jevreji jugoslavije 1941-45. žrtve genocida i učesnici nor

Jevreji Jugoslavije 1941 — 1945. žrtve genocida i učesnici NOR

U troškovima izdavanja ove publikacije učestvovala je

Republička

zajednica

nauke

Srbije,

Beograd.

Urednici

Prof. dr Andrija Gams Dr Lavoslav Kadelburg Recenzenti

Prof. dr Đorde Knežević Dr Nikola Živković Lektor

t

Jugoslava

Ševković

Tehnički

urednik

Mihailo

Mirković

Rezime na engleski preveo

Dr

Josip

Nacrt

Presburger

korica

Jovan ćurčić, akad. slikar

Izdavač: S A V E Z J E V R E J S K I H B e o g r a d , 7. Jula 71a Štampa:

OPŠTINA JUGOSLAVIJE

S R B O Š T A M P A , Beograd,

Tiraž: 3.000 p r i m e r a k a

Dobračina 6 — 8

S A D R Ž A J

t

N A S E L J A V A N J E JEVREJA NA TERITORIJI D A N A Š N J E J E V R E J S K I H Z A J E D N I C A DO 1918. G O D I N E

JUGOSLAVIJE

I

RAZVOJ

R A Z V O J R A D N I Č K O G POKRETA N A T E R I T O R I J A M A D A N A Š N J E J U G O S L A V I J E 1918. I U S L O V I ZA U K L J U Č I V A N J E JEVREJA U POKRET

DO

5 7

S T V A R A N J E J E D I N S T V E N E J E V R E J S K E Z A J E D N I C E U J U G O S L A V I J I I NJEN R A Z V O J O D 1918. D O 1941

10

R E V O L U C I O N A R N I R A D N I Č K I POKRET U J U G O S L A V I J I I Z M E Đ U D V A S V E T S K A R A T A I U K L J U Č I V A N J E JEVREJA U POKRET Kratak pregled razvoja KPJ i revolucionarnog radničkog pokreta Uključivanje Jevreja u revolucionarni radnički pokret

15 15 19

K A P I T U L A C I J A J U G O S L A V I J E I S T R A D A N J E J U G O S L O V E N S K I H JEVREJA . . . . Organizacija i sprovođenje protivjevrejskih mera i genocida na teritoriji Jugoslavije

54 57

I — Teritorije pod nemačkom vojnom upravom — Srbija, Banat i Sandžak

. . .

58

1 — Organizacija vojnog i upravnog aparata 2 — Organizacija upravnog aparata za »rešenje jevrejskog pitanja« . . . 3 — Protivjevrejske mere i način njihovog sprovođenja a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja uključujući i pljačku, kao i uništenje kulturnih i istorijskih vrednosti b —• Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za potpuno likvidiranje Jevreja — masovni genocid . . .

58 59 61

1 — Sabirni logori 2 — Koncentracioni logori 3 — Radni logori

71 72 84

Osvrt na stradanje Jevreja Banata, Srbije i Sandžaka II — Teritorije pod bugarskom okupacijom — aneksijom III — Teritorije u sastavu Nezavisne Države H R V A T S K E A — Hrvatska — Slavonija — S r e m a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja — genocid

61 61 69

85 86 91 91 92 94 102

1 — Ustaški logori u Hrvatskoj, Slavoniji i Sremu a —- Sabirni logori b — Koncentracioni logori

105 105 112

2 — Ustaški logori u »Zoni II« B — Bosna i Hercegovina a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja — genocid

122 124 124 127 129

Sabirni logori u Bosni i Hercegovini

129

Kratak osvrt na stradanje Jevreja u N D H IV — Teritorije pod italijanskom okupacijom — aneksijom 1 — Teritorija »Zona I« 2 —- Teritorija »Zona II«

133 134 136 139

Logori koje su formirali Italijani za Jevreje u »Zoni l« i »Zoni II« a — Logori u »Zoni II« b — Logori u »Zoni I«

144 144 148

Jevrejski logor na Rabu 3 — Teritorija Crne Gore 4 — Teritorija Kosovo

148 151 152

^

Odnos fašističke Italije prema Jevrejima u prisajedinjenim i okupiranim delovima Jugoslavije V — Teritorije pod mađarskom okupacijom —• aneksijom: murje i Prekomurje 1 — Period od aprila 1941. do marta 19^4 a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja

Bačka, Baranja,

154

Među155 155 156 157 159

Logori u Bačkoj od aprila 1941. do kraja 1943 2 — Period od marta 1944. do juna 1944 a — Mere za ekonomsko uništenje Jevreja b — Mere za psihičko uništenje Jevreja c — Mere za fizičko uništenje Jevreja — genocid

160 162 162 163 163

VI — Teritorija Slovenije

165

Interniranje i a b c d e f g

165 166 167 169 170 171 174 179

stradanje Jevreja u logorima van Jugoslavije — Logori u Albaniji — Logori u Austriji — Logori u Italiji — Logori u Mađarskoj — Logori u Nemačkoj — Logori u Poljskoj — Zarobljenički logori u Nemačkoj

Bekstva Jevreja iz logora, zatvora i kažnjeničkih radnih četa

188

Angažovanje jevrejskih opština u Jugoslaviji na ublažavanju teških uslova života izbeglica i zatočenika u logorima

192

Kratak osvrt o Jevrejima žrtvama fašističkog terora i genocida u Jugoslaviji

200

USTANAK NARODA JUGOSLAVIJE I B O D I L A Č K I RAT

U K L J U Č I V A N J E JEVREJA U

.

.

.

NARODNOOSLO-

200

a — Rad Komunističke partije na organizovanju ustanka i njeno rukovođenje narodnooslobodilačkom borbom

202

b — Uključivanje Jevreja u narodnooslobodilački rat

204

1 — Uključivanje Jevreja u NOR u 1941. godini Banat

204 206

Srbija Bosna i Hercegovina Hrvatska i Slavonija Srem Bačka Međumurje i Prekomurje Slovenija Makedonija Dalmacija

208 215 226 234 236 262 264 264 268

a — Uključivanje Jevreja u N O R u »Zoni I« b — Uključivanje Jevreja u N O R u »Zoni II« Hrvatsko primorje Kosovo Sandžak Crna Gora Nepoznata pokrajina

269 272 272 273 274 274 275

Osvrt na uključivanje Jevreja u NOR u 1941. godini

275

Spisak nosilaca Partizanske spomenice 1941. g

276

Spisak Jevreja narodnih heroja Jugoslavije

278

Spisak učesnika u španskom građanskom ratu i u NOR

278

Spisak učesnika u španskom građanskom ratu i u pokretima otpora van Jugoslavije

278

2 — Uključivanje Jevreja od početka 1942. do kraja rata a — Uključivanje u N O R od početka 1942. do septembra 1943. . . . b — Uključivaije u N O R od septembra 1943. do kraja rata . . . .

278 279 281

Jugoslovenski Jevreji u antifašističkom pokretu van Jugoslavije

286

Jugoslovenski Jevreji u pokretu otpora u logorima i zatvorima a — Pokret otpora u logorima i zatvorima u Jugoslaviji

290 290

b — Pokret otpora u logorima i zatvorima van Jugoslavije

296

Opšti osvrt o učešću Jevreja Jugoslavije u N O R

302

Spisak učesnika u N O R

307

Registar ličnih imena

513

Izvori i literatura

560

Objašnjenje skraćenica

571

Summary

573

Errata corrige

591

Savez

Jevrejskih

godine,

postavio

objavljuje o

opština je

sebi zadatak,

materijal

njihovom

goslovenskih

Jugoslavije

o

masovnom naroda

i

tragediji učešću i

obuhvatio

Ova

knjiga

vog

dugogodišnjeg

Autor je

dra

u

jevrejskih

u

i

Romana

upornog

uvodu

opština

jedan

od

herojskoj

od

svoje

obnove

najvažnijih,

Jevreja

da

pod

1944.

prikuplja

i

nacifašizmom

narodnooslobodilačkoj

borbi

i ju-

narodnosti.

stradanje

Jaše

to

odmah,

jugoslovenskih

O tome je već do sada objavljeno tegralno

još

dao

neke

Jugoslavije

mnogo,

borbu

popunjava i

ali nedostajao je

jugoslovenskih tu

prazninu.

sistematskog napomene,

a

dužni

da

su

rad koji bi

in-

Jevreja. Ona

je

rezultat

njego-

imenovao

Savez

rada. redaktori istaknu

koje tri

je

momenta.

Prvo, u ovom radu Jevrejima se smatraju ona lica koja su bila, jevrejskog porekla, kao i ona koje je društvena sredina u kojoj su živeli smatrala Jevrejima, bez obzira na njihovo lično opredeljenje. Drugo, dode

razumljivo do

odredene Izdavač pravke.

je

kompletnijih

da

činjenične će

nastojati

knjiga

izvora

ovakve nego

do

vrste,

čak

i

kojih

se

moglo

ako

bi

autor

mogao

doći,

nužno

eventualne

dopune

da

sadrži

nepotpunosti. da

na

prikladan

način

objavi

Treće, istraživanje, prikupljanje grade i objavljivanje ove knjige ćeno je finansijskom pomoći Samoupravne interesne zajednice za SR Srbije i Memorijalne fondacije za jevrejsku kulturu.

i

is-

omogukulturu

Redakcija

K a o jedan od m a l o g broja p r e ž i v e l i h p r i p a d n i k a j e v r e j s k e zajednice u J u g o s l a v i j i o s e ć a o s a m o b a v e z u d a p r i p r e m i m ovaj rad koji o b u h v a t a p e r i o d o d 1941. d o 1945. g o d i n e , taj najtragičniji i najmračniji p e r i o d u istoriji te zajednice; p e r i o d u k o m e je z b o g n a c i s t i č k o - r a s i s t i č k e »ideologije« s t r a d a l o četiri petine j u g o s l o v e n s k i h Jevreja. J e v r e j s k a zajednica u J u g o s l a v i j i bila je i z m e đ u d v a s v e t s k a rata u s t a l n o m u s p o n u i razvoju. To se o g l e d a l o ne s a m o u p o v e ć a n j u b r o j n o g stanja, v e ć i u a k t i v n o m uključivanju Jevreja u d r u š t v e n i , privredni, kulturni, p r o s v e t n i i n a u č n i život u o k v i r u cele j u g o s l o v e n s k e zajednice. J u g o s l o v e n s k i Jevreji dali su značajan d o p r i n o s u s v i m o b l a s t i m a života, ali je p r o c e s n j i h o v o g daljneg razvoja n a g l o p r e k i n u t o k u p a c i j o m J u g o s l a v i j e , i n a c i s t i č k i m g e n o c i d o m nad j u g o s l o v e n s k i m Jevrejima. U knjizi se daje kratak, d o k u m e n t o v a n i prikaz kataklizme kroz koju su p r o š l i pripadnici j e v r e j s k e zajednice J u g o s l a v i j e u t o k u d r u g o g s v e t s k o g rata i ukazuje na s p e c i f i č n o s t i n a c i s t i č k o g g e n o c i d a i z v r š e n o g u J u g o s l a v i j i nad J e v r e j i m a , z b o g kojih je p r o c e s u n i š t a v a n j a Jevreja u J u g o s l a v i j i d o b i o t a k o m a s o v a n karakter. U p r o g o n u i u n i š t a v a n j u Jevreja, p o r e d T r e ć e g Rajha, u č e s t v o v a l e su i d r ž a v e koje su, kao s a v e z n i c i Rajha, i z v r š i l e u p a d u J u g o s l a v i j u u a p r i l s k o m ratu 1941. godine ( M a đ a r s k a , B u g a r s k a , Italija), kao i brojni d o m a ć i izdajnici ( u s t a š e , f o l k s d o j čeri, Ijotićevci, n e d i ć e v c i , četnici, balisti). Z a č e l o b i s e m n o g o v i š e Jevreja s p a s i o d a k v i s l i n š k i i s a t e l i t s k i s a r a d n i c i , o d n o s n o d o m a ć i izdajnici, n i s u s a r a đ i v a l i sa T r e ć i m R a j h o m u u n i š t a v a n j u Jevreja u J u g o s l a v i j i . M e đ u t i m , u istoriji j e v r e j s k e zajednice J u g o s l a v i j e iz t o g a p e r i o d a ima i s v e t l i h s t r a n i c a iz kojih se vidi da j u g o s l o v e n s k i Jevreji n i s u p a s i v n o čekali da b u d u uništeni. Z n a t a n broj uključio se u otpor i b o r b u protiv o k u p a t o r a u o k v i r u o p š t e g otpora j u g o s l o v e n s k i h n a r o d a i n a r o d n o s t i , uključujući se u n a r o d n o - o s l o b o d i l a č ki rat. To uključivanje nije bilo s l u č a j n o , v e ć je u t o m e o d l u č u j u ć u u l o g u o d i g r a o faktor s v e s t i . U prilog t o m e g o v o r e i podaci o v e l i k o m broju Jevreja u k l j u č e n i h u r e v o l u c i o n a r n i radnički i n a p r e d n i o m l a d i n s k i pokret do d r u g o g s v e t s k o g rata. Broj u č e s n i k a Jevreja u n a r o d n o - o s l o b o d i l a č k o m ratu bio bi z a č e l o j o š i z n a t n o v e ć i da o k u p a t o r i i njihovi p o m a g a č i n i s u preduzeli niz m e r a u cilju s p r e č a v a nja n j i h o v o g o d l a s k a u partizane, o d n o s n o da je o r g a n i z o v a n i otpor i n a r o d n o o s lobodilački rat bio p o č e o o d m a h p o s l e o k u p a c i j e zemlje. O k u p a t o r i i njihovi pom a g a č i s u , n a i m e , u p r v i h n e k o l i k o m e s e c i okupacije, i z m e đ u aprila i jula m e s e c a 1941. g o d i n e , o d v e l i veliki broj, naročito m l a đ i h i s p o s o b n i h m u š k a r a c a na prin u d n e r a d o v e o d n o s n o g u b i l i š t a . No i p o r e d t o g a broj Jevreja u k l j u č e n i h u nar o d n o o s l o b o d i l a č k u b o r b u bio je d o s t a veliki. U toj borbi oni su dali veliki dopri-

4

J. R o m a n o

n o s za p o b e d u p r a v e d n e s t v a r i uz značajne žrtve, jer je jedna trećina s v i h uključ e n i h s t r a d a l a u borbi. Prikupljanje p o d a t a k a o J e v r e j i m a koji su u č e s t v o v a l i u n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o m ratu p r e d s t a v l j a l o je v r l o težak zadatak, b u d u ć i da su izvori iz kojih su m o g l i da s e c r p e podaci bili v r l o o s k u d n i , a o d p r e ž i v e l i h Jevreja n i s u s e m o g l i dobiti iscrpniji podaci jer su s e ć a n j a u t o k u proteklih s k o r o č e t r d e s e t g o d i n a izbledela. A l i i u z a s v e t e š k o ć e , prikupljeni p o d a c i pokazuju da je o k o 4.600 Jevreja u č e s t v o v a l o u n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o m ratu. V r l o je v e r o v a t n o da će čitaoci naići na n e p o t p u n e i n e t a č n e p o d a t k e o pojed i n i m u č e s n i c i m a u borbi, b a š z b o g o s k u d n i h izvora s a kojima s e r a s p o l a g a l o . Z a t o će autor biti z a h v a l a n a k o mu se s t a v e na r a s p o l a g a n j e d o p u n e ili i s p r a v k e . M e đ u t i m , č i n j e n i c a š t o je u s p e l o da se bar približno utvrdi broj Jevreja u narodn o o s l o b o d i l a č k o m ratu i m a v e l i k i značaj, naročito i z b o g t o g a š t o do s a d a kompletnih p o d a t a k a o t o m e nije bilo. Jevreji J u g o s l a v i j e , u č e s n i c i n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o g nice u istoriji s v o j e zajednice.

rata

ispisali

su

svetle

stra-

Dr sci. Jaša Romano

N A S E L J A V A N J E JEVREJA NA TERITORIJI D A N A Š N J E JUGOSLAVIJE R A Z V O J J E V R E J S K I H Z A J E D N I C A DO 1918. G O D I N E

I

P O J E D I N E d e l o v e teritorije d a n a š n j e J u g o s l a v i j e prvi Jevreji naselili s u pre 2.000 godina. V e ć u III v e k u p o s t o j a l a je u S o l i n u ( D a l m a c i j a ) v e ć a j e v r e j s k a z a j e d n i c a iz kojeg s u s e Jevreji 641. g o d i n e iselili, n a k o n š t o s u A v a r i m e s t o razorili. N a j v e ć i m d e l o m iselili su se u Split. 0 postojanju v e ć e j e v r e j s k e zjednice i u m e s t u S t o b i ( M a k e d o n i j a ) g o v o r e i s k o p i n e r u š e v i n a j e v r e j s k o g h r a m a iz IV v e k a . Prvi p o d a c i o n a s e l j a v a n j u Jevreja u Srbiji, o d n o s n o u B e o g r a d u p o t i č u iz 950. g o d i n e . Postoji podatak d a s u 1250. g o d i n e dobili o d o b r e n j e z a prodaju soli. S e m toga, u H r i s o v u l j i c a r a D u š a n a (1354) se vidi, da je u to v r e m e bilo J e v r e j a u Srbiji. 1 S r e d i n o m X V I I v e k a u B e o g r a d u j e ž i v e l o o k o 800, a p o č e t k o m X I X v e k a o k o 1.000 Jevreja. 2 Iz p r v o g z v a n i č n o g p o p i s a s t a n o v n i š t v a u Srbiji 1845. g o d i n e , vidi se, da je u B e o g r a d u živelo 1.087 Jevreja. Do n a g l o g p o v e ć a n j a n j i h o v o g broja d o š l o je u d r u g o j p o l o v i n i X I X v e k a , i to ne s a m o u B e o g r a d u v e ć i u n e k i m d r u g i m m e s t i m a Srbije. U n e k i m m e s t i m a H r v a t s k e i z v e s t a n broj Jevreja ž i v e o je j o š pre d o l a s k a S l o v e n a . 1 p o r e d m n o g o b r o j n i h p r o t i v j e v r e j s k i h m e r a oni su se na toj teritoriji održail do 1526. g o d i n e , kada je izdata n a r e d b a o n j i h o v o m proterivanju iz H r v a t s k e . T e k u d r u g o j p o l o v i n i X V I I I v e k a bilo j e d o z v o l j e n o J e v r e j i m a d a s e p o n o v o naseljavaju, uz i z v e s n a o g r a n i č e n j a u p o g l e d u m e s t a nastanjivanja kao i v r s t e z a n i m a n j a . Do m a s o v n i j e g useljavanja d o š l o je p o s l e d o n o š e n j a U r e d b e o e m a n c i p a c i j i J e v r e j a u H r v a t s k o j i S l a v o n i j i iz 1873. g o d i n e . D o k je 1840. g o d i n e bilo 9.947 Jevreja, 3 njihov broj se 1880. p o v e ć a o na 17.261, a 1900. na 20.032. 4 U S l o v e n i j i je bilo Jevreja v e ć u IX v e k u , ali do m a s o v n i j e g u s e l j a v a n j a d o š l o je u X I I v e k u . Najbrojnija j e v r e j s k a zajednica bila je u M a r i b o r u , koja je i m a l a s v o j hram, t e o l o š k u š k o l u , ritualno kupatilo, groblje i dr. 5 M a n j i broj J e v r e j a je bio nas t a n j e n u Ljubljani, Ptuju i R a d g o n i . M e đ u t i m , n a r e đ e n j e m cara M a k s i m i l i a n a I (1496) Jevreji s u proterani s a teritorije S l o v e n i j e . 6 K r a j e m X V I I I v e k a s e p o n o v o doseljavaju, ali u m a l o m broju. N e š t o v i š e ih se n a s t a n i l o u M u r s k o j S o b o t i i Lendavi. 1

I Šlang, Jevreji u Beogradu, Beograd 1926. V. Vinaver, Jevreji u Srbiji početkom XX veka, Jevrejski almanah 1955—1956, str. 28. Statistički ljetopis za 1874. godinu. Zagreb 1876. < Statistički godišnjak Kraljevine Hrvatske i Slavonije I, Zagreb 1905. I II, Zagreb 1906. 5 Milica Detoni, Mariborski geto, Jevrejski almanah 1957—1958, str. 72. 6 F. Grünwald, M u š l Fium, Jevrejin sa Rijeke, Jevrejski almanah 1959—1960, str. 54. 3

3

6

J. Romano

P o m e n u t o je da je v e ć u III v e k u p o s t o j a l a u Dalmaciji, tj. u S o l i n u brojnija jevrejs k a zajednica, koja j e r a s e l j e n a 641. g o d i n e . O d X V I v e k a d o š l o j e d o m a s o v n i j e g naseljavanja Jevreja na toj teritoriji, naročito u S p l i t u i D u b r o v n i k u . To su bili Jevreji koji s u krajem X V v e k a proterani i z š p a n i j e . N a k o n proterivanja iz Š p a n i j e , i z v e s t a n broj Jevreja se n a s e l i o u B o s n i i H e r c e g o vini. U p r v o v r e m e su se nastanili u S a r a j e v u , g d e postoji s a č u v a n n a d g r o b n i s p o m e n i k j e d n o g J e v r e j i n a s a p o č e t k a X V I v e k a . P r e m a n e k i m p o d a c i m a , v e ć 1541. g o d i n e bilo je u S a r a j e v u 40 t r g o v a c a Jevreja. P o č e v od d r u g e p o l o v i n e X I X v e k a , Jevreji iz S a r a j e v a o d l a z e i u d r u g a m e s t a B o s n e i H e r c e g o v i n e , a s e m t o g a u t o m p e r i o d u o t p o č e o je i p r o c e s useljavanja u B o s n u i H e r c e g o v i n u i Jevreja iz zemalja z a p a d n e i s e v e r n e E v r o p e (ovi se nazivaju a š k e n a z i , a Jevreji d o s e l j e n i iz Š p a n i j e s e f a r d i ) . U B o s n i i H e r c e g o v i n i je bilo 1879. g o d i n e o k o 3.500, 1885. o k o 5.800, 1895. o k o 8.200, a 1910. g o d i n e 11.868 Jevreja. 7 I s k o p i n e r u š e v i n a j e v r e j s k o g h r a m a u S t o b i j u iz IV v e k a , g o v o r e da je u M a k e d o n i j i bilo Jevreja v e ć u s t a r o m v e k u . U s r e d n j e m v e k u p o s t o j a l e su brojnije j e v r e j s k e zajednice u Bitolju, S k o p l j u , O h r i d u i S t r u g i , od kojih su se održale s a m o o n e u Bitolju i S k o p l j u . Od d r u g e p o l o v i n e X I X v e k a Jevreji se nastanjuju i u Š t i p u . Kraj e m X I X v e k a u Bitolju živi o k o 6.000 Jevreja. 8 Jevreji se u B a č k o j prvi put p o m i n j u u X V I v e k u , ali je njihov broj u to v r e m e vrlo mali, s o b z i r o m na m e r e koje je p r o p i s a o m a đ a r s k i Z e m a l j s k i s a b o r 1595. g o d i n e , a koje su se o d n o s i l e na o g r a n i č e n j e s l o b o d n o g nastanjivanja Jevreja, kao i na plaćanje p o s e b n o g » j e v r e j s k o g poreza«. Prvi Jevreji koji su d o š l i u B a č k u nastanili su se u o k o l i n i P e t r o v a r a d i n a . U s a č u v a n o j d o k u m e n t a c i j i se Jevreji u N o v o m S a d u prvi put p o m i n j u 1693. g o d i n e , a u S o m b o r u 1735. g o d i n e . Iz zvaničn o g p o p i s a s t a n o v n i š t v a B a č k e s e vidi, d a j e 1736. g o d i n e živelo u N o v o m S a d u 15, S o m b o r u 3 i u S i v c u 1 j e v r e j s k a p o r o d i c a . G o d i n e 1737. izdata je d o z v o l a j e d n o m J e v r e j i n u da se u s e l i u S u b o t i c u . N a k o n poraza A u s t r i j e u ratu sa T u r c i m a 1740. g o d i n e , d o š l o je do znatnijeg povećanja broja Jevreja u B a č k o j n j i h o v i m d o s e l j a v a n j e m iz B e o g r a d a . K r a j e m X V I I I v e k a d o š l o je do nastanjivanja Jevreja i u d r u g i m m e s t i m a B a č k e . S r e d i n o m X I X v e k a bilo je u S o m b o r u 284, N o v o m S a d u 1.320, S u b o t i c i 650, S e n t i 1.326 Jevreja, a kraj e m X I X v e k a bilo je u celoj B a č k o j 19.115 Jevreja. 9 D o s e l j a v a n j e Jevreja u Baranju o t p o č e l o je s r e d i n o m X V I I I v e k a . K r a j e m v e k a u D a r d i je bilo 146 Jevreja. 1 0 7 8 9

">

T. Kruševac, Društvene promene kod bosanskih Jevreja za autsrijskog vremena, Spomenica 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo 1966, str. 77 (u daljem tekstu Spomenica 400 godina). D. Levi, Regionalna jevrejska zajednica do 1918, Spomenica Saveza jevrejskih opština 1919—1969, Beograd 1969. str. 8. L. Fišer, Jevrejstvo Bačke, Jevrejski almanah 1955—1956, str. 86. J. Svajcer, Kretanje brojnog stanja prve verske opštlne u županiji Baranja — u Dardi, Jevrejski almanah 1965—1967, str. 72.

7

J.

Romano

Do nastanjivanja Jevreja u B a n a t u d o š l o je i s t o v r e m e n o kada i u Bačkoj. S r e d i n o m X I X v e k a bilo je u B e č k e r e k u (Zrenjanin) 644, K i k i n d i 704 i u V r š c u 2 6 7 Jevreja. P r e m a z v a n i č n o m p o p i s u s t a n o v n i š t v a koje je i z v r š e n o 1921. g o d i n e u n o v o s t v o renoj državi S r b a H r v a t a i S l o v e n a c a ( S H S ) bilo je 64.753 Jevreja (u Srbiji 6.112, d a n a š n j o j M a k e d o n i j i , K o s o v u i S a n d ž a k u 5.702, B o s n i i H e r c e g o v i n i 12.031, Hrvats k o j i S l a v o n i j i 20.562, Bačkoj, Baranji i B a n a t u 12.069, D a l m a c i j i 314, S l o v e n i j i , M e đ u m u r j u i P r e k o m u r j u 946, C r n o j G o r i 17 Jevreja). 1 1 M e đ u t i m , p r e m a s t a t i s t i č k i m p o d a c i m a , d o b i j e n i m a n k e t o m koju je s p r o v e o S a v e z rabina J u g o s l a v i j e 1924. godine, broj Jevreja je i z n o s i o 73.266, tj. o k o 9.000 v i š e n e g o š t o je n a v e d e n o u ranije p o m e n u t i m d r ž a v n i m s t a t i s t i č k i m p o d a c i m a . I z s l e d e ć e g p r e g l e d a s e v i d e brojčane razlike i z m e đ u ta d v a s t a t i s t i č k a p o d a t k a po p o k r a j i n a m a koje su u š l e u sastav S H S : broj Jevreja prema popisu

pokrajina

državnom

Srbija Makedonija, Kosovo, Sandžak Bosna i Hercegovina Hrvatska i Slavonija Bačka, Banat, Baranja Dalmacija Slovenija, Međumurje, Prekomurje Crna Gora Svega

Saveza rabina

6.112 5.702 12.031 20.562 19.069 314 946 17

7.800 6.218 13.701 21.810 21.349 412 1.959 17

64.753

73.266

Pretpostavlja se da su p o d a c i S a v e z a rabina J u g o s l a v i j e o broju Jevreja u pojedinim p o k r a j i n a m a v e r o d o s t o j n i j i , š t o s e m o ž e zaključiti n a o s n o v u broja Jevreja u J u g o s l a v i j i p r e d d r u g i s v e t s k i rat, o č e m u će k a s n i j e biti g o v o r a . S v e d o spajanja n a v e d e n i h pokrajina u j e d i n s t v e n u d r ž a v u S H S , n i s u postojali u s l o v i z a t e š n j u s a r a d n j u njihovih j e v r e j s k i h zajednica. S v a k a o d tih zajednica s e u k u l t u r n o m , p r o s v e t n o m i e k o n o m s k o m p o g l e d u razvijala pod s p e c i f i č n i m u s l o v i m a k a r a k t e r i s t i č n i m z a s v a k u o d n a v e d e n i h pokrajina.

RAZVOJ R A D N I Č K O G POKRETA NA TERITORIJI D A N A Š N J E JUGOSLAVIJE DO 1918. I USLOVI ZA UKLJUČIVANJE JEVREJA U POKRET Politička r a s c e p k a n o s t teritorije d a n a š n j e J u g o s l a v i j e d o kraja p r v o g s v e t s k o g rata, kao i p r i v r e d n a z a o s t a l o s t , u s l o v i l i su k a s n i j u p o j a v u r a d n i č k e k l a s e i radnič"

Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. I 1921. godine, Sarajevo 1932. Jevrejski almanah za 5686. godinu (1925), str. 286.

8

J. R o m a n o

k o g p o k r e t a no š t o je to bio s l u č a j u z e m l j a m a z a p a d n e E v r o p e . Na teritoriji d a n a š nje J u g o s l a v i j e postojali s u s r e d i n o m X I X v e k a i s k l j u č i v o z a n a t s k i radnici, d o k j e d o pojave i n d u s t r i j s k i h r a d n i k a d o š l o n e š t o kasnije. P r e m a t o m e , z a n a t s k i radnici s u predstavljali p r v e z a č e t k e r a d n i č k e k l a s e i oni su bili prvi, koji su prihvatili s o c i jalističku ideologiju. O n i su bili i o s n i v a č i p r v i h r a d n i č k i h organizacija, koje u to v r e m e j o š n i s u imale politički karakter. T o s u bile o r g a n i z a c i j e z a u z a j a m n o p o m a ganje, b o l e s n i č k e blagajne, r a d n i č k a p r o s v e t n a udruženja, itd. K r a j e m X I X v e k a , te o r g a n i z a c i j e p r e r a s t a j u p o s t e p e n o u s i n d i k a l n e i političke organizacije. Taj p r o c e s prerastanja nije se odvijao i s t i m intenzitetom niti i s t o v r e m e n o u s v i m p o k r a j i n a m a d a n a š n j e J u g o s l a v i j e . U p r o c e s u p r e r a s t a n j a o d l u č u j u ć u u l o g u o d i g r a l a je pojava i n d u s t r i j s k i h radnika, kao i s t e p e n uticaja r a d n i č k i h p o k r e t a i n d u s t r i j s k i razvijenijih zemalja z a p a d n e E v r o p e . Zahvaljujući t o m e , k r a j e m X I X i p o č e t k o m X X v e k a u s l e dio je p r o c e s o s n i v a n j a p r v i h s i n d i k a l n i h organizacija, kao i s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka u pokrajinama današnje Jugoslavije. U p r v e s t r u k o v n e s i n d i k a l n e organizacije i s o c i j a l d e m o k r a t s k e partije, bio je uključ e n i manji broj Jevreja. U O s i j e k u s u g o d i n e 1892. bili č l a n o v i s t r u k o v n e s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e s l e d e ć i Jevreji: S a m u e l F i š e r , M o r i c V a v r a i L e o p o l d G o l d š t a j n , d o k s u u o s n i v a n j u O k r u ž n e b o l e s n i č k e blagajne u č e s t v o v a l i H u g o B o š k o v i ć , G e z a Š v a r c i M o r i c V a j s (1893). G o d i n e 1894. d o š l o je u O s i j e k u do o s n i v a n j a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e , a jedan o d o s n i v a č a bio j e R o b e r t S i m o n , bravar. M e đ u p r v i m č l a n o v i m a t e s t r a n k e bili su i L e o p o l d F r i d m a n (koji je 1880. bio blagajnik O b r t n i č k o - r a d n i č k o g d r u š t v a ) , M o r i c V a j s , M u k i V a j s , J o s i p N a j m a n i S a m u e l F i š e r . Pred kraj p r v o g s v e t s k o g rata č l a n o v i te s t r a n k e su bili i L a v o s l a v K r a u s , L a d i s l a v K r a u s i A l f r e d Vajs. 1 3 Prvi Jevrejin u č l a n j e n u s t r u k o v n i s i n d i k a t u B e o g r a d u bio je J o s i f A n a f koji je 1896. bio č l a n D r u ž i n e t i p o g r a f s k i h radnika. 1 4 U S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u S r b i j e ( o s n o v a n a 1903) bili s u uključeni s l e d e ć i Jevreji: S a m u i l o K a v i s o n i A v r a m K o e n ( A l e k s a n d a r P o p o v i ć ) , a n e š t o k a s n i j e Izrael Tajtacak i S o f i j a Levi, d o k su se p r e d prvi s v e t s k i rat učlanili A l k o n G e r a s i , J a š a A l t a r a c i M i k a B e n v e n i s t i (električar). 1 5 Z n a č a j n u u l o g u u s i n d i k a l n o m p o k r e t u S r b i j e o d i g r a l a je S o f i j a Levi, t e k s t i l n a radnica iz B e o g r a d a . G o d i n e 1908. izabrana je za člana u p r a v e S a v e z a t e k s t i l n i h i o s t a l i h fabričkih radnika, a 1910. u č e s t v o v a l a je kao d e l e g a t s i n d i k a l n e o r g a n i z a c i j e Palilula n a V I I I k o n g r e s u S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e Srbije. N a t o m k o n g r e s u o s n o v a n je S e k r e t a r i j a t ž e n a s o c i j a l d e m o k r a t a , p r v a politička organizacija u Srbiji. S o f i j a Levi izabrana je za s e k r e t a r a o r g a n i z a c i j e i a k t i v n o je s a r a đ i v a l a u listu te organizacije Jednakost. G o d i n e 1919. bila je č l a n S o c i j a l i s t i č k e r a d n i č k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) i izabrana za č l a n a S e k r e t a r i j a t a ž e n a k o m u n i s t a . Na V u k o v a r s k o m k o n g r e s u K P J izjasnila se kao » c e n t r u m a š « i i s k l j u č e n a je iz Partije, p o s l e "

4

15

I. Mažuran, Građa o radničkom pokretu Osijeka i Slavonije 1867—1894, Osijek 1967. M. Topalović, Hronologija radničkog pokreta u Srbiji I (do 1919), Beograd 1934, str. 46. Ibidem, str. 206.

9 J. Romano č e g a se p a s i v i z i r a l a i živela u K r u p n j u (ubijena od N e m a c a 1942. u l o g o r u na Sajmištu). P o r e d S o f i j e Levi, aktivnu u l o g u u s i n d i k a l n o m p o k r e t u o d i g r a l a je i ž a n k a Levi, krojačka radnica, koja je 1908. izabrana za člana u p r a v e S a v e t a krojačkih radnika.' 6 S o c i j a l n a s t r u k t u r a Jevreja u B o s n i i H e r c e g o v i n i , p r v e n s t v e n o u S a r a j e v u , g d e je živelo o k o 8 0 % j e v r e j s k o g življa t e pokrajine, u s l o v i l o j e uključivanje v e ć e g broja Jevreja u s i n d i k a l n i pokret, kao i u S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u . P r o c e s stvaranja s i n d i k a l n i h organizacija u B o s n i i H e r c e g o v i n i o t p o č e o je 1905. g o d i n e . Te g o d i n e o s n o v a n je i G l a v n i radnički s a v e z za Bil-I, o d n o s n o s i n d i k a l n e centrale. J e d a n o d o s n i v a č a G l a v n o g s i n d i k a l n o g s a v e z a bio j e M a i r Levi, krojački radnik. U r u k o v o d s t v i m a raznih s t r u k o v n i h s i n d i k a t a u S a r a j e v u bili su uključeni i s l e d e ć i Jevreji: M o r i c Š v a r c h a d t , J u d a A t i j a s , D a v i d A b i n u n , N a h m a n O v a d i j a , a u upravi S a v e z a t r g o v a č k i h n a m e š t e n i k a : A b r a h a m E. Levi, D a v i d A b i n u n i dr. I u u p r a v a m a raznih r a d n i č k i h udruženja nalazio se i z v e s t a n broj Jevreja. T a k o su npr. u upravi R a d n i č k o g k u l t u r n o g d r u š t v a , koje je o s n o v a n o 1908. bili: L e o n Atijas, N a h m a n Ovadija, H i n k o Š v a r c , H u g o C v e h e r i dr. G o d i n e 1911. bilo je u s i n d i k a t u 6.068 č l a n o v a , m e đ u k o j i m a 166 radnika Jevreja, š t o u o d n o s u na broj j e v r e j s k o g s t a n o v n i š t v a p r e d s t a v l j a v i s o k i p r o c e n a t . U S o c i j a l d e m o k r a t s k o j s t r a n c i B i H ( o s n o v a n a 1909) najaktivniji su bili i s l e d e ć i Jevreji: Izrael G a o n i S o l o m o n M o n t i l j o . Z n a č a j n u u l o g u u p r o c e s u dalje organizacije S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H o d i g r a o je dr M i l a n ( M o i s e ) Z o n , koji je doš a o iz P o l j s k e 1917. u S a r a j e v o kao izgrađeni s o c i j a l i s t a . P o č e t k o m 1918. izabran je za člana M e s n o g o d b o r a i člana G l a v n o g o d b o r a S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e B i H . On je 1919. u č e s t v o v a o kao d e l e g a t s t r a n k e na K o n g r e s u ujedinjenja u Beogradu, na k o j e m je izabran za člana C e n t r a l n o g v e ć a n o v o o s n o v a n e S o c i j a l i s t i č k e r a d n i č k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) . N a t o m K o n g r e s u u č e s t v o v a o je, zajedno s a Đ u r o m Đ a k o v i ć e m i N a t a n o m O v a d i j o m , kao d e l e g a t S a v e z a m e t a l s k i h r a d n i k a BiH. 1 7 R a d n i č k i p o k r e t u V o j v o d i n i razvijao se u s k l o p u r a d n i č k o g p o k r e t a M a đ a r s k e . M e đutim, u radnički p o k r e t V o j v o d i n e bio je uključen n e z n a t a n broj Jevreja, od kojih su bili n a r o č i t o aktivni D e ž e Đ e đ e š i i H u g o S i n g e r , obojica iz S o m b o r a . Đ e đ e š i je r u k o v o d i o B o l e s n i č k o m b l a g a j n o m , d o k j e S i n g e r bio jedan o d prvih č l a n o v a S o c i j a l d e m o k r a t s k e partije. U n j e g o v o j kafani je 1919. g o d i n e bilo s e d i š t e M e s n o g v e ć a Partije, koje je 1920. r u k o v o d i l o š t r a j k o m železničara. Z b o g t o g a je S i n g e r u h a p š e n i, p o s l e zlostavljanja na policiji, p r o t e r a n iz S o m b o r a . Pred kraj p r v o g s v e t 14 17

Stanka Dević-Ubavić, Srpska Socijaldemokratska partija i ženski pokret u Srbiji 1903—1914. g. revolucije I. Beograd 1967, str. 220, 224, 230, 239. M. Finci, U avangardi društvenog progresa, Spomenica 400 godina, Sarajevo 1966, str. 194—195.

Tokovi

10

J. Romano

s k o g rata, kao č l a n o v i S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e u V o j v o d i n i p o m i n j u s e s l e d e ć i Jevreji: A n d r i j a D e a k , M i h a j l o R e v e s , A b r a h a m V i n c e i L a d i s l a v Nađ. 1 8 U S o c i j a l d e m o k r a t s k u s t r a n k u D a l m a c i j e bili s u , pred kraj p r v o g s v e t s k o g rata učlanjeni s l e d e ć i Jevreji: M o r i c Finci, R a h e l a Kabiljo, D a v i d Pinto i dr. Policija ih je kao p r i p a d n i k e te s t r a n k e proterala iz Splita. K a o reakcja na z u l u m e i pljačku t u r s k i h v l a s t i u M a k e d o n i j i , d o š l o je 1893. g o d i n e , do o s n i v a n j a p r o g r e s i v n e o r g a n i z a c i j e Vnatrešna makedonska revolucionerna organizacija ( V M R O ) u S o l u n u . U toj organizaciji je 1896. bilo 20 bitoljskih Jevreja, d o k je o k o 200 j e v r e j s k i h p o r o d i c a p o m a g a l o p o k r e t p r e b a c i v a n j e m oružja iz G r č k e , d a v a n j e m s r e d s t a v a i s k r i v a n j e m r u k o v o d i l a c a organizacije ( G o c e D e l č e v , D a m e G r u e v , G o c e Petrov, Pera T o š e v i dr.). U l l i n d e n s k o m u s t a n k u 1903, bilo je u r e d o v i m a u s t a n i k a i Jevreja, koji su najveć i m d e l o m izginuli u borbi s a T u r c i m a . M e đ u b o r c i m a J e v r e j i m a i s t a k a o s e Rafael M. K a m h i , koji je, pod i m e n o m S k e n d e r - b e g , bio v o đ a jedne u s t a n i č k e g r u p e u četi v o j v o d e Luke Gerova. 1 9 G o d i n e 1910. o s n o v a n a je u S o l u n u S o c i j a l d e m o k r a t s k a s t r a n k a M a k e d o n i j e . U vezi s njenim o s n i v a n j e m značajnu u l o g u je o d i g r a l a S o c i j a l i s t i č k a j e v r e j s k a g r u p a u S o l u n u , n a čijem č e l u j e stajao A v r a m Benarojo. N a t o m o s n i v a č k o m s a s t a n k u postojala je jaka g r u p a koja je bila protiv o s n i v a n j a s a m o s t a l n e S o c i j a l d e m o k r a t s k e s t r a n k e M a k e d o n i j e . Zahvaljujući zalaganju S o c i j a l i s t i č k e j e v r e j s k e g r u p e , koja je ukazala na postojanje o d r e đ e n i h s p e c i f i č n o s t i u M a k e d o n i j i , d o š l o je do o s n i v a n j a s a m o s t a l n e S o c i j a l d e m o k r a t s k e partije M a k e d o n i j e . 2 0 Na o s n o v u iznetih p o d a t a k a m o ž e se zaključiti, da na teritorijama koje su u š l e u s a s t a v S H S , nije bilo m a s o v n i j e g uključivanja Jevreja u radnički pokret, o d n o s n o u s o c i j a l d e m o k r a t s k e partije do p r v o g s v e t s k o g rata, s e m u B o s n i i H e r c e g o v i n i . M e đutim, m e đ u u k l j u č e n i m a bilo je i s t a k n u t i h p o b o r n i k a s o c i j a l i s t i č k e ideologije, koji s u i u n o v o s t v o r e n o j državi S H S produžili s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m .

STVARANJE JEDINSTVENE JEVREJSKE ZAJEDNICE U JUGOSLAVIJI I NJEN RAZVOJ OD 1918

DO 1941.

U n o v o f o r m i r a n o j državi S H S bili su s t v o r e n i i u s l o v i za postojanje j e d i n s t v e n e j e v r e j s k e zajednice, a u vezi s tim, i j e d i n s t v e n e j e v r e j s k e organizacije, koja bi objedinjavala rad j e v r e j s k i h zajednica. Na č e l u j e v r e j s k e zajednice stajala je orga,a

" 20

M. Beljanski, Hronika o radničkom pokretu i KPJ u Somboru i okolini 1918—1941, Sombor 1968. A. Matkovski, Tragedijata na Evreite od Makedonija, Skopje 1962, str. 22. D. Konstantinov, Bitoljski Jevreji i VMRO, Jevreiski almanah 1963—1964, s. 92—95. J. Marjanović, Nastanak i razvitak radničkog pokreta u Jugoslovenskim zemljama do prvog svetskog Beograd 1958.

rata,

11 J. Romano nizacija — S a v e z j e v r e j s k i h v e r o i s p o v e d n i h o p š t i n a J u g o s l a v i j e . S a v e z je o d i g r a o značajnu u l o g u u borbi za o s t v a r i v a n j e p u n i h g r a đ a n s k i h prava i s l o b o d e Jevreja, a p o s e b n o u suzbijanju i z v e s n i h a n t i s e m i t s k i h ispada, koji su se javili prvih g o d i n a po o s n i v a n j u d r ž a v e S H S , kao i u g o d i n a m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat. P r v i h g o d i n a p o s t v a r a n j u d r ž a v e S H S d o š l o j e d o pojava i z v e s n i h p r o t i v j e v r e j s k i h akcija o d s t r a n e n a c i o n a l i s t i č k i h grupa, a d e l o m i od t a d a š n j e g d r ž a v n o g režima. S a v e z je u s p e o p r e k o n a d l e ž n i h o r g a n a da s p r e č i dalje š i r e n j e tih akcija. U tim n a s t o j a n j i m a S a v e z nije bio u s a m l j e n , jer je i K o m u n i s t i č k a partija J u g o s l a v i j e o d l u č n o u s t a l a protiv a n t i s e m i t s k i h i s p a d a . T a k o j e M e s n i k o m i t e t K P J B e o g r a d o r g a n i z o v a o 23. s e p t e m b r a 1920, p r o t e s t n i m i t i n g protiv a n t i s e m i t s k i h pojava n a k o m e s u g o v o r i l i M i l o š Trebinjac, M o š a Pijade i M i k a B e n v e n i s t i (električar). 2 ' N a k o n t o g a u s l e d i o je p e r i o d relativno m i r n o g razvoja j e v r e j s k e zajednice u Jugoslaviji, s v e do pojave n a c i z m a u N e m a č k o j i prodiranja n j e g o v e ideologije u J u g o slaviju. U t o m p e r i o d u m i r n o g razvoja j e v r e j s k e zajednice, d o š l o je u s v i m m e s t i m a u kojima je ž i v e o v e ć i broj Jevreja, do o s n i v a n j a raznih o r g a n i z a c i j a i d r u š t a v a : kulturnih, p r o s v e t n i h , d o b r o t v o r n i h , s p o r t s k i h , radničkih, itd. S v e te organizacije, o d n o s n o udruženja imala s u , v i š e ili manje, j e v r e j s k o n a c i o n a l n o obeležje. To je bio jedan od razloga š t o je u p r v i m g o d i n a m a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, manji broj Jevreja bio uključen u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. A l i , m e đ u u k l j u č e n i m a bilo je i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a , p r v e n s t v e n o iz r e d o v a č l a n o v a b i v š i h s o c i j a l d e m o k r a t s k i h partija i s i n d i k a l n i h organizacija. Broj Jevreja-pripadnika r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g p o k r e t a p o s t e p e n o s e p o v e ć a v a o do 1930. g o d i n e , kada je u s l e d i o p r o c e s n j i h o v o g m a s o v n i j e g uključivanja u revoluc i o n a r n i radnički p o k r e t iz s l e d e ć i h razloga: — t e š k a e k o n o m s k a situacija u zemlji u vezi sa s v e t s k o m e k o n o m s k o m k r i z o m 30-tih g o d i n a p o g o d i l a je i v e ć i broj Jevreja, n a r o č i t o s i t n e t r g o v c e i zanatlije; — r e v o l u c i o n a r n i p r o g r a m K o m u n i s t i č k e partije J u g o s l a v i j e — b o r b a protiv s k u poće, n e z a p o s l e n o s t i , diktature, p r o d o r a f a š i z m a , p r a v i l n o r e š e n j e n a c i o n a l n o g pitanja — imalo je jak uticaj i na Jevreje, a p o s e b n o na j e v r e j s k u r a d n i č k u i studentsku omladinu; — pojava n a c i s t i č k e ideologije, koja je bila p r v e n s t v e n o u p e r e n a protiv Jevreja, a protiv koje je K P J p o v e l a o d l u č u j u ć u borbu, u s l o v i l o je m a s o v n i j e uključivanje Jevreja u n a p r e d n i i r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. Prodiranje n a c i s t i č k e ideologije u J u g o s l a v i j u d o v e l o je do aktiviranja p r o f a š i s t i č k i h organizacija (Ijotićevska, H o d ž e r i n a i dr.), koje su prihvatile r a s i s t i č k e protivjevrejs k e m e r e i p u t e m d e s n i č a r s k e š t a m p e o t p o č e l e s o t v o r e n i m n a p a d i m a na Jevreje. R a d p r o f a š i s t i č k i h organizacija bio je o m o g u ć e n i s t a v o m s a m o g d r ž a v n o g režima, 21

S. Mirnić, M. Petrović, Desanka (1919—1941], Beograd 1969, str. 53.

Petrović,

Milica

Damjanović,

Hronologija

radničkog pokreta

u

Srbiji

II

12

J. Romano

p o s e b n o vlade M i l a n a S t o j a d i n o v i ć a i v l a d e C v e t k o v i ć - M a č e k , koje s u s e s v e v i š e priklanjale n a c i s t i č k o j N e m a č k o j , n a p u š t a j u ć i d o t a d a š n j e d e m o k r a t s k e s a v e z n i k e . Pod s v e v e ć i m p o l i t i č k i m i e k o n o m s k i m p r i t i s c i m a n a c i s t i č k e N e m a č k e , j u g o s l o v e n s k a vlada d o z v o l i l a j e n e o m e t a n i rad d o m a ć i h N e m a c a - f o l k s d o j č e r a , koji s u p u t e m s v o j e š t a m p e ( » E r w a c h e « ) i raznih p r o t i v j e v r e j s k i h b r o š u r a o t v o r e n o p r o p o v e d a l i r a s n u i v e r s k u mržnju, pozivajući i na p r i m e n u g e n o c i d a protiv Jevreja. I s t i m stop a m a p o š l a je i d o m a ć a d e s n i č a r s k a š t a m p a , koju je f i n a n s i r a o Treći Rajh. Pod p r i t i s k o m T r e ć e g Rajha, v l a d a C v e t k o v i ć - M a č e k o t p o č e l a j e s a p r o p i s i v a n j e m i protivjevrejskih mera: J e d n a od prvih m e r a koje je p o m e n u t a v l a d a p r e d u z e l a bila je otežavanje pa i s p r e čavanje u l a s k a j e v r e j s k i h izbeglica iz zemalja z a p a d n e E v r o p e , koje je Treći Rajh o k u p i r a o , i koje su u J u g o s l a v i j i tražile s p a s od n a c i s t i č k i h p r o g o n a i z v e r s t a v a . N e k o l i k o hiljada j e v r e j s k i h izbeglica koje su u s p e l e da p r e b e g n u u J u g o s l a v i j u , bile su k o n f i n i r a n e u m a n j i m m e s t i m a s tim, š t o se je S a v e z j e v r e j s k i h v e r o i s p o v e d n i h o p š t i n a m o r a o da brine o n j i h o v o m izdržavanju. 5. o k t o b r a 1940. izdata je p o d b r o j e m 1322 » U r e d b a o m e r a m a koje se o d n o s e na Jevreje u p o g l e d u obavljanja radnja sa p r o d u k t i m a ljudske i s h r a n e « . U r e d b o m je bilo z a b r a n j e n o J e v r e j i m a d a v o d e radnje s a n a m i r n i c a m a z a l j u d s k u i s h r a n u n a veliko, a u i n d u s t r i j s k i m p r e d u z e ć i m a sa p r o i z v o d i m a ljudske i s h r a n e , čiji su v l a s nici Jevreji, p o s t a v l j e n i s u k o m e s a r i ; 5. o k t o b r a 1940. p o d b r o j e m 1323, objavljena je » U r e d b a o u p i s u lica j e v r e j s k o g p o r e k l a za u č e n i k e univerziteta, v i s o k i h š k o l a u r a n g u univerziteta, v i š i h , s r e d n j i h , učiteljskih i d r u g i h š k o l a « . T o m U r e d b o m z a v e d e n je za Jevreje » n u m e r u s c l a u s u s « . Broj u p i s a n i h Jevreja m o r a o je da b u d e u s r a z m e r i broja Jevreja p r e m a broju s t a n o v n i k a o s t a l i h narodnosti. 2 2 Ali, i pre d o n o š e n j a n a p r e d n a v e d e n i h u r e d a b a , p r i m e n j i v a n e s u i z v e s n e d i s k r i m i n a c i o n e m e r e p r e m a J e v r e j i m a , iako za to n i s u p o s t o j a l a z v a n i č n a naređenja: o g r a ničenje z a p o š l j a v a n j a Jevreja u d r ž a v n i m i b a n o v i n s k i m s l u ž b a m a , p o s t a v l j e n j a za n a s t a v n o o s o b l j e na u n i v e r z i t e t i m a , n a p r e d o v a n j e u j u g o s l o v e n s k o j v o j s c i dalje od čina p u k o v n i k a i dr. Protiv n a v e d e n i h u r e d a b a o d l u č n o je u s t a l a K o m u n i s t i č k a partija J u g o s l a v i j e , kao i n a p r e d n e n a r o d n e m a s e . B e o g r a d s k i s r e d n j o š k o l c i izdali s u p o č e t k o m š k o l s k e 1940/41. g o d i n e letak u k o m e s e n a v o d i : » D o n e t a j e u r e d b a k o j o m s e n a š i m d r u g o v i m a , j e v r e j s k i m đ a c i m a o t i m a p r a v o š k o l o v a n j a . O v a j udar n a p r a v a m l a d i h i s l o b o d u n a u k e u o b i č a j e n a je m e r a n a s i l n i č k o g r e ž i m a .. ,«.23 K o m i t e t S K O J - a u K i k i n d i je t a k o đ e objavio p r o g l a s protiv u r e d b e o o g r a n i č e n j u š k o l o v a n j a j e v r e j s k e o m l a d i n e , a s l i č n i h p r o t e s t a je bilo i u d r u g i m m e s t i m a J u g o s l a v i j e . 23

Službene novine. 5. X 1940. B. Sakota, Beogradska srednjoškolska grad 1959.

omladina

pred

drugi svetski

rat,

Godišnjak

grada

Beograda

VI,

Beo-

13 J. Romano O v e p r o t i v j e v r e j s k e m e r e , koje je p r o p i s a o i s p r o v o d i o tadašnji državni režim, bile su u v o d u p r o t i v j e v r e j s k e m e r e koje su nacisti i njihovi sateliti d o s l e d n o s p r o v e l i u p e r i o d u 1 9 4 1 — 1 9 4 5 . i koje su se z a v r š i l e m a s o v n i m g e n o c i d o m . J e v r e j s k a zajednica u J u g o s l a v i j i je, i p o r e d i z v e s n i h a n t i s e m i t s k i h ispada, p o k a z a l a v i d a n n a p r e d a k u s v o m razvoju s v e d o 1940. g o d i n e . Jevreji s u uzeli z n a t n o g u č e š ć a u kulturnoj, p r o s v e t n o j , e k o n o m s k o j , n a u č n o j i d r u g i m o b l a s t i m a stvaranja. D o š l o je i do znatnijeg p o v e ć a n j a broja Jevreia, ali ne p o s t o j e tačni p o d a c i k o i i k o je to p o v e ć a n j e i z n o s i l o o d 1919. d o 1941. g o d i n e . P r e m a p o d a c i m a S a v e z a j e v r e j s k i n v e r o i s p o v e d n i h o p š t i n a J u g o s l a v i j e , u 1940. g o d i n i je bilo 66.843 Jevreja. M e đ u t i m , u č l a n k u » J u g o s l o v e n s k i Jevreji u s v e t l o s t i s t a t i s t i k e « dr E d u a r d a M o s b a h e r a n a v o d i se, da je te g o d i n e bilo 71.347 Jevreja. 2 4 Postavlja se pitanje o t k u d a tolike brojčane r a z l i k e ? M o g u ć a p r e t p o s t a v k a je, d a s u u p o d a c i m a S a v e z a izostavljeni oni Jevreji, koji n i s u plaćali č l a n a r i n u n a d l e ž n i m j e v r e j s k i m o p š t i n a m a ( s i r o m a š n i ) , kao i oni koji n i s u hteli da b u d u č l a n o v i . Na o s n o v u s p r o v e d e n i h istraživanja (iako se nije r a s p o l a g a l o p o t p u n o m d o k u m e n t a c i j o m ) , broj Jevreja u J u g o s l a v i j i p r e d d r u g i s v e t s k i rat bio je v e ć i od broja koji je n a v e o M o s b a h e r . Podaci o broju Jevreja koje je n a v e o S a v e z ne m o g u se s m a t r a t i v e r o d o s t o j n i m , š t o se vidi iz nekoliko s l e d e ć i h u p o r e đ e n j a : — p r e m a p o d a c i m a S a v e z a , u M a k e d o n i j i je 1940. g o d i n e bilo 6.550 Jevreja. M e đutim, iz s a č u v a n e d o k u m e n t a c i j e , koja se nalazi u J e v r e j s k o m i s t o r i j s k o m m u z e j u u B e o g r a d u , vidi se da su N e m c i m a r t a 1943, odveli u l o g o r u Treblinki 7.315 Jevreja, d o k je 4 4 7 u s p e l o b l a g o v r e m e n o da se s k l o n i . P r e m a t o m e , u M a k e d o n i j i je bilo p r e d rat 7.762 Jevreja; 2 5 — u p o d a c i m a S a v e z a se navodi, da je u H r v a t s k o j , S l a v o n i j i i S r e m u bilo 18.345 Jevreja. M e đ u t i m , u knjizi Komunistički pokret i socijalistička revolucija u Hrvatskoj ( Z a g r e b 1969) n a v o d i se da je bilo o k o 25.000, od kojih je o k o 21.000 stradalo kao žrtve f a š i s t i č k o g t e r o r a ; — u p o d a c i m a S a v e z a stoji, da je u Z a g r e b u bilo 9.467 Jevreja. M e đ u t i m , u izveštaju K o m i s i j e za ispitivanje ratnih z l o č i n a n a v e d e n o je, da je p r e k o 8.000 s t r a d a l o kao žrtve f a š i s t i č k o g terora, d o k je u t v r đ e n o da je d r u g i s v e t s k i rat p r e ž i v e l o o k o 3.000. P r e m a t o m e , u Z a g r e b u je do rata živelo p r e k o 11.000 Jevreja; 2 6 — za B a n a t se n a v o d i da je bilo 3.215 Jevreja, d o k ih je p r e m a d r u g i m p o d a c i m a bilo o k o 4.200; — p r e m a p o d a c i m a S a v e z a , B e o g r a d je i m a o 10.388 Jevreja. M e đ u t i m , maja 1941, izvršili s u N e m c i p o p i s b e o g r a d s k i h Jevreja i t o m p r i l i k o m j e r e g i s t r o v a n o 9.145 lica. P r e m a p o d a c i m a p r i k u p l j e n i m p o s l e rata u t v r đ e n o je, da o k o 2.000 Jevreja "

7S 26

Jevrejski narodni kalendar za 5701. g. 11940—1941], A. Matkovski, Tragedijata na Bvreite od Makedonija, Skopje 1962, str. 21. Doki/menat neregistrovan u Arhivu Hrvatske u Zagrebu.

14

J. Romano

nije r e g i s t r o v a n o ( p r e b e g l i iz B e o g r a d a , stupili u N O V , bili u z a r o b l j e n i č k i m logorima, ili s u s e s k r i v a l i ) . N a o s n o v u t o g a s e m o ž e zaključiti, d a j e u B e o g r a d u pred d r u g i s v e t s k i rat bilo o k o 11.500 Jevreja; — za S a r a j e v o se n a v o d i u p o d a c i m a S a v e z a , da je imalo pred rat 8.114 Jevreja. Taj broj nije ni približno tačan, jer se iz p o p i s a žrtava f a š i s t i č k o g terora, koji je 1967. g o d i n e s a č i n i o O d b o r za izgradnju s p o m e n - p a r k a vidi, da je s t r a d a l o o k o 7.600 Jevreja. S e m t o g a , o k o 900 je bilo u k l j u č e n o u N O R , a o k o 1.500 je u s p e l o da p r e b e g n e i preživi rat. P r e m a t o m e , do kraja rata je živelo u S a r a j e v u p r e k o 10.000 Jevreja; 2 7 — za S o m b o r se n a v o d i da je i m a o o k o 950 Jevreja. M e đ u t i m , u t v r đ e n o je, da je toliko s t r a d a l o kao žrtve f a š i s t i č k o g terora, a da je o k o 300 p r e ž i v e l o rat. 28 O v o s u s a m o n e k a o d v e ć i h brojčanih n e s l a g a n j a i z m e đ u p o d a t a k a S a v e z a i z 1940. g o d i n e i p o d a t a k a do kojih se d o š l o na o s n o v u s a č u v a n e d o k u m e n t a c i j e i p o s l e ratnih publikacija. P r e m a p o d a c i m a , n a k n a d n o prikupljenim, broj Jevreja u pojedin i m p o k r a j i n a m a p r e d d r u g i s v e t s k i rat, bio je s l e d e ć i :

Bosna i Hercegovina Srbija Hrvatska, Slavonija, Srem Bačka, Baranja Banat Slovenija, Međumurje Kosovo Sandžak, Dalmacija, Crna Gora Makedonija

oko oko oko oko oko oko oko oko

14.500 12.500 25.000 16.000 4.200 1.000 550 730 7.762

Svega oko:

82.242

lako p o s t o j e v e ć e b r o j č a n e razlike i z m e đ u p o d a t a k a S a v e z a i p o d a t a k a do kojih s m o došli, realnija je p r e t p o s t a v k a da je, pred d r u g i s v e t s k i rat bilo o k o 82.000 Jevreja, a t o m e u prilog g o v o r e i s l e d e ć i podaci: d r u g i s v e t s k i rat je p r e ž i v e l o o k o 15.000 Jevreja; o k o 1.300 je s t r a d a l o u N O R ; 65.500 je s t r a d a l o kao žrtve f a š i s t i č k o g terora. P r e d d r u g i s v e t s k i rat u J u g o s l a v i j i je bilo 117 j e v r e j s k i h v e r s k i h zajednica od kojih s u n e k e bile s t a r e p o n e k o l i k o s t o t i n a g o d i n a . D a n a s postoji o k o 300 j e v r e j s k i h zajednica-opština s a o k o 6.200 članova. 2 9 27 23 79

Spisak palih boraca-građana Sarajeva u NOB-i, poginulih boraca za oslobođenje Sarajeva i žrtava fašističkog teiora, izd. Odbor za izgradnju spomen-parka, Sarajevo 1967. Beljanski, M., Somborski Jevre/l — rukopis u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. M. Haramina, Zločini i protujevre/ske mjere u Zagrebu u toku II svjetskog rata, Historijski pregled VII, Zagreb 1961, broj 2, str. 89; Jevrejski kalendar za 5734. godinu (1973—1974), str. 38—40.

15 J. Romano REVOLUCIONARNI RADNIČKI POKRET U JUGOSLAVIJI IZMEĐU DVA SVETSKA RATA I UKLJUČIVANJE JEVREJA U POKRET Kratak pregled razvoja KPJ i revolucionarnog radničkog pokreta Posle osnivanja države S H S , stvoreni s u uslovi z a objedinjavanje s i n d i k a l n i h organizacija i s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka pokrajina koje su u š l e u s a s t a v te države. Do objedinjavanja s o c i j a l d e m o k r a t s k i h stranaka d o š l o je aprila 1919. godine, na K o n g r e s u ujedinjenja u B e o g r a d u , kada je o s n o v a n a S o c i j a l i s t i č k a radnička partija Jugoslavije (komunista). Njeno formiranje predstavlja p r e l o m n u fazu u istoriji jugos l o v e n s k o g radničkog pokreta. R e v o l u c i o n a r n i klasni p r o g r a m S o c i j a l i s t i č k e radničke partije prihvatile su v e ć prvih dana š i r o k e narodne m a s e , što potvrđuju postignuti u s p e s i KPJ na opštins k i m izborima, kao i na izborima za U s t a v o t v o r n u s k u p š t i n u 1920. g o d i n e (na izborima je KPJ dobila 59 p o s l a n i č k i h mandata). I s t o v r e m e n o dolazi i do objedinjavanja sindikalnih organizacija u Ujedinjene sindikate u kojima je KPJ imala odlučujuću ulogu. S v e veći uticaj KPJ u revolucionisanju narodnih m a s a , p r i m o r a o je tadašnje burž o a s k e partije da zajednički istupaju u borbi protiv KPJ. O n e su 30. d e c e m b r a 1920. izglasale u N a r o d n o j s k u p š t i n i tzv. »Obznanu« kojom se zabranjuje rad K o m u n i s t i č k e partije i Ujedinjenih sindikata. U s l e d i l a je hajka na č l a n o v e KPJ i njene simpatizere, kao i m a s o v n a hapšenja partijskih i s i n d i k a l n i h rukovodilaca. Hajka je dobila j o š v e ć e razmere nakon n e u s p e l o g atentata na kralja A l e k s a n d r a . Burž o a s k e partije iskoristile su taj atentat za d o n o š e n j e Z a k o n a o zaštiti države, kojim su bile p r o p i s a n e najstrože kazne za s v a k u k o m u n i s t i č k u delatnost. D o š l o je do hapšenja v e l i k o g broja č l a n o v a I z v r š n o g odbora CK KPJ, kao i č l a n o v a pokrajinskih o d b o r a i sindikata. No, i pored s v i h represalija, K o m u n i s t i č k a partija je i u ilegalnosti produžila sa r e v o l u c i o n a r n i m radom. S o b z i r o m da je najveći broj članova I z v r š n o g o d b o r a CK KPJ u h a p š e n , doneta je odluka da se oformi Z a m e n i č k i odbor koji će delovati do izbora n o v o g r u k o v o d s t v a . U taj odbor ušli su Triša Kaclerović, M o š a Pijade, S l a v k o K a u r i ć i Lovro K l e m e n č i ć . Z a m e n i č k i odbor o t p o č e o je 1921. g o d i n e sa izdavanjem lista Slobodna reč, čiji je v l a s n i k i urednik bio M o š a Pijade. Jula 1921, održana je u B e č u Prva partijska konferencija na kojoj je izabran novi CK KPJ sa S i m o m M a r k o v i ć e m na čelu, koji je ubrzo s m e n j e n . Na D r u g o j partijskoj konferenciji, održanoj maja 1923, za g e n e r a l n o g s e k r e t a r a izabran je Đ u r o Đ a k o vić. Novi CK KPJ o t p o č e o je krajem 1924. sa izdavanjem s v o g lista Komunist, čiji je urednik bio M o š a Pijade. N a k o n izlaska trećeg broja tog lista, Pijade je u h a p š e n i od s u d a za zaštitu države o s u đ e n na 12 g o d i n a robije, a na robiji mu je kazna povećana za još dve g o d i n e zbog organizovanja štrajka političkih zatvorenika.

16

J. Romano

G r u p a j u g o s l o v e n s k i h k o m u n i s t a u B e č u , u g l a v n o m s t u d e n a t a , o t p o č e l a je m a r t a 1926, po direktivi Partije, sa i z d a v a n j e m lista Srp i čekić, a u r e d n i k je bio S a l a m o n - M o n i Levi, koji je u to v r e m e s t u d i r a o m e d i c i n u u B e č u . Na T r e ć e m k o n g r e s u KPJ, koji je o d r ž a n 1926. u B e č u , d o n e t a je odluka, da taj list b u d e z v a n i č n i o r g a n K P J i da se š t a m p a u J u g o s l a v i j i . S o b z i r o m da je S i m a M a r k o v i ć p r o d u ž i o sa f r a k c i o n a š k i m r a d o m , to je K o m i n terna s a z v a l a aprila 1928. s a v e t o v a n j e partijskih r u k o v o d s t a v a , na k o j e m je M a r k o v i ć i s k l j u č e n iz Partije i izabran novi CK K P J od tri člana, na č e l u sa Đ u r o m Đ a k o v i ć e m . N a Č e t v r t o m k o n g r e s u KPJ, n o v e m b r a 1928, Đ u r a Đ a k o v i ć j e izabran za o r g a n i z a c i o n o g s e k r e t a r a Partije. U zemlji j e s v e v i š e r a s l o n e z a d o v o l j s t v o š i r o k i h n a r o d n i h m a s a z b o g n e r e š e n i h s o c i j a l n i h , e k o n o m s k i h , političkih i n a c i o n a l n i h pitanja. D o š l o je do m a s o v n e nez a p o s l e n o s t i radnika, opadanja v r e d n o s t i r a d n i č k i h nadnica, p o v e ć a n j e t r o š k o v a živ o t a u z i s t o v r e m e n o ukidanje o s n o v n i h e k o n o m s k i h i političkih prava radnika. S v e je to d o v e l o do jačeg r e v o l u c i o n i s a n j a r a d n i č k i h m a s a , pa je kralj A l e k s a n d a r dec e m b r a 1928. g o d i n e u k i n u o V i d o v d a n s k i u s t a v , r a s p u s t i o p a r l a m e n a t i z a v e o a p s o lutistički d i k t a t o r s k i r e ž i m koji se o s l a n j a o na v o j s k u i v e l i k o s r p s k u buržoaziju. Put koji je izabrao CK K P J u borbi protiv t o g r e ž i m a bio je n e p r a v i l a n . N a i m e , februara 1929, objavio je CK K P J p r o g l a s kojim se pozivaju radnici i seljaci na oružanu b o r b u u cilju r u š e n j a d i k t a t o r s k o g režima. M e đ u t i m , za tu akciju Partija nije bila s p r e m n a ni k a d r o v s k i , tj. nije bila s p o s o b n a da p r e u z m e r u k o v o d e ć u u l o g u u toj borbi s o b z i r o m na mali broj č l a n o v a KPJ, niti je bila u to v r e m e jače p o v e z a n a sa n a r o d n i m m a s a m a . D i k t a t o r s k i r e ž i m i s k o r i s t i o je taj p r o g l a s , kao i n e s p r e m n o s t Partije i p r e d u z e o o d l u č n e m e r e za likvidaciju Partije. U s l e d i l a su m a s o v n a h a p š e n j a p a r t i j s k i h r u k o v o d i l a c a , kao i njihova u b i s t v a ( Đ u r a Đ a k o v i ć , N i k o l a H e ć i m o v i ć , Paja M a r g a n o v i ć , M i j o O r e š k i , M a r i j a n B a r u n i dr.). U s a r a j e v s k o j policiji ubijen je p r i l i k o m s a s l u š a v a n j a B e n j a m i n Finci, u č e s n i k u o k t o b a r s k o j revoluciji. U p e r i o d u od 1929. do 1932. g o d i n e , o d r ž a n o je p r e d s u d o m za z a š t i t u d r ž a v e u B e o g r a d u 159 p r o c e s a č l a n o v i m a K P J i S K O J - a , kao i n j i h o v i m s i m p a t i z e r i m a , a 1933. g o d i n e j o š 127 p r o c e s a . Veliki broj je o s u đ e n na v i š e g o d i š n j u robiju, a m n o g i na zatvor u trajanju do 1 g o d i n e . M e đ u o s u đ e n i m a na robiju bilo je 22, a na zatvor 9 Jevreja. V r l o značajnu u l o g u u t o m p e r i o d u o d i g r a l a je ilegalna organizacija tzv. » C r v e n a p o m o ć « . O n a j e o b e z b e đ i v a l a o p t u ž e n i m a b r a n i o c e n a s u d u z a z a š t i t u države, s l a l a hranu, lekove, literaturu o s u đ e n i m a na robiji, materijalno p o m a g a l a p o r o d i c e o s u đ e n i h č l a n o v a Partije i s i m p a t i z e r a . Ta organizacija, o s n o v a n a 1922. g o d i n e , predstavljala je u p o č e t k u h u m a n i t a r n u o r g a n i z a c i j u r a d n i č k e k l a s e za p o m o ć nezapos l e n i m r a d n i c i m a , ali je k a s n i j e d o b i l a z n a t n o š i r u u l o g u : u k a z i v a n j e p o m o ć i polit i č k i m z a t v o r e n i c i m a , ž r t v a m a b e l o g terora i n j i h o v i m p o r o d i c a m a , plaćanje advokata koji su branili k o m u n i s t e na s u d u , itd. U v r e m e g r a đ a n s k o g rata u Španiji,

17 J. Romano o r g a n i z o v a l a je prikupljanje i s l a n j e p o m o ć i r e p u b l i k a n s k o j armiji. S o b z i r o m na karakter delovanja, o r g a n i z a c i j a je d o b i l a 1940. g o d i n e naziv » N a r o d n a p o m o ć « , a kada je d o š l o do u s t a n k a n a r o d a J u g o s l a v i j e 1941. g o d i n e , n a z v a n a je » N a r o d n o o s l o b o d i l a č k i fond«. U tu o r g a n i z a c i j u su bile u k l j u č e n e š i r o k e n a r o d n e m a s e , pripadnici s v i h profesija, lako je bila v a n p a r t i j s k a organizacija, u njoj je imala K P J v r l o jak oslonac. 3 0 U r u k o v o d s t v i m a te o r g a n i z a c i j e bilo je i Jevreja: u K o m i t e t u » C r v e n e p o m o ć i « za V o j v o d i n u — dr A d o l f S i n g e r ; M e s n o m k o m i t e t u u S u b o t i c i — E r ž e b e t G r o s ; M e s n o m k o m i t e t u u Tuzli — H a j i m Pinto; M e s n o m k o m i t e t u u B e č k e r e k u ( Z r e n j a n i n ) — R u ž a Š u l m a n ; u Banja Luci — s e s t r e Flora, Lela i M i c a Levi; u Z a g r e b u — N a d a Gaon; Beogradu — Vojka Demajo, a u Omladinskoj sekciji Ž e n s k o g pokreta u Beogradu — Luna Koen. M a s o v n a hapšenja članova KPJ u periodu 1929—1932, uslovila su rasformiranje m n o g i h partijskih o r g a n i z a c i j a u zemlji. D e o p a r t i j s k o g r u k o v o d s t v a , koje nije bilo u h a p š e n o , s k l o n i l o se u i n o s t r a n s t v o , i s v e do 1932. nije imalo v e z e sa p a r t i j s k i m o r g a n i z a c i j a m a u zemlji. P o č e v od d r u g e p o l o v i n e 1932. g o d i n e , Partija se p o s t e p e n o k o n s o l i d u j e , i pristupilo se obnavljanju, o d n o s n o aktiviranju partijskih organizacija. U p r o c e s u o b n a v ljanja s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u Z a g r e b u , v r l o značajnu u l o g u o d i g r a o je Leo M a t e s , a partijske o r g a n i z a c i j e u S i s k u , V l a d i m i r Majder-Kurt. 3 1 Na Č e t v r t o j konferenciji K o m u n i s t i č k e partije J u g o s l a v i j e d o n e t je p r o g r a m za b o r b u protiv fašizacije, kao i t e š k i h e k o n o m s k i h i političkih u s l o v a u zemlji. Na toj konferenciji, izabran je za s e k r e t a r a CK K P J M l a n G o r k i ć , a za č l a n o v e J o s i p B r o z Tito, B l a g o j e Parović, M i h a M a r i n k o , i dr. S o b z i r o m na ilegalan s t a t u s Partije, bilo je p o t r e b n o p r o n a ć i n o v e političke oblike borbe, u cilju uključivanja š i r o kih n a r o d n i h m a s a u d e m o k r a t s k i a n t i f a š i s t i č k i front. S t o g a j e C K K P J d o n e o aprila 1935. o d l u k u o s t v a r a n j u N a r o d n o g fronta, u k o m e bi bile u k l j u č e n e s v e d e m o k r a t s k e i p r o g r e s i v n e s n a g e u borbi protiv f a š i z m a , i koji će se boriti za o s t v a renje z a h t e v a n a r o d n i h m a s a . R u k o v o d e ć u u l o g u u toj organizaciji imali bi č l a n o v i KPJ. P r e m a toj o d l u c i izabran je O d b o r fronta n a r o d n e slobode. 3 2 S e k t a š t v o unutar C K KPJ, kao i s t a c i o n i r a n j e C K v a n J u g o s l a v i j e , v r l o n e g a t i v n o je uticalo na izrastanje Partije u r u k o v o d e ć u s n a g u r e v o l u c i o n a r n o g i a n t i f a š i s t i č k o g pokreta. S t o g a je 1935. g o d i n e d o n e t a o d l u k a o f o r m i r a n j u Z e m a l j s k o g biroa, čiji č l a n o v i će delovati u zemlji i održavati v e z u sa CK K P J u i n o s t r a n s t v u . Za rukov o d i o c a Z e m a l j s k o g biroa o d r e đ e n j e J o s i p B r o z Tito. M e đ u t i m , g o d i n e 1935. i 1936. Partija je d o ž i v e l a novi, v r l o težak udarac. D o š l o je do p r o v a l e unutar Partije i do h a p š e n j a o k o 2.000 č l a n o v a K P J i S K O J - a , kao i 81 02

Vojna enciklopedija 2, Beograd 1959, str. 278. M. Iveković, Hrvatska lijeva inteligencija 1918—1945, Vojna enciklopedija I, Beograd 1967, str. 42.

I,

Zagreb 1970,

str.

174

18

J. Romano

s i m p a t i z e r a Partije. P r e d s u d za z a š t i t u d r ž a v e i z v e d e n o je o k o 800 lica od kojih je najveći broj bio o s u đ e n na robiju ili zatvor. M e đ u o s u đ e n i m a na robiju bio je 41 Jevrejin, d o k je 56 Jevreja o s u đ e n o na zatvor ili je bilo d u ž e v r e m e n a u istražn o m zatvoru. U b r z o p o s l e t o g u d a r c a , K o m u n i s t i č k a partija u s p e l a j e d a s e k o n s o l i d u j e . N j e n a a k t i v n o s t d o š l a je do p u n o g izražaja u v r e m e izbijanja g r a đ a n s k o g rata u Španiji. Partija je o r g a n i z o v a l a o d l a z a k d o b r o v o l j a c a u r e d o v e š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. Iz J u g o s l a v i j e je o t i š l o o k o 1.600 d o b r o v o l j a c a , n a j v e ć i m d e l o m č l a n o v a KPJ. S obz i r o m da je u P r a g u s t u d i r a o v e ć i broj J u g o s l o v e n a , Partija je zadužila V e l i m i r a D r e k s l e r a ( M a r k o Perić) da o r g a n i z u j e njihovu mobilizaciju, a A l f r e d a B e r g m a n a po i s t o m z a d a t k u u S S S R - u . Za prihvatanje d o b r o v o l j a c a u Parizu i njihovo prebacivanje u Š p a n i j u , z a d u ž e n i su bili, p o r e d o s t a l i h , O t o Bihalji, B o r a B a r u h i D a v i d D e m a j o - D i d o . S e m toga, K P J je u J u g o s l a v i j i s t v o r i l a p o s e b n u organizaciju, koja je prikupljala p o m o ć za š p a n s k u r e p u b l i k a n s k u armiju, izrađivala lažne p a s o š e i legitimacije za d o b r o v o l j c e , prihvatala ih p r i l i k o m n j i h o v o g o d l a s k a u Š p a n i j u i p o v r a t k a u Jugoslaviju. G o d i n a 1937. bila je p r e s u d n a za K o m u n i s t i č k u partiju J u g o s l a v i j e . J o s i p Broz Tito s e v r a t i o u J u g o s l a v i j u i o b r a z o v a o p r i v r e m e n i C K KPJ, p r i s t u p i v š i e n e r g i č n o m č i š ć e n j u Partije od f r a k c i o n a š a i likvidatora. F r a k c i o n a š t v o je uzelo m a h a i m e đ u č l a n o v i m a Partije na robiji u S r e m s k o j M i t r o v i c i . D r u g Tito je naredio, da se Petko M i l e t i ć , č l a n CK K P J , isključi iz Partije, jer je on bio g l a v n i n o s i l a c f r a k c i o n a š t v a na robiji, a s e m t o g a u t v r đ e n o je da je bio i konfident. I s t o v r e m e n o je za m a n d a t o r a CK K P J u z a t v o r u u S r e m s k o j M i t r o v i c i o d r e d i o M o š u Pijade, koji je u s p e o da partijsku organizaciju očisti od frakcionaša. D o l a z a k J o s i p a B r o z a Tita na č e l o Partije, bio je od p r e s u d n o g značaja za daljnji njen razvoj, i njenu r u k o v o d e ć u u l o g u u d o g a đ a j i m a koji su se odvijali do p o č e t k a d r u g o g s v e t s k o g rata, i u t o k u n a r o d n o o s l o b o d i l a č k o g rata. R a d n o v o g C K KPJ, bio j e u s m e r e n u p r a v c u o r g a n i z o v a n j a m a s o v n e političke b o r b e protiv f a š i z m a , kao i b o r b e protiv s p o l j n e politike v l a d e C v e t k o v i ć - M a č e k , koja je o t v o r e n o v o d i l a z e m l j u u f a š i z a m . U toj borbi bilo je p o t r e b n o o m o g u ć i t i l e g a l n o u č e š ć e r a d n i č k e k l a s e , pa je 1937. g o d i n e p o k r e n u t a akcija za s t v a r a n j e S t r a n k e r a d n o g naroda. F o r m i r a n j e G l a v n i inicijativni o d b o r s t r a n k e , s a s e d i š t e m u Z a g r e b u , p o d p r e d s e d n i š t v o m dr B o ž i d a r a A d ž i j e . Od Jevreja, u t o m o d b o r u su bili M i r o s l a v J u n i M i l a H e r c o g . F o r m i r a n i su i p o k r a j i n s k i inicijativni o d b o r i , a radilo se i na f o r m i r a n j u o k r u ž n i h , s r e s k i h i m e s n i h inicijativnih o d b o r a . U p r o g r a m S t r a n k e r a d n o g n a r o d a bile s u u k l j u č e n e o s n o v n e p o s t a v k e p r o g r a m a N a r o d n o g fronta s l o b o d e , jer je trebalo da o n a bude o k o s n i c a N a r o d n o g fronta. U to v r e m e Partija je p o s e b n u pažnju p o s v e t i l a radu u s i n d i k a t i m a , n a r o č i t o Ujed i n j e n i m r a d n i č k i m s i n d i k a t i m a ( U R S - u ) . D o š l o j e d o n a g l o g aktiviranja sindikata, pa je v l a d a 1939. g o d i n e d o n e l a D o p u n u z a k o n a o zaštiti države, k o j o m se pred-

19 J. Romano viđa formiranje k o n c e n t r a c i o n i h logora u zemlji za interniranje k o m u n i s t a . Koncentracioni logori su bili formirani u Bileću, Ivanjici, Lepoglavi, S m e d e r e v s k o j Palanci i dr. U njima je bilo internirano oko 3.000 k o m u n i s t a i antifašista. Od Jevreja, č l a n o v a KPJ, u logore su bili internirani: M o š a Pijade ( n e p o s r e d n o po izlasku sa robije), Joža Baruh, Bora Baruh, Erih K o š , D a v i d Demajo, A š e r D e l e o n , N i s i m A l b a hari, dr A l e k s a n d a r Štajnfeld, A r p a d V e r t e š i dr. M e đ u t i m , pod p r i t i s k o m š i r o k i h narodnih m a s a , vlada je morala p o s l e kraćeg v r e m e n a da likvidira k o n c e n t r a c i o n e logore. G o d i n e 1940. održana je Peta z e m a l j s k a konferencija KPJ, u D u b r a v i kod Zagreba, na kojoj su doneti s l e d e ć i zaključci: borba protiv uvlačenja J u g o s l a v i j e u rat, borba za odbranu n e z a v i s n o s t i J u g o s l a v i j e od f a š i s t i č k i h sila, borba protiv kapitulantskog i reakcionarnog režima C v e t k o v i ć - M a č e k . Na toj Konferenciji izabrani su za č l a n o v e CK KPJ M o š a Pijade i Pavle Pap. U vezi zaključka Konferencije o odbrani n e z a v i s n o s t i J u g o s l a v i j e od f a š i s t i č k i h sila, CK KPJ je uputio direktivu partijskim organizacijama o pripremanju č l a n s t v a i s i m p a t i z e r a za odbranu zemlje u slučaju f a š i s t i č k o g napada. Partijske organizacije obrazovale su veći broj k u r s e v a za o b u k u u rukovanju oružjem, kao i k u r s e v a prve p o m o ć i . U cilju s p r e č a v a n j a širenja r e v o l u c i o n a r n o g pokreta m e đ u radnicima, vlada Cvetk o v i ć - M a č e k donela je 1940. godine, odluku o r a s p u š t a n j u U R S S - a , pa je c e l o k u p n a s i n d i k a l n a d e l a t n o s t prešla n e p o s r e d n o na KPJ. Po direktivi Partije o s n o v a n e su u industrijski razvijenijim centrima s i n d i k a l n e komisije, kao p o m o ć n i organi partijskih komiteta, a u p r e d u z e ć i m a su formirani odbori radničkog jedinstva. Partija je davala k o m i s i j a m a direktive za rad, a ove o d b o r i m a radničkog jedinstva. Na taj način, Partija je u s p e l a da o č u v a i ojača jedinstvo radničke klase. Protivno volji naroda, vlada C v e t k o v i ć - M a č e k potpisala je u B e č u 25. marta 1941. godine, u g o v o r o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu. M e đ u t i m , zahvaljujući uticaju Partije na š i r o k e narodne m a s e , i autoritetu koji je s t e k l a s v o j i m r a d o m i p r o g r a m o m , o s u j e ć e n o je uključivanje Jugoslavije u Trojni pakt. D e m o n s t r a c i j e protiv potpisivanja ugovora, koje su otpočele 26. marta, pretvorile su s e , u o p š t e n a r o d n i puč, koji je zbacio vladu C v e t k o v i ć - M a č e k . Taj puč je pokazao j u g o s l o v e n s k i m narodima put u b u r n i m d a n i m a koji su usledili. 3 3

Uključivanje Jevreja u revolucionarni radnički pokret P o m e n u t o je, da je p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata kod j u g o s l o v e n s k i h Jevreja d o š l o do buđenja nacionalne s v e s t i pod uticajem c i o n i s t i č k e ideologije, koja je propoPregled istorije Saveza komunista Jugoslavije,

Beograd 1963, str. 38—292.

20

J. Romano

v e d a l a da je r e š e n j e j e v r e j s k o g pitanja m o g u ć e jedino u o b n o v l j e n o j j e v r e j s k o j državi u Palestini. U v e z i s tim, u s v i m m e s t i m a u Jugolaviji u kojima je ž i v e o v e ć i broj Jevreja, d o š l o je do o s n i v a n j a brojnih j e v r e j s k i h o r g a n i z a c i j a i udruženja, ali s u s v a o n a n o s i l a u s e b i j e v r e j s k o n a c i o n a l n o obeležje. M e đ u t i m , p r v i h g o d i n a p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, p o s t o j a l a je u J u g o s l a v i j i i g r u p a Jevreja, d o i s t a m a l o b r o j n a , koja je s m a t r a l a , da r e š e n j e j e v r e j s k o g pitanja ne s a m o u J u g o s l a v i j i , v e ć i u s v e t u , leži u p o b e d i s o c i j a l i s t i č k e ideologije, o d n o s n o s o c i jalističke revolucije. Toj g r u p i pripadali s u n a j v e ć i m d e l o m č l a n o v i b i v š i h socijald e m o k r a t s k i h s t r a n a k a , kao i povratnici iz S S S R - a , koji su u č e s t v o v a l i u o k t o b a r s k o j revoluciji. N e k i od njih su u č e s t v o v a l i i u m a đ a r s k o j revoluciji (Ljudevit N a j m a n , L a v o s l a v K r a u s , A n d o r M a t e , M i h a j l o R e v e s , A n d r i j a D e a k , Franjo Š p i c e r - Š i n k o , I g n a c H o r o v i c , A l f r e d V a j s , Petar Š v a r c , A b r a h a m V i n c e , Ljudevit K a i m a n , J a k o b U n g a r , G u s t a v U n g a r , L a d i s l a v K r a u s i dr.). N a ž a l o s t , poznata s u i m e n a s a m o trojice j u g o s l o v e n s k i h Jevreja koji su u č e s t v o v a l i u o k t o b a r s k o j revoluciji: A r n o l d A d l e r , B e n j a m i n Finci i Leo M i l e r . U p r o c e s u uključivanja Jevreja J u g o s l a v i j e u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t i z m e đ u d v a s v e t s k a rata, razlikuju s e d v a p e r i o d a : p e r i o d o d 1 9 1 9 — 1 9 3 2 . i p e r i o d o d 1 9 3 3 — 1941. g o d i n e . U p r v o m p e r i o d u ( 1 9 1 9 — 1 9 3 2 ) u p o k r e t je bio u k l j u č e n manji broj Jevreja, najv e ć i m d e l o m iz r e d o v a i n t e l e k t u a l a c a i s t u d e n a t a . Od p o s e b n o g značaja za uključivanje s t u d e n a t a u pokret, bio je njihov o d l a z a k na studije, n e p o s r e d n o p o s l e p r v o g s v e t s k o g rata, u B e č i Prag, g d e su postojali s o c i j a l i s t i č k i klubovi u k o j i m a su s e u p o z n a v a l i s a s o c i j a l i s t i č k o m i d e o l o g i j o m . M n o g i o d njih s u postali č l a n o v i K P J na studijama, ili po p o v r a t k u u zemlju. P o o d o b r e n j u S o c i j a l i s t i č k e r a d n i č k e partije J u g o s l a v i j e ( k o m u n i s t a ) o s n o v a n j e 1919. g o d i n e u B e č u Klub studenata socijalista iz Jugoslavije. J e d a n od organizatora t o g kluba bio j e L a v o s l a v K r a u s , s t u d e n t m e d i c i n e . M e đ u č l a n o v i m a K l u b a bili su i s l e d e ć i s t u d e n t i Jevreji iz J u g o s l a v i j e : S t j e p a n Policer, S a l a m o n - M o n i Levi, M a r c e l Š n a j d e r , š u a S a l o m , K a r l o F o d o r , Lea G r i n , Julija K r a u s , G r e t a D i j a m a n t , A l f r e d B e r g m a n , M o š a Eli, D a v i d Tajtacak i dr. K l u b je p o s t o j a o do 1926. g o d i n e , i z a s v o v r e m e postojanja bio j e r a s a d n i k r e v o l u c i o n a r n e m i s l i m e đ u j u g o s l o v e n s k i m s t u d e n t i m a , od kojih v e l i k i broj č l a n o v a K l u b a primljen je u KPJ. G r u p a k o m u n i s t a t o g K l u b a p o k r e n u l a je izdavanje lista Srp i čekić, čiji je u r e d n i k bio S a l a m o n - M o n i Levi. Po o d l u c i CK KPJ, taj list je p o s t a o z v a n i č n i o r g a n Partije i dalje je š t a m p a n u J u g o s l a v i j i . Od 1924. izlazio je u B e č u i n a p r e d n i č a s o p i s La federation Balkanique, a a d m i n i s t r a t o r i s a r a d n i k je bio S a l a m o n - M o n i Levi. č a s o p i s je i l e g a l n o preb a c i v a n u J u g o s l a v i j u . Od p o s e b n o g značaja je bilo i to, š t o je najveći broj č l a n o v a tog K l u b a , po p o v r a t k u u J u g o s l a v i j u , p r o d u ž i o s i l e g a l n i m radom. 3 4 34

L. Kraus i S. Levi, Marksistički Beograd 1960, str. 110—115.

klubovi

jugoslovenskih

studenata

u

Beču

i

Pragu,

Četrdeset

godina

I,

21 J. Romano Po z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata, r a s a d n i c i n a p r e d n e m i s l i u J u g o s l a v i j i su bili B e o g r a d s k i i Ljubljanski univerzitet, kao i Z a g r e b a č k o s v e u č i l i š t e . M e đ u p r v i m m a r k s i s t i m a na B e o g r a d s k o m univerzitetu i Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u bio je i izv e s t a n broj s t u d e n a t a Jevreja, o k o j i m a će biti k a s n i j e g o v o r a . U t o m p r v o m p e r i o d u , m e d u J e v r e j i m a koji su se uključili u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t bilo j e n e k o l i k o i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a : M o š a Pijade, A r t u r V a j s , S a m u e l M a j e r , B r a n i m i r F r i d m a n , S a l a m o n - M o n i Levi, A l e k s a n d a r Štajnfeld, Zlata M i l e r , A r t u r G r o s , A l f r e d B e r g m a n , O s k a r D a v i č o , S t j e p a n Policer, M i l a n Š p i c e r - M i l a n o v i ć i dr. K a o p r i p a d n i k e t o g pokreta, o d n o s n o K o m u n i s t i č k e partije, s u d z a zaštitu d r ž a v e o s u d i o je 20 Jevreja na robiju, a 9 na zatvor, d o k su dvojica ubijeni u policiji. Na robiju su o s u đ e n i : M o š a Pijade (12 g o d i n a i 2 g o d i n e p r o d u ž e n o na robiji), A l e k s a n d a r Š t a j n f e l d (2 puta po 2 g o d i n e ) , S a m u e l M a j e r (10), A l f r e d M e l a m e d (3) — s v i iz B e o g r a d a ; J o s i p Š u l e r (2), A r t u r V a j s (2), B r a n i m i r F r i d m a n (7), Z d r a v k o S i n g e r (5) — s v i iz O s i j e k a ; dr S a l a m o n - M o n i Levi (10), A r t u r G r o s (4), Ivan K o r s k i (1), A l f r e d B e r g m a n (3) — s v i iz Z a g r e b a ; H a j i m S a m a k o v l i j a (1), L e o n S a m a k o v l i j a (3), J o z e f Finci (3) — s v i iz S a r a j e v a ; B a r b a r a S e l e š i (2), B o r i š k a F u k s (2), J a n o š F u k s (2) — s v i iz B e č k e r e k a ; H a j i m Pinto (1) — iz Tuzle; O s k a r D a v i č o (5) — iz B i h a ć a . U d r u g o m p e r i o d u ( 1 9 3 3 — 1 9 4 1 ) d o š l o je do m a s o v n i j e g uključivanja J e v r e j a u napredni pokret, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret. T o m e su d o p r i n e l i pojačani uticaj K P J i njen s v e v e ć i autoritet u š i r o k i m n a r o d n i m m a s a m a ; t e š k a e k o n o m s k a situacija u zemlji; s v e jače prodiranje n a c i s t i č k e i d e o l o g i j e u J u g o s l a v i j i protiv koje je Partija v o d i l a b e s k o m p r o m i s n u b o r b u i t i m e j o š v i š e s t e k l a p o v e r e n j a Jevreja koji s u p r v e n s t v e n o bili p o g o đ e n i n a c i s t i č k o m i d e o l o g i j o m . S v e j e t o u s l o v i l o jače prodiranje s o c i j a l i s t i č k e m i s l i i m a r k s i s t i č k e i d e o l o g i j e u j e v r e j s k a udruženja u k o j i m a je do tada d o m i n i r a l a j e v r e j s k o - n a c i o n a l i s t i č k a ideologija. Po direktivi Partije u ta u d r u ž e n j a se uključuju Jevreji-članovi K P J i S K O J - a , a n a r o č i t o u j e v r e j s k i m o r g a n i z a c i j a m a Hašomer hacair.35 P o d n j i h o v i m u t i c a j e m v e ć i broj j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a p r i h v a t i o je m a r k s i s t i č k u i d e o l o g i j u i iz tih o r g a n i z a c i j a reg r u t o v a n je v e ć i broj s k o j e v a c a . No, g r e š k a je bila u n e k i m m e s t i m a , š t o su ti s k o j e v c i na o s n o v u date direktive n a p u š t a l i o r g a n i z a c i j u Hašomer hacair, jer su oni m o g l i s v o j i m p r i s u s t v o m i a k t i v n o š ć u d a p r i v u k u z n a t n o v e ć i broj o m l a d i n a c a u redove SKOJ-a.36 S e m t o g a , t e š k a e k o n o m s k a situacija u zemlji, kao i s v e jače prodiranje n a c i s t i č k e ideologije, pojava f a š i s t i č k i h o r g a n i z a c i j a (Ijotićevska, H o đ e r i n a i dr.) i m a l o je z n a t n o g uticaja na jačanje levice u j e v r e j s k i m o r g a n i z a c i j a m a i u d r u ž e n j i m a . U s l e dio j e p r o c e s m a s o v n i j e g uključivanja j e v r e j s k e o m l a d i n e , s r e d n j o š k o l s k e , s t u d e n t 35

u

Ideja o osnivanju organizacija »Hašomer hacair« ponikla je u Poljskoj nakon prvog svetskog rata i ubrzo je prihvaćena od Jevreja u svim evropskim zemljama. To je bila jevrejska omladinska organizacija sa programom koji je bio zasnovan na marksističkoj ideologiji i koji je predviđao način rešenja nacionalnog i socijalnog pitanja Jevreja. U vezi s tim, te organizacije su fizički I psihički pripremale jevrejsku omladinu za odlazak u Palestinu, gde bi se uključila u obnovu, kao i izgradnju socijalističkog društva unutar poljoprivrednih organizacija — kibuca. Sećanje Lune Koen — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 372.

22

J. R o m a n o

s k e i radničke, u n a p r e d n i pokret, kao i uključivanje Jevreja u razne n a p r e d n e organizacije: S B O T I Č - u , Ž e n s k o m n a p r e d n o m pokretu, s i n d i k a t i m a itd. Ž e n s k i n a p r e d n i p o k r e t ubrzo je o b u h v a t i o v e ć i broj Jevrejki, naročito studentkinja, o č e m u s v e d o č i i letak koji je izdala 1939. g o d i n e g r u p a s t u d e n t k i n j a B e o g r a d s k o g univerziteta okupljena o k o f a š i s t i č k e o r g a n i z a c i j e »Zbor« ( I j o t i ć e v s k a organizacija). U letku se p o s e b n o a p o s t r o f i r a u l o g a Jevrejki u š i r e n j u k o m u n i s t i č k e ideologije. Na kraju letka s e kaže: » M a j k e ! N e m o j t e p o m a g a t i m o r a l n o r a s u l o V a š i h kćeri p r e p u š t a j u ć i ih d u h o v n o m uticaju j e v r e j s k i h k o m u n i s t k i n j a . « I u n a p r e d n i m u d r u ž e n j i m a u i n o s t r a n s t v u , koja su okupljala J u g o s l o v e n e , a pos e b n o u s t u d e n t s k i m udruženjima, bio je u č l a n j e n znatan broj Jevreja. U P r a g u je p o s t o j a l o n a p r e d n o udruženje Mati ja Gubec u k o j e m su a k t i v n o d e l o v a l i : O s k a r D a n o n , V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Perić), Ilija Engl, G e h a r d - B r a c o V a j s , L e o n Kabiljo, Jahiel iFnci i dr. F o m e n u t o je, da je u v r e m e g r a đ a n s k o g rata u Španiji, K P J o b r a z o v a l a u zemlji v r l o razgranatu o r g a n i z a c i j u s a z a d a t k o m d a m o b i l i š e d o b r o v o l j c e z a š p a n s k u rep u b l i k a n s k u armiju, prikuplja p o m o ć za tu armiju, itd. U tu o r g a n i z a c i j u bio je uključen i i z v e s t a n broj Jevreja ( L e o M a t e s , d r B e n o Štajn, M a g d a B o š k o v i ć , J o s i p Polak, M a v r o Klajn, A d a F i š e r , M i r o s l a v Jun, Lea P i n t o - R e m e n i — s v i iz Z a g r e b a ; D a v i d S. D e m a j o i V o j k a D e m a j o — iz B e o g r a d a ; S a l a m o n - M o n i Finci — iz S a r a jeva; Flora, Lela i M i c a Levi — iz Banjaluke, itd.). G o d i n e 1937. CK K P J uputio je iz S S S R - a u J u g o s l a v i j u , dr B r a i n u F o s - R u d i n sa zad a t k o m da o r g a n i z u j e p r e b a c i v a n j e v e ć e g broja j u g o s l o v e n s k i h d o b r o v o l j a c a u Š p a niju. O n a je u s p e l a da o b e z b e d i jedan f r a n c u s k i b r o d za njihovo p r e b a c i v a n j e , ali je u m e đ u v r e m e n u policija otkrila tu akciju i u h a p s i l a je. D o v e d e n a je u B e o g r a d , g d e je z v e r s k i m u č e n a , ali nije n i š t a priznala niti n e k o g a odala. O s u đ e n a je na š e s t m e s e c i zatvora, i p o s l e izdržane k a z n e p r o t e r a n a iz J u g o s l a v i j e . O t i š l a je u Š p a n i j u , g d e se uključila u r e d o v e š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije, obavljajući razne sanitetske dužnosti. O m a s o v n i j e m uključivanju Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t u t o m p e r i o d u , g o v o r i i broj u k l j u č e n i h u r e d o v e š p a n s k e r e p u b l i k a n s k e armije. P r e m a prikupljenim p o d a c i m a , u r e d o v i m a te armije bilo je u k l j u č e n o 39 j u g o s l o v e n s k i h Jevreja: Isa A . Baruh, S i l v i o B a r u h , B e n o F i š e r , Ivan F i š e r , F r i d m a n ( n e p o z n a t o ime), M a tija G r o s , A r t u r K e r š n e r , A n d r i j a Preger, V i l k o P r e s b u r g e r , M a r i j a Š n e m a n ( s v i poginuli u Španiji), S o l o m o n A l b a h a r i , I s a k A l t a r a c , J a k o v S . Baruh, R o b e r t D o manji, Ilija Engl, V l a d i m i r M a j d e r - K u r t , M e n t o Papo, Kornelija S e n d e - P o p o v i ć , Adolf-Drago Štajnberger, Si g m u n d Štetler (svi poginuli po povratku u Jugoslaviju kao u č e s n i c i u N O R ) , A l f r e d B e r g m a n (ubijen od u s t a š a kao k o m u n i s t a u l o g o r u u K e r e s t i n c u jula 1941), A l b e r t A b i n u n , H a j i m A t i j a s , A n d r i j a B a š , J a n o š B a š , A n a M a r i j a B a š , d r I m r e Ber, O t o Bihalji, V e l i m i r D r e k s l e r ( M a r k o Perić), d r K a r l o Fodor, d r Jozef H a u p t m a n ( A l e k s a n d a r M e z i ć ) , d r Edita J u n g e r m a n , d r V o l f J u n g e r man, S a m u e l A . K a m h i , Lea K r a u s , Ivan Lebl, S a m u e l Z . L e r e r (Voja T o d o r o v i ć ) ,

23 J. Romano dr B r a i n a F o s - R u d i n , G e r h a r d - B r a c o V a j s . S e m njih, iz J u g o s l a v i j e je o t i š a o i izv e s t a n broj Jevreja iz Poljske, koji su studirali na Z a g r e b a č k o m s v e u č i l i š t u i Beog r a d s k o m univerzitetu. Poznata s u i m e n a s a m o n e k o l i k o lica: M o j z e s S p i r a (pogin u o u p o k r e t u o t p o r a u Poljskoj), L e o n a r d Pivok, Fajerbah i J a k o v Grinštajn. 3 7 J o š jedan p o d a t a k g o v o r i o m a s o v n i j e m uključivanju Jevreja u t o m p e r i o d u u revolucionarni radnički p o k r e t — broj u h a p š e n i h i od s u d a za z a š t i t u d r ž a v e o s u đ e n i h na robiju i zatvor. Na robiju je o s u đ e n 41 Jevrejin, d o k je 56 o s u đ e n o na zatvor ili su bili d u ž e v r e m e n a u i s t r a ž n o m zatvoru. Na robiju su o s u đ e n i : Rafael B a t i n o (5 god.), B e š k a B e m b a s a (2 god.), D a v i d S. D e m a j o (3 god.), Naftali D e m a j o (6 g.), dr L e o n i d D e m a j o (2 g.), R a f o D e m a j o (5 g.), Klara F i r s t (1 god.), A l f r e d M e j u h a s (3 god.), Pavle Pap (3 god.), Valerija Kario-Pap (18 m e s e c i ) , A g n e z a S a s (18 mes e c i ) , — s v i iz B e o g r a d a ; Pavle Brajer (1 god.), Lidija H e r c o g (18 m e s e c i ) , M i l a H e r c o g (1 g o d ), M i l a n H o f m a n (18 m e s e c i ) , M i r a K a j z e r - C a r i n (1 god.), Galja Korp o r i ć (2 god.), Lea K r a u s (1 god.), S i g m u n d K r a u s (2 god.), L e n k a M a e s t r o (18 m e s e c i ) , R a d o E r n e s t (1 god.), M i r a S a k s (2 god.) — s v i iz Z a g r e b a ; N i s i m A l b a h a r i (1 god.), Jozef A l t a r a c (1 god.), Izidor A t i a s ( ? ) , H a j n r i h Fertig (1 god.), Erih K o š (1 god.), D a v i d Levi (5 god.), H a j i m J. Levi (1 god.), N i s i m M o n t i l j o (5 god.), Lezo P e r e r a (1 god.), — s v i iz S a r a j e v a ; dr I š t v a n G e r e (2 god.) — iz S e n t e ; Tibor G o t e s m a n (1 god.) — iz S u b o t i c e ; iz d r u g i h m e s t a : I s a k F o r e n b e r g e r ( ? ) , Fridrih G e r l (?), I m r e G r o s ( 4 god.), Z o l t a n G r o s (?), S a m u e l I n š l i h t ( ? ) , A d a m š t a j n b r i k e r ( ? ) , Z o l t a n V e r e b (?), u i s t r a ž n o m z a t v o r u bili d u ž e v r e m e n a , ali su o s l o b o đ e n i z b o g n e d o s t a t k a d o k a z a : S a m u e l Lerer (Voja T o d o r o v i ć ) , G e o r g G r o s i n g e r , A v r a m D a n o n , A v r a m M a e s t r o , Izidor A l t a r a c , A l b e r t A l k a l a j , A l b e r t A t i j a s , M o r i c K a m p u s . J a k o b G a o n , Bjanka Levi — s v i iz S a r a j e v a . Uključivanje Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t nije se odvijalo i s t i m intenz i t e t o m u s v i m p o k r a j i n a m a , kao ni u s v i m m e s t i m a i s t e pokrajine. U z r o c i t o m e su bili: s o c i j a l n a s t r u k t u r a j e v r e j s k o g s t a n o v n i š t v a , v e ć i ili manji uticaj Partije na njih, a s e m t o g a p o s t o j a l e su i i z v e s n e s p e c i f i č n o s t i u p o j e d i n i m p o k r a j i n a m a . S t o g a je uključivanje Jevreja u r e v o l u c i o n a r n i radnički p o k r e t u t o m d r u g o m periodu p o t r e b n o prikazati po p o k r a j i n a m a . S R B I J A — U Srbiji je p r e d d r u g i s v e t s k i rat živelo o k o 12.500 Jevreja, od t o g a o k o 8 4 % u B e o g r a d u . U N i š u ih je bilo o k o 350, a u N o v o m Pazaru o k o 250. U o s t a l i m m e s t i m a S r b i j e bilo je v r l o m a l o Jevreja. K a r a k t e r i s t i č n o je da, u N i š u i N o v o m Pazaru, nije bilo, g o t o v o , J e v r e j a pripadnika r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, iako je u tim m e s t i m a najveći broj bio iz r e d o v a zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a . Za to su postojala d v a razloga: prvi, s l a b rad Partije m e đ u j e v r e j s k i m s t a n o v n i š t v o m , i drugi, o d l a z a k v r l o m a l o g broja j e v r e j s k i h o m l a d i n a c a na studije u B e o g r a d ili Z a g r e b , g d e bi imali prilike da se u p o z n a j u sa m a r k s i s t i č k o m i d e o l o g i j o m i po p o v r a t k u sa studija d e l o v a l i kao m a r k s i s t i u svojim sredinama. v

Sccanje Mirka Sardelića — rukopis u

istorijskom arhivu Beograda,

MG

br. 469.

24

J. Romano

U B e o g r a d u je bio u k l j u č e n u n a p r e d n i pokret, kao i u r e v o l u c i o n a r n i radnički pokret, v e ć i broj Jevreja. Za B e o g r a d je k a r a k t e r i s t i č n o , da je najveći broj u k l j u č e n i h bio iz r e d o v a s r e d n j o š k o l s k e i s t u d e n t s k e o m l a d i n e , kao i intelektualaca, d o k je njih o v broj iz r e d o v a zanatlija i s i t n i h t r g o v a c a bio relativno mali. Iz r e d o v a r a d n i k a naročito s u s e isticali s v o j o m a k t i v n o š ć u i r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n e p o s r e d n o p o z a v r š e t k u p r v o g s v e t s k o g rata S o f i j a Levi, Ž a n k a Levi i M i k a B e n v e n i s t i , ali s u s e kasnije pasivizirali. M e đ u p r v i m J e v r e j i m a , koji s u s e s v r s t a l i u r e d o v e K P J , bio j e M o š a Pijade, public i s t a i n a s t a v n i k crtanja. Za njega se n a v o d i da je bio jedan od najistaknutijih rev o l u c i o n a r a u J u g o s l a v i j i i z m e đ u d v a s v e t s k a rata. Pijade je u s t u p i o 1920. g o d i n e s v o j list Slobodna reč C e n t r a l n o m k o m i t e t u KPJ, ali ga je i dalje u r e đ i v a o . U listu je r a z o t k r i v e n a s v a trulež t a d a š n j e g d r ž a v n o g režima, kao i nasilja koje je r e ž i m v r š i o nad r a d n i c i m a i n a p r e d n i m licima. G o d i n e 1921, kao š t o je v e ć p o m e n u t o , p o s l e h a p š e n j a v e l i k o g broja č l a n o v a C K KPJ, Pijade j e o d r e đ e n z a č l a n a p r i v r e m e n o g Z a m e n i č k o g i z v r š n o g o d b o r a C K KPJ. S l e d e ć e g o d i n e u č e s t v o v a o j e k a o delegat K P J na D r u g o j konferenciji B a l k a n s k e k o m u n i s t i č k e federacije u Sofiji. Po direktivi CK KPJ o b r a z o v a o je 1924. g o d i n e , i l e g a l n u partijsku š t a m p a r i j u u s v o m e s t a n u , u kojoj je š t a m p a n o r g a n K P J Komunist. Pijade je lično s l a g a o i u r e đ i v a o taj list do 1925. kada je u h a p š e n i od s u d a za z a š t i t u d r ž a v e o s u đ e n na 12 g o d i n a robije. Z b o g p o l i t i č k o g d e l o v a n j a m e đ u z a t o č e n i m k o m u n i s t i m a u S r e m s k o j M i t r o vici, bio je o s u đ e n na j o š d v e g o d i n e robije. Na robiji je o r g a n i z o v a o i d e o l o š k o - p o litičke k u r s e v e , k u r s e v e s t r a n i h jezika i b o r i o se za o s t v a r i v a n j e političkih p r a v a z a t o č e n i k a o s u đ e n i h z b o g p r i p a d n o s t i K o m u n i s t i č k o j partiji. Z a j e d n o s a R o d o l j u b o m Č o l a k o v i ć e m , na robiji je p r e v e o Kapital K a r l a M a r k s a , Kritiku političke ekonomije i Bedu filozofije. K a o m a n d a t o r CK K P J likvidirao je f r a k c i o n a š t v o unutar partijske organizacije u r o b i j a š n i c i u S r e m s k o j M i t r o v i c i . G o d i n e 1940, n e p o s r e d n o po i z l a s k u sa robije, interniran je u l o g o r Bileće, g d e je o r g a n i z o v a o štrajk interniraca z b o g l o š e g p o s t u p k a u p r a v e l o g o r a p r e m a njima. Z b o g t o g a j e o d v e d e n u s r e s k i zatvor u Bileće, g d e je bio p o d v r g n u t z v e r s k i m m u č e n j i m a . Iste g o d i n e izabran je na Petoj z e m a l j s k o j partijskoj konferenciji z a č l a n a C K KPJ. 38 K a k o je n a v e d e n o , B e o g r a d s k i u n i v e r z i t e t je o d i g r a o v e o m a z n a č a j n u u l o g u u ši renju r e v o l u c i o n a r n o g r a d n i č k o g pokreta, o d n o s n o , da je bio r a s a d n i k r e v o l u c i o n a r ne m i s l i m e đ u s t u d e n t i m a i z m e đ u d v a s v e t s k a rata. S t o g a je i r a z u m l j i v o š t o je na t o m U n i v e r z i t e t u i z r a s t a o v e l i k i broj i s t a k n u t i h r e v o l u c i o n a r a . M e đ u njima je bilo i Jevreja. J e d a n o d o s n i v a č a K l u b a s t u d e n a t a k o m u n i s t a n a t o m U n i v e r z i t e t u (1919) bio je Isak A l f a n d a r i , s t u d e n t m e d i c i n e . Te g o d i n e je u č e s t v o v a o kao d e l e g a t Univerziteta na I n t e r n a c i o n a l n o m k o n g r e s u s t u d e n a t a s o c i j a l i s t a - k o m u n i s t a u ž e n e v i . B i o je i s e k r e t a r partijske s e k c i j e na M e d i c i n s k o m fakultetu i č l a n C e n t r a l n o g odbora SKOJ-a.39 K a d a je » O b z n a n o m « zabranjen rad K l u b a s t u d e n a t a - k o m u n i s t a , n a p r e d n i s t u d e n t i f o r m i r a l i s u K l u b s t u d e n a t a m a r k s i s t a (1924). M e đ u o s n i v a č i m a bio j e i D a v i d 311 39

R. Colaković. Zapisi jednog pokoljenja I, Sarajevo 1966.. Milica Damjanović, Napredni pokret studenata na Beogradskom univerzitetu 2,

Beograd 1966.

str.

14.

25 J. R o m a n o Albahari, Štajnfeld, Osnovano bio D a v i d

s t u d e n t m e d i c i n e . N e š t o kasnije, č l a n o v i tog K l u b a postaju: A l e k s a n d a r D a v i d Naftali, Zlata M i l e r (po d o l a s k u iz Z a g r e b a ) , A g n e z a S a s i dr. je i C e n t r a l n o v e ć e s t u d e n a t a m a r k s i s t a , u čijoj je upravi u p o č e t k u Naftali, a kasnije Zlata M i l e r i A g n e z a S a s . 4 0

Broj s t u d e n a t a m a r k s i s t a na B e o g r a d s k o m univerzitetu s t a l n o je r a s t a o i oni su p o s t e p e n o z a u z i m a l i s v e važnije položaje u u p r a v a m a s t u d e n t s k i h organizacija. G o d i n e 1928. p r i l i k o m izbora n o v e u p r a v e p o t p o r n o g d r u š t v a Pobratimstvo, m a r k s i s t i su istakli s v o j u listu kandidata, m e đ u k o j i m a su bili Zlata M i l e r i A l e k s a n d a r Štajnfeld. 4 ' R e v o l u c i o n a r n i p o k r e t z a h v a t a o j e s v e dublje k o r e n e n a s v i m f a k u l t e t i m a B e o g r a d s k o g univerziteta. S v o j i m r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n a p o j e d i n i m f a k u l t e t i m a o d studenata Jevreja isticali s u s e : — na M e d i c i n s k o m fakultetu: A l e k s a n d a r Štajnfeld. Zlata M i l e r i Pavle Pap. S e m njih, č l a n o v i KPJ, o d n o s n o S K O J - a s u bili: K l a r a Feješ, R u ž i c a Rip, K o r n e i i j a S e n d e - P o p o v i ć , L e o p o l d D a j č ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije). U U d r u ž e n j u m e d i c i n a r a a k t i v n o su delovali: Lota Ejdus, Izrael H a z a n i E g o n Rajner ( s e k r e t a r U d r u ž e n j a m e d i c i n a r a 1936/37). 4 2 Od p o s e b n o g značaja za razvoj i a k t i v n o s t r e v o l u c i o n a r n o g p o k r e t a na M e d i c i n s k o m fakultetu, kao i na B e o g r a d s k o m univerzitetu, bila je u l o g a Pavla Papa. G o dine 1932. o b r a z o v a o je na Fakultetu s k o j e v s k u organizaciju, čiji je bio s e k r e t a r . I s t o v r e m e n o je izabran i za s e k r e t a r a F a k u l t e t s k o g v e ć a . S l e d e ć e g o d i n e izabran j e z a s e k r e t a r a M K S K O J - a B e o g r a d i člana M K K P J B e o g r a d , a 1934. z a č l a n a P K S K O J - a za Srbiju. Te g o d i n e je u h a p š e n i od s u d a za zaštitu d r ž a v e o s u đ e n na tri g o d i n e robije. Po i z l a s k u sa robije o t i š a o je po direktivi CK K P J u Z a g r e b , g d e je ilegalno radio. Na Petoj z e m a l j s k o j konferenciji (1940) izabran je za č l a n a CK KPJ; 4 3 — na F i l o z o f s k o m fakultetu: D a v i d Naftaii, Joži I. B a r u h ( v i š e puta h a p š e n od policije z b o g i l e g a l n o g rada), O s k a r D a v i č o , D o r a Frajdenfeld ( r u k o v o d i l a c kulturnog s e k t o r a u D o m u s t u d e n a t a i č l a n O d b o r a za zaštitu prava s t u d e n a t a ) , V a l e r i j a Kario-Pap, Š e k a A l m u l i i dr.; 44 — n a P r a v n o m fakultetu: O l g a Alkalaj, A l m o z l i n o J o s i f ( u č e s t v o v a o s a I v o m - L o l o m R i b a r o m 1940. kao d e l e g a t U n i v e r z i t e t a n a M e đ u n a r o d n o m o m l a d i n s k o m k o n g r e s u u Parizu) S i m a K a r a o g l a n o v i ć , S o l o m o n A n a f , B e š k a B e m b a s a - C v e t i ć ( s e k r e t a r partijske o r g a n i z a c i j e lista žena danas), M i r k o D a v i č o ( s e k r e t a r s k o j e v s k e o r g a n i -

'2

43

"

Ibidem, str. 8b. Ibidem, str. 123. Sećanje dr Radovana Cerića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 295. Sećanje Mome Markovića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 654. Sećanje dr Blagoja Neškovića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 27; Milica Damjanović, n.d. str. 86 i 114.

26

J. Romano

zacije), V o j k a D e m a j o , Josif-Jole Levi o m l a d i n o m ) i Lucija Pijade; 4 5

( z a d u ž e n od Partije za rad sa j e v r e j s k o m

— na T e h n i č k o m fakultetu: Izidor-lsa Baruh, S i m a B e n v e n i s t i , S a r i n a I. D a n o n , i 6 Edi Davičo, 4 7 Ivan Š u c 4 8 i ž a r k o K a p o n . D a v i č o je bio č l a n MK S K O J - a B e o g r a d , a Š u c j e r u k o v o d i o k u l t u r n o - p r o s v e t n i m s e k t o r o m n a Fakultetu; — na P o l j o p r i v r e d n o m fakultetu najaktivniji je bio A v r a m A m a r (1936. bio s e k r e t a r M K S K O J - a Beograda). 4 9 N a t o m Fakultetu s t u d i r a l a j e i R i k i c a R o m a n o , koja j e bila č l a n u p r a v e U d r u ž e n j a s t u d e n t k i n j a B e o g r a d s k o g univerziteta. 5 0 O d 1934. g o d i n e o t p o č e o j e p r o c e s m a s o v n i j e g uključivanja j e v r e j s k e s r e d n j o š k o l s k e o m l a d i n e u B e o g r a d u u n a p r e d n i p o k r e t pa je v e ć i broj primljen u S K O J . N e k i od njih su bili n o s i o c i n a p r e d n o g p o k r e t a u s v o j i m s r e d i n a m a o č e m u s v e d o č e i s l e d e ć e d v e izjave: » . . . U o n o v r e m e u n a š e m p o k r e t u — i kod n a s i u gimnaziji — Jevreji su bili n o s i o c i p o k r e t a r e v o l u c i o n a r n o s t i . L u n a K o e n , Ina D a n o n i Belina Gracijani imale s u značajnu ulogu. U p r a v o s u o n e bile te, koje s u prve p o č e l e d a s e i n t e r e s u j u za p o k r e t i koje su o n d a o k u p i l e o k o s e b e n a s o s t a l e . U IV ž e n s k o j gimnaziji, treba da n a g l a s i m , da su u p r a v o Jevreji bili prvi koji su počeli k o d n a s da rade, koji su počeli da okupljaju o m l a d i n u . To su bili u n a š e v r e m e i kod n a s najnapredniji o m l a d i n c i i s k o j e v c i .. .;5' » . . . G o d i n e 1938. n o s i o c i a k t i v n o s t i m e d u s r e d n j o š k o l c i m a u B e o g r a d u s u bili: I s a k Davičo-Edi, M a k s i m Š t e r n i V e r a E š k e n a z i .. ,«52 P o t r e b n o j e p o s e b n o istaći u l o g u A v r a m a A m a r a u n a p r e d n o m o m l a d i n s k o m pokretu. G o d i n e 1932. o r g a n i z o v a o je u I m u š k o j gimnaziji k r u ž o k od 15 u č e n i k a sa kojima je o b r a đ i v a o m a r k s i s t i č k u literaturu, a 1933. izabran je za s e k r e t a r a n o v o o s n o v a n e s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e u toj gimnaziji. Za njega se n a v o d i da je bio jedan od najaktivnijih u n a p r e d n o j literarnoj družini Nada. V r l o aktivan je bio i u s k a u t s k o j organizaciji u kojoj je 1936. izabran za s e k r e t a r a s k o j e v s k e o r g a n i z a c i j e . K a s n i j e je kao s t u d e n t n a P o l j o p r i v r e d n o m fakultetu p r o d u ž i o s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m (pog i n u o 6. aprila 1941. p r i l i k o m n e m a č k o g v a z d u š n o g n a p a d a na Beograd). 5 3 45 46 47 43 49 50 51 52 53

Sećanje Vojke Demajo — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 25. Sećanje dr Smilje Tuzlić — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 198. B. Lučić, Isak Davičo-Edi, Revolucionarni likovi Beograda, Beograd 1967, str. 35. 2. Milisavac, Suma nije olistala, Novi Sad 1961, str. 242. Videti fusnotu 46. S. Mirnić, M. Nikolić, D. Pešić, M. Damjanović, Hronologi/a radničkog pokreta u Srbiji II, Beograd str. 30. Sećanje Stefanije Vrcelj — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 377. Zlatija Vujanović, Napredni srednjoškolski pokret Beograda, Beograd u ratu I revoluciji 1941—1945, grad 1971. Sećanje Milorada Topalova — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 230.

1969, Beo-

27 J. Romano M e đ u o m l a d i n c i m a , koji su bili aktivni u s k o j e v s k i m o r g a n i z a c i j a m a u s r e d n j i m š k o l a m a (po z a v r š e t k u s r e d n j e š k o l e nastavili s u s a r e v o l u c i o n a r n i m r a d o m n a fakultetima), isticali s u s e : — u I m u š k o j gimnaziji: Isak-Edi D a v i č o ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije), I s a k Almuli, M a k s i m Štern, S i m a Benvenisti;54 —

u II m u š k o j gimnaziji: N i s i m A z r i e l i Fric Bril (kasnije su p r e š l i u IX m u š k u

gimnaziju); 5 5 —

u V I I I m u š k o j gimnaziji:

I s a k A d a m (član s k o j e v s k o g aktiva); 5 6

— u IX m u š k o j gimnaziji: ( p o r e d p o m e n u t o g A z r i e l a i Brila) J o v a n G a j g e r i A š e r Deleon;57 — u II ž e n s k o j gimnaziji V e r a E š k e n a z i ( r u k o v o d i l a c s k o j e v s k o g aktiva) i E l e o n o r a Münk;58 — u III ž e n s k o j gimnaziji: Betika R o m a n o (član O d b o r a za rad sa s r e d n j o š k o l s k o m omladinom);59 — u IV ž e n s k o j gimnaziji: H e d v i g a F i š e r , B e i i n a Gracijani, L u n a K o e n ( s e k r e t a r s k o j e v s k e organizacije), Ina D a n o n , S i d a D a n o n , Š e l a A r o n o v i ć i R e a A l m o z l i n o ; 6 0 Rena Abravanel (Rada ćorović);6'

—

u Srednjotehničkoj školi:

—

u S r e d n j o m e d i c i n s k o j š k o l i : E s t e r Perera; 6 2

—

u T r g o v a č k o j akademiji: R e g i n a Š t e r n i M i o d r a g Najman. 6 3

Z b o g p r i p a d n o s t i n a p r e d n o m p o k r e t u policija je u h a p s i l a 10 s r e d n j o š k o l a c a i s r e d n j o š k o l k i , koji su zadržani i z v e s n o v r e m e u zatvoru, a iz g i m n a z i j a i d r u g i h s r e d n j i h š k o l a s u i s k l j u č e n i : A v r a m A m a r , S i m a B e n v e n i s t i , Isak-Edi D a v i č o , V e r a E š k e n a z i , Luna K o e n , J o s i p Papo, E s t e r Perera, S t e v a n V a r g a i dr. K r a j e m 1935. g o d i n e f o r m i r a n je po direktivi Partije Inicijativni o d b o r O m l a d i n s k o g fronta S K O J - a , koji je t r e b a o da o k u p i s v e n a p r e d n e o m l a d i n s k e o r g a n i z a c i j e i g r u p e . Za člana t o g o d b o r a izabran je M i r k o Davičo. 6 4 54

S. šakota, Beogradska srednjoškolska omladina pred drugi svetski rat, Godišnjak grada Beograda VI, Beograd 1959, str. 353, 358. Sećanje Aleksandra Sokorca — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 507. 54 Sećanje Milana Đorđevića — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 530. 57 S Šakota, n. d. str. 354, 358, 380. 58 Sećanje Ljubinke Milosavljević — rukopis u Istorijskom arhivu Beograda, MG br. 554. Zlati ja Vujanović n. d.