

155 Prema gIagolima tipa niknQti, stignQti, dvignQti, gdje је suglasnik spreeavao promjenu, u izvedenim imperfektivnim glagolima na -ас; imaтo redovno odnose stvorene ovom vrstom palatalizacije: od *nikati, *stigati, *dvigati i sl. dobili smo ni6ati > nicati, ... stizati, dvizati С> dizati). Ovaj odnos је postao morfoloSki produktivan za glasovno uob1icavanje imperfektivnih glagola prema osnovnim glago1ima sa k ili g kao zavrsnim suglasnikom u korijenskom dijelu: taknuti С < tьkПQti) : ticati, Cpo)maknuti С < роmьknQti) : Cpo)micati; CzareknQti) - zareci se: zaricati se Cmjesto zarekati). G1asovni ob1ik -(ј)сасј stupao је u odnos ne saтo sa osnovnim -k iza odredenih mekШ vokala nego i sa -yk- (-уkПQti) i -ek-, sto је moguce bilo saтo putem morfoloskog ujednacavanja. Na taj nacin smo i prema slozenim glago1ima sa osnovnim 'DyknQti dobili izvedene sa -icati: obvyknQti ,...... obvicati, navyknQti ,...... navicati Csh. obiknuti se : obicati se, naviknuti se : navicati se). Produktivnost u tvorbi imperfektivnih, i primarno iterativnih glagola, ogleda se i u odnosima: tuci С peci - u srpskohrvatskom (posebna yrsta "jotoyanja",

У. niZе).

1. Velarni suglasnici kako smo уес rekli, u procesu jotoyanja dali su rezultate identicne njihoyoj promjeni ро pryoj palatalizaciji: ki > с, gi > z (preko dz), ћј > s, ski > sc' > (sh.) st, sc; zgi... > (sh.) и, zd zj (У. dolje): а) prezent *plakiesL - plakati > рlаеезь : plakati > sh. рlасез : plakati; *lъgiеsь : lъgаti > lъzеzь : lъgаti > sh. laieZ : lagati; *dyhiesL : dyhati > dysesL : dyhati > sh. dises : dihati (i diSes : disati prema odnosu рИез : pisati); *iskiesL : iskati > *Ш' езь : iskati > sh. istes : iskati (centr. i istocni stokayski), Исез zapadnostokayski i cakayski); *nikiesL : *nikati > nicesL - *nikati, i kasnije > nicesL : nicati (treca ра­ latalizacija). Danas с, z, s iz prye palatalizacije, па jednoj, iz jotoyanja, па drugoj strani, mozeno razlikoyati ро trecem licu plurala: pecem ... peku, аН plaeem ... plaё'u - i sl.; Ь)

komparativ јakъ : *jakibl (*jak-iL-i) > jaei; *dorgъ : *dorgiLi < *dогg-iL-i) > *dorzi > sh. drazi; suhъ : *suhibl (*suh-iL-i) > susi; с) izvedene пјесј *plak-ib > рlась > sh. рlае; - *lъg-iь > lъzь (lai), - *duh-ia > dusa, *koz-ia > koza, i tome slicno. N а р о m е п е: 1) Ne mozemo utvrditi sa sigurnoAeu Аш је starije od dviju praslovenskih ројауа - postanak glasa h od indoevr. s ili jotovanje zubnih suglasnika s i z. Prema tome, isto је tako moguCno da smo u starijem odnosu dysati : *dYs-iеАь (upravo baltijskoslovensko *duA'ati : *dшiеsi, у. nize) dоЬШ jotovano s (odnosno stapanje 1'i) u prezentu, ра tek docnije, u uslovima nastajanja glasa h, da је dobijen odnos h-1: dyhati : dy1ei, - kao 8to је mogucno da se jotovanja strujnih glasova s, z, h пАПо naporedo, tek poslije nastanka ovog posljednjeg suglasnika. 2) Jedina moguCnost da se ј (neslozno i) nade iza palatalnog suglamika Ыlа је u trpnoт pridje'IJu od glagola sa infinitivnom osnovom na -ј, ispred koga је Ыl0 promijenjeno k ili g ро ргуој pa1atalizaciji: *toCi-епъ > *tоt"enь > tоt'епъ; *lо!i-епъ > 10z1епъ > lоzепъ i 81. Staroslovenski oblici tipa lozenr. pokazuju da је i iza starog palata1nog 8ug1asnika na praаlоуеnskот tlu ill!ezavalo (kзо Ito је i docnije u вћ. ј se gubilo iza mekog palatala: notu od noCjи. а praslovenski su palata1i ЬШ вуј umekiani, ukoliko koji od njih nije Ыо potpuno mek).

163

2. D

е D t а

1D i s

uј D i

t r

s u g 1а s

D

i с i s, z

аи и stapanju sa i prelazi1i и odgovarajuce pa1atalne izgovorne vrijednosti (prvobitno в', z'): а) pblati : *рisiеsь > оо. рiSeвь (pisati : piBeB); liiati : *lizieB > оо. lizевь (lizati : 1iZes); Ь)

nositi : paziti :

*поsiепъ *раziепъ

с) *nоsi(i)ааhъ *рazi(i)ааhъ

>

>

оо. *поsiепъ оо. *рaziеnъ

*nоsiааhъ

> >

оо. раzahъ

> ... > ...

позепь рзZепъ

(> ...

ВЈ

i

позеп);

(... pazen);

> nовahъ (nositi : nosah); (paziti : pazah);

d)

*nesъs-ia

(gen. m. r. part. pret. 11 i dalje) > пesъ.fа i dalje (nakalemljena promjena pa1ata1nih osnova); tako i и komparativu: *novei-sia (gen. m. r. komparativa, i dalje) > noveisa - i dalje (nakalemljena promjena pa1ata1nih osnova);

е)

*vodonos-ia > vodonoBa; *koz-ia > koza; *pernositi : *pernosia-ti ... *pernaSati; *pervoziti : *pervoz-iati > ... *pervazati > зћ. prenositi - prenasati, prevoziti - prevazati (danasnji arhaicniji glasovni oblici ovakvih iterativnih glago1a).

3.

А

1v

е о

1а r

D

i

s u g 1а s

D

i

с

i

п

i 1

sa glasom i davali su izgovor nј (п), i lj (1'): а) z~ti : *zьniеsь > ... *ZЫ2еsь (zeti : zanjes); *melti : *mеliеsь > *melti : mеl'еsь > (juznos1.) mleti mеlјезь (mljeti "mleti : me1jes); *kolti : *kоliеsь > *kolti : kоl'еsь > k1ati : ko1jes; Ь) modliti : *mоdli-епъ > modliti : *mоdliепъ > ... modl' епъ (moliti : mo1jen); *borпiti : *Ьоrпi-еnъ > ... *Ьоrniепъ > ... *Ьотепъ (braniti : branjen); с) сьrnъ

:

сьrпiьi

*sШi (komp. prema sirok) > siri itd., siriti - *siriеnъ > siriti - *sirienъ > оо. *sifеnъ (sh. raSiren is1.). Upor. 1at. caesarius па slov. tlu сеsаr'iь > сеsаrь (srpskohrv. сат) - i sl. (U srpskohrvatskom od ranih vremena r је otvrdnul0 i izjednacilo se за obicnim izgovornim т.)

па

164 5. L

а Ь

i

Ј а

1п i s u g 1а s

п

i

с

i

р, Ь, т,

v

5. Labijalni suglasnici р, Ь, т, v jotovali su se па poseban nacin. Njihovo mjesto izgovora, и zoni usana, lokalizovano је stabilno, tako da је mogucno njihovo pomjeranje i umeksavanje а da se пе poremeti опо sto је za njihov izgovor пај­ bitnije - aktivno исевсе usana, koje ide i do hermetiCnog zatvaranja vazdusne struje. Zato је и njihovu prilagodavanju prema izgovoru susjednog, postpozitivnog glasa ј (i) Ыl0 mogucno formiranje glasa lj (1'), tj. pritjubljivanje prednjeg dije1a jezika па prednje персе, mjesto labavijeg dodira pri izgovoru glasa ј. Prividno, ро rezultatu promjene, kao da imamo posla sa formiranjem glasa 1 (epentheza) ра tek onda sa jotovanjem 1 epentheticnog. U stvari, proces se mora pretpostaviti и jednostavnijem smislu: jotovanje labijala је nastalo kao posljedica evrsce vezanog, sljubljenijeg, da tako kazemo, izgovora kombinacije рј, тј, i sl.; jedan zatvor usta ото­ gucuje gotovo simultano stvaranje pregrade, da Ы se mogle и jednom otvoru usta pojaviti dvije eksplozije, obadvije gotovo simultano nastale (zato sto 8и razlicite ро mjestu, i zato sto su pribliZno istovremene, оЬје su nerazdvojne, i uvijek и jedпот slogu). Izgovor пазе kombinacije plj, blj (рј', Ы') i sl. ја tretiram kao istovremeno zatvaranje jedne vazdusne struje па dva mjesta (и zoni usnoj i и zoni palatalnoj), sto, svakako, cini suglasnicku kombinaciju jedinstvenijom nego sto to moze ikad biti kombinacija рј, Ьј i 81. Primjeri: pi > рјј (рl'): kapati : *kapiesh > ... kapl'esh (kapati kapljes); bi > Ыј (Ы'): zobati : *zobiesh > ... zobl' еЗь (zobati zobljes); vi > vlj (vl'): dozyvati : *dоzУviеsь > ... dоzуvl'еsь (dozivati : dozivljes); mi > тјј (ml'): nadymati : *паdутiеsь > ... паdут['еsь (nadimati : nadimljes);

а)

Ь)

*kирienъ> ... *kирiепъ > ... kирl'enь (kupljen); drobiti : *dro> ... *drоЬiепъ > ... drоbl'епъ (drobljen); javiti : *јаviепъ > ... *јаviепъ > ... јаv!епъ (javljen); lomiti : *10тiепъ > ... *10тiепъ > ... 10[т'епъ (lотlјеп);

kupiti :

Ыепъ

с) glupъ

: *glир-iьii> ... glupl'i (glup : gluplji); grQbl'i (grub : grublji);

gгQbъ

:

*gГQЬ-iL-i

>

d) *kaPia > kapl'a, zQbia > zubl'a, zemia > zeтl'a (zemlja); okupiti : okup-ia-ti > ... okupl'ati, (okupljati) i sl.

6. D nisи

zavdi1i

е п t а па

1п i

е

ks

р

1о z i v

п

i s u g 1а s

п

i

с

i

t i d

zajedniCkoslovenskom tlu svoje procese jotovanja.

Kombinacije ti, di procesu jotovanja su dale, kao sto је gore receno, razlicite rezultate и slovenskim jezicima. То znaCi da зе proces izmjene ovih suglasnika и vezi s glasom i (ј) niје Ыо zavr8io и slovenskoj шој zajednici, nego da зи зе konacna uoblieavanja izgovora vriila u рoseЬпот iivotu s10venskih dijalekatskih grupa i jezika. а) и

165

1. Ruska i zapadna

gтupa

slO'lJenskih jezika

pokazuje zajednicku crtu u tome sto је u stapanju kombinacije ti, odnosno di, razvijena palatalna frikacija (t's', d'z' otprilike) koja је, sljubljujuci se s eksplozivnim elementom ispred эеЬе, uslOvi1a pa1atalne afrikate (~', d~'), odak1e эе izgovor mogao kretati u dva pravca: 1) u pravcu izvjesnog oCvrscavanja u pa1ata1noj zoni, i da1;e sa uproscavanjem zvucne alternacije gubljenjem eksplozivnog elementa, u ruskim zamjenama: ts' > с (polumeko rusko с'), (h' > ii) > ruski sveea (= svec'a) < *svet-ia prema starom svetiti (svijetliti); meza « *mecWa) < *media (prijedl. *mediu, lok. od iste imenice); 2) u pravcu potpunog otvrdnjavan;a afrikata (prebacivan;e izgovora u dentalno-alveolarnu zonu), эа mogucnosCu i uproscavan;a zvucne altemaci;e, u zapadnoslovenskim zamjenama: + ts' > с, + ј;' > d~ (= ~ [da1;e i z]: poljski: swieca ... < *svetja, miedza ... < *media; luzickosrpski: sweca, meza; ceski: svice, mez (staroceski, meza [slovacki medza]).l

z:

11. ]uZпoslO'lJenska jezieka grupa se је јов mnogo prije zaposjedanja danasnjih balkanskih sjedista ро ovom glasovnom procesu znatno izdiferencirala: 1) istocna grupa dijalekata је razvi1a It, zd, novu glasovnu kombinaciju sa prepozitivnim palata1nim strujnim glasom (oCvrslim - kasni;e), - ili Је, Zdz: s t s 1.: sveIta, mezda (mezdu, prijedlog), Ь u g а r s k i: sveIta, mezdu (prijedlog), ј u z п о m а k е d о п s k i: sveIea (sves'c'a), mezdza (mez'dZ'a);

2) zapadna grupa, ukljueujuci i sjevernomakedonski, пе zna za prepozitivne palata1ne strujne izgovore; neujednacena i u pogledu razvijanja afrikatskog izgovora bezvucne i u pogledu uproscavanja, ili neuprosCavanja, zvuCne varijante, dobila ;е ove rezultate: slovenacki: с (umekSano) ij, s r р s k о h r v а t s k i: с (е' cakavski) i d (stokavski) ili ј (cakavski), m а k е d о п s k i: k' i g' - izgovor palata1nih velara: uporedi: s 1 о v .: sveea (izgovor svec'a), mеја, sh. (stok.): svijeca, sveea, - meda, эЬ. (cak.): svica (= svit'a), sveea (= svet'a), теја, mak.: svek'a, meg'a. 1 Nasuprot mi!iljenjima: da је slivanje kombinacije ti i d1 neposredno dalo t', d' (saтo umek!iani eksplozivni dental, - uporedi kod Ramov!ia i Boikovib), ја mislim da se mora poCi od afrikatskog izgovora: t7, d7! Ьо praslovenske baze, odakle se moze objasniti ј, starija faza; i isto tako uzajamnu vezu izmedu cakavskog i stokavskog dijalekta ref1ektovanu u t? > 6 - kasnija faza u razvitku uze srpskohrvatske zajednice (Belie).2 Cakavski izgovor glasa 6 predstavlja, u stvari, slabljenje strujnog elementa u afrikatu, i nije bez osnova pretpostaviti da је ovo kasnija evolucija starijeg zajednickog srpskohrvatskog izgovora i da је tu igrao ulogu odnos prema glasu ј od di, sa kojim se 6 i ј javljaju kao opozicije па bazi zvucnost '" bezvucnost и kategorijama oblika i rijeci srodnih ро nacinu gradenja: mutiti : ти6еп, graditi : graјеп i s1icno. Talas tendencije ka ujednacavanju starih afrikatskih vrijednosti dobijenih u procesu prve palatalizacije i u procesu jotovanja zubnih eksplozitivnih suglasnika (posto se u starijem stanju izgovara nisu, kao umeksane, isuvise mnogo razlikovale), koji se vidno odrazio u slovenackom с (ј za prvu palatalizaciju i za jotovanje glasa е), - u dobroj mjeri је zapljusnuo i zapadniji stokavski teren. Samo, suprotno slovenaёkom, ujednacavanje је iiП0 u obrnutom pravcu izgovora - u korist glasova с i d (up. bosanske izgovore tlaeen : tlaeiti i sl. i vra~en : vratiti i sl.). Na drugoj strani stokavske teritorije ista tendencija podstakla је razvitak u suprotnom pravcu -с i di u timoёkim govorima: sveca, media i sl. Мakedonski izgovor jotovanih zubnih eksplozivnih suglasnik8 - u vidu k' i g' u njegovoj evoluciji пе moze se zasnivati па staroj osnovi makedonskog izgovora - sts1. It, id. Genezu ovog izgovora moramo traiiti u vezi ва starim stokavskim ~,d.3 Опа se mora sastojati u jednostavnom prebacivanju izgovora iz cisto palatalne zone unazad (u stvari је to mek izgovor kombinovan sa zadnjonepcanom eksplozijom, pri ёетu је morala stradati prednjonepcana frikacija). Treba ispitati koliko је па metastazijski fluktuantnom makedonskom terenu bilo uslova da danaJn;i izgovor k' i g' prema srpskohrvatskom stokavskom ~ i d rezultira u uslovima stranih izgovora, kako su u raznim etnickim simbiozama strani еlетепп koji su se pretapali u slovenski zivalj mog1i asimilovati izgovor stokavskih afrikata - ~ i d. Ма od koje zajednickoslovenske izgovorne baze da se pode, vrlo је tesko objasniti istocnojuznoslovenske izgovore st i id mjesto starih kombinacija tj, ај. ВеНе је, oslanjajuCi se posebno па juznomakedonski izgovor i uzimajuei ga kao sacuvanu stariju fazu istocnojuznoslovenskog razvitka, proces protumacio, uglavпот, па ova; nacin:

ti>c>sc>st,

sto Ы se moglo i ovako predstaviti: ti > t1' > s't's' (anticipacija strujnog palatalnog elementa, sa njegovim zadrzavanjem i u postpozitivnom polozaju, tj. stvaranje и sиkcesivnoj antipoziciji antiponiranog strujnog elementa) > st (proces: јасапје prvog strujnog i disimi1atorna redukcija postpozitivnog strujnog elementa, I Uporedi kod Beliea: Dijalekti srpsko-hrvatskog јепм, StEnckl 1, Kajkavski dijalekat, StEnckl II; malo се јтап vjerovatnoce da se dokaie: kako danasnja kajkavska teritorija u sastavu hrvatskog dijalekatskog prostora svoje maticno jezgro пета u nekadaJnjem kajkavskom dijalektu u ilirem sastavu srpsko-hrvatsko-slovenacke zajednice. 8 Uporediti иеЬа: St. Novakovic: С i D и makedonskim dijalektiтa.

167 depalatalizacija eksplozivnog palatalnog glasa, kojim se oslobodio postpozitivne frikacije, i oevrscavanje prepozitivnog, sada punog, suglasnika). Potvrdu za ovo tuшасenје и dobroj mjeri daje juznomakedonski izgovor: sc, Zdz (в'с', z'dZ'): sveS'C'a, mez'dz'a. Prirodno је pretpostaviti i to da је, kao periferijski istocnojuznoslovenski dijalekat, juznomakedonski ostao па arhaicnijem зtирпји izgovora ovih glasovnih kombinacija, dok је glasovni kompleks istocnojuznoslovenskih dijalekata, vec do druge polovine IX vijeka, па sasvim prirodan nacin mogao uprostiti ove slozene izgovore. АН, izgleda, ima i jeWla slaba tacka и ovakvoj interpretaciji glasovnog proсеза. Naime, nije sasvim shvatljiva pojava па prelaznom stupnju (sve јов итеkЗапо). Лkо Ызто јој naS1i opravdanje и tada postojeCim izgovorima zdi

ts > sts

sc,

(umeksano) od kombinacija ski, sti, zgi, zdi (i od sk, zg ispred mekog vokala), ovakvom razvitku kombinacija od ti, di ipak зе protivi Ьав to sto зи i vec gotove kombinacije sc, zdz teZПе da зе uproste, опе зи зе stvarno па ovom terenu uprostile prije druge polovine IX vijeka, kada пат staroslovenski vec pokazuje st kao rezultat razvitka i ti i ski, sti - i зl. Ovakvo shvatanje evolucije starog izgovora ti, di и bugarsko-makedonskoj (staroslovenskoj) zajednici зе ogledal0 i и bugarskoj nauci. Medutim, kod паз је objelodanjeno јов jedno interesantno tumacenje ove pojave. Petar Skok (О bugarskom jeziku и svjetlosti balkanz·stike, Juzn. fП. ХII - [JF ХII] pretpostavio је ovakvu evoluciju: "ti > tx' > с' х' i odatle а) с, С, с (znaci зћ., slovenacki, ruski i zapadnoslovenski izgovor, - prim. Ј. V.), Ь) ti > х'с' > x't' > st - "за metatezom palatala". То znaci, kako Ызто mogli preciznije objasniti Skokovu zamisao, iza eksplozivnog dentala mjesto i razvijala зе palatalna frikacija и smislu glasa h' (koja је, svakako, morala jednako biti adaptirana i zvucnom i bezvucnom izgovoru prethodnog glasa), i dalje Ы па prirodan nacin mogla nastati metateza strujnog palatalnog e1ementa (njegova prirodna anticipacija). Jиznomakedonski izgovor sc, idi Skok је protumacio kao mladu pojavu: iz stadija s't' (h't', otprilike (- primjedba тоја - Ј. V.) razvПо зе sc. U ovako zamisljenoj evoluciji (kojoj зе mogu naci paralele i и drugim jezicima - v. tamo) najslabija је tacka оЬјавпјепје za juznomakedonsku alternaciju ovih izgovora, а ovaj izgovor је Ьав i polazna tacka za koncepciju BeIicevu i bugarskih naucnika. Kad зе uzme и obzir: а) da nije uverljiv zamisljeni stadij izgovoru) i

8'

(с) >

sts (proces od lakSega ka tezem

Ь) da розlijе metateze (koja Ы i morala nastati и smislu olaksanja izgovora, i koja је, зата ро зеЫ, dovoljno shvatljiva) glasovnakombinacija evoluira ka 810zenijim sc (juznomak.), onda је, ipak, potrebno оkшаti зе за srecnijim izlazom и rjesavanju ovog slozenog glasovnog problema.

Osim svega, I!itav kompleks procesa u mijenjanju glasovnih kombinacija: nepa1atalni suglasnik + ј-, u njihovu postepenom razvoju do definitivnih rezultata, zajedni&ih i1i razliatih u slovenskim jezicima, moze se tuma~iti, i tuma~i se, na rаzliёitе naёine. Izmedu ostalih, prof. Vaillant pruza sasvim drukёiju sliku starih jotovanja, ра i jotovanja zubnih suglasnika (Graтт. сотс., str. 67 i dr.). Pretpostavljen је razvoj еј>ееј, sj > ssj - stvaranje geminata i da1je uproiltavanje. Medutim, тј smo blize vremenski procesima jotovanja koja su vrilena па nailem terenu u istim ovim glasovnim kombinacijama. Za nase ijekavske procese tj > с (tjerati > cerati) ili sj > Ј (sjekira > sekira) nista se drugo ne moze pretpostaviti nego prosto pomjeranje nepalatalnog suglasnika u palatalnu zonu i njegovo prozimanje pa1a~nom strujom glasaj (tj > t = t8'), i1i prosto slivanje prethodne milte sa sljedeoom labilnijom strujom (sj > Ј). Izvjesni procesi uprostavanja idu preko stupnja geminacije (prasl. t1 > II > 1, nase dija1ekatsko: dn > пп: jedna > *jenna > jenna i 81.), а1ј za slovenske kombinacije ва g1asom ј - таl0 је to vjerovatno.

168 Kad se vodi гаёuпа о svim mogucnostima koje su mogle usloviti ovakav razvoj, onda Ы зе, kao dosta uvjerljivo, moglo pretpostaviti: а) е! > е':р (umeklavanje nepalatalnog prethodnog dentala u procesu slivanja dvaju glasova i dobijanje а f r i k а t s k о g (mekleg) i z g о v о r а u palatalnoj zoni, - stadij kome, ug1avnom, odgovara ruski i slovena~ki izgovor bezvu~ne kombinacije); Ь) е':Ј, « tD > t Ф (poja~na frikacija drugog afrikatskog elementa i dekompozicija afrikata) > tI - isto~nojuinoslovenska сш, dobijena, moida, u dodiru s neslovenskim elementom па Вalkanи, kome је izgovor slovenske kombinacije t'l' mogao biti пеоЫёan. Ne vidimo razloga za Skokovu zamisao t'x', mjesto vjerovatnijeg t'1'); daljё' slijedi - ts > It (metateza, lakle metatezu mozemo zamisliti kad је pretpostavimo sa sastavnim dijelovima kombinacije glasova koji vise nisu теЮ). U stvari, i ovdie postoji jedna ozbiljna smetnja da Ызто mogli sasvim lako па ovaj паёiп rekonstruisati stari proces: promjena t Ф u еI' predstavljala Ы evoluciju izgovora od 1 а k § е g а ka t е i е m u. Ako је vec i do toga doSlQ; onda Ы sasvim bilo razumljivo da u p~etku tI > It (metatezu) dobijemo prirodniju glasovnu harmoniju: kombinacija eksplozivni + strujni suglasnik Ы1а је sasvim strana tadanjem (а tI, а! i danasnjim) slovenskim glasovnim sistemima. АН ovdje postoji jedan, u lingvisti&o-sociololkom smislu, vrlo zanimljiv momenat da ga (pri tumaёепјu svih ovako slozenih lingvisti&ih pojava) ne bismo зтје1ј zaobiCi. Naime: izgovor ovdje gore pretpostavljene dekompozicije afrikata tI mogao је nastati s а m о u ustima еlе menta neslovenskog porijek1a, а adaptiranje prema ~istije slovenskoj strukturi glasovnoj (те­ tateza tI > It) mogla је kasnije nastati u ustima ёistiјеg slovenskog elementa. Kako ја rnislim, па toj osnovi зе najprirodnije moze ргоtumаёiti istоёпојuiпоslоvепskо It i id kao rezultat jotovanja dentalnih eksplozivnih suglasnika. Na toj osnovi, iпtегliпgvistiёkih i Ыliпgvistiёkih dodira balkanskih, najsigurnije сето protuma~iti i makedonsko k' i к' prema srpskohrvatskom с i d (vidi niie). ]uinomakedonski izgovor mozemo zamisliti kao mladi, ali ne u onakvoj evoluciji u kojoj је pretpostavljena u Skokovu tumаёепјu. Periferijski, juznomakedonski izgovor mogao је, sasvim је prirodno pretpostaviti, u vremenu razvoja od tf (vrsta ~) ostati sa starijim stanjem izgovora. Kasnije, u rnigracionom mijesanju starog makedonskog stanovniAtva, mogao је, sasvim prirodno, nastati danasnji (ili pribliino danasnji) juinomakedonski izgovor I'ё'. Мijesanje izgovora Iе i Ic mogl0 је usloviti nov izgovor IС. Rezultati па ovakav naёin dobijeni, putem ukr!itanja raz1iёitih izgovora unesenih па jedan odredeni teren, nisu rijetki. Pod uslovima slabijeg rnije!ianja stokavskog izgovora u vidu It, id mjesto starog sti, zdj - sa ёаkavskim Је, zj па otoku Braёu se mogao formirati izgovor grozde, gvozde mjesto starog grozdbje, gvozdbje, dana§njeg opste~kavskog groz(d)je, gvoz(d)je, i pored iskonski ~vskog ognjiIee, daZja i sl. U svakom sluёајu, kad је rije~ о bugarskim i makedonskim jeziёkim pojavama koje је tesko dovesti u sklad за оЫёnim slovenskim evolucijama, prirodno је traiiti uzromu vezu i sa prilikama koje su vladale, иорсе uzevsi, u dodiru slovenskih i neslovenskih jezi~kih osobina, - i kad su u pitanju fonetske pojave, taj se dodir mоgэо ovako odraziti u kasnijem razvitku. Prema ovome sto је ovdje kazano, i istomojuinoslovenska evolucija g1asovnih sројеvз 'ј, di - do It, id i sjevernomakedonska do k', к' ima1a Ы u svom uobliёavanju izvjesne uzrome ycze sa balkanskim etniёkim i јеziёkim medudodirima, iz ~ga su proiziAle mnoge druge јeziёkе osobine ёitаvоg ovog u osnovi slovenskog jezi&og роdruёја.

7.

К о

m

Ь

i

п а с

i Ј е sti, zdi

и ргосези jotovanja ро rezultatima и slovenskim jezicima izjednacile зи зе sa zamjenama starih grupa *ski, *zgi (jotovanje kombinacija sk, i zg) i sk, zg ispred primarnih palatalnih suglasnika (prva pa1atalizacija): prsl.: pustiti : *pustiQ : (1.1. praes.) - *ршпепъ > *рustiепъ > зЬ. pusten (part. pass.); ruski: пусmиmь : пущу: пущенный, poljski: puJcic : puszcz~, puszczeny; ceski: pustiti : ... ри§сеп < (staroc. puscen); starosl.: pustiti : pu§tQ : рwtепъ; sh. - Stok.: pustiti - pustim : рwсеп; zapadnost. - puscen; зЬ. Cak.: pustiti - pustim : рwCen; sI0ven.: piskati : рисen, mastiti: ... ma.fcen.

16~

Izgovorna osnova је, svakako, Је' « stj), zdz' « zdi), odakle su semogli razviti svi danasnji slovenski izgovori ovih glasovnih kombinacija. U srpskohrvatskom stokavskom је zajedniCko to sto је и razvitku naporedo isla i bezvucna i zvucna alternacija (kao i и razvoju tl, dl, i kao и istocnojuznoslovenskim dijalektima), аН је istocnija veca stokavska oblast isla putem ocvrscavanja afrikatskog dijela (i citave kombinacije), sto је dovel0 do izjednacenja sa zamjenom skj, zgi Ос, Zdz), i dalje do zajednicke redukcije postpozitivnog frikativnog dijela и ocvrslom afrikatu. U cakavskom i zapadnostokavskom, gdje је i zaтjena grupa ski, zgi isla и pravcu umeksavanja, prirodno su se sa njima identifikovale i zaтjene grupa sti, zdj, da, па koncu, daju poznate пат vec alternacije Јс, zj cakavsko, odnosno sc, zd zapadnostokavsko.

Podmladeno jotovanje Stokavske zamjene grupa sti, zdi и Jt, zd (*риstiепъ > .оо pusten, *zabraz> ... zabraZden) poremecene su jednim 'novim procesom zasnovanim па morfoloskoj osnovi, pojavom takozvanog podnovljenog (podmladenog) jotovanja. U kategorijaтa oblika (trpnom pridjevu i komparativu, 1l osnovi), gdje su se naporedo javljali с i d od ti, di i Је, zd od st1, zdi: mutiti : mucen, gladiti : gladen i krstiti : krften, zabrazditi : zabrazden, odnosi t : с, d : d stvara1i su mogucnost za mijenjanje odnosa st : Jt i zd : zd и odnose st : sc, zd : zd. Na taj nacin, ukrstanjem starih i novih oblika, dobi1i smo и kategoriji glasovnih oblika trpnog pridjeva danasnju govornu sliku: а) krstiti : krsten (staro jotovanje), аН castiti : caScen Crezultat "podmladenog" ј otovanj а) ; diепъ

Ь)

krstiti : krsten i krstiti : krJcen Си istim govorima i stari glasovni odnos i rezultat "podnovljenog" jotovanja), аН samo caScen, zabrazden i sl.

_ Knjizevni jezik је и dobroj mjeri iskljucio iz upotrebe naporednost i starih i novih ob1ika, аН i njih ima и jednom тапјет broju primjera. Na taj nacin knј­ zevni jezik, mijenjajuci samo do izvjesne mjere govornu sliku svoje stokavske baze, normirao је (ne moze se reci da је јоз и potpunosti izdiferencirao sve ob1ike od svih glagola): а) oblike samo sa .Jt: krJten, ршtеп, oprosten i sl.; Ь)

oblike samo sa .Јс, и: caScen, isposcen, ugoscen, zabrazden i sl.; с) oblike i sa jednim i sa drugim izgovorom: ovlaSten i ovlaScen, iskoriSten i iskoriScen, uproJten i upro.Jcen i sl. 2) U komparativu pridjeva па -st (па -zd ih пета) oblici starog jotovanja su potpuno iscezli (*ceSti od *сеst-iъ-i > *ceJtii i sl.), tako da danas imamo, za razliku od trpnog pridjeva, samo oblike sa Јс: evrst : evrШ, gше : gшсi i sl. 8. Glasovne grupe kti, hti, ktъ su se па poseban nacin, па praslovenskom tlu, razvi1e tako da smo dobili od kt, ht iste rezultate koji su se и procesu jotovanja reflektcvali od сј > с Си sh.), с Си ruskom) itd. Primjeri:

170 *pekti: stsl.: pelti, bug.: pelt, sh.: peci, sI0V.: рес, ruski: печь: neky, poljski: piec, ceski: peci itd.; *lekti < *legti > leii - srpskohrv., stsl. lelti itd.; *pektL, gen. *pekti > рес - рёсi; *noktL [ sh. пос, noci, - itd., itd.

U tumacenju ovog glasovnog procesa ВеНс (Juzn. fil. П) polazio је od umeksanosti glasa t (с') pod uticajem sljedeceg mekog vokala i i1i ь do umekSavanja prethodnog k (> k'), koje се se, sa slabijom eksplozijom, izjednaciti sa ј, poslije cega nastaje proces progresivnog ј otovanj а : *pekti > pekt'i > pek't'i > pejti > peii, sh., ресь ruski, - itd. U svakom slucaju, treba poci od cinjenice da је u eposi redukcije eksplozivnog suglasnika ispred eksplozivnog (to znaci па kraju sloga) izgovor morao biti *pe-kti. Posto је pekti mogl0 prezivjeti redukcije suglasnika па kraju sloga, znaci da је k moral0 biti u dobroj mjeri redukovano, tako da se mogla pomjeriti granica sloga (tako је izgovor -kti pripadao jednom slogu). Redukovano k se mogl0 svoditi па jedne vrste frikaciju. Frikacija је mogla biti prvobitno u vidu izgovora strujnoga h (uporedi evoluciju obHka lLgLka > lLgka > lьkka > lLhka - srpskohrv. dijalekratsko lahka i sl.): pe-kti > pehti > pes't"i, pri сети dolazi u obzir umeksksavanje citave kombinacije h't' djelovanjem glasai. 1 bez izjednacavanjа umeksanog h (h') sa frikacijom glasa ј, moglo је doci do potpunog izjednacavanja kombinacije *s't' (+i) sa kombinacijom nastalom iz izgovora сј. 1 u toHkoj mjeri, samo uslovno, ima opravdanja ovu glasovnu pojavu uvrstiti u stare procese jotovanja zubnih eksplozivnih suglasnika. (U kombinaciji *s't' па sasvim. prirodan nacin је umekSano t mogl0, stapajuCi se sa prethodnim s', primati od njega frikaciju i svoditi se па izgovor ts', sto је, prema svemu sto је gore receno, роslшilо kao izgovorna baza za sve kasnije slovenske zamjene kombinacije kti i sl. Na poseban nacin је (do izvjesne mjere sHcno) obiljezio proces hti > Ш (i dr.) Р. Skok (JF ХН, str. 109-110). Nemamo dovoljno razloga da ovdje izlozenim tumacenjima pretpostavimo proces u ovom vidu -kti > -t't'i > сс; (stupanj geminacija) > с; - srpskohrv. i druge slov. zamjene и tumacenjima prof. Vaillan(t)a (Gramm. сотр. 66)·4 , Os1anjajuCi se па izvjesne pojave u romanskim dijalektima, Petar Skok је opravdano podvrgao preispitivanju tumatenja titavog procesa -ј tj, ај > st, id i kti > sti, odnosno stb i 51. u kontekstu starih istotnojuinoslovenskih dijalekata. U јоз neprecizno usag1ailenom izlaganju, kad 8е posebno govori о jednoj (ti) i drugoj (kt') pojavi, i оп је ispustio iz vida da preciznije vidi artikulacione momente, ра da dode do prihvatljivije slike u prikazivanju titavog procesa. Ako prihvatimo da "razvitak sc koji nalazimo u Makedoniji nije mogao nastati iz prvotnoga 8tS .... nego iz 8't' > зё" (ор. cit., str. 109), ostaje nam ipak preciznije objasnjenje za proces ti > s't'. Оп ga (u vezi sa kti), malo nize objasnjava: "Iтато, dakle, najprije, asimilaciju kt' > k't' da opet nll!ltane asimilacija i disimi1acija zajedno: st. Takav proces morao se dogadati i u konsonatskoj grupi tl > tx' > t'x' i odatle а) с, ё, с bez metateze, ili x't' > x't > st sa metatezom palata1a" (str. 109-110). Koliko god ovo Ыl0 inventivno zaтisljeno, ipak tesko mozemo pratiti proces ka9 sponta,,! da је јlао ovim putcm. Prvo, ti > tx' neuvjerljivo пат djeluje, pored prirodnijega tl > ts' (1 dobija stepen frikacije, sasvim prirodna pojava), а odatle polazeci, tek mozemo zaтisliti t S ' > t8 (o~r8Cavanje mekog elementa s') > st (te8ko је zamisliti metatezu u stadijumu dok su sastavni dijelovi konsonatske kombinacije оЬа Ыli meki). Nemaтo razloga da i u ovom sluёaju pretpostavimo frikaciju u vidu h (Skokovo х) а ne u obliku s'; ne mozemo uvjer jivo da pretpostavimo komplikovaniju (za prirodu 81ovenskog izgovora otezaniju) artikulaciju.

171

9. Posebne pojave starih jotovanja i njihovi refleksi 1. Ро svojoj sklonosti suglasnici 1 i п su se mogli pokazivati kao vrlo podlozni asimilacijama u smislu palatalizovanja (njihova osobina koju dobro prikazuje паз )ezik sa na8im novijim jotovanjima, v. dolje). (А ima izvjesnih, teze objasnjavanih pojava i u vezi sa umeksavanjem i јоз ро kojega suglasnika.) Posebno glas 1 је па praslovenskom terenu imao sklonost da se umek8ava (и procesu neke vrste jotovanja) i ispred mekog samoglasnika. Moze se, sasvim prirodno, pretpostaviti da ти је i ispred i izgovor Ыо, bar do izvjesne mjere, palatalizovan, аН, svakako, razlicit od potpuno mekog I} (1') dobijenog putem jotovanja. Izvjestan broj rijeci pokazuje da је mogl0 biti potpuno umek8ano ispred diftonga еу, 8to Ы upuCival0 па to da su opozicije diftonskih dijelova u ovoj dvoglasovnoj boji vokala reflektovale visok izgovor i jednog i drugog dijela - u jednom periodu koji је prethodio јасапји drugo.5' dijela (stjesnjavanje prednjonepcanog diftonskog dijela) i uproscavanju diftonga. То је, osim toga, ј08 jedan dokaz da је kratko praslovensko е Ыlо zatvorenije, kao opozicija ranijem dugom е nastalom od ovog dugog vokala. Glasovni razvitak pluralskog oblika I}udi poCiva па prvobitnom glasovnom obliku usnove *Ieud - (8to znaci u glasovnoj evoluciji: */eudbie « */ieudeie) > > *1'cudie > 1iudbie > liudbie (= l'udbie). Koliko је ovo mogla biti praslovenska dijalekatska pojava, koliko је 8ta u ovoj promjeni mogl0 zavisiti i od akcenatskih uslova, tesko је danas sto sigurno reci. Analogijska ujednacavanja su i ovdje, kao i u mnogim drugim slucajevima, poremetila glasovne odnose starog stanja. АН је najinteresantnije konstatovati da је diftong еu mogao, kako se to danas рэkаzuје, nedosljedno, izazivati i proces u smislu starog jotovanja glasa 1 iza usnenih suglasnika р i Ь. То se dosljedno оеј­ tuje u ovom primjeru: *plu-a-ti : *pleu-ie-sb (slabiji i jaCi stupanj u infinitivnoj i prezentskoj osnovi) > рlъvаti : *pleuie8b (S mjesto s analogijsko) > ... pliuiesb > рlъvati : pl'ujesb (sh. pijuvati : pijuje8 - glasovno izjednacavanje infinitiva prema prezentu; upor. stsl. pljujQ, rus. плюю, slov. pijujem, роlј. plujc;, i sl.; [lit. spiauiu]). Kroz isti proces promjena је pro8ao i glag. k{iuvati : kijujem. Medutim rijeci sa starom kombinacijom рl (Ы) mogu pokazivati i dvojake glasovne oblike, sa nejotovanim ili jotovanim 1: *pleut-ia > plut'a > pluca, аН пазе dijalekatsko pl}uca pokazuje i alternaciju jotovanog/u sastavu kombinacije pl. 2. U kombinaciji plj i

вl.

od jotovanog usnenog suglasnika vrlo rano

ви ве

mogli pokazivati dejotovani glasovni oblici: kapijq (kapati) аН i kapb}Q u stsl.), а bug. каия, rus. каплю, аН poljski kapic;, staroceski kapi (od kapiu); stsl. zeml}a i zemb}a, sh. zemija, rus. земля, аН bug. земя, роlј. ziemia, ceski zeme. ----

D r и g о, medutim, za evoluciju kti sasvim је prirodno zamisliti Skokovo formiranje elementa х' (Ь') - pekt'i (slogovna kombinacija pek-ti) > pe-kt'i) > pehti > pes'ts'i > а) peIti (balkansko isto~nojuZnoslovensko o~IiCavanje konsonantske kombinacije - i disimilatoma redukcija frikativnog e1ementa u sastavu afrikata) ili Ь) с (stapanje prepozitivnog frikativnog elementa ва afrikatom: t? i potpunije umekSavanje). т r е с е, proces tj > е7 > ts' > е1 mogao је u ovom obliku rezultirati u interlingvisti~­ kim dodirima (potpun izgovor ras~lanjeno е1), odakle tek mozemo zamisliti metatezu u vidu Iе. Nemajuci јоз svojih kombinacija tI, slovenski zivalj је lako ovaj, nelagodan, izgovor, preobratio u vidu 1е (metateza, uslovljena drugoja~ije nego sto su to mogli pretpostaviti i Веliс i Skok).

172 U srpskohrvatskim dijalektima (с. Gora, Hercegovina i drugdje) оЫспа је pojava da зе naporedo за оЬНсјта starog jotovanja usnenih suglasnika javljaju nejotovani, odnosno dejotovani, glasovni оЬНсј: zemja pored zemf.ja, zobje pored zobf.je, divji pored divji i sl.o Moze se postaviti pitanje: koliko је ргосез jotovanja labijalnih suglasnika i па praslovenskom tlu Ыо stabilan ро svojim rezultatima, koliko је Ыо definitivan. Uporedivanje sa situacijom па srpskohrvatskom zemljistu, gdje su labijalni suglasnici ЫН u mogucnosti da dodu u dodir saj iza пјјЬ u dva razdoblja (jedan dodir opCi sh-ski, а dva samo па ijekavskom podrucju), pokazujuci sklonost za jotovanje (iste prirode kao sto је bilo i praslovensko), - moze biti vrlo poucno. Na istom terenu, u istocnoj Hercegovini, гесјто, gdje је pojava dejotovanja labijala u pozicijama praslovenskog porijekIa u dobroj mjeri zastupljena, vrsena su i jotovanja tipa grobje > groblje i jotovanja ьра pjesma > рНезта, а i u јеdnот i u drugom sIucaju Cu prvom тапје, а u drugom vise - kao kasnijem procesu) imamo naporednost izgovora grobf.je : grobje - pjesma : pljesma. Dejotovanje starih jotovanih oblika sa labijalnim suglasnicima postalo је, najzad, karakteristicno za savremeni bugarski, za makedonski i za zapadnoslovenske ј ezike. Оdnоз glasovni imenice kогаblјь (lada) i deminutivnog glasovnog oblika kогаЫсь « *kогаЬiьсь) u starosl., gdje је u osnovi pozajmljen grcki gIasovni obIik korabion ()(OPOC~LOv), ukazuje па to da је moglo biti glasovnih pozicija u kojima Ы nedostajali uslovi za jotovanje labijalnih suglasnika (-bibcb i sl.), ра se moze postaviti pitanje da li пјје oblik lok. sg. zemi (pored zemf.ji) u staroslovenskom па praviIan glasovni nacin nastao (а zemQ·i da је analogijsko)- v. Vaillant, Gramm. соmр., 70. 3. Posebnoj asimilaciji su ЫН podvrgnuti i dentali t i d kad su se nalaziI ispred r i v а kad su ovi зопапь podlijegali uslovima praslovenskog jotovanja. Stariji glasovni odnos oblika: ostriti : *оstri-епъ (infinitiv i trpni pridjev) рготјјепјеп је glasovnim putem u odnos: ostr1t1 : (*ostrien » *оstr'епъ > ... *оst'r'епъ > ostriti : оs't'гепъ > sh. o.ftriti (analogija) : o.ftren. Oblici sa str, gdje пјје Ыlо uslova za jotovanja glasa т, saeuvani su kao dijalekatski u srpskohrvatskom jez. (ostriti - o.ftar i sl.), а јпасе iz glasovnog polozaja о.ftr'епъ i sl. uopcena је grupa .ftr u citavu kompleksu srodnih rijeci: o.ftriti, ostar (staro ostrъ), o.ftrica itd. Medutim, u sh. пета tragova od starog glasovnog odnosa koji se javlja u stsl. odnosu: sъmоtriti : sъmо.ftГQ « sъmоtriQ, sh. smotriti : smotrim); mQdriti : (izvedenica) premQzdrati; umrьeviti : umrь.ftvf.jati (izveden imperf. glagol. i sl.). • Ovdje treo. uporediti i Bersteinovo tumаёеnје ovog procesa: Ьј, рј i 81. > bl, рl i 81. > а) (puna artikulacija novona8talog pa1atalnog elementa) ili Ь) р, Ь i sl. (depalatalizacija kombinacije, tj. gubljenje novog palata1nog elementa: "Zdеsь utratilsa ne l-epentheticum, а ftоriёnуј ра1аtalьnуј elemeIlt, kotoryj nerazvi1 v dannom 81uёae sаmоstојаtеlьnој artiku1acii" (OSrGgSl], Btr. 170). Ovakvo tuщaёеnје zа81шuје punu painju; ја bih radije pretpostavio evoluciju: рl' > рl', odakle 8U moguCna Ы1а dva kretanja: а) pl' > pl' (iIi р, gubljenje pa1ata1nog elementa saтo u izuzetnim pozicijama, zem!i> zemi, па pr.) ili Ь) pl' > Р (орсјја pojava u posebnim grupama dijelakata). Ы', рl'

173 Da је afrikatska priroda prvobitnog /1, dobijenog palatalizovanjem glasa t ispred mekoga У, m'Jgla dopustiti dekompoziciju i prebacivanje palatalne struje ispred eksplozivnog elementa, moze se shvatiti kao sasvim prirodna pojava: sъmоtriQ > sъmоtr'Q > sъmоts'r'Q Cneprikladna za izgovor kombinacija meki afrikat meko У) > sъmоst'г'Q > sъmоstГQ i sl.

+

4. Izvjesnom umek8avanju, i па praslovenskom tlu i u nasem razvitkujezika, podlozna је glasovna kombinacija gn u dodiru sa zatvorenim palatalnim vokalom (i i ь), tako da se п u ovom polozaju reflektuje u vidu palatalnog nј (п), dobijenog u procesu jotovanja: Prema: stidn. agnis(~), lit. ugnis, - lat. ignis u slovenskim ј ezicima imamo: sh.: oganj, ruski: огонь -ОГНЯ (i ОГНЬ iz crkvenog ј.), stsl.: оgnь i оgnјь (koliko ро паБпи pisanja mozemo razlikovati nepalatalni nazal), bug. оgъп - sve od *ognis; let.: gnida, lit.: glinda( < gninda), - sh.: gnjida, vjerovatno u etimoloskom srodstvu sa gnjiti; upor. i gnjusan dijal. pored gnusan. Imenica gnezdo u ikavskom i ekavskom izgovoru оЫспо ima umek8ano п: gnjizdo Cod ie. nizo, lat. nidus - slovensko g nastal0 u glasovnoj poziciji *vъппёzditi> vъg­ nezditi - ugnijezditi). U alternacijama stsl. agnt:, аgnьсь : sh. jagnje, slov. jagnje treba vidjeti morfolosko (апзl0giјskо) porijekl0 jotovanog glasa п: prema denominalnom glagolu jagniti se - jagnjQ, imperfekt jagnjaase sc; mogl0 se morfol08ki uopCiti па ogranicenim podrucjima praslovenskog jezika nј тј. n. 5. Rezultati jotovanih glasova u praslovenskom jeziku, kao 8tO smo ovdje vidjeli, mogu se nekad, prirodno је, prenositi i morfoloskim putem. Као 8tO је, recimo jos, prema izgovoru glasovno pravilnim putem dobijenO djevojcina Cprva palatalizacija), nastao i izgovor sa с : rucetina, rucurda - i sl.), takO su se u nasim mnogim govorima prema рlаси, skacu razvili oblici реси, sijecu, - i sl. (upor. odnos рlасет : реСет). Prema glasovnom pravilnom najstarijem odnosu iskositi С < izkositi) : *izkos-ia-ti Cv. gore) > iskositi : iskasati i sl. - odnos nejotovan suglasnik u perfektivno m i jotovan u izvedenom imperfektivпот glagolu pren08en је morfol08kim putem u raznim kategorijama: zazidati : zazidivati, zamutiti : zamucivati, zabrazditi: zabrazdivati (refleks podmladenog jotovanja), zamrsiti : zamrSivati, zakupiti : zakupijivati - i sl.

Sufiks -iva(ti) је poznijeg porijekla, nastao iz procesa sbkryti : sьkгу-а-ti, perf. i prema пјети izvedeni imperfektivan glagol (> sъkryti : sьkгуvаti, intervokalno 1}) - i odatle -yva- (> -iva -) shvaceno kao formant za gradenje imper'fektivnih glagola. Zadanasnje stanje knjizevnog izgovora mogu se utvrditi izvjesna pravila: а) prema glagolima nakalemljenog) :

па

-iti redovno imamo refleks jotovanja Canalogijski

zamrsiti : zamrsivati, zakupiti : zakupijivati zakupUivati) - i sl.;

Си

govorima i zamrsivati,

аН заmо

174 tako i glagoli па -avati: naglasiti : naglasavati i sl.; Ь) prema glagolima па -асј ро pravilu imamo nepromijenjen 8uglasnik ispred na8tavka za infinitivnu osnovu: zakazati : zakazivati, zavezati : zavezivati, preskakati : preskakivati - i sl.; аН, ako је u istom polozaju eksplozivni dentalni suglasnik, оп se u izvedenom glagolu javlja kзо jotovan: zazidati - zazidivati, zavrtati: zvrcivati - i 81.; с) prema glagolima па -nисј opet 8е javlja g1a80vni oblik 8а analogijskim refleksom ј otovanj а : 08vanuti : 08vanjivati, predahnuti : predahnjivati, zgranuti se : zgranjivati se (pored obicnijeg zgranjavati 8е) - i 81.

6. Starom jotovanju koje

пп

8е

ogleda u trpnom pridjevu glagola

па -јсј

(no-

: no.fen i 81.) prirodno odgovaraju i glasovni oblici imenica па -nје ili се, jer su

ove imenice i gradene prema trpnom pridjevu: *поsi-епъ ... > *по.fепъ : поsепьiе (vidi i kod novijeg jotovanja) ." > nosепьје > no.fenje i 81. Medutim, u kasnijem razvitku jezika g1ago18ke imenice 8и gradene ро utvrdenom jezickom kalupu i od glagola koji пеmаји trpnog pridjeva, kao neprelazni, - npr. zice, umrce (umret:i), 8vanuce (svanuti), sedenje 11 8jedenje (sedeti) i 81. То је mogl0 biti kad 8е u jeziCkom osjecanju izgubila evrsca veza izmedu glagolske imenice i trpnog pridjeva, g1ago18kog оЬНkз prema kome је gradena. Ne08jecanje te evrsce veze mogl0 је usloviti i pojavu da 8е g1ago18ka imenica i ро glasovnom obliku vise udalji od trpnog pridjeva, а da se vise veze uz infinitiv. Na taj nacin 8mо dobili danasnje dijalekatske glasovne oblike: branenje, mоЈепје (prema glagoHma sa п i Zispred nastavka za infinitivnu osnovu, - u istocnoj SrЫјј i dr.), аН no.fenje, mиСепје i sl. pravilno. Otuda dolazi pojava da se i u govoru obrazovanih ljudi i u stampi nadu neknjiZevni glasovni oblici: odjeZenje (: odijeliti : odijeijen, odeliti : odeijen), molenje i sl. 1 drugdje, u kategorijama oblika i rijeCi, razvijaju se dejotovani glasovni 1ici: iste је prirode ро nacinu nastajanja i izgovor imperfekta nosah, kosah, pazah i sl., u ponekim nasim govorima.

оЬ-

Na drugoj strani, u jednom sasvim obrnutom procesu analogijskog ujednacavanja kategorija rijeci, refIeksi starog jotovanja u trpnom pridjevu preneseni su iz kategorije i-infinitivnih osnova i па kategoriu e-osnova. Prema odnosima: gladiti : gladim : gladen pomjeren је stariji odnos vidё'ti : vidim viden (ek. viden, ijek. vidjen) do morfoloskog ujednacavanja u vidu: videti : vidim : viden, odnosno (ijek.) vidjeti : vidim : viden.

I7S Trpni pridjevi, dak1e, glagola sa odnosom i : е u prezentskoj i infinitivnoj osnovi imaju danas, dosljedno sprovedeno, nakalemljene reflekse starog jotovanja glasovnim putem dobijene u kategoriji glagola sa odnosom i : i u infinitivnoj i prezenatskoj osnovi: videti (vidjeti) : viden; pretrpeti (pretrpjeti) : pretrpljen, voleti (vo{;eti) : voЦеп, preziveti (prezivjeti) : prezivljen itd. Medutim, glagolske se imenice nisu sasvim dosljedno prilagodile ovom novom obliku trpnog pridjeva, ра јmаmо: а) videnje, zivljenje, trpljenje, bledenje (blijedenje) prema bledeti (Ыјје djeti) i sl.; аН: Ь) sedenje (sjedjenje), lееепје (dvije glagolske imenice koje nemaju prema sebi trpnog pridjeva). U kategoriju ovdje oznacenu pod а), svakako ide i oblik: oboljenje, prema oboleti, ili oboljeti.

Izmedu svih ovih glagolskih trpnih pridjeva i glagolskih imenica treba iz dvojiti: zaposlen i zaposZenje, prema zaposliti : zaposZim, jer је ovdje preovladaval0 osjecanje za пасin gradenja оЫспјћ pridjeva: рсеmа besposlen mogao је prirodno nastati izgovor zaposlen, uposlen, ра prema tome i zaposlenje, sto је danas mnogo obicnije nego zapo.fljen, zapo.fljenje (ovo drugo, iako istorijski pravilnije, stvarno losije 2vuci danas). В.

NOVA(SRPSKOHRVATSKA)JOTOVANJA

1.

Podnovljeno jotovanje (joS о njemu) U posebnom razvitku sh. jezika nastajali su novi uslovi za glasovne procese jotovanja. Gubljenje poluglasa u otvorenom slogu omogucaval0 је па mjestima nov dodir glasa ј sa prethodnim nepalatalnim suglasnikom, - nastajanje novog ј kojim putem (skraCivanjem vokala i ili u ijekavskoj kratkoj zamjeni glasa ё), isto tako, uslovljaval0 је nove dodire ovoga glasa за kojim nepalatalnim suglasnikom. Posebnu pojavu predstavlja takozvano podnovljeno jotovanje, koje је, kao Stosmo vidjeli (upor. gore krstiti : krsten i castiti : саЈсеп), morfoloskog, а пе obicnog fonetskog karaktera. О morfoloskom procesu tzv. podnovljenog jotovanja vec smo govorili kao specificnoj pojavi stokavskog dijalekta, ј, ро definitivnim rezultatima, заусеmе nog knjizevnog jezika. Kraci komparativ pridjeva па st (Ce.f6i i sl~), stabilizovan, svakako, odavno u glasovnim oblicima ovog jotovanja, dovoljno govori о starosti ove pojave, tako da u hronoloskom redu moze zauzimati prvo mjesto u promjenama koje su vezane za izgovor zubnih glasova t i d па nasem terenu. о

2. Nepalatalni suglasnici su па sh. terenu mogli imati u tri slucaja uslove da sc nadu u dodiru sa glasom ј u glasovnom sastavu proste rijeci:

176 а) kad se i moglo skratiti i promijeniti и ј и dodiru sa vokalom (а и drugon1 susjedstvu sa suglasnikom); Ь) kad se poslije gubljenja poluglasa и slabom polozaju nepalatalni suglasnik па§ао ispred ј, i с) samo и ijekavskom izgovoru, kad se nepalatalni suglasnik kao zamjene kratkoga ё.

павао

ispred

ј

Ргета sukcesivnom redu kako su se javljala (пе sasvirn vremenski razgraniсепо ро jotovanju svih suglasnickih grupa, v. nize), jotovanjirna koja su nastajala и ovirn prilikama оЫспо dajemo nazive novo, novјје i najnovije jotovanje.

1. NOVO

JOTOVAN.JВ

а) U uslovima novog jotovanja павli su se samo glasovi t i d, i to samo и sastavu glagola slozenih ргета starom obliku glagQla јсј : ideIb. Kad se и slozenom glagolu i od osnovnog glagola naBlo iza vokala kojim se zavrBavao prefiks, ono se skraCivalo i dobijal0 izgovorni oblik glasa ј: doiti : dоidевь > dojti : dojdes, *periti : *регidеsь > prliti : ргеidеsь > prejti : ргејdе§ь-(ргеfiks pг~ - analogijom prenesen iz polozaja pred suglasnikom) i sl.

Ovakav izgovor (dojti : dojdes) moze biti vrl0 star u па§еm jeziku, motda od najstarijih vremena njegova posebnog zivota. АН tek od XIV vijeka mozemo konstatovati рготјепе, koje su nastupile samo u centralnim stokavskim govorima, i prenosile se nejednako u pravcima periferijskih stokavskih govora. Izgovorni obHci dojti : dojde§; prejti, prejdes i sl. u procesu progresivnog jotovanja dali su oblike doei, dodes; ргееј, predes i sl. Ranija tumacenja (Maretie i dr.) da је jotovan;u prethodila metatezajt,jd > сј tek onda da se izvrsilo ;otovanje, obesnazio је и svojim tumacenjima ВеНе (Jиzn. fil. 11). Cakavski оыiјi па ostrvu Cresu i arhaicniji stokavski oblici и Bosni doc infinitiv, а dojdem prezent (па velikom prostranstvu govorne teritorije) pokazuju da је u ovo; po;avi odlucnu ulogu igrala granica sloga. U jednoslozncm obliku infinitiva (upravo supina kojim је veeinom zamijenjen infinitiv па -сј и ovim krajevima) izmedu ј i t nije moglo biti granice sloga, ра је и tjesnjoj izgovomoj vezi izvrseno stapanje dvaju glasova и vidu jotovanja (ро Belieevu tumacenju proces је u posljednjoj fazi slican staroj promjeni pekti > pejti > рееј i sl.). Ргеmа tome, i u prezentu је Ыо uslov za pomjeranje granice sloga da је mogao nastupiti proces jotovanja: poj-des > po-.ides > pode~. Osnovni glagol iti : idem ostao је и prezentu neizmijenjen, а и infinitivu је dobijeno с, analogijom ргета slozenim glagolima. U zapadnijim govorirna је analogija djelovala idalje, ра је vrlo rasprostranjen i izgovor јеј : idem. U naporednom ukrscanju starijih izgovora dojdem : dojti i tresem : trest(i) i sl. u izvjesnim bosanskim govorima mogli su nastati оЬНсј ројс : ројеm > рос : : ројет i sl. (ili, mozda, ukrstanjem jotovanih i nejotovanih izgovora i, u posljedпјеm stepenu, glasovnim putem: dj,

ра

177

po;dem > po;:tem > ро;ет ?). Od oblika sъ-iti : sъ-idеsь; obъ-iti : оЬъ-idеsь dobili smo pravilne glasovne oblike

sьјti > sьјdеs; оЬьјп > оЬьјаез, ра dalje saci : sad'es; obaci, obades. Medutim, pod uticajem osnovnog glagola nastali su i naporedni oblici: siCi - sidem; obi6i - obidem (obiCniji danas u knjizevnom jeziku), pored cega su razumljivi ро nacinu nastajanja i dijalekatski izgovori sici sidem; obici - obidem.

2.

HOVIjВ

JOTOVANJВ

Poslije gubljenja poluglasa u otvorenom slogu dugo se mogao oddati neizmijenjen kontakt izmedu nepalatalnog suglasnika i glasa ј iza njega, i tek poslije niza stoljeca jotovanja su obuhvatila, s malim izuzetkom, sve suglasnicke grupe, opet u centralnim stokavskim govorima. Hronoloski је ovoj promjeni odredeno mjesto u pocetku XVII vijeka (podrazumijevajuci, svakako, i kraj XVI-og), аН се pojava, ро svoj prilici, biti i starija. Za kombinacije nј i lj moze se pretpostaviti i velika starina ove promjene, ро tome sto su suglasnici п i 1 veoma podlozni jotovanjima (kako to najljepse pokazuje najnovije jotovanje ovih glasova rasprostranjeno па citavom ijekavskom podrucju). Stari nacin pisanja posebno ovih glasova i gJasa ј ne dopusta da ро starim spomenicima utvrdimo vrijeme ove promjene. Novo jotovanje se javlja: а) u izvedenim zbirnim i apstraktnim imenicama (i drugim slicnog gradenja) па -ьје;

Ь)

u instrumentalu sg. imenica starih -i-osnova -ьiQ; с) u pridjevima prisvojnim sa starim sufiksom -ьiь (-i); d) u izvedenim imenicama т. roda sa sufiksom -ьjak'Ь; е) u rednom broju prema tri (i slicni oblici). Rezultati ovog sh. jotovanja isti su, uglavnom, sa rezultatima praslovenskog jotovanja. Razlika је samo u dijalekatskom jotovanju suglasnika s i z i u grupama

st, zd. а)

Zbirne јmenјсе i sl.: 1) nј> nј (п'), lј> lј (1'): prema trn - zbima im. trn-je « tьгn-ьје) > trnje, prema kol-ac zbirna im. kol-je « kоlьје) > kolje. Sve glagolske imenice па -nје dobile su svoje nј па ovaj nacin: огаnьје > oranje (izgovor orane), сitаnьје > citanje i 81. Samo su se zadrZali iz crkvenog jezika primljeni nejotovani· primjeri ovakvih imenica: PreobraZenije (praznik), pored narodnog oblika Preobrazenje; Va8kre8enije pored Vaskrsenje i 81. 2)

сј

«

tьј)

>

с, ај

«

dьј)

>

d:

prema cvijet (cvet) - cvijetje (cvetje < cvеtьје) > cvijece (cvece); prema zit- (fI Zivt) - zitje « zitьје) > zice (glag. im.); prema milosrd- - milosrdje « milоsгdьје) > milosrde, - i 81 ..

178

u glasovno; grupi stj, zdj ;otovali su se suglasnici t i d kao i оЫспо, а prethodni strujni suglasnici su se prema njima jednacili ро mjestu izgovora (v. razliku sa starim stokavskim jotovanjem u ovim grupama): listъје > 1istje > Љсе > Шсе, grоzdъје > grozdje > grozde > grozde. 3) рј « ръј) > plj, Ьј (Ьъј) > blj, vj « vъ;) > vlj, тј « тъј) prema trup - trupje « trQръје) > truplje, prema grob - grobje « grobb;e) > groblje, prema zdrav - zdravje « sъdrаvъје) > zdravlje, prema роliт-- РоНтје « Роlimъје) > Polimlje; tako i: kоръје > koplje, vъzglаvъје > uzglavlje i sl. јтеnјса

z.

Ь)

lnstrumental

а)

bezdan : bezdanju, so(l) : solju;

> mlj (ml'):

roda:

2) smrt : smrcu, glad : gladu, kost : koscu (koscu u procesu kоstъјQ (kostijQ) > kostbju > kostju > koscu, i tako sliCno).

>

3) kap : kaplju, zob : zoblju, krv : krv(ju. с)

Prisvojni pridjevi:

Posto su prisvojni pridjevi u starijim fazama praslovenskog jezika gra~eni dva nacina - ротоси sufiksa -јь i ьј, tesko је u danasnjem stanju naseg jezika razlikovati oblike sa starim, praslovenskim i novim, sh. jotovanjem. Raspoznajemo samo u nejotovanim glasovnim oblicima, sa s i z (pasji, koz;i) drugi od ova dva nacina gradenja. Medutim, u primjerima govedi, kraviji, bivolji isto toliko mozemo imati praslovensko koliko i пазе novije jotovanje. Posto u stsl. nalazimo gоvеzdъ, а ni u nasim arhaicnijim govorima пе сијето goved-ji, onda је vjerovatni;e za mnoge ovakve primjere da smo imali u njima staro jotovanje. па

d)

lтеnјсе па

-bjakb:

> rodjak > rodak; rijec) > ... djak > dak. rоdъјаkъ

е)

Redni

пеtъјаkъ

> necak,

dъјаk

(dijak -

pozajmljena

ЬУој:

trеtъјi trеtъја trеtъ;е razvio ј е glasovne oblike treti (-ъјi i) - tretja - tretje

> > treti - treca, - trece (pod utica;em zenskog i srednjeg roda i zavisnih padeza т. roda, dobili smo i mjesto treti - tret;i > treci); tako isto prema osnovi vel- imali smo (pored vеlikъ i dalje) oblike vеlъ;i - vеlъја - vеlъје > veli - veija - velje (па isti nacin dalje) velji velja - velje. U dijalektima (cakavskom i nekim arhaicnijim stokavskim govorima), pod utica;em muskog roda u nominativu, dobili smo i u zenskom i u srednjem rodu nejotovane oblike, ра imamo Си

treti - treta - trete; veli - vela - vele nekim stokavskim crnogorskim govorima tteti -

treta,

аН

veiji -

velja).

179 U novijem jotovanju su ostale nepromijenjene suglasnicke veze sj, zj, i rj: klasje, lozje, borje;

а)

Ь)

vla,uu (prema v1as -

с)

pasji, kozji;

vlasi, -

instr.), 8tva1ju;

d) pasjak, i 81. Samo и ponekim govorima mozemo cuti izgovore k1ase, kozi i sl., а suglasnik depalatalizovan odavno па stokavskom terenu, nije imao uslova vise da se ра­ lata1izuje. т,

U slozenim rijecima kontakt nepalatalnog suglasnika sa glasom ј ostao је nerpromijenjen: odjaviti, odjezditi, nadjacati, po4iariti; objediniti, objaviti - sjaviti « sъја­ viti > sьјаviti > sjaviti), razjasniti - i sl. Zanim1jivo је primijetiti da labija1ni suglasnici nisu podlegli ove vrste jotovanju kad su seispred ј nавН па pocetku proste rijeci: dija1ekatsko Ьјеn, trpni pridjev prema biti « Ььјеnъ); рјаn, pridjev prema piti « рьјаnъ), zavjen, trpni pridjev prema zaviti, obavjen - prema obaviti (knjizevni oblici: bijen, pijan, zavijen, obavijen i sl. dobili su svoje i pod uticajem infinitiva i oblika sa i и korijenskom dijelu rijeci). Nasuprot sacuvane kombinacije ,u, zj и oblicima zbirnih imenica (k1asje i sl.), osim и rijetkim govorima, i nasuprot nepromijenjenih oblika Ьјеn i sl., - и govorima naiIazimo па jotovanje glasa s па pocetku proste rijeci: sajiti se (sjajiti se), вајаn, zasajati se (i и govorima gdje је redovan izgovor kla,ue, lozje i sl., аН kozi, pasi i sl.). U dodiru starog pa1atalnog suglasnika sa glasom ј poslije ispadanja po1uglasa ostale su nepromijenjene kombinacije ocvrsli palatal + ј: klobucje, razvrsje, podnoZje, рађi, guscji « *gQsьk-ьјi ili *gQsьkii) i sl., а samo је meka kombinacija uproscena: роmосји > роmоеи, nосји > nоси i sl. 3. NajnoviJe JotovanJe

Dodir nepalatalnog suglasnika sa ј и kratkoj .zamjeni "jata" mogao је nastupiti tek od ыаја XIV vijeka, kad је diftonsko е па ijekavskom podrucju evoluiral0 do izgovora ije, је. 1. Tada је i morao poceti proces jotovanja suglasnika п i 1 i и ovim novim pozicijama: l-jepota > (jepota (l'epota), obl-jepljivati > ob(jepljivati; n-jezan > nJezan (nezan), n-jegovati > njegovati (upor. ekavski: lepota, oblepljivati; nezan, negovati - i sl.), koji је odavno mogao biti zavrsen па citavom ijekavskom podrucju, tako da su njegovi rezultati i jedno od obiljezja ijekavskog knjizevhog izgovora јов od prvih pocetaka kad је Vuk KaradZic росео uoblicavati knjizevni izgovor i nacin pisanja. Takozvano "novije" jotovanje suglasnika t, d, Ь i sl. (cvijece, groblje i sl.) mladega је datuma, te је samo s obzirom па citav kompleks procesa и ijekavskim jotovanjima opravdan naziv najnovije jotovanje. Valja napomenuti i to da izgovorna kombinacija

iso lj, i nј, koja је kao inovacija poznata и zapadnijim nasim krajevima kod skolovanih ljudi: {iubav (izgovor 1 + ј), kolje (izgovor 1 + ј) i sl., па ijekavskom terenu postoji samo и govorima gdje је i duga zamjena glasa е jednoslozna, i to samo djelimicno: ljepo (izgovor lјеро) pored l'epo i sl. 2. 1 osta1e sug1asnicke grupe su se podvrgle procesu ijekavskog jotovanja, заmо и nejednakoj mjeri i и nejednakom rasprostiranju па sirem ijekavskom podrucju (zadnjonepcani suglasnici nisu mogli imati ovaj kontakt, а glas r је, razumije se, i ovdje morao ostati van procesa). а) Veee ijekavsko prostranstvo је zahvaceno najnovijim jotovanjem dentalnih eksplozivnih suglasnika t i d: terati > tjerati > cerati; devojka > djevojka > devojka; desti > djesti > desti (sadesti : sadedem, udesti : udedem), dever :> djever > dever; dete : deteta > dijete : djeteta > dijete : deteta (detinjiti, deeur1ija) itd. Zanimljivo је primijetiti da u govorima sa isklj~ivim izgovorima: cerati, devojka, dever, u kojima se odavno nije mogao roti izgovor nejotovanog oblika оујћ riјеёi (prije nego је mogao do1aziti iz knjige, па ito se poteAko privikavaju i pismeni ljudi), postoji u dosta velikoj mjeri nedosljednost u upotrebi jotovanih oblika. U nejednakoj mjeri i kad је rijel! о alternacijama еј i ај i kad је rijec о govorima u kojima је u punijoj mjeri izraien оуај proces ёuju se, i bez ikakva uticaja pisane rijeёi, nejotovani oblici: Ејјеl0 : tjelesa, tjelesni, tjelesina, razdijeliti : razdjeljivati, - ајо, dijela : ајеlоуј, - Sutjeska, tjeskoba, pritjeinjivati (- prema Ејјезап), - utjeha, utjeAiti - i 81. Ovdje treba nag1asiti jasnu nnjenicu da је, i bez ikakva uticaja knjige, oddan u sistemu glasovnih kombinacija izgovor Еј i ај (osim slo~enih riјеёi) saтo u pozicijaтa: suglasnik + ј u zamjeni "jata". Drugo је уа~по primijetiti da је kombinacija tj, ај vezana za odnos duge i 1cratke zaтjene u srodnim rijeёima (ili u oblicima jedne rijeёi): izgovor tjelesa уеzan је za osnovnu rijel! tijel0, razdjeljivati za razdijeliti, - ајеlоуј - za ајо - ајјеlа - i sl., - јво оуај odnos kзо si8tem nije dosljedno sproveden: sadesti, sadenuti, зadеуеп prema sadijevati. Net.to u izgovoru rijeёi i obIika mo~e biti oddavano i pod uticajem crkvenog izgovora: ајеl0 sa diferenciranim znatenjem pored del0 (iziCi се del0 па videlo; uёiniо krvno delo, - samo u ustaljenim Сrazэта). 0810пса u ovdje роЬzanот principu пеша ро koja rijel! (ili grupa riјеёi): шјећа, utjeiiti - vjerovatno iz crkve i iz knjige поујјј izgovori, pored Шећа, uceiiti (kako 8е vrlo obil!no l!uje), Тjentiite - i 81. U mnogim primjerima gdje nije Ыl0 uslova da зе odriava Еј i ај vezano za t i d ispred duge zэтјепе glasa I! i пеша nikad nejotovanog оЫikэ: cerati, videti, leeeti, izblijedeti (van uticaja crkve i knjige), - to је vaino nag1asiti.

Uglavnom uzevsi, с i d mjesto ijekavskog еј i dj obuhvata veci dio ijekavskog prostranstva, tako da se moze reCi da su nejotovani izgovori odrzani и Dubrovniku i (јов ne znamo koliko и najuzoj okolini) i и zapadnijim krajevima ijekavskog podrucja - najvise kod Mus1imana, i drugdje. Sa ovim jotovanjem suglasnika t i d potpuno paralelno idu i ј otovanj а afrikata: 1) afrikat

с

i

2) kombinacija

1)

сјераniса

СТЈј,

dvj

(upr~cavanje

> cepanica,

сјерkзи

i ;otovan;e):

> cepkati, cjedil0 > cedilo, ocjedit >

> oeedit i sl.; 2) ct.ifetast > cetast, C'l.!ietko > Cetko, medvjed > meded (izuzeci su rijetki i kad и srodnim rijeCima postoji odnos јје: је: ucvjeljivati, аН uvijek iscedivati). Ь) Teritorijalno su manje proSireni oblici sa jotovanim suglasnicima s i z: sjekira > .fekira, sjerljiv > .ferljiv (vuna i sl.), sjever > kver, sjesti > .festi, i.вjезti > itesti.

l!ј

1

Samo do izvjesne mjere se podudara novije i najnovije jotovanje u пеkiш govorima ovoga tipa: Јеша, futra (od sъјutrа > sbjutra), kozi, аН k1a~e, lozje, - sjatiti зе i зl. с) Na шеm ijekavskom podrucju (crnogorska Hercegovina i Crna Gora i dr.) за nejotovanim izgovorima ukrstaju зе i jotovani за usnenim suglasnicima ispred kratke zamjene "jata": pljesma pored рјезта, vljerovati pored vjerovati, uтljeti pored uтjeti; оЫје pored оЬје, zivljeti, trpljeti - i зl.

Glasovni oblici ziv~ieti, trp~ieti, utvrdeni kao morfoloska kategorija, vrl0 su rasprostranjeni i u govorima koji петаји izgovor pljesma, vl,jera i зl. Naporednim oblicima pljesma i pjesma i sl. odgovara i naporednost divlji divji, kravlji - kravji i 81.

182 и sheтaтa

predstavljeno:

1 Stara (praslovenska) jotovanja Kategorija ОЫјЬ i rije~i: 1) prezent glagola па -је-, 2) trpni pridjev glagola -i-osnova, 3) imperfekat, 4) komparativ, 5) izvedene rijea

Glasovi

- *ри-јеАь > .•• piiles, lizati - .•• *liz-j > lizes, dyhati - *dyh-jes > ••• dyles; 2) nositi - *nоsi-еnъ > ... *nosjen > nо.f'еnъ > no.f'-еnь > > nolen; isplaziti (...::: *izplaziti) - *izрlazi-еnъ > ... *isрlazјеnъ> ... isplazjenb > ... isplaZen; 3) *nоs-јаahъ > ... noiiah; 4) *brz-ji > •.• brzi, tih - *tih-ji > tili .•• ; 5) *suh-ja, > sU§a, *duh-jaduila, koza - *koz-ja > •.• kola. 1)

"

Ј//, h

+ј>

1, I

k,g

iI,

+ј>

С!,

1 (z pl', Ы' vJ'

Ј) lъgati - *lъg-јеsь > laies, plakati - plak-jeilь> рlаС!ез, *nikati - *nik-је.f'ь > nјсаеј (treca раlа­

talizacija) - niёеsь ..• nicati - niC!es 4) *d!gь *dlg-ji > *dlii > duii, 5) plakati - *рlak-јь > р1а­ kati - рlаС'ь > ... рlаС!, lъgati - *lъg-јь > lъgati 1ыь > 1agati - lal.

1) *melti - *mel-jes > mJi!ti (mleti, m1'eti) m1jeti - те1јеэ); z~ti - *ZЬD-е§ъ ... Znез (zanes); 2) modliti - *modli- mоd1'еnъ > •.. moliti - mol'en, raniti - *rаni-еnъ > raniti - ranen; •.• 3) *тod­ li-аhъ - modlјаhъ > ... то!аЬ - i sl. 4) tьnъkъ tьn-јi > •.. tьпi > tanak taбј (pisano tanji); 5) vo[i!ti - vol-ja > ..• vo!a, i sli~no. теЈ'ез (pisano > ... zьn'езь > -еnъ> modliti

1) kapati - *Ьр-језь > ..• kapl'es, zobati - *zobјезь > ... zobl'eii, dozyvati *dоzyv-јеsь > •.. dozivl'es; 2) kQpiti - *kQpi-епъ> ... kupl'en; droblti - *drоЫ-еnъ > ••• drob-јеnъ > drobl'en, slaviti *slavi-еnъ ... slavl'en; 3) slaviti - *slаvјаhъ ... > slavl'ah i 81.; 4) glupъ - *glup-ji > ••• glupl'i, grQbъ - *grQb-јi > ..• grUЬ - grubl'i, zivъ *ziv-ji > ... zivl'i

+ ј 1) kretati - *krеt-јеsь > .•. kre~s, glodati - *glodc,d(stok.) јеsъ > ..• g104es (~ak. glo'eii); 2) *mo1titi - *то­ lti-еnъ > •.. mlaCen, sQditi - *sodi-еnъ > ... su4en с (t'),j (cak. su'en); 3) •.• m1aCah, su4ah i sl.; 4) *тоМъ cak. - *mo1d-ji > •.• m1ad - тlа4ј (~. m1aji); 5) srеtьnъ - sretja > •.. sreca, *med-ja > ..• те4а (cak. теја)

t, d

drugi jezici

z,

1, .f' i ostali slovenski jezici: ruski: piles, poljski piszes, ceski pi.f'eii itd.

ruski: ё, 1: laies, 101ь, poljski, ceski i dr.: di ili 1

ё,

osta1i slovenski jezici l' i п' (razne umekiianosti)

ostali jezici:

рl', рј

itd.

ruski: ёј " poljski c,dz(z) сеiiЮ: с, z i sl. ; sl0venacki: ё, ј, stsl.: lt, id, bugarski: lt, id, makedonski: k', g'

183

Glasovi

Кategorije

81ov. jezici

sk, zg, st, zd + ј> iit, fd; iic, fd; зс, fJ

1) iskati - *iskiеsь > iskati - јЈеез (zapadno iItes), 2) *krstiti - *krsti-епъ > •.. *krstjen > kriiten, Э) gQstъ - *gQst-јi > .•. gQst'i > guiici ("podnovlјево" jotovanje, nase), 4) vrisьka - *vrisk + jati > ••• vriiitati itd., *zvizg-jati > ... zvifdati (ёakavski: Је, Јј, zapadnoStok.: Је, Ја (upor. zvizdati zapadna Bosna i zvЩаti ёakavski)

razne evolucije od Jl umekSanog; istoёпојшпоslovensko (starije) It, и

...

I kt, ht ispred i i Ь> с

*pekti -

реёезь

(prva pa1atalizacija) pekQtъ), *legti > *lekti - lеzеsь - lеgQtь, vrhti VrSеsь - vrhQtь > ... рееј, lесј, vrci; реktь > реС, поktь « noktis) > ... поеь > пос

...

stsl., bug.: Jt.: peJti i 81.,1 ruski l: реlь i 81. poljski i dr.: с: рјес, ёе§ki: ресј, рес itd.

\

Nova (srpskohrvatska) jotovanja kategorije: а) g1agoli slozeni prema" glagolu iti (> Ш); Ь) zbirne imenice, с) instr. sing. d) imenice na -јаkь i dr.; е) ijekavski оЫјсј tipa l'epota; cerati; sekira; i 81. G1asovi

Kategorije

z.

roda,

Dijalekti

---а)

jt > с, id>d

(14.vijek)

g1agoli slozeni prema iti (јсј): ро-јает > pojdem (рој-ает > ро-јает) > росЈет, po-iti > pojti > росј (ana1ogijsko ujednaёavanje kod glagola iz-iti i sl. i u infinitivu јС.)

sredisnji stok. govori; u dija1ektima: а) рос - poJdem i Ь) pojt(i) -1 pojdem i dr.

---1,n+j>1

1',

п',

(17. v.)

<

1) kоlьсь - kоlьје, grana - granьје, trпь ( trпъ) trпь;е > ... kol'e, granJe (grane), tmJe(trne); 2) sоlь -·801ьјQ > ... 80(1) - sol'u, (pisano solju); З) kорanьје > kopanje > kopan'e, 4) vеlьја

u Bvim govorima proces\ izvrllen

> velja > vel'a

t, d

+ј

> с, d (17. v.)

1) рrutьје> prutje> pruce, 2) 8mrtь - smrtьјQ > ... вmrtьјu > smrtju > smrCu, •.. gladьјu > gladju > g1adu, З) пеtьјak > ... neeak, rоdьјak > ... roctak, 4) trеtь;а > tretja > treea

u centralnim govorima i da1je(up. dijal. prutjei 81.)

1) snopъ - sпорьје > ... snopl'e; grobъ> .•• grobl'e; 2) zоЬь - zоЬьјQ > •.. zobl'u, З) sьdrаvьје > .•. zdravl'e i 4) sъdrаvь;akъ > ••• zdravl'ak јзl.

(dijal.: snopje i sl.)

----р, Ь,

v

т +ј> рl',

vl'

bl', тl'

184 I

Кategorije

Glasovi

,,z+j>.J zj i (dij.) /,4

kl8lьје, kоzьјi

It,zd+j> 1cS, 14

listъ

Ь)

Ii!pъ

1, n+ј od i! > 1', п

Dijalekti

]

> kla.'e, kozji i s1., sъјајanъ > ... .Jajan i 81., 10%8 - 10zьје > 10zje

u dijal. i klaJe, koii, (ј kodi), 8'ajan (ili klasj' • а'ајan)

- listьје > lise > ..• grozd - groz4e

НlCе, grоzdъ

-

grоzdьје

- li!pota > ... 'јјер - l'epota, mi!g - mUьnъ > mijeg - sп'eian, dijal. In'eian (uporedi ekavski lep - lepota)

dijal. liseje i lisje, grozdje i grozje

-u зујт ijekavskim govorima

-е, с, CfI,

d +iodi! > с,4

ti!rati > tjerati > eerati; ci!panica > cjepanica > (dija1.) cepanica; Cfli!tati > cvjetati > (dijal.) сеtati; di!vojka > djevojka > (dija1.) 4evojka (upor. еЬУ8Ю terati i 81.)

s а т о u govorima (vidi i tamo izuzetke)

si!me> Јјете> а'ете, izi!sti > izjesti (vidi kod i! (> (dija1.) iz'esti i sl.

s а т о u govorima (ша zona nego prethodna)

pi!sma > pje8rna > (dija1.) Plesma (pored pJe8rna), ... роЬјеа> (dijal.) роЫ'еСј) 11 роЬјеа), ... mjera > (dija1.) ml'era (pored mjera); vjerovati > vl'erovati - i 81.

u јоl zoni

---z + od i!

1,

Ј,

ј

i

_._-p,b,v,m +jodi!> рl' Ы'

уl', ш1'

----1

st, zd + ј >16, z4 (analogijsko)

с)

шој

dijalekatskoj

-krstiti - kr.feen > kriCen (kr.feen prema mutiti - mucen), ... go§cen, blcen (bez go§ten, ~as~ten, u knjizevnom jeziku naporedo iskoriiten i i8koriICen i 81.)

kr.fcen i 81. dijalekatski oblici, golCen i sl. knjizevni

IV

SUGLASNIK h 1. U

PRASLOVВNSOM јЕПКО

Slovensko h је nastalo па zajednickoslovenskom tlu, - od indoevropskog s poziciji iza i, и, r i k, ako iza ovog s nije Ыо koji eksplozivni suglasnik (пе podrazumijevamo ovdje eksplozivne sonante т, п i sl.), - tj. pozicija i, и, r i1i k + s (indoevr.) + та koji glas osim eksplozivnih - mijenjala se и i itd. + h + koji suglasnik osim eksplozivnog sumnog: и

ie. *sашоs, stsl. suhь, lit. sausas, grcki IXOO~ « *sашоs) i sl. Iako је promjena indoevropskog glasa s и slovensko h и ovom polozaju zajednickoslovenska pojava, pomjeranje izgovora od dentalnog do zadnjonepcanog и ovako odredenim uslovima mnogo је starije i od posebnog zivota praslovenske zajednice. Ovo pomjeranje se zacelo и dijalekatskoj oblasti indoevropske zajednice, odak1e su ga, kao jednu od najvidnijih osobina njihove srodnosti, ponijeli kasniji indo-iranski i baltijsko-slovenski jezici. Naime, и ovoj uzoj indoevropskoj, i uzoj satemskoj, zajednici izgovor glasa s и pomenutim uslovima pomjeren је negdje и palatalnu zonu - и obliku jedne vrste glasa Ј'. Na ovom stupnju promjene, ili priblizno па ovom stupnju, ostale su stara indo-iranska i stara baltijska zajednica, а tek kasnije su Sloveni izgovor palatalnog glasa pomjerili unazad i lokalizovali ga и zadnjonepcanoj zoni. Baltijski jezici su и kasnijem razvoju izmijenili starije stanje utoliko sto је letonski ponovo izjednacio Ј (па ovaj nacin dobijeno) sa glasom s, а Htavski је saCuvao razliku Си vidu I '" s), аН је usljed analogija umnogome poremeceno starije stanje (и mnogim slucajevima је analogijski uspostavljeno starije s). 1. Najtipicniji primjeri staroslovenskog, litavskog, staroindijskog i staroiranskog avestiCkog (istocnoiranskog) jezika Нјеро mogu i1ustrovati ovu pojavu и praslovenskom i и indo-iranskoj i baltij sko-slovenskoj grupi ј ezika : а)

i + s: stsl. mЊъ (sh. mijeh, meh), lit. velika vreca), (letonski maiss), stind. znaci O'lJan). avest. maesa- (ovca);

mшsаs / / maiJas me~as (~ = В, е

+ s: slovenski juha, lit. јше (jusze), stind. ius,; grcki ~u1L1I (dtume);

Ь) и

(pisano maiszas, od diftonga reda i,

УЩ, yи~aт

(=

jиIam),

lat.

186 с)

r + s: stsl. vrbho « vьгhъ), lit. vir.fiIs, stind. vr~an (jak), var~ma(visina), lat. verruca « versuca, - guka, izbocina);

d) k

+

(оп

s: stsl. hudo tuca, mrvi);

(таН,

krzljav), stind. k!;ludras(lJ)

(таН), k~udhyati

(u stvari, slucaj ks > h mozemo protumaciti u procesu ks > kh > hh > h; da su eksplozivni suglasnici sprecavali promjenu s u h « в'), pokazuju primjeri kao: iskati - iskiesb [Ht. jeszk6ti - jёszkau pociva па posebnoj baltijskoj evoluciji indoevr. ks]; r + s: *mегhъ < *mersom > (stsl.) mгehъ - aorist, аН *merste > mreste (drugo Нсе plurala: s ispred t neizmijenjeno; > sh. mrijeh - mrijeste, mreh - mreste). Pojedini litavski primjeri sa s mjesto starijega § mogu se objasniti analogijskim uticajima srodnih rijeci i sl., - u odnosu prema slovenskim i indo-iranskim primjerima, - npr.: stsl. suho, lit. sawas - prema: susti, prez. sшtu (postajati suh), - stind. so~as (isusivanje), uporedi grcki cx.Oo~ (haiios < *sausos, suh), аН је tesko objasniti mnoge slucajeve, kao: Ht. blша, stsl. blъhа, sh. Ьма, r. блоха; Ht. visas (sav), stsl. VbSЪ itd. « vьhъ - vъћa poslije trece jalataHzacije).1 е)

2.

u praslovenskom је h, iz pozicija gdje је imal0 uslova da nastane, prenoseno morfoloskim putem i postajalo karakteristicno za pojedine oblike promjenljivih rijeci. Iz starijih odnosa: а) u lokativu plurala: *gогdеhъ « *gordoisu), sуnъhъ, рQtьhъ, mаtегьhъ -- *zenasъ, *dusаsъ (nije bilo fonetskih uslova za promjenu s); Ь) u aoristu: *merho, тЊъ i sl. « *mersom > *merhъ, *reksom > *гehъ) --- baso « *bodsom > *ЬОdsъ); ciso « *citsom ... ) i sl. - sigmatski aorist od glagola *merti, *rekti, bosti « *bod-s-ti), cisti « *cit-s-ti - znacenje: raeunati, brojiti); u prezentu: (modliti -) mоdШь (s iza i > h, а poslije ispred i [ь] > В) - drugo Нсе prezenta -- *nese-sь, *dvignesb, *рisiеsъ (- si > -sъ) ujednacavanjem oblika nastali su novi odnosi: с)

а) *gогdеhъ

Ь)

с)

(stsl. gгаdehъ) itd. (glasovno pravilno) // zenahъ, i sl. (analogijsko ujednacavanje) ; *mегhъ (stsl. mrehb) itd. // Ьоdоhъ i sl. (mladi aorist), vidеаhъ i sl. (h iz aorista preneseno i u imperfekat); mоdliSъ (stsl. mоШi) i sl. /1 nese.fb, dvigne.fb, рiSе.fъ (stsl. nese.fi, dvigne.fi, pise.fi i sl.): .f umjesto s analogijski prema prezentu i-osnova.

su twnaёепја u pogledu situacije u litavskom jeziku. Pojave kao visas - visa *vьhъ -*vьhа -*vьhо, а tek poslije trece palatalizacije vыь - vыа - vые) naпа mШјепје da su sluёajevi u kojima se ogleda nepodudarnost slovenskoga h i litavskoga 1 па koji drugi паёin. 1 Razliёita

- viso (up. prsl. vode dolli

187 U 1itavskom је, obrnuto, morfolosko ujednacavanje isl0 и korist starog ј: lok. virsusu (virszusu), prema rankasu - i sl. Odnos promijenjenog s и h и aoristu (docnije preneseno h i и imperfekt, у. tamo) i zadrzanog starog s ispred eksplozivnog suglasnika - sacuvan је i do danas и srpskohrvatskom jeziku: pekoh : pekoste (2.1. plurala); iz drugog Нса па srpskohrvatskom terenu s је preneseno i и prvo Нсе plurala: rekosmo; aoristna situacija је па nasem terenu prenesena i па imperfekt (у. kod aorista i imperfekta). Uopcavanje glasa h vrsilo se i и sufiksima: prema imenicama tipa sтehъ « *smoi-sos) iz pozicija iza starijeg i ili u glas h зе prenosio mjesto s i и pozicije iza а i sl., ра је па taj nacin dobijan i izgovor таhъ, ра dalje i denominalni glagol mahati i sl. (па taj nacin se moze objasniti i jahati i sl.). Iako nije Ыl0 fonetskih uslova za mijenjanje s и h ispred eksplozivnog suglasnika, и kasnijoj praslovenskoj eposi h је mogl0 biti analogijskim putem mjesto s uneseno i и ovakav pol0zaj: prema оblјсјта *vьrhQ < *virhQ dobijen је i izgovor *verhti mjesto starijeg *versti (sh. vrlem : vrijeci;

-Сј

od -hti, u praslovenskom dobijeno).

3. U ranijim kontaktima s Germanima Sloveni nisu mogli prenijeti и svoj izgovor germansko h (ch), nego su ти и pozajmicama davali oblik glasa k (kao sto danas и srpskohrvatskom obicni ljudi koji ga nemaju и domacem izgovoru - iz knjige primaju rijeci sa k mjesto ћ: prikod - тј. prihod, dиka - gen. sg. тј. dиha i sl.). Kako se pretpostavlja, iz starijeg, јов baltijskoslovenskog, perioda је pozajmica iz gotskog: hails (zdrav), prsl. *koilos > *kеlъ > сеЈъ, sh. cio (сео) cijela (сеlа). Medutim, kasnije pozajmice iz gotskog (otprilike za vrijeme najezde Gota па slovensko tl0, и IП i IV vijeku prije nase ere, imamo rijeci sa pozajmljenim germanskim h: got. hlaifs, prsl. *hl0ibъ > ЫеЬъ (hlјеЬ). Iz kasnog vremena moze biti i pozajmica sa iranskog terena Hrbvatъ - od sarmatskog imena, kako su ga Grci pisali (uporedi· XPO~IX.'t'[1X. - Hrvatska, zemlja - kod Porfirogenita, vidi Vasmer: Еtш Wtb - III, str. 261).2 4. Suglasnik h па pocetku rijeci, uорсе uzevsi, и rijeCima naslijedenim iz praslovenskog moze biti trojakog porijekla: а) и rijecima sa indoevr. ks па pocetku: hudъ, od *ksud(r)os i sl. (vidi gore); Ь) и pozajmicama iz stranih jezika, kao: hlеЬъ prema gotskom hlaifs, Hrvat (у. gore) i sl.; с) и rijecima, najvise glago1ima, gdje је pocetno h mogl0 nastati iza prefiksa sa zavrsnim i, u ili r: hoditi, hva1iti i sl., h uopceno iz slozenih glagola: *prisoditi > prihoditi, *persoditi > *perhoditi (stsl. prehoditi), vъhо­ diti i sl.) (indoevr. korijen *sod- је prijevojna alternacija korijena*sed-: sёdёti > sedeti i sl.).

----porijeklu

I О iшena Hrvat napisano је mnostvo raznolikih tumaёenja. (Ovdje)e~ uzima jedno od najvjerovatnijih, uporedi i kod Vasmera u REtтW). О ranijim pretpostavkama za еи­ mologiju naziva Hrvat uporedi Т. Il'ьiпskiј: Къ эtiтоlоgiјu јтеnј сhrъvаt "horvat", ЈР 111 (1922-1923), str. 26-30.

18~

Napomene: 1. Osim indoevr. kombinacije ks koja је u pocetnim stadijima jednako tretirana u baltijskoslovenskoj i indoiranskoj prvobitnoj dijalekatskoj grupi, postojala је i kombinacija k's, koja је od starijih epoha dobila розеЬап razvitak u staoindijskom, za razliku od staroiranskog i baltijskoslovenske zajednice, Ito se, па koncu, reflektovalo u staroind. ks, u avestickom 1 i u sI0venskom.s: stind.: tak~ati (оп tese, radi sjekirom), avest. taIati, lit. talyri (taszyti, infinitiv), 8tsl. tesati (uporedi grCki 't'EK't'6)V , drvodjelja); stind.: ak~ah, avest. а/а-, lit. a1is (aws), stsl. OSb (080vina); lit. пе/u - пелј, stsl. nesQ - nesti, aor. п!љ (od *nek's-) i sl. U staroindijskom, dakle, prastaro k' u ovom polozaju пјје reflektovano па оЫёап satemski пасјп (је. k' > [satem.] 1, s i sl.), u staroiranskom i starobaltijskom је od 11' dobijeno 1, а u prsl. ss > s (*ak'sis > *assis [preko baltijskoslov. - 1'1'] > озь. 2. Namece se рјtanје da se povuce vremenska granica izmedu praslovenskog jotov;anja u suglasniCkim kombinacijama sJ i .ВЈ i evolucije Ьаltijskoslovenskog *1' u ћ; . Ь) izmedu upro!cavanja diftonga u monoftonge ili u glas 1 i evolucije s > ћ; с) izmedu evolucije baltijskoslovenskog l' (od s) > h i stvaranje slovenske situacije otvorenog sloga. а)

а)

Ako Ы jotovanje u kombinaciji sJ, .ВЈ pripadal0 starijoj eposi (kao Ito mozemo pretpostaviti da је jotovanje suglasnika k i g НПо paralelno за prvom palatalizacijom, а ova је pripada1a starijoj praslovenskoj eposi), onda moramo pretpostaviti dvije alternacije palatalnog strujnog sug1asnika (kзо Ato зто kззпјје mogli imati, vidjeli зто, dvije alternacije suglasnika с, dz [z] i S palatalizovanih kao rezultate druge i trece palatalizacije) - prije nego Ato је dobijeno h u poziciji тI' (> TS) i зl.: (eventualno) l' od sj а 1 od ћј. Ь)

Poiito ае, па osnovu pozajmica, s pravom pretpostavlja da nastanak slovenskog h pripada kasnijoj ерозј, prirodno је pretpostaviti da njegov nastanak pripada situaciji: у « й), и (еи i 81.) + l' - , i « 1 i1i ВЈ) + А' - , ъ « й), ъ « ,) + §' - , 1 (od diftonga) + l' (prema indoevr. situaciji ш, TS, ks, is - за poznatim ogranicenjima). Ротјеranје prednjopenёanog s' (ili 1', mozda) u zadnjonep~anu izgovornu zonu lзkо је shvatiti: iza и i k proces је dobijao prirodu asimi1acije, а disimilacioni proces тI > тћ lзkо је razumjeti kad јтато u vidu prirodu glasa r (vece razdvajanje strujnog sonanta i palatalnog strujnog g1aза iza njega). Iza glasa 1 « сп) рomјеranјё palatalnog l' (1') moze biti dvostruko оЬјаАпјепо i kad pretpostavimo hronolo§ki redoslijed: mijenjanje diftonga u monoftong, odnosno u е, i tek розЩе toga l' (1) (u poziciji еl' i 81.) > ћ: а) neposredno asimi1aciono djelovanje otvorenijeg difton§kog ~jela i Ь) disimi1aciono djelovanje prvog - zatvorenijeg dijela u glasu 1 (iiis' > iiih). Izvan asimi1acionog procesa prirodno је mogl0 ostati novo 1 (umeklano 1) nastal0 od sJ (putem jotovanja) iza и, а, - i radi jaceg diferenciranja antipozicija l' (baltijskoslovensko) i 1 (slovensko). Disimi1acioni proces ;1' (baltijskoslov.) > јЬ moze biti podstaknut Ьа§ ovom tendencijom ka јасет diferenciranju glavosnih vrijednosti l' i 1. Citav proces, prema tome, moze biti u uslovnoj vezi за dva lingvisticki opravdana тотепtз: а) g1asovne asimi1acije ро mjestu izgovora i Ь) tendencije ka јаеет diferenciranju dvaju glasova ро mje8tu izgovora тапје razlicitih (па kojoj osnovi, bez sumnje, роСјvз i iltokavska evolucija praslovenskog с' ... > с, U odnosu prema с, nasuprot. npr ruskom (ј dijalekatskom 8rpskohrvatskom) ujednacavanju prasl. l i t? od ф. . с)

Izgovorna situacija М' (baltijskoslovenskog karaktera) u ерозј koja је vodi1a ka otvorenom slogu, uslovi1a Ы kona~u redukciju glasa k. Medutim, ovdje је moglo nastupiti slabljenje suglasnika k, i u prilagodavanju prema sljedecem l' mogli зто imati izgovor Ы: *rеklь > *rёh1ь, ili је, Ito је јо! vjerovatnije, moglo slabiti 1 i svoditi svoj izgovor па kakvu laku popratnu aspiraciju prethodnog k: *rekl'ъ > *r~kl'r. (Ito је dopustilo granicu sloga ispred k) > *d-kh'b), razumljivo је da iza baltijskoslovenskog l' пе mozemo јо! pretpostaviti asimilaciju -Iъ > lъ; uza sve to пе znamo vrijeme evolucije -оm > um (ъ) > rс'!hъ, pri cemu Ы se moralo racunati i sa analogijoskim stimulusom; *тетћъ, modlih. > mоdlihъ 11 r~hъ.

Н.

u

POSE.BNOM 2IVOTU SRPSKOHRVATSKOG JВZIКA

1.

Srpskohrvatski jezik је od najstarijih vremena svoga posebnog zivota primao glas h и mnogim tudim rijeCima ро porijek1u, kasnije narocito и mnogobrojnim pozajmicama iz turskog; dobijao ga је i па svom terenu и rijeCima onomatopejskog porijek1a (hrakati, hrkati i sl.). A1i kasnije па dobrom dijelu svoga prostranstva nije ga sacuvao. Nismo utvrdili kad је и јасој mjeri росео и istocnijem dijelu teritorije proces slabljenja i iscezavanja ovoga glasa, аН пат је poznato da ga па pocetku XVH vijeka vec niје bilo i и jednom dijelu centralnih stokavskih govora (Divkovicev jezik и istocnoj Bosni, i dr.). U izgovornom pomjeranju od sirega raspona: grleno do izrazito zadnjenepсапе lokacije glas h moze imati izrazitiju ili slabiju aspiraciju (сћ - h _ Ь), Р r v о, и zavisnosti od polozaja и glasognim kombinacija jedne rijeci, - d r и g о, и zavisnosti od орсЉ tendencija koje se ispoljavaju и evoluciji suglasnickog sistema и jednom jeziku. Njegovo орсе slabljenje и pojedinim dijalektima (i1i citavim је­

zicima) moze dovesti i do opceg ili djelimicnog iscezavanja, dje1imicnog iscezavanja i dje1imicne supstitucije и vidu kakvog drugog frikativnog glasa. Za razvitak naseg jezika karakteristicna је Ыlа tendencija ka slabijem izgovoru, koja је zahvatala istocnija podrucja. S tim se mogu povezati i pojave njegova gubljenja па sirim ро­ drucjima и bugarskom jeziku, iscezavanje ili pozicione supstitucije и makedonskom jeziku. Јаса otpornost па zapadu i jugozapadu dil se objasniti: i оЫспот pojavom da su periferijski govori ро prirodi konzervativniji, и ovom slucaju јов vise (kad se ima и vidu dalmatinska i sire zapadnohrvatska teritorija) uticajem crkve (katolicka sluzba па latinskom jeziku i sl.). Kad sve to imamo и vidu, jasnije се пат biti: da nije slucajno sto su Mus1imani (posebno Muslimani и Bosni i Hercegovini) ovu fonemu sacuvali и svim glasovnim pozicijama (osim slucajeva kad је iscezavanje nastajal0 и morfoloskim anal0gijama): veliki pri1iv turskih rijeci, medu njima dobar broj religioznog karaktera (Аlаћ, Mиhamed, dzehenem i sl.), cinio је da vjemici јасе vezu sluh za izgovor ovoga glasa, i da, па taj nacin, па najvecem prostranstvu Bosne i Hercegovine (i Sandzaka, takode) ovim izgovorom bude m а r k i r а п а glasovna strиktura muslimanskih govora vis а vis katolickih i pravoslavnih. Glasovna osobina, svakako, podstaknuta intimnijim dodirima izrazito nesrodnih jezika, domace i sa strane donesene kulture, и odredenim politickim i kulturnopolitiCkim prilikama. (Obavjestenja о tumacenjima: koliko su impulsi za cuvanje glasa h kod павЉ Muslimana и Bosni i Hercegovini posebno dolazili pod uticajem turskog ј ezika i и povezanosti sa орсот muslimanskom kulturom citalac се naci и novijoj dijalektoloskoj literaturi: Р. Ivic, Ј. Vиkovic, А. Ресо i dr.; sasvim naivno djeluje, и posljednje vrijeme, nastojanje da se dokaze kako је muslimanska osobina и Cuvanju foneme h kod Muslimana и Bosni i Hercegovini cisto а и t о h t о п а pojava - knjiZevnik Mak Dizdar i Ismet Smailovic, profesor sh. jezika па pedagoskoj akademiji). Zaslиzuje рзZпји pretpostavka S. в. 1f Bernsteina (OSrGr, str. 277-278): da је srpskohrvatsko, makedonsko i bugarsko gubljenje glasa h jedna od опЉ pojava kojoj иzrocnost treba traziti и konstelacijama neslovenskih i slovenskih jezickih struktura па Balkanu. Pored ostalih momenata koji se mogu uzeti и obzir kao jedan od impи1sa koji su и tom pravcu mogli djelovati и vremenskom razmaku nekoliko

190 vijekcva, i ро тот misljenju, mora se i Qva Bernsteircva pretr:ostavka imati и vidu radi boljeg razjasnjavanja cve [ојауе. Ро тсте misljenju: i ~2rra rrircda ovoga frikativnog suglasnika (kao sto sam rekao, cesto sklona ka slabljenju i iscezavanju), i fonoloska situacija и jeziku: nedostatak zvucne opozicije medu parovima fonema (сети prof. Bernstein и ovom slucaju nе pridaje vaznost, - vidi tamo), i medujezicke balkanske simbioze jezickih pojava - sve tri ove komponente mogle su ispoljavati svoju istodobnu aktivnost и datoj evoluciji, koja је dovela do ovih rezultцta па prostranstvu naseg jezika kakve danas јтато i kakve ih razmatramo. 3 2. U raznim fazama iscezavanja h је imalo i svoj slabiji i svoj јасј polozaj и glasovnim kombinacijama. Jos и XV vijeku moze se konstatovati izgovor: nе оси i па cakavskom terenu, gdje је inace jos i danas uglavnom cvrst izgovor ovoga glasa. U intervokalnom polozaju је h bilo najvise па udaru za njegovo slabljenje i iscezavanje. То pokazuju i danas mnogi govori koji ga јnасе bolje cuvaju, а gube ga и ovom polozaju. Inасе, cvrsci ти је izgovor ispred suglasnika (hraniti, - аН njiov, i1i njihov, duhan - и ponekim cak i muslimanskim govorima). Samo, veza hv se izmijenila и f gotovo и svim nasim govorima, i onim koji ovaj glas cuvaju i onim koji ga nе еиуаји (h је prenosilo svoju frikaciju па sonant iza sebe i s1ivalo se s njim). АН i inace ispred ponekih suglasnika h se rado gubi - ispred п и infinitivnom nastavku za osnovu -nu: dunuti, usanuti (тј. duhnuti,: usahnuti) i sl. Vuk KaradZic, koji је prvobitno и svojoj azbuci imao h samo za rijeci stranog porijekla (termine i sl.), иnјо ga је и knjizevni izgovor tek posto је proputovao Dalmaciju sa Dubrovnikom i Crnu Goru (tada је knjizevni ijekavski izgovor obiljezio i оЬНсјта sa tj, dj mjesto с i d и primjerima najnovijeg ј otovanj а : tjerati, djevojka i sl.; i jedno i drugo је pocivalo па njegovoj trezvenoj ideji usmjerenoj ka jedinstvu naseg srpskog i hrvatskog knjizevnog jezika). Princip koji је Vuk postavio, da se h pise i izgovara ondje gdje ти је mjesto ро etimologiji, sproveden је i и najnovijim pravopisnim pravilima. АН и slucajevima gdje se је mjesto h, poslije njegova gublјеnја, razvio drugi koji glas v ili ј и intervokalnom polozaju - dopusteni su dvojaki izgovori i dvojak nасјn pisanja, kako је izgovor sa ј i1i v па ve1ikom dijelu naseg jezickog prostranstva ukorijenjen. Ponegdje је odabran samo jedan glasovni oblik: sa ј, ili sa v, zato sto је izgovor sa etimoloskim h sasvim nеоЫсаn, ili је, и s1icnom slucaju, i bez naknadne zamjene glasa h, uzet оЫсаn danasnji izgovor, koji је odavno иоЫсајеn i и krajevima koji inace cuvaju glas h. Najvaznije sto treba oznaciti za danasnji knjizevni izgovor i upotrebu slova h moze se sazeti и nekoliko tacaka: 3 Sa пеоЫспо uproscenom, nedokumentovanom argumentaciom Ismet Smailovic је u c1ank u Triput mjeri,jedanput sijeci, Odjek IХ, - 1971, suprotstavio svoje miSlјепје о suhoj autohtonosti sacuvanog h u govoru bosanskohercegovaёkih Muslimana. Ovdje mogu upozoriti citaoca posebno па vrlo роиспи (pomenuta gore) raspravu Pavla Ivica: Dva glavna pravca razvoja konsonantizma u srpskohrvatskom jeziku, GFF NS II (1957). Ivic tamo siroko zahvata problem interjeziёkih dodira u periferijskim i u drugim sociolingvistickim uslovima: оп s рипјт pravom moze tvrditi da se i па sjeveroistocnoj teritoriji glas h пјје sacuvao saтo stoga sto оЫспо periferijski govori cuvaju arhaicnije jezicke osobine (vidi tamo па str. 168); za sIuёaj nasih Muslimana kad ni8и u pitanju periferijske zone, оп (str. 173) sasvim umjesno kaze: "U pitanju su govori koji su u toku dosta dugog niza vekova Ыlј podvrgnuti snaznom orijentalnom, pre svega turskom uticaju. Njihov vokabular prepun је elemenata preuzetih iz turskog - sto је opste poznato - , а i u njihovom fonetizmu ogIedaju se rezultati istog kontakta sto dosad nije dovoljno иоёепо ... " Smailovieu u datom slucaju nedostaju osnovni pojmovi о problematici interIingvisticickih uticaja; osim toga, оп se nije potrudio da konsultuje noviju literaturu kad govori о situaciji saёuvanog ili nesaёuvanog h u bugar8kom, makedonskom jeziku, u nasim dija1ektima i 81. (о tome viSe drugom prilikom).

191 па kraju rijeci, gdje ga u mnogim govorima i1i nikako пе­ i1i је zamijenjeno glasom k ili g: aorist: pisah, rekoh; gen. рl. zamjenicke i pridjevske promjene: ovih, onih, dobrih i sl. (па velikom dijelu bosanskohercegovacke teritorije i ljudi koji inace izgovaraju ovaj glas и ovim oblicima ga петаји, zato sto su ga izgubili morfoloskim putem: а) u aoristu: pisa, - 1.1. sg. prema drugom i trecem Нси - proces ujednacavanja singularskih oblika (upor. ја тесе, - prema: ti, оп тесе, - i sl.); Ь) и gen. рl. ovih ljudi i sl. ujednacavanjem izmijenjeno је и: ovi ljudi - i sl.).

1. h se uvijek pise

тато,

јеli

2. Kombinaciju hv svuda treba pisati i izgovarati tako, iako је odavno, vidsmo, и narodu izvrseno govorno uproscavanje ova dva glasa: hvala, hvatati, uhvatiti, hvat i sl.

З. Glagolsku kategoriju dahnuti, duhnuti, mahnuti i sl. treba zadrzati и ovom glasovnom obliku, iako se rado ovi glagoli izgovaraju bez ћ; аН samo: trunuti i sl., zato sto su neobicni poneki glagoli sa "etimoloskim ћ". Tako i и glagolu miljeti.

4. U grupama rijeCi gdje se и mnogim nasim govorima razvi10 intervokalno izdiferencirane su tri kategorije: а) rijeci koje treba pisati samo sa ћ, Ь) rijeci koje se mogu pisati i1i sa h ili sa v, zato sto Ы па velikom dijelu пазе jezicke teritorije Ыl0 sasvim пеоЫспо da se utvrdi samo oblik sa ћ, i с) rijeci koje treba pisati samo sa v i1i samo sa ј, zato sto su и starom obliku sa h danas neobicnije i и krajevima gdje se h Ьоlје Cuva. а) U prvu grupu dolaze primjeri kao: ёоћа (provincijalno соја, - ј iz dativa sg. cohi > coi > coji), tiho (i tih, tiha itd.), streha ,snaha, kuhinja, ruho, pazuho, zadihati se, njihov, i sl.; tako i imenice sa h па kraju и kojih se u zavisnim padezima moglo razviti v ili ј: kruh (provincijalno kruv, iz gen. kruva - i sl.), grah, kozuh i sl. Ь) Drugu grupu rijeci mozemo podijeliti opet па dvije podgrupe: 1) rijeci za koje se u pravopisnim pravilima kaze da ih treba pisati sa ћ, ајј moze da bude i sa njegovom sekundarnom intervokalnom zamjenom (to znaci, prvi se obHci preferiraju kao bolji), i 2) rijeci и kojima sasvim ravnopravno treba tretirati jedan ili drugi oblik (и pravi1ima oznacene znakom =): v ili

ј

ићо, аН i uvo; тића, аН i muva; Ьића, аН i buva; protuha, аН i protuvaj duhan, аН i duvan; pastuh, аН i pastuv i sl.; 2) suh, suJi = suv, suvlji; gluh, gluJi = gluv, gluvlji;leha = lеја (ek., ijek. samo lijећа); kuhati = kuvati, kuhar = kuvar; dinduha = dinduva. с) U trecoj grupi su rijeci: 1) samo sa v, i1i samo sa ј: 1) sa v: buzdovan, marva, tvor, ismijevati, zijevati (v mjesto h razvijeno morfoloSkim putem - pod uticajem glagola па (a)vati, (i)!lati) ;

1)

192 2)

8а ј:

proja, azdaja, promaja, jendek.

5. Poslije iscezavanja glasa ј и intervokalnom роl0Zзји cesto је nastupalo sa:limanje dvaju vokala, tako da su пат se и praksi odrzala ро dva glasovna oblika: muhur i mur, probuhao i probuo, njihan i njin (arhaicniji oblici mjesto njihov), tanahan i tiшап, сећаја i саја, - i 81. Samo sazet oblik је и imenici sat od sahat, osim и nazivima: sahiit-kula i и izrazima sa provincijalnom Ьојот. АIi knji:levnom izgovoru ne pripadaju provincijalni oblici sna, тј. snaha, san тј. sahan i sl.

6. U rijeeima stranoga porijekla glasovne oblike sa h ili bez njega iшато prema tome kojim putem su пат rijeei dolazile (iz grckog, latinskog i dr.) i prema tome kзkо su Ijudi iz istoenijih iIi iz zapadnijih krajeva Ыli skloni da ih prilagodavaju svome izgovoru. Na taj naCin su пат odavno utvrdeni и praksi oblici: istorija i historija, istoricar i historiear i sl. АIi и ponekim rijeCima su sasvim arhaicni oblici bez ћ: Omir тј. Homer, i sl. Na slican nacin se postupa i sa lienim imenima i prezimenima i sa geografskim imenima, - pisu se и glasovnim oblicima и kojima su odomacena: 1) Mihat i Mijat (prema паји и kome se lieno ime upotrebIjava), Hercegovac i Ercegovac (prezime), Hristo 4. Risto, Hristic i Ristic, Zaharija i Zarija; 2) Livno(a ne Hlivno ili ffiijevno), Grahovo, Avala(a ne Havala), Hercegovina (geografska imena, dak1e, и oblicima kako su odomacena и knjizevnom jeziku). 7. Mijesanjem glasovnih obIika sa h i bez njega (и govorima и kojima је ро­ mijesano stanovnistvo sa nejednakim izgovorom rijeci gdje postoji etimolcsko ћ) и ponekim krajevima nakalem1jeno је h ondje gdje ти nije mjesto: hrda тј. rda, hrvati se тј. rvati se, vehnuti тј. venuti, hadet тј. adet, halat тј. alat, hametom тј. ametom i 81.; razumije se da ove rijeei treba pisati bez ћ. 8. Rijeei lak, laka, - mek, meka и ponekim zapadnijim govorima izgovaraju se и оыiјтаa sa ћ: lahak, lahka, - mehak, mehka. Ovo su агћајCnјјј oblici и glasovnoj evoluciji ovih dvaju pridjeva: lьgkъ-lьgъkа,- ffi~gъka> lьgьkь - *lьgkа, - ffi~gьk - *m~gka> lьgьk­ -*lьkkа, - теgьk - *mekka (proces jednacenja ро zvucnosti: gk > kk) i dalje slabljenjem eksplozije prvog dijela udvojenog glasa prelaz k и ћ: kk > hk > lьhьk - lьhkа, mehьk-mehka (analogijsko h тј. g i и пот. sg. т. roda) > lak - laka, mek-meka (iseezavanje glasa h ispred k i analogijsko uoblicavanje пот. sg. т. roda).4 Stariji oblici за h odavno ne pripadaju knji:levnom jeziku. Provincijalan је i glasovni oblik kahva тј. kafa ili kava (strana rijeC: ро porijeklu). & Kad јтато slucajeve da se prema bezvul':nom suglasniku (ovdje је u pitanju h) forri1ira zvul':na alternacija, onda је teze odrediti kad ova nova ројауа ostaje u stadiju samo fonetske (saтo artikulacione) vrijednosti, а kad dobija i fonolosku vl·ijednost. U slucaju npr., ојса, Trifkovic u govorima koji nemaju slobodnoga glasa f jasno је da tu јтато saтo artikulaciono-asimilativnu pojavu; аН, u slul':aju gro!!de < groZde, kod Muslimana koji imaju рunе izgovore i punu frekvenciju glasa h - stvar mora stajati drukl:ije: koliko tu pojava dosti:le stepen fonoloik.ih opozicija. о tome .е шога raspravljati.

v SUGLASNIK V Porijeklo praslovenskog v је raznovrsno, pored паsЩеdепоg indoevropskog na;vise pociva па alternacijama и i џ (slogotvorno i neslogotvorno и) и srodnim ri;ecima.

1. и,

1. Jedan od najobicnijih polozaja ти је Ыо и diftonskoj kombinaciji reda gdje је оуај drugi dio diftonga dobijao heterosilabican polozaj, ispred vokala: *ko1,!.potJ-аti > kupovati - i sl., *sune1,!.-es > synove i sl., *пеtJо-s > поvъ, *k'letJo-d > slovo, *k'lёџа > s16tJii > slava (uporedi *k'leusos [ie.] > > sleus'os [baltslov. s iza и > $'] > slиhъ [prslov.], grcki ХЛЕОС; [od хлr::f()с;, izg. klevos, slavan], - itd., itd.

2. Prijevojna alternaci;a kratko и ргеmа dugom и i diftongu еu, и polozaju izmedu suglasnika i vokala, mogla је, skraeujuCi se, svoditi se па izgovor и : v: *tuo- (и altemaci;ama korijenskog di;ela tu-, tu-, teu-, teue) > tvo-(jb) - и sistemu prisvo;nih zamjenica tvoj, svoj - (ргеmа *tu > ty, *tetJc-s > > *tetJes (tebe), - i sl. 3. Osim toga оЫсап паСјп nasta;an;a ovog glasa Ыо ;е и intervokalnom loza;u iza и - razvijanje prelaznog glasa od и do sljcdeceg vokala: *du6 > *dutJii > dъvа (ирог. lat. du6, grcki М6) izgovor dii6) , *kru-es - *krU1,!.es > krъye (gen. sing., ирог. lat. сгuог, krv) i sl.

ро­

4. Na principu stvaranja intervokalnog v pociva i nastanak proteticnog v proteticnih sonanata ј i v и praslovenskom jeziku): ie. in (prijedlog - uporedi и latinskom in) > ъn (sa analogijskim ъ mjesto ь) > Џьп (џ razvijeno и sintagmi, и intervokalnom polozaju) > v'ь > (srpskohrv.) уь > и - i sl. (и dijalektima v, va i sl.).

(оЫспа ројауа

2. U polozaju iza suglasnika sonant v ;е cesto ispoljavao labilnost izgovora, и svim epohama, pocevsi od uze indoevropske zajednice, do savremenog srpskohrvatskog stanja.

194 а) То

pokazuju glasovni ob1ici rijeci indoevropskog porijek1a koji зе u raznim indoevropskim jezicima javljaju negdje за v, а negdje bez njega: stsl.: svekry (зЬ. svekrva), stind. §va§rsrM), got. svaihra, starovisokonjemacki swihur (uporedi njem. Schwieger.) - за v; 1it. szeszii.ras - svekar (izgovor sesuras); grcki ~xupo "~ietovati > setovati; Cvjetko > Cjetko > Cetko; medvjed > > medjed > meded - i sl. (v. najnovije ј otovanj е). 5) Ovaj glas зе gubi cesto и interkonsonantskom polozaju, па primjer: Neretljanin тј. Neretv(ianin, Budljanin тј. Budv(ianin i зl. Mjesto krvnik и govorima se еије krnik (и Вою), тј. mrtvac, mrtvaca тl"еас, ттса (ist. Hercegovina) i зl. (о ovom зlисаји vidi и odjeljku о l"edukcijama konsonanata). з.

1) U jeziku sjevernodalmatinskih i dubrovackih pisaca XV i XVI vijeka па­ lazi se c~sto mjesto sv - sj: sfete (Bernardinov lekcionar), sfojoj (Marulic) i sl., i inace тј. v - ј: ofci (ovci) ispred izvjesnih suglasnika. Neki зи ovo smatrali ortografskom osobinom (Budmani), а drugi - glasovnom (Maretic, ReSetar).

195 Prirodan је ovdje glasovni prelaz tI u/: tI је od glasa s dobijalo frikativnost (ВеНе), а izgovor о/са је rasiren ргШroо u govorima. Nalazimo u zapadnijim knjiievnim spomenicima / mjesto tI i па kraju гјјеа: ljubaj (Мarulie), naraj (Gradie) - i sl. Оуа crta је poznata i па зјгет prostranstvu u savremenim govorima (u Стој Gori i drugdje). Ona moze biti izraZena kao ореа ројауа slabljenja zvuroosti kod zvucnЊ suglasnika па kraju гјјеа. Lako је shvatljiva evolucija kombinacije ћ'О u/: Јаlа mjesto htlala,/atati mjesto hvatati i sl. (па velikom prostranstvu nase jeziCke teritorije, - vidi kod ћ): suglasnicka asimilacija u kojoj је tI od glasa h primal0 frikativnost i mjesto izgovora, sve u procesu posebnog iscezavanja glasa ћ. Мiје§anјет altemacije 'о : / moze biti ispoljeno i promjenom tI u / i па ро­ Cetku гјјеа: /uga,/rba (тј. vuga, 'Orba, u govorima С. Gore), /rijes, /rba u istoenoj Srbiji. U jednom dijelu stare istocne Hercegovine (ј drugdje) mjesto glasa Ј u svakom polozaju imamo 'О: Vilip (РШр), Vilotije (Filotije), 'Oes (fes), Sooija (Sojija), 'Vorinta (forinta)i зl· Na drugoj strani, u govorima, ispred suglasnika ili inace, 'о u mijenjanju moze alternirati за р: captjeti, Captat « ca'Otjeti, Cavtat), РШр (ННр), i obmuto: 'Otica (тј. ptica), ра dalje tvica (u Bosni).

2) U glasovnom obliku ujati od staroga upvati < uрьvаti, upor. poljski ufac, staropoljski upwac, sloven. upati - јтаН smo izvjesnu vrstu progresivnog jednacenja ро zvuroosti upJati, ра da1je asimПасiјоm uJ/ati ј, па koncu, saZimanjem ufati. 3) U pridjevima Ьшо'О, smoko'O (prema Ьш'Оа, smok'Oa) imamo prema osnovi buk- (jezicki shvacenoj) gradenje pridjeva pomoCu sufiksa -0'0 (ра da1je i izvedene imenice buko'Oina i sl.). 4) U primjerima zamjenica tipa taka'O, tak'Oa, - takO'O, takO'Oa, - taki, taka јтато trojak nacin gradenja zamjenickih rijeci, а nе redukciju glasa tI u oblicima taki, taka. 5) U stranim rijecima starijega porijekla tude и primano је cesto Ьо пазе tI: Vrbac od Urbas, Vrbanj od Urbanus. 6) Cesto је strano 'о izgovarano kao Ь: birtija, birtas prema njemackom Wirt, siIjbok (Schildwache) i sl. Kako је moglo u starija vremena strano 'о biti primano kзо nase Ь, to па svoj nacin pokazuje glasovna evolucija geografskog imena Venecija do danasnjeg naseg izgovora Мlесј: Venecia - Вьnеtьсi - Ььnеtьсьki (u starijim nasim spomenicima) > > (dalje) Bneci > (dalje) Mneci (asinu1acijom ьn > тn; ovaj oblik se nalazi cesto kod pisaca - Divkovie, Posilovie i ш.) > (da1je) Мlесј (оЫroа pojava тn > ml, - uporedi mnogo : mlogo - u govorima) i sl.) - danaSnji glasovni oblik od ХУН vijeka. 7) Dvojstvo izgovora i nасјnа pisanja imamo u slucajevima kad је staro Ыа­ siroo Ь preneseno u nas jezik u novogrckom izgovoru kao 'О' а Ь u oblicima rijeci smo primali najvise preko latinskog jezika:

196 Vavilon i Babilon, Vizantija i Bizantija, varvari i barbari -

аН

samo ТеЬа,

simbol (samo и crkvenom smislu simvol), па jednoj, i samo Vasilije, Vlado - prema novogrckom izgovoru, па drugoj strani. Nase v mjesto и imamo koji put и tudoj voka1skoj kombinaciji аu ili ги: Evropa (Europa), Zevs (Zeus), avgust (Augustus); ро savremenom naCinu pisanja uobicajen је i naporedan oblik: Zeus, august, Europa (ova rijec samo и znacenju mitoloskog ЫСа). Ove razlike, usvojene kao ravnopravni pravopisno-fonetski dubleti, ref1ektuju se ј08 i danas kao strogo markirana obiljezja nasih dviju varijanata. АН је veliki broj primjera, i svakim danom takve oblike pozajm1jujemo, gdje и и ovakvoj kombinaciji ostaje nepromijenjeno: augment, eufemizam, neutralan, Кlaudije i sl. ј 08

8) Promjena и и v и sHCnoj poziciji poznata је и starom na8em periodu pre pisanih spomenika, и glasovnoj evoluciji starog instrumentala a-osnova: zenojQ > zenov (promjena Q и и i gubljenje intervokalnog ј) > zenov (и najstarijim spomenicima pisano женовь) > zenom (т dobijeno morfoloSkim putem, prema imenicama mшkоg roda).

VI SUGLASNIK F Praslovenski jezik nije imao ovog suglasnika;

па

na§em terenu smo ga dobili

U: stranim rijecima, najvi§e kasnije iz turskog jezika:

e/endija, he/ta, /es, /ratar, fin, je/tin, filozo/ija, finansije i sl. Kod pravoslavnog zivlja stare grcke rijeci, usvojene preko crkve, iшаlе зи dvojak izgovor: а) crkveni па/ота i Ь) narodni: navora ili napora. Na toj osnovi se danas razlikuju mnoga imena i prezimena: Filotijevic i Vilotijevic, Ste/anovic, Stepanovic i Stevanovic. Zatim,ovaj glas se mogao formirati и rijecima onomatopejskog porijekla: /rktati, /rkati, /uckati i sl. Као §to и pozajmicama od starina imamo na§e Ь mjesto tudega v (v. gore), tako је i prema stranom / mogl0 nastati па§е р: Scepan (grcki ~'t"&fotvo~), Рiliр (qНЛЕ7tot;)i sl. Ukr§tanj е oblika sa р i sa izvornim / nastal0 ј е otuda §to ј е crkveni izgovor uglavnom cuvao izvorne oblike, а obicni ljudi su vi§e mijenjali glasovni oblik: Ste/an i Stepan, Tri/un i Tripun, Faraon i Paraon, /ratar i pratar (оЫспо и bosanskim govorima), Ra/ail (Ra/ael) i Rapai1 (и bosanskim poveljama - Рапаил {el, - i sl. Starog porijekla su takvi izgovori post (Fasten), biskup (staronjemacki bisko!), pasulj (phasoleus) i sl. U bosanskim govorima сијешо izgovore: pildzan (fi1dzan), rap (ra!) i sl.

VП

GLAS

Ј

Oga; glas ;е specifiean i ро пасinи nasta;an;a, - razlicitog pori;ek1a, i ро razno1ikim zavisnostima izgovora od veze u raznim glasovnim kombinaci;ama. 1) U diftonskoj kombinaclji heterosilabi~kog pololaja Na;obicni;e n;egovo mjesto nasta;an;a па praslovenskom t1u ;este u diftonzima reda i u heterosi1abickom pol0zaju: а) nominativ plurala imenica muskog roda starih i-osnova: *gostei-es (vokal osnove па ;асет diftonskom stupn;u) > gоstьiе / / gosЩе) > gоstьје (gostije, stsl. гостыв /1 ГОСТИЈ8) i sl.; Ь)

u graden;u ri;eci pri1ikom kontakta sa sufiksom vokalskog росеtkз: *doi- : *doi-t~- > det~, аН *doi-i-ti > dojitij *vei-a-ti > vejati (vijati, i;ek. - ve;ati, ek.), - upor. *voi-t-ros > vetrъ > vetrь > vetы > vltar (vjetar, vetar). Iz polozaja kзо ve-ja-ti, ј је u novom sufiksalnom obliku ве mogl0 prenositi i, stupajuci u postkonsonantsku pozici;u, posta;ati karakteristicno za graden;e imperfektivnih glagola: roditi : *rOd-iа-ti > ... rad'ati; donositi : *donosiati > dona.fati i 81.. Veza primarnog tematskog vokala -е u prezentskoj osnovi ва prethodnim i dala је sekundarnu tematsku kombinaci;u -ie (је), uporedi: *реk-е-sь : *пik-iеsь > ресезь : пiсеsь i sl. Na зliсап пасinј;е mogl0 nastajati i kao pocetni glas sufiksalnog di;ela u izvedenim rijecima, i1i u nastavku za ob1ik u promjenljivim rijecima: -iь « -ios) nastavak za gradenje prisvo;nih pridjeva, isto tako јь za gradenje komparativa, - ја, јо u inekim imenickim tvorbaтa, - itd. 2) U vokalnoj kombinacij; .а

8kra~ivaDJe

voka1a i

Nije rijedak зlисај nastanka ovog glasa putem skraCivanja glasa i u dodiru vokalom. Takav зlиеај пат је poznat: а) u vezi за starim ;otovanjem u ob1iku trpnog pridveja glagola за infinitiv-

пот озпоуот па ј:

*позјепь

Ь)

>

*поsiепь

>

пo.fепь

i

зl.

i u vezi sa novim jotovanjem па nasem terenu tipa: do-iti > dojti > doa; do-idem > dojdem > do4em i .1.

199 ~)

Intervokalm razvitak gtasa ј

Jedan od najprirodnijih nacina па koji и izgovoru nastaje ovaj glas jeste и meduvokalskom polozaju kad је jedan od vokala и dodiru s glasom ј. Na taj паan smo glas ј dobijaH и skorije vrijeme и govorima poslije gubljenja suglasnika h: snahi > snai > snaji, prohi > proi > proji (ра otud analogijski snaja, proja i sl. - dijalekatski izgovor - snаја, streja, medutim proja - knji~еvni). Mo~e se reCi da svaki dodir vokala i sa susjednim vokalom razvija neku vrstu prelaznog glasaj а, slabijeg ili jaceg izgovora). Takvo sej izgovara и radnom pridjevu sa infinitivnom osnovom па ј, nosijo, Ыјо i sl. S druge sttane, danasnje паАе ј ako је и dodiru sa i и intervokalnom polo~ajи, и narodnom izgovoru toliko је jako i stabilno koliko ga iziskuje izgovoma potreba od vokala i do sljedeceg vokala, ili obrnuto, od prethodnog vokala do vokala ј. Obicni izgovori: Ыјо, nosijo, аН kop, moii i sl. (sa vrl0 slabim ј и prelazu od о do ј, i sa vrl0 jakim izgovorom и prelazu od i do о). Ne igra ovdje, dakle, nikakvu ulogu etimolosko ili neetimolosko svojstvo ovoga glasa. Medutim, пасјп pisanja, gdje vodimo raeuna о etimoloskom svojstvu ovoga glasa, moze uticati, i treba da utice, па izgovor obrazovanih ljudi da se stvamo zgovara koji, тојј, аН позјо, vodio (sa neprimjetljivim prelaznim ј, svakako). Pod ovim:uslovima stvaranja neetimoloskog ј mi zavrsetak -ја и stranim rijeсјта i izgovaramo kao -јја: historia - historija (i istorija), materija, misterija i зl. Ро kojej nastal0 па ovaj nacin и intervokalnom polozaju~mogli smo naslijediti i iz zajedniCkoslovenskog jezika. Neetimolosko ј је naslijedeno и glasovnim oblicima glagola javiti. U staroslovenskom nalazimo i stariji oblik aviti. Iako зе ovaj slucaj moze tumaciti i sa nastajanjem proteticnog ј (koje se, kao sto сето vidjeti, и krajпјој liniji svodi па istu osnovu sa intervokalno nastalim), Ысе uvjerljivije da smo ovo ј mogli dobiti и slozenom glagolu pri-aviti > pfiiaviti > prijaviti, ра da зе otuda intervokalno ј prenijel0 i и prost glagol, i и ostale slozene.

4) Proteticno ј Na istoj osnovi па kojoj se dobija intervokalno ј и vezi s vokalom ј, ovaj ви glas dobijale mnoge rijeci koje su se pocinjale vokalom. Лkо је rijec росјпјаlа vokalom i ili ь « i), onda ј е и sintagmi (izgovor и sandhiju) cest dodir sa zavrsnim vokalom prethodne rijeci izazivao izgovor glasa ј, - ili ako se prethodna rijec zavr§avala glasom ј, onda је izgovorni prelaz do та kog pocetnog vokala sljedece rijeCi isto tako stvarao glasj(kao kad izgovaramo: ја i оп = ја Н-оп i sl.). Iz takvog polozaja зи takvo neetimolosko ј па praslovenskom terenu mnoge rijeci роniјеlе i uevrstile ga kao svoj stalan sastavni dio. Prirodno је da su mnoge od njih mogle imati i dvojaki izgovor - sa protetiCnimj ili bez njega; neke su sa jednim od dvaju izgovora mogle biti karakteristicne za sire i1i uze dijalekatske skupine, i tome slicno.

1. U ропеkiш primjerima rijeci за praslovenskim proteticnim ј rasclanjivanjem glasovnih oblika и porodici srodnih rijeci mozemo lako doCi do izvomog stanja osnove bez proteticnog ј. Na primjer, glasovnim оыiјтаa staroslovenskog j~ti : imQ odgovara izvorno *imti : *imQ (> *ibmti : *ibmo > j~ti : imQ ПЬ > ј), аЩи slozenom gl., gdje пета glasaj imamo odnos: vъz~ti : vъzьmQ « *vbzbmti : vъzbmQ) > uzeti : uzтem.

200

Tako i odnos: jutro : sutra (od soutra < sъ utra, slozenica od prijed10ga i genitiva osnovne јmепјсе) pokazuje izvorno utro, *ustro « *austro i sl.); danasnji zapadniji izgovori sиета - regularno fonetski - i sjutra - analogijski - funkcionBu naporedo. То znaci da se iz osnovne rijeci ј proteticno mogl0 апа10gijskim putem prenositi i u slozenu rijec. Kako svako proteticno ј пјје bilo svojina citave praslovenske zajednice, mote Нјеро pokazati primjer: аgn~-аgщ;tаiјаgп~ -~ta, agnbcb, jagnbcb u stsl.; јаgnје - u sh.j ир. ruski ягненок-ягненка , ceski јеЬпе, роlј. jagni~ (lat. agnus). 2. Staroslovenski је јmао oblik liспе zamjenice аzъ, а ostali slovenski jezici vecinom su ропјјеli oblik sa proteticnim ј : ја (jaz, dijalekt.), а prema indoevropskom obliku nastanak samoga ја - moze se protumaciti najsigurnije samo u vezi sa proteticnim ј Ш: *eg'(h)on > еzъ > ёzъ (du1jenje kratkog е nasta10 па neki пасјп апаlо­ gijom, mozda pod uticajem Еи [> еу] > iёzъ > jazb (upor. staroindijski аЬam, avest. az~m, lit. ев (esz), ав (asz), grcki ~"yЫ, 1at. ego). (G1asovna a1ternacija az је mogla rezultirati iz naporedne upotrebe јаzь sovna kombinacija starijeg i m1adeg izgovora, а1ј је moglo biti i iSёеzavапја

еzь, по glaргоtеtiёпоgј).S

з. Pras10venska dijalekatska razlika ogleda se u citavoj grupi rijeci koju је ruski izgovor nas1ijedio u obliku sa pocetnim о, а ostali slovenski jezici su ih роnijeli sa proteticnim ј: -

sh. jesen, polj. jesien, с. jesen, ruski осецъ « *osenis > iosenb > је­ senb); sh. јеlеп, роlј. јеlеп, с. jelen, ruski оленъ (uporedi lit. elnis) - itd. Sve razlike ruskog pocetnog о i је u drugim slovenskim jezicima пе moraju biti iste prirode: odnos 6зеро, оленъ (ruski) : jezero, jelen (sh.), kako pokazuje litvanski ezeras (= ezeras), elnis, moze pocivati па starijim razlikama prijevojnog stupnja osnovnog vokala.

5)

ј

indoevropskog porijekla

Rjede је u slovenskim rijecima pocetno i naslijedeno iz praindoevropskog ;ezika, а ako је takvo, опо moze, opet, biti dvojako: а) а)

osnova indoevropske zamjenice is jav1ja se u obliku је-/јо-, ј-: staroindijski yds (= jas, od je-s), grcki 1)(; (= hOS, (indoevropsko i u grckom daje spiritus asper), litavski jis- (genitiv) јо, staroslovenski i(ze), - i od *јъз, sa razvijenim protetiCnim ј - jego i dalje (за indoevropskim i i osnovom па stupnju ie-);

1

о

glasu

О ргоtetiaшn

80nantima f}

јј -

nastajanje i izgovor -

vidi -

posebno

јов

- u odjeljku

f}.

I Uporedi i kod Мeille(t)a (SlCm, str. 452): koliko је о sluёaju prsl. evolucije od *egho(m) (uporediti 8tind. аыim) do stsl. azъ teiko naа uvjerljivo ђеilenје: ..La lоngue initia1e. etant propre au slave. ne ве laisse expUquer que par hypotblse& incertaine8".

201 Ь)

iz indoevropskog vodi porijek1o jedne vrste pocetnoj i и rijeci јиЬа «*јиА'а baltslov., vidi gore pod h), litavski jusze (= јизе), staroindijski уиз уизат (у = ј), latinski jiis, grcki ~ij(L7I (kisel0 tijesto).

U grckom ј eziku posebna vrsta zvucnog afrikata prema ј и ostalim indoevropskim jezicima, - pokazuje posebno porijekl0 jednog kasnijeg glasa ј (mozda је taj afrikatni palatalni glas, ро izgovoru, otpri1ike, dz', nastajao и sandhiju); takvo pocetno ј је Ыlо i и starom glasovnom obliku imenice igo (jaram) < ibgo < iъgо, - и stind. yugam, lat. jugum, grcki ~uy6v (diiigon). с) Predslovenskoga staroga porijek1a је pocetno ј i и starom pridjevu јипъ - mlad-, i izvedenim rijeCima junostb, јипъсъ, junakb, - upor. litavski jaunas (mlad), jaunikis (mladozenja).

6) Stapanje konsonanta s proteticnim

ј

Pocetno ј se mogl0, stapajuCi se s njim, vezati za izgovor zavrsnog suglasnika iz prethodne (prokliticke) rijeci, i odatle se mogao prenositi nov glasovni oblik rijeCi sa pocetnim suglasnikom kao rezultatom starog ј otovanjа. Izrazit primjer za tu pojavu imamo и prijedloskim ob1icima stare demonstrativne zamjenice i(ze), ja(ze), je(ze): *kon iego > *konjego (= *ko nego) i sl., odatle i otъ njego, kъ nјети i sl. Stvoren је odnos besprijedloskih i prijedloskih ob1ika, kakav staroslovenskom jeziku: jego, јети i sl.: otъ njego, kъ nјети i sl. Tako је i iz prijedloskih konstrukcija vъn ldra, vъn ldгеhъ vъ nedra, vo nedгеhъ, а odatle nedra (njedra, nedra) spajanje (и staroslovenskom јоз postoji oblik bez п pocetnog: Mrъ tvоihъ ир. i и cakavskom nadra). 7) Izgovor proteticnog

ј

ispred

је

vladao

и

dobijen izgovor sa proteticnim ј - Sinajski ps.,

е

U mnogim rijecima slovenski jezici su ucvrstili izgovor proteticnog ј, kao prezentu glagola jesmb - jesi i dalje < *es-mi - *es-si, - i dalje. Ko1iko јеј bilo izrazito ро izgovoru kad se nalazilo ispred е, moze se postaviti pitanje, kad se zna: и Cirilovoj azbuci и prvo vrijeme (и glagoljici) nije bilo posebnog znaka za izgovor је : l је sluZilo za оЬје vrijednosti: i l ije, аН kasnija kombinovana grafija (и cirilici) pokazuje da је i па makedonskom staroslovenskom tlu izgovor ovoga glasa ovdje postojao. npr.

и

8) Alternacije proteticnog

ј

ui 'lI

U ponekim rijecima su se mog1i ukrstati glasovni obHci sa proteticnimj ili v: staroslovenskom obliku јаје « *aie) odgovara: sh. јаје, slov. јајсе, рођ. jajko, ruski јајсо, аН ceski 'lIejce - od vojce). U srpskohrvatskom imamo prema cakavskom japno stokavski izgovor 'lIapno.

202 9) Ijekavsko

ј

Poseban паап и nastajanju glasaj и павет jeziku jeste и ijekavskim zamjenama glasa е. Od diftonske vrijednosti iii > ie i sl. razvijao se и dugom slogu potpuniji diftong ie da se, па koncu, jednoslozna diftonSka vrijednost и dugim slogovima razbi;e и dvosloznu sa glasomj kao prelaznim od izgovora vokala i do е, i sa tolikom јаCinот kolika је potrebna da se и takvoj poziciji dobije intervokalni konsonant prelazne prirode: rijeka, Ыјеli i sl.; а и kratkom slogu је prvi diftonSki dio suZavaп;ет svoga izgovora neposredno supstituisan glasom ј, punog konsonantskog izgovora.

10) RedukciJe i saiimanJa Od tri poloZaja koja је mogao imati glas ј predvokalski па росеtШ ri;eci, Ь) postkonsonantski i predkosonantski ј, па koncu, с) intervokalni, и sredini rijeCi: а) Ova; glas, varijabilan ро ;acini izgovora (prema tome i ne;ednako stabilan), Ьо poseban glas na;evrsce se drZao па pocetku rijeci. Ь) Sudbina n;egova и postkonsonantskomipredkonsonantskompoloza;u vec пат; е dobro poznata, kako se glas sacuvao i kako se ona ocitovala u procesima а)

ј otovanjа.

Stapanje sa prethodnim suglasnikom (njegov postkonsonantski polozaj) ne mora svjedociti о njegovo; labilnosti izgovora koliko to moze biti jacina prema cijoj se asimilacionoj snazi mogao povinovati prethodni konsonant, sto se па prvome mjestu ogleda и pom;eranju m;esta za izgovor citave glasovne kombinacije. с) Njegova labilnost izgovora и intervokalnom polozaju, i јаЬ zavisnost od prirode susjednih vokala, ocitovala se и dobroj mjeri и vidu brojnih redukcija. Vec odavno starosl0venski' imperfekat niје imao intervokalnog ј и оыiјтаa ресааћъ, vidеаhъ i sl. « *реСајаћъ, *vidејаhъ i sl.), kako mozemo pretpostaviti - ;аћъ Ьо konacan formantski dio и uoblicavanju slovenskog imperfekta, ј, isto tako, pored starijih оыika и slozenoj pridjevsko-zamjenickoj promjeni: dobrajego, novajego, dobrujemu, novujemu i sl. staroslovenski је dobio vec и dobroj mjeri zastupljeno dobraago itd., uslovljeno redukci;om intervokalnog ј.

Na terenu srpskohrvatskog jezika proces redukcija intervokalnog ј odrazio u mnogim kategorijama oblika, i uslovio mnoge dalje promjene - азјшilасјја, vokalskih sazimanja, i tako slicno. Najteze se ј moze drzati izmedu vokala istoga izgovora. Staro jej~, пјеј~ lakSe se mogl0 drzati и рипот izgovoru dok је postojala razlika izmedu е i ~. Kasnije је doslo do redukcije gIasa ј i do sazimanja dvaju е, itd. Rano gubljenje intervokalnogj usloviIo је i gIasovnu promjenu и instrumentalu singulara imenica starih -а, -ја -osnova: zenojQ > *zenQQ> zenou > zenov (odatle analogijski zenom, ХIII vijek)· ае

Zamjenicki oblici шоја, tvoja sveli su se odavno па oblike та, tfJa u zapadnijim naOim govorima (те, tve < шое, tvoe < шоје, tvoje - и zavisnim padeZima).

203 ~visni pade* mojega, tvojega, kojega i dal;e, zadrh1i зи intervokalno ј јоз i u knjiZevnom izgovoru, vise kзо arhaicniji oblici pored novijih moga, tvoga, koga moega < mojega i dalje). Ima nasih govora koji u mnogim роl0Zзјiша ispred vokala (ispred е) i izmedu vokala redovno gube glas ј: едап, esam i зl. 1 gubljenje pocetnog ј зе za5niva па njegovoj redukciji u intervokalnom роl0ији: esam pod иасајет пје5ат (nijesam), edan : niedan (nijedan) i 51., Зtо pokazuje njegova Cvr5tina izgovora u rijecima kзо јеlеп, jesen i 51.

«

N а kraju i и sredini тјјеВ: ј је mog1o naei 5е па паји rijeci 1) u 5tarim pozicijama РО5lijе gubljenja polugla5a: *mоi-јъ, *tvоi-јь > тојь > тој, tvoj i 51., i 2) kad је iza njega krajnji vokal ј, 5azimajuei 5е 5 njim, iscezao (upravo, ва njim 5е 5topio, preno5eci kvantitet па prethodni vokal): kroi-i > kroji > kroj - imperativ prema krojiti - i 51. РО5lijе gubljenja polugla5a mogao је nastupiti i njegov pretkonsonantski роl0Zзј u 5redini rijeci ара zmijski i sl. Kako 5е g1a5 ј tesko odrzava u izgovoru izmedu vokala iste vrijedno5ti ро Ьојј, prirodno је sto 5е оЫсап izgovor komparativa па -iji svodi па -i: stari, novi, krvavi (narodni izgovor mjesto knjizevnog stariji, noviji, krvaviji); Ш u prisvojnim pridjevima па -јјјn: sudin, popadin (mjesto sudijin, popadijin) i 5Ј., i u deminutivu: u deminutivnim imenicama па -јјјса: kutica, сеиса, tepsica (kutijica, ce1ijica, tep5ijica) i 51.; u zamjenickim oblicima: сј, песј, nici (ciji, neciji, niciji); ili samo iza vokala i 1) па паји rijeci: kri, ubi, popi (mjesto krij, иЫј, popij) i 51., 2) u sredini rijeci: krite, ubite, popite (krijte, ubijte, popijte) i sl., istoriski, spahiski (тјезtо istorijski, spahijski prema istorija, spahija) i 81.

Pravopisna

рrаvПа

za

IшЈizеvni

izgovor

Ovakva priroda glasa ј kakvu smo је ovdje mogli predstaviti, ро пеstзЫl­ nosti njegovoj, izuzetnoj ро varijabilnosti izgovora, пе moze omogueiti d051jedno 5provodenje osnovnog principa naseg fonetskog pravopisa, koji ве za5niva па zakonitosti: da se rijeci pisu onako kakav је njihov glasovni sastav u izgovoru, а пе ро bliZem i1i daljem porijek1u. Zato pi5anje (i prema tome uglavnom usk1aden izgovor obrazovanih ljudi) g1asa, - odnosno 510va ј, iziskuje posebno poglavlje u pravopisnim рrsvШmа. аоз od Vukove reforme naseg pravopisa Ыl0 је umnogome kolebanja i u pravopisnim propisima i u praksi pisanja). Ро поујјiш pravopisnim propisima:

204 а) glas ј se uvijek pise и rijecima gdje etimoloski postoji od starina, bez zira kako njegov izgovor moze zavisiti cds usjednih glasova и intervokalncm

оЬ­ ро-

10Zзји:

Ь)

1)

koji, kojega, оЬојјса (оЬоје), zadojiti (zadajati), dvojica, dvojiti, kalajisati (kalaj), izdajica (izdaja), gujin (guja), Grujo - Grujic i sl.; prema tome, i izmedu dvaju ј: и

deminutivnim imenicama prema osnovi па -јј: kutijica, rakijica, saksi(koji posebni izuzetak пасј се se и pravopisnom rjecniku);

јјса

2)

и komparativu па -јјј: noviji, stariii, bogatiji;

3)

и zamjenicama Ciji i slozenicama: neciji, kojeciji, svaCiji i sl.;

prisvojnim pridjevima prema imenicama па -јја: I1ijin, sudijin, spahijin, pustahijin i sl.; с) prema domacim rijecima i oblicima па јја, gdje ј i etimoloski postoji, i еије se и рunот izgovoru, pisu se i pozajm1jene rijeci sa izvornim zavrsetkom -ја: zmija, Srbija, inadZija, svacija i sI. - tako i: historija, terapija, апотаНја - itd.; iz nominativa ulazi u sve padezne obIike, и Ыl0 kome intervokalnom pol0zaju: historija, historijom, historije, historiji i sl.; d) u prezimenima gradenim prema јтепјсата ovakvog zavrsetka ј је izmedu dva i potpuno iscezl0: ШС, Terzic, Popadic i sl., (rjede se nalazi i koje prezime и nesazetom obliku: I1iјјс i sl.); е) u pridjevima izvedenim od imenica па јја nastavkom -ski ј ostaje, iako ти и ovoj poziciji, izmedu i i suglasnika moze biti samo slabiji izgovor: komSijski, istorijski, spahijski i sl. (и ranijim pravopisnim pravilima је vladala neujednacenost и nacinu pisanja ove pravopisne kategorije: ро beogradskim pravilima Ыlа su dopuStena оЬа паСјпа pisanja - komSiski i komsijski; pisal0 se gotovo redovno и posljednje vrijeme па prvi nacin, а ро zagrebackim samo sa ј - komsijski); f) апаlоgnо imenicama па јја, gdje se ј и stranim rijecima pise ро роlоZзји izmedu а i ј, redovno se рјзе ovaj glas i и unutrasnjim slogovima, tako i izmedu 4)

и

iiu;iie: dijalekat, dijaverza; higijena, hijerarhija; magnezijum (Ш magnezij) magnezija, trijumf, trijumvirat; (domace rijeci i starije pozajmice): poviјша, pijuk, spijun i sl.; od ovoga se izuzimaju slozene rijeci: prianjati (prema prionuti od prilnuti < priILpnQti), iako, arhiepiskop, antiamericki i sI.; g) izmedu е i а (dolazi samo u pozajmljenim rijeCima) ј se рјзе samo и slogu па kraju rijeci и nominativu singulara zenskog roda: ideja, matineja i sl.,

ali:

205 kupea (prema kupe, genitiv singulara), defilea (defile), idealan i зl.; h) nije mjesto ovom suglasniku izmedu i i о ni и domaCim пј и stranim rijeCima: prionuti, позјо, vidio, radionica, dioba, biologija, пасјопаlап, stadion, biblioteka, radio, studio, studiozan, pretenciozan i зl.; kod imenica tipa radio, studio и zavisnim padezima ј dolazi ро polozaju izmedu i - а, i - и: radija, studija, radiju, studiju, аН radiom, studiom; i) ako је i па drugom mjestu od dvaju vokala, onda glasu ј пета mjesta пј ро porijeklu пј ро izgovoru: zaista, doimati зе, neimar, heroizam (prema heroj), kais, seiz i sl.; озјт ako ти је tu mjesto ро etimoloskoj gradi rijeci (vidi gore): . tajiti, krojiti, Рејјс (Рејо) i зl.; ј) и kategorijama prisvojnih pridjeva, i ро nacinu njihova gradenja i ро оЫс­ пот izgovoru, ј зе moze javljati ili 1) и postkonsonantskom роl0Zзји: kozji, разјј, bozji, vucji, djecji (decji), covjecji (covecji), kokosji i зl., ili Ь) и intervokalnom polozaju izmedu dvaju ј: koziji, pasiji, boziji, vuCiji, djeciji, covjeciji, kokosz}"i - i зl.; (zasada su utvrdeni Ьо pravilni i јеdan i drugi glascivni oblik; ро ranijim pravopisnim pravi1ima u zagreba&om podru~u Ыо је dopwten saтo prvi na~in pisanja, а u beogradskom i jedan i drugi); ovi pridjevi su se g1asovno razvija1i sli~no razvoju rednog broja tretbji i dija1ekatskog pridjeva velji (vidi novije jotovanje): *Ьоgь-јi - Ьоgьја - Ьоgьје > Ьо:lьјi - Ьо:lьја ... > bo:li - bo:lja - bo:lje > bo:lji bo:lja - bo:lje (ana1ogijsko ujedna~avanje oblika putem uno§enja g1asa ј i u muski rod), - па jednoj strani, ј, na drugoj: boziji, bozija, bozije (јо§ јednо ujednaQvanje unolenjem prvobltnog i iz mu§kog u zenski i srednji rod, па drugoj 8trani).

k) па ovaj пасin је nastala mogucnost postpozitivnog dodira glasa ј за prethodnim palatalnim suglasnikom, koji јоз јтато, pod зНспјт uslovima stvoren, и instrumentalu singulara imenica zenskog roda за palatalnim suglasnikom па kraju и nominativu singulara: rec - recju (rijec - rije~;u), raskos - raskosju, srz - srZju - pored rijeci, raskosi, srzi) i зl., аН зе ј nije mogl0 odrzati iza palatalnog mekog suglasnika: cad - cadu, пос - поси, тос - mоси i sl.; 1) па nekakav, nedovoljno оЬјазпјеп nacin, ovaj glas зе и ропеkiш пазјт govorima infiltrirao и glasovne oblike brojeva 11-19: dvanajest, cetrnajest i зl.; ni etimoloski пј ро glasovnoj poziciji - izmedu а i е (bez dodira за i пета и пазет оЫспот govoru novog vokala ј) пета ovdje mjesta glasu ј, ра, prema tome, to зи sasvim provincijalni izgovori; т) о pravilima za izgovor i pisanje ovoga glasa и kratkim zamjenama glasa е iza r vidi u odjeljku о glasu jat.

VIII ЈВDNЛСВNЈЛ SUGLASNIKA

Suglasnici se u medusobnom dodiru prilagodava;u ро izgovoru, tako da svaki izgovor suglasnika u sastavu ri;eci zavisi od poloZa;a ko;i оп ima u sus;edstvu sa drugim glasovima. U dodiru sa vokalima оЫспо modifikovan;e suglasnika ide u smislu pomjeranja mjesta, а ta promjena mjesta uslovljava i izvjesnu promjenu u пасшu izgovora. Medutim, mnogo је ;aci uticaj suglasnika па suglasnik da ти ogranici опа; na;obicni;i izgovor kojim оп kao takav izaziva auditivnu predodZtu u па§о; svi;esti. Suglasnik u dodiru sa suglasnikom ;е sklon пе samo da mi;enja m;esto nego i da u ;асо; m;eri modifiku;e i nacin izgovora, prema сети se, опо §to је na;va~ni;e uociti, ogranicava n;egov izgovor potpunog glasa svoje vrste. U raznolikim ni;ansama izgovorne vri;ednosti ;ednog suglasnika (§to иорсе vri;edi za sve promjene u izgovoru glasova) potpun prelaz u izgovor drugoga suglasnika do~ivl;avamo od onog momenta kad se potpuno promi;eni njegova auditivna predodZba (akusticka slika) i kad dobi;emo auditivnu predodzbu drugoga (ро izvjesnim osobinama пјети srodnoga) suglasnika (kvalitativni skok). U ovim procesima mogu postojati i znatne razlike izmedu Jonetske (fiziolo§ko-akusticki то­ menti) i Jonoloske vrijednosti (~ta osjecamo pri njegovu izgovoru) promijenjenog glasa. U suglasnickoj kombinaciji, razunljivo је, stabilniji је izgovor u postpozitivпот suglasnickom poloza;u, dok је оп u prepozitivnoj poziciji оЫспо па udaru promjene, to znaci, оЫспо se prilagodava prethodni suglasnik prema sl;edecem.

1. U prilagodavanju ро m;estu i nacinu izgovora na;vi~e sklonosti za promjene pokazuju: а) zubni stru;ni suglasnici s i z, i sa n;ima velarno h ispred palatalnih suglasnika; Ь) nazalni suglasnici п i т - U pomjeran;u ispred labi;alnih (п) ili velarnih (т) suglasnika ili palatalnog lj (п); с) dolaze u obzir i po;edinacna ;ednacenja. а) Jedna~enja suglasnika s, z, i h stalna pojava, cim se stvore uslovi za dodir strujnih s, z, h sa sl;edeCim palatalnim suglasnikom, pom;eran;em u palatalnu zonu ovi suglasnici se mi;enjaju u palatalne tipa Ј, z, Ј; to ;е bilo karakteristicno i za praslovensku ероЬи, to ;е takode karakteristiCno i za ероЬи posebnog razvitka srpskohrvatskog jezika. Као

207

1) Praslovenskoj eposi ро tipu pripadaju promjene u danasnjim kategorijama: iskati : iftem. mozak (od mozgь) : mozdani. pomisliti : роmЩiаti. razmjestiti : razmjeftati. izmisliti : izmiSljen. objasniti : оЬјаSnјеп. drhtati : : dr.fcem i зl. (vidi gore о jotovanjima i palatalizacijama). 2) Kroz розеЬап razvitak је prolazila glasovna kombinacija kt. dok зто dobili danasnji dijalekatski izgovor .fci• .fcer• .fceri i зl .• gdje зе ref1ektuje јеdnе vrste mijeпјапје k u ћ. ра onda h u .f: *dъkti - *dъktеrе i dalje > *dъkt'i > *dъtсi (-*k't'i > ci u srpskohrvatskom) - *dъktere > *dbci - *dbktere > *dci - *dktere (poslije gublјепја poluglasa) > *tci *tktere (јеdnасепје ро zvucnosti) > ci *ktere (disimilaciona redukcija glasa Е. - oblik ci imamo u dijalektima) > kci - kceri (k iz zavisnih padeza ulazi i u nominativ singulara. а с iz nominativa ulazi u zavisne padeze kao supstitucija izvornog с); ili (drugi razvitak) > hci. hceri (eksplozivno k зlаЫ i mijenja se u ћ. to је mogl0 biti па stepenu pozajmljivanja glasa k u nominativu - kci > hci i зl.) > sci. sceri (jednacenje glasa h prema palatalnom suglasniku). Proces jednacenja se odigrao па пазет dijalekatskom terenu. аН оп dosljedno pokazuje nastavak praslovenskih glasovnih pojava. З) Као sto znamo. dodir ovih strujnih glasova (s. z. ћ) па паз"еm terenu mogao је biti uslovljen gubljenjem poluglasa. i kasnije ј otovanjет - novijim ili najnovijim. АН i bez jotovanja dodir prethodnog strujnog glasa mogao је biti neposredno розlijе iscezavanja poluglasa u prefiksima ispred osnovnih rijeci koje su pocinjale pras1cvenskim palatalnim glasom u osnovnim rijecima: *sъlаti : *sъliеSь. роsъlаti : роsъliеsь > sblati : sbl'esb. posblati : роsыlesьь (пазе izjednacavanje poluglasa) > slati : заlјез (poluglas u prezentu u jakom polozaju - pod akcentom u prvom slogu dvoslozne rijeci). аН poslati : posl' ез (poluglas u slabom polozaju iscezao - akcenat па prefiksu) > poslati : роЩез (паз proces - jednacenje ро mjestu izgovora). ра pod uticajem slozenog glagola i odnos slati : .faljes u prostom glagolu (odat1e daljim јеdnасепјет i slati• .fljes - naporedo sa slati : .faljes. i poslati : ро­ lаlјез naporedo sa primarnim poslati : роЗlјеЗ). Uko1iko su prefiksi ima1i poluglas па kraju. bilo izvorni. Ыl0 vecinom da su ga analogijski doW1i (оЬ : оЬъ. iz : izъ i зl.). izgovori tipa Ucasiti. Uceprkati. Uetati i sl.. pripadaju ovom vremenu i nacinu promjena. 4) Kasni;a su jednacen;a оуе iste vrste za ko;a su stvoreni uslovi procesom novijeg jotovanja: listbje > lшје > lisce > lUСе. grozdbje > grozdje > grozde > groZde. kostbjQ > kostju > kosCu > ko.feu. mъislьјQ > mislju > misl'u > misl'u. i sliCno. Uslovi za jednacenja ove prirode stvoreni su i u procesima najnovijeg јо­ tovanja: snijeg : snjegovi > snijeg : fujegovi Спј = п). ht;eti > hceti > lceti i sl .• аН su svi ovakvi glasovni oblici ostaH van knjiZevnog jezika kao dijalekatski. 5) Knjize'lJni оЫјсј. ро odnosu prema ovim pojavama u nvom narodnom govoru. imaju poneka odstupanja. kao sto ih ima. vidjecemo. i u jednacenju ро zvucnosti. Zato је potrebno i ovdje formulisati jednacenja suglasnika s ili z u smislu utvrdenih pravopisnih pravila:

208

1. Лkо se suglasnici s i z nadu ispred prednjopencanih lј, пј), oni se mijenjaju u strujne персапе 1 ili IiSсе, gorZde, ko1cu, mШјu i sl.

z:

suglasnika (d,

С, с,

dz,

Ako se u ovakvom slucaju nadu suglasnici nejednaki ро zvucnosti, onda ovom jednacenju ро mjestu obrazovanja, prethodi jednacenje ро zvuCnosti: izcupati > iscupati > iscupati i sl. onda poslije jednacenja nastaje stapanje Ako se s ili z nade ispred 1 ili udvojenog glasa: izzivjeti > izzivjeti > izivjeti, iz1etati > issetati > Шеtаti > iSetati i sl.

z,

2.

Od pravila datog za promjenu s i z u ovom polozaju imamo dva odstupanja: u prefiksu raz i iz пе mijenja se z ispred lj i nј: razljutiti, izljubiti, iznjihati i sl.; Ь) s i z se пе mijenjaju ni ispred prednjonepeanog suglasnika koji је u ijekavskom izgovoru postao stapanjem suglasnika п ili 1 sa glasom ј od jat-a (и kratkom slogu је): snjezan (ekavski snezan), bjesnjeti (ekavski besneti), bezljeban i sl. U оЫспот govornom, narodnom jeziku suglasnici s i z i и ovom polozaju se jednace: izljubiti, Snjezan i sl., аН је pravopisna tradicija utvrdila oblike bez jednacenja. Nacin pisanja, naravno, utice па izgovor, tako da obrazovani ljudi i izgovaraju ove glasovne oblike onako kako se oni i pisu. Pravilo Ы se mogl0 i па ovaj паСјп formulisati: а)

3.

Suglasnici s i1i z, ako se nadu ispred prednjonegcanih suglasnika, d, с, с, dz,1, z (to znaci osim lј, nј,ј), шiјепјаји se uvijek и prednjonepcane suglasnike 1 ili z, а ispred suglasnika lј i1i nј пе mijenjaju se samo и dva slucaja: а) и

prefiksima raz i iz i ispred pomenutih suglasnika kad su oni и ijekavskom govoru nastali putem najnovijeg jotovanja. Razumljivo је da ispred palatalnog suglasnika ј, gdje пета jotovanja, пета ni jednacenja: razjediniti, klasje itd., isto tako је razumljivo sazimanje novonastalog 1 i z sa s i z, ispred kojih su па pokazani nacin nastali. Ь)

Ь)

jednacenja suglasnika

п

i

т.

1. Pomjeranju mjesta izgovora је podlozan i suglasnik п kada ве nade ispred labijalnih suglasnika р ili Ь. Dvije glasovne eksplozije па bliskom odstojanju, kao !to su alveolama zona (za suglasnik п) i usnena(za suglasnike р i Ь), nisu пајро­ godnije za lak izgovor suglasnicke kombinacije, iako glas п, kao sonant, јта i svoju slobodnu, повпи struju. Zato је prirodno sto п ispred р i Ь dobija mjesto za izgovor glasa т, i stvarno se mijenja и taj glas. ZadrzavajuCi nosnu struju (koja је zajednicka

п i glasu т), kombinaciJa nЬ i sl. па ova) nacin upro§~ava lzgovor dviju eksplozija, tim sto se па prost nаБn kombinuju u izgo\'oru mЬ; implozija (momenat zatval'anja vazdu§ne struje) sa nosnom strujom + eksplozija glasa р (odnosno Ь). Na ovaj nacin se, mjesto dviju implozija, i gotovo dviju eksplozija, javlja samojedna implozija (и smislu prethodnog glasa) i jedna eksplozija (и smislu sljedeceg glasa). Ovako и оЫсnот izgovoru svaka kombinacija nЬ, odnosno пр, prolazi kroz ovaj proces jednacenja. Medutim, ovdje su pravopisna pravila i tradicija pisanja unijela ogranicenja za knjizevni jezik. Postojale su razlike и beogradskim i zagrebackim pravilima (stambeni - zagrebacki nacin, а stanbeni - sa dopu§tenim i stambeni, inace dosta neujednaceno, ро Belicevu Pravopisu). Razumljivo је da osnovnom (fonetskom) principu odgovaraju glasovni oblici sa jednacenjem, kako se to сије i и izgovoru. 1 najnovije rje§enje је dato и tom duhu, аН sa ogranicenjem samo па proste rijeCi, а и slozenim је zadrzan oblik bez jednacenja. Poseban postupak sa slozenim rijecima moze imati svoga opravdanja tim sto је и slozenoj rijeci, sa pauzom izmedu nјеnЉ sastavnih dijelova, lak§e ро zvucnoj vrijednosti osjetiti izgovor izvornog glasa. Pravopisno pravilo za ovaj slucaj moze biti ovako formulisano: Ako se zиbnj suglasnik (sonant) п nade ispred иsnenос р ili Ь, onda se

i glasu

а)

u prostim iZ'Vedenim rijecima mјјеnја u nјети srodan иsnenј suglasnik т: stanbeni > stambeni, zelenbac > zelembac, Cinbenik > cimbenik i sl.;

Ь)

ali u slozenim тјјесјmа п se nе mјјenја: jedanput, crvenperka, stranputica i sl.

2а. Na nacin slican suglasniku п ispred lаЫјаlnЉ suglasnika р i Ь, и оЫсnот govoru cesto se pomjera labijalni suglasnik т kad se nade ispred velarnog k. Prema slama и izvedenoj rijeci slamka cest је izgovor slanka (eksplozija glasa п sa nazalnom strujom koja и dobroj mjeri nazalizuje i prethodi vokal slllnka). Tako сето u ро­ nekim govorima cesto cuti: monka « momka), krnka « krmka) i sl. Medutim, таnје stvarne potrebe za olak§avanje izgovora ima ovakvo jednacenje kombinacije mk, jer se оnа moze izgovoriti samo sa jednom, gotovo slivenom, implozijom (glasa т) i sa eksplozijama lako i dovoljno razdvojenim, tako da se lako razgranice slogovi. Zato и mnogim govorima i nета ove promjene.

2Ь.

Kad se suglasnik п nade ispred lj (to biva u dodiru 8а sufiksom -ljiv), se jednaci ро mjestu i nacinu izgovora: hranljiv, hraпljivost > hranljiv, hran{iivost, zbunljiv > zbun(jiv i 81. Iako Ы, prema najobicnijem izgovoru, bilo dosta opravdanja da se pise hranjljiv (gotovo koliko i za primjere tipa zelembac), ipak pravopisna pravila jos nе dopuStaju drukcije pisanje nego hranljiv i sl. оЫсnо

2. JedDa~eDje

suglasnika

ро zvu~Dosti

а)

Ро zvucnosti se suglasnici dijele па Z'Vucne i beZ'Vucne (mukle). Ova podjela uslo'Vljena treperenjem tzv. glasnih zica ili odsustvom toga treperenja pri njihovu izgovoru.' То znaci: ovaj glasovni organ pri prolazu vazdusne struje ostaje pasivan

је

21О

pri izgovoru (bezvucni suglasnici: р, f, t, с, з, С, с, k, Ь) ili treperi (zvucni pravi suglasnici: Ь, d, z, dz, d, g; svi sonanti [sa jacim treperenjem]: ј, r, lј, т, v, п, пј; i svi vokali [sa visokim stepenom treptaja]). Nema prepreka и izgovoru ako se prelazi od bezvucnog konsonanta па izgovor sonanta: sva, !ljiva i sl. (ako пе nastaju smetnje ро nacinu izgovora), а јоз тапје kad је и pitanju izgovor bezvuCnog konsonanta ispred vokala ili iza njega. АН ako se nadu и neposrednom kontaktu dva р r а v а suglasnika razlicita ро zvucnosti, опј se т о r а ј и adaptirati jedan prema drugom, zato sto је teSko prekinuti treperenje gl. zica (i vibracije vаzdизпе struj е) kad se и lапси glasova prelazi od zvucnog do bezvuCnog suglasnika, ili obratno: tезkо ј е da se uspostavi bezvucnost pri prelazu od bezvucnog do zvuCnog konsonanta. Stoga se kзо najprirodnija pojava adaptacije zvucne javlja и ј е d п а­ с а v а п ј е р о z v и с п о s t i, i to dominira drugi od dvaju glasova razliCitih и tom pogledu (vrabac - vrapca i sl.). Izuzetne supojavedaovojednacenjebude regresivno (jednacenje и korist prvoga suglasnika: staro upvati (se) > uрЈаеј> > uJati). Izuzetne su pojave и strukturi jezika kakvi su slovenski (иорсе i indoevropski) da jednacenje и izgovoru izostane (raz1ikujmo nacin рiзапја): da зе и slozenoj ili izvedenoj reci formira раша јаса od slogovne, ра da se оЬа glasa izgovore ро zvucnosti svaki па svoj nacin (uporedi пазе Podtekija i sl.). Jednacenje se vrsi па taj nacin sto se suglasnik ispred svoga susjednog mijenja и зеЫ odgovarajuCi parni glas ро zvucnosti: kobac - kopca (Ь > р), tronozac - trono!ca (z > з) i tome slicno. SuglasniCki parovi su:

s

Ь р

f

с

z

g

d

h

k

Као зtо vidimo, bez svoga parnoga zvucnog ostaju bezvucni с, h iJ (osim зtо ти ро zvucnosti odgovara sonant v). Лkо пета zvucnih glasova 3; у (prema с i h и пазет jeziku kao foпоlозkih jedinica), to пе znaci dQ ih тј и stvarnom izgovoru петато (и dijalektima: gvoHde, зiра i sl., озvоniti odzvoniti i sl.). (U

=

prvom slucaju, dijalekatsko 8 se oponira prema h fonol0Ski: puhCiti ,...., gvo8de i sl.; и drugom је samo fonetska pojava, а пе i fonoloska озvопiti ,...., odzvoniti). Da se nadu ova tri bezvucna glasa ispred zvucnih, пе postoje primjeri, а ispred njih se zvucni ропазаји kao i ispred svih drugih bezvucnih (izhraniti > ishraniti, izcijediti > iscijediti, isforsirati i sl.). Ь)

Buduci da ј е praslovenska fonetska struktura и pogledu zvuCne usaglasenosti konsonanata Ыlа istovetna kakva је danas и пазеm jeziku (uporedi ie. *dhиghэ­ tёг > [prsl.] *dъkti), razumljivo ;1" ~a и domacim rijeCima nismo mogli naslijediti dva prava konsonanta razlicita ро zvuCnosti а da su и neposrednom dodiru. Svako takvo neposredno dodirivanje и s 1 о v 1 ј е п о ј е k а s п i ј е g и Ь 1 ј е п ј е т р о 1 и g 1 а s а. Nазi stari spomenici (oni koji nisu crkvenoga karaktera) od prvih vremena pokazuju primjere gdje је pisar ро sluhu pisao ро koju гјјес sa ovim ovakvim jednacenjem. Nаза, dakle, danaSnja pojava jednacenja ро zvucnosti stara ј е koliko i glasovni oblici bez poluglasa koj i se ј е izgubio и slabom роl0:!аји. Izmedu ostalog, zanimljivo је primijetiti da se neke kategorije iшеniса :!. roda raz1iCito ропазаји и genitivu plurala и izgovoru dvaju sugIasnika koji зи пе-

1Н

posto;anim -а - razdvo;eni. U primjerima као sv;edcdzba - svjedodiaba imamo promijenjenu zvucnost i razdvojenih glasova (uporedi svjedcCiti), а, medutim, и primjeru pripovijetka taj odnos ро zvucnosti пе ostaje: pripovijedaka (uporedi pripovijedati). Prvi је primjer analogijskoga karaktera (rijec kasnijega postanja), а drugi pravoga fonetskoga postanja. с)

Nasuprot istorijskim i etimoloskim pravopisima, koji mапје i1i vise vladaju u svjetskim knjiZevnim jezicima, пав knjizevni jezik se odlikuje fonetskim nacinom pisanja glasovnih оыiаa unutar jedne rijeci (ројаm rijeCi uzimamo и najsirem smislu: i gramatikalne rijeci: prijedlozi, veznici i sl.): iako, u stvari, izgovaramo: glaz ga izdao (= glas ga izdao), pot киеоm (= pod киеоm), pisemo svaki suglasnik па kraju rijeci bez јеdnаСепја. Nas fonetski pravopis је, као sto znamo, zasnovao i sa zestokom borbom izvojevao Vuk Stefanovie Karadzic. Jednacenje ро zvuCnosti је krajnje markirana oznaka njegova, do cega је Vuk dosao paralelno principu: da svaki izgovor glasa imа saтo jedan jedini slovni znak (prostu grafiju). U ovom drugom pogledu је potpuna podudarnost principa bila izmedu Vukove cirilice i Gajeve (ilirske) latinice. Ova konvergencija ideja isla је ukorak sa tadasnjim idejama о павеm srpskohrvatskom jezickom jedinstvu. Kasnijega su porijekla danasnje razlike и tome sto latinica ima tri dvojne grafije: lj, nј i di. Potpunije fonetiziranje naseg pravopisa (i и smislu odstranjivanja etimoloski pisanih oblika i sa izvjesnim drugim pojavama jednacenja, i u smislu jednacenja ро zvuCnosti) i и Hrvatskoj ј е prihvaeeno devedesetih godina prosloga stolj ееа (Maretieeva: Graтatika, Brozov, kasnije Brozov i Boranieev: Pravopis, Brozov i Ivekovieev Rjecnik i sl.), sa јов izvjesnim neznatnijim neujednacenostima. d)

Danasnja norma jednacenja ро zvecnosti, utvrdena и Novom pravopisu (od 1960. god.), svedena је па р о t Р и п о ј е d i п s t v о, tako sto su ukloпјепе sve dotadanje razlike које su se па ovom рlапи pisanja praktikovale. Odstuрапја od potpunije primjene ovog principa mogu se svrstati и pet kategorija: а) пејеdnасепје zvuCnoga d ispred bezvucnih strujnih: s, Ј, Ь) пејеdnасепје и stranim vlastitim imenima, с) u izvjesnim strogo naucnim terminima, d) и slozenicaтa gdje Ы se suglasnik izjednacen udvajao sa identiCnim 8и­ glasnikom па poeetku drugog dijela slozenice, е) u izuzetnim slucajevima geografskih imena, f) u muslimanskim vlastitim imenima, gdje је, u ovom posljednjem slucaju, dopuSteno dvojstvo. Radi sireg оЬјаSnјепја svih ranijih divergencija које su se па ovom vrlo osjetljivom рlапи odigravale па podrucjima knjizevnog jezika, о v е р о ј а v е treba detaljnije prikazati: 1) Prvo, nejednacenje zvucnoga d ispred bezvucnih strujnih suglasnika s, s naslijedeno је od Vukova nacina u sprovodenju fonetskoga principa. Оп је u svoje vrijeme dao i svoje objalinjenje: u prefiksima d ispred s, ! u narodnom izgovoru оЫспо nije ni izgovarano: osetati, ostraniti, а иКоliко је toga izgovora i Ыl0, Vuku и tadanjem stanju паше о glasovima nije bilo jasno kakve prirode је suglasnik krajnji и prefiksu Ыо ро zvucnosti, - zato sto је, stvarno, njegov izgovor, kad ве

212

u spontanom govoru izgovara, jako reduciran: otstraniti. tJsljed te i takve redukcije Vuk sluhom nije mogao utvrditi је li taj redukovani dental d ili t. Оп је to оЬја&­ njavao konkretno па primjerima tipa sredstvo, gospodstvo i sl. Tri glasovna oblika i danas cujemo u оЫспот govoru: srestvo (sa redukcijom eksplozivnog d), srectvo u ponekim govorima) sa prirodnim stapanjem t (od d) i s u afrikat с, i sretstvo, sa jako redukovanim eksplozivnim dentalom. P08to mu је Ыl0 najprihvatljivije: da zadrzi glasovni sastav leksicke osnove, а, kako sam kaze, nije Ыо nacisto је li zvucni ili bezvucni izgovor njenog krajnjeg suglasnika, odlucio se za formu sredstvo. Kako, opet, sam kaze, daleko mu је Ыl0 u fonetiziranju da uzme srestvo ili srectvo. Razumljivo је 8to је Vukov nacin pisanja ovih suglasnickih kombinacija u&ao u praksu otkad је ovladao uopee njegov pravopis. Ј08 је razumljivije 8to ga је Maretie kodifikovao kao pravilo u svojoj gramatici devedesetih godina. Medutim, ВеНе је 1923. godine u prvom izdanju svoga pravopisa (i inace u svojim fonetskim analizama iduCi radikalnije u sprovodenju principa) sproveo i ovdje skroz fonetski princip: potsi8ati, pretsednik, sretstvo, vocstvo i sl. Na taj је naCin nastala jedna dosta upadljivo vidna razlika izmedu beogradske i zagrebacke pravopisne prakse (pored ostalih izvjesnih i vidnijih razlika kao &to је pisacu i pisat си i sl.). Poslije toga је 1929. godine tadanje Ministarstvo prosvete formiral0 komisiju da se donese ujednacen pravopis. Na toj osnovi su pisci pravopisa ВеНе i Boranie u svojim novim izdanjima izvr8ili svaki svoju reviziju pravopisnih pravila. Za ovo jednacenje, odnosno nejedпасепје, ta komisija је donela polovicno rjе8епје : jednacenje se пе vr8i u prefiksima аН vr8i ispred sufiksa: predsednik аН sretstvo i sl. KoHko је to 10gicno (u stvari nelogicno), nije te8ko ocijeniti. Prakticno su ova pravila vladala u udZbenicima i u 8kolskoj praksi. U Srbiji i u na8im krajevima prihvatila ih је i ореа praksa u dobroj mjeri. АН izvjesni krugovi osobito oko nauke о knjizevnosti davali su vidan otpor. Npr. Knjizevni glasnik, najuglednije glasilo u Srbiji tada, nikad nije prihvatio ove nacine pisanja, ni ВеШ:еv od 1923, ni od 1929. godine. Za vrijeme drugog svjetskog rata u Hrvatskoj је izraden takozvani Korijenski pravopis (sa dobrom mjerom cuvanja etimolo&kog oblika - promicba, pripovijedka i sl.). U Srbiji, slicno, revidiran је Belieev pravopis vraeanjem па Vukov nacin pisanja. Zajednicka tendencija је Ыlа, i па jednoj i па drugoj strani, nacionalisticka, 8to vi8e udaljavanja. Poslije rata su Belie i Boranie nastavili svoja izdavanja pravopisa; u ovom jednacenju Belie је zadrzao stanje iz 1929. godine; а Boranie је htio da uskladi pravila za пе­ jednacenje u prefiksima, ра је ostavio pisanje d i ispred afrikata: пе samo predsjednik i sl. nego razcijepiti, podcistiti i sl. 1 to nije Ыl0 nimal0 neopravdano, jer su uslovi za jednacenje isti, samo &to se ispred afrikata javlja puniji izgovor prethodnog suglasnika. Kad је poslije Novosadskog dogovora Pravopisna komisija imala da rje8aga pitanja, sa zadatkom da se ide 8to vi8e ka ujednacavanju, oko ovog pitanja nije Ыl0 mnogo spora. Ni ВеНе ni ko od druge strane nije insistirao da se d mijenja ili u prefiksu ili unutra rijeci; sa zagrebacke strane, opet, nije se ni pomiпјаl0 da se, па novi Boranieev nacin, pi8e razcijepiti, odeupati i sl. Praksa је i па јеdnој i па drugoj strani prihvatila ovo kao normu i do danas to uglavnom nije poremetila. Na srpskoj strani, npr., iako роsЩе rata niko nije pomisljao da se vrati па staru praksu Knjizevnog glasnika, оdшаћ poslije pojave Novog pravopisa, bez izuzetka ј е prihvaeeno da se pise predsednik, odSetati i sl.; па hrvatskoj strani, isto tako, nije se vi8e pisal0 podcrtati, odcijepiti i sl. 2) Prirodno је Ыlо ostaviti bez jednacenja ро zvuCnosti pisanje stranih vlastitih imena i kad se inace pisu fonetski prema пазет izgovoru (transkripcija): Vasington, Blumington, Habsburgovci, Habsburska Monarhija, - Jakobson, Bergson i sl. Da se u tom smislu izdvoje vlastite imenice i nazivi, liспе i geografske,

213 и odnosu prema opcim imenicama, i1ustrativan је priinjer и imenu Rencgen (pronalazac aparata) - аН medicinska sprava prosto rendgen. Odsustvo ovoga jednaсепја dоршtепо је и јоз kome зlисаји ako је и pitanju koji isиviзе strucni termin, npr.: adsorbovati 11 adsorbirati, adsorpcija (vidi ovdje neujednaceno ds а ujednaсепо рс < Ьс), adhezija, adherentan, subpolaran (аН supskripcija, supstanca 11 -јја, supstitucija) itd. Kriterij је: ostale зи bez jednacenja rijeci usko strucne upotrebe, а sa jednacenjem опе koje зи sire rasprostranjene и naucnim disciplinama, ра па taj nacin lakse prelaze i и siru upotrebu и javnom zivotu. 3) U novije vrijeme и intelektualnom zivotu пазе jezicke prakse ulazi и ирс­ trebu sve vise slozenih rijeci и kojima и zavrsetku prvoga dijela i па pocetku drugoga и slozenici dolaze и dodir ili istovetni suglasnici ili jednaki ро nacinu i ро mjestu izgovora а raz1iciti ро zvucnosti. Озјеса зе potreba jezika da зе izbjegne sazimanje (da Ы se saeuvao netaknut prvi dio slozenice). Zato se озlапјато па pauzu izmedu dijelova i, ako је и pitanju promjena ро zvucnosti, iskljueujemo је: podtip, pred-turska vremena, Podtekija i зl. (uporedi poddijalekat i зl.). Za raz1iku od svih prethodnih slucajeva, gdje mi od fonetskog principa odstupamo s а т о и nacinu pisanja (izgovori svi idu за jednacenjem: pretsednik, sretstvo, Vasinkton, athezija i sl.), - ovdje jaka pauza cini da se sasvim prirodno moze izgovoriti d ispred t: pod-tip i sl., а зата pauza i potreba drzanja јасе granice izmedu dijelova и slozenici uzrokovala је da prvi dio (и stvari vise prijedlog nego prefiks) dobije i svoj akcenat: рМdiјЗ1еkаt, precttilrska vremena i зНСпо. 4) Da зе muslimanska vlastita imena, iako зи stranoga porijekla (пата пе­ posredno dolazila iz turskog jezika) izdvoje iz pravila о pisanju stranih јтепа, Ыl0 је razloga: 1) to зи imena nasih gradana; 2) опа зи urasla и пав jezicki sistem tako da зи, koliko god озјесато njihovo tude porijekl0, to пазе rijeci и svakcdnevпот drustvenom saobracaju; 3) па drugoj strani, пе mozemo ih izjednaciti potpuno sa obicnim rijecima turskoga porijekla (kafa, duhan i зl.); njihovo strano porijekl0 озјесато drukcije nego, recimo, и imenima Aleksandar, Pavao ili Pavle, Stjepan ili Stipe - i sl.; 4) naslijedena је Ыlа dvojaka praksa: Muslimani и Srbiji pisali su svoja imena за ujednacenom zvucnoscu, и Bosni i Hercegovini, naprotiv, bez jedпаСепја. Bilo је najprirodnije da зе ostavi sloboda samim тизНтапзют gradanima da svoja imena (ako је и pitanju ovaj momenat) pisu ро svojoj volji kako ih ljudi sa tim imenima sami рјЗи. U pitanju зи imena kao: Midhad, Edhem, Subhija, odnosno Mithad, Ethem, Suphija i зl. 5) U posebnim izuzetnim slucajevima odlucuje tradicija kako је ko navikao da pise (i da ти зе pise) vlastito ime ili prezime, ili kad је rijec о kome geografskom imenu: Dabcevic, Ivanicgrad i зl.

IX DISIМILACIjВ

SUGLASNIKA

Dva suglasnika ро nekoj osobini srodni, nisu uvijek pogodni za lak izgovor i za skladan akusticki utisak. Zato se cesto, suprotno asimilaciji, javlja promjena и smislu razjednaeavanja dvaju glasova d i s i m i 1 а с i ј а. 1. Na jednom dijelu sredisnje teritorije и nasem jeziku disimilaciji su cesto podlozni nazalni glasovi mn, и teznji da se dobije izgovor sa nazalnom strujom samo za jedan glas. а) Ako је ova kombinacija па pocetku rijeci, onda se mijenja drugi od ovih glasova п и sonant 1: mnogo > mlogo (и govorima) i sl., mniti > mliti, mlim (dijalekatski izgovor), (vidi i gore Mleci < Mneci ...); Ь) ako је mn и sredini rijeci, onda se obicno mijenja prvi od ovih dvaju glasova, т и 'О: tamnica > (dijalekatski) ta'Onica, obramnica > (dijal.) obravnica i sl. Promjene kombinacije тn ne pociva samo па disimilacionom momentu. Ро srijedi је i vrsta uproscavanja jedne suglasnicke kombinacije koja zahtijeva prilican napor da jednom nazalnom strujom razgranici dvije eksplozije и vrlo malom odstojanju, za koji је teze formirati i dvije sukcesivne implozije. Zato su, ро тот misljenju, ove promjene vise obican proces и uproscavanju suglasnicke kombiпзсiје, а vise је prividna njegova disimilaciona priroda. 1 dobijanje glasa 1 mjesto п, и prvom, i dobijanje v mjesto т, и drugom slucaju, predstavlja znatno ublaZavanje napora potrebnog za izgovor kombinacije mn, zato sto su i 1 i v sonanti sa mnogo manjom eksplozijom.:Jzgovora. 2.

Mnogo сезсе su disimilacije suglasnika па rastojanju и susjednim slogovima rijeci, koje pocivaju viзе па momentima akustickog djelovanja. Isti glas ponovljen moze biti izmijenjen и jednom od dvaju svojih polozaja, tako da se, и smislu razј ednacavanj а, mjesto njega dobije drugi srodan glas: и litavskom jeziku јтато, npr., glinda od gninda, prema пазој rijeci gnjida; и nasim dijalektima slebro mjesto srebro, lebro шј. rebro - i sl.

215 АН se пај(:еАСе u stranim ri;eama gd;e se isti suglasnik ponavlja ogleda;u ovakve disimilacione рсотјепе, zato sto је takve rije(:i teze prilagoditi domacem izgovoru: bligadir (dija1.) тј. brigadir, poklisar prema mladogr(:kom ~7tOX.)M~?LO; Gligori;e тј. Grigori;e, arapsku rijec meimar рriтШ smo u obliku nе­ imar i 81.

3. Disimilacijom moze biti obuhvacen i odnos istih i1i dva;u medusobno slicnih glasova u јеdnој rije(:i tako da se jedan od n;ih gubi (disimilaciona redukcija suglasnika; vrlo cesta pojava u ;eziku): (:lovekъ > cov;ek (dva sonanta па bliskom rasto;an;u), bratrь > bTatъ, Мiroslav > Мirosav, Miroslavijev > (di;al.) Мirosaijev, blagoslov > (dijal), blagosov, blagoslivijati > blagosiijati i sl. Na osnovi disimilativne redukcije, ove prirode, da Ы se izb;eglo i suvi8e ponavljan;e dentalnih eksplozivnih suglasnika, sveo se nekadasnji izgovor broja dъvа па dest;te па danasnji - dvanaest (dva па desete > dvanadeste > dvanaest - kombinovane i vokalske i konsonantske disimilacione redukcije) - i sl. 4. U disimilativnoj redukci;i, 8to smo vise puta mogli vidjeti, cesto stradaju i dijelovi afrikata: сыо > cto (= t§to) > sto, ;unacbstvo > junactvo > ;unastvo, l;usCiti, (= lјшts'iti) > lјшtiti, cresnja (= urefuja) > tresnja (ovdje i uproscavanje u kombinaciji afrikat, sa strujom u drugom dijelu, ispred posebne vrste strujnog sonanta т).1

1 Za tumacenje asimilacionih, disimi1acionih i dлlgЉ (i vokalskih i konsonantskih) procesa bogatstvo instrukrivnog materija1a citalac moze naci kod Ramvo§a: SlSt OArch ХХХУII); о upro§(:avanju kombinacije tl, dl vidi kod njega: Konsonantizm, str. t 91; о transformacijama suglasnickih kombinacija Clit. arklas = ralo, gurkliY8 = grl0, i 81.) па i8tom mjestu; о intervokalnom i (nik:ьtо~е > nigdor i dalje) bogat dijalekatski materijal.

х

METATEZA SUGLASNIKA Suglasnici koji put mijenjaju mjesto izgovora, u susjednom dodiru, ili ili па уесет rastojanju.

па

тапјет

1.

ili

Nekad ovakvu ројауи iziskuje potreba uskladivanja razjednacenih oblika, nastaje и smislu olaksanja и izgovoru, kao sto је to зlисај: а) за oblicima stare zamjenice уьзъ - уьза - уьзе > vьs vsa - vse - da Ы se izbjeglo razjednaсауапје озпоуе и muskom rodu (nominativ), па jednoj strani, i и zenskom i srednjem rodu, па drugoj > vьs : иза - use i dalje (v ispred suglasnika > > и), - nastalo је uproscavanje putem metateze glasova vs и zenskom i srednjem rodu: sva, sve, - а kasnije analogijom vas < зау); dijalekatske raz1ike usa - use i sva - sve lako зи mogle dovesti do izjednacavanja izgovora и korist druge od ovih dviju kombinacija, tako da зи зе izgubi1i tragovi nekada postojeceg izgovora usa - use (glasovni oblici koji se ро neki put mogu паСј zаЬЩеzепi и poveljama);

опа

Ь)

isto tako radi uklanjanja napora и izgovoru imamo i и starom pridjevu (star) - vetъha > vetbh - vetha > vetag - vetga (dijal.) > уе­ tag - vegda > vegd - vegda, konacan ob1ik dobijen putem metateze.

vеtъhъ

2. Metateza suglasnika imamo starijih i novijih, svakidasnjih ројауа и dijalektima, розеЬпо и drukcijem razmjestaju glasova и stranim, pozajm1jenim rijecima: pol(b)dbnovati > pladnovati > plandovati; lъzicа > liica > Zlica (и zapadnijim krajevima тј. ozica и istocnijim); kъtо > kbto > kto >tko; Ьајтат

i bajrak (turske rijeci) -

Ьа1јат,

barjak

(оЫсап

izgovor kod

пе­

muslimana i naporedan izgovor и knjizevnom jezikll; glasovna grupa јт је пеоЫспа, nepoznata и domacim rijecima); njemacki Btichse - pu.fka i зНСпо. 3. U procesu metateze suglasnickih izgovora mogu strujni i eksplozivni зи­ glasnik iza njega promimeniti mjesto, ра da poslije toga nastane зliуапје takvih dvaju glasova и jedan afrikatski izgovor:

217

stLklo > stklo (пеоЫспо nagomilavanje suglasnika) > tskl0 > cklo (d.ijalekatsko), а staklo od pluralskog akcentnog oblika stъ"kla; do kъsъtьпь > dokstan > doktsan > dokcan > dockan (kako зе ovaj glasovni razvoj tumacio u павој naucnoj literaturi). Medutim,

оуе ројауе

stьkl~, рlша1 stь"kla

mozemo i drukaje (kako

ја

mislim uvjerljivije) objasniti:

> situacija poslije naseg gubljenja poluglasnika stkl&

(stь "kla) - ot stьkla (genitiv ili koji drugi padez s prijedlogom sa zavrsnim t ili d: ot (> od), nad, pod i 81.) > stьklо - ot skla (disimilatorna redukcija glasa ') > stьklo - ockla (' + $ > с) > cklo (ana1ogijski prema izgovoru u padezu s ovakvim prijedlogom) ckla - od ckla (uporedi proces kon jego > ko n'ego > kon n'ego) > (ana1ogijski) i plural ck1aj па taj nal!in su se mogli ukrstati dija1ekatski izgovori: а) staklo - (plural) stakla - izjednal!avanje u korist рlша1ај Ь) сЫо - сЫа - izjednal!avanje u korist singulara ovako dobijenog. Teze se moze zamisliti dekompozicija afrikata da Ы se izmila metateza njegovih sastavnih dije10va (obrnut slul!aj prethodnom), kao sto se pretpostavlja u primjeru Stana > Cana (Вене). Ovdje је ро srijedi drugi momenat - psiholoske, а пе izgovorno fizioloSke, prirode: u tepanju, apostrofiranju odmila l!esti su glasovi с i dz (3), kojima se u v1astitim јтепјma supstituisu $, $t, z i sl.: Cako mjesto Savo, зekо mjesto Zeko, ра kad је u pitanju с, moze јте odmila dobiti i samostalan оЫЖ. Ali, u posebnim slul!ajevima, moze nastati i dekompozicija afrikata, ра onda metateza njegovih sastavnih dijelova (i to narol!ito u ukrstanju stranog izgovora naАЉ rijel!i sa domacim izgovorom)j zato smo тј mogli u staroslovenskom procesu 'Ј' > ts > it pretpostaviti, Ьо jednu od mogucnosti, prvo dekompoziciju afrikatske kombinacije, ра tek onda metatezu vidi kod jotovanja).

4.

cito

Razumljiva је је опа оЫспа

i metateza suglasnika u s u s ј е d п i m slogovima, а narou pozajmljenim rijecima: mogila (stariji oblik i danas u govorima) : gomila, kopriva : pokriva (dijalekatski izgovor, - metateza zasnovana i па narodnoj etimologiji, vidi d61je); kapral : kaplar, cvatjeti : cavtjeti (dijalekti mijenjaju mjesta vokal i konsonant), ovdje : vode - dijalekatski), manastir : namastir (d.ijalekatski) i 81.

ХI

NARODNA

BТIMOLOGIJA

U narodnom govoru cesto strane rijeci, ili rijec knjiZevnog porijekla, svojim zvucnim utiskom izazivaju asocijaciju sa pojmovima obicnih rijeci, па osnovu izvjesnog sazvucja nepoznatije rijeci sa оЫспiш rijecima. Tako је rijec НПendат u narodnoj pjesmi dobila oblik Vilindar (asocijacija: vilin dar); kladenac : hladenac (prema hladan), privatan : prifatan (prema prifatiti), potpora : potpara (шiјепјапје vokala, asocijacija sa рата, роерата: slabija para, mala ротос); proleter: Covjek lako pokretan, koji lееј; cirkulacija : cirkuzacija i tome slicno. Na ovaj nacin rijeci, u svom nepromijenjenom obliku, dobijaju druga znacenja: moralno = опо sto se тота uciniti; priтitivan se cuje u znacenju: koji Нјеро ljude ртјта; pridjev privatan, knjizevnog porijekla, u narodu се se euti u znacenju: prenosan, koji se prihvata, ра se tako za bolest koja se р r е п о s i (zarazna) sa osobe па osobu kaze privatna bolest; itd., itd.

ХII

RBDUKCIJB SUGLASNIKA

u suglasnickim kombinacijama za koje је potrebno vise artikulacionog парога cesto sttadaju pojedini suglasnici. Posto је najslobodniji, najpuniji suglasnik ispred vokala, to је па udaru redukcije uvijek suglasnik u pretpozitivnom suglasnickom polozaju. Лkо jezik пе omoguci laksi, prostiji izgovor suglasnickog skupa, kombinacije, putem kakvog jednacenja, disimilacije, metateze i sl., onda је redukcija ро­ sljednji momenat u procesu uproScavanja suglasnickih skupova. Priroda еkзрlо­ zivnog suglasnika је takva da је оп uvijek u pretpozitivnom suglasnickom polozaju ogranicen (оЫспо па imploziju, samo zatvaranje vazdusne stru;e i unutarnji зит), i u takvom polozaju је uvijek do izvjesne mјеге redukovan. Medutim, strujni suglasnici su u takvoj poziciji uvijek cvrsCi - kombinacije strujni + eksplozivni (ukljucujuCi tu i eksplozivne sonante) uvijek su pogodne za izgovor (prilagodavanje se "гзј u smislu рготјепа ро zvucnosti ili mjestu i пасјпи izgovora, - v. gore): po§ta, lasta, trska, zvezda - i sl.; sonanti, ро svojoj prirodi i sa vokalskim osobiпаmа (ukoliko па smetnje пе nailazi izgovor dvaju sonanata: tamnica > tavnica i sl.), lako se prilagodavaju izgovoru i prethodnog ili sljedeceg suglasnika; kombinacija eksplozivni + strujni suglasnik u паЗет jeziku nastala је роsЩе gubljenja poluglasriika (olakIati, opsovati - i sl.; u rij есјта kao opfti, орftinа imamo staroslovensku glasovnu kombinaciju) ili је eksplozivni + strujni u rijecima stranoga porijekla (indeks, sufiks, insan, malaksati, lipsati i sl.). Praslovenski jezik је mnogobrojnim redukcijama do velike тјеге uprostio glasovne oblike rijeci, liSivsi ih svih otezanih izgovora u suglasnickim skupovima; medutim, kao sto пат је p()znato, gubljenje poluglasa u пазет jeziku (i ostalim slovenskim) uslovi1o је i suglasnicke grupe komplikovanije za izgovor. Otuda su nastajale i nove redukcije suglasniCke. А)

Praslovenske redukc1je

Teznja ka uproscavanju suglasnickog izgovora dovela је praslovenski jezik do poznate situacije u kojoj је vladao zakon otvorenog sloga, cime se оп u znatnoj mjeri izdvajao i u grupi пајше povezanoj - baltijskoslovenskoj. Gdje god nije moglo pomoci pomjeranje granice sloga u suglasnickim vezama, suglasnik isr.ed suglasnika је stradao. Bez obzira па polozaj suglasnika isred suglasnika, svaki suglasnik па kraju rijeci је stradao, tako da је ostao svuda (пе samo u sredini rijeci) samo otvoren slog, u svim rijecima i njihovim oblicima imali smo vokalske zavrsetke.

220

1. Na taj nacin se naroCito izmijenio kraj rijeCi.I tako su mnogi oblici promjenljivih rijeci ostali bez svojih starih morfoloskih oznaka, а Ьо diferencijalni morfoloski znaci postali su vokalski zavrseci i njihove glasovne kombinacije, а osim toga moral0 је cesto nastati glasovno ujednacavanje mnogih oblika promjenljivih rij eci, dotada razlicitih: *gordos (пот.) > *gordus > *gогdъ > gгаdъ) ,-.., gordom (akuz.) > *gordum > *gогdъ (> gгаdъ); gordons (ak. рl.) > *gorduns > *gordy (grady) ,-.., *gordo-is (instr., kako se moze pretpostaviti) > *gordois > *gordбs > *gordus *gordy (grady); *pleto-i-s (optativ, 2. Нсе sg.) > *pletoi > pleti; *pleto-i-t (3. liсе) > > *pletoi > pleti (danasnji imperativ) i sl. 2.

U sredini i па pocetku rijeCi su se gubili suglasnici р, Ь, Е, d ispred suglasnika sa kojima nisu mogli ici zajedno u slogu: *sърпоs (: sъраti) > sъпъ (san : spavati) uporedi grcki: б7tVОI; i sl.; *nasupti : паsъреsь : sypati > nasuti - паsъреsь : sypati (sh. nasuti : naspes : sipati); ~gybnQti : pogyblb > gYnQti : pogyblb (> pogybl > роgyьы1 > pogibal) > ginuti : pogibao (iza р i Ь mogli su ici samo sonanti bez јасе eksplozije - т, [,ј); *svЬCnQti : svitati > sVLnQti : svitati (sh. svanuti : svitati); *perkydnQti : *perkydati > prekYnQti : prekydati (prekinuti : prekidati); *cьeQ : *сitsъ (aor.) > cLtQ : *cisъ; bodQ : *badsL « *bodsL - aor.) > bodQ : Ьаsъ; dadmL, *dadsi > damL, dasi, - itd. U prefiksima i prijedlozima koji su ро porijeklu bez poluglasa па kraju imamo praslovensko analogijsko kalemljenje poluglasa (оЬ > оЬъ; ot > otъ; iz > izъ, ра је mjesto otkryti > *okryti nastal0 otъkryti ( ... > otkriti), аН se jos i u staroslovenskom jeziku јауlјаји i oblici sa redukcijom eksplozivnog suglasnika ispred ро­ eetnog kog drugog suglasnika u drugim dijelu slozenice: osLdL (part. akt.),pored оtъSьdъ (uporedi i iStistiti od izcistiti). Kombinacije pl, Ы, tl, dl ostale su nepromijenjene do jedne kasnije dijalekatske epohe, kada је tl, dl u istocnoj i juznoj slovenskoj zoni uprosceno u 1 « 11): ruski ralo, sh. ralo; ceski i poljski radlo (с. radlo, р. radlo) i sl. Posebno za kombinaciju сn, ст, dn, dm imamo dovoljno dokaza da se redukcijom eksplozivnog dentala uproscavala u п, т. Tako se mijenjal0 i *vertml; (: *vLrteti) > *verml; > vreme > vrijeme (vreme); *pledml; (: ploditi) > рlетl; > pleme - i sl. ореа

(d

Me sеdть (uporedi grcki ~1t'rOC, lat. septem, uporedi i Љ. septyni, stind. sapta, пјет. sieben i sl.), аН d se mogl0 odrzati па jednom (vecem) dijelu praslovenske teritorije. рosЩе

2. Eksplozivni k i g su se mogH prilagoditi sljedecem eksplozivnom sonantu: dvignQti, tbknQti i sl., da sa пјimз pocinje slog i tako da izbjegnu redukciju: za slucajeve kao pekti > ... peCi; dъktеге i sl. - тогато pretpostaviti evoluciju kt > ht - i dalje; аН su u grupama skn, zgn eksplozivni velari тогаН dozivjeti potpunu redukciju: *stisknQti (: stiskati) > stiSnQti (sh. stisnuti), *zvizgn}ti (:*zvizgiati) > zviZnQti ... > > zviznuti : zviZdati (sh. stokavski) - i tako sHcno. Ima znakova da i kombinacija kn, СN nije Ыlа bezizuzetno ocuvana od ир­ roscavanja. Staropruskoj rijeci lаgnо (> lаknо < 10kuno) odgovara stsl. lono « < 10kno). U uproscavanju kn, СN proces је mogao ici preko пп (п nazalna implozija), medutim, nije tako vjerovatno da је i proces рс > t i sl. isao istim putem. U nasem novijem ptica > tica (dijal.) пе mozemo nikako pretpostaviti prelazni stupanj: ttica, - izrazitiju geminaciju - najprirodnije је zamisliti postepeno iscezavanje lаЫјаlпе eksplozije, polazeCi od izgovora u sandhiju. Poznato пат је da se kombinacija *k's (ie.) > ks' (baltijskoslovensko) uproscavanjem svodila па h « hh): *reksom > геksъ > гећь i sl. (aorist, danasnje dijalekatsko rijeh = rekoh). В)

Novije redukcije

Na nasem terenu se odrzava kombinacija od dvaju prostih suglasnika, bez redukcija.

ЬгојпЉ

1) Najvise stradaju eksplozivni suglasnici па poeetku rijeci ispred eksplozivnih: pьcica > ptica > (dij.) tica, ili ispred afrikata ili samo ispred strujnih glasova: *Ьъсеlа > Ььсеlа > *Ьсеlа > рсеlа > (dij.) сеlа i sl., *dъfticа « *dъs­ kica) > *dSt:ica > *tftica > ftica; kadsto > katfto > ka.fto (dij.) i sl. 2) Mnogobrojna su disimilatorna redukovanja afrikatskih dijelova u dodiru sa strujnim ili eksplozivnim suglasnikom: сыо > ссо > fto; junacbstvo « *junak-bstvo) > junacьcvo > junaCtvo > > juna.ftvo; pocьcovati > poctovati > po.ftovati; cьcivo (опо sto se cita) > > ctivo> .ftivo (iz crkve); посса > (Шј.) појса, redukcija eksplozivnog dijela u mekom afrikatu). З) Redukcija koga dijela u afrikatu prosiruje se i уап polozaja ispred dentalsuglasnika: macka > (Шј.) ma.fka, tacno > (Шј.) ta.fno i sl., kueni > (dij.) kutnji - otud potkutnjica, noCnji (Шј.) notnji, петоCnа < (dij.) neтосnја (otud i петосаnј = bolestan), i tako slicno.

пЉ

4) Dva su polozaja u kojima је u trojnoj suglasnickoj kombinaciji redukcija zahvatila eksplozivne suglasnike, kao ореа ројауа u nasem jeziku:

а) t i1i d izmedu kog strujnog 1. koga eksp1ozl.vnog sug1asnika (raCunaju~i tu i eksplozivne sonante) i~cezava: radostna > radosna (uporedi radostan), unakrstan : unakrsna; nuidna > > nиZna; ustmen > usтen; kostljiv > kosljiv > ko.fljiv (prema kost) i sl., аН и rijecima prema pozajmljenim osnovaтa па st pi~emo i izgovaraтo grupu stk: komunistkinja, pijanistkinja i sl. i и domacim saтo radi diferenciranja и znacenju: naprstni (prema prst) za raz1iku od naprsni (prema prsa); Ь) sadr~ni

glas s и sиfiksu -ski « -ьskyi), kad је iza glasova с i с (afrikati и kojima su elementi suglasnika s i s', strujni, srodni glasu s ро nacinu izgovora),

iAcezava:

junacski « junacьskyi) > junacki, peCski > pecki; bjelopavlicki; siromaSski > siromaSki; vraSki (od vrazьski, prema vrag) i sl. Medutim, s и sиfiksu -stvo dobro se cuva i kada је iza afrikata: prisutstvo, pokиestvo, preimucstvo i sl.

Da se ustale

и

knjiZevnom izgovoru (i pisanju) glasovni oblici tipa prisutstvo od osnove), uvjet је Ыо taj: Ato su to rijeci pozajmljene "iz starijeg crkvenog jezika. (poluredиkovanio t

5) U dosta velikom dijelu namh govora ne odrZava se suglasnicka kombinacija st, st, zd па kraju rijeCi, redиkcijom glasa t svodi se па izgovor samo glasa s: kost > (dij.) kos; vlast > (dij.) vlas; prst > (dij.) prs; priSt > (dij.) priS; dazd > (dij.) daz i s1.1 (О redиkcijama glasova v i ј и intervokalnim poloZajima i gih suglasnika govori se па drugim mjestima).

о redиkcijama

dru-

6) Koji put и jeziku nastaje iACezavanje sloga ako dode da se оп ponovi и istoj rijeci: bremenonoAa > bremenoAa; kamenonosac > kamenosac, ikononoAa > ikono§а i sl.

Ova pojava se naziva haplologija.

" 1 Razli~ite pretpostavke se mogu donositi о posebnim procesima koji su se па prsl. terenu odigravali u suglasnil:kim redukcijama, kao §to se to moze vidjeti u uporednim gramatikama i posеЬnim studijama о konsonantskim skupinama. Ako se mogu pretpostaviti gеmiпаte u slubju dl > 1, to пе zna~i u drugim posebnim slu~ajevima da mozemo traiiti istovetne prirode. Sonantske prilike, uopce шепо, posebnoga su karaktera. U tom smislu uporedi interesantnu raspravu R. Bolkovil:a: О nskim slulajlfJima cuЬJjenja sonanata па kraju тесј, PrKnjJIF, ХХХII, 1-2 (1960), ви.

69-72.

ХIII

"UMETANJE" SUGLASNlKA Poznati su nam mnogobrojni slucajevi nastanka glasova v i ј u intervokalnom polozaju (vidi kod ovih glasova). Medutim, u izuzetnim slucajevima, moze nastati i interkonsonantsko "umetanje" novih suglasnika. Osnovni uvjeti za ovakav nacin nastajanja novog suglasnika jesu: а) da izmedu dviju eksplozija nastake suglasnicka struja, izgovor novog strujnog glasa, i Ь) da izmedu strujnog Ш sonantskog glasa i glasa r ili 1 nastaje eksplozivni glas, sto Ы se moglo uopcenije reCi da se stvori eksplozivni suglasnik da Ы razgranicio dva slobodnija prolaza vаzdшпе struje . .Prvi sluatj imamo ј08 od praslovenske situacije u nastajanju glasa s u infinitivu glagola tipa plesti, presti (i sl.): *plet-ti > *pletsti > plesti (kasnije, ро zakonu otvorenog sloga), *pr~d-ti > > .*pr~t-ti > *pr~tsti > pr~ti - danasnji odnos plesti : рlееет; presti : predem (izuzetak је cinio glagol id-ti (idеsь) > је-еј > јеј i slozeni glago1i). Prema s koje је па ovaj nacin dobijeno u glagolima tipa plesti, analogijski је uneseno i s u infinitivu glagola zivsti, crpsti, dupsti i sl.: *zivti (: zivеsь) > Ziti (zakon otvorenog sloga) - stari ob1ik glasovni (uporedi zitije i sl.) > zivti (kad vec niје Ыо па snazi zakon otvorenog sloga) > zivsti (! prema glago1ima tipa presti, i sl.); u frazi: оп zna duti i kovati, imamo stari glasovni ob1ik па stupnju ziti : duti < dlti < *dlbti, *glbti. Nastanak glasa s u glagolima tipa presti, рlет vrl0 је star, dijalekatskog ро­ rijekla, reklo Ы se, i u praindoevropskom jeziku - potvrduje ga i staroindijski. Nasuprot izvjesnim hipotezama о prastaroj evoluciji tt > st, uporedi Nahtigal: SI], (1it. mesti, vesti i sl.). Ь) Drugi slueaj se ocituje u sporadicnom nastajanju eksplozivnog d izmedu jednog strujnog sumnog suglasnika i glasa т, sonanta koji па svo; naCin udarima jezika formira isprekidanu i djelimicno slobodnu suglasnicku struju. Prema starom glasovnom obliku *zerb~ u slovenskim ј ezicima imamo odgovarajuce izgovore: stsl. Ыb~, bug. ЬеЬе; slovenacki ЬеЬе; ruski жеребёНОК, аН u sh. idrebe (idrijebe) sa razviJenim d izmedu i i т.

224 Prema оЫспот izgovoru sre::1a, ruski середв i sl., и makedonskom је streda. Na slican nacin smo dobili dijalekatske nase izgovore: zdraka od zraka; zdraknuti (pogledati izrazitije); zdreo, zdrela i sl. Na taj naCin је nastajal0 и mnogim rijecima t ili d jos и praslovenskom jeziku: struja, 1it. srauja, letonski strauja; stind. sravati (= tece); оstrъ, 1it. a§trus, аН grcki &xpo~, lat. асет, аета - acrum, sve od *ak'r\)s, nase danasnje опат, О§ЕТО; stsl. ръstгь « *ръsгь, osnova glagola pъsati + pridjevski sufiks тъ, - saren), prema сети imenica pastrmka; nozdra, nozdrva - prema nos (sa posebnim jednacenjem ро zvucnosti). Na ovoj osnovi sIrio od· razresiti > razdresiti dobi1i alternativni glasovni oblik razdresiti, ра se onda izdvojio ob1ik osnovnog glagola drijesiti (dresiti), sa novim odnosom glasovnih ob1ika izdiferencirala su se i znacenja. Za nal!in nastajanja interkonsonantskih suglasnika moze se pretpostaviti i prethodno udvajanje suglasnika ра dalje (disimilacijom) stvaranje novog suglasnika: razzrije§iti, §to Ы moglo biti manje nevjerovatno nego da se u razrijesiti iza раше pojal!aju prvi udari glasa r do mogucnosti da se stvori nov eksplozivni glas.

Rjede su pojave da se eksplozivni suglasnik stvori sl., sto pokazuje ро koja nasa stara rijec: 1) s~brъ > sebar, ruski сябёр (od *semrъ), 2) uporedi i

*j~tra

od *jentra

<

*jenra (sh.

и

јеЕта)

kombinacijama

тт, nт

i sl.

с) Poseban slucaj predstavlja umetanje suglasnika u slogu rijeci iimedu vokala i suglasnika. Kod nas је ta pojava cesta и narodnom govoru kad se izgovaraju neobicnije rijeci stranoga porijekla. Neobican izgovor stranih rijeci cini nekad utisak i glasova koji и пјој пе postoje. Najcesce se osjeti kao da nazalna struja prati vokal ispred suglasnika. Tako imamo dijalekatske izgovore: komendija тј. komedija; oktombar тј. oktobar; komensija тј. komisija i sl.

XIV

UDVOJENI SUGLASNICI (geminate) Udvojeni suglasnici mogu nastajati па vise naCina. 1) Moze biti izjednacavanje dvaju razliCitih suglasnika kao dijalekatskog izgovora dn > пп: ;edna > јеџпа; podne > роџпе i sl.

и

nasem slucaju

Preko ovoga procesa, kako se moze pretpostaviti, isla su mnoga uproscavanja kombinacija od dvaju glasova: radlo > rallo i sl., ali za mnoga druga uproscavanja i1i mijenjanja и izgovoru dvaju suglasnika пета sigurnijeg osnova da se и prelaznom stepenu pretpostavljaju geminacije (vidi gore kod ј otovanj а). 2) Poseban naCin ј edne vrste geminantnog 8uglasnickog izgovora moze biti takav da se и izgovoru sonanta ројаса udar jezika za stvaranje implozije sa jednom vecom paиzoт do stvaranja praska, kao sto је slucaj sa dijalekatskim izgovorom: jedalJnest, Аџпа Си Mostaru i sl.), i1i Си srednjoj Bosni) vol16vii i sl. 3) Najobicniji naCin udvajanja suglasnika је kad se izmedu identicnih suglasnika izgubi koji glas ili kad se dva identicna glasa nadu zajedno и slozenoj rijeCi. U nasem se jeziku и ovakvim slucajevima vrse sazimanja udvojenog suglasnika: izьzivеti « izъZiveti) > izziveti > izZiveti > izivjeti; Ьеzьziсьпi « < ЬеzъZiсьпьii) > bezzicni > bezZicni > beZicni; izъsetati > izьsе­ tati > izsetati > Шеtаti > iSetati. U danasnjem knjizevnom izgovoru imamo svega nekoliko slucajeva suglasnikom: superlativi tipa nai.iaci, naJiuzniji i sl., zatim и naucnim, najvise terminoloskim, rijeCima: poddijalekat, nuzzarada i 81.

ј enim

8а

udvo-

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF