John Gribbin - Τα παιδιά των Πάγων

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ Το κλίμα και η καταγωγή του ανθρώπου

Μετάφραση: ΘΑΝΑΣΗΣ ΒΕΜΠΟΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΡΟΡΑ Το σωστό βιβλίο τσέπης

ISBN: 960 - 7239 - 08 - 3 Επιμέλεια: Μάριος Βερέττας Μακέττα εξωφύλλου: Δημήτρης Μπάλλιος Τίτλος πρωτοτύπου: Children of the ice Copyright © John and Mary Gribbin 1990 Copyright © 1992 για την ελληνική γλώσσα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΡΟΡΑ

Θεοφάνης Ιγνατίου και Σια ΟΕ Μαυρομιχάλη 11, ΑΘΗΝΑ 106.79 Τηλ. 36.35.025

ΟΡΟΣΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΠΗΓΗ: Συντάχθηκε με βάση στοιχεία που υπάρχουν στο βιβλίο «Αφανισμός» του Στήβεν Στάνλεϋ, Σαν Φρανσίσκο, SCIENTIFIC AMERICAN LI­ BRARY, 1987.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες ...

10

Εισαγωγή

11

1. Νεκρό όοο δεν παίρνει άλλο Η εξέλιξη εν δράσει Τά ίχνη στους βράχους Τα πάντα έρχονται και παρέρχονται Ο μεταβαλλόμενος πλανήτης μας Θεομηνίες από τον ουρανό Τρύπες στον ουρανό Κύκλοι θανάτου Ο θάνατος είναι ένας τρόπος ζωής

15 17 21

2. Οι διάδοχοι των δεινοσαύρων Κρίσεις στη θάλασσα Μεγαδυναστείες και πρωτο-θηλαστικά Θηλαστικά με ψεύδισμα Η ώρα των δεινοσαύρων Κληρονόμοι των δεινοσαύρων Μια μοναδική καταστροφή;

59 60

26 33 40 46 51 55

65 73 78 84 92

8

ΤΖΩΝ

& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

3. Η επιστροφή των μεγαλόπρεπων θηλαστικών Τα μεγαέτη της έξαρσης Ανάσχεση και παλινόρθωση Χειμώνας στην Εδέμ Η ώρα του πιθήκου Συνεχής επιδείνωση

103 107 115 124 135 142

4. Έξω από τα δάση ...

147

Βαθμιαία πορεία

προς την ξηρασία Μαρτυριάκα μόρια Η εμφάνιση των ανθρωπίδων Τα βραχιαιωρούμενα δίποδα 5. Ένας άντρας - και μια γυναίκα για όλες τις εποχές Στοιχεία για τον πάγο Πάγοι πάνω στη Γη Ρυθμοί των Παγετώνων Η θεωρία που ήρθε από το κρύο. Άνθρωποι των Παγετώνων 6. Γιατί η Γροιλανδία δεν είναι πράσινη; Η κατοίκηση της Αμερικής Η ζέστη και η υγρασία Μέσα και έξω από το εύφορο μισοφέγγαρο Μεσαιωνική ζέστη Βίκινγκς της Δύσης Η επιστροφή των παγετώνων

148 153 158 165 177 180 185 189 198 208 217 221 228 232 240 246 256

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

7. Παγωμένο χαλί και κοπάδια βισώνων Θάνατος και ερήμωση Καουμπόϋς και Ινδιάνοι «Όταν ο Λιας τα νύχια του φυσάει ...» Βγαίνοντας από τους πάγους Τι στον Ντίκενς;

9

263 265 270 278 284 293

8. Η ώρα των δεινοσαύρων ξανάρχεται Κύκλοι που ακολουθούν τον Ήλιο Μέσα στο θερμοκήπιο Η εποχή των δεινοσαύρων

299 307 315

Παράρτημα: Κύκλοι παγετώνων Υποσημειώσεις Βιβλιογραφία

325 343 347

297

Ευχαριστίες

Πολλά από τα θέματα, που αναπτύχθηκαν σ' αυ­ τό το βιβλίο, μεταδόθηκαν στην εκπομπή του BBC-4 «Τα Παιδιά των Πάγων», από τον Τζων Γκρίμπιν στα 1988. Όπως και με το προηγούμε­ νο βιβλίο μας, «Το Πλεονέκτημα του Ένα Τοις Εκατό», στην παράθεση αυτών των ιδεών, μας βοήθησαν οι συζητήσεις με τον Μάικλ Μπράιτ, παραγωγό της ραδιοφωνικής εκπομπής.

Εισαγωγή

Γιατί είμαστε εδώ; Γιατί τα ανθρώπινα πλάσματα συμπεριλαμβάνονται σήμερα στις πλέον επιτυ­ χημένες μορφές ζωής πάνω στη Γη; Υπάρχουν πολλές απαντήσεις, οι οποίες εξαρτώνται από τις προκαταλήψεις του ατόμου στο οποίο απευ­ θύνετε αυτά τα ερωτήματα. Ένας κοσμολόγος μπορεί να σας μιλήσει για τη Μεγάλη Έκρηξη μέσα στην οποία γεννήθηκε το Σύμπαν, καθώς επίσης και για το πώς «μαγειρεύτηκαν» στο εσω­ τερικό των άστρων τα χημικά στοιχεία που απο­ τελούν το σώμα μας. Ένας εξελικτιστής βιολό­ γος μπορείνα σας μιλήσει για τη φυσική επιλογή και την επιβίωση των ικανότερων. Και οι δύο έ­ χουν την άποψή τους. Αλλά εμείς θα αποδώσου­ με την ευθύνη στον καιρό, ή μάλλον - αν θέλουμε να είμαστε αυστηρά ακριβείς - στο μεταβαλλόμε­ νο κλίμα. Η ανθρωπότητα εμφανίστηκε στη Γη κατά τη διάρκεια μιας περιόδου με ασυνήθιστο και γορ­ γά μεταβαλλόμενο κλίμα στη Γη, δηλαδή σε συν­ θήκες που ωφέλησαν εξαιρετικά την προσαρμο­

12

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στικότητα και την νοημοσύνη. Οι συνθήκες αυ­ τές έβγαλαν μια ράτσα πιθήκων έξω από τα δά­ ση της Αφρικής και την οδήγησαν στο μονοπάτι της παγκόσμιας κυριαρχίας. Αλλά, αν ήταν έτσι, τότε τί γύρευαν αυτοί οι πίθηκοι σκαρφαλωμένοι στα δέντρα; Χρωστούσαν την ύπαρξη τους σε μια πολύ πιο δραστική περιβαλλοντική αλλαγή που συνέβη πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια πε­ ρίπου. Αν δεν είχε προηγηθεί ο θάνατος των δει­ νοσαύρων, τα θηλαστικά μπορεί να μην ήταν τί­ ποτα περισσότερο από δειλά πλάσματα με μικρό ρόλο στην οικολογική αλυσίδα και θα βρίσκο­ νταν μόνιμα στα όρια της εξαφάνισης. Αλλά τί σκότωσε τους δεινόσαυρους; Κατά πάσα πιθα­ νότητα η κακοκαιρία. Στην πραγματικότητα, τα θηλαστικά βρίσκο­ νταν σχο προσκήνιο για περισσότερα από εκατό εκατομμύρια χρόνια, πριν το απότομο (από τη σκοπιά του γεωλογικού χρόνου) τέλος της επο­ χής των δεινοσαύρων. Δύσκολα μπορούμε να πούμε ότι τα δύο αυτά ζωικά είδη βρίσκονταν σε σύγκρουση. Υπήρξε μια μεγάλη περίοδος κλιμα­ τικής ηρεμίας και σταθερότητας στην οποία οι δεινόσαυροι κυριαρχούσαν στον πλανήτη, επει­ δή ήταν προσαρμοσμένοι στις ήδη υπάρχουσες συνθήκες. Και παράλληλα, επειδή δεν φαινόταν στον ορίζοντα καμμιά καινούργια παραλλαγή στο θέμα της βιολογικής εξέλιξης. Πάντως, σε καμμιά περίπτωση δεν μπορούμε να αποδείξουμε ότι οι πρόγονοί μας ήταν ευφυέ­ στεροι από ότι οι σύγχρονοι τους δεινόσαυροι. Η παραδοσιακή εικόνα του δυσκίνητου και ηλί­ θιου δεινόσαυρου, με πελώριο σώμα και μικρό­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

13

σκοπικό εγκέφαλο, αντιπροσωπεύει ένα μικρό μέρος της αληθινής εικόνας. Πολλοί δεινόσαυ­ ροι ήταν μεγαλόσωμοι και ηλίθιοι. Αλλά πολύ πε­ ρισσότεροι δεινόσαυροι ήταν μικρότεροι, ευκί­ νητοι, και με εγκεφάλους σχετικά μεγάλους σχετικά με το σωματικό τους βάρος. Αυτοί οι δει­ νόσαυροι μπορεί να ήταν ακόμα και θερμόαιμοι. Υπήρχαν δεινόσαυροι-κυνηγοί, όπως η τίγρη και το λιοντάρι, καθώς επίσης και φυτοφάγοι, όπως ο ιπποπόταμος κι ο ελέφαντας. Αυτοί οι δεινό­ σαυροι δεν νικήθηκαν από τα εξυπνότερα θηλα­ στικά στο πεδίο μάχης της βιολογικής εξέλιξης, αλλά εξολοθρεύτηκαν από μια περιβαλλοντική καταστροφή — από μια αλλαγή στους κανόνες του παιχνιδιού. Αυτό είναι μια ένδειξη του πώς οι επιτυχημέ­ νοι δεινόσαυροι ήταν, στην παραγματικότητα, μια παραλλαγή στο θέμα της ζωής, μεταγενέ­ στερη από τα θηλαστικά. Ερπετά, που έμοιαζαν με θηλαστικά, υπήρχαν προτού ακόμα οι δεινό­ σαυροι έρθουν στο προσκήνιο και παραμερίστη­ καν απ' αυτούς. Εμείς οι ίδοι καταγόμαστε από τους προγόνους των δεινοσαύρων. Και πιο πριν; Σαν τον ήρωα του «Μικάδο», μπορούμε να ιχνηλατήσουμε την προέλευση μας, φτάνοντας τελικά «πίσω στην πρωτοπλα­ σμική αρχέγονη ατομική μάζα. Συνεπώς, η οικο­ γενειακή μας τιμή είναι κάτι άπιαστο». Πάντως, σ'αυτό εδώ το βιβλίο, δεν επιθυμούμε να προχω­ ρήσουμε τόσο πολύ. Προκειμένου να περιορι­ στούμε μέσα σε ορισμένα πλαίσια, θα πρέπει να αρχίσουμε την αφήγηση μας αρκετά αργά στην ιστορία της εξέλιξης της ζωής στη Γη, όταν δη­

14

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λαδή οι πρόγονοι μας είχαν ήδη ξεπροβάλει από τη θάλασσα και είχαν βγει στη στεριά. Αυτή δεν είναι απλά μια αυθαίρετη παραχώρηση, χάριν της αφήγησης. Η στεριανή ζωή έχει γνωρίσει πολύ περισσότερες αντιξοότητες και περιβαλ­ λοντικές μεταβολές απ' ότι η θαλάσσια. Υπάρχει ένας βασικός λόγος στο γιατί η εξέλιξη στη στε­ ριά έχει προχωρήσει τόσο γρήγορα στις τελευ­ ταίες εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια και στο γιατί εμείς οι ίδιοι βρισκόμαστε εδώ και αναρω­ τιόμαστε για την προέλευσή μας. Είναι μια ιστορία γεμάτη θάνατο και κατα­ στροφή. Και προτού αρχίσουμε να την αφηγού­ μαστε σωστά, θα πρέπει να δημιουργήσουμε το απαραίτητο σχετικό υπόβαθρο, μιλώντας για με­ ρικούς οπό τους σχετικούς παράγοντες της κα­ ταστροφής. Όπως και σε μια ταινία τρόμου, αυ­ τό μπορεί να θεωρηθεί ψυχαγωγικό. Η προοπτι­ κή για μια φυσική καταστροφή, που θα αφανίσει το ανθρώπινο γένος αύριο το πρωί, είναι τόσο πιθανή, όσο και το να σας επιτεθεί ένας σχιζο­ φρενής με πριόνι ενώ γυρίζετε σπίτι σας από τον κινηματογράφο. Αλλά η διαφορά είναι ότι η ιστο­ ρία μας είναι αληθινή. Δεν έχουν αλλαχτεί ούτε καν τα ονόματα...

Κεφάλαιο 1. Νεκρό όσο δεν παίρνει άλλο

Η ιστορία της ζωής στη Γη θα μπορούσε να περι­ γραφεί καλύτερα σαν η ιστορία του θανάτου στη Γη. Τα ζωικά και φυτικά είδη που έχουν εξαφανι­ στεί είναι πολύ περισσότερα από εκείνα που ζουν σήμερα. Τα είδη αυτά εξαφανίστηκαν από το πρόσωπο της Γης, επειδή οι μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες κατέστησαν τη ζωή τους αδύνατη και κατέστρεψαν τους κρίκους που τα ίδια αντιπροσώπευαν στην οικολογική α­ λυσίδα. Καταγόμαστε, εξ ορισμού, από επιζήσα­ ντες. Μπορούμε να εξακριβώσουμε ότι η κατα­ γωγή μας είναι μια συνεχής γραμμή που φτάνει μέχρι τα μονοκύτταρα πλάσματα που κολυμπού­ σαν στις θάλασσες του πλανήτη, κάπου τρισίμισυ δισεκατομμύρια χρόνια πριν. Πιο πριν, η εικό­ να γίνεται ακόμα πιο ομιχλώδης. Αλλά η βασική ομοιότητα των βιολογικών λειτουργιών σε όλα τα ζωντανά όντα —που αφορά μόρια όπως το RNA, το DNA και οι πρωτεΐνες —υποδηλώνει ότι είμαστε όλοι απόγονοι ενός κοινού προγό­

16

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νου: ενός συνοθηλεύματος μορίων που έμαθαν πρώτα το κόλπο της αυτοαναπαραγωγής. Φυσικά, η αναπαραγωγή είναι ακριβώς ό,τι και η ζωή. Τα ζωντανά πλάσματα βγάζουν αντί­ γραφα του εαυτού τους. Αλλά αυτά τα αντίγρα­ φα δεν είναι απαραίτητα πιστά αντίγραφα των γονιών τους. Και γι' αυτό το λόγο η ζωή στη Γη είναι σε θέση να εξελίσσεται και να προσαρμόζε­ ται στις μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές πιέ­ σεις. Σε κάθε γενιά υπάρχει μια ποικιλία όντων —ακόμα και μέσα στα πλαίσια ενός και μοναδι­ κού είδους. Τα άτομα που είναι τα καταλληλότε­ ρα— δηλαδή, αυτά που «ταιριάζουν» στο περι­ βάλλον —αφήνουν περισσότερους απογόνους, κι έτσι τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τα άτο­ μα επιτυχημένα μεταβιβάζονται επιλεκτικά στις επερχόμενες γενιές. Όσο το περιβάλλον παρα­ μένει ουσιαστικά αμετάβλητο, το μεγαλύτερο μέρος αυτής της εξέλιξης, με βάση τη φυσική ε­ πιλογή, απλά καθιστά ένα είδος περισσότερο οι­ κολογικά προσαρμοσμένο. Οι πίθηκοι προσαρ­ μόστηκαν καλύτερα στη δενδρόβια ζωή. Τα που­ λιά ανάπτυξαν βελτιωμένες φτερούγες κλπ. Αλ­ λά, όταν το περιβάλλον μεταβάλλεται, εξολο­ θρεύονται πολλά θαυμάσια προσαρμοσμένα άτομα —ή ακόμα και ολόκληρα είδη—, επειδή παύουν να υπάρχουν οι συνθήκες στις οποίες εί­ χαν προσαρμοστεί. Αν, λόγου χάρη, εξαφανίζο­ νταν όλα τα δέντρα, τότε οι πίθηκοι θα έπρεπε, είτε να μάθουν ένα καινούργιο τρόπο ζωής, ή να πεθάνουν. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ανεξάρτητα αν η μεταβολή είναι ραγδαία ή βαθμιαία, ο τρό­ πος ζωής πάντα μεταβάλλεται. Μερικά είδη

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

17

εκλείπουν. Οι απόγονοι άλλων ειδών υποβάλλο­ νται σε νέες πιέσεις της φυσικής επιλογής και εξελίσσονται σύμφωνα με αυτές. Αν υπάρξουν νέες ευκαιρίες, οι απόγονοι αυτών που επέζη­ σαν διαφοροποιούνται κι έτσι δημιουργούνται νέα είδη για να συμπληρώσουν τα κενά στην οι­ κολογική αλυσίδα. Από την ανθρώπινη σκοπιά, η ιστορία της ζωής στη Γη είναι μια ιστορία μετα­ βολών και προσαρμογών —που μας έκαναν να τραβήξουμε αυτό το δρόμο γεμάτο με πάρα πο­ λύ θάνατο (άλλων μορφών ζωής). Η εξέλιξη εν δράσει Στο προηγούμενο βιβλίο μας, «Το Πλεονέκτημα του Ένα τοις Εκατό», κάναμε μια σύντομη ανα­ φορά στον τρόπο λειτουργίας της εξέλιξης (Σ.τ.μ. Το βιβλίο αυτό κυκλοφορεί μεταφρασμέ­ νο στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΩΡΟΡΑ). Κρί­ νοντας από τις ερωτήσεις που μας έθεσαν οι α­ ναγνώστες, υπάρχουν μερικοί που ανησυχούν α­ κόμα για την όλη υπόθεση της Δαρβινικής εξέλι­ ξης. Η βασική ανησυχία σχετίζεται με το θέμα της περιπλοκότητας: πώς μπορεί να έχει προκύ­ ψει «κατά τύχη» κάτι τόσο πολύπλοκο όσο το αν­ θρώπινο πλάσμα (ή το μάτι, ή το ηχοβολιστικό «ραντάρ» της νυχτερίδας); Η ερώτηση προκύ­ πτει από την παρερμηνεία του τρόπου λειτουρ­ γίας της εξέλιξης. Η αλήθεια είναι ότι πράγματι παίζει ρόλο η τύχη, με την έννοια ότι κάθε μικρή μεταβολή στο κληρονομικό υλικό (DNA) που με­ ταβιβάζουμε στα παιδιά μας, μπορεί να είναι μια τυχαία αλλαγή στο γενετικό κώδικα. Αλλά ακό-

18

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μα κι αυτή η μεταβολή μπορεί να προέλθει μονά­ χα από μια παραλλαγή στο γενετικό κώδικα που μεταφέρουν οι γονείς. Ο κώδικας με τη «συντα­ γή» για τη δημιουργία π.χ. ενός ανθρώπου, ισο­ δυναμεί με μια ογκώδη εγκυκλοπαίδεια γραμμέ­ νη με το δικό μας αλφάβητο. Στη διαδικασία της εξέλιξης, η τυχαία μεταβολή μπορεί να είναι η αλλαγή της ορθογραφίας μερικών λέξεων αυ­ τής της εγκυκλοπαίδειας στο πέρασμα από τη μια γενιά στην άλλη —κι όχι η δημιουργία μιας νέας εγκυκλοπαίδειας που θα προκύψει από το τυχαίο ανακάτεμα όλων των γραμμάτων του αλ­ φαβήτου. Εξίσου σημαντικό είναι ότι στην επιλο­ γή που ακολουθεί θα γίνει ακριβώς αυτό: τα προ­ σαρμοσμένα στο περιβάλλον άτομα θα τα πηγαί­ νουν καλά, ενώ τα μη προσαρμοσμένα θα τα πη­ γαίνουν άσχημα. Η φυσική επιλογή δεν έχει κα­ μιά σχέση με το να πάρουμε ένα μεγάλο καζάνι με χημικές ουσίες και να το ανακατεύουμε ελπί­ ζοντας ότι κάποια τυχερή σύμπτωση θα συνδυά­ σει σε λειτουργική τάξη τα συστατικά ενός ζων­ τανού ανθρώπινου πλάσματος —ή έστω και ε­ νός ζωντανού κυττάρου. Η εξέλιξη προχωρά σταδιακά και το κάθε βήμα της βασίζεται σ'ένα προϋπάρχον λειτουργικό σύστημα. Η πραγματι­ κά τυχαία σύμπτωση έπαιξε κι αυτή το ρόλο της στην προέλευση των πρώτων ζωντανών μορίων. Αλλά υπήρχε αρκετός διαθέσιμος χρόνος και αρκετά μόρια, ώστε η ίδια η ζωή να προκύψει σαν αποτέλεσμα ενός τυχαίου γεγονότος. Το σημαν­ τικότερο είναι ότι η εξέλιξη είχε στη διάθεσή της ένα σχεδόν ασύλληπτα μεγάλο χρονικό διάστη­ μα για να λειτουργήσει: τουλάχιστον τρισήμισι

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

19

δισεκατομμύρια χρόνια από τότε που η ζωή πρω­ τοεμφανίστηκε στους ωκεανούς. Ο Ρίτσαρντ Ντώκινς εξετάζει αυτό το θέμα στο έξοχο βιβλίο του «Ο Τυφλός Ωρολογοποιός» —δίνοντας ταυτόχρονα και τα νούμερα που δεί­ χνουν πώς θα μπορούσαν πράγματι να εμφανι­ στούν τυχαία τα πρώτα βιολογικά μόρια. Σε διά­ στημα λίγων χιλιάδων χρόνων, οι άνθρωποι δη­ μιούργησαν ολόκληρη την ποικιλία των σύγχρο­ νων σκύλων από ένα προγονικό είδος λύκου. Σε κάθε γενιά, διάφορα άτομα διάλεγαν τους σκύ­ λους που τους άρεσαν (για οποιονδήποτε λόγο) και τους χρησιμοποίησαν σαν απόθεμα αναπα­ ραγωγής. Αυτή είναι κατά μία έννοια, μια «μη φυ­ σική επιλογή» δεδομένου ότι λειτουργεί με γνώ­ μονα κάποιο ανθρώπινο καπρίτσιο. Αλλά για το σκύλο, τα ανθρώπινα πλάσματα είναι τμήματα του «περιβάλλοντος» και η διαδικασία είναι ακρι­ βώς η ίδια με τη φυσική επιλογή. Η διαδικασία αυτή κατάφερε μέσα σε δυο χιλιάδες χρόνια να δημιουργήσει ένα τσιουάουα από ένα λύκο. Ο Ντώκινς λέει ότι αυτό πρέπει να θεωρηθεί «από­ σταση» ίση με ένα εξελικτικό βήμα. Στην ίδια κλί­ μακα, πόσο θα έπρεπε να περπατήσετε στο δρό­ μο της εξέλιξης μέχρι να φτάσετε στην αρχή της ζωής στη Γη; Ολόκληρη την απόσταση από το Λονδίνο στη Βαγδάτη. Η εξέλιξη είχε στη διάθε­ ση της πραγματικά πολύ χρόνο. Αν έχετε ακόμα ανησυχίες για τις λεπτομέρειες, σας συνιστούμε το βιβλίο του Ντώκινς για να σας περάσουν (ακό­ μα κι αν δεν σας ενδιαφέρει η εξέλιξη, σας συνι­ στούμε τον «Τυφλό Ωρολοποιό», σαν το καλύτε­ ρο μη —τεχνικό βιβλίο— οδηγό στο όλο θέμα).

20

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Ο σκοπός μας δεν είναι να πείσουμε οποιουσδή­ ποτε αντιρρησίες ότι η εξέλιξη λειτουργεί, αλλά να συνδυάσουμε τα γεγονότα της εξέλιξης με τα στοιχεία που δείχνουν ότι το περιβάλλον του πλανήτη μας άλλαξε δραματικά ενώ η ζωή εξε­ λισσόταν. Και μετά να χρησιμοποιήσουμε αυτό το συνδυασμό για να εξηγήσουμε πώς ένα είδος νοημόνων πιθήκων που καταγόταν από δενδρόβια πρωτεύοντα, μπορεί να κάθεται και να ανα­ ρωτιέται για τέτοια πράγματα, ενώ οι δεινόσαυ­ ροι που κυριάρχησαν στη Γη για περισσότερα α­ πό 150 εκατομμύρια χρόνια, έχουν εξαφανιστεί. Υπάρχουν και άλλες προοπτικές. Σήμερα υ­ πάρχουν μονοκύτταροι οργανισμοί, που δεν δια­ φέρουν καθόλου από τους προγόνους τους που έζησαν πριν από τρισήμισι δισεκατομμύρια χρό­ νια. Απ' τη δικιά τους άποψη, η ιστορία της ζωής της Γης είναι μια ιστορία συνέχειας και σταθερό­ τητας. Ο δικός τους τρόπος ζωής δεν απειλήθη­ κε από οποιεσδήποτε περιβαλλοντικές αλλαγές και οι ίδιοι ήταν θαυμάσια προσαρμοσμένοι σε ένα συγκεκριμένο οικολογικό ρόλο. Η περιπλοκότητα των πολυκύτταρων φυτών και της ζωικής ζωής είναι απλώς ένα περίεργο και τυχαίο υπο­ προϊόν της εξελικτικής επιτυχίας τους. Αλλά βέβαια εμείς εξετάζουμε την ιστορία α­ πό διαφορετική προοπτική. Έτσι στο υπόλοιπο βιβλίο, δεν θα αναφέρουμε καθόλου τις μονο­ κύτταρες μορφές ζωής —που από άποψη μακρο­ βιότητας είναι αναμφισβήτητα οι περισσότερο ε­ πιτυχημένες μορφές ζωής του πλανήτη. Στην πραγματικότητα το ίδιο θα κάνουμε και για τη θαλάσσια ζωή, παρόλο που για τρία δισεκατομ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

21

μύρια χρόνια, η ζωή πάνω στη Γη ήταν αποκλει­ στικά η ιστορία της ζωής στους ωκεανούς. Τα φυτά αποίκισαν την στερά μονάχα περίπου 400 εκατομμύρια χρόνια πριν, και σύντομα τα ακο­ λούθησαν πλάσματα όπως τα μυριάποδα, τα ακάρεα και τα πρώτα έντομα. Τα δένδρα και τα δά­ ση εξελίχθηκαν πριν από 370 εκατομμύρια χρό­ νια, ενώ περίπου την ίδια εποχή, τα αμφίβια —οι άμεσοι προγονοί μας— βγήκαν έρποντας στη στεριά. Αυτό είναι και το σημείο απ' όπου αρχί­ ζουμε την ιστορία μας που εξετάζει τις μεταβαλ­ λόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες που μετα­ μόρφωσαν σε ανθρώπινα πλάσματα μερικούς α­ πό τους απόγονους των αμφίβιων του Παλαιοζωικού Αιώνα. Αλλά στήνοντας το σκηνικό πρέ­ πει να κάνουμε μια μικρή παρένθεση για να εξηγήσουμε το πώς ξέρουμε τι συνέβαινε πριν από 370 εκατομμύρια χρόνια, ή τι είδους μορφές ζωής έζησαν στη μετέπειτα ιστορία της Γης και το πώς άλλαξε το περιβάλλον. Τα ίχνη στους βράχους Τα απολιθώματα είναι το κλειδί για την κατανόη­ ση της ιστορίας της ζωής πάνω στη Γη. Όταν με­ ρικά ζωντανά όντα (φυτά ή ζώα) πεθαίνουν, τα απομεινάρια τους πέφτουν μέσα στη λάσπη του θαλάσσιου βυθού, ή στο βούρκο κοντά σε μια λί­ μνη ή σε κάποιο άλλο μέρος όπου μπορούν να καλυφθούν από ανόργανη ύλη και να θαφτούν προτού τα καταβροχθίσει κάποιο περαστικό πλάσμα. Καθώς όλο και περισσότερα ιζήματα κατακάθονται πάνω από τα απομεινάρια, τα χα-

22

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μηλότερα στρώματα συμπιέζονται έντονα. Στο τέλος οι γεωλογικές δυνάμεις μπορεί να μετα­ τρέψουν τις αποθέσεις σε πέτρωμα και μέσα στο πέτρωμα αυτό μπορεί να διατηρηθεί το αποτύ­ πωμα των υπολειμμάτων που κάποτε ανήκαν σε ζωντανό οργανισμό. Αυτά είναι τα απολιθώμα­ τα. Τώρα είναι καμωμένα από πέτρα αλλά διατη­ ρούν το σχήμα των οργανικών υπολειμμάτων που έπεσαν μέσα στα ιζήματα πριν από εκατομ­ μύρια χρόνια. Το μεγαλύτερο μέρος των υπο­ λειμμάτων, δεν διατηρείται με αυτόν τον τρόπο. Αλλά μερικά απ' αυτά διατηρούνται. Τέτοια πέτρινα αντίγραφα ζωντανών πλα­ σμάτων είναι γνωστά εδώ και εκατοντάδες χρό­ νια. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι για παράδειγμα, τα ανέφερε ήδη από τον 15ο αιώνα. Τα απολιθώμα­ τα υπήρξαν αιτία μεγάλης διαμάχης και προβλη­ ματισμού ανάμεσα στους φυσικούς φιλοσόφους του 17ου αιώνα. Οι σχετικές ιδέες εξελίχθηκαν αργά, αλλά ένα αποφασιστικό βήμα πραγματο­ ποιήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα από τον Άγ­ γλο τοπογράφο Ουίλιαμ Σμιθ που εξέτασε τις στοιβάδες γεωλογικών στρωμάτων που περιεί­ χαν απολιθώματα και που αποκαλύφθηκαν στην διάνοιξη διωρύγων και στοών ανθρακωρυχείων. Ο Σμιθ πρόσεξε ότι τα διαφορετικά στρώματα περιείχαν διαφορετικούς και χαρακτηριστικούς τύπους απολιθωμάτων. Πρόσεξε επίσης ότι και τα πετρώματα της ίδιας εποχής που προέρχον­ ταν από διαφορετικά σημεία της Βρεττανίας (και όπως ξέρουμε σήμερα, από διαφορετικά σημεία του κόσμου) μπορούν να αναγνωριστούν από τα χαρακτηριστικά απολιθώματα που περιέχουν.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΝ ΠΑΓΩΝ

23

Στα περισσότερα μέρη, τα αρχαιότερα πε­ τρώματα βρίσκονται κάτω από τα περισσότερο πρόσφατα, και διατηρούν ίχνη της πανίδας και της χλωρίδας της εποχής τους. Το στοιχείο αυτό πρόσφερε μια σχετική χρονική κλίμακα στους παλαιοντολόγους και στους γεωλόγους, και ή­ ταν μια από τις βασικές επιρροές που έκαναν τον Τσαρλς Ντάρβιν (Κάρολο Δαρβίνο) να διατυπώ­ σει τη θεωρία της εξέλιξης, στο 19ο αιώνα. Αλλά μόνο στον δικό μας αιώνα οι φυσικοί κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα «ρολόϊ ακρίβειας» το ο­ ποίο θα χρησιμοποιούσαν οι γεωλόγοι για να προσδιορίσουν τη γεωλογική χρονική κλίμακα. Όταν πρωτοδημιουργήθηκε η γεωλογική χρονική κλίμακα, οι χρονολογίες δεν ήταν τίπο­ τα παραπάνω από εικασίες. Η χρονική κλίμακα υποδιαιρέθηκε σε διαφορετικά τμήματα, σαν έ­ να γεωλογικό ημερολόγιο. Αλλά η διαίρεση αυ­ τή βασιζόταν κύρια στις μεταβολές της κατανο­ μής των απολιθωμάτων. Σε μερικά στρώματα πε­ τρωμάτων υπήρχε πολύ μικρή διαφορά ανάμεσα στα είδη των απολιθωμάτων που ανακαλύφθη­ καν σε ένα στρώμα και σε εκείνα που βρέθηκαν στο στρώμα που βρισκόταν πάνω από το προη­ γούμενο. Σε άλλες περιπτώσεις, πολλοί τύποι α­ πολιθωμάτων που συναντώνται στο κατώτερο στρώμα, απουσιάζουν από το ανώτερο. Τη θέση τους έχουν πάρει «καινούργια» απολιθώματα που αντιστοιχούν σε διαφορετικές μορφές ζωής και τα οποία ξεπροβάλλουν σταδιακά, καθώς ο γεωλόγος εξετάζει διαδοχικά νεώτερα στρώμα­ τα. Πολύ συχνά, τα όρια ανάμεσα στις γεωλογι­ κές περιόδους συμπίπτουν με ενδιαφέρουσες

24

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μεταβολές στην πορεία της ανάπτυξης της ζωής στη Γη, ακριβώς επειδή αυτές οι ενδιαφέρουσες αλλαγές στα ίχνη των απολιθωμάτων χρησιμο­ ποιούνται για να οριοθετήσουν τις γεωλογικές περιόδους. Στον εικοστό αιώνα, χάρη στην ανάπτυξη των μεθόδων ραδιενεργής χρονολόγησης, αυτές οι γεωλογικές περίοδοι αντιστοιχούν σε χρονολο­ γίες. Τα περισσότερα αντικείμενα περιέχουν ί­ χνη ραδιενεργών στοιχείων και η ένταση της ρα­ διενέργειας ενός ειδικού δείγματος πετρώμα­ τος (π.χ. γρανίτη) μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, με ομαλό τρόπο που σήμερα έχει καλά κατανοηθεί. Μετρώντας τη ραδιενέργεια ενός δείγματος παλιού πετρώματος, οι φυσικοί μπο­ ρούν να υπολογίσουν πόσος χρόνος μεσολάβη­ σε από τότε που δημιουργήθηκε αυτό το πέτρω­ μα. Τα νούμερα δεν είναι απόλυτα ακριβή και κά­ πως διαφορετικές μέθοδοι, δίνουν κάπως διαφο­ ρετικές χρονολογίες. Σ'αυτό οφείλεται το ότι έ­ να βιβλίο μπορεί να γράφει ότι η εποχή των δεινοσαύρων τέλειωσε πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, ενώ ένα άλλο να δίνει σαν τιμή 67 εκα­ τομμύρια χρόνια κι ένα τρίτο —περισσότερο επι­ φυλακτικά— να αποφεύγει να παραθέσει χρονο­ λογίες αλλά να λέει μόνο ότι οι δεινόσαυροι εξα­ φανίστηκαν στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου (κάτι που δεν μας λέει και πολλά, αφού «το τέλος της Κρητιδικής» είναι ακριβώς η «εποχή που εξα­ φανίστηκαν οι δεινόσαυροι»). Οι χρονολογίες που θα χρησιμοποιήσουμε εδώ πάρθηκαν κύρια από το βιβλίο του Στήβεν Στάνλεϋ, «Εξόντωση». Ο γεωλογικός χρόνος διαιρείται σε διάφορε­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

25

τικά τμήματα, ανάλογα με τη φύση των μεταβο­ λών στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων. Οι με­ γάλες μεταβολές —μαζικές εξαφανίσεις μορ­ φών ζωής— καθορίζουν τα όρια των σημαντικό­ τερων τμημάτων. Οι μικρές μεταβολές —ο θάνα­ τος λιγοστών ειδών— καθορίζουν τα όρια των μικρότερων υποδιαιρέσεων. Ο,τιδήποτε συνέβη πιο πριν από 590 εκατομμύρια χρόνια (590 Εχπ) ανήκει στην Προκάμβιο. Κι αυτά τα σχεδόν εφτά όγδοα της ιστορίας του πλανήτη, είναι κατά με­ γάλο ποσοστό μια σκοτεινή περιοχή όσον αφο­ ρά τις γνώσεις που διαθέτουμε σχετικά με την ύπαρξη της ζωής. Τα «καλά» απολιθώματα βρί­ σκονται σε μεταγενέστερα γεωλογικά στρώμα­ τα (κάτι που εξηγεί γιατί το όριο καθορίζεται στα 590 Εχπ). Η γεωλογική περίοδος που ζούμε τώ­ ρα και που αρχίζει από το Προκάμβιο και φτάνει μέχρι σήμερα, ονομάζεται Φανεροζωική, και διαιρείται σε τρεις Αιώνες, τον Παλαιοζωικό (α­ πό τα 590 μέχρι τα 248 Εχπ), το Μεσοζωικό (από τα 248 μέχρι τα 65 Εχπ) και το Καινοζωικό (από τα 65 Εχπ μέχρι σήμερα). Μικρότερα μεσοδια­ στήματα μέσα στους αιώνες ονομάζονται περίο­ δοι και τα ονόματά τους εμφανίζονται μερικές φορές στην ιστορία μας. Η πρώτη περίοδος του Παλαιοζωικού αιώνα ονομάζεται Κάμβριο — κάτι που εξηγεί γιατί κάθε τι πριν απ' αυτήν ονο­ μάζεται Προκάμβιο. Οι περίοδοι διαιρούνται σε υποπεριόδους και οι υποπερίοδοι σε εποχές αλ­ λά τέτοιες λεπτομέρειες δεν θα μας απασχολή­ σουν καθόλου. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το γιατί θα πρέπει να υπάρχουν χρονικά διαστήμα­ τα —ιδιαίτερα στα όρια μεταξύ των περιόδων—

26

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στα οποία πολλές μορφές ζωής εξολοθρεύτη­ καν μαζικά. Ποιες ήταν αυτές οι καταστρεπτικές μεταβολές στο περιβάλλον που πριν από 65 εκα­ τομμύρια χρόνια έσπειραν τον όλεθρο στους δεινόσαυρους (ανοίγοντας έτσι το δρόμο για την ανέλιξη των θηλαστικών, της δικιάς μας συνομοταξίας ζώων) και ποιές απ' αυτές προκάλε­ σαν παρόμοιους αφανισμούς στο περισσότερο πρόσφατο γεωλογικό παρελθόν; Τα πάντα έρχονται και παρέρχονται Είναι σημαντικό το ότι οι κυνηγοί των απολιθω­ μάτων δεν παρασύρονται και πολύ από τα κενά στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων. Από την ί­ δια τη φύση, η διαδικασία της απολίθωσης δη­ μιουργεί ένα ατελές ημερολόγιο της εξέλιξης της ζωής. Μερικά από τα κενά αυτού του ημερο­ λόγιου, δεν οφείλονται στο ότι τα συγκεκριμένα είδη εξέλειψαν αλλά στο ότι δεν διατηρήθηκαν τα απομεινάρια τους. Αυτό είναι σημαντικό για δυο λόγους. Πρώτον, επειδή πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι επηρεάστηκαν πολλά είδη, προτού ισχυριστούμε ότι υπάρχει γεωλογική σημασία στην εξαφάνιση των απολιθωμάτων συγκεκριμέ­ νου τύπου από ένα συγκεκριμένο στρώμα πε­ τρωμάτων. Δεύτερον, στις τάξεις των εξελικτιστών έχει παρατηρηθεί πρόσφατα μια έντονη διαμάχη σχετικά με την ταχύτητα εξέλιξης των νέων ειδών. Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να αναγνωριστεί κάποια αρχέγονη μορφή σε πε­ τρώματα που καλύπτουν μια περίοδο εκατομμυ­ ρίων ετών και να παρουσιάζει μικρή μεταβολή.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

27

Αλλά στο επόμενο στρώμα βράχων μπορεί να υ­ πάρχει ένα αλλαγμένο είδος που ολοφάνερα προέρχεται από τη γονική μορφή αλλά να μην υπάρχουν ορατά ενδιάμεσα εξελικτικά στάδια. Μήπως αυτό σημαίνει ότι η αλλαγή συνέβη από­ τομα και περάσαμε ξαφνικά από τη μια γενιά κα­ τευθείαν στην άλλη; Σχεδόν σίγουρα όχι. Στο βι­ βλίο «Από το Δαρβίνο στο DNA», ο Αμερικανός εξελικτιστής βιολόγος Λέντγιαρντ Στέμπινς, διατυπώνει ένα ωραίο παράδειγμα του τι μπορεί να συμβαίνει. Ο Στέμπινς έχοντας σαν κανόνα ότι τα μεγα­ λύτερα ζώα είναι πιο επιτυχημένα, φαντάζεται πως η εξέλιξη αρχίζει να λειτουργεί σε ένα ζώο με το μέγεθος του ποντικού. Ίσως να υπήρξε μια κλιματική μεταβολή που ώθησε τη φυσική επιλο­ γή προς τη δημιουργία πιο μεγαλόσωμων ζώων, επειδή αυτά μπορούν και διατηρούν ευκολότερα τη θερμοκρασία του σώματός τους. Όποιος κι αν ήταν ο λόγος, ας υποθέσουμε ότι η επιλογή λει­ τουργεί έτσι ώστε τα πλάσματα που είναι ελάχι­ στα μεγαλύτερα από το μέσο όρο να βρίσκονται σε πλεονεκτική θέση, ενώ τα πλάσματα που είναι ελάχιστα μικρότερα από το μέσο όρο να βρί­ σκονται σε μειονεκτική θέση. Στην πραγματικό­ τητα η λέξη «ελάχιστα» έχει μεγάλη σημασία, ε­ πειδή ο Στέμπινς θεωρεί το «ελάχιστα» τόσο μι­ κρό, που δεν μπορεί να εντοπιστεί σε μια μεμο­ νωμένη γενιά από κανέναν σημερινό βιολόγο. Θα απαιτούνταν 12.000 γενιές για να μπορέσει αυτή η υποθετική εξελικτική πίεση να δημιουρ­ γήσει ζώα στο μέγεθος του ελέφαντα, από προ­ γόνους που είχαν το μέγεθος ποντικού. Υποθέ­

28

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τοντας ότι κάθε γενιά χρειάζεται πέντε χρόνια για να φτάσει στην ωριμότητα (χρονικό διάστη­ μα μεγαλύτερο από τη διάρκεια ζωής του ποντι­ κού, αλλά μικρότερο απ' την αντίστοιχη διάρκεια του ελέφαντα) ο Στέμπινς καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: ένα ζώο στο μέγεθος του ελέφα­ ντα μπορεί να εξελιχθεί από ένα ζώο στο μέγε­ θος ποντικού μέσα σε 60.000 χρόνια ενώ σε κάθε βήμα (κάθε γενιά) το παιδί θα ήταν ίδιο και απα­ ράλλαχτο με τους γονείς του, σε όποιο τεστ κι αν το υποβάλλαμε. Αυτή τη στιγμή, τα ποντίκια μπορεί πράγματι να εξελίσσονται σε ελέφαντες χωρίς εμείς να μπορούμε να το εξακριβώσουμε. Με τα ανθρώπινα πρότυπα, η εξέλιξη είναι μια αργή διαδικασία. Και παρόλα αυτά, μια περίοδος 60.000 χρόνων είναι πολύ μικρή για να μετρηθεί με γεωλογικές μεθόδους. Η δημιουργία μιας «νέας» μορφής ζωής σε διάστημα μικρότερο από 100.000 χρόνια είναι «στιγμιαία» με κριτήριο το ημερολόγιο των απολιθωμάτων. Αν υπάρχουν α­ πομεινάρια απολιθωμάτων που σχηματίζονται τώρα σε στρώματα κοντά στην επιφάνεια του ε­ δάφους, πιθανόν να συμπεριλαμβάνουν τα κόκκαλα πολλών ειδών σκύλων που έζησαν μαζί με τα ανθρώπινα πλάσματα. Ίσως μετά από εκατό εκατομμύρια χρόνια να υπάρχουν παλαιοντολό­ γοι στη Γη (επισκέπτες από άλλο πλανήτη;) που θα μελετήσουν αυτά τα απομεινάρια. Για εκεί­ νους θα φαίνεται σαν το τσιουάουα να έχει εμφα­ νιστεί «μέσα σε μια νύχτα», από το ένα στρώμα πετρωμάτων στο άλλο. Μολονότι αυτοί οι μελλο­ ντικοί παλαιοντολόγοι θα αναγνωρίζουν το λύ­ κο σαν πρόγονο του τσιουάουα, δεν θα έχουν

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

29

καμιά ελπίδα να ανακατασκευάσουν όλα τα μι­ κρά και περίπλοκα βήματα της εξελικτικής διαδι­ κασίας που μεταμόρφωσαν ένα ζώο σε κάποιο άλλο. Όμως αυτά τα μικρά βήματα είναι ο πραγ­ ματικός τρόπος λειτουργίας της εξέλιξης. Τα σημαντικά κενά στο γεωλογικό ημερολό­ γιο είναι αυτά στα οποία πεθαίνουν πολλά δια­ φορετικά είδη πλασμάτων. Μερικές φορές η στε­ ριανή ζωή επηρεαζόταν περισσότερο από τη ζωή στους ωκεανούς. Άλλες φορές πάλι συνέ­ βαινε το αντίθετο. Μερικές φορές υπέφεραν τα ζώα ενώ τα φυτά κατάφερναν να επιβιώσουν πα­ ραμένοντας σχετικά άθικτα κλπ. Ένας τρόπος α­ ξιολόγησης της έκτασης του αφανισμού των μορφών ζωής, γίνεται με βάση τον τρόπο με τον οποίο οι βιολόγοι ταξινομούν τα ζωντανά πλά­ σματα. Η κύρια διαίρεση γίνεται σε πέντε διαφο­ ρετικά βασίλεια που συμπεριλαμβάνουν τα ζώα, τα φυτά, τους μύκητες και δυο τύπους μονοκύτ­ ταρων μορφών ζωής. Όλες οι γνωστές μορφές ζωής συμπίπτουν σε μια απ' αυτές τις πέντε κα­ τηγορίες. Καμιά οικολογική καταστροφή πάνω στη Γη δεν ήταν ποτέ τόσο σοβαρή ώστε να εξα­ λείψει ένα ολόκληρο βασίλειο. Μπορούμε να ρί­ ξουμε μια ματιά στις υποδιαιρέσεις του βασί­ λειου των ζώων, ακολουθώντας τις γενεαλογίες που ανήκουμε. Στα άλλα βασίλεια υπάρχουν πα­ ρόμοιες υποδιαιρέσεις. Η επόμενη υποδιαίρεση μετά το βασίλειο εί­ ναι η συνομοταξία. Από τη δικιά μας σκοπιά, η σημαντική διάκριση ανάμεσα στα ζωικά φύλα εί­ ναι αυτή που γίνεται ανάμεσα σε ζώα με σπονδυ­ λική στήλη (χορδωτά)1 και σε ζώα χωρίς σπον-

30

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

δυλική στήλη (ασπόνδυλα). Υπάρχουν πέντε ομοταξίες σπονδυλωτών: τα θηλαστικά (στα ο­ ποία ανήκουμε κι εμείς), τα πουλιά, τα αμφίβια, τα ερπετά και τα ψάρια. Στο παρελθόν, ορισμένα καταστρεπτικά γεγονότα εξάλειψαν ολόκληρες ομοταξίες στο ζωικό αλλά και σε άλλα βασίλεια. Τέτοιες εξαφανίσεις ομοταξιών είναι σπάνιες και εμφανίζονται ξεκάθαρα σαν σημαντικά γεγο­ νότα στο γεωλογικό ημερολόγιο. Μέσα στην ομοταξία των θηλαστικών υπάρ­ χουν αρκετές τάξεις —η δικιά μας είναι αυτή των πρωτευόντων— και κάθε μια απ'αυτές, διαιρεί­ ται σε οικογένειες. Οι οικογένειες των πρωτευό­ ντων είναι οι ανθρωπίδες, οι μεγάλοι πίθηκοι, οι γίββωνες, οι πίθηκοι του Παλιού Κόσμου και οι πίθηκοι του Νέου Κόσμου. Στο επόμενο στάδιο έχουμε το γένος —στη δικιά μας περίπτωση το γένος Χόμο— και τελικά το είδος (Χόμο Σάπιενς). Στην καθιερωμένη ταξινόμηση οι άνθρω­ ποι —όντας απομονωμένοι εντελώς— καταλαμ­ βάνουν και τις δυο αυτές τελευταίες υποδιαιρέ­ σεις. Αυτό είναι ένα παράδειγμα του ανθρώπι­ νου σωβινισμού γιατί με όλα τα αντικειμενικά κριτήρια (ίσως τα κριτήρια του υποθετικού εξω­ γήινου παλαιοντολόγου που εξετάζει τα απολι­ θώματα μας μετά από εκατό εκατομμύρια χρό­ νια), θα ήταν λογικότερο το να ομαδοποιηθούν σε ένα γένος οι δυο τύποι χιμπατζήδων (και ίσως και οι γορίλες) μαζί με τον Χόμο. Ή αν θέλετε, να καταργήσουμε το γένος Χόμο και να κατατά­ ξουμε την αφεντιά μας σαν ποικιλία του χιμπατζή. Αλλά αυτό δεν είναι κάτι που θα εξετάσουμε τώρα (είναι κάτι ήδη γνώριμο στους αναγνώστες

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

31

του προηγούμενου βιβλίου μας). Αυτό που με­ τρά τώρα, είναι ότι τα είδη (και τα γένη), εξαφανί­ ζονται συχνά από τον κόσμο των απολιθωμάτων, αλλά τα ξαδέλφια τους παραμένουν σώα και α­ βλαβή. (Οι χιμπατζήδες μπορεί να εξαφανιστούν σύντομα με αυτόν τον τρόπο καθώς τα τροπικά δάση καταστρέφονται, αλλά οι μελλοντικοί κυ­ νηγοί απολιθωμάτων θα ανακαλύψουν άφθονα κόκκαλα Χόμο Σάπιενς σε γεωλογικά στρώματα που σχηματίστηκαν πολύ καιρό μετά το θάνατο των χιμπατζήδων). Από την άλλη μεριά, η εξαφά­ νιση μιας ολόκληρης οικογένειας, είναι περισσό­ τερο ασυνήθιστη. Αν υπάρχει ταυτόχρονη εξα­ φάνιση αρκετών οικογενειών, αυτό υπονοεί ε­ κτεταμένες περιβαλλοντικές μεταβολές. Η εξα­ φάνιση μιας ολόκληρης ομοταξίας φυτών ή ζώ­ ων, στη θάλασσα ή στη στεριά, είναι ένα ακόμα πιο ολοφάνερο σημάδι παγκόσμιας καταστρο­ φής. Σε όλα αυτά τα 590 εκατομμύρια χρόνια που πέρασαν από το Προκάμβριο, πολλές οικογέ­ νειες έχουν εξελιχθεί, έχουν υποστεί αλλαγές και έχουν σβήσει για να αντικατασταθούν από άλλες μορφές ζωής. Κάθε ένα περίπου εκατομ­ μύριο χρόνια, εκλείπουν κάπου μισή ντουζίνα οι­ κογένειες θαλάσσιων ζώων. Συνεπώς ένας τέ­ τοιος ρυθμός αφανισμού δεν είναι ασυνήθιστος στην ιστορία της Γης. Αλλά υπάρχουν τέσσερις περιπτώσεις γύρω στα 438, 253, 213 και 65 Εχπ στις οποίες εμφανίστηκαν πολύ περισσότερες οικογένειες (15-20 κάθε ένα εκατομμύριο χρό­ νια). Αυτές είναι οι μεγάλες εξαφανίσεις τις ο­ ποίες δεν αμφισβητεί κανείς. Επιπλέον υπάρχει

32

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μια οριακή περίπτωση περίπου στα 360 Εχπ, κα­ θώς και πολλές καλά εξακριβωμένες εξαφανί­ σεις μικρότερης έκτασης οι οποίες επηρέασαν τα είδη και τα γένη αλλά δεν εξάλειψαν ολόκλη­ ρες οικογένειες. Όπως μπορεί να το περιμένα­ τε, η κάθε μια από τις τέσσερις —πέντε δραματικότερες εξαφανίσεις ορίζει μια κρίσιμη καμπή στην εξέλιξη της ζωής. Το γεωλογικό ημερολό­ γιο δείχνει ότι αυτές οι εξαφανίσεις συνέβηκαν σε εποχές περιβαλλοντικών μεταβολών. Ειδικό­ τερα φαίνεται ότι πολλές μορφές ζωής εξολο­ θρεύτηκαν από το πρόσωπο της Γης κάθε φορά που ο πλανήτης μας ψύχραινε και άρχιζε μια ε­ ποχή παγετώνων (ή μια σειρά εποχών παγετώ­ νων). Προερχόμαστε από είδη που επέζησαν ό­ λες αυτές τις κρίσεις και κατά μια έννοια, μπο­ ρούμε να θεωρήσουμε τους εαυτούς μας σαν παιδιά των παγετώνων παρόλο που υπάρχει μια ακόμα στενότερη σχέση μεταξύ ανθρώπινης προέλευσης και εποχών παγετώνων —την ο­ ποία θα εξετάσουμε αργότερα. Η πρώτη ερώτη­ ση που προκύπτει απ'αυτή την ανακάλυψη και η οποία πρέπει να απαντηθεί προτού προχωρή­ σουμε περισσότερο στην ιστορία της ζωής, είναι η εξής: γιατί το περιβάλλον θα πρέπει να αλλά­ ζει πότε πότε με τόσο έντονο τρόπο; Σήμερα, η ευθύνη αποδίδεται σε δυο διαδικασίες: Η μια εί­ ναι αργή αλλά σταθερή και οπωσδήποτε έχει παίξει το ρόλο της στη διαμόρφωση των περι­ βαλλοντικών μεταβολών που μας δημιούργη­ σαν. Η άλλη είναι γοργή και θεαματική, και δεν μπορεί να εξηγήσει όλες τις εξαφανίσεις που πα­ ρατηρούνται στο ημερολόγιο των απολιθωμά-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

33

των αλλά σχεδόν σίγουρα αποτέλεσε τη σταγό­ να που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει και που έ­ θεσε ένα δραματικό τέλος στην εποχή των δει­ νοσαύρων, ανοίγοντας την αυλαία της σκηνής των θηλαστικών. Ο μεταβαλλόμενος πλανήτης μας Οι ήπειροι κινούνται πάνω στο πρόσωπο του πλανήτη. Η γεωγραφία του πλανήτη μας είναι έ­ να μεταβαλλόμενο χαρακτηριστικό του περι­ βάλλοντος. Αυτή η ανακάλυψη ήταν ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά συμβάντα των τε­ λευταίων πενήντα χρόνων. Η απορία του γιατί ταιριάζουν σε μεγάλο βαθμό οι ακτογραμμές της Νότιας Αμερικής και της Αφρικής, ανάγεται στην εποχή του Φράνσις Μπέηκον. Η θεωρία της μετακίνησης των ηπείρων ήρθε στο προσκήνιο της σοβαρής επιστήμης μέσω της εργασίας του Άλφρεντ Βέγκενερ στη δεύτερη δεκαετία του 20ου. Αλλά μόλις στα 1962 ο Χάρρυ Χεςς του Πα­ νεπιστημίου Πρίνστον, πρότεινε την πρότασηκλειδί η οποία έγινε η σύγχρονη εκδοχή της με­ τακίνησης των ηπείρων: ήταν η θεωρία των τε­ κτονικών πλακών. Πριν απ'αυτό, οι υποστηρικτές της ιδέας ι­ σχυρίζονταν ότι οι κύριες μάζες στεριάς σε ολό­ κληρο τον κόσμο, είχαν φτάσει στις τωρινές τους θέσεις αφού σύρθηκαν πάνω στον λεπτότε­ ρο φλοιό του πυθμένα των ωκεανών —κοντολο­ γίς σαν τεράστια παγόβουνα που προχωρούσαν συντρίβοντας και τσακίζοντας ένα στρώμα λε­ πτού πάγου. Αυτός ο «μηχανισμός» απλά δεν

34

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λειτουργεί. Ο φλοιός του θαλάσσιου πυθμένα μπορεί να είναι λεπτότερος από τον φλοιό του υλικού από το οποίο αποτελούνται οι ήπειροι, αλλά δεν παύει να είναι συμπαγής βράχος και σίγουρα δεν παραμερίζει εύκολα καθώς τον ορ­ γώνουν οι ήπειροι. Αλλά όσο περνούσαν τα χρό­ νια συσσωρεύονταν όλο και περισσότερα στοι­ χεία που έδειχναν ότι οι ήπειροι που τώρα χωρί­ ζονταν από χιλιάδες χιλιόμετρα ωκεανού, απο­ τελούσαν κάποτε τμήματα μιας ενιαίας έκτασης στεριάς. Ένα μέρος αυτών των στοιχείων προ­ ερχόταν από τ'απολιθώματα —δηλαδή από πα­ ρόμοια απολιθώματα σε παρόμοια γεωλογικά στρώματα σε πολλά μέρη του κόσμου. Οι διατά­ ξεις των γεωλογικών στρωμάτων και οι ουλές που άφησαν οι αρχαίοι παγετώνες καθώς σέρνο­ νταν αργά πάνω σ'αυτά, έδειξαν ότι λόγου χάρη το νότιο μέρος της Νότιας Αμερικής, η νότια Α­ φρική, η νότια Αυστραλία και η Ινδία, ήταν κάπο­ τε παγιδευμένες κάτω από ένα στρώμα πάγου. Ο λόγος για τον οποίο χρειάστηκε τόσος πολύς καιρός για να αποκτήσει κύρος η θεωρία της με­ τακίνησης των ηπείρων ήταν ότι κανείς δεν είχε να προτείνει κάποιον ικανοποιητικό μηχανισμό. Έτσι η υπόθεση του Χεςς έγινε αποδεκτή με ένα αναστεναγμό ανακούφισης από πολλούς και η μετακίνηση των ηπείρων απέκτησε υπόληψη σχεδόν στιγμιαία. Η επανάσταση έγινε με τη συνειδητοποίηση ότι αντί για μετακινούμενες ηπείρους πάνω στο φλοιό του ωκεανικού πυθμένα, είχαμε μετακι­ νούμενες τεράστιες «πλάκες» βασικά ωκεανικού στερεού φλοιού, οι οποίες απλά μεταφέρουν

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

35

στην πλάτη τους τις ηπείρους. Σε μερικά μέρη (κυρίως κάτω από τη μέση του Ατλαντικού Ωκεα­ νού) υπάρχουν μεγάλες ρωγμές στον πυθμένα του ωκεανού, υποβρύχια βουνά και μια τρομερή ηφαιστειακή δραστηριότητα. Ο ωκεανικός στε­ ρεός φλοιός αναβλύζει από αυτές τις ρωγμές με τη μορφή λυωμένης λάβας, η οποία σπρώχνει και διαχωρίζει τις ηπείρους. Σε άλλα μέρη του κόσμου (π.χ. κατά μήκος των δυτικών ορίων του Ειρηνικού) ο λεπτός ωκεανικός στερεός φλοιός χώνεται κάτω από την άκρη του παχύτερου ηπει­ ρωτικού στερεού φλοιού. Καθώς ο φλοιός ει­ σχωρεί στα θερμότερα στρώματα της Γης που βρίσκονται πιο κάτω, λυώνει. Πάνω από τα ση­ μεία που τρυπώνει, τα βουνά κερδίζουν ύψος, σχηματίζονται ηφαίστεια και οι σεισμοί είναι συ­ νηθισμένοι. Τα νησιά της Ιαπωνίας είναι ένα προϊόν αυτής της δραστηριότητας. Πριν από πολύν καιρό η Νότια Αμερική και η Αφρική αποτελούσαν τμήματα μιας και μοναδι­ κής υπέρ —ηπείρου, της Παγγαίας, η οποία συ­ μπεριλάμβανε σχεδόν ολόκληρο τον ηπειρωτι­ κό φλοιό της Γης. Μετά η Παγγαία διασπάστηκε και οι ήπειροι χωρίστηκαν, εξαιτίας της ανάπτυ­ ξης ενεργού ηφαιστειακής δραστηριότητας η ο­ ποία τώρα παρατηρείται κατά μήκος μιας γραμ­ μής από βορρά προς νότο, που χωρίζει στα δυο τον Ατλαντικό —ο οποίος πλαταίνει ακόμα. Δεν υπάρχει ανάλογη δραστηριότητα στον Ειρηνικό, ο οποίος συρρικνώνεται βαθμιαία, καθώς η αμε­ ρικανική πλάκα προχωρά προς τα δυτικά. Αν η διαδικασία συνεχιστεί απρόσκοπτα, τελικά ο Ει­ ρηνικός θα εξαφανιστεί και η Βόρεια Αμερική θα

36

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

συγκρουστεί με την Ασία. Αυτή είναι μια πολύ αδρή καρρικατούρα της διαδικασίας της μετακίνησης των ηπείρων. Σή­ μερα η θεωρία έχει γερές βάσεις και βασίζεται σε ένα τεράστιο όγκο γεωλογικών στοιχείων. Το επιστέγασμα, δηλαδή η απάντηση σε οποιουσ­ δήποτε άπιστους Θωμάδες είχαν απομείνει, ήρ­ θε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν έγιναν μετρήσεις της απόστασης με τη χρήση ακτίνων λέηζερ που εκτοξεύτηκαν από διαφορετικές η­ πείρους και ανακλάστηκαν πάνω σε τεχνητούς δορυφόρους. Οι μετρήσεις ήταν τόσο ακριβείς ώστε μπορούσε να γίνει αντιληπτή η ταχύτητα μετακίνησης των ηπείρων. Πράγματι η Ευρώπη απομακρύνεται από την Αμερική, ακριβώς με την ταχύτητα (ένα-δυο εκατοστά το χρόνο) που προ­ βλέπεται από την θεωρία των τεκτονικών πλα­ κών. Η ανακατασκευή της προγενέστερης γεω­ γραφίας της υφηλίου, είναι δύσκολη και επίπονη δουλιά που γίνεται ακόμα δυσκολώτερη όσο πε­ ρισσότερο προχωρούμε στο παρελθόν. Αλλά σήμερα οι γεωλόγοι έχουν ήδη επιτελέσει αυτή την εργασία και μπορούμε να χρησιμοποιήσου­ με τις εικόνες που κατασκεύασαν χωρίς να πολυσκοτιζόμαστε για τις λεπτομέρειες. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πριν από 250 περίπου εκατομμύ­ ρια χρόνια —στα τέλη του Πέρμιου— ουσιαστι­ κά όλες οι ήπειροι ήταν ενωμένες σε μια ενιαία έκταση στεριάς, την Παγγαία, η οποία κάλυπτε το Νότιο Πόλο και απλωνόταν σαν ένα τόξο κατά μήκος της μιας πλευράς της Γης, φτάνοντας σχεδόν μέχρι το Βόρειο Πόλο. Η Παγγαία έσπα­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

37

σε σε δύο ηπείρους, τη Λαυρασία στο Βορρά και τη Γη του Γκοντβάνα στο Νότο. Αυτές οι δυο (ει­ δικά η Γη του Γκοντβάνα) έσπασαν σε άλλα κομ­ μάτια τα οποία χωρίστηκαν περίπου στις πλάκες που παρατηρούμε σήμερα. Πριν το σχηματισμό της Παγγαίας, γύρω στα 550 Εχπ, όταν η ζωή δεν είχε καν αρχίσει να βγαί­ νει στη στεριά, ο κόσμος ήταν πολύ διαφορετι­ κός. Οι ήπειροι ήταν συγκεντρωμένες στην πε­ ριοχή του Ισημερινού. Η κύρια έκταση στεριάς ήταν μια αρχική μορφή της Γης του Γκοντβάνα, η οποία περιείχε σημαντικά τμήματα αυτών που σήμερα είναι η Ανταρκτική, η Αφρική και η Νότια Αμερική. Οι πόλοι καλύπτονταν από ωκεανό και δεν είχαν πάγους. Ο κόσμος αυτός θα ήταν ζε­ στός και ευχάριστος για τη ζωή —αν εξαιρέσου­ με το γεγονός ότι οι ήπειροι ήταν όλες γυμνές έρημοι, από βράχο (και ίσως και άμμο), χωρίς ί­ χνος χώματος ή ζωής. Η κύρια επίδραση που εξάσκησε στο περιβάλ­ λον της Γης η ηπειρωτική μετακίνηση κάνοντας το περισσότερο ή λιγότερο φιλόξενο για τη ζωή, ήταν αυτή που άλλαξε επίσης και τη θερμοκρα­ σία της Γης. Αυτό συνέβη με δυο βασικούς τρό­ πους. Η αλληλεξάρτηση γεωγραφίας και κλίμα­ τος δεν είναι απόλυτα άμεση, αλλά σε γενικές γραμμές βασίζεται στην ευκολία με την οποία το θερμό νερό των τροπικών μπορεί να κυκλοφορεί στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Οι τροπικοί ωκε­ ανοί θερμαίνονται ισχυρά από τον Ήλιο, που ου­ σιαστικά σε ολόκληρη τη διάρκεια του χρόνου, βρίσκεται στο ζενίθ. Στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη το ποσοστό της ηλιακής θερμότητας που

38

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μπορεί να απορροφηθεί, εξαρτάται από την επο­ χή του χρόνου και πολύ λίγη απ'αυτή τη θερμό­ τητα είναι διαθέσιμη το χειμώνα. Αλλά αν τα ρεύ­ ματα του θερμού ωκεανού (σαν το σημερινό Γκολφ Στρημ) μπορούν να φτάσουν σε μεγάλα γεωγραφικά πλάτη, τότε μπορούν να συντεί­ νουν στο να μείνουν τα τελευταία ελεύθερα από την αγκαλιά των πάγων (και γι'αυτό η Ιρλανδία είναι πολύ πιο ευχάριστο μέρος από την Αλά­ σκα). Όταν υπάρχει κάποια ήπειρος κοντά στον πόλο (ή και πάνω του όπως στην περίπτωση της Ανταρκτικής), τα ωκεάνεια ρεύματα δεν μπο­ ρούν να κρατήσουν την περιοχή θερμή. Η στεριά αποτελεί μια στερεή βάση στην οποία μπορεί να κατακαθήσει το χιόνι και με τον καιρό να σχημα­ τίσει παχιά παγοκαλύμματα. Και η λαμπερή λευ­ κή επιφάνεια των παγοκαλυμμάτων και του χιο­ νιού, ανακλά ακόμα και την καλοκαιρινή ακτινο­ βολία του Ήλιου, κρατώντας την πολική περιο­ χή παγιδευμένη στην αγκαλιά του πάγου και μειώνοντας τη μέση θερμοκρασία σε ολόκληρη την υφήλιο. Εν γένει, αυτό είναι δυσμενές για τη ζωή. Ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο η τεκτονική δραστηριότητα μεταβάλλει τις θερμοκρασίες σε ολόκληρο τον πλανήτη, οφείλεται στην επίδρα­ ση της ηφαιστειακής δραστηριότητας. Μερικές φορές παρατηρείται μεγάλη τεκτονική δραστη­ ριότητα, με τις ηπείρους να αλληλοσυγκρούονται και καινούργιες οροσειρές να ξεπροβάλ­ λουν. Άλλες φορές υπάρχει μικρότερη δραστη­ ριότητα. Ολόκληρη η σημερινή ατμόσφαιρα της Γης είναι προϊόν ηφαιστειακής δραστηριότητας.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

39

Τα αέρια εκλύθηκαν κατά κύματα, σε περιόδους εκατομμυρίων χρόνων. Μια επίδραση της ατμό­ σφαιρας είναι το ότι αυτή λειτουργεί σαν κου­ βέρτα που σκεπάζει τη Γη, συγκρατώντας τη θερμότητα που διαφορετικά θα ξέφευγε στο διά­ στημα. Η διαδικασία ονομάζεται «φαινόμενο του θερμοκηπίου», παρόλο που στην πραγματικότη­ τα λειτουργεί πολύ διαφορετικά από τον τρόπο που το θερμοκήπιο συγκρατεί τη θερμότητα. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι περισσότερο αποτελεσματικό —και συνεπώς η Γη γίνεται θερμότερη— όταν υπάρχει περισσότερο διοξεί­ διο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα (αυτό τώρα είναι θέμα περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος, ε­ πειδή οι ανθρώπινες δραστηριότητες —ειδικά η καύση κάρβουνου και πετρελαίου— αυξάνουν το ποσοστό του διοξειδίου του άνθρακα). Το διο­ ξείδιο του άνθρακα είναι ένα από τα κύρια προϊόντα της ηφαιστειακής δραστηριότητας, αλλά απορροφάται από τα ζωντανά πλάσματα (στα πλαίσια της διαδικασίας της φωτοσύνθε­ σης) και από τους ωκεανούς, όπου διαλύεται και μπορεί να κατακαθήσει στον πυθμένα σαν ασβε­ στόλιθος. Έτσι, η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα έχει γνωρίσει πολ­ λές διακυμάνσεις στις διάφορες γεωλογικές ε­ ποχές, ανάλογα με το ποσοστό του αέριου που εκλύεται από τα ηφαίστεια. Δυστυχώς δεν δια­ θέτουμε κάποιο τρόπο να μετρούμε το «απολι­ θωμένο» διοξείδιο του άνθρακα της ατμόσφαι­ ρας που υπήρχε πριν από εκατομμύρια χρόνια. Όταν όμως υπάρχουν κι άλλα γεωλογικά στοι­ χεία που υποστηρίζουν την άποψη ότι ο κόσμος

40

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ήταν εξαιρετικά θερμός, τότε μπορεί να υπο­ πτευθούμε ότι αυτό είναι ένα σημάδι πως το φαι­ νόμενο του θερμοκηπίου ήταν εξαιρετικά ισχυ­ ρό εκείνη την εποχή. Αυτές οι δυο μεταβολές, σε συνδυασμό με την μεταβαλλόμενη γεωγραφία του πλανήτη μας, εξηγούν πιθανόν πολλές από τις κλιματικές μεταβολές που σχετίζονται με τους αφανισμούς της ζωής στη Γη. Όμως έχουμε και άλλες δυο διαδικασίες, αρκετά σημαντικές για να αναφερ­ θούν, προτού συνεχίσουμε για να συναντήσου­ με την ιστορία μας, δηλαδή το έπος της ίδιας της ζωής. Θεομηνίες από τον Ουρανό Τα τελευταία χρόνια, η άποψη ότι οι μαζικές εξα­ φανίσεις μπορεί να προκλήθηκαν από ουρανό­ φερτες θεομηνίες, χτύπησε μια ευαίσθητη χορ­ δή της λαϊκής φαντασίας αλλά και πολλών επι­ στημόνων. Στο στιγματισμένο πρόσωπο της Σε­ λήνης διακρίνονται σημάδια συγκρούσεων που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας της, με πολλά στερεά αντικείμενα. Ό­ ταν τεχνητοί δορυφόροι τέθηκαν σε τροχιά γύ­ ρω από τον Άρη και έστειλαν λεπτομερείς φωτο­ γραφίες της επιφάνειάς του, είδαμε σ'αυτές πα­ ρόμοιους κρατήρες. Η Αφροδίτη, κρυμμένη κά­ τω από μια παχιά κουβέρτα σύννεφων, είναι δυ­ σκολότερο να εξεταστεί. (Σ.Τ.μ. Στην πραγματι­ κότητα η Αφροδίτη χαρτογραφήθηκε με μεγάλη ακρίβεια το 1990 από το διαστημόπλοιο «Μαγγε­ λάνος». Αποδείχτηκε ότι υπάρχουν κι εκεί κρα­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

41

τήρες). Η εναέρια φωτογράφιση, οι εικόνες από το διάστημα και η προσεκτική παρατήρηση της επιφάνειας του ίδιου μας του πλανήτη δείχνουν ότι και η Γη διαθέτει κι αυτή ουλές που προκλή­ θηκαν από το διαστημικό βομβαρδισμό. Είναι φανερό ότι το εσωτερικό τμήμα του Ηλιακού Συ­ στήματος είναι επικίνδυνο μέρος για να ζει κα­ νείς. Υπάρχουν μεγάλα αντικείμενα τα οποία συ­ γκρούονται πότε-πότε με πλανήτες (και δορυφό­ ρους). Οι αστρονόμοι γνωρίζουν τι είναι αυτά τα α­ ντικείμενα. Μια ζώνη από συντρίμια βράχων — οι αστεροειδείς— περιστρέφεται σε τροχιά γύ­ ρω από τον Ήλιο, ανάμεσα στις τροχιές του Άρη και του Δία. Μερικοί αστεροειδείς, δηλαδή όγκοι βράχου με δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιόμε­ τρα διάμετρο, βουτούν προς την τροχιά της Γης καθώς κινούνται γύρω από τον Ήλιο. Και οι κο­ μήτες επίσης είναι τακτικοί επισκέπτες στο εσω­ τερικό τμήμα του Ηλιακού Συστήματος. Μια σύ­ γκρουση με έναν απ'αυτούς θα άφηνε μια αξιο­ σημείωτη ουλή στο πρόσωπο της Γης. (Σ.τ.μ. Ο Γκρίμπιν υπονοεί εδώ τη σύγκρουση με τον πυ­ ρήνα του κομήτη που μπορεί να έχει το μέγεθος αστεροειδούς, και όχι με την ουρά αφού αυτή η τελευταία είναι αραιότερη σε πυκνότητα από το πιο αραιό τεχνητό κενό που έχει δημιουργηθεί στη Γη!). Άραγε θα μπορούσαν τέτοιες συ­ γκρούσεις να προκαλέσουν μια διαταραχή πα­ ρόμοιας έκτασης που να εξαλείψει πολλές οικο­ γένειες ζωντανών πλασμάτων από το πρόσωπο της Γης; Τα σχετικά στοιχεία είναι εντυπωσιακά. Μερί­

42

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

κά ιδιαίτερα καλά παραδείγματα υπάρχουν στον Καναδά επειδή εκεί η περισσότερη επιφάνεια εί­ ναι αρχαία πετρώματα με μακρόχρονη ιστορία, ενώ ταυτόχρονα λόγω του σημερινού του κλίμα­ τος, οι αρχαίες ουλές δεν καλύπτονται από δά­ ση. Στο Μινικουάγκαν λόγου χάρη, μια δακτυ­ λιοειδής ιδιομορφία με διάμετρο εβδομήντα χι­ λιόμετρα, ερμηνεύεται σαν η ουλή που άφησε η σύγκρουση με έναν αστεροειδή με διάμετρο με­ γαλύτερη από ένα χιλιόμετρο, πριν από 210 εκα­ τομμύρια χρόνια. Ο Κρατήρας του Νέου Κεμπέκ είναι πιο πρόσφατο χαρακτηριστικό, με ηλικία πέντε εκατομμύρια χρόνια: είναι μια κυκλική λί­ μνη με πλάτος τρία χιλιόμετρα που περιτριγυρί­ ζεται από ψηλή οροσειρά και μοιάζει ακριβώς με ένα σεληνιακό κρατήρα. Κι αυτός είναι μικρός αν συγκριθεί με άλλες ιδιομορφίες όπως ο κυκλι­ κός Βαθύς Κόλπος, με διάμετρο δεκατρία χιλιό­ μετρα, του οποίου η ηλικία δεν έχει μετρηθεί αλ­ λά που ο ίδιος μοιάζει με τα διαβρωμένα απομει­ νάρια ενός αρχαίου μετεωρικού κρατήρα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο πλανήτης μας έ­ χει χτυπηθεί στο παρελθόν από ουρανόφερτες θεομηνίες και ότι θα χτυπηθεί και πάλι. Μόλις το 1907, μια μεγάλη έκρηξη σημειώθηκε στην καρ­ διά της Σιβηρίας, στην Τουνγκούσκα, ερημώνο­ ντας τα δάση μιας τεράστιας περιοχής. Τα νέα για την έκρηξη διαδόθηκαν αργά, ξεκινώντας α­ πό μια άγρια και ακατοίκητη περιοχή του κόσμου και οι επιτόπιες έρευνες σταμάτησαν αργότερα εξαιτίας της θύελλας του πολέμου και της Ρώσσικης επανάστασης. Αλλά σήμερα, στις τάξεις των επιστημόνων επικρατεί η γνώμη ότι η έκρη­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

43

ξη —ισοδύναμη με την έκρηξη αρκετών εκατομ­ μυρίων τόννων ΤΝΤ, ή μιας μέτριας πυρηνικής βόμβας— προκλήθηκε από το σχετικά μικρό θραύσμα του παγωμένου πυρήνα κάποιου νε­ κρού κομήτη (ουσιαστικά ενός κοσμικού παγό­ βουνου) που μπήκε στην ατμόσφαιρα της Γης και είτε χτύπησε στο έδαφος, είτε εξερράγη κοντά σ'αυτό καθώς η θερμότητα που αναπτύχθηκε α­ πό την τριβή του με την ατμόσφαιρα μετέτρεψε τον πάγο σε ατμό. Αν η σύγκρουση είχε πραγμα­ τοποιηθεί λίγο πιο δυτικά, τότε η Μόσχα ή το Λέ­ νινγκραντ (τότε Αγία Πετρούπολη) μπορεί να εί­ χαν καταστραφεί, με αποτέλεσμα το θάνατο των ανθρώπων που θα ηγούνταν της Ρωσσικής επα­ νάστασης. Τότε η ιστορία του εικοστού αιώνα θα ήταν πολύ διαφορετική. Η Σιβηριανή έκρηξη του 1907 δεν άφησε ούτε ένα κρατήρα. Θα πρέπει να ήταν πράγματι πολύ μέτρια συγκριτικά με μερι­ κά από τα γεγονότα που σημάδεψαν το πρόσω­ πο της Γης. Σήμερα πολύ λίγοι παλαιοντολόγοι αποδέχο­ νται την άποψη ότι τέτοιες συγκρούσεις θα εί­ χαν επιπτώσεις στη ζωή πάνω στη Γη. Από τις συνέπειες τέτοιων συγκρούσεων, θα μπορού­ σαν να έχουν εξαλειφθεί ζωντανά είδη και ίσως και γένη. Αλλά ολόκληρες οικογένειες; Και όχι μια ή δυο, αλλά μια ντουζίνα ή και περισσότερες; Στις τάξεις των ειδικών, υπάρχουν έντονες δια­ φωνίες για το πόσο μεγάλο ρόλο μπορούν να παίξουν οι μετεωρικές ή κομητικές συγκρούσεις στην περίπτωση των μαζικών αφανισμών. Η πε­ ρίπτωση που γνώρισε τη μεγαλύτερη δημοσιό­ τητα, αφορά το θάνατο των δεινοσαύρων πριν

44

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

από 65 εκατομμύρια χρόνια. Στα τέλη της δεκαετίας του 70, ερευνητές του Πανεπιστήμιου του Μπέρκλεϋ στην Καλι­ φόρνια ανακάλυψαν ότι στρώματα βράχων ηλι­ κίας 65 εκατομμυρίων χρόνων και από διάφορα μέρη του κόσμου, περιείχαν ίχνη ιριδίου. Το ιρίδιο, ένα βαρύ μέταλλο, είναι πολύ σπάνιο στην επιφάνεια της Γης —παρόλο που πιστεύεται ότι υπάρχει σε μεγάλες ποσότητες βαθιά μέσα στον πλανήτη. Είναι πολύ πιο κοινό στα πέτρινα υπο­ λείμματα ορισμένων ειδών μετεωριτών. Μια ερ­ μηνεία έλεγε ότι το στρώμα του ιρίδιου σχηματί­ στηκε από τα υπολείμματα ενός πολύ μεγάλου μετεωρίτη που χτύπησε τη Γη ακριβώς την επο­ χή που πέθαναν οι δεινόσαυροι, δηλαδή στα τέ­ λη της Κρητιδικής περιόδου. Με βάση αυτή τη θεωρία, τα θραύσματα από τη σύγκρουση εκσφενδονίστηκαν σε μεγάλο ύψος, σχηματίζοντας στην ανώτερη ατμόσφαιρα ένα στρώμα λεπτής σκόνης η οποία περιείχε ά­ φθονο ιρίδιο. Το στρώμα της σκόνης απλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, φράζοντας το φως του Ήλιου. Κάτω από τη σκόνη, τα ζώα και τα φυτά πέθαιναν σε μεγάλους αριθμούς μέσα στο σκο­ τάδι και στο κρύο. Όταν η σκόνη κατακάθησε σχηματίζοντας ένα στρώμα αποθέσεων πλούσιο σε ιρίδιο, οι δεινόσαυροι καθώς και άλλα είδη εί­ χαν εξαφανιστεί. Το σενάριο αυτό είναι ανατριχιαστικό. Κρούει όμως και τον κώδωνα του κινδύνου για τον εξής λόγο: οι εκτιμήσεις σχετικά με τον αποκαλούμε­ νο «πυρηνικό χειμώνα» που πολύ πιθανόν θα α­ κολουθήσει μια εκτεταμένη πυρηνική ανταλλα-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

45

γή μεταξύ των υπερδυνάμεων, έχουν στην πραγ­ ματικότητα προέλθει από τους υπολογισμούς που βασίζονται στο σενάριο της εξαφάνισης των δεινοσαύρων. Αλλά υπάρχουν ορισμένα αδύνα­ τα σημεία στη θεωρία. Το πρώτο και το πιο σοβα­ ρό είναι ότι οι δεινόσαυροι δεν πέθαναν μέσα σε μια νύχτα αλλά σε διάστημα εκατομμυρίων χρό­ νων. Στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων παρα­ τηρούνται εξαφανίσεις ειδών σε σχετικά διαφο­ ρετικές περιόδους, κάτι που υποδηλώνει ότι η καταστροφή που τα χτύπησε —παρόλο που ή­ ταν γρήγορη με βάση το γεωλογικό χρόνο— δεν ήταν τόσο γοργή όσο υποδηλώνει η έκφραση «θάνατος των δεινοσαύρων». Το δεύτερο αδύνα­ το σημείο είναι ότι η παρουσία του ιρίδιου μπο­ ρεί να δικαιολογηθεί και με άλλους τρόπους. Ο πιο αξιοσημείωτος είναι ότι πρόκειται για προϊόν ηφαιστειακής δραστηριότητας. Το περίφημο στρώμα ιρίδιου μπορεί να μας λέει ότι δεν χτύ­ πησε τη Γη ένας τεράστιος μετεωρίτης, αλλά ότι σημειώθηκε μια έξαρση ηφαιστειακής δραστη­ ριότητας εκείνη περίπου την εποχή. Η ηφαι­ στειακή δραστηριότητα μπορεί επίσης να ψυχράνει τη Γη, γεμίζοντας με σκόνη τη στρατόσφαιρα (ή και να τη θερμάνει αν εκλυθεί διοξεί­ διο του άνθρακα). Η μεταβολή στο περιβάλλον θα ήταν πιο εκτεταμένη απ' αυτή που θα προκα­ λούσε η μετεωρική σύγκρουση και θα κρατούσε για εκατοντάδες, ή χιλιάδες ή κι εκατομμύρια χρόνια. Και η αυξημένη ηφαιστειακή δραστηριό­ τητα θα ήταν αποτέλεσμα της μεταβολής των τε­ κτονικών συνθηκών. Θα οφειλόταν δηλαδή σε αλλαγές στην κίνηση των ηπείρων στην υφήλιο.

46

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Ένα σενάριο που ο καθένας θάπρεπε να βρί­ σκει ελκυστικό, αλλά που φαίνεται να εκνευρίζει τους υπέρμαχους και των δυο θεωριών, είναι αυ­ τό που θεωρεί ότι οι μετεωρικές συγκρούσεις πι­ θανόν να προκάλεσαν την ηφαιστειακή δραστη­ ριότητα. Οι μεγάλοι μετεωρίτες θα μπορούσαν να ανοίξουν τρύπες στο φλοιό της Γης, ειδικά στα λεπτότερα σημεία του —δηλαδή κάτω από τους ωκεανούς— επιτρέποντας στο λυωμένο πέτρωμα να ξεχυθεί και ενεργοποιώντας ίσως έ­ τσι μια νέα φάση τεκτονικής δραστηριότητας. Τρύπες στον Ουρανό Η διαμάχη συνεχίζεται και απέχει πολύ από το συμβιβασμό. Και σαν να μην υπήρχαν αρκετοί κίνδυνοι για τη ζωή, το περιβάλλον του πλανήτη μας έχει αλλάξει δραστικά και με άλλους τρό­ πους. Το μαγνητικό πεδίο της Γης, λόγου χάρη, δεν είναι ο σταθερός και συνεχής οδηγός που οι ναυτικοί θα το ήθελαν να είναι. Μαγνητικά ί­ χνη σε παλιά πετρώματα —«παγωμένα» μέσα στο πέτρωμα που τότε σχηματιζόταν— δεί­ χνουν ότι καμιά φορά ο προσανατολισμός του μαγνητικού πεδίου της Γης αντιστρέφεται τε­ λείως. Πριν από εφτακόσιες χιλιάδες χρόνια λό­ γου χάρη, ο βόρειος μαγνητικός πόλος βρισκό­ ταν στην Ανταρκτική. Αν μεταφέραμε πίσω στο χρόνο μέχρι εκείνη την εποχή μια σύγχρονη μα­ γνητική πυξίδα, αυτή θα έδειχνε προς το γεω­ γραφικό νότο. Προκειμένου να πάει στην τωρινή του θέση, ο βόρειος μαγνητικός πόλος άλλαξε θέση με το νότιο μαγνητικό πόλο ο οποίος τότε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

4?

βρισκόταν στην Αρκτική. Σε μια τέτοια μαγνητι­ κή αναστροφή η οποία καταγράφεται από το μα­ γνητισμό των απολιθωμάτων σε διαδοχικά στρώματα πετρωμάτων, η ένταση του πεδίου μη­ δενίζεται στην αρχή και μετά αυξάνει πάλι, συ· νήθως με αντίθετη φορά αλλά μερικές φορές με την ίδια. Αυτή η ανακάλυψη είχε προκαλέσει κάποια σύγχυση σε μια ορισμένη κατηγορία καταστροφολόγων. Μερικά δημοφιλή αλλά όχι πολύ επι­ στημονικά βιβλία αναφέρονται στη Γη που στρι­ φογύριζε στο διάστημα καθώς οι πόλοι άλλαζαν θέσεις, ή στο φλοιό της Γης που γλυστρούσε με τέτοιο τρόπο ώστε οι γεωγραφικοί πόλοι άλλα­ ζαν θέση. Ο μαγνητισμός των απολιθωμάτων δεν μας φανερώνει τίποτα τέτοιο. Αυτό που με­ ταβάλλεται είναι το δυναμό στα έγκατα της Γης, δηλαδή ένα στροβιλιζόμενο στρώμα ηλεκτρικά φορτισμένου υγρού, προφανώς επειδή μετα­ βάλλεται η ροή λυωμένης ύλης γύρω από τον πυ­ ρήνα. Κατά τη διάρκεια μιας μαγνητικής ανα­ στροφής, η γεωγραφία της υφηλίου παραμένει η ίδια. Στην πραγματικότητα μπορεί σήμερα να είμαστε μάρτυρες μιας παρόμοιας αναστροφής, αφού με βάση τα ίχνη στα πετρώματα, ξέρουμε ότι το μαγνητικό πεδίο της Γης είναι ασθενέστε­ ρο απ' αυτό που υπήρχε πριν μερικές χιλιάδες χρόνια. Από τη στιγμή που το πεδίο αποκτά ένα συγκεκριμένο προσανατολισμό, μπορεί να τον διατηρήσει για χρονικό διάστημα τόσο μεγάλο όσο μερικές δεκάδες εκατομμύρια χρόνια ή για τόσο μικρό όσο εκατό χιλιάδες χρόνια, Μολονότι κατά τη διάρκεια μιας αναστροφής

48

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

η γεωγραφία της υφηλίου δεν μεταβάλλεται, έ­ να τέτοιο συμβάν μπορεί να αποβεί δυσμενές για τη ζωή πάνω στη Γη. Ο πλανήτης μας βομ­ βαρδίζεται συνεχώς από μικροσκοπικά φορτι­ σμένα σωματίδια από το διάστημα τα οποία ονο­ μάζονται κοσμικές ακτίνες. Συνήθως, όταν το μαγνητικό πεδίο είναι ισχυρό, τέτοια σωματίδια παγιδεύονται μαγνητικά στις περιοχές που είναι γνωστές σαν ζώνες Βαν Άλλεν, εκατοντάδες χι­ λιόμετρα πάνω από τον Ισημερινό. Μόνο μια μι­ κρή αναλογία ξεφεύγει προς τις πολικές περιο­ χές και κατρακυλά στη χοάνη που σχηματίζουν οι μαγνητικές δυναμικές γραμμές. Εκεί, η βασι­ κή τους εκδήλωση είναι θεαματικές επιδείξεις χρωματιστών φώτων στον ουρανό, τα οποία ονο­ μάζουμε σέλας. Αλλά η κοσμική ακτινοβολία αυ­ τού του τύπου μπορεί να απέβαινε πολύ επικίν­ δυνη για τη ζωή αν δεν υπήρχε η μαγνητική ασπί­ δα για να μας προστατέψει. Η ακτινοβολία αυτή, συγγενεύει με μερικά είδη ακτινοβολιών που δη­ μιουργούνται από πυρηνικούς αντιδραστήρες ή βόμβες και είναι το ίδιο θανατηφόρα όταν οι δό­ σεις είναι αρκετά μεγάλες. Ένα από τα σημαντι­ κότερα ιατρικά προβλήματα που αφορούν την πιθανότητα αποστολής ανθρώπων π.χ. στον Ά­ ρη, είναι το πρόβλημα του πώς θα επηρεαστεί το σώμα των αστροναυτών από τις κοσμικές α­ κτίνες, ιδιαίτερα αν η ηλιακή δραστηριότητα γνωρίσει έξαρση κατά τη διάρκεια των αρκετών μηνών που θα χρειαστεί το διαστημόπλοιο για να καλύψει αυτήν την απόσταση. Πιθανόν οι μαγνητικές αναστροφές να μην εί­ ναι ωφέλιμες για τη ζωή στην επιφάνεια της Γης

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

49

(φυσικά η θαλάσσια ζωή προστατεύεται καλύτε­ ρα από τις κοσμικές ακτίνες). Τυχαίνει όμως οι αναστροφές να είναι ασυνήθιστα συχνές κατά τη διάρκεια των τελευταίων 85 εκατομμυρίων χρόνων και το πεδίο να έχει αλλάξει προσανατο­ λισμό κάπου 200 φορές. Μια παρόμοια έξαρση γεωμαγνητικής δραστηριότητας σημειώθηκε στις αρχές του Δεβόνιου, γύρω στα 400 Εχπ, αλ­ λά στα ενδιάμεσα τέτοιων δραστήριων περιό­ δων, οι αναστροφές ήταν αρκετά σπάνιες. Υπήρ­ ξε μια μικρή έξαρση μαγνητικής αναστροφής κο­ ντά στα τέλη του Κρητιδικού με πέντε τέτοια συμβάντα μέσα σε ένα εκατομμύριο χρόνια. Ί­ σως αυτό να σχετίζεται με το θάνατο των δεινο­ σαύρων, παρόλο που προκαλεί έκπληξη το γεγο­ νός ότι τίποτα ανάλογα δραστικό δεν παρατηρή­ θηκε στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων γύρω στα 42 Εχπ, όταν συνέβησαν 17 μαγνητικές ανα­ στροφές σε διάστημα τριών εκατομμυρίων χρό­ νων. Παρόλα αυτά υπήρχε κάποια τάση για ανα­ στροφές όταν το μαγνητικό πεδίο της Γης πάθαι­ νε διάφορες μεταβολές τέτοιου είδους, οι ο­ ποίες «συμπίπτουν» με περιόδους κατά τις ο­ ποίες εξαφανίζεται ένας ασυνήθιστα μεγάλος αριθμός ειδών. Υπάρχουν επίσης ορισμένα στοι­ χεία που υποστηρίζουν ότι οι μαγνητικές ανα­ στροφές ήταν πιο κοινές, όταν συνέβαιναν πτώ­ σεις μετεωριτών. Όπως ήταν φυσικό, αυτό έκα­ νε μερικούς επιστήμονες να υποθέσουν ότι οι με­ τεωρικές πτώσεις προκάλεσαν τις μαγνητικές α­ ναστροφές και ότι ο συνδυασμός δύο θεομηνιών είχε αυτές τις δυσμενείς επιδράσεις για τη ζωή. Αυτό βγάζει αρκετό νόημα. Μια μεγάλη μετε­

50

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ωρική σύγκρουση θα μπορούσε κάλλιστα να εί­ ναι αυτό που ταρακούνησε τα ρεύματα που διέρρεαν στον πυρήνα της Γης και να τα έκανε να στροβιλίζονται ανώμαλα. Θα χρειάζονταν ένα ε­ κατομμύριο χρόνια ή και περισσότερο για να η­ ρεμήσουν τα στροβιλιζόμενα ρεύματα κι αυτό θα προκαλούσε μια περίοδο περιβαλλοντικών μεταβολών που θα προκαλούνταν από ένα αρχι­ κό συμβάν βραχείας διάρκειας, δηλαδή τη μετε­ ωρική σύγκρουση. Αλλά αυτό το ελκυστικό σε­ νάριο είναι πολύ δύσκολο να αποδειχτεί. Αν κοιτάξουμε τα πράγματα από μια ευρύτε­ ρη οπτική γωνία, βλέπουμε ότι υπάρχουν και άλ­ λοι τρόποι με τους οποίους τα κοσμικά συμβά­ ντα μπορούν να επηρεάσουν τη ζωή πάνω στη Γη. Όταν εκρήγνυται ένα άστρο με τη μορφή μιας σούπερνοβα (Σ.τ.μ. η επίσημη αστρονομική ονομασία είναι «υπερκαινοφανής»), εκπέμπει κο­ σμικές ακτίνες προς το διάστημα. Αν κάποιο κο­ ντινό άστρο είχε εκραγεί με αυτόν τον τρόπο, το μαγνητικό πεδίο της Γης δεν θα αποτελούσε αρ­ κετή προστασία από την κοσμική θύελλα και πολλές οικογένειες ζωντανών πλασμάτων της στεριάς θα πέθαιναν. Θα ήταν το ίδιο, αν ο δικός μας Ήλιος —που είναι επιρρεπής σε πολύ με­ τριότερες δραστηριότητες που περιγράφονται σαν θύελλες ή εξάρσεις— γινόταν κάπως πιο δραστήριος απ' όσο είναι σήμερα, ακριβώς τη στιγμή που το μαγνητικό πεδίο της Γης είχε απο­ δυναμωθεί κατά τη διάρκεια μιας αναστροφής. Και οι δύο αυτές πιθανότητες διατυπώθηκαν α­ πό τους αστρονόμους, σαν ερμηνείες του μοι­ ραίου γεγονότος του Κρητιδικού. Σύμφωνα με

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

51

μια άλλη εκδοχή, μερικοί υποδεικνύουν ότι μια ξαφνική πλημμυρίδα κοσμικών ακτίνων (που μπορεί να είχε προκληθεί από μια σούπερνοβα ή από μια αποδυνάμωση της μαγνητικής ασπί­ δας) θα μπορούσε να διαταράξει τη ζώνη του ό­ ζοντος η οποία μας προστατεύει από τις επικίν­ δυνες υπεριώδεις ακτίνες του Ήλιου. Η σπου­ δαιότητα του στρώματος του όζοντος για τη ζωή στη Γη είναι γνώριμη στον καθένα που έχει πα­ ρακολουθήσει το έπος των χλωροφθοροανθράκων (CFC), δηλαδή των αερίων (που χρησιμο­ ποιούνται σε σπραίη, ψυγεία και στη δημιουργία των φυσσαλίδων στο αφρώδες πλαστικό) που σχετίζονται με την εμφάνιση οπών στο στρώμα του όζοντος πάνω από την Ανταρκτική και την Αρκτική. Ίσως οι δεινόσαυροι να πέθαναν από ηλιακά εγκαύματα και καρκίνο του δέρματος. Αλλά όλες αυτές οι ιδέες πάσχουν από το ίδιο ελάττωμα —ότι επικαλούνται εξηγήσεις τύπου «μιά κι έξω» για ένα συμβάν που μπορεί να πα­ ρουσιάζει μοναδικό ενδιαφέρον για μας αλλά που με κανένα τρόπο δεν ήταν μοναδικό σε ολό­ κληρη την ιστορία του πλανήτη. Πρόσφατα έ­ χουν γίνει ενδιαφέρουσες προσπάθειες να εντα­ χθεί αυτό το συμβάν σε έναν υποθετικό κύκλο εξαφανίσεων μορφών ζωής. Κύκλοι Θανάτου Τα είδη, τα γένη και οι οικογένειες, ποτέ δεν έπα­ ψαν να εξαφανίζονται. Με βάση το ημερολόγιο των απολιθωμάτων, τέσσερεις ή πέντε οικογέ­ νειες εκλείπουν κάθε ένα περίπου εκατομμύριο

52

ΤΖΩΝ& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

χρόνια. Αλλά όταν ο αριθμός των γενών που ε­ κλείπουν σε κάθε περίοδο ενός εκατομμυρίου χρόνων συσχετιστεί με τη χρονική κλίμακα, τότε αρχίζουν και εμφανίζονται περίοδοι με αυξημέ­ νες συχνότητες εξαφανίσεων. Ανέκαθεν, όταν είχαμε μια ακανόνιστη καμπύλη που αναπαρι­ στούσε κάποιο φυσικό μεταβαλλόμενο φαινόμε­ νο, μπαίναμε στον πειρασμό να εξακριβώσουμε αν υπήρχε κάποιο συγκεκριμένο πρότυπο στην καμπύλη. Αρκετοί έχουν παρασυρθεί απ' αυτόν τον πειρασμό εξετάζοντας τα μοτίβα των εξαφα­ νίσεων. Με βάση τις κορυφές της καμπύλης που θα θεωρήσετε ειδικά σημαντικές και τη χρονική κλίμακα που επιλέγετε (θυμηθείτε ότι έχουμε κά­ ποιο ποσοστό αβεβαιότητας στις γεωλογικές χρονολογίες), υπάρχουν κάποια στοιχεία για ε­ ξάρσεις αφανισμών που συμβαίνουν σε κύματα, κάθε 26-32 εκατομμύρια χρόνια. Αυτό μπορεί να είναι μια καθαρή σύμπτωση. Με βάση έναν αρκετά καλό στατιστικό ισχυρι­ σμό, η εμφάνιση μιας περιοδικότητας 26 εκατομ­ μυρίων χρόνων στη γεωλογική ιστορία, μπορεί να είναι τυχαία. Ο ισχυρισμός αυτός είναι ο εξής: αν έχουμε ένα σύστημα που μεταβάλεται με την ίδια αναλογία περισσότερο ή λιγότερο ομαλών μεσοδιαστημάτων, τότε σε κάθε μεταβολή υπάρ­ χει 50:50 πιθανότητα ότι το σύστημα θα ανέλθει (περισσότερες εξαφανίσεις) ή θα κατέλθει (λιγό­ τερες εξαφανίσεις). Σε ένα τέτοιο είδος ακολου­ θίας, που είναι γνωστό σαν «τυχαίος βηματισμός», τα περισσότερο πιθανά μεσοδιαστήματα μεταξύ των κορυφών της καμπύλης είναι τέσσε­ ρα βήματα. Αν θέλετε, μπορείτε να το ελέγξετε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

53

αυτό χρησιμοποιώντας ένα κομμάτι χαρτί καντριγιέ, ένα μολύβι κι ένα νόμισμα. Αρχίζοντας από το μέσο της αριστερής πλευράς του χαρ­ τιού, στρίβετε το νόμισμα και χαράζετε μια γραμμή η οποία προχωρά ένα τετραγωνάκι προς τα δεξιά και είτε ένα τετραγωνάκι προς το πάνω μέρος της σελίδας ή ένα τετραγωνάκι προς τα κάτω. Αυτό εξαρτάται από το αν φέρνετε κορώ­ να ή γράμματα. Συνεχίζοντας κατά μήκος της σε­ λίδας, θα έχετε στο τέλος μια ακανόνιστη γραμ­ μή με τις διακυμάνσεις της να απέχουν τέσσερα τετραγωνάκια η μια από την άλλη. Αλλά τί σχέση έχει αυτό με τους κύκλους των εξαφανίσεων; Απλά, με το ότι η μέση γεωλογική ηλικία βαστά για κάτι περισσότερο από έξη εκα­ τομμύρια χρόνια. Οι μικρής έκτασης αφανισμοί που δεν έχουν καμμιά σχέση με κοσμικές κατα­ στροφές, απέχουν μεταξύ τους το παραπάνω διάστημα. Έτσι, χρησιμοποιώντας στατιστική τυχαίου βηματισμού, οι ασυνήθιστα υψηλές συ­ χνότητες εξαφανίσεων θα έπρεπε να συμβαί­ νουν χονδρικά κάθε 26 εκατομμύρια χρόνια (τέσ­ σερα επί έξη συν κάτι ακόμα). Στην πραγματική γεωλογική ιστορία των τελευταίων 140 εκατομ­ μυρίων χρόνων υπάρχουν δύο εμφανείς τέτοιες κορυφές, που συμπίπτουν με τον κύκλο των 26 εκατομμυρίων χρόνων, δύο λιγότερο εντυπω­ σιακές κορυφές στη σωστή τους θέση και δύο διάκενα. Όλα αυτά αποτελούν μάλλον τυχαίες διακυμάνσεις, παρά έναν ακριβή κύκλο. Κρίμα, γιατί οι αστρονόμοι είχαν δύο ωραίες ιδέες για να ερμηνεύσουν την τέλεια περιοδικό­ τητα των 26-32 εκατομμυρίων χρόνων. Και οι δύο

54

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

εξαρτώνται από το γεγονός ότι οι κομήτες προ­ έρχονται από ένα μεγάλο νέφος ύλης, που σχη­ ματίζει ένα σφαιρικό κέλυφος γύρω από τον Ή­ λιο, πολύ πιο πέρα από την τροχιά του Πλούτω­ να. Οι κομήτες, που παρατηρούμε, είναι απλά δραπέτες απ' αυτό το νέφος, που εκσφεντονίζονται προς τον Ήλιο, εξαιτίας κάποιας τυχαίας ε­ παφής τους με κάποιο γειτονικό ουράνιο σώμα. Αν υπήρχε τρόπος να προκαλέσουμε μια μεγάλη αναταραχή στο νέφος των κομητών, μπορεί να «έβρεχε», κυριολεκτικά, κομήτες στο εσωτερικό Ηλιακό Σύστημα επί εκατοντάδες χιλιάδες χρό­ νια. Πολλά απ' αυτά τα σώματα θα συγκρούο­ νταν με τη Γη, προκαλώντας καταστροφές πολύ μεγαλύτερης έκτασης απ' αυτές που θα προκα­ λούνταν από την πτώση ενός και μοναδικού κο­ μήτη. Αλλά, πώς μπορεί να διαταραχτεί το νέφος των κομητών; Εδώ, έχουμε μια έξυπνη αστρονομική υπόθε­ ση. Σύμφωνα με μια θεωρία, το νέφος διαταράσ­ σεται επανηλειμμένα και σε κανονικά χρονικά διαστήματα, καθώς ο Ήλιος, και η πλανητική του οικογένεια, ανεβοκατεβαίνουν —σαν τη βελόνα μιας ραπτομηχανής σ' ένα κομμάτι ύφασμα— πάνω και κάτω από το επίπεδο του Γαλαξία, το οποίο αποτελείται από αστρικά συστήματα, αέ­ ρια και σκόνη. Σύμφωνα με τη δεύτερη θεωρία, η διαταραχή οφείλεται σε κάτι πιο κοντινό: είτε σε κάποιο σκοτεινό άστρο που κινείται σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο μας και διαπερνά το νέφος κάθε 26 εκατομμύρια χρόνια (το λεγόμενο «Ά­ στρο του Θανάτου» ή Νέμεση), είτε σε κάποιον πλανήτη που δεν έχει ανακαλυφθεί ακόμα και

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

55

που περιστρέφεται πέρα από την τροχιά του Πλούτωνα, επηρεάζοντας με τη βαρύτητα του τους κομήτες (ο Πλανήτης Χ). Σκεφτείτε ένα ά­ στρο, τόσο μακριά από τον Ήλιο, που να χρειά­ ζεται 26 εκατομμύρια χρόνια για να συμπληρώ­ σει μια τροχιά (το «έτος» του θα έχει διάρκεια 26 εκατομμύρια χρόνια), και θα αρχίσετε να έχετε μια ιδέα του πόσο καλοί είναι οι αστρονόμοι στο να φαντάζονται διάφορα πράγματα. Όλα αυτά θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε σαν κάτι περισσότερο από υποθέσεις επιστημο­ νικής φαντασίας, αν τα τελευταία 140 εκατομμύ­ ρια χρόνια υπήρχαν έξη ολοφάνερες κορυφές στο ημερολόγιο των αφανισμών, που θα απείχαν μεταξύ τους ακριβώς 26 εκατομμύρια χρόνια. Ό­ πως θα καταλάβατε ήδη, δεν πιστεύουμε ούτε μια στιγμή αυτή την υπόθεση. Αλλά οι ιστορίες για τη Νέμεση και τον Πλανήτη Χ είναι σημαντι­ κές —ακόμα κι αν είναι επιστημονική φαντα­ σία—, επειδή δείχνουν πόσο εύκολο είναι να σο­ φιζόμαστε τρόπους ερμηνείας μαζικών αφανι­ σμών των μορφών ζωής, που κατοικούν τη Γη2. Ο Θάνατος είναι ένας Τρόπος Ζωής Από μια ευρεία σκοπιά, ο θάνατος των δεινοσαύ­ ρων στο τέλος της Κρητιδικής, καθώς και άλλοι αφανισμοί, που συνέβησαν και πιο πριν και πιο μετά, δεν ήταν και τόσο σπουδαίοι. Οι συνθήκες στον πλανήτη Γη μεταβάλλονται κατά τη διάρ­ κεια μεγάλων χρονικών περιόδων, βασικά σαν α­ ποτέλεσμα της κίνησης των ηπείρων. Όταν με­ ταβάλλονται αρκετά δραστικά, υπάρχουν εξα-

56

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

φανισεις, που φαίνονται καθαρά στο ημερολό­ γιο των απολιθωμάτων. Το τέλος της Κρητιδικής, λόγου χάρη, υπήρξε μια εποχή, όπου ο πλα­ νήτης ψύχρανε αρκετά μέσα απ' αυτές τις μα­ κρόχρονες διαδικασίες, και όπου υπήρξε μια βαθμιαία μείωση του πληθυσμού των δεινοσαύ­ ρων (και άλλων ειδών) κατά τη διάρκεια εκατομ­ μυρίων χρόνων. Ίσως κάποια ουρανόφερτη θεο­ μηνία να υπήρξε η σταγόνα που ξεχείλισε το πο­ τήρι, προκαλώντας έτσι —όπως θα δούμε— την έναρξη της εποχής των θηλαστικών. Είναι συναρπαστικό να κάνουμε υποθέσεις για ουρανοκατέβατες καταστροφές και να απο­ ρούμε πώς η ζωή μπορεί ακόμα και υπάρχει στη Γη, εκτεθειμένη σε κιδύνους κοσμικών συγκρού­ σεων, σε μαγνητικές αναστροφές, τρύπες στον ουρανό, εκρήξεις σούπερνοβα, σκοτεινά άστρα και τα σχετικά. Παρόλα αυτά, ειλικρινά δεν μας ενδιαφέρει —τουλάχιστον από τη σκοπιά αυτού του βιβλίου— για το αν έστω και ένας απ' αυτούς τους παράγοντες συνεισέφερε στις μεταβολές που παρατηρήθηκαν στο τέλος του Κρητιδικού. Είναι γεγονός ότι το περιβάλλον άλλαξε εκείνη την εποχή και ότι αυτές οι περιβαλλοντικές (ειδι­ κότερα, κλιματικές) μεταβολές είχαν σοβαρότα­ τη επίδραση στην εξέλιξη της ζωής. Χωρίς αυ­ τές, εμείς οι ίδιοι δεν θα βρισκόμασταν εδώ. Ό­ ποια κι αν ήταν η τελική αιτία αυτών των περι­ βαλλοντικών αλλαγών, αυτό που μας ενδιαφέ­ ρει εδώ και τώρα, είναι ο τρόπος με τον οποίο το μεταβαλλόμενο περιβάλλον άλλαξε την πο­ ρεία εξέλιξης της ζωής. Στα τελευταία κεφάλαια θα εξετάσουμε με περισσότερες λεπτομέρειες

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

57

τις πιο πρόσφατες κλιματολογικές μεταβολές. Εκεί θα μπορέσουμε να εξετάσουμε με περισσό­ τερη σιγουριά γιατί άλλαξε το κλίμα. Αλλά ακό­ μα κι έτσι, αυτό που πραγματικά μετρά για μας τώρα δεν είναι η αιτία των μεταβολών, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι κλιματικές μεταβο­ λές —όποια κι αν ήταν η αιτία τους— ευθύνο­ νταν άμεσα για την δικιά μας ύπαρξη. Ενώ διηγούμαστε αυτή την ιστορία, δεν χρειάζεται να επικαλούμαστε κοσμικές κατα­ στροφές για να ερμηνεύσουμε τη θύελλα των περιβαλλοντικών αλλαγών, που σχετίζονται τό­ σο έκδηλα με την άνοδο και την παρακμή διάφο­ ρων μορφών ζωής πάνω στη Γη. Στην επιστήμη, σχεδόν πάντα, αποδείχνεται ότι η απλούστερη απάντηση σε ένα αίνιγμα είναι και η καλύτερη. Και ότι η απλούστερη ερμηνεία των μεγάλων α­ φανισμών στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων, είναι πως έχουν προκληθεί από τη μακρόχρονη και αργή διαδικασία της μετακίνησης των ηπεί­ ρων και από τις συνεπακόλουθες περιβαλλοντι­ κές μεταβολές —ειδικά τις εποχές των παγετώ­ νων. Το μεταβαλλόμενο περιβάλλον εξάσκησε ι­ σχυρή επίδραση στο ποια είδη (και οικογένειες) θα επιζούσαν και στο ποιες θα παράπεφταν στο περιθώριο της διαδικασίας της εξέλιξης. Στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον του πλα­ νήτη Γη, ο θάνατος είναι ένας τρόπος ζωής. Αλ­ λά η ίδια η ζωή, είτε με τη μια είτε με την άλλη μορφή, είναι πολύ επίμονη. Η ιστορία του πώς επέζησαν οι προγονοί μας για μεγάλες περιό­ δους γεωλογικού χρόνου μέσα στις μεταβαλλό­ μενες περιβαλλοντικές συνθήκες για να γίνουν

58

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

οι διάδοχοι των δεινοσαύρων, φανερώνει το πεί­ σμα μιας οικογένειας να επιζήσει ακόμα και κά­ τω από αντίξοες συνθήκες.

Κεφάλαιο 2. Οι διάδοχοι των δεινοσαύρων

Οι πρόγονοί μας ήταν οι πρόγονοι των δεινοσαύ­ ρων. Εμείς —τα θηλαστικά— κληρονομήσαμε τη Γη, όταν οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν. Είναι σαν μια πλούσια γυναίκα χωρίς παιδιά να άφηνε την περιουσία της στα παιδιά του ξαδέλφου της, με τον οποίο είχαν τους ίδιους παπούδες, αλλά δεν είχαν πλησιέστερη συγγένεια με τον ευερ­ γέτη. Η αναλογία δεν είναι τέλεια, επειδή οι δει­ νόσαυροι δεν «εξέλειψαν» με την έννοια ότι δεν άφησαν απογόνους. Στην πραγματικότητα, πολ­ λοί δεινόσαυροι μπορεί να πέθαναν, αλλά άλλοι εξελίχθηκαν και προσαρμόστηκαν στις μετα­ βαλλόμενες συνθήκες. Τα πουλιά κατάγονται α­ πό τους δεινόσαυρους και, με βάση μερικές ταξι­ νομήσεις, είναι οι ίδιοι οι δεινόσαυροι. Αλλά τα πουλιά δεν κυριαρχούν σήμερα στη Γη. Οφεί­ λουν την επιτυχία τους στην κατοχή εξειδικευ­ μένων οικολογικών εστιών, στις οποίες δεν βρί­ σκονται σε άμεσο ανταγωνισμό με τα θηλαστικά. Αυτό αποτελεί μια ειρωνική αντιστροφή σε σχέ-

60

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ση με την εποχή των δεινοσαύρων, όταν τα θη­ λαστικά επιζούσαν κατέχοντας εστίες στις ο­ ποίες δεν βρίσκονταν σε άμεσο ανταγωνισμό με τους κυρίαρχους δεινοσαύρους. Ποιος ξέρει; Ί­ σως σε εκατό εκατομμύρια χρόνια από σήμερα οι απόγονοι των πουλιών να κυριαρχήσουν στη Γη και η εποχή των θηλαστικών να μοιάζει με μια παροδική παρέκκλιση στην πορεία της εξέλιξης. Κρίνοντας από την ιστορία των τελευταίων μερι­ κών εκατομμυρίων χρόνων, κάτι τέτοιο δεν θα προκαλούσε καμμιά έκπληξη. Κρίσεις στη Θάλασσα Ένα από τα πλέον εμφανή παραδείγματα της ε­ πίδρασης της μετακίνησης των ηπείρων στη ζωή πάνω στη Γη υπάρχει στο ημερολόγιο των απο­ λιθωμάτων και ανάγεται στην εποχή πριν η ζωή εξαπλωθεί στη στεριά. Στο τέλος του Ορδοβίκειου, γύρω στα 438 εκατομμύρια χρόνια πριν, συνέβησαν μαζικοί αφανισμοί. Από τη σκοπιά του πλήθους των ειδών που επηρεάστηκαν, ήταν η δεύτερη μέχρι σήμερα σε μέγεθος καταστρο­ φή στην ιστορία της Γης. Οι γεωλόγοι είναι σε θέση να αναδημιουργήσουν χάρτες της υπερηπείρου Γκοντβάνα, όπως ήταν στην εποχή της κι έχουν δείξει ότι στο τέλος του Ορδοβίκειου οι περιοχές στεριάς, που είναι τώρα η Νότια Αμε­ ρική, η Αφρική (συμπεριλαμβανομένης της Αρα­ βίας), η Ινδία, η Ανταρκτική και η Αυστραλία, α­ ποτελούσαν μια ήπειρο. Εκείνη την εποχή, αυτή η ήπειρος κινούνταν προς τον Νότιο Πόλο. Υ­ πήρχαν, επίσης, και οι γεωγραφικές συνθήκες

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

ό­

που απαιτούνταν για να επιταχύνουν την επέ­ κταση των παγετώνων. Το θερμό νερό δεν μπο­ ρούσε να φτάσει στις πολικές περιοχές. Έτσι, η στεριά ήταν έτοιμη να σχηματίσει μια πλατφόρ­ μα πάνω στην οποία μπορούσε να συσσωρευτεί το χιόνι και να σχηματίσει στρώματα πάγου. Τα τελευταία, από τη στιγμή που σχηματίζονται, α­ νακλούν την ηλιακή ακτινοβολία και ψύχουν α­ κόμα περισσότερο την υδρόγειο. Αυτή η διαπί­ στωση προέρχεται από τη γεωλογική ιστορία. Η Αφρική φέρει τις ουλές της παγετωνοποίησης, που συνέβη σε διάφορες εποχές όταν η ίδια βρι­ σκόταν στον πόλο. Τα απολιθώματα από ιζήμα­ τα, που κατακάθησαν σε διαφορετικά γεωγραφι­ κά πλάτη, φανερώνουν επίσης την ψύξη. Καθώς η Γκοντβάνα άρχισε να καλύπτει τον πόλο, τα εί­ δη που είχαν προσαρμοστεί στις συνθήκες του ψυχρού χειμώνα κινήθηκαν προς τον ισημερινό, ενώ τα είδη που προηγουμένως ζούσαν στους τροπικούς εξολοθρεύτηκαν τελείως. Το ψύχος, που απλωνόταν από τις πολικές περιοχές, δικαι­ ολογεί τους μαζικούς αφανισμούς στο τέλος του Ορδοβίκειου. Τα γεγονότα, που συνέβησαν πριν από 438 ε­ κατομμύρια χρόνια, παρέχουν, οπωσδήποτε, έ­ να βολικό σημείο αναφοράς στην ιστορία μας, α­ φού στις περιόδους που ακολούθησαν —δηλα­ δή, στο Σιλούριο και στο Δεβόνιο— η ζωή άρχισε να εξαπλώνεται στη στεριά. Για μια άλλη φορά, η Γη του Γκοντβάνα απομακρύνθηκε κάπως από τον Νότιο Πόλο, ενώ κομμάτια στεριάς που τώρα αποτελούν μέρος της Βρεττανίας και της Ευρώ­ πης, της Βόρειας Αμερικής και της Ασίας, δια-

62

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

σκορπίστηκαν σε γενικές γραμμές γύρω από τον Ισημερινό και ο Βόρειος Πόλος καλύφθηκε από ωκεανό. Αυτές οι διασκορπισμένες εκτά­ σεις στεριάς χωρίζονταν από εκτεταμένες ρη­ χές θάλασσες, όπου ευδοκιμούσε η φυτική ζωή. Και επικρατούσε ζέστη —πιθανότατα εξαιτίας της τεκτονικής δραστηριότητας που προκαλού­ σε την έκλυση διοξειδίου του άνθρακα από τα ηφαίστεια σε όλον τον πλανήτη. Το διοξείδιο του άνθρακα συντείνει στη θέρ­ μανση του πλανήτη μέσω του φαινομένου του θερμοκηπίου. Είναι, επίσης, και η βασική «τρο­ φή» που χρειάζονται τα φυτά για τη λειτουργία της φωτοσύνθεσης. Ένα φυλλαράκι από γρασί­ δι ή ο κορμός μιας μεγαλόπρεπης βελανιδιάς, βασικά, αποτελούνται από άνθρακα που προέρ­ χεται από το ατμοσφαιρικό διοξείδιο του άνθρα­ κα. Έτσι, ήταν επόμενο το γεγονός ότι μερικά απ' αυτά τα φυτά των ρηχών θαλασσών του Σιλούριου εξελίχθηκαν βαθμιαία και προσαρμό­ στηκαν σε ξηρότερες συνθήκες, με τους απογό­ νους τους να εξαπλώνονται τελικά στη στεριά. Καθώς τα πρώτα φυτά της στεριάς βρίσκονταν συγκεντρωμένα σε εκβολές ποταμών και πλημ­ μυρισμένες εκτάσεις, η φυσική επιλογή θα προ­ τιμούσε οποιαδήποτε ποικιλία φυτών είχε την ι­ κανότητα να επιζεί σε ελαφρά ξηρότερες συνθή­ κες, μακριά από τα υπόλοιπα, δηλαδή, εκεί όπου θα μπορούσε να απορροφήσει το άπλετο ηλιακό φως —ένα άλλο βασικό συστατικό της φωτοσύν­ θεσης. Η ζωική ζωή ακολούθησε τη φυτική ζωή στην ξηρά για τον ίδιο λόγο —εξαιτίας του ανταγωνι-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

63

σμού για φυσικό και οικολογικό χώρο. Μεταμερισμένοι υδρόβιοι κάτοικοι, πρόγονοι πλασμά­ των όπως τα μυριάποδα, πραγματοποίησαν τη μετάβαση εύκολα και πρόωρα. Οι κατσαρίδες εί­ χαν ήδη εξελιχθεί και επικρατήσει πριν από πε­ ρισσότερα από 300 εκατομμύρια χρόνια. Αμφί­ βια πλάσματα προήλθαν από τα ψάρια και κινή­ θηκαν προς την ξηρά για να φάνε τα φυτά και τα έντομα —όχι στα πλαίσια κάποιας φυσιολογι­ κής ανόδου στην ένδοξη κλίμακα της εξέλιξης, αλλά επειδή έβρισκαν τη θαλάσσια ζωή πολύ σκληρή. Τα πλάσματα που είχαν προσαρμοστεί με επιτυχία στη θάλασσα, προσαρμόστηκαν τώ­ ρα θαυμάσια στον νέο τρόπο ζωής και έμειναν στις θάλασσες. Λιγότερο επιτυχημένες μορφές ζωής, ανακάλυψαν ότι μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους αν εκμεταλλεύονταν τις και­ νούργιες διαθέσιμες πηγές τροφής στις υγρές εκτάσεις κοντά στη θάλασσα. Έπρεπε να μά­ θουν νέα κόλπα για να καταφέρουν να επιζή­ σουν. Προς το τέλος του Δεβόνειου, η Γη του Γκοντβάνα κινήθηκε, για άλλη μια φορά, προς τον Νότιο Πόλο. Στα τέλη του Ορδοβίκειου, οι παγε­ τώνες είχαν επεκταθεί στην Αφρική επειδή, η τε­ λευταία βρισκόταν ακριβώς πάνω από τον Πόλο. Αυτή τη φορά, εκείνη που υπέφερε περισσότερο ήταν η Νότια Αμερική, επειδή το μέρος της Γης του Γκοντβάνα που είναι σήμερα η Νότια Αμερι­ κή βρισκόταν ακριβώς πάνω από τον Πόλο. Οι γεωλόγοι διαθέτουν αναμφισβήτητα στοιχεία, που φανερώνουν ότι υπήρξαν δύο φάσεις παγετωνοποίησης, με επίκεντρο διαφορετικά σημεία

64

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

της Γκοντβάνα, σε διαφορετικές εποχές. Στα α­ πολιθώματα σε στρώματα πετρωμάτων αυτής της γεωλογικής εποχής υπάρχουν αποδείξεις για μια καταστροφή που βάσταξε εκατομμύρια χρόνια, με τις τροπικές μορφές ζωής να υποφέ­ ρουν περισσότερο. Αυτό φαίνεται παράδοξο, αλ­ λά έτσι συμβαίνει πάντα. Αν ολόκληρος ο κό­ σμος ψυχραίνει, από τους Πόλους προς τον Ιση­ μερινό, τότε οι μορφές ζωής που είναι προσαρ­ μοσμένες σε συνθήκες που επικρατούν σε μεγά­ λα γεωγραφικά πλάτη μπορούν να μεταναστεύ­ σουν προς τους τροπικούς, όπου το νερό ήταν μέχρι πρόσφατα υπερβολικά θερμό γι' αυτές. Αλλά οι μορφές ζωής που ήταν προσαρμοσμέ­ νες σε τροπικές συνθήκες, δεν έχουν τώρα που να πάνε. Δεν υπάρχει κανένα μέρος που να ήταν θερμότερο από τους τροπικούς, και τώρα αυτό έχει ψυχράνει αρκετά για να καλύψει τις ανά­ γκες τους. Εν μέρει, τουλάχιστον, οι εξαφανί­ σεις που συνέβησαν στα τέλη του Δεβόνειου φαίνεται να ήταν μια επανάληψη της κρίσης που συνέβη στα τέλη του Ορδοβίκειου. Αλλά τα φυτά —που τώρα ήταν καλά εγκατε­ στημένα στη στεριά— κατά τα φαινόμενα δεν εί­ χαν υποφέρει πολύ. Μερικές από τις κοινότητες πλασμάτων, που είχαν κτυπηθεί πιο σκληρά, ή­ ταν αυτές των κατοίκων των ρηχών θαλασσών και των εκβολών των ποταμών. Και η μεταβολή, που παρατηρείται στα απολιθώματα μερικών γε­ ωλογικών στρωμάτων, συνέβη πολύ γρήγορα. Τα καινούργια απολιθώματα υπήρχαν, τώρα, πά­ νω από ένα λεπτό στρώμα πετρωμάτων που αντι­ στοιχεί σε μια πολύ μικρή γεωλογική περίοδο.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

65

Μερικοί παλαιοντολόγοι —από τους οποίους α­ ξίζει να αναφερθεί ο Ντίγκμπυ ΜακΛάρεν της Γε­ ωλογικής Υπηρεσίας του Καναδά— πιστεύουν ότι εκείνη την περίοδο συνέβη μια ξαφνική και παγ­ κόσμιας κλίμακας καταστροφή. Και το λεπτό στρώμα είναι η σφραγίδα της σύγκρουσης ενός κοσμικού αντικειμένου με τη Γη. Ένας γιγάντιος μετεωρίτης, που θα έπεφτε στη θάλασσα, θα μπο­ ρούσε να δημιουργήσει παλιρροϊκά κύματα που θα αφάνιζαν τις κοινότητες των ρηχών θαλασ­ σών. Η πτώση θα εξάτμιζε τόσο πολύ νερό, που μεγάλα νέφη ατμού θα έκρυβαν τον Ήλιο και θα προκαλούσαν πτώση της θερμοκρασίας. Ξέρουμε, σίγουρα, από γεωλογικά στοιχεία, ό­ τι την εποχή των αφανισμών του Δεβόνειου, η Γη του Γκοντβάνα μετακινήθηκε πάνω από τον Πόλο και οι παγετώνες επεκτάθηκαν. Υπάρχουν εμπε­ ριστατωμένα στοιχεία που δείχνουν ότι η κατα­ στροφή έγινε ακόμα χειρότερη, εξαιτίας κάποιας πτώσης μετεωρίτη. Αλλά όποιοι και να είναι οι πραγματικοί λόγοι, αυτό που μετρά είναι το ότι, για ακόμα μια φορά, η Γη ψύχρανε, με αποτέλε­ σμα να εκλείψουν πολλές μορφές ζωής. Μετά το Δεβόνειο, η εξελικτική διαδικασία μετακινήθηκε προς τη στεριά και εμφανίστηκαν τα αμφίβια. Το αν οι εξαφανίσεις του Δεβόνειου έδωσαν στα αμ­ φίβια μια εξελικτική ώθηση, ή όχι, παραμένει ένα αμφισβητούμενο σημείο στην όλη ιστορία. Μεγα-δυναστείες και Πρωτο-θηλαστικά Το Δεβόνειο παραχώρησε τη θέση του στο Λι­ θανθρακοφόρο, που ονομάστηκε έτσι επειδή ή­

66

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠίΝ

ταν μια περίοδος που μεγάλα δάση εξαπλώθη­ καν σε ελώδεις χαμηλές περιοχές. Τα δέντρα, που σκεπάστηκαν από το βούρκο των ελών, συμ­ πιέστηκαν από γεωλογικές δυνάμεις και, τελικά, μετατράπηκαν σε λιθάνθρακα. Ένα μέρος του κάρβουνου, που καίμε σήμερα στα τζάκια, στους φούρνους και στα εργοστάσια, είναι τα απολιθω­ μένα απομεινάρια δέντρων, που έζησαν πριν α­ πό περισσότερα από 300 εκατομμύρια χρόνια. Το Λιθανθρακοφόρο κράτησε από τα 360 Εχπ μέ­ χρι τα 286 Εχπ. Συχνά, οι σύγχρονοι γεωλόγοι διαχωρίζουν την περίοδο σε δύο τμήματα: τη Μι­ σισσιπική (360-320 Εχπ) και την Πενσυλβανική (320-286 Εχπ), που πήραν το όνομα τους από τα κοιτάσματα λιθάνθρακα των αντίστοιχων επο­ χών που ανακαλύφθηκαν σε δύο από τις σημερι­ νές πολιτείες των ΗΠΑ. Το κάρβουνο, που εγ­ κλωβίστηκε σ' αυτά τα κοιτάσματα (και σε άλλα σ' ολόκληρο τον κόσμο), ήταν κάποτε ζωντανά δέντρα και ο άνθρακας, από τον οποίο αποτε­ λούνταν τα δέντρα και που αργότερα έγινε λι­ θάνθρακας, προέρχεται από την ατμόσφαιρα ε­ κείνης της εποχής. Τα δέντρα τον είχαν προσλά­ βει από την ατμόσφαιρα με τη μορφή του διοξει­ δίου του άνθρακα. Όπως και σήμερα, έτσι και τότε, το διοξείδιο του άνθρακα προήλθε από τα ηφαίστεια. Δεν υ­ πήρχε κάποια συγκεκριμένη ποσότητα διοξει­ δίου στην ατμόσφαιρα, που έπρεπε να μοιρα­ στούν όλα τα ζωντανά πλάσματα που το χρειά­ ζονταν. Στη γεωλογική κλίμακα, η διαθέσιμη πο­ σότητα διοξειδίου του άνθρακα ποικίλει. Η ισορ­ ροπία μεταξύ παραγωγής διοξειδίου, μέσω

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

67

τεκτονικής δραστηριότητας, και ρυθμού απομά­ κρυνσης του από τον αέρα, μέσω βιολογικής δραστηριότητας (στη θάλασσα, όπως και στη στεριά), είναι ένας από τους αστάθμητους παρά­ γοντες στην ιστορία της Γης. Μπορούμε να μαν­ τέψουμε, ότι τα συμβάντα του Λιθανθρακοφόρου, που οδήγησαν στην απομάκρυνση τερά­ στιας ποσότητας διοξειδίου από τον αέρα και στον εγκλωβισμό του άνθρακα στα πετρώματα, μπορεί να είχαν σαν αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη ψύξη του πλανήτη, αφού το φαινόμενο του θερ­ μοκηπίου αποδυναμώθηκε. Αλλά επειδή δεν ξέ­ ρουμε πόσο διοξείδιο του άνθρακα απελευθερώ­ θηκε από τα ηφαίστεια εκείνη την εποχή, δεν διαθέτουμε κανέναν τρόπο για να εκτιμήσουμε το μέγεθος της ψύξης. Η «ψυχρότερη» υδρό­ γειος προέκυψε, πιθανόν, από τη δημιουργία του λιθάνθρακα. Αλλά πόσο ψυχρότερη; Αυτό δεν θα το μάθουμε ποτέ. Αλλά —μολονότι το κύ­ ριο ενδιαφέρον μας είναι η εξέλιξη της ζωικής ζωής στη στεριά στα 300 εκατομμύρια παράξενα χρόνια μετά το Λιθανθρακοφόρο— η ύπαρξη αυ­ τών των κοιτασμάτων λιθάνθρακα —και άλλων— μπορεί να παίξει κάποιο ρόλο στην ιστο­ ρία μας. Η ιστορία της ζωικής ζωής σε αυτή την περίο­ δο των 300 εκατομμυρίων χρόνων μπορεί να πε­ ριγραφεί συνοπτικά με βάση τέσσερα βασικά ε­ ξελικτικά βήματα, που ο Ρόμπερτ Μπάκκερ του Πανεπιστημίου του Κολοράντο στο Μπάουλ­ ντερ, ονόμασε «Μεγαδυναστείες». Στη δεκαετία του '70, ο Μπάκκερ άρπαξε την παλαιοντολογία από τον λαιμό και την ταρακούνησε γερά. Ανέ­

68

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τρέψε μακρόχρονες απόψεις σχετικά με τη φύση των δεινοσαύρων και των προγόνων τους και α­ πέδειξε πέρα από κάθε αμφιβολία ότι πολλοί δει­ νόσαυροι ήταν θερμόαιμα και δραστήρια πλά­ σματα. Οι κάποτε ριζοσπαστικές ιδέες του χαί­ ρουν σήμερα μεγάλης εκτίμησης, παρόλο που η εικόνα του αργοκίνητου και αδέξιου δεινόσαυ­ ρου, με μυαλό —κουκούτσι, εξακολουθεί να υ­ πάρχει σε πολλά συγγράματα σχετικά με την ι­ στορία της Γης. Το βιβλίο του Μπάκκερ, «Οι Αι­ ρέσεις των Δεινοσαύρων», συνιστάται σε ο­ ποιονδήποτε είναι περίεργος να μάθει το πώς ε­ ξελίχθηκε η ζωή. Εμείς, εδώ, θα ακολουθήσουμε το δρόμο του Μπάκκερ, περιγράφοντας τις τέσσερεις Μεγαδυναστείες. Στο Λιθαναθρακοφόρο και στις αρχές του Πέρμιου, που ακολούθησε, εμφανίστηκε η πρώ­ τη Μεγαδυναστεία. Πρώτα ήρθαν τα αμφίβια. Σαν τα ψάρια, ήταν κι αυτά ψυχρόαιμα και, παρό­ λο που μπορούσαν να αναπνέουν αέρα, να ζουν και να τρώνε έξω από το νερό, έπρεπε να επι­ στρέφουν σ' αυτό για να αναπαραχθούν. Ο κύ­ κλος ζωής τους είχε πολλές ομοιότητες με τον κύκλο ζωής του σημερινού βάτραχου ή της σα­ λαμάνδρας. Αυτό δεν τα εμπόδισε να φτάνουν σε αξιοσημείωτο μέγεθος —αρκετά μέτρα μή­ κος. Το σώμα τους, βασικά, έμοιαζε μ' αυτό του αλιγάτορα, με κοντά πόδια που φύτρωναν στα πλάγια του σώματος και με κοιλιά που βρισκό­ ταν πολύ κοντά στο έδαφος. Γύρω στα τέλη του Λιθαναθρακοφόρου συνέβη ένα σημαντικό εξε­ λικτικό γεγονός, ενώ βαστούσε ακόμα η πρώτη Μεγαδυναστεία του Μπάκκερ. Μερικά είδη άρχι-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

69

σαν να γεννούν αβγά με σκληρό τσόφλι. Αυτό τα απελευθέρωσε από την ανάγκη να αναπαρά­ γονται στο νερό. Τα αβγά με το προστατευτικό τους κέλυφος μπορούσαν να αποθέτονται σε μια φωλιά στη στεριά. Τα μικρά μπορούσαν να μεγα­ λώνουν στο υγρό εσωτερικό του αβγού, μέχρις ότου έφταναν σε ένα στάδιο που θα μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα με τις ξηρές συνθήκες του έξω κόσμου και τότε θα έσπαζαν το τσόφλι. Τα πλάσματα που γεννούσαν αυτά τα αβγά ονομά­ στηκαν ερπετά. Παρόλο που υπάρχουν κι άλλες διαφορές μεταξύ αμφίβιων και ερπετών, αυτή εί­ ναι η σημαντικότερη. Πάντως, αυτά τα πρώτα ερπετά ήταν ακόμα μέλη της Πρώτης Μεγαδυναστείας. Ήταν ψυχρόαιμα πλάσματα που κινούνταν βαρειά και αδέξια— στην ουσία έμοιαζαν με την παλιά εικό­ να των δεινοσαύρων. Ο Μπάκκερ περιγράφει το πώς οι μετρήσεις του διαστήματος ανάμεσα στα διατηρημένα απολιθωμένα απομεινάρια δεί­ χνουν ότι αυτά τα πρώτα ερπετά ήταν αργοκίνη­ τα. Μελέτες των απολιθωμένων κοκκάλων δεί­ χνουν ότι οι μυώνες, που εκφύονταν απ' αυτά τα κόκκαλα, δεν θα επέτρεπαν ακόμα και στο πιο γρήγορο τρέξιμο του μεγαλύτερου αρπακτικού εκείνης της εποχής, του Διμετρόδοντα, να είναι κάτι καλύτερο από ένα βαρύ και άγαρμπο βάδι­ σμα. Μέχρι τα μέσα του Λιθαναθρακοφόρου, η είκονα παρέμεινε, λίγο-πολύ, αμετάβλητη. Το η­ μερολόγιο των απολιθωμάτων δείχνει ότι αυτά τα πλάσματα ήταν ελάχιστα διαφοροποιημένα μεταξύ τους. Υπήρχε μονάχα μια μεγάλη οικογέ­ νεια φυτοφάγων και μια μεγάλη οικογένεια αρ-

70

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

πακτικών. Αυτό ταιριάζει με την εικόνα ενός στα­ θερού κόσμου με αργοκίνητα πλάσματα, με χα­ μηλούς μεταβολισμούς, τα οποία εξαπλώθηκαν στη στεριά, που τόσο πρόσφατα —από γεωλογι­ κή σκοπιά— είχε αποικιστεί από τα φυτά. Πάντως, μέχρι τα μισά του Λιθαναθρακοφόρου, τα πάντα άλλαξαν —ίσως πριν από 270 εκα­ τομμύρια χρόνια, στην Καζανιανή εποχή. Αυτό ο Μπάκκερ το ονομάζει «Καζανιανή επανάστα­ ση»: ήταν η εποχή που «έσβησε ολόκληρος ο νυ­ σταλέος κόσμος της Πρώτης Μεγαδυναστείας» (σελ. 409). Ο Μπάκκερ ισχυρίζεται πως η αιτία της επανάστασης ήταν το ότι στη διάρκεια της Καζανιανής εποχής μερικά είδη έγιναν θερμόαι­ μα. Στο προσκήνιο είχαν περάσει τα πρωτοθηλαστικά, που, έχοντας υψηλό μεταβολικό ρυθμό και ικανότητα να τρέχουν γρήγορα, σάρωσαν α­ πό τη σκηνή της εξέλιξης τους νυσταλέους προ­ κατόχους τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκείνη την εποχή τα πράγματα άλλαξαν δραματικά. Ενώ μέχρι τό­ τε υπήρχε μόνο μια οικογένεια αρπακτικών, σύν­ τομα ο αριθμός μεγάλωσε σε τέσσερεις. Κι ενώ υπήρχε μια οικογένεια φυτοφάγων, τώρα υπήρ­ χαν πέντε. Τα είδη αναπαράγονταν σε αφθονία, προσαρμόζονταν σε κάθε διαθέσιμη οικολογική εστία και η εξέλιξη άρχισε να προχωρά γρηγο­ ρότερα σαν αποτέλεσμα του ανταγωνισμού των ειδών. Οι μετρήσεις στα απολιθώματα επικυρώ­ νουν το γεγονός ότι αυτά τα γοργά εξελισσόμε­ να είδη ήταν δραστήρια και ότι θα πρέπει να ή­ ταν και θερμόαιμα. Η δομή των οστών τους και η φύση των αρθρώσεών τους δείχνουν ότι τα με­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

7±

λη τους κινούνταν από ισχυρούς μυώνες, ικα­ νούς να τα καθιστούν αρκετά γοργοκινητα, ενώ η θέση αυτών των μελών —που βρίσκονταν κυ­ ρίως κάτω από το σώμα— φανερώνει επίσης προσαρμογή σε μια πιο «σύγχρονη» μορφή κίνη­ σης. Η γεωγραφία υπεισέρχεται κι αυτή στο παι­ γνίδι. Τα ζώα, που ζουν στη στεριά, είναι πιο ευαίσθητα, συγκριτικά με τα θαλάσσια ζώα, σε σχετικά μικρές και βραχείες μεταβολές της θερ­ μοκρασίας. Ο ωκεανός λειτουργεί σαν θερμο­ συσσωρευτής, αφού χρειάζεται πολύ χρόνο για να ζεσταθεί και εξίσου πολύ χρόνο για να κρυώ­ σει, ενώ οι συνθήκες αλλάζουν. Φυσικά, το γεγο­ νός αυτό είναι η αιτία του γιατί ένα νησί, όπως η Βρεττανία, που βρίσκεται στην άκρη του ωκεα­ νού, δεν γνωρίζει ποτέ ούτε αποπνυκτική ζέστη το καλοκαίρι, ούτε το δριμύ ψύχος του χειμώνα, που επικρατούν στο ηπειρωτικό εσωτερικό σε τόπους, όπως η Σιβηρία (Σ.τ.μ. Πα τον ίδιο ακρι­ βώς λόγο, και η Ελλάδα έχει ήπιο κλίμα —πολύ ηπιότερο από την Βρεττανία). Στην Καζανιανή ε­ ποχή και μέχρι το τέλος του Πέρμιου, όλες οι κύ­ ριες εκτάσεις στεριάς στην υδρόγειο ήταν ενω­ μένες στην υπερήπειρο Παγγαία. Η Γη του Γκοντβάνα βρισκόταν ακόμα κοντά στο Νότιο Πόλο, αλλά ενωνόταν με τη στεριά που εκτείνονταν α­ διάσπαστη μέχρι τον Ισημερινό και σχεδόν μέ­ χρι τον Βόρειο Πόλο, μ' αυτό που είναι σήμερα η Σιβηρία, στα υψηλότερα βόρεια γεωγραφικά πλάτη. Αυτό θα πρέπει να έκανε τον πλανήτη ψυ­ χρότερο, ακόμα κι αν δεν υπήρχε μια ολοκληρω­ μένη εποχή παγετώνων. Έτσι, σε συνθήκες ψύ­

72

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

χους, τα θερμόαιμα ζώα υπερέχουν από τα ψυ· χρόαιμα ξαδέλφια τους. Τα ψυχρόαιμα ζώα βασί­ ζονται στη θερμότητα του Ήλιου για να αναζωο­ γονηθούν και να ενεργοποιήσουν τις βιοχημικές διαδικασίες που κάνουν τους μυώνες τους να λειτουργήσουν αποδοτικά. Αλλά τα θερμόαιμα ζώα αντλούν τη θερμότητα τους από το εσωτερι­ κό του σώματος τους, χρησιμοποιώντας ενέρ­ γεια από την τροφή τους και μπορούν να παρα­ μένουν δραστήρια και ευκίνητα, όταν τα ψυχρό­ αιμα πλάσματα γίνονται νωθρά (ακόμα κι αν τα πρώτα θερμόαιμα πλάσματα κέρδιζαν, έστω και λίγη θερμότητα μ' αυτόν τον τρόπο, αυτό τους έδινε ένα τεράστιο πλεονέκτημα έναντι των ζώων που εξαρτώνταν αποκλειστικά από την ε­ ξωτερική θερμότητα). Τα πρωτοθηλαστικά γνώρισαν, τουλάχιστον, δύο σημαντικούς αφανισμούς στα τελευταία χρόνια του Πέρμιου. Κάθε φορά οι επιζήσαντες ανακτούσαν τις δυνάμεις τους και νέα είδη εξε­ λίσσονταν για να συμπληρώσουν τους οικολογι­ κούς κρίκους που έσπαζαν. Είναι σχεδόν βέβαιο, ότι αυτοί οι αφανισμοί σχετίζονταν με την ασυ­ νήθιστη γεωγραφία του πλανήτη εκείνης της ε­ ποχής, η οποία θα πρέπει να καθιστούσε εύκολη την εκδήλωση κυμάτων ψύχους που σάρωναν τη στεριά, ακόμα κι αν οι θάλασσες δεν επηρεάζον­ ταν ουσιαστικά από μια σύντομη μεταβολή στο κλίμα. Είναι πιθανό, ότι ο ένας ή και οι δύο αφανι­ σμοί προκλήθηκαν από μετεωρικές συγκρού­ σεις. Αλλά η Δεύτερη Μεγαδυναστεία φάνηκε να αποδείχνει την προσαρμοστικότητα της. Τα θερμόαιμα πλάσματα επέζησαν για μια περίοδο

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

73

είκοσι εκατομμυρίων χρόνων και επρόκειτο να κυριαρχήσουν παγκόσμια, όταν χτύπησε τη Γη η μεγαλύτερη καταστροφή της γεωλογικής ι­ στορίας. Μπορούμε να τοποθετήσουμε αυτό το συμβάν, αλλά και όλα τα επακόλουθα περιστατι­ κά, στη σωστή προοπτική, ανατρέχοντας λίγο στη φύση των πρωτοθηλαστικών. Οι πολλά υπο­ σχόμενες προοπτικές εξέλιξης τους διακόπη­ καν απότομα και οι απόγονοι τους στο Τριαδικό είχαν ν' αντιμετωπίσουν κι άλλους κινδύνους, ε­ κτός από τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες. Θηλαστικά με Ψεύδισμα Τα θερμόαιμα μισο-ερπετικά πρωτοθηλαστικά, που έζησαν στο Πέρμιο, και μερικά απ 1 αυτά που επέζησαν στο Τριαδικό ήταν οι πρόγονοι κάθε θηλαστικού που έζησε ποτέ. Εμείς, οι γάτες, τα σκυλιά, οι νυχτερίδες, οι φάλαινες, οι μανγκούστες κι οι καμηλοπαρδάλεις, καταγόμαστε όλοι από τα τεραψιδωτά, μια τάξη που μοιάζει να πή­ ρε το όνομά της από κάποιον ψευδό παλαιοντο­ λόγο. Επίσημα, αυτή η τάξη είναι μέρος της συνομοταξίας των ερπετών, παρόλο που στον κό­ σμο των ζώων τα θηλαστικά, που κατάγονται α­ πό τα τεραψιδωτά, αποτελούν μια ξεχωριστή ομοταξία που κατατάσσεται πλάι στα ερπετά. Αυτό δείχνει τη δυσκολία του να προσαρμόζον­ ται εξαφανισμένα είδη στην καθιερωμένη ταξι­ νόμηση των ζωντανών ειδών. Αλλά ας το παρα­ βλέψουμε αυτό. Τα μισά πλάσματα πρέπει να πά­ νε στη μια κατηγορία και τα άλλα μισά στην άλ­ λη, κι από τη στιγμή που δεν είχαν ακόμα εξελι­

74

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

χθεί τα πραγματικά θηλαστικά μπορούμε να συ­ νεχίσουμε με την τάξη των τεραψιδωτών. Αλλά πώς μπορούμε να κάνουμε διάκριση με­ ταξύ ερπετών και θηλαστικών (ή μεταξύ ερπε­ τών και πρωτοθηλαστικών) —ειδικά όταν έχου­ με να κάνουμε όχι με ζωντανά πλάσματα με σάρ­ κα και οστά, αλλά με ξέσματα απολιθωμένων ο­ στών, σφηνωμένων σε στρώματα πετρωμάτων ηλικίας εκατομμυρίων χρόνων; Οι πιο πολλοί α­ πό μας μπορούν να αναφέρουν αμέσως κάποιες διαφορές μεταξύ θηλαστικών και ερπετών. Αλ­ λά προσοχή! Πιθανόν, ένα από τα πρώτα πράγ­ ματα που μας έρχεται στη μνήμη είναι ότι τα ερ­ πετά (π.χ. τα φίδια) είναι ψυχρόαιμα. Αλλά ο Μπάκκερ μας δίδαξε ότι πολλά ερπετά μπορεί να ήταν στο παρελθόν θερμόαιμα (κι αφού τα πουλιά, που είναι θερμόαιμα, κατάγονται από τους δεινόσαυρους που κατάγονται από τα ερ­ πετά, υπάρχει κάποια «ζωντανή» απόδειξη ότι έ­ χει δίκαιο). Καλύτερα ας το αφήσουμε αυτό έξω από τη λίστα των διαφορών. Τότε σε ποια χαρα­ κτηριστικά πρέπει να συγκεντρωθούμε; Τα θη­ λαστικά είναι τριχωτά, ενώ τα ερπετά έχουν φο­ λίδες —αλλά οι τρίχες και το δέρμα δεν αφή­ νουν και πολλά ίχνη στο ημερολόγιο των απολι­ θωμάτων. Τα ερπετά γεννούν αβγά, ενώ τα θη­ λαστικά γεννούν ζωντανά μικρά και τα θηλάζουν. Αλλά τα σχετικά τμήματα των οργά­ νων τους δεν γίνονται απολιθώματα. Ο παλαιον­ τολόγος πρέπει να δουλέψει μόνο με κόκκαλα και υπάρχουν ορισμένες σκελετικές διαφορές που καθιστούν δυνατή την κατάταξη ορισμένων πλασμάτων στα θηλαστικά —με κάποιο ποσό­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

75

στό αβεβαιότητας. Όσο εκπληκτικό κι αν φαίνε­ ται, αυτό που απομένει είναι τα μικρά κοκκαλάκια του αυτιού. Τα ερπετά έχουν μεσαίο αυτί, στο οποίο υ­ πάρχει ένα κοκκαλάκι που χρησιμεύει για να με­ ταδίδει τις δονήσεις του ήχου. Τα θηλαστικά — κι εμείς— έχουν αυτιά που περιέχουν τρία κοκκαλάκια (σφύρα, άκμονας και αναβολέας), τα ο­ ποία αποτελούν ένα πιο ευαίσθητο μηχανισμό α­ κοής ο οποίος λειτουργεί σ' ένα ευρύτερο φά­ σμα ηχητικών συχνοτήτων. Κατά πάσα πιθανό­ τητα, τα ερπετά είναι κυριολεκτικά ανίκανα να εκτιμήσουν τον Μπαχ. Τα απολιθώματα δείχνουν ότι αυτή η δομή α­ ναπτύχθηκε σε μια μακρόχρονη περίοδο εξελι­ κτικού χρόνου και ότι τα δύο επιπλέον κοκκαλακια στο αυτί των θηλαστικών (σφύρα και άκμο­ νας) προσαρμόστηκαν από κόκκαλα που στα ερ­ πετά αποτελούν τμήματα των σιαγόνων. Εμείς ακούμε και εκτιμούμε τον Μπαχ με τη βοήθεια των κοκκάλων που τα ερπετά χρησιμοποιούν για να μασάνε. Μεταξύ άλλων, η φύση των κοκκά­ λων του αυτιού, που έγινε γνωστή από μελέτες σε απολιθώματα κρανίων, βοηθά τους παλαιον­ τολόγους να διακρίνουν αν ένα πλάσμα του Πέρμιου ή του Τριαδικού έμοιαζε περισσότερο με θη­ λαστικό ή με ερπετό (συμπτωματικά το ίδιο στοι­ χείο αποτελεί επίσης ένα θαυμάσιο παράδειγμα της λειτουργίας της Δαρβινικής εξέλιξης και δια­ ψεύδει τους κακοπληροφορημένους οπαδούς της «δημιουργίας», που ισχυρίζονται ότι δεν υπάρ­ χουν αποδείξεις της βαθμιαίας εξέλιξης των πο­ λύπλοκων οργάνων του σώματος, όπως τα αυτιά).

76

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

Στην πραγματικότητα, δεν ισχύει τόσο το να πούμε ότι τα θηλαστικά εξελίχθηκαν «από» τα ερπετά, αλλά μάλλον ότι και τα δύο εξελίχθηκαν από τα αμφίβια. Στο τέλος του Λιθαναθρακοφόρου υπήρχε μια ποικιλία ερπετών, αλλά μονάχα δύο ομάδες πλασμάτων θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη μετέπειτα ιστορία της ζωής στη Γη. Η μια ομάδα, τα διαψιδωτά, διατήρησαν αυτά που ονομάζουμε τυπικά ερπετικά χαρακτηριστικά και η γενεολογία εξέλιξης τους οδήγησε στις σημερινές σαύρες, στους κροκόδειλους και στα πουλιά, καθώς επίσης και στους σήμερα εξαφα­ νισμένους δεινόσαυρους και στα ιπτάμενα ερπε­ τά. Η άλλη ομάδα, τα συναψιδωτά, έκαναν αρχι­ κά πιο πολλά πράγματα απ' ότι τα διαψιδωτά, αλ­ λά η εξέλιξη των απογόνων τους καθυστέρησε, σχεδόν μοιραία, στο Τριαδικό, προτού εκμεταλ­ λευτεί την ευκαιρία που της παρουσιάστηκε — όπως έκαναν τα θηλαστικά όταν εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι. Τα συναψιδωτά υπήρχαν σε δύο μεγάλες ποι­ κιλίες —δύο τάξεις. Πρώτα, έχουμε τους πελυκόσαυρους, που εμφανίστηκαν στα τέλη του Λιθαναθρακοφόρου, πριν από περίπου 300 εκατομ­ μύρια χρόνια και που είχαν ήδη εκλείψει στα τέ­ λη του Πέρμιου, 50 εκατομμύρια χρόνια αργότε­ ρα. Αυτοί ήταν μέλη της Πρώτης Μεγαδυναστείας του Μπάκκερ και ήταν ψυχρόαιμα, σαυρόμορφα και δυσκίνητα πλάσματα. Οι πελυκόσαυροι ά­ νοιξαν το δρόμο για μια έκρηξη εξελικτικής ανά­ πτυξης των τεραψιδωτών, που ακολούθησε την «επινόηση» των μηχανισμών θέρμανσης στα μέ­ σα του Πέρμιου. Τα τεραψιδωτά συναντώνταν σε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

77

τόσο πολλές ποικιλίες, που εδώ δεν μπορούμε ούτε καν να τις αναφέρουμε. Συμπεριλάμβαναν: πλάσματα σαν χοντροκομμένα σκυλιά, που πιθα­ νόν ζούσαν στη βλάστηση, μέσα και γύρω από ρηχά νερά, μεγάλα αγελαδόμορφα πλάσματα των οποίων τα απομεινάρια βρίσκονται σε πε­ τρώματα των αρχών του Τριαδικού στη Νότια Α­ μερική, Νότια Αφρική και στη Ρωσσία, αρκτόμορφα πλάσματα με μήκος δύο μέτρα, κι ένα εί­ δος, γνωστό σαν Μοσχόπους, με πολύ χοντρό κρανίο, που πιθανόν χρησίμευε για μονομαχίες κουτουλήματος —σαν κι αυτές που κάνουν οι σημερινοί τράγοι. Μέχρι τις αρχές του Τριαδικού, σχεδόν 250 ε­ κατομμύρια χρόνια πριν, εμφανίστηκε ο σαρκο­ φάγος κυνόγναθος. Αυτό το πλάσμα ήταν μεγά­ λο όσο ο σημερινός ασβός, είχε μεγάλο κεφάλι και κοντή ουρά. Ήταν σχεδόν αποκλειστικά κα­ λυμμένο με γούνα, παρά με φολιδωτό δέρμα, ό­ πως κι ο θριναξόδοντας της ίδιας γεωλογικής περιόδου, ένα πλάσμα στο μέγεθος της νυφί­ τσας. Πάντως τα τεραψιδωτά, που έμοιαζαν πιο πολύ με θηλαστικά, εμφανίστηκαν λίγο αργότε­ ρα και τα απομεινάρια τους ανακαλύπτονται σε πετρώματα των αρχών του Ιουρασιου, γύρω στα 200 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ένα τέτοιο πλά­ σμα ήταν ο προβαινόγναθος, ένα μέλος της υπό­ ταξης των θεραψίδων, που είναι γνωστές με το όνομα Κυνόδοντες. Είχε κρανίο, σιαγόνες και δόντια που έμοιαζαν μ' αυτά των θηλαστικών. Σαν τους κυνόγναθους και τους θριναξόδοντες, οι προβαινόγναθοι ήταν μάλλον τριχωτά πλά­ σματα, που μπορεί ακόμα και να θήλαζαν τα μι­

78

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

κρά τους. Αλλά ήταν πολύ μικρότεροι από τους δύο προκατόχους τους και έπαιξαν μικρό ρόλο στην ιστορία της ζωής κατά τη διάρκεια του Ιουράσιου. Οι απόγονοι τους εξελίχθηκαν σε τρία είδη θηλαστικών, ένα από τα οποία ήταν ο πρό­ δρομος των σημερινών θηλαστικών που γεν­ νούν αβγά (όπως ο πλατύπους) κι ένα απ' αυτά, το κυνοθηρίδιο, ήταν ο πρόγονος κάθε θηλαστι­ κού που ζει σήμερα στη Γη. Ένας τέτοιος σημαν­ τικός ρόλος για τους απογόνους του κυνοθηρίδιου δύσκολα θα γινόταν πιστευτός σε κάποιον εξωγήινο ζωολόγο, που θα επισκεπτόταν τη Γη, κάποτε ανάμεσα στα 183 εκατομμύρια χρόνια που μεσολάβησαν από την αρχή του Τριαδικού μέχρι το τέλος του Κρητιδικού. Τα μεγάλα τεραψιδωτά είχαν αφανιστεί, βασικά από κάποια φυ­ σική καταστροφή και, κατά δεύτερο λόγο, από τον ανταγωνισμό τους με ανώτερες μορφές ζω­ ής που εξελίχθηκαν από τα ερπετά και έγιναν δεινόσαυροι —δηλαδή, με τα διαψιδωτά. Η Τρί­ τη Μεγαδυναστεία του Μπάκκερ κυριάρχησε στο προσκήνιο. Πριν από διακόσια εκατομμύρια χρόνια δεν θα στοιχηματίζατε και πολλά στο ότι κάποια μέρα ο προβαινόγναθος θα κληρονομού­ σε τη Γη. Η Ώρα των Δεινοσαύρων Τα κύματα των αφανισμών, που σημειώθηκαν στα τέλη του Πέρμιου, ήταν τα μεγαλύτερα που παρατηρούνται στο ημερολόγιο των απολιθω­ μάτων. Το τέλος του Πέρμιου, δεν ήταν μονάχα το τέλος μιας γεωλογικής περιόδου, αλλά, κυ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

79

ριολεκτικά, το τέλος ενός Αιώνα, του Παλαιοζωϊ­ κού, Ο Μεσοζωϊκός Αιώνας, που συμπεριλαμβά­ νει τρεις περιόδους (Τριαδικό, Ιουράσιο και Κρητιδικό), άρχισε εντελώς ξαφνικά πριν από 248 ε­ κατομμύρια χρόνια. Όπως ακριβώς τα αμφίβια ξεβράστηκαν στη στεριά μετά τους αφανισμούς στα τέλη του Δεβόνειου, με τον ίδιο τ ρόπο σήμα­ νε κι η ώρα των δεινοσαύρων, πιθανώς εξαιτίας των αφανισμών στα τέλη του Πέρμιου. Στις θάλασσες, οι τελειωτικοί αφανισμοί του Πέρμιου εξόντωσαν γύρω στο 75-90% όλων των ειδών. Πραγματοποιήθηκαν σε διάστημα δέκα ε­ κατομμυρίων χρόνων, την εποχή που η Παγγαία ένωνε σχεδόν κάθε στεριά της Γης σε μια έκτα­ ση που απλωνόταν από το Νότιο μέχρι το Βόρειο Πόλο. Όπως και στην περίπτωση των αφανι­ σμών στα τέλη του Ορδοβίκειου και του Δεβό­ νειου, πολυποίκιλα γεωλογικά στοιχεία αποκα­ λύπτουν ότι, στα τέλη του Πέρμιου, η Γη ψύχρανε. Η πρωταρχική αιτία αυτής της ψύξης ήταν α­ ναμφισβήτητα ο τρόπος με τον οποίο η μεταβαλ­ λόμενη γεωγραφία της υδρογείου άλλαξε τον προσανατολισμό της κυκλοφορίας των θερμών ωκεανείων ρευμάτων, επιτρέποντας έτσι στους πάγους να εξαπλωθούν σε, τουλάχιστον, μια α­ πό τις πολικές περιοχές. Επειδή η καταστροφή του Πέρμιου ήταν τόσο σοβαρή, μπαίνουμε σε πειρασμό να πιθανολογήσουμε ότι έπαιξαν κά­ ποιο ρόλο και οι πτώσεις μετεωριτών. Αλλά η ί­ δια η ψύξη —όποια κι αν ήταν η αιτία της— είχε δραματικές επιπτώσεις στη στεριανή ζωή, κα­ θώς επίσης, και στη θαλάσσια. Αυτός ήταν και ο πρώτος μεγάλος αφανισμός της στεριανής ζω­

80

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ής. Μετά το τέλος του Πέρμιου, ο κόσμος έμοια­ ζε με ένα διαφορετικό πλανήτη, καθώς οι μορ­ φές ζωής που είχαν επιβιώσει διαφοροποιήθη­ καν και προσαρμόστηκαν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αρχικά, τα τεραψιδωτά φάνηκαν να συνέρ­ χονται από την καταστροφή, όπως και οι προγο­ νοί τους είχαν συνέλθει από μικρότερης έκτα­ σης αφανισμούς στο δεύτερο μισό του Πέρμιου. Τα μεγάλα ζώα είχαν εκλείψει, ενώ τα μικρότερα επιβίωσαν. Αυτό είναι ένα τυπικό σχήμα αφανι­ σμών της στεριανής πανίδας, που μπορούν να ερμηνευτούν φυσιολογικά, αν η καταστροφή α­ φάνισε μεγάλα ποσοστά βλάστησης. Τα μεγάλα φυτοφάγα θα λιμοκτονούσαν, καθώς εξαφανιζό­ ταν η πηγή τροφής τους (ακόμα κι αν μπορούσαν να αντέξουν στο ψύχος), και τα μεγάλα σαρκο­ φάγα θα λιμοκτονούσαν, κι αυτά, αν δεν υπήρ­ χαν μεγάλα φυτοφάγα για να φάνε. Τα μικρότε­ ρα πλάσματα, που χρειάζονταν λιγότερη τροφή (κι αυτά που μπορούσαν να προφυλαχτούν από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες), είχαν περισ­ σότερες πιθανότητες να επιβιώσουν. Σε μια πε­ ρίοδο μερικών εκατομμυρίων χρόνων, τα μικρά πρωτοθηλαστικά, που επιβίωσαν από την τε­ λειωτική καταστροφή του Πέρμιου, είχαν εξελι­ χθεί σε μεγάλα φυτοφάγα και σαρκοφάγα. Αλλά την ίδια εποχή, η άλλη ποικιλία ερπετών, τα δια­ ψιδωτά, εξελίσσονταν και προσαρμόζονταν στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Ενώ οι συνθήκες ήταν σχετικά σταθερές πριν το τέλος του Πέρμιου, οι οικολογικές εστίες, που καταλαβάνονταν από μεγάλα ζώα, καταλήφθη­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

81

καν από τα πρωτοθηλαστικά, κι έτσι, καμμιά νέα σειρά γενεών δεν μπορούσε να αρχίσει. Όταν αυτά τα μεγαλόσωμα είδη αφανίστηκαν, τα μι­ κρόσωμα τεραψιδωτά και τα ερπετόμορφα, κι ε­ πίσης μικρόσωμα διαψιδωτά, είχαν την ευκαιρία να διαφοροποιηθούν. Το αποτέλεσμα ήταν μια αυθεντική σύγκρουση μεταξύ δύο διαφορετικών παραλλαγών του εξελικτικού θέματος, η οποία άρχισε με ίσους όρους. Είναι καθησυχαστικό να σκεφτόμαστε ότι σήμερα δεν υπάρχει τίποτε α­ νώτερο πάνω από τον τρόπο ζωής μας, σαν θη­ λαστικά (ότι δεν είμαστε, δηλαδή, «ψηλότερα» σε κάποια υποθετική εξελικτική κλίμακα), επειδή οι προγονοί μας έχασαν αυτή τη μάχη, που διεξήχθηκε με ίσους όρους. Οι ερπετόμορφοι ανταγωνιστές στις αρχές του Τριαδικού ήταν τα θηκόδοντα, μικρά ζώα με μέγεθος όσο και ο σημερινός σκύλος. Σαν τα πρωτοθηλαστικά, είχαν κι αυτά μέλη στο κάτω μέρος του σώματος τους, αρκετά ικανά να υπο­ στηρίξουν το βάρος τους και να τα καταστήσουν ευκίνητα. Μερικά απ' αυτά μπορεί να έτρεχαν στα δύο τους πόδια, κρατώντας την ισορροπία τους με τη βοήθεια μιας μακριάς ουράς, που κρε­ μόταν πίσω τους. Θα πρέπει να ήταν θερμόαιμα, προκειμένου να ανταγωνιστούν με επιτυχία τα τεραψιδωτά (εκτός κι από άλλα στοιχεία, που φανερώνουν υψηλό μεταβολικό ρυθμό, και τα ο­ ποία οφείλονται στο Μπάκκερ). Καθώς η σειρά των γενεών γινόταν ολοένα και πιο επιτυχημέ­ νη, τα μέλη μερικών ειδών έφτασαν να ζυγίζουν μέχρι και μισό τόννο. Σε μια έκρηξη εξελικτικής επιτυχίας και διαφοροποίησης, τα θηκόδοντα

82

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠιΝ

αντικαταστάθηκαν σύντομα από τους αρχαιόσαυρους —πρόγονους των δεινοσαύρων—, τους κροκόδειλους και τα ιπτάμενα ερπετά (τους πτερόσαυρους). Ο Μπάκκερ περιέγραψε το πώς, στην αρχή του Τριαδικού, στην κοινότητα των φυτοφάγων επικρατούσαν μέλη της τάξης των τεραψιδωτών, γνωστά με το όνομα κυνόδοντες. Αυτά τρέ­ φονταν από άλλες ποικιλίες κυνοδόντων ή, αρχι­ κά, με μερικές ποικιλίες αρχαιόσαυρων. Τα επό­ μενα 35 εκατομμύρια χρόνια, που μεσολάβησαν μέχρι το τέλος του Τριαδικού, το μοτίβο της εξέ­ λιξης που αποκαλύφθηκε από απολιθώματα δια­ φορετικών ειδών που βρέθηκαν σε στρώματα πετρωμάτων, άλλαξε βαθμιαία. Αρχικά, ο πληθυ­ σμός των αρπακτικών κυνοδόντων μειώθηκε, ε­ νώ ο πληθυσμός των αρπακτικών αρχαιόσαυρων αυξήθηκε. Μέχρι τα μέσα του Τριαδικού, οι φυτο­ φάγοι κυνόδοντες τα κατάφερναν καλά, παρόλο που μετά το 320 Εχπ καταβροχθίστηκαν, όχι από τους στενούς συγγενείς τους της τάξης των τεραψιδωτών, αλλά από τα περισσότερο μακρινά ξαδέλφια τους, τους αρχαιόσαυρους. Εκείνη πε­ ρίπου την εποχή, ένας, τουλάχιστον, κλάδος αρ­ χαιόσαυρων κατέληξε στους δεινόσαυρους, οι οποίοι εξελίχθηκαν γοργά σε νέες ποικιλίες σαρκοφάγων και φυτοφάγων. Οι κυνόδοντες, που απέμειναν, όχι μόνο καταβροχθίστηκαν από τους δεινόσαυρους, αλλά και η ίδια τους η τροφή φαγώθηκε από άλλους δεινόσαυρους που θα πρέπει να ήταν πιο αποτελεσματικά χορτοφά­ γοι, αφού από τις αρχές του Ιουράσιου —κάπου πριν από 200 εκατομμύρια χρόνια— οι κυνόδο-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

83

ντες είχαν εξαφανιστεί τελείως από το προσκή­ νιο. Οι επιζήσαντες, οι σειρές γενεών από το κυνοθηρίδιο μέχρι τον προβαινόγναθο και τον άν­ θρωπο, τα κατέφεραν με το να εξελιχθούν σε μι­ κρά πλάσματα, σε μέγεθος ποντικού, που ήταν πολύ μικρά για να τα αντιληφθούν οι δεινόσαυ­ ροι. Τα πλάσματα αυτά ήταν, πιθανώς, νυκτόβια και τρέφονταν με έντομα ή ίσως, και με φυτά. Η ώρα των δεινοσαύρων είχε σημάνει. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για τους δεινόσαυρους, θα πρέπει να αποκτήσετε το βι­ βλίο του Μπάκκερ και το βιβλίο του Τζων Νομπλ Γουίλφορντ, τα οποία αναφέρονται στη βιβλιο­ γραφία. Από το τέλος του Τριαδικού (πριν από 213 εκατομμύρια χρόνια πριν) μέχρι το τέλος του Κρητιδικού (κάπου 150 εκατομμύρια χρόνια πριν), οι δεινόσαυροι κυριαρχούσαν στη Γη. Αυ­ τό το διάστημα είναι το διπλάσιο απ' όσο πέρασε από τον «θάνατο των δεινοσαύρων» μέχρι σήμε­ ρα. Η δικιά μας γενεαλογία ήταν ξεχωριστή από εκείνες που οδήγησαν σε άλλους Αφρικανικούς πιθήκους, επί πέντε εκατομμύρια χρόνια, δηλα­ δή λιγότερο από 4% της «ώρας» των δεινοσαύ­ ρων. (Αν η κυριαρχία των δεινοσαύρων είχε βα­ στάξει 24 ώρες, τότε το αντίστοιχο χρονικό διά­ στημα της δικιάς μας γενεαλογίας μέχρι σήμερα δεν θα ήταν μεγαλύτερο από 12 λεπτά της ώρας). Ενώ οι δεινόσαυροι περιπλανιώνταν στη Γη, η Παγγαία διαχωρίστηκε, στην αρχή στη Λαυρασία και στη Γη του Γκοντβάνα, και μετά σε ξεχω­ ριστά τμήματα που κινήθηκαν και άρχισαν να ε­ νώνονται σε νέα συγκροτήματα. Τα ανθοφόρα

84

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

φυτά, παρόλο που είχαν πρωτοεμφανιστεί στο Τριαδικό, εξελίχθηκαν ραγδαία σε κάτι που έ­ μοιαζε με τη σημερινή τους μορφή μέχρι τα μισά της ώρας των δεινοσαύρων, δηλαδή μέχρι τα μέ­ σα του Κρητιδικού. Ο Μπάκκερ ισχυρίζεται ότι οι δεινόσαυροι ήταν άμεσα υπεύθυνοι για την ε­ ξέλιξη των λουλουδιών, επειδή η ακόρεστη όρε­ ξή τους για βλάστηση έδωσε την ευκαιρία στα φυτά να αναπτύξουν καλύτερες μεθόδους ανα­ παραγωγής, με το δεινόσαυρο να αποτελεί μέ­ ρος του μηχανισμού της φυσικής επιλογής των φυτών (πάντως το χορτάρι δεν εμφανίστηκε, μέ­ χρις ότου οι δεινόσαυροι είχαν ήδη εγκαταλεί­ ψει την εξελικτική κλίμακα). Και ενώ οι δεινόσαυ­ ροι επικρατούσαν στο προσκήνιο, τουλάχιστον τέσσερεις σημαντικοί αφανισμοί χτύπησαν τη ζωή στη Γη. Πάντως, όλα αυτά βρίσκονται έξω από το θέμα του βιβλίου. Μόνο δύο παράγοντες σχετίζονται με μας τώρα. Τί θα είχαν απογίνει οι δεινόσαυροι, αν ο κόσμος δεν είχε αλλάξει πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια; Και τί ήταν αυ­ τό που τους αφάνισε από το πρόσωπο της Γης; Κληρονόμοι των Δεινοσαύρων Στην πραγματικότητα, οι «δεινόσαυροι» δεν υ­ πήρξαν ποτέ —τουλάχιστον όχι στην επίσημη ταξινόμηση των ζώων. Τον όρο επινόησε το 1841 ο Βρεττανός παλαιοντολόγος Ρίτσαρντ Όουεν, για να περιγράψει αυτό που θεωρούσε σαν «μα­ κρινή φυλή» ερπετών, που αναγνωρίζονταν από τα απολιθωμένα τους κόκκαλα (Μπάκκερ, «Οι Αι­ ρέσεις των Δεινοσαύρων», σελ. 20). Το όνομα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

85

προέρχεται από δύο ελληνικές λέξεις, δεινός (τρομερός) και σαύρα. Η εκλαϊκευμένη εικόνα των δεινοσαύρων ταιριάζει απόλυτα στο όνομα, παρόλο που ανάμεσά τους συγκαταλέγονταν και πράα φυτοφάγα. Η υπόθεση του Όουεν μπο­ ρεί να συνάρπασε τη λαϊκή φαντασία, όμως δεν έγινε ποτέ μέρος της επιστημονικής ταξινόμη­ σης. Το «δεινόσαυρος» είναι ένα όνομα που στην πραγματικότητα συμπεριλαμβάνει δύο ξεχωρι­ στές τάξεις ερπετών, τα σαυρίσχια και τα ορνιθί­ σχια. Αυτά τα ονόματα προέρχονται από την α­ νατομία. Τα σαυρίσχια είχαν ερπετόμορφους γο­ φούς, ενώ τα ορνιθίσχια είχαν γοφούς που έ­ μοιαζαν περισσότερο μ' αυτούς των πουλιών. Οι κροκόδειλοι κι οι πτερόσαυροι αντιστοιχούν σ' αυτές τις δύο τάξεις δεινοσαύρων. Το κοινό χα­ ρακτηριστικό ορνιθισχίων και σαυρισχίων (αλλά και των θηλαστικών) είναι ότι τα πόδια τους βρί­ σκονταν κάτω από το σώμα τους, κάνοντας τα να στέκονται όρθια και δίνοντας τους περισσό­ τερη κινητικότητα από τα αργοκίνητα ερπετοειδή ξαδέλφια τους. Πολλοί δεινόσαυροι, και των δύο τάξεων, μπορούσαν να στέκονται και να τρέ­ χουν στα πισινά τους πόδια. Οι περισσότεροι —βασικά όλοι— παλαιοντολόγοι αποδέχονται τον όρο δεινόσαυρος, παρόλο που αυτός δεν έ­ χει θέση στην αυστηρή επιστημονική ταξινόμη­ ση. Πάντως, ο Ρόμπερτ Μπάκκερ και ο συνεργά­ της του Πήτερ Γκάλτον, προχώρησαν ακόμα πε­ ρισσότερο. Με το τρέχον σύστημα ταξινόμησης, οι πέντε ομοταξίες είναι: θηλαστικά, πουλιά, αμ­ φίβια, ερπετά και ψάρια. Οι δύο τάξεις δεινοσαύ­ ρων είναι υποδιαιρέσεις της ομοταξίας των ερ­

86

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

πετών. Τα στοιχεία που υποστηρίζουν ότι τα πουλιά προέρχονται από τους δεινόσαυρους δεν είναι στην πραγματικότητα πολύ ισχυρά. Αν­ τίθετα, τα στοιχεία που υποστηρίζουν ότι πολλοί δεινόσαυροι ήταν θερμόαιμοι είναι τουλάχιστον πειστικά. Οι δεινόσαυροι, λένε οι Μπάκκερ και Γκάλτον, έμοιαζαν περισσότερο με πουλιά, πα­ ρά με οποιοδήποτε σημερινό ερπετό, συνεπώς είναι ανόητο να τα κατατάσσουμε στα ερπετά. Προτείνουν την αναθεώρηση της ταξινόμησης, ώστε οι πέντε ομοταξίες να είναι θηλαστικά, δει­ νόσαυροι, αμφίβια, ερπετά και ψάρια, με την τά­ ξη των δεινοσαυρίδων να υποδιαιρείται, όχι μό­ νο στα ορνιθίσχια και στα σαυρίσχια, αλλά και στα πτηνά (στα πουλιά). Και για να μπερδευτούν χειρότερα τα πράγματα, τα σημερινά πουλιά μοιάζουν περισσότερο με τους «σαυρογσφιους» δεινόσαυρους παρά με τους «ορνιθογόφιους». Η νέα ταξινόμηση δεν έχει επικρατήσει. Νομίζου­ με ότι είναι κρίμα, γιατί η νέα ταξινόμηση δίνει μεγάλη σημασία στο γεγονός ότι οι δεινόσαυροι είχαν περισσότερες ομοιότητες με τον άνθρωπο παρά με τα σημερινά ερπετά. Όπως λέει ο Νάιλς Ελντρετζ του Αμερικανι­ κού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας στο βιβλίο του «Παλμός Ζωής», οι δεινόσαυροι ήταν «τα επικρα­ τέστερα ζώα εκείνης της εποχής και ο πληθυ­ σμός τους ήταν τόσο μεγάλος, όσο αυτός των σημερινών θηλαστικών» (σελ. 173). Η εικόνα της «τρομερής σαύρας» φέρνει στο νου εικόνες πλα­ σμάτων όπως ο Τυραννόσαυρος Ρεξ. Ακόμα κι όταν θυμίζουμε στον εαυτό μας ότι υπήρχαν και φυτοφάγοι δεινόσαυροι (στο κάτω-κάτω της

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

87

γραφής, ο Τυραννόσαυρος έπρεπε να φάει κι αυτός κάτι!), το πρώτο πράγμα που μας έρχε­ ται στο μυαλό είναι η εικόνα κάποιου είδους υπερρινόκερου, κάτι σαν τον Απτόσαυρο (Βρον­ τόσαυρο), με μήκος 25 μέτρα και σώμα θωρακι­ σμένο σαν άρμα μάχης . Αλλά υπήρχαν και δει­ νόσαυροι που αντιστοιχούσαν με μικρότερα θη­ λαστικά, όπως οι λύκοι και οι κατσίκες. OL δει­ νόσαυροι στο μέγεθος κότας θα πρέπει να τρέ­ φονταν με μικρότερα πλάσματα (στα οποία πιθα­ νόν συμπεριλαμβάνονταν και οι προγονοί μας). Σήμερα, σχεδόν οπουδήποτε στον κόσμο, αν ένα θηλαστικό καταλαμβάνει μια θέση στην οικολο­ γική εστία που του επιτρέπει να ζει υποφερτά, μπορείτε να είστε σίγουροι ότι κάποτε υπήρχε κι ένας αντίστοιχος δεινόσαυρος που συμπλή­ ρωνε την αντίστοιχη εστία, πριν από εκατό εκα­ τομμύρια χρόνια. Στον κανόνα υπάρχουν δυο χτυπητές εξαιρέσεις: εμείς και τα άλλα πρωτεύ­ οντα. Αλλά αφού οι δεινόσαυροι ήταν τόσο επι­ τυχημένοι, τότε γιατί δεν ανέπτυξαν νοημοσύ­ νη; Η γρήγορη απάντηση είναι ότι δεν χρειαζό­ ταν να αναπτύξουν νοημοσύνη, αφού τα κατά­ φερναν πολύ καλά και χωρίς αυτή, ενώ οι περι­ βαλλοντικές πιέσεις που συντέλεσαν στην ανά­ πτυξη της ανθρώπινης νοημοσύνης απλά δεν υ­ πήρχαν στο Κρητιδικό. Όπως θα εξηγήσουμε αργότερα, οι πιο πρόσφατες περιβαλλοντικές συνθήκες έδοσαν προτεραιότητα στη νοημοσύ­ νη και επιτάχυναν την εμφάνιση του είδους μας. Τα πράγματα ήταν διαφορετικά στο Κρητιδικό. Αλλά είναι άραγε ικανοποιητική αυτή η απάντη­

88

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ση; Είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι η νοημοσύ­ νη δεν θα ήταν πλεονέκτημα για κάποια είδη σε οποιοδήποτε περιβάλλον ακόμα κι αν αυτή ανα­ πτυσσόταν πιο αργά στο ίδιο χρονικό διάστημα. Αν είναι έτσι, είναι ακόμα πιθανότερο, ότι αργά ή γρήγορα, μπορεί να εμφανίζονταν νοήμονες δεινόσαυροι στη Γη, αν στα τέλη του Κρητιδικού δεν συνέβαινε η καταστροφή που σάρωσε όλους τους μεγάλους δεινόσαυρους, γράφοντας τον ε­ πίλογο στο έπος της Τρίτης Μεγαδυναστείας. Αυτήν την πιθανότητα, επεξεργάστηκε ο Ντέηλ Ράσσελ του Εθνικού Μουσείου του Καναδά, με τη βοήθεια ενός συνεργάτη, του Ρον Σένγκουιν. Η συνεργασία τους ξεκίνησε από μια με­ λέτη του Ράσσελ στη δεκαετία του 70 η οποία αφορούσε τη μελέτη των απολιθωμάτων ενός δεινόσαυρου που είχε σχετικά μεγάλο εγκέφα­ λο, περπατούσε στα δυό του πόδια και είχε τετραδάχτυλα χέρια με αντιτακτά δάκτυλα. (Το γε­ γονός ότι οι αντίχειρες μας μπορούν να αγγί­ ξουν κάθε άλλο δάχτυλο του ίδιου χεριού είναι το στοιχείο που μας εξοπλίζει με τη ντελικάτη λαβή που απαιτείται για λεπτή εργασία όπως το να πιάνουμε το φαγητό, να σκαλίζουμε μια πέ­ τρα για να κατασκευάσουμε εργαλεία, να περνά­ με τη κλωστή στη βελόνα ή να βιδώνουμε μια βί­ δα σ'ένα παξιμάδι). Η αναλογία βάρους σώματος —βάρους εγκεφάλου αυτών των πλασμάτων (με σώματα που είχαν μέγεθος ανάμεσα σε γαλο­ πούλα και στρουθοκάμηλο), τα τοποθετούσε στην ίδια θέση με τα σημερινά μεγάλα πουλιά ή τα λιγότερο νοήμονα σύγχρονα θηλαστικά. Στα 1977, ο αστρονόμος Καρλ Σάγκαν στο συναρπα­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

89

στικό και εξαιρετικά δημοφιλές βιβλίο του «Οι Δράκοι της Εδέμ», αναφέρθηκε στην εργασία του Ράσσελ και προχώρησε λίγο περισσότερο με αυτό το είδος του στοχαστικού άλματος για το οποίο φημίζονται οι αστρονόμοι: Αν οι δεινόσαυροι δεν είχαν αφανιστεί μυστη­ ριωδώς πριν από εξηνταπέντε εκατομμύρια χρόνια, μήπως το σαυρορνιθοειδή θα είχαν συ­ νεχίσει την εξέλιξη τους σε ολοένα και περισσό­ τερο νοήμονες μορφές ζωής; Μήπως θα είχαν μάθει να κυνηγούν συλλογικά τα μεγάλα ζώα εμποδίζοντας έτσι την επέκταση των θηλαστι­ κών που συνέβη μετά το τέλος του Μεσοζωικού Αιώνα; Μήπως αν δεν αφανίζονταν οι δεινόσαυ­ ροι, η επικρατούσα μορφή ζωής στη σημερινή Γη, θα ήταν οι απόγονοι των σαυρορνιθοειδών που θα έγραφαν και θα διάβαζαν βιβλία, με θέ­ μα το τι θα είχε συμβεί αν τα θηλαστικά είχαν καταφέρει να επιζήσουν; (σελ. 135)

Ο Ράσσελ περιέγραψε τις αντιδράσεις σε αυ­ τή την υπόθεση στο κεφάλαιο του βιβλίου «Δει­ νόσαυροι στο Παρελθόν και στο Παρόν» (με συν­ τάκτες τους Σύλβια Τσέρκας και Έβερεττ Όλσον). «Υπήρξε», λέει με αριστοτεχνική μετριο­ φροσύνη, «μια κάποια περιέργεια σχετικά με το πώς θα έμοιαζαν οι δεινόσαυροι με μεγάλο εγκέ­ φαλο» (σελ. 127). Οι Ράσσελ και Σέγκουιν ικανο­ ποίησαν αυτήν την περιέργεια, διατυπώνοντας το μοντέλο πιθανής εξέλιξης αυτού του δεινό­ σαυρου —που είναι γνωστός και σαν Στενοκυνό­ σαυρος. Πήραν τα υπάρχοντα χαρακτηριστικά, το μεγάλο εγκέφαλο, την όρθια στάση, και τα ε­ ξελισσόμενα χέρια και επέκτειναν το μοντέλο σε

90

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ένα μυθικό μέλλον στο οποίο οι δεινόσαυροι υ­ ποτίθεται ότι δεν είχαν αφανιστεί. Το αποτέλε­ σμα ήταν ένα πλάσμα που ονόμασαν δεινοσαυροειδές, και το οποίο προκάλεσε αίσθηση. Ο Ράσσελ υπολόγισε ότι με το ρυθμό της εξελικτι­ κής αλλαγής που επικρατούσε στο τέλος του Κρητιδικού ένα πλάσμα με σωματικό βάρος ίσο με αυτό ενός σύγχρονου ανθρώπου και αρκετό εγκέφαλο θα μπορούσε να εμφανιστεί μέσα σε 25 εκατομμύρια χρόνια (δηλαδή στα 40 Εχπ) και το δεινοσαυροειδές περιγράφτηκε έτσι ώστε να ταιριάζει με την πρόβλεψη. Το ίδιο το πλάσμα μοιάζει πολύ περισσότερο με άνθρωπο παρά με δεινόσαυρο. Ο Ράσσελ πιστεύει ότι αυτή η μορ­ φή «μπορεί να διέθετε μια μη αμελητέα πιθανό­ τητα εμφάνισης, στα πλαίσια της φυσικής επιλο­ γής στη βιόσφαιρα γαιόμορφων πλανητών» (σελ. 130), εξαιτίας των πολλών πλεονεκτημά­ των της —λόγου χάρη της όρθιας δίποδης στά­ σης του (που απελευθερώνει τα μπροστινά άκρα για να μετατραπούν σε χέρια ικανά για ευαίσθη­ τους χειρισμούς) και της χρήσης δυο ματιών στο εμπρόσθιο μέρος του κεφαλιού για στερεοσκο­ πική (τρισδιάστατη) όραση, για τον εντοπισμό της λείας και την εστίαση της όρασης σε αυτό που μπορούν να κρατήσουν τα χέρια. «Η ανθρω­ ποειδής μορφή μπορεί να είναι μια ειδική (μη τυ­ χαία) επίλυση των βιοφυσικών προβλημάτων που δημιουργούνται με την εμφάνιση της νοημο­ σύνης» (σελ. 130). Οι αντιδράσεις στην ιδέα αυτή ήταν μικτές, ό­ σον αφορούσε τους ειδικούς, αλλά ορισμένες ή­ ταν τουλάχιστον ευνοϊκές. Ο Μπάκκερ λόγου

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

91

χάρη λέει «θα μπορούσαμε να αμφισβητήσουμε τις λεπτομέρειες αλλά ο Ράσσελ πιθανόν να έχει δίκιο από γενικότερη σκοπιά. Επιπλέον, αυτοί οι δεινόσαυροι με το μεγάλο εγκέφαλο ήταν οπωσ­ δήποτε έξυπνοι για την εποχή τους και μπορεί να κυνηγούσαν τα μικρόσωμα θηλαστικά εκεί­ νης της περιόδου» (Οι Αιρέσεις των Δεινοσαύ­ ρων, σελ. 372). Άραγε σε 40 εκατομμύρια χρόνια περαιτέρω εξέλιξης μετά την ανάπτυξη νοημο­ σύνης ισοδύναμης με την ανθρώπινη, οι απόγο­ νοι αυτών των δεινοσαύρων θα είχαν αναπτύξει τις διαστημικές πτήσεις και θα ταξίδευαν στους άλλους πλανήτες ή μήπως θα είχαν επινοήσει τον πυρηνικό πόλεμο και θα είχαν καταστρέψει τη Γη; Τέτοιοι συλλογισμοί είναι επιστημονική φαντασία (και στην πραγματικότητα έχουν ανα­ πτυχθεί με συναρπαστικό τρόπο από το Χάρρυ Χάρρισον στην τριλογία του «Δυτικά της Εδέμ»). Είτε —σαν τον Μπάκκερ— συμφωνείτε ότι τέ­ τοιοι συλλογισμοί βγάζουν νόημα, είτε —σαν έ­ να παλαιοντολόγο με τον οποίο συζητήσαμε το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου— τις απορρί­ πτετε σαν «φαντασίες του Ντέηλ Ράσσελ», δεν υπάρχει αμφιβολία πως ήταν καλό για τον άν­ θρωπο το γεγονός ότι η ώρα των δεινοσαύρων τέλειωσε έγκαιρα. Αν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια δεν συνέ­ βαιναν μεγάλες μεταβολές στο περιβάλλον, ε­ μείς δεν θα βρισκόμασταν τώρα εδώ. Στη Δεύτε­ ρη Μεγαδυναστεία επικρατούσαν πρωτοθηλαστικά και τα περισσότερα ερπετοειδή ερπετά α­ ποσύρθηκαν σε μικρής σημασίας οικολογικές ε­ στίες. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για την Τρίτη Με­

92

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

γαδυναστεία όπου τα ερπετά δραπέτευσαν από τον περιορισμό τους και κυριάρχησαν ενώ τα θη­ λαστικά μετατράπηκαν σε φοβισμένα μικρά ζωά­ κια. Μετά οι όροι αντιστράφηκαν για ακόμα μια φορά στην Τέταρτη Μεγαδυναστεία. Δεν χρειά­ ζεται να νιώθετε άσχημα για τον τρόπο με τον οποίο οι δεινόσαυροι φέρονταν στους προγό­ νους μας. Παίρνουμε την εκδίκησή μας κάθε φο­ ρά που τρώμε ένα αυγό. Ενώ όλοι οι μεγάλοι δει­ νόσαυροι αφανίστηκαν (και λέγοντας μεγάλοι εννοούμε με μέγεθος μεγαλύτερο απ'αυτό του Στενονυκόσαυρου για α αν οι νοήμονες δεινό­ σαυροι ήταν λίγο πιο μικρόσωμοι η εξέλιξη της ιστορίας μπορεί να ήταν διαφορετική), τα θηλα­ στικά κατάφεραν να διαφοροποιηθούν και να αν­ ταγωνιστούν για ζωτικό χώρο στις οικολογικές εστίες που απόμειναν κενές. Πιθανόν εξαιτίας των ικανοτήτων που είχαν αναπτύξει κάτω από την πίεση της φυσικής επιλογής για να επιζή­ σουν σε ένα κόσμο που κυριαρχείτο από δεινό­ σαυρους, ήταν ικανά να αντιμετωπίσουν οποιο­ δήποτε πλάσμα στο μέγεθος τους και να κυριαρ­ χήσουν στον κόσμο των ζώων, ενώ πολλά μεγα­ λύτερα είδη συμμετείχαν στη διαδικασία. Αλλά τι σκότωσε τα μεγαλύτερα ζώα στο τέλος του Κρητιδικού;

Μια Μοναδική Καταστροφή; Κατά τη διάρκεια της εποχής των δεινοσαύρων, οι παλιές ήπειροι διασπάστηκαν και τα θραύσμα­ τα τους κινήθηκαν στην υφήλιο, αλληλοσυγ­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

93

κρούστηκαν και άλλαξαν για μια ακόμη φορά τη γεωγραφία. Μέχρι το τέλος του Κρητιδικού —λιγότερο από 100 εκατομμύρια χρόνια πριν— η όψη της Γης από το διάστημα θα έμοιαζε αρ­ κετά με αυτή που βλέπει ένας αστροναύτης σήμερα. Ο Ατλαντικός ωκεανός ήταν πολύ πιο στενός κι ο Ειρηνικός πλατύτερος με περισσό­ τερο χώρο για να κυκλοφορεί το θερμό νερό προς τις Βόρειες Πολικές θάλασσες. Αλλά αυ­ τός ήταν πια κατά γενική ομολογία ο «δικός μας» πλανήτης. Οι συνέπειες όλων αυτών των γεγονότων, στις μορφές ζωής που υπάρχουν σήμερα, ήταν σημαντικές. Για παράδειγμα, πριν από 130 εκα­ τομμύρια χρόνια, παρόλο που η Γη του Γκοντβάνα είχε σπάσει σε κομμάτια υπήρχε αρκετή στε­ ριά που εκτεινόταν από την Αφρική και την Αμε­ ρική μέχρι την Ανταρκτική και την Αυστραλία (και αρκετά βορειότερα από το Νότιο Πόλο που τότε ήταν σκεπασμένος από νερά). Τα μαρσιπο­ φόρα θηλαστικά φαίνεται ότι εξελίχθηκαν στην περιοχή που είναι σήμερα η Αφρική και εξαπλώ­ θηκαν διαμέσου αυτής της λουρίδας στεριάς. Στην ίδια την Αφρική αντικαταστάθηκαν από τα σύγχρονα θηλαστικά δηλαδή τα πλακουντοφόρα. Αλλά μέχρι να συμβεί αυτό, η γέφυρα Αυ­ στραλίας —Ανταρκτικής είχε εξαφανιστεί. Οι δυο νότιες ήπειροι παρέμειναν μια ασφαλή πα­ τρίδα για τα μαρσιποφόρα, χωρίς ανταγωνισμό εκ μέρους των πλακουντοφόρων μέχρις ότου εμ­ φανίστηκε στο προσκήνιο ο άνθρωπος που έφε­ ρε μαζί του και τα ζώα του. Αυτό εξηγεί γιατί υ­ πάρχουν σήμερα καγκουρώ και άλλα ζώα στην

94

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Αυστραλία, ενώ τα ξαδέλφια τους στην Αφρική εξολοθρεύτηκαν πριν από δεκάδες εκατομμύρια χρόνια. Αυτό που έχει σημασία από τη δικιά μας σκο­ πιά είναι το πώς αυτή η μεταβαλλόμενη γεωγρα­ φία της υδρογείου άρχισε να μεταβάλλει και το περιβάλλον στο δεύτερο μισό του Κρητιδικού. Οι μελέτες των μεταβολών στα απολιθώματα διαφορετικών ειδών θαλάσσιων μικροοργανι­ σμών —του πλαγκτού— φανερώνουν την κλασ­ σική εικόνα μιας σταθερής παγκόσμιας ψύξης και την εξόντωση πολλών τροπικών ειδών σε μια περίοδο αρκετών εκατομμυρίων χρόνων. Η Αν­ ταρκτική —Αυστραλία αποσπώνταν από την Α­ φρική και πιο βόρεια, τα απομεινάρια της θρυμ­ ματισμένης Γης του Γκοντβάνα κινούνταν για α­ κόμα μια φορά προς το Νότιο Πόλο με όλες τις σχετικές συνέπειες. Πολύ πριν το τέλος του Κρητιδικού, πολλά είδη βρίσκονταν σε παρακμή —αλλά πολύ περισσότερα εξαφανίστηκαν από­ τομα στα πλαίσια ενός ξαφνικού αφανισμού, α­ κριβώς στο τέλος της περιόδου. Στη στεριά επικρατούσε η ίδια εικόνα. Σε αρ­ κετά μέρη του κόσμου, στα πετρώματα ηλικίας 65 εκατομμυρίων χρόνων, υπάρχουν ίχνη μιας ξαφνικής μεταβολής στη φυτική ζωή, δηλαδή ε­ νός γεγονότος που ταιριάζει στο σενάριο της α­ πότομης ψύξης της υδρογείου ακριβώς στο τέ­ λος του Κρητιδικού. Αλλά τα απολιθώματα φανε­ ρώνουν επίσης ότι συνέβαινε μια πιο σταδιακή μεταβολή στη στεριανή ζωή για εκατομμύρια χρόνια πιο πριν. Οι ίδιοι οι δεινόσαυροι λιγόστεψαν μέσα σε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

95

δέκα εκατομμύρια χρόνια, και από τα 30 γένη έ­ μειναν 13, τα υπολείμματα των οποίων ανακαλύ­ πτονται στα στρώματα απολιθωμάτων στη Μον­ τάνα και στη νότια Αλμπέρτα. Και το «τελειωτικό συμβάν» δεν ήταν και τόσο τελειωτικό. Μερικοί ερευνητές προτείνουν ότι στην πραγματικότη­ τα, εννιά ολόκληρα είδη δεινοσαύρων έζησαν στην επόμενη περίοδο γεωγολογικού χρόνου, στο Παλαιογενές 3 . Αυτή η παρακμή μπορεί να προκλήθηκε τόσο από την ξηρασία των ηπείρων, όσο και από ν ψύξη που επακολούθησε. Στα μέσα του Κρητι κού παρόλο που οι εκτάσεις στεριάς της υδρο­ γείου πλησίαζαν περισσότερο στις τωρινές τους θέσεις, η ενδοχώρα της σύγχρονης Βόρειας Α­ μερικής και μεγάλα τμήματα της Νότιας Αμερι­ κής είχαν κατακλυστεί από νερά. Υπήρχε επίσης μια μεγάλη ρηχή θάλασσα ανάμεσα στη Βόρεια Αμερική και την Ευρασία, η οποία τώρα μίκρυνε σχηματίζοντας τη Μεσόγειο. Όλες αυτές οι υδά­ τινες εκτάσεις μπορεί να συντέλεσαν στο να α­ ποκτήσει η κοντινή στεριά ένα ομοιόμορφο κλί­ μα, σαν αυτό που έχει η Βρεττανία σήμερα. Αλλά όταν η στάθμη της θάλασσας έπεσε σαν αποτέ­ λεσμα της τεκτονικής δραστηριότητας, οι ρηχές εσωτερικές θάλασσες εξατμίστηκαν και χωρίς τη ρυθμιστική επίδραση των μεγάλων εκτάσεων νερού, το εσωτερικό των ηπείρων άρχισε να έχει δριμείς χειμώνες και καυτά καλοκαίρια. Αυτό το ακραίο κλίμα μπορεί να μην ωφέλησε καθόλου τη βλάστηση ή τους δεινόσαυρους που τρέφον­ ταν μ'αυτήν. Η εικόνα που υποστηρίζουν πα­ λαιοντολόγοι όπως ο Στήβεν Στάνλεϋ, είναι αυ­

96

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠίΝ

τή ενός κόσμου παρακμής με τα φυτά και τα ζώα και στη στεριά και στη θάλασσα να υποφέρουν από τις επιπτώσεις μιας μεγάλης (αλλά αργής) περιβαλλοντικής ανακατάταξης, όταν οι ήδη ε­ ξασθενημένοι πληθυσμοί χτυπήθηκαν από κάτι πρόσθετο —μετεωρική σύγκρουση ή έξαρση της ηφαιστειακής δραστηριότητας ή και τα δυο μαζί. Ο Έλντρετζ που έχει τάση για πνευματώ­ δεις χαρακτηρισμούς, το συνοψίζει με τον καλύ­ τερο τρόπο: «Ο ρόλος της μετεωρικής πτώσης ήταν το να κάνει μια άσχημη κατάσταση, πραγ­ ματικά απαίσια». Χωρίς αυτό το τελευταίο χτύ­ πημα, ίσως τα γεγονότα στα τέλη του Κρητιδικού να είχαν καταλήξει σε έναν μικρότερο αφα­ νισμό και οι δεινόσαυροι να συνέρχονταν τελι­ κά, όπως είχαν κάνει κι άλλες τέσσερις φορές πριν. Πράγματι υπάρχουν στοιχεία ότι στα τέλη του Κρητιδικού συνέβη όντως κάποια πτώση με­ τεωρίτη κι αυτό μπορεί να ήταν το κρίσιμο συμ­ βάν που έκανε την ισορροπία να γείρει υπέρ των θηλαστικών —που ήδη γνώριζαν καλύτερες μέ­ ρες. Οι αφανισμοί του τέλους του Κρητιδικού δεν ακολουθούν ακριβώς το ίδιο μοτίβο με τους προηγούμενους αφανισμούς που εξετάσαμε. Ει­ δικότερα, υπάρχουν γεωλογικά στοιχεία που δείχνουν ότι ο πλανήτης πρώτα θερμάνθηκε, με­ τά ψύχρανε στην αυγή του Παλαιογενούς ενώ η στάθμη της θάλασσας έπεσε δραματικά. Υπάρχουν τόσες πολλές λεπτομερείς «ερμη­ νείες» αυτών των συμβάντων, που είναι ικανές να γεμίσουν αρκετά βιβλία. Εμείς θα διαλέξουμε μόνο μία, σαν παράδειγμα τόσο της ανθρώπινης

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

97

ικανότητας να επινοεί σενάρια καταστροφών, ό­ σο και της προσαρμοστικότητας των πλασμάτων του Κρητιδικού στις κλιματικές μεταβολές. Το 1988, οι Μάικλ Ραμπίνο και Τάιλερ Βολκ του Πα­ νεπιστημίου της Νέας Υόρκης συνδύασαν αρκε­ τές ιδέες του συρμού. Χρησιμοποίησαν στοιχεία που υποστήριζαν ότι στα τέλη του Κρητιδικού καταστράφηκε το 90% του θαλάσσιου πλαγ­ κτου. Αυτό αποκαλύπτεται από μεταβολές στην αναλογία του ισοτόπου άνθρακας —13 σε ανθρακούχα πετρώματα εκείνης της εποχής. Τα ε­ πίπεδα του άνθρακα—13 σε αυτά τα ιζήματα δεν ξαναγύρισαν στα φυσιολογικά τους επίπεδα πα­ ρά μόνο μετά από 300.000 χρόνια. Τα ίδια ιζήμα­ τα δείχνουν μια δραστική μείωση στο ποσοστό του ανθρακικού ασβεστίου για μια περίοδο του­ λάχιστον 350.000 χρόνων. Επειδή το ανθρακικό ασβέστιο είναι κυρίως το υπόλειμμα του νεκρού πλαγκτού, αυτό επιβεβαιώνει ότι εκείνη την επο­ χή υπήρχε μικρή ποσότητα πλαγκτου. Ό,τι κι αν προκάλεσε την εξαφάνιση του πλαγκτου —και οι Ραμπίνο και Βολκ προτιμούν την εκδοχή της μετεωρικής πτώσης— θα πρέπει να υπήρξαν σοβαρές επιπτώσεις στο κλίμα. Οι υποστηρικτές της θεωρίας της Γαίας —της ιδέ­ ας ότι οι περιβαλλοντικές συνθήκες παραμέ­ νουν λίγο πολύ σε ισορροπία εξαιτίας της δρά­ σης ζωντανών οργανισμών— έχουν πρόσφατα εκδηλώσει ενδιαφέρον στον τρόπο με τον οποίο το πλαγκτόν επηρεάζει τη νεφοκάλυψη. Το να ε­ λέγχουν τη νεφοκάλυψη μερικοί μικροσκοπικοί θαλάσσιοι οργανισμοί μοιάζει παλαβό, αλλά φαίνεται οτι ισχύει αν το εξετάσουμε πιο επιστα­

98

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μένα. Το πλαγκτόν παράγει μεγάλες ποσότητες μιας ουσίας που είναι γνωστή σαν διμεθυλοσουλφίδιο ή DMS. To DMS εκλύεται στον αέρα όπου αντιδρά και παράγει θειούχους «σπό­ ρους», πάνω στους οποίους μπορούν να συμπυ­ κνωθούν οι σταγόνες του νερού που αποτελούν τα σύννεφα. Τα σύννεφα εν γένει συμβάλλουν στην ψύξη της Γης, γιατί ανακλούν την ηλιακή ακτινοβολία. Οι Ραμπίνο και Βολκ υπολόγισαν ό­ τι η απομάκρυνση του 80% του πλαγκτού από τους ωκεανούς θα μείωνε τη νεφοκάλυψη αρκε­ τά για να ανέβει η παγκόσμια θερμοκρασία κατά 6 βαθμούς Κελσίου, ενώ μια μείωση του πλαγ­ κτού κατά 90% θα προκαλούσε μια ανύψωση σχεδόν 10% βαθμών Κελσίου. Αν αυτό συνέβαι­ νε απότομα εξαιτίας της πτώσης κάποιου μετεω­ ρίτη στη θάλασσα, τότε σίγουρα η ισορροπία της ζωής στη Γη θα διαταρασσόταν. Το σενάριο είναι συναρπαστικό και θα θέλαμε να το υποστηρίξουμε πολύ ένθερμα. (Λιγότερο συναρπαστική αλλά εξίσου εφαρμόσιμη είναι η πιθανότητα ότι καθώς οι εσωτερικές θάλασσες αποξηράνθηκαν, νεκρώθηκε και σάπισε πολλή βλάστηση κι έτσι η συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα μεγάλωσε, ενι­ σχύοντας παροδικά το φαινόμενο του θερμοκη­ πίου. Η έλλειψη ανθρακικών ιζημάτων φανερώ­ νει επίσης ότι το διοξείδιο του άνθρακα δεν απο­ μακρυνόταν από την ατμόσφαιρα. Χωρίς πλαγ­ κτόν, ο κόσμος θερμαίνεται και χωρίς το φαινό­ μενο του DMS). Κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς συνέβη. Αλλά το γεγονός ότι κάτι ασυνήθιστο και ίσως μοναδικό συνέβη στα τέλη του Κρητιδι­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

99

κού, διατυπώθηκε σε μια άλλη μελέτη που δημο­ σιεύτηκε στα 1988. Το ερώτημα που διατύπωσαν οι Τόμας Κρώουλυ της Εταιρείας Εφαρμοσμένης Ερευνας του Τέξας και Τζέραλντ Νορθ του Πανεπιστή­ μιου Α&Μ του Τέξας, ήταν γενικότερα το κατά πόσον οι κλιματικές καταστροφές μπορούν να προέλθουν σαν αποτέλεσμα σταδιακών μεταβο­ λών —όπως η μετακίνηση των ηπείρων— και ει­ δικότερα κατά πόσον ταιριάζει στην εικόνα το μοιραίο συμβάν του Κρητιδικού. Οι Κρώουλυ και Νορθ έδειξαν ότι δεν χρειάζεται εξωτερικό αίτιο —όπως μετεωρική πτώση— για να προκύψουν απότομες περιβαλλοντικέο μεταβολές. Σαν αποτέλεσυα αργών μεταβολών στο περιβάλλον, μπορεί να προκύψει μια ασυνέχεια δηλαδή ένα ξαφνικό άλμα από μια κλιματική κατάσταση σε μιαν άλλη. Ένα παράδειγμα τέτοιου είδους μεταβολής θα ήταν η σταθερή αύξηση ή μείωση του διοξει­ δίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Το είδος των ξαφνικών μεταβολών, που μπορούν να προ­ κύψουν, είναι οικείες σε ένα κλάδο των μαθημα­ τικών που ονομάζεται θεωρία των καταστρο­ φών. Αυτές συμβαίνουν, αν ένα σύστημα —στην περίπτωση αυτή το κλίμα της Γης— μπορεί να υπάρξει σε μια από δύο (ή και περισσότερες) σταθερές καταστάσεις για τις ίδιες εξωτερικές υποθέσεις. Για παράδειγμα, με ένα συγκεκριμέ­ νο ποσοστό διοξειδίου του άνθρακα στην ατμό­ σφαιρα —και συνεπώς μια συγκεκριμένη ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου— η Γη μπορεί να είναι σταθερή, είτε με πολικά παγοκαλύμμα­

'

100

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

τα, είτε και χωρίς αυτά. Εξομοιώσεις σε κομπιού­ τερ δείχνουν ότι κάτι τέτοιο είναι πράγματι πιθα­ νό: για μερικές παραλλαγές της παγκόσμιας γε­ ωγραφίας (είναι ενδιαφέρον ότι σ' αυτές συμπε­ ριλαμβάνεται και η σημερινή γεωγραφία της υ­ δρογείου) το κλίμα παραμένει σταθερό χωρίς πολικό παγοκάλυμμα. Αλλά, όμως, αν ποτέ σχη­ ματιστεί ένα τέτοιο παγοκάλυμμα, μπορεί να διατηρηθεί ανακλώντας την ζέστη του Ήλιου. Σε μια τέτοια κατάσταση η Γη θα ήταν ελεύθερη από πάγους, αλλά θα διέθετε δυναμικό για παγετωνοποίηση. Αν η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα μειωθεί αργά, θα φτάσουμε σ' ένα ση­ μείο όπου η κατάσταση χωρίς πάγους δεν είναι πλέον δυνατή. Σ' αυτό το σημείο το σύστημα πρέπει να μεταπηδήσει στη σταθερή κατάστα­ ση, αποκτώντας πολικό παγοκάλυμμα. Αλλά με­ τά —κι εδώ είναι το ενδιαφέρον σημείο—, ακόμα κι αν η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα αυ­ ξηθεί αργά και φτάσει στο σημείο που βρισκόταν πριν, ο πλανήτης παραμένει παγετωνοποιημέ­ νος, επειδή δεν υπάρχει ο «διακόπτης» που να μπορεί να τον γυρίσει πίσω στη σταθερή και ε­ λεύθερη από πάγους κατάσταση. Όταν οι δύο ερευνητές από το Τέξας έβαλαν μερικά νούμερα στις εξωμοιώσεις των κομπιού­ τερ, ανακάλυψαν ότι μια τέτοια μεταβολή μπορεί να συμβεί, αν η ακτινοβολούμενη ενέργεια από τον Ήλιο κυμανθεί κατά 0,0002%. Αυτό το ποσο­ στό συμπεριλαμβάνεται μέσα στα όρια των δια­ κυμάνσεων, που μπορούν να προκληθούν από μεταβολές στη συγκέντρωση διοξειδίου του άν­ θρακα στην ατμόσφαιρα ή από μεταβολές σε ω­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

101

κεάνεια ρεύματα εξαιτίας της μεταβαλλόμενης γεωγραφίας της υφηλίου. Δύο από τους μεγά­ λους αφανισμούς των τελευταίων 600 εκατομμυ­ ρίων χρόνων, στα τέλη του Ορδοβίκειου και στα τέλη του Δεβόνειου, ταιριάζουν αρκετά καλά σ' αυτό το μοτίβο: σ' αυτές τις περιόδους υπήρξε μια ξαφνική ενεργοποίηση παγετώνων, μετά α­ πό μια μεγάλη περίοδο κλίματος χωρίς παγετώ­ νες. Άλλοι αφανισμοί, που αναφέραμε, ταιριά­ ζουν αρκετά καλά στο μοτίβο. Πάντως, ο αφανι­ σμός στα τέλη του Κρητιδικού ήταν αρκετά δια­ φορετικός, επειδή δεν υπάρχουν στοιχεία ότι η Γη μεταπήδησε σε μια μακρόχρονη περίοδο πα­ γετώνων εκείνη την εποχή —στα 65 Εχπ. Ο με­ γάλος αφανισμός, για τον οποίο υπάρχουν τα λι­ γότερα στοιχεία γι' αυτή την επίδραση της αστά­ θειας, είναι ο ίδιος αφανισμός για τον οποίο υ­ πάρχουν ισχυρά στοιχεία που υποδηλώνουν μια πτώση μετεωρίτη. Στ' αλήθεια, μοιάζει σαν το τε­ λειωτικό συμβάν του Κρητιδικού να ήταν κάτι ει­ δικό— κι αυτό μπορούμε να το τοποθετήσουμε σ' ένα ενδιαφέρον πλαίσιο. Την εποχή που εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυ­ ροι, το περιβάλλον βρισκόταν σε παρακμή και η Ανταρκτική επρόκειτο να εγκατασταθεί στον Πόλο. Αλλά ο πλανήτης δεν είχε περάσει ακόμα σε εποχή παγετώνων. Ας υποθέσουμε ότι δεν εί­ χε πραγματοποιηθεί πτώση μετεωρίτη, ή κάτι άλλο, που θα έκανε την κατάσταση απαίσια από απλώς κακή. Κατόπιν, οι δεινόσαυροι θα συνέρχονταν από τις απλώς κακές συνθήκες. Από τα γεωλογικά στοιχεία ξέρουμε ότι άρχισε, πράγ­ ματι, μια σειρά εποχών παγετώνων, πριν από πε­

102

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρίπου πέντε εκατομμύρια χρόνια, καθώς σταθε­ ροποιούνταν η σύγχρονη γεωγραφία του κό­ σμου. Αυτό θα συνέβαινε, έτσι κι αλλοιώς, και χωρίς μετεωρική πτώση και, πιθανόν, θα έφερνε ένα τέλος στην εποχή των δεινοσαύρων (εκτός, αν είχαν αναπτύξει νοημοσύνη και τεχνολογικό πολιτισμό). Με τα στοιχεία αυτά φαίνεται ότι το Κρητιδικό τερματίστηκε 60 εκατομμύρια χρόνια συντομότερα. Λαμβάνοντας υπόψη μας αυτό, καθώς και στοιχεία προηγούμενων αφανισμών, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι πράγματι θα έπρε­ πε να μεσολαβήσει ένα τέτοιο χρονικό διάστημα για να χειροτερέψει το κλίμα σε σημείο που να συμβούν εκτεταμένοι αφανισμοί. Τα μοναδικά συμβάντα στα 65 Εχπ —τα οποία κατά εκνευρι­ στικό τρόπο μπορεί να μην μπορέσουμε ποτέ να κατανοήσουμε πλήρως— έφεραν ένα πρόωρο τέλος στην εποχή των δεινοσαύρων και έκαναν τα θηλαστικά να αρχίσουν από νωρίς το δρόμο που θα τα οδηγούσε στην υπεροχή. Μέχρι την εποχή που έφτασαν οι παγετώνες —δηλαδή, 60 εκατομμύρια χρόνια μετά την αποχώρηση των δεινοσαύρων από το προσκήνιο—, τα θηλαστικά ήταν ήδη έτοιμα. Και εδώ είναι το σημείο που ο άνθρωπος έκανε κυριολεκτικά την εμφάνιση του.

Κεφάλαιο 3. Η επιστροφή των μεγαλόπρεπων θηλαστικών

Μέχρι πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια, οι σημε­ ρινές κύριες εκτάσεις στεριάς —δηλαδή, η Βό­ ρεια Αμερική, η Ευρασία και η Αφρική— άρχιζαν να γίνονται ανεξάρτητοι ήπειροι, καθώς η υπε­ ρήπειρος που ήταν γνωστή με το όνομα Λαυρασία άρχισε να διασπάται. Αλλά ο Πρώτο­ ατλαντικός ωκεανός ήταν ακόμα μια σχετικά στενή θάλασσα, κλειστή από τη βόρεια πλευρά της, όπου η Γροιλανδία ήταν ακόμα στριμωγμέ­ νη ανάμεσα στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερι­ κή. Έτσι, τα ζώα μπορούσαν να μετακινούνται αρκετά, ελεύθερα στο βόρειο μέρος τουλάχι­ στον της υπερηπείρου. Στα νότια, η αντίστοιχη υπερήπειρος του Γκοντβάνα κάλυπτε ακόμα τον πόλο κι η Ανταρκτική βρισκόταν, λίγο —πολύ, στη σημερινή της θέση, αλλά με τη Νότια Αμερι­ κή και την Αυστραλία ακόμα ενωμένες μαζί της. Η συνεχιζόμενη διάσπαση της Παγγαίας— της παλιάς μοναδικής στεριάς που είχε σχηματιστεί

104

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡίΜΠΙΝ

225 εκατομμύρια χρόνια πριν —και η αναδιάτα­ ξη των θραυσμάτων της, επρόκειτο να εξασκή­ σουν μια βαθειά επίδραση στο μεταβαλλόμενο κλίμα της υδρογείου για τα επόμενα 65 εκατομ­ μύρια χρόνια, καθώς και στην εμφάνιση της αν­ θρωπότητας. Εξηνταπέντε εκατομμύρια χρόνια φαίνονται λίγα, συγκριτικά με ορισμένα από τα νούμερα που αναφέραμε μέχρι τώρα. Αλλά από μια συγκεκριμένη σκοπιά, μπορούμε να το δούμε έτσι: κατά τη διάρκεια του Καινοζωικού Αιώνα, οι μισοί πυθμένες των ωκεανών του πλανήτη εί­ χαν ανακυκλωθεί. Συντρίφτηκαν κάτω από τις η­ πείρους και ξαναδημιουργήθηκαν, όταν ξεχύθη­ καν από τις ρωγμές του φλοιού τους. Επειδή οι θάλασσες κάλυπταν τα δύο τρίτα του πλανήτη, αυτό σημαίνει ότι από την εποχή του θανάτου των δεινοσαύρων είχε ανανεωθεί το ένα τρίτο ολόκληρης της επιφάνειας της Γης. Αλλά ο σπόρος του είδους μας υπήρχε ήδη όλο αυτό το χρονικό διάστημα, καθώς η ώρα των δεινοσαύρων προχωρούσε προς το τέλος της. Α­ νήκουμε στην τάξη των θηλαστικών, που είναι γνωστή σαν πρωτεύοντα. Τα πρωτεύοντα εξελί­ χθηκαν μέσω της προσαρμογής στη δενδρόβια ζωή. Συμπεριλάμβαναν γύρω στις 60 ποικιλίες (γένη) ζωντανών πλασμάτων (ανάμεσα τους λεμούριοι, μαϊμούδες, άνθρωποι και πίθηκοι) και, ίσως, άλλες τόσες εξαφανισμένες ποικιλίες, που είναι γνωστές μόνον από τα απολιθώματα που άφησαν (συν ένα ανεξακρίβωτο αριθμό αφανι­ σμένων ποικιλιών που δεν άφησαν απολιθώμα­ τα). Η ζωή στα δέντρα απαιτεί ορισμένες διαφο­ ρετικές ικανότητες απ' αυτές που απαιτεί η ζωή

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

105

στο έδαφος. Σε μια περίοδο πολλών εκατομμυ­ ρίων χρόνων, η εξέλιξη επέλεξε αυτά τα πλεονε­ κτικά χαρακτηριστικά σε μας και τους κοντινούς συγγενείς μας. Χρειάζεστε καλή φυσική σβελτά­ δα και συντονισμό, για να μετακινηθείτε ανάμε­ σα στα κλαδιά, και καλή όραση για να βρίσκετε τροφή, να βλέπετε τους εχθρούς σας και να δεί­ τε αν το επόμενο κλαδί που θα πηδήξετε είναι ασφαλές. Η στερεοσκοπική (τρισδιάστατη) όρα­ ση, που επιτρέπει να εκτιμάτε τις αποστάσεις και να πηδάτε με ασφάλεια από κλαρί σε κλαρί, α­ παιτεί να βρίσκονται τα μάτια στο εμπρόσθιο μέ­ ρος του κεφαλιού και να διαθέτουν ευρύ πεδίο όρασης. Η ικανότητα να κρατιόσαστε από κλα­ ριά και με τα τέσσερα μέλη του σώματος (και πό­ τε - πότε και με την ουρά) είναι βασική και, τουλά­ χιστον, δύο απ' αυτά τα μέλη πρέπει να τελειώ­ νουν σε δάκτυλα, που να μπορούν να συγκρα­ τούν την τροφή ή να την μεταφέρουν σε ασφα­ λές μέρος όταν τρώγεται. Αν μια νόστιμη μερίδα σας πέσει από την κορφή ενός δέντρου, τότε χά­ σατε για τα καλά το γεύμα σας. Η διαθέσιμη ποι­ κιλία τροφής - μερικά φρούτα, μερικά έντομα, πε­ ριστασιακά κομμάτια κρέας - επηρέασε την εξέ­ λιξη των δοντιών των πρωτευόντων. Ενώ άλλες ποικιλίες θηλαστικών ειδικεύτηκαν στην εξέλιξη μεγάλων κυνοδόντων (στα σαρκοφάγα) ή μεγά­ λων τραπεζιτών (στα φυτοφάγα), οι παμφάγοι πρόγονοί μας διατήρησαν την πλήρη οδοντο­ στοιχία, που βρίσκεται στις αρχαίες μορφές θη­ λαστικών (κοπτήρες, κυνόδοντες, προγόμφιοι και τραπεζίτες), σε ένα αρκετά βολικό σετ πολ­ λαπλών χρήσεων.

106

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Η ανεύρεση της τροφής, η χρήση της καλής όρασης και ο συντονισμός των ευκίνητων μελών στα πηδήματα ανάμεσα στα δέντρα, απαίτησε έ­ να αρκετά περίπλοκο νευρικό σύστημα. Έτσι, τα πρωτεύοντα ανέπτυξαν σχετικά μεγάλους εγκε­ φάλους, συγκριτικά με το σωματικό τους βάρος. Έτσι, έχουμε την προσωπογραφία ενός πρω­ τεύοντος - ενός θηλαστικού με μεγάλο εγκέφα­ λο, καλή στερεοσκοπική όραση (και καλή ακοή), με επιδέξια χέρια και με δόντια πολλαπλής χρη­ σιμότητας. Μια άλλη χαρακτηριστική ιδιομορ­ φία, που πιθανόν εξελίχθηκε από την ανάγκη να κρατιούνται τα μωρά στις κορφές των δέντρων με ασφάλεια, είναι το ότι τα θηλυκά πρωτεύοντα έχουν στο στήθος ένα ζευγάρι γαλακτοφόρων αδένων. Το όλο σύνολο είναι αρκετά ανθρωποει­ δές - κάτι που δεν προκαλεί έκπληξη. Έκπληξη προκαλεί το ότι τα πλάσματα, των οποίων τα α­ πολιθώματα διαθέτουν αρκετά χαρακτηριστικά για να τα ταξινομήσουμε σαν πρωτεύοντα, υπήρ­ χαν ήδη πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια στην περιοχή που είναι σήμερα η Μοντάνα. (Αλλά και πάλι, αν τα αρχαία πρωτεύοντα υπήρχαν στο προσκήνιο στο τέλος του Κρητιδικού, δεν προ­ καλεί έκπληξη το γεγονός ότι οι περισσότεροι απόγονοι τους, μετά από άλλα 65 εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης, είναι τόσο θαυμάσια προσαρ­ μοσμένοι στη δενδρόβια ζωή. Το ενδιαφέρον εί­ ναι ότι μερικοί απ' αυτούς τους απόγονους - δη­ λαδή εμείς - έχουν εγκαταλείψει τον πρωταρχι­ κό τρόπο ζωής των πρωτευόντων). Εκείνη την εποχή, το κλίμα της Μοντάνα ήταν πολύ διαφορετικό απ' το σημερινό. Κατ' αρχήν,

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

107

η Βόρεια Αμερική βρισκόταν κοντά στον Ισημε­ ρινό. Επιπλέον, εκτός από το διάκενο μεταξύ Βό­ ρειας και Νότιας Αμερικής, υπήρχε και ένα θα­ λάσσιο πέρασμα μεταξύ Αφρικής και Ευρασίας. Έτσι, ο ωκεανός μπορούσε να κυκλοφορεί ελεύ­ θερα στην υδρόγειο σε χαμηλά γεωγραφικά πλάτη, ενώ στο άλλο ημισφαίριο υπήρχε η Λαυρασία και ένας τεράστιος ωκεανός με απεριόρι­ στη πρόσβαση στο Βόρειο Πόλο. Όλα αυτά συ­ νέτειναν στη διατήρηση ενός θερμού και εύκρα­ του κλίματος. Αλλά, καθώς τα τμήματα της Λαυρασίας μετακινήθηκαν προς τα βόρεια και κα­ θώς το στοιχείο αυτό, αλλά και άλλοι παράγο­ ντες, συνέτειναν στην ψύξη του κλίματος, τα πρωτεύοντα περιορίστηκαν στην τροπική ζώνη - όχι επειδή δεν μπορούσαν να υποφέρουν το κρύο (στο κάτω - κάτω ήταν θερμόαιμα και τριχω­ τά), αλλά επειδή χρειάζονταν μια συνεχή προμή­ θεια φρούτων και εντόμων, για να τραφούν. Τα Μεγαέτη της Έξαρσης Παρόλο που τα αρχαιότερα γνωστά απολιθώμα­ τα πρωτευόντων προέρχονται από τη Βόρεια Α­ μερική, έχουν βρεθεί εξίσου παλιά απομεινάρια στην Αφρική και στη Νότια Αμερική και κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα πού ή πότε άρ­ χισε η τάξη μας. Αλλά η εποχή θα πρέπει να ήταν ενδιαφέρουσα. Όπως είδαμε, μπορεί να είχε πέ­ σει κάποιος μετεωρίτης και, οπωσδήποτε, ήταν μια εποχή που το μαγνητικό πεδίο της Γης είχε τρελαθεί (πιθανόν, σαν αποτέλεσμα της σύγ­ κρουσης). Μεταξύ 70 και 80 εκατομμυρίων χρό­

108

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νων πριν, πραγματοποιήθηκε ακόμα μια ανα­ στροφή του πεδίου. Στα δέκα τελευταία εκατομ­ μύρια χρόνια του Κρητιδικού συνέβησαν τουλά­ χιστον 16 αναστροφές. Κανείς δεν μπορεί να εί­ ναι σίγουρος για το γιατί συνέβη αυτό (παρόλο που φαίνεται πιθανό ότι σχετιζόταν με τη διά­ σπαση των υπερηπείρων) ή για τί επίδραση θα μπορούσε να έχει στο κλίμα της Γης ή στη ζωή. Είναι ενδιαφέρον (και, ίσως, ανησυχητικό, αν το θεωρήσουμε μακροπρόθεσμα) ότι η συχνότητα μαγνητικών αναστροφών αυξήθηκε και έγινε α­ κανόνιστη στα επόμενα 65 εκατομμύρια χρόνια, με περίπου 40 αναστροφές να έχουν πραγματο­ ποιηθεί τα τελευταία δέκα εκατομμύρια χρόνια. Αυτή η αύξηση μαγνητικής δραστηριότητας συ­ νοδεύτηκε και από μια μακρόχρονη και αργή ψύ­ ξη της υδρογείου. Αυτό μπορεί να είναι και σύμ­ πτωση, αλλά η ψύξη, τουλάχιστον, έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ιστορία μας. Όχι μόνο τα πρωτεύοντα, αλλά όλα γενικότε­ ρα τα θηλαστικά, συμμετείχαν στην «αναστήλω­ ση» της ζωής από τις καταστροφές —όποιες κι αν ήταν αυτές—, που είχε υποστεί και που είχαν επιφέρει το τέλος της κυριαρχίας των δεινοσαύ­ ρων. Δεν είχε τελειώσει μόνο το Κρητιδικό, αλλά και ο ίδιος ο Μεσοζωικός Αιώνας. Στο Παλαιογενές (στο πρώτο μέρος του Καινοζωικού Αιώνα) υπήρχαν νέες ευκαιρίες για να πολλαπλασια­ στούν, να εξελιχθούν και να προσαρμοστούν οι επιζήσαντες. Αρχικά, το μόνο που έκαναν ήταν να πολλα­ πλασιαστούν. Τα θηλαστικά εξαπλώθηκαν και αυξήθηκαν σε πληθυσμό, αλλά διατήρησαν το

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

109

μικρό τους μέγεθος και την ποντικοειδή τους μορφή. Αλλά, μέσα σε μερικά εκατομμύρια χρό­ νια, είχαν ήδη μπει τα θεμέλια για την πρώτη πληθυσμιακή έκρηξη των θηλαστικών. Εξελί­ χθηκαν νέα είδη για να καταλάβουν τις οικολογι­ κές εστίες που είχαν μείνει κενές από την εξαφά­ νιση των δεινοσαύρων. Και, σε πολλές περιπτώ­ σεις, η εξέλιξη συμπεριλάμβανε αύξηση του με­ γέθους των θηλαστικών και την ανάπτυξη ενός μεγαλύτερου εγκεφάλου. Την ίδια εποχή, οι υπε­ ρήπειροι διασπώνταν κι έτσι μερικά είδη εξελί­ χθηκαν σε μεμονωμένες περιοχές του κόσμου, χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να μετακινηθούν και σε άλλες ηπείρους. Έχουμε το κλασικό πα­ ράδειγμα της εξέλιξης των μαρσιποφόρων, των θηλαστικών της νότιας υπερηπείρου, που μετα­ φέρουν τα μικρά τους σε «τσέπες» (μάρσιπους). Μερικά από τα πρώτα πλάσματα, που επωφελή­ θηκαν από το θάνατο των δεινοσαύρων, ήταν θη­ λαστικά που θα μας φαίνονταν κάπως παράξενα. Λόγου χάρη, υπήρχαν φυτοφάγα που έμοιαζαν με πρόβατα και είχαν το μέγεθος δεινοσαύρου. Αυτά τα ζώα δεν τρέφονταν με γρασίδι και, πα­ ρόλο που εμφανίστηκαν στις αρχές του Παλαιογενούς, δεν εξαπλώθηκαν σε μεγάλες περιοχές του κόσμου παρά μόνον προς το τέλος αυτής της περιόδου —πριν από 25 εκατομμύρια χρόνια πε­ ρίπου. Εξίσου παράξενα σαρκοφάγα τρέφονταν μ' αυτά τα γιγάντια «πρόβατα». Τα θηλαστικά με­ τακινήθηκαν πάλι στις θάλασσες από τις οποίες είχαν αναδυθεί οι πρόγονοί τους. Έτσι, εμφανί­ στηκαν διάφορα είδη φάλαινας μέχρι τις αρχές του Ηωκαίνου, μιας υποπεριόδου μέσα στο Πα­

110

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λαιογενές, η οποία άρχισε γύρω στα 58 Εχπ. Πε­ ρίπου την ίδια εποχή, η συνεχιζόμενη εξελικτική δραστηριότητα στη στεριά κατέληξε στην εμφά­ νιση των νυχτερίδων, των τρωκτικών και των ζώων με οπλές, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν αρχαία άλογα στο μέγεθος του σημερινού σκύ­ λου. Μέχρι τα 50 Εχπ είχαν εμφανιστεί στο προ­ σκήνιο και αρχαίοι ελέφαντες στο μέγεθος χοίρου. Από τη σκοπιά μας, η σημαντικότερη εξελικτι­ κή διαδικασία στο Ηώκαινο ήταν η εμφάνιση των πρώτων αρχέγονων μαϊμούδων —μιας νέας ποι­ κιλίας πρωτευόντων— πριν από 50 εκατομμύρια χρόνια. Δυστυχώς, τα απολιθώματα αυτής της περιόδου είναι λιγοστά και υπάρχουν πολύ λί­ γες διαθέσιμες άμεσες πληροφορίες σχετικά με το πού και πότε πρωτοεμφανίστηκε αυτή η γενε­ αλογία των μαϊμούδων. Ένα από τα πιο ενδιαφέ­ ροντα χαρακτηριστικά αυτής της ανάπτυξης εί­ ναι ότι από το ίδιο είδος αρχέγονου πρωτεύον­ τος εμφανίστηκαν δύο ανεξάρτητα είδη μαϊμούς —σαν συνέπεια των εξελικτικών πιέσεων, που δρούσαν ομοιόμορφα σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη. Μέχρι τώρα, η Νότια Αμερική ήταν απομονω­ μένη από τις υπόλοιπες ηπείρους —εκτός από την Ανταρκτική και Αυστραλία, στις οποίες δεν υπάρχουν ίχνη μαϊμούδων. Επίσης, στη Νότια Α­ μερική και στην Αφρική εμφανίστηκαν οικολογι­ κές εστίες στα δάση. Οι δύο ομάδες —που σήμε­ ρα είναι γνωστές με τα ονόματα μαϊμούδες του «Νέου» και του «Παλιού Κόσμου»— θα πρέπει να εξελίχθηκαν ανεξάρτητα, από κάποιο προγενέ­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

111

στερο είδος πρωτεύοντος και οι διαφορές τους είναι αρκετά επιφανειακές. Οι μαϊμούδες του Νέ­ ου Κόσμου ανέπτυξαν συλληπτήρια ουρά, που μπορούσαν να χρησιμοποιούν σαν πέμπτο χέρι, ενώ οι μαϊμούδες του Παλιού Κόσμου τη χρησι­ μοποιούσαν σαν αντίβαρο για την ισορροπία τους. Υπάρχουν, επίσης, και διαφορές στα ρου­ θούνια αυτών των μαϊμούδων. Αλλά αυτοί είναι και οι δύο μοναδικοί εμφανείς τρόποι διαχωρι­ σμού τους. Η ξεχωριστή τους εξέλιξη δείχνει πως, όταν το αρχαίο πρωτεύον θηλαστικό αντι­ μετώπισε το πρόβλημα της προσαρμογής σ' ένα ειδικό περιβάλλον —δηλαδή, να συμπληρώσει μια οικολογική εστία στα δέντρα της τροπικής ζούγκλας και να επιζήσει με φρούτα και φύλ­ λα—, ανακάλυψε δύο φορές την ίδια «απάντη­ ση». Είναι ένα παράδειγμα εκείνου που είναι γνωστό σαν «παράλληλη εξέλιξη». Μέσα στη «δεξαμενή γονιδίων» —δηλαδή, στο DNA που κληρονομούσε από τους προγόνους μας— υ­ πάρχει μια βασική προοπτική για ποικιλία και προσαρμογή στη βασική μορφή θηλαστικού. Οι αλλαγές που πραγματοποιούνται τυχαία και επι­ λέγονται από την εξέλιξη, λειτουργούν μέσα σ' αυτά τα όρια μορφοποιώντας την εξωτερική μορφή των ειδών. Για παράδειγμα, η φυσική επι­ λογή θα προτιμούσε μεν τα λίγο ή πολύ τριχωτά πρωτεύοντα, αλλά ένα πρωτεύον δεν θα μπο­ ρούσε να αναπτύξει ξαφνικά φτέρωμα αντί για τρίχωμα. Η ιδέα της παράλληλης εξέλιξης —ότι τα εί­ δη μορφοποιούνται από τη φυσική επιλογή για να ταιριάξουν στις οικολογικές εστίες τους—

112

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μοιάζει πολύ με τη θεωρία που οδήγησε το Ντέηλ Ράσσελ να φανταστεί ότι ένας ευφυής δεινό­ σαυρος θα έμοιαζε λίγο-πολύ με ανθρώπινο πλάσμα —ίσως, θα έπρεπε να πούμε λίγο-πολύ με πρωτεύον. Αυτό εξηγεί, επίσης, και το γιατί μερικά είδη μικρών φαλαινών και δελφινιών — δηλαδή, θηλαστικών που επέστρεψαν στη θά­ λασσα σχετικά πρόσφατα— μοιάζουν με τους καρχαρίες —δηλαδή, με ψάρια των οποίων οι πρόγονοι δεν εγκατέλειψαν ποτέ τη θάλασσα. Για να είστε καλός κολυμβητής πρέπει να έχετε μια ορισμένη μορφή, ανεξάρτητα μ' αυτή που εί­ χαν οι προγονοί σας. Αν αυτό εξακολουθεί να μοιάζει παρατραβηγμένο, μπορούμε να κάνουμε μια σύντομη παρένθεση για να ρίξουμε μια ματιά σ' ένα, ακόμα πιο χτυπητό, παράδειγμα της δρά­ σης της παράλληλης εξέλιξης. Το παράδειγμα αυτό λειτουργεί, όχι μόνο με βάση τους περιορι­ σμούς της δεξαμενής γονιδίων των πρωτευόν­ των, αλλά με βάση αυτούς της δεξαμενής γονι­ δίων ολόκληρης της ομοταξίας των θηλαστικών. Τα θηλαστικά, που γεννούν μικροσκοπικά έμβυα και τα κρατούν σ' ένα μάρσιπο μέχρις ότου μεγαλώσουν αρκετά για να βγουν στον κόσμο, ονομάζονται μαρσιποφόρα. Τα θηλαστικά, που γεννούν ένα πλήρως σχηματισμένο μικρό που, σε πολλές περιπτώσεις, μπορεί να τρέξει μαζί με το κοπάδι σχεδόν αμέσως μετά τη γέννηση του, ονομάζονται πλακουντοφόρα (Μερικά πρωτεύ­ οντα, και ιδιαίτερα οι άνθρωποι, είναι μια ειδική περίπτωση στην οποία τα μικρά είναι σχετικά α­ νήμπορα μετά τη γέννηση και χρειάζονται πε­ ρισσότερο χρόνο για να αναπτυχθούν, εξαιτίας

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

113

του μεγάλου εγκεφάλου τους. Αυτό το εξετάσα­ με στο «Πλεονέκτημα του Ένα Τοις Εκατό»). Από τη σκοπιά της εξελικτικής επιβίωσης του ικανό­ τερου, τα πλακουντοφόρα είναι μια πιο αποδοτι­ κή μορφή θηλαστικού. Δεν χρειάζεται να ανησυ­ χούμε γι' αυτό, αλλά το γεγονός είναι ότι, σε ό­ λες τις περιπτώσεις, ο άμεσος ανταγωνισμός μαρσιποφόρων και πλακοντοφόρων οδήγησε στην εξαφάνιση των πρώτων. Τα στοιχεία που το υποστηρίζουν αυτό είναι εμφανή, ιδιαίτερα στη Νότια Αμερική όπου η εξέλιξη των μαρσιποφό­ ρων συνεχίστηκε με επιτυχία μέχρι πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια, όταν άρχισε να χρησι­ μοποιείται η γέφυρα της στεριάς προς τη Βόρεια Αμερική. Καθώς τα πλακουντοφόρα είδη εισέβα­ λαν από το βορρά, τα μαρσιποφόρα απωθήθη­ καν και εξαλείφθηκαν τελείως μέσα σε ένα-δύο εκατομμύρια χρόνια. Παρόλα αυτά, η Αυστραλία παρέμεινε ξεκομ­ μένη από τον υπόλοιπο κόσμο μέχρι πολύ πρό­ σφατα, όταν οι άνθρωποι έφεραν εκεί τα δικά τους είδη πλακουντοφόρων θηλαστικών. Τα ιθα­ γενή μαρσιποφόρα της Αυστραλίας συμπερι­ λαμβάνουν πλάσματα αντίστοιχα των πλακουν­ τοφόρων ποντικών και αρουραίων, ζώα που ονο­ μάζονται δασύουρα που μοιάζουν με γάτες, κοάλα που μοιάζουν με αρκούδες και καγκουρώ που, παρόλο που διαφέρουν πολύ από τα ελάφια και τις αντιλόπες, παίζουν τον ίδιο οικολογικό ρόλο. Το εύρος της ποικιλίας, που καθορίζει η δεξαμενή γονιδίων των θηλαστικών, δείχνει να επέτρεψε και στα μαρσιποφόρα και στα πλα­ κουντοφόρα ν' ανταποκριθούν στις οικολογικές

114

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

πιέσεις με τον ίδιο τρόπο στις περισσότερες πε­ ριπτώσεις. Μόνο οι εξαιρέσεις, σαν το καγκουρώ, έχουν δημιουργήσει διαφορετικές οργανι­ κές μορφές για τον ίδιο οικολογικό κρίκο. Ένα δασύουρο μοιάζει πολύ με γάτα, για τον ίδιο λό­ γο που ένα δελφίνι μοιάζει με ένα καρχαρία —ε­ πειδή πρέπει να έχει αυτή τη μορφή για να μπο­ ρέσει να ζήσει στο περιβάλλον του. Αν πάρουμε σαν βάση το ίδιο είδος του βασικού θηλαστικού αρχέτυπου και εφαρμόσουμε το ίδιο είδος εξελι­ κτικών πιέσεων, παίρνουμε στην ουσία τις ίδιες «απαντήσεις». Αλλά παρά τη γοητεία της αναδίφησης της ι­ στορίας της εξέλιξης άλλων γενεαλογιών, ο μο­ ναδικός τρόπος να συγκρατήσουμε την ιστορία μας σε ορισμένα πλαίσια είναι να επικεντρώσου­ με την προσοχή μας περισσότερο στη γενεαλο­ γία που οδηγεί σε μας, όσο πλησιάζουμε όλο και περισσότερο στη σημερινή εποχή. Μεταξύ άλ­ λων, αυτό σημαίνει να αγνοήσουμε το τι συνέ­ βαινε στην Αμερική και στην Αυστραλία και να συγκεντρωθούμε στην εξέλιξη της τάξης των πρωτευόντων στην Αφρική. Γιατί εκεί ήταν το μέρος όπου οι μαϊμούδες έγινα πίθηκοι και μερι­ κοί πίθηκοι έγιναν ανθρώπινα πλάσματα. Οι μαϊ­ μούδες του Παλιού Κόσμου βρίσκονταν στην πε­ ριοχή της Αφρικής που σήμερα απλώνεται η έρη­ μος Σαχάρα, αλλά που ήταν ένα πυκνό δάσος, 40-50 εκατομμύρια χρόνια πριν. Ζούσαν στο βό­ ρειο μέρος της τότε απομονωμένης ηπείρου με την ανοιχτή θάλασσα να απλώνεται ανάμεσα στην Αφρική και την Ευρασία. Καθώς και οι δύο ήπειροι κινήθηκαν προς τα βόρεια, η Αφρική κά­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

115

λυπτε το «χάντικαπ» από την Ευρασία και, τελι­ κά, συγκρούστηκαν και δημιούργησαν μια έκτα­ ση που παραμένει μέχρι σήμερα. Αλλά πριν να συμβεί αυτό, η γενεαλογία των πιθήκων είχε ήδη εξελιχθεί από το αρχέτυπο των μαϊμούδων. Και ολόκληρη η τάξη των θηλαστικών είχε γνωρίσει μια σειρά αφανισμών που προκλήθηκαν από μια σειρά καταστροφικών συμβάντων και από μια μεγάλη μεταβολή στη διάταξη των ωκεανικών ρευμάτων και του κλίματος του πλανήτη μας. Ανάσχεση και Παλινόρθωση Η κρίση άρχισε πριν από 40 εκατομμύρια χρόνια και κράτησε περίπου οχτώ εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή το μεγαλύτερο μέρος του Ηώκαινου και τις αρχές του Ολιγόκαινου, που άρχισε πριν από 37 εκατομμύρια χρόνια. Από την εξέταση απολι­ θωμάτων από πλάσματα που έζησαν (και πέθα­ ναν) στους βυθούς των ωκεανών, όπως τα μαλά­ κια, έχουν προέλθει πολλά στοιχεία για τις μετα­ βολές εκείνης της εποχής. Οι αφανισμοί, που συ­ νέβησαν, αφορούσαν, βασικά, είδη και γένη, κι όχι ολόκληρες οικογένειες και τάξεις, αλλά δεν έπαυαν να είναι ουσιαστικές. Οι περισσότερο λε­ πτομερείς πληροφορίες για τις μεταβολές που συνέβησαν εκείνη περίπου την εποχή προέρχον­ ται από τη μελέτη των μικροαπολιθωμάτων — των υπολειμμάτων του μικροσκοπικού πλαγ­ κτού, που ζει στους ωκεανούς και του οποίου τα ασβεστολιθικά κελύφη σχημάτισαν τις αποθέ­ σεις στο βυθό των ωκεανών. Δείχνουν ότι οι με­ ταβολές στο πλαγκτόν γύρω στα 40 Εχπ, χωρίς

116

ΤΖΩΝ& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

να είναι λιγότερο ακραίες, ακολούθησαν ένα μο­ τίβο παρόμοιο με τους αφανισμούς στο τέλος του Κρητιδικού: εξαφανίστηκαν τα είδη που τους άρεσε η ζέστη. Μόλις δύο εκατομμύρια χρόνια πριν, τα είδη πλαγκτού που είχαν επιζή­ σει σαρώθηκαν από ένα δεύτερο κύμα αφανι­ σμών. Υπάρχουν, επίσης, γεωλογικά στοιχεία ό­ τι εκείνη την εποχή είχαμε κάποια πτώση μετεω­ ρίτη ή κομήτη στη Γη. Το τέλος του Ηώκαινου μπορεί να προήλθε από μια κοσμική καταστρο­ φή, παρόμοια μ' αυτή που χτύπησε τους δεινό­ σαυρους στα τέλη του Μεσοζωικού Αιώνα —μο­ λονότι που τώρα είχε μικρότερη έκταση. Αλλά αυτή με κανέναν τρόπο δεν ήταν ολόκληρη η ι­ στορία των μεταβολών που πραγματοποιήθη­ καν στις αρχές του Ολιγόκαινου, επειδή επρό­ κειτο να καταφτάσουν κι άλλα τρία κύματα αφα­ νισμών, που γύρω στα 32 Εχπ έφτασαν στο ζενίθ τους. Εν γένει, τα είδη εκφυλίστηκαν κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης χρονικής περιόδου και τα αναγνωρισμένα συμβάντα «αφανισμών» είναι α­ πλά το αποκορύφωμα μιας γενικότερης παρα­ κμής. Ολόκληρο το μοτίβο της μεταβολής της ζωής στον ωκεανό τα τελευταία δέκα εκατομμύ­ ρια χρόνια μπορεί να εξηγηθεί με το να υποθέ­ σουμε ότι υπήρξε παγκόσμια ψύξη σε δραματική και αυξανόμενη κλίμακα. Χονδρικά, οι μελέτες των μεταβολών σε διαφορετικά είδη θαλάσσιων οργανισμών, που έζησαν σε διαφορετικά βάθη, δείχνουν ότι στις τροπικές περιοχές του Ειρηνι­ κού η μέση θερμοκρασία των επιφανειακών νε­ ρών έπεσε από τους 23 στους 17 βαθμούς Κελ­ σίου, ενώ η θερμοκρασία στα βαθειά έπεσε από

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

117

τους 11 στους 5 βαθμούς Κελσίου. Και οι επιπτώ­ σεις της παγκόσμιας πτώσης της θερμοκρασίας φαίνονται, επίσης, και στα ίχνη που άφησε η ζωή στη στεριά. Οι θερμοκρασιακές μεταβολές στη στεριά κα­ ταγράφονται από μεταβολές στα απολιθώματα των φυτών —σπόροι, φρούτα και γύρη, καθώς και φύλλα και μεγαλύτερα τμήματα του φυτού. Πριν τις μεταβολές που συνέβησαν στο τέλος του Ηώκαινου και στις αρχές του Ολιγόκαινου, περιοχές σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη γνώρι­ σαν, καθώς φαίνεται, το είδος του κλίματος που σήμερα ονομάζουμε τροπικό. Πριν από σαράντα εκατομμύρια χρόνια, το Λονδίνο βρισκόταν ακό­ μα νοτιότερα από τη σημερινή του θέση, περί­ που στο γεωγραφικό πλάτος που βρίσκονται σή­ μερα η Μαδρίτη ή η Ουάσινγκτον. Αυτό συνέτει­ νε στη διατήρηση του θερμού κλίματος, αλλά παρόλα αυτά βρισκόταν 40 μοίρες βόρεια του ι­ σημερινού. Οι αποθέσεις που είναι γνωστές σαν Λονδρέζικος Πηλός, στη νότια Αγγλία, παρέ­ χουν λεπτομερείς πληροφορίες για τις μεταβο­ λές που πραγματοποιήθηκαν 40-30 εκατομμύρια χρόνια πριν. Δείχνουν, επίσης, ότι η κατάσταση είχε αλλάξει, παρόλο που από το τέλος του Ηώ­ καινου μέχρι τα 30 Εχπ, η βλάστηση σ' αυτή την περιοχή της Αγγλίας έμοιαζε μ' εκείνη της σημε­ ρινής Μαλαισιανής ζούγκλας (που συναντάται στον Ισημερινό, σε γεωγραφικό πλάτος 0 μοί­ ρες). Επικρατούσε ένα εύκρατο κλίμα, θερμότε­ ρο από το ισημερινό, αλλά με εποχιακές διακυ­ μάνσεις. Φανταστείτε, ότι στη Φιλαδέλφια των ΗΠΑ υπάρχει σήμερα μια τροπική ζούγκλα κι έ-

118

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τσι θα έχετε μιαν ιδέα του μεγέθους της κλιματι­ κής μεταβολής που πραγματοποιήθηκε στο τέ­ λος του Ηώκαινου και στη διάρκεια του Ολιγόκαινου. Στην πραγματικότητα, μπορούμε να πού­ με ότι εκείνη την περίοδο γεννήθηκαν οι εποχές. Για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια πριν το τέ­ λος του Ηώκαινου, υπήρχε ελάχιστη διαφορά στα κλίμακα διαφορετικού γεωγραφικού πλά­ τους. Ακόμα και σε μεγάλα πλάτη, ο καιρός έμε­ νε σχετικά σταθερός ολόκληρο το χρόνο. Αλλά μέχρι τα 30 Εχπ, οι χειμώνες στα βόρεια μεγάλα πλάτη ήταν σαφώς ψυχρότεροι από τα καλοκαί­ ρια, και οι παγετοί —αν όχι και το χιόνι— γίνον­ ταν ολοένα και συχνότεροι. Όπως θα δούμε, α­ κόμα πιο δραστικές μεταβολές πραγματο­ ποιούνταν στην Ανταρκτική. Εκείνη την εποχή, η ζωή στη στεριά χτυπήθη­ κε από δύο μεγάλους αφανισμούς, έναν στο τέ­ λος του Ηώκαινου και έναν πριν από 30 εκατομ­ μύρια χρόνια, περίπου. Από την πρώτη κατα­ στροφή επηρεάστηκαν ιδιαίτερα τα θηλαστικά. Πολλές από τις περίεργες και θαυμαστές ποικι­ λίες που είχαν εμφανιστεί στη μεταδεινοσαυρική εποχή της εξέλιξης των θηλαστικών, εξαφα­ νίστηκαν για να τις διαδεχτούν τελικά νέες και πιο γνώριμες (σε μας) μορφές. (Όσον αφορά την απόσταση στο χρόνο, είναι χρήσιμο να θυμηθού­ με ότι τα συμβάντα, που περιγράφουμε τώρα, συνέβησαν πριν από περισσότερα από 30 εκα­ τομμύρια χρόνια, δηλαδή περίπου στα μισά της περιόδου που μεσολάβησε από το θάνατο των δεινοσαύρων μέχρι σήμερα. Δηλαδή, το πρώτο κύμα μεταδεινοσαυρικών θηλαστικών έμεινε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

119

στη σκηνή της εξέλιξης περίπου όσο έχει μείνει μέχρι σήμερα το δεύτερο κύμα θηλαστικών). Οι αναγνωρίσιμοι πρόγονοι της καμηλοπάρδαλης, του γουρουνιού, του ελαφιού, του προβάτου, της καμήλας και του ρινόκερου, έκαναν το ντε­ πούτο τους στο Ολιγόκαινο. Η εμφάνιση και εξέ­ λιξη τους επηρεάστηκε από τις συνεχιζόμενες μεταβολές στο κλίμα — κι όχι μόνο στη θερμο­ κρασία. Καθώς ο κόσμος ψύχραινε, η στάθμη της θάλασσας έπεφτε αφήνοντας το εσωτερικό των ηπείρων σε μεγαλύτερη απόσταση από τη θά­ λασσα και με πολύ λιγότερες βροχοπτώσεις. Με λιγότερες βροχές σε πολλά μέρη του κόσμου, το πυκνό δάσος παραχώρησε τη θέση του στην α­ νοιχτή σαβάννα. Μετά τα 30 Εχπ, ο πλανήτης άρ­ χισε να μοιάζει με το σύγχρονο κόσμο και τα ζώα του —ειδικά τα θηλαστικά— άρχισαν να μοιά­ ζουν με τα σύγχρονα θηλαστικά. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, μια από τις σύγχρονες γενεαλο­ γίες που εμφανίστηκε μετά απ' αυτές τις ανατα­ ραχές ήταν αυτή των πιθήκων, απόγονων των μαϊμούδων του Παλιού Κόσμου που ζούσαν στη Βόρεια Αφρική. Στη Βόρεια Αφρική, ψηλά στα δέντρα, η γενε­ αλογία της μαϊμούς συνέχισε να απολαμβάνει τον τρόπο ζωής της, παρά το γεγονός ότι μειώ­ νονταν η έκταση της περιοχής που σκεπάζονταν από πυκνά δάση. Αν το κλίμα δεν είχε μεταβλη­ θεί, αν τα δάση δεν είχαν μειωθεί και αν, σε μερι­ κές περιπτώσεις, είχαν αντικατασταθεί από ξέ­ φωτα, μπορεί να μην είχε υπάρξει ποτέ καμμιά πιθηκόμορφη παραλλαγή της μαϊμούς. Στο κάτω-κάτω, τί συνέβη στις μαϊμούδες του Νέου

120

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Κόσμου, στη Νότια Αμερική; Τίποτα απολύτως. Επειδή η Νότια Αμερική παρέμεινε μια απομονω­ μένη ήπειρος, που καβαλλούσε τον ισημερινό και μετακινείτο κύρια προς τα δυτικά και τα βό­ ρεια για δέκα μόνο εκατομμύρια χρόνια, η τροπι­ κή πυκνή ζούγκλα παρέμεινε απαράλλαχτη και οι μαϊμούδες του Νέου Κόσμου, που είχαν θαυ­ μάσια προσαρμοστεί στην πυκνή ζούγκλα, παρέ­ μειναν απαράλλαχτες. Σαν το σκύλο-φύλακα, που έμεινε σιωπηλός τη νύχτα, αυτό είναι ένα πειστικό στοιχείο που ενισχύει την άποψη ότι οι περιβαλλοντικές μεταβολές στην Αφρική ήταν εκείνες που ενθάρρυναν —ή ανάγκασαν— μερι­ κές μαϊμούδες του Παλιού Κόσμου να υιοθετή­ σουν ένα νέο τρόπο ζωής. Ακόμα και γι' αυτούς τους πρωτοπιθήκους, ο νέος αυτός τρόπος ζωής βασιζόταν σε, μάλλον, παμφάγα διατροφή και ερχόταν σε αντίθεση με την προτίμηση των άλ­ λων μαϊμούδων για φρούτα και φύλλα. Το ίδιο συνέβη και με τις μαϊμούδες, ακόμα και στην Α­ φρική, όπου παρέμεινε η πυκνή ζούγκλα. Ήταν η περιοχή, όπου η άφθονη τροπική τροφή άρχισε να σπανίζει, κι έτσι μερικές πρώην μαϊμούδες α­ νέπτυξαν την ικανότητα να τρώνε άλλες τροφές. Υπάρχουν και άλλα εμπεριστατωμένα στοι­ χεία, που υποστηρίζουν ότι για την εμφάνιση της γενεαλογίας των πιθήκων ευθύνονταν οι κλιμα­ τικές αναστασώσεις του Ολιγόκαινου. Το απολι­ θωμένο κρανίο, που αναγνωρίστηκε σαν το αρ­ χαιότερο απομεινάρι αρχαίου πιθήκου, προέρ­ χεται από μια περιοχή της Αιγύπτου γνωστή σαν Κοιλότητα Φαγιούμ. Εξαιτίας αυτού είναι γνω­ στός σαν Αιγυπτοπίθηκος. Ανακαλύφθηκε σε γε­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

121

ωλογικά στρώματα ηλικίας 28 εκατομμυρίων χρόνων, δηλαδή λίγο μετά την κλιματική ανα­ στάτωση, στο αποκορύφωμα του δεύτερου κύ­ ματος των θηλαστικών. Το «πρώτο» μέλος της οικογένειας των πιθή­ κων (ή πιο αυστηρά, των πρωτοπιθήκων κι όχι των αυθεντικών πιθήκων) ήταν ένα πλάσμα με μέγεθος γάτας, που σκαρφάλωνε στα δέντρα και διέθετε ευλύγιστη σπονδυλική στήλη και μα­ κριά μέλη που το κάθε ένα τέλειωνε σε ευκίνητα δάχτυλα. Ο εγκέφαλός του, συγκριτικά με το σω­ ματικό του βάρος, ήταν μεγαλύτερος από αυτόν οποιουδήποτε άλλου γνωστού θηλαστικού εκεί­ νης της εποχής. Φυσικά, όλες αυτές οι πληροφο­ ρίες δεν προήλθαν από ένα και μοναδικό κρανίο. Άλλα απομεινάρια του Αιγυπτοπίθηκου και των κοντινών συγγενών του βρέθηκαν σε λίγο πιο πρόσφατες γεωλογικές αποθέσεις και γύρω στα 25 Εχπ, υπήρχαν αρκετά είδη αρχέγονων πιθή­ κων στη Βόρεια Αφρική. Οι πίθηκοι διαφέρουν από τις μαϊμούδες τόσο σαν ζωντανά πλάσματα όσο και σαν απολιθώματα. Οι πίθηκοι τείνουν να είναι πιο μεγαλόσωμοι από τις μαϊμούδες και, παρόλο που και οι δύο σκαρφαλώνουν στα δέν­ τρα, οι μαϊμούδες τρέχουν πάνω στα κλαδιά, ενώ οι πίθηκοι κρεμιούνται απ' αυτά (αυτό δείχνει τη διαφορά στη δομή του σκελετού τους —ειδικά στους ώμους και στους γοφούς— ο οποίος είναι προσαρμοσμένος σε διαφορετικές μορφές κίνη­ σης). Πίθηκοι και μαϊμούδες έχουν διαφορετικά δόντια — κάτι που σημαίνει διαφορετικές δια­ τροφικές συνήθειες. Οι πίθηκοι έχουν μεγαλύτε­ ρους εγκεφάλους και είναι ευφυέστεροι. Υπάρ­

122

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

χουν κι άλλες διαφορές, αλλά αυτές μας φτά­ νουν για να συνεχίσουμε. Σίγουρα, επαρκούν για να ξεχωρίσουμε απολιθώματα πιθήκων, ακό­ μα και σε γεωλογικά στρώματα ηλικίας 25 εκα­ τομμυρίων χρόνων. Αλλά τώρα μιλάμε για τους πολύ κοντινούς συγγενείς μας, δηλαδή μέλη, όχι μόνο της ίδιας τάξης με μας (πρωτεύοντα), αλλά και της ίδιας οικογένειας (ανθρωπίδες ή ανθρωπόμορφοι). Στην πραγματικότητα, η οικογένεια των ανθρωπόμορφων συμπεριλαμβάνει ανθρώπους και άλ­ λους πιθήκους, ενώ το όνομα ανθρωπίδες αφο­ ρά μόνον εμάς και κάθε πρόγονο που δεν είναι κοινός και για τους σημερινούς πιθήκους. Χρειά­ στηκε να περάσουν 20 εκατομμύρια χρόνια από την εμφάνιση των μαϊμούδων για να ξεχωρίσουν οι πρώτοι πίθηκοι από τη γενεαλογία των μαϊ­ μούδων. Κι αυτό δεν συνέβη παρά 25 εκατομμύ­ ρια χρόνια μετά την άφιξη του Αιγυπτοπίθηκου στη σκηνή, όταν η γενεαλογία που οδηγούσε στο Χόμο Σάπιενς διαχωρίστηκε απ' αυτή των πι­ θήκων. Υπάρχει κι άλλο ένα σημείο στη σημασία των περιβαλλοντικών και ειδικότερα των κλιμα­ τικών μεταβολών σε σχέση με την εξέλιξη. Οι πίθηκοι εμφανίστηκαν στην Αφρική προερ­ χόμενοι από τη φυλή των μαϊμούδων, γύρω στα 30 Εχπ, επειδή το περιβάλλον τους άλλαξε. Αλ­ λά μετά δεν συνέβη τίποτα ιδιαίτερο στο περι­ βάλλον για περισσότερα από 20 εκατομμύρια χρόνια, οπότε δεν υπήρξε πίεση για κάποια ριζο­ σπαστική νέα εξέλιξη στη γενεαλογία των πιθή­ κων. Η σταθερή εξέλιξη και προσαρμογή στο νέο κόσμο, που είχε προκύψει από τις αναστατώ­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

123

σεις του Ολιγόκαινου, αποτελούσε την ημερή­ σια διάταξη για τη δικιά μας γενεαλογία, αλλά και για τις άλλες. Ο κόσμος είχε μέχρι τώρα αλ­ λάξει τόσο πολύ, ώστε οι γεωλόγοι τοποθέτη­ σαν το τέλος του Ολιγόκαινου (και του Παλαιογενούς) στο 24 Εχπ. Από 'κει και πέρα, περνάμε στο Νεογενές, δηλαδή στη δεύτερη περίοδο του Καινοζωικού Αιώνα. Το πρώτο μέρος του Νεογε­ νούς ονομάζεται υποπερίοδος του Μειόκαινου — μια σχετικά μακρόχρονη υποδιαίρεση του γε­ ωλογικού χρόνου η οποία τέλειωσε μόλις πέντε εκατομμύρια χρόνια πριν. Ιδιαίτερα οι αρχές του Μειόκαινου ήταν η εποχή που επικράτησαν τα θηλαστικά. Συνέβαιναν συνεχείς γεωλογικές μεταβολές στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν οι αναστατώσεις που δημιούργησαν τις Άλπεις, καθώς και η δραστηριότητα κάτω από το ανατο­ λικό μέρος της Αφρικής. Η δραστηριότητα αυτή προκαλούσε την ανύψωση μιας μεγάλης περιο­ χής σ' ένα θόλο, ο οποίος θα κατέρρεε τελικά, δημιουργώντας τεκτονικές τάφρους με λίμνες και ενεργά ηφαίστεια. Η σταθερή μετακίνηση των ηπείρων σε διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη συνεχίζονταν. Όλα αυτά έκαναν τον καιρό ξηρό­ τερο σε πολλές περιοχές και προκάλεσαν επέ­ κταση της σαβάννας εις βάρος του δάσους. Τα καινούργια λειβάδια κατοικούνταν από τη μεγα­ λύτερη ποικιλία θηλαστικών που έχει εμφανι­ στεί ποτέ στη Γη, είτε πριν είτε μετά το Μειόκαι­ νο. Η τάξη μας εξαπλώθηκε σε κάθε μέρος της υδρογείου σε μεγάλα μεταναστευτικά κύματα, ενώ η οικογένεια μας διαφοροποιήθηκε σε αρκε­ τές ποικιλίες πιθήκου. Μερικές απ' αυτές τις ποι­

124

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

κιλίες ξεκίνησαν από την Αφρική και κατοίκησαν μεγάλες εκτάσεις της Ευρασίας, καθώς οι δύο ήπειροι συγκρούστηκαν και ενώθηκαν. Αν υπάρ­ χει κάποια εποχή του γεωλογικού χρόνου που ο κόσμος να έμοιαζε με τον κήπο της Εδέμ, αυτή ήταν το Μειόκαινο. Ο νέος κόσμος των θηλαστι­ κών, που συμπεριλάμβανε και τον κόσμο των πι­ θήκων, χρωστούσε την ύπαρξη του στην τελική διάσπαση της Γης του Γκοντβάνα, μακριά από την Αφρική, και στην ανάπτυξη ενός πολικού παγοκαλύμματος πάνω στο Νότιο Πόλο, σαν συνέ­ πεια αυτής της διάσπασης. Όχι μόνο οι άνθρω­ ποι, αλλά και όλοι οι πίθηκοι, είναι στην πραγμα­ τικότητα παιδιά των παγετώνων. Χειμώνας στην Εδέμ Οι ψυχρές και ξηρές συνθήκες του Ολιγόκαινου ήταν αυτές που δημιούργησαν τις συνθήκες, που εμείς θεωρούμε ιδανικές — τον επίγειο πα­ ράδεισο. Τέτοιες συνθήκες μας φαίνονται τόσο ελκυστικές, επειδή εξελιχθήκαμε και προσαρμο­ στήκαμε για να ταιριάζουμε σ' αυτές, όπως κι οι δεινόσαυροι είχαν εξελιχθεί και αναπτυχθεί για να ταιριάζουν σ' ένα περισσότερο «τροπικό» πλανήτη. Αν υπήρχαν στο Μειόκαινο, θα το εί­ χαν μισήσει. Αλλά αυτό που μετέτρεψε τη Γη σε Εδέμ για την οικογένειά μας ήταν η επινόηση του χειμώνα. Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο, ούτε σχετικά με τον χρόνο, ούτε και για την αιτία αυτής της μεταβολής στο κλίμα. Οι μεταβολές στα απολι­ θώματα του πλαγκτού σε «καρότα» (Σ.τ.μ. δηλα­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

125

δή, επιμήκη κυλινδρικά γεωλογικά δείγματα, που μπορούν να φτάσουν σε συνολικό μήκος ε­ κατοντάδων μέτρων), που ανασύρθηκαν από το βυθό του ωκεανού και υποβλήθηκαν σε ανάλυ­ ση, δείχνουν ότι ο όγκος του κρύου νερού, που χαρακτηρίζει τα σύγχρονα ωκεάνεια ρεύματα, άρχισε ν' αναπτύσσεται στο τέλος του Ηώκαι­ νου, πριν από 37 εκατομμύρια χρόνια. Το βαθύ και ψυχρό στρώμα νερού δημιουργήθηκε, επει­ δή η Ανταρκτική ήπειρος πάνω από τον Νότιο Πόλο άρχισε να παγώνει εκείνη περίπου την ε­ ποχή. Στα μεγάλα νότια γεωγραφικά πλάτη, το πολύ ψυχρό επιφανειακό νερό θα ήταν πυκνότε­ ρο από το θερμότερο και θα βυθιζόταν στα βάθη του ωκεανού, προτού αρχίσει το ταξίδι του σαν ψυχρό ρεύμα του βυθού προς τα βόρεια (όπως κι ο θερμός αέρας ανεβαίνει, έτσι και το ψυχρό νερό βυθίζεται και για τον ίδιο λόγο τα ψυχρότε­ ρα υγρά είναι πιο πυκνά από τα θερμότερα). Το ψυχρό νερό, που βυθίζεται κοντά στον Πόλο και μετακινείται σε μικρότερα γεωγραφικά πλάτη, δεν μπορεί να μείνει στα βαθιά για πάντα. Η πίε­ ση κι άλλου ψυχρού νερού, που το σπρώχνει από πίσω, αναγκάζει τελικά το ψυχρό ρεύμα να ανα­ δυθεί σε θερμότερα μέρη του κόσμου και να ψυχράνει ακόμα και τους τροπικούς. Έπειτα, το ψυ­ χρό επιφανειακό νερό θερμαίνεται από τις ακτί­ νες του Ήλιου, καθώς αρχίζει το ταξίδι του πίσω προς τις πολικές περιοχές, για να συμπληρώσει τον κύκλο. Τέτοια ρεύματα, που προέρχονται α­ πό περιοχές κοντά στους δύο πόλους, είναι ένα χαρακτηριστικό της σημερινής ωκεάνειας κυ­ κλοφορίας. Αλλά πριν το τέλος του Ηώκαινου,

126

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

όταν ολόκληρος ο κόσμος ήταν θερμός, αυτά τα ρεύματα ήταν ανύπαρκτα. Η έναρξη της επέκτασης των παγετώνων στην Ανταρκτική συμπίπτει με την εποχή που προκύπτει από τη μελέτη του πλαγκτού του βυ­ θού του Ειρηνικού. Υπάρχουν μερικά στοιχεία, που υποστηρίζουν ότι ο πάγος άρχισε να συσσω­ ρεύεται μόλις στα 40 Εχπ, όταν άρχισαν οι ανα­ στατώσεις στο Ηώκαινο — Ολιγόκαινο. Υπάρ­ χουν, επίσης, σημαντικά στοιχεία για το ότι γύ­ ρω στο 35 Εχπ, στις αρχές του Ολιγόκαινου, είχε σχηματιστεί στην Ανατολική Ανταρκτική ένα ο­ λόκληρο παγοκάλυμμα. Οι αποδείξεις προέρ­ χονται από ιζήματα εκείνων των εποχών, που πε­ ριέχουν τυπικά προϊόντα παγετωνικής δραστη­ ριότητας — μείγματα πηλού, ιλύος, άμμου και χαλικιού—, τα οποία χρονολογούνται με μαγνη­ τικές τεχνικές. Οι παρυφές του παγοκαλύμματος μπορεί να απείχαν μέχρι και 140 χιλιόμετρα πιο πέρα από το σημερινό όριο των πάγων και τα στοιχεία, που προέρχονται από την Ανατολι­ κή Ανταρκτική, συμπίπτουν με παρόμοια ίχνη παγετωνικής δραστηριότητας στη θάλασσα του Ρος, στη δυτική πλευρά της ηπείρου. Οι πτώσεις μετεωριτών μπορεί να έπαιξαν, ή μπορεί και να μην έπαιξαν, κάποιο ρόλο σε μερικές, ή και όλες, τις εξαφανίσεις που συνέβησαν εκείνη την επο­ χή, σαν τελικοί παράγοντες που ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Είναι όμως σίγουρο, ότι η παγετωνοποίηση της Ανταρκτικής ήταν η κύρια αι­ τία μεταβολής του κλίματος και της μακρόχρο­ νης αργής παρακμής πολλών ειδών — στα οποία συμπεριλαμβάνονταν τα περισσότερα θηλαστι-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

127

κά του πρώτου μεταδεινοσαυρικού κύματος. Αλ­ λά., όμως, γιατί ψύχρανε η Ανταρκτική; Πριν το τέλος του Ηώκαινου, η Ανταρκτική ή­ ταν ακόμα κολλημένη από τη μια πλευρά στη Νό­ τια Αμερική και από την άλλη στην Αυστραλία. Θερμά ωκεάνεια ρεύματα, που κατευθύνονταν στον Πόλο, προερχόμενα από τους τροπικούς, περνούσαν κατά μήκος των ακτών της Αυστρα­ λίας και της Νότιας Αμερικής. Ψύχραιναν λίγο, καθώς έφταναν στην Ανταρκτική, και μετά έστρι­ βαν πάλι προς τα βόρεια για να κατευθυνθούν προς τους τροπικούς. Αλλά στο τέλος του Ηώ­ καινου, η Αυστραλία διαχωρίστηκε από την Αν­ ταρκτική και άρχισε να κινείται προς τα βόρεια μαζί με το φορτίο της σε μαρσιποφόρα, φτάνον­ τας εκεί που βρίσκεται σήμερα (όπου, φυσικά, δεν είναι ακίνητη, αλλά συνεχίζει να κινείται προς τα βόρεια). Αυτό επέτρεψε τη δημιουργία ενός ψυχρού ρεύματος, το οποίο κυκλοφορούσε μέσα στη συνεχώς διευρυνόμενη περιοχή μετα­ ξύ Αυστραλίας και Ανταρκτικής. Αυτό το ψυχρό ρεύμα αντέκρουσε προς τα νότια τη ροή του θερ­ μού νερού, προτού αυτό φτάσει στην Ανταρκτι­ κή, δημιουργώντας έτσι ένα φράγμα ανάμεσα στη νότια ήπειρο και τη ζέστη των τροπικών. Τώ­ ρα, το κύριο ρεύμα κατευθυνόταν προς τα νότια, ψύχραινε στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη και συ­ νέχιζε να προχωρεί ανατολικά, κάνοντας κύκλο γύρω από την Ανταρκτική. Κατόπιν, περνούσε α­ πό τον πορθμό Αυστραλίας — Ανταρκτικής, προ­ τού αρχίσει να κατευθύνεται πάλι βόρεια κατά μήκος της δυτικής ακτής της Νότιας Αμερικής. Μ' αυτό το φράγμα και παρόλο που η Νότια Αμε-

128

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρική ήταν ενωμένη ακόμα με την Ανταρκτική, η έκταση της πολικής στεριάς άρχισε να ψυχραίνει. Έτσι, άρχισε να σχηματίζεται πάγος, πρώτα πάνω στη στεριά και μετά πάνω στη θάλασσα. Η ανάπτυξη των παγετώνων μπορεί να προ­ κλήθηκε απλά από μια μικρή ψύξη της Ανταρκτι­ κής, η οποία έφτασε σε κάποιο κρίσιμο κατώφλι. Ή ίσως, μια από τις υποθετικές μετεωρικές πτώ­ σεις του Ολιγόκαινου να ψύχρανε το νότιο ημι­ σφαίριο σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αρχίσει να συσσωρεύεται χιόνι πάνω στην ήπειρο. Η διαδι­ κασία της ψύξης μπορεί να επιταχύνθηκε από μι­ κρές μετακινήσεις της Ανταρκτικής, οι οποίες έ­ φεραν την ήπειρο ακριβώς πάνω από τον Νότιο Πόλο. Όποια κι αν ήταν η ακριβής αιτία της δη­ μιουργίας των πρώτων εκτάσεων με χιόνι, από τη στιγμή που το χιόνι άρχιζε να συσσωρεύεται πάνω στη στεριά, θα ξεκινούσε μια αυτοδιαιωνιζόμενη εποχή παγετώνων. Το λευκό ανακλαστι­ κό στρώμα πάγου και χιονιού ανακλά τη θερμο­ κρασία του Ήλιου πίσω στο διάστημα, κάνοντας τις πολικές περιοχές πολύ ψυχρότερες απ' όσο θα ήταν, αν δεν υπήρχε εκεί πάγος, υποβοηθών­ τας την αύξηση του παγοκαλύμματος και την ψύ­ ξη των νερών κοντά στην ήπειρο. Τώρα, το ψυ­ χρό νερό θα μπορούσε να κατέβει σε μεγάλα βά­ θη για να δημιουργήσει το ψυχρό, βαθύ στρώμα. Αυτό θα πρέπει να ήταν μια ξαφνική μεταβολή. Κι όποιος κι αν ήταν ο μηχανισμός σκανδάλης που το προκάλεσε, θα είχε καταστρεπτικές συ­ νέπειες για τους όποιους κατοίκους της Ανταρ­ κτικής. Είναι ενδιαφέρον να κάνουμε εικασίες για το

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

129

τι είδη ζώων και φυτών θα μπορούσαν να ζουν εκεί, πριν αρχίσει η εποχή των παγετώνων. Στο κάτω-κάτω, ακόμα και χωρίς μόνιμο παγοκάλυμμα, η νότια πολική περιοχή γνώριζε μια μακριά χειμωνιάτικη νύχτα, κατά τη διάρκεια της οποίας δεν μπορούσαν να φυτρώσουν φυτά, κι έτσι δεν θα υπήρχε τροφή για τα ζώα. Ίσως να υπήρχε αυστηρά εποχιακή βλάστηση, την οποία έτρω­ γαν ζώα, που την άνοιξη μετανάστευαν προς τα νότια και κάθε φθινόπωρο επέστρεφαν στην Αυ­ στραλία ή τη Νότια Αμερική. Αλλά τα στοιχεία που αφορούν την ύπαρξη τους, καθώς και τα στοιχεία για το κύμα μαζικών αφανισμών στην Ανταρκτική όταν έφτασαν οι πάγοι, βρίσκονται τώρα θαμμένα κάτω από παγετώνες με πολλά χι­ λιόμετρα πάχος. Μερικοί επιζήσαντες μπορεί να μετανάστευσαν στη Νότια Αμερική ή στη μεριά της Ανταρκτικής που «βλέπει» στην Αυστραλία. Αλλά, από 'κεί και πέρα, δεν μπορούσαν να πάνε πουθενά, εκτός κι αν ήταν καλοί κολυμβητές. Στο μέσο του Ολιγόκαινου —γύρω στα 33 Εχπ, δηλαδή στην εποχή του μεγάλου κύματος αφανισμών του Ολιγόκαινου—, η γεωλογική δραστηριότητα βάθυνε και πλάτυνε το διάκενο μεταξύ Αυστραλίας και Ανταρκτικής, κάνοντας ισχυρότερο το ψυχρό ρεύμα και ενισχύοντας τη ροή του ψυχρού νερού του πυθμένα προς τα βό­ ρεια, σε μικρότερα γεωγραφικά πλάτη. Επίσης, σαν απόδειξη της ανάπτυξης μεγάλων παγοκα­ λυμμάτων στη στεριά, τα δείγματα του θαλάσ­ σιου βυθού εκείνης της εποχής δείχνουν ότι το πλαγκτόν είχε προσαρμοστεί στις ψυχρές συν­ θήκες και είχε αρχίσει να πολλαπλασιάζεται στα

130

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νερά γύρω από την Ανταρκτική. Γύρω στα 30 Εχπ, ακριβώς στα τέλη της περιόδου των ανα­ στατώσεων του Ολιγόκαινου, η Ανταρκτική απο­ χωρίστηκε εντελώς από τη Νότια Αμερική. Η ίδια η Ανταρκτική δεν είχε ανοσία στην μετακίνηση των ηπείρων, αλλά, από 'κείνη τη στιγμή και με­ τά, η κύρια κίνηση της ήταν μια ελαφρά περι­ στροφή με άξονα των Πόλο και φορά αντίθετη των δεικτών του ρολογιού. Την ίδια στιγμή, η Νό­ τια Αμερική κινείτο (και συνεχίζει να κινείται) προς τα δυτικά. Αλλά η περιστροφή της Ανταρ­ κτικής δεν ήταν αρκετά γρήγορη, ώστε να συμ­ βαδίσει με τη μετακίνηση της Νότιας Αμερικής. Έτσι, μετά από εκατομμύρια χρόνια, το τμήμα της στεριάς που ένωνε τις δύο ηπείρους, τεντώ­ θηκε και λύγισε, σπάζοντας τελικά σαν λουρίδα από ζυμάρι. Μπορούμε, ακόμα και σήμερα, να δούμε σε οποιονδήποτε άτλαντα, που δείχνει την περιοχή της νοτιότερης άκρης των Άνδεων και το κέρατο της Ανταρκτικής, τα ίχνη αυτού του τεντώματος και της παραμόρφωσης των βράχων του φλοιού της Γης. Και τα δύο άκρα — που κατευθύνονται προς τα δυτικά— έχουν αφή­ σει πίσω τους ίχνη με τη μορφή μικρών νησιών, τα οποία σχηματίζουν το Σκωτικό Τόξο και με το κέρατο της Ανταρκτικής να βραδυπορεί πίσω α­ πό την προεξοχή της Νότιας Αμερικής. Από τη στιγμή που συνέβη αυτή η τελειωτική απόσπαση από τον υπόλοιπο κόσμο, η Ανταρκτι­ κή περιτριγυρίστηκε από θάλασσα και το ρεύμα που κυκλοφορούσε κατά μήκος των ακτών της προς τα ανατολικά, μετατράπηκε σε περιφερεια­ κό πολικό ρεύμα, ρέοντας πλέον γύρω από όλη

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

131

την υδρόγειο. Κυττάζοντάς το, ενώ βρισκόμα­ στε πάνω από το Νότιο Πόλο, βλέπουμε ότι είναι ρεύμα που κινείται με τη φορά των δειχτών του ρολογιού. Βορειότερα, στο επιφανειακό στρώμα του συστήματος κυκλοφορίας των ωκεάνειων ρευμάτων, κυριαρχούν τρία μεγάλα ρεύματα με φορά αντίθετη των δεικτών του ρολογιού: το ρεύμα του Νότιου Ατλαντικού, το ρεύμα του Νό­ τιου Ειρηνικού και το ρεύμα του Ινδικού. Οι νο­ τιότερες παρυφές αυτών των ρευμάτων αναμει­ γνύονται με τις παρυφές του περιφερειακού πο­ λικού ρεύματος, σαν τα δόντια ενός γραναζιού που σκαλώνουν στα δόντια ενός άλλου γρανα­ ζιού που περιστρέφεται με την αντίθετη φορά. Από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία καθιερώ­ θηκε, όλη η κυκλοφορία στους νότιους ωκεα­ νούς λειτούργησε ενισχύοντας το φράγμα στα ανώτερα ωκεάνεια στρώματα, ανάμεσα στα ψυ­ χρά νερά της Ανταρκτικής και στον υπόλοιπο κό­ σμο. Το επιφανειακό νερό θα μπορούσε να περά­ σει τις παρυφές της Ανταρκτικής μόνο με την μορφή των στροβίλων, που είναι το ωκεάνειο αν­ τίστοιχο των βαρομετρικών χαμηλών της μετεω­ ρολογίας. Κι από τη στιγμή που το νερό έμενε εκεί και ψύχραινε, μπορούσε να κινηθεί προς τους τροπικούς μονάχα σαν ένα ψυχρό υποβρύ­ χιο ρεύμα. Η ψύξη της νότιας πολικής περιοχής είχε άμε­ ση επίδραση στο κλίμα της υφηλίου, αυξάνοντας τη διαφορά μεταξύ καλοκαιριού και χειμώνα. Σε γενικές γραμμές ψύχρανε τον κόσμο, μια που ψυχροί άνεμοι και ψυχρά ωκεάνεια ρεύματα, κι­ νούνταν προς τα βόρεια μακριά από τον Πόλο.

132

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Η ριζική αιτία αυτής της ψύξης ήταν το γεγονός ότι κάποιο ποσοστό ηλιακής θερμότητας, που μέχρι πρότινος απορροφούσε η Γη, τώρα ανακλώνταν από τα παγοκαλύμματα των πόλων. Θα πρέπει, επίσης, να υπήρξε μια έμμεση, αλλά πα­ ρόλα αυτά σημαντική, συνεισφορά στη δημιουρ­ γία του χειμώνα στην Εδέμ. Η σε παγκόσμια κλίμακα ανύψωση της θερμο­ κρασίας, στα 20 περίπου εκατομμύρια χρόνια α­ νάκαμψης που ακολούθησαν τον θάνατο των δεινοσαύρων, είναι πραγματικά εκπληκτική σε σύγκριση με το σημερινό κλίμα της Γης, ή με το κλίμα του Μειόκαινου. Τροπική ζούγκλα στην Αγγλία είναι κάτι αναπάντεχο, ακόμα κι αν έλυωναν τα πολικά καλύμματα — ακόμα κι αν η Αγ­ γλία βρισκόταν μερικές εκατοντάδες χιλιόμε­ τρα μακρύτερα. Ούτε φαίνεται απόλυτα εφικτό ότι μια ήπειρος στο Νότιο Πόλο, που υπόκειται σε μήνες ολόκληρους ανήλιου χειμώνα, θα πα­ ρέμενε εντελώς ελεύθερη από πάγους, όποια κι αν ήταν η δράση των ωκεάνειων ρευμάτων. Και παρόλα αυτά, τα γεωλογικά στοιχεία δείχνουν ότι κάτι τέτοιο συνέβαινε για μια περίοδο είκοσι εκατομμυρίων χρόνων ή και μεγαλύτερη. Θα μπορούσε κάποια άλλη επίδραση να είχε θερμά­ νει τον κόσμο στο πρώτο μέρος του Παλαιογενούς; Σχεδόν σίγουρα, ναι. Ο φανερός υποψή­ φιος είναι το φαινόμενο του θερμοκηπίου, δηλα­ δή η διαδικασία που παγιδεύει στη χαμηλότερη ατμόσφαιρα τη θερμότητα η οποία διαφορετικά θα ακτινοβολούνταν από τη θερμή επιφάνεια της Γης προς το διάστημα. Όταν η ατμόσφαιρα περιέχει περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα, ο

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

133

κόσμος γίνεται θερμότερος. Και η επίδραση αυ­ τή είναι ισχυρότερη κοντά στους πόλους, όπου η θερμότητα, που φτάνει από τον Ήλιο, είναι μι­ κρότερη. Η εξαιρετικά πλούσια βλάστηση των αρχών του Παλαιόκαινου υπονοεί ότι μπορεί να υπήρχε τότε περισσότερο διοξείδιο του άνθρα­ κα, αφού, μαζί με το ηλιακό φως, τα φυτά χρησι­ μοποιούν και διοξείδιο του άνθρακα για τη φω­ τοσύνθεση και ευδοκιμούν όταν υπάρχει κάμπο­ σο απ' αυτό διαθέσιμο. Η ζέστη του κόσμου, εκεί­ νη την εποχή, καθιστά σχεδόν βέβαιο το ότι τότε υπήρχε ένα παχύτερο στρώμα διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Επειδή το διοξείδιο παράγεται από την ηφαιστειακή δραστηριότητα, δεν υπήρχε πρόβλημα στην προέλευση του σε μια εποχή όπου οι υπερήπειροι διασπάζονταν και αποχωρίζονταν με μεγάλες τεκτονικές μετα­ πτώσεις, οι οποίες δημιουργούσαν ηφαίστεια που ξερνούσαν φωτιά. Σήμερα, παρόλο που η εποχή μας είναι πιο ή­ ρεμη από γεωλογική πλευρά, οι φυσικές πηγές βολκανισμού εκλύουν ακόμα διοξείδιο του άν­ θρακα (το ίδιο και οι ανθρώπινες δραστηριότη­ τες, όπως θα συζητήσουμε στο κεφάλαιο 8). Αλ­ λά η ποσότητα του αερίου στην ατμόσφαιρα έχει παραμείνει σε γενικές γραμμές σταθερή για ε­ κατομμύρια χρόνια, επειδή οι φυσικές διαδικα­ σίες απομακρύνουν το διοξείδιο από την ατμό­ σφαιρα και το αποθέτουν σε ιζηματογενή πετρώ­ ματα με τη μορφή ενώσεων του άνθρακα. Αυτές οι φυσικές διαδικασίες κατευθύνονται από ένα είδος ωκεανικής αντλίας (στην οποία παίζει ρό­ λο η βιολογία) και. στην οποία το διοξείδιο του

134

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

άνθρακα διαλύεται σε ψυχρό νερό σε μεγάλα γε­ ωγραφικά πλάτη και μεταφέρεται στους ωκεα­ νούς, όπου απορροφάται από το πλαγκτόν που το χρησιμοποιεί για να κατασκευάσει τα ασβε­ στολιθικά του κελύφη. Όταν το πλαγκτόν πεθά­ νει, τα κελύφη πέφτουν στο βυθό και βαθμιαία σχηματίζουν στρώματα ανθρακικού πετρώμα­ τος. Το ψυχρό νερό έχει πολύ μεγαλύτερη ικανό­ τητα διάλυσης διοξειδίου του άνθρακα σε σχέση με το θερμό. Αυτή η ωκεανοβιολογική αντλία εί­ ναι πολύ αποδοτική στο να απομακρύνει το διο­ ξείδιο του άνθρακα από τον αέρα και να το απο­ μονώνει στα πετρώματα, σε μεγάλα γεωγραφι­ κά πλάτη — ειδικότερα στα νερά της Ανταρκτι­ κής, που είναι πλούσια σε θρεπτικές ουσίες και βρίθουν από πλαγκτόν. Αλλά στις αρχές του Παλαιογενούς δεν υπήρχαν ψυχρά νερά στην Αν­ ταρκτική. Προτού ψυχράνουν τα νερά του Αν­ ταρκτικού, η αντλία διοξειδίου του άνθρακα θα πρέπει να ήταν λιγότερο αποδοτική. Αλλά όταν εγκαθιδρύθηκε η ροή ψυχρού νερού από την Αν­ ταρκτική και άρχισε να πολλαπλασιάζεται το πλαγκτόν —που είναι ψυχρόφιλο—, τότε θα πρέπει να υπήρξε μια ξαφνική (απ' τη σκοπιά του γεωλογικού χρόνου) απόσυρση του διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα και μια μείωση της ισχύος του φαινομένου του θερμοκηπίου. Καθώς όλο και περισσότερη ηλιακή θερμότητα ανακλώνταν από την επιφάνεια της Γης, όλο και λιγότερη θερμότητα προερχόμενη από το διά­ στημα παγιδεύονταν από την ατμόσφαιρα. Δεν είναι παράξενο, που στο Ολιγόκαινο ο πλανήτης ψύχρανε. Η ψύξη θα συνεχιζόταν —μολονότι με

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

135

αργότερο ρυθμό— μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Α­ πό 'κει και μετά, το κλίμα θα έπαιρνε την κάτω βόλτα — παρόλο που τα ζώα που έζησαν στην Εδέμ του Μειόκαινου δεν ήταν σε θέση να γνωρί­ ζουν κάτι τέτοιο. Η ώρα του πιθήκου Το ζενίθ της δραστηριότητας των θηλαστικών στο Μειόκαινο ήταν, επίσης, και το ζενίθ της δραστηριότητας των πιθήκων. Ο Αιγυπτοπίθηκσς, ο πρόγονος των πιθήκων, ξεπρόβαλε από τις αναστατώσεις του Ολιγόκαινου σχεδόν τριάντα εκατομμύρια χρόνια πριν, αλλά τα απο­ λιθώματα αποκαλύπτουν λίγα πράγματα για το τι συνέβη στους κοντινούς μας συγγενείς τα ε­ πόμενα δέκα εκατομμύρια χρόνια. Πάντως, μετά τα 25 Εχπ, φαίνεται ότι υπήρξε μια σχεδόν εκρη­ κτική εμφάνιση ποικιλιών πιθήκων με όλα τα ξε­ χωριστά χαρακτηριστικά που αναφέραμε. Η επι­ τυχία των πιθήκων τα επόμενα 20 εκατομμύρια χρόνια περίπου συνέπεσε αρχικά με μια εποχή που ο κόσμος θερμαινόταν ελαφρά σε σχέση με το Ολιγόκαινο, αλλά παρέμενε ξηρός. Φυσικά, οι ξηρές συνθήκες, με τη στάθμη της θάλασσας χα­ μηλότερη όσο ποτέ άλλοτε, σχετίζονταν άμεσα με τη δημιουργία ενός μεγάλου παγοκαλύμματος πάνω από την Ανταρκτική. Το μέγεθος του καλύμματος θα πρέπει να ποίκιλε κατά τη διάρ­ κεια του Μειόκαινου, αλλά φαίνεται ότι από το Ολιγόκαινο μέχρι σήμερα υπήρχε πάντα κάποια ποσότητα πάγου στο Νότιο Πόλο. Με την εμφά­ νιση των πραγματικών πιθήκων στη σκηνή της

136

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

εξέλιξης, φτάσαμε μάλλον σε καλό σημείο για να σταματήσουμε και να αναλογιστούμε λίγο σχετικά με την ίδια την εξέλιξη. Ακόμα και σήμερα, πολλοί έχουν μια συγκε­ χυμένη ιδέα για την εξέλιξη. Τη σκέφτονται σαν μια μεγάλη σκάλα με μας τους ίδιους στην κορυ­ φή. Με βάση αυτή την εικόνα, ο αστείος μικρό­ σωμος Αιγυπτοπίθηκος, με μέγεθος γάτας, και οι πίθηκοι του Μειόκαινου, πρέπει να θεωρούν­ ται σαν ατελή πλάσματα, που προσπαθούν να πετύχουν την τελειότητα που αντιπροσωπεύει η ανθρωπότητα. Μια τέτοια ξερή δήλωση ακούγε­ ται ανόητη και είναι, πράγματι, ανόητη. Τα πλά­ σματα, των οποίων εξετάζουμε τα απολιθώματα, μπορεί να έχουν εξαφανιστεί από την κλίμακα της εξέλιξης και να έχουν εκλείψει πριν από εκα­ τομμύρια χρόνια, αλλά όμως ήταν καλά προσαρ­ μοσμένα στο περιβάλλον που έζησαν εκείνη την εποχή. Κάθε πλάσμα, στο δικό του γενεαλογικό δέντρο, ήταν μια ιστορία επιτυχίας για λογαρια­ σμό του. Ήταν προσαρμοσμένο σ' ένα συγκεκρι­ μένο τρόπο ζωής και καταλάμβανε τη δική του οικολογική εστία. Στην πραγματικότητα, το αν­ θρώπινο πλάσμα δεν διαθέτει κάτι πιο ξεχωρι­ στό, εκτός από το σωβινιστικό ενδιαφέρον μας γι' αυτό. Όλες οι υπόλοιπες μορφές ζωής στη Γη, στο Μειόκαινο ή πιο πριν, ήταν μια εξελικτική επιτυχία στον καιρό της (οι τερμίτες, τα παπαγα­ λάκια, τα βακτηρίδια της σαλμονέλλας, και όλα τα υπόλοιπα, είναι σήμερα τόσο επιτυχημένα ό­ σο κι εμείς, αλλά το μοναδικό εξελικτικό κριτή­ ριο, που μετρά, είναι το γεγονός ότι είναι ζωντα­ νά και αναπαράγονται). Δεν υπάρχει τρόπος, με

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

137

τον οποίο να μπορέσουμε να ισχυριστούμε ότι είμαστε «καλύτεροι» από τον Αιγυπτοπίθηκο ή τους πιθήκους του Μειόκαινου. Είμαστε απλώς διαφορετικοί. Εκείνοι ήταν καλά προσαρμοσμέ­ νοι στον κόσμο που ζούσαν, κι εμείς ταιριάζουμε καλά στον κόσμο που ζούμε. Ο λόγος για τον ο­ ποίο βρισκόμαστε εμείς εδώ και τώρα, κι όχι ε­ κείνοι, είναι βασικά το ότι ο κόσμος άλλαξε στο τέλος του Μειόκαινου και δημιουργήθηκαν νέες εξελικτικές προοπτικές. Η ιστορία του πώς και του γιατί συνέβησαν αυτές οι αλλαγές θα ειπω­ θεί στα επόμενα κεφάλαια. Αλλά πρώτα θέλουμε να ξετυλίξουμε το νήμα της ιστορίας μέχρι το τέ­ λος του Μειόκαινου, πριν από πέντε εκατομμύ­ ρια χρόνια, και να παρουσιάσουμε την ποικιλία των πιθήκων που τους άρεσαν οι ψυχρές ξηρές συνθήκες στα εκτεταμένα δάση και τις απέραν­ τες σαβάννες εκείνης της εποχής. Όσο πιο κοντά πλησιάζουμε στην εξελικτική ιστορία, στην εμφάνιση του είδους μας, του Χόμο Σάπιενς, τόσο περισσότερο διαφωνούν οι ει­ δικοί σχετικά με την ακριβή ερμηνεία του κάθε απολιθώματος και του συσχετισμού του με μας τους ίδιους. Ευτυχώς, πολύ συχνά αυτές οι δια­ φωνίες αφορούν μόνο τις λεπτομέρειες και μόνο το ποιος θα έχει την τιμή και τη δόξα να ανακαλύ­ ψει το «χαμένο κρίκο» ή τον «αρχαιότερο ανθρώ­ πινο πρόγονο». Οι διαφωνίες δεν συσκοτίζουν τη βασική εικόνα της ανθρώπινης εξέλιξης, κι ε­ δώ δεν χρειάζεται να ανησυχούμε για τις λεπτο­ μέρειες της διαμάχης. Αλλά, αν ενδιαφέρεστε, σας συνιστούμε το συναρπαστικό βιβλίο του Ρότζερ Λιούιν, «Οστά της Έριδας». Από όλη αυ-

138

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τη τη διαμάχη έχει αναπτυχθεί, τα τελευταία δέ­ κα περίπου χρόνια, μια νέα προσέγγιση στην κα­ τανόηση της εμφάνισης της ανθρώπινης γενεα­ λογίας (είναι μια ιστορία που περιγράφεται με λεπτομέρειες στο «Αίνιγμα του Πιθήκου», των Τζων Γκρίμπιν και Τζέρεμυ Τσέρφας). Από 'δώ και μπρος, θα ακολουθήσουμε αυτή τη σύγχρο­ νη ερμηνεία και ειδικότερα τη σύνοψη της σ' ένα άλλο βιβλίο του Ρότζερ Λιούιν, την «Ανθρώπινη Εξέλιξη». Μερικά από τα ονόματα και τις ημερο­ μηνίες, που αναφέρουμε, μπορεί να μην ταιριά­ ζουν απόλυτα με την ιστορία της ανθρώπινης ε­ ξέλιξης για την οποία έχετε διαβάσει σε παλιό­ τερα βιβλία, ή που μάθατε στο σχολείο, ή ακόμα και που είδατε στη δημοφιλή τηλεοπτική σειρά του Ρίτσαρντ Λήκυ «Η Δημιουργία της Ανθρωπό­ τητας» (ο ίδιος ο Λήκυ άλλαξε τις απόψεις του για τη χρονολόγηση των αποφασιστικών βημά­ των στην εμφάνιση της ανθρωπότητας από τότε που γυρίστηκε αυτή η σειρά). Αλλά η ολοκληρω­ μένη εικόνα, που παρουσιάζουμε εδώ, είναι μια αδρή περιγραφή της καλύτερης καιπληρέστερης κατανόησης, που μπορεί σήμερα να προσφέ­ ρει η επιστήμη σχετικά με τη δημιουργία της αν­ θρωπότητας. Η ώρα του πιθήκου σήμανε στην αρχή του Μειόκαινου, πριν από 24 εκατομμύρια χρόνια. Μέχρι τα 20 Εχπ, υπήρχαν κάμποσοι πίθηκοι στην Αφρική, όλοι μέλη διαφορετικών ειδών, που όλα τοποθετούνται από τους παλαιοντολό­ γους κάτω από τον γενικό τίτλο δρυοπιθηκίδες (Σ.τ.μ. Ή αλλοιώς, Προκόνσουλ) — κάτι που ση­ μαίνει ότι οι πίθηκοι αυτοί ζούσαν στα δέντρα.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

139

Πάντως, η μεγάλη επέκταση των πιθήκων συνέ­ βη λίγο αργότερα, όταν η Αφρική ενώθηκε με την Ευρασία σχηματίζοντας μια γέφυρα στεριάς που ένωνε τις δύο ηπείρους. Οι πίθηκοι και οι συγγενείς των σύγχρονων ελεφάντων, μαζί με άλλα είδη, εξαπλώθηκαν στην Ευρασία. Οι γά­ τες, τα άλογα και άλλα ζώα κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Μπορεί στο κλίμα να υ­ πήρχαν αλλαγές, που ωφέλησαν τον πιθηκίσιο τρόπο ζωής, ή απλά μπορεί η Ευρασία να ήταν του γούστου τους. Όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι, οι πίθηκοι, παρόλο που μετακινήθηκαν στην Ευ­ ρασία μετά την ένωση των δύο ηπείρων πριν από 18 εκατομμύρια χρόνια, διαφοροποιήθηκαν πο­ λύ περισσότερο και άρχισαν να παίζουν ευρύτε­ ρο οικολογικό ρόλο. Από τη σκοπιά των ειδών, πριν από περίπου 15 εκατομμύρια χρόνια, οι πί­ θηκοι ξεπερνούσαν τις μαϊμούδες σε αναλογία 20 προς 1 — αν κρίνουμε από τα απολιθώματα. Έτσι, δεν υπάρχει λόγος, ή ανάγκη, να παραθέ­ σουμε με λεπτομέρειες όλα τα μέρη που πήγαν, ή όλες τις ποικιλίες που αναπτύχθηκαν. Αρκεί να πούμε, ότι οι πίθηκοι ήταν μια από τις επιτυχημέ­ νες ιστορίες του Μειόκαινου και ότι τα λιγοστά είδη πιθήκων, που υπάρχουν σήμερα στη Γη, συμπεριλαμβανομένων και των εαυτών μας, αν­ τιπροσωπεύουν τα υπολείμματα μιας κάποτε με­ γάλης οικογένειας. Υπάρχουν μόνο τρεις ομάδες πιθήκων εκεί­ νης της εποχής, που προκαλούν το ενδιαφέρον των παλαιοανθρωπολόνων. Ένας απ' αυτούς εί­ ναι γνωστός με το όνομα Γιγαντοπίθηκος (από το μέγεθος των απολιθωμάτων, που βρέθηκαν)

140

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

κι άλλοι δύο ο Ραμαπίθηκος κι ο Σιβαπίθηκος ο­ νομάστηκαν έτσι από τους αντίστοιχους ινδι­ κούς θεούς. Κι οι δύο μαζί ονομάζονται πότεπότε με το όνομα «ραμάμορφοι». Έμοιαζαν αρ­ κετά με τους σημερινούς πιθήκους και ειδικότε­ ρα ο Ραμαπίθηκος θεωρήθηκε μια εποχή ότι ή­ ταν ο προγονός μας — το πρώτο βήμα στο μονο­ πάτι που οδήγησε στον άνθρωπο. Απομεινάρια του Ραμαπίθηκου έχουν βρεθεί σε ιζήματα ηλι­ κίας 14 εκατομμυρίων ετών, αλλά και σε πιο πρό­ σφατες αποθέσεις, ηλικίας εφτά εκατομμυρίων χρόνων. Συνεπώς, ο Ραμαπίθηκος ήταν μια επι­ τυχημένη παραλλαγή του θέματος του πιθήκου (συγκριτικά, ο Χόμο Σάπιενς υπάρχει για περί­ που 100.000 χρόνια και η μοναδική γενεαλογία Χόμο, ξέρουμε ότι υπάρχει για τρία εκατομμύρια χρόνια. Από τη σκοπιά της μακροβιότητας, είμα­ στε κατά το ήμισυ επιτυχημένοι σε σχέση με τον Ραμαπίθηκο). Αλλά η ιδέα ότι ο Ραμαπίθηκος ή­ ταν αποκλειστικά προγονός μας, κι όχι και πρό­ γονος των σημερινών πιθήκων, έχει απορριφθεί. Τα πρόσφατα απολιθωματικά ευρύματα, σε συν­ δυασμό με τις νέες τεχνικές ανάλυσης της εγγύ­ τητας της σχέσης μεταξύ των ζωντανών ειδών (συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων και άλ­ λων πιθήκων), με βάση μελέτες του DNA, δεί­ χνουν ότι ο διαχωρισμός μας από τους άλλους Αφρικανικούς πιθήκους συνέβη ακόμα πιο πρό­ σφατα: πριν από λιγότερα από πέντε εκατομμύ­ ρια χρόνια. Σήμερα, θεωρείται ότι ο Ραμαπίθη­ κος ήταν ο πρόγονος των σημερινών Ασιατικών πιθήκων, των δύο ειδών χιμπατζήδων και του γο­ ρίλλα. Πράγματι, με βάση τους συνηθισμένους

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

141

διαχωρισμούς, οι άνθρωποι είναι όντως Αφρικα­ νικοί πίθηκοι, παρόλο που μας αρέσει να θεω­ ρούμε τους εαυτούς μας σαν κάτι το ειδικό, ότι τάχα ανήκουμε σε μια ειδική κατηγορία, τους ανθρωπίδες (Οι «ανθρωπίδες» είναι ένας όρος, που επινοήθηκε για να συμπεριλάβει εμάς και τους προγόνους μας που έζησαν μετά τον εξελικτικό διαχωρισμό μας από τους κοντινότερους πιθή­ κους — συγγενείς μας. Οι ανθρωποειδείς είναι μια ευρύτερη κατηγορία που συμπεριλαμβάνει άλλους ζωντανούς πιθήκους και τους άμεσους προγόνους τους). Δυστυχώς, καμμιά από τις πολλές ποικιλίες πιθήκων που υπήρχαν στο Μειόκαινο δεν μπορεί να αναγνωριστεί πέρα από κάθε αμφιβολία ότι συμπεριλάμβανε τους προγόνους του Αφρικανι­ κού πιθήκου. Μερικά μέλη της γενεαλογίας των ραμαπιθηκίδων έμειναν στην Αφρική, ενώ άλλα μετανάστευσαν στην Ασία, μέσω των δασών του Μειόκαινου που απλώνονταν στη βόρεια στεριά που είχε πρόσφατα ενωθεί με την ήπειρο. Όμως ο Αφρικανικός κλάδος της οικογένειας —σύμ­ φωνα με την γενικά αποδεκτή αντίληψη των ση­ μερινών παλαιοανθρωπολόγων— ή τουλάχι­ στον επιζούσε για ν' αφήσει απογόνους, μερικοί από τους οποίους ήταν οι πρόγονοι μας. Οι ιδιο­ τροπίες των απολιθωμάτων σημαίνουν ότι γνω­ ρίζουμε διάφορα πράγματα για μια ποικιλία όν­ των, που ήταν κοινοί πρόγονοι του ανθρώπου και του ραμαπιθήκου γύρω στα 20 Εχπ (τους δρυ­ οπιθηκίδες), ενώ διαθέτουμε μέτρια στοιχεία για συγγενικά πλάσματα που μπορεί να ήταν, ή να μην ήταν, οι άμεσοι προγονοί μας, αλλά που έζη­

142

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠ1Ν

σαν στα 14-7 Εχπ (οι ραμαπιθηκίδες). Αλλά, με βάση αυτή την καθιερωμένη εικόνα, κανείς από τους άμεσους πρόγονους της ανθρώπινης γενε­ αλογίας δεν έμοιαζε να έχει διατηρηθεί στα απο­ λιθώματα στην περίοδο 18 Εχπ-3,6 Εχπ. Έχουμε τις δικές μας αμφιβολίες, σχετικά μ' αυτή την κα­ θιερωμένη ερμηνεία, τις οποίες θα αναφέρουμε στο τέταρτο κεφάλαιο. Αλλά από το σημείο που αποχωρεί από το προσκήνιο ο Ραμαπίθηκος, η εικόνα ξεκαθαρίζει αρκετά. Τα στοιχεία, που α­ νάγονται στα 3,6 Εχπ αφορούν ένα μακρινό αν­ θρωπίδη, όχι έναν απλό ανθρωποειδή πίθηκο, τον πρώτο γνωστό άμεσο πρόγονο της δικιάς μας γενεαλογίας, ξεχωριστό από τους άλλους Αφρικανικούς πιθήκους. Όλα τα στοιχεία δεί­ χνουν ότι ο διαχωρισμός των γενεαλογιών που οδήγησε στους χιμπατζήδες και στους γορίλλες συνέβη ακριβώς εκείνη την εποχή. Κι αυτό είχε συμβεί εξαιτίας μιας νέας διαταραχής στο κλίμα της Γης. Συνεχής Επιδείνωση Όταν ενώθηκαν η Αφρική κι η Ευρασία, περίπου 18 εκατομμύρια χρόνια πριν, αυτό σήμανε την αρχή του τέλους της παύσης στην κλιματική επι­ δείνωση, μιας παύσης που είχε καταστήσει το πρώτο μέρος του Μειόκαινου οριακά πιο άνετο για τη ζωή στη Γη σε σχέση με το Ολιγόκαινο. Τα ωκεανικά ρεύματα, που κυκλοφορούσαν με­ ταξύ των δύο ηπείρων, βοήθησαν στη διατήρηση ισοσταθμισμένων συνθηκών, αλλά όταν αυτή η ροή εμποδίστηκε, τότε το κλίμα στην ενδοχώρα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

143

της Ευρασίας και στη βόρεια και ανατολική Α­ φρική έγινε ξηρότερο και επηρεαζόταν περισσό­ τερο από τις εποχές. Αυτό μπορεί να ωφέλησε την επέκταση των πιθήκων στην Αφρική, παρέ­ χοντας τους ένα είδος ανοιχτού δάσους (σε αντί­ θεση με την τροπική ζούγκλα), στο οποίο ταίρια­ ζε ο τρόπος ζωής τους. Πάντως, μακροπρόθε­ σμα, καθώς αυτή η τάση συνέχισε, και πολλές περιοχές έγιναν πολύ ξηρές για τα δέντρα, οι με­ ταβολές θα ήταν μοιραίες για πολλές από τις ποικιλίες των πιθήκων που αναπτύχθηκαν στο Μειόκαινο — και στην πραγματικότητα και για πολλά άλλα είδη θηλαστικών. Το μοτίβο της ζωής στους ωκεανούς μετα­ βλήθηκε σημαντικά γύρω στα 14 Εχπ. Παρόλο που κοντά στη νότια ήπειρο υπήρχε πάγος στο επίπεδο της στάθμης της θάλασσας, ήδη από το 35 Εχπ (ή ίσως και από νωρίτερα), η έκταση της παγοκάλυψης ποίκιλε. Πάντως, στα 14 Εχπ το παγοκάλυμμα της Ανταρκτικής επεκτάθηκε, ενώ ισχυρότερα, βαθύτερα και ψυχρότερα υποθα­ λάσσια ρεύματα προχώρησαν προς τα βόρεια. Α­ πό τότε, ο βορράς έχει μείνει μόνιμα σκεπασμέ­ νος από πάγους. Με περισσότερο νερό παγιδευ­ μένο στους παγετώνες, ο κόσμος έγινε ακόμα ξηρότερος και το χορτάρι άρχισε να αναπτύσσε­ ται στις σχεδόν άνυδρες περιοχές της υδρο­ γείου. Περίπου την ίδια εποχή, αυξήθηκε η ηφαι­ στειακή δραστηριότητα (ίσως εξαιτίας συγκρού­ σεων μεταξύ τμημάτων του φλοιού της Γης) και υπάρχουν στοιχεία μιας σχετικά μεγάλης κοσμι­ κής σύγκρουσης στην Ευρώπη. Εκείνη την επο­ χή εξαφανίστηκαν πολλά είδη — ή ακόμα και γέ-

144

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νη. Εξαφανίστηκαν, επίσης, και οι περισσότεροι δρυοπίθηκοι. Αλλά, όπως γίνεται συνήθως σε μια εποχή εξελικτικής αναταραχής, μερικές ποι­ κιλίες επιβίωσαν και προσαρμόστηκαν. Μπορεί να μην είναι σύμπτωση το ότι εκείνη την εποχή (14 Εχπ), έζησαν οι αρχαιότεροι γνωστοί ραμαπι­ θηκίδες. Τα επόμενα δέκα εκατομμύρια χρόνια υπήρ­ ξαν μερικές δραματικές μεταβολές στο κλίμα και καθόλου μεγάλοι αφανισμοί, αλλά μια σειρά σχετικά μικρών συμβάντων προκάλεσε την επι­ δείνωση του κλίματος. Πριν από εννιά περίπου εκατομμύρια χρόνια, ορεινοί παγετώνες εμφανί­ στηκαν στην Αλάσκα και άφησαν τα ίχνη τους στους βράχους. Λίγο μετά τα 7 Εχπ, η παγετωνο­ ποίηση απλώθηκε στα βουνά της Νότιας Αμερι­ κής και, μέχρι το 6,5 Εχπ, υπήρχε τόσο νερό εγ­ κλωβισμένο στους πάγους της Ανταρκτικής, ώ­ στε η στάθμη της θάλασσας έπεσε, αφήνοντας να φανεί η λουρίδα γης που ένωνε την Αφρική με την Ευρώπη στο μέρος που σήμερα βρίσκεται ο πορθμός του Γιβραλτάρ. Σε μια περίοδο μεγα­ λύτερη από ένα εκατομμύριο χρόνια, ολόκληρη η Λεκάνη της Μεσογείου στέγνωσε και ξανα­ πλημμύρισε επανηλειμμένα. Σήμερα, η Μεσό­ γειος χάνει κάθε χρόνο γύρω στα 3.300 κυβικά χιλιόμετρα νερό εξαιτίας της εξάτμισης και συν­ τηρείται μόνο από την εισρροή νερού από τον Ατλαντικό. Χωρίς αυτή την εισρροή, η Μεσό­ γειος θα στέγνωνε μέσα σε μόλις χίλια χρόνια, αφήνοντας στρώματα αλατιού πάχους δεκάδων μέτρων. Και αφού το νερό, που εξατμίστηκε, πρέπει να πέσει κάπου αλλού σαν βροχή, η στάθ­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

145

μη της θάλασσας σε παγκόσμια κλίμακα θα υψω­ νόταν κατά 12 μέτρα. Γεωλογικά «καρότα», που ανασύρθηκαν από το βυθό της Μεσογείου, δεί­ χνουν αρκετά στρώματα αλατιού που δημιουρ­ γήθηκαν με τον τρόπο που προαναφέραμε. Αυτό σημαίνει, ότι η θάλασσα εξαφανίστηκε αρκετές φορές. Κάθε φορά που ανέβαινε η στάθμη των νερών του Ατλαντικού (προφανώς όταν υποχω­ ρούσαν κάπως οι πάγοι της Ανταρκτικής), το νε­ ρό θα πρέπει να εισέρρεε κατακλυσμικά με ρυθ­ μό 40.000 κυβικών χιλιομέτρων το χρόνο — δέκα χιλιάδες φορές πιο γρήγορα από τους καταρρά­ κτες του Νιαγάρα, γεμίζοντας τη Μεσόγειο μέ­ σα σε εκατό χρόνια. Η γεωλογική δραστηριότη­ τα, που άνοιγε και έκλεινε το χάσμα μεταξύ Α­ φρικής και Ισπανίας, θα πρέπει να έπαιξε κάποιο ρόλο σ' αυτή την κυκλική αποξήρανση της Μεσο­ γείου. Όποια κι αν ήταν η ακριβής αιτία της αποξή­ ρανσης της Μεσογείου, αυτές οι μεταβολές θα πρέπει να είχαν σημαντική επίδραση στη ζωή της περιοχής. Όταν η θάλασσα στέγνωσε, θα πρέπει να υπήρχε ανεπαρκής διαθέσιμη υγρα­ σία για να προκληθούν βροχοπτώσεις στην ξηρά στα ανατολικά της Λεκάνης της Μεσογείου. Αυ­ τή η σειρά των γεγονότων θα πρέπει να ευθυνό­ ταν για τον τελικό διαχωρισμό Ασιατικών και Α­ φρικανικών πιθήκων, με εκτάσεις ερήμου να α­ πλώνονται ανάμεσα στις πατρίδες τους (ο δια­ χωρισμός ολοκληρώθηκε με τη δημιουργία με­ γάλων οροσειρών, στις οποίες συμπεριλαμβά­ νονταν τα Ιμαλάια, καθώς η Αφρική συνέχισε να προχωρεί προς τα βόρεια και η Ινδία συγκρού­

146

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στηκε με την Ασία, γύρω στα πέντε εκατομμύρια χρόνια πριν). Αλλά προς τα νότια, η υποχώρηση των δασών προς την ενδοχώρα επηρέασε τους πιθήκους και τα άλλα είδη που ζούσαν σ' αυτά. Την εποχή που η Μεσόγειος απέκτησε τη σημε­ ρινή της μορφή —γύρω στα 5,3 εκατομμύρια χρόνια πριν— κάποια αρχέγονη μορφή πιθήκου υπήρξε η αφετηρία για τις τρεις γενεαλογίες που θα γινόταν γορίλλες, χιμπατζήδες και άν­ θρωποι. Ο πίθηκος αυτός είχε επιζήσει από όλες αυτές τις αναστατώσεις και η ίδια η εξέλιξή του είχε αναμφισβήτητα επηρεαστεί από τις επακό­ λουθες κλιματικές μεταβολές. Τη φύση αυτού του αρχαίου πιθήκου, μόνο να μαντέψουμε, μπο­ ρούμε, γιατί δεν έχουν ανακαλυφθεί ποτέ σχετι­ κά απολιθώματα. Αλλά υπάρχει ένας πακτωλός στοιχείων σχετικά με το πώς και πού οι πίθηκοι εξελίχθηκαν σε ανθρώπους μέσα στα επόμενα πέντε εκατομμύρια χρόνια, και σχετικά με τις κλιματικές και τις άλλες περιβαλλοντικές μετα­ βολές που προκάλεσαν αυτή την προσαρμογή, ωθώντας τους προγόνους μας από τα δάση στις πεδιάδες. Το προηγούμενο κεφάλαιο έκλεισε με το θάνατο των δεινοσαύρων στο τέλος του Μεσοζωικού Αιώνα και της περιόδου του Κρητιδικού. Τώρα φτάσαμε σ' ένα άλλο λογικό σημείο για να διακόψουμε την ιστορία μας. Αυτό δεν εί­ ναι ο θάνατος όλων των πιθήκων, αλλά οπωσδή­ ποτε το τέλος της εποχής των πιθήκων, δηλαδή του Μειόκαινου. Από 'δώ και μπρος, η ιστορία μας είναι αυστηρά αυτή της γενεαλογίας των ανθρωπίδων.

Κεφάλαιο 4. Έξω από τα δάση

Πριν από πέντε εκατομμύρια χρόνια περίπου, ο κόσμος άλλαξε για μια ακόμα φορά. Η αλλαγή αυτή ήταν αρκετά μεγάλη για τους γεωλόγους, για να ορίσουν αυτή τη χρονολογία σαν το τέλος μιας υποπεριόδου: του Μειόκαινου. Η νέα υπο­ περίοδος, που άρχισε τότε, ονομάζεται Πλειόκαι­ νο. Για μας έχει την πλέον ειδική σημασία απ' ό­ λες τις προηγούμενες γεωλογικές εποχές. Κατά τη διάρκεια του Πλειόκαινου, εμφανίστηκαν στη σκηνή της εξέλιξης οι πρώτοι πραγματικοί ανθρωπίδες. Και μέχρι το τέλος αυτής της εποχής, οι πρόγονοι μας ήταν ήδη αρκετά ανθρώπινοι για να ταξινομηθούν με τη γενική ονομασία Χόμο. Πα­ ρόλα αυτά, εκείνη η περίοδος ήταν πολύ πιο σύν­ τομη από το Μειόκαινο και κράτησε μόνο έως τα 1,8 Εχπ (Επειδή είναι ευκολότερο να ανακαλύ­ πτουμε και να ερμηνεύουμε στοιχεία από τις πιο πρόσφατες υποδιαιρέσεις του γεωλογικού χρό­ νου, υπάρχει η εξής τάση: το μέγεθος κάθε υπο­ διαίρεσης να είναι ολοένα και μικρότερο, όσο πλη­

148

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

σιάζουμε προς το παρόν. Αυτό δεν θα πει ότι οι γεωλογικές ή οι εξελικτικές μεταβολές γίνονται ο­ λοένα και συχνότερες. Απλά υπάρχει η εξής αντι­ στοιχία: όταν παρατηρούμε ένα μεγάλο τοπίο, δια­ κρίνουμε περισσότερες λεπτομέρειες στις κοντικές αποστάσεις). Με την παλιά γεωλογική κλίμακα, το Πλειόκαινο ήταν, επίσης, η τελευταία υποπερίοδος της περιόδου του Τριτογενούς. Με το νέο σύστη­ μα ταξινόμησης είναι απλά η δεύτερη από τις τέσσερεις υποπεριόδους του Νεογενούς. Αλλά έτσι κι αλλοιώς είναι κατά μια έννοια η δικιά μας εποχή. Η φυλή των ανθρώπων εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια και εξαιτίας μιας άλλης κλιματικής μετα­ βολής. Αλλά αυτή η μεταβολή ήταν πολύ περισσό­ τερο ήπια και μακρόχρονη απ' ότι μερικές δραστι­ κές μεταβολές που συνοδεύτηκαν από μαζικούς αφανισμούς, οι οποίοι οριοθετούν άλλες περιόδους του γεωλογικού χρόνου. Πράγματι, ένα από τα πε­ ρίεργα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του Πλειόκαινου είναι ότι ήταν μια υποπερίοδος, όπου η επιδείνω­ ση του κλίματος προκάλεσε κάτι που εκ πρώτης όψεως φάνηκε ότι ήταν ανάπτυξη των θηλαστικών. Για να κατανοήσουμε αυτό το παράδοξο, πρέπει να σταθούμε λίγο και να ρίξουμε μια ματιά στο ευρύ μοτίβο κλιματολογικών μεταβολών που συνέβαιναν τα τελευταία δέκα εκατομμύρια χρόνια και ειδικά στον τρόπο με τον οποίο οι εκτάσεις στεριάς με­ τακινούνταν αργά στις σημερινές τους θέσεις. Βαθμιαίο Πορεία προς την Ξηρασία Εκείνη την μακρινή εποχή, λίγα πράγματα άλλα­ ζαν στον απόμακρο νότο του πλανήτη, εκτός α­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

149

πό το ότι η Ανταρκτική γινόταν ολοένα και πιο απομονωμένη, καθώς και η Αυστραλία και η Νό­ τια Αμερική απομακρύνονταν απ' αυτήν. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί το περιφερειακό πολι­ κό ρεύμα ισχυροποιήθηκε γύρω στα 6 Εχπ, δη­ μιουργώντας κύματα μεγάλου ψύχους που εγ­ κλώβισαν στην Ανταρκτική περισσότερο πάγο απ' όσο υπάρχει σήμερα εκεί και που προκάλε­ σαν την κυκλική αποξήρανση της Λεκάνης της Μεσογείου. Εκείνη την εποχή το στρώμα του πά­ γου στη νότια αυτή ήπειρο ήταν αρκετές εκατον­ τάδες μέτρα παχύτερο από το σημερινό, με τη στάθμη της θάλασσας κάπου 500 μέτρα χαμηλό­ τερα από τη σημερινή. Σαν αποτέλεσμα αυτού, υπήρχε έρημος στην Αυστρία. Αλλά, ενώ η αυξα­ νόμενη απομόνωση της Ανταρκτικής προκαλού­ σε τον εγκλωβισμό της στους πάγους, τα ρεύμα­ τα των ανέμων και των ωκεανών, που παρέμεναν σχετικά αμετάβλητα για πολλά εκατομμύρια χρόνια, η κατάσταση στο Βόρειο Πόλο —όπου από την εποχή των δεινοσαύρων υπήρχε ανοι­ χτή και σχετικά θερμή θάλασσα— άλλαξε. Καθώς η προσοχή μας επικεντρώνεται περισ­ σότερο στην εξέλιξη της ανθρώπινης φυλής, α­ νακαλύπτουμε ότι οι μεταβολές γύρω από το Βό­ ρειο Πόλο —κι όχι τον Νότιο— είναι αυτές που παίζουν το σημαντικότερο ρόλο στην ιστορία του μεταβαλλόμενου περιβάλλοντος και στην ε­ πίδραση του στους προγόνους μας. Βαθμιαία, καθώς οι ήπειροι μετακινούνταν βορειότερα προς την Αρκτική ζώνη, το κλίμα μερικών περιο­ χών μεταβλήθηκε. Υπάρχουν στοιχεία, που συ­ νηγορούν υπέρ της παγετωνοποίησης των βου­

150

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νών της περιοχής που τώρα είναι η Αλάσκα, μό­ λις δέκα εκατομμύρια χρόνια πριν. Αυτή είναι μια εξαίρεση που συνδέεται με τη δημιουργία αυτών των βουνών και μέχρι τα τέλη του Πλειό­ καινου δεν υπάρχει σημάδι γενικευμένης παγετωνοποίησης του Βορρά. Αλλά αυτό χρησιμεύει σαν υπενθύμιση ότι το κλίμα στο βορρά ψύχραι­ νε και ότι η δημιουργία των βουνών παίζει ση­ μαντικό ρόλο στον τρόπο εξέλιξης των κλιματι­ κών μεταβολών στον πλανήτη. Περίπου την εποχή που χανόταν η Μεσό­ γειος, η Αρκτική απολάμβανε ένα δροσερό εύ­ κρατο κλίμα με κωνοφόρα δάση να απλώνονται μέχρι τα βορειότερα άκρα της στεριάς. Στην πραγματικότητα, αυτά τα όρια βρίσκονταν ακό­ μα βορειότερα από όσο είναι σήμερα, επειδή η πτώση στη στάθμη της θάλασσας, που προκάλε­ σε την αποξήρανση της Μεσογείου, άφησε επί­ σης μια μεγάλη στεγνή έκταση ηπειρωτικής υ­ φαλοκρηπίδας βόρεια της Αλάσκας και της Α­ σίας. Μέχρι αυτή την εποχή, οι ήπειροι βρίσκον­ ταν τόσο βόρεια όσο και σήμερα, αλλά αυτή η αποξήρανση της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας μετακίνησε τα όρια στεριάς και θάλασσας αρκε­ τές εκατοντάδες χιλιόμετρα βορειότερα από τη σημερινή τους θέση. Μπορεί, επίσης, κάλλιστα να υπήρχαν εποχιακά χιόνια σ' αυτά τα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη, αλλά στα γεωγραφικά ευρή­ ματα δεν υπάρχουν ενδείξεις για μόνιμα παγω­ μένο έδαφος, ούτε για εκείνη την περίοδο, ούτε για τα επόμενα ένα-δύο εκατομμύρια χρόνια. Ένας παράγοντας, που μπορεί να συνέτεινε στο να παραμείνει ο βορράς σχετικά ελεύθερος

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

151

από πάγους για κάποιο χρονικό διάστημα, ήταν η ισχυροποίηση του Γκολφ Στρημ (Ρεύματος του Κόλπου), ενός θερμού ωκεανικού ρεύματος που ρέει προς τα βόρεια κατά μήκος της Ανατολικής ακτής της Βόρειας Αμερικής και μεταφέρει θερ­ μότητα σε μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Αυτό εί­ ναι μέρος της ωκεανικής κυκλοφορίας ή ελικοει­ δούς κίνησης γύρω από ολόκληρο το Βόρειο Α­ τλαντικό. Η ελικοειδής κίνηση του Βόρειου Α­ τλαντικού μπορεί να ισχυροποιήθηκε εξαιτίας της μεταβαλλόμενης γεωγραφίας της υδρο­ γείου και ειδικότερα όταν η Νότια Αμερική ενώ­ θηκε τελικά με τη Βόρεια, όταν δημιουργήθηκε οριστικά ο ισθμός ανάμεσα τους, γύρω στα 3 Εχπ. Το νερό που έρεε από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό περνώντας ανάμεσα από τις δύο ηπεί­ ρους, εκτρέπονταν ολοένα και περισσότερο προς το Γκολφ Στρημ, ενώ το χάσμα έκλεινε στα­ διακά μετά τα 5 Εχπ. Την εποχή, που σταμάτησαν οι διαδοχικές α­ ποξηράνσεις της Μεσογείου (εν μέρει επειδή οι πάγοι της Ανταρκτικής υποχώρησαν ελαφρά, αλλά και πιθανώς εξαιτίας μιας μικροσκοπικής διεύρυνσης του πορθμού ανάμεσα στην Ισπανία και την Αφρική — επειδή η Μεσόγειος δεν ξαναστέγνωσε από τότε), ξανάρχισε μια νέα φάση ορεογένεσης, που άλλαξε το πρόσωπο του πλα­ νήτη. Έχουμε, ήδη, αναφερθεί στο ότι η σύγ­ κρουση Ινδίας και Ασίας έδωσε στα Ιμαλάια τη σημερινή τους μεγαλοπρέπεια, πριν από πέντε περίπου εκατομμύρια χρόνια. Λίγο αργότερα, άρχισε να υψώνεται η οροσειρά των Άνδεων της Νότιας Αμερικής και από τα 2.000 μέτρα έφτασε

152

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τα σημερινά 4.000 μέτρα. Η ανύψωση των Άνδε­ ων δημιούργησε μια ασπίδα, που προφύλασσε τα δάση του Αμαζονίου από τους υγρούς δυτι­ κούς ανέμους, καθιστώντας ξηρότερο το τοπικό κλίμα. Παρόμοιες αλλαγές συνέβαιναν στις υπή­ νεμες πλαγιές των Ιμαλαΐων, αυξάνοντας τις γε­ ωγραφικές διαφορές στο κλίμα. Στο μεταξύ, στις βόρειες ηπείρους το κλίμα γινόταν ξηρότερο, αλλά μεγάλωναν επίσης και οι εποχιακές διαφο­ ρές. Η αυξανόμενη ένταση της διαδοχής των ε­ ποχών στο βόρειο ημισφαίριο, επεκτάθηκε μέ­ χρι την Αφρική, καθώς η κυκλοφορία της ατμό­ σφαιρας άρχισε να τροποποιείται ρυθμικά με βά­ ση τον ετήσιο κύκλο. Επειδή υπήρχε μια ποικιλία κλιμάτων, μεγα­ λύτερη απ' όσο υπήρχε για δεκάδες εκατομμύ­ ρια χρόνια (τουλάχιστον), υπήρχε και μια μεγα­ λύτερη ποικιλία βιοτόπων πάνω στον πλανήτη. Όταν το μεγαλύτερο μέρος της στεριάς στη Γη καλύπτονταν από τροπική ζούγκλα, υπήρχε αρ­ κετός χώρος για τα τροπικά είδη, αλλά καθόλου για τα είδη των εύκρατων ζωνών. Τότε υπήρχαν, είτε τροπικά δάση, ή τίποτα. Ο διαχωρισμός του πλανήτη σε τροπικές, εύκρατες και άλλες ζώνες, ήταν άσχημα νέα για τα τροπικά είδη, που είδαν τη ζωτική τους επικράτεια να μειώνεται δραστι­ κά. Αυτό σήμαινε ότι σε διαφορετικά μέρη του κόσμου μπορούσαν να εξελιχθούν νέα είδη, που προήλθαν από εκείνα που εγκατέλειψαν τα δά­ ση και προσαρμότηκαν στις νέες συνθήκες. Έ­ τσι, ενώ ο κόσμος γινόταν ολοένα και λιγότερο τροπικός παράδεισος για τη ζωή, αυξήθηκε στην πραγματικότητα η ποικιλία της ζωής. Τα σημερι-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

153

νά σκυλιά, λόγου χάρη, εμφανίστηκαν πριν από έξη εκατομμύρια χρόνια. Τα επόμενα ένα-δύο ε­ κατομμύρια χρόνια ακολούθησαν οι αρκούδες, οι καμήλες και οι χοίροι, στα πλαίσια μιας έξαρ­ σης προσαρμογής και εξάπλωσης των θηλαστι­ κών. Ακριβώς εκείνη την εποχή, καθώς συρρι­ κνώνονταν η Αφρικανική ζούγκλα, υπήρξε ένας τριαδικός διαχωρισμός στη γενεαλογία των Α­ φρικανικών πιθήκων. Συνέβη στην Ανατολική Α­ φρική, όπου οι γεωλογικές αναστατώσεις δη­ μιουργούσαν βουνά και πελώριες κοιλάδες. Αντί για τροπικές ζούγκλες, με σταθερό κλίμα σε όλη τη διάρκεια του έτους, είχαμε ξηρότερες περιο­ χές. Ενώ το ύψος της βροχής σε κάθε τοποθεσία εξαρτώνταν από τη νέα γεωγραφία (είτε η περιο­ χή ήταν η υπήνεμη πλαγιά κάποιου νέου βουνού, είτε όχι), το συνολικό κλίμα έγινε ελαφρά επο­ χιακό, σαν συνέπεια των παγκόσμιων κλιματο­ λογικών μεταβολών. Οι νησίδες της τροπικής ζούγκλας περικυκλώθηκαν, τώρα, από σαβάννες και περιοχές με αραιότερα δάση. Μαρτυριάρικα Μόρια Γνωρίζουμε πότε συνέβη ο διαχωρισμός της γε­ νεαλογίας των ανθρωπίδων, που οδήγησε σε άλ­ λους Αφρικανικούς πιθήκους, επειδή οι μοριακοί βιολόγοι μπορούν σήμερα να εντοπίσουν τις διαφορές που υπάρχουν στο γενετικό υλικό —το DNA— των ανθρώπων και των πιθήκων (η τεχνική είναι βασικά η ίδια μ' αυτήν του «γενετι­ κού αποτυπώματος», που χρησιμοποιείται τώρα για να διαλευκάνει τις απορίες σχετικά με την

154

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

πατρότητα και η οποία χρησιμοποιείται για να α­ ναγνωριστούν βιαστές και άλλοι εγκληματίες). Αυτό είναι μέρος των στοιχείων που δείχνουν ό­ τι ο Ραμαπίθηκος δεν ήταν ανθρωπίδης, αλλά έ­ ζησε πριν τον διαχωρισμό ανθρώπου και πιθή­ κου. Αλλά μερικές εκλαϊκεύσεις της ιστορίας της ανθρώπινης εξέλιξης (ακόμα και μερικά εγ­ χειρίδια) δεν επισημαίνουν το εξής γεγονός: ότι αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως ο Ραμαπίθη­ κος —ή έστω κάποιος από τους Ραμαπιθηκίδες— δεν θα μπορούσε να είναι πρόγονος, όχι μόνο των ανθρώπων, αλλά και των άλλων Αφρι­ κανικών πιθήκων. Στο βιβλίο μας «Το Πλεονέκτημα του Ένα τοις Εκατό» περιγράψαμε τις βιοχημικές τεχνι­ κές, με τις οποίες μετρούνται οι γενετικές «απο­ στάσεις» — όπως ονομάζονται. Το βασικό ση­ μείο είναι ότι η εξέλιξη προχωρά, εξαιτίας συσ­ σώρευσης μεταβολών του DNA, στα ίδια τα γονίδια4. Συμβαίνει αυτές οι αλλαγές να πραγ­ ματοποιούνται λίγο-πολύ σε σταθερό ρυθμό, τουλάχιστον σε συγκρίσιμα μόρια στενά συγγε­ νικών ειδών. Δεν είναι κάτι που θα έπρεπε να πε­ ριμένατε ότι θα αλήθευε. Οι άνθρωποι, λόγου χάρη, ζουν περισσότερο από τους χιμπατζήδες και ανάμεσα στις γενιές τους μεσολαβεί μεγαλύ­ τερο διάστημα. Έτσι, ίσως θάπρεπε το μοριακό «ρολόι» να χτυπά με διαφορετικό ρυθμό στα δύο είδη. Αλλά ορισμένα βιοχημικά τεστ δείχνουν ό­ τι κάτι τέτοιο δεν ισχύει και ότι το δυναμικό της αλλαγής που συσσωρεύεται στο DNA των αν­ θρώπινων πλασμάτων (στη δεξαμενή γονιδίων), κατά τη διάρκεια π.χ. ενός εκατομμυρίου χρό­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

155

νων, είναι σε γενικές γραμμές το ίδιο με το δυνα­ μικό της αλλαγής στη δεξαμενή γονιδίων των χιμπατζήδων για το ίδιο χρονικό διάστημα. Αυτές οι μεταβολές είναι όλες σχετικές. Δεί­ χνουν π.χ. ότι υπάρχει ένα τοις εκατό διαφορά μεταξύ του γενετικού υλικού των ανθρώπινων πλασμάτων και των Αφρικανικών πιθήκων — του χιμπατζή και του γορίλλα. Η «απόσταση», που μεσολαβεί ανάμεσα σε μας και τον ουρακοτάγκο, είναι η διπλάσια — από τη σκοπιά των μο­ ρίων. Αυτό δείχνει ότι η γενεαλογία, που οδηγεί στον άνθρωπο και στους Αφρικανικούς πιθή­ κους, παρεξέκλινε από τη γενεαλογία που οδη­ γούσε στον ουραγκουτάγκο (και τους άλλους Α­ σιατικούς πιθήκους) περίπου πριν από το διπλά­ σιο χρόνο από τότε που πραγματοποιήθηκε η τριπλή διάσπαση στη γενεαλογία των Αφρικανι­ κών πιθήκων. Αν μπορούσαμε να ανακαλύψουμε έστω και μια ακριβή χρονολογία στο ημερολόγιο των απολιθωμάτων —την ακριβή χρονολογία της παρέκλισης στη γενεαλογία των πρωτευό­ ντων—, τότε όλες οι υπόλοιπες χρονολογίες, που ακολοθούν, ταιριάζουν απόλυτα. Η χρονολογία, που συνηθίζεται να χρησιμο­ ποιείται σαν ορόσημο, είναι αυτή του διαχωρι­ σμού μεταξύ μαϊμούδων του Παλιού κόσμου και πιθήκων — δηλαδή, η χρονολογία εμφάνισης του Αιγυπτοπίθηκου στο προσκήνιο; 30 Εχπ. Α­ πό γενετικής άποψης, η σημερινοί πίθηκοι απέ­ χουν από τις μαϊμούδες του Παλιού κόσμου τρεις φορές την αντίστοιχη απόσταση Αφρικανι­ κών πιθήκων — ουραγκουταγκου (ίσως και κάτι περισσότερο). Έτσι, αν η απόσταση πιθήκων

156

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

—μαϊμούδων αντιστοιχεί σε 29 περίπου εκατομ­ μύρια χρόνια ξεχωριστής εξέλιξης, η διαφορά Α­ φρικανικών πιθήκων— ουραγκουτάγκου πρέπει να αντιστοιχεί σε εννιά εκατομμύρια χρόνια εξέ­ λιξης. Με την ίδια λογική, η διαφορά μεταξύ αν­ θρώπου και των άλλων δύο Αφρικανικών πιθή­ κων αντιστοιχεί περίπου στο μισό — δηλαδή, σε τέσσερα ή πέντε εκατομμύρια χρόνια ξεχωρι­ στής εξέλιξης. Η χρονολογία διαχωρισμού πιθήκου-ανθρώπου, με βάση τα μόρια του αν­ θρώπινου αίματος, τοποθετείται στα μισά της περιόδου που άρχισε με την αραίωση των δασών της Ανατολικής Αφρικής και τέλειωσε με την πε­ ριοχή αυτή να προσβάλλεται από ξηρασία και να εμφανίζονται σαβάννες και δάση με μεγάλα ξέ­ φωτα. Μπορούμε να τοποθετήσουμε την εμφάνι­ ση της γενεαλογίας των ανθρωπίδων μέχρι και ένα εκατομμύριο χρόνια στο παρελθόν, ακόμα και παρότι δεν υπάρχουν απολιθώματα των προ­ γόνων μας με ακριβώς αυτή την ηλικία. Ο μεγάλος διαχωρισμός μεταξύ Ασιατικών και Αφρικανικών πιθήκων συνέβη γύρω στα ο­ κτώ με εννιά εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν το κλίμα του Μειόκαινου επιδεινώθηκε και το δά­ σος, που ένωνε τις δύο ομάδες, εξαφανίστηκε. Φυσικά, ο Ραμαπίθηκος βρισκόταν ακόμα στο προσκήνιο και στα δυο μέρη του κόσμου και υ­ πήρχε εκεί τουλάχιστον από τα 14 Εχπ. Έτσι, δεν υπάρχει πρόβλημα να αποδεχτούμε τα απο­ λιθώματα, που δείχνουν ότι ο Ραμαπίθηκος ήταν ο πρόγονος των Ασιατικών πιθήκων, όπως π.χ. ο ουραγκουτάγκος. Αλλά, άραγε εξαφανίστηκε πράγματι ο Αφρικανικός κλάδος του Ραμαπίθη­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

157

κου; Τα μόρια μας λένε, ότι, από τα 10 Εχπ, μοιρα­ ζόμαστε έναν κοινό πρόγονο με τους Ασιατικούς πιθήκους. Ο πρόγονος του Ασιατικού πιθήκου, που υπήρχε γύρω στα 10 Εχπ, ήταν επίσης ο Ραμαπίθηκος (ή τουλάχιστον οι Ραμαπιθηκίδες). Έ­ τσι, φαίνεται πολύ πιθανό ο προγονός μας, που υπήρχε στα 10 Εχπ, να ήταν ο Ραμαπίθηκος. Εί­ ναι στ' αλήθεια δύσκολο να βρούμε οποιαδήπο­ τε άλλη ερμηνεία, που να ταιριάζει και με τα στοι­ χεία που βαζίζονται στα απολιθώματα και με τα στοιχεία που βασίζονται στα μόρια. Ο Ραμαπίθηκος εξαφανίζεται από την Αφρική γύρω στα εφτά Εχπ, όχι πολύ πριν από την επο­ χή του διαχωρισμού ανθρώπου-πιθήκου. Καθώς η μοριακή τεχνική βελτιωνόταν τα τελευταία χρόνια, προσαρμόστηκαν ανάλογα και οι χρονο­ λογίες αυτού του τριπλού διαχωρισμού. Μερικοί ερευνητές ισχυρίζονται ότι υπήρξε ένας σχεδόν αυτόματος κλαδισμός κάποιας αρχαίας γενεα­ λογίας (ραμαπιθηκίδων;), σε γενεαλογίες, που ο­ δήγησαν στους ανθρώπους, τους χιμπατζήδες και τους γορίλλες. Όμως, άλλα τεστ, στα οποία εξετάστηκαν πρωτεΐνες από ιστούς ζωντανών ζώων καθώς επίσης και το DNA τους, υπονοούν ότι η γενεαλογία του γορίλλα αποσπάστηκε πρώτη γύρω στα οκτώ Εχπ και ότι ο διαχωρισμός ανθρώπων-χιμπατζήδων συνέβη λίγο αργότε­ ρα, στα πέντε Εχπ. Το ταίριασμα μεταξύ της εξα­ φάνισης του Ραμαπίθηκου και της εμφάνισης του γορίλλα φαίνεται πολύ καλό για να είναι α­ ληθινό, αλλά είναι εξίσου εντυπωσιακό. Μπορεί να σημαίνει ότι εμείς οι άνθρωποι διαθέτουμε έ­ να λίγο-πολύ πλήρες ημερολόγιο απολιθωμά­

158

ΤΖΩΝ δ ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

των της δικιάς μας γενεαλογίας, που αρχίζει α­ πό την εποχή των δρυοπιθηκίδων στα 20 Εχπ και φτάνει στον τελικό διαχωρισμό από τους χιμπατ­ ζήδες στα πέντε Εχπ. Δεν διαθέτουμε απολιθώ­ ματα, που να χρονολογούνται μεταξύ πέντε και τέσσερα Εχπ, για να επιβεβαιώσουμε αυτή την ερμηνεία της καταγωγής μας. Αλλά η χρονολο­ γία που δίνουν τα μόρια ταιριάζει ακριβώς με τη χρονολογία των αναστατώσεων που προκλήθη­ καν από τις κλιματολογικές μεταβολές. Κι εμείς γνωρίζουμε σε ποιο μέρος ξεκίνησε η γενεαλογία των ανθρωπίδων, επειδή υπάρχουν ένα σωρό σχε­ τικά απολιθώματα στην περιοχή της τεκτονικής τά­ φρου της Ανατολικής Αφρικής κάπως μικρότερης ηλικίας: τριών ή τεσσάρων εκατομμυρίων χρόνων. Τα απολιθώματα φανερώνουν ότι η περιοχή είχε πλημμυρίσει αιφνίδια (από τη σκοπιά του γεωλογι­ κού χρόνου) από αρκετές ποικιλίες «πιθηκανθρώπων», που ήταν οι ίδιοι οι προγονοί μας και οι στε­ νοί τους συγγενείς. Η εξάπλωση αυτής της γενεα­ λογίας πιθήκων θα πρέπει να οφειλόταν στις με­ ταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες. Αλλά προτού ρίξουμε μια ματιά στο πως αυτές οι μετα­ βαλλόμενες συνθήκες ώθησαν τους προγόνους μας έξω από τα δάση, θα πρέπει να λάβουμε υπό­ ψη μας την απίστευτα μεγάλη ποικιλία ανθρωπό­ μορφων ειδών, που εκείνη την εποχή μοιράζον­ ταν αυτή τη γωνιά της Αφρικής. Η εμφάνιση των ανθρωπίδων.

Το κομφούζιο μεγάλωσε όταν οι ανθρωπολόγοι άρχισαν να τσακώνονται για τα ονόματα που θα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

159

έπρεπε να δοθούν σε διαφορετικά απολιθώμα­ τα. Ταξινομούσαν και αναταξινομούσαν τα είδη, όχι σύμφωνα με τα καπρίτσια τους αλλά με βάση κανόνες τόσο δυσνόητους, που μπερδεύουν τους απλούς ανθρώπους. Θα προσπαθήσουμε να παραμείνουμε σε μια σειρά ονομάτων, χωρίς να προχωρήσουμε σε πολλές λεπτομέρειες για τους ιστορικούς λόγους επιλογής τους. Αν ανα­ καλύψετε ότι στο ίδιο είδος έχουν δοθεί διαφο­ ρετικά ονόματα σε διαφορετικά βιβλία, μην δόσετε και μεγάλη σημασία. Κι από αρκετές διαφο­ ρετικές ιδέες του πώς ακριβώς σχετίζονται αυτά τα διαφορετικά είδη, εμείς θα διαλέξουμε την ά­ ποψη που κατά τη γνώμη μας αποτελεί την α­ πλούστερη εξήγηση για την εμφάνιση της γενε­ αλογίας των ανθρωπίδων (που οδήγησε σε μας) αλλά και αυτών του χιμπατζή και του γορίλλα. Οι πρώτοι ανθρωπίδες που πήραν το όνομα του γένους Χόμο εμφανίστηκαν στην Ανατολική Αφρική γύρω στα 2,5 Εχπ. Με το όνομα Χόμο χαμπίλις βαφτίστηκαν οι πίθηκοι που περπατού­ σαν όρθιοι (με ύψος 1,20μ) ήταν αρκετά λεπτοκαμωμένοι και είχαν μεγάλο κεφάλι. Ο εγκέφαλος τους είχε όγκο 675 κυβικά εκατοστά — ακριβώς το μισό απ'όσο έχει ο σημερινός Χόμο σάπιενς. Μέχρι τα 1,5 Εχπ, ο Χόμο χαμπίλις είχε γίνει ο Χόμο ερέκτους (Σ.τ.μ. Ονομάζεται και αρχάν­ θρωπος). Ψηλότερος (1,60μ) και με μεγαλύτερο εγκέφαλο (925 κ.ε.), ο Χόμο ερέκτους ήταν το εί­ δος που εξάπλωσε τη γενεαλογία του Χόμο, στην Αφρική και στην Ασία. Και τα δυο είδη χρη­ σιμοποιούσαν εργαλεία. Μέχρι τα 500.000 χρό­ νια πριν, ο Χόμο ερέκτους είχε μεταβληθεί σε

160

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Χόμο σάπιενς, το σύγχρονο άνθρωπο που απλώ­ θηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Αλλά η ιστορία του Χόμο θα περιγραφεί στο υπόλοιπο βιβλίο. Ο Χόμο χαμπίλις μοιραζόταν την περιοχή της τεκτονικής τάφρου με δυο πολύ στενούς του συγγενείς, μέλη του γένους των Αυστραλοπιθήκων (Σ.τ.μ. Προσοχή, το όνομα Αυστραλοπίθη­ κος δεν έχει καμμιά σχέση με την Αυστραλία. Α­ πλώς περιέχει το πρόθεμα αυστραλό- που σημαί­ νει νότια, επειδή τα πρώτα απολιθώματα αυστραλοπίθηκου ανακαλύφθηκαν στη Νότια Α­ φρική). Ο Αυστραλοπίθηκος ο αφρικανικός ήταν ο πρώτος που εμφανίστηκε στο προσκήνιο και τα σχετικά απολιθώματα έχουν ανακαλυφθεί σε γεωλογικά στρώματα ηλικίας 3.5 εκατομμυρίων ετών. Τα νεώτερα γνωστά απολιθώματα του Αυστραλοπίθηκου χρονολογούνται στο 1 Εχπ. Και αυτοί βάδιζαν επίσης όρθιοι και ήταν λεπτοκαμωμένοι με το ύψος του Χόμο χαμπίλις αλλά με μικρότερο εγκέφαλο — κάπου 440 κ.ε. (όχι πολύ διαφορετικό απ' αυτό του σημερινού γορίλλα που είναι περίπου 500 κ.ε.). Υπάρχουν κάποια στοιχεία που υπαινίσσονται ότι ο Αυστραλοπί­ θηκος ο αφρικανικός, χρησιμοποιούσε εργα­ λεία. Αλλά ακόμα κι αν ήταν έτσι, τα εργαλεία του ήταν χοντροκομμένα σε σύγκριση με τα πέ­ τρινα εργαλεία του Χόμο χαμπίλις. Τα άλλα είδη Αυσταλοπίθηκου που ήταν σύγχρονα του Χόμο χαμπιλις, ήταν μεγαλόσωμα και γεροδεμένα και είναι γνωστά με το όνομα Αυστραλοπίθηκος ο ρωμαλέος. Εμφανίστηκαν γύρω στα 2 με 1 Εχπ αλλά δεν έχουν ανακαλυφθεί περισσότερο πρό­ σφατα απολιθώματα. Μερικά μέλη του είδους

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

161

Αυστραλοπίθηκος ο ρωμαλέος, έφταναν το 1,60 μ. ύψος και το μέσο μέγεθος του εγκεφάλου τους ήταν 520 κ.ε. (πάντως οι μεγαλύτεροι εγκέ­ φαλοι γορίλλα φτάνουν τα 700 κ.ε.). Αλλά δεν υ­ πάρχουν στοιχεία που να φανερώνουν ότι ο Αυ­ στραλοπίθηκος ο ρωμαλέος χρησιμοποιούσε εργαλεία. Και οι Χόμο και οι Αυστραλοπίθηκοι, εμφανί­ στηκαν στα 3 Εχπ, και είναι σαφές ότι προέρχον­ ταν από ένα πρόσφατο κοινό πρόγονο, αλλά ή­ ταν δυο εξίσου σαφώς διαφορετικά κλαδιά του δέντρου της εξέλιξης. Από πού προήλθαν όλα αυτά τα πλάσματα; Και πώς σχετίζονται μεταξύ τους; Η διαμάχη σ'αυτά τα θέματα λυσσομανού­ σε επί δεκαετίες στις τάξεις των ειδικών — και στην πραγματικότητα συνεχίζεται ακόμα. Αλλά οι απαντήσεις μπορεί να έχουν ήδη ανακαλυ­ φθεί στην Αιθιοπία στο δεύτερο μισό της δεκαε­ τίας του 70. Εκεί, ο Ντόναλντ Γιόχανσον μαζί με τους συνεργάτες του ανακάλυψαν μετά από ένα μακρό διάστημα αναζήτησης απολιθωμάτων, τον πιο πλήρη σκελετό προγόνου του ανθρώπου με ηλικία μεγαλύτερη από 35.000 χρόνια. Ανεπί­ σημα γνωστός σαν «Λούσυ» (από το τραγούδι των Μπητλς, «Lucy in the sky with diamonds») ο σκελετός αυτός είναι 40% πλήρης ανήκει σε ένα θηλυκό πιθηκάνθρωπο που έζησε στα 3,3 Εχπ. Η Λούσυ ανήκει στο είδος που το 1978 πήρε το επίσημο όνομα Αυστραλοπίθηκος αφαρένσις μετά από πολλές έρευνες εκ μέρους των επιστη­ μόνων που θα ήθελαν ολόψυχα να την τοποθετή­ σουν στο γένος Χόμο. (Σ.τ.μ. Το όνομα afarensis προέρχεται από το Αφάρ, δηλαδή την έρημο στη

162

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ΒΑ Αιθιοπία και καθιερώθηκε το 1978). Πάντως παραμένει αμφισβητήσιμο αν το καταλληλότερο όνομα είναι Αυστραλοπίθηκος ο αφαρένσις ή Χόμο αφαρένσις αλλά η απλούστερη ερμηνεία είναι ότι η Λούσυ ανήκε σε ένα είδος προγονικό και στον Χόμο και στον Αυστραλοπίθηκο. Από την κατασκευή του σκελετού της, φαίνεται ότι αν όχι όρθια, περπατούσε τουλάχιστον καλύτερα απ'όσο περπατά ένας χιμπατζής σήμερα και το ύψος της έφτανε το ένα μέτρο (άλλα μέλη του ίδιου μάλλον είδους στην ίδια περιοχή, έφταναν το 1,70μ και μερικοί ερευνητές υποθέτουν ότι τα αρσενικά ξεπερνούσαν πολύ σε ύψος τα θηλυ­ κά). Όμως ο εγκέφαλος ήταν μικρός. Η καλύτε­ ρη αναπαράσταση της Λούσυ θα ήταν ένα πλά­ σμα με το σώμα ενός πρωτο-ανθρώπου και το κε­ φάλι ενός πιθήκου. Το περπάτημα ήταν κυριολε­ κτικά το πρώτο βήμα στο δρόμο προς τον άνθρω­ πο. Ο μεγάλος εγκέφαλος για τον οποίο είμαστε τόσο περήφανοι, ήρθε αργότερα — ίσως εξαι­ τίας των ευνοϊκών συνθηκών που δημιουργήθη­ καν από το όρθιο βάδισμα που ελευθέρωσε τα χέρια, τα οποία μπορούσαν να εκτελούν περί­ πλοκες εργασίες (όπως η κατασκευή εργαλείων) που χρειάζονταν ένα καλό εγκέφαλο. Κατά εκπληκτικό τρόπο, την ίδια περίπου ε­ ποχή που η ομάδα του Γιόχανσον ξέθαβε τα απο­ μεινάρια της Λούσυ στην Αιθιοπία, χίλια πεντα­ κόσια μέτρα μακρύτερα, στην Ανατολική Αφρι­ κή, η Μαίρη Λήκυ ανακάλυψε τα αυθεντικά απο­ λιθωμένα πατήματα που δημιουργήθηκαν από κάποιο παρόμοιο πλάσμα που περπατούσε όρ­ θιο πάνω σ'ένα στρώμα ηφαιστειακής στάχτης

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

163

που είχε σχηματιστεί 3,7 εκατομμύρια χρόνια πριν. Τα πατήματα διατηρήθηκαν χάρη σε μια σειρά από αξιοσημείωτες συμπτώσεις. Αρχικά μια ηφαιστειακή έκρηξη σκόρπισε ένα στρώμα στάχτης πλούσιας σε καρμπονίτη, ένα φυσικό μπετόν που στερεοποιείται αν βραχεί και μετά στεγνώσει. Κατόπιν μια ψιλή βροχή ύγρανε τη στάχτη κι ενώ ήταν ακόμα βρεγμένη, ένα «πραγ­ ματικό θηριοτροφείο» όπως το περιγράφει ο Ρότζερ Λιούϊν, πέρασε τρέχοντας από πάνω της (ίσως προσπαθώντας να ξεφύγει από την έκρη­ ξη). Τουλάχιστον είκοσι διαφορετικά είδη άφη­ σαν τα ίχνη τους στο «μπετόν» προτού παγώσει. Μεταξύ τους συγκαταλέγονταν λαγοί, βαβουϊ­ νοι, αντιλόπες, δυο τύποι καμηλοπάρδαλης κι έ­ να είδος ελέφαντα. Στα είδη συμπεριλαμβάνον­ ταν και δυο ανθρωπίδες που έπαιρναν μέρος στην έξοδο. Τότε το σκληρό στρώμα της στά­ χτης σκεπάστηκε από ακόμα περισσότερη στά­ χτη, χώμα και σκόνη που είχε μεταφέρει ο άνε­ μος και παρέμεινε καλυμμένο μέχρι που πάλι ο άνεμος το ξεσκέπασε στα 1976. Τα πατήματα των αν'θρωπίδων που αποκαλύφθηκαν θα πρέ­ πει να τα άφησαν στενοί συγγενείς (από ανθρω­ πολογική σκοπιά) της Λούσυ. Έγιναν από ένα μεγάλο και από ένα μικρό πλάσμα που περπα­ τούσαν πλάι-πλάι. Λαμβάνοντας υπόψη τις ανα­ καλύψεις του Γιόχανσον, μπαίνουμε σε πειρα­ σμό να υποθέσουμε ότι επρόκειτο για ένα αρσε­ νικό και ένα θηλυκό του ίδιου είδους, του Αυστραλοπίθηκου αφαρένσις. Αλλά αυτό είναι μό­ νο μια εικασία. Πράγματι, υπάρχει ακόμα ένα μεγάλο ποσό­

164

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στό εικασίας και αμφιβολίας σχετικά με τη σπου­ δαιότητα όλων αυτών των ευρημάτων. Δεν θέ­ λουμε να αναφερθούμε σε όλες τις λεπτομέ­ ρειες — αυτό το έκανε ήδη ο Ρότζερ Λιούϊν στο «Οστά της Έριδας». Αυτό που μας ενδιαφέρει εί­ ναι ότι τα απολιθωμένα απομεινάρια της Λούσυ αλλά και η παρουσία αυτών των απολιθωμένων πατημάτων, δείχνουν ότι οι προγονοί μας άρχι­ σαν να ακολουθούν το μονοπάτι που θα τους ο­ δηγούσε στον άνθρωπο, όταν έμαθαν (ή αναγκά­ στηκαν να μάθουν) να περπατούν όρθιοι. Την ί­ δια εποχή που μερικοί από τους απογόνους του Αυστραλοπιθήκου αφαρένσις βελτίωναν τον τρόπο βαδίσματος τους και ανέπτυσσαν μεγα­ λύτερους εγκεφάλους, φαίνεται ότι εξαφανίστη­ καν δυο άλλοι απόγονοι: ο Αυστραλοπίθηκος ο ρωμαλέος και ο Αυστραλοπίθηκος ο αφρικανι­ κός. Ή τουλάχιστον αυτή είναι η επικρατούσα γνώμη. Αλλά υπάρχει τουλάχιστον μια πιθανό­ τητα την οποία συζητήσαμε στο «Πλεονέκτημα του Ένα τοις Εκατό», ότι δηλαδή αυτές οι δυο γενεαλογίες Αυστραλοπιθήκων επέζησαν πράγ­ ματι και εξελίχθηκαν για να γίνουν οι σύγχρονοι γορίλλες και χιμπατζήδες. Προκειμένου να ται­ ριάξετε τα κομμάτια του παζλ, θα πρέπει είτε να τροποποιήσετε ελαφρά τη μοριακή χρονική κλί­ μακα (που είναι δυνατό αλλά όχι εύκολο), ή να παραδεχτείτε ότι ο διαχωρισμός της γενεαλο­ γίας μας από αυτές των δυο Αυστραλοπιθήκων που ήταν σύγχρονοι με το Χόμο χαμπίλις, πραγ­ ματοποιήθηκε αρκετά πριν την εποχή της Λούσυ — οπότε η τελευταία είναι Χόμο αφαρένσις. Η δεύτερη περίπτωση αφήνει αρκετές πιθανότη­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

165

τες —σχετικά με τη δυνατότητα μοριακής απόδειξης— ότι ο διαχωρισμός ανθρώπουπιθήκου συνέβη γύρω στα 5 Εχπ. Αλλά τότε έ­ χουμε το εξής αίνιγμα: γιατί δεν υπάρχουν απο­ λιθώματα Αυστραλοπιθηκου του ρωμαλέου και Αυστραλοπιθηκου του αφρικανικού, που να ανά­ γονται στην εποχή της Λούσυ; Όπως και νάχει το πράγμα προς το παρόν πα­ ραδεχόμαστε το επίσημο όνομα, Αυστραλοπίθηκος αφαρένσις. Κι αν αυτό είναι κάτι που αποφά­ σισαν οι ειδικοί, φαίνεται λογικό να θεωρήσουμε (με κάποια καχυποψία και παραδεχόμενοι ότι εί­ ναι δυνατές και άλλες ερμηνείες) ότι ο διαχωρι­ σμός συνέβη μετά τη Λούσυ. Ευτυχώς αυτή είναι μια δευτερεύουσα εκδοχή της ιστορίας που πρέ­ πει να διηγηθούμε. Ό,τι κι αν συνέβη στους Αυστραλοπιθήκους κι όποιο επίσημο όνομα κι αν δόσουμε στη Λούσυ, τώρα μπορούμε να δούμε με βάση τα στοιχεία των κλιματολογικών ανα­ στατώσεων στην Ανατολική Αφρική γύρω στα 4 Εχπ, το γιατί οι προγονοί μας εγκατέλειψαν τη ζωή των δεντρόβιων πρωτευόντων και αναζήτη­ σαν την τύχη τους στις πεδιάδες. Με απλά λόγια συνέβη το εξής: η Λούσυ κι η παρέα της δεν εγ­ κατέλειψαν τα δάση. Τα δάση τους εγκατέ­ λειψαν. Τα Βραχιαιωρούμενα Δίποδα

Το συγκρότημα των τεκτονικών τάφρων της Α­ νατολικής Αφρικής αρχίζει από τη νότια Τουρκία και φτάνει μέχρι τις εκβολές του ποταμού Ζαμ­

166

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

βέζι, περνώντας μέσω του Ισραήλ, της Ερυθράς Θάλασσας και των λιμνών της Ανατολικής Αφρι­ κής. Σε ορισμένα μέρη, οι τάφροι του συγκροτή­ ματος έχουν πλάτος 80 χλμ και βάθος 300 μέτρα. Υπάρχουν και ενεργά ηφαίστεια. Το συγκρότη­ μα είναι το προϊόν της ίδιας τεκτονικής δραστη­ ριότητας των πλακών που κάνει τις ηπείρους να συγκρούονται και να δημιουργούν μεγάλες ορο­ σειρές — ή μάλλον το αντίστροφο είδος δραστη­ ριότητας. Κατά μήκος της οδοντωτής γραμμής της Μεγάλης Τάφρου, ο φλοιός της Γης κομμα­ τιάζεται από πλάγιες δυνάμεις που σχετίζονται με την ανάδευση του ρευστού υλικού στα καυτά έγκατα. Αυτές οι δυνάμεις είναι παρόμοιες μ'εκείνες που διαχώρισαν την Λαυρασία από τη Γη του Γκοντβάνα, δημιουργώντας τις τωρινές η­ πείρους και θέτοντας σε κίνηση την τωρινή φά­ ση ηπειρωτικής μετακίνησης. Σε εκατό εκατομ­ μύρια χρόνια από σήμερα, μπορεί να υπάρχει έ­ νας μεγάλος ωκεανός που να χωρίζει την Αφρι­ κή από το κέρατο της Αιθιοπίας και την Αραβία. Θα έχει νεοσχηματισμένο πυθμένα του οποίου η αύξηση θα συμβαδίζει με την καταστροφή του παλιού πυθμένα σε άλλες περιοχές του κόσμου, ειδικά κατά μήκος της δυτικής ακτής του Ειρηνι­ κού. Αλλά στο παρόν —και στο άμεσο γεωλογι­ κό παρελθόν που παρουσιάζει ξεχωριστό ενδια­ φέρον για την ιστορία της ανθρώπινης προέλευ­ σης— το σημαντικότερο χαρακτηριστικό του Α­ φρικανικού τμήματος της Μεγάλης Τάφρου εί­ ναι το ότι φιλοξενεί μια τεράστια ποικιλία κατοίκων. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές σε μια μικρή γεωγραφική κλίμακα, οι οποίες δη-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

167

μιουργούν ένα περιβαλλοντικό ψηφιδωτό εξαι­ τίας των μεταβολών του υψόμετρου, του ύψους της βροχής και της απορροής των νερών, σε μι­ κρές αποστάσεις. Αντί για μια ομοιόμορφη τρο­ πική ζούγκλα, έχουμε εκτάσεις πυκνού δάσους που εναλάσσονται με σαβάννες και αραιότερο δάσος με ξέφωτα. Πώς προσαρμόζεται ένα δενδρόβιο πρωτεύ­ ον, όταν τα δάση που ζει αρχίζουν και συρρικνώ­ νονται; Υπάρχουν δυο φανερές λύσεις. Είτε απο­ σύρεται στην καρδιά του δάσους συνεχίζοντας να βρίσκει τροφή και ένα ασφαλές μέρος για ύ­ πνο όπως και πριν, είτε βγαίνει στο νέο περιβάλ­ λον και προσπαθεί να επιζήσει με ένα καινούρ­ γιο τρόπο που να αρμόζει στον μεταβαλλόμενο κόσμο του. Με την προϋπόθεση ότι τα άτομα δεν θα πραγματοποιήσουν κάποια συνειδητή επιλο­ γή, αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο λειτουρ­ γούν οι εξελικτικές πιέσεις σε εποχές περιβαλ­ λοντικών μεταβολών, προκειμένου να επιλε­ γούν νέες ποικιλίες από ένα κοινό προγονικό «α­ πόθεμα». Είμαστε σίγουροι ότι δεν είναι αναγκαίο να ε­ πιμείνουμε περισσότερο — βλέπετε πού οδη­ γούμαστε. Όταν τα δάση συρρικνώθηκαν, μερι­ κοί πίθηκοι έγιναν ακόμα περισσότερο «πιθηκίσιοι» παραμένοντας στα δέντρα και αν μη τι άλ­ λο, έγιναν πιο ικανοί στην αναζήτηση της τρο­ φής τους εξαιτίας του αυξανόμενου ανταγωνι­ σμού για πηγές που λιγόστευαν. Οι απόγονοί τους ήταν οι γορίλλες. Άλλοι πίθηκοι —πρω­ ταρχικά μέλη του ίδιου είδους— αναζήτησαν την τύχη τους στα κοντινά αραιά δάση και εξακο-

168

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λουθώντας να βρίσκονται ανάμεσα σε δέντρα — αν και όχι σε πυκνό δάσος. Αλλά οι πίθηκοι αυτοί αναγκάστηκαν να αναζητήσουν την τροφή τους και στο έδαφος. Καθώς η εξέλιξη τους εξόπλισε καλύτερα γι'αυτό το σκοπό, έγιναν χιμπατζήδες. Κι ένας τρίτος κλάδος της οικογένειας — που ίσως να προήλθε από πλάσματα λιγότερο ι­ κανά στον παλιό τρόπο ζωής που απωθήθηκαν στις πεδιάδες εξαιτίας του ανταγωνισμού με τα ξαδέλφια τους— έπρεπε να βρει έναν εντελώς νέο τρόπο ζωής, διαφορετικά θα αφανιζόταν. Αυτοί οι πίθηκοι ανέπτυξαν το όρθιο βάδισμα, α­ ναγκάστηκαν να τρώνε σχεδόν ο,τιδήποτε έπε­ φτε στα χέρια τους και έμαθαν την αξία του να μοιράζονται την τροφή τους σαν μια οικογένεια ή μια μεγαλύτερη ομάδα. Τελικά ανέπτυξαν με­ γάλους εγκεφάλους και έγιναν ανθρώπινα πλά­ σματα. Όλα αυτά πρέπει να πραγματοποιήθηκαν σταδιακά. Μια τόσο σύντομη αναφορά μας φέρ­ νει στο νου μια μεταμόρφωση που γίνεται στιγ­ μιαία, με τον πρωτόγονο πίθηκο να πηδά έξω α­ πό το δάσος, να στέκεται όρθιος και να γίνεται άνθρωπος. Στην πραγματικότητα η προσαρμο­ γή είναι σταδιακή — απαρατήρητη από τη μια γε­ νιά στην άλλη, αλλά αθροίζεται κατά τη διάρκεια εκατοντάδων χιλιάδων γενεών και εκατομμυ­ ρίων χρόνων. Οι πίθηκοι που «έμειναν πίθηκοι» δεν ήταν απαραίτητο να υποχωρήσουν στη συρρικνούμενη ζούγκλα — ήταν πιθανόν οι πίθηκοι που έτυχε να ζουν στα κομμάτια ζούγκλας που υπήρχαν ακόμα εκεί μετά τις μεταβολές στο πε­ ριβάλλον (και θυμηθείτε: αυτή τη φορά το περί-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

169

βάλλον μεταβαλλόταν αργά). Οι πίθηκοι που «έ­ γιναν άνθρωποι» δεν εγκατέλειψαν τη ζούγκλα: κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης χρονικής περιό­ δου, το κλίμα στις κοιλάδες που ζούσαν ορισμέ­ να είδη πιθήκων άλλαξε και τα δέντρα σιγά σιγά εξαφανίστηκαν. Σε κάθε γενιά τα πλάσματα που μάθαιναν να ανταπεξέρχονται στις μεταβαλλό­ μενες συνθήκες λίγο καλύτερα απ'όσο οι σύγ­ χρονοι τους, ήταν εκείνα που θα έβρισκαν περισ­ σότερη τροφή και που θα είχαν τις περισσότε­ ρες ευκαιρίες να πολλαπλασιαστούν. Αν λόγου χάρη το όρθιο βάδισμα διευκόλυνε την εξεύρε­ ση τροφής και τη μεταφορά της στην οικογένεια, τότε η φυσική επιλογή θα προτιμούσε τους όρ­ θιους βαδιστές κι έτσι θα εξελισσόταν ο χαρα­ κτηριστικός διποδισμός του πιθηκανθρώπου. Ένα στοιχείο που επιβεβαιώνει ότι το μετα­ βαλλόμενο κλίμα ήταν αυτό που μετέτρεψε τους πιθήκους σε ανθρώπους, προέρχεται από τη γε­ νεαλογία της μαϊμούς από την οποία διαχωρι­ στήκαμε εδώ και 30 εκατομμύρια χρόνια. Από την εποχή του ζενίθ των πιθήκων το πρώτο μισό του Μειόκαινου, οι μαϊμούδες ήταν πολύ περισ­ σότερο επιτυχημένες από τους πιθήκους, όσον αφορούσε τον αριθμό των ειδών τους σε όλη τη Γη. Σήμερα, οι ολιγάριθμοι πίθηκοι, υπερφαλαγγίζονται από περισσότερες ποικιλίες μαϊμούς απ'όσες μπορούμε να αναφέρουμε εδώ. Αλλά οι μαϊμούδες είναι κυρίως δενδρόβιες και όταν στο τέλος του Μειόκαινου τα δάση παρήκμασαν σε μερικές περιοχές, αυτές έπρεπε ή να προσαρμο­ στούν ή να πεθάνουν. Την ίδια περίπου εποχή που άρχιζαν οι γενεαλογίες των ανθρωπίδων,

170

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

των χιμπατζήδων και των γοριλλών, ανάμεσα στα 4 Εχπ και 5 Εχπ, από ένα αρχέγονο είδος μαϊ­ μούς άρχισε και η γενεαλογία του σύγχρονου βαβουΐνου. Οι βαβουΐνοι είναι μαϊμούδες που προσαρμόστηκαν στη ζωή στις ανοιχτές πεδιά­ δες και που χρησιμοποιούν τα δέντρα μονάχα για καταφύγιο. Οι άνθρωποι και οι χιμπατζήδες εκπροσωπούν τη «λύση» που έδωσαν οι πίθηκοι στο πρόβλημα της συρρίκνωσης των δασών του Πλειόκαινου ενώ οι βαβουΐνοι εκπροσωπούν τη «λύση» που έδοσαν οι μαϊμούδες στο ίδιο πρό­ βλημα. Αλλά οι βαβουΐνοι, σε αντίθεση με τους ανθρώπους (και τη Λούσυ) δεν μπορούν να βαδί­ σουν όρθιοι. Μπορεί ο σύγχρονος κόσμος να κυ­ ριαρχείται από έναν απόγονο των πιθήκων κι όχι των μαϊμούδων για έναν απλό λόγο: επειδή ο τρόπος ζωής του δενδρόβιου πιθήκου τον έχει κάνει να αναπτύξει μια σωματική δομή που συμπτωτικά περιέχει πολλές από τις ιδιομορφίες που είναι κατάλληλες για όρθια στάση και βά­ δισμα. Το θέμα είναι ότι ενώ οι μαϊμούδες είναι σχετι­ κά μικρόσωμα και ελαφριά ζώα που χοροπηδούν στα κλαδιά και σαλτάρουν από δέντρο σε δέν­ τρο, οι πίθηκοι είναι σχετικά μεγαλόσωμα και βα­ ριά ζώα που κρέμονται με τα χέρια τους κάτω α­ πό τα κλαριά κι επίσης ταλαντεύονται μάλλον παρά πηδούν από το ένα κλαδί στο άλλο. Αυτός ο τρόπος κίνησης ονομάζεται βραχιαιώρηση. Φυσικά, και οι μαϊμούδες μπορούν να κρεμα­ στούν από τα κλαδιά με τα χέρια τους (παρόλο που ποτέ δεν κινούνται κατά μήκος ενός κλαδιού με αυτόν τον τρόπο), όπως και οι πίθηκοι μπο-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

171

ρούν να πηδήξουν από κλαδί σε κλαδί, αν αυτά είναι αρκετά γερά. Αλλά οι παραδοσιακοί τρόποι ζωής των δυο πρωτευόντων είναι διαφορετικοί και η δομή του σώματος τους ανακλά την εξελι­ κτική προσαρμογή σε αυτές τις διαφορετικές μορφές κίνησης. Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι η βραχιαιώρηση —κυριολεκτικά το κρέμασμα από δένδρα— ωφελεί την εξέλιξη ενός σώ­ ματος που στέκεται σε όρθια στάση. Είτε κρέμε­ σαι από τα δυό σου χέρια είτε στέκεσαι στα δυο σου πόδια, η βασική στάση του σώματος παρα­ μένει η ίδια. Ανατομικά, οι βραχιαιωρούμενοι προγονοί μας μοιάζουν πολύ με ανθρώπινα πλά­ σματα, διαθέτοντας ιδιομορφίες που δεν τις μοι­ ραζόμαστε με τις μαϊμούδες. Λόγου χάρη μπο­ ρείτε να λυγίσετε τον καρπό σας σε ορθή γωνία ως προς τη διεύθυνση του μικρού σας δακτύλου — μια σαφώς χρήσιμη ευκαμψία στο κρέμασμα από τα κλαδιά. Και διαθέτετε (θεωρητικά) ισχυ­ ρούς δικέφαλους μυώνες που αν μπείτε στον κό­ πο να τους γυμνάσετε μπορείτε να σηκώνετε το σώμα σας κάνοντας έλξεις στο μονόζυγο. Η άρ­ θρωση του%ώμου στον άνθρωπο επιτρέπει περισ­ σότερη ελευθερία κινήσεων απ'ό,τι η αντίστοιχη άρθρωση των μαϊμούδων και ούτω καθεξής. Πέ­ στε στα τέσσερα και θα ανακαλύψετε ότι το μόνο που μπορείτε να δείτε είναι το έδαφος — εκτός αν προσπαθείσετε να κρατήσετε το κεφάλι σας, επώδυνα λυγισμένο προς τα πίσω. Αν σταθείτε όρθιοι, το κεφάλι σας είναι ιδανικά τοποθετημέ­ νο για να κυττά ολόγυρα. Επίσης η θέση του κε­ φαλιού στην κορυφή της σπονδυλικής στήλης εί­ ναι επίσης αρκετά καλή για να παρέχει καλή ό-

172

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ραση σε ένα πίθηκο που κρεμιέται με τα χέρια του από ένα κλαδί. Έτσι, καταγόμαστε από φυλή βραχιαιωρούμενων προγόνων και οι ανατομικές προσαρμογές που απαιτούνται για τη βραχιαιώρηση και που αναπτύχθηκαν για εκατομμύρια χρόνια στο Μειόκαινο, ταίριαζαν ήδη με πολ­ λούς τρόπους στο πιθηκίσιο κορμί για να το κά­ νουν να στέκεται όρθιο. Η Λούσυ ήταν τόσο κα­ λός βαδιστής ώστε οι προγονοί της (πιθανόν ραμαπιθηκίδες, ή φυλή ραμαπιθηκίδων) μπορού­ σαν να αρχίσουν να φεύγουν από τα δάση και να προχωρήσουν στις πεδιάδες. Είδαμε γιατί αυ­ τοί και οι απόγονοι τους έπρεπε να αρχίσουν ένα νέο είδος ζωής σε ένα κόσμο που μεταβαλλόταν. Αλλά πώς ακριβώς η γοργά αναπτυσσόμενη ικα­ νότητα να περπατούν, τους κατέστησε επιτυχη­ μένους σ'αυτό το νέο περιβάλλον, δυο εκατομ­ μύρια χρόνια προτού εξελιχθούν σε Χόμο χαμπίλις με μεγάλο εγκέφαλο; Η όρθια στάση προσφέρει πολλά πλεονεκτή­ ματα στις πεδιάδες. Πρώτα πρώτα δίνει την κα­ λύτερη δυνατή θέα του περιβάλλοντος που επι­ τρέπει την εξεύρεση τροφής και τον έγκαιρο εν­ τοπισμό αρπακτικών που πλησιάζουν. Όταν η δί­ ποδη κίνηση εξελιχθεί, αποτελεί ένα πολύ απο­ δοτικό τρόπο σε σχέση με το άτσαλο βάδισμα του χιμπατζή και καταναλώνει λιγότερη ενέρ­ γεια. Αλλά το σημαντικότερο απ' όλα —όπως συμφωνούν οι περισσότεροι παλαιοανθρωπολόγοι— είναι το ότι απελευθερώνει τα χέρια που μπορούν πλέον να μεταφέρουν πράγματα. Αυτά τα πράγματα μπορεί να είναι όπλα ακόμα κι αν πρόκειται για πέτρες που εκσφενδονίζονται για

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

173

να σκοτώσουν ένα ζώο ή να φοβίσουν τους επιτι­ θέμενους. Αλλά ίσως η καλύτερη ερμηνεία απ'όλες σχετικά με την επιτυχία της όρθιας στάσης, είναι το ότι αυτή επέτρεψε στους προγόνους μας να μεταφρουν στην οικογένεια πολλά είδη τροφής που μάζευαν από δω και από κει και να τα μοιράζονται. Υπάρχουν αρχαιολογικά ευρή­ ματα ηλικίας δυο εκατομμυρίων ετών από την Α­ νατολική Αφρική που φανερώνουν ότι οι πρόγο­ νοι μας περνούσαν αρκετό χρόνο σε συγκεκρι­ μένες τοποθεσίες. Μας άφησαν χοντροκομμένα πέτρινα εργαλεία και κόκκαλα από πολλά διαφο­ ρετικά είδη ζώων — ζώα που οπωσδήποτε δεν τριγύριζαν στον καταυλισμό και ξαφνικά έπε­ φταν χάμω νεκρά. Αυτά τα κόκκαλα, καλυμμένα με κρέας, είχαν μεταφερθεί εκεί από τους αν­ θρώπους. Αυτές οι ποσότητες κρέατος όμως θα αποτελούσαν ένα μικρό τμήμα της διατροφής της ομάδας. Δυστυχώς δεν έχουν απομείνει α­ πολιθώματα από τυχόν σπόρους και φυτά που μεταφέρθηκαν εκεί για κατανάλωση. Αλλά υ­ πάρχουν κι άλλοι τρόποι για να ανακαλύψουμε τι συμπεριλαμβάνει ένας τέτοιος τρόπος ζωής. Σε ορισμένα μέρη του κόσμου, ακόμα και μέ­ χρι τον 20ο αιώνα, επέζησαν φυλές που έζησαν λίγο πολύ με τον ίδιο τρόπο: κυνηγώντας για ένα μέρος του φαγητού τους και συλλέγοντας φυτά για να τα μοιραστούν μετά όλα αυτά στον καταυ­ λισμό τους. Οι ανθρωπολόγοι μελέτησαν τον τρόπο ζωής για να βρουν ίχνη του πώς ζούσαν οι προγονοί μας. Σε τέτοιες κοινωνίες κυνηγώνσυλλεκτών υπάρχει ένας τυπικός καταμερισμός εργασίας μεταξύ των δύο φύλων. Τα αρσενικά

174

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

βγαίνουν για κυνήγι ενώ τα θηλυκά φροντίζουν τα παιδιά και συλλέγουν φαγώσιμα φυτά. Για να μη μας κατηγορήσουν για ακραίους φαλλοκρά­ τες, ενώ δείχνουμε τα βασικά γεγονότα της αν­ θρώπινης ζωής θα πρέπει επίσης να δύσουμε έμ­ φαση στο ότι τα αρσενικά δεν είναι καλοί προμη­ θευτές. Συνήθως η ομάδα εξαρτάται από τις γυ­ ναίκες και από τα φαγώσιμα φυτά που συλλέ­ γουν για την επιβίωση της. Η περιστασιακή συνεισφορά κρέατος εκ μέρους των αντρών εί­ ναι ένα ευπρόσδεκτο δώρο. Αστειευόμενοι ελα­ φρά, μερικοί είπαν ότι ο κύριος λόγος που οι άν­ τρες έβγαιναν για κυνήγι ήταν το ότι οι γυναίκες τους έστελναν μακριά για να μη μπερδεύονται στα πόδια τους, όταν αυτές ασχολούνταν με την πραγματική δουλιά. Αλλά αυτό το ειρωνικό σχό­ λιο εμπεριέχει τη σημαντική αλήθεια. Ότι δηλα­ δή με την καταβολή διαφορετικών ατομικών προσπαθειών για την εξεύρεση διαφορετικών ειδών τροφής, η ομάδα σαν σύνολο (και τα άτομα που είναι μέλη της ομάδας) έχει περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης. Κι αυτό επειδή κάθε ά­ τομο δεν εξαρτάται από μια και μοναδική πηγή τροφής που μπορεί για οποιοδήποτε λόγο να μην είναι διαθέσιμη μια ορισμένη μέρα ή μια ορι­ σμένη εποχή. Όσο για το ίδιο το κυνήγι, αυτό σίγουρα άρχισε σαν μια μορφή συλλογής, με το μάζεμα των υπολειμμάτων των ζώων που σκότω­ ναν πραγματικά αποδοτικοί κυνηγοί — π.χ. τα μεγάλα αιλουροειδή. Οι πρώτοι άνθρωποι μπορεί να μην ήταν πολύ καλοί σε τίποτα, εκτός από το να περπατούν όρ­ θιοι. Αλλά με τη βοήθεια αυτής της στάσης τους,

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΝ ΠΑΓΩΝ

175

κατάφεραν να πραγματοποιήσουν ικανοποιητι­ κά, πολλά διαφορετικά πράγματα. Έγιναν ανει­ δίκευτοι. Αλλά όποια κι αν ήταν η πηγή όλων αυ­ τών των διαφορετικών τροφών που απαιτούνταν για να λειτουργήσει ο τρόπος ζωής του ανειδί­ κευτου πλάσματος που μοιράζεται την τροφή του, η απαίτηση-κλειδί είναι η ικανότητα μεταφο­ ράς πραγμάτων μέχρι τον καταυλισμό. Χρειά­ ζονταν χέρια για τη μεταφορά αντικειμένων κι έτσι μένουν μόνο δυο μέλη για περπάτημα. Πριν την εμφάνιση της νοημοσύνης, ο άνθρω­ πος έγινε βραχιαιωρούμενο δίποδο. Η στροφή στο διποδισμό συνέβη σαν αντίδραση στο μετα­ βαλλόμενο κλίμα και στις περιβαλλοντικές συν­ θήκες του συγκροτήματος των τεκτονικών τά­ φρων της Ανατολικής Αφρικής. Αλλά για αρκετά εκατομμύρια χρόνια, ο διποδισμός έδοσε στα πάλαι ποτέ βραχιαιωρούμενα, ένα επιτυχημένο τρόπο ζωής χωρίς να υπάρχει η ανάγκη για νοη­ μοσύνη. Τι ήταν αυτό που ώθησε τα βραχιαιω­ ρούμενα δίποδα να γίνουν νοήμονα μετά τα 2 Εχπ; Σχεδόν σίγουρα, μια άλλη στροφή της κλι­ ματικής βίδας — ή μάλλον αρκετές στροφές. Μέχρι τα 3 Εχπ οι πάγοι είχαν αρχίσει να επε­ κτείνονται στο βορρά. Αρχικά η έναρξη της επο­ χής αυτής των παγετώνων δεν επηρέασε την Α­ νατολική Αφρική. Αλλά η επίδραση της άρχισε να γίνεται ιδιαίτερα αισθητή και με ασυνήθιστο τρόπο, ακριβώς την εποχή που εμφανιζόταν ο Χόμο χαμπίλις. Γύρω στα τέλη του Πλειόκαινου και στην αρχή του Πλειστόκαινου, πριν από 1,8 εκατομμύρια χρόνια (δηλαδή στις αρχές του Τε­ ταρτογενούς με την παλιά χρονική κλίμακα), υ-

176

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠ1Ν

πήρξε στην περιοχή μια δραματική μείωση των βροχοπτώσεων, που σχετιζόταν με την εξάπλω­ ση του πάγου στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη. Ή­ ταν ο προάγγελος της έναρξης μιας σειράς επο­ χών παγετώνων, που εξάσκησαν πρωτοφανείς περιβαλλοντικές πιέσεις στα βραχιαιωρούμενα δίποδα. Τα παιδιά των παγετώνων επρόκειτο σύν­ τομα να εμφανιστούν στην Αφρικανική σκηνή.

Κεφάλαιο 5. Ένας άντρας—μια γυναίκα — για όλες τις εποχές

Αν δεν είχαν συμβεί οι περιβαλλοντικές αλλα­ γές που συνδέονταν με το κλίμα, θα είμασταν α­ κόμα πίθηκοι του Μειόκαινου και θα ζούσαμε στα δέντρα. Η πρώτη φάση ψύξης στο βόρειο η­ μισφαίριο και η ξηρασία στην Αφρική ήταν αρκε­ τές για να βγάλουν τους προγόνους μας έξω α­ πό τα δάση και να τους κάνουν να βαδίζουν όρ­ θιοι. Αλλά οι κλιματικές μεταβολές, που ευνόη­ σαν τη νοημοσύνη και μας έβαλαν στο δρόμο του ανθρώπου, ήταν πολύ περισσότερο ήπιες και πε­ ρισσότερο περίπλοκες από μια απλή ψύξη της υ­ δρογείου. Μεταμόρφωσαν έναν πίθηκο (έστω και όρθιο) στον Χόμο σάπιενς, σε λιγότερο από τρία εκατομμύρια χρόνια — ένα τρομακτικά μι­ κρό διάστημα στην εξελικτική κλίμακα. Το να συμβεί κάτι τέτοιο σαν αντίδραση στην κλιματι­ κή κατάσταση είναι εξαιρετικά σπάνιο και μπο­ ρεί να είναι και μοναδικό στην ιστορία του πλα­ νήτη. Αλλά μονάχα τα τελευταία διακόσια χρό-

178

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νια ο ευφυής πίθηκος συνειδητοποίησε ότι το κλίμα της Γης είχε υποβληθεί σε μια σειρά παρο­ ξυσμών, που τώρα είναι γνωστοί σαν εποχές πα­ γετώνων. Και μόνο στον αιώνα μας, υπολογίσα­ με ότι αυτή η εποχή των παγετώνων άρχισε έναδυο εκατομμύρια χρόνια πριν. Μόλις στα τέλη του 19ου αιώνα, μερικοί άν­ θρωποι συνέλαβαν την ιδέα ότι μεγάλοι παγετώ­ νες είχαν καλύψει κάποτε μεγάλες εκτάσεις της Ευρώπης, που σήμερα είναι ελεύθερες από πά­ γο. Πιο πριν, οι παρατηρητές του φυσικού κό­ σμου είχαν ήδη προσέξει τους λεγόμενους ερ· ρατικούς λίθους — δηλαδή, βράχους που μερι­ κές φορές βρίσκονταν σε μέρη στα οποία δεν α­ νήκαν, όντας μακριά από οποιουσδήποτε σχημα­ τισμούς πετρωμάτων που να ταιριάζουν. Πρό­ σεξαν πως το τοπίο της Ευρώπης είναι κατάστι­ κτο από ετερόκλητους σωρούς βράχων και απο­ θέσεων. Αλλά για τους περισσότερους γεωλό­ γους του 17ου αιώνα ήταν «προφανές» ότι επρό­ κειτο για επιπτώσεις του βιβλικού κατακλυσμού, που είχε παρασύρει τα πάντα στο πέρασμα του. Έτσι, είναι ειρωνικό ότι ττα 1787 ένας από τους πρώτους ανθρώπους, που υπέθεσε ότι για όλα αυτά ευθύνονταν μεγάλα στρώματα πάγου και όχι πλημμύρες νερού, ήταν ένας Ελβετός κληρι­ κός, ο Μπέρναρντ Κουν. Άλλοι επιστήμονες κα­ τέληξαν σε παρόμοιες θεωρίες, ανεξάρτητα ο έ­ νας από τον άλλο. Σ' αυτούς συμπεριλαμβάνον­ ταν ο Σκωτσέζος Τζέημς Χάττον, που στη δεκαε­ τία του 1790 επισκέφτηκε τα βουνά του Ζουρά στη Γαλλία και στην Ελβετία. Εντυπωσιάστηκε από τα σημάδια της παγετωνικής δραστηριότη-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

179

τας που υπήρχαν στα βουνά. Η υιοθεσία από τον Χάττον της θεωρίας για μια εποχή παγετώνων εμπεριέχει, επίσης, άλλη μια μεγάλη ειρωνεία. Ήταν ο Χάττον, αυτός που τελικά προήγαγε την ιδέα ότι η επιφάνεια της Γης διαμορφώθηκε, όχι από βιβλικές καταστροφές, αλλά από τις ίδιες τις διαδικασίες που μπορούμε να παρατηρήσου­ με και σήμερα και που λειτουργούν αργά σε με­ γάλες περιόδους γεωλογικού χρόνου. Αυτή η ιδέα, δηλαδή η αρχή του ομοιομορφισμού, άφηνε να εννοηθεί ότι η ιστορία της Γης ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη χρονική κλίμακα που προκύπτει από την κατά γράμμα ερμηνεία της Βίβλου και προκάλεσε διαμάχες στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Σήμερα, η τροποποιημένη θεωρία του ομοιομορφισμού και η μακρόχρονη ιστορία της Γης, αποτελούν τους θεμέλιους λίθους της γεωλογίας. Και πα­ ράλληλα —όπως έχουμε δει— η Γη υφίσταται καταστροφές που πραγματοποιούνται στις ανά­ λογες χρονικές κλίμακες. Και μια απ' αυτές τις καταστροφές είναι η εποχή των παγετώνων της οποίας τη σπουδαιότητα εκτίμησε πρώτος ο Χάτ­ τον. Φυσικά, δεν υπάρχει αντίφαση με τις ιδέες περί ομοιομορφισμού, αφού η φράση-κλειδί εί­ ναι «στις ανάλογες χρονικές κλίμακες». Με δε­ δομένη μια αρκετά μεγάλη χρονική κλίμακα, η καταστροφή είναι «φυσιολογική». Από τη σκοπιά της μακρόχρονης ιστορίας της Γης, μια εποχή παγετώνων είναι μια από τις φυσικές διαδικα­ σίες αλλαγής που διαμορφώνουν τον πλανήτη, όπως κι η δράση των ηφαιστειακών εκρήξεων (ε­ πίσης αρκετά καταστροφική, αν συμβεί δίπλα

180

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

σας), ή η διάβρωση από το τρεχούμενο νερό και τις παλίρροιες. Αλλά ούτε ο Κουν, ούτε κι ο Χάττον, ούτε και κανένας άλλος της γενιάς τους, δεν κατέβαλε και μεγάλη προσπάθεια να μετα­ πείσει τον επιστημονικό κόσμο της εποχής ότι υπήρξε πράγματι μια εποχή παγετώνων. Μόλις στα 1837, ο Λουί Αγκασσίζ, ο τριαντάχρονος πρόεδρος της Ελβετικής Εταιρείας Φυσικών Ε­ πιστημών, ανέλαβε την υπόθεση και την προή­ γαγε με τέτοιο σθένος κόντρα στους επίσης σθε­ ναρούς υποστηρικτές του βιβλικού καταστροφισμού, ώστε μέχρι τα μισά της δεκαετίας του 1860, η θεωρία της εποχής των παγετώνων είχε γίνει ευρύτατα αποδεκτή. Στοιχεία για τον Πάγο Τα στοιχεία, που έπεισαν τον Αγκασσίζ ότι ο πά­ γος είχε καλύψει την Ευρώπη, βρίσκονταν όλα στην πατρίδα του την Ελβετία. Αλλά πρόσεξε, ε­ πίσης, και τη σημασία των σημαδιών που είχαν αφήσει οι παγετώνες στα βουνά καθώς και την εργασία του Γιόχαν φον Σαρπεντιέ, ενός πρωτο­ πόρου παγετωνολόγου που είχε γεννηθεί στο Φράιμπουργκ το 1786. Ο φον Σαρπεντιέ εγκατα­ στάθηκε στην Ελβετία υιοθετώντας τη Γαλλική εκδοχή του ονόματος του —Ζαν ντε Σαρπε­ ντιέ— (και, αργότερα, στα 1855, πέθανε εκεί). Εργάστηκε σαν μηχανικός ορυχείων κι έγινε διευθυντής των αλατωρυχείων στο καντόνι του Βω. Προβληματιζόταν από τους παγετώνες και εντυπωσιαζόταν από την ισχύ τους. Ο φον (ή ντε) Σαρπεντιέ, δουλεύοντας μερικές φορές με άλ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

181

λους ερασιτέχνες γεωλόγους (στους οποίους συμπεριλαμβανόταν κι ο πολιτικός μηχανικός Ιγκνάτς Βένετς-Ζίττεν, που τον μύησε στο αίνιγ­ μα), έκανε μια ειδική μελέτη σχετικά με τις τοπο­ θεσίες των μεγάλων ογκολίθων, που φαίνονταν να είναι φτιαγμένοι από πέτρωμα που προέρχον­ ταν μεν από τις Ελβετικές Άλπεις, αλλά που βρί­ σκονταν πολύ μακριά, κάτω στην κοιλάδα του Ρήνου. Μέχρι τα 1834 είχε φτάσει στο συμπέρα­ σμα —όπως και πολλοί άλλοι πριν απ' αυτόν— ότι αυτοί οι πελώριοι «ακλόνητοι» ογκόλιθοι θα μπορούσαν να έχουν φτάσει εκεί μονάχα στην αγκαλιά των τεράστιων παγετώνων, που πολύ παλιά είχαν κατέβει από τα βουνά στη διάρκεια μιας εποχής παγετώνων. Εκείνη τη χρονιά, ο Σαρπεντιέ παρουσίασε τα στοιχεία του σε μια σύσκεψη της Εταιρείας Φυσικών Επιστημών, αλ­ λά δεν φάνηκε να πείθει κανέναν εκτός απ' τον Αγκασσίζ. Στην πραγματικότητα, όταν ο νεαρός Αγκασ­ σίζ άκουσε για την εργασία του ντε Σαρπεντιέ, όχι μόνο δεν πίστεψε λέξη απ' αυτή, αλλά βάλθη­ κε να αποδείξει ότι η όλη ιδέα ήταν μια ανοησία. Είχε και την κατάλληλη θέση γι' αυτό, μια που από το 1832 ήταν καθηγητής της Φυσικής Ιστο­ ρίας στο Πανεπιστήμιο του Νιουσατέλ κι είχε γί­ νει γνωστός σαν ειδικός σε απολιθώματα ψα­ ριών. Σαν κάτοικος της Ελβετίας, ήταν σίγουρος από την καθημερινή εμπειρία ότι οι παγετώνες δεν θα μπορούσαν να μετακινηθούν πολύ μα­ κριά ή αρκετά γρήγορα για να μεταφέρουν ογκό­ λιθους μέχρι την κοιλάδα του Ρήνου. Σαν καλός επιστήμονας, βάλθηκε να αποδείξει την υπόθε-

182

ΤΖΠΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ση. Γι' αυτό τον σκοπό, εγκατέστησε έναν σταθ­ μό παρατήρησης σε μια καλύβα στο Ααρ και μέ­ τρησε προσεκτικά την ταχύτητα του εκεί παγε­ τώνα (και άλλων παγετώνων), μπήγοντας πασ­ σάλους στον πάγο και μετρώντας έτσι την κίνη­ ση τους. Αναστατωμένος από την ανακάλυψη ό­ τι ο πάγος εκινείτο γρηγορότερα απ' όσο είχε σκεφτεί και πεπεισμένος ότι ο παγετώνας μπο­ ρούσε να μεταφέρει μεγάλους ογκόλιθους μαζί του, ο Αγκασσίζ μετατράπηκε από σκεπτικιστή σε πιστό και, όπως πολλοί νεοφώτιστοι, έγινε εν­ θουσιώδης ευαγγελιστής των νέων πεποιθή­ σεων. Άρχισε στα 1837 στην Εταιρεία Φυσικών Επι­ στημών, τραβώντας τους απρόθυμους συναδέλ­ φους του από την αίθουσα διαλέξεων και πηγαί­ νοντας τους στα βουνά, για να δουν οι ίδιοι τις αποδείξεις. Αυτοί δεν μεταπείστηκαν αμέσως και μερικοί προτίμησαν να πιστεύουν ότι τα ση­ μάδια στους βράχους μπορεί να είχαν γίνει από περαστικά αμάξια κι όχι από το σύρσιμο των ογ­ κόλιθων που παρέσυραν οι παγετώνες. Αλλά ο Αγκασσίζ δεν αποθαρρυνόταν. Έφυγε, με τους Σαρπεντιέ και Βένετς, για να ψάξει για περισσό­ τερα στοιχεία, αλλά σύντομα τους ξεπέρασε σε ενθουσιασμό, προτείνοντας μια γενική θεωρία ε­ νός κόσμου σκεπασμένου από πάγο, την οποία και δημοσίευσε στα 1840. Ο ίδιος ο ντε Σαρπεν­ τιέ, ανίκανος να δαμάσει τη θύελλα, που ο ίδιος είχε βοηθήσει να ξεσπάσει (και, κάπως, ενοχλη­ μένος από τον Αγκασσίζ που του έκλεβε τη δό­ ξα), κατέφερε μονάχα να δημοσιεύσει τη δικιά του εκδοχή για την ιστορία στα 1841. Αλλά ακό-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

183

μα κι αν είχε κατατροπώσει τον Αγκασσίζ με τη δικιά του εργασία, δεν υπάρχει αμφιβολία για το ποια εκδοχή της ιστορίας θα έκανε τη μεγαλύτε­ ρη εντύπωση. Όταν ο Αγκασσίζ έγραφε για επο­ χές παγετώνων, κανένας άλλος δεν θα μπορού­ σε να ανταγωνιστεί τον ευφάνταστο τρόπο γρα­ φής του — τον οποίο σήμερα μιμούνται αρκετοί δημοσιογράφοι για να κερδίσουν χρήματα. Η εξάπλωση αυτών των πελώριων παγοκαλυμμάτων θα πρέπει να είχε σαν αποτέλεσμα την καταστροφή όλης της οργανικής ζωής πάνω στην επιφάνεια της Γης. Το έδαφος της Ευρώ­ πης, που προηγουμένως σκεπαζόταν από τρο­ πική βλάστηση και κατοικούνταν από αγέλες γι­ γάντιων ελεφάντων, πελώριων ιπποπόταμων και τιτανικών σαρκοβόρων, θάφτηκε ξαφνικά κάτω από μια αχανή έκταση πάγου που σκέπασε ομοιόμορφα πεδιάδες, λίμνες, θάλασσες και ο­ ροπέδια. Ακολούθησε η σιώπη του θανάτου... οι πηγές στέρεψαν, τα ποτάμια σταμάτησαν να ρέ­ ουν και οι ακτίνες του ήλιου που έπεφταν πάνω σ' αυτή την παγωμένη έκταση... συνοδεύονταν μονάχα από τη βοή των βόρειων ανέμων και το μουγκρητό των ρηγμάτων που άνοιγαν στην ε­ πιφάνεια αυτού του τεράστιου ωκεανού από πά­ γο. (παρατίθεται από τους Ιμπρι & Ιμπρι στο «Ε­ ποχές Παγετώνων»).

Κρίμα που δεν γράφουν πια έτσι τις επιστημο­ νικές εργασίες (στην πραγματικότητα μερικοί ε­ πιστήμονες τις έγραφαν όντως έτσι στα 1840). Ο Αγκασσίζ τα παραφούσκωσε κάπως και —ό­ πως θα δούμε— η ζωή δεν εξαφανίστηκε εντε­ λώς από το πρόσωπο της Γης (ή ακόμα και της

184

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Ευρώπης) στις εποχές των παγετώνων. Όμως αυτή η έξαρση φαντασίας και η μεγάλη δημοσιό­ τητα ήταν τα στοιχεία που βοήθησαν τον Αγκασσίζ να πείσει τους συνεργάτες του, ότι τα στοι­ χεία που υποστήριζαν την ύπαρξη εποχών παγε­ τώνων έπρεπε να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Αλ­ λά, φυσικά, δεν θα μπορούσε να υποστηρίξει τί­ ποτα, αν φιλόπονοι πρωτοπόροι σαν το ντε Σαρπεντιέ δεν είχαν εξετάσει και μελετήσει προηγουμένως τους τεράστιους ερρατικούς λί­ θους. Αλλά ακόμα κι έτσι, χρειάστηκαν κάπου τριάντα χρόνια και πολύ περισσότερα στοιχεία για να πειστούν οι διαφωνούντες. Τα στοιχεία κατέφθασαν από ολόκληρο τον κόσμο. Στα 1852, χαρτογραφήθηκε για πρώτη φορά η εκπληκτική έκταση του παγοκαλύμματος της Γροιλανδίας. Αργότερα, στον ίδιο αιώνα, έ­ γινε γνωστό το μέγεθος των παγοκαλυμμάτων της Ανταρκτικής. Και στο μεταξύ ανακαλύφθη­ καν περισσότερα ίχνη δραστηριότητας των από καιρό λυωμένων παγετώνων, όχι μόνο στην Ευ­ ρώπη, αλλά και στη Βόρεια Αμερική. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι μια τάφρος παγετωνικών συντριμμάτων, πενήντα μέτρα ψηλή σε μερικά ση­ μεία, προσδιορίζει το νοτιότερο σημείο της τε­ λευταίας επέκτασης των πάγων. Η τάφρος αυτή αρχίζει ανατολικά από το Λονγκ Άιλαντ και κα­ λύπτει όλη την απόσταση μέχρι την πολιτεία της Ουάσινγκτον στα δυτικά. Στα 1846, ο Αγκασσίζ επισκέφτηκε τις Ηνωμένες Πολιτείες για να με­ λετήσει τέτοια απομεινάρια παγετωνικής δρα­ στηριότητας. Εγκαταστάθηκε εκεί σαν καθηγη­ τής της Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

185

βαρντ, παντρεύτηκε την Ελίζαμπεθ Κάμποτ Κάρεϋ, το 1850, και έγινε ένας από τους στυλοβά­ τες της Αμερικανικής επιστήμης μέχρι το θάνα­ το του, το 1873, σε ηλικία 66 χρόνων. Πάγοι πάνω στη Γη Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλά και στον 20ο, έγινε σταδιακά φανερή η πλήρης έκταση που είχαν καλύψει οι παγετώνες. Για μια περίο­ δο αρκετών εκατομμυρίων χρόνων, τεράστιες ε­ κτάσεις γης γύρω από την βόρεια πολική περιο­ χή ήταν καλυμμένες από πάγους. Αλλά δεν υ­ πήρξε ποτέ ένα μοναδικό και συνεχές παγοκάλυμμα, που να είναι ομοιόμορφα κατανεμημένο γύρω από τους πόλους. Ο Αρκτικός Ωκεανός κα­ λυπτόταν από ένα κέλυφος πάγου, όπως και σή­ μερα, ενώ οι νότιες παρυφές αυτού του πάγου έφταναν πολύ πιο μακριά στον Ατλαντικό απ' ό­ σο φτάνουν σήμερα. Έτσι, και η Γροιλανδία και η Ισλανδία βρίσκονταν μέσα σε παγωμένη θά­ λασσα που τις περικύκλωνε απ' όλες τις πλευ­ ρές και που απλωνόταν ακόμα νοτιότερα. Και τα δύο αυτά νησιά ήταν εξολοκλήρου καλυμμένα α­ πό τους δικούς τους παγετώνες — και κάτι πε­ ρισσότερο, γιατί καθώς η στάθμη της θάλασσας έπεφτε (επειδή το νερό εγκλωβιζόταν με τη μορ­ φή πάγου), υπήρχε μεγαλύτερη έκταση στεριάς γύρω από τα νησιά και τις ακτές των ηπείρων. Και σ' αυτή την έκταση μπορούσαν να συσσω­ ρευτούν ακόμα περισσότεροι πάγοι. Οι παγετώνες των Άλπεων, που άφησαν τα ίχνη τα οποία έκαναν τους πρωτοπόρους να αν-

186

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τιληφθούν ότι είχε υπάρξει μια εποχή παγετώ­ νων, ήταν κατά ειρωνικό τρόπο πολύ μικροί με βάση τα κριτήρια της εποχής τους. Ήταν απομο­ νωμένοι (αλλά μεγάλοι), ορεινοί παγετώνες, που εξαπλώνονταν προς τα νότια του Ευρασιατικού τμήματος του πολικού καλύμματος. Αυτή η πε­ ριοχή παγετωνοποίησης, γνωστή σαν Σκανδινα­ βικό παγοκάλυμμα, κάλυπτε έκταση κάπου 6,6 ε­ κατομμυρίων τετραγωνικών χιλιομέτρων πάνω στη σημερινή Ευρώπη (Σ.τ.μ. μια έκταση πενήν­ τα φορές μεγαλύτερη από την Ελλάδα!) και ε­ κτεινόταν από τη Βρεταννία στα δυτικά, μέχρι τη Βαλτική και τη σύγχρονη Ρωσσία. Προς τα βό­ ρεια ενωνόταν με χους παγετώνες της Σπιτσβέργης, προσθέτοντας άλλες πεντακόσιες χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα στην έκταση του. Προς τα ανατολικά ενωνόταν με τους Σιβηριανούς πα­ γετώνες. Αλλά στις απομακρυσμένες ανατολι­ κές περιοχές, που ανήκουν σήμερα στη Σοβιετι­ κή Ένωση, δεν υπήρχε παγοκάλυμμα, επειδή ο κόσμος ήταν πολύ ξηρός και δεν μπορούσαν να εισχωρήσουν εκεί υγροί άνεμοι για να υγράνουν το φορτίο του χιονιού. Η ξηρή περιοχή συνεχιζόταν κατά μήκος μιας γέφυρας στεριάς μεταξύ της Ασίας και της Νό­ τιας Αμερικής, όπου ο Βερίγγειος πορθμός είχε στεγνώσει, καθώς η στάθμη της θάλασσας έπε­ φτε. Το μεγαλύτερο μέρος της Αλάσκας ήταν τό­ τε ελεύθερο από πάγους. Αλλά το μεγαλύτερο από όλα τα παγοκαλύμματα (το παγοκάλυμμα Λώρενταϊντ) κάλυπτε ολόκληρο τον Καναδά κι ένα μεγάλο μέρος της Βόρειας Αμερικής, ενώ το νότιο όριο του άρχιζε από την τοποθεσία της πό-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

187

λης της Νέας Υόρκης κι έφτανε μέχρι τα Βραχώ­ δη Όρη στη Μοντάνα. Το παγοκάλυμμα κάλυπτε μια περιοχή μεγαλύτερη από 13 εκατομμύρια τε­ τραγωνικά χιλιόμετρα — μεγαλύτερη από το ση­ μερινό παγοκάλυμμα της Ανταρκτικής. Τα Βρα­ χώδη Όρη προεξείχαν από τους πάγους, αλλά ένα άλλο σύστημα παγετώνων μεσολαβούσε α­ νάμεσα σ' αυτά και στον Ειρηνικό — 2,3 εκατομ­ μύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα πάγου, που απο­ τελούσαν μια λουρίδα που διέσχιζε την Αλάσκα, την Ουάσινγκτον, το Αϊντάχο και την Μοντάνα. Το νότιο όριο του πάγου έφτανε στο σημερινό Σινσινάττι του Οχάιο, στο Σαιν Λιούϊς του Μιζούρι, στο Κάνσας Σίτυ του Μιζούρι και στο Σαιν Πιερ της Νότιας Ντακότας. Στην άλλη πλευρά του πλανήτη, ο πάγος σκέπαζε τις τοποθεσίες που σήμερα βρίσκονται το Δουβλίνο, το Λονδί­ νο, το Άμστερνταμ, το Βερολίνο, η Βαρσοβία, το Κίεβο, η Μόσχα και το Λένινγκραντ. Παγοκάλυμμα αναπτύχθηκε, επίσης, και στο νότιο ημισφαίριο — μολονότι ήταν μικρότερο σε έκταση. Όπως είδαμε, κι η Ανταρκτική βρισκό­ ταν από καιρό στην αγκαλιά των πάγων και δύ­ σκολα θα μπορούσε να αποκτήσει ακόμα πε­ ρισσότερους παγετώνες. Αλλά οι ορεινοί παγε­ τώνες επεκτάθηκαν σημαντικά και στη Νότια Αμερική και στη Νέα Ζηλανδία (ειδικά στο νότιο νησί), σε διάφορες περιόδους κατά τη διάρκεια των τελευταίων εκατομμυρίων χρόνων. Πολλοί μικρότεροι παγετώνες εγκλώβισαν περιοχές, ό­ πως η Τασμανία και η Ιαπωνία, και επεκτάθη­ καν στα βουνά της Κίνας, καθώς και στις ορει­ νές περιοχές της Ευρώπης και στα Βραχώδη

188

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Όρη, νότια του παγοκαλύμματος Λώρενταϊντ. Στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρασία, νότια των πάγων, το κλίμα ήταν ψυχρό και ξηρό. Αλλά αυτό έχει μόνο επί μέρους σημασία στην ιστορία μας — σαν και τα στοιχεία για την αυξημένη παγετωνοποίηση στο νότιο ημισφαίριο από το τέ­ λος του Πλειόκαινου. Ο παράγοντας-κλειδί είναι ο τρόπος με τον οποίο ο καιρός στην Ανατολική Αφρική έγινε ξηρότερος (και λίγο ψυχρότερος), όταν επεκτάθηκαν οι παγετώνες του βορρά. Εκεί οι κλιματολογικές μεταβολές, που σχετίζονταν με την αύξηση των μεγάλων παγοκαλυμμάτων του βορρά, είχαν άμεση επίδραση στους προγό­ νους μας, δηλαδή στα βραχιαιωρούμενα δίποδα. Προκειμένου να συσχετίσουμε τα συμβάντα στην Ανατολική Αφρική με τις κλιματικές μετα­ βολές στα νότια, είναι βασικό να διαθέτουμε μια χρονική κλίμακα της περιόδου των παγετώνων. Κι αυτό, όχι μόνο για να συσχετίσουμε την έναρ­ ξη της περιόδου με τις μεταβολές στα νότια, που ώθησαν τους προγόνους μας έξω απ 1 τα δάση, αλλά επειδή οι πάγοι δεν έφτασαν εκεί έτσι α­ πλά μια ωραία πρωία, πριν από δυο-τρία εκατομ­ μύρια χρόνια, και στρογγυλοκάθησαν μέχρις ό­ του υποχώρησαν πριν από 10.000 χρόνια. Αντί γι' αυτό, εξαπλώνονταν και υποχωρούσαν στα πλαίσια κύκλων παγετωνοποίησης, δημιουρ­ γώντας έναν αργό και μακρόχρονο ρυθμό κλιμα­ τολογικής μεταβολής, που ωφέλησε τη νοημο­ σύνη και μας μετέτρεψε σε ανθρώπινα πλά­ σματα.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

189

Ρυθμοί των παγετώνων Το Πλειόκαινο είχε τελειώσει και η υποπερίοδος του Πλειστόκαινου είχε ήδη αρχίσει, όταν οι πά­ γοι άρχισαν να επεκτείνονται, καλύπτοντας ένα μεγάλο τμήμα του βόρειου ημισφαίριου. Κανείς δεν μπορεί να δόσει την ακριβή χρονολογία αυ­ τού του συμβάντος, αλλά εμείς μπορούμε να ε­ ξηγήσουμε γιατί συνέβη κάτι τέτοιο. Η μετακίνη­ ση των βορείων ηπείρων προς μεγαλύτερα γεω­ γραφικά πλάτη μπλόκαρε, τελικά, τη ροή του θερμού νερού προς τον Αρκτικό ωκεανό, κι έτσι η επιφάνεια του τελευταίου πάγωσε. Από τη στιγμή που πάγωσε, ανακλούσε την ηλιακή θερ­ μότητα το καλοκαίρι και προκάλεσε φοβερό κρύο, που επικράτησε και στην κοντινή στεριά. Μολονότι υπάρχουν ίχνη παγετωνοποίησης της Αλάσκας ακόμα και από την εποχή του Μειό­ καινου, δεν υπάρχει σημαντική επέκταση του πάγου στο βορρά, μέχρι τα τέλη του Πλειόκαι­ νου, περίπου τρία εκατομμύρια χρόνια πριν. Αλ­ λά για εκείνη την εποχή υπάρχουν ίχνη παγετωνικής δραστηριότητας στην Ισλανδία, καθώς και άλλα στοιχεία, που συνηγορούν υπέρ της συσ­ σώρευσης πάγου. Μέχρι τα 3 Εχπ, η Αρκτική μπορεί να είχε γίνει ήδη τόσο ψυχρή όσο είναι σήμερα. Παρόλο που το χιόνι κι ο πάγος επρόκει­ το να επεκταθούν ακόμα νοτιότερα, εκείνη την εποχή άρχισε μια έντονη ψύξη και ξηρασία στις ισημερινές περιοχές. Ο πάγος πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρωπαϊκή ήπειρο πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια, περί­ που ταυτόχρονα με το σχηματισμό των τοπικών

190

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

παγετώνων στα βουνά της Καλιφόρνιας. Δεν υ­ πάρχουν διαθέσιμα άμεσα στοιχεία σχετικά με την έναρξη της παγετωνοποίησης στη Γροιλαν­ δία — ή αν υπάρχουν, είναι όλα θαμμένα κάτω από το σημερινό παγοκάλυμμα. Αλλά φαίνεται πιθανό, ότι οι παγετώνες άρχισαν να αναπτύσ­ σονται εκεί, την ίδια περίπου εποχή που άρχισαν να αναπτύσσονται και στη γειτονική Ισλανδία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου —από τα 5 μέχρι τα 2 Εχπ— το Ανταρκτικό παγοκάλυμμα ήταν μεγαλύτερο από το σημερινό και η παγωμέ­ νη θάλασσα, ειδικά η Παγωμένη Σύρτις του Ρος, εκτεινόταν σε μεγαλύτερη απόσταση από την ή­ πειρο. Αλλά οι θερμοκρασίες στην Ευρώπη ήταν ακόμα λίγο μεγαλύτερες από τις σημερινές και επειδή τα βουνά δεν ήταν τόσο ψηλά όσο τα ση­ μερινά, οι βροχοπτώσεις στην ενδοχώρα ήταν συχνότερες απ' ότι σήμερα ευνοώντας την ανά­ πτυξη δασών. Κάποια στιγμή, μεταξύ των 3 και 2 Εχπ, η πτώση στη στάθμη της θάλασσας δεί­ χνει ότι η ποσότητα νερού, που ήταν εγκλωβι­ σμένη σαν πάγος στα παγοκαλύμματα της Γροι­ λανδίας και της Ανταρκτικής, ήταν μεγαλύτερη από την ποσότητα του πάγου που υπάρχει σήμε­ ρα στις πολικές περιοχές. Σήμερα, η περιοχή που καλύπτεται από πάγο έχει έκταση κάπου 15 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Στο απο­ κορύφωμα της παγετωνοποίησης στο Πλειστό­ καινο, οι πάγοι κάλυπταν 45 εκατομμύρια τετρα­ γωνικά χιλιόμετρα και ο όγκος του πάγου έφτα­ νε τα 56 εκατομμύρια κυβικά χιλιόμετρα. Μερι­ κοί τοποθετούν τη χρονολογία έναρξης της τω­ ρινής περιόδου παγετώνων στην εποχή που το

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

191

παγοκάλυμμα ξεπέρασε για πρώτη φορά τα όρια του σημερινού. Πάντως, οι γεωλόγοι προτιμούν να καθορίζουν την έναρξη του Πλειστόκαινου (η οποία για πολλούς πρακτικούς λόγους είναι συ­ νώνυμη με την περίοδο των παγετώνων) από μια βολική αναστροφή του μαγνητικού πεδίου της Γης, που συνέβη πριν από 1,8 εκατομμύρια χρό­ νια, αφήνοντας τα ίχνη της στα πετρώματα ολό­ κληρης της Γης. Από μια ευτυχή σύμπτωση, αυτή είναι και η ηλικία των πιο παλιών γνωστών απολιθωμάτων του Χόμο ερέκτους, του πρώτου μέλους της γε­ νεαλογίας των Χόμο που μετανάστευσε από την Αφρική. Από τη σκοπιά της εξέλιξης της δικιάς μας γενεαλογίας, η άφιξη του ερέκτους στο προ­ σκήνιο θα ήταν μια καλή δικαιολογία για να ορί­ σουμε την έναρξη του Πλειστόκαινου, γύρω στα 2 εκατομμύρια χρόνια πριν. Το ίδιο περίπου αν­ θρώπινος με τον προγονό του, τον Χόμο χαμπίλις, ένας τυπικός Χόμο ερέκτους είχε εγκέφαλο με όγκο 800-900 κυβικά εκατοστά. Από πρόσφα­ τα ευρήματα έχουν μετρηθεί κρανιακές χωρητι­ κότητες της τάξης των 1.100 κ.ε., κάτι που πλη­ σιάζει τη χωρητικότητα του σύγχρονου ανθρώ­ που (1.360 κ.ε.). Ο Χόμο ερέκτους είχε περισσό­ τερο εξελιγμένα δόντια και σαγόνι που δεν προ­ εξείχε τόσο πολύ όσο αυτό του Χόμο χαμπίλις. Ο Ρότζερ Λιούϊν λέει ότι «κάτω από το λαιμό, ο Χόμο ερέκτους ήταν βασικά ανθρώπινος εκτός από την σημαντική ευρωστία των μελών, τα ση­ μεία έκφυσης των μυώνων και το ανάστημα που ήταν κάπως κοντύτερο» (Ανθρώπινη Εξέλιξη, σελ. 53). Στεκόταν καλά όρθιος (γι' αυτό ονομά-

192

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στηκε και ερέκτους = όρθιος) στα δύο του πόδια και εξαπλώθηκε στην Αφρική, στην Ασία και στην Ευρώπη. Η γενεαλογία των Χόμο εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια των πρώτων φάσεων της ψύξης του βο­ ρείου ημισφαιρίου, προτού ο πάγος αγκαλιάσει την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Αλλά γύρω στα 2 Εχπ, οι παγετώνες άρχισαν να επεκτείνον­ ται στα μεσαία γεωγραφικά πλάτη, λίγο πριν την κάπως αυθαίρετη χρονολογία έναρξης του Πλει­ στόκαινου. Ο Χόμο χαμπίλις, ο πρόγονος του ερέκτους και ο απόγονος της Λούσυ, βρισκόταν τότε στο προσκήνιο. Κατά μια έννοια ήταν δη­ μιουργήματα της μεταβολής του κλίματος, που είχε προκαλέσει τη διάδοση των συνθηκών που δεν βόλευαν τους πιθήκους των δασών. Αλλά η πρώτη φάση ψύξης και ξηρότητας του κλίματος ήταν μόνο μια μετάβαση από ένα ελεύθερο από πάγους βόρειο ημισφαίριο, σε ένα στάδιο πλή­ ρους παγετωνοποίησης. Έτσι, ο Χόμο χαμπίλις ήταν μόνο ένα μεταβατικό είδος από τους αυστραλοπιθηκίδες (συμπεριλαμβανομένης της Λούσυ) προς τον Χόμο. Η φυσική επιλογή χρειά­ ζεται χρόνο για να ανταποκριθεί στην περιβαλ­ λοντική μεταβολή, δημιουργώντας ποικιλίες στην εξέλιξη. Έτσι, δεν είναι καθόλου εντυπω­ σιακό που οι μεταβολές στη γενεαλογία του Χό­ μο έπονται ελαφρά από τις μεγάλες μεταβολές στο κλίμα — αλλά μόνον ελαφρά. Τα απομεινάρια του Χόμο χαμπίλις χρονολο­ γούνται στα 2—1,6 Εχπ. Η γενεαλογία άλλαξε τόσο γρήγορα, δημιουργώντας τον Χόμο ερέκτους από το Χόμο χαμπίλις, επειδή το κλίμα συ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

193

νέχισε να μεταβάλλεται και επειδή μετά τα 1,8 Εχπ μεταβαλλόταν με διαφορετικό τρόπο. Για τουλάχιστον τρία εκατομμύρια χρόνια, στο βό­ ρειο ημισφαίριο υπήρχε μια ελαφριά επιδείνωση του κλίματος, μια μετάπτωση σε μια περίοδο πα­ γετώνων, που η επίδραση της έγινε αισθητή και νοτιότερα, προκαλώντας αυξανόμενη ξηρασία στην Ανατολική Αφρική. Αλλά περίπου την επο­ χή που ο Χόμο χαμπίλις έκανε μια σύντομη εμφά­ νιση στη σκηνή της εξέλιξης, το πρώτο κύμα της πλήρους βόρειας παγετωνοποίησης είχε προκα­ λέσει μια νέα ρυθμική κλιματική διακύμανση στην οποία οι παγετώνες επεκτείνονταν και υπο­ χωρούσαν. Κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαι­ νου, το βόρειο παγοκάλυμμα επεκτάθηκε επανηλειμμένα, σε σημείο που το 30% περίπου της στεριάς του πλανήτη (συμπεριλαμβανομένης και της Ανταρκτικής) σκεπαζόταν από ένα στρώ­ μα πάγου, και άλλες τόσες φορές υποχώρησε στην επικράτεια της Αρκτικής, όπου βρίσκεται σήμερα. Η φύση αυτής της κυκλικής διακύμαν­ σης κατανοήθηκε μόλις στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Αυτό συνέβη εν μέρει, επειδή, για πε­ ρισσότερα από εκατό χρόνια από τότε που ο Αγκασσίζ είχε πείσει τελικά τους συναδέλφους του ότι είχε υπάρξει «μια εποχή παγετώνων», κανείς δεν είχε αντιληφθεί πόσες ξεχωριστές «εποχές παγετώνων» είχαν υπάρξει κατά τη διάρκεια της παγετωνικής περιόδου των τελευταίων 1,8 εκα­ τομμυρίων χρόνων. Αρχικά, ήταν αρκετά δύσκολο να πειστεί η ε­ πιστημονική κοινότητα ακόμα και για το ότι υ­ πήρξε κάποτε εποχή παγετώνων. Κατόπιν, κα-

194

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

θώς οι γεωλόγοι άρχισαν να εξετάζουν τους σω­ ρούς των πετρωμάτων και των άλλων ιχνών της παγετωνοποίησης στην Ευρώπη και στην Αμερι­ κή, αντιλήφθηκαν ότι ο πάγος είχε όντως επε­ κταθεί, όχι μια, αλλά αρκετές φορές. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ήταν γενικά παραδεκτό ότι το τελευταίο μισό περίπου εκατομμύριο χρόνια υπήρξαν τέσσερεις κύριες εποχές παγετώνων. Η κάθε μια απείχε από την άλλη μερικές χιλιάδες χρόνια και μεταξύ τους παρεμβάλλονταν πολύ μεγαλύτερες θερμές περίοδοι. Η πιο πρόσφατη εποχή παγετώνων είχε τελειώσει πριν από 10.000 χρόνια — κάτι που αποτελούσε μια όχι και τόσο καθησυχαστική εικόνα. Αλλά η ανάπτυξη βελτιωμένων τεχνικών χρονολόγησης των γεω­ λογικών ευρημάτων και νέων μεθόδων καθορι­ σμού της θερμοκρασίας της Γης σε πολύ παλιές εποχές, αναποδογύρισαν τελικά αυτή την τόσο βολική εικόνα. Σήμερα, φαίνεται ότι μια νέα επο­ χή παγετώνων μπορεί να συμβεί στο άμεσο μέλ­ λον — άμεσο, από τη σκοπιά του γεωλογικού χρόνου. Μια από τις κύριες επινοήσεις, που οδήγησαν σ' αυτή τη συνειδητοποίηση, ήταν μια τεχνική, γνωστή σαν «ισοτοπική θερμομέτρηση». Εξαρ­ τάται από το γεγονός ότι τα άτομα κοινών στοι­ χείων στο περιβάλλον, όπως το οξυγόνο και το υδρογόνο (που μαζί αποτελούν τα μόρια του νε­ ρού), εμφανίζονται σε διαφορετικές παραλλα­ γές, που είναι γνωστές με το όνομα ισότοπα. Ας πάρουμε για παράδειγμα το οξυγόνο. Το περισ­ σότερο από το οξυγόνο, που βρίσκεται στον αέ­ ρα που αναπνέουμε και στο νερό που καλύπτει

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

195

τον κόσμο, υπάρχει με τη μορφή ατόμων οξυγόνου-16 (ο αριθμός αυτός φανερώνει το βά­ ρος τους). Μια μικρή, αλλά σημαντική, μειοψη­ φία ατόμων υπάρχουν με τη μορφή που είναι γνωστή σαν οξυγόνο-18, χημικά ταυτόσημη, αλ­ λά δύο μονάδες βαρύτερη (σ' αυτή την κλίμακα, μια μονάδα αντιστοιχεί στο βάρος του υδρογό­ νου, που είναι το ελαφρότερο απ' όλα τα χημικά στοιχεία). Ένα μόριο νερού, που περιέχει ένα ά­ τομο οξυγόνου-18, αντί οξυγόνου-16, είναι βαρύ­ τερο και εξατμίζεται δυσκολότερα από τον ωκε­ ανό απ' ότι το ελαφρύτερο αντίστοιχο του, αλλά θα συμπυκνωθεί πιο εύκολα σε βροχή ή χιόνι. Την ίδια στιγμή, μικροσκοπικά πλάσματα, που ζουν στη θάλασσα (πλαγκτονικά τρηματοφόρα), χρησιμοποιούν οξυγόνο από το περιβάλλον τους, καθώς και άλλα υλικά, για να δημιουργή­ σουν τους σκελετούς τους από ανθρακικό ασβέ­ στιο (κιμωλία). Επειδή η θερμοκρασία του νερού, που ζουν, επηρεάζει το μεταβολισμό τους, η α­ ναλογία οξυγόνου-18, που απορροφούν αυτά τα πλάσματα, εξαρτάται από τη θερμοκρασία του νερού. Όταν τα πλάσματα πεθαίνουν, οι σκελε­ τοί τους από ανθρακικό ασβέστιο βυθίζονται στο βυθό της θάλασσας σχηματίζοντας στρώμα­ τα κιμωλίας. Ανασύροντας μακριά «καρότα» από το βυθό της θάλασσας και εξάγοντας δείγματα διαφορετικών εποχών (δηλαδή, από διαφορετι­ κά στρώματα) για ανάλυση, οι γεωλόγοι μπο­ ρούν να χρησιμοποιήσουν τα διαφορετικά ποσο­ στά οξυγόνου-18 στις αποθέσεις σαν μέθοδο ι­ σοτοπικής θερμομέτρησης για να ανακαλύψουν πως διακυμάνθηκε η θερμοκρασία των ανωτέ-

196

ΤΖΟΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρων ωκεανικών στρωμάτων, στα οποία έζησαν τα πλάσματα που άφησαν τους σκελετούς. Φυσικά, όλα αυτά δεν είναι καθόλου εύκολα. Ακόμα και η εξαγωγή μακριών «καρότων» από τις ασβεστολιθικές αποθέσεις του θαλάσσιου πυθμένα, απαιτεί εξειδικευμένη σχετική τεχνο­ λογία και η μέτρηση της αναλογίας των ισοτό­ πων στην ανάλυση των δειγμάτων είναι επίπονη δουλιά — χωρίς να αναφέρουμε την προσοχή που χρειάζεται στη χρονολόγηση των δειγμά­ των με τη βοήθεια του μαγνητισμού των απολι­ θωμάτων και με άλλα γεωλογικά ίχνη. Η ιδέα εί­ χε προταθεί το 1947 από τον Χάρολντ Γιούρευ του Πανεπιστημίου του Σικάγο, αλλά μόλις στα μέσα της δεκαετίας του 1970 —τρεις δεκαετίες αργότερα— καθιερώθηκε μια σχετικά ακριβής μέθοδος χρονολόγησης των πρόσφατων επο­ χών των παγετώνων (την όλη ιστορία μέχρι αυτό το σημείο διηγούνται οι Τζων Ιμπρι και Κάθρην Πάλμερ Ιμπρι στο βιβλίο τους «Εποχές Παγετώ­ νων»). Από τότε, η τεχνική έχει βελτιωθεί κι άλ­ λο, κι έχει επιβεβαιώσει και διευρύνει την εικόνα που μορφοποιήθηκε στη δεκαετία του 70. Όσον αφορά την ακριβή θερμοκρασία και την ακριβή χρονολόγηση, η μέθοδος αυτή θα εμπεριέχει πάντα ένα ποσοστό αβεβαιότητας. Αλλά μπορεί, οπωσδήποτε, να εντοπίσει τη διαφορά ανάμεσα σε μια εποχή παγετώνων και σε μια θερμή περίο­ δο, σαν κι αυτή που επικρατεί στον κόσμο σήμε­ ρα. Αντί για τέσσερεις εποχές παγετώνων, που χωρίζονται μεταξύ τους με πολύ μεγαλύτερες ε­ ποχές ζέστης, σήμερα γνωρίζουμε ότι υπήρξαν σίγουρα έξι εποχές παγετώνων τις τελευταίες

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

197

μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και περισ­ σότερες από μια ντουζίνα τα τελευταία δύο εκα­ τομμύρια χρόνια. Όχι μόνο υπήρξαν περισσότε­ ρες εποχές παγετώνων, από όσο νομίζαμε, αλλά και η κάθε μια διάρκεσε περισσότερο. Κάθε μια ολοκληρωμένη εποχή παγετώνων, με τον πάγο και το χιόνι να καλύπτουν το ένα τρίτο της στε­ ριάς πάνω στη Γη, κρατά περίπου εκατό χιλιάδες χρόνια (αυτή είναι μια χονδρική εκτίμηση. Μερι­ κές εποχές παγετώνων διαρκούν «μόνο» 70.000 ή 80.000 χρόνια). Τα μεσοδιαστήματα ζέστης με­ ταξύ των εποχών παγετώνων ονομάζονται μεσοπαγετωνικά και διαρκούν μονάχα 10.000 χρόνια (και πάλι το νούμερο είναι αδρό. Μερικές μεσοπαγετωνικές περίοδοι διαρκούν μέχρι και 15.000 χρόνια). Εμείς ζούμε σε μια μεσοπαγετωνική πε­ ρίοδο, που άρχισε περίπου πριν από 15.000 χρό­ νια, στα πλαίσια της οποίας ο πάγος είχε απο­ συρθεί εντελώς από τα μεσαία γεωγραφικά πλά­ τη μέχρι πριν από 10.000 χρόνια. Στο στοιχεία αυτά βασίζονται και οι δυσοίωνες προβλέψεις ό­ τι πλησιάζει η επόμενη εποχή παγετώνων. Το να συμβαίνουν τόσες πολλές κλιματικές μεταβο­ λές σε μια περίοδο δύο εκατομμυρίων χρόνων, αποτελεί την αιτία που ολόκληρη αυτή η μακρό­ χρονη περίοδος αναφέρεται σαν παγετωνική, παρόλο που κατά τη διάρκειά της οι παγετώνες επεκτάθηκαν και υποχώρησαν πολλές φορές διαδοχικά. Η αντίληψη ότι μπορεί να υπήρξε μια «εποχή παγετώνων» έγινε πλατιά αποδεκτή στη δεκαε­ τία του 1860 και η ιδέα ότι υπήρξαν τόσες πολλές εποχές παγετώνων, έγινε αποδεκτή στη δεκαε-

198

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τία του 1970, έναν αιώνα αργότερα. Αλλά δεν χρειά­ στηκε τόσος καιρός για να ερμηνευθούν οι νέες ανακαλύψεις — πράγματι από μιά άποψη δεν χρειάστηκε καθόλου χρόνος. Στη δεκαετία του 1970, η ανακάλυψη των κυκλικών διακυμάνσεων του κλίματος δεν απαίτησε νέες θεωρίες για να ερνημευθεί, επειδή ήδη υπήρχε η λεπτομερής ερνημεία του γιατί θα έπρεπε να ποικίλει το κλίμα σε κύκλους εκατό χιλιάδων χρόνων με μικρότερες μεσοπαγετωνικές περιόδους να διαχωρίζουν με­ γαλύτερες εποχές παγετώνων. Η πρώτη λεπτομε­ ρής περιγραφή αυτής της ερμηνείας ανάγεται στην εργασία ενός Σκωτσέζου στοχαστή, που δημοσιεύ­ σε το πρώτο άρθρο του πάνω στο θέμα στα 1864, μόλις η θεωρία της εποχής των παγετώνων έγινε αξιοσέβαστη. Το όνομα του ήταν Τζέημς Κρόλλ. Οι εργασίες του σχετικά με τις εποχές των παγε­ τώνων, καθώς και αυτές ενός μεταγενέστερου πρωτοπόρου, του Μιλούτιν Μιλάνκοβιτς (που ανέ­ πτυξε ακόμα περισσότερο την ιδέα και της έδοσε το όνομα του), αγνοήθηκε όσο «ο καθένας γνώρι­ ζε» πως υπήρξαν μονάχα τέσσερεις εποχές παγε­ τώνων τις προηγούμενες 500.000 χρόνια και ότι οι εποχές παγετώνων ήταν πολύ πιο βραχείες από τα μεσοδιαστήματα ζέστης που τις διαχώριζαν. Ό­ ταν αυτά που «ήξερε ο καθένας» ανατράπηκαν α­ πό την ισοτοπική θερμομέτρηση στη δεκαετία του 1970, η θεωρία των Κρολλ και Μιλάνκοβιτς ήταν έτοιμη και περίμενε να ξεπροβάλλει από το κρύο. Η θεωρία που ήρθε από το κρύο Όπως ο Αγκασσίζ, έτσι και ο Κρολλ ακολούθησε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

199

τα βήματα των παλιότερων πρωτοπόρων. Την αντίληψη ότι οι μεταβολές στην τροχιά της Γης γύρω από τον Ήλιο μπορούν να επηρεάσουν το κλίμα της, πρωτοδιατύπωσε ο Γιοχάννες Κέπλερ, ένας αστρονόμος του 17ου αιώνα (βλέπε παράρτημα). Αλλά ο Κρολλ ήταν αυτός, που στη δεκαετία του 1860 και αργότερα, διατύπωσε με όλες τις λεπτομέρειες μια εκδοχή της αστρονο­ μικής θεωρίας για τις εποχές των παγετώνων, και ο Μιλάνκοβιτς εκείνος που στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα βελτίωσε και συμπλήρωσε τη θε­ ωρία συμπεριλαμβάνοντας όλες τις σχετικές α­ στρονομικές επιδράσεις. Και οι δυο πέρασαν δύ­ σκολη ζωή, αν και για διαφορετικούς λόγους. Αλλά ούτε ο ένας, ούτε κι ο άλλος, έζησαν για δουν ότι στο τέλος οι προσπάθειες τους δικαιώ­ θηκαν από τη μέθοδο της ισοτοπικής θερμομέ­ τρησης. Ο Τζέημς Κρολλ γεννήθηκε το 1821 και πέρα­ σε τα πρώτα χρόνια της ζωής του σ' ένα μικρό Σκωτσέζικο χωριό. Η οικογένεια του εκμεταλ­ λευόταν ένα μικρό κομμάτι γης, που όμως δεν έφτανε για να τους συντηρήσει. Ο πατέρας του Κρολλ εργαζόταν κυρίως σαν λιθοξόος και ταξί­ δευε σε διάφορα μέρη που έπρεπε να δουλέψει. Έτσι, ο μικρός Τζέημς δεν τον έβλεπε και συχνά. Στα δεκατρία του χρόνια, ο Τζέημς χρειάστηκε να σταματήσει το σχολείο και να δουλέψει στο αγρόκτημα. Η τυπική εκπαίδευση του σταμάτη­ σε εκεί. Αλλά διάβαζε πολύ και ενθαρρυμένος από την μητέρα του μελέτησε βιβλία φιλοσο­ φίας και επιστήμης. Στο βιβλίο του «Κλίμα και Χρόνος»5, που δημοσιεύτηκε το 1875, ο Κρολλ

200

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

θυμόταν ότι, μολονότι αυτοδίδακτος, είχε στα 16 του χρόνια μια «αρκετά υποφερτή» γνώση των βασικών στοιχείων της πνευμοδυναμικής6, της υδροστατικής, του φωτός, της θερμότητας, του ηλεκτρισμού και του μαγνητισμού. Αλλά το α­ γρόκτημα της οικογένειας του δεν έφτανε να τον συντηρήσει και θάπρεπε να σταδιοδρομή­ σει. Έγινε μυλωνάς, ελπίζοντας ότι αυτή η δουλιά θα ταίριαζε σε κάποιον, που του άρεσε να με­ λετά θεωρητική μηχανική. Αυτό ήταν λάθος, για­ τί όπως είπε ο ίδιος, «η ισχυρή φυσική τάση του μυαλού μου για αφηρημένη σκέψη με έκανε κατά κάποιο τρόπο ακατάλληλο για τις πρακτικές λε­ πτομέρειες της καθημερινής δουλειάς». Αυτό το σχόλιο συνοψίζει ολόκληρη τη ζωή του Κρολλ. Στα 21 του επέστρεψε στο πατρικό του σπίτι, παρατώντας το μύλο και συγκεντρώ­ νοντας το ενδιαφέρον του στη μελέτη της άλγε­ βρας. Για να κερδίζει τα προς το ζειν έγινε ξυ­ λουργός και ανακάλυψε ότι η δουλιά του ταίρια­ ζε — για να την παρατήσει αργότερα εξαιτίας ενός χτυπήματος στον αγκώνα που είχε πάθει ενώ ήταν παιδί, το οποίο τον εμπόδιζε να δουλέ­ ψει. Αργότερα θα θυμόταν ότι το τραύμα ήταν αυτό που τον ώθησε στο δρόμο της επιστήμης κι αν δεν υπήρχε αυτό, «κατά πάσα πιθανότητα θα παρέμενα για πάντα ένας εργαζόμενος ξυ­ λουργός». Έτσι, καταπιάστηκε με διάφορες α­ πασχολήσεις που ήταν λιγότερο επώδυνες για τον αγκώνα του και που του άφηναν περισσότε­ ρο χρόνο για διάβασμα και σκέψη. Εργάστηκε σ' ένα τειοπωλείο —τελικά άνοιξε κι ένα δικό του— και βρήκε και χρόνο για να παντρευτεί.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

201

Όταν η επιχείρηση απέτυχε, τουλάχιστον εν μέ­ ρει εξαιτίας της εμμονής του στην ενασχόληση με την επιστήμη, προσπάθησε να ανοίξει ένα ξε­ νοδοχείο. Είναι ενδεικτικό της έλλειψης επιχει­ ρηματικού πνεύματος το ότι διάλεξε να το ανοί­ ξει σε μια Σκωτσέζικη κωμόπολη που με πληθυ­ σμό 3.500 ανθρώπων είχε ήδη 16 πανδοχεία, και το ότι επειδή ο ίδιος δεν έπινε, αρνιώταν να σερ­ βίρει ουΐσκυ στους πελάτες του. Μέχρι το 1853, ο Κρολλ είχε γίνει ασφαλι­ στής, μια δουλειά που απεχθανόταν. Αλλά τέσ­ σερα χρόνια αργότερα τη σταμάτησε, όταν α­ ναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν οικογενεια­ κώς στη Γλασκώβη για να μπορέσουν οι αδελ­ φές του να φροντίζουν τη γυναίκα του, που ήταν άρρωστη. Ακολούθησε μια, προφανώς, ευτυχι­ σμένη περίοδος ανεργίας, στην οποία ο Κρολλ τελείωσε το βιβλίο του «Η Φιλοσοφία του Θεϊσμού» και, τελικά, κατάφερε να βρει κι εκδότη στο Λονδίνο για να το δημοσιεύσει. Απίστευτο κι όμως αληθινό: το βιβλίο γνώρισε σχετική επι­ τυχία στους ακαδημαϊκούς κύκλους κι ο Κρολλ κέρδισε μερικά χρήματα απ' αυτό. Μετά, στα 1859,ανακάλυψε την πραγματική του θέση σ' αυ­ τόν τον κόσμο. Ο Κρολλ έγινε επιστάτης στο Αντερσοριανό Κολλέγιο και στο Μουσείο της Γλασκώβης. «Πο­ τέ δεν είχα βρεθεί», είπε ο ίδιος, «σε ένα τόσο ευχάριστο μέρος». Ο μισθός ήταν μικρός και η δουλιά σκληρή. Αλλά η θέση αυτή έδοσε στον Κρολλ δύο πράγματα που εκτιμούσε περισσότε­ ρο από ό,τιδήποτε άλλο: χρόνο για σκέψη και δυ­ νατότητα πρόσβασης σε μια πρώτης τάξης επι-

202

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στημονική βιβλιοθήκη. Άρχισε να δημοσιεύει ε­ πιστημονικά άρθρα, αρχικά πάνω στον ηλεκτρι­ σμό και σε άλλα προβλήματα φυσικής. Αλλά στα μέσα της δεκαετίας του 1860, όταν οι γεωλόγοι πείστηκαν ότι όντως υπήρξε εποχή παγετώνων, υπήρξε μια μεγάλη διαμάχη σχετικά με τις αιτίες που είχαν προκαλέσει την ψύξη της Γης. Ο Κρολλ ενδιαφέρθηκε για το θέμα και διάβασε για τις αστρονομικές θεωρίες, που βασίζονταν στις μεταβολές της τροχιάς της Γης. Βελτίωσε τους σχετικούς υπολογισμούς και δημοσίευσε το πρώτο του άρθρο για την εποχή των παγετώ­ νων στο «Philosophical Magazine«, το 1864, ενώ ήταν 43 χρονών. Το άρθρο προσέλκυσε την προ­ σοχή και ο Κρολλ ενθαρρύνθηκε να συνεχίσει την εργασία του. Έκανε τόσο καλή εντύπωση, ώστε το 1867 του προσφέρθηκε μια θέση στο Γε­ ωλογικό Συνεργείο της Σκωτίας και το 1876 ε­ κλέχτηκε Εταίρος της Βασιλικής Εταιρείας. Η εργασία που ενθάρρυνε έναν επιστάτη του μουσείου να σκαρφαλώσει μέχρι την κορυφή του δέντρου της επιστήμης, βασιζόταν στη θεω­ ρία ότι καθώς η Γη κινείται γύρω από τον Ήλιο, υφίσταται μακρόχρονες και αργές μεταβολές στον προσανατολισμό της οι οποίες επηρεάζουν το ποσοστό της θερμότητας που προσπίπτει σε διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη, σε διαφορετι­ κές εποχές. Τέτοιες επιδράσεις τις παρατηρού­ με κατά τη διάρκεια ενός χρόνου. Η Γη είναι κεκλιμμένη στο διάστημα διαθέτοντας κλίση περί­ που 23,5°ο ως προς την γραμμή που είναι κάθετη προς τον άξονα ο οποίος ενώνει το κέντρο της Γης με τον Ήλιο (αυτή η γωνία ποικίλει και απο-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΝ ΠΑΓΩΝ

203

τελεί ένα από τα συστατικά του αστρονομικού μοντέλου για τις εποχές των παγετώνων).Όταν το ένα ημισφαίριο είναι στραμμένο προς τον Ή­ λιο έχουμε καλοκαίρι. Αλλά ταυτόχρονα το αντί­ θετο ημισφαίριο είναι στραμμένο αντίθετα από τον Ήλιο και τότε έχουμε χειμώνα. Η διαφορά χειμώνα —καλοκαιριού μοιάζει πολύ με τη δια­ φορά μεσοπαγετωνικής περιόδου— εποχής πα­ γετώνων. Μήπως τα αίτια αυτής της διαφοράς θα μπορούσαν να είναι οι τροχιακές επιδράσεις; Ο Κρολλ υπολόγισε τον τρόπο διακύμανσης του ποσοστού της θερμότητας που καταφθάνει το καλοκαίρι και το χειμώνα κατά τη διάρκεια χι­ λιάδων χρόνων, καθώς η Γη ταλαντεύεται περι­ στρεφόμενη στην τροχιά της γύρω από τον Ή­ λιο. Ο Κρολλ ανακάλυψε μια κυκλική διακύμαν­ ση στη μεταβολή των εποχιακών θερμοκρασιών και έκανε την υπόθεση ότι θα μπορούσαμε να έ­ χουμε εποχές παγετώνων στο βόρειο ημισφαί­ ριο όταν συνδυάζονταν οι παράγοντες για να προκαλέσουν εκεί ψυχρούς χειμώνες. Στην πραγματικότητα αυτό είναι λάθος. Όσο παρά­ δοξο κι αν φαίνεται, η βελτιωμένη χρονική κλί­ μακα της εποχής των παγετώνων που προέρχε­ ται απ'την ισοτοπική θερμομέτρηση και οι σύγ­ χρονοι υπολογισμοί που προέρχονται από κομπιούτερς υψηλής ταχύτητας, δείχνουν ότι βασι­ κότερο ρόλο στη διάδοση του πάγου παίζουν τα ψυχρά καλοκαίρια. Η λογική του πράγματος εί­ ναι αρκετά απλή. Με την τωρινή γεωγραφία της υδρογείου, το χειμώνα στο βόρειο ημισφαίριο έχουμε πάντα χιόνι, το οποίο όμως λυώνει το καλοκαίρι. Αλλά

204

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

αν τα καλοκαίρια ήταν λίγο πιο ψυχρά, ένα μέ­ ρος του χιονιού στο έδαφος θα κρατούσε ολό­ κληρο το χρόνο, και χρόνο με το χρόνο θα συσ­ σωρευόταν σχηματίζοντας μεγάλα παγοκαλύμματα. Όσο περισσότερο επεκτεινόταν ο πάγος και το χιόνι, τόσο ψυχρότερος θα γινόταν κι ο πλανήτης επειδή η λευκή επιφάνεια του πάγου θα ανακλούσε τη θερμότητα του Ήλιου. Έτσι θα άρχιζε μια εποχή παγετώνων. Μετά το αρχικό ενδιαφέρον για τη δουλιά του Κρολλ και την αναγνώριση ότι αυτός ανέπτυξε την αστρονομική θεωρία, η ιδέα δεν ήταν πια τό­ σο δημοφιλής. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στο ότι ο Κρολλ υπολόγισε λανθασμένα το μηχανισμό σκανδάλης των εποχών αλλά στο ότι το μοντέλο του ήταν ατελές. Η εκδοχή της αστρονομικής θε­ ωρίας υπονοούσε ότι η τωρινή μεσοπαγετωνική περίοδος είχε αρχίσει πριν από 80.000 χρόνια περίπου. Αλλά τα στοιχεία άρχισαν να συσσω­ ρεύονται, δείχνοντας ότι η πιο πρόσφατη εποχή παγετώνων τέλειωσε μόλις πριν από 10.000 χρό­ νια. Το μοντέλο του Κρολλ (που θα μπορούσε να προβλέψει την έναρξη εκτεταμένης παγετωνοποίησης πριν 80.000 χρόνια, αν είχε λάβει υπόψη του τη σπουδαιότητα των ψυχρών καλοκαιριών), πέρασε στην αφάνεια μετά το θάνατο του στα 1890. Οποιοσδήποτε ανακάλυπτε αυτή τη θεω­ ρία στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, δεν θα τη θεωρούσε σαν τίποτα περισσότερο από ένα ι­ στορικό αξιοπερίεργο — επειδή οι αστρονομι­ κές διακυμάνσεις συμβαίνουν σε χρονικές κλί­ μακες πολύ μεγαλύτερες από δεκάδες ή και εκα­ τοντάδες χιλιάδες χρόνια. Και στις αρχές του ει-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

205

κοστού αιώνα «ο καθένας ήξερε» ότι αυτό δεν συμβιβαζόταν με τον τρόπο εκδήλωσης των επο­ χών των παγετώνων που υπαγόρευε το γεωλο­ γικό ημερολόγιο. Προφανώς είτε η αστρονομική θεωρία ήταν λανθασμένη, ή η καθιερωμένη χρονολόγηση των εποχών των παγετώνων ήταν ανακριβής. Ο άνθρωπος που φαίνεται να πήρε στα σοβαρά τη δεύτερη πιθανότητα ήταν ένας Γιουγκοσλάβος αστρονόμος, ο Μιλούτιν Μιλάνκοβιτς, που γεν­ νήθηκε το 1879 (στην τότε Σερβία), αλλά που σε αντίθεση με τον Κρολλ ακολούθησε μια συμβατι­ κή οδό στο ακαδημαϊκό σύστημα, παίρνοντας δι­ δακτορικό από το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Βιέννης στα 1904. Ακόμα κι έτσι υπήρχαν ομοιό­ τητες στις σταδιοδρομίες των δυο πρωτοπόρων. Ο Μιλάνκοβιτς εργαζόταν σαν μηχανικός για πέντε χρόνια αλλά πάντα ενδιαφερόταν περισ­ σότερο για κοσμικούς υπολογισμούς, παρά για τα σχέδια της ανοικοδόμησης μιας γέφυρας ή ε­ νός κτιρίου. Όπως έγραψε το 1936 στο βιβλίο του Durch feme Welten und Zeiten (Διαμέσου Μακρινών Κόσμων και Εποχών), «βρισκόμουν στο κατώφλι της αναζήτησης ενός κοσμικού προβλήματος». Στα 1909 διορίστηκε στο Πανεπι­ στήμιο του Βελιγραδίου όπου δίδαξε φυσική, μη­ χανική και αστρονομία. Αυτό ήταν ένα βήμα προς τα προάστεια της Ευρωπαϊκής επιστήμης, αλλά σαν το επάγγελμα του επιστάτη που εξά­ σκησε ο Κρολλ, έτσι κι αυτό του άφησε χρόνο να σκέφτεται. Μέσα σε δυο χρόνια ανακάλυψε το κοσμικό πρόβλημα: θα αφοσιωνόταν στη δια­ τύπωση της μαθηματικής θεωρίας για να περί-

206

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

γράψει το μεταβαλλόμενο κλίμα όχι της Γης αλ­ λά και του Άρη και της Αφροδίτης. Η ιδέα ήταν απλή. Πρώτα απ'όλα θα υπολόγι­ ζε το ποσοστό της θερμότητας του Ήλιου, σε συ­ νάρτηση με το γεωγραφικό πλάτος και το μήνα. Κατόπιν θα μπορούσε να υπολογίσει τον τρόπο μεταβολής του κλίματος σε μακρινούς κόσμους χωρίς να έχει πάει ποτέ στον Άρη ή στην Αφρο­ δίτη για να μετρήσει τη θερμοκρασία τους. Τελι­ κά θα μπορούσε να εφαρμόσει τη θεωρία σε μα­ κρινές εποχές, υπολογίζοντας τον τρόπο διακύ­ μανσης του κλίματος της Γης στο παρελθόν. Αλ­ λά μολονότι η ιδέα ήταν απλή, η εκτέλεση της ήταν τόσο δύσκολη όσο και οι δώδεκα άθλοι του Ηρακλή. Στη δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα δεν υπήρχαν κομπιούτερς και ο Μιλάνκοβιτς έ­ πρεπε να επεξεργαστεί όλα τα νούμερα χρησι­ μοποιώντας χαρτί και μολύβι. Οι υπολογισμοί ή­ ταν ατέλειωτοι και του χρειάστηκαν περισσότε­ ρα από 30 χρόνια για να ολοκληρώσει την εργα­ σία της ζωής του. Την έπαιρνε μαζί του παντού, ακόμα και στις διακοπές του και εργαζόταν σε αυτήν κάθε μέρα. Δεν έχουμε σκοπό να ανασκο­ πήσουμε κάθε βήμα αυτής της εργασίας που εί­ χε κίνητρο την αγάπη του Μιλάνκοβιτς για τη θε­ ωρία. Θα κάνουμε ένα άλμα και θα παρουσιάσου­ με την ολοκληρωμένη σύγχρονη εκδοχή του μοντέλου Μιλάνκοβιτς που ταιριάζει τόσο όμορ­ φα στο μοτίβο των διακυμάνσεων εποχών παγε­ τώνων / μεσοπαγετωνικών περιόδων που αποκα­ λύφθηκαν με την ισοτοπική θερμομέτρηση. Όλες αυτές οι διακυμάνσεις προκαλούνται α­ πό την μεταβαλλόμενη βαρυτική διελκυνστίνδα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

207

που εξασκούν στη Γη, η Σελήνη, ο Ήλιος και οι άλλοι πλανήτες, καθώς κάθε ουράνιο σώμα ακο­ λουθεί το δικό του μονοπάτι μέσα στο διάστημα. Ο τρόπος με τον οποίο η Γη ταλαντεύεται και παίρνει κλίση, είναι ο τρόπος με τον οποίο η ίδια η τροχιά της μεταβάλλεται ελαφρά από πιο κυ­ κλική σε πιο ελλειπτική και αντίστροφα. Έτσι στο ποσό της θερμότητας που φτάνει στο βόρειο ημισφαίριο κάθε εποχή, εξασκούνται τρεις αλ­ ληλένδετες ρυθμικές διακυμάνσεις (το συνολικό ποσοστό θερμότητας που φτάνει στο βόρειο ημι­ σφαίριο κατά τη διάρκεια ενός χρόνου είναι πάν­ τα το ίδιο. Αυτό που μεταβάλλεται είναι ο τρόποο κατανομής της θερμότητας σε όλη τη διάρ­ κεια του έτους). Ο πρώτος κύκλος έχει διάρκεια 100.000 χρόνια, ο δεύτερος περίπου 40.000 και ο τρίτος είναι ένα περίπλοκο σύνολο κυμάνσεων διάρκειας 23.000 χρόνων. Οι υπολογισμοί με σύγχρονους κομπιούτερς δείχνουν πως αυτοί οι τρεις κύκλοι συνδυάζονται για να δημιουργή­ σουν ένα μοτίβο διακυμάνσεων που ταιριάζει πολύ με το μοτίβο που προκύπτει από την ισοτο­ πική θερμομέτρηση (100.000 χρόνια εποχής πα­ γετώνων και 10.000 χρόνια μεσοπαγετωνικής περιόδου). Η μαθηματική ανάλυση των διακυ­ μάνσεων στη θερμοκρασία δείχνει ακριβώς την ίδια ακολουθία των τριών θεμελιωδών ρυθμών: 100.000, 40.000 και 23.000 χρόνια. Αν το μοντέλο Μιλάνκοβιτς δεν είχε διατυπωθεί πριν απ'αυτή την ανακάλυψη, θα έπρεπε να επινοηθεί πολύ γρήγορα για να τη δικαιολογήσει. Παρά το γεγο­ νός ότι ούτε δυο κύκλοι εποχών παγετώνων / μεσοπαγετωνικών περιόδων δεν είναι όμοιοι μετά-

208

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ξύ τους, για δυο εκατομμύρια χρόνια ο πραγμα­ τικός κόσμος βαδίζει στον αστρονομικό ρυθμό. Το μοντέλο Μιλάνκοβιτς έχει γίνει τώρα απόλυ­ τα αποδεκτό σαν η καλύτερη ερμηνεία του κύ­ κλου των εποχών των παγετώνων. Μολονότι στη Γη υπήρξαν και προηγούμενες παγετωνικές περίοδοι, όταν στον ένα ή και στους δυο πόλους υπήρχε στεριά, η παγετωνική περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας εμφανί­ στηκε η ανθρώπινη ράτσα, μπορεί να είναι μονα­ δική. Φαίνεται ότι ήταν η μοναδική φορά που η ύπαρξη μιας παγωμένης νότιας ηπείρου εξισορ­ ροπήθηκε από έναν περιτριγυρισμένο από στε­ ριά πολικό ωκεανό στο βορρά. Και οι ρυθμοί του Μιλάνκοβιτς μπορούν να προεκτείνουν κατά πο­ λύ την επίδραση τους επειδή η παρουσία στε­ γνής γης από τον βόρειο πόλο αποτελεί μια πλατφόρμα πάνω στην οποία μπορεί να συσσω­ ρευτεί το χιόνι και ο πάγος όταν τα καλοκαίρια είναι ψυχρά. Οι ρυθμοί Μιλάνκοβιτς μπορεί να αποτελούν μια μοναδική ιδιομορφία της τρέχου­ σας παγετωνικής περιόδου κι αυτό εξηγεί το γιατί κατά τη διάρκεια της τρέχουσας παγετωνικής περιόδου, εμφανίστηκε και μια άλλη μοναδι­ κή σημερινή ιδιομορφία του πλανήτη μας — η ευ­ φυής ζωή. Άνθρωποι των Παγετώνων Όποια κι αν ήταν η ακριβής αιτία των ρυθμών που καθόριζαν την αλληλοδιαδοχή των εποχών των παγετώνων, το σημαντικό σημείο της ιστό-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

209

ρίας μας είναι ότι στο Πλειστόκαινο (του οποίου το τωρινό Ολόκαινο δεν είναι παρά ένα τμήμα), η Γη γνώριζε την αλληλοδιαδοχή μακρόχρονων παγετωνικών εποχών που διακόπτονταν από σύντομες μεσοπαγετωνικές περιόδους. Αυτό δεν είχε ξαναγίνει. Αντί το κλίμα να μεταβάλλε­ ται αργά και σταθερά κατά τη διάρκεια ενός με­ γάλου χρονικού διαστήματος (και τα είδη που εί­ ναι ικανά να προσαρμόζονται στις εκάστοτε συν­ θήκες), ή να μεταβάλλεται αιφνίδια (με πολλά εί­ δη να αφανίζονται και άλλα πάλι να καταλαμβά­ νουν τις οικολογικές τους εστίες), είχαμε και τα δυο αυτά φαινόμενα μαζί να λειτουργούν επανει­ λημμένα και σε μικρότερη κλίμακα. Ο πρόσφατος κύκλος διακυμάνσεων αποτελείται από αποτελε­ σματικές υποτροπές — δηλαδή εποχές με περισ­ σότερο ομοιόμορφο κλίμα. Στην Αφρικανική εν­ δοχώρα όπου συγκεντρώνεται η ιστορία μας, οι σκληρές συνθήκες εκδηλώνονταν σαν εποχές ξη­ ρασίας μάλλον παρά σαν εποχές παγετώνων, με τα δάση να οπισθοχωρούν και τα φυτά και τα ζώα να αγωνίζονται ολοένα και πιο απεγνωσμένα για επιβίωση. Οι μεσοπαγετωνικές περίοδοι αντιστοι­ χούν σε υγρότερα χρονικά διαστήματα όπου πα­ ροδικά ευδοκίμησαν δέντρα και άλλα φυτά ενώ τα ζώα ζούσαν κάπως καλύτερα. Πιστεύουμε ότι αυτό το επαναλαμβανόμενο σφίξιμο της ελεξικτικής βίδας και οι πιέσεις που εξασκήθηκαν, ε­ πιτάχυναν την εξέλιξη της ανθρώπινης γενεαλο­ γίας ωφελώντας τη νοημοσύνη και την προσαρ­ μοστικότητα και δίνοντας σε έναν ευφυή και όρ­ θιο πίθηκο την ευκαιρία να καταφέρει να επιζή­ σει με επιτυχία στον μεταβαλλόμενο κόσμο.

210

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Κάθε φορά που συρρικνωνόταν το δάσος, οι πίθηκοι που ήταν καλύτερα προσαρμοσμένοι στη δενδρόβια ζωή θα συνέχιζαν να τα καταφέρ­ νουν βαθιά μέσα στα δάση που συνέχιζαν να επι­ βιώνουν. Έξω στις πεδιάδες, τα ζώα που ήταν προσαρμοσμένα στον τρόπο ζωής της σαβάννας θα τα κατάφερναν κι αυτά. Τα πλάσματα που θα υπέφεραν περισσότερο θα ήταν εκείνα που κα­ τοικούσαν στις παρυφές του δάσους — στα ο­ ποία συμπεριλαμβάνονταν και οι πίθηκοι που δεν είχαν εγκαταλείψει ακόμα τη βραχιαιώρηση. Καθώς το δάσος μίκραινε, θα αυξανόταν ο αντα­ γωνισμός για ζωτικό χώρο στα δέντρα και οι λι­ γότερο επιτυχημένοι δασόβιοι πίθηκοι θα ω­ θούνταν κι άλλο προς τις πεδιάδες. Εκεί θα έ­ πρεπε να επιζήσουν ή να πεθάνουν. Πολλοί θα πέθαναν και μονάχα οι πιο έξυπνοι θα πρέπει να επέζησαν. Αν η εποχή της ξηρασίας είχε κρατή­ σει για ένα εκατομμύριο χρόνια, μπορεί να είχαν αφανιστεί όλοι αυτοί οι απρόθυμοι κάτοικοι των πεδιάδων. Αλλά κάθε εκατό χιλιάδες χρόνια ε­ πέστρεφαν οι βροχές και το δάσος θεριεύε. Υ­ πήρχε ζωτικός χώρος για τους όρθιους πιθή­ κους — κυριολεκτικά επειδή αποσύρονταν πάλι στο καταφύγιο που τους πρόσφερε το δάσος και μεταφορικά επειδή εκεί έβρισκαν περισσότερη τροφή και δέχονταν λιγότερη οικολογική πίεση. Καθώς ο πληθυσμός τους άρχιζε πάλι να αυξά­ νεται, θα ερχόταν πάλι η ξηρασία, εξολοθρεύον­ τας τα λιγότερο προσαρμοσμένα πλάσματα και για μια ακόμα φορά θα ωφελούνταν η νοημοσύ­ νη κι η προσαρμοστικότητα. Αν σκεφτούμε ότι ο κύκλος αυτός επαναλαμβανόταν δέκα φορές

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

211

ή και περισσότερες, σε μια περίοδο ενός-δύο ε­ κατομμυρίων χρόνων με τη φυσική επιλογή να διαλέγει τους καλύτερους κάθε φορά, δεν προ­ καλεί έκπληξη το ότι οι πίθηκοι που επιβίωσαν μετά την έξοδο από τα δάση, έγιναν πανέξυπνοι. Πολλοί πέθαιναν σε κάθε εποχή ξηρασίας (παγετώνων). Ενώ κάποια είδη ανταποκρίνονταν με το να γίνονται ικανότεροι δενδρόβιοι πίθηκοι ή ικανότερα σαρκοφάγα στις πεδιάδες, επέζη­ σαν μόνο οι πιο έξυπνοι και πιο προσαρμοσμένοι πίθηκοι των πεδιάδων. Μεταβίβαζαν τα επιτυχη­ μένα γονίδια στους απογόνους τους. Στις μεταπαγωνικές περιόδους οι απόγονοι αυτοί εξα­ πλώνονταν. Η ζωή ήταν εύκολη και οι πρωτοάνθρωποι που επιζούσαν χάρη στην προσαρμοστι­ κότητα και την ευφυΐα τους, τα πήγαιναν καλά. Αλλά στην επόμενη εποχή ξηρασίας θα τα πή­ γαιναν καλά μόνον οι πιο προσαρμοσμένοι απ'όλους — δηλαδή αυτοί που μπορούσαν να τα βγά­ λουν πέρα με τις σκληρές και μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αν οι πάγοι είχαν εισβάλει πριν από τέσσερα ή έστω και τρία εκατομμύρια χρόνια και είχαν παραμείνει, η Ανατολική Αφρική θα είχε μετατραπεί σε έρημο και όλοι οι Αφρικανικοί πί­ θηκοι θα είχαν αφανιστεί. Οι προγονοί μας επέ­ ζησαν και εμείς βρισκόμαστε εδώ σήμερα επει­ δή εκείνοι γνώρισαν το ασυνήθιστο μοτίβο κλι­ ματικών μεταβολών. Είμαστε πράγματι παιδιά των παγετώνων. Κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου, ο Χόμο ερέκτους, ωθούμενος από εκείνους τους κλιμα­ τικούς ρυθμούς, επεκτάθηκε έξω από την Αφρι­ κή σε ολόκληρο τον κόσμο. Για ένα εκατομμύριο

212

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

χρόνια, δεν συνέβαινε καμιά αλλαγή στα είδη, εκτός από μια σταθερή ανάπτυξη στον όγκο του εγκέφαλου που φανέρωνε την αυξανόμενη ευ­ φυΐα του όρθιου πίθηκου. Αλλά κάπου ανάμεσα στα 400.000 και 200.000 χρόνια πριν, σημειώθηκε η αρχή μιας μεγαλύτερης αύξησης στο μέγεθος του εγκεφάλου που συνοδευόταν από λέπτυνση των κρανιακών οστών των προγόνων μας. Οι τε­ λευταίοι είχαν μεταβληθεί σε Χόμο σάπιενς, δη­ λαδή σε σύγχρονα ανθρώπινα πλάσματα στα πάντα εκτός από μικρές ανατομικές διαφορές. Λίγο αργότερα, η γενεαλογία σάπιενς διαιρέθη­ κε. Μέχρι πριν από 100.000 χρόνια υπήρχαν και τα δυο υποείδη — μολονότι όχι απαραίτητα μαζί. Το ένα ήταν πιο μεγαλόσωμο, είχε μεγαλύτερο εγκέφαλο και ζούσε στη Δυτική Ευρώπη (νότια των παγετώνων), στην Εγγύς Ανατολή και την Κεντρική Ασία. Αναπτύχθηκε μέχρι πριν από 40.000 χρόνια στα μέσα της τελευταίας εποχής παγετώνων και μετά εξαφανίστηκε από το ημε­ ρολόγιο των απολιθωμάτων. Είναι γνωστό σαν Χόμο σάπιενς νεαντερνάλις ή Άνθρωπος του Νεάντερνταλ. Το επίθετο «Νεάντερνταλ» φέρνει στο νου των ανθρώπων του σήμερα, την εικόνα ενός ηλί­ θιου πιθηκανθρώπου που περπατά τρικλίζον­ τας. Αλλά δεν πρόκειται παρά για μια ατυχή πα­ ρανόηση και για ένα πικρόχολο λίβελλο εναν­ τίον ενός πολύ κοντινού μας συγγενή που ήταν και δίποδος και ευφυής και που προσαρμόστηκε με επιτυχία σε μια ποικιλία περιβαλλόντων από τις παρυφές του παγοκαλύμματος στην Ευρώπη μέχρι την Κεντρική Ασία. Οι Νεαντερντάλιοι ή-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

213

ταν οι πρώτοι άνθρωποι που είναι γνωστό ότι έ­ θαβαν τους νεκρούς τους. Τοποθετούσαν τα σώ­ ματα προσεκτικά στον τάφο και πολλές φορές τα έθαβαν μαζί με πολύτιμα πυριτολιθικά εργα­ λεία και τροφή για το ταξίδι τους στη ζωή μετά το θάνατο. Σε μια πασίγνωστη περιοχή στα βου­ νά του σημερινού Ιράκ ένας τέτοιος άνθρωπος βρέθηκε θαμμένος σε ένα τάφο γεμάτο αγριο­ λούλουδα. Οι Νεαντερντάλιοί δεν ήταν αδέξιοι πιθηκάνθρωποι αλλά ευαίσθητοι και στοργικοί άνθρωποι που φαίνεται ότι εξαφανίστηκαν εξαι­ τίας της μεγαλύτερης επιτυχίας του πιο κοντι­ νού τους συγγενή, του Χόμο σάπιενς σάπιενς. Η συγγένεια είναι τόσο κοντινή που είναι πιθανό ότι οι Νεαντερντάλ·οι δεν εξαφανίστηκαν επει­ δή πέθαναν, αλλά επειδή διασταυρώθηκαν με τη δικιά μας γενεαλογία. Θα ήταν ωραίο να πιστεύ­ ουμε ότι η φυλή που έσκαψε τον λουλουδιασμέ­ νο τάφο του 60.000 π.Χ. στα όρη του Ζάγρου, επι­ ζεί μέσα μας σήμερα. Οι καθ'όλα σύγχρονοι άνθρωποι, οι Χόμο σά­ πιενς σάπιενς βρίσκονταν κι αυτοί στο προσκή­ νιο πριν από 100.000 χρόνια, λίγο-πολύ στις αρ­ χές της τελευταίας εποχής παγετώνων. Ένα πι­ θανό μοτίβο της εμφάνισης της δικιάς μας ποικι­ λίας όρθιου πιθήκου είναι ότι η ανθρώπινη μορ­ φή εμφανίστηκε αρχικά με τον ίδιο τρόπο που είχε εμφανιστεί κι ο Χόμο ερέκτους στην Αφρική. Αυτό υποστηρίζεται από την ανακάλυψη ενός τμήματος ανθρώπινου κρανίου ηλικίας 115.000 ετών σε μια σπηλιά στη Νότια Αφρική. Αν η ιδέα είναι σωστή, τότε ο Χόμο σάπιενς σάπιενς θα με­ τανάστευσε από την Αφρική θα διασταυρώθηκε

214

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

με άλλες ποικιλίες Χόμο ερέκτους και Νεάντερνταλ. Μπορεί να υπήρχαν δυο βασικά «κύματα» Χόμο σάπιενς: πρώτα οι Νεαντερντάλιοι και με­ τά εμείς. Κανείς δεν μπορεί να είναι εντελώς σί­ γουρος για το πώς ακριβώς προκύψαμε από τη φυλή του Χόμο ερέκτους. Αλλά μολονότι μπορεί να μη μάθουμε ποτέ τις λεπτομέρειες του πώς εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο Χόμο σάπιενς σά­ πιενς, γνωρίζουμε τι συνέβη μετά. Οι Νεαντερντάλιοι εξαφανίστηκαν πριν από περίπου 40.000 χρόνια στην Εγγύς Ανατολή και πριν από 35.000 χρόνια στην Ευρώπη. Για τα επό­ μενα 25.000 χρόνια, ενώ ο κόσμος βρισκόταν α­ κόμα σε ακόμα μια εποχή παγετώνων, μόνο ο σά­ πιενς σάπιενς αντιπροσώπευε τη φυλή των Χό­ μο. Τα πήγε αρκετά καλά μέχρι το τέλος ακόμα και των πιο σοβαρών φάσεων αυτής της εποχής παγετώνων — όπως φαίνεται και από τα απολι­ θώματα, τις χαράξεις και τις τοιχογραφίες στα σπήλαια από τη Γαλλία μέχρι την Ισπανία. Οι άν­ θρωποι της εποχής των παγετώνων εξαπλώθη­ καν και κατοίκησαν ολόκληρο τον κόσμο, κάτι που είχε αρχίσει να κάνει πριν από ένα εκατομ­ μύριο χρόνια ο Χόμο ερέκτους. Εξαπλώθηκαν α­ πό την Ασία στην Αυστραλία και προς τα βόρεια, στην Αμερική, μέσω μιας λουρίδας στεριάς — δηλαδή σε ηπείρους που ο Χόμο ερέκτους δεν έφτασε ποτέ. Υπάρχουν κάποια στοιχεία ότι ένα διάκενο ανάμεσα στο παγοκάλυμμα Λώρενταϊντ και στους παράκτιους παγετώνες δυτικά των Βραχωδών Ορέων, επέτρεψε στους ανθρώπους να μετακινηθούν νότια, αρχικά στη Βόρεια και κατόπιν στη Νότια Αμερική πριν από περίπου

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΝ ΠΑΓΩΝ

215

25.000 χρόνια. Όταν οι πάγοι έλυωσαν και ο Βερίγγειος πορθμός γέμισε πάλι με νερό, αποκό­ πηκαν από τα ξαδέλφια τους μέχρι την άφιξη των Βίκινγκς από την Ευρώπη, πριν από χίλια χρόνια. Το πώς οι Βίκινγκς πήγαν εκεί είναι μια ιστορία που σχετίζεται —όπως Θα δούμε στο κε­ φάλαιο 6— με την ανάπτυξη του πολιτισμού στη Μέση Ανατολή και μετά στην Ευρώπη καθώς την εποχή των παγετώνων διαδέχτηκε μια μεσοπαγετωνική περίοδος. Η μεσοπαγετωνική περίοδος είχε ελάχιστες διαφορές από τη μια ντουζίνα περίπου άλλες μεσοπαγετωνικές περιόδους που είχαν προηγηθεί από την εποχή του Χόμο χαμπίλις. Απλώς έτυχε αυτή να είναι η πρώτη μεσοπαγετωνική περίο­ δος από τότε που η διαχωριστική επίδραση των παγετωνικών κύκλων είχε προκαλέσει την εμφά­ νιση ενός πανέξυπνου πιθήκου. Οι πρώτοι άν­ θρωποι είχαν ήδη προσαρμοστεί σε κάθε ήπειρο της υδρογείου, ακόμα και στις πιο δυσμενείς και­ ρικές συνθήκες και τα πήγαιναν αρκετά καλά — τους ευχαριστούμε γι' αυτό— όταν άρχισαν να υποχωρούν οι παγετώνες. Έτσι όταν άρχισαν να ισχύουν οι πιο ομοιόμορφες συνθήκες της μεσοπαγετωνικής περιόδου, δεν χρειάστηκε να σπα­ ταλήσουν το χρονικό αυτό διάστημα για να συ­ νέλθουν από τις στερήσεις του παρελθόντος. Έ­ τσι η υπεροχή τους αυξήθηκε εκρηκτικά και τους κατέστησε το υπ'αρ.1 είδος της Γης, τους δη­ μιουργούς του πρώτου πολιτισμού με αστείρευ­ τη περιέργεια για το κάθε τι, ακόμα και για την ίδια τους την προέλευση. Από δω και μπρος η ιστορία μας συμπίπτει με την πραγματική Ιστό-

216

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠ1Ν

ρία κι όχι την εξέλιξη. Αλλά η ιστορία και η προϊ­ στορία του Χόμο σάπιενς σάπιενς επρόκειτο να παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη και ειδικότε­ ρα στον αφανισμό πολλών άλλων ειδών.

Κεφάλαιο 6. Γιατί η Γροιλανδία δεν είναι πράσινη7

Αν ευσταθεί ο ισχυρισμός ότι η ρυθμική διακύ­ μανση των εποχών παγετώνων κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου, βοήθησε την εξέλιξη της αν­ θρώπινης φυλής, τότε ένας παρόμοιος ισχυρι­ σμός μπορεί να εφαρμοστεί και στην περίπτωση άλλων ειδών. Οι ρυθμοί της «εξελικτικής μηχα­ νής» του Πλειστόκαινου μπορεί να λειτούργη­ σαν και για άλλα είδη δημιουργώντας μια ποικι­ λομορφία θηλαστικών που κατάλαβαν τις διάφοες οικολογικές εστίες εκείνης της εποχής. Και αυτό ακριβώς προκύπτει από τα σχετικά ευρήμα­ τα. Λόγου χάρη, από τα 119 είδη θηλαστικών που ζουν σήμερα στην Ευρώπη και στην Ασία, μονά­ χα έξι απ'αυτά υπήρχαν στο Πλειστόκαινο. Όλα τα υπόλοιπα εξελίχθηκαν κατά τη διάρκεια του Πλειστόκαινου — μαζί με άλλα είδη που αναπτύ­ χθηκαν στη διάρκεια της εποχής των παγετώ­ νων αλλά που τώρα έχουν αφανιστεί. Ακόμα και αυτά τα 119 είδη αντιπροσωπεύουν ένα μικρό κλάσμα του συνολικού αριθμού των θηλαστικών

218

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

που περιφέρονταν στην Ευρασία. Στην αρχή του Πλειστόκαινου, νέα είδη ζώων εμφανίστηκαν στην Ευρώπη. Σ'αυτά συμπεριλαμβάνονταν πραγματικοί ελέφαντες, πρόγονοι της ζέβρας και αγελάδες. Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν μορφές ζωής που ήταν περισσότερο προσαρμο­ σμένες στις πολικές συνθήκες — τριχωτά μαμμούθ, τάρανδοι, λέμμοι, μοσχόβοεςί (Στ.μ. μυρη­ καστικά που σήμερα ζουν στην Αρκτική Αμερι­ κή), τριχωτοί ρινόκεροι και άλκες. Το αποκορύ­ φωμα στην εξέλιξη των θηλαστικών, από τη σκο­ πιά του πληθυσμού των ξεχωριστών γενών θηλαστικών που υπάρχουν πάνω στη Γη, συνέβη πριν από ένα περίπου εκατομμύριο χρόνια. Οι διακυμάνσεις των εποχών των παγετώνων επέτρεψαν την πρωτοφανή εξέλιξη μιας ευρύτε­ ρης ποικιλίας θηλαστικών, αλλά και τα ώθησαν να εξαπλωθούν σε όλο τον κόσμο. Όταν οι πάγοι προχώρησαν, τα είδη των υψηλών γεωγραφικών πλατών μετανάστευσαν προς τα νότια, και στην πορεία τους προσαρμόζονταν και εξελίσσονταν σε ελαφρά διαφορετικές συνθήκες. Κατά τη διάρκεια των μεσοπαγετωνικών περιόδων α­ πλώθηκαν προς τα βόρεια και κατέλαβαν νέες οικολογικές εστίες. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ακολούθησαν επακριβώς τα βήματα των προγό­ νων τους. Η μετανάστευση προς τα νότια μπορεί στην πραγματικότητα να έγινε και λίγο προς τα δυτικά π.χ. για ένα συγκεκριμένο είδος ζώων έ­ γινε προς την πλευρά μιας οροσειράς. Εκατό χι­ λιάδες χρόνια αργότερα οι απόγονοι αυτών των ζώων μπορεί να κινούνταν βορειοδυτικά προς την άλλη μεριά της οροσειράς. Ο ρυθμός διακύ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

219

μανσης του κλίματος ενθάρρυνε την εξάπλωση των θηλαστικών από την ανατολή προς τη δύση όπως επίσης και από το βορρά προς το νότο. Μολονότι η ποικιλία των θηλαστικών μειώθη­ κε ελαφρά μετά περίπου το 1 Εχπ} ακόμα και στο ζενίθ της τελευταίας εποχής παγετώνων, (κά­ που 18.000 χρόνια πριν) στις παρυφές των πά­ γων ζούσαν καριμπού, μαμμούθ και λέμμοι με κολλάρο (μαζί με άλλα είδη) ενώ λίγο πιο νότια, στον πληθυσμό των θηλαστικών συμπεριλαμβά­ νονταν μαστόδοντα, βραδύποδες του εδάφους, άλκες, άλογα, βίσωνες, πολικοί λαγοί, μοσχόβοες και μια ποικιλία μικρών ζώων. Αλλά πριν από 15.000 χρόνια —πριν ακριβώς η τελευταία επο­ χή παγετώνων παραχωρήσει τη θέση της στην τωρινή μεσοπαγετωνική— ένα κύμα αφανισμών χτύπησε πολλά απ'αυτά τα είδη και ιδιαίτερα τα μεγάλα θηλαστικά. Το αποκορύφωμα του αφανι­ σμού συνέβη πριν από 11.000 χρόνια. Εκείνη την εποχή στη Βόρεια Αμερική εξαφανίστηκαν κά­ που 39 γένη — δηλαδή το 70% των μεγάλων θη­ λαστικών. Ένας μικρότερος αλλά και πάλι μεγά­ λος αριθμός αφανισμών πραγματοποιήθηκε σ":ην Ευρασία και στην Αφρική. Λίγο αργότερα, στα νησιά του Ειρηνικού και στη Νέα Ζηλανδία, εξαφανίστηκαν πολλά μικρότερα θηλαστικά και πτηνά χωρίς φτερά. Εκτός από τον αριθμό των ειδών που επηρεά­ στηκαν, αυτό το κύμα των αφανισμών επέλεξε κατά ασυνήθιστο (ίσως και μοναδικό) τρόπο, μό­ νο τα μεγάλα θηλαστικά: κάστορες στο μέγεθος αρκούδας, βίσωνες με κέρατα που είχαν άνοιγ­ μα δυο μέτρα και βραδύποδες ψηλοί έξι ολόκλη-

220

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρα μέτρα. Όλα αυτά ήταν ακμαία μέλη της κοινό­ τητας των παγετώνων και όλα εξαφανίστηκαν πριν από 11.000 χρόνια μαζί με διάφορα είδη ελε­ φάντων, λιονταριών και άλλων γνωστών ζώων — γιγάντιων με τα σημερινά πρότυπα. Είναι πιθανό ότι αυτές οι εξαφανίσεις σχετί­ ζονταν με το μεταβαλλόμενο κλίμα. Στο κάτω κά­ τω, πραγματοποιήθηκαν καθώς η Γη περνούσε από μια εποχή παγετώνων σε μια μεσοπαγετωνική περίοδο. Αλλά αυτό φαίνεται απίθανο για δυο λόγους. Πρώτον μια τέτοια κλιματική μετάβαση θα έπρεπε να κάνει τη ζωή ευκολότερη κι όχι δυ­ σκολότερη για τα μεγάλα θηλαστικά. Δεύτερον, κανένα κύμα εξαφανίσεων σαν κι αυτό δεν συνέ­ βη στο τέλος καμμιάς από τις προηγούμενες εί­ κοσι περίπου εποχές παγετώνων. Αλλά φυσικά υπήρχε κι ένας νέος παράγοντας στις αρχές της νέας μεσοπαγετωνικής περιόδου. Μέχρι τότε, τα ανθρώπινα πλάσματα είχαν επεκταθεί στην υ­ δρόγειο. Τα έξυπνα αυτά δίποδα θα πρέπει να ήταν ικανοποιητικοί κυνηγοί και τα μεγαλύτερα ζώα θα ήταν τα πρώτα θύματα των νέων ικανοτή­ των τους. Την ίδια στιγμή οι άνθρωποι είχαν αλ­ λάξει και το περιβάλλον που ζούσαν τα μεγάλα θηλαστικά — απέκοπταν τις μεταναστευτικές πορείες αυτών των πλασμάτων ή τα εμπόδιζαν να προσεγγίσουν πηγές νερού που τις ήθελαν για τον εαυτό τους. Θα ήταν πράγματι αξιοπε­ ρίεργο αν η έξαρση ανθρώπινης δραστηριότη­ τας στην αρχή της μεσοπαγετωνικής περιόδου δεν είχε αφήσει το σημάδι της σε άλλους πληθυ­ σμούς θηλαστικών. Ίσως η ισχυρότερη απόδει­ ξη του ότι οι άνθρωποι ήταν η βασική αιτία αυτών

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

221

των αφανισμών, προέρχεται από τη Βόρεια Αμε­ ρική όπου οι αφανισμοί ήταν πιο καταφανείς. Ε­ κεί τα θηλαστικά εξελίσσονταν στη διάρκεια του Πλειστόκαινου κατά μεγάλο ποσοστό ανεπηρέ­ αστα από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Όταν οι άνθρωποι άρχισαν να κατοικούν στις Αμερικές, τα είδη που δεν ήξεραν πώς να αντιμετωπί­ ζουν αυτό το έξυπνο δίποδο εξαφανίστηκαν α­ μέσως. Η Κατοίκηση της Αμερικής Ούτε δυο εποχές παγετώνων δεν είναι ίδιες με­ ταξύ τους. Αυτή στην οποίο ο Χόμο σάπιενς εξα­ πλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, άρχισε σχε­ δόν 115.000 χρόνια πριν (Χπ) με ένα σοβαρό κύμα ψύχους που κράτησε αρκετές χιλιετηρίδες αλλά που είχε εξασθενήσει μέχρι τα 108.000 Χπ. Αντί για μια πλήρη εποχή παγετώνων υπήρξε «μόνο» μια ενδιάμεση περίοδος παγετώνων. Όπως το εκφράζει με γραφικό τρόπο ο συγγραφέας Νάιτζελ Κώλτνερ, η περίοδος αυτή υπήρξε πολύ με­ γαλύτερη από το χρονικό διάστημα που μας χω­ ρίζει από την εποχή της ανέγερσης των Αιγυ­ πτιακών πυραμίδων. Πριν από 95.000 περίπου χρόνια υπήρξε και άλλη μια ψευδοέναρξη επο­ χής παγετώνων που κράτησε για 7.000 χρόνια. Αλλά και πάλι το κλίμα επανήλθε σε μια κατά­ σταση παρόμοια με τη σημερινή. Κανείς δεν ξέ­ ρει ακριβώς γιατί συνέβηκαν αυτές οι κλιματικές κρίσεις —ίσως να έπαιξε κάποιο ρόλο η ηφαι­ στειακή δραστηριότητα— αλλά είναι ενδιαφέ-

222

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρον ότι όπως φανερώνουν τα απολιθώματα, στην περίοδο αυτή εμφανίστηκε ο Χόμο σάπιενς σάπιενς. Ανάμεσα στα 80.000 και στα 70.000 Χπ η θερμοκρασία έπεσε πάλι, ξανανέβηκε για λίγο και μετά πάλι έπεσε. Αυτή τη φορά το κρύο βά­ σταξε για περισσότερα από 50.000 χρόνια. Όπως υπήρχαν καθοδικές κυμάνσεις της θερμοκρασίας ακόμα και στις προηγούμενες μεσοπαγετωνικές περιόδους, έτσι υπήρχαν και χι­ λιετηρίδες σχετικής ζέστης ακόμα και κατά τη διάρκεια της τελευταίας εποχής παγετώνων. Το κρύο ήταν έντονο μεταξύ 70.000 και 60.000 Χπ αλλά λιγότερο δριμύ μεταξύ 60.000 και 20.000 Χπ. Γύρω στα 50.000 Χπ υπήρξαν αρκετές χιλιε­ τηρίδες λιγότερο σκληρών συνθηκών. Το ίδιο συνέβηκε και γύρω στα 30.000 Χπ. Αυτό το λασκάρισμα της κλιματικής βίδας συμπίπτει κατά παράδοξο τρόπο με τη ξαφνική εξάπλωση του Χόμο σάπιενς σάπιενς και την εξαφάνιση του Νεάντερνταλ από το προσκήνιο. Αλλά δεν υπάρχει τρόπος να πούμε στα σίγουρα αν το κλίμα έπαιξε καθοριστικό ρόλο σ'αυτές τις αναπτύξεις ή αν α­ πλά βοήθησε τον έξυπνο πίθηκο που τώρα πια ήταν έτοιμος να κατακτήσει τον κόσμο. Ό,τι κι αν συνέβη, η εποχή των παγετώνων είχε κι άλ­ λον άσσο κρυμμένο στο μανίκι της. Η μεγαλύτε­ ρη επέκταση του βόρειου πάγου (το τελευταίο παγετωνικό μέχιστο) συνέβη στην πραγματικό­ τητα αρκετά πρόσφατα, κάπου 18.000 Χπ. Ακο­ λούθησαν 4.000 χρόνια απαίσιου καιρού προτού αρχίσουν να λυώνουν τα χιόνια. Κάπου ανάμεσα στα 12.000 και στα 10.000 Χπ, u εποχή των πάγων τέλειωσε και άρχισε η τρέχουσα μεσοπαγετωνι-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

211

κή περίοδος. Το ποια χρονολογία διαλέγετε για να ορίσετε την έναρξη είναι προαιρετικό. Χρειά­ στηκαν χιλιάδες χρόνια για να λυώσει ο πάγος και κάλλιστα μπορείτε να ισχυριστείτε ότι η επο­ χή των παγετώνων τέλειωσε όταν άρχισε η υπο­ χώρηση των παγετώνων ή ότι η μεσοπαγετωνική περίοδος άρχισε όταν η υποχώρηση περατώ­ θηκε (με βάση τους υπολογισμούς του Μιλάνκοβιτς μπορείτε να ορίσετε τη χρονολογία στα 15.000 Χπ, όταν οι αστρονομικές επιδράσεις έκα­ ναν θερμότερα τα καλοκαίρια του βόρειου ημι­ σφαίριου). Για ευκολία, προτιμούμε να χρονολο­ γήσουμε την έναρξη της τρέχουσας μεσοπαγετωνικής περιόδου στα 10.000 χρόνια πριν. Κάπως σωβινιστικά, οι γεωλόγοι χρησιμο­ ποιούν το τέλος της τελευταίας εποχής παγετώ­ νων σαν το όριο ανάμεσα σε δυο υποπεριόδους: ανάμεσα στο τέλος του Πλειστόκαινου και τις αρχές του Ολόκαινου — όπου αρχίζει η μεσοπαγετωνική περίοδος. Δεν υπάρχει καμμιά φυσική δικαιολογία για κάτι τέτοιο. Από τη σκοπιά του κλίματος και των διαδικασιών που διαμορφώ­ νουν τη Γη, η τρέχουσα μεσοπαγετωνική περίο­ δος είναι απλώς μια ακόμα διακύμανση στη μα­ κριά ακολουθία των σχετικών κυμάνσεων του Πλειστόκαινου. Η μοναδική διαφορά είναι πως οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται σήμερα αυτούς τους ρυθμούς και τους αρέσει να σημειώνουν έ­ να τόσο σημαντικό (για μας) συμβάν όπως η αρ­ χή του πολιτισμού, λέγοντας ότι αυτή συνέβη στην έναρξη μιας νέας γεωλογικής εποχής. Βέ­ βαια, ίσως μετά από ένα εκατομμύριο χρόνια, κά­ ποιοι γεωλόγοι να αναγνωρίσουν στα απολιθώ-

224

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

ματα τα ίχνη των αφανισμών των μεγάλων θηλα­ στικών στην αρχή της τρέχουσας μεσοπαγετωνικής, και να τα επισημάνουν σαν γεωλογικό ο­ ρόσημο. Στις αρχές του Ολόκαινου, τα ανθρώπι­ να πλάσματα μπορεί να έχουν αποτελέσει έναν παράγοντα που επηρεάζει τις γεωλογικές διαδι­ κασίες — κι όπως θα δούμε στο κεφάλαιο 8, μπο­ ρεί ακόμα και σήμερα να επηρεάζουν το μοτίβο των κυμάνσεων της επέκτασης των πάγων. Τελι­ κά ίσως το να ταυτίζουμε το τέλος του Πλειστό­ καινου με την εμφάνιση του ανθρώπινου πολιτι­ σμού να μην είναι καθόλου κακή ιδέα. Ο συνδυασμός κλιματικών μεταβολών και αν­ θρώπινων δραστηριοτήτων, σίγουρα φαίνεται να είναι ο καλύτερος τρόπος για να δικαιολογη­ θούν οι αφανισμοί του τέλους της εποχής των πάγων στη Βόρεια Αμερική. Ίσως να πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι από δω και μπρος δεν μιλάμε σε καμμιά περίπτωση για «πιθηκανθρώπους» ή ηλίθιους άγριους. Οι σπηλαιογραφίες από τα 40.000 Χπ απεικονίζουν εκλεπτυσμένους Ευρω­ παίους κυνηγούς και τα ζώα που κυνηγούσαν. Σε μια τοποθεσία τάφων κοντά στη σημερινή Μό­ σχα, ηλικίας 30.000 χρόνων, υπάρχουν ίχνη ραμ­ μένων ρούχων, στα οποία συμπεριλαμβάνονται παντελόντια, μοκασίνια, πανωφόρια και καπέλα — όλα διακοσμημένα με χάντρες. Το τόξο και το βέλος εφευρέθηκαν στα 20.000 Χπ, ενώ μυλόπε­ τρες ηλικίας 19.000 χρόνων φανερώνουν την έ­ ναρξη της καλλιέργειας σιτηρών στην κοιλάδα του Νείλου. Κι ενώ αυτές οι εξελίξεις πραγματο­ ποιούνταν στην Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή, οι συγγενείς αυτών των πρώτων κυνηγών και α-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

225

γροτών άρχισαν να προχωρούν προς τη Βόρεια Αμερική, περνώντας από τη λουρίδα στεριάς — εκεί που βρίσκεται σήμερα ο Βερίγγειος πορ­ θμός— στην Αλάσκα και μετά νότια ανάμεσα α­ πό τους παγετώνες (την ίδια στιγμή άλλοι άν­ θρωποι έφευγαν από την Ευρασία και μετακι­ νούνταν νότια κάνοντας άλματα από νησί σε νη­ σί και φτάνοντας μέχρι την Αυστραλία όπου ο αρχαιότερος ανθρώπινος καταυλισμός έχει ηλι­ κία λίγο μικρότερη από 33.000 χρόνια). Οι άν­ θρωποι της εποχής των παγετώνων ήταν καθ'όλα άνθρωποι, ευφυείς όσο και εμείς και πιθανόν με πολύ πιο επιδέξια χέρια εξαιτίας της συνε­ χούς πρακτικής. Μπορούσαν να μιλάνε, ζούσαν σε πολύπλοκες κοινωνίες και κρίνοντας από τα κτερίσματα στους τάφους, είχαν θρησκευτικά αισθήματα και ιδέες. Εμείς έχουμε καταφέρει περισσότερα από αυτούς —από την άποψη ότι προσαρμόσαμε τον κόσμο στα μέτρα μας— κύ­ ρια επειδή στηριχτήκαμε σε χιλιάδες γενιές αν­ θρώπινης προσπάθειας κι επειδή ζούμε στις πε­ ρισσότερο ήπιες συνθήκες μιας μεσοπαγετωνικής περιόδου. Αν κάθε ένας από τους άμεσους προγόνους σας αναπαραγόταν στην ηλικία των 20 (ένα λογικό νούμερο για οποιαδήποτε εποχή πριν τον 20ο αιώνα) τότε σας χωρίζουν χίλιες γε­ νιές από τους ανθρώπους που πρωτοκατοίκησαν την Αμερική. Κατά πάσαν πιθανότητα, έχετε σταθεί σε μια ανάλογη ουρά σε κάποια συναυλία ή γήπεδο. Μια ουρά αυτοκινήτων μήκους πέντε χιλιομέτρων περιέχει χίλιους εκνευρισμένους ο­ δηγούς. Και ακριβώς χίλιοι άνθρωποι ο ένας πί­ σω από τον άλλον, αποτελούν τη γενεαλογία

226

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

που απλώνεται πίσω στο χρόνο —όχι στο χώ­ ρο— και σας ενώνει με εκείνους τους Αμερικα­ νούς πρωτοπόρους. Φυσικά, οι άνθρωποι δεν έκαναν παρέλαση στην στενή λουρίδα γης και μετά προχώρησαν νότια με τα σακκίδια στην πλάτη τους. Σε κάθε φάση της διαδικασίας, οι περισσότεροι έμεναν εκεί που ήταν και ζούσαν στη γη που βρισκόταν κοντά στους καταυλισμούς τους. Οι αυξανόμε­ νοι πληθυσμοί και τα ανήσυχα πνεύματα θα εί­ χαν σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων καταυ­ λισμών στον επόμενο λόφο ή στην επόμενη κοι­ λάδα. Κανείς δεν είχε προγραμματίσει να εγκα­ τασταθεί στην Αμερική. Απλά η εγκατάσταση έ­ γινε με τον ίδιο τρόπο που χιλιάδες χρόνια αργότερα, οι πρώτοι Ευρωπαίοι άποικοι στα ανα­ τολικά της ηπείρου μετακινήθηκαν με φυσικό τρόπο προς τα δυτικά αναζητώντας ειρήνη και ηρεμία κι ένα κομμάτι γης στο οποίο θα μπορού­ σαν να ζήσουν και να μεγαλώσουν τα παιδιά τους. Το πρόβλημα ήταν πως όταν μεγάλωναν τα παιδιά, ήθελαν κι αυτά κάποιο κομμάτι γης κι έτσι η μετανάστευση έπρεπε να συνεχιστεί. Οι πρώτοι Αμερικάνοι μπορεί να ήταν κυνηγοί μάλ­ λον παρά αγρότες, αλλά η ίδια ανάγκη εξακο­ λούθησε να υφίσταται — ειδικά όταν το υπερβο­ λικό κυνήγι μείωνε τον πληθυσμό των φαγώσι­ μων ζώων σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Επιτυχημένα κύματα μεταναστών μετακινή­ θηκαν στην Αλάσκα κατά τη διάρκεια των σχετι­ κά ήπιων συνθηκών από τα 40.000 Χπ και μετά. Οι ειδικοί δεν έχουν συμφωνήσει ακόμα για την ακριβή χρονολογία μετακίνησης τους, αλλά σε

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

227

αρκετές περιοχές της Αλάσκας έχουν βρεθεί πέ­ τρινα εργαλεία με ηλικία που υπολογίζεται σε 27.000 χρόνια. Μπορεί ποτέ να μην καθοριστεί το πώς και πότε εκείνοι οι πρώτοι τυχοδιώκτες ρισκάρησαν ένα τέτοιο ταξίδι προς τα νότια κα­ τά μήκος της λουρίδας ελεύθερης γης ανάμεσα στους μεγάλους παγετώνες. Αλλά αφότου το κε­ νό ανάμεσα στους πάγους έκλεισε κατά τη διάρ­ κεια του τελευταίου παγετωνικού μέγιστου πριν από 18.000 χρόνια, φαίνεται σίγουρο ότι μόνο μι­ κρές ομάδες ανθρώπων μπορούσαν να έχουν κάνει το ταξίδι πρωτύτερα. Ίσως οι απόγονοι ε­ κείνων των πρωτοπόρων να έζησαν ήσυχα στις παρυφές των παγετώνων ακολουθώντας έναν τρόπο ζωής που έμοιαζε με αυτό των Εσκιμώων, ώσπου άρχισε πάλι η άνοιξη. Ίσως, από τότε που άρχισαν να λυώνουν οι πάγοι, να μη μετακινήθη­ καν σημαντικές ομάδες πληθυσμού νοτιότερα της Αλάσκας. Έτσι κι αλλιώς όταν ο πάγος έλυωσε, στις βόρειες περιοχές της Αμερικής υπήρ­ χαν άνθρωποι που ήταν έτοιμοι να μετακινηθούν νοτιότερα καθώς το κλίμα μεταβαλλόταν. Η με­ τακίνηση αυτή συνέβη μετά την κλιματική μετα­ βολή αλλά απέχει τόσο λίγο απ'αυτήν ώστε δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν συμπτωματική. Εν­ τελώς ξαφνικά, γύρω στα 11.000 χρόνια πριν, οι άνθρωποι εξαπλώθηκαν σε μικρό διάστημα σε ο­ λόκληρη τη Βόρεια Αμερική αφήνοντας πίσω τους ίχνη: μύτες από βέλη και λόγχες από τον Ειρηνικό μέχρι τον Ατλαντικό και από την Αλά­ σκα μέχρι το Μεξικό. Για τόσο πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα, η χρονολογία γίνεται πολύ ακριβής. Μέχρι πριν

228

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

από 10.900 χρόνια, υπήρχαν άνθρωποι σε όλη την Κεντρική Αμερική οι οποίοι άρχιζαν να μετα­ κινούνται στη Νότια. Οι απόγονοι τους χρειά­ στηκαν 300 χρόνια για να τη φτάσουν και να πε­ ράσουν τον Αμαζόνιο. Μέχρι πριν από 10.000 χρόνια, είχε κατοικηθεί ακόμα και η άκρη της η­ πείρου και οι άνθρωποι εξαπλώνονταν από την Αλάσκα μέχρι το Ακρωτήριο Χορν — εξολοθρεύ­ οντας πολλά είδη μεγάλων θηλαστικών στο δρό­ μο τους. Μισό πλανήτη μακρύτερα, οι ίδιες κλι­ ματικές μεταβολές που οδήγησαν στην κατοίκη­ ση της Αμερικής, ενθάρρυναν την εξέλιξη ενός νέου τρόπου ζωής που έγινε γνωστός με το όνο­ μα πολιτισμός. Η Ζέστη και η Υγρασία Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι το θερμό­ τερο τμήμα της τρέχουσας μεσοπαγετωνικής περιόδου παρατηρήθηκε λίγο μετά το τέλος της τελευταίας εποχής παγετώνων. Με τη σημερινή γεωγραφία της υδρογείου, χρειάζεται μια συν­ δυασμένη λειτουργία όλων των ρυθμών Μιλάνκοβιτς για να βγει ο κόσμος έξω από μια εποχή παγετώνων και να προκληθεί η έναρξη μιας μεσοπαγετωνικής περιόδου. Αφότου έλυωσαν οι πάγοι, οι ρυθμοί μπορεί να άρχισαν να αποσυντονίζονται αποδυναμώνοντας την θερμαντική ε­ πίδραση. Αλλά ακόμα κι αν αυτό είχε σαν αποτέ­ λεσμα την ελαφριά ψύξη του πλανήτη, η εποχή των παγετώνων δεν θα επέστρεφε αμέσως επει­ δή το γυμνό έδαφος και η ανοιχτή θάλασσα που αποκαλύφθηκαν από την υποχώρηση των πά-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

229

γων δεν απορροφούν περισσότερη ηλιακή θερ­ μότητα από τα ανακλαστικά παγοκαλύμματα. Έ­ τσι το τυπικό μοτίβο μιας μεσοπαγετωνικής πε­ ριόδου είναι η έναρξη με ένα κύμα θερμότητας και μετά η αργή και αναπόφευκτη μετάβαση, χω­ ρίς ανοδικές ή καθοδικές θερμοκρασιακές εξάρ­ σεις, στις συνθήκες που επέτρεψαν στον πάγο να προχωρήσει για μια ακόμα φορά. Κάθε ανά­ παυλα ήπιου κλίματος είναι λιγότερο ήπια από την προηγούμενη και κάθε έξαρση είναι πιο έν­ τονη από την προηγούμενη. Έτσι κάποια μέρα αρχίζει μια έξαρση κρύου και δεν τελειώνει για εκατό χιλιάδες χρόνια. Η αρχή του Ολόκαινου ήταν και θερμή και υ­ γρή. Έβρεχε πολύ επειδή η αύξηση της θερμο­ κρασίας προκαλούσε περισσότερη εξάτμιση α­ πό τους ωκεανούς (και τις λίμνες και τις θάλασ­ σες της ενδοχώρας), η οποία αύξαινε το ποσο­ στό των υδρατμών στον αέρα και δημιουργούσε περισσότερα σύννεφα. Οι αυξημένες βροχοπτώ­ σεις σήμαιναν μεταξύ άλλων ότι τα βόρεια δάση επεκτείνονταν στα εδάφη που ήταν κάποτε ξε­ ρές σαβάννες. Στα μέρη που έλυωνε ο πάγος ε­ πικρατούσε αρκετή υγρασία. Το λυώσιμο των πάγων ήταν μια διαδικασία που δεν συνέβηκε μέσα σε μια νύχτα ούτε καν σε ένα χρόνο, αλλά που χρειάστηκε αιώνες, ίσως και χιλιετηρίδες για να ολοκληρωθεί. Και καθώς ο πάγος έλυωσε και η στάθμη της θάλασσας ανυψώθηκε, σημειώ­ θηκαν εκτεταμένες πλημμύρες στις παράκτιες περιοχές, άνυδρες εδώ και 70.000 χρόνια, σε ο­ λόκληρη την υδρόγειο. Στα βόρεια οι πλημμύρες ήταν ακόμα μεγαλύτερες. Λόγου χάρη, τερά-

230

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στιες περιοχές της Σιβηρίας είχαν κυριολεκτικά συμπιεστεί και βουλιάξει εξαιτίας του βάρους του πάγου, έχοντας βυθιστεί στα στρώματα των λυωμένων πετρωμάτων κάτω από την επιφά­ νεια. Όταν ο πάγος έλυωσε, το βάρος έπαψε να υπάρχει αλλά η γη επανερχόταν πολύ αργά στο προηγούμενο ύψος της ενώ το μάγμα από κάτω φούσκωνε — μια διαδικασία που συνεχίζεται α­ κόμα και σήμερα, 10.000 χρόνια αργότερα. Έτσι ο Αρκτικός ωκεανός γέμισε νερό που κάλυψε την βυθισμένη στεριά. Την ίδια όμως εποχή, ξεραίνονταν άλλες υ­ γρές εκτάσεις: μεγάλες μεσόγειες λίμνες και ε­ σωτερικές αλμυρές ή γλυκές θάλασσες. Κατά τη διάρκεια της εποχής των παγετώνων, υπήρχε έ­ νας τεράστιος αριθμός λιμνών νότια των παγε­ τώνων σε περιοχές όπως η Βόρεια Αμερική και η Ευρώπη. Αυτό οφειλόταν εν μέρει εξαιτίας της μεταβολής στη διεύθυνση των ανέμων και των ζωνών των βροχοπτώσεων και εν μέρει επειδή το νερό στις παρυφές των παγετώνων μπορούσε να εξατμίζεται το καλοκαίρι, να δημιουργεί σύν­ νεφα και να φέρνει βροχή σε περιοχές που τώρα βρίσκονταν μακριά από υγρά αέρια ρεύματα. Η Μεγάλη Αλμυρή Λίμνη της Γιούτα είναι ό,τι έχει απομείνει από μια θάλασσα της εποχής των πα­ γετώνων που ονομαζόταν Λίμνη Μπόνεβιλ και κάλυπτε μια έκταση 50.000 τετραγωνικών χιλιο­ μέτρων έχοντας βάθος 300 μέτρων. Υπήρχαν και άλλες εσωτερικές θάλασσες με το μισό μέγε­ θος, στη βορειοδυτική Νεβάδα και στη νοτιοανα­ τολική Καλιφόρνια. Η Κασπία Θάλασσα είχε το διπλάσσιο μέγεθος απ'αυτό που έχει σήμερα και

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

231

εκτεινόταν στο κεντρικό και ανατολικό μέρος της σύγχρονης Ρωσσίας. Ήταν ακόμα αρκετά μεγαλύτερη την εποχή που οι πάγοι άρχισαν να υποχωρούν και η βόρεια Σιβηρία σκεπάστηκε α­ πό νερά. Στην πραγματικότητα, οι λίμνες μπορεί να μεγάλωσαν αρχικά καθώς ο πάγος έλυωνε και υπήρχε περισσότερη υγρασία στον αέρα. Όλα αυτά είχαν δραματική επίδραση στους ανθρώπινους πληθυσμούς. Από τα σχετικά ευ­ ρήματα, ανακαλύφθηκε ότι οι πρώτοι αυτοί πλη­ θυσμοί προτιμούσαν να ζουν κοντά σε θάλασ­ σες. Τα ψάρια θα πρέπει να αποτελούσαν σημαν­ τικό τμήμα της διατροφής τους ενώ φαίνεται πως είχαν μάθει τον τρόπο να συντηρούν την τροφή με τη βοήθεια του αλατιού που μπορού­ σαν να πάρουν από το θαλασσινό νερό. Οι άν­ θρωποι της εποχής των παγετώνων ήταν επίσης και άνθρωποι της θάλασσας. Ζούσαν στις ακτές της Μεσογείου και της Βόρειας θάλασσας και κατά μήκος του Μεγάλου Αυστραλιανού Κόλ­ που, καθώς και σε άλλα μέρη του κόσμου. Μερι­ κοί ερευνητές προτείνουν ότι τα κύρια κέντρα αυτού του πρώτου ανθρώπινου πολιτισμού υ­ πήρχαν σε περιοχές που τώρα βρίσκονται κάτω από τα κύματα. Έχει ειπωθεί ότι το άμεσο αποτέ­ λεσμα της κλιματικής μεταβολής και της πλημ­ μυρίδας των παράκτιων περιοχών στο τέλος της εποχής των παγετώνων, μπορεί να ήταν η μείω­ ση του παγκόσμιου ανθρώπινου πληθυσμού και ότι οι συμφορές που ακολούθησαν να αποτέλε­ σαν το έναυσμα για τη γένεση των θρύλων σχε­ τικά με κάποιο μεγάλο κατακλυσμό στους αρ­ χαίους χρόνους. Στο διάστημα 15.000-10.000 Χπ,

232

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε σε παγκόσμια κλίμακα, τουλάχιστον 50 μέτρα. Μέχρι το 5.000 Χπ είχε ανέβει άλλα 40 μέτρα. Από τότε έχει πα­ ραμείνει στα ίδια επίπεδα, με μερικές διακυμάν­ σεις λίγων μέτρων προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Η ζέστη και η υγρασία των αρχών του Ολόκαινου —μιας υποπεριόδου που μερικές φορές ανα­ φέρεται σαν «μεταπαγενωτικό βέλτιστο»— έ­ φτασαν στο αποκορύφωμα τους πριν από 7.000-. 5.000 χρόνια περίπου. Ο κόσμος ήταν κάπου 2° C θερμότερος απ'όσο ήταν στα μέσα του εικο­ στού αιώνα (ίσως και 10° C θερμότερος σε σχέση με το τελευταίο αποκορύφωμα της εποχής των παγετώνων) και δεν έχουμε ουσιαστικές αποδεί­ ξεις για την ύπαρξη μεγάλων ερήμων εκείνη την εποχή. Τα ποτάμια έτρεχαν στο κέντρο της πε­ ριοχής που είναι σήμερα η Σαχάρα και άλλες σύγχρονες έρημοι όπως η Θαρ ή η Ρατζαστάν στην Ινδία, είχαν ύψος βροχής διπλάσιο ή και τριπλάσιο από το σημερινό. Τέτοιες μεταβολές ενθάρρυναν την ανάπτυξη των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε ολόκληρο τον κόσμο, όταν βέβαια ξεπεράστηκε το σοκ της αρχικής μεταπαγετωνικής πλημμύρας. Μέσα και έξω από το εύφορο μισοφέγγαρο. Τα αρχαιολογικά ευρήματα από τα Όρη του Ζάγρου που υψώνονται κατά μήκος των συνόρων του σημερινού Ιράν, του Ιράκ, της Τουρκίας και της Συρίας, δείχνουν ότι οι άνθρωποι είχαν αρχί­ σει να βόσκουν πρόβατα και κατσίκια και να καλ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

233

λιεργούν σιτηρά, πριν από 11.000 χρόνια. Την ί­ δια περίπου εποχή, όχι πολύ μακριά από εκεί, χτίστηκε η πρώτη πόλη του κόσμου (σήμερα θα την ονομάζαμε χωριό) στην τοποθεσία της Ιεριχούς, στην κοιλάδα του Ιορδάνη κοντά στη Νε­ κρή Θάλασσα. Η Νεκρή Θάλασσα ήταν μια από τις μεγάλες εσωτερικές θάλασσες, απομεινάρι της εποχής των παγετώνων η οποία είχε τώρα συρρικνωθεί και αποξηρανθεί αφήνοντας πίσω της μεγάλα κοιτάσματα αλατιού. Αυτό το αλάτι ήταν ο λόγος για την ύπαρξη της πόλης. Ήταν ένα πολύτιμο υλικό που χρησιμοποιούνταν όχι μόνο για τη συντήρηση της τροφής αλλά και για τη βυρσοδεψία και το μαγείρεμα. Η γεωργία φαίνεται ότι αναπτύχθηκε ανεξάρ­ τητα σε τρία κέντρα σε ολόκληρο τον κόσμο. Το πρώτο και εκείνο στο οποίο θα συγκεντρώσουμε την προσοχή μας, είναι το αποκαλούμενο «Εύφο­ ρο Μισοφέγγαρο», που ξεκινά από την Ανατολι­ κή Μεσόγειο γύρω από την Ιεριχώ και τα Ό ρ η του Ζάγρου, προχωρά ανατολικά στις κοιλάδες του Τίγρη και του Ευφράτη και στρίβει προς τα κάτω, φτάνοντας στο πάνω μέρος του Περσικού Κόλπου. Το δεύτερο κέντρο βρισκόταν στην Κί­ να όπου πριν από 7.000 χρόνια, καλλιεργούνταν μεταξύ άλλων ρύζι, κεχρί και γλυκοπατάτες και εκτρέφονταν χοίροι. Το τρίτο κέντρο βρισκόταν στη Νότια Αμερική όπου πριν από 5.000 χρόνια, οι άνθρωποι καλλιεργούσαν καλαμπόκι. Η ζέστη και η υγρασία ενθάρρυναν τους ανθρώπους να αρχίσουν τα πειράματα τους με τον αγροτικό τρόπο ζωής. Αλλά κατά περίεργο τρόπο, εκείνο που μπορεί να τους ώθησε να ασχοληθούν σοβά-

234

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρά με τη γεωργία μπορεί να ήταν η μεταβολή των συνθηκών που ονομάζονταν βέλτιστες. Μετά το 5.000 Χπ, ο κόσμος ψύχρανε ελαφρά και όπως συχνά συμβαίνει, το κλίμα των μεσαίων γεωγραφικών πλατών έγινε ξηρότερο. Για πρώ­ τη φορά από τότε που τελείωσε το έπος τους, οι παγετώνες επεκτάθηκαν στις Άλπεις. Άρχι­ σαν να κάνουν την εμφάνιση τους η Σαχάρα και οι άλλες μεγάλες σημερινές έρημοι. Ο Χιούμπερτ Λαμπ, ήταν ένας πρωτοπόρος Βρεττανός κλιματολόγος που διατύπωσε πρώτος την ιδέα ότι οι κλιματολογικές μεταβολές οφείλονται στην επίδραση που εξασκούν οι ανθρώπινες δραστηριότητες στους ιστορικούς χρόνουο. Ο Λαμπ συνέλεξε στοιχεία για τον τρόπο με τον ο­ ποίο αυτές οι μεταβολές επηρέασαν τους αν­ θρώπους που έζησαν μετά το μεταπαγετω /ικό βέλτιστο. Μέχρι τα 5.000 Χπ, οι ελέφαντες και οι καμηλοπαρδάλεις σπάνιζαν στην Αίγυπτο. Μέ­ χρι το 4.500 Χπ είχαν εξαφανιστεί εντελώς, μαζί με τους ρινόκερους. Η ετήσια πλημμύρα του Νεί­ λου που προξενούσαν οι εποχιακές βροχοπτώ­ σεις στην Αιθιοπία, έφτασε στο κατώτερο επίπε­ δο της τελευταίας χιλιετηρίδας. Αλλά καθώς η περιοχή γινόταν όλο και πιο άνυδρη, τόσο αυξα­ νόταν η σημασία αυτής της αξιόλογης πηγής νε­ ρού. Οι ίδιες ακριβώς διαδικασίες λειτουργού­ σαν και στο εύφορο μισοφέγγαρο το οποίο στην τρίτη χιλιετηρίδα Χπ δεν ήταν πια αυτό που εννούσε το όνομα του. Οι μειωμένες βροχοπτώ­ σεις και η επέκταση των ερήμων έξω από τις κοι­ λάδες των ποταμών, αύξησαν εξαιρετικά τη ση­ μασία του Τίγρη και του Ευφράτη σαν πηγές νε-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

235

ρού και ζωής. Ο ρόλος του κυνηγιού σαν τρόπος απόκτησης τροφής, μειωνόταν όλο και περισσό­ τερο. Ακόμα και η συλλογή άγριων καρπών δεν αποτελούσε πια αξιόλογο τρόπο απόκτησης τροφής. Όσο επιδεινωνόταν τα κλίμα, όλο και περισσότεροι στρέφονταν προς τη νέα εφεύρε­ ση —τη γεωργία— για να αυτοσυντηρηθούν. Ο Λαμπ υποστηρίζει ότι η ίδια διαδικασία πραγματοποιήθηκε και στην Ινδία και στην Κίνα. Αναφέρει την πρόταση που διατύπωσε ένας Για­ πωνέζος μετεωρολόγος, ο Χιντέο Σουζουκι: ότι δηλαδή πρόσφυγες που προέρχονταν από τις περιοχές που μετατρέπονταν σε έρημους, μπο­ ρεί να έγιναν σκλάβοι που έκαναν εφικτή την εν­ τατική καλλιέργεια και που με την εργασία τους έγινε δυνατή η ανέγερση των πυραμίδων της Αι­ γύπτου. Οι βιβλικές περιγραφές της περιπλάνη­ σης των Ισραηλιτών στην έρημο προς αναζήτη­ ση νέας πατρίδας, προέρχονται από εκείνη ακρι­ βώς την περίοδο αναταραχής και μαζικής μετα­ νάστευσης στην Εγγύς και Μέση Ανατολή. Εξαι­ τίας της κλιματικής μεταβολής, οι άνθρωποι συγκεντρώθηκαν σε περιοχές όπως το εύφορο μισοφέγγαρο και έμαθαν να είναι περισσότερο αποτελεσματικοί αγρότες απ'όσο ποτέ άλλοτε. Οι διαδικασίες που θα οδηγούσαν στο σύγχρονο πολιτισμό είχαν ήδη τεθεί σε λειτουργία, όχι ε­ ξαιτίας της εποχής των παγετώνων, αλλά εξαι­ τίας μιας μικρότερης και λιγότερο σοβαρής έ­ ξαρσης ψύχους, μιας μίνι εποχής παγετώνων. Τα παιδιά των παγετώνων είχαν μάθει καλά το μάθημα τους και τα κατάφερναν μια χαρά. Οι νέ­ οι αγρότες έμαθαν να τα βγάζουν πέρα με τις

236

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

συνθήκες και οι πολιτισμοί οργανώθηκαν τόσο καλά, ώστε το πλεόνασμα τροφής που παραγό­ ταν στις φάρμες της εύφορης γης μπορούσε να μεταφερθεί και να χρησιμοποιηθεί για τη δια­ τροφή των κατοίκων άλλων περιοχών που δεν καλλιεργούσαν τη γη (πχ κάτοικοι πόλεων και στρατιώτες). Ο συνωστισμός μέσα στο εύφορο μισοφέγγαρο είχε σαν αποτέλεσμα την εκρηκτι­ κή ανάπτυξη του πολιτισμού. Σαν αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής, η Δυτι­ κή Ευρώπη έγινε η κυρίαρχη δύναμη στην παγ­ κόσμια ιστορία. Η Κίνα έγινε πρώτα ένας μεγά­ λος πολιτισμός και παρέμεινε πολιτισμένη για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αλλά για πο­ λιτισμικούς λόγους, η Κίνα έμεινε ουσιαστικά α­ πομονωμένη. Αργότερα, στην Κεντρική και Νό­ τια Αμερική αναπτύχθηκαν μεγάλοι πολιτισμοί αλλά κι αυτοί σαρώθηκαν από άλλους πολιτι­ σμούς προτού βρουν την ευκαιρία να επεκτα­ θούν πέρα από τον τόπο τους. Αυτοί που τους σάρωσαν ήταν οι Ευρωπαίοι οι οποίοι είχαν ανα­ πτύξει τον πολιτισμό που τελικά μεταφέρθηκε σε κάθε γωνιά της γης. Και αυτή η επεκτατική τάση ήταν ήδη προφανής από εκείνες τις ε­ ποχές. Το ψυχρότερο κλίμα προκάλεσε μια μεταβο­ λή στον καιρό. Έτσι το χειμώνα υπήρχαν οπωσ­ δήποτε βροχοπτώσεις αλλά το καλοκαίρι ήταν θερμό στην ανατολική Μεσόγειο και κατά μήκος της βόρειας Αφρικής, ακόμα κι όταν η έρημος α­ πλωνόταν προς τα νότια και τα ανατολικά. Στα βόρεια, παρόλο που δεν υπήρχαν επεκτεινόμε­ νες καυτές έρημοι, οι συνθήκες ήταν εξίσου ά-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

237

σχημες όπως και στη ζώνη της ξηρασίας. Οι πα­ γετώνες προχωρούσαν μέχρι που λίγο πριν τα 3.000 Χπ, βρίσκονταν στο νοτιότερο σημείο που έφτασαν ποτέ κατά τη διάρκεια της τρέχουσας μεσοπαγετωνικής περιόδου. Στη Βόρεια Αμερι­ κή δεν υπήρχαν παγετώνες νοτιότερα των σημε­ ρινών συνόρων του Καναδά, στη διάρκεια του μεσοπαγετωνικού βέλτιστου. Όλοι οι παγετώ­ νες που υπάρχουν σήμερα στα Βραχώδη Όρη έ­ χουν σχηματιστεί τα τελευταία 3.500 χρόνια. Στους ντόπιους Αμερικανικούς θρύλους δεν υ­ πάρχουν ιστορίες σχετικές με εκείνες τις ψυ­ χρές εποχές. Οι Σκανδιναβοί ήταν αυτοί που συμπεριέλαβαν εκείνη την εποχή του ψύχους που συνέβη πριν 3.000 χρόνια, στο θρύλο του Ράγκναροκ, του λυκόφωτος των θεών, όταν τρεις βαρείς χειμώνες ακολούθησαν ο ένας μετά το άλλον χωρίς να μεσολαβήσει μεταξύ τους κα­ λοκαίρι. Ήταν ο «Φιμπουλβίντερ» που έφερε το τέλος του κόσμου. Ο Λαμπ πρότεινε ότι η μεγάλη πυρκαγιά που αποτελεί το επιστέγασμα της ι­ στορίας μπορεί να είναι τόσο πραγματική όσο και η επέκταση των πάγων. Μπορεί να είναι μια συλλογική μνήμη σχετικά με γιγαντιαίες και τρο­ μακτικές πυρκαγιές που καταβρόχθισαν τα κατάξερα κουφάρια των δέντρων που είχαν «καεί» από τον πάγο (ο Βάγκνερ δανείστηκε στοιχεία απ'αυτή την ιστορία και τα προσάρμοσε στον Κύ­ κλο του Δαχτυλιδιού των Νιμπελούνγκεν, που σήμερα πιστεύουμε ότι βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα). Με όλα αυτά τα γεγονότα στο βορρά και τις έρημους να επεκτείνονται στο νότο, το μέρος

238

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

που αναπτύχθηκε ο πολιτισμός μετά το εύφορο μισοφέγγαρο, έπρεπε να είναι η Ανατολική Με­ σόγειος. Η Αίγυπτος, η Ελλάδα και η Ρώμη, έγι­ ναν με τη σειρά τους κέντρα της δραστηριότη­ τας. Αλλά η Ρώμη ήταν αυτή που πρώτη μετέφε­ ρε τον πολιτισμό, αν όχι σε κάθε γωνιά του κό­ σμου, τουλάχιστον σε κάθε γωνιά της Ευρώπης. Οι Ρωμαίοι ήταν τυχεροί. Ο θρύλος λέει ότι η πόλη της Ρώμης θεμελιώθηκε στα 753 πΧ. Για 500 χρόνια η Ρώμη ήταν μια μικρή πόλη-κράτος σε μια Μεσόγειο που κυριαρχούσαν οι Έλληνες, οι Φοίνικες κι οι Καρχηδόνιοι. Τότε ο καιρός ήταν ακόμα σχετικά ψυχρός, με πάγο και χιόνια ακό­ μα και στην ίδια τη Ρώμη, τουλάχιστον για μερι­ κές χρονιές. Γύρω στα 300 πΧ, υπήρχαν οξυές στη Ρώμη. Αλλά καθώς η πόλη αποκτούσε όλο και μεγαλύτερη σημασία το κλίμα βελτιώθηκε ε­ λαφρά. Οι οξυές, που ευδοκιμούσαν σε ψυχρότε­ ρα κλίματα, αποσύρθηκαν προς τα βόρεια και τα χιόνια στην πόλη ανήκαν πια στο παρελθόν. Η μεγάλη διάδοση του Ρωμαϊκού πολιτισμού «συ­ νέπεσε» με μια καταπράύνση του κλίματος και με το τέλος του ισχυρού ψύχους που είχε φτάσει στο αποκορύφωμα του γύρω στα 2.500 Χπ (δηλα­ δή γύρω στο 500 πΧ). Η ελαφριά βελτίωση του καιρού και η άνοδος της θερμοκρασίας στην Ευρώπη συνεχίστηκε μέχρι το 400 μΧ χαρίζοντας στη Ρωμαϊκή Αυτο­ κρατορία ένα κλίμα που ήταν λιγότερο δριμύ α­ πό το Ευρωπαϊκό κλίμα των μέσων του εικοστού αιώνα. Καθώς η αυτοκρατορία επεκτεινόταν προς τα βόρεια, οι Ρωμαίοι μετέφεραν μαζί τους και την καλλιέργεια του αμπελιού, εισάγοντας

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

239

έτσι το κρασί στην Αγγλία και στη Γερμανία με τόσο καλά αποτελέσματα που μέχρι το 300 μΧ η επαρχία της Βρεττανίας ήταν αυτάρκης σε κρασί. Για κάποιον που ξέρει τι εστί Αγγλικός καιρός, αυτή ήταν ίσως η περισσότερο χειροπια­ στή εικόνα του καλύτερου κλίματος που απολάμ­ βαναν οι Ρωμαίοι. Αλλά ούτε ο καιρός, ούτε και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επρόκειτο να διαρκέ­ σουν. Η αυτοκρατορία παρήκμασε και το κλίμα επιδεινώθηκε πάλι (μάλλον πρόκειται για σύμ­ πτωση. Στην πρώτη χιλιετηρίδα μΧ δεν υπάρ­ χουν ίχνη κλιματικών μεταβολών, ικανών να βλάψουν σημαντικά την αυτοκρατορία, ακόμα κι αν παρήκμασε η οινοπαραγωγή της Βρεττα­ νίας). Μέχρι να φτάσουμε στον 20ο αιώνα, θα συ­ νέβαιναν άλλες δυο σοβαρές μεταβολές στο κλί­ μα. Κατά τη διάρκεια της πρώτης απ'αυτές — μιας περιόδου γνωστής σαν «μίνι βέλτιστο» α­ φού ήταν πιο θερμή από τη σημερινή αλλά πιο ψυχρή και πιο μικρή από το μεταπαγετωνικό βέλτιστο— οι Ευρωπαίοι πρωτάρχισαν να κά­ νουν μακριά ταξίδια. Παρόλο που αυτά τα πρώτα ταξίδια δεν οδήγησαν στην εγκαθίδρυση μονί­ μων προσβάσεων του Ευρωπαϊκού πολιτισμού σε άλλες ηπείρους, είχαν σαν αποτέλεσμα ένα συμβάν — ορόσημο οι λεπτομέρειες του οποίου δυστυχώς έχουν χαθεί για πάντα. Κάποια στιγ­ μή προς το τέλος της πρώτης χιλιετηρίδας μΧ, οι Ευρωπαίοι τυχοδιώκτες από τη Σκανδιναβία πάτησαν το πόδι τους στη Βόρεια Αμερική και ήρθαν πρόσωπο με πρόσωπο με άλλα μέλη της φυλής Χόμο σάπιενς σάπιενς; τους απόγονους ενός προγενέστερου κύματος τυχοδιωκτών που

240

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

είχαν φτάσει δια ξηράς στην Αμερική μέσω της Αλάσκας, την εποχή των παγετώνων. Ο Χόμο σάπιενς σάπιενς, ταξιδεύοντας προς τα δυτικά στη Γη είχε έρθει σε επαφή με το Χόμο σάπιενς σά­ πιενς που ταξίδευε προς τα ανατολικά. Δεν υ­ πήρχαν πια νέες χώρες που δεν είχε περπατήσει το έξυπνο δίποδο. Και το αμπέλι παίζει κι αυτό κάποιο ρόλο στην όλη ιστορία. Μεσαιωνική ζέστη Την κατάρρευση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στη δύση (η ανατολική αυτοκρατορία, η Βυζαντι­ νή, επέζησε για πολλούς αιώνες) ακολούθησε μια περίοδος αρκετών αιώνων στους οποίους ο κόσμος έγινε θερμότερος. Αυτό ήταν σαν να έγι­ νε για να αποδείξει ότι η έναρξη του θερμού και­ ρού δεν προκαλεί πάντα μια άμεση έξαρση της εξέλιξης του πολιτισμού. Αλλά ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός βρισκόταν σε μια τόσο θλιβερή κατά­ σταση που η περίοδος αυτή αναφέρεται σαν Σκοτεινοί Αιώνες. Σε μερικές περιοχές της Γης και για μερικές δεκαετίες, η ζέστη μπορεί να ή­ ταν τόσο μεγάλη όσο και στο μεταπαγετωνικό βέλτιστο. Αλλά αυτό το μίνι-βέλτιστο η μεσαιω­ νική θερμή περίοδος, δεν είχε ομαλή κατανομή ούτε στο χώρο ούτε στο χρόνο. Διαφορετικές περιοχές της υδρογείου βρίσκονταν στο θερμό­ τερο σημείο τους σε διαφορετικές εποχές και η ζέστη φαίνεται να παρέκαμψε ορισμένα μέρη προς όφελος άλλων. Σε μερικές περιοχές, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται τμήματα της Αρκτι­ κής και σε άλλες κοντά στον Ισημερινό, η θερμή

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

241

περίοδος ήταν λίγο-πολύ αδιάσπαστη από το 400 μΧ μέχρι το 1200 μΧ. Αλλά για την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική —περιοχές με ειδική ση­ μασία στην ιστορία μας— το διάστημα 650-850 μΧ ήταν αρκετά ψυχρό με μερικούς πολύ δριμείς χειμώνες. Αντίθετα στην Κίνα και την Ιαπωνία αυτές οι δεκαετίες ήταν η μοναδική περίοδος συ­ νεχούς ζέστης στην περίοδο 400-1200 μΧ. Στην Ευρώπη και γύρω από τον Βόρειο Α­ τλαντικό, τα καλύτερα χρόνια του μίνι-βέλτιστου ήταν η περίοδος 1000-1200 μΧ. Στις ιστορι­ κές καταγραφές υπάρχουν πολλά στοιχεία που μας επιτρέπουν να ανακαλύψουμε κλιματικές διαφορές ανάμεσα σε εκείνη την εποχή και τις πρόσφατες δεκαετίες. Το 873 λόγου χάρη, είχα­ με επιδρομές ακριδών — οι οποίες ζουν σε κλί­ ματα ξηρά και θερμά και έφτασαν στη Γερμανία από την Ισπανία. Το φθινόπωρο του 1195 οι ακρί­ δες εισέβαλλαν στην περιοχή που σήμερα βρί­ σκονται η Ουγγαρία και η Αυστρία. Η Ευρώπη ή­ ταν σχετικά ψυχρή κατά τη διάρκεια των δεκαε­ τιών που η Ιαπωνία και η Κίνα απολάμβαναν το δικό τους μίνι-βέλτιστο. Αλλά όταν το βέλτιστο είχε φτάσει στο αποκορύφωμα του στην Ευρώ­ πη, η Κίνα και η Ιαπωνία γνώρισαν φοβερό κρύο. Λεπτομερείς περιγραφές εκείνων των εποχών, αναλύθηκαν προσεκτικά από τον Κινέζο κλιματολόγο Τσου Κο τσεν στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Κατά τη διάρκεια του 11 ου και του 12ου αιώνα, το κλίμα της Κίνας επιδεινώθηκε τόσο που αναφέρονται οι χιονοπτώσεις ένα μήνα αρ­ γότερα στην άνοιξη από ό,τι στον εικοστό αιώνα. Οι δαμασκηνιές που ευδοκιμούσαν στην Κίνα κα-

242

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τά τη διάρκεια της ζέστης των προηγούμενων αιώνων, νεκρώθηκαν. Ιαπωνικές καταγραφές της ημερομηνίας που άνθιζαν οι κερασιές κάθε χρόνο, δείχνουν ότι μέχρι το 12ο αιώνα, η άνοιξη ερχόταν κατά μέσο όρο δυο βδομάδες αργότερα από ό,τι στα μέσα του 9ου αιώνα. Ο Λαμπ ερμηνεύει αυτές τις συμπτωματικές αλλά αντίστροφες μεταβολές στο κλίμα στις αν­ τίθετες περιοχές της υδρογείου, από τη σκοπιά της μαζικής κίνησης αερίων μαζών που προέρ­ χονται από την Αρκτική. Ολόγυρα στην πολική περιοχή, φυσούν λιγότερο ή περισσότερο στα­ θεροί άνεμοι ακολουθώντας μια περίπου κυκλι­ κή, ζιγκ-ζαγκ πορεία από τα ανατολικά προς τα δυτικά (κάτι που εξηγεί γιατί χρειάζεται περισ­ σότερος χρόνος για μια πτήση από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη: ο άνεμος είναι κόντρα, ενώ για μια πτήση από τη Νέα Υόρκη στο Λονδίνο ο άνε­ μος είναι ούριος). Αυτοί οι άνεμοι που ονομάζον­ ται αερομαίανδροι σε μεγάλα ύψη, σε όποια ση­ μεία είναι σταθερότεροι, απομονώνουν εν μέρει τις ψυχρές αέριες μάζες πάνω από την Αρκτική. Ο άνεμος που φυσά ολόγυρα στην υφήλιο είναι επίσης γνωστός με το όνομα περιφερειακός πο­ λικός στρόβιλος. Εξαιτίας της επίδρασης των ο­ ροσειρών στην πορεία αυτών των ανέμων και άλ­ λων μεταβολών στο παγκόσμιο σύστημα κυκλο­ φορίας των ανέμων (ίσως σχετιζόμενο και με τη μεταβαλλόμενη κατανομή της θερμοκρασίας στην επιφάνεια της θάλασσας), ολόκληρος ο στρόβιλος —και συνεπώς ο ψυχρός πολικός αέ­ ρας— μπορεί να μετακινείται σε όλη την έκταση της Αρκτικής. Έτσι κάποια δεδομένη χρονιά ή

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

243

δεκαετία, μπορεί να συσσωρεύεται είτε προς τη μεριά της Αρκτικής που «κοιτάζει» στον Ειρηνι­ κό, είτε σε εκείνη που «κοιτάζει» στον Ατλαντικό. Από το 100 ως το 1200, λέει ο Λαμπ, ο στρόβιλος θα πρέπει να είχε εγκατασταθεί προς τη μεριά του Ειρηνικού. Αυτό είχε σαν συνέπεια τη μετα­ κίνηση των κλιματικών ζωνών του Ατλαντικού προς τα βόρεια και την αντίστοιχη μετακίνηση των κλιματικών ζωνών του Ειρηνικού προς τα νό­ τια. Έτσι στην Κίνα, στην Ιαπωνία και σε ολόκλη­ ρη την περιοχή του Βόρειου Ειρηνικού, επικρά­ τησε ψύχος αλλά η Ευρώπη, η Βόρεια Αμερική και ο Βόρειος Ατλαντικός γνώρισαν τη ζέστη του μίνι-βέλτιστου. Κανείς δεν ξέρει γιατί ο στρόβι­ λος θάπρεπε να κινηθεί με αυτόν τον τρόπο τη συγκεκριμένη περίοδο, ή αν υπήρχε καν κάποια συγκεκριμένη αιτία για τη μετακίνηση. Στο κάτω κάτω, ο στρόβιλος πρέπει να έχει το κέντρο του κάπου στην περιοχή του Αρκτικού και μπορεί να έτυχε να είναι πάνω από τον Ειρηνικό εκείνους τους αιώνες. Οι λόγοι αυτής της κλιματικής με­ ταβολής δεν μας αφορούν εδώ. Αυτό που μας α­ φορά είναι οι επιδράσεις της στον ανθρώπινο πληθυσμό της Ευρώπης και ειδικότερα στους τα­ ξιδευτές Βίκινγκς από τη Μεσαιωνική Σκανδι­ ναβία. Κατά τη διάρκεια αυτής της αποκορύφωσης του Ευρωπαϊκού μίνι-βέλτιστου, η καλλιέργεια του αμπελιού είχε επεκταθεί 5°ο βορειότερα και 200 μέτρα ψηλότερα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας απ'ό,τι στη δεκαετία του 1960. Αυτό μας κάνει να υποψιαστούμε ότι εκείνη την εποχή η μέση θερμοκρασία ήταν κάτι περισσότερο από

244

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

1 βαθμό Κελσίου υψηλότερη. Αλλά όταν πηγαί­ νουμε χίλια χρόνια πίσω, οι κλιματολόγοι και οι ιστορικοί δεν εξαρτώνται πλέον από τέτοια αβέ­ βαια στοιχεία για να εκτιμήσουν τις επιδράσεις της κλιματολογικής μεταβολής. Το παγοκάλυμμα της Γροιλανδίας σχηματίστηκε από στρώμα­ τα χιονιού που έπεφταν κάθε χρόνο και συσσω­ ρεύονταν το ένα πάνω στο άλλο. Στα βάθη τους διατηρούσαν παγωμένο το αρχείο των μέσων ε­ τήσιων θερμοκρασιών του Βόρειου Ατλαντικού. Με γεωτρήσεις στον πάγο, μπορούν να εξα­ χθούν μακριά «καρόττα» αυτών των διαστρωματωμένων αποθέσεων πάγου που μπορούν να χρονολογηθούν αν μετρήσουμε τα στρώματα του πάγου από την επιφάνεια προς τα κάτω (ό­ πως στην δενδροχρονολόγηση με την καταμέ­ τρηση των ομόκεντρων δακτυλίων του κορμού). Έτσι οι κλιματολόγοι μπορούν να διαβάσουν αυ­ τό το αρχείο σαν ένα παγωμένο θερμόμετρο που αποκαλύπτει κατά πόσο έχει μεταβληθεί η θερ­ μοκρασία — αν όχι κάθε χρόνο, τουλάχιστον κά­ θε δεκαετία. Η εξαγωγή ενός καρότου πάγου μήκους 404 μέτρων και η καταμέτρηση των στρωμάτων του πάγου για να εξαχθεί ένα ημερολόγιο που πη­ γαίνει πίσω 1420 χρόνια, παρουσιάζει ουκ ολί­ γες δυσκολίες. Εκτός από αυτό όμως, οι Δανοί ερευνητές που πρώτοι κατάφεραν να καταστρώ­ σουν ένα τέτοιο ημερολόγιο διακυμάνσεων του Βορειοατλαντικού κλίματος από τον 6ο αιώνα, έ­ πρεπε να μετρήσουν και τις αναλογίες των δια­ φορετικών ειδών ατόμων οξυγόνου στον πάγο, σε διαφορετικά στρώματα. Κι αυτό για να ανακα-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

245

λύψουν τη θερμοκρασία που επικρατούσε στον κόσμο την εποχή που ο πάγος έπεφτε με τη μορ­ φή του χιονιού. Δεν θα προχωρήσουμε σε λεπτο­ μέρειες, αλλά πιστέψτε μας όταν θα σας πούμε ότι κάτι τέτοιο δεν είναι καθόλου εύκολο. Η μέ­ θοδος είναι ουσιαστικά η ίδια με την τεχνική που χρησιμοποιήθηκε για τον υπολογισμό των ρυθ­ μών του Μιλάνκοβιτς. Εξαρτάται από το γεγο­ νός ότι στον αέρα και στο νερό, υπάρχουν δυο μορφές οξυγόνου, το οξυγόνο-18 και το οξυγόνο-16. Όπως έχουμε ήδη δει, το οξυγόνο-18 εί­ ναι βαρύτερο από το οξυγόνο-16, έτσι μερικά μό­ ρια νερού είναι βαρύτερα από τα άλλα. Στους ω­ κεανούς, τα ελαφρά μόρια νερού εξατμίζονται ευκολότερα, σχηματίζουν σύννεφα και στο μα­ κρινό βορρά, αυτά τα σύννεφα παράγουν χιόνι. Η ακριβής αναλογία οξυγόνου-18 που πηγαίνει στα σύννεφα (και συνεπώς στο χιόνι) εξαρτάται από τη μέση θερμοκρασία της επιφάνειας του ω­ κεανού για ένα συγκεκριμένο χρόνο. Έτσι με­ τρώντας την αναλογία οξυγόνου-18 ως προς το οξυγόνο-16 στα δείγματα πάγου, αποκαλύπτε­ ται άμεσα η θερμοκρασία της εποχής στην οποία σχηματίστηκε ο πάγος που προήλθε από φρέ­ σκο χιόνι. Οι θερμοκρασίες, που μετρήθηκαν μ' αυτόν τον τρόπο, μπορούν να διασταυρωθούν με τις ι­ στορικές καταγραφές των τελευταίων λίγων δε­ καετιών και αντιστοιχούν στα ανώτερα στρώμα­ τα πάγου. Αυτό δείχνει ότι το παγωμένο θερμό­ μετρο είναι, πράγματι, ένας καλός οδηγός για τις θερμοκρασίες του παρελθόντος. Οι καταγρα­ φές δείχνουν ότι μέσα και γύρω από τη Γροιλαν-

246

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

δία το μίνι-βέλτιστο βρισκόταν σε πλήρη υποχώ­ ρηση στις αρχές του 8ου αιώνα, ότι οι θερμοκρα­ σίες έπεσαν για μια-δυο δεκαετίες στα μέσα του 9ου αιώνα και ότι μετά η ζέστη ξαναγύρισε, κι αυτή τη φορά για τα καλά, με μικρές διακυμάν­ σεις μέχρι αρκετά μέσα στον 11 ο αιώνα. Μερικές λιγότερο ομαλές διακυμάνσεις της θερμοκρα­ σίας σήμαναν την έναρξη μιας μεγάλης σειράς ψυχρών αιώνων, που κράτησαν μέχρι πριν εκατό χρόνια περίπου. Περισσότερα γι' αυτό, στο κε­ φάλαιο 7. Αλλά τέτοιες ξερές στατιστικές δεν μπορούν να φανερώσουν τί σήμαιναν αυτές οι με­ ταβολές για τους ανθρώπους που ζούσαν στη συγκεκριμένη περιοχή εκείνη την εποχή. Ένα α­ πό τα πιο συναρπαστικά χαρακτηριστικά των θερ­ μοκρασιακών διακυμάνσεων, που αποκαλύφθη­ καν από τις μετρήσεις των αναλογιών οξυγόνου στον πάγο της Γροιλανδίας, είναι ο τρόπος με τον οποίο αυτές οι διακυμάνσεις σχετίζονται με τις περιορισμένες ιστορικές αφηγήσεις της διά­ δοσης της Σκανδιναβικής κουλτούρας στον βό­ ρειο Ατλαντικό στη διάρκεια του μίνι-βέλτιστου, προσφέροντας της νέες προοπτικές. Οι πολιτι­ σμοί στην ηπειρωτική Ευρώπη μπορεί να έχασαν την ευκαιρία, μέχρι κάποιο σημείο, να εκμεταλ­ λευτούν το βέλτιστο. Αλλά οι ταξιδευτές Βίκινγκς δεν έκαναν τέτοια λάθη και εκμεταλλεύτηκαν κα­ λά τις ευκαιρίες που τους προσφέρθηκαν. Βίκινγκς της Δύσης Μερικές φορές, οι ιστορικοί προσπαθούν να κά­ νουν διαχωρισμό μεταξύ των όρων «Βίκινγκς»

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

24~

και «Σκανδιναβοί». Οι Βίκινγκς ήταν θαλασσοπό­ ροι τυχοδιώκτες, σχεδόν αγριάνθρωποι των θα­ λασσών, σκληροί και ανθεκτικοί. Μερικοί απ' αυ­ τούς ήταν πειρατές και ληστές που έκαναν λεη­ λασίες, βιασμούς και πλιάτσικο στις ακτές της Ευρώπης. Ήταν οι περισσότερο ανυπόληπτοι εκπρόσωποι του Σκανδιναβικού πολιτισμού, αλ­ λά που πίσω στη Σκανδιναβία διάθεταν κοινωνι­ κή οργάνωση, βασιλιάδες και νόμους (αν και κά­ πως σκληρότερους από τους σημερινούς). Συ­ χνά οι Βίκινγκς ήταν παραβάτες του νόμου, και καταδικάζονταν σε εξορία. Αλλά η διάκριση, σύντομα, γίνεται συγκεχυμένη. Μερικοί από τους άρπαγες Βίκινγκς εγκαταστάθηκαν στις χώρες που επέδραμαν — και σ' αυτές συμπερι­ λαμβάνονταν και η Αγγλία, η Ιρλανδία κι ένα τμήμα της Γαλλίας, που σήμερα είναι γνωστό σαν Νορμανδία. Μερικοί απ' αυτούς έγιναν βασι­ λιάδες και ευγενείς, ηγεμόνες των δικών τους χωρών, λιγότερο ή περισσότερο νομοταγείς. Μερικοί πειραματίστηκαν ακόμα και με τη δημο­ κρατία. Η κυβέρνηση, που μερικοί ισχυρίζονται ότι είναι η αρχαιότερη συνεχής δημοκρατία (ή περίπου) του κόσμου, υπάρχει σήμερα στο Νησί του Μαν και προέρχεται άμεσα από τη Σκανδινα­ βική μορφή Κοινοβουλίου (φυσικά πρόκειται μό­ νο για μορφή δημοκρατίας, επειδή μεταξύ άλ­ λων οι γυναίκες δεν διέθεταν δικαίωμα ψήφου). Οι Νορμανδοί, που εισέβαλαν και κατέκτησαν την Αγγλία το 1066, προέρχονταν από Βίκινγκς. Η επιτυχία τους οφειλόταν, κύρια, στο ότι ο Αγ­ γλικός στρατός ήταν εξαντλημένος από τις προ­ σπάθειες του να αποκρούσει την εισβολή βό-

248

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ρειων Σκανδιναβών. Οι άνθρωποι που υπήρξαν η προφυλακή της Σκανδιναβικής κουλτούρας προς τα δυτικά, στην περιοχή του Βόρειου Α­ τλαντικού, ήταν σίγουρα Βίκινγκς. Αλλά μετά α­ πό μια-δυο γενιές, οι απόγονοι τους έγιναν ευυ­ πόληπτοι Σκανδιναβοί, πιστοί στη χώρα τους και στη Χριστιανική θρησκεία, κι όχι μόνο στους πα­ λιούς βόρειους θεούς. Αλλά οι αποικίες των Δυ­ τικών Βίκινγκς γνώρισαν ανάπτυξη μόνο όσο καιρό τους επέτρεψε το κλίμα. Οι Βίκινγκς δεν ήταν οι πρώτοι που αποτόλ­ μησαν να ξανοιχτούν στον αχανή Ατλαντικό. Οι πρωτοπόροι ταξιδιώτες ήταν Ιρλανδοί καλόγε­ ροι, που αναζητούσαν ειρήνη και μοναξιά, μα­ κριά από τον εκφυλισμένο πολιτισμό των Σκοτει­ νών Αιώνων και τις ορδές των βαρβάρων, που ερήμωναν τις χριστιανικές χώρες. Οι ιστορίες τους θα πρέπει να διαστρεβλώθηκαν και να πα­ ραποιήθηκαν υπερβολικά, ενώ διαδίδονταν από στόμα σε στόμα δια μέσου των αιώνων. Αλλά θα πρέπει να υπάρχει ένα υπόβαθρο αλήθειας στην ιστορία του Αγίου Μπρένταν και των ταξιδιών του στον 6ο αιώνα. Μπορεί να έφτασε στην Αμε­ ρική, μπορεί και όχι. Οπωσδήποτε, πλησίασε αρ­ κετά κοντά στη Γροιλανδία για να συναντήσει παγόβουνα. Όταν οι Βίκινγκς εγκαθίδρυσαν βά­ ση στη Γροιλανδία, στον 9ο αιώνα, οι Ιρλανδοί καλόγεροι ήταν ήδη εκεί. Αλλά αναχώρησαν γρή­ γορα, όταν είδαν ότι ακόμα και αυτή η απομακρυ­ σμένη γωνιά της Ευρώπης καταλήφθηκε από τους ανθρώπους που ήθελαν να αποφύγουν. Η ιστορία των ταξιδιών των Βίκινγκς έχει επί­ σης παραποιηθεί δια μέσου των αιώνων, αλλά με-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

249

γάλα τμήματα αυθεντικής ιστορίας συμπεριλαμ­ βάνονται στις σάγες (Σ.τ.μ. έπη), τις προφορικές ιστορίες εκείνων των ημερών, που αιώνες αργό­ τερα καταγράφτηκαν και διατηρήθηκαν. Η σάγα Λάντναμ διηγείται την πρώτη εγκατάσταση στην Ισλανδία και η σάγα Γκρηνλάντερ τα ταξί­ δια και τους αποικισμούς ακόμα βορειότερα. Έ­ να από τα στοιχεία, που δείχνει ότι υπάρχει αρ­ κετό υπόβαθρο αλήθειας στις σάγες, είναι ο τρό­ πος με τον οποίο τα κλιματικά γεγονότα, που πε­ ριγράφονται, ανταποκρίνονται στις μετρήσεις του παγωμένου θερμόμετρου του Γροιλανδικού παγετώνα. Κάποια στιγμή, γύρω στα 850, σε δύο ξεχωρι­ στές περιπτώσεις, οι Σκανδιναβοί ξέφυγαν από την πορεία τους και «ανακάλυψαν» την Ισλανδία, μαζί με την αποικία της από Ιρλανδούς καλόγηρους. Οι καλόγεροι είχαν καταφέρει να επιζή­ σουν σε ένα πολύ σκληρό περιβάλλον. Ένα πα­ λιό χρονικό, που γράφτηκε από τον μοναχό Ντίκουϊλ στην Ιρλανδία το 825, αναφέρει μια επίσκε­ ψη στην Ισλανδία και λέει ότι, μονάχα μια μέρα ταξίδι προς τα βόρεια της Ισλανδικής αποικίας των μοναχών, υπήρχε μόνιμα παγωμένη θάλασ­ σα. Στην πρώτη προσπάθεια για Σκανδιναβική εγκατάσταση, γύρω στα 860, ηγήθηκε ένας α­ γρότης, ο Φλόκι Βίλγκερντασον. Αλλά οι άποικοι βρήκαν τις συνθήκες ακόμα χειρότερες. Όπως ξέρουμε σήμερα, ο Φλόκι δύσκολα θα μπορούσε να διαλέξει χειρότερο μέρος και εποχή για την περιπέτεια του: ψηλά στον Βόρειο Ατλαντικό, και ακριβώς στα τέλη των ψυχρών δεκαετιών που χώρισαν στα δύο το μίνι-βέλτιστο. Ο Φλόκι

250

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

έχασε τα ζώα του στον βαρύ χειμώνα και, σύμ­ φωνα με τη σάγα Λάντναμ, επέστρεψε στη Σκαν­ διναβία μιλώντας για «ένα φιόρδ γεμάτο με θα­ λάσσιο πάγο». Και η σάγα συνεχίζει: «Ονόμασε τη χώρα Ισλανδία» (Σ.τ.μ. από το Iceland = χώρα των πάγων). Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτή είναι και η τελευταία αναφορά για θαλάσσιο πάγο για τα επόμενα 300 χρόνια. Γύρω στα 870 ο Βόρειος Α­ τλαντικός θερμάνθηκε. Άλλοι άποικοι, μετά τον Φλόκι, βρήκαν την Ισλανδία πολύ πιο φιλόξενη και εγκατέστησαν μια αποικία που ευδοκίμησε. Τους δυο επόμενους αιώνες, στη ζέστη του βέλτιστου του Βόρειου Ατλαντικού, οι Σκανδινα­ βοί ταξιδιώτες ταξίδεψαν στη Μεσόγειο κάνον­ τας εμπόριο με την Ιταλία και με τις Αραβικές χώ­ ρες. Άλλοι μετακινήθηκαν στην περιοχή που σή­ μερα είναι η Ρωσσία, ακολουθώντας πάντα τα μεγάλα ποτάμια (οι Σκανδιναβοί έλαβαν μέρος στην ίδρυση του κράτους που έγινε η Ρωσσία). Μερικοί ακολούθησαν τα ποτάμια νότια και ανα­ τολικά, φτάνοντας στο Βυζάντιο (Σ.τ.μ. Ήταν οι αποκαλούμενοι Βάραγγοι που αποτέλεσαν πρώ­ της τάξης πολεμιστές στην υπηρεσία της Βυζαν­ τινής Αυτοκρατορίας). Στο διάστημα 900-1100, η Ευρώπη ανήκε —αν τελικά ανήκε σε κάποιον— στους Σκανδιναβούς που δεν άργησαν να εγκα­ τασταθούν ακόμη και στην Αμερική. Ο Φλόκι και οι αγρότες που τον ακολούθησαν δεν ήταν Βίκινγκς με την πραγματική έννοια της λέξης, αν και θα πρέπει νάταν σκληρότεροι από τον σημερινό μέσο Ευρωπαίο αγρότη. Αλλά το επόμενο στάδιο που περιγράφεται στις σάγες των Δυτικών Βίκινγκς, ανταποκρίνεται απόλυτα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

251

στην εικόνα που μας έρχεται στο μυαλό όταν α­ κούμε το όνομα Βίκινγκς: την εικόνα αιμοδιψών τεράτων. Στα 960, πίσω στη Νορβηγία, ο Θόρβαντ Άσβαλντσον σκότωσε έναν άνθρωπο και αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στην Ισλανδία παίρνοντας μαζί και την οικογένεια του. Μέχρι τότε, 100 χρόνια μετά το άδοξο ταξίδι του Φλόκι, η αποικία ήταν καλά εγκαθιδρυμένη και η εύφο­ ρη γη στα νότια του νησιού ήταν κατηλειμμένη. Ο Θόρβαλντ έπρεπε να τα βγάλει πέρα με τη φτωχή χώρα στα βόρεια. Αλλά ο γιος του ο Έρικ, παντρεύτηκε μια κοπέλα από καλή οικογένεια και απέκτησε μια καλύτερη φάρμα. Φαινόταν ότι έβαζε τις βάσεις για μια άνετη και ασφαλή ζωή στην Ισλανδία όταν συνέβη ένα βίαιο πιστατικό σαν κι αυτό με τον πατέρα του. Ξεπερνώντας το Θόρβαλντ, ο Έρικ σκότωσε όχι ένα αλλά δυο αν­ θρώπους και το 982 εξορίστηκε για τρία χρόνια από την Ισλανδία για να έχει καιρό να ηρεμήσει. Οι σάγες τον αναφέρουν σαν «Κόκκινο Έρικ» και είναι δελεαστικό να ερμηνεύσουμε το όνομα σαν ερμηνευτικό του οξύθυμου χαρακτήρα του. Αλ­ λά μπορεί να οφείλεται στο ότι ήταν κοκκινομάλης. Ο Έρικ με ένα πλήρωμα από οπαδούς του, κα­ τευθύνθηκε δυτικά αποφασίζοντας να χρησιμο­ ποιήσει την περίοδο της εξορίας του για να εξε­ ρευνήσει μια περιοχή για την οποία είχε ακούσει αόριστες ιστορίες σχετικά με νησιά στα δυτικά της Ισλανδίας. Τα νησιά αυτά, είχαν δει μονάχα ταξιδιώτες που είχαν χαθεί και που ήταν περισ­ σότερο ανυπόμονοι να γυρίσουν στην πατρίδα παρά να τα εξερευνήσουν. Η γη που ανακάλυψε

252

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

ήταν βραχώδης και άγονη. Αλλά στη νοτιοδυτι­ κή ακτή υπήρχε ένα βαθύ φιόρδ καλά προστα­ τευμένο από τη θάλασσα, θερμαινόμενο από το Γκολφ Στρημ και με αρκετή καλλιεργήσιμη γη κοντά στην ακτή. Οι συνθήκες έμοιαζαν αρκετά με αυτές στην Ισλανδία και ο Έρικ ονόμασε την καινούργια χώρα Γροιλανδία (Σ.τ.μ. από το Greenland = πράσινη γη). Το γιατί διάλεξε αυτό το όνομα, δεν το ξέρου­ με. Σύμφωνα με μια εκδοχή της ιστορίας, οι Βί­ κινγκς είδαν τους παγετώνες των βουνών της Γροιλανδίας να αντανακλούν πράσινο φως από τις ακτίνες του ήλιου. Μια λιγότερο εξωπραγμα­ τική εκδοχή που αναφέρεται σε μερικές σάγες και ταιριάζει μ'αυτά που ξέρουμε για το χαρα­ κτήρα του Έρικ, είναι ότι ο τελευταίος διάλεξε το όνομα στα πλαίσια ενός κόλπου για να εξαπα­ τήσει τους Ισλανδούς και να τους πείσει να τον ακολουθήσουν και να ιδρύσουν μια αποικία όπου αυτός θα ήταν ηγέτης και δεν θα κινδύνευε να σταλεί πάλι στην εξορία. Αλλά αυτές οι γραπτές εκδοχές των σαγών, καταγράφηκαν αιώνες αρ­ γότερα όταν το κλίμα της Γροιλανδίας ήταν πο­ λύ ψυχρότερο από το σημερινό. Οι χρονικογρά­ φοι της εποχής θεώρησαν ότι μονάχα μια απάτη θα μπορούσε να πείσει οποιονδήποτε να ακο­ λουθήσει τον Έρικ στα δυτικά. Σήμερα ξέρουμε ότι ο Έρικ έφτασε στη Γροιλανδία κοντά στο τέ­ λος μιας ιδιαίτερα θερμής περιόδου του μίνιβέλτιστου και ότι η ακτή που αποβιβάστηκε θα πρέπει πράγματι να ήταν πράσινη και κατάφυτη — με βάση τα δεδομένα στα οποία ήταν συνηθι­ σμένοι οι Ισλανδοί. Βέβαια μπορεί να υπάρχει έ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

253

να στοιχείο υπερβολής στις ιστορίες που διηγήθηεκ ο Έρικ όταν γύρισε στην πατρίδα — αλλά επρόκειτο μόνο για υπερβολή κι όχι για ξεδιάν­ τροπο ψέμα. Αν η Γροιλανδία κι η Ισλανδία είχαν ανακαλυ­ φθεί την ίδια χρονιά κι απ'τον ίδιο εξερευνητή, τότε ο τελευταίος θα ονόμαζε λογικά τη Γροι­ λανδία, «Ισλανδία» και την Ισλανδία «Γροιλαν­ δία». Το ένα από τα νησιά είναι καλυμμένο από πάγο και το άλλο είναι περισσότερο πράσινο και γόνιμο από το πρώτο. Αλλά χρησιμοποιήθηκαν λάθος ονόματα. Τα λανθασμένα ονόματα οφεί­ λονταν σε μικρές κλιματικές μεταβολές: η Ισλαν­ δία αποικίστηκε στα τέλη μιας ψυχρής περιόδου ενώ η Γροιλανδία στα τέλη μιας θερμής περιό­ δου. Και σ'αυτό οφείλεται το γεγονός ότι σήμε­ ρα η Γροιλανδία δεν είναι πράσινη — με την έν­ νοια ότι δεν έχει βλάστηση. Από τη στιγμή που οι Σκανδιναβοί εγκαταστά­ θηκαν στη Γροιλανδία, ήταν μάλλον αναπόφευ­ κτο ότι θα έφταναν και στην Βόρεια Αμερική. Η Γη στα Δυτικά της Ισλανδίας ανακαλύφθηκε μό­ λις στα 986 από τον Μπγιάρνι Χέργιολφσον, έ­ ναν έμπορο του οποίου το πλοίο παρεξέκλινε α­ πό την πορεία του σε ένα από τα πρώτα ταξίδια από την Ισλανδία στην Γροιλανδία. Αλλά ο Μπγιάρνι δεν έκανε καμμιά προσπάθεια να απο­ βιβαστεί στη νέα γη — ήταν έμπορος και όχι Βίκινγκ, δεν είχε αρκετές προμήθειες και επιπλέον είχε και φορτίο να παραδόσει στον προορισμό του. Στην πραγματικότητα υπήρχε τόση πολλή δουλιά να γίνει στην εγκατάσταση της αποικίας στη Γροιλανδία, ώστε μόλις στα μέσα της δεκαε-

254

ΤΖΩΝ& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τίας του 990, ο Λέιφ Έρικσον (γιος του Κόκκινου Έρικ), ξεκίνησε να εξερευνήσει τη νέα χώρα. Οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει και ερευνήσει μονάχα μια αποικία στο Λ'ανς ω Μεντώ στο βό­ ρειο μέρος της Νέας Γης (Νιουφάουνλαντ). Αλλά αυτή η ανακάλυψη είναι αρκετή για να επιβε­ βαιώσει ότι οι Βίκινγκς έφτασαν πράγματι στη Βόρεια Αμερική στα τέλη του δέκατου αιώνα. Μια άλλη αποικία, νοτιότερα, αναφέρεται στις σάγες που μνημονεύουν τη Βίνλαντ, μια θαυμά­ σια, ζεστή και γόνιμη γη όπου τα δέντρα έβγα­ ζαν άφθονα φρούτα, το κυνήγι ήταν πλούσιο και δεν υπήρχε ανάγκη για να δουλέψεις για να ζή­ σεις. Αναμφίβολα οι ιστορίες ήταν παρατραβηγμένες. Αλλά όπως κι η ονομασία της Ισλανδίας έτσι και η ονομασία της Βίνλαντ θα ποέπει να βα­ σιζόταν εν μέρει στην πραγματικότητα. Η κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή της Βίν­ λαντ για τους Βίκινγκς ήταν η ξυλεία. Το ξύλο σπάνιζε στη Γροιλανδία και ο Λέιφ απόκτησε πλούτο και δόξα από τα ταξίδια του στη Δύση, κερδίζοντας και το όνομα Λέιφ ο τυχερός. Αλλά όσο το κλίμα ήταν ήπιο, υπήρχε κι ένα άλλος κίν­ δυνος που αντιμετώπισαν οι άποικοι στην Αμερι­ κή, ο οποίος μάλλον εξηγεί το γιατί δεν κατάφε­ ρε να επιβιώσει καμμιά αποικία στα νότια και στα δυτικά. Η Βόρεια Αμερική, αντίθετα από την Ισ­ λανδία και τη Γροιλανδία, ήταν ήδη κατοικημέ­ νη. Όταν πια οι Βίκινγκς συνάντησαν τους ιθα­ γενείς Αμερικάνους, η ανθρωπότητα είχε πια κλείσει τον κύκλο γύρω από τον πλανήτη. Την εποχή που ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής εισέβαλλε στην Αγγλία από τη Νορμανδία το 1066, Σκαν·

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

.

διναβοί και Αμερικάνοι είχαν ήδη συναντηθεί. Είναι συναρπαστικό αλλά μάταιο να κάνουμε εικασίες για το πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί αυτή η επαφή αν οι συγκοινωνίες με την αλυσίδα των αποικιών μέχρι την Ευρώπη είχαν παραμεί­ νει σταθερές. Μήπως οι Ευρωπαίοι θα συμπλέ­ κονταν με τους κατοίκους της Αμερικής σε ένα αιματηρό πόλεμο; Ή μήπως, εξαιτίας του ότι συγκοινωνίες ήταν δύσκολες και απαιτούσαν πολύ χρόνο, οι δυο λαοί θα εδραίωναν φιλικές εμπορικές σχέσεις που θα οδηγούσαν στην ανά­ πτυξη ενός Αμερικανικού πολιτισμού που θα άν­ τεχε το σοκ της περαιτέρω επαφής με την Ευρώ­ πη, καθώς η τεχνολογία της ναυπηγικής προό­ δευε και έγιναν εφικτά τα υπερατλαντικά ταξί­ δια χωρίς ενδιάμεσους σταθμούς; Δεν θα το μά­ θουμε ποτέ. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι η επαφή αυτή σημάδεψε το όριο της επέκτασης των Δυτικών Βίκινγκς. Μέσα σε λίγες δεκαετίες το κλίμα άρχισε να επιδεινώνεται. Η αποικία της Γροιλανδίας παρήκμασε και τελικά ερημώθηκε. Οι Σκανδιναβοί που παρέμειναν στην Αμερική έ­ πρεπε να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους. Οι αποι­ κίες τους ερημώθηκαν (ή ίσως να προτιμάμε να πιστεύουμε ότι αφομοιώθηκαν από τους ιθαγε­ νείς Αμερικάνους). Ακόμα και οι άποικοι της Ισ­ λανδίας κινδύνεψαν, και παλεύοντας με νύχια και με δόντια κατάφεραν να επιβιώσουν από το φοβερό όλεθρο της περιόδου που έγινε γνωστή σαν μίνι εποχή παγετώνων. Αλλά και στην ηπειρωτική Βόρεια Αμερική κα­ ταστράφηκε ένας πολιτισμένος ντόπιος τρόπος ζωής. Από δω και στο εξής οι Σκανδιναβοί ταξί-

256

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠ1Ν

δευτές και οι αποικίες τους παύουν να παίζουν μεγάλο ρόλο στην ιστορία μας. Η ιστορία τους βασίζεται πολύ στο «τι θα μπορούσε να έχει γί­ νει», και με το τέλος της η προσοχή μας στρέφε­ ται στη δυτική Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική. Αλλά χρωστάμε κάτι σε αυτούς τους πρωτοπό­ ρους: τα αίτια της αποτυχημένης εγκατάστασης τους στη Γροιλανδία δίνουν ένα σημαντικό μά­ θημα για μας σήμερα. Η Επιστροφή των Παγετώνων. Όταν οι πάγοι επέστρεψαν δυναμικά στη Γροι­ λανδία, οι Νορβηγικές αποικίες ήταν καταδικα­ σμένες όχι επειδή η ζωή σ'αυτό το μέρος του κό­ σμου έγινε αδύνατη, αλλά επειδή οι άνθρωποι δεν προσάρμοσαν τον τρόπο ζωής τους στις με­ ταβαλλόμενες συνθήκες. Οι αποικίες στη Γροι­ λανδία εξακολούθησαν να υφίστανται για περί­ που 500 χρόνια, από το 1000 μέχρι το 1500 μΧ, κι έτσι δεν μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε εν­ τελώς αποτυχημένες. Η πρωταρχική αποικία του Έρικ στο νοτιότερο άκρο της Γροιλανδίας ήταν γνωστή με το παραπλανητικό όνομα Ανα­ τολικός Οικισμός. Μια άλλη αποικία ακόμα βο­ ρειότερα στη δυτική πλευρά της Γροιλανδίας ή­ ταν γνωστή με το όνομα Δυτικός Οικισμός. Για ένα σημαντικό τμήμα αυτής της 500χρονης πε­ ριόδου, οι Σκανδιναβοί —ειδικότερα του Δυτι­ κού Οικισμού— βρίσκονταν σε επαφή με τους κυνηγούς του Αρκτικού που σήμερα αναφέρον­ ται γενικά σαν «Εσκιμώοι», αλλά ειδικότερα με μέλη της φυλής των Ινουίτ. Οι τρόποι ζωής των

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

257

δυο πολιτισμών, δύσκολα θα μπορούσαν να εί­ ναι περισσότερο διαφορετικοί. Οι Σκανδιναβοί ήταν εγκατεστημένοι μόνιμα σε ένα μέρος με α­ γροκτήματα και κοπάδια και εκμεταλλεύονταν και την θάλασσα σαν πλουτοπαραγωγική πηγή. Οι Ινουίτ ήταν περιπλανώμενοι νομάδες που α­ κολουθούσαν την τροφή τους στους πάγους και που ζούσαν οπουδήποτε μπορούσαν να βρουν τροφή — κάτι που έκαναν από την εποχή που οι προγονοί τους μετανάστευσαν στην Αμερική πριν από χιλιάδες χρόνια, κατά τη διάρκεια της τελευταίας εποχής των παγετώνων. Οι Σκανδιναβικές αποικίες ήταν μικρές. Ίσως να υπήρχαν 5.000 άτομα στον Ανατολικό Οικι­ σμό και 1.500 στο Δυτικό. Αλλά τα έβγαζαν πέρα αρκετά καλά όσο το κλίμα παρέμενε ήπιο. Οι με­ ταναστευτικές φώκιες που έφταναν στη δυτική ακτή της Γροιλανδίας κάθε άνοιξη, αποτελού­ σαν σημαντική πηγή τροφής. Αλλά και τα καλο­ καίρια ήταν αρκετά θερμά ώστε το χορτάρι να μεγαλώνει αρκετά και να επαρκεί για τη βοσκή των κοπαδιών αλλά και για το απόθεμα της νο­ μής για να τρέφονται τα ζώα στους μακρείς χει­ μώνες. Οι άποικοι εμπορεύονταν με την Ισλαν­ δία και τη Σκανδιναβία τα δέρματα της πολικής αρκούδας και τους χαυλιόδοντες του θαλάσσιου ελέφαντα, ανταλάσσοντάς τα με αγαθά που δεν μπορούσαν να παράγουν οι αποικίες. Το σημαν­ τικότερο παράδειγμα του εμπορίου αυτού κα­ θώς και του πρόσκαιρου πλούτου των αποικιών ήρθε στα 1125 όταν οι Γροιλανδοί «αντάλλαξαν» μια ζωντανή πολική αρκούδα με ένα Νορβηγό ε­ πίσκοπο τον οποίο διόρισαν με μεγάλες τιμές σε

258

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ένα πέτρινο καθεδρικό ναό παραχωρώντας του και δικιά του αγροικία (μέχρι τότε η αποικία υ­ πήρχε εκατό χρόνια π/ο πολύ από όσο έχουν υ­ πάρξει μέχρι σήμερα οι ΗΠΑ). Αλλά αυτή η καθα­ ρά Ευρωπαϊκή διάρθρωση στη Γροιλανδική κοι­ νωνία ήταν πιθανώς η αιτία της καταστροφής τους. Όταν το 13ο και 14ο αιώνα, ο Βόρειος Ατλαν­ τικός ψύχρανε, οι Γροιλανδικές αποικίες επηρε­ άστηκαν με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Κα­ θώς οι θαλάσσιοι πάγοι εξαπλώνονταν νοτιότε­ ρα, τα πλοία συναντούσαν όλο και περισσότερες δυσκολίες και κινδύνους για να πραγματο­ ποιούν το ταξίδι Ισλανδίας-Γροιλανδίας. Ταυτό­ χρονα με την επέκταση των ζωνών κυνηγιού, οι Ινουίτ μετακινήθηκαν νοτιότερα, ερχόμενοι σε αμεσότερη επαφή (και σύγκρουση) με τους Σκαν­ διναβούς. Και τώρα το Γροιλανδικό καλοκαίρι ή­ ταν πολύ σύντομο και πολύ υγρό για να μπορέ­ σουν τα αγροκτήματα να παράγουν αρκετή νομή για να τραφούν τα κοπάδια το χειμώνα. Αλλά με τη μεταβολή του κλίματος, κι οι φώκιες άλλαξαν το μεταναστευτικό τους δρομολόγιο, κι έτσι οι άποικοι έχασαν άλλον έναν πλουτοπαραγωγικό πόρο. Παρ'όλα αυτά τα γεγονότα, οι Σκανδιναβοί συνέχισαν πεισματικά όσο μπορούσαν τον πα­ ραδοσιακό τους τρόπο ζωής με τον καλύτερο δυ­ νατό τρόπο. Η ιστορία της παρακμής των αποι­ κιών έχει μια χροιά επικής τραγωδίας. Ο τελευ­ ταίος επίσκοπος της Γροιλανδίας πέθανε το 1378 και δεν αντικαταστάθηκε ποτέ. Από το 1408 και μετά δεν υπάρχει κανένα επίσημο συμβόλαιο

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

259

με τους αποίκους, παρόλο που κατά καιρούς κα­ τέφθαναν πλοία είτε για να κάνουν εμπόριο, είτε για να προφυλαχτούν από τις θύελλες. Οι αρ­ χαιολογικές μελέτες έδειξαν ότι τα επιζώντα μέ­ λη της συρρικνούμενης κοινότητας, συνέχισαν την καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία. Αλλά οι εύγλωττες μαρτυρίες των σκελετών στο νεκροταφείο, φανερώνουν ότι όσο οι συνθήκες γίνονταν σκληρότερες και η τροφή λιγόστευε, το μέσο ύψος των Γροιλανδών από 1,77μ που ή­ ταν στην εποχή του Έρικ, μειώθηκε φθάνοντας το 1,64μ στις αρχές του 1400. Η περιοδική επαφή με τις αποικίες διατηρήθηκε και τον 15ο αιώνα. Τα τελευταία σώματα που αναπαύθηκαν στο νε­ κροταφείο και διατηρήθηκαν από το φοβερό κρύο που ήρθε αργότερα, ήταν ντυμένα με τη μό­ δα που επικρατούσε στην Ευρώπη στα 1500. Ο τελευταίος άποικος πέθανε στις αρχές του 16ου αιώνα. Το 1540, μερικά πλοία που κατέφυγαν στη Γροιλανδία για να αποφύγουν την κακοκαιρία, δεν βρήκαν κανένα ζωντανό άνθρωπο παρά μό­ νο ένα νεκρό, παγωμένο στο σημείο που είχε πέ­ σει. Ο τελευταίος Σκανδιναβός άποικος της Γροιλανδίας μπορεί να έχασε την ευκαιρία να σωθεί μόλις την τελευταία στιγμή. Από την άπο­ ψη της σχετικής σπουδαιότητας, ο τελευταίος Σκα\ διναβός απέχει χρονικά από μας, λιγότερο από όσο απέχει ο Κόκκινος Έρικ. Αλλά η τραγωδία θα μπορούσε να είχε απο­ φευχθεί. Οι ίδιες συνθήκες που εξολόθρευσαν του Σκανδιναβούς αποίκους, επέτρεψαν στους Ινουίτ να ευδοκιμήσουν. Ο Τόμας ΜακΓκόβερν από το Πανεπιστήμιο της Κολούμπια της Νέας

260

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Υόρκης έδειξε πως οι Σκανδιναβοί θα μπορού­ σαν να επιβιώσουν αν είχαν εγκαταλείψει την κτηνοτροφία και επικεντρώσει τις δραστηριότη­ τες τους στην ανάπτυξη των θαλασσίων πόρων — στην ουσία δηλαδή να υιοθετούσαν τον τρό­ πο ζωής των Ινουίτ. Οι αγρότες που πάλεψαν μέ­ χρι το τέλος για να κρατήσουν ζωντανά τα κοπά­ δια τους μπορεί να τα κατάφερναν καλύτερα αν άλλαζαν τα πρόβατα με κατσίκες —που είναι πιο ικανές να τραφούν μόνες τους— και αν αφιέρω 7 ναν επιπλέον χρόνο στο ψάρεμα. Μια ακόμα πιό ριζοσπαστική πιθανότητα, λέει ο ΜακΓκόβερν, ήταν ότι το 12ο ή το 13ο αιώνα οι Γροιλανδοί θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τους οικισμούς φαλαινοθηρίας, ψαρέματος και κυνηγιού φώ­ κιας που είναι χαρακτηριστικοί στη σύγχρονη Γροιλανδία. Ένας λόγος του γιατί οι Σκανδιναβοί δεν ακο­ λούθησαν καμμιά απ'αυτές τις εναλλακτικές λύ­ σεις ήταν το ότι δεν είχαν ξύλα να κατασκευά­ σουν πλεούμενα. Τα πλεούμενα των Γροιλανδών ήταν παραδοσιακά ξύλινα πλοία σαν κι εκεί­ να με τα οποία οι πρόγονοι των αποίκων σαλπάριζαν από τη Νορβηγία για την Ισλανδία και ακόμα πιο πέρα. Χωρίς ξυλεία δεν μπορούσαν να ναυπηγήσουν πλεούμενα και καθώς τα παλιότε­ ρα σάπιζαν η αποικία απομονωνόταν. Και όμως οι Ινουίτ τριγύριζαν με πλεούμενα κατασκευα­ σμένα με εντελώς διαφορετικό υλικό: δέρμα. Ε­ ξοπλισμένοι με δερμάτινες βάρκες, λέει ο Μακ­ Γκόβερν, οι Σκανδιναβοί της Γροιλανδίας θα μπορούσαν να εξαπλωθούν σε μικρά παράκτια χωριά και αγροικίες, που θα εμπορεύονταν προϊ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

261

όντα μεταξύ τους και θα διατηρούσαν επαφή μέ­ σω της θάλασσας. Οι Γροιλανδοί δεν είχαν καν την απλή λογική να υιοθετήσουν τα ζεστά ρούχα των Ινουίτ για να προστατευτούν από το κρύο. Οι ιστορίες για τα παγωμένα πτώματα ντυμένα με την Ευρωπαϊκή μόδα του 1500 και για τον τε­ λευταίο μοναχικό Γροιλανδό, μπορεί να μας κά­ νουν να βουρκώνουμε. Αλλά ίσως να πρόκειται για δάκρυα οργής. Τα Ευρωπαϊκά ρούχα του 1500, απλώς δεν επαρκούσαν για το Γροιλανδικό χειμώνα του 16ου αιώνα. «Ο επίμονος συντη­ ρητισμός», λέει ο ΜακΓκόβερν, μπορεί να ήταν ο μοναδικός σημαντικότερος παράγοντας του α­ φανισμού των Σκανδιναβών από τη Γροιλανδία (βλέπε και τη συνεισφορά του Μακ Γκόβερν στο «Κλίμα και Ιστορία», που συντάχθηκε από τους Τ. Ουίγκλεϋ, Μ. Ίνγκραμ και Γ. Φάρμερ). Μπο­ ρούμε σχεδόν να ακούσουμε τον τελευταίο Σκανδιναβό να μονολογεί: «Αν η κτηνοτροφία ή­ ταν καλή για τον Έρικ, τότε είναι σίγουρα καλή και για μένα». Αυτό είναι πράγματι το σημαντικότερο μάθη­ μα, αφού το κλίμα δε σταμάτησε να μεταβάλλε­ ται το 16ο αιώνα. Οι κλιματικές διακυμάνσεις πραγματοποιούνται ακόμα και σήμερα. Και σ'αυτές συμπεριλαμβάνονται και μερικές μεταβολές που προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότη­ τες. Ακόμα και σήμερα, σε πολλά μέρη του κό­ σμου υπάρχουν άνθρωποι που για διαφορετι­ κούς λόγους αντιμετωπίζουν την ίδια επιλογή που αντιμετώπισαν οι Σκανδιναβοί της Γροιλαν­ δίας πριν από εφτακόσια χρόνια: προσαρμογή ή θάνατος. Η επιλογή είναι πραγματική. Ακόμα και

262

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

ένας «πρωτόγονος» πολιτισμός μπορεί πράγμα­ τι να προσαρμοστεί στις κακουχίες μιας μικρής εποχής παγετώνων. Υπάρχει το παράδειγμα των Βορειοαμερικάνων «Ινδιάνων» του Μιλλ Κρηκ, που ήταν σύγχρονοι των αποίκων της Γροιλανδίας αλλά που δεν έκαναν το σφάλμα του επίμονου συντηρητισμού. Το παράδειγμα αυτό παραθέτουμε στο επόμενο κεφάλαιο. Οι σύγχρονοι άνθρωποι θα είναι άραγε λιγότερο ευέλικτοι και λιγότερο επιτυχημένοι απ'αυτούς τους από καιρό νεκρούς Αμερικάνους;

Κεφάλαιο 7. Παγωμένο γάλα και κοπάδια βισώνων

Μολονότι οι Σκανδιναβοί ήταν οι άνθρωποι που κατά τα φαινόμενα εκμεταλλεύτηκαν πλήρως τις ευκαιρίες που παρουσιάστηκαν στο μίνιβέλτιστο, θα ήταν λάθος να σας αφήσουμε με την εντύπωση ότι τα ωφέλη αυτά δεν επηρέασαν καθόλου την υπόλοιπη Ευρώπη. Η ζέστη στην Ευρώπη φαίνεται ότι συνεχίστηκε μέχρι περίπου το 1300, λίγο αργότερα από όσο στη Γροιλανδία, και συνέπεσε με την άνθηση του Ευρωπαϊκού πο­ λιτισμού που είχε τη μορφή που συνεχίζει να έ­ χει και σήμερα. Από το μέσο του 11ου αιώνα και ύστερα, υπάρχουν αυξήσεις στον πληθυσμό και η γεωργία βελτιώνεται με αποτέλεσμα την πα­ ραγωγή πλούτου ο οποίος οδήγησε σε μια μεγά­ λη φάση ανοικοδόμησης καθεδρικών ναών, κα­ θώς και στις Σταυροφορίες — δηλαδή στην προ­ σπάθεια της Ευρώπης να πάρει από τους Άρα­ βες τον έλεγχο των Αγίων Τόπων. Η κατάκτηση της Αγγλίας από το Γουλιέλμο και η μετέπειτα εξέλιξη ενός νέου είδους Αγγλικής κουλτούρας,

264

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

αποτέλεσαν ένα υποσύνολο αυτής της δραστη­ ριότητας. Αλλά μέχρι το 1300 ή ακόμα και λίγο πιο πριν, αυτή η φάση της Ευρωπαϊκής επέκτα­ σης είχε ήδη πάρει τέλος. Ο Λαμπ υπέθεσε ότι η αρχή του τέλους του μίνι-βέλτιστου, μπορεί να ήταν αυτό που προκά­ λεσε την έξοδο των Μογγολικών ορδών από την Ασία, στις αρχές του 13ου αιώνα. Λίγο πριν ο Τζέγκις Χαν κι οι ορδές του σαρώσουν την Ασία, η κατά κανόνα άνυδρη ενδοχώρα της ηπείρου υ­ πήρξε για κάποια περίοδο αρκετά υγρή και πα­ ραγωγική στα πλαίσια της κλιματικής μεταβο­ λής που σχετιζόταν με το μίνι-βέλτιστο. Αυτό εί­ χε σαν αποτέλεσμα την αύξηση των πληθυσμών. Ο επιπλέον πληθυσμός που από τη μια θα εισέ­ βαλε στην Ευρωπαϊκή Ρωσία και από την άλλη θα έφτανε μέχρι το Πεκίνο, άρχισε να μετακινεί­ ται όταν το κρύο επικράτησε απότομα στα υψη­ λά γεωγραφικά πλάτη και η παγωμένη θάλασσα προχώρησε σημαντικά προς τα νότια κοντά στην Ισλανδία. Ο Λαμπ λέει ότι μπορεί ο ψυχρός Αρ­ κτικός άνεμος να εισέβαλε στην καρδιά της Α­ σίας, σαν μέρος των κλιματικών ανακατατάξε­ ων, μειώνοντας έτσι την παραγωγικότητα της γης και αναγκάζοντας τους ανθρώπους να ακο­ λουθήσουν το χαρισματικό ηγέτη τους στον α­ γώνα για την επιβίωση τους. Αυτό, όπως παραδέχεται ο Λαμπ, είναι μια ει­ κασία: δεν υπάρχει άμεση απόδειξη ότι αυτή η κλιματική μεταβολή υπήρξε η αιτία της εξάπλω­ σης των ορδών των Μογγόλων. Αλλά η πατρίδα τους βρισκόταν κοντά στην Κίνα όπου επικρα­ τούσε φοβερό κρύο επί αιώνες (ενώ ο Βόρειος

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

265

Ατλαντικός απολάμβανε το μίνι βέλτιστο). Υπάρ­ χουν σημαντικά στοιχεία ότι στο τέλος του μίνιβέλτιστου, το κρύο επεκτάθηκε βαθμιαία προς τα δυτικά, από την Κίνα στην Ευρώπη. Αυτό το κύμα ψύχους δεν φαίνεται να προήλθε από μετα­ κίνηση του περιφερειακού πολικού στροβίλου σε μια νέα θέση, αλλά από επέκταση ολόκληρου του στροβίλου. Αυτό προκάλεσε την εξάπλωση του ψύχους στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη, σε κάθε μέρος του βόρειου ημισφαίριου. Επρόκειτο για μια μίνι εποχή παγετώνων που κράτησε από το μέσο του 15ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 19ου και η οποία έφτασε στο αποκορύφωμα της το 17ο αιώνα. Αλλά παρόλο που το κλίμα επιδεινώθηκε και κατέληξε στη μίνι εποχή παγετώνων, αυτά που ανέκοψαν την ανάπτυξη του Δυτικοευρω­ παϊκού πολιτισμού στο 14ο αιώνα, ήταν η υγρα­ σία και οι αρρώστιες, κι όχι το τσουχτερό κρύο. Θάνατος και Ερήμωση. Η ανακοπή της ανάπτυξης του Ευρωπαϊκού πολι­ τισμού άρχισε από μια αύξηση του θυελλώδη καιρού. Στο 13ο αιώνα, σε τέσσερις περιπτώ­ σεις, καταστρεπτικές θαλάσσιες πλημμύρες έ­ παιρναν κάθε φορά τη ζωή τουλάχιστον 100.000 ανθρώπων στην Ολλανδία και στη Γερμανία. Η χειρότερη πλημμύρα σκότωσε 300.000 άτομα. Στο διάστημα 1240-1362, η θάλασσα κατάπιε το μεγαλύτερο μέρος της καλλιεργήσιμης γης (60 ενορίες) στην τότε Δανέζικη επισκοπή του Σλέσβιγκ. Σε άλλες παράκτιες περιοχές, το πρόβλη­ μα ήταν η άμμος κι όχι το νερό, καθώς οι ισχυροί

266

Τ7ΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

άνεμοι δημιούργησαν κινούμενες θίνες που σκέ­ πασαν πολλά παράκτια χωριά και κωμοπόλεις. Σ'αυτές συμπεριλαμβανόταν και το λιμάνι του Χάρλεκ, στη δυτική ακτή της Ουαλλίας. Πολλοί ιστορικοί επισημαίνουν περιστατικά την κακοκαιρία περιγράφοντας τα γεγονότα αυ­ τών των αιώνων, αλλά ελάχιστοι αναγνωρίζουν την πιθανότητα ότι η επιδείνωση του κλίματος έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην παρακμή του πολιτισμού. Στο επικό «Η Παγκόσμια Ιστορία του Χάτσινσον» λόγου χάρη, ο Οξφορδιανός ι­ στορικός Τζ. Μ. Ρόμπερτς λέει ότι η μεσαιωνική οικονομία, «βρισκόταν πάντοτε στα πρόθυρα της κατάρρευσης» και ότι η γεωργία ήταν «απελ­ πιστικά ανεπαρκής» (σελ. 550). Στις αρχές του 14ου αιώνα, ο πληθυσμός του Υπρ μειώθηκε κα­ τά 10% εξαιτίας δυο συνεχόμενων κακών συγ­ κομιδών. Ο Ρόμπερτς ρίχνει το φταίξιμο στην α­ νεπάρκεια της κοινωνικής υποδομής κι όχι στην κακοκαιρία. Έτσι φαίνεται να μην προσέχει ότι στους δυο προηγούμενους αιώνες κατά τη διάρ­ κεια του μίνι-βέλτιστου, οι κακές συγκομιδές ή­ ταν σπάνιες και αυτός ήταν ο λόγος που η κοινω­ νία άνθησε και ο πληθυσμός αυξήθηκε παρά την «απελπιστική ανεπάρκεια» της γεωργίας. Πάν­ τως κανείς ιστορικός δεν θα μπορούσε να μην επισημάνει ότι το 14ο αιώνα συνέβη ένα δραμα­ τικό γεγονός στην Ευρώπη. Όπως το θέτει ο Ρόμπερτς: Είναι πολύ δύσκολο να το γενικοποιήσουμε, αλ­ λά ένα πράγμα είναι σίγουρο: στο 14ο αιώνα, συνέβη μια εκτεταμένη και μαζική ανάσχεση

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

267

του πολιτισμού. Υπήρξε ξαφνική κορύφωση της θνησιμότητας, που δεν εκδηλώθηκε παντού την ίδια στιγμή, αλλά έγινε αισθητή σε πολλά μέρη μετά από μια σειρά κακών συγκομιδών περίπου γύρω στο 1320. Αυτό προκάλεσε την έναρξη μιας αργής παρακμής του πληθυσμού η οποία μεταβλήθηκε αιφνίδια σε συμφορά με την έξαρ­ ση επιδημικών ασθενειών που συχνά αναφέρον­ ται με το όνομα μιας απ'αυτές: σαν «Μαύρος Θά­ νατος». (σελ.550).

Αλλά γιατί απέτυχαν οι συγκομιδές; Εξαιτίας της κακοκαιρίας. Και γιατί οι άνθρωποι υπέκυ­ πταν στο Μαύρο Θάνατο (μια ονομασία της μαύ­ ρης πανώλους); Επειδή ο οργανισμός τους απο­ δυναμώθηκε από τον υποσιτισμό. Στα τέλη του 13ου αιώνα, ο μέσος όρος ζωής στην Αγγλία ή­ ταν 48 χρόνια. Στα τέλη του 14ου αιώνα ήταν μι­ κρότερος από 40. Ο Μαύρος Θάνατος έφερε μο­ νάχα ένα μέρος της ευθύνης, μαζί με άλλες θα­ νατηφόρες επιδημικές ασθένειες τύφου, ευλο­ γιάς, και ακόμα και γρίππης (η οποία ακόμα και τον 20ο αιώνα ήταν μια κύρια αιτία θανάτου — στη μεγάλη Ευρωπαϊκή επιδημία γρίππης μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο πέθαναν περισ­ σότεροι άνθρωποι από όσοι είχαν σκοτωθεί στα πεδία των μαχών). Σε μερικές περιοχές εξολο­ θρεύτηκε ακόμα και ο μισός πληθυσμός από τέ­ τοιες φοβερές επιδημίες. Ολόκληρος ο πληθυ­ σμός της Ευρώπης μειώθηκε κατά το ένα τέταρ­ το. Τα προβλήματα προκάλεσαν περισσότερα προβλήματα. Οι άνθρωποι ψάχνοντας για απο­ διοπομπαίους τράγους άρχισαν να κυνηγούν μάγισσες ή να καταδιώκουν τους Εβραίους. Η

268

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠ1Ν

κοινωνική αστάθεια γνώρισε έξαρση στη Γαλλία το 1358 (Jacquerie) και στην Αγγλία το 1381 (Επα­ νάσταση των Χωρικών). Και σε πολλές περιοχές η γη ερημώθηκε από τον πληθυσμό της καθώς οι άνθρωποι εγκατέλειπαν τα χωριά και τα χωρά­ φια τους. Αλλά τι ήρθε πρώτο, ο θάνατος ή η καταστρο­ φή; Τα επίσημα σχολικά βιβλία ιστορίας αποδί­ δουν τη μείωση του πληθυσμού στις αγροτικές περιοχές, στα κύματα των επιδημιών. Αλλά πιο πρόσφατα, ερευνητές όπως ο Μάρτιν Πάρρυ του Πανεπιστημίου του Μπέρμινγχαμ, έδειξαν ότι οι ιστορικές καταγραφές δείχνουν πως το 1342 — την εποχή της μεγάλης απογραφής που ήταν γνωστή με το όνομα Nonarium Inquistiones— υ­ πήρχαν πολλά χωριά με ακαλλιέργητη γη σε κά­ θε γωνιά της Αγγλίας. Τα χωράφια εγκαταλεί­ πονταν όχι μόνο στην Αγγλία αλλά σε όλη την Ευρώπη, πριν χτυπήσουν οι επιδημίες. Τα χωριά ερημώθηκαν πριν ο Μαύρος Θάνατος θερίσει τον αδυνατισμένο πληθυσμό. Και τα χωριά που εγκαταλείφθηκαν στην αρχή της επιδημίας, ή­ ταν εκείνα που είχαν ήδη αποδυναμωθεί από τους συνεχείς λιμούς και που είχαν ήδη χάσει τα 2/3 του πληθυσμού τους προτού ενσκύψουν οι επιδημίες. Έχει πια εξακριβωθεί η χρονολογι­ κή σειρά με την οποία η καταστροφή κι ο θάνα­ τος άλλαξαν το πρόσωπο της Ευρωπαϊκής υπαί­ θρου το 14ο αιώνα: πρώτα ήρθε η πείνα και η μείωση του πληθυσμού και μετά οι επιδημίες. Και πριν την πείνα είχαμε την ολέθρια μεταβολή στο κλίμα. Η Σκωτία υπέφερε πολύ περισσότερο από την

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

269

Αγγλία. Το ήπιο κλίμα του 12ου και 13ου αιώνα, επέτρεψε στη γεωργία να αναπτυχθεί και έξω α­ πό τις κοιλάδες και προκάλεσε τη δημιουργία μιας χρυσής εποχής πολιτισμού στο βορρά, εκεί όπου είχαν αποσυρθεί πολλοί Άγγλοι εξόριστοι μετά την εισβολή των Νορμανδών. Αλλά το 14ο αιώνα, οι αποτυχημένες σοδειές και η πείνα προ­ κάλεσαν πόλεμο μεταξύ των κλανς (Σ.τ.μ. κλαν = πατριό των σκωτσέζικων ορεινών περιοχών). Στη δεκαετία του 1430 οι συνθήκες ήταν τόσο ά­ σχημες που το ψωμί φτιαχνόταν από τη φλούδα των δέντρων επειδή δεν υπήρχε σιτάρι. Η κοινω­ νική αστάθεια αυξήθηκε τόσο που στα 1436 ο βα­ σιλιάς Ιάκωβος Α' δολοφονήθηκε ενώ κυνηγού­ σε κοντά στο Περθ. Με το βασιλιά να μην είναι πια ασφαλής στη δική του χώρα, η βασιλική αυλή αποσύρθηκε στα νότια της χώρας, στην οχυρω­ μένη πόλη του Εδιμβούργου, η οποία έγινε και η πρωτεύουσα της Σκωτίας. Την ίδια εποχή, ακό­ μα νοτιότερα, εξαιτίας της κακοκαιρίας σημειώ­ θηκε η τελευταία αναφορά εμφάνισης λύκων στην Αγγλία. Οι επιδράσεις στην κλιματική μεταβολή, έγι­ ναν αισθητές και πολύ πιο μακριά από την Ευρώ­ πη. Στην Αφρική, το 14ο και το 15ο αιώνα, οι ερη­ μικές περιοχές έγιναν ακόμα πιο άνυδρες και ε­ πεκτάθηκαν. Στην Ινδία διάφορες εκτιμήσεις του συνολικού πληθυσμού δείχνουν ότι αυτός έ­ φτασε στο ζενίθ των 250 εκατομμυρίων γύρω στο 1000 μΧ. Καθώς το κλίμα επιδεινώθηκε, ο πληθυσμός έπεσε στα 200 εκατομμύρια το 1200 (θυμηθείτε ότι η χαρακτηριστική μίνι εποχή πα­ γετώνων, μετακινήθηκε προς τα δυτικά από την

270

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Κίνα και συνεπώς προσέβαλε την Ινδία πιο πριν από την Ευρώπη). Το 1400, ο πληθυσμός έφτασε τα 170 εκατομμύρια. Μέχρι το 1550, η πτώση ή­ ταν ακόμα μεγαλύτερη: ο πληθυσμός κατέβηκε στα 130 εκατομμύρια. Όλα αυτά προκλήθηκαν από τη δημιουργία ενός ισχυρότερου, μεγαλύτε­ ρου περιφερειακού πολικού στροβίλου ολόγυρα από την περιοχή της Αρκτικής και με σχετικές μεταβολές στις βροχές των μουσώνων και στην κατανομή των θερμοκρασιών σε ολόκληρο το βόρειο ημισφαίριο. Στη βόρεια Αμερική, πιο κον* τά στον εκτεταμένο στρόβιλο, οι μεταβολές ή­ ταν ακόμα δραματικότερες. Κάουμπόϋς και Ινδιάνοι Ο λαός του Μιλλ Κρηκ που ζούσε στα βορειοδυ­ τικά της σημερινής Αιόβα, ήταν οι ντόπιοι εκπρό­ σωποι του Αμερικάνικου πολιτισμού που επεκτά­ θηκε στις Μεγάλες Πεδιάδες κατά τη διάρκεια του μίνι-βέλτιστου. Στο διάστημα 900-1200, οι άν­ θρωποι ζούσαν σε χωριά στις κοιλάδες, από τους πρόποδες των Βραχωδών Ορέων μέχρι το Κολοράντο, τη Νεμπράσκα κι ακόμα ανατολικό­ τερα. Καλλιεργούσαν καλαμπόκι στα χωράφια τους και κυνηγούσαν ελάφια στα δάση, όπου ευ­ δοκιμούσαν οι βελανιδιές και οι λεύκες. Η περίο­ δος των μεγαλύτερων επιτυχιών αυτών των α­ γροτών, συνέπεσε με το αποκορύφωμα των ταξι­ διών των Βίκινγκς στο Βόρειο Ατλαντικό και είχε τις ρίζες του στην ίδια κλιματολογική μεταβολή. Όταν ο περιφερειακός πολικός στρόβιλος συρ­ ρικνώθηκε και μετακινήθηκε προς τη μεριά της

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

271

Αρκτικής που βλέπει στον Ειρηνικό, οι άνεμοι που φυσούσαν γύρω από την Αρκτική, έφταναν στα Βραχώδη Όρη σχετικά αποδυναμωμένοι. Τα περισσότερα συστήματα ανέμων που φυσού­ σαν από τον Κόλπο του Μεξικού, μπορούσαν να προχωρήσουν πολύ βορειότερα, φέρνοντας μα­ ζί τους τη ζωογόνα βροχή. Αλλά όταν ο περιφερειακός πολικός στρόβι­ λος επεκτάθηκε και στράφηκε προς τα νότια, ι­ σχυρότεροι δυτικοί άνεμοι σε χαμηλότερα γεω­ γραφικά πλάτη μπλοκάρισαν τη μετακίνηση των υγρών μετεωρολογικών συστημάτων του νότου. Οι ίδιοι οι δυτικοί άνεμοι περιείχαν ελάχιστη υ­ γρασία επειδή την είχαν χάσει όλη στο πέρασμα τους από τα Βραχώδη Όρη. Οι πεδιάδες απλώ­ νονταν στη «σκιά της βροχής» των Βραχωδών και όσο πιο ισχυροί ήταν οι δυτικοί άνεμοι, τόσο πιο ανατολικά μετακινείτο αυτή η «σκιά». Όλα αυτά είναι ολοφάνερα από σύγχρονες μελέτες της κατανομής του καιρού. Οι περιστασιακοί μή­ νες ή χρόνια που ο περιφερειακός πολικός στρό­ βιλος επεκτείνεται και οι δυτικοί άνεμοι είναι ι­ σχυροί, είναι κάτι ανάλογο με τους ολόκληρους αιώνες αυξημένης δραστηριότητας του στροβί­ λου πριν από πολύν καιρό. Στη δεκαετία του 1960, ο κλιματολόγος Ράιντ Μπράυσον κι ο ανθρωπολόγος Ντέηβιντ Μπεράις —και οι δυο από το Πανεπιστήμιο του Ουι­ σκόνσιν— αποφάσισαν να ερευνήσουν το πώς μια τέτοια ενίσχυση του στροβίλου επηρέαζε τους αγρότες που έζησαν στις πεδιάδες πριν α­ πό μια χιλιετηρίδα. Ήξεραν πως είχε μεταβλη­ θεί το κλίμα μετά το 1200 στο Βόρειο Ατλαντικό

272

ΤΖΩΝ

& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠΙΝ

και στην Ευρώπη, καθώς και την επίπτωση αυτού του γεγονότος στη Σκανδιναβική Ευρωπαϊκή κοινωνία. Αλλά κανείς δεν είχε ερευνήσει το πώς και πότε οποιαδήποτε σχετική κλιματική με­ ταβολή μπορούσε να έχει επηρεάσει τις κοινω­ νίες της Βόρειας Αμερικής εκείνης της εποχής. Βασισμένοι στην καλύτερη επιστημονική παρά­ δοση, οι Μπράυσον και Μπεράις πρόβλεψαν ότι η επέκταση του περιφερειακού πολικού στροβί­ λου και η αυξανόμενη ένταση των δυτικών ανέ­ μων θα πρέπει να έκαναν τις πεδιάδες περισσό­ τερο άνυδρες ανατολικά των Βραχωδών Ορέων, με το καλαμπόκι να μαραίνεται στα χωράφια και τα δάση να ξεραίνονται και να εξαφανίζονται. Μετά καταπιάστηκαν με την ανεύρεση αρχαιο­ λογικών στοιχείων για να υποστηρίξουν τη θεω­ ρία τους και να ανακαλύψουν πώς προσαρμό­ στηκε ο λαός του Μιλλ Κρηκ στις μεταβαλλόμε­ νες συνθήκες. Η περιοχή του Μιλλ Κρηκ επιλέχτηκε για τη μελέτη τους επειδή ήταν γνωστό ότι περιείχε εγκαταλελειμένα χωριά (κάτι που θυμίζει Ευρώπη του 14ου αιώνα) που δεν είχαν ανασκαφεί προη­ γουμένως με λεπτομέρειες. Όταν στη δεκαετία του '60 έγιναν ανασκαφές στην περιοχή από την ομάδα του Ουισκόνσιν, αποκαλύφθηκαν πολλές πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο που ζούσαν εκεί οι άνθρωποι στο διάστημα 900-1400. Οι ακρι­ βείς χρονολογίες των υπολειμμάτων από διαφο­ ρετικά στρώματα του υπεδάφους, αποκτήθηκαν με μια πρότυπη μέθοδο που είναι γνωστή σαν χρονολόγηση με ραδιενεργό άνθρακα. Αυτή α­ φορά τη μέτρηση των υπολειμματικών ιχνών ρα-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

273

διενέργειας σε άτομα άνθρακα από το υπολείμ­ ματα ζωνταντών φυτών ή ζώων. Η τεχνική προ­ κάλεσε σάλο το 1988 όταν χρησιμοποιήθηκε για τη χρονολόγηση της Σινδόνης του Τουρίνου, α­ ποδεικνύοντας ότι επρόκειτο για αντικείμενο η­ λικίας μικρότερης από χίλια χρόνια και όχι για το σάβανο του Ιησού Χριστού. Η τεχνική είναι η ίδια και για τη Σινδόνη του Τουρίνου ή τα οστά του Μιλλ Κρηκ. Ο ραδιενεργός άνθρακας παρά­ γεται στη φύση από την αλληλεπίδραση των κο­ σμικών ακτίνων από το διάστημα, με την ατμό­ σφαιρα της Γης. Έτσι υπάρχει σε μικρές ποσότη­ τες στον αέρα που αναπνέουμε και τον οποίον χρησιμοποιούν τα φυτά και τα ζώα σαν πηγή άν­ θρακα. Όταν το φυτό ή το ζώο πεθάνει, η ποσό­ τητα του ραδιενεργού άνθρακα στα υπολείμμα­ τα του, μειώνεται συνέχεια με ένα τρόπο που εί­ ναι γνωστός, καθώς τα άτομα αποσυντίθενται. Έτσι, μετρώντας την ποσότητα του ραδιενερ­ γού άνθρακα που υπάρχει σήμερα, γίνεται γνω­ στό πόσο χρόνο υπάρχει αυτή από τότε που πέ­ θανε το φυτό ή το ζώο. Ο λαός του Μιλλ Κρηκ έτρωγε πολύ κυνήγι και πετούσε πολλά κόκκαλα. Τα απομεινάρια σε μια τοποθεσία συμπεριλάμβαναν κόκκαλα βίσωνα, ελαφιού, άλκης, ψαριών, πουλιών και τρωκτι­ κών μαζί με άλλα άγνωστης ταυτότητας θραύ­ σματα. Οι ερευνητές του Ουισκόνσιν έστρεψαν την προσοχή τους στις αναλογίες των κοκκάλων από ελάφια, άλκες και βίσωνες σε συνάρτηση με την πάροδο των αιώνων. Παίρνοντας μόνο τρία τέτοια δείγματα έγινε γνωστό το εξής: γύρω το 900 μΧ, το 70% περίπου των οστών ανήκαν σε

274

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ελάφια, το 20% σε άλκες και το 10% σε βίσωνες. Αλλά το 1100, το ποσοστό των οστών της άλκης μειώθηκε σημαντικά ενώ αυξήθηκε το αντίστοι­ χο ποσοστό οστών βίσωνα, αλλά εξακολουθού­ σαν να υπάρχουν περισσότερα οστά ελαφιού παρά βίσωνα. Αλλά μετά το 1100 υπήρχαν περισ­ σότερα κόκκαλα βίσωνα και 30% κόκκαλα ελα­ φιού και ελάχιστα κόκκαλα άλκης. Ταυτόχρονα, από το 1100 και μετά, ο συνολικός αριθμός των κοκκάλων που ανακαλύφθηκαν στην περιοχή, μειωνόταν όσο περνούσαν τα χρόνια. Η σημασία αυτού του γεγονότος είναι προφα­ νής. Οι βίσωνες τρέφονταν με χόρτο και τα ελά­ φια με φύλλα δέντρων. Μια παρατεταμένη ξηρα­ σία που νέκρωσε τα δέντρα θα πρέπει να μείωσε σοβαρά τον πληθυσμό των ελαφιών. Αλλά κα­ θώς τα δάση συρρικνώθηκαν και οι βοσκότοποι μεγάλωσαν, θα υπήρχε περισσότερος χώρος για τους βίσωνες. Στην αρχή της ξηρασίας ήταν ευκολότερο να βρίσκονται βίσωνες παρά ελάφια — κι αυτό το φανερώνει η μεταβαλλόμενη δια­ τροφή του λαού στο Μιλλ Κρηκ. Καθώς η ξηρα­ σία χειροτέρευε και οι πεδιάδες γίνονταν περισ­ σότερο άνυδρες, ακόμα και οι βίσωνες γίνονταν όλο και περισσότερο δυσεύρετοι. Αλλά πώς επη­ ρεάστηκε το καλαμπόκι από την ξηρασία; Οι Μπράυσον και Μπεράις αποφάσισαν να υπολο­ γίσουν την παραγωγή καλαμποκιού από τον α­ ριθμό των σπασμένων κομματιών αγγείων τα ο­ ποία ανακαλύφθηκαν σε διαφορετικά στρώματα εδάφους που αντιστοιχούσαν σε διαφορετικές εποχές του παρελθόντος. Τα πήλινα αγγεία χρειάζονταν για την εναποθήκευση και το ψήσι-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

275

μο των σπυριών του καλαμποκιού. Έτσι είναι γε­ νικά παραδεκτό ότι ο αριθμός των θραυσμάτων των πήλινων αγγείων, επισημαίνει πόσο καλαμ­ πόκι υπήρχε την εποχή που κατασκευάστηκαν αυτά τα αγγεία. Μετά το 1200 ο αριθμός των θραυσμάτων που βρέθηκαν στο Μιλλ Κρηκ πέ­ φτει δραστικά. Ο συνολικός αριθμός κοκκάλων άλκης, ελαφιού και βίσωνα είχε ήδη αρχίσει να πέφτει ακόμα πιο πριν, γύρω στο 1100, την επο­ χή που το κρέας του βίσωνα αποτελούσε σημαν­ τικότερο μέρος της διατροφής από ό,τι το κρέας του ελαφιού. Από τα διάφορα στοιχεία προκύ­ πτει μια ξεκάθαρη εικόνα: στη διάρκεια του 12ου αιώνα, οι πεδιάδες άρχισαν να μαστίζονται από ξηρασία και ο τρόπος ζωής του λαού του Μιλλ Κρηκ άλλαξε. Από το 1400 και μετά, δεν υπάρ­ χουν ούτε κόκκαλα ούτε πήλινα θραύσματα στο Μιλλ Κρηκ. Τα χωριά όπως και πολλά άλλα χω­ ριά στις πεδιάδες, εγκαταλείφθηκαν. Αλλά, αντί­ θετα με τους Σκανδιναβούς της Γροιλανδίας, οι Αμερινδοί δεν εξολοθρεύτηκαν από την κακο­ καιρία. Άλλα στοιχεία από πολλά χωριά στις πεδιά­ δες, υποστηρίζουν την ευρύτερη εμηνεία μιας μεταβολής στον τρόπο ζωής των κατοίκων των πεδιάδων. Για παράδειγμα η ανάλυση των υπο­ λειμμάτων γύρης στο χώμα, πιστοποιεί το ότι τα δάση αφανίστηκαν κι αντικαταστάθηκαν από λι­ βάδια με ψηλό γρασίδι. Τώρα αυτό αρχίζει να μας φαίνεται πιο γνώριμο από την προηγούμενη ιστορία με τους Αμερινδούς που ζούσαν σε στα­ θερούς οικισμούς στις Μεγάλες Πεδιάδες, καλ­ λιεργώντας καλαμπόκι και κυνηγώντας ελάφια

276

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στα δάση σαν τον Ρομπέν των Δασών. Όλοι «ξέ­ ρουμε» πώς έμοιαζαν οι Ινδιάνοι των πεδιάδων, από τις καουμπόικες ταινίες που βλέπαμε όταν ήμασταν παιδιά. Οι Ινδιάνοι των πεδιάδων ήταν νομάδες και όχι εγκατεστημένοι αγρότες. Ήταν κυνηγοί που ζούσαν σε σκηνές και ακολουθού­ σαν τα μεγάλα κοπάδια βισώνων (που λανθασμέ­ να ονομάζονταν «βούβαλοι» σε πολλές απ'αυτές τις ταινίες) στις περιπλανήσεις τους στις πεδιά­ δες. Αυτό πράγματι ήταν το είδος της Ερυθρόδερμης Ινδιάνικης κουλτούρας που συνάντησαν οι Ευρωπαίοι πιονιέροι που μετακινούνταν προς τα δυτικά στις πεδιάδες στο 18ο αιώνα. Κι εκείνα τα ανοιχτά λιβάδια αποτέλεσαν την απαραίτητη γη για την εκτροφή κοπαδιών σε μεγάλη κλίμα­ κα, η οποία με τη σειρά της απασχόλησε πολ­ λούς τραχείς βοσκούς της άγριας δύσης — οι οποίοι έγιναν οι τυποποιημένοι κάουμπόυς που μοιράζονταν τους ρόλους σ'αυτές τις ταινίες με τους τυποποιημένους Ερυθρόδερμους Ινδιά­ νους. Οι καουμπόυδες και οι Ινδιάνοι, όπως αναπαριστώνταν στις ταινίες της παιδικής μας ηλι­ κίας, χρωστούν την ύπαρξη τους στην ξηρασία που χτύπησε τις Μεγάλες Πεδιάδες καθώς ο πε­ ριφερειακός πολικός στρόβιλος επεκτάθηκε και ο κόσμος πέρασε σε μια σειρά μίνι παγετώνων. Αυτό που συνέβη στο παρελθόν, μπορεί να ξανασυμβεί. Τον 20ο αιώνα —όπως θα δούμε— ο κόσμος ξαναθερμάνθηκε και ο περιφερειακός πολικός στρόβιλος συρρικνώθηκε. Η βροχή επέ­ στρεψε στις πεδιάδες — όχι σε τεράστιες ποσό­ τητες αλλά αρκετά ώστε με τη βοήθεια των μον­ τέρνων αγροτικών μεθόδων να οργωθεί το χώμα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

277

με το αλέτρι και να καλλιεργηθεί καλαμπόκι εκεί που ο λαός του Μιλλ Κρηκ θεωρούσε αδύνατο να φυτρώσει. Αλλά ακόμα και με το πλέον ήπιο κλίμα του 20ου αιώνα, η βροχή μόλις που επαρ­ κούσε και οι καλλιέργειες στις Μεγάλες Πεδιά­ δες βρίσκονταν στο μεταίχμιο του αφανισμού. Τα χρόνια της ξηρασίας στη δεκαετία του 1930, ή ακόμα και η ξηρασία του 1988, δείχνουν τι μπο­ ρεί να προξενήσει μια μικρή κλιματική διακύμαν­ ση, στην παραγωγή σιτηρών σε μια περιοχή που τα τελευταία χρόνια ήταν τόσο επιτυχημένη ώ­ στε ονομαζόταν σιτοβολώνας του κόσμου. Στην εργασία του Μπράυσον υπήρχαν νύξεις ότι ο πε­ ριφερειακός πολικός στρόβιλος μπορεί να επε­ κταθεί πάλι, επιφέροντας παρατεταμένη ξηρα­ σία στην περιοχή και ξερριζώνοντας την καρδιά της Αμερικανικής γεωργίας. Αλλά είναι πιθανό να επικρατήσει και η αντίθετη τάση — τα τελευ­ ταία ένα δυο χρόνια άλλοι ερευνητές εκδήλω­ σαν ενδιαφέρον σχετικά με μια άλλη πιθανότη­ τα: ότι ο κόσμος μπορεί να βρίσκεται σε μια φάση θέρμανσης και οι πεδιάδες να γίνουν απλώς πο­ λύ θερμές για να συνεχιστεί η καλλιέργεια, και οι εύφορες ζώνες να μετακινηθούν βόρεια προς τον Καναδά. Έτσι κι αλλιώς, υπάρχει ένα μάθημα στον τρόπο με τον οποίο οι αγρότες του Μιλλ Κρηκ έγιναν νομαδικοί Ερυθρόδερμοι Ινδιάνοι. Αν ε­ ξαιρέσουμε το κρύο στη Γροιλανδία, οι αγρότες αντιμετώπισαν το ίδιο ακριβώς δίλημμα με τους Σκανδιναβούς αποίκους. Η γεωργία σε σταθε­ ρές κοινότητες έγινε αδύνατη, αλλά το κυνήγι —είτε στις πεδιάδες είτε στη θάλασσα— παρέ-

278

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

μείνε ένας εφαρμόσιμος τρόπος ζωής. Οι Σκανδι­ ναβοί στη Γροιλανδία παρέμειναν προσκολημμένοι στη γεωργία — και εξολοθρεύτηκαν. Ο λαός του Μιλλ Κρηκ κυριολεκτικά τα μάζεψε και έφυγε —ακολουθώντας το κυνήγι— και επέζησε. Ο τρό­ πος ζωής τους εξαφανίστηκε, αλλά η ζωή τους συνεχίστηκε. Όποιο κλίμα κι αν επικρατήσει τον 21ο αιώνα —είτε εποχή παγετώνων είτε ζέστη του φαινομένου του θερμοκηπίου— η παγκόσμια κοι­ νωνία μας θα πρέπει να προσαρμοστεί αν θέλει να επιζήσει ακέραιη. Οι συμφορές που συνέβη­ σαν στους προγόνους μας από τον 16ο ως τον 18ο αιώνα και ο όλεθρος της μίνι εποχής παγετώνων, επιβάλλουν την επιτυχημένη αντιμετώπιση ακό­ μα και των χειρότερων καιρικών συνθηκών. «Όταν ο Λιας τα νύχια του φυσάει...» Ελπίζουμε να εντυπωσιαστείτε αρκετά από τη σύντομη μνεία μας στη φιλολογία. Προέρχεται από το «Αγάπης Αγώνας Άγονος» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Ο Σαίξπηρ, που έζησε το 16ο αιώνα στη νότια Αγγλία, έγραψε αυτό: Όταν κρουστάλλια έχει η σκεπή κι ο Λιας τα νύχια του φυσάει, κι ο γέρος από την εμπατή στο τζάκι ξύλα κουβαλάει τα γάλα πήζει ως νάρθει σπίτι παγώνουν δάχτυλα και μύτη. Αλλά γιατί ο Σαίξπηρ αναφέρθηκε στο γ ά λ α

που «πήζει ως νάρθει σπίτι;» Δεν το έκανε λόγω

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ TON ΠΑΓΩΝ

279

ποιητικής αδείας, ούτε επειδή στην εποχή του Σαίξπηρ οι σταύλοι και οι χώροι αρμέγματος δεν ήταν θερμαινόμενοι. Το γάλα έπηζε επειδή την εποχή του Σαίξπηρ, οι χειμώνες ήταν πολύ ψυ­ χρότεροι από ό,τι τους έχουμε συνηθίσει να εί­ ναι στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Το θερμόμετρο δεν είχε εφευρεθεί τότε, ούτε υπήρχαν τίποτα εξυπηρετικοί παγετώνες στη Νότια Αγγλία, όπου τα ισότοπα οξυγόνου θα μπορούσαν να καταγράψουν τη θερμοκρασία. Αλλά υπάρχει κάτι άλλο που επισημαίνει τη δρι­ μύτητα των χειμώνων του 16ου αιώνα — κι όχι μακριά από το σπίτι του Σαίξπηρ. Για πολλούς αιώνες ο Τάμεσης έχει αποτελέσει ένα δείκτη που επισημαίνει τους βαρείς χειμώνες. Στους χειρότερους χειμώνες ο ποταμός πάγωνε και ο πάγος ήταν αρκετά παχύς ώστε να περπατούν πάνω του άνθρωποι, να περνούν κάρα ή ακόμα και να στήνονται καταυλισμοί με αντίσκηνα, που είναι γνωστοί με το όνομα Πανηγύρια του Πά­ γου. Όλα αυτά τα γεγονότα αναγράφονται σε ιστορικά βιβλία. Η περίφημη γέφυρα του Λονδί­ νου, που λέει το παιδικό ποιηματάκι, χτίστηκε το 1209 και υποβοήθησε τη διαδικασία της ψύξης. (Σ.τ.μ. Πρόκειται για την παλιά Γέφυρα του Λον­ δίνου. Η νέα, χτίστηκε το 19ο αιώνα). Οι στύλοι και οι αψίδες της γέφυρας ήταν τόσο χοντροί ώ­ στε υπήρχε περισσότερη πέτρα παρά χώρος για να περνά το νερό. Έτσι οι αψίδες παρενοχλού­ σαν αποτελεσματικά το ποτάμι, λειτουργώντας σαν μικρό φράγμα. Κλαδιά δέντρων ή ογκοπάγοι που κατέβαζε το ρεύμα, συσσωρεύονταν στη γέφυρα και όταν ο χειμώνας ήταν βαρύς, εξαι-

280

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τίας αυτού του εμποδίου σχηματιζόταν ένα στρώμα πάγου που αργότερα επεκτεινόταν προς τα ανάντη (Σ.τ.μ. αντίθετα από το ρεύμα του ποταμού). Αλλά η γέφυρα δεν ήταν η μοναδι­ κή αιτία του παγώματος του Τάμεση. Στην περίο­ δο 1269-70 το ποτάμι πάγωσε τόσο πολύ προς τις εκβολές του, ώστε τα εμπορεύματα έπρεπε να αποστέλλονται στο Λονδίνο από το Τσάννελ Πορτς αντί να καταφθάνουν με το συνηθισμένοτρόπο, δηλαδή με πλεούμενα μέσω του Τάμεση. Ο Τάμεσης πάγωσε επίσης στα 1281-82 και στα 1309-10. Αλλά η μίνι εποχή παγετώνων επρόκει­ το να δικαιώσει το όνομα της στο Λονδίνο, το 15ο αιώνα. Στα διαστήματα 1407-08 και 1564-65 το ποτάμι πάγωσε έξι φορές. Πολλές φορές άλογα και κάρα περνούσαν το ποτάμι από την παγωμέ­ νη επιφάνεια για να μην πληρώσουν διόδια στη γέφυρα. Ο Ερρίκος Η' οδήγησε μια άμαξα στο παγωμένο ποτάμι τουλάχιστον μια φορά είτε το 1536-37 ή στα 1537-38. Η βασίλισσα Ελισάβετ Α' συνήθιζε να κάνει ένα τακτικό περίπατο στον πά­ γο κάθε μέρα του χειμώνα του 1564-65 (αυτός ή­ ταν ο πρώτος χειμώνας μετά τη γέννηση του Σαίξπηρ αν και ο ίδιος δεν πρέπει να θυμόταν και πολλά πράγματα σχετικά μ' αυτόν!). Τον 17ο αιώνα το ποτάμι μεταβλήθηκε σε πε­ δίο, σχεδόν τακτικών συγκεντρώσεων για την παρακολούθηση χειμερινών σπορ. Το πρώτο ε­ πίσημα τεκμηριωμένο Πανηγύρι του Πάγου πραγματοποιήθηκε στον Τάμεση στα 1607-08. Σε παραπήγματα, που στήθηκαν στον πάγο, πω­ λούνταν φαγητό, μπύρα και κρασί. Στον πάγο έ­ παιζαν μπόουλινγκ, έκαναν σκοποβολή και χό-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

28'

ρευαν. Ένα άλλο Πανηγύρι του Πάγου έγινε στα 1620-21 και, σύμφωνα με το θρύλο, το άθλημα της παγοδρομίας άρχισε στη Βρεττανία στα 1662-63, όταν ο Βασιλιάς Κάρολος Β' είδε τους παγοδρόμους πάνω στον παγωμένο Τάμεση. Αλ­ λά το μεγαλύτερο Πανηγύρι του Πάγου έγινε τον χειμώνα του 1683-84, τον χειρότερο που είχε καταγραφεί ποτέ. Αυτό συνέβη 470 χρόνια μετά την ανέγερση της παλιάς Γέφυρας του Λονδί­ νου, η οποία έστεκε ακόμα. Μονάχα κάτι περισ­ σότερο από 300 χρόνια μας χωρίζουν από τα Πα­ νηγύρια του Πάγου. Για τους ανθρώπους του 1684 η ανέγερση της γέφυρας ήταν αρχαία ιστο­ ρία, πιο μακρινή γι' αυτούς απ' ότι σε μας η δικιά τους. Αλλά εκείνο τον χειμώνα ελάχιστοι άνθρω­ ποι θα είχαν χρόνο να σκεφτούν πολλά-πολλά για την αρχαία ιστορία. Έτσι εμφανίστηκαν στον πάγο πολλά κατα­ στήματα και παραπήγματα σε τόσο μεγάλη έκτα­ ση, που αποτέλεσαν μια μικρή καινούργια πόλη. Ανάμεσα τους υπήρχαν κανονικοί δρόμοι και έ­ νας τυπογράφος με επιχειρηματικό δαιμόνιο έ­ κανε μια μικρή περιουσία τυπώνοντας ονόματα ανθρώπων πάνω σε φύλλα χαρτί μαζί με τη θρυ­ λική φράση «Τυπώθηκε πάνω στον Τάμεση». Α­ κόμα και ο βασιλιάς (που ήταν ακόμα ο Κάρολος Β') κι η οικογένεια του απέκτησαν τέτοιες περγα­ μηνές, όταν επισκέφτηκαν αυτή τη σκηνούπολη που βρισκόταν πάνω στον πάγο, ανάμεσα στις δύο όχθες του Τάμεση. Σε μερικά σημεία ο πάγος είχε πάχος τριάντα πόντους και το ποτάμι έμενε παγωμένο για δυο μήνες. Αλλά το παγωμένο ποτάμι δεν ήταν η μο-

282

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠ1Ν

ναδική απόδειξη για το φοβερό κρύο εκείνου του χειμώνα. Στη νοτιοδυτική Αγγλία, όπου το έδαφος ήταν ελεύθερο από χιόνι, το χώμα ήταν παγωμένο μέχρι βάθος ενός μέτρου. Ακόμα κι η ίδια η θάλασσα, στις ακτές της Μάγχης, πάγωσε μέχρι απόσταση πέντε χιλιομέτρων από την πα­ ραλία. Στην αρχή της Ολλανδίας, το παγοκάλυμμα εκτείνονταν σε απόσταση 30 χλμ από την α­ κτή και η ναυτιλία είχε γίνει αδύνατη. Αυτά ήταν όλα χαρακτηριστικά ενός χειμώνα τόσο φοβε­ ρού, που άφησε το σημάδι του στη λογοτεχνία, αποτελώντας τη βάση για τις φανταστικές χει­ μερινές χιονοθύελλες στη νουβέλα «Λόρνα Ντουν». Εκατό χρόνια μετά την εποχή του Σαίξ­ πηρ, ο ψυχρός καιρός πρόσφερε ακόμα καλό υλι­ κό για τους μυθιστοριογράφους. Το ποτάμι πά­ γωσε δέκα φορές στον 17ο αιώνα κι άλλες δέκα μεταξύ 1708-09 και 1813-14, αλλά από τότε δεν έχει ξαναπαγώσει. Αυτό οφείλεται, εν μέρει στην κατεδάφιση της παλιάς γέφυρας το 1831 (ε­ ξάλλου κατέρρεε από μόνη της εκείνη την επο­ χή, όπως μας λέει και το παιδικό τραγουδάκι), που επέτρεψε στο νερό να περνά πιο ελεύθερα. Επίσης, η βιομηχανική μόλυνση και το ζεστό νε­ ρό των απόβλητων ήταν βοηθητικοί παράγον­ τες, που εμπόδιζαν τη δημιουργία πάγου στο πο­ τάμι. Αλλά η τελευταία οφειλόταν κυρίως στο γεγονός ότι ο κόσμος έγινε λίγο θερμότερος με­ τά το 1850. Το παγωμένο γάλα του Σαίξπηρ και τα Πανη­ γύρια του Πάγου στον Τάμεση ήταν στοιχεία της μίνι εποχής των παγετώνων, όπως ήταν και η υιοθέτηση του κυνηγιού βίσωνα από τους Ινδιά-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

283

νους των πεδιάδων. Το θερμόμετρο είχε εφευρε­ θεί στα τέλη του 17ου αιώνα και οι πρώτες μετρή­ σεις δείχνουν ότι στη δεκαετία του 1690 οι θερ­ μοκρασίες στη Νότια Αγγλία ήταν 1,5 βαθμό Κελσίου χαμηλότερες απ' αυτές που επικρατού­ σαν στα μέσα του 20ου αιώνα. Η περίοδος 16501800 ήταν η ψυχρότερη για την Ευρώπη, σε σχέ­ ση με οποιαδήποτε άλλη χρονική περίοδο μετά το τέλος της εποχής των παγετώνων. Το κρύο —παρόλο που δεν ήταν παντού τόσο ισχυρό— επικράτησε σε ολόκληρο τον κόσμο. Ήταν η πρώτη φορά, από την εποχή των παγετώνων, που όλες οι περιοχές κρύωσαν ταυτόχρονα. Μια τόσο σοβαρή επιδείνωση του κλίματος δύσκολα δεν θα μπορούσε να αφήσει το σημάδι της στην κοινωνία. Αλλά υπάρχουν τόσο πολλά σημάδια και σε τόσο πολλά σημεία, ώστε είναι δύσκολο να ξέρουμε ποια είναι εκείνα που έπαιξαν σημαν­ τικότερο ρόλο. Η υπερβολικά συνοπτική ιστορία μας για το πάγωμα του Τάμεση, λόγου χάρη, συμπεριλαμβάνει αναφορές και στην Ελισάβετ Α' και στον Κάρολο Β'. Στο διάστημα μεταξύ των μέσων του 17ου αιώνα και του ζενίθ της μίνι επο­ χής των παγετώνων, η Αγγλία γνώρισε εμφύλιο πόλεμο και αργότερα την κατάργηση και την πα­ λινόρθωση (σε κάπως πιο περιορισμένο βαθμό) της μοναρχίας. Υπήρχαν πολλοί άλλοι λόγοι για τις αναταραχές εκείνης της εποχής και δεν θα είμασταν τόσο αφελείς για να υποθέσουμε ότι η ένδεια που προήλθε από τις κατεστραμμένες σοδειές και την κακοκαιρία ήταν ο μοναδικός λό­ γος που πέτυχε η επανάσταση του Όλιβερ Κρόμγουελλ. Αλλά μπορεί να είναι εξίσου αφε-

284

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λες για τους ιστορικούς το να αγνοούν ότι ένας λόγος που ο λαός κρύωνε, πεινούσε και βρισκό­ ταν σε απόγνωση για την πολιτική κατάσταση στον 17ο αιώνα, ήταν το ότι η μίνι εποχή των πα­ γετώνων βρισκόταν στο φόρτε της. Κι άλλες πο­ λιτικές αναταραχές —και μερικές απ' αυτές επη­ ρεάζουν ακόμα και σήμερα την κοινωνία— έ­ χουν τις ρίζες τους στη μίνι εποχή των παγετώ­ νων. Θα παραθέσουμε μερικά παραδείγματα. Χωρίς αμφιβολία, μπορείτε να βρείτε περισσότε­ ρα σε ιστορικά βιβλία. Κι αν είστε σαν κι εμάς, από τη στιγμή που θα γνωρίσετε πώς μεταβλή­ θηκε το κλίμα στους ιστορικούς χρόνους, κανέ­ να ιστορικό βιβλίο δεν θα σας φαίνεται πια το ίδιο. Βγαίνοντας από τους Πάγους Το κρύο της μίνι εποχής των παγετώνων επεκτά­ θηκε σε ολόκληρο τον κόσμο. Μέχρι τον 16ο αιώ­ να, υπάρχουν καλές ιστορικές καταγραφές του καιρού σε πολλά μέρη της Ευρώπης. Στα τέλη του 16ου αιώνα, στη Δανία, ο πρωτοπόρος α­ στρονόμος Τάικο Μπράκε (Σ.τ.μ. Τύχων Βρά­ χιος), λόγου χάρη, κρατούσε ημερολόγιο και­ ρού. Τον 17ο αιώνα, Άγγλοι χρονικογράφοι, ό­ πως ο Τζων Έβελυν, και φυσιοδίφες, όπως ο Τζίλμπερτ Γουάϊτ, κρατούσαν ημερολόγια. Στο βορρά, ο Αρκτικός πάγος επεκτάθηκε νοτιότε­ ρα. Στη δεκαετία του 1580, σε πολλές περιπτώ­ σεις, η θάλασσα ανάμεσα στην Ισλανδία και την Γροιλανδία, ήταν παγωμένη ακόμα και το καλο­ καίρι. Η χειρότερη χρονιά ήταν το 1695, όταν η

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

235

Ισλανδία απομονώθηκε από τους πάγους και τα πλοία δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν τα λιμά­ νια της. Το 1756 οι Ισλανδικές ακτές σκεπάστη­ καν από πάγους για τριάντα εβδομάδες. Σε 'κεί­ νη την περίοδο, στο διάστημα μεταξύ 1690 και 1728, υπάρχουν αρκετές αναφορές για Εσκιμώ­ ους που έφταναν με τα καγιάκ τους στα νησιά Όρκνεϋ, βόρεια της Σκωτίας. Υπάρχει και μια α­ ναφορά για έναν Εσκιμώο κωπηλάτη, που έφτα­ σε στην ηπειρωτική χώρα κοντά στο Αμπερντήν. Ο Ευρωπαίος Χόμο σάπιενς είχε περάσει τον Α­ τλαντικό και είχε συναντηθεί με τον Αμερικανό Χόμο σάπιενς. Αλλά και η επέκταση του είδους τους προς τα ανατολικά, έξω από την Αφρική και κατά μήκος της Ασίας προς τον Βερίγγειο Πορ­ θμό, τον Καναδά και την Αρκτική, είχε φτάσει κι αυτή στο σημείο να διαγράψει έναν πλήρη κύκλο. Όπως υπονοούν αυτά τα στοιχεία, στη διάρ­ κεια της μίνι εποχής των παγετώνων, η Σκωτία κρύωσε ακόμα περισσότερο από τις περιοχές, που βρίσκονταν νοτιότερα. Η θάλασσα στα βό­ ρεια της χώρας φαίνεται ότι ήταν 5 βαθμούς Κελ­ σίου ψυχρότερη απ' όσο ήταν στα μέσα του 20ου αιώνα. Τον 17ο και 18ο αιώνα, υπήρχαν μονίμως χιόνια στις βουνοκορφές της Σκωτίας. Σημειώνωνταν επανηλειμμένοι λιμοί, με αποτέλεσμα τη δραματική μείωση του πληθυσμού. Πολλοί μετα­ νάστες έγιναν μισθοφόροι και έλαβαν μέρος στους πολυάριθμους πολέμους, που αναστάτω­ σαν την Ευρώπη εκείνη την εποχή. Οι ίδιοι οι πό­ λεμοι είχαν τις ρίζες τους, τουλάχιστον εν μέρει, στην επιδείνωση του κλίματος. Στα τέλη της μίνι

286

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

εποχής των παγετώνων, πολλοί Σκοτσέζοι με­ τανάστευσαν στην Αμερική. Αλλά η μετανάστευ­ ση, που είχε δυσάρεστες επιπτώσεις, ακόμα και σήμερα, πραγματοποιήθηκε στα 1612, όταν ο βα­ σιλιάς Ιάκωβος Σ' της Σκωτίας (που μέχρι τότε ήταν ο Ιάκωβος Α' της Αγγλίας και συνεπώς κυ­ βερνήτης και της Ιρλανδίας) έδιωξε με τη βία τους Ιρλανδούς από τη βόρεια επαρχία του Ώλ· στερ στην Ιρλανδία, εποικίζοντας την με Σκωτσέζους αγρότες. Τα κίνητρα του ήταν να αυξή­ σει την επιρροή του και να δημιουργήσει ένα ι­ σχυρό προγεφύρωμα στην Ιρλανδία, αλλά και να δημιουργήσει ένα καταφύγιο για τους Σκωτσέζους πρόσφυγες. Από μια άποψη, η κίνηση ήταν επιτυχημένη: μέχρι το 1691 υπήρχαν 100.000 Σκωτσέζοι στο Ώλστερ, δηλαδή το ένα δέκατο αυτών που είχαν μείνει στη Σκωτία. Στη δεκαετία του 1690 κατέφθασαν ακόμα περισσότεροι μετα­ νάστες μετά από άλλο ένα κύμα ψύχους και λι­ μού. Αλλά μακροπρόθεσμα, η κίνηση ήταν κατα­ στρεπτική. Αυτοί οι Σκωτσέζοι έποικοι ήταν οι πρόγονοι του σημερινού Προτεσταντικού πλη­ θυσμού του Ώλστερ και η παλινόρθωση τους υ­ πήρξε η κύρια αιτία των αναταραχών και των προβλημάτων, που συνεχίζονται στην Ιρλανδία ακόμα και σήμερα. Αλλά, όσον αφορούσε τη Σκωτία, τα βάσανα της δεν είχαν τελειώσει ακόμα. Στο διάστημα 1693-1700, οι συγκομιδές καταστράφηκαν στις ε­ φτά χρονιές από τις οχτώ. Ο μισός πληθυσμός πέθανε —σε πολλά μέρη πέθαναν περισσότεροι απ' όσους είχε σκοτώσει ο Μαύρος Θάνατος— και η χώρα αναγκάστηκε από τις περιστάσεις να

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

287

ενωθεί με την Αγγλία, στα 1707, προκειμένου να εξασφαλίσει βοήθεια από το Νότο. Στην άλλη ό­ χθη της Βόρειας Θάλασσας τα πράγματα ήταν εξίσου άσχημα. Στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα, οι παγετώνες σκέπασαν την καλλιεργήσιμη γη στη Νοργηγία και η συγκομι­ δή καταστράφηκε δύο φορές για τρεις συνεχείς χρονιές, στα 1685-87 και στα 1695-97. Ακόμα πιο μακριά, σε μερικι ς περιοχές της Α­ φρικής, το πρόβλημα δεν ήταν ο παγετός, αλλά οι πλημμύρες. Καθώς ο περιφερειακός πολικός στρόβιλος του αέρα επεκτάθηκε, οι ζώνες βρο­ χής βόρεια του Ισημερινού μετακινήθηκαν και συμπιέστηκαν προς τα νότια. Αυτό είχε σαν απο­ τέλεσμα τη μείωση των βροχοπτώσεων στις πα­ ρυφές της Σαχάρας, και την επέκταση της ερή­ μου, αλλά και την αύξηση των βροχοπτώσεων νοτιότερα. Έγιναν μεγάλες πλημμύρες, όπως για παράδειγμα στην περιοχή του Τιμπουκτού. Η λίμνη Τσαντ, μεταξύ των 13 και 14 μοιρών βό­ ρειου γεωγραφικού πλάτους, ήταν τέσσερα μέ­ τρα ψηλότερη τον 17ο αιώνα, απ' όσο είναι σήμε­ ρα, και στην Αιθιοπία έπεφταν καταρρακτώδεις καλοκαιρινές βροχές, που προκαλούσαν πολύ μεγάλες πλημμύρες στο Νείλο. Στην Ινδία η επέ­ κταση του στροβίλου προκάλεσε την εκτροπή των συστημάτων των μουσωνων πολλές φορές μέσα στον 17ο αιώνα, προκαλώντας με τη σειρά της ξηρασία, συχνότερα απ' ότι στον 20ο αιώνα. Η Βόρεια Αμερική, που τώρα είχε αρχίσει να αποικίζεται από Ευρωπαίους, υπέφερε κι αυτή. Ο χειμώνας του 1607-08 ήταν ιδιαίτερα δριμύς, σκορπίζοντας το θάνατο στους Ευρωπαίους, αλ-

288

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λά και στους ιθαγενείς πληθυσμούς του Μαίην. Η λίμνη Σαπήριορ πάγωσε τόσο πολύ, που ακό­ μα και τον Ιούνιο ο πάγος κοντά στην ακτή ήταν τόσο παχύς που άνετα υποβάσταζε το βάρος ε­ νός ανθρώπου. Αλλά η παρουσία των Ευρω­ παίων αποίκων στη Βόρεια Αμερική υπενθυμίζει ότι η μίνι εποχή των παγετώνων συνέπεσε με μια μεγάλη επέκταση της Ευρωπαϊκής κουλτούρας και μια μετακίνηση ανθρώπων και ιδεών έξω από την Ευρωπαϊκή ήπειρο. Η επέκταση οφειλόταν σε μεγάλο μέρος στην επινόηση καλύτερων πλοίων και βελτιωμένων μεθόδων ναυπήγησης. Και από μερικές απόψεις, παρόλο τον άσχημο καιρό, αυτό αποδείκνυε πόσο αποτελεσματική ή­ ταν η τεχνολογία της εποχής, την οποία θα θεω­ ρούσαμε πρωτόγονη. Αλλά, όσον αφορά τη με­ τακίνηση των ανθρώπων, η Ευρωπαϊκή επέκτα­ ση οφειλότων εν μέρει και στην κλιματική μετα­ βολή. Οι Σκωτσέζοι δεν εγκαταστάθηκαν μόνο στο Ώλστερ, ούτε περιπλανιώνταν στην Ευρώ­ πη σαν μισθοφόροι. Μετανάστευσαν, επίσης, σε μεγάλους αριθμούς στη Βόρεια Αμερική μαζί με άλλους ανθρώπους, που έψαχναν για καλύτερη ζωή σε μια νέα χώρα. Οι Ευρωπαίοι έπρεπε να επεκταθούν πέρα απ' τον ωκεανό, αν ήθελαν να εξελιχθεί και να διαδοθεί η κουλτούρα τους. Νότια και ανατολικά ήταν περικυκλωμένοι απο την Οθωμανική Αυτο­ κρατορία (η οποία δεν είχε ανάγκη από μεγάλα ποντοπόρα πλοία, αφού εκτεινόταν από την Ι­ σπανία μέχρι την Ινδία και οι μετακινήσεις γίνον­ ταν σχεδόν αποκλειστικά στη στεριά). Βόρεια και ανατολικά, η Ρωσσία αποτελούσε ένα εξίσου

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

289

αποτελεσματικό φράγμα εναντίον της Ευρωπαϊ­ κής επέκτασης. Νέες χώρες, εμπορικές γραμ­ μές, κατάκτηση κι επέκταση, μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μόνο μέσω θάλασσας. Ο Κο­ λόμβος πέρασε τον Ατλαντικό στα 1492. Εκατό χρόνια αργότερα, οι διαθέσιμες νέες χώρες, σε συνδιασμό με την πίεση των φτωχών πληθυ­ σμών της Ευρώπης που ενισχύονταν από την αυ­ ξανόμενη επιδείνωση της μικρής εποχής παγε­ τώνων, άρχισαν να κάνουν δελεαστική τη μετα­ νάστευση. Τον 17ο αιώνα, έφτασαν στην Αμερι­ κή κάπου ένα τέταρτο του εκατομμυρίου Βρεττανοί μετανάστες. Τον 18ο αιώνα, έκαναν το ίδιο ταξίδι ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι. Αν συγ­ κρίνετε αυτά τα νούμερα με το συνολικό πληθυ­ σμό της Αγγλίας του 1700 —που υπολογίζεται ότι ήταν έξη εκατομμύρια— αντιλαμβάνεστε α­ μέσως τη σπουδαιότητα των νέων χωρών, που παρείχαν καταφύγιο για ανθρώπους, που διαφο­ ρετικά θα λιμοκτονούσαν στις χειρότερες δεκα­ ετίες της μίνι εποχής των παγετώνων. Ακόμα και με την ύπαρξη αυτού του καταφύγιου, η πείνα, ο εμφύλιος πόλεμος και η επιστροφή της πανού­ κλας (στα 1665), μάστισαν την Αγγλία, ενώ και η υπόλοιπη Ευρώπη αντιμετώπιζε παρόμοια προβλήματα. Άραγε, τί θα συνέβαινε στην Αμε­ ρικανική κοινωνία, αν δεν υπήρχε αυτό το κατα­ φύγιο; Στα 1800, υπήρχαν 200.000 Γερμανοί στη Βόρεια Αμερική —παρόλο που η Γερμανία δεν είχε δικές της αποικίες— και κάπου δύο εκατομ­ μύρια Ευρωπαίοι εγκατεστημένοι βόρεια του Ρίο Γκράντε (Σ.τ.μ. δηλαδή, βόρεια των σημερινών συνόρων των ΗΠΑ με το Μεξικό). Νότια του Ρίο

290

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Γκράντε υπήρχαν μονάχα 100.000 Ισπανοί και Πορτογάλοι, που είχαν αφήσει τις πατρίδες τους για να εγκατασταθούν στην Αμερική. Αυτό είναι περίεργο, μια που αυτά τα δύο μεγάλα έθνη (σε αντίθεση με τη Γερμανία, λόγου χάρη) είχαν κυριαρχήσει στην εξερεύνηση του νέου κόσμου τις πρώτες δεκαετίες από την ανακάλυψη του και είχαν παραμείνει μεγάλες θαλασσινές δυνά­ μεις. Εξετάζοντας τα γεγονότα, είναι δύσκολο να εξηγήσουμε γιατί η χωρίς αποικίες Γερμανία είχε 200.000 μετανάστες στη Βόρειο Αμερική, ε­ νώ η Ισπανία κι η Πορτογαλία, που ήταν και οι δύο μεγάλες αποικιακές δυνάμεις, μπόρεσαν να στείλουν μόλις 100.000 μετανάστες στην Κεντρι­ κή και Νότια Αμερική. Αλλά, φυσικά, η Ισπανία κι η Πορτογαλία βρίσκονται νοτιότερα από την Γερμανία κι έτσι υπέφεραν λιγότερο από τις χει­ ρότερες θεομηνίες της μίνι εποχής των παγετώ­ νων. Από τη στιγμή που η ζωή ήταν ακόμα υπο­ φερτή σ' αυτές, δεν υπήρχαν και πολλά κίνητρα για μετανάστευση. Οι μετανάστες τους έφευγαν για να κυβερνήσουν τις αποικίες. Αλλά οι Γερμα­ νοί (και οι Άγγλοι, οι Γάλλοι και άλλοι Βορειοευρωπαίοι) έφευγαν για να καλλιεργήσουν τη γη και να κάνουν την Αμερική πατρίδα τους. Κατά ειρωνικό τρόπο, το τέλος της μίνι επο­ χής των παγετώνων προκάλεσε ένα από τα με­ γαλύτερα μεταναστευτικά κύματα Ευρωπαίων προς τα δυτικά. Στα 1846, το καλοκαίρι ήταν γε­ νικά θερμό στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα υγρό για την Ιρλανδία. Οι συνθήκες ήταν ιδεώδεις για τη διασπορά του μύκητα που κατέστρεφε τις πατά­ τες. Αφότου έγινε ενδημικός, σημειώθηκαν συ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

291

νεχείς εξάρσεις για έξη συνεχόμενα χρόνια και οι επιπτώσεις στον πληθυσμό, που λιμοκτονού­ σε, έγιναν χειρότερες από μια έξαρση τύφου. Το 1845, ο πληθυσμός της Ιρλανδίας ήταν οχτώμισι εκατομμύρια. Ένα εκατομμύριο απ' αυτούς πέ­ θαναν από την πείνα και πολύ περισσότεροι με­ τανάστευσαν. Μέχρι το 1900, ο πληθυσμός είχε πέσει στα τέσσερα εκατομμύρια και ποτέ δεν ε­ πανήλθε στα επίπεδα που βρισκόταν πριν τον μεγάλο λιμό. Συμπτωματικά (;) η δεκαετία του 1840 ήταν εποχή αναταραχών στην Ευρώπη, με αποκορύφωμα τη «χρονιά των επαναστάσεων», το 1848. Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Για τους σκοπούς μας, ο Ιρλανδικός λιμός, αποτελεί αντιπροσωπευτικό παράδειγμα του πως τα κλι­ ματικά συμβάντα ενίσχυσαν τα κύματα μαζικών μεταναστεύσεων από την Ευρώπη — μολονότι οι κλιματικές μεταβολές, που ευθύνονταν γι' αυ­ τά στη δεκαετία του 1840, ήταν διαφορετικές α­ πό τις αντίστοιχες μεταβολές των προηγούμε­ νων δύο ή τριών αιώνων. Είναι αναμφισβήτητο ότι τον 16ο και τον 17ο αιώνα επικρατούσαν απαίσιες καιρικές συνθή­ κες. Οι ιστορικοί έχουν προβληματιστεί πολύ καιρό για τις αιτίες, που προκάλεσαν τη δραματι­ κή περίοδο οικονομικού πληθωρισμού που έπλη­ ξε την Ευρώπη μετά το 1500. Οι τιμές ανέβηκαν τέσσερεις φορές μέσα σ' έναν αιώνα. Αυτό δεν είναι πολύ, με τα σημερινά πρότυπα, αλλά για την εποχή εκείνη ήταν πρωτοφανές. Οι τιμές των αγροτικών προϊόντων ανέβηκαν εξαιρετικά απότομα, χωρίς να αυξηθούν ανάλογα και οι μι­ σθοί. Έτσι OL φτωχοί πείνασαν. Έγιναν επανα-

292

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στάσεις, ξεσηκωμοί και αυτό που ο Ρόμπερτς ο­ νομάζει «συνεχείς αναταραχές», οι οποίες «απο­ κάλυψαν, πόσο ακατανόητο, αλλά και πόσο σο­ βαρό ήταν αυτό που συνέβαινε» (σελ. 59). Τί είχε συμβεί; Άραγε ο πληθυσμός αυξανόταν πολύ γρήγορα για να επαρκέσουν οι νέες αγροτικές μέθοδοι; Μήπως έφταιγαν τα προβλήματα που προέκυψαν εξαιτίας της εισαγωγής χρυσού από τον νέο κόσμο; Ή μήπως έφταιγε η κλιματική ε­ πιδείνωση εκείνης της εποχής — κάτι που λίγοι ιστορικοί ενδιαφέρθηκαν να εξετάσουν; Πιστεύ­ ουμε ότι το κλίμα έπαιξε ένα μεγαλύτερο ρόλο απ' αυτόν που παραδέχονται οι περισσότεροι στη μετακίνηση των ανθρώπων έξω από την Ευ­ ρώπη τα τελευταία τετρακόσια περίπου χρόνια. Όπως οι άνθρωποι είναι παιδιά της εποχής των παγετώνων, έτσι κι ο εξευρωπαϊσμός του κό­ σμου είναι, τουλάχιστον εν μέρει, προϊόν της μί­ νι εποχής των παγετώνων. Το αναπόφευκτο συμ­ πέρασμα αυτής της ιστορικής ερμηνείας είναι το εξής: ίσως το κλίμα να έπαιξε μεγαλύτερο ρόλο στον καθορισμό του μέλλοντος της ανθρώπινης κοινωνίας, απ' όσο είναι γενικά αποδεκτό. Αλλά προτού υιοθετήσουμε αυτή την άποψη, θα θέλα­ με να κλείσουμε την εξιστόρηση της μίνι εποχής των παγετώνων με μερικά παραδείγματα του τρόπου, με τον οποίο ακόμα και τα τελευταία και σχετικά μικρά κύματα ψύχους, χρωμάτισαν τη ζωή αυτών που έζησαν και άφησαν εικόνες, που ακόμα και σήμερα παραμένουν ζωντανές στη μνήμη μας.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

293

Τι στον Ντίκενς; Πίσω στον 16ο αιώνα, η έναρξη της χειρότερης φάσης της μίνι εποχής των παγετώνων συνέτει­ νε στη δημιουργία μιας ολόκληρης σχολής ζω­ γραφικής. Ο χειμώνας του 1564-65 —που αναφέ­ ραμε ήδη— ήταν ο χειρότερος από τη δεκαετία του 1430. Το Φεβρουάριο του 1565, στο αποκορύ­ φωμα του χειμώνα, ο Πέτερ Μπρύγκελ ο Πρε­ σβύτερος ζωγράφισε έναν πίνακα που ξεκίνησε μια νέα τάση. Τον ονόμασε «Κυνηγοί στο Χιόνι» και το θέμα του ήταν ακριβώς ό,τι έλεγε ο τίτλος του. Ο Λαμπ λέει ότι «αυτή ήταν η πρώτη φορά που το ίδιο το τοπίο —μολονότι στην περίπτωση αυτή φανταστικό— ήταν, τουλάχιστο όσο αφο­ ρούσε την αληθινή του φύση, το ίδιο το θέμα της εικόνας, κι όχι το φόντο κάποιου άλλου θέμα­ τος» (σελ. 223). Το 1563, πριν απ' αυτόν τον δριμύ χειμώνα, ο Μπρύγκελ είχε ζωγραφίσει μια τυπι­ κή απεικόνιση της Γέννησης του Χριστού, με κύ­ ριο θέμα τρεις βασιλιάδες να προσφέρουν κατα­ φύγιο στο βρέφος. Στα 1567, μετά απ' αυτόν τον χειμώνα, ο Μπρύγκελ ξαναζωγράφισε τη Γέννη­ ση. Αλλά αυτή τη φορά, εκείνο που βλέπουμε εί­ ναι ένα χιονισμένο τοπίο, μια απεικόνιση ανθρώ­ πων, που πασχίζουν να τα βγάλουν πέρα με σκληρές καιρικές συνθήκες και στην οποία ο α­ πρόσεκτος θεατής δεν διακρίνει καν τον μικρό Ιησού. Στις επόμενες δεκαετίες ο Μπρύγκελ και άλλοι καλλιτέχνες ζωγράφισαν πολλούς άλ­ λους παρόμοιους πίνακες. Αυτό συνέβη στην αρχή της πιο σοβαρής πε­ ριόδου της μίνι εποχής των παγετώνων. Κοντά

294

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στο τέλος αυτής της αντιστροφής του κλίματος και μετά από μια σύντομη βελτίωση στα τέλη του 18ου αιώνα, ακολούθησε ένας πολύ χειρότερος καιρός στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Τώρα ο καιρός δεν ήταν τόσο κακός όσο οτα 1690, αλλά αρκετά άσχημος για ανθρώπους που είχαν αρχίσει να συνηθίζουν σε κάτι μάλλον κα­ λύτερο. Η μόδα άλλαξε, για να προσαρμοστεί στον καιρό. Στη δεκαετία του 1790, η Γαλλική γυ­ ναικεία μόδα άφηνε εκτεθειμένο ένα μεγάλο μέ­ ρος του πάνω μέρους του σώματος. Μέχρι τα 1820, τα φορέματα, που ήταν της μόδας, ήταν πο­ λύ πιο συντηρητικά, όχι εξαιτίας ηθικών αντιρ­ ρήσεων στη νέα μόδα, αλλά επειδή ο ψυχρός καιρός τα έκανε να μην είναι πια πρακτικά. Ένας λόγος για τη μεταβολή του καιρού μπορεί να ή­ ταν η έξαρση της ηφαιστειακής δραστηριότητας με αρκετές σοβαρές εκρήξεις σ' ολόκληρο τον κόσμο. Σκόνη και άλλοι ρύπρι από τις εκρήξεις ανέβηκαν ψηλά στη στρατόσφαιρα, σχηματίζον­ τας μια ομίχλη, που εμπόδιζε τις ακτίνες του Ή­ λιου να φτάνουν στην επιφάνεια της Γης — καμμιά φορά για χρόνια μετά από κάποια μεγάλη έ­ κρηξη. Το 1815, μια από τις θεαματικότερες ε­ κρήξεις, στην Ταμπόρα των Ανατολικών Ινδιών, εκσφενδόνισε τουλάχιστον 15 κυβικά χιλιόμε­ τρα ύλης στα ανώτερα ατμοσφαιρικά στρώματα, προκαλώντας θεαματικά ηλιοβασιλέματα σ' ο­ λόκληρο τον κόσμο και κάνοντας το 1816 τόσο κρύο, που πέρασε στην ιστορία σαν «η χρονιά χωρίς καλοκαίρι». Στη διάρκεια των ψυχρών δεκαετιών, στις αρ­ χές του 19ου αιώνα, ο μεγαλύτερος Βρεττανός

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

295

ζωγράφος, ο Τζ. Μ. Τέρνερ, άρχισε να αναπαρι­ στά τα θεαματικά ηλιοβασιλέματα, που έγιναν σήμα κατατεθέν της δουλιάς του. Τα ηλιοβασιλέ­ ματα βασίζονταν στην πραγματικότητα και δεν ήταν καθόλου προϊόν της φαντασίας του. Οι ι­ στορικοί κλιματολογοι χρησιμοποιούν ακόμα και τους ζωγραφικούς πίνακες διαφορετικών πε­ ριόδων για να μπορέσουν να ανακατασκευά­ σουν τα μεταβαλλόμενα κλιματολογικά μοτίβα του παρελθόντος. Πίνακες αντιπροσωπευτικών εικόνων της υπαίθρου, που κατά κανόνα ζωγρα­ φίζονταν το καλοκαίρι στην Ευρώπη, δείχνουν 80% νεφοκάλυψη στην περίοδο 1550-1700, μετα­ ξύ 50% και 75% σε διαφορετικές δεκαετίες του 18ου αιώνα και περίπου 75% στην περίοδο 17901840, όταν δηλαδή ο Τέρνερ κι ο Τζων Κόνσταμπλ ζωγράφιζαν στην Αγγλία. Οι καλλιτέ­ χνες του 20ου αιώνα ζωγραφίζουν τον ουρανό με 60% νεφοκάλυψη. Κι αν το έργο του Σαίξπηρ επηρεάστηκε από τον καιρό της εποχής του, το ίδιο συνέβη και μ' αυτό του Τσάρλς Ντίκενς. Ο Ντίκενς είχε γεννη­ θεί στο τέλος της τελευταίας φάσης του ψύχους (1812-1820). Τα πρώτα εννιά χρόνια της ζωής του, το Λονδίνο γνώρισε έξη λευκά Χριστούγεν­ να, είτε επειδή είχε πέσει χιόνι, είτε επειδή επι­ κρατούσε ισχυρός παγετός. Αυτά έκαναν ισχυ­ ρή εντύπωση στο αγόρι, που μεγάλωσε κι έγρα­ ψε ιστορίες που περιείχαν καθοριστικές περι­ γραφές παραδοσιακών λευκών Χριστουγέννων στη νότια Αγγλία. Αλλά την εποχή που τυπώθη­ καν αυτές οι ιστορίες, τα λευκά Χριστούγεννα στο Λονδίνο ήταν κάτι σπάνιο. Σήμερα πια, είναι

296

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

σχεδόν αποκλειστικά παρελθόν. Αλλά ο Ντίκενς έδοσε στους Βικτωριανούς Άγγλους την εικόνα που «έπρεπε» να παρουσιάζουν τα Χριστούγεν­ να. Αυτή η εικόνα διατηρείται ακόμα και σήμερα, σε κάθε χριστουγεννιάτικη κάρτα, που δείχνει έ­ να έλκηθρο μέσα στο χιόνι, ή που δείχνει ένα αη­ δόνι να κάθεται σ' ένα χιονισμένο κλαδί. Οι Χρι­ στουγεννιάτικες κάρτες μας οφείλουν περισσό­ τερα στην παιδική ηλικία του Ντίκενς και στην τελευταία πνοή της μίνι εποχής των παγετώνων, παρά στο κλίμα του 20ου αιώνα. Μια αρμέχτρα της εποχής του Σαίξπηρ θα έβρισκε το τοπίο γνώριμο. Άραγε, θα ξαναγυρίσουν τα χιόνια και οι πάγοι; Ή μήπως η μίνι εποχή των παγετώνων έφυγε πια για τα καλά! Ήρθε η ώρα να εξετά­ σουμε το ενδεχόμενο, οι δραστηριότητες του έ­ ξυπνου δίποδου —ενός παιδιού των διακυμάν­ σεων της εποχής των παγετώνων— να κάνουν το Χριστουγεννιάτικο χιόνι, ή το χιόνι οποιασδή­ ποτε άλλης εποχής του χρόνου, να ανήκει στο παρελθόν. Κι όχι μόνο στο Λονδίνο, αλλά παν­ τού στον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης και της Ανταρκτικής.

Κεφάλαιο 8. Η ώρα των δεινοσαύρων ξανάρχεται

Το κλίμα του παρελθόντος έχει επηρεάσει την εξέλιξη του όρθιου πίθηκου και έχει επιδράσει στον τρόπο διασποράς των ανθρώπινων κοινω­ νιών σ' ολόκληρο τον κόσμο. Τί μας επιφυλάσσει το κλίμα του μέλλοντος; Το κλίμα, πάντα, ποικί­ λει σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Μπο­ ρούμε να είμαστε σίγουροι —με δεδομένη μια αρκετά μεγάλη προοπτική— ότι επίκεινται μελ­ λοντικές εποχές παγετώνων και περίοδοι ζέ­ στης σαν κι αυτής που επικρατούσε την εποχή των δεινοσαύρων. Αν οι διακυμάνσεις της εποχής των παγετώ­ νων των τελευταίων εκατομμυρίων χρόνων επι­ μείνουν, τότε η επόμενη εποχή παγετώνων πρό­ κειται να αρχίσει σύντομα — τον επόμενο αιώνα ή την επόμενη χιλιετηρίδα, αν όχι ουσιαστικά αύ­ ριο. Πράγματι, αν η μίνι εποχή παγετώνων, που πάγωσε τους Βίκινγκς της Γροιλανδίας, ανάγκα­ σε τους ιθαγενείς Αμερικανούς να εγκαταλεί­ ψουν τη γεωργία και πάγωσε το γάλα στον κάδο

298

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

της αρμέχτρας του Σαίξπηρ, είχε ενταθεί και εί­ χε πάρει την μορφή μιας μεγάλης εποχής παγε­ τώνων, το μοτίβο θα ταίριαζε πολύ καλά με τους αστρονομικούς κύκλους των εποχών των παγε­ τώνων. Άραγε θα συνεχίσει να επικρατεί η ζέ­ στη που διαδέχτηκε την μίνι εποχή των παγετώ­ νων; Ή μήπως θα πρέπει να αναμένεται ένα νέο σφίξιμο της κλιματολογικής βίδας; Με ποιο τρό­ πο είναι πιθανό να μεταβληθεί το κλίμα στη χρο­ νική κλίμακα που αφορά εμάς και τα παιδιά μας — δηλαδή, στα επόμενα εκατό περίπου χρόνια; Ένας τρόπος να επιχειρήσουμε μια εμπερι­ στατωμένη εικασία του τί μας επιφυλάσσει το μέλλον είναι να χρησιμοποιήσουμε την προσέγ­ γιση που ακολουθούν αυτοί που υπολογίζουν τις πιθανότητες ατυχημάτων για λογαριασμό των α­ σφαλιστικών εταιρειών και οι σχεδιαστές φραγ­ μάτων, δεξαμενών και άλλων τεχνικών έργων, που είναι σχεδιασμένα να αντιμετωπίσουν τα καπρίτσια του καιρού. Μπορούμε να ανατρέξουμε στο πρόσφατο παρελθόν και να δούμε τί είδος ακραίες κλιματικές εκδηλώσεις έχουν συμβεί στη διάρκεια ενός αξιοσημείωτου αριθμού αιώ­ νων, προκειμένου να εικάσουμε ότι τίποτα πιο α­ κραίο δεν πρόκειται να συμβεί στα επόμενα εκα­ τό χρόνια. Αν μας ενδιαφέρει ο επόμενος αιώ­ νας, τότε ο εμπειρικός κανόνας είναι να ανασκο­ πήσουμε τους προηγούμενους δέκα αιώνες —δηλαδή, την τελευταία χιλιετηρίδα— και να πούμε ότι στο κλίμα του 21ου αιώνα δεν θα υπάρ­ ξουν μεταβολές μεγαλύτερες απ' αυτές που έ­ χουν ήδη συμβεί από το 1.000 μ.Χ. μέχρι σήμερα. Δεδομένου ότι οι υπόλοιποι παράγοντες πάρα-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

299

μένουν αμετάβλητοι (και υποθέτοντας ότι δεν ε­ πίκειται μεγάλης έκτασης κλιματολογική μετα­ βολή), αυτή η μέθοδος θα πρέπει να είναι αξιόπι­ στη. Πάντα, όμως, υπάρχουν επιφυλάξεις, όσον αφορά τη σταθερότητα του κλίματος. Όπως π.χ. η έναρξη του ψυχρού καιρού, που έθεσε τέλος στα ταξίδια των Βίκινγκς. Όπως θα δούμε, υπάρ­ χουν καλοί λόγοι να πιστεύουμε ότι επίκειται μια κλιματική μεταβολή κι ότι αυτή έχει ήδη αρχίσει. Αλλά αυτή η μεταβολή δεν αποτελεί μέρος των μοτίβων της διακύμανσης του καιρού, τα οποία έχουμε ήδη εξετάσει. Προκειμένου να την τοπο­ θετήσουμε στην αρμόζουσα θέση είναι καλύτε­ ρο να εξετάσουμε το πώς θα μπορούσε να εξελι­ χθεί το κλίμα του 21ου αιώνα, στην περίπτωση που δεν υπήρχαν οι άνθρωποι στο προσκήνιο για να σκαλίσουν τις λειτουργίες της κλιματικής μηχανικής. Κύκλοι, που ακολουθούν τον Ήλιο Το πιο ξεκάθαρο χαρακτηριστικό του καιρού στην τελευταία χιλιετηρίδα, σε σχέση με σήμε­ ρα, είναι ότι τότε έκανε ουσιαστικά περισσότερο κρύο. Σε κάθε γραφική παράσταση της διακύ­ μανσης της θερμοκρασίας, από το έτος 1.000, ο 20ος αιώνας ξεχωρίζει σαν περίοδος παρατετα­ μένης ζέστης. Η διαφορά είναι μικρή. Αν εξετά­ σουμε τις μέσες τιμές δεκαετία προς δεκαετία, εξαλείφοντας όλες τις ετήσιες φυσικές διακυ­ μάνσεις του καιρού, τότε όλες οι κυμάνσεις στη μέση θερμοκρασία των τελευταίων αιώνων γίνο­ νται μέσα στα όρια του ενός βαθμού Κελσίου.

30Q

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Αλλά αυτές οι μικρές διακυμάνσεις ήταν ακόμα σημαντικές, όπως θα πρέπει να έχει γίνει ήδη προφανές από την περιγραφή των ιστορικών γε­ γονότων της τελευταίας χιλιετηρίδας. Οι περισ­ σότεροι άνθρωποι, που ζουν σε ψυχρά κλίματα, πιστεύουν ότι ένας θερμότερος κόσμος θα ήταν πιο ευχάριστος (πράγμα που εξηγεί γιατί οι θερ­ μές περίοδοι του παρελθόντος παίρνουν ονόμα­ τα όπως «μίνι-βέλτιστο»). Μ' αυτή τη βάση, ένας αισιόδοξος μπορεί να ήλπιζε ότι η ζέστη του 20ου αιώνα ορίζει το τέρμα του ψύχους της μίνι εποχής των παγετώνων — και ότι αυτή η ζέστη θα εξακολουθήσει να υφίσταται. Αλλά η υπολο­ γιστική μας προσέγγιση στην πρόβλεψη του κλί­ ματος θα μπορούσε να υπαινιχθεί το αντίθετο: ότι ζήσαμε ήδη μισό περίπου αιώνα ασυνήθιστης ζέστης και ότι, από στατιστικής άποψης, επίκει­ νται ψυχρές δεκαετίες, με αποκορύφωμα την ε­ πιστροφή στον ψυχρό καιρό της προηγούμενης χιλιετηρίδας. Μελέτες του τρόπου μεταβολής του κλίματος στο παρελθόν και παρατηρήσεις των διακυμάνσεων της ηλιακής δραστηριότητας από δεκαετία σε δεκαετία και από αιώνα σε αιώ­ να, αφήνουν περιθώρια γι' αυτή την μελαγχολι­ κή πρόβλεψη. Η «μίνι εποχή των παγετώνων» είναι ένας ό­ ρος, που σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε δια­ φορετικούς ανθρώπους, επειδή το ψύχος των τελευταίων εκατό χρόνων ποίκιλε σε ένταση κα­ τά τη διάρκεια των αιώνων. Η αφελέστερη θεω­ ρία, σχετικά μ' αυτά τα μοτίβα έντονου ψύχους, λέει ότι η ζέστη του 20ου αιώνα μπορεί να μην κρατήσει. Η μίνι εποχή των παγετώνων βρισκό­

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

301

ταν στο αποκορύφωμα της τον 17ο αιώνα. Κατό­ πιν, μετά από μερικές δεκαετίες, όταν ο καιρός ήταν κάπως λιγότερο άσχημος, επανήλθε με έ­ νταση παρόμοια με την προηγούμενη, δηλαδή ό­ πως ήταν στην εποχή του Ντίκενς, στο πρώτο μι­ σό του 19ου αιώνα. Οι ρυθμοί της μίνι εποχής των παγετώνων υπαινίσσονται μια μελλοντική αλληλοδιαδοχή ψυχρών περιόδων, που θα απέ­ χουν 180-200 χρόνια η μια από την άλλη. Με βά­ ση αυτή την αφελή άποψη, η επόμενη έξαρση κρύου θα πρέπει να αναμένεται από στιγμή σε στιγμή, αφού έχουν περάσει ήδη 180 χρόνια από την εποχή της παιδικής ηλικίας του Ντίκενς. Αλλά, γιατί να ποικίλει το κλίμα μ' ένα τόσο τακτικό ρυθμό; Τί θα μπορούσε να προκαλεί κυ­ κλικές διακυμάνσεις στη θερμοκρασία της υφη­ λίου; Η προφανής απάντηση είναι ότι κάτι συμ­ βαίνει στον ίδιο τον Ήλιο, με αποτέλεσμα να με­ ταβάλλεται το ποσοστό της θερμότητας που εί­ ναι απαραίτητη για να κρατηθεί ο πλανήτης μας θερμός. Τουλάχιστον αυτή η απάντηση φαίνεται προφανής σε μερικούς κλίματολόγους. Πολλοί αστρονόμοι έχουν περιφρονήσει την άποψη ότι η ηλιακή δραστηριότητα του Ήλιου μπορεί να διακυμαίνεται, έστω και σε ποσοστό 1%, ή όσο απαιτείται για να ερμηνευτούν οι διακυμάνσεις του κλίματος σε μια χρονική κλίμακα δεκαετιών ή αιώνων. Πάντως, σχετικά πρόσφατα, έχουν έρ­ θει στο φως αρκετά στοιχεία που υπαινίσσονται ότι οι κλιματολόγοι έχουν δίκαιο και οι αστρονό­ μοι κάνουν λάθος. Διακόσια χρόνια μετά τη Γαλλική Επανάστα­ ση, διοργανώθηκε η πρώτη κοινή συνάντηση της

302

ΤΖΩΝ

& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Βρεττανικής Βασιλικής Εταιρείας και της Γαλλι­ κής Ακαδημίας Επιστημών, με αντικείμενο την ε­ ξέταση του κλίματος της Γης και της μεταβλητό­ τητας του Ήλιου. Ερευνήθηκε ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζουν τον καιρό μας οι ηλιακές δια­ κυμάνσεις, που με τη σειρά .τους έχουν άμεση σχέση με το μεταβαλλόμενο αριθμό των ηλια­ κών κηλίδων. Ανακαλύφθηκε ότι υπάρχουν στοι­ χεία που αποδεικνύουν ότι υπάρχει ένας 20χρονος κύκλος ηλιακής δραστηριότητας — και κλί­ ματος. Η ηλιακή δραστηριότητα εκτιμάται με την κα­ ταμέτρηση του αριθμού των ηλιακών κηλίδων. Οι ηλιακές κηλίδες —σκοτεινές περιοχές στην επιφάνεια του Ήλιου— είναι εύκολα ορατές με την βοήθεια τηλεσκοπίου (που χρησιμεύει για να προβάλλει την εικόνα του Ήλιου σε μια λευκή επιφάνεια) και παρακολουθούνται από την επο­ χή, που πρώτος ο Γαλιλαίος πρωτοχρησιμοπούν σε το τηλεσκόπιο στις αρχές του 17ου αιώνα. Στα περισσότερα από τα τελευταία 300 χρόνια, οι κηλίδες εμφανίζονται και εξαφανίζονται ακο­ λουθώντας ένα σχετικά τακτικό κύκλο διάρκειας περίπου 11 χρόνων, που είναι γνωστός σαν κύ­ κλος των ηλιακών κηλίδων. Οι παρατηρήσεις του 20ου αιώνα, που συμπεριλαμβάνουν και με­ τρήσεις που έγιναν από δορυφόρους, δείχνουν πως υπάρχουν περισσότερες κηλίδες στην επι­ φάνεια, όταν ο Ήλιος είναι περισσότερο δρα­ στήριος. Τότε δημιουργούνται προεξοχές και πί­ δακες υλικού, που εκσφενδονίζονται στο διά­ στημα, δημιουργώντας έναν ηλιακό άνεμο σω­ ματιδίων που κινούνται προς τους πλανήτες του

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

303

Ηλιακού μας Συστήματος. Υπάρχουν, επίσης, μαγνητικές μεταβολές, που σχετίζονται με τον κύκλο των ηλιακών κηλίδων. Αλλά, κατά περίερ­ γο τρόπο, τα χρόνια που η μίνι εποχή των παγε­ τώνων βρισκόταν στο ζενίθ της —δηλαδή, στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα— υπήρχαν ελάχι­ στες ορατές κηλίδες. Εν μέρει εξαιτίας αυτού του γεγονότος, ο 11χρονος κύκλος άρχισε να καταγράφεται με α­ κρίβεια από τους αστρονόμους από το 1700 περί­ που. Αλλά πολύ μεγαλύτερες περίοδοι της κυ­ μαινόμενης ηλιακής δραστηριότητας έχουν κα­ ταγραφεί στο ξύλο των δέντρων, με τη μορφή ραδιενεργών ατόμων άνθρακα-14. Ο άνθρακας14 δημιουργείται στην ατμόσφαιρα όταν αλλη­ λεπιδρούν σωματίδια από το βαθύ διάστημα — γνωστά με το όνομα κοσμικές ακτίνες— με τα άτομα του άζωτου-14. Μερικά απ' αυτά τα ραδιε­ νεργά άτομα του άνθρακα-14 γίνονται μέρος των μορίων του διοξειδίου του άνθρακα, προ­ σλαμβάνονται από τα δέντρα κατά τη διάρκεια της φωτοσύνθεσης και αποθηκεύονται στην κυτ­ ταρίνη των δακτυλίων στον κορμό των δέντρων. Η ηλικία αυτών των δακτυλίων μπορεί να κατα­ μετρηθεί με ακρίβεια, επειδή μπορούμε να προσ­ διορίσουμε μ' αυτούς την ηλικία του δέντρου και επειδή είναι γνωστός ο ρυθμός της «αποσύνθε­ σης» των ραδιενεργών ατόμων άνθρακα-14. Έ­ τσι, οι δακτύλιοι των δέντρων αποτελούν ένα αρ­ χείο της ετήσιας παραγωγής άνθρακα-14 στην ατμόσφαιρα. Με τη βοήθεια μακρόβιων δέντρων και διατηρούμενου νεκρού ξύλου, οι δεντροχρονολόγοι έχουν δημιουργήσει ένα ημερολόγιο με

304

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

βάση τους δακτυλίους και τον άνθρακα-14, το ο­ ποίο φτάνει μέχρι 9.000 χρόνια πριν. Έτσι. μπο­ ρούν να ανιχνεύουν διακυμάνσεις στην παραγω­ γή άνθρακα-14, σε σχέση με τις μεταβολές της ηλιακής δραστηριότητας σε χρονική κλίμακα δε­ καετιών και αιώνων. Ο Ήλιος επηρεάζει την παραγωγή του άνθρα­ κα-14, αλλάζοντας τη ροή των κοσμικών ακτίνων στην ατμόσφαιρα της Γης. Όταν ο Ήλιος είναι περισσότερο δραστήριος, ο ηλιακός άνεμος των σωματιδίων, που κινούνται στο Ηλιακό Σύστημα, συγκρατεί τις κοσμικές ακτίνες, οπότε υπάρχει μικρότερη παραγωγή άνθρακα-14. Μπορούμε να επαληθεύσουμε αυτή τη σχέση, συγκρίνοντας τις καταγραφές στα δέντρα των περασμένων δύο αιώνων με τις άμεσες παρατηρήσεις των η­ λιακών κηλίδων. Αυτό επιβεβαιώνει το ότι οι δια­ κυμάνσεις στο ημερολόγιο του άνθρακα-14 αντι­ κατοπτρίζουν τις μεταβολές της ηλιακής δρα­ στηριότητας. Ο Τσάρλς Σόννετ, του Πανεπιστημίου της Α­ ριζόνα, στην Τουσών, είπε σε μια συνάντηση (που πραγματοποιήθηκε στη Βρεττανική Βασιλι­ κή Εταιρεία στις 15 και 16 Φεβρουαρίου 1989) ότι σ' αυτές τις μακρόχρονες καταγραφές άνθρακα14, κυριαρχεί ένας 200χρονος κύκλος. Υπάρ­ χουν, επίσης, διακυμάνσεις που αντιστοιχούν σε κύκλους 2.300 και περίπου 1.000 χρόνων, μαζί με περιόδους 80-90 χρόνων και με τον γνώριμο 11χρονο κύκλο των ηλιακών κηλίδων. Και οι δύο κύκλοι εμφανίζονται στην ανάλυση των αστρο­ νομικών αρχείων με τις καταγραφές της δραστηοιότητας των ηλιακών κηλίδων.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

305

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον αυτής της ανακάλυ­ ψης για τους κλιματολόγους είναι το εξής: οι ε­ ποχές, στη διάρκεια αυτού του κυρίαρχου 200χρονου κύκλου που ο Ήλιος είναι σχετικά ή­ ρεμος, φαίνεται να αντιστοιχούν με δεκαετίες ψύχους στη Γη, τουλάχιστον για την τελευταία χιλιετηρίδα αλλά και για εποχές πριν το 100 μ.χ. — μ' όλο που εδώ τα στοιχεία είναι λιγότερο πλήρη. Η ίδια 200χρονη περίοδος εμφανίζεται επί­ σης και σε αναλύσεις του πάχους των δακτυλίων των δέντρων. Σε διαστήματα 200 χρόνων υπάρ­ χει μια τάση οι δακτύλιοι να γίνονται λεπτότεροι για μερικές δεκαετίες — κάτι που δείχνει ότι τα δέντρα υπέστησαν ορισμένες καταπονήσεις. Αυτό το μοτίβο επαναλαμβάνεται στις δεκαετίες που προηγούνται κάθε κορύφωσης του 200χρονου κύκλου του άνθρακα-14. Όλα αυτά τα στοι­ χεία υπαινίσσονται έντονα ότι σ' αυτές τις περι­ πτώσεις, και εξαιτίας μιας μεταβολής στην ηλια­ κή δραστηριότητα, ο κόσμος πρώτα γνώρισε μια μίνι εποχή παγετώνων και μετά μια συσσώρευση άνθρακα-14 στην ατμόσφαιρα, καθώς οι κοσμι­ κές ακτίνες διείσδυαν ευκολότερα. Από μόνα τους, τα στοιχεία αυτά δεν είναι αρ­ κετά. Αλλά έρευνες, αρκετά ανεξάρτητες η μια από την άλλη, οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα. Ο Ζεν Ντάο Ξου, του Αστεροσκοπείου του Μωβ Βουνού στο Ναντζίνγκ, ανέλυσε αρχαίες ιστορι­ κές καταγραφές ηλιακών φαινομένων (όπως οι ηλιακές κηλίδες) στην Κίνα. Αυτή η ανάλυση υ­ παινίσσεται ότι τα τελευταία 2.000 χρόνια, είχα­ με μια συνεχή αλληλοδιαδοχή κύκλων δράστη-

306

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ριότητας με διάρκεια 210 χρόνων. Και ερευνητές του Κέντρου Φασματομετρίας Πυρήνα και Φασματομετρίας Μάζας, στο Ορσαί, ανακάλυψαν ότι τα ίχνη μακρόβιου ραδιενεργού ισοτόπου βηρύλλιου-10 σε «καρότα» πάγου που ανασύρ­ θηκαν από την Ανταρκτική, φανερώνουν ότι υ­ πάρχει μια κυκλική διακύμανση με περίοδο 194 χρόνια. Επειδή το βηρύλλιο-10 παράγεται και στην ατμόσφαιρα από τις κοσμικές ακτίνες, αλ­ λά κατακάθεται στην επιφάνεια της Γης χωρίς να προσλαμβάνεται από τους ζωντανούς οργα­ νισμούς, αποτελεί αυτοτελή άμεση μέτρηση της μεταβαλλόμενης ηλιακής δραστηριότητας. Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψη, μπορεί να εί­ ναι εφικτή η πρόβλεψη μελλοντικών επιπέδων η­ λιακής δραστηριότητας —και ίσως και οι βραχυ­ πρόθεσμες τάσεις—, αν εξετάσουμε τις κατα­ γραφές από 200 και 400 χρόνια πριν. Στο τέλος του 16ου αιώνα, ο κόσμος γνώριζε τις χειρότε­ ρες δεκαετίες της μίνι εποχής των παγετώνων και ο Ήλιος βρισκόταν σε παρακμή. Στα 1790, η ηλιακή δραστηριότητα κορυφώθηκε, αλλά ακο­ λούθησαν τρεις δεκαετίες πολύ χαμηλής δρα­ στηριότητας, και μια πρόσκαιρη επιστροφή της μίνι εποχής των παγετώνων τις τρεις πρώτες δε­ καετίες του 19ου αιώνα. Τη στιγμή που τα γρά φούμε αυτά, η ηλιακή δραστηριότητα προχωρά προς το μέγιστο της. Το Κέντρο Δεδομένων Η­ λιακών Κηλίδων, στις Βρυξέλλες, προβλέπει ότι η ηλιακή δραστηριότητα θα φτάσει στο αποκο­ ρύφωμα της στα τέλη του 1989 ή στις αρχές του 19908. Αυτό παρέχει στους αστρονόμους και στους κλιματολόγους μια μοναδική ευκαιρία να

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

307

επαληθεύσουν τον 200χρονο κύκλο, ελέγχο­ ντας αν οι κλιματολογικές διακυμάνσεις των αρ­ χών του 19ου αιώνα επαναληφθούν στις αρχές του 21ου αιώνα, δηλαδή ο Ήλιος να ηρεμεί κι ο κόσμος να γίνεται ψυχρότερος. Δυστυχώς (όχι μόνο για τους επιστήμονες, αλλά και για πολλούς άλλους ανθρώπους σ' ολό­ κληρο τον κόσμο), ο κόσμος μπορεί τον επόμενο μισό αιώνα να συνεχίσει να θερμαίνεται, ό,τι κι αν κάνει ο Ήλιος. Ο 200χρονος κύκλος μπορεί να παίξει ελάχιστο ρόλο σε σχέση με μεγαλύτε­ ρες και πιο μακρόχρονες κυμάνσεις, όπως είναι η μετάβαση από τη μεταπαγετωνική ζέστη στο ψύχος της μίνι εποχής των παγετώνων (ή ακόμα και η μετάβαση από μια εποχή παγετώνων σε μια μεσοπαγετωνική). Και για τα επόμενα 50 χρόνια η θέρμανση, που παρατηρούμε τώρα, μάλλον θα υπερκαλύψει κάθε ψυχραντική επίδραση, που σχετίζεται με την πτώση της ηλιακής δραστηριό­ τητας. Η επίδραση των ανθρώπινων δραστηριο­ τήτων στο κλίμα δημιουργεί ήδη μια διακύμανση τόσο μεγάλη, όσο καμμιά άλλη φυσική μεταβολή της τελευταίας χιλιετηρίδας, και η επίδραση αυ­ τή μεγαλώνει ολοένα. Μέσα στο θερμοκήπιο Η μέση θερμοκρασία του 1988 ήταν η υψηλότερη που έχει καταγραφεί ποτέ. Τα έξι θερμότερα χρόνια, από τότε που καθιερώθηκαν οι μετρή­ σεις με αξιόπιστα όργανα, άρχισαν στα τέλη του 19ου αιώνα και είναι κατά φθίνουσα σειρά όσον αφορά τη ζέστη: 1988,1987,1983,1981,1980 και

308

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

1986. Η δεκαετία, επίσης, του 1980 ξεχωρίζει σαν η θερμότερη δεκαετία που έχει καταγραφεί από τις αρχές του 20ου αιώνα και η θερμοκρασία σε παγκόσμια κλίμακα έχει ανέλθει μισό βαθμό Κελσίου. Οι θερμοκρασιακές τάσεις τα προη­ γούμενα εκατό χρόνια δεν είχαν ομοιόμορφη α­ νοδική τάση. Ο κόσμος, σαν σύνολο, κρύωσε ε­ λαφρά από το 1850 ως το 1880, και μετά θερμάν­ θηκε μέχρι το 1940. Μετά είχαμε μια ελαφριά ψύ­ ξη στη δεκαετία του 1970, αλλά εδώ και περισσό­ τερο από δέκα χρόνια η ζέστη επέστρεψε ισχυρότερη παρά ποτέ. Το 1988, ο κόσμος ήταν 0,34 βαθμούς Κελσίου θερμότερος από το μέσο όρο της περιόδου 1950-1980, ενώ το 1987 ήταν 0,33 βαθμούς Κελσίου θερμότερος από τον ίδιο μέσο όρο. Αυτό φανερώνει ξεκάθαρα ότι η θερ­ μοκρασία βρίσκεται σε ανοδική πορεία, μολονό­ τι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες, όπως η ηφαι­ στειακή σκόνη ή οι μεταβολές στην ακτινοβολία του Ήλιου. Η παγκόσμια θέρμανση φαίνεται, επίσης, και στην άνοδο της στάθμης των θαλασσών σε ολό­ κληρο τον κόσμο. Και πάλι εδώ, υπάρχουν διακυ­ μάνσεις από χρόνο σε χρόνο. Αλλά η μακροπρό­ θεσμη τάση είναι ολοφάνερη. Από το 1900, η στάθμη της θάλασσας έχει ανέλθει με ταχύτητα 10-20 εκατοστά τον αιώνα. Αυτό οφείλεται, εν μέ­ ρει, στην υποχώρηση των μικρών ορεινών παγε­ τώνων που λυώνουν παράγοντας περισσότερο νερό, που τελικά καταλήγει στη θάλασσα (τα με­ γάλα πολικά καλύμματα δεν υποχωρούν ακόμα, παρόλο που, όταν ο κόσμος θερμαίνεται, εξατμί­ ζεται από τον ωκεανό ένα μεγαλύτερο ποσοστό

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

309

υγρασίας το οποίο συμπυκνώνεται και πέφτει με τη μορφή χιονιού στις πολικές περιοχές). Η άνο­ δος της θαλάσσιας στάθμης οφείλεται επίσης και στο ότι το νερό της θάλασσας διαστέλλεται επειδή ο κόσμος γίνεται θερμότερος 9 . Δεν χρειάζεται να ψάξουμε πολύ για να βρού­ με την αιτία της τάσης για θέρμανση. Οφείλεται στον απερίσκεπτο τρόπο, με τον οποίο καίμε ο­ ρυκτά καύσιμα από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης στην Ευρώπη. Καίμε το κάρβουνο και το πετρέλαιο για να παράγουμε ενέργεια για τη βιομηχανία, για να θερμάνουμε τα σπίτια μας ή να οδηγήσουμε τα αυτοκίνητα μας. Αυτό το κάρβουνο και το πετρέλαιο είναι βασικά άνθρα­ κας, που, όταν καίγεται, εκλύει διοξείδιο του άν­ θρακα στην ατμόσφαιρα. Οι ανθρώπινες δρα­ στηριότητες έχουν αυξήσει το ποσοστό διοξει­ δίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα κατά 25% από τα μέσα του 19ου αιώνα. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι αέριο «θερμοκηπίου», που παγι­ δεύει τη θερμότητα που εκπέμπεται από το έδα­ φος και που διαφορετικά θα ακτινοβολούνταν στο διάστημα. Όσο περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα υπάρχει στην ατμόσφαιρα, τόσο θερ­ μότερος γίνεται ο κόσμος. Οι εκτιμήσεις της θερ­ μαντικής επίδρασης της πραγματικής αύξησης στο διοξείδιο του άνθρακα τον τελευταίο αιώνα, συμβαδίζουν με τις μετρήσεις της πραγματικής αύξησης της θερμοκρασίας σε παγκόσμια κλί­ μακα. Μέχρι σήμερα, η επίδραση ήταν μικρή. Αλλά, τώρα, η συσσώρευση διοξειδίου του άνθρακα αυξάνεται με μεγάλη ταχύτητα (είναι μια απ' αυ-

310

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τές τις εκθετικές καμπύλες που αρχίζουν ν' α­ νέρχονται αργά, μετά κάνουν απότομη στροφή και εκσφενδονίζονται στα ύψη). Επίσης, πολλά άλλα αέρια, που απελευθερώνονται από ανθρώ­ πινες δραστηριότητες, αποτελούν επίσης αέρια θερμοκηπίου (όπως οι χλωροφθοράνθρακες ή CFC, που ευθύνονται για την καταστροφή του στρώματος του όζοντος, και το μεθάνιο, που ε­ κλύεται σε μεγάλες ποσότητες από τις πυρκα­ γιές που αποτεφρώνουν τα τροπικά δάση10, και από τους ορυζώνες, που παράγουν το ρύζι που αποτελεί τη βασική τροφή ενός μεγάλου ποσο­ στού της ανθρωπότητας. Με την επίδραση όλων αυτών των αερίων, μέχρι το 2030, θα υπάρχει δι­ πλάσιο διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαι­ ρα, σε σχέση μ' αυτό που υπήρχε στα 1850, εκτός αν στο πολύ κοντινό μέλλον ληφθούν δραστικά μέτρα για το σταμάτημα της αύξησης. Σε μια χρονική κλίμακα δισεκατομμυρίων χρόνων, η Γη μπορεί να προσαρμοστεί σ' αυτές τις διαταραχές. Η παρουσία περισσότερου διο­ ξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα θα αυξή­ σει π.χ. την ταχύτητα εναπόθεσης των ανθρακι­ κών αλάτων και, με την πάροδο του χρόνου, θα εγκαθιδρυθεί μια νέα ισορροπία, όπως έχει γίνει και στο παρελθόν, μετά από φυσικές καταστρο­ φές. Αλλά στη χρονική κλίμακα, που ενδιαφέρει τους ανθρώπους, δηλαδή μερικές δεκαετίες, δεν υπάρχει αρκετός χρόνος για να συμβούν αυ­ τές οι μακρόχρονες και αργές διαδικασίες προ­ σαρμογής. Η συσσώρευση αερίων θερμοκηπίου, που προβλέπεται για το έτος 2030, αφήνει να εν­ νοηθεί ότι η παγκόσμια μέση θερμοκρασία θα

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

311

αυξηθεί κατά 4 βαθμούς Κελσίου, με πολύ μεγα­ λύτερη αύξηση στα υψηλά γεωγραφικά πλάτη (κοντά στους πόλους), παρά στον ισημερινό. Αυ­ τή είναι μια μεταβολή πολύ μεγαλύτερη από ο­ ποιαδήποτε κλιματική αλλαγή έχει συμβεί σε ο­ ποιαδήποτε άλλη παρόμοια χρονική περίοδο. Η έλευση και ο τερματισμός της μίνι εποχής παγε­ τώνων σχετίζονταν με θερμοκρασιακές μεταβο­ λές της τάξης του ενός βαθμού περίπου. Έτσι, ακόμα κι αν επίκειται μια νέα μίνι εποχή παγετώ­ νων, θα καταπνιγεί από την τάση για θέρμανση. Μια θέρμανση της τάξης των 4 βαθμών Κελσίου είναι παρόμοια με τη μετάβαση από μια κανονική εποχή παγετώνων σε μια μεσοπαγετωνική πε­ ρίοδο — αλλά για να συντελεστεί η τελευταία χρειάζονται χιλιάδες χρόνια. Μια τέτοια θέρμανση θα αλλάξει δραματικά τον κόσμο. Οι κλιματικές ζώνες θα μετακινη­ θούν. Συνολικά, θα υπάρχει περισσότερη υγρα­ σία στον αέρα, επειδή οι υψηλότερες θερμοκρα­ σίες θα προκαλούν αυξημένη εξάτμιση των ωκε­ ανών. Έτσι, σε μερικά μέρη του κόσμου, οι παρά­ κτιες περιοχές θα γίνουν υγρότερες με αυξημέ­ νες βροχοπτώσεις. Ταυτόχρονα, θα ανυψώνεται και η στάθμη της θάλασσας, όχι δέκα εκατοστά το χρόνο, αλλά δέκα εκατοστά τη δεκαετία, κα­ τακλύζοντας χαμηλές περιοχές, όπως το Δέλτα του Νείλου, το Μπαγκλαντές και η Φλόριντα11. Αλλά, ενώ θα αυξάνεται η θερμοκρασία, η ηπει­ ρωτική ενδοχώρα θα γνωρίσει ξηρασία και οι έ­ ρημοι θα επεκταθούν σε πολλά μέρη του κό­ σμου. Η περιοχή του Σάχελ στην Αφρική, στην Αιθιοπία, μπορεί αυτή τη στιγμή να νοιώθει τα

312

Τ

ΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

πρώτα σκιρτήματα της νέας κλιματικής μεταβο­ λής. Η Νότια Καλιφόρνια και η Ευρώπη μπορεί να είναι οι επόμενες στη λίστα. Η ταχύτητα και η έκταση αυτών των μεταβο­ λών είναι τόσο μεγάλες, που αποτρέπουν την ψεύτικη εντύπωση ότι τάχα ένας θερμότερος πλανήτης θα αποτελέσει ένα πιο ευχάριστο πε­ ριβάλλον για να ζήσουμε. Σε σύγκριση μ' αυτά που μας επιφυλάσσει ο επόμενος μισός αιώνας, είναι προτιμότερη μια επιστροφή στη μίνι εποχή των παγετώνων. Τις επόμενες δεκαετίες, η Με­ σόγειος, από την Ισπανία μέχρι την νότια Ιταλία και την Ελλάδα, θα γίνει περισσότερο άνυδρη και θα ερημοποιηθεί — οι μεγάλοι καύσωνες των καλοκαιριών του 1987 και του 1988 σ' αυτή την περιοχή του κόσμου είναι απλά μια μικρή γεύση των γεγονότων που θα έρθουν (Σ.τ.μ. ήδη αντι­ μετωπίζουμε προβλήματα με τη λειψυδρία). Πα­ ρόμοια προβλήματα ερημοποίησης θα προκύ­ ψουν σε μεγάλο μέρος των νότιων Ηνωμένων Πολιτειών και στο Μεξικό, ενώ οι Αμερικανικές Μεγάλες Πεδιάδες θα γίνουν πολύ θερμές και πολύ ξηρές για την καλλιέργεια του καλαμπο­ κιού, ακόμα και με τη βοήθεια των σύγχρονων μεθόδων. Οι αιτίες δημιουργίας του φαινομένου του θερμοκηπίου είναι διαφορετικές από τις ο­ ποιεσδήποτε αιτίες που προκάλεσαν το μίνιβέλτιστο. Έτσι, δεν υπάρχει πιθανότητα να επι­ στρέψουν οι βροχές, που έκαναν τη ζωή ευχάρι­ στη για τον λαό του Μιλλ Κρηκ. Σύμφωνα με τις τρέχουσες σχετικές προβλέψεις, τα επόμενα πέντε χρόνια η ροή του ποταμού Κολοράντο μπορεί να μειωθεί στο μισό.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

313

Αλλά η μεγαλύτερη ζέστη και η μεγαλύτερη εξάτμιση από τις θάλασσες, θα προκαλέσουν ε­ πίσης και μεγαλύτερη συχνότητα θυελλών. Οι θύελλες κατευθύνονται από την επίδραση της υ­ γρασίας στην συμπύκνωση του αέρα και αποδί­ δουν ενέργεια (λανθάνουσα θερμότητα) στη δη­ μιουργία ανέμων. Όσο προχωρούμε προς τον 21ο αιώνα, οι τυφώνες θα γίνουν πολύ συχνότε­ ροι και πολύ ισχυρότεροι. Το ίδιο και οι θύελλες στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Αλλά μερικές περιοχές της υδρογείου μπορεί να ωφεληθούν από τις επικείμενες μεταβολές. Το Αμερικανικό καλαμπόκι και οι ζώνες σιτηρών μπορούν να με­ τακινηθούν βορειότερα, προς τον Καναδά, ενώ ο λιγότερο ψυχρός καιρός θα βοηθήσει τις προ­ σπάθειες της Σοβιετικής Ένωσης να εκμεταλ­ λευτεί γεωργικά τη Σιβηρία. Άλλες περιοχές, ει­ δικότερα οι τροπικοί, μπορεί να υποστούν μι­ κρές καιρικές μεταβολές. Όταν ο κόσμος θερ­ μαίνεται, η επίδραση είναι εντονότερη στους πό­ λους, επειδή αυτές είναι οι περιοχές απ' όπου εκπέμπεται η μεγαλύτερη ποσότητα θερμότη­ τας στο διάστημα και όπου το φαινόμενο του θερμοκηπίου μπορεί να έχει μεγάλη επίδραση. Στους τροπικούς, όπου παρατηρείται κύρια η ε­ πίδραση της θερμότητας του Ήλιου, οι μεταβο­ λές θα είναι μικρότερες. Έτσι, οι μεταβολές που προκάλεσαν αυτό το νέο φαινόμενο του θερμοκηπίου,που είναι άμεσο αποτέλεσμα των ανθρώ­ πινων δραστηριοτήτων, φαίνεται πιθανό να προ­ καλέσουν αναταραχές στον 21ο αιώνα, καθώς πολλές περιοχές του κόσμου θα πασχίζουν να επιβιώσουν.

314

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Ένα από τα βασικά προβλήματα —ακόμα και για περιοχές όπως ο Καναδάς, που μπορεί να ε­ πωφεληθούν από το διπλασιασμό της φυσικής συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα— είναι ότι η επίδραση του φαινομένου δεν πρόκειται να σταματήσει εδώ. Ο κόσμος δεν θα γίνει απλώς κατά 4 βαθμούς Κελσίου θερμότερος μέχρι το 2030 και μετά θα παραμείνει έτσι. Μέσα στον 21 ο αιώνα, η ανθρωπότητα θα συνεχίσει να απελευ­ θερώνει αέρια θερμοκηπίου, κάνοντας τον πλα­ νήτη ακόμα θερμότερο. Μόνο όταν σταματήσου­ με να απελευθερώνουμε τέτοια αέρια (κάτι που μπορεί να το κάνουμε πριν την εξάντληση των κοιτασμάτων άνθρακα, ίσως μετά από 200 χρό­ νια), θα καταστεί δυνατό να σταθεροποιηθεί η νέα ισορροπία με τη μέση θερμοκρασία υψηλό­ τερη από τη σημερινή, αλλά με μια νέα σταθερή κατανομή των κλιματικών ζωνών. Η επίτευξη αυ­ τής της ισορροπίας θα πάρει εκατό χρόνια, ή και περισσότερα, από την ημέρα που οι άνθρωποι θα πάψουν να προσθέτουν αέρια θερμοκηπίου στον αέρα. Πώς θα είναι ο κόσμος εκείνη την εποχή; Αυτό εδώ δεν είναι ένα βιβλίο για το ανθρωπογενές φαινόμενο του θερμοκηπίου12. Τα προβλήματα του 21ου αιώνα ανήκουν σε μια χρονική περίοδο πολύ μικρή για να συγκριθεί με την τεράστια κλί­ μακα των γεωλογικών περιόδων που εξετάσαμε μέχρι εδώ. Αλλά μπορούμε να παρακάμψουμε τις θεομηνίες του 21ου αιώνα και να ρίξουμε μια ματιά στο πώς μπορεί να είναι ο κόσμος μετά από μερικές εκατοντάδες χρόνια, όταν το κλίμα θα έχει προσαρμοστεί στον αντίκτυπο της καύσης

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

315

των ορυκτών καυσίμων εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η εικόνα, που προκύπτει, είναι εκπληκτικά γνώριμη. Η εποχή των Δεινοσαύρων Θυμάστε τους δεινοσαύρους; Ευδοκίμησαν στον Μεσοζωϊκό Αιώνα, όταν ο κόσμος ήταν εν μέρει θερμότερος απ' ότι είναι σήμερα. Διάφορα στοιχεία δείχνουν ότι οι τροπικές συνθήκες υ­ πήρχαν μέχρι τις 45 μοίρες βόρειο πλάτος (όπου σήμερα υπάρχουν οι Μιννεάπολη, η Ότταβα, το Τορίνο και το Βλαδιβοστόκ. Στο νότιο ημισφαί­ ριο, οι νότιες ακτές της Αυστραλίας μόλις που φτάνουν σ' αυτό το πλάτος). Οι ίδιοι οι δεινόσαυ­ ροι δεν ζούσαν σ' αυτές τις τροπικές περιοχές, αλλά πιο κοντά στους πόλους. Αλλά το γεγονός ότι τα πλούσια σε βλάστηση τροπικά έλη και δέλ­ τα των ποταμών υπήρχαν μέχρι το πλάτος των 45 μοιρών σε μερικές περιοχές, δε σημαίνει απα­ ραίτητα ότι στον Μεσοζωϊκό Αιώνα κάθε τετρα­ γωνικό μέτρο γης μεταξύ 45 μοιρών Β. και 45 μοι­ ρών Ν. πλάτους ήταν σκεπασμένο από τροπικά έλη. Ο Ρόμπερτ Μπάκκερ, προκλητικός όπως και με την θεωρία του ότι οι δεινόσαυροι είναι θερ­ μόαιμοι (που τώρα είναι γενικά αποδεκτή), συγ­ κέντρωσε ένα πακτωλό στοιχείων που υποστη­ ρίζουν την ακόλουθη εικόνα: άνυδρη ηπειρωτική ενδοχώρα, όπου περιπλανιούνταν πλάσματα ό­ πως ο απατόσαυρος (βροντόσαυρος), και πυκνή βλάστηση και βαλτώδης τροπική ζούγκλα, πε­ ριορισμένη στις χαμηλές παράκτιες περιοχές, ειδικά στα δέλτα των ποταμών. Η εικόνα του για

316

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

το Ιουράσιο, στα μέσα του Μεσοζωϊκού Αιώνα, είναι η εξής: «ένα σύστημα από φαρδιές πεδιά­ δες, μικρά ποτάμια, ρηχές λίμνες και περιστα­ σιακά βαθιές λίμνες, που όλα αυτά υπόκεινται τις επιδράσεις των μοιραίων ξηρασιών» (Οι Αιρέ­ σεις των Δεινοσαύρων, σελ. 118). Ο Μπάκκερ λέει ότι οι μεγάλοι δεινόσαυροι απέφευγαν τα έλη. Περιγράφει, επίσης, μία ερμηνεία για τη μορφή των ποδιών τους πολύ ικανοποιητικότε­ ρη από τις εξηγήσεις που βασίζονταν στην πα­ λιά αντίληψη των αργοκίνητων γιγάντων, που τσαλαβουτούσαν στο βούρκο. Ένα από τα κλασσικά «στοιχεία», που υπο­ στηρίζει ότι οι δεινόσαυροι απολάμβαναν ένα ημιυδρόβιο τρόπο ζωής, προέρχεται από τα απο­ λιθώματα ενός είδος δεινοσαύρου, που είναι γνωστός με το όνομα ορνιθόρρυγχος και που εί­ χε μήκος τρεις φορές όσο το ύψος ενός ανθρώ­ που. Αυτό το απολίθωμα είναι τόσο καλοδιατη­ ρημένο, που τα πετρωμένα απομεινάρια δεί­ χνουν ίχνη νηκτικής μεμβράνης, που ένωναν τα δάκτυλα των ποδιών του πλάσματος. Τί άλλο θα μπορούσε να είναι περισσότερο ενδεικτικό για την υπόθεση της υδρόβιας ζωής; Αλλά ο Μπάκ­ κερ έχει μια εναλλακτική εξήγηση γι' αυτή την μεμβράνη. Επισημαίνει ότι οι καμήλες έχουν σαρκώδη «μαξιλαράκια» κάτω από τα δάκτυλα των ποδιών τους, που λειτουργούν σαν «αμορτι­ σέρ», απορροφώντας τις δονήσεις όταν βαδί­ ζουν στην ξερή και τραχιά γη των άνυδρων πε­ ριοχών. Όταν επισκέφτηκε ένα Νοτιοαφρικανι­ κό πάρκο, ο Μπάκκερ ανακάλυψε το αφυδατωμέ­ νο κουφάρι μιας καμήλας, αποξηραμένο και μου-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

317

μιοποιημένο από τη ζέστη. Τα «μαξιλαράκια» κά­ τω από τα δάκτυλα της καμήλας είχαν γίνει επί­ πεδα, σαν αποξηραμένα δερμάτινα ασκιά — μια τέλεια απομίμηση του ποδιού με νηκτικές μεμ­ βράνες. Αυτό, που κάποτε λειτουργούσε σαν α­ μορτισέρ στις πατούσες της καμήλας, τώρα, που το ζώο είχε πεθάνει και τα απομεινάρια του εί­ χαν μουμιοποιηθεί στο ξηρό και θερμό κλίμα, έ­ μοιαζε με δάκτυλα συνδεδεμένα με νηκτική μεμ­ βράνη. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολύ περισ­ σότερα στοιχεία που δείχνουν ότι πλάσματα, ό­ πως ο ορνιθόρρυγχος και ο απατόσαυρος, ήταν καλύτερα προσαρμοσμένα στο τρέξιμο σε άνυ­ δρες πεδιάδες, παρά στο πλατσούρισμα σε βαλ­ τόνερα. Αν θέλετε λεπτομέρειες μπορείτε να τις βρείτε στο βιβλίο του Μπάκκερ. Αυτό, που παίζει ρόλο στην ιστορία μας, είναι η συνολική εικόνα που αναπαριστά ο Μπάκκερ, δηλαδή άνυδρη η­ πειρωτική ενδοχώρα, βαλτώδεις παράκτιες πε­ ριοχές και πυκνή βλάστηση στα δέλτα των ποτα­ μών. Τα έλη και τα δέλτα των ποταμών ήταν φυ­ σικά οι περιοχές στις οποίες προσλαμβανόταν σε μεγάλες ποσότητες από τον αέρα το διοξεί­ διο του άνθρακα από τα ζωντανά φυτά και μετα­ τρεπόταν στο πλούσιο σε άνθρακα υλικό των φύλλων, των βλαστών και των κλαδιών τους. Τα απομεινάρια των φυτών, που ήταν θαμμένα σε τέτοια έλη και συμπιέστηκαν και θερμάνθηκαν ε­ ξαιτίας της γεωλογικής δραστηριότητας σε πε­ ριόδους εκατομμυρίων χρόνων, μετατράπηκαν σε πλούσια κοιτάσματα άνθρακα, μερικά από τα οποία σήμερα εξάγονται και καίγονται. Έτσι, ο

318

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

άνθρακας επιστρέφει στην ατμόσφαιρα σαν διο­ ξείδιο του άνθρακα. Μήπως ο κόσμος των δεινο­ σαύρων ήταν τόσο θερμός, τουλάχιστον εν μέ­ ρει επειδή υπήρχε περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα εκείνη την εποχή, πράγμα που ενίσχυε το φαινόμενο του θερμοκη­ πίου; Αυτή η θεωρία απέκτησε υπόσταση, χάρη στην εργασία του Κηθ Ρίγκμπυ, από το Πανεπιστήμιο Νοτρ Νταμ. Ο Ρίγκμπυ περιγράφει τα σχετικά στοι­ χεία, στη συνεισφορά του στο δεύτερο τόμο του «Δεινόσαυροι: Παρόν και Μέλλον» (σύνταξη Σύλβια Τσέρκας και Έβερεττ Όλσον, βλ. βιβλιογρα­ φία). Μεταξύ άλλων, οι μελέτες της κοίτης των αρχαίων ποταμών και της δομής της όχθης τους, δείχνουν ότι, τουλάχιστον στην περιοχή που εί­ ναι σήμερα η Μοντάνα, οι δεινόσαυροι της Κρητιδικής περιόδου ζούσαν σε περιβάλλον με έντονη ξηρασία και ξαφνικές πλημμύρες. Τα στοιχεία ε­ πιβεβαιώνουν ότι ο κόσμος της Κρητιδικής ήταν ουσιαστικά θερμότερος από τον σημερινό, αλλά δείχνουν επίσης ότι «οι δεινόσαυροι ζούσαν σε πολύ διαφορετικό περιβάλλον από τα έλη που βλέ­ πουμε στις σχετικές κλασσικές απεικονίσεις τους» (Παρελθόν και Μέλλον, τόμος II, σελ. 129). Αλλά πόσο ζεστός ήταν ο κόσμος εκείνη την εποχή; Σύμφωνα με μια ποικιλία στοιχείων, που συνοψίστηκαν από τον Ρίγκμπυ, η Βόρεια Αμερι­ κή μπορεί να ήταν ακόμα και 25 βαθμούς Κελ­ σίου θερμότερη απ' ότι σήμερα, ενώ η περιοχή του Ισημερινού μονάχα 5 βαθμούς. Η θερμοκρα­ σιακή κατανομή είναι ακριβώς η ίδια με την κατα­ νομή της θέρμανσης του θερμοκηπίου, που προ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

319

βλέπεται από υπολογισμούς με κομπιούτερ σχε­ τικά με τον τρόπο μεταβολής του καιρού τον 21ο αιώνα, με τα υψηλότερα γεωγραφικά πλάτη να θερμαίνονται περισσότερο. Και αυτή η κατανο­ μή μπορεί πράγματι να διατηρήθηκε τον καιρό των δεινοσαύρων για τον ίδιο λόγο. Προηγουμέ­ νως αναφερθήκαμε στο πώς η κίνηση των ηπεί­ ρων άλλαξε το κλίμα της υφηλίου κατά τη διάρ­ κεια του γεωλογικού χρόνου, μετακινώντας ε­ κτάσεις στεριάς προς τους πόλους ή μακριά απ5 αυτούς, εκτρέποντας τη ροή των ωκεάνειων ρευ­ μάτων και του θερμού νερού τους και κάνοντας τους πόλους να παγώσουν. Αλλά αυτή η επίδρα­ ση μπορεί να δικαιολογήσει μονάχα μέρος της διαφοράς μεταξύ τωρινού κλίματος και εκείνου που επικρατούσε στο Κρητιδικό. Η γεωγραφία της υφηλίου δεν ήταν και πολύ διαφορετική απ' την σημερινή και οι ειδικοί υπολογίζουν ότι η διαφορά θα μπορούσε να δικαιολογήσει την κα­ τά 5 βαθμούς Κελσίου θέρμανση της Βόρειας Α­ μερικής. Οι υπόλοιποι 20 βαθμοί εξηγούνται σαν επίπτωση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Το γεγονός αυτό μας κάνει να ανατρέξουμε πίσω στην μετακίνηση των ηπείρων και στη γεω­ λογική δραστηριότητα. Το επιπλέον διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα στην εποχή των δεινοσαύρων θα πρέπει να προήλθε πρωταρχι­ κά από τα ηφαίστεια και την έκλυση αερίων από ρωγμές του φλοιού της Γης. Οι κλιματικές ανα­ κατατάξεις υπαινίσσονται ότι στο Κρητιδικό μπορεί να υπήρχε μέχρι και δέκα φορές περισ­ σότερο διοξείδιο στην ατμόσφαιρα απ' ότι σήμε­ ρα. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι αέριο θερμό-

320

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

κηπίου, αλλά και βασικό συστατικό για την ανά­ πτυξη των φυτών — ένα από τα κύρια συστατικέ (μαζί με το ηλιακό φως και το νερό) για τη διαδι κασία της φωτοσύνθεσης. Οι ερευνητές, που με­ λέτησαν τις επιπτώσεις της τωρινής συσσώρευ­ σης του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαι­ ρα που οφείλεται στις ανθρώπινες δραστηριότη­ τες, μιλούν για «φαινόμενο λίπανσης με διοξεί­ διο του άνθρακα» και προτείνουν ότι πολλά φυτά θα ευδοκιμήσουν πολύ περισσότερο καθώς η συγκέντρωση διοξειδίου του άνθρακα θα αυξη­ θεί (δυστυχώς, αυτό μπορεί να μην αποτελέσει ευλογία για τους αγρότες: σε πολλές περιπτώ­ σεις, θα ωφεληθούν μάλλον τα ζιζάνια και τα αγριόχορτα, παρά τα καλλιεργήσιμα φυτά). Ένα ισχυρό φαινόμενο λίπανσης, που λειτουργούσε στην Κρητιδική περίοδο, θα μπορούσε να εξηγή­ σει πολύ καλά τη φυτική βιολογική δραστηριό­ τητα, που προσέλαβε άφθονο διοξείδιο του άν­ θρακα από τον αέρα, σχηματίζοντας τα κοιτά­ σματα άνθρακα εκείνης της εποχής. Η συνολική εικόνα, που δίνει ο Ρίγκμπυ, είναι αυτή ενός κόσμου πολύ θερμότερου από τον ση­ μερινό, και στον οποίο υπήρχε μεγαλύτερη εξά­ τμιση από τους ωκεανούς και συνεπώς περισσό­ τερες βροχοπτώσεις — ίσως, 25% περισσότε­ ρες από σήμερα, σε παγκόσμια κλίμακα. Αλλά το μεγαλύτερο μέρος αυτής της βροχής δεν θα έ­ πεφτε στις πεδιάδες, αλλά στις παράκτιες πε­ ριοχές, που έγιναν ελώδεις τροπικές ζούγκλες, ενώ η ηπειρωτική ενδοχώρα έγινε άνυδρη και γνώρισε απότομες πλημμύρες — κάτι που συμ­ βαδίζει απόλυτα με την εικόνα του Μπάκκερ. Οι

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

321

τελευταίοι δεινόσαυροι, λέει ο Μπάκκερ, έζησαν σε ένα περιβάλλον αρκετά παρόμοιο μ' εκείνο του σημερινού ποταμού Φίτζροϋ, στη δυτική Αυ­ στραλία. Στις όχθες του ποταμού υπάρχει πλού­ σια και πυκνή βλάστηση, αλλά μακριά από τον ποταμό η γη είναι άνυδρη και μερικές φορές τον χρόνο το ίδιο το ποτάμι ξεραίνεται. Αν η ερμη­ νεία είναι σωστή, τότε η περιοχή της δυτικής Αυ­ στραλίας προσφέρει τον καλύτερο οδηγό για το είδος του κλίματος που θα επικρατήσει στην Βό­ ρειο Αμερική και στην Ευρώπη, καθώς θα επι­ βάλλεται το ανθρωπογενές φαινόμενο του θερ­ μοκηπίου. Αλλά στην ιστορία υπάρχουν, επίσης, και μερικές νέες απόψεις του γιατί και πώς αφα­ νίστηκαν οι δεινόσαυροι. Σύμφωνα με τα παλαιοκλιματικά στοιχεία, πριν από 100 εκατομμύρια χρόνια, η μέση θερμο­ κρασία της υφηλίου ήταν γύρω στους 25 βαθ­ μούς Κελσίου. Στα 80 Εχπ έπεσε στους 20 βαθ­ μούς και στα 65 Εχπ —δηλαδή, την εποχή του αφανισμού των δεινοσαύρων— στους 17 βαθ­ μούς. Την ίδια περίοδο, τα γένη των δεινοσαύ­ ρων, από 30 που ήταν στα 80 Εχπ, μειώθηκαν στα 15 στα τέλη του Κρητιδικου. Ό π ω ς αναφέραμε και προηγουμένως, υπάρχουν πάμπολλα στοι­ χεία που δείχνουν ότι οι περιβαλλοντικές μετα­ βολές, και ειδικά η ψύξη της υφηλίου, έκαναν τους δεινοσαύρους να υποχωρήσουν προτού αυτοί δεχτούν το τελικό χτύπημα. Υπάρχουν εν­ τυπωσιακά στοιχεία ότι αυτό το τελικό χτύπημα —ίσως μια μετεωρική σύγκρουση— σημάδεψε το τέλος του Κρητιδικου. Αλλά φαίνεται πιθανό ότι το γεγονός αυτό κατάφερε να δόσει ένα ορι-

322

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

στικό τέρμα στην εποχή των δεινοσαύρων, επει­ δή η κυριαρχία των τελευταίων είχε παρακμάσει εξαιτίας της προοδευτικής ψύξης της υφηλίου στα τέλη του Κρητιδικού. Ένα μέρος αυτής της ψύξης οφείλονταν στην ανακατάταξη των ηπεί­ ρων. Αλλά, όπως η μετακίνηση των ηπείρων από μόνη της δεν επαρκεί για να εξηγήσει γιατί ο κό­ σμος ήταν τόσο θερμός πριν 100 εκατομμύρια χρόνια, έτσι δεν μπορεί να εξηγήσει και γιατί κρύωσε τόσο πολύ. Αν ήταν, όντως, το φαινόμε­ νο του θερμοκηπίου που θέρμανε τόσο πολύ τον κόσμο των δεινοσαύρων, όπως υποστηρίζουν ό­ λα τα στοιχεία, τότε αιτία για την ψύξη θα πρέπει να υπήρξε μια αποδυνάμωση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Ίσως, τα ηφαίστεια να έγιναν λιγότερο δραστήρια σε κάποιο σημείο της γεω­ λογικής τους ιστορίας, με λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα να εκλύεται στην ατμόσφαιρα κάθε χρόνο. Αλλά για εκατομμύρια χρόνια, η πλούσια τροπική βλάστηση θα συνέχιζε να απορροφά διοξείδιο του άνθρακα από τον αέρα και να τον αποθηκεύει σαν κάρβουνο. Όταν αυτή η βιολο­ γική δραστηριότητα μείωσε τόσο πολύ το διοξεί­ διο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα ώστε ο κό­ σμος ψύχρανε αξιοσημείωτα, το τέλος της επο­ χής των δεινοσαύρων βρισκόταν προ των πυ­ λών. Και στο τέλος, θα ίσχυε μια καινούργια κλι­ ματική ισορροπία, μια ισορροπία, που τελικά θα ωφελούσε τα θηλαστικά κι όχι τους δεινόσαυ­ ρους. Η ιστορία μας διέγραψε έναν πλήρη κύκλο. Είμαστε τα παιδιά των παγετώνων και χρωστάμε την ύπαρξη μας στις κλιματικές μεταβολές, που

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

323

προκάλεσαν τον θάνατο των δεινοσαύρων. Αυ­ τές οι κλιματικές μεταβολές ήταν στενά συνδε­ δεμένες με τη βιολογική δραστηριότητα, που προσλάμβανε διοξείδιο του άνθρακα από τον αέ­ ρα και το αποθήκευε σαν κάρβουνο, αποδυναμώ­ νοντας έτσι το φαινόμενο του θερμοκηπίου και προκαλώντας την ψύξη της υδρογείου. Αλλά, σήμερα, οι ανθρώπινες δραστηριότητες αντι­ στρέφουν αυτή την τάση. Είμαστε απασχολημέ­ νοι με το να εξορύσσουμε τον άνθρακα από το υπέδαφος και να το καίμε, δημιουργώντας έτσι διοξείδιο του άνθρακα, που συσσωρεύεται στην ατμόσφαιρα και θερμαίνει τον πλανήτη. Παλι­ νορθώνουμε το είδος του κλίματος, που ταίριαζε τόσο καλά στους δεινόσαυρους, και τις συνθή­ κες, στις οποίες οι προγονοί μας ήταν καταδικα­ σμένοι στην υπανάπτυξη και στην επιβίωση στη σκιά των δεινοσαύρων. Πράγματι, η εποχή των δεινοσαύρων είναι πάλι εδώ. Με βάση την χρονι­ κή κλίμακα της γήινης ιστορίας, ίσως να μπορού­ με να θεωρήσουμε την όλη κατανομή και εξέλιξη του κλίματος τα τελευταία 65 εκατομμύρια χρό­ νια —δηλαδή, τις ασυνήθιστες κλιματικές συν­ θήκες στις οποίες χρωστάμε την ύπαρξη μας—, σαν μια παροδική απόκλιση, που προκλήθηκε α­ πό την απόσυρση μια μεγάλης ποσότητας άν­ θρακα από την κυκλοφορία. Οι ίδιοι οι δεινόσαυ­ ροι δεν βρίσκονται πια στο προσκήνιο για να ε­ πωφεληθούν από την επιστροφή στις «κανονι­ κές» συνθήκες της Γης, αλλά, αν αυτές οι θερμό­ τερες συνθήκες εξακολουθήσουν να υπάρχουν, θα μπορούσαν να αφήσουν ένα σημάδι στο γεω­ λογικό αρχείο, τόσο σημαντικό όσο το όριο

324

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡ1ΜΠ1Ν

Κρητιδικού-Τριτογενούς. Και, ίσως, να ήρθε ο καιρός να αποχωρήσουμε από το προσκήνιο, έ­ χοντας κάποια περιέργεια για το πώς θα ερμη­ νεύσουν αυτή εδώ τη σύντομη διακύμανση της γεωλογικής ιστορίας οι παλαιοντολόγοι που θα υπάρξουν μετά 65 εκατομμύρια χρόνια — αν υ­ πάρξουν ποτέ.

Παράρτημα Κύκλοι Παγετώνων Πιστεύουμε ότι ένας βασικός παράγοντας για την εμφάνιση των ευφυών όρθιων πιθήκων στη Γη, ήταν η κατανομή των κύκλων των εποχών των παγετώνων, που συνέβησαν τα τελευταία ε­ κατομμύρια χρόνια. Η σχέση αυτών των κύκλων με την ιστορία μας προσδιορίζεται στο κεφάλαιο 5. Αλλά για να μην διακόψουμε τη ροή της ιστο­ ρίας, αφήσαμε έξω απ' αυτήν πολλά αστρονομι­ κά στοιχεία. Για 'κείνους, που θέλουν να μάθουν κάτι περισσότερο για τους κύκλους των παγετωνικών εποχών, οι οποίοι είναι τόσο βασικοί όσον αφορά το κύριο θέμα του βιβλίου, αλλά και όσον αφορά τον τρόπο που τα βιολογικά συστήματα του πλανήτη μας μπορεί να ευθύνονται για την ενίσχυση του κύκλου των παγετώνων, συμπερι­ λαμβάνουμε εδώ το περιεχόμενο ενός άρθρου του Τζων Γκρίμπιν, που δημοσιεύτηκε στο τεύ­ χος Μαΐου 1989 του περιοδικού L' Astronomia. Η ιστορία αρχίζει —αρκετά ταιριαστά— στον αιώνα που η μίνι εποχή των παγετώνων βρισκό­ ταν στο φόρτε της, με τον Γιοχάννες Κέπλερ,

326

ΤΖΩΝ

& ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τον αστρονόμο του 17ου αιώνα, που πρώτος συ­ νειδητοποίησε ότι οι τροχιές των πλανητών γύ­ ρω από τον Ήλιο είναι ελλείψεις κι όχι κύκλοι. Ο Κέπλερ ανακάλυψε, επίσης, ότι κάθε πλανή­ της κινείται ταχύτερα στην τροχιά του, όταν βρί­ σκεται στο σημείο της τροχιάς που απέχει λιγό­ τερο από τον Ήλιο (περιήλιο), και πιο αργά, όταν βρίσκεται στο σημείο της τροχιάς που απέχει πε­ ρισσότερο από τον Ήλιο (αφήλιο). Αυτό οδήγη­ σε στην πρώτη αστρονομική θεωρία κλιματικών μεταβολών — μια θεωρία εποχών παγετώνων. Ως συνήθως, αυτή η πρώτη ιδέα ήταν λανθασμέ­ νη, αλλά έστρωσε το δρόμο για μεταγενέστερη έρευνα. Σήμερα, έχει εξακριβωθεί, πέρα από ο­ ποιαδήποτε λογική αμφιβολία, ότι οι ρυθμοί υπο­ χώρησης και προέλασης των μεγάλων παγετώ­ νων είναι άρρηκτα συνδεμένοι με τον τρόπο που ο πλανήτης μας ταλαντεύεται και γέρνει στην τροχιά του γύρω από τον Ήλιο. Η ανακάλυψη της μεταβλητής κίνησης των πλανητών από τον Κέπλερ, ήταν σημαντική από μόνη της. Ήταν ένας από τους θεμέλιους λίθους πάνω στους οποίους ο Ισαάκ Νεύτωνας στήριξε τη θεωρία του για τη βαρύτητα. Αλλά αυτή δεν είναι η ιστορία που πρέπει να σας διηγηθούμε. Η ιστορία των εποχών των παγετώνων αρχίζει στη δεκαετία του 1840 με το Γάλλο μαθηματικό Ζοζέφ Αντεμάρ. Εξαιτίας της μεταβλητής ταχύτητας της, η Γη καλύπτει τη μισή τροχιά της σε περισσότερο χρόνο απ' ότι την υπόλοιπη μισή. Όσον αφορά τις εποχές στο Βόρειο Ημισφαίριο, οι μισές τρο­ χιές, που έχουν κέντρο το θερινό ηλιοστάσιο ό-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

327

ταν ο Βόρειος Πόλος είναι κεκλιμμένος προς τον Ήλιο, καλύπτονται πολύ πιο αργά απ' ότι οι μι­ σές τροχιές που αντιστοιχούν στο φθινόπωρο και τον χειμώνα. Σαν αποτέλεσμα, η άνοιξη και το καλοκαίρι στο Βόρειο Ημισφαίριο συμπερι­ λαμβάνουν εφτά περισσότερες μέρες —από α­ στρονομική άποψη— από το φθινόπωρο και τον χειμώνα. Στο Νότιο Ημισφαίριο ισχύει το αντίθε­ το και ο χειμώνας είναι μεγαλύτερος από το κα­ λοκαίρι. Ο Αντεμάρ έβγαλε το συμπέρασμα, ότι αυτό θα μπορούσε να εξηγήσει το γιατί η Ανταρ­ κτική είναι σήμερα εγκλωβισμένη στους πά­ γους, ενώ το Βόρειο Ημισφαίριο απολαμβάνει τις σχετικά ήπιες συνθήκες αυτού που οι κλιματολόγοι ονομάζουν μεταπαγετωνική περίοδο, δηλαδή ενός χρονικού διαστήματος ζέστης ανά­ μεσα σε δύο ολοκληρωμένες εποχές παγε­ τώνων. Εξαιτίας της επίδρασης των αστρονομικών δυνάμεων στη Γη, συμπεριλαμβανομένης της βαρυτικής έλξης του Ήλιου και της Σελήνης, η περιστρεφόμενη Γη ταλαντεύεται σαν περιστρε­ φόμενη σβούρα. Η νοητή γραμμή, που ενώνει το Νότιο με τον Βόρειο Πόλο, δεν είναι κάθετη στη γραμμή που ενώνει το κέντρο της Γης με τον Ή­ λιο (δηλαδή, στο επίπεδο της ελλειπτικής). Αντί­ θετα, έχει κλίση 23,4 μοιρών. Αυτή η κλίση είναι ο παράγοντας που δημιουργεί το ρυθμό των ε­ ποχών. Σε μια πολύ μεγαλύτερη χρονική κλίμα­ κα, και καθώς η Γη ταλαντεύεται, ο προσανατο­ λισμός της κλίσης μεταβάλλεται διαγράφοντας έναν κύκλο στον ουρανό. Αυτό το φαινόμενο ο­ νομάζεται μετάπτωση των ισημερινών και ο κύ-

323

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

κλος διαγράφεται σε μια περίοδο 20.000 χρό­ νων. Αυτός είναι ο λόγος που οι αρχαίοι Αιγύ­ πτιοι, λόγου χάρη, είχαν ένα διαφορετικό «Πολι­ κό Αστέρα», απ' ότι εμείς σήμερα. Την εποχή του Αντεμάρ φαινόταν λογικό να υποτεθεί ότι πριν 10.000 χρόνια, όταν ο Νότιος Πόλος έκλινε προς τον Ήλιο κατά τη διάρκεια του «αργού» μισού της τροχιάς της Γης, θα υπήρχαν λιγότεροι πά­ γοι στην Ανταρκική, ενώ η Ευρώπη και η Αμερική θα βρισκόταν εγκλωβισμένες στους παγετώνες. Αλλά το 1852, ο Αλεξάντερ φον Χούμπολντ, ο Γερμανός επιστήμονας που έγινε διάσημος από τον εντοπισμό του θαλάσσιου ρεύματος που φέ­ ρει το όνομα του, έδειξε το μοιραίο λάθος στον ισχυρισμό. Το γεγονός, ότι το μισό της τροχιάς, που αντιστοιχεί στο καλοκαίρι του Βόρειου Ημι­ σφαίριου, είναι εφτά μέρες μεγαλύτερο από χει­ μερινό μισό, οφείλεται στο ότι η Γη απέχει περισ­ σότερο από τον Ήλιο το καλοκαίρι. Επειδή είναι μακρύτερα, προσλαμβάνει λιγότερη θερμότητα. Αλλά, με βάση το μέσο όρο αυτών των τιμών ολό­ κληρου του διαστήματος άνοιξης —καλοκαιριού και φθινοπώρου— χειμώνα, οι δύο επιδράσεις αλληλοαναιρούνται και το συνολικό ποσοστό θερμότητας, που προσλαμβάνεται από κάθε ημι­ σφαίριο σε κάθε μισή τροχιά, είναι το ένα και το αυτό. Τότε, όμως, γιατί ποικίλει το κλίμα της Γης α­ πό εποχές παγετώνων σε μεσοπαγετωνικές πε­ ριόδους και τανάπαλιν; Η υπόθεση του Αντεμάρ αποδείχτηκε σπουδαία, όχι επειδή ήταν σωστή, αλλά επειδή έκανε τους ανθρώπους να σκε­ φτούν για το πώς οι μεταβολές στην τροχιακή

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

329

γεωμετρία της Γης μπορούσαν να προκαλέσουν προέλαση, ή υποχώρηση, των μεγάλων παγετώ­ νων στο Βόρειο Ημισφαίριο. Χρειάστηκε περισ­ σότερος από ένας αιώνας για να καταλήξουμε σε μια ισχύουσα θεωρία για τους κύκλους των παγετώνων, σε μια θεωρία που τώρα επαληθεύε­ ται απόλυτα όσον αφορά τη γεωλογική ιστορία, από παρατηρήσεις του τρόπου με τον οποίο διακυμάνθηκε η θερμοκρασία της Γης τα τελευταία δύο εκατομμύρια χρόνια. Μετά τη λανθασμένη κίνηση του Αντεμάρ, τα πρώτα βήματα προς τον σωστό δρόμο για την αστρονομική ερμηνεία των κύκλων των παγετώνων έγιναν από έναν Σκο­ τσέζο, τον Τζέημς Κρολλ, στη δεκαετία του 1860. Η ιστορία του Κρολλ αναφέρεται συχνά με μια δόση απορίας όσον αφορά τις δυνατότητες μιας άσημης μεγαλοφυίας. Ο Κρολλ ήταν επιστάτης στο Ανδεσονιανό Μουσείο της Γλασκώβης, όταν δημοσίευσε τη θεωρία του για τους κύκλους των παγετώνων. Αλλά αυτή η δημοφιλής και ελκυστι­ κή ιστορία είναι αρκετά παραπλανητική. Παρόλο που ο Κρολλ προερχόταν από φτωχή οικογέ­ νεια, ενδιαφερόταν πάντα για την επιστήμη και διάβαζε ό,τι βιβλία έπεφταν στα χέρια του. Η οι­ κογενειακή του κατάσταση δεν του επέτρεψε τις πανεπιστημιακές σπουδές. Έτσι αναγκάστηκε να ακολουθήσει πολλά επαγγέλματα (μυλωνάς, ξυλουργός, ξενοδόχος, μέχρι και ασφαλιστικός πράκτορας), αλλά πάντοτε έδινε μεγαλύτερη προσοχή στις ακαδημαϊκές μελέτες, παρά στην τάχα «πραγματική» του δουλιά. Ανέλαβε τη θέ­ ση του επιστάτη για τον ίδιο λόγο, που αργότερα ο Άλμπερτ Αϊνστάιν ανέλαβε τη θέση του υπαλ-

330

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

λήλου στο γραφείο ευρεσιτεχνιών: η δουλιά ή­ ταν εύκολη (αν και κακοπληρωμένη) και του πα­ ρείχε ένα ήσυχο, ζεστό μέρος όπου μπορούσε να διαβάζει και να σκέφτεται. Από την ήσυχη γωνιά του στο μουσείο, ο Κρολλ, άρχισε να δημοσιεύει επιστημονικές ερ­ γασίες στη δεκαετία του 1860, στρέφοντας την προσοχή του στο μυστήριο των εποχών των πα­ γετώνων, που ήταν ένα από τα μεγάλα επίμαχα σημεία του καιρού του. Η θεωρία του Κρολλ ξεκι­ νούσε από το γεγονός ότι η Γη ήταν κεκλιμμένη ως προς τον Ήλιο και ότι αυτή η κλίση ποικίλει με την πάροδο των χιλιετηρίδων. Αλλά εισήγαγε στο παιγνίδι κι έναν σημαντικό παράγοντα. Εξαι­ τίας της περίπλοκης αλληλεπίδρασης των βαρυτικών δυνάμεων ανάμεσα στους πλανήτες του Ηλιακού Συστήματος, η μορφή της τροχιάς της Γης μεταβάλλεται με ομαλό και προβλέψιμο τρό­ πο. Η τροχιά είναι πάντοτε έλλειψη, αλλά μερι­ κές φορές η έλλειψη αυτή είναι σχεδόν τέλειος κύκλος, ενώ άλλες φορές είναι περισσότερο πεπλατυσμένη. Αυτές οι αλλαγές στην εκκεντρό­ τητα της τροχιάς υπολογίστηκαν από τον Γάλλο αστρονόμο Ουρμπαίν Λεβεριέ (που, όπως κι ο Κρολλ κι οι επιστήμονες της εποχής του, δεν διέ­ θετε κομπιούτερ για να βοηθηθεί κι έπρεπε να κάνει όλους τους υπολογισμούς με το χέρι). Ο Κρολλ χρησιμοποίησε τη δουλιά του Λεβεριέ σαν βάση για να στηρίξει τη δικιά του θεωρία. Καθώς η τροχιά της Γης γίνεται βαθμιαία από κυκλικότερη (μικρή εκκεντρότητα) ελλειπτικότε­ ρη (υψηλή εκκεντρότητα), ακολουθεί έναν κύκλο διάρκειας περίπου 100.000 χρόνων. Σήμερα, η

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

331

τροχιά είναι σχεδόν κυκλική (η εκκεντρότητα εί­ ναι περίπου μηδενική). Αλλά μερικές χιλιάδες χρόνια πριν, ήταν σχετικά πεπλατυσμένη (εκκεν­ τρότητα 6%). Έτσι ο Κρολλ ισχυρίστηκε ότι η κυ­ κλική τροχιά αντιστοιχεί στη σχετική ζέστη της μεσοπαγετωνικής περιόδου, ενώ η ελλειπτική στο ψύχος μιας εποχής παγετώνων. Αλλά πώς θα μπορούσε να λειτουργήσει το φαινόμενο; Ακόμα κι αν αλλάζει το σχήμα της τροχιάς της Γης, οι Λεβεριέ και Κρολλ ήξεραν καλά ότι το συνολικό ποσοστό της θερμότητας, που προσλαμβάνει η Γη από τον Ήλιο κατά .τη διάρκεια ενός χρόνου, είναι πάντα το ίδιο. Ο Κρολλ υπέθεσε ότι αυτό που έπαιζε ρόλο ήταν η ισορροπία της θερμότητας ανάμεσα στο καλο­ καίρι και στο φθινόπωρο. Ισχυρίστηκε πως, όταν οι χειμώνες είναι ψυχροί, το χιόνι συσσωρεύται ευκολότερα και, από τη στιγμή που το κάνει αυ­ τό, ανακλά την προσπίπτουσα ηλιακή ακτινοβο­ λία και η Γη παραμένει ψυχρή ακόμα και το καλο­ καίρι. Ο Κρολλ μπορεί κάλλιστα να ήταν ο πρώ­ τος άνθρωπος που εισήγαγε την ιδέα της θετι­ κής ανάδρασης σε επιστημονική θεωρία. Έτσι, έβγαλε το συμπέρασμα ότι αν η Γη απέχει πολύ από τον Ήλιο κατά τη διάρκεια των χειμώνων του Βόρειου Ημισφαίριου, τότε θα πρέπει να ση­ μειώνεται εποχή παγετώνων. Η θεωρία δεν αντιτασσόταν στα τότε υπάρ­ χοντα γεωλογικά στοιχεία παρόλο που μερικοί επιστήμονες ήταν επιφυλακτικοί για το κατά πό­ σο μια τόσο μικρή μεταβολή στην εκκεντρότητα της ίδιας της Γης —της τάξης μερικών εκατο­ στιαίων μονάδων— θα μπορούσε να προκαλέσει

332

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ένα μεγάλο αποτέλεσμα. Η διαμάχη για τη θεω­ ρία του Κρολλ συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, αλλά μέχρι τότε είχαν προκύψει πάμπολλα γεωλογικά στοιχεία που υποστήρι­ ζαν ότι η πιο πρόσφατη εποχή παγετώνων δεν είχε τελειώσει αμέτρητες χιλιάδες χρόνια πριν αλλά εδώ και μόλις 10.000 χρόνια. Με άλλα λό­ για η Γη βρισκόταν ακόμα εγκλωβισμένη στους πάγους όταν η τροχιά ήταν πολύ βολικά κυκλική. Φαινόταν ότι η αστρονομική θεωρία των εποχών των παγετώνων ήταν νεκρή. Αλλά τον 20ο αιώνα η θεωρία αναζωογονήθηκε από ένα συνδυασμό ακριβέστερων υπολογισμών των λεπτομερειών των αστρονομικών επιδράσεων. Τα τελευταία εί­ κοσι χρόνια υποστηρίχθηκε από σχετικά ακρι­ βείς μετρήσεις της προέλασης και της υποχώρη­ σης των παγετώνων τις τελευταίες μερικές εκα­ τοντάδες χιλιάδες χρόνια. Ο άνθρωπος που εμ­ φύσησε ζωή στο πτώμα της θεωρίας του Κρολλ, ήταν ο Γιουγκοσλάβος αστρονόμος Μιλούτιν Μιλάνκοβιτς. Προς τιμήν του, η αστρονομική θε­ ωρία είναι σήμερα γνωστή και σαν Μοντέλο Μι­ λάνκοβιτς για τις εποχές των παγετώνων. Ο Μιλάνκοβιτς πρόσθεσε άλλη μια αστρονο­ μική επίδραση στους δυο παράγοντες που θεώ­ ρησε ο Κρολλ. Εκτός από τη μετάπτωση των ιση­ μεριών και την διακύμανση της τροχιακής εκκεν­ τρότητας, μεταβάλλεται επίσης και η γωνία κλί­ σης του άξονα της Γης, ανεβοκατεβαίνοντας πά­ νω και κάτω, με εύρος που κυμαίνεται από 21,8° (ο άξονας γίνεται πιο όρθιος) σε 24,4° (περισσό­ τερο κεκλιμένος), σε μια περίοδο διάρκειας 41.000 χρόνων. Η τρέχουσα κλίση — λίγο μέγα-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

333

λύτερη από 23,4° είναι κάπου στο ενδιάμεσο α­ νάμεσα στις δυο ακραίες πιθανότητες. Τα τελευ­ ταία 10.000 χρόνια, η κλίση μειώνεται συνεχώς. Και αφού η κλίση της Γης είναι αυτή που δη­ μιουργεί τον κύκλο των εποχών, αυτό σημαίνει ότι οι διαφορές μεταξύ των εποχών είναι λιγότε­ ρο ακραίες από ό,τι ήταν πριν 10.000 χρόνια. Κα­ τά τα άλλα ισχύουν τα ίδια: τα καλοκαίρια είναι λίγο ψυχρότερα, οι χειμώνες λίγο θερμότεροι α­ πό τότε (παρόλο που το σύνολο της ζέστης που προσλαμβάνει η Γη από τον Ήλιο κατά τη διάρ­ κεια ενός χρόνου, είναι ακριβώς το ίδιο και στις δυο περιπτώσεις). Είναι φανερό ότι αυτή η κλίση θα πρέπει επί­ σης να εξασκεί ισχυρή επίδραση σε οποιουσδή­ ποτε κλιματικούς ρυθμούς αντιστοιχούν στη διακύμανση της μετάπτωσης των ισημεριών. Αυ­ τό είναι και το επιστέγασμα στο σύνολο των επι­ δράσεων που μεταβάλλουν την τροχιακή γεωμε­ τρία της Γης και αλλάζουν την ισορροπία της θερμότητας ανάμεσα στις εποχές. Συνδυάζον­ τας και τις τρεις αυτές επιδράσεις, μπορούμε να υπολογίσουμε το ποσό της ηλιακής θερμότητας (ηλιακής ακτινοβολίας) που καταφθάνει σε κάθε γεωγραφικό πλάτος της Γης σε οποιαδήποτε ε­ ποχή, κάθε παρελθοντικής (ή και μελλοντικής) περιόδου. Οι υπολογισμοί αυτοί είναι δυνατοί — αλλά τον καιρό του Μιλάνκοβιτς αυτό ήταν μια επίπονη εργασία επειδή τότε δεν υπήρχαν κομπιούτερς. Με ηρωική αφοσίωση, ο Μιλάνκοβιτς υπολόγισε τις κατάλληλες θερμοκρασιακές καμ­ πύλες από 5° μέχρι 75° Βόρειο γεωγραφικό πλά­ τος και δημοσίευσε τα αποτελέσματα του το 1930.

334

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

Εκείνη την εποχή, οι υπολογισμοί ήταν περισ­ σότερο λεπτομερείς και ακριβείς από την γνώση που είχαν οι γεωλόγοι σχετικά με τον πραγματι­ κό τρόπο που είχαν μεταβληθεί οι θερμοκρασίες της Γης. Κανείς δεν ήξερε αν οι υπολογισμοί του Μιλάνκοβιτς αντιστοιχούσαν στον πραγματικό κόσμο. Αλλά έκανε επίσης και μια βασική συνει­ σφορά στη θεωρία του πώς αυτές οι μεταβολές στην ηλιακή ακτινοβολία μπορούν αν επηρεά­ σουν το κλίμα. Δανειζόμενος μια υπόθεση από το Γερμανό γεωλόγο Βλαντιμίρ Κέππεν ο Μιλάν­ κοβιτς πρότεινε ότι το κλειδί για τις εποχές των παγετώνων ήταν τα ψυχρά καλοκαίρια και όχι οι πολύ ψυχροί χειμώνες. Σήμερα ο ισχυρισμός αυ­ τός αποτελεί την πεμπτουσία της σύγχρονης θε­ ωρίας για τις εποχές των παγετώνων, γιατί έτσι κι αλλιώς ο χειμώνας είναι πάντα αρκετά ψυ­ χρός για να επιτρέψει στο χιόνι να πέφτει και να συσσωρεύεται στο έδαφος. Πάντως σήμερα το χιόνι λυώνει την άνοιξη. Ο τρόπος με τον οποίο απλώνονται τα παγοκαλύμματα στη στεριά του Βόρειου Ημισφαίριου είναι να υπάρχουν ψυχρές ανοίξεις και λιγότερο θερμά καλοκαίρια για να υπάρξει μικρή τήξη και οι χιονοπτώσεις να υπερ­ καλύψουν τις απώλειες του καλοκαιριού. Όσον αφορά την Ανταρκτική, αυτή η παγωμένη ήπει­ ρος φαίνεται ότι ήταν πάντα εγκλωβισμένη στους πάγους. Έτσι η μέση παγκόσμια θερμο­ κρασία εξαρτάται από αυτήν την προέλαση και την υποχώρηση των βορείων παγετώνων. Αυτό φυσικά κάνει την αστρονομική θεωρία να ταιριάζει με την πρόσφατη κατανομή των επο­ χών των παγετώνων. Κάπου 10.000 χρόνια πριν

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

335

όταν υπήρχε μικρή διαφορά ανάμεσα στις επο­ χ έ ς και το καλοκαίρι ήταν λιγότερο θερμό, το Βόρειο Ημισφαίριο βρισκόταν πράγματι εγκλω­ βισμένο στην τελευταία εποχή παγετώνων. Πάν­ τως θα περνούσε μισός αιώνας μέχρι να προκύ­ ψει η τελεσίδικη απόδειξη ότι ο Μιλάνκοβιτς βρι­ σκόταν στα σωστά ίχνη. Πολλοί άνθρωποι έχουν λάβει μέρος στο σχη­ ματισμό της σύγχρονης εκδοχής της αστρονομι­ κής θεωρίας των εποχών των παγετώνων. Μια αποφασιστική συνεισφορά προήλθε από τον Αν­ τρέ Μπεργκέρ, ένα Βέλγο που διατύπωσε τους καλύτερους και πιο εμπεριστατωμένους υπολο­ γισμούς της ποικίλουσας ηλιακής ακτινοβολίας σε διαφορετικά γεωγραφικά πλάτη — αυτή τη φορά με τη βοήθεια του κομπιούτερ! Ο Τζώρτζ Κούκλα, ένας Τσέχος που κατοικεί σήμερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, έχει μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο οι εποχιακές μεταβολές στην ηλια­ κή ακτινοβολία είναι πιθανό να επηρεάζουν την χιονοκάλυψη. Συμπεραίνει ότι με δεδομένη την σημερινή γεωγραφία της Γης, με τη στεριά συγ­ κεντρωμένη στα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη στο Βόρειο Ημισφαίριο (κάτι που φυσικά δεν ήταν ο κανόνας στη διάρκεια ολόκληρης της ιστορίας του πλανήτη), η φυσική κατάσταση του κόσμου είναι μια εποχή παγετώνων. Μονάχα όταν οι τρο­ χιακοί κύκλοι συνδυάζονται για να δημιουργή­ σουν τη μέγιστη καλοκαιρινή θερμότητα, τότε ο πάγος παροδικά υποχωρεί και ο κόσμος εισέρ­ χεται σε μια μεσοπαγετωνική περίοδο. Αλλά οι σημαντικότερες νέες εξελίξεις προήλθαν από μελέτες του πώς οι θερμοκρασίες

336

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

ποίκιλαν πράγματι στο παρελθόν. Οι μετρήσεις εξαρτώνταν από την ικανότητα των επιστημό­ νων να αποκτήσουν πρώτη ύλη, ανέγγιχτη επί ε­ κατοντάδες χιλιάδες χρόνια από τις θεομηνίες των γεωλογικών διαδικασιών και από την ικανό­ τητα τους να χρησιμοποιήσουν αυτό το υλικό σαν θερμόμετρο. Χρησιμοποιούν μεγάλα «καρό­ τα» ιζημάτων που εξάγονται από τους βυθούς των ωκεανών, όπου αναπαύονταν αδιατάρακτα για χιλιετηρίδες. Ένα μεγάλο μέρος αυτού του ιζηματογενούς υλικού αποτελείται από τα κελύ­ φη νεκρών θαλάσσιων πλασμάτων, των μικρο­ σκοπικών πλαγκτονικών τρηματοφόρων, που με το πλήρωμα του γεωλογικού χρόνου δημιουρ­ γούν νέες αποθέσεις κιμωλίας. Καθώς τα ιζήματα κατακάθονται διαδοχικά μαζί με νεώτερες αποθέσεις κοντά στην επιφά­ νεια και οι αρχαιότερες αποθέσεις θάβονται βα­ θύτερα, μπορούμε να τα χρονολογήσουμε με διάφορες μεθόδους. Αυτές οι μέθοδοι συμπερι­ λαμβάνουν μετρήσεις ραδιενεργών ισοτόπων στα απομεινάρια και ίχνη «απολιθωμένου μαγνη­ τισμού». (Σ.τ.μ. αρχαιομαγνητισμού). Έτσι με­ τρώντας λόγου χάρη τα ποσοστά διαφόρων ισο­ τόπων του οξυγόνου στα ασβεστολιθικά απομει­ νάρια τους, μπορεί να προσδιοριστεί η θερμο­ κρασία του ωκεανού που έζησαν αυτά τα από καιρό νεκρά υδρόβια πλάσματα. Το ανθρακικό υλικό περιέχει δυό ισότοπα του οξυγόνου, το οξυγόνο-16 και το οξυγόνο-18, ό­ πως και κάθε άλλο δείγμα του οξυγόνου στη Γη, συμπεριλαμβανομένου και του αέρα που ανα­ πνέουμε. Το οξυγόνο-18 είναι βαρύτερο από το

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

337

οξυγόνο-16. Τα ανθρακικά άλατα στα κελύφη των υδροβίων πλασμάτων δημιουργούνται από μόρια διοξειδίου του άνθρακα που απορροφήθη­ καν από τα ζωντανά τρηματοφόρα με διαφορετι­ κούς ρυθμούς οι οποίοι εξαρτώνταν από το ισό­ τοπο του οξυγόνου που περιείχαν και από τη θερμοκρασία, Η αναλογία κάθε ισοτόπου που εί­ ναι διαθέσιμη σε υδρόβια πλάσματα, εξαρτάται από τη θερμοκρασία του θαλάσσιου νερού. Πολ­ λές μελέτες έχουν μορφοποιήσει μιαν ακριβή σχέση —ένα γεωλογικό θερμόμετρο— που κα­ θιστά δυνατό τον υπολογισμό των παρελθοντικών θερμοκρασιών από τις μετρήσεις των ισοτό­ πων του οξυγόνου. Τα ανθρακικά άλατα από πλάσματα που έζησαν σε ψυχρότερο νερό, πε­ ριέχουν υψηλό ποσοστό του βαρύτερου ισο­ τόπου. Το 1976, δυο Αμερικανοί ερευνητές, ο Τζιμ Χαίης και ο Τζων Ίμπρυ, ένωσαν τις δυνάμεις τους με ένα Βρεττανό, το Νικ Σάκλετον στα πλαί­ σια αυτού που τότε ήταν η πληρέστερη και πε­ ρισσότερο εμπεριστατωμένη μελέτη του είδους της. Διέθεταν ένα «καρότο» μήκους 15 μέτρων, που αντιστοιχούσε σε μια περίοδο 450.000 χρό­ νων. Παίρνοντας δείγματα κάθε 10 εκατοστά α­ πό ολόκληρο το μήκος του, μέτρησαν τις θερμο­ κρασίες της Γης ανά διαστήματα 3.000 χρόνων. Όταν ανάλυσαν την κατανομή των θερμοκρα­ σιακών διακυμάνσεων, ανακάλυψαν ότι σ'αυτές επικρατούσαν κύκλοι διάρκειας 100.000, 41.000 και 22.000 χρόνων. Ήταν ακριβώς οι κύκλοι που είχαν μελετηθεί από το Μιλάνκοβιτς και υπολο­ γιστεί με μεγάλη λεπτομέρεια από ένα σύγχρο-

338

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

νο ομόλογο του, το Μπεργκέρ. Από το 1976, τέ­ τοιου είδους μελέτες έχουν επαναληφθεί με πε­ ρισσότερες λεπτομέρειες, σε μεγαλύτερα γεω­ λογικά «καρότα» και η εικόνα παραμένη πάντα αμετάβλητη. Οι αστρονομικές επιδράσεις εξα­ σκούν πράγματι έλεγχο στους κύκλους των επο­ χών των παγετώνων. Αλλά μέχρι πρόσφατα πα­ ρέμεινε άλυτο ένα αίνιγμα: πώς μπορούσαν τέ­ τοιες μικρές μεταβολές στην εποχιακή θέρμαν­ ση, να δημιουργούν τόσο μεγάλες διακυμάνσεις στο κλίμα και από εποχή παγετώνων να εισχω­ ρούμε σε μεσοπαγετωνική και τανάπαλιν; Η α­ πάντηση ήρθε τα τελευταία λίγα χρόνια από ένα άλλο είδος γεώτρησης — αυτή τη φορά σε πολι­ κό πάγο. Τα πολικά παγοκαλύμματα αποτελούν ένα «α­ πολιθωμένο» ημερολόγιο παρελθοντικών περι­ βαλλοντικών μεταβολών, συμπεριλαμβανομέ­ νων των θερμοκρασιών. Όπως και τα ιζήματα του ωκεανικού πυθμένα, τα αρχαιότερα στρώμα­ τα είναι θαμμένα πιο βαθιά και περιέχουν ισότο­ πα οξυγόνου και άλλους ιχνηθέτες (Σ.τ.μ. χημικά στοιχεία ή ισότοπα που δίνουν ειδικές πληροφο­ ρίες) στις αναλογίες που αντιστοιχούν στις συν­ θήκες που επικρατούσαν την εποχή που εναπο­ τέθηκαν σαν χιόνι. Ακόμα και τα βαθύτερα στρώ­ ματα πάγου δεν είναι τόσο παλιά όσο τα παλιότε­ ρα ιζήματα που μελέτησαν ο Χαίης και οι συνερ­ γάτες του. Αλλά σε αντίθεση με τα ιζήματα του πυθμένα, τα γεωλογικά «καρότα» πάγου περιέ­ χουν δείγματα αρχαίου αέρα, παγιδευμένου σε φυσαλίδες. Το βαθύτερο «καρότο» πάγου αυτού του τύ-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

339

που, προέρχεται από την περιοχή Βοστόκ, στην καρδιά της Ανταρκτικής. Έχει μήκος μεγαλύτε­ ρο από 2 χιλιόμετρα και καλύπτει μια χρονική πε­ ρίοδο 160.000 χρόνων — δηλαδή κάτι περισσό­ τερο από ένα πλήρη κύκλο Μιλάνκοβιτς. Αποτε­ λεί ένα εμπεριστατωμένο αρχείο της θερμοκρα­ σίας αλλά και της σύνθεσης του αέρα τις τελευ­ ταίες χιλιετηρίδες, κάτι που εξακριβώνεται από τις παγιδευμένες φυσαλίδες. Η σημαντικότερη ανακάλυψη από αυτές τις αναλύσεις είναι ότι κα­ τά τη διάρκεια της εποχής των παγετώνων που τέλειωσε κάπου 100.000 χρόνια πριν, η συγκέν­ τρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμό­ σφαιρα ήταν μονάχα 200 μέρη ανά εκατομμύριο (ppm). Την εποχή που έληξε η εποχή των παγε­ τώνων και άρχισε η μεσοπαγετωνική περίοδος, το ποσοστό του διοξειδίου του άνθρακα στην α­ τμόσφαιρα αυξήθηκε στα 270 ppm — δηλαδή στο επίπεδο που έμεινε μέχρι τον 20ο αιώνα. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες (κάψιμο κάρβου­ νου και η καταστροφή των δασών) έχουν αυξή­ σει την περιεκτικότητα σε 350 ppm. To καρότο πάγου της περιοχής Βοστόκ είναι αρκετά μακρύ για να δείξει ότι το ίδιο ακριβώς συνέβη και στο τέλος της προηγούμενης εποχής παγετώνων: πριν από 155 χιλιάδες χρόνια ο κόσμος ξαφνικά θερμάνθηκε και πέρασε σε μεσοπαγετωνική πε­ ρίοδο τη στιγμή που η συγκέντρωση του διοξει­ δίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα έφτασε τα 300 ppm, από μια τιμή κάτω από τα 200 ppm. Σήμερα ακούμε πολλά σχετικά με τα προβλή­ ματα που μπορεί να δημιουργούνται από τις αυ­ ξανόμενες συγκεντρώσεις διοξειδίου του άν-

340

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

θράκα, εξαιτίας της συμβολής του τελευταίου στο «φαινόμενο του θερμοκηπίου». Το διοξείδιο του άνθρακα επιτρέπει στην ηλιακή ενέργεια να φτάσει μέχρι το έδαφος, αλλά παγιδεύει την υ­ πέρυθρη θερμότητα η οποία διαφορετικά θα ξέ­ φευγε στο διάστημα. Κάνει τον πλανήτη θερμό­ τερο. Και τώρα είναι ξεκάθαρο ότι και η θερμο­ κρασία και οι συγκεντρώσεις διοξειδίου του άν­ θρακα, συμβαδίζουν με τους κύκλους Μιλάνκοβιτς: το καρότο Βοστόκ δείχνει ολοκάθαρα τον κύκλο των 22.000 χρόνων στις διακυμάνσεις του διοξειδίου του άνθρακα και της θερμοκρασίας. Εκ πρώτης όψεως, αυτό λύνει το πρόβλημα του πώς οι αστρονομικοί κύκλοι μπορούν να έ­ χουν μια τόσο μεγάλη επίδραση στο κλίμα. Είναι φανερό ότι οι ρυθμοί ενισχύονται από το διοξεί­ διο του άνθρακα, ενισχύοντας ή αποδυναμώνον­ τας το φαινόμενο του θερμοκηπίου, ανάλογα με τους κύκλους του Μιλάνκοβιτς, σε μια διαδικα­ σία ανάδρασης, που σίγουρα θα είχε ευχαριστή­ σει τον Κρολλ. Και τώρα η ερώτηση μετατρέπε­ σαι στην εξής: γιατί οι αστρονομικοί κύκλοι επη­ ρεάζουν το ποσοστό του διοξειδίου του άνθρα­ κα στην ατμόσφαιρα; Μόλις τώρα αρχίζει να δί­ νεται μια απάντηση σ' αυτή την ερώτηση. Στο σημείο αυτό βγαίνουμε από το βασίλειο της α­ στρονομίας και εισχωρούμε σ' αυτό της βιολο­ γίας. Η απάντηση φαίνεται να στηρίζεται στη βιολογική παραγωγικότητα των ωκεανών, δηλα­ δή στη δραστηριότητα του πολυάριθμου πλαγκτού, που αποτελεί τη βασική πηγή τροφής ολό­ κληρης της ωκεάνειας ζωής — και η οποία, κατά ειρωνικό τρόπο, αποτελεί και την πηγή πληρο-

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

341

φοριών για τις παρελθοντικές θερμοκρασίες. Ό­ ταν οι ωκεανοί είναι παραγωγικότεροι, τότε πε­ ρισσότερο διοξείδιο του άνθρακα αποσύρεται α­ πό τον αέρα και, τελικά, εναποτίθεται με μορφή ιζημάτων στον ωκεάνειο πυθμένα. Ο ισχυρισμός λέει ότι μια ψυχρότερη Γη είναι παραγωγικότε­ ρη — τουλάχιστον όσον αφορά τους ωκεανούς. Κανείς δεν έχει εξηγήσει ακόμα με λεπτομέ­ ρειες το πώς θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί αυτή η διαδικασία, αλλά μια ιδιαίτερα σημαντική υπόθεση διατυπώνουν οι Τζων Μάρτιν και Στηβ Φιτζγουωτερ από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι δύο τους μελέτησαν τον τρόπο ανάπτυξης του πλαγκτού στον Βορειοανατολικό Ειρηνικό και ανακάλυψαν ότι τα μικροσκοπικά αυτά πλά­ σματα πολλαπλασιάζονται με τρομερή ταχύτη­ τα, αν υπάρχει αρκετός σίδηρος. Φαίνεται ότι έ­ χουν όλα όσα χρειάζονται στον υπο-αρκτικό Ει­ ρηνικό, αλλά όχι αρκετό σίδηρο για έναν πλή­ ρως επαρκή μεταβολισμό. Κατά τη διάρκεια μιας εποχής παγετώνων, ο κόσμος δεν είναι μόνο ψυ­ χρότερος, αλλά και ξηρότερος, επειδή το νερό εγκλωβίζεται στους πάγους. Οι ξηροί άνεμοι σα­ ρώνουν τις ηπείρους, μεταφέροντας ένα μεγάλο φορτίο σκόνης στους ωκεανούς. Ένα από τα συ­ στατικά της σκόνης είναι κι ο σίδηρος. Έτσι, λέ­ νε οι Μάρτιν και Φιτζγουωτερ, όσο η Γη αρχίζει να ψυχραίνεται, η σιδηρούχα σκόνη πέφτει στον ωκεανό, όπου απορροφάται από το πλαγκτόν και χρησιμοποιείται για να λειτουργήσουν απο­ δοτικότερα οι βιολογικές του λειτυοργίες. Το πλαγκτόν δρα σαν «βιολογική αντλία», προσ­ λαμβάνοντας διοξείδιο του άνθρακα από την α-

342

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

τμόσφαιρα και ενισχύοντας την ψυκτική τάση. Στο τέλος μιας εποχής παγετώνων, καθώς ο κό­ σμος αρχίζει να θερμαίνεται και η υγρασία να ε­ πιστρέφει στην ξηρά, η ροή της σκόνης σε υψη­ λά γεωγραφικά πλάτη διακόπτεται κα· η διαδικα­ σία αρχίζει να λειτουργεί αντίστροφα. Η βιολογική πλευρά της ιστορίας πρέπει ακό­ μα να υποστεί λεπτομερή επεξεργασία, αλλά τέ­ τοιες ιδέες δείχνουν τουλάχιστον ότι υπάρχει η πιθανότητα να υπάρχει μια τέτοια βιολογική αν­ τλία. Πάντως, η αστρονομική πλευρά του θέμα­ τος είνα·. με επάρκεια συμπληρωμένη. Τα ιζήμα­ τα του ωκεανειου πυθμένα συμπίπτουν με τους αστρονομικούς κύκλους που μελέτησε ο Μιλάνκοβιτς. Ακόμα κι αν δεν γνωρίζαμε τις λεπτομέ­ ρειες των βιολογικών αλληλεπιδράσεων, το γε­ γονός αυτό μας παρέχει τη δυνατότητα μιας α­ νατριχιαστικής πρόβλεψης. Οι μεσοπαγετωνικές περίοδοι βαστούν, κατά μέσο όρο, μόνο 10.000 χρόνια. Η τρέχουσα μεσοπαγετωνική πε­ ρίοδος άρχισε πριν από 10.000 χρόνια, όταν η κλίση της Γης βρισκόταν στο μέγιστο, δίνοντας έμφαση στη διαφοροποίηση των εποχών. Σήμε­ ρα, η κλίση βρίσκεται στο μισό της διαδρομής προς την άλλη ακραία τιμή της και μειώνεται συ­ νεχώς. Αν το μοτίβο του παρελθόντος πρόκειται να επαναληφθεί, τότε μόλις μέσα σε μια χιλιετη­ ρίδα θα έρθει η επόμενη εποχή παγετώνων.

Υποσημειώσεις 1. Σ.τ.μ. Τα χορδωτά είναι μια γενικότερη κατηγο­ ρία ζωντανών πλασμάτων, στα οποία συμπεριλαμβά­ νονται και τα σπονδυλωτά. 2. Σ.τ.μ. Ο βιοχημικός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας και εξαίρετος οραματιστής Ισαάκ Ασίμωφ έγραψε ένα ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «Νέμεση» και βάση τη σχετική θεωρία. Στο σημαντικό αυτό μυθιστό­ ρημα εξετάζεται με προσοχή και κάθε επιστημονική λεπτομέρεια το θέμα του αόρατου άστρου-συνοδού, στα πλαίσια της ανθρώπινης κοινωνίας του 23ου αιώ­ να, η οποία έχει αρχίσει τις διαστρικές μετακινήσεις. Το βιβλίο αυτό συνιστάται ανεπιφύλακτα σε κάθε εν­ διαφερόμενο! 3. Στην παραδοσιακή γεωλογική χρονική κλίμακα, ο Καινοζωϊκός Αιώνας άρχισε πριν από 65 εκατομμύ­ ρια χρόνια (ακολουθώντας το Μεσοζωϊκό), υποδιαι­ ρείται στο Τριτογενές (από τα 65 μέχρι τα 1,8 Εχπ) και στο Τεταρτογενές (από τα 1,8 Εχπ μέχρι σήμερα). Αυ­ τό είναι μάλλον άνισο και μερικοί παλαιοντολόγοι προτιμούν τώρα να υποδιαιρούν τον Καινοζωϊκό σε δύο περισσότερο ίσες περιόδους, το Παλαιογενές (α­ πό τα 65 Εχπ μέχρι τα 24 Εχπ) και το Νεογενές (από τα 24 Εχπ μέχρι σήμερα). Εμείς θα υιοθετήσουμε τη σύγχρονη χρονολογική κλίμακα, αλλά οι όροι Κρητιδικό-Τριτογενές, Κρητιδικό- Παλαιογενές και Μεσοζωϊκός - Καινοζωϊκός αναφέρονται όλοι στο ίδιο ορό-

344

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

σημο του γεωλογικού ημερολογίου: στα 65 Εχπ, όταν οι (περισσότεροι) δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν. Αφού, και στις δύο ταξινομήσεις, η πρώτη υποπερίοδος του Παλαιογενούς - Τεταρτογενούς ονομάζεται Παλαιόκαινο, τότε το όριο μπορεί να ονομαστεί Κρητιδικό Παλαιόκαινο. 4. Φυσικά, αντιλαμβανόμαστε ότι ακόμα και σήμε­ ρα μερικοί δεν αισθάνονται άνετα με τη θεωρία της εξέλιξης, ειδικά όταν αρχίζουμε να μιλάμε για την αν­ θρώπινη εξέλιξη. Η καλύτερη σύντομη απάντηση, που μπορούμε να δόσουμε σ' εκείνους που νοιώθουν έτσι, είναι να παραφράσουμε αυτά που είπε ο Τζεϋ Γκουλντ, του Χάρβαρντ, σε μια συνέντευξη που δημο­ σιεύτηκε στο Newsweek στις 29 Μαρτίου 1982. Η εξέ­ λιξη είναι ένα γεγονός, σαν το μήλο που πέφτει από το δέντρο (το γεγονός αυτό υποστηρίζεται και, μετα­ ξύ άλλων, από τον πλούτο των απολιθωμάτων τα ο­ ποία αναφέρουμε σ' αυτό το βιβλίο). Η θεωρία της φυ­ σικής επιλογής του Δαρβίνου προτάθηκε για να ερμη­ νεύσει το γεγονός της εξέλιξης, με τον ίδιο τρόπο που η θεωρία του Νεύτωνα προτάθηκε για να εξηγήσει το γεγονός ότι το μήλο πέφτει από το δέντρο. Η Νευτώνεια θεωρία της βαρύτητας έχει τώρα αντικατασταθεί από μια καλύτερη θεωρία για την βαρύτητα — αυτή που προτάθηκε από τον Αϊνστάιν. Αλλά τα μήλα δεν σταμάτησαν να πέφτουν από τα δέντρα, όταν οι επι­ στήμονες άρχισαν να λογομαχούν για το αν η θεωρία του Αϊνστάιν θα ήταν μια βελτίωση της θεωρίας του Νεύτωνα. Με τον ίδιο τρόπο, μερικοί επιστήμονες, σή­ μερα, λογομαχούν για το αν θα πρέπει να βελτιωθεί η θεωρία του Δαρβίνου. Αλλά τα είδη δεν σταματούν να αναπαράγονται εξαιτίας αυτής της διαμάχης. Η προθυμία των επιστημόνων να αμφισβητήσουν το μη­ χανισμό της διαδικασίας δεν σημαίνει ότι αμφισβη­ τούν και το γεγονός της εξέλιξης. 5. Ό λ ε ς οι υπόλοιπες αναφορές στον Κρολλ προ­ έρχονται απ' αυτήν την πηγή. 6. Σ.τ.μ. Πνευμοδυναμική ή αερομηχανική είναι η

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

345

επιστήμη των μηχανικών ιδιοτήτων των ελαστικών ρευστών, του ατμοσφαιρικού αέρα και άλλων αερίων. 7. Σ.τ.μ. Ο Γκρίμπιν κάνει λογοπαίγνιο, χρησιμο­ ποιώντας της λέξεις Γροιλανδία (Greenland = πράσι­ νη γη) και πράσινη (green). 8. Σ.τ.μ. Πράγματι, έφτασε στο μέγιστο τον Φε­ βρουάριο του 1990. Αναμένεται να φτάσει στο ναδίρ της γύρω στα 1997. Υπάρχει και ένα περίεργο περι­ στατικό, που συνέβη τον Οκτώβριο του 1989: το χρη­ ματιστήριο του Τορόντο, στον Καναδά, έκλεισε για τρεις μέρες, εξαιτίας βλάβης στους κομπιούτερς του, η οποία αποδείχτηκε ότι είχε προκληθεί από ένα αδέ­ σποτο σωματίδιο του ηλιακού ανέμου! Ο σημερινός πολιτισμός είναι πολύ πιο ασταθής και πολύ πιο ευά­ λωτος στις εξωτερικές επιδράσεις. Ειπώθηκε ότι, ό­ ταν φτερνίζεται ο Σαντάμ Χουσεΐν, η Δύση κρυολογεί. Με ανάλογο τρόπο, όταν φτερνίζεται ο Ήλιος, η Γη

παθαίνει πνευμονία! 9. Σ.τ.μ. Αυτά, που γράφει εδώ ο Γκρίμπιν, αποδεί­ χτηκαν μετά από λίγο καιρό. Ό π ω ς ανέφερε TD New Scientist, στις 3 Φεβρουαρίου 1990, ο Τζεϋ Ζουάλλυ και οι συνεργάτες του από το Κέντρο Γκόνταρντ της NASA, ανακάλυψαν ότι στη δεκαετία 1980-90 αυξήθη­ κε σε πάχος το στρώμα πάγου που σκεπάζει τη Γροι­ λανδία. Για την ακρίβεια, το πάχος αυξήθηκε κατά 23 εκατοστά, πράγμα που έπρεπε να προκαλέσει την πτώση της στάθμης της θάλασσας κατά 3 εκατοστά. Όμως η στάθμη ανέβηκε κατά 2 εκατοστά, εξαιτίας της τήξης των παγετώνων της Ανταρκτικής. Εξαιτίας αυτής της ανισορροπίας, είναι δύσκολο να εξαχθούν συμπεράσματα για το πώς θα ανταποκριθεί ένα συγ­ κεκριμένο παγοκάλυμμα σε μια θερμοκρασιακή μετα­ βολή. Γι' αυτό οι μετρήσεις της ομάδας Ζουάλλυ έ­ χουν μεγάλη αξία. 10. Σ.τ.μ. Υπολογίστηκε ότι κάθε δευτερόλεπτο κα­ ταστρέφεται ένα κομμάτι τροπικού δάσους ίσο σε έ­ κταση με ένα ποδοσφαιρικό γήπεδο! Αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανάγκη για καλλιεργήσιμη γη,

346

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

βοσκοτόπους, ξυλεία και στις γεωτρήσεις για πετρέ­ λαιο. Η Βραζιλία είναι πρωταθλήτρια χώρα στην κατα­ στροφή των τροπικών δασών, επικαλούμενη την «οι­ κονομική ανάπτυξη». Υπολογίζεται ότι μέχρι το 2020 δεν θα υπάρχει ούτε ένα πράσινο φύλλο σε ολόκληρη τη λεκάνη του Αμαζόνιου... 11. Σ.τ.μ. Τον Οκτώβριο του 1990, ο δρ. Μάικλ Κέλλυ και οι συνεργάτες του, υπολόγισαν ότι από την ά­ νοδο της στάθμης των θαλασσών θα επηρεαστούν ά­ μεσα κάπου 500.000.000 άνθρωποι. Στον κατάλογο των πόλεων που διατρέχουν τον κίνδυνο εκτεταμέ­ νων πλημμύρων τον επόμενο αιώνα, συμπεριλαμβά­ νεται και η Θεσσαλονίκη. 12. Αν θέλετε ένα τέτοιο βιβλίο, αυτό το ανθρωπογενές φαινόμενο του θερμοκηπίου περιγράφεται με λεπτομέρειες στο «Θερμοκήπιο Γη», του Τζων Γκρίμπιν. (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΩΡΟΡΑ).

Βιβλιογραφία Οι πηγές που αναφέρονται στο κείμενο καθώς και άλ­ λα σχετικά βιβλία υπάρχουν εδώ με περισσότερες λε­ πτομέρειες. Οι εκδόσεις που αναφέρονται, είναι α­ πλώς εκείνες που διαθέταμε στα χέρια μας όταν γρά­ φαμε αυτό το βιβλίο, Robert Bakker: The Dinosaur Heresies, Λονδίνο, Lon­ gman, 1987. To αγαπημένο μας βιβλίο για δεινοσαύρους. Η ιδέα του Μπάκκερ, ότι πολλοί δεινόσαυροι ήταν θερμόαι­ μοι, δεν είναι πια τόσο αιρετική. Reid Bryson and Thomas Murray: Ciimates of Hunger, Μάντισον, University of Wiskonsin Press 1977. Μια μικρή, ευανάγνωστη επισκόπηση των επιπτώσε­ ων της κλιματικής μεταβολής σε πολλές ανθρώπινες κοινωνίες, που επικεντρώνεται ειδικά στις αποικίες των Βίκινγκς στο Βόρειο Ατλαντικό και στα προβλή­ ματα που αντιμετώπισαν οι ιθαγενείς Αμερικανικοί πολιτισμοί τα τελευταία χίλια χρόνια. Ο Μπράυσον εί­ ναι ένας από τους σημαντικότερους κλιματολόγους σε παγκόσμια κλίμακα. Ο Μάρραιη είναι επαγγελμα­ τίας συγγραφέας. Ο συνδυασμός λειτουργεί καλά. Nigel Caldre: Timescale, Λονδίνο, Chatto & Windys, 1894. To καλύτερο επίτομο χρονολόγιο του κάθε τι που είναι

348

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

σημαντικό για την ανθρώπινη εξέλιξη, αρχίζοντας με τη γέννηση του σύμπαντος από μια μεγάλη έκρηξη, κάπου 10-15 δισεκατομύρια χρόνια πριν. Ο Κάλντερ έχει την τάση να επικαλείται κοσμικές συγκρούσεις για να ερμηνεύσει σχεδόν κάθε αφανισμό που παρα­ τηρείται στο αρχείο απολιθωμάτων κι αυτός ο ενθου­ σιασμός για τον κοσμικό καταστροφισμό, μπορεί να μην είναι απόλυτα δικαιολογημένος. Αλλά το βιβλίο σαν σύνολο δικαιώνει τον υπότιτλό του, αποτελώντας «έναν άτλαντα της τέταρτης διάστασης». Preston Cloud: Oasis in Space, Νέα Υόρκη, Norton, 1988.

Η ιστορία της Γης, βασικά από τη γεωλογική σκοπιά αλλά με κάποιες νύξεις σχετικά με την εξέλιξη της ζωής. James Croil: Climate and Time, Νέα Υόρκη, Appleton, 1875.

Οι απαρχές της ιστορίας της αστρονομικής θεωρίας για τις εποχές των παγετώνων, από έναν πρωτοπόρο του θέματος. Ενδιαφέρον, αλλά όχι βασικό, μια που η ιστορία του Κρολλ, συνοψίζεται πολύ καλά από τους Τζων και Κάθρην Ίμπρυ (βλέπε και παρακάτω). Sylvia Czerkas and Everett Dinosaurs Past and Present, Natural History Museum of Los of Washington Press, δυο τόμοι,

Olson (συντάκτες): Σηάτλ και Λονδίνο, Angeles I University 1988.

Οι δυο τόμοι είναι ακριβοί για τον απλό αναγνώστη, αλλά τους συνιστούμε ανεπιφύλακτα για τις εκπληκτι­ κές εικόνες και σχήματα, που αποτελούν προσεκτικά επιστημονικές αναπαραστάσεις του πώς θα πρέπει να έμοιαζαν οι δεινόσαυροι. Το «δεινοσαυροειδές» του Ντέηλ Ράσσελ, υπάρχει στον πρώτο τόμο. Εξαναγκάστε την τοπική σας βιβλιοθήκη να το αγοράσει. Richard Dawkins: The Blind Watchmaker, Λονδίνο,

\

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

349

Penguin, 1988. Το καλύτερο βιβλίο για την εξέλιξη για τον μέσο ανα­ γνώστη. David Dinley: Earth's Voyage Through Time, Λονδίνο, Granada, 1974. Βασικά μια ιστορία του μεταβαλλόμενου προσώπου της «στερεάς» Γης, αλλά με σημαντικά γεγονότα της εξέλιξη της ζωής στα πλαίσια του περιεχόμενου που καταπιάνεται με το περιβάλλον. Niies Eidredge: Life Puise, Νέα Υόρκη, Facts on the Fife Publications, 1987. Μια πολύ ευανάγνωστη αφήγηση σελίδων του αρ­ χείου των απολιθωμάτων που ενδιέφεραν τον Έλντρεντζ και που έχει ο ίδιος μελετήσει. John Gribbin: In Search of the Double Helix, Νέα Υόρ­ κη, Bantam, 1987. (Σ.Τ,μ. Υπάρχει μεταφρασμένο στα Ελληνικά από τις εκδόσεις ΩΡΟΡΑ με τον τίτλο: Αναζητώντας τη Διπλή Έλικα). Ο Δαρβίνος, το DNA και τα βασικά σχετικά με την εξέ­ λιξη βάσει της φυσικής επιλογής. John Gribbin: The Hole in the Sky, Νέα Υόρκη, Ban­ tam, 1988. Στην περίπτωση που δεν ξέρετε για τους CFC: (βλέπε κεφ.1) (Σ.τ.μ. Υπάρχει μεταφρασμένο στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΩΡΟΡΑ με τίτλο το «ΟΖΟΝ»). John and Mary Gribbin: The One Per Cent Advantage, Οξφόρδη, Basil Blakwell, 1988. (Σ.τ.μ. Υπάρχει μεταφρασμένο στο Ελληνικά από τις εκδόσεις ΩΡΟΡΑ με τον τίτλο: Το Πλεονέκτημα του Ένα Τοις Εκατό). Αναφέραμε τα δυο μας βιβλία σε λάθος σειρά. Αυτό

350

ΤΖΩΝ & ΜΑΙΡΗ ΓΚΡΙΜΠΙΝ

εδώ αρχίζει εκεί που τελειώνει το βιβλίο που κρατάτε

στα χέρια σας. John Gribbin and Jeremy Cherfas: The Monkey Puzzle, Λονδίνο, Paladin / Granada, 1983. (Υπάρχει μεταφρασμένο στα Ελληνικά από τις εκδό­ σεις ΩΡΟΡΑ με τίτλο: Το Αίνιγμα του Πιθήκου). Μια εξιστόρηση του π ώ ς διατυπώθηκε η «νέα» και τώ­ ρα καθιερωμένη χρονική κλίμακα της ανθρώπινης ε­ ξέλιξης, από τη γενεαλογία των πιθήκων. Harry Harrison: West of Eden, Λονδίνο, Panther, 1985 και Winter in Edem, Λονδίνο, Grafton, 1986. Τα πρώτα δ ύ ο μέρη μιας τριλογίας επιστημονικής φαντασίας (το τρίτο μέρος αναμένεται σύντομα), βα­ σισμένης στην ιδέα ότι οι δεινόσαυροι δ ε ν εξέλιπαν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια αλλά συνέχισαν να εξελίσσονται και ανέπτυξαν νοημοσύνη. Ενδιαφέρον μελόδραμα με προεκτάσεις στο θέμα της εξέλιξης. John Ιmbrie and Katherine Palmer Ιmbrie: Ice Ages Solvintg the Mystery, Λονδίνο, McMillan, 1979. Μια ικανοποιητικά πλήρης και απολαυστικά κατανοη­ τή εξιστόρηση της διατύπωσης αυτού που είναι γνω­ στό σαν «μοντέλο Μιλάνκοβιτς» των εποχών παγετώ­ νων, το οποίο ερμηνεύει το πώς οι μεταβολές στον προσανατολισμό της Γης στο διάστημα, προκάλεσαν τους κλιματικούς κύκλους και τους ρυθμούς των επο­ χών των παγετώνων. Donald Johnson and Maitland Edey: Lucy - The Beginning of Humankind, Λονδίνο, Granada, 1981. Η ιστορία της ανακάλυψης των υπολειμμάτων του όρ­ θιου πρόγονου που εκπροσώπησε είτε τα πρώτα μέλη της φυλής των ανθρώπων μετά το διαχωρισμό της α­ πό τους άλλους πιθήκους, είτε τους τελευταίους κοι­ νους προγόνους των ανθρώπων και άλλων Αφρικανι­ κών πιθήκων.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ

351

Gwyn Jones: A History of the Vikings, Oxford Uni­ versity Press, 1968 Ό,τι έχει γράψει για τους Βίκινγκς ο Γκουιν Τζόουνς αξίζει να διαβαστεί. Αυτό το βιβλίο αποτελεί πλούσια πηγή στοιχείων σχετικών με τα ταξίδια των Βίκινγκς που εξετάσαμε στο κεφάλαιο 6· Η.Η. Lamb: Climate, History and the Modern World, Λονδίνο, Methuen, 1982 Μια ελαφρώς τεχνική, αλλά αναγνώσιμη και εξαιρετι­ κά πλήρης εξιστόρηση της επίδρασης του κλίματος στις ανθρώπινες δραστηριότητες από το τέλος της τε­ λευταίας εποχής παγετώνων. Jim Lovelock: Gaia. Oxford University Press, 1979. Jim Lovelock: The Age of Gaia, Oxford University Press, 1988. Αν ενδιαφέρεστε για την εξέλιξη της ζωής στη Γη, θα πρέπει να διαβάσετε αυτά τα βιβλία. Roger Lewin: Human Evolution, Οξφόρδη, Basil Blak­ well, 1984. Ο καλύτερος «τσελεμεντές» για την εμφάνιση της γε­ νεαλογίας του ανθρώπου από παλαιονθρωπολογική σκοπιά. Roger Lewin: Bones of Contention, Νέα Υόρκη, Simon and Schuster, 1987. Μια κουτσομπόλικη και απολαυστική εξιστόρηση της ανακάλυψης των απολιθωμάτων των προγόνων μας και της διαμάχης που προκάλεσαν αυτές οι ανακαλύ­ ψεις και η ερμηνεία τους. Milutin Milankovitch: Durch feme Welten und Zeiten, Λειψία, Koehler & Amalang, 1936 Εντάξει, αυτό εδώ το αναφέραμε για να κάνουμε εντύ­ πωσε σε όποιον δεν ξέρει Γερμανικά. Είναι καλύτερο να διαβάσετε την ιστορία των κύκλων των παγετώνων

Γιατί τα ανθρώπινα πλάσματα είναι μια απ'τις περισσότερο επιτυχημένες μορφές ζωής του πλα­ νήτη; Άραγε το είδος μας θα συνεχίσει να είναι επιτυχημένο; Στο πειστικό καινούργιο τους βιβλίο, οι Τζων και Μαίρη Γκρίμπιν, αφηγούνται την ιστορία της καταγωγής και εξέλιξης του ανθρώπινου είδους με φόντο δραματικές κλιματικές μεταβολές. Αυτό που συνέβαλλε στο θάνατο των δεινοσαύ­ ρων και άνοιξε διάπλατες τις πόρτες ενός νέου πε­ ριβάλλοντος, ειδικά για τα θηλαστικά, ήταν μια κα­ ταστρεπτική ψύξη της υδρογείου. Κι αυτή η κλιμα­ τική αλλαγή ήταν εκείνη που έσπρωξε ένα είδος θηλαστικών, ένα δεντρόβιο πίθηκο, έξω από τα Α­ φρικανικά δάση προς τη σαβάννα και προς το μο­ νοπάτι της νοημοσύνης. Οι Τζων και Μαίρη Γκρίμπιν δείχνουν με πειστι­ κό τρόπο ότι η προέλευση της ανθρώπινης νοημο­ σύνης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την σειρά των εποχών παγετώνων που γνώρισε ο πλανήτης τα τελευταία πέντε εκατομμύρια χρόνια. Είμαστε τα Παιδιά των Πάγων; Τι θα γίνει στο μέλλον; Μήπως οι ανθρωπογενείς κλιματικές μεταβολές που αντιλαμβανόμαστε σήμερα, είναι η απαρχή μιας άλλης δραματικής —και πιθανόν τελεσίδικης— φάσης της ανθρώπι­ νης ζωής;

ISBN: 960 · 7239 - 0 8 - 3

Δρχ. 800