Jean Baudrillard - Tüketim Toplumu.pdf

JE A N B A U D R İL L A R D Ç ağımızın önde gelen entelektüel figürlerinden. Fransız felsefeci ve toplum bilim ci, postm o­ dern yönelimleriyle dikkat çeken toplum ve kültür eleştiricisi Jean Baudrillard, 1929 yılında R cim s'te doğdu. B ir m em ur ailesinin çocuğu ve ailenin üniversiteye giden ilk üyesiydi. Sorbonne Ünıvcrsıresi’nde Alınan edebiyatı okudu. Bir lisede Almanca öğretm enliği yaparken, N anterrc Ü niversitesinde H en ri Lcfebvre de çalışmaya başladı. Burada doktora tezıııi tamamladı. B er­ tolt B recht’in şiirlerim, Peter W eisim tiyatro oyunlarını ve W ilhelm E. M ühlm aru iın "Ü çü n cü D ünya'nm D evrim ci C ennetleri"ni çeviren yazar, ders ve konferans verm ek üzere başta ABD ve Japonya olm ak üzere dünyatun pek çok ülkesini ziyaret « ti . Son yıllarda İsviçre’deki European G raduate School’da ders verdi. (tü n ü m ü z düşün dünyasının en "çarpıcı" isim lerinden olan Baudrillard, kitaplarında esas olarak ıımülasyo», yığınların zihniyeti, "ö te k i” , baştan çıkarma gibi konulan ele aldı. Ü retim in, rasyonel bir etkinlik olm adığım deri sürdü; tıiketıcüıin, reklam vb yollarla aldatılmasını göz boyayıcı bir oyun ve hem üretim i hem de tüketicinin isteğini tehdit eden bir öğe olarak yorum ladı. Körfez Savaşı sırasında Fransız televizyonunda görüşlerine en çok başvurulan düşünür olarak b d c iletişim araçlarında bir “star" haline geldi. Körfez Savaşı'ndan önce gerçekte savaş olmayacağı ke­ hanetinde bulunm uş, savaşın ardından da haklı çıktığım iddia etmişti, insanların bir amaç uğruna çarpışarak öldükleri savaşın gerçekliğinin yerini, aslında savaşın olmadığı bir dünyada televizyon ekranlarından bütün dünyaya gösterilen b ir "kopya” savaş almıştı. İtalya, M eksika, Brezilya vc Japonya gibi ülkelerde yapıtlarının büyük bir bölüm ü çevrilmiştir. Türkçedcki ilk kitabı Metinler tv Söyleşiler (G.S. Fakültesi Yay., İzmir, 1988), çeşidi yapıtlarından alınmış m etinlerin çevirisidir. U zun süredir kanserle savaşmakta olan Baudrillard. 6 M art 2007 tarihinde Paris'te hayata veda etti. Ö ldüğünde 77 yaşındaydı. Başlıca yapıtları: Le Système des Objets (1968); La Société de Consommation (1970; Tüketim Toplumu, çev.: FLazal Deliceçayii-Ferda Keskin, A yrıntı Yayınlan, 1997); Pour une Critique de !'Économie Po­ litique du Signe (1972); Le Miroir de la Production (1973; Üretimin Aynası, çev.: O ğuz Adanır, D okuz Eylül Yayınları, 1998); L’Échange Symbolique eı ta Mort (1976; Simgesel Değiş 7i>kuş w Olüm. çev.: O ğuz Adanır. Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2002); Oublier Foucault (1977; Foııcdult'yu Unutmak, çev.: O ğ u z Adanır, D okuz Eylül Yaymlan, 1998); L'effet Beaubourg (1977); .4 l ’Omhrt des Majonris 'Silencieuses (1978; Sessiz Ytğtnlamt Gölgesinde yu da Toplumsalın Sonu, çev.: O ğuz Adanır, D oğu Batı Yayınları, 2003); Le P.C. ou les Patadis Artificiels du Politique (1978); De la Séduction (1979; Baştan Çıkarma Üzerine, çev.: Ayşegül Sömnczay, Ayrıntı Yayınları, 2001); Simulacres et Simulation (1981; Simulakrlar ve Simuhısyon, çev.: O ğuz Adanır, D oğu Batı Yaymlan, 2003); Les Stratégies fatales (1983; Çaresiz Stratejiler, çev.: O ğuz Adanır, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2002); Ijs Gauche Divme (1984); Amérique (1986; Amerika, çev.: Yaşar Avutıç, Ayrıntı Yayınları, 1996); L'autre par lui-même (1987); La Transparence du Afal (1990; Kötülüğün Şeffajhğı-.işın Fenomenler Üzerine Bir Deneme, çev.: Işık Ergüdcn, A yrıntı Yayınları, 2004); Cool Memories /, II (1990; Siyah Artlar, çev.: Ayşegül Sönmezay. A ynım Yaymlan, 1999); La guerre du G olf n'a pas eu lieu (1991): L ‘Ulustan de la jin (1992); Le crime parfait (1994; Kusursuz Cinayet, çev.: N ecm ettin Sevil, Ayrıntı Yayınlan, 1998); Cool Memûries IU -I995, IV -2000 (1990-2000; Coot Amlar, çcv.ıYaşar Avunç, A yrıntı Yayınları, 2002); Benin total (1997; Tâm Ekran, çev.: Balladır G ülm ez.Y apı Kredi Yay., 2001); L'Lchangc impassible (1999, Imkdnstz Takas, çev.: Ayşegül Sönmezay, A ynntı Yayınları, 2005); Mots de Passe (2000; Anahtar S ö z­ cükler. çev.ıO ğuz Adanır, Leyla Yıldırım , ParagrafYaym lan. 2005); D 'un fragment l ’autre-Entreticm atvc François L ’Ywnnet (2001; Bir Parçadan Diğeriue-Fran a t SİVİI İT A A T SİZ L İK T > r 1' C»,ar a t A H LÂ K Ü Z E R İN E TART IŞM A l A R /J. S,ıım lt a t T Ü K E T İM T O P LU M U //. M h l a t F.D E B İY A T V E K Ö T Ü L Ü K /G . K ı l a * a t Ö L Ü M C Ü L H A ST A L İK U M U T S U Z L U K « Kivıketo-ml a t O R T A K B İ R Ş E Y L E R İ O L M A Y A N L A R IN O R T A K L IĞ I'/ I. Lııı(n a t V A K İT Ö L D Ü R M E K l i fr fm h o u l a t V A TAN AŞK I/A t İ M a t K İM L İK M E K Â N L A R I/D . Mcntey-K R e hm a t D O ST L U K Ü Z E R İN E /.V . l.yıtdı a t K İŞİSEL İL İŞ K İL E R ///. L nM Iell, a t K A D IN L A R N E D E N Y A Z ­ D IK L A R I H E R M EKT U B U G Ö N D E R M E Z L E R :/ » . M ı * D O K U N M A /G . > n j » ı * r -aP İT İR A F E D İL E ­ M E Y E N C E M A A T . A/ Hlm.i.v, a t H LOR'I Ü Z E R İ N E '« M ı .% FELSETEYI Y .A ŞA M A K /R . llıllmgıını a t P O L İT İK K A M E R A . A/ K,™.-/.). Ketlim ■ * C U M H U R İY E T Ç İL İK . « /Anır -aP P O S T M O D E R N T E O R t / S O o t-n Ketlim a t M A R K S İZ M VE AH LÂ K/N . Lııkcs a t V A H ŞETİ K A V R A M A K / ./ 'RmMM... a t S O S Y O L O JİK D Ü Ş Ü N M E K -'Z Banman ■*' P O S T M O D E R N E T İ K / Z Banman -aP TO PLU M SA L C İN S İY E T V E İK T İD A R « İT C.-ııııell a t Ç O K K Ü L T Ü R L Ü Y U R T T A Ş L IK / 11.' Kpııliıka a t K A R Ş ID E V R İM VE İS Y A N ///. A ta n ı» a t K U S U R S U Z C İN A Y E T ./ «ııı,/nl/.ml * T O P L U M U N M.T JO N A L D I.A Ş T IR İI..M A S I. Kıu-.» * K U S U R S U Z N İH İLİST . « . « . M u m -aP H O ŞG Ö R Ü Ü Z E R İN E /A /. İtalar, -aP 21 .Y Ü Z Y IL A N A R Ş İZ M İ/D t» : / M u (■ / Ba­ lın ı a t M .M O C IN Ö Z G Ü R L Ü K E T İĞ İ/ C . C . B m ıtaıf a t M ED Y A V E G A Z E T E C İL İK T E E T İK S O R U N L A R 1 IM.-.-t B d ı r f t - K . CJm tım k a f HAYAT IN D E Ğ E R İ/ / M a n » a t PO S L .M O D E R N IZ M İN Y A N IL S A M A L A R I, '/ Ka(/r,m a f D Ü N Y A Y I D E Ğ İŞ T İR M E K Ü Z E R İ N E AU L m y a t Ö K Ü Z Ü N A 'SI. B. SanJrr. a t T A H A Y Y Ü L G Ü C Ü N Ü Y E N İD E N D Ü Ş Ü N M E K /D m . C . Rota, m ı C- J. Rııııılctl a t T U T K U L U S O S Y O L O I1/ « . GAııııı & .1 V « r .ı» a t E D E P SİZ L İK . A N A R Ş İ VF. G E R Ç E K L IK / G . Samırtl a t K E N T S İZ K E N T L E Ş M E A/ Baolvlıın a t Y Ö N T E M E K A R Ş I- it IrfrMhnnt a t H A K İK A T O Y U N L A R I// . TanrHrr a t T O P L U M L A R N A SIL A N IM S A R ? İt Cm ıiııı.nı a t Ö L M E H A K K I/ S hmŞSIıı a t A N A R Ş İZ M İN B U G Ü N Ü / 0 «, B„M -/„r(r,ı D.(m a t M E LA N K O Lİ K A D IN D IR / D Biıll-m a t SİYA H ‘A N 'L A R l-IU /. Baınfrıllan/ a t M O D E R N IZ M . LVR E N S E L L İR V E B İ R E Y / Ş . BrnAaM, a t K Ü L T Ü R E L E M P E R Y A L İZ M / / Hmtnmm a t G Ö Z Ü N V IC D A N I/K temim -W K Ü R E S E L L E Ş M E / / . Banınım ■ * E T İĞ E G İR İŞ ; /1 ■ * DU YGU CVTESİ T O P L U M .'S . Atarm... -*/ EDEBİYAT O L A R A K H A YA L . L NV/uına. -M IM A |.'K . Ratan M M E K Â N L A R I T Ü K E T M E K / / 1 VrjY A SA M A SAN AT l ' G S aıım ll J * A R Z U Ç A Ğ I '/ K'..ıW * K O I.O N YAT.İZM P O ST K O L O N Y A I.İZ M /.H Lamnta -M K R E Ş T E K İ YA IJA N İ/.T M ıllıpı - * Z A M A N Ü Z E R İ N E . N Eliıif ■ * İ.-MUHIN Y A P IS Ö K Ü M Ü ..I A/ı..ıı/.nr - a F R E U L ) S A V A ŞL A R I./ h m n ın - * Ö l E V E A D IM A/ U hm lul - * PO ST Y A P ISA L U I A N A R Ş İ Z ­ M İN S İY A SE T FE L SE FE Sİ-'/: A t ı,' A T E İZ M . R . l i P .v*n '.ı -nFA ŞK İL İŞ K İL E R İ O T Krıııhnx ■ * PO STM O D E R N L İK V E H O Ş N U T S U Z L U K L A R I '/ Banman ■ * Ö L Ü M L Ü L Ü K . ıL L U M S Ü Z L Ü K V E D İĞ E R IIA Y A I S I R A L E I İ L E R İ / Z (tannan * T O P L U M V E H İLİN ÇD IŞI-'K . M h W . BÜ YÜ SÜ BO ZU LM U Ş D Ü N Y A Y I B Ü Y Ü L E M E K .G , « n a r. •» ’ K A H K A H A N IN Z A F E R İ/ /). S.ln./rı. E D E B İY A T IN Y A R A T IL IŞ I/E ü ııın ııı -*F P A R Ç A L A N M IŞ H A Y A T / / itann.11. K Ü L T Ü R E L B E L L E K // .-Bınıan" M A R K S İZ M V E DİL F E L SE FE Sİ/1 X . I o/,.;ı.ıaı ■ * M A R X T N H A Y A L E T L E R İ//. D ttıiJj - * E IU JE M PEŞİN D E'/I..U ,ı./nı/.v D E V L E T İN Y E N İD E N Ü R E T İM İ 7 S i m » Ç A Ğ D A Ş SO SY A L B İL İM L E R F E L SE F E Sİ/B . R ıy KAR­ N AVA LD AN R O M A N A . A/. RıMn'n'-aV PİYASA.'/. O 'N rıll M A N N E- M E LE K M İ.Y O SM A M I?//: CHv/Mon K U T S A L İN S A N /G . .-I/«•.. B İL İN Ç A L T IN D A D E V L E T /R . U m m - * Y A Ş A D IĞ IM IZ S E F A L E T / ./. C a n ■ * Y A ŞA M A SA N ATI F E L SE F E Sİ. A. Nrta.n.n -aP K O R K U K Ü L T Ü R Ü '/: Fnm/ı ■ * I Ğ IT İM D K E T I K 'E H.ıj’iır. - * D U Y G U S A L Y A Ş A N T I / « Lııptı-n - * E L E Ş T İR E L T E O R İ 'R , ü n .» A K TIVİST İN El K İ I A B I / R Sluır K A R A K T E R A Ş IN M A S I. R . SmnıM • * / M O D E R N L İK V E M Ü P H E M L İK / / . Bnı.ı.ı ın - * r N I E T Z S C II E : B İR A H İ.A K K A R Ş IT IN IN E T İĞ İ ' « B rıtam r; -at K Ü L T Ü R . K İM L İK V E S İY A S E T ' V../ia B E ■ * A Y D IN L A N M IŞ A N A R Ş İ M Kaııpnamt M O DA VE G Ü N D E M L E R J- D Cmnr zat » İL İM E T İĞ İ / D RnmE mP C E H E N N E ­ M İN I A R İ I I 1. . İ . K tiumı a / Ö Z G Ü R L Ü K L E K A L K I N M A '/ . Sen a t K Ü R E S E L L E Ş M E V E K Ü L T Ü R //. VtaıIİ111.11 -at SİY A SA L IK ITSA D IN A I R " « / « . Hatmet • * E R K E N Ç Ö K E N K A R A N L IK / A R./,ııınwr -*P M A R X V E M A H D U M L A R I//.EV m ./.. -at AD ALE 1 T U T K U S U / R .C Sotanoıı a t IIA C K E R ETİĞİ-/'T/I.ıı.ııırn a t K Ü L T Ü R Y O R U M L A R I/ 'teııy Enı/eı.-u a t H A Y V A N Ö Z G Ü R L E Ş M E S İ/R Sinp-. a t M O D E R N L İĞ İN SO SY O L O JİSİ /> l l l p n r a t D O Ğ R U Y U ' SÖ Y L E M E K - ,U h-ıı,-.mlı a t SA Y G I. R Sıtıtıaı a t K U R IIA N S A L S U N U .A f. Bacamı a i IO U < A U L T N U N Ö Z G Ü R L Ü K S E R Ü V E N İ./ II: flrın,ıı„. a t U E L E U Z K t i C .U A TT.A RI//! TtavMııM a t IKT ID A IU N PSISİK YA ŞA M I// ISııth a t ÇİK O L A T A N IN G E R Ç E K T A R İ H I / K D O S- A/ . n G » a t D E V R İ­ M İN Z A M A N I .1 ,\f\'rı a t G E Z E G E N G E S E I Ü T O P Y A T A R 1HI..-I M m -tan a t G O Ç . KÜLT Ü R . K İM L İK // Ctam tan a t A T EŞ V E S Ü Z -( L A / R , 111111« a t M İL L E T L E R V E M IL L İY E T Ç İL IK -'E ./ H M ıa m ıı a t » ( I M O LU D F .N S//f/ın --ın (j a t M O D E R N D Ü Ş Ü N C E D E K Ö T Ü L Ü K AS. .Vriman a t Ö L Ü M V E Z A M A N / E . U r iım a t G Ö R Ü N Ü R D Ü N Y A N IN EŞİĞİ K .s./.t™ »., a t B A K U N IN T Y F N I.AC.AN 'A S M m a t O RTAÇAĞ­ DA L N T E L L K T Ü E L l E R / / U C a g a t HAYAL K IR IK L IĞ I/fa n Cuıl- • * H A KİKA T VE D A K İK A T L İL İK .« . IHI,'..11.1. a t R U H U N Y E M İIA M 'A I IK I.A R I / Knnm ı a t Ş İ R K E T / / Batan a t A L T K Ü 1.T U R ■ G Jm k . a t um . AİLE C .İN A Y E H - W. h-ıııaıılı a t V EN İ K A P İT A L İZ M İN K U L I Ü R U .R n tan / V.nır 11 a t » İ N İ N G E L E C E Ğ İ Sun,ay.. Zata/ı a t Z A N A A T K Â R /« n * a n l S r n « « a t M E L E Z L İĞ E Ö V G Ü /A M ır! Buı.nı a t Ş E K M A Y E V E D İL. (ilınıııaıı M am ızı a t SAVAŞ O Y 'U N L A R .1/R ı\vr \-ahl a t B İR İDE,A O L A R A K K O M Ü N İZ M , .-l/aın tt-ııtıaıı tr .Stavı ZafrE a t N I H İ I I Z M / H * M ! ) * • -M M AD D ESIZ/.-lm ftr ('.»-• - * B İL G İN İN A R K E O U )|İS I/A f. fâm anll a t T Ü K ET İM T O P L U M U . N I.V R O TT K K Ü L T Ü R w D Ö V Ü Ş K U LU H Ü /7 / Ö ™ „, Onpu-nP Â N T T K A PIT A I.İZ M VE K U LTT JR//r,rnır Gı/N-.r a t ÇİALIŞM AK S A Ğ L IĞ A Z A R A R L ID IR / A n n ıt Thibaıiü-M ony

İçindekiler

Ö n sö z............................................................................... ......................................11 B irinci B ö lü m

N esnenin Biçimsel Licürjisi Çokluk ve Takım ................................................................... 17 Drugstore................................................................................................................. 18 Party 2 .......................................................................................................................20 T Ü K E T İM İN M U C İZ E V İ S T A T Ü S Ü .......................................................22 Kargo Söyletti.......................................................................................................... 24 Felaketin Tüketilen Bay Döııdüriicüliiğü............................................................... 25 B Ü Y Ü M E N İN K ISIR D Ö N G Ü S Ü .............................................................29 Kamusal Harcamalar ve Yeniden Dağıtım ............................................................ 29

G E L İR L E R YELPAZESİ Ü Z E R İN E E T K İ..............................................33 T O P L U M S A L M ESLEK K A T E G O R İL E R İN E G Ö R E Ö L Ü M O R A N I ..................................................................................33 Zararlar....................................................................................................................34 Biiyünıenin muhasebeleştirilmesi ya da G S M H ’n in .........................................3 6 (Gayri Safi Milli Hasıla) gizemli sistemi...........................................................3 6 Savurganlık....................................................................................... .................... 3 8 İkinci Bölüm T üketim Kuramı T Ü K E T İM İN T O P L U M S A L M A N T IĞ I Refahın eşitlikçi ideolojisi.... 47 Sanayi sistemi ve yoksulluk.................................................................................. 5 5 Yeni ayrımcılıklar................................................................................................... 5 7 Bir sınıf kurum u....................................... ............................................................5 9 Bir kurtuluş boyutu...............................................................................................61 Farklılaşma ve büyüme toplum u..........................................................................62 Paleolitik ya da ilk bolluk toplumu......................................................................69 B İR T Ü K E T İM K U R A M I İ Ç İ N ................................................................71 Homo Economicus’un otopsisi.............................................................................. 71 Nesnelerin etki alanı-ilıtiyaçlann etki alanı.............................. .............. 81 H azzın yadsınması.............................................. i............. 83 Yapısal bir analiz mi?.......................................................................84 Fun-System ya da haz zorlaması........................................................................ 85 Yeni üretim güçlerinin ortaya çıkması ve denetimi olarak tüketim ................... 86 Bireyin lojistik işlevi....,........................................................................................89 Ego consumans [Tüketen e g o ]........................................................................... 92 KİŞİSELLEŞMEYA DA E N K Ü Ç Ü K M A R JİN A L FA RK (E K M F )................................................ 93 To be or not lo be ınyself [Kendim olmakya da olmamakj................................ 93 “ E V İN İZ İ K E N D İN İZ K İŞİSE L L E ŞT İR İN İZ .” .................................... 94 Farkların sanayisel olarak üretimi........................................................................ 95 Üst-tüketim............................................................................................................ 98 Kendini ayırt etme mi uzlaşma mı?.................................................................... 100 Kod ve devrim ......................................................................................... 102 Yapısal modeller..................................................................................................... 103 Eril model ve dişil m odel........................... '.......................... 105 Ü çüncü B ö lü m ....................................................................................................109

Ü çü n cü B ölüm Kitle İletişim Araçları Cinsiyet ve Boş Z am an Etkinlikleri K İTLE İL ETİŞİM K Ü L T Ü R Ü Neo [yeni/ ya da tarihe ay hm diriliş ..... 111 Kültürel yeniden çevrim........................................................................................ 112 Tirlipot oyunu ve bilgisayar ya da en küçük ortak kiiltiir (E K O K )................. 115 En küçük ortak çoklar (E K O Ç )........................................................................ 119 Kitsch........................................................................................................................ 124 Gadget ve oyunculluk............................................................................................ 127 Pop: Bir tüketim sanan ıtn?................................................................................. 131 İletilerin düzenlenmesi...................................................................... 139 Medium is message [Araç iletidir]........................................................................ 141 Reklam aracı........................................................................................................... 144 Sözde-olay ve yeni-gerçeklik................................................................................. 145 Doğrutıım ve yanlışın ötesinde.............................................................................. 147 E N G Ü Z E L T Ü K E T İM N ESN ESİ: B E D E N .............................................149 Bedeninizin gizli anahtarları............................................................................... 150 İşlevsel g ü ze llik ...................................................................................................... 153 İşlevsel erotizm....................................................................................................... 155 Z evk ilkesi ve üretici güç........................................................................................ 156 Modern beden stratejisi......................................................................................... 158 Beden dişil m idir?.................................................................................... 159 Tıbbi kült: “fo r m " ................................................................................................. 162 İncelik saplantısı: "hat".................................................................... 165 Sex exchange standard [Seks değişim stan d ard ı]................................................168 Reklamdaki simgeler ve fanteziler........................................................................ 171 Cinselleştirilmiş bebek.......................................................................................... 175 B O Ş Z A M A N E T K İN L İK L E R İ D R A M I YA DA Z A M A N K A Y B E T M E N İN İM K Â N S IZ L IĞ I.............................................................. 177 İL G İN İN G İZ E M L İ S İS T E M İ........................................................................ 188 ToplumsaI transfer ve anaç transfer....................................................................... 188 Gülümsemenin pathosu......................................................................................... 190 Playtime ya da hizmetler parodisi......................................................................... 192 Reklam ve armağan ideolojisi............................................................................... 194 Vitrin..............." ..................................................................................................... 197 Tedavi toplum u ...................................................................................................... 197 ilginin çift anlamlılığı ve terörizmi....................................................................... 199 Sosyometrik uyuşurluk............................................................................................ 201 Sınama ve onay ( “Werbung und Bewährung").................................................... 203 İçtenlik kiilrü-işlevsel hoşgörii................................................................................. 204 B O L L U K T O P L U M U N D A A N O M İ .........................................................206 Şiddet........................................................................................................................ 206

Şiddetsizliğirı alt-külHirü.................................... 214 Yorgunluk .............................................................................................................21 6 S o n u ç ...................................................................................................................... 223 Sonuç Çağdaş Yabancılaşma ya da Şeytanla Anlaşm anın Sonu Ü stüne Pragh Öğrenci..........................................................................................................2 2 5 A}kmltğıtı sonu............................................................................................ 230 Bir heyuladan diğerine............................................................................................ 232 Tüketimin tüketimi...................................................................... 233 K aynakça................................................................................................................ 237 D iz in ........................................................................................................................239

B ütün m addi tatm inleri sağlayın ona, öyle ki uyum ak, çörek yem ek ve dünya tarihini sürdürm eyi d ert edinm ekten başka yapacak bir şeyi kalmasın; y eryüzünün tü m mallarına boğun ve saç diplerine kadar m uduluğa göm ün: Bu m u d u lu ğ u n yüzeyine küçük kabarcıklar çıkacaktır, suyun üzerinde olduğu gibi. Doscoyevski/ Yeraltından N o tla r

Önsöz

lê a n Baudrillard’ın T üketim T oplum u kitabı çağdaş sosyolojiye çok önemli I bir katkı ve hiç kuşkusuz Durklıeim’m D e la division d u travail social [Toplumsal İşbölüm ü], Veblen’in TheTheory o f tlıe Leisure Class [Aylak Sm ifTeorisi] ya da D avid Riestnan’m The Lonely Croıvd [Yalnız Kalaba­ lık] kitaplarıyla aynı çizgide yer alıyor. Baudrillard, Am erika Birleşik Devletleri de dahil olmak üzere çağdaş Batı toplumlannı çözümlüyor. Bu çözümleme Baudrillard’m daha önce Le Systèm e des objets (Gallimard, 1968) kitabında ele almış olduğu nesne tü­ ketimi fenom eni üzerinde yoğunlaşıyor. Baudrillard bu kitabının sonuç bölü­ münde T ü k etim T oplum u kitabının planını form üle ediyordu: "Tüketimin (sadece nesnelerle değil, aynı zamanda kolektivite ve dünyayla) etkin bir ilişki biçimi, üzerinde tüm kültürel sistemimizin kurulduğu sistemli bir etkinlik ve global yanıt biçimi olduğunu daha baştan açıkça koym ak gerekir. ”

Baudrillard büyük teknokratik şirketlerin nasıl bastırılamaz arzulara yol açtığını ve bunun da eski sın ıf farklılıklarının yerini alan yeni bir toplumsal hiyerarşi yarattığını gösteriyor. Böylece yeni bir söylence yerleşiyor: “Çamaşır makinesi araç gereç gibi hizm et eder ve konfor, prestij vb... öğesi rolü oynar. Tüketimin alanı tam olarak işte bu ikinci alandır. Bu alanda her türden diğer nesne, anlamlandıncı öğe olarak çamaşır makinesinin yerine geçebilir. Simgelerin mantığında olduğu gibi göstergelerin mantığında da nesneler artık hiç de bir işleve ya da tanımlı bir ihtiyaca bağlı değildir. Bu, tam olarak nesnelerin başka bir şeye cevap vermesindendir. ister toplumsalın mantığı ister arzunun mantığı olsun bu başka şeye nesneler hareketli ve bilinçdışı anlamlandırma alanı olarak hizm et ederler. ’’ Yeni kabile söyletti olarak tüketim, güncel dünyamızın ahlâkı haline gel­ di. Tüketim, insani varlığın temellerini yok etmekte, yani Batılı düşüncenin söylencesel kökenlerle logosun dünyası arasında Yunanlılardan bu yana ko­ ruduğu dengeyi sarsmaktadır. Baudrillard kendisine doğru koştuğum uz teh­ likenin farkında. Bir k e z daha Baudrillard’a gönderme yapalım: “Ortaçağ toplumunun TAN RI VE Ş E \T A N üzerinde dengelenmesine betlzer şekilde bizim toplum um uz da tüketim İLE tüketimin eleştirilmesi üzerinde dengele­ niyor. M ezhep sapkınlıkları ve kara büyü mezhepleri eskiden hâlâ şeytanın etrafında örgütlenebiliyordu. B izim kendi büyümüzse beyaz ve artık bol­ luk ortamında mezhep sapkınlığı m üm kün değil. S ö z konusu olan, doyma noktasına ulaşmış bir toplumun, yanılmayan ve tarihi olmayan, kendisinden başka söyleni olmayan bir toplumun esirgeyici beyazlığıdır. ” Genç kuşak yoğun bir tarzda yazılan T ük etim T o p lu m u '» « titizlikle okumalıdır. Belki de genç kuşak böylece kitle iletişim araçlannm ve özellikle de televizyonun mükemmel bir şekilde desteklediği nesne bolluğunun kor­ kutucu ya da edepsiz bu dünyasını; bizi, hepimizi tehdit eden bu dünyayı parçalama görevini üstlenecektir. J.P. M ayer Université de Reading, Centre de recherches (Tocqueville)

Birinci Bölüm

Nesnenin Biçimsel Litürj

B

u g ü n tü m çevrem izde nesnelerin, h iz m e d e rin , m addi m alla­

rın çoğaltılm asıyla oluşturulm uş ve insan tü rü n ü n ekolojisinde b ir tü r tem el d ö n ü şü m oluşturan akıl alm az b ir tü k etim ve b o lluk gerçekliği var. D ah a d o ğrusu, b o llu k iç in d ek i insanlar artık, tü m za­ m anlarda old u ğ u gibi başka insanlar tarafından değil, daha çok N E S ­ N E L E R tarafından kuşatılm ış d u ru m d a. B u insanların g ü n delik alış­ verişi b en z erle rin in eskiden yaptığı alışverişe b enzem iy o r; daha çok, istatiksel olarak yükselen b ir eğriye göre mal ve iletilerin edinilm esi, algılanm ası ve güdü n ılen m esi biçim ini taşıyor. B u m al ve iletiler kar­ m aşık ev içi örgü tlen m esi ve bu ö rg ü tle n m e n in parçası olan onlarca te k n ik k ö led en “ kentsel yaşama özgü m e n k u lle r’’e ve m esleki ileti­ şim ve etk in lik araçlarına, n esn en in reklam larda ve kid e iletişim inden g elen iletilerde yüceltilm esinin o lu ştu rd u ğ u sürekli gösteriye kadar;

Tüketim Toplumu

b ir tiir saplantı haline gelm iş gad g et’in ' artışından rüyalarım ıza ka­ dar giren karanlık gece n esn ele rin in beslediği simgesel psikodram lara kadar uzam yor. H iç kuşk u yok ki “ çevre” ve “ am biyans” kavram ları, gerçekte ö b ü r insanların yakınında, onlarla yüz yü ze ve o n la rın söyle­ m in d e yaşam aktan ço k , bize h e r g ü n şaşırmış g ü cü m ü zü n , potansiyel b o llu ğ u m u zu n , b irb irim iz d en uzaklaşm am ızın söylem ini tekrarlayan itaatkâr ve yanıltıcı nesn elerin sessiz bakışı altında yaşamaya başladı­ ğım ızdan bu yana böylesi b ir rağ b ete kavuştu. K u rt ço c u ğ u n k u rd arla yaşaya yaşaya kurda d önüşm esinde o lduğu gibi dem ek ki biz de yavaş yavaş işlevselleşiyoruz. N esn e le r çağım yaşıyoruz: S öylem ek istediğim , n esnelerin ritm in e ve o n la rın hiç kesintisiz art arda gelişine g ö re ya­ şadığım ız. G eçm iş uygarlıkların tü m ü n d e dayanıklı nesneler, araçlar veya binalar kuşaklarca insandan daha uzu n yaşamışken, b u g ü n o n la­ rın doğm asını, gelişm esini ve ölm esini izleyen bizleriz. N esn eler n e b ir bitki ö rtü sü n e de bir hayvan tü rü o lu ştu ru r.Y in e de hızla çoğalan b ir b itk i ve balta girm em iş b ir o rm a n izlenim i ve­ riyorlar; m o d e rn zam anların yeni vahşi insanı bu o rm a n d a uygarlık reflekslerini yakalam akta g üçlük çekiyor. İnsanın ürettiği ve k ö tü b i­ lim kurgu rom anlarındaki gibi inşam çe m b e r içine alm ak ve kuşatm ak için g eri d ö n e n bu hayvan tü rü ve bitki ö rtü sü n ü , g ö rd ü ğ ü m ü z ve ya­ şadığım ız halleriyle hızla b e d m le m e k ve b u n u yaparken o n la rın , tü m g ö rk em ve çoklukları içinde, insan erkinliğinin bir iiriinii o ld u k larım ve doğal ekoloji yasalarının değil, değişim değeri yasasının hâkim iyeti altında oldukların ı asla u n u tm a m a k gerekiyor. “ L o ndra’n ın en işlek sokaklarındaki m ağazalar b irb irlerin e so k u ­ lur ve g ö rm ey en cam g ö zlerin in arkasında H in t şalları, A m erik a n ta­ bancaları, Paris korseleri, R u s k ü rk leri, tro p ik baharatlar gibi evrenin tü m zen ginlikleri k en d ilerin i gösterir; bunca ülke g ö ren b u m allar ö n le rin d e, A rap rakam ları ve o nları izleyen lakonik harflerin s, d (sterlin, şilin, pens)—yazılı o ld u ğ u soluk ölü m cü l etik etler taşır. İşte m e tan ın dolaşım a gird iğ in d e sunduğu im ge b u d u r” (M arx, Ekonom i Politiğin Eleştirisine Katkı).

* Fransızcaya İngilizceden girmiş olan bu sözcük yeni ve eğlendirici, çoğu zaman d i.fa y d a h bir tylevi olm ayan nesne anlamım taşıyor, (ç.n.)

. 16 ,

Jean Baııdrillard

Çokluk ue lakım Birikme, çokluk, kesinlikle en çarpıcı betiınleyici özellik. K onser­ v elerin , giysilerin, besin m a d d ele rin in ve hazır g iy im eşyalarının aşırı fazlalığıyla b ü y ü k mağazalar, bollu ğ u n ilk g ö rü n ü m ü ve d ü zen li yeri gibi. A m a tıka basa dolu, şıkır şıkır v itrin leri (en bol m al olan ışık olm asa m eta g erçekte n e ise o o lurdu), şarküteri tablalarıyla sahnele­ d ikleri tü m yiyecek ve giyecek şenliğiyle caddeler insanın ağzım su­ landıran b ir b ü y ü sunar. B irikm ede ü rü n le rin toplam ınd an daha fazla b ir şey vardır: artık d eğ erin apaçık ortadalığı, kıtlığın b ü y ü lü ve kesin yadsınm ası, b olluk ülkesinin anaç ve şatafadı k en d in i beğenm işliği. P azarlarm ıız, ticari arterlerim iz, su p e rp risu n ic’le rim iz ' şaşılacak d ere­ cede v erim li, y en id en bulunm uş b ir doğa taklidi yapar. A slında bunlar süt ve bal y e rin e n e o n dalgalarının ketçap ve plastik ü ze rin e aktığı c e n n e t vadilerim izdir, fakat b u n u n n e ö n em i var! B ü tü n bunlardan sadece y eterin ce değil, fazlasıyla ve herkes için fazla fazla b u lu n d u ğ u u m u d u tü m gücüyle oradadır: Siz, bir parçasını satın alarak, çö k m ek üzere olan istiridye, et, arm u t ya da konserve kuşkonm az piram idini ele geçirirsiniz. B ü tü n için parçayı satın alırsınız. T üketileb ilir m ad ­ d en in , metanın bu m eto n im ik , k endini tekrarlayan söylem i b ü y ü k b ir k o le k tif m etafo r aracılığıyla ve kendi aşırılığı sayesinde yeniden ar­ mağanın im gesine, şenliğe özgü tü k e n m ez ve göz alıcı savurganlığın im gesine dönüşür. B o llu ğ u n en ilkel, am a en anlam lı biçim i olan istiflem enin ö te­ sinde nesneler takım ya da koleksiyon b iç im in d e düzenlen ir. N eredeyse giyim eşyası ya da elektrikli ev eşyaları satan m ağazaların hepsi, b irb ir­ lerin e seslenen, yanıt veren ve birb irlerin i red d e d en farklı b ir nesneler gamı sunar. A ntikacı v itrin i aşırı b ir eşya b o llu ğ u n d a n ço k , seçilmiş ve b irb irin i tam am layıcı, k endilerini b ütünsel b ir k ateg o ri olarak hızla g ö zd en geçiren, d ö k ü m le rin i yapan, kavrayan tü k e tic in in h e m terci­ h in e h em de zincirlem e psikolojik tepkisine açık bir n esn eler yelpa­ zesini çağrıştıran b ü tü n le rin aristokratik, şatafatlı m odelidir. B u g ü n nesn elerden pek azı, onlardan söz eden b ir nesneler bağlam ı o lm ak ­ sızın kendi başına sunulur. Bu yüzden tü k e tic in in nesneyle ilişkisi d e­ ğişmiştir. T üketici, sağladığı özel fayda bağlam ında b ir nesneye değil, bü tü n sel anlam ı bağlam ında b ir nesneler küm esin e yönelir. Ç am aşır * A B D ’de arabalara kapadı, ağaçlık çarşı yeri, (ç.n.) .

17

.

Tiikelim Toplum u

m akinesi, buzdolabı, bulaşık m akinesi vb, to p lu halde, h e r b irin in alet olarak tek tek sahip o ld u ğ u n d a n farklı b ir anlam a sahiprir.V itrin, rek ­ lam , üretici firm a ve burada tem el b ir rol oynayan marka parçalanm az b ir b ü tü n , b ir zin cir gibi bu anlam ın tutarlı, k o le k tif v izy o n u n u daya­ tırlar; sıradan nesneleri değil, gösterenleri b irb irin e bağlayan b ir zin cir gibi h e r nesne daha karm aşık b ir iist-nesııe olarak d iğ erlerin i g ö sterir ve tüketiciyi b ir dizi daha karm aşık tercihe g ö tü rü r. N esn e le rin tü ­ ketim e asla m u tlak bir düzensizlik içinde sunulm adığı g ö rü lü r. Bazı d u rum larda nesneler daha iyi baştan çıkarm ak için düzensizliği taklit eder, am a h er zam an y ö n le n d irici kanallar açm ak, satın alm a itkisini nesneler ağına yö n eltm ek , baştan çıkarm ak ve ken d i m an tığ ın a u y g u n olarak, yapabileceği en yüksek yatırım a ve e k o n o m ik potansiyelinin sonuna kadar g ö tü rm e k için düzenlenir. Giysiler, aletler, bakım ü rü n ­ leri bu şekilde tü k eticid e atalete n eden olan zincirleme alışverişi o lu ştu ru rıT ü k e tic i, mantıksal olarak b ir n esn ed en ö b ü rü n e g id e ce k tir.T ü k e­ tici, b ir nesne hesabına kapılacaktır. Bu, mal b o llu ğ u n u n k en d isin d en doğan satın alm a ve sahip o lm a çılgınlığından tam am ıyla farklıdır. Drugstore' B o llu ğ u n ve hesaplam anın sentezi d ru g sto re’dur. D ru g sto ­ re (ya da y eni alışveriş m erkezleri) tüketim etk in lik lerin in sentezi­ n i gerçekleştirir; alışveriş, nesnelerle flört, aylak gezin ti ve bunları b irleştirm e olanakları bu etkinliklerde ö nem li b ir yer tutar. B u an­ lam da drugstore, ü rü n le rin niceliksel m erkeziyetçiliğinin oyuncu] keşfe pek az yer bıraktığı, reyonların, ü rü n lerin yan yana gelm esi­ n in daha faydacı b ir yol izlem eyi dayattığı ve d o ğ d u k ları çağdan geniş sınıfların yaygın tü k e tim m allarına ulaşabildiği ç a ğ - b ir şeyler m uhafaza eden b ü y ü k m ağazalardan çok daha fazla m o d e rn tü k e­ tim e özgüdür. D ru g sto re ’u n kendisi bam başka b ir anlam a sahiptir: D rugstore, mal k ateg o rile rin i yan yana dizm ez, göstergelerin alaşı­ mını, tüketici b ir gösterge b ü tü n lü ğ ü n ü n kısm i alanları olarak g ö ­ rü len tüm m al k ateg o rile rin in alaşımım uygular. K ü ltü r m erkezi, d ru g sto re’da alışveriş m erk ezin in bütünleyici parçasına d ö nüşür. B u n ­ dan, d ru g sto re’da k ü ltü rü n “ para karşılığı satılıp bayağılaştırıldığını” anlam am alıyız: B u, fazla basit o lurdu. K ültür, d ru g sto re’da kiiltürelleş* E c z a n e , A B D ’d c ilaç, y iy e c e k , iç e c e k , k o z m e tik g ib i m a d d e le r in satıld ığ ı m a ğ a z a , (ç.ıı.)

. 18 ,

Jcaıt BamirHlard

tirilir. Eşanlı olarak, m etalarııı kendisi de (giysi, yiyecek, lokanta vb) orada kültürelleştirilir, çiinkü oyunsal ve ayrıcalıklı m addelere, lüks aksesuara, tü k e tim m allarının oluşturduğu genel takımın ö ğ elerin d en b irin e d ö n ü ştü rü lü r. “R e k la m lar buna, yeni b ir yaşam sanatı, yeni bir yaşam tarzı, g ü n ü m ü z ü n m odası, diyor: hoş b ir alışveriş yapabilm ek, aynı havalandırm alı m ekânda kocalar ve ço cu k lar b ir tilm seyreder­ ken besin m add elerin i, apartm an ya da yazlık için gerekli nesneleri, giysileri, çiçekleri, en son çıkan ro m an ı ve en yeni gad g et’ı tek b ir seferde satın alabilm ek, oracıkta hep birlikte yem ek yiyebilm ek... vb.” Kafe, sinem a, kitapçı, o d ito ry u m , incik boııcukçular, giysiler ve d i­ ğ er p e k çok şey daha alışveriş m erk ezlerin d ed ir: D ru g sto re h e r şeyi b ir kaleydoskop gibi içine alabilir. B ü y ü k m ağaza m eta panayırı gibi b ir izlenim v erirken, d ru g sto re’u n kendisi, incelildi tük etim resitalini sunar: Bu resitalin tü m “sanatı” , tam olarak, göstergenin nesnelerdeki m uğlaklığı ü ze rin d e oynam ak ve nesn elerin faydalılık ve m eta statü­ sünü b ir “ am biyans” oyu nuna çevirm ektir. Z a r if b ir yiyecek d ü k k ân ı ile resim galerisi, Play-Boy ile bir Paleontoloji Kitabı arasında artık h iç­ b ir fark ın kalm adığı yaygınlaştırılm ış yeni-k ü ltiir. D rugsto re, “ b ey in sellik” sunacak kadar m odern leşecek tir: “ Ü rü n satışları kendi içinde bizi ilg ilendirm iyor, oraya birazcık beym sellik katm ak istiyoruz... Ü ç kat; b ir bar, b ir dans pisti ve satış n o k ta la n . İncik boncuklar, plaklar, cepkitapları, başucu kitapları; h e r şeyden biraz. A m a, m ü şterileri p o h ­ pohlam aya çalışm ıyoruz. O nlara g erçekten ‘b ir şey’ ö n eriy o ru z. İkinci katta b ir dil laboratuvarı görev yapıyor. Plaklar ve eski kitaplar arasın­ da to p lu n ıu m u z u harekete g eçiren biiyiik akım lar bulu n u y o r. Arayış m üziği, çağı yakalayan ciltler. Ü rü n le re ‘beyinsellik’ eşlik etm ek ted ir. D olayısıyla b ir drugstore; am a fazladan b ir şey, belki biraz zekâ ve biraz insan sıcaklığı taşıyan yeni b ir tarz.” D ru g sto re tam b ir kent olabilir: “ Sanatın ve eğ len cen in gündelik hayata karıştığı” , h e r k o n u t g ru b u n u n ken d i çek im k u tb u olan yü z­ m e havuzu k u lü b ü n ü n etrafında ışıldadığı devasa alışveriş m erkeziy­ le Parly 2 ’d e ıı' söz ediyoruz. Yuvarlak kilisesi, tenis k o rtları (“ b u , en ö n em sizi”) kib ar butikler, k ü tü p h a n e. E n basit kış sporları m erkezi b ile d ru g sto re ’u n bu "evrenselci” m o d elin i ö rn e k alır. Kış sporla­ rı m e rk e zin d e tü m etkinlikler, teine! “am biyans” kavram ı etrafında * Paris ve O rlv arasına kurulmuş planlı verleşım merkezi, (ç.n.)

~[îikeıhu Toplumu

özetlenir, sistem li olarak d ü ze n le n ir ve odaklanır. B öylece M ü srif-A y laklık size neredeyse ayııı anda b ü tünsel, ço k anlam lı ve birleştirici b ir varoluş su n a r:“ ... M o ııt B lanc’ım ız, ladin o rm an larım ız, o lim p ik pist­ lerim iz, çocuklar için “p a rk ” ım ız, b ir sanat eseri gibi oyulm uş, tıraş­ lanm ış, cilalanm ış m im arim iz, so lu d u ğ u m u z havanın arılığı, Ç arşım ı­ zın [Forum ] (A kdeniz k en tlerin d e k i çarşılar gibi... Kayak p isd e rin d en dö n ü şte hayatın serpilip b oy attığı yer burasıdır. Size, kayağın dışında özellikle zen g in ve çeşitli b ir yaşam sun m ak için kafeler, lokantalar, butikler, p aten alanları, gece k u lü b ü , sinem a, k ü ltü r ve eğ len ce m e r­ kezi Çarşı içinde toplanır) ince zevkli am biyansı, kapah dev re tele­ vizyon sistem im iz, insanlık d ü zeyindeki geleceğim iz (yakında K ü ltü r Bakanlığı tarafından sanat anıtı olarak sınıflandırılacağız).” “ T ü k e tim ” in tü m yaşamı kuşattığı, tü m etk in lik lerin aynı bileş­ tirici biçim e uy g u n olarak zincir o luşturduğu, insanı ö d ü lle n d irm e yollarının saat b e saat ö n c e d e n ayarlandığı, “ çcvre” n in b ir b ü tü n oluş­ tu rd u ğ u , b ü tü n ü y le iklim lendirildiği, düzenlendiğ i, kültürellcştirildiği ııoktadayız.T üketim fen o m en o lo jisin d e yaşam ın, m alların, n esn elerin , hizm etlerin , toplum sal davranış ve ilişkilerin bu genel ik lim le n d irilrnesi, saf ve basit b o llu k ta n başlayıp eklem lenm iş n esn e ağlarından geçerek davranışların ve za m an ın b ü tü n ü y le d ü zen len m esin e, d ru g sto re ’ların, Parly 2 ’lerin ya da m o d e rn havalim anlarının tem sil ettiği geleceğin k en tlerin e sistem li olarak kaydolm uş am biyans ağına kadar uzanan b ir ev rim d ek i eksiksiz, “ tam am lanm ış” aşamayı tem sil eder. Parly 2

“ A vrupa’nın en b ü y ü k alışveriş m erkezi.” “ P riııte m p s.B .H .V ., D io r, Prisunic, Lanvin, Frank et Fils, H ed iard , iki sinem a, bir drugstore, b ir sü p erm ark et. Sum a, te k b ir n o k tad a to p ­ lanm ış yüz b u tik !” Y iyecekten, pahalı giyim eşyalarına kadar ticaret yaparken kulak asılacak iki b u y ru k : d in am ik pazarlam a ve estetik duyusu. Ü n lü “ Ç ir­ kinlik z o r satılır” sloganı burada aşılmıştır. B u sloganın y erin i, “Yaşam­ da m u tlu lu ğ u n ilk şartı çevrenin güzelliğidir” alabilir. A na arter, h e r iki kattaki gezinti y o lu n u n çevresinde düzen len m iş iki katlı yapı. K ü çü k ve b ü y ü k alışverişin uzlaşm ası... M o d e rn ritm in ve an tik aylaklığın uzlaşması. 20

Jean Bawlrillard

Bu, v itrin leri bile olm adan çekiciliklerini d o ğ ru d an sunan m ağa­ zalar arasında, aynı anda hem Paix C addesi h e m de C ham ps-E lysées olan, su oyunları, yapay ağaçlar, büfeler ve banklarla bezeli, m evsim ve hava d eğişikliklerinden b ü tü n ü y le k u rtarıln u ş gezinti y erin d e ay­ lak aylak dolaşm anın daha önce h iç g ö rü lm em iş k o n fo ru d u r: O n üç kilo m etrelik b ir havalandırm a kuşağım gerek tirm iş olağanüstü b ir ik lim len d irm e sistem i burada kesintisiz b ir ilkbahar h ü k m ü sürdürür. B urada yalnızca, ayakkabı bağından uçak b ile tin e kad ar h e r şey satın alınm akla kalınm az, aynı zam anda sigorta şirketleri ve sinem alar, bankalar ya da sağlık h izm eti, briç k u lü b ü , sanat sergisi d e b u lu n u r ve dahası burada saatin kölesi olunm az. G ezinti yeri tıpkı sokaklar gibi g ece g ü n d ü z, haftanın yedi günü açıknr. M erkez, doğal olarak, isteyenler için en m o d e rn ö d em e tarzını y ü rü rlü ğ e koym uştur: “ kredi kartı.” K redi kartı çeklerden, n ak itten ... ve hatta güç ay sonlarından kurtarır. A rtık , ö d em ek için kartınızı gös­ te rir ve faturayı im zalarsınız. H epsi bu. H e r ay, b ir defada ya da aylık taksitlerle ödeyebileceğiniz b ir hesap özeti alırsınız. K o n fo ru n , güzelliğin ve başarının bu izdivacı içind e Parly 2 ’liler eski anarşik k en tlerim izin onlardan esirgediği m u tlu lu ğ u n m addi k o ­ şullarını keşfederler... B urada, g ü n lü k yaşam ın b ü tü n ü y le d ü ze n le n m esi, b ü tü n sel tü r ­ d eşleştirm e olarak tü k e tim in m erk ezin d ey izd ir; bu m erk ezd e h er şey, g erg in lik lerin g id erilm esiyle tan ım lanm ış soyut b ir m u tlu lu ğ u n kolaylığı, yarı saydam lığı içinde eritilm iş ve aşılm ıştır. A lışveriş m e r­ kezi ve geleceğin k en ti b o y u tların d a genişletilm iş drugsto re, yalnızca em eğ in ve p ara n ın değil m ev sim lerin de -m e v sim le r, so n u n d a kendi de tü rdeşleştirilm iş b ir iklim d ö n ü m ü n ü n uzakta kalm ış kalıntısıdır a r tık - o rtad a n k aybolduğu tüm gerçek yaşam ın, tü m nesnel to p ­ lum sal yaşam ın yüceltilmesidir. Ç alışm a, eğlence, doğa, k ü ltü r; eskiden gerçek yaşam da, “ anarşik ve ark aik ” k en tle rim iz d e dağ ın ık olan ve sıkıntı ile karm aşıklık yaratan bütiiıı bun lar, k o p u k ve b irb irin e in ­ d irg en e m ez bütün, b u etkinlikler; b u n la rın hepsi, en so n u n d a aynı kesintisiz alışveriş gezintisinde birleşti, b irb irin e karıştı, iklim leııd irildi, türdeşleşti, tü m b u n lar m o d a n ın aynı çift cinsiyetli am biyansı için d e cinselliğini yitirdi. N ih ay etin d e tü m b u n la r sindirildi ve aynı 21

P ike tim Toplumu

türdeş dışkıya d ö n ü ştü (tabii ki gerçek yaşam ın gerçek dışkısallığının ve vaktiyle gerçek yaşam ın yakasını bırakm am ış olan e k o n o m ik ve toplum sal çelişkilerin hâlâ çok bariz sim gesi olan “ p eşin ” paranın o rtad a n kalkışı biçim inde) - b ü tü n b u n la r bitti: B u n d a n böyle, de­ netlenmiş, yağlanm ış, tamamlanmış dışkısallık şeylere geçti ve şeylerin ve toplum sal ilişkilerin b irb irin d e n ayırt edilem ezliği iç in d e h e r yere yay ıld ı.T ü m ülke ta n rıların ın ııçsuz bucaksız b ir “ ö z e t” ' için d e b ir­ b irin d e n farklı şeyleri bağdaştırarak birlikte yaşadığı Eski R o ıııa ’daki P an th eo n gibi, bizim ken d i P a n th e o n ’um u z, bizim P a n d e m o n iu m ’u m uz olan S üper-A lışv eriş-M erk ezim izd e tü k etim in tü m tan rıları ya da iblisleri, yani aynı soyutlam ayla yok edilm iş tü m etk in lik ler, tü m işler, tü m çatışm alar ve tüııı m evsim ler buluşuyor. B u şekilde birleş­ m iş hayatın ö zü n d e, bu evrensel ö ze tte artık anlam olam az: D ü şü n , şiirin, anlam ın o lu şu m u n u sağlayan şey, yani ayrı ayrı ö ğ elerin canlı ek lem len m esin e dayanan b ü y ü k k aydırm a ve yo ğ u n laştırm a şem ala­ rı, büyük m e tafo r ve çelişki figürleri artık m ü m k ü n değil. Yalnızca, türdeş ö ğ elerin ebedi olarak b irb irin in y erini alması h ü k ü m sürüyor. A rtık sim gesel işlev yok: Sürekli b ir ilkbaharda eb ed i b ir “ am b iy an s” bileşim i var yalnızca. T Ü K E T İM İN M UCİZEVİ STATÜSÜ

M elanezyalı yerliler g ö k y ü zü n d e n geçen uçaklara hayran kalm ış­ lardı. A m a bu nesn eler asla onlara doğru inm iyo rd u . A ncak beyaz­ lar, onlar; bu nesneleri yakalamayı başarıyordu. Ve bu, o n ların hava­ daki uçakların dikkatini çekecek olan ben zer nesnelere yerde, belli m ekânlar ü zerin d e sahip olm asındandı. B unun ü ze rin e yerliler, dallar ve sarm aşanlarla" b ir uçak sim ülakrı inşa ettiler, geceleri ö ze n e beze­ n e aydınlatacakları b ir top rak parçasının şuurlarım çizdiler ve gerçek uçakların oraya inm esini sabırla beklem eye koyuldular. G ü n ü m ü zd e k e n d e rin balta girm em iş o rm an ların d a gezen avcıtoplayıcıları ilkellikle suçlam aksızm (ayrıca, n ed e n b u n u da yapm a­ yalım?) bu ö y k ü d en tü k e tim to p lu m u ü ze rin e b ir ders çıkarılabilir. T ükerim kazazedesi de sim iilakr nesnelerden ve m u tlu lu ğ u n k arakte­ ristik g ö stergelerinden oluşan tü m b ir aygıtı işlerliğe sokar ve ard ın ­ * Y azar b u ra d a F ra n sız c a d a k i “ d ıg c r c r ” (s in d irm e k ) s ö z c ü ğ ü y le ay n ı k ö k te n g e le n “ d ig e s t" (ö z e t, ö z e t d e rg i) s ö z c ü ğ ü n ü k u lla n a ra k ç a ğ rıc ın ı y a p tırıy o r, (ç.n .) * * Sıcak ü lk e o rm a n la rın d a y etişen v e sarm aşık tü r ü ağaçlar.» tırm a n a n b ir b itk i, (ç.n .)

22

Jeaıı Baudrillard

dan (bir ahlâkçının um utsuzca diyeceği tarzda) m u tlu lu ğ u n k o n m a­ sını bekler. B urada m esele b ir çö zü m lem e ilkesi g ö rm e k değildir. Söz konusu olan, yalnızca, özel ve k o le k tif tüketici zihniyettir. A m a, hayli yüzeysel b ir düzeyde şu karşılaştırm a göze alın ab ilir:T ü k etim i y ö n eten büyülü bir düşünce, g ü n lü k yaşamı y ö neten m ucizevi b ir zihniy ettir; b u , d ü ­ şü n celerin m u tla k -g ü c ü n e inanç ü ze rin e k u ru lu bir şey olarak tan ım ­ ladığım ız ilkel bir zihniyettir. B uradaki inanç, göstergelerin m u tlak g ü c ü n e du y u lan inançtır. B olluk ve “ refah” aslında yalnızca m u tlu lu k göstergelerinin b irikim idir. N esn elerin k en d ilerin in verdiği tatm inler, sim ülakr uçaklara, M elanezyalıların k ü çü ltü lm ü ş m o d e lle rin e eşde­ ğerdir; yani, potansiyel B üyük T atm in ’in, B ütünsel B o llu k ’u n , ka­ zazedelerin son S evinç’iniıı ö n g ö rü len yansım asıdır; bu yansım anın verdiği u m u t g ü n lü k hayatın sıradanlığını besler. B u kiiçü k tatm inler, hâlâ yalnızca büyü pratikleridir, B ütünsel R e fa h ı, K u rtu lu ş’ıı ele ge­ ç irm e n in , büyü kuvvetiyle ortaya çık arm an ın araçlarıdır. G ü n lü k p ratik te tü k etim in lütufları b ir em eğ in ya da b ir üretim sürecinin sonucu olarak yaşanmaz, mucize gibi yaşanır. K uşkusuz, M e lanezyalı yerlilerle televizy onunun ö n ü n d e o tu ran , düğm eyi çeviren ve tü m d ü n y an ın resim lerinin kendisine d o ğ ru inm esini bekleyen televizyon izleyicisi arasında b ir fark vardır: Bu fark, uçakların b ü ­ yülü b u y ru k ü z e rin e lütfedip konm ayı asla kabul etm em esin e karşın, im g elerin genel olarak itaat etm esinden kaynaklanır. A m a, bu teknik başarı, bizim davranışım ızın gerçek dünyaya, yerlilerinkininse im ge­ sel b ir dünyaya ait o ld u ğ u n u kam tlaıııaya yetm ez. Ç ü n k ü ayııı ruhsal ek o n o m i, b ir y andan yerlilerin büyüye g ü v en in in asla yok olm am asını (eğer b üyü işlem iyorsa bu, gerekenin yapılm am ış olm asındandır), ö te yandan T V m ucizesinin bir mucize olmaktan çıkmaksızın sürekli olarak g erçekleşm esini sağlar; bu, tüketicin in bilinci için , toplum sal gerçeklik ilkesinin kendisini, sonu im gelerin tü k e tim in e varan u zun toplum sal ü retim sürecini silen tekniğin yardım ıyla olur. Ö y le ki, yerli gibi, te­ levizyon izleyicisi de sahiplenm eyi, m ucizevi b ir etkililik b içim in d e gerçekleşm iş bir ele geçirme olarak yaşar.

23

Tüketim Toplumu

Kargo söyletti B öylece tüketim m allan ele geçirilmiş güç gibi g ö rü lü r, ü zerin d e çalışılmış ü rü n le r gibi değil. A yrıca daha genel olarak m allar b o llu ­ ğu nesnel belirlenim lerinden k o p tu ğ u n d a doğarım bir lütfü, T an rın ın u m ulm adık anda görülen b ir iyiliği ve yardım ı olarak kavranır. M e lanezyalılar - y in e onlar—böylece beyazlarla ilişkiye g irin c e b ir m esih k ültü, K argo k ü ltü n ü geliştirdiler. Beyazlar, siyahlara dünyanın kıyıla­ rına çekilm iş ataları tarafından ayrılm ış ınetaları ele geçirm eyi ya da o nların y ö nünü değiştirm eyi bildik lerin d en bollu k içinde yaşıyorlar, onlarsa hiçbir şeye sahip değil. B ir g ün beyazların büyüsü b o zu ld u ­ ğunda, ataları m ucizevi yükle g eri d ö n ec ek ve onlar artık asla y okluğu tatmayacaklar. Böylelikle, “azgelişmiş” halklar. Batı “yardım ” ını b ek len en , doğal ve uzu n zam andır oıılarn borçlu o lu n an b ir şey olarak yaşar. B üyülü bir ilaç gibi; tarih, teknik, sürekli ilerlem e ve küresel piyasa ilişkisi olm aksızın. A m a daha yakından bakılırsa, b ü y ü m e n in Batılı m u cize­ vi kazazedeleri de topluca aynı şekilde davranm ıyorlar mı? B olluk­ lar Ü lkesi’ııin fantezileriyle kuşatılm ış ve reklam palavralarıyla her şeyin kendisine ö n ce d en verileceğine ve bollük ü stü n d e kendisinin m eşru ve devredilem ez bir hakka sahip olduğuna ikna olm uş tü k e ti­ ciler kitlesi, bolluğu doğaıım bir sonucu gibi yaşam ıyor m u? T ü k etim e inanç yeni b ir öğedir; b u n d an böyle, yeni kuşaklar m irasçıdır:Y alnızca m alların değil, doğal bolluk hakkının da m irasçısıdır. D em e k ki, K argo söyleni M elaııezya’da kaybolurken, B atı’da yaşamaya devam ediyor. G ü n d elik ve sıradan da olsa bollu k , tarihsel ve toplum sal b ir çabayla üretilm iş ve elde edilm iş, kazanılm ış olarak değil, am a m eşru m irasçı­ ları o ld u ğ u m u z iyiliksever b ir söylencesel m erci tarafından dağıtılmış gibi g ö rü ld ü ğ ü ölçü d e günlük b ir m ucize olarak yaşanmaya devanı ediyor:T eknik, İlerlem e, B üyüm e vb. B u, to p lu ım ım u z u n öncelikle nesnel olarak ve kesin şekilde bir ü retim to p lu m u , bir üretim düzeni, dolayısıyla e k o n o m ik ve p o litik b ir stratejinin yeri olm adığını söylem ek değildir. A m a bu, b ir gösterge­ ler güdiim lenm esi düzeni olan bir tüketim düzeninin ü retim d ü zen in e karıştığını söylem ektir. Bu ö lç ü d e biiyüsel düşü n ce ile (hiç şü p h e­ siz, m aceralı) b ir paralellik kurulabilir, çü n k ü h em büyiisel dü şü n ce hem de tü k e tim düzen i göstergelerle beslenir ne göstergelere sığınarak yaşar. Çağdaş toplum larım ızın tem el özellikleri giderek b ir an lanılandır-

. 24 ,

Jean Baudrillard

m alar m an tığ ın ın , b ir simgesel kodlar ve sistem ler çö zü m lem esin in parçası haline geliyor; bu çö zü m lem e ise m addi ve te k n ik ü retim sü­ recin in çö z ü m le n m e sin e o n u n kuram sal uzantısı olarak ek lem len m ek zo ru n d a. B u n u n la birlikte çağdaş to p lu m larıın ız ilkel to p lu m lar değil ve bu anlam landırm aların ve bu k odların tarihsel üretimi so ru n u o ld u ­ ğu gibi sürü p gidiyor. Felaketin tüketilen bas döndüriicülüğü

G ö sterg elerin kullanım ı genellikle m u ğ laktır; göstergeler h e r za­ m an ele geçirme ve savma, uzaklaştırma' işlevine sahiptir: göstergelerle ele g eç irm ek için (güçleri, gerçek olanı, m u d u lu ğ u vb) ortaya çıkar­ m ak ve yadsım ak, bastırm ak am acıyla b ir şeyi çağrıştırm ak. Büyüsel d ü şü n c en in sö y lenlerinde değişim i ve tarihi savmayı am açladığını b i­ liyoruz. Belli b ir şekilde, im gelerin, olguların, h ab e rlerin yaygınlaşmış tü ketim i de gerçeğin göstergelerimle gerçeği, değişim in gö sterg elerin d e tarihi vb savmayı amaçlar. G erçeği, ö n c e d e n görerek ya da g eriye bakarak h e r d u ru m d a bir uzaklıktan, g ö stergelerin uzaklığından tü k e tiy o ru z. Sözgelim i ParisMatch bize E m n iy e t M ü d ü rlü ğ ü ’n ü n m a h z e n le rin d e o to m a tik silah talim i yapan başkanı korum akla görevli gizli ajanları gösterdiğinde, bu im g e “ h a b e r” olarak, yani p olitik b ir bağlam a ve b u bağlam ın açıklan­ m asına g ö n d e rm e yaparak o kunm az: B u im ge, h e r b irim iz için sü p er b ir suikast, olağanüstü b ir şiddet olayının çekiciliğini sürükleyip g eti­ recek tir; suikast olacaktır, olm ak üzeredir, im g e suikastın m üjdecisi ve ö n ce d en yaşanan h az zıd ır.tü m sapkınlıklar gerçekleşir. B u, K argo’daki m ucizevi bo llu ğ u bekleyişle aynı etkiyi te rsten yapar. K argo ya da felaket, söz k o nusu olan, tü k etilen b ir baş d ö n m esi etkisidir genellikle. D o ğ ru , im g e d e anlam landırılan ve tü k etilen şeyin fantezilerim iz o ld u ğ u söylenebilir. A m a b u psikolojik özellik bizi im gede h em tü ­ ketilen h em d e bastırılan şeyden daha az ilgilendirir: gerçek dünya, olay, tarih. T ü k etim to p lu ın u n u belirleyen, kitle iletişim inde adliye h ab e rin in " evrenselliğidir. H e r p o litik , tarihsel, k ültürel h ab er adliye h a b e ri* B u n d a yazarın kullandığı "conjurer" sözcüğünün Türkçede ram karşılığı yok. Fransızcada sözcük iki (hana daha fazla) anlama geliyor: 1. Büyîi yoluyla savmak, uzaklaştırmak; 2. Bir şeye karşı kom plo kurmak.Yazar sözcüğün bu iki anlamıyla oynuyor, (ç.n.) ** Aile içi. kuşaklaması, cinsler arası şiddetten, komşu kavgalarına, cinayedere ve trafik kazalarına kadar sıradan şiddetin hemen her türüyle ilgili üçüncü sayfa haberleri, (ç.n.) . 25 ,

Tiıketim Toplumu

niıı h em suya sabuna d o k u n m ay an h em de m ucizevi olan b içim in e bağlı olarak alım lam r. H ab e r tü m ü y le güncelleştirilir, yani gösterisel tarzda dram atikleştirilir: ve tü m ü y le gimccldışılaştmhr, yanı iletişim ara­ cı tarafından uzaklaştırılır ve göstergelere indirgenir. D olayısıyla adli­ ye h aberi diğerleri arasında bir k ateg o ri değil, büyiisel d ü şü n cem izin , söylencem izin tem el K ategorisidir. B u söylence daha da doym ak bilm ez olan gerçeklik, “ d o ğ ru lu k ” ve “ nesnellik” talebine dayanır. Söz konusu olan h er yerde, sin eın a-h akikat, naklen yayın, flaş haber, fbto-şok , kanıt-belge v b ’dir. H e r yerde aranan “ olayın m erkezi” , “ kavganın m erkezi” , iti ı>ivo,‘ “yüz y ü ze” g ö ­ rü lendir -o lay d a tüm üyle hazır b u lu nm anın baş dö nd ü rü cü lü ğ ii, Ya­ şanmışın B üyük B aşdöndürüciilüğü—yani yine M U C İZ E ; çü n k ü gö­ rülen, televizyona alınan, banda kaydedilen şeyin doğru lu ğ u tam olarak benim omda olmadtğımdtr. A ncak geçerli olan doğ ru dan daha d o ğ ru olan, orada olm adan orada olm a olgusu, başka bir deyişle fantezidir. K itle iletişim inin bize verdiği gerçeklik d eğ il,gerçekliğin baş dönditrücüliiğüdür.Ya da sözcük oy u n u yapm aksızın, baş d ö n d ü rü cü lü ğ ii o l­ mayan b ir gerçeklik, ç ü n k ü A m azo ny a'n ın m erkezi, gerçeğin m erkezi, tu tk u n u n m erkezi, savaşın m erkezi, kitle iletişim inin g eo m etrik yeri olan ve onu baş d ö n d ü rü c ü duygusallığa dö nü ştü ren bu “ m e rk e z” kesinlikle hiçbir şeyin cereyan etmediği yerdir. Söz k onusu olan tu tk u n u n ve olayın alegorik göstergesidir ve göstergeler güven vericidir. B öylece göstergelere sığınarak ve gerçeğin yadsınması için d e yaşı­ yoruz. M ucizevi güvenlik: D ü n y an ın im gelerin i seyrettiğim izde kim gerçekliğin bu kısa baskınını orada o lm am anın d e rin zev k in d en ayırt edecek? İm ge, gösterge, ileti, “ tü k ettiğ im iz” b ü tü n bunlar, dünyaya uzaklığım ızla p ekiştirilen ve gerçeğin şiddetli anıştırılm asınııı zedele­ m e k ten çok avutup u y u ttu ğ u dinginliğim izdir. İletilerin içeriği, gösterg elerin gö sterilenleri bü yü k ö lçü d e ö n e m ­ sizdir. Biz bu iletilerin içeriğine, g östergelerin g ö ste rilen lerin e b ağ ım ­ lı değiliz ve m edya bizi dünyaya g ö n d erm e z, m edya bize göstergeler olarak göstergeleri, b u n u n la birlikte gerçeğin tem inatıyla d o ğ ru lan ­ mış göstergeleri tükettirir, lüketim prakshi burada ta n ım la n ab ilir.T ü ­ k eticinin gerçek dünya, po litika, tarih ve k ü ltürle ilişkisi, ilgi, ken d in i adam a, so ru m lu lu k ilişkisi değildir; am a b ir tü m d e n kayıtsızlık iliş* (I.at.) Y aşanm ış o la n a , y aşan an a , o la n b ite n e , y e rin d e ta n ık o lm a k , (ç.n .)

Jcaıı BaiKİrilhır/i

kisi de değildir: B u M E R A K ilişkisidir. Aynı şenıa uyarınca burada tanım ladığım ız haliyle tü k etim b o y u tu n u n d ü n y an ın bilgisi b o y u tu olm adığı, am a tü m d e n b ir cahillik b o y u tu da olm adığı söylenebilir: B u,Y A N L IŞ B İL M E b oyutudur. M erak ve yanlış bilm e, gerçek konu su n d a b ir tek ve aynı toplu davranışı, k id e iletişim leri pratiğiyle genelleştirilen ve sistem atikleşti­ rilen ve dolayısıyla “ tü k e tim to p lu m u ” m u zu n karakteristiği olan bir davranışı betim ler: göstergeleri açgözlü bir b iç im d e ve h e r yerde tü ­ k etm ek ü stü n e k u ru lu b ir gerçeklik yadsıması. Bu vesileyle tüketimin yerini saptayabiliriz: T ü k etim in yeri g ü n lü k yaşamdır. G ü n lü k yaşam yalnızca g ü n lü k olayların ve hareketlerin toplam ı, sıradanlığın ve yin elem en in bo y u tu değil, bir yorumlama sis­ temidir. G ündeliklik bütünsel b ir praksisin (siyasalın, toplum salın ve kü ltü relin) aşkrn, özerk ve soyut b ir alanıyla “ özel” in içkin, kapalı ve soyut alanı olarak bölünm esidir. Çalışm a, boş zam anı d eğ erlen ­ d irm e etk in lik leri, aile, ilişkiler: Birey tü m b u n ları girift b ir biçim de, dünyadan ve ta rih te n k o p u k olarak, özel yaşam ın içe kapanm ası, b i­ reyin biçim sel ö zg ü rlü ğ ü , çevreye güven verici b içim d e sahip çıkm a ve yanlış bilm e ü stü n e ku ru lu tutarlı b ir sistem de y en id en düzenler. G ü n d eliklik bütünselliğin nesnelliği karşısında fakir ve to rtu ld u r; an ­ cak b ü tü n ü y le özerkleşm e ve dünyanın “ iç k u lla n ım " için yeniden yorum lanm ası çabasında galip ve keyiflidir. İşte burası özel g ü n d e likliğin alanı ile kitle iletişim leri arasında k u ru lan d erin , o rg an ik gizli anlaşm anın yeridir. İçe kapanm a, Verborgenlıeit olarak g ündeliklik, dünyan ın sinüilakrı, dünyaya bir k atılım kandtrmacası olm asaydı dayanılm az o lurdu. G ü n delikliğin bu aşkınlığın çoğalan im geleri ve göstergeleriyle beslen m e­ si gerekir. G ündelikliğiıı dinginliği, g ö rd ü ğ ü m ü z g ibi gerçekliğin ve tarih in baş d ö n d ü rü c iilü ğ ü n e ihtiyaç duyar. G ündelikliğ in dinginliği, yü celtilm ek için sürekli tüketilen şiddete ihtiyaç duyar. B u, g ü n d elik li­ ğin k en d in e özgü edepsizliğidir. G ündeliklik olaylara ve şiddete pek dü şk ü n dür, y eter ki bunlar ona odasında sunulsun. K arikatiirize e d e r­ sek, söz konusu olan V ietnam Savaşı’nııı im geleri karşısında gevşeyen televizyon izleyicisidir.Ters yö n e açılan b ir pen cere o la ra k T V ’n in re­ sim leri b ir odaya bakar ve dış dünyanın zalim liği sam im i ve sıcak hale gelir, sapkın b ir sıcaklıktır bu. 27

Tiikctim Toplumu

Bu “yaşanmış d ü zey d e” tü k e tim (gerçek, toplum sal ve tarihsel) dü n y anın had safhada dışlanm asını had safhada güv enlik b elirtisin e d ö n ü ştü rü r. G erg in lik ler çö zülm ediği için bulunam ayan m u tlu lu ğ u am açlar. A m a bir çelişkiye çarpar: B u , yeni değerler sistem inin iç e r­ diği eylem sizlikle ö z ü n d e iradecilik, eylem , verim lilik ve fedakârlık ahlâkı olan b ir toplum sal ahlâkın n o rm la rı arasındaki çelişkidir. Bu yeni h ed o n ist davranış b iç im in in yo ğ u n bir biçim d e suçluluk d u y ­ ması ve edilginliğin suçluluktan arındırılm ası için “ arzu stratejicileri” tarafından açık b ir b iç im d e saptanan ivedilik de b urad an gelir.T arihsiz ve öyle o lm aktan m u tlu m ilyonlarca insan için edilginliğin suçluluk duyg usundan arındırılm ası gerekir. İşte burası, kitle ileşitim araçla­ rın ın gösterise! dram laştırm ayla m üdahale ettiği yerd ir (tüm iletile­ rin genelleştirilm iş kategorisi olarak adliye haberi/felak et): P ü rite n ahlâkla hazcı ahlâk arasındaki bu çelişkinin çözülebilm esi için, özel alanın dinginliğinin b ir felaket yazgısıyla sürekli teh d it edilen ve e t­ rafı kuşatılm ış olan, kurtarılmış değer olarak g örünm esi gerekir. Sa­ d ece güvenlik old u ğ u haliyle (haz ekonom isinde) daha ço k takdir edilsin diye değil, am a aynı zam anda güvenliğin old u ğ u haliyle tercih edilm esinin (kurtuluşun ahlâki ek onom isinde) h er an doğrulandığı­ nın hissedilm esi için dış dünyanın, şiddeti ve insandışılığı gerekir. B u g ündeliklik kendisinin tam da tersi olan b ü y ü k lü ğ ü , yüceliği e d in ­ sin diye, kad erin , tu tk u n u n , kaçınılm azlığın gösterg elerin in bireye ayrılm ış özel alan çevresinde serpilm esi gerekir. B öylece sıradanlık beslenebilsin, bağışlansın diye h e r yerde yazgısalhk telkin edilir, gös­ terilir. O to m o b il kazalarının olağanüstü verim liliği b u n u k anıtlam ak için radyoda, basında, bireysel ve ulusal söylem dedir: O to m o b il kazası, “ g ü n delik yazgısalhk” ııı en güzel acı olayıdır ve böylesi b ir tutkuyla sö m ürülm esi te m el b ir k o le k tif işlevi y erin e g etirm esin den d ir. Ayrıca, o to m o b il kazasında ö lü m hak k ın d a tekrarlanan nakarat yalnızca m e ­ teo rolojik tah m in lerin nakaratıyla rek ab et edebilir. B u, ikisinin söylensel b ir çift olm asından ö tü rü d ü r; güneşli hava saplantısı ve ö lü m nakaratı b irb irin d en ayrılm az. B öylece gündeliklik, toplum sal ve e k o n o m ik ko n u m ile ed ilg in ­ liğin sağladığı keyifli m eşruluk ve k ad e rin olası k u rb an ların ın “ titiz zev k ” inin bu tu h a f karışım ım sunar. H epsi b irlikte b ir zih n iy et ya da daha çok özgül b ir “ duygusallık” oluşturur. T ü k etim to p lu m u etrafı JM -,

Jean Baudrillard

kuşatılm ış, ze n g in ve tehlike altında b ir K udüs olm ayı diler, işte bu o n u n id eolojisidir.1 B Ü Y Ü M EN İN K ISIR D Ö N G Ü SÜ

Kamusal harcamalar ve yeniden dağıtım T ü k etim to p lu m u sadece bireysel harcam alarm hızlı artışıyla n ite ­ len d irilem ez, b u n u n yam sıra, yurttaşlar [particuliers] yararına ü çü n c ü kişiler (özellikle yönetim ) tarafından üsden ilen ve bazıları kaynakla­ rın d ağ ılım ının eşitsizliğini azaltmayı am açlayan harcam alarm artışı da vardır. Bireysel ihtiyaçları tatm in ed en kam usal harcam aların bu oranı, 1959 yılında to p la m tü k etim in % 13’ü iken 1965’te % 17’ye ulaştı. 1965 yılında ü ç ü n c ü kişiler tarafından üstlenilen ihtiyaçların da­ ğılım ı aşağıdaki gibidir: —beslenme ve giyim için %1 (“zorunlu yiyecek, giyecek, geçim gereçleri”) —konut harcamaları, ulaşım ve iletişim donanımı ağları için %13 (“yaşam standardı”) —eğitim, kültür, spor ve sağlık alanlarında %67 (“kişinin korunması ve ge•lişririlmesi”) D olayısıyla, kam usal harcam aların, insanın kullan ım ın a sunulan m addi m allar ve d o nanım lardan daha yoğun olarak insana yöneldiği gözlenir. Aynı şekilde kam usal harcam alarm ö n e m li kısm ı e n güçlü şekilde büy ü y ecek iş alanlarına ayrılm aktadır. A m a, E. Lisle’e dayana­ rak, 1968 M ayıs krizin in tam da kam u tarafından harcam aların ın en b ü y ü k kısm ı y ü k le n ile n ve güçlü b ir biçim d e geliştirilen b u sektörde patladığını g ö rm e k ilginçtir. Fransa’da “u lu su n toplum sal bütçesi” b rü t iç ü re tim in (sadece M il­ li E ğ itim te k başına gerçek k işilerin' geliri ü z e rin d e n to p lan an ver­ g in in tam am ım em iyor) % 20’siııden fazlasm ı y en id en dağıtıyor. Bu açıdan, G alb raith ’ın sözünü ettiği özel tü k e tim le kam usal harcam alar arasındaki aşırı aykırılık A vrupa ü lk elerin d en ço k A B D ’ye ö zgü g ö I . Bu durum Berlin gibi bir kem tarafından neredeyse ideal olarak gerçekleştirilmiştir. Ö te yandan, hem en tüm bilim kurgu romanları, içeriden ya da dışarıdan büyük bir gücün tehdi­ di a ltın d a k i rasyonel ve “ akışkan" Büyük K ent'in bu durum unu temalaştırır. * Tüzel kişilerin tersi olarak, (ç.ıı.)

'Iuketim Toplumu

riinüyor. A m a soru n bu değil. G erçek so ru n , bu ödeneklerin toplum­ sal ftrsatlamı nesnel olarak eşitlenmesini sağlayıp sağlamadığını bilm ektir. O ysa, bu “ yeniden d ağ ıtım ”ın to p lu m u n geneline yayılmış ayrm ıcılık ü stü n d e çok az etkisi o ld u ğ u açıkça görülüyor. Yaşam d ü zey lerin d ek i eşitsizliğe gelince, aile b ü tç ele ri hakkında 1956 ve 1965 yılları arasın­ da yapılan iki anketin karşılaştırılm ası, hiç de farklılıkların azaldığını g österm iyor. O k u l k o n u su n d a toplum sal sınıfların kuşaktan kuşağa g eçen ve giderilem ey ecek eşitsizliklere m aru z kaldığı biliniyor: B u ra­ da e k o n o m ik m ekanizm alardan daha çetrefil başka m ek an izm alar işin içine g irm ek ted ir, bu n ed e n le de salt ek o n o m ik yen id en dağıtm ıla y etin m ek kültürel atalet m ekanizm alarını daha da g ü çlen d irm e k an ­ lam ına gelm ektedir. 17 yaşında ilköğretim oram % 52’dir: Ü st k ad ro ­ larda çalışanların, serbest m eslek sah iplerinin ve eğitim k u ru m u ü y e­ le rin in çocukları için % 90, çiftçiler ve işçilerin çocukları için % 40’taıı az. Y ükseköğretim de ise b irin ci k ateg o rin in erkek ço cu k ların ın y ü k ­ seköğrenim e erişm e şansları ü ç te birden fazlayken ikinci k ateg o rin in ço c u k la rın ın %1 ile %2 arasındadır. Sağlık alanında, y eniden dağıtım ın sonuçları belirgin değildir: Faal n ü fu su n içindeki h e r toplum sal kategori sanki ö d en tile rin i geri al­ maya asgari düzeyde çaba gösteriyorm uşçasına, y en id en dağ ıtım söz k onusu olmayabilir. V ergilendirm e ve sosyal sigorta: B u konuda E. Lisle'iıı savlarını izleyelim . “ A rtan kam usal harcam alar, v ergilendirm en in ve parafisk alitenin gelişm esiyle finanse ediliyor: Sadece sosyal sigorta olarak toplum sal ö d en tile rin ü cre t ü z e rin d e n yapılan kesintilerin to p lam ı­ na oram 1959'da % 23,9 iken 1967 yılında % 25,9’a ulaştı. D olayısıyla sosyal sigorta, işletm elerde ücretli çalışanların kazançlarının d ö rtte b i­ rin e mal olur, ç ü n k ü tıpkı % 5’lik g ö tü rü vergi gibi, “ işverenler’’e ait o ld u ğ u söylenen toplum sal ö d en tile r ü cret ü stü n d en ö d em ed e n ö n ce yapılm ış b ir kesinti gibi görülebilir. B u kesintilerin to p lam ı gelirden alınan verginin to plam ını fazlasıyla aşar. K azançtan alınan vergi p ro g resif o lduğu halde, toplum sal ö d e n tile r ve g ö tü rü ö d em e toplam o la­ rak regresif olduğu için, doğrudan vergilendirmenin ve parafiskalitenin net etkisi regresiftir. E ğer dolaylı v erg ilen d irm e n in , özellikle de K D V ’ııiıı tü k etim ile orantılı o lduğu kabul edilirse, dolaylı ve dolaysız v erg ilen ­ d irm e ile aileler tarafından karşılanan ve genellikle kam usal harcam a­ 30

Jean Bınıdrillard

ların finansm anına tahsis edilen toplum sal ö d en tile rin , toplam olarak eşitsizliği azaltıcı bir etkiye ya da yeniden dağıtım etkisine sahip olamayacağı so n u cu n a ulaşılabilir. “ K o lek tif d o n an ım la rın verim liliğine gelince, yapılan anketler b u n ların sık sık kam u g ü çlerin in n iy e tle rin d e n “ saptığını” gö steri­ yor. B u d o n an ım lar en z o r d u ru m d a olanlar için d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e “ m ü şteri yelpazesi ”niıı yavaş yavaş çeşitlendiği saptanır ve bu açılm a parasal n ed e n le rd e n ço k psikolojik neden lerle yoksulların red d ed il­ m esin e n e d e n olur. D o n an ım lar herkese açık olm ayı am açladığında en zayıflar daha başlangıçta dışarıda bırakılır. H erkese firsat eşitliği sağlama çabası, gen eld e toplum sal hiyerarşileri yansıtan b ir ayrım cılığa dönüşür. B u, fazlasıyla eşitsizlikçi b ir to p lu m d a biçim sel b ir firsat eşit­ liğini g ü vence altına almayı am açlayan po litik eylem lerin çoğu zam an sadece eşitsizlikleri iki katına çıkardığını gösterir.” (Plan K om isyonu: T ü k etim ve Yaşam Biçim i.) Ö lü m karşısındaki eşitsizlik hâlâ çok büyük. Dolayısıyla, b ir kez daha m ııdak rakam ların anlam ı y o k tu r ve kullanılabilir kaynakların artm ası, bolluğa yakılan yeşil ışık gerçek toplum sal m antığı içinde yorum lanm alıdır. Toplum sal yen id en da­ ğıtım , özellikle de kam u k u ru m la n m n üsdendiği faaliyetlerin e t­ kililiği y en id en sorgulanm alıdır. “T oplum sal” y en id en dağıtım ın bu “sapm a” sında, aslında toplum sal eşitsizlikleri o rtad an kaldırm ası g e­ reken toplum sal y eniden dağıtım ın kendisi tarafından toplum sal eşit­ sizliklerin bu y eniden yerleştirilm esinde, toplum sal yapının ataletine bağlı geçici b ir anom ali m i görm eli? Ya da tam tersine ayrıcalıkları böylesine iyi k orum ayı başaran y eniden dağıtım m ekan izm aların ın , aslında ikridar sistem inin b ütünleyici parçası, taktik öğesi ve bu açıdan eğitim sistem inin ve seçim sistem inin suçortakları o ld u ğ u y ö n ü n d e radikal b ir varsayım m ı geliştirilm eli? O zam an, toplum sal b ir p o li­ tik an ın y in e len e n başarısızlığına ü zülm ek hiçb ir işe yaram az: Tersine, bu p o litikanın gerçek işlevini yerin e getirdiğini söylem ek gerekir.

31

1. K aynak: CREDOC. B ireysel Tüketim Kvn hazul.ıvm nş. d o k ü m a n .

GENİŞLEMİŞ

ve K olektif T ü k e tim . (İlk Ölçüm

AİLELERİN

D e n e m e si), M art, 1969. “ Tüketim

T Ü K E T İM İ

ve Yaşam

B iç im i"

Tiıkctim Toplumu

32

Jeaıı Baudrillard

G ELİR LER YELPAZESİ Ü Z E R İN E ETKİ

U ç Kategorilerin Ortalama Gelirlerinin Oram İlk Gelirler.................................... İlk Gelirler

8,8

9,8

10,0

-e k si doğrudan vergi kesintisi —artı ak tarım lar..........................

8,7

10,2

10,1

5,2 4,9

5,2 5,0

4,6

Sonuç gelirler..............................

5,0

Bazı sonuçlara rağmen, yeniden dağıtan için olduğu kadar tüketim yönelim leri için de aktarımların [transferts] etkisinin değerlendirilmesi oldukça nüanslı olmalıdır. Aktarımların global etkisi son gelirler yelpa­ zesini yarı yarıya azaltmaya olanak tanıdıysa da, uzun vadede gelirlerüı bu sonuç dağılım ının görece istikrarına, sadece yeniden dağıtılan m iktaıiarm çok güçlü bir artışı pahasına ulaşılmıştır. TOPLUM SAL MESLEK K A T E G O R İLE R İN E G Ö R E Ö LÜ M ORANI*

3 5 yaşındaki 1-.000 kişiden 70 yaşında hayatta kalanların sayısı Kaııju ö ğ retim in d e ö ğ r e tm e n ................................................................ 732 Serbest m eslekler, ü st kadrolarda çalışanlar........................................ 719 K atolik d in a d a m la rı................ 692 Ö zel sek tö r tek n isy en leri......................................................................... 700 K am u s e k tö rü n d e o rta kad em e çalışanları......................................... 664 Ö zel sek törde o rta kad em e çalışanları................................................. 661 K am u se k tö rü n d e k i ustabaşılar ve nitelikli iş ç ile r...........................653 İşletm eci çiftçiler...................... 653 K am u se k tö rü n d e büro çalışanları.........................................................653 E n d ü stri ve ticaret işv e re n le ri.................................................................631 Ö zel sek tö r b ü ro çalışan ları.................................................................... 623 Ö zel sek törde ustabaşılar ve nitelikli işç ile r.......................................585 K am u se k tö rü n d e k i uzm an iş ç ile r.............................................. 590 Ö zel sek tördeki uzm an işçiler.................................................................576 Ü cretli çiftçiler.......................................................... 565 K ol işç ile ri.....................................................................................................498 Fransa’n ın toplam ı (ankette yer alm ayan g ru p lar da d a h il) * Etudes el Conjeıırlım, Kasım 1965.

586

Tüketim Toplumu

Zararlar B o lluğun artm asının, yani g itg id e çoğalan bireysel ve k o le k tif m allar ile don an ım lara daha fazla sahip olm an ın karşılığı g itg id e c id ­ dileşen “ zararlar” dır; b u n la r b ir yandan en düstriyel gelişm e ile te k n ik ile rlem en in , ö te yandan tü k e tim in ken d i y ap ılan ım ı so n u çlarıd ır. E k o n o m ik etkinliklerle k o le k tif çevrenin tahrip edilm esi: G ü rü l­ tü, havanın ve suyun kirlenm esi, doğal alanların tah rip edilm esi, yeni d o n an ım la rın (havayolları, otoyollar vb) kurulm asıyla yerleşim b ö lg e­ le rin in bozulm ası, trafik tıkanm ası devasa b ir teknik , psikolojik, insanı açığa yol açar. Altyapı d o n a n ım ın ın zo ru n lu artışı, b en zin için yapılan ek harcam alar, kazazedelerin tedavi harcam aları vb, b u n ların hepsi tü ­ ketim olarak m uhasebeleştirilebileceklerine, yani gayri safi m illi hasıla ve istatistikler maskesi altında b ü y ü m e n in ve zenginliğin sergüeyicisi olacaklarına göre; bu açığın n e ö n em i var! Patlayan m ad en suyu e n ­ düstrisi, k en t su y u n u n yetersizliğini örtbas etm ek ten başka b ir şey yapm adığına göre; gerçek b ir “b o llu k ” artışının so n u cu m u? V b: B ü ­ y ü m e sistem inin iç zararlarına sadece geçici çareler olan tü m ü retim ve tü k e tim faaliyetlerini saymakla bitirem eyiz. Ü retk en liğ in artışı, bir kez belli b ir eşiğe ulaştığında, bu büyümenin büyümeyle lıomeopatik teda­ visi tarafından neredeyse b ü sb ü tü n y u tu lu r, gövdeye indirilir. K uşkusuz rasyonelleşm enin ve kitlesel ü retim in tek n ik ve k ü ltü ­ rel etk ilerin in n ed e n old u ğ u “ kültü rel zararlar” ! kesinlikli b ir şekilde hesaplam ak olası değildir. A yrıca, burada değ er yargıları o rtak ö lçü tler tanım lam ayı da olanaksız kılar. İç karartıcı bir k o n u t to p lu lu ğ u n u n ve k ö tü b ir film in “ zarar” ım su k irlenm esinin zararım ö lç tü ğ ü m ü z gibi nesnel olarak ölçenleyiz. A m a geçenlerde toplanan b ir k o n g red e b ir idari m üfettiş b ir tem iz hava bakanlığıyla birlikte sansasyon basınının e tk ile rin e karşı halkın korunm asını ve bir “ akla zarar v erm e su çu ” ya­ ratılm asını önerdi. Ö lç ü lm e le ri z o r olsa da bu tip zararların da sözünü ettiğim iz b o llu ğ u n artış hızıyla orantılı olarak arttığı kabul edilebilir! Ü rü n le rin ve m a k in elerin hızlanan eskim esi, bazı ihtiyaçları k ar­ şılamış eski yapıların yıkım ı, yaşam tarzı için elle tu tu lu r gözle g ö rü ­ lü r yararı olm ayan sahte yeniliklerin çoğalm ası, tü m b u n lar bilançoya eklenebilir. E. Lisle’iıı işaret ettiği gibi, zenginliklerin ü retim in d ek i hızlı iler­ lem en in bedelinin, kol işçiliğinin değişkenliği dolayısıyla istihdam ın

Jt'ıiıı Btiııılrilhmi

istikrarsızlığı olması belki de ü rü n le rin ve akşam ların ııiteliksizleşm esiııden daha ciddidir. Ç o k ciddi toplum sal giderlere, am a özellikle genel b ir güvensizlik saplantısına yol açan insanların yenilenm esi, ye­ n id en kullanım a girm esi. H areketliliğin, statü n ü n , tü m düzeylerdeki (kazanç, prestij, k ü ltü r vb) rekabetin psikolojik ve toplum sal baskısı herkese ço k ağır gelm ektedir. D in le n m ek ve k en d in i y en id en kulla­ nım a sokm ak için, zararların n ed en olduğu psikolojik ve sinirsel y ıp­ ranm ayı g id e rm ek ve telafi etm ek için ço k uzun b ir zam an gerekir: Ev-iş arasındaki yolculuk, kalabalık, saldırganlık ve kesintisiz stresler. “ U z u n sözün kısası, tüketim to p lu m u n u n b ü y ü k bedeli, kendisinin n ed e n o ld u ğ u genelleşm iş güvensizlik duygusudur.” Bu b ir tü r sistem in kendi kendisini yok etm esine g ö tü rü r: K açınıl­ m az olarak enflasyonist baskılara neden olan bu hızlı bü y ü m ed e, n ü ­ fusun k üçü m sen em ey ecek b ir kesim i bu ritm i sürdürem ez. İşte bunlar “k en d i k ad e rlerin e te rk ed ilen ler”dir. Yarışta kalan ve m o d el olarak ön erilen yaşam tarzına erişenler, bunu ancak k en d ilerin i tü k e ten b ir çaba pahasına elde ederler. Ö y le ki to p lu m , b r ü t iç ü re tim d e n giderek artan b ir parçayı h e r şeyden ö n ce büyüm eye h iz m e t ed en to p lu m ­ sal .yatırım lar (eğitim , araştırm a, sağlık) yararına dağıtarak b ü y ü m e­ nin .toplum sal bedelini karşılam ak zo ru n d a hisseder ken d in i (E. Lisle). O ysa, o lu m lu tatm in leri çoğaltm aktan daha ç o k işlev b o zu k lu k ların a karşı ö n le m alm aya tahsis edilen bu özel veya k o le k tif harcam alar, bu telafi harcam aları, tü m m uhasebelerde yaşam düzeyinin yükseltilmesine ilave edilir. U y u ştu ru c u ve alkol tü k e tim in in , tü m gösterişçi ve telafi edici h arcam aların, askeri bütçelerin sözünü etm ey e gerek bile yok. T ü m b u nlar b ü y ü m e d ir, dolayısıyla bolluktur. T o p lu m u n “bakm akla y ü k ü m lü o ld u ğ u ” toplum sal k ateg o rile rin artan sayısı, b ir zarar u n su ru olm asa da (“ b o llu k ” u n özellik lerin d en , tü k etim in talep lerin d en b irin i oluşturan hastalığa karşı m ü cad ele ile ö lü m o ra n ın ın azalması) sürecin kendisini g itg id e daha ağır b içim d e ip o tek altına alır. S o n u n d a J. B o u rg eo is-P ic h at’n m dediğ i g ib i, “ faali­ yeti ülk enin sağlığını korum aya ayrılm ış nüfusun ü retim d e g erçek ten so ru m lu luk ü stlenen nüfustan daha ö n em li hale geldiğini d ü şü n e b i­ liriz.” Kısacası, h e r yerde b ü y ü m e ve bolluk dinam iğinin sonunda d ö ııgiisel hale geldiği ve kendi ü stüne d ö n d ü ğ ü b ir noktaya varılır. Siste-

ı_5!L_,

Tiikctim Toplumu

m in kendini y eniden ü retirken giderek tükendiği n o k ta d ır bu. B u , h e r ü retkenlik artışının sistem in hayatta kalma şardarıııı beslem eye d ö n ü ş­ tüğü b ir yerinde saymanın eşiğidir. Dolayısıyla tek nesnel sonuç, rak am ­ ların ve bilançoların hastalıklı büyüm esidir, am a ö zü n d e tam anlamıyla ilkel aşamaya, tüm g üçlerin i sağ kalm ak için boşuna tü k e ten hayvan ya da yerlinin m utlak kıtlığının ilkel aşamasına g eri d ö n ü lü r. Ya da D aıım al’a göre, “yen iden patates ekebilm ek ve patates yiyebilm ek için patates yetiştirenlerin v b ’’ aşamasına geri dönülür. O ysa, b ir sistem , b e­ deli v erim ine eşit ya da v erim inin üstünde olduğund a etkisizdir. H e ­ nü z o aşamada değiliz. A m a zararlar ve onlar içiıı getirilen toplum sal ve tek n ik tedbirler arasından sistemin düzensiz bir şekilde lıcr yana yayılan bir iç işleyişine doğru b ir eğilim in oluştuğunu görüyoruz; “işlevsiz" bireysel ya da k o le k tif tük etim ler “ işlevsel” tüketim lerden daha hızlı artarken sistem aslında kendi kendisinin asalağı olarak yaşıyor. Büyümenin muhasebeleştirilmesi ya da G SM H 'nin (Gayri Saß Milli Hasıla) gizemli sistemi Burada, m o d e rn to p lu m ların en olağanüstü k o le k tif b lö fü n d en söz ediyoruz. Aslında k o le k tif b ir b üyülenm eye n ed e n olan kara b ü y ü y ü gizleyen, rakam larla yapılan b ir “beyaz b ü y ü ” işlem inden. Muhasebe edilebilir yanılsamaların, ulusal m u hasebelerin saçma jim n astiğ in d en söz ediyoruz. Buraya, e k o n o m ik rasyonaliteniıı ö lç ü tle rin e g öre g ö rü le ­ b ilir ve ö lçülebilir e tm en lerin dışında lıiçbir şey girem ez; bu b ü y ü ­ n ü n ilkesi budur. B u n ed e n le buraya, ne kadınların ev içi em eğ i, ne araştırm a ne de k ü ltü r girer; bu n a karşılık, burada burayla h iç b ir ilgisi olm ayan bazı şeyler sadece ölçülebilir olmaları nedeniyle yer alır. A yrıca bu m u hasebeler o lum suz gösterge tanım adıkları ve h e r şeyi, zararları ve o lu m lu öğeleri en b ü tünsel (am a hiç de m asum olm ayan) m antıksız­ lık içine dahil ettik leri için düşlere benzerler. E k o n o m isd e r tü m ü rü n le rin ve kam u h izm etleriy le özel h iz m et­ ler arasında h iç b ir ayrım g özetm eksizin h e r türden h iz m etin d eğ erin i b ırb iriyle toplarlar. Z ararlar ve zararların geçici çareleri, nesnel olarak faydalı m alların üretim iyle ayın sıfat altında bu to p lam ın için d e yer alır. “ A lkol, çizgi rom an, diş m a cu n u ... ve n ü k leer tü zelerin ü retim i o k u lların , yolların, yüzm e h avuzlarının eksikliğini örtbas e d e r” (G alb­ raith). . 36 .

Jcarı Baudrillard

U lusal m uh aseb elerd e açık veren yanlar, gerilem eler, eskim e yer alm az. E ğer yer alırlarsa, olumlu olarak yer alırlar. B öylece işe g itm ek için yapılan ulaşım g id erleri tüketim harcam ası olarak ınuhasebeleştirilir! B u, ü retim in kendisi için büyülü erekselliğinin rakam larla ifade edilen m antıksal so n u c u d u r: Üretilen her şey üretilmiş olması nedeniyle kutsallaşır. Ü retilen h e r şey olumludur, ö lçülebilir h e r şey o lu m lu d u r. Paris’te havanın 50 yılda % 30’luk bir oranda aydınlık kaybına uğram ası m u h aseb ecilerin g ö zü n d e to rtu ld u r ve önem sizdir. A m a bu kayıp b ü ­ yük ö lçü d e b ir elek trik enerjisi, am pul ve aydınlatm a p en cereleri vb harcam asına n ed e n olursa, bu d u ru m d a var o lu r ve d o ğ ru d a n doğruya üretim ve toplum sal zenginlik artışı olarak varlık kazanır! Ü re tim in ve b ü y ü m e n in kutsallık ilkesini sınırlayıcı ve seçici h e r g irişim kutsallığa saygısızlık k o rk u su n u uyandırabilir. (“ C o n c o rd e ’uıı b ir vidasına bile do k u n m ay ız!”) M u hasebe kitaplarında kaydedilm iş k o le k tif saplantı, yani ü retkenlik; öncelikle toplum sal b ir söylen işlevine sahiptir ve bu söyleni beslem ek adına h e r şey iyidir, bu söyleni onaylayan rakam ları yalanlayan nesnel gerçekliklerin tersine çevrilm esi bile. A m a, m uhasebeleştirm elerin söylense) c e b irin d e belki d e d erin b ir hakikat, b ü y ü m e to p lu m ların ın e k o n o m ik -p o litik sistem inin H A K İK A T ’i yatm aktadır. O lu m lu ile olu m su zu n karm akarışık bir biçim d e b irb iriy le toplanm ası bize paradoksal gibi görü n eb ilir. Ama bu belki de mantıksaldır. Ç ü n k ü hakikat belki de, bu biitiin içinde di­ namik ekonomik lokomotif rolünü oynayan şeyin, “ o lu m su z” mallar, telafi edilm iş zararlar, işleyişin iç m aliyederi, “ işlevsiz” iç d ü zen lem elerin toplum sal m asrafları, faydasız savurganlığın yan sektörleri olm asıdır. S istem in bu ö rtü k hakikati elbette ki, büyiisel toplam ı olum luyla o lu m su zun (alkol satışı ve hastanelerin inşa edilm esi vb) bu hayran­ lık verici döngüselliğini g ö rü n m ez kılan rakam lar tarafından sakla­ nır. G ö sterilen tü m çabalara rağm en bu o lum suz yanların kökü n ü kazım anın im kânsızlığı, ancak sistem in bu olum suzluklarla beslem esi ve bunlardan kurtulam am asıyla açıklanabilir. Aynı sorunla, yoksulluk, b ü y ü m e to p lu m ların ın kendi kusuru olarak arkasından sü rü k led iğ i ve bu to p lu m ların en ciddi “ zararlar” m d an b iri olan bu “seyyar” yoksul­ luk söz konusu o ld u ğ u n d a yeniden karşılaşırız. B ü tü n bu zararların bir yerlere olum lu etk en le r olarak, b ü y ü m en in kesindsiz etk en leri olarak, üretim in ve tü k e tim in atılım yapması olarak girdiği varsayım ım kabul 37

lu k c ıim Toplumu

etm ek gerek. X V III. yüzyılda Fahle des Abeilles'de [A n Masalı] M a n deville, b ir to p lu m u n erdem leriyle değil; k ötü lü k leriy le d en gelendiği, toplum sal barışa, ilerlem eye ve m utluluğa, insanlara kuralları ihlal et­ tiren ölüm süzlük içgüdüsüyle erişildiği (daha kendi çağında g ü n ah k âr ve dinsiz olan) k u ram ın ı savunm uştu. K uşkusuz M atıdeville, ahlâktan bahsediyordu, am a oıııı toplum sal ve ek o n o m ik anlam da anlayabili­ riz. G erçek sistem tam da rasyonel b ir sistem açısından gizli kusurlar, d engeler, zararlar, k ö tü lü k ler olan şeylerle b üyüyüp gelişir. M andeville kiniklikle suçlanm ıştır: N esnel olarak kinik olan toplum sal dü zen d ir, ü retim düzenidir. Savurganlık

“ Ç ö p sepeti u y g a rlığ ın d a n söz edilebildiğine ve hatta “ çö p sepe­ tinin sosyolojisi” ni yapm ak tasarlaııabildiğine göre, zen g in to p lu m larııı bollu ğ u n u n savurganlığa ne kadar bağlı olduğu biliniyor: Batta Jır­ latıp attığın şeyi söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim! Ama, israf ve çerçöp istatistiği kendi başına ilginç değildir. Bu istatistik sadece sunulan m al­ ların m ik tarın ın ve çoğalm alarının gereksiz yere yinelenm iş B ir gös­ tergesidir. B u istatistikte sadece, tü k etilm ek içiıı yapılm ış olanla b u n u n için yapılmış olm ayanın to rtu l kalıntısı görülürse, ne savurganlık ne de savurganlığın işlevleri anlaşılabilir. B urada b ir kez daha tü k etim in yalınkat bir tanım lanm asıyla karşı karşıyayız; m alın zo ru n lu olarak faydalı olm asına dayanan ahlâki bir tanım lam a. Ve nesnenin kullanım değeri ve dayanm a süresi olan içkin ahlâk yasasına artık saygı göster­ m eyen ve m allarını fırlatıp atan ya da onları toplum sal ve e k o n o m ik k o n u m ya da m o d an ın vb kaprislerine göre değiştiren b ireyden, ulusal ve uluslararası çaptaki savurganlığa kadar ve hatta kendi genel e k o n o ­ m isi ve doğal zeng in lik lerin in kullanım ı bakım ından tü m insan tü r ü 2. H u .u ılam d a “b o llu k to p l u m la n m ız m " s a v u rg a n lığ ı, y a n i e k o n o m ik sis te m le M tinı/cpm ş bir zarar o la n , k o le k tif d e ğ e r ü re tm e y e n Mişlevsel’* s av u rg an lık la “ k ıd ı k " to p lu m u o ld u ğ u s ö y le n e n to p lu tn la n n ş e n lik le rin d e v e k u r b a n a y in le rin d e u y g u la d ık la rı y o k e d ic i israf, yani m a l y o k e tm e n in k o le k tif s im g e se l d e ğ e r k a y n a ğ ı o ld u ğ u " a ş ır ı” sav u rg a n lık arasın d a m u tla k b ir fark v ard ır. M o d a s ı g e ç m iş ara b a la rı h u rd a y a ç ık a rm a n ın ya d a lo k o m o tif le r d e k ah v e y a k m a n ın ş e n lik le h iç b ir ilgisi y o k tu r : H u sis te m a tik , p la n la n m ış , stra te jik h e d e fle ri o la n b ir y o k e rm e d ir. Ö r n e ğ in ask eri h a rc a m a la r (yalnız b e lk i re k la m ...). K e n d i sö z d e " ra s y o n e lliğ i­ n e ” ya k a la n m ış o k lu ğ u iç in e k o n o m ik sistem ş en lik se l b ir s a v u rg a n lık ta k e n d in i a şa m a z .T e k y a p a b ile c e ğ i, ü r e tk e n lik h e s a p la rım ta m a m la y ıc ı h e sa p la n m ış b ir y o k e d ic ilik le a r tı z e n g in ­ liğ in i b ir tü r u ta n ç iç in d e o rta d a n k a ld ırm a k tır.

. 38 .

Jeaıı Baudrillühi

n e özgü gezegen g en elin d e bir savurganlığa kadar zen g in lik lerin har v u ru lu p h arm an savrulm asına karşı savaş açan b ü tü n ahlâkçılarım ız. Kısaca, savurganlık h e r zam an insana rezervlerini tü k e ttiren ve kendi sağ kalm a koşullarını irrasyonel bir eylem le tehlikeye attıran b ir tü r delilik, çılgınlık, içg ü d ü n ü n yanlış işlem esi olarak düşü n ü ld ü . B u görüş en azından gerçek b ir b olluk çağında olm adığım ız, var olan h er birey, g ru p ve to p lu m u n ve hatta insan tü rü n ü n kendisinin kıd ık içinde o ld u ğ u o lgusunu çarpıtıyor. O ysa, genellikle b o llu ğ u n ö n len em ez ilerleyişini savunanlar ile kıtlığın te h d itk â r heyulasını taşı­ yan savurganlığa ü zü len le r aynı kişilerdir. H e r n e olursa o lsun, savur­ ganlığı işlev b o zu k lu ğ u olarak g ören tü m ahlâki gö rü ş, o n u n gerçek işlevlerini ortaya çıkaracak sosyolojik b ir çö z ü m lem ey e g öre y en id en ele alınm alıdır. B ü tü n to p lu m lar h er zam an z o ru n lu harcam alar ö te sin d e h ar v u ­ ru p h arm an savurm uş, harcam ış ve tüketm işrir, ç ü n k ü to p lu m gibi birey d e sadece var olm adığını, am a yaşadığını aşırı, g ereğ in d en faz­ la b ir tü k erim d e hisseder. Bu tükerim özgül b ir toplum sal işlev üst­ len en “bitirme "ye, salt ve basit yok etm eye kadar vardırılır. Böylece p o d a td ı’ta' toplum sal ö rgütlenm eyi sağlam laştıran şey değerli m al­ ların rekabetçi biçim d e yok edilm esidir. Kvvakiultlar “ m ev k ilerin i k o ru m a k ” , d eğ erlerini teyit etm ek için kum aşlarını, bak ır eşyalarını, kanolarını, arm alı bakırlarını yakarak ya da d enize atarak k u rb an ed i­ yorlardı. B ü tü n çağlarda, aristokrat sınıflar da m u d ak ü stü n lü k lerin i m steftıl expemliture’\t: (faydasız müsriflik) teyit etm işlerdir. D olayısıy­ la, rasyonalist ve e k o n o m ist kökenli faydalılık n osyon u , savurganlı­ ğın, irrasyonel bir artık olm aktan çok, üst b ir toplum sal işlevsellikte rasyonel b ir faydalılığın y erin e geçerek o lum lu b ir işlev kazandığı ve hatta en so n u n d a bireysel planda olduğu kadar toplum sal planda da tem el b ir işlev olarak -h a rc a m a artışı, gereğ in d en fazla b o llu k , değer, fark ve anlam ın üretildiği yere dönüşen “ boşuna h arcam a” n ın ritüel faydasızlığı- ortaya çıktığı çok daha genel b ir toplum sal m antığa göre bir daha g özden geçirilm elidir. B u perspektifte “ tü k e tiııı”in b itirm e, yani ü retk en savurganlık olarak yeni bir tanım ı ortaya çıkar; bu zo ­ ru n lu lu k , b irik im ve hesap ü ze rin e k u ru lu “ e k o n o m ik ” perspektifin tersi olan ve gereksiz bollu ğ u n zo ru n lu olandan, harcam anın, d eğer * Amerikan yerlilerinde kutsal nitelikli armağan ya da bir şeyin armağan olarak yok edil­ mesi töreni, (ç.tı.)

. 39 ,

Tüketim Tophtımı

bak ım ından (o olmazsa zam an bakım ından) b irik im d en ve sahiplen­ m ed en ö n ce geldiği perspektiftir. Shakespeare Kral Lear de, “ A h, ‘ihtiyacı’ tartışm ayınız! D ile n cilerin en fakiri en sefil şeyde bile k ü ç ü c ü k lüzum suz b ir şey bulur. D oğayı doğa ihtiyaçlarına indirgeyin, insan b ir hayvan olu r: H ayatının daha fazla bir değeri olm az. İnsan olm ak için bize hep fazladan lüzum suz bir şey gerektiğini anlıyor m usun?” der. Başka b ir deyişle, tü k etim in ortaya çıkardığı tem el sorunlardan biri şudur:V arlıklar yaşam larını sü rd ü rm ele rin e göre m i, yoksa yaşam ­ larına y ükledikleri bireysel ya da k o le k tif anlam a g öre m i ö rgütlenir? D em e k ki, bu var olm a değ eri, bu yapısal değer ek o n o m ik d eğ erlerin ku rb an edilm esini içerebilir. A yrıca bu m etafizik b ir so ru n değildir. T ü k etim in m erk ezin d ed ir ve şöyle ifade edilebilir: Bolluk aslında yal­ nızca savurganlıkta anlamlı değil midir? B olluğu Valery’ııiıı yaptığı gibi ö n g ö rü ve ihtiyat sıfatıyla m ı ta­ nım lam alı? “ D ayanıklı besin m addeleri yığınını seyretm ek, çalışm a­ d an geçirilecek zam an ve ta sarru f g ö rm e k değil m idir? B ir k u tu bis­ k üvi tam b ir aylık tem bellik ve yaşamdır. K avurm a et çö m lek leri ve tıka basa to h u m ve ceviz dolu tel küfeler b ir h u z u r hâzinesidir; kay­ gısız bir kış b u n la rın k o k u su n d a potansiyel olarak v a rlığ ın hissetti­ rir... R o b in so n am barındaki sandıkların ve çek m ecelerin k o k u su n d a g e le c e ğ n v a rlığ ın soluyordu. H âzinesi aylaklık yay ıy o rd u .T ıp k ı bazı m adenlerden m utlak b ir ısı yayılması gibi bu hâzined en de süre yayı­ lıyordu... İnsanlık süren şeylerin üst üste y ığ lm asın ın ü stü n d e yavaş yavaş yükselm iştir. Ö n g ö rü le r ve ihtiyatlar, bizi yavaş yavaş hayvani z o ru n lu lu k larım ızın k a tıh ğ ııd a n ve ihtiyaçlarım ızın belirlemesinden b a ğ şık kılar. D oğa da b u n u salık verirdi: D oğa, olayların d e ğ ş k e n liğine direnebilm ek için gerekli olanı üstüm üzde taşım am ızı sağladı; organlarım ızdaki yağ, ruh larım ızın d erin lik lerin d ek i hafıza, b u n lar en d ü strim izin taklit e t t i ğ doğal kaynak rezervi m odelleridir.” Bu, N ietzsche (ve Bataille’ın) h e r şeyden ö n ce “ g ü cü n ü harca­ m a k ” isteyen canlı g ö rü sü n ü n karşısındaki ekonomik ilkedir: “ Fizyolojistler, h e r organik v a rlığ n tem el iç g ü d ü sü n ü n saklama içg ü d ü sü o ld u ğ m u ileri sü rm ed e n ö n ce iyice düşünm elidir. C anlı, h e r şeyden ö n ce gücü n ü harcam ak ister: “ Saklam a” yalnızca b u n u n so n u ç ların ­ dan biridir. Gereksiz erekselci ilkelere dikkat! Ve tü m “ saklam a içg ü ­ 40

Jean Baıulrtllani

d ü le ri” kavram ı b u ilkelerden b iridir... “Var olm a savaşı” ; bu fo rm ü l sıra dışı b ir d u ru m u tanım lar, kural daha ço k ik tid ar m ücad elesi,“ daha fazla"ya ve “ daha iyisi” n e sahip olm a ve “ daha hızlı” , “ d ah a sık” sahip olm a istencidir. (N ietzsche: İktidar İstenci). D e ğ e rin k en d in i gösterdiği bu “fazladan şey” , “ sahip o lu n an şey” h aline gelebilir. Ö n e m li olam n h e r zam an z o ru n lu n u n ö tesin d e ol­ m asını sağlayan b u sim gesel d eğ e r yasası en iyi şekilde harcam ada, kayıpta ayırt edilir, am a aynı zam anda sahip len m ed e d e doğrulanabilir, y eter ki sahiplenm e fazlanın, “ fazladan şey” in ayrıştırıcı işlevine sahip olsun. S ovyetler ö rn e ğ i b u n a tanık. İşçi, kadrolu m e m u r, m ü h en d is, parti üyesinin kendisine ait olm ayan b ir dairesi vardır: Ö ze l kişiye değil, işçi, etk in y u rttaş toplum sal statüsüne verilen kiralık veya tü m yaşam lık m evki k o n u tu . B u mal toplum sal b ir h izm ettir, b ir o rtak mal değil, b ir “ tü k e tim m alı” hiç değildir. T am tersine ik in c i k o n u t, köydeki k ır evi (daça) bahçesiyle birlikte onlara aittir. B u m al n e sağ kalındığı sü reced ir n e de g eri alınabilir. O n lard an sonra k ah r ve miras yoluyla devredilebilir. B u ikinci konutlara yön elik “birey ci” hayranlık işte b u n d an ileri gelir: T ü m çabalar b u k ır evini elde etm eye d o ğ ru y ö neltilir (B atı’da h em en h e m e n ikinci k o n u tu n rolüyle aynı rolü oy­ nayan o to m o b il olm adığından). B u k ır ev in in prestij değ eri ve sim ge­ sel d eğeri: İşte bu “ fazladan b ir şey” dir. Belli b ir biçim d e b o llu k ta da aynı şey söz k o n u su d u r: B olluğun b ir değere dönüşm esi için o n d an y eterin ce değil, am a yeterinden fa zla olması gerekir; gerekli ile gereğinden ço k olan arasında anlam lı bir fark k o ru n m alı ve sergilenm elidir: B u tü m düzeylerde savurganlığın işlevidir. B u , savurganlığı em ip dağıtm ayı ve o n u kesin olarak elem eyi istem en in yanılsam a o ld u ğ u n u söylem ektir, ç ü n k ü b ir b iç im d e tü m sistemi y ö n le n d iren savurganlıktır. G ad g e t’in tanım lanam am asında o ld u ğ u gibi, üstelik (faydalı n erd e biter, faydasız n e rd e başlar?) savur­ ganlık da n e tanım lanabilir n e d e sınırlandırılabilir. Y alnızca hayatta kalm ak için yapılanın ötesindeki h e r ü retim ve harcam a savurganlıkla suçlanabilir (sadece giysi m odası ve besin m a d d ele ri “ çö p lü k ” ü değil, am a aynı zam anda askeri sü p e r-g ad g e t’ler, “B o m b a ” , bazı A m erik an kö y lü lerinin gereğ in d en fazla zirai d o n an ım ı ve m a k in e akşam larını eskitm ek y e rin e h e r iki yılda b ir yenileyen sanayiciler: Sadece tü k e­ tim değil, am a aynı zam anda ü retim in kendisi de fazlasıyla gösterişçi

n ik e lim Toplumu

süreçlere itaat eder; politikayı hesaba katm ıyoruz).V erim li yatırım lar ve gereksiz yatırım lar h er yerde için d en çıkılm az b ir şekilde b irb i­ rin e bağlıdır. R e k lam için 1.000 dolarlık yatırım yapan bir sanayici, “B u n u n yarısının kayıp o ld u ğ u n u biliyorum , am a hangi yarısının o l­ d u ğ u n u b ilm iy o ru m ” d iyordu. K arm aşık bir e k o n o m id e bu h er za­ m an böyledir; Faydalıyı ayırm ak ve g ereğinden fazla olanı çık arm ak bilinm ez. Z aten (ek o n o m ik olarak) kaybedilen yarı belki de, u zu n vadede ya da daha ince bir biçim de, “ kaybolup g id e rk e n ” değ eri en ço k düşen değildir. B olluk to p lu m larım ızın uçsuz bucaksız savurganlığını böyle o k u ­ m ak gerekm ektedir. Kıtlığa m eydan okuyan ve çelişkili olarak b o lluk anlam ına gelen savurganlıktır. B olluğun psikolojik, sosyolojik, e k o ­ n om ik yönetici şem asını faydalılık değil, ilkesi açısından savurganlık oluşturur. "C anı ambalajın atılabilir olması, bu A L T IN Ç A G 'ı/ı kendisi değil m i­ dir?” K itle k ü ltü rü n ü n R iesm an ve M o rin ’in çözüm lediği b ü y ü k izlek leriııden biri b u n u epik bir tarzda dile getirir: B u izlek' tüketim kahramanları izleğidir. E n azından B atı’da ü retim kah ram an ların ın y ü ­ celtilen biyografileri yerini b u g ü n h e r yerde tüketim k ah ram an ların ın biyografilerine bırakıyor. A zizlerin ve tarihsel kişilerin yaşam ını takip ed en, “sıfırdan başlayan ad a m ” 111 ve k u ru cu la rın , ö n c ü le rin , kâşiflerin ve söm ürgelerde yaşayan A vrupalım n ö rn e k n iteliğ in d ek i yaşam ları yerlerini sinem a, spor ve oyun yıldızlarının, b irtak ım yaldızlı prens­ lerin ya da uluslararası feodallerin, yani kısaca biiyük savurganların (zo ru n lu lu k sık sık o nları tam tersine gündelik “ basitlikleri” içinde, alışveriş yaparken vb gösterm eyi dayatsa bile) yaşam larına bıraktı. M a­ gazin ve T V ded ik o d u ların ı ren k le n d iren tü m bu b ü y ü k din o zo rlard a y üceltilen h e r zam an aşırıya kaçan yaşam ları ve k o rk u n ç harcam alar yapabilm e gücü d ü r. O n la rın insanüstü niteliği yarattıkları p o tlatch havasıdır. B öylece çok kesin toplum sal b ir işlev y erin e g etirirler; G e ­ reksizce, yararsız, ölçüsüz harcam a işlevi. B u işlevi krallar, kahram anlar, din adam ları ve eski çağlardaki ü nlü sonradan görm ü şler gibi to p lu m ­ sal gövdenin tam am ı adm a vekâleten y erine getirirler. A yrıca tıpkı onlar gibi sadece ve sadece o n u rla rın ın bedelini Jam es D ea n misali yaşamlarıyla ö d ed ik lerin d e b ü y ü k lü k vasfını kazanırlar. 42

Jcıtıı Baudrillard

T em el fark b u göz alıcı har v u ru p b arınan savurm an ın ilkel şö­ len ve p o tla tc h ’ta kazanabildiği belirleyici sim gesel ve k o le k tif anlam a şim diki sistem im izde sahip olm am asıdır. Bu saygın tü k e tip b itirm en in kendisi d e “ kişiselleştirilm iş” ve kitle iletişim selleşm iştir. İşlevi, k en ­ disine bağlı olarak em ekçi alt-k iiltü r olarak tan ım lan an kitle tüke­ tim in in e k o n o m ik atılım ıdır. Y ıldızın sadece tek b ir g ece giydiği şa­ tafatlı elbisenin k arik a tü rü % 80’i viskon, % 20’si d o k u n m a m ış akrilik olan, sabah giyilen, akşam firlatılıp atılan ve yıkanm ayan “ b ir g ü n lü k slip” tir. Ö zellikle bu lüks savurganlık, kitle iletişim araçların ın ö n e çıkardığı bu yüce savurganlık, kültürel planda, e k o n o m ik süreçler­ le b ütünleşm iş ç o k daha derin ve sistem atik b ir savurganlığın, m ad ­ di m alların üretim iyle aynı zam anda üretilen, bu m allara yedirilm iş olan ve z o ru n lu olarak tü k etim nesnesinin nitelik ve b o y u tların d an biri (kırılganlıkları, hesaplanm ış m odası geçm işlikieri, gelip geçiciliğe m alıktım olm aları) olarak tüketilen, işlevsel ve b ü ro k ra tik b ir savur­ ganlığın yerini alm aktan başka bir şey yapm az. G ü n ü m ü z d e üretilen h er şey, k ullanım d eğ e rin e ya da m u h te m e l kullanım süresine göre değil, tam tersine hızı ancak fiyatların enflasyonunun hızıyla karşılaş­ tırılabilecek yok oluşuna göre üretilir. Sadece bu, tü m ek o n o m i b ilim i­ n in fayda, ihtiyaç vb “ rasyonalist” postulatlarım y eniden sorgulam aya yetecektir. D em e k ki ü retim dü zen in in bu yok etm e, nesn elerin bu hesaplanm ış ve kesintisiz “ in tilıa r’ı pahasına yaşamaya devam ettiği ve bu o p erasyonun te k n o lo jik “ sabotaj”a ya da m o d a b iç im in d e ö rg ü tle­ nen b u geçersizleşm eye dayandığı biliniyor. R e k la m , nesn elerin k u l­ lan ım değerini artırm a k değil, yalnızca azaltmak, o n la rı ın o d a /d e ğ e riııe ve hızlı yenilenm eye tabi kılarak za m a n /d e ğ e rin i azaltm ak am acıyla harcanan bu h atırı sayılır b ü tç e m ucizesini gerçekleştirir. Savaş b ü tçe­ lerin d e ya da devlet ve bürokrasinin prestiji için yapılan harcam alarda feda edilen devasa toplum sal zenginliklere d eğ inm eye bile gerek yok: M üsrifliğin b u tü rü artık hiç d e sim gesel b ir potlatch havasına sa­ hip değil, batm a tehlikesiyle karşı karşıya kalan ek o n o m ik -p o litik b ir sistem in um u tsu z, am a hayati çö z ü m ü d ü r. E n üst seviyedeki bu “ tü ­ k etim ” kişilerdeki nesne açlığıyla aynı n ed e n le tü k e tim to p ltım u n u n parçasıdır. B u tü k e tim ve nesneler açlığı ü retim d ü ze n in in yeniden ü retim in i b irlik te g ü v en ce altına alır. Ayrıca sim gesel harcam a eylem i. Şenlik ayini ve toplum sallaşm anın yüce b ir biçim i olarak bireysel ya

. 43 .

da k o le k tif savurganlığı, to p lu m u m u zd a k i kasvetli ve b ü ro k ra tik k ari­ k atü rü n d e n ayırt etm ek gerekir. B u karik atü rd e savurganlık, g ü n d elik b ir zo ru n lu lu k , dolaylı vergi gibi zorlam a ve çoğu zam an biliııçdışı b ir k u ru m , e k o n o m ik d ü ze n in zorlam alarına çekiııceli b ir k atılun haline gelm iştir. “ A rabanızı çarpın, gerisini sigorta halleder.” Z aten araba hiç k u ş­ kusuz g ü n lü k ve u zu n vadeli, özel ve k o le k tif savurganlığın ayrıca­ lıklı o daklarından b irid ir. A raba; sadece sistem atik olarak d ü şü rü len kullanım değeriyle, sistem atik olarak g üçlend irilen prestij ve m o d a katsayısıyla, k endisine yapılan ölçüsüz y anrım m iktarlarıyla değil, am a hiç kuşkusuz daha d erin bir şekilde, Kaza'da cisiıııleşen sac, m ek a­ nik ve insan yaşamı kaybıyla k o le k tif savurganlığın ayrıcalıklı odakla­ rın dan b irin i oluşturur. Kaza; tü k etim to p lu m u n u n , törensel m ad d e ve yaşam kaybında aşırı b o llu ğ u n u kanıdadığı en güzel, en heybetli h ap pening'dir (bu kanıt ters y ö n d en işlese d e d erin b ir hayal g ü cü için b irik im e dayanan dolaysız k an ıttan ço k daha etkilidir). T ük etim to p lu m u var o lm ak için nesnelerin e ihtiyaç duyar, daha d o ğrusu onları yok etmeye ihtiyaç duyar. N esn e le rin “ k u lla n ım ” ı sa­ d ece nesnelerin yavaş yavaş kaybolmasına g ö tü rü r. N esn e le rin şiddetle yitirilmesinde yaratılan d eğ er ço k daha yoğu nd ur. B u y ü zd en yok etm e, ü retim e tem el a lte rn a tif olarak kalır: T ü k etim sadece üretim le yok e tm e arasındaki aracı b ir terim d ir. T ü k etim d e, kendisini y o k e tm e ­ d e aşmaya, d ö n ü ştü rm e y e y ö nelik d erin b ir eğilim vardır. İşte burası tü k etim in anlam ını kazandığı yerdir. M e v cu t gü nd elik lilik te tü k etim ço ğ u zam an y ö n le n d irilen tü ketim cilik olarak ü retk en lik d ü ze n in e bağım lı olm aya devam eder. B u n d an dolayı nesneler ço ğ u zam an g ı­ yaben üretim cilik d ü ze n in d e yer ahrlar ve b u ned en le bollukları bile çelişkili olarak kıtlığı sim geler. S tok, y o kluğ un gereksiz y inelem esi ve kaygının göstergesidir. N e sn e le r sadece yok etm ed e g ereğ in d en fa zla olarak vardırlar ve yok oluşlarında zenginliğe tanıklık ederler. H e r d u ­ ru m d a yok e tm e ister şiddetli ve simgesel biçim i altında (h appening, po tlatch, bireysel ya da k o le k tif y ok edici eylem ) ölsuıı, isterse d e sis­ tem atik ve kurum sal y ok edicilik biçim i altında olsun sanayi-sonrası to p lu m u n başat işlevlerinden b iri olm aya yazgılıdır.

44

İkinci Bölüm

Tüketim Kuramı

T Ü K E TİM İN TOPLUM SAL M A N TIĞ I

Refahın eşitlikçi ideolojisi •

İ

htiyaçlar hakkında h e r söylem n a h if b ir an tro p o lo jiy e dayanır: m u t­

luluğa duyulan doğal eğilim antropolojisi. E n basit Kanarya Adaları ya da b anyo tozları reklam ının arkasında parlak harflerle yazılı olan m u d u lu k , tü k e tim to p lu m ıın u n m u tlak g öndergesidir. Tam olarak kurtuluşun eşdeğerlisidir. A m a böylesi b ir id eo lo jik güçle m o d e rn uy­ garlığın yakasına yapışan bu m u d u lu k nedir? B urada da. kendiliğinden ortaya çıkan g ö rü şü b ir kez daha g ö z­ den g eçirm ek gerekir. M u tlu lu k k avram m ın id eo lo jik g ücü h iç de h er bireyin kendisi için ın u d u lu ğ u g erçekleştirm eye yönelik doğal bir eğ ilim in d en ileri gelm ez. M u d u lu k kav ram ın ın ideolojik gücü 47

Ttıkeıim Toplııımı

toplum sal ve tarihsel olarak m o d e rn toplum larda m u tlu lu k söylenin in Eşitlik söylenini devşiren ve canlandıran söylen olm asından ileri gelir. Eşitlik söyleniııin sanayi d ev rim in d en ve X IX . yüzyıl D e v rim le rin d en bu yana üstlendiği p o litik ve sosyolojik güç M u tlu lu k ’a d ev ­ redilm iştir. M u d u lu ğ u n ilk ö n c e bu anlam a ve bu ideo lo jik işleve sahip olm ası m u d u lu ğ u n içeriği h akkında ön em li sonuçlara g ö tü rü r. Eşitlikçi söylenin aracı olabilm esi için m u d u lu ğ u n ölçülebilir o lm a­ sı gerekir. D e m o k ra tik to p lu m ların h e r zam an daha fazla, toplum sal yazgıların o rtad a n kaldırılm ası ve tü m k ad erlerin eşitlenm esi olarak refaha eğilim i o ld u ğ u n u daha ö n c e d e n saptam ış olan T o cq u ev ille’in dediği gibi bu m u d u lu ğ u n nesneler, göstergeler, “ k o n fo r” aracılığıyla ölçülebilir refah olm ası gerekir. B ütü n sel ya da iç haz olarak m u d u lu k , başkalarının ya da bizim g ö zü m ü zd e kendisini g ö rü n ü r kılabilecek göstergelerden bağım sız olan ve kanıtlara ihtiyaç duym ayan bu m u t­ luluk, tü k etim idealinden h em en dışlanır, çünkii bu idealde m u tlu lu k öncellikle eşidik (ya da ayrıcalık) talebidir ve bu y ü zd en k en d in i gö­ rünür ö lç ü d e r b ak ım ın d an g ö ste rm ek zorundadır. M u d u lu k h e r tü r “ şenlik” ve k o le k tif y ü c e lm e d e n daha da uzaktır, ç ü n k ü eşitlikçi b ir taleple beslenıniş olarak, herkese (her bireye) M u d u lu k hak k ım açık­ ça tanıyan İnsan ve Y urttaşlık H akları B eyannam esi ile g ü çlendirilm iş bireyci ilkeler ü ze rin e k u ru lu d u r. “ R e fa h D e v rim i” B u ıjuva D e v rim i’niıı ya da basit anlam da insan­ ların eşidiğini ilke olarak koyan, aslında b u n u gerçekleştirem eyen (ya da gerçekleştirm ek istem eyen) h e r d e v rim in mirasçısı, vesayetçisidir. Dolayısıyla dem okrasi ilkesi gerçek b ir eşitlikten, kapasite, so ru m lu ­ luk, toplum sal fırsat, (sözcüğün tam anlanuyla) m u tlu lu k eşitliğinden N esn e ö n ü n d e k i ve toplum sal başarının ve m u tlu lu ğ u n bariz d iğ er göstergeleri ö n ü n d e k i b ir eşidiğe dönüşür. B u statıding [toplumsal ve ekonomik konumJ demokrasisidir,TV’n m , arabanın ve m ü zik se tin in d e­ m okrasisidir, toplum sal çelişkilerin ve eşitsizliklerin ötesin d e anayasa­ da yazıh olan biçim sel dem okrasiye yanıt veren gö rü n ü şte so m u t, am a tam am ıyla biçim sel b ir dem okrasidir. B u iki dem okrasi, b irb irlerin i aklayarak olmayan dem okrasiyi ve bulunam az b ir eşidiği gizleyen k ü ­ resel bir dem okrasi ideolojisi için d e birleşir. “ İhtiyaçlar” kavram ı eşitliğin gizem li sistem inde refah kavram ıy­ la dayanışm a içinded ir: İhtiyaçlar güven veren b ir erek ler evrenini 48

Jean Baııdritlard

b etim le r ve bu doğacı antropoloji, evrensel b ir eşitlik tem in atın a te ­ m el o lu şturur. Ö r tü k tez şudıır: T ü m insanlar ihtiyaç ve ta tm in ilkesi ö n ü n d e eşittir, ç ü n k ü tüm insanlar nesn elerin ve m alların kullanım değeri ö n ü n d e eşittir (halbuki değişim değeri ö n ü n d e eşitliksiz ve b ö lü n ­ m ü ştü rler). İhtiyaç k u llanım d eğ erin e endeksli o ld u ğ u için, ortada bir nesnel faydalılık ya da doğal ereksellik ilkesi vardır ve bu ilkenin ö n ü n ­ de toplum sal ya da tarihsel eşitsizlik yoktur. B iftek (kullanım değeri) söz k o nusu o ld u ğ u n d a pro leter ya da ayrıcalıklı diye b ir şey yoktur. B öylece refah ve ihtiyacın birb irin i tam am layıcı söylenleri eşitsiz­ liğin toplum sal ve tarihsel nesnel belirleyenlerinin o rta d a n kalkm a­ sına, silinm esine y önelik etkili b ir ideolojik işleve sahip olur. IVelfare State’in [R efa h D evleti] ve tü k e tim to p lu m u n u n tü m p o litik o yunu, niceliksel olarak o to m a tik b ir eşitlem e ve herkes için b ütü n sel b ir re ­ fah anlam ına gelen n ihai b ir denge düzeyi p erspektifinde, mal yo ğ u n ­ lu ğ u n u arn rarak çelişkilerini aşm aktan ibarettir. K o m ü n ist to p lu m lar da değiş tokuşların toplum sal şeffaflığının y e rin e m alın biçim sel eşit­ liğini koyarak, den g e terim leriyle, tü m toplum sal ayrım ya da sınıfsal anlam lardan arındırılm ış “ doğal” , “u vum lulaştırılm ış” bireysel ya da toplum sal ihtiyaç terim leriy le konuşur; burada da politik b ir çö z ü m ­ den b o llu k aracılığıyla kesin b ir çözüm yoluna sapılm ıştır. Böylece sosyalist ü lkelerde de “ R e fa h D e v rim i” toplum sal ve po litik d ev rim in yerini alır. E ğ er bu refah ideolojisi perspektifi doğruysa (yani refah id eo lo ji­ sinin mallarda ve göstergelerde “sekiilerleşen” biçim sel eşitlik söyleııini yansıttığı doğruysa), bu d u ru m d a, “T iik c ü m T o p lu m u ” eşitlikçi m i eşitliksizci m idir? “ T ü k etim to p lu m u gerçekleşm iş ya da gerçekleşm e yolundaki dem okrasi m idir, yoksa tam tersine sadece ö n ce k i to p lu m ­ sal eşitsizlikleri ve yapıları y eniden m i k u rm ak tad ır?” s o ru n u n u n sahte b ir sorun o ld u ğ u aç ık tır.T ü k etim potansiyelinin eşitlendiği (gelirlerin erim esi, toplum sal y en id en dağıtım lar, herkes için aynı m o d a ,T V 'd e k i ben zer program lar, h e p birlikte K ulüp M e d ite rra n e e ’ye) kanıtlansın ya da kanıtlanm asın, so ru n tüketici eşitlenm e te rim leriy le ortaya k o ­ n u ld u ğ u n d an b u n u n h iç b ir anlam ı yoktur. B u daha başlangıçta n esne­ lerin ve g ö sterg elerin ardından koşm ayı, gerçek so ru n ların ve bu so­ run ların mantıksal ve sosyolojik çö züm lem esinin y erin e g eçirm ek tir. K ısacası,“B o llu k ” u çö zü m lem ek , yalnızca söylen kadar söylensel olan 49

Ttikelini Toplumu

rakam larda b olluğun varlığım doğrulam aya çalışm ak d em ek değil, radikal olarak plan değ iştirm ek. B olluk söylenini k en d isin in k in d en başka b ir m antıkla katetm ektir. K uşkusuz çö zü m lem e rakam larla b o llu ğ u n eğrisinin, refahın b i­ lan ço sunun çıkarılm asını gerektirir. A m a rakam lar k en d ilerin d e n söz etm ez ve asla kend ileriy le çelişm ez. Sadece y o ru m la r bazen rakam la­ rın lehinde, bazen de aleyhinde konuşur. Sözü yoru m lara bırakalım . En uzu n ö m ü rlü ve en in atçı y o ru m idealist versiyondur: -b ü y ü m e bo llu k tu r; -b o llu k dem okrasidir. B u bütünsel m u tlu lu ğ u n kaçınılm az olduğu so n u cu n a v arm an ın im kânsızlığı (rakam lar d ü zey in d e bile) karşısında söylen daha “g er­ çek çi” b ir biçim alır, bu da ideal-refo rm ist varyasyondur: B ü y ü m en in ilk evresinin eşitsizlikleri azalır, artık “ tu n ç yasası”' y o k tu r, gelirler b irb iriyle u y u m lu hale gelir. K uşkusuz, daha fazla eşitliğe d o ğ ru sü­ rekli ve düzenli b ir ilerlem e hip o tezi bazı olgular tarafından yalanlanır (“ Ö te k i A m e rik a ” : % 20 o ran ın d ak i “ yoksullar” vb). A m a bu olgular geçici b ir işlev b o zu k lu ğ u n a ve bir ço c u k lu k hastalığına işaret eder. B ü y ü m e eşitsizliğe yol açan bazı etkilerle bildikte, herkesi kapsayan ve u zun vadeli bir dem okratikleşm eyi içerir. B öylece G alb ra ith ’e g öre eşitlik/eşitsizlik so ru n u artık söz k o nusu değildir. B u so ru n zen g in lik ve fakirlik so ru n u n a bağlıydı, oysa “b o llu k ” to p lu m u n ıın yeni yapıları eşitsiz b ir y eniden dağıtım a rağm en so ru n u em di. Şu ya da bu n e d e n ­ le sanayi sistem inin dışında, b ü y ü m e n in dışında kalanlar “yo k su l” d u r (%20). B ü y ü m e ilkesinin kendisi ise b u n u n dışındadır; b ü y ü m e ilkesi türdeştir ve toplum sal b ü n yenin tam am ını türdeşleştirm ek eğ ilim in ­ dedir. B u düzeyde ortaya çıkan tem el so ru n , b u “yoksulluk” so ru n u d u r. B olluk idealisderine g ö re yoksulluk so ru n u “ to r tu T d u r ve b ir b ü y ü m e artışıyla em ilecektir. B un unla b irlikte yoksulluk so ru n u sanayi-sonrası kuşaklar boyunca sürü p g idecekm iş gibi görü n ü y o r, yoksulluğu o r­ tadan kaldırm aya yönelik b ü tü n çabalar (özellikle A B D ’de, “ B ü y ü k T o p lu m ” ile) sistem in b ir m ekanizm asına tosluyor gibi g ö rü n ü y o r. * K ap ita list re jim d e is ç in in ü c re tin i asgari yaşam g id e rle riy le sın ırlay an yasaya LasaH e’ın v e rd iğ i ad . (ç.n .)

,-JüL .

Jcaıı Baudrittard

B u m ek an izm a e v rim in h er aşam asında yoksulluğu, b ü y ü m e iç in bir tü r atalet çarkı, global zenginlik için kaçınılm az b ir tü r ze m b e re k gibi işlevsel olarak y eniden ü retecektir. Bu açıklanam az to rtu l yoksulluğu sistem in işlev b o zu k lu k ların a atfeden (askeri ve faydasız harcam alara ayrıcalık tanınm ası, özel tü k etim e görece olarak kam usal h iz m etlerin gecikm esi vb) G alb raith ’a m ı inanm alı, yoksa genel d ü şü n m e biçim i­ ni tersine çetnrip büyümenin, kendi hareketi içinde, bu dengesizliğe dayan­ dığını m ı düşünm eli? Ü stelik G albraitb b u k o n u d a o ldukça çelişkili: Belli b ir şekilde G alb raith ’ın çö z ü m lem elerin in tam am ı “bozuklukla­ rın" büyüme sisteminde işlevsel olarak içcriınlendiğini gösterm ey e varıyor, b u n u n la b irlikte G albraith sistem in kendisini tartışm a k o n u su yapacak m antıksal sonuçlar karşısında geri adım atıyor ve h e r şeyi liberal bir bakış için d e y eniden düzenliyor. İdealistler genellikle şu paradoksal saptam ayla yetinir: B ü y ü m e h e r şeye rağ m en ve (herkesin bildiği gibi yalnızca yararlı olabilen) kendi am açlarının şeytani b ir tersine çevrilm esiyle toplum sal eşitsizlikleri,ay­ rıcalıkları. dengesizlikleri vb üretir, yeniden üretir, y en id en o lu ştu ru r. T ıpkı “A ffluent-S ociety” deki [Bolluk Toplum u] G albraith gibi aslın­ da yen id en dağıtım ın y erin i alanın üretim in artışı olduğu kabul edile­ cek (“ D aha ço k olacak... S onunda herkes için y eterin ce olacak.” O ysa .sıvı fiziğinde geçerli olan bu ilkeler b ir toplum sal ilişkiler bağlam ında asla d o ğ ru değildir, böyle b ir bağlam da - d a h a ileride g ö re c e ğ iz - tam tersi y öne giderler). B u n u n yanı sıra bundan “ ayrıcalıklı olm ayatılar” a yönelik b ir argüm an çıkar: “ M erdivenin alt basam aklarında olanlar bile hızlandırılm ış b ir ü re tim artışından, diğer tü m y en id en dağıtım biçim lerin de kazanacaklarından daha çok kazanacaklardır." A m a bu yanıltıcıdır. Ç ü n k ü eğ er koşullar hesaba katılm adan b ü y ü m e herkesin bir gelire ve y üksek nitelikli b ir mal h ac m in e ulaşm asını sağlıyorsa, sosyolojik olarak karakteristik olan b ü y ü m e n in tam g ö b eğ in d e ortaya çıkan dengesizlik sürecidir. B üyüm eye gerçek anlam ım veren ve ince b ir b içim d e yapılandıran dengesizlik oranıdır. Belli b ir aşırı yok lu ğ u n ya da belli ikincil eşitsizliklerin göz alıcı b ir b iç im d e o rtad an kalkm a­ sıyla yetin m ek,global rakam lara ve niceliklere göre m utlak b ü y ü m elere ve gayri safi milli hasılaya gö re bolluk konusunda b ir kanıya varm ak yapısal te rim lerle çö z ü m le m e yapm aktan daha kolaydır! Yapısal olarak anlamlı o lan dengesizlik oranıdır. Azgelişmiş ü lkeler ile ç o k gelişmiş

Tiiketim Toplumu

uluslar arasuıdaki b ü y ü y en m esafeyi uluslararası düzey d e gösteren dengesizlik o ranıdır; aslında çok gelişmiş uluslarda da çok yüksek ka­ zançlara göre ü c re d e rin , iyi d u ru m d ak i sektörlere g öre pes etm iş sek­ tö rle rin , kentli ve sanayileşmiş dünyaya göre kırsal d ü n y an ın vb “hız kaybetm esi” söz ko nusudur. K ronik enflasyon tü m n o m in al d eğ erleri y ukarıya d o ğ ru çekerek bu görece sürekli yoksullaşmayı gizlem eye olanak tanır, oysa işlevlerin ve görece ortalam aların hesaplanm ası tab ­ lo n u n altında kısm i daralm alar ve h e r d u ru m d a da tab lo n u n tü m ü n d e yapısal b ir dengesizlik ortaya çıkartır. Sistem in kendi m an tığ ı gereği bu dengesizlikle ayakta kaldığı ve erekselliğini g ü v en ce altına aldığı g ö rü ld ü ğ ü n d e, dengesizliğin geçici ya da k o ııjo n k tü rel b ir yapısı o l­ d u ğ u n u ileri sü rm ek artık b ir işe yaram az. O lsa olsa sistem in belli bir dengesizlik oram etrafiııda, yani zenginliklerin mutlak miktarı ııc olursa olsun sistemli b ir eşitsizliği içererek dengelendiği kabul edilebilir. G erçek ten de işlev bo zu k lu k laru ıa ilişkin bu üzü cü saptam anın idealist çıkm azından k u rtu lm a n ın te k yolu, burada sistemli bir mantı­ ğın işlerlikte o ld u ğ u n u kabul etm ektir. B u aynı zam anda, p arlam en ter o rtam a güven so ru n u n d a o ld u ğ u gibi, tü m soru n ları b o ğ m a işlevine sahip olan bolluk ve kıd ık İkilisi ü stüne k u ru lu yanlış sorunsalı aşma­ n ın da tek yoludur. Aslında, hangi to p lu m olursa olsun ve üretilen malların ya da elde bulunan zenginliğin miktarı ne olursa olsun h er to p lu m h e m bir yapısal fazlalık hem de bir yapısal kıtlıkla eklem lendiğine göre n e “ b o llu k to p ­ lu m u ” ne de “ kıtlık to p lu m u ” vardır ve asla da olm am ıştır. Fazlalık T anrı payı, k u rb an etm e payı, gösterişçi harcam a, artıkdeğer, e k o n o ­ m ik kâr ya da prestij b ü tç ele ri olabilir. H e r halü kârda h e r zam an bir ayrıcalıklılar azınlığına özgü o ld u ğ u n d a n ve açıkça kast ya da sın ıf ayrıcalığını yeniden ü retm e işlevine sahip o ld u ğ u n d a n bu lüks fazlası toplum sal yapısıyla birlikte b ir to p lu m u n zenginliğini tanım lar. Sos­ yolojik düzlem de den g e y o k tu r. D en g e ya to p lu m d u ru m u n u n ken d i m an tığ ın ın ya da en azından h e r yerde saptanabilir toplum sal ö rg ü t­ len m en in yalanladığı e k o n o m istlerin ideal fantezisidir. H e r to p lu m toplum sal farklılaşmayı ve toplum sal ayrım cılığı ü retir ve bu yapısal ö rg ü tle n m e (diğerleri arasında) zen g in lik lerin kullanım ı ve dağılım ı­ na dayanır. Bir to p lu m u n tıpkı sanayi to plum larım ız gibi, b ü y ü m e 52

Jean Baııdrillartl

aşamasına girm esi bu süreçte hiçb ir şeyi değiştirm ez, tam tersine: K a­ pitalist ve (genel olarak üretim ci) sistem belli b ir şekilde bu işlevsel “ düzey farklıhğı” nı, bu dengesizliği rasyonelleştirerek ve tü m düzey ­ lere yayarak d o ru k noktasına ulaştırır. B ü y ü m en in sarm alları aynı ya­ pısal eksen etrafında yer alırlar. B olluğun ölçü tü olarak G S M H (G ayri Safi M illi Hasıla) kurm acası terk edildiği andan itibaren büyümenin bizi bolluğa ne yaklaştırdığı ne de uzaklaştırdığı saptam asını yapm ak ge­ rekir. B urada belirleyici m erci olan toplumsal yapı, büyümeyi mantıksal olarak bolluktan ayırır. Belli b ir toplum sal ilişkiler ve toplum sal çelişki­ ler tipi, eskiden dıırağancılık [im m obilism e] içinde sü rü p gitm iş olan belli b ir “ eşitsizlik” tipi b u g ü n b ü y ü m e n in içinde ve b ü y ü m e aracılı­ ğıyla yeniden ü retilm ek ted ir. B u, b ü yüm eye ilişkin başka bir perspektifi dayatır. A rtık m u tlu lu k çular [euphoristes] gibi “ b ü y ü m e bollu k , dolayısıyla da eşitlik ü re tir” dem iy o ru z, am a tam aksi yö n d ek i aşırı görüşü de kabul etm iy o ru z: "B ü y ü m e eşitsizlik üreticisidir.” B üyüm e eşitlikçi m idir, yoksa eşitliksizci m id ir diye ortaya yanlış konulan so ru n u tersin e çevirerek B Ü ­ Y Ü M E N İN K E N D İS İN İN E Ş İT S İZ L İĞ İN İŞLEV İ O L D U Ğ U ­ N U söylüyoruz. “ Eşitsizlikçi” toplum sal d ü z e n in , toplum sal ayrıcalık yapısının ayakta kalm a z o ru n lu lu ğ u kendisinin stratejik b ir öğesi ola­ rak b ü y ü m ey i ü re tir ve y eniden üretir. Başka b ir şekilde söylenecek olursa, (tek n o lo jik , ek o n o m ik ) b ü y ü m e n in iç özerkliği bu toplum sal yapı yoluyla b elirlenm eye oranla zayıf ve ikincildir. B ü y ü m e to p lu m u g enel olarak bu to p lu m d ak i B o llu k ve R efah söyleııini d estekleyebilen eşidikçi d em o k ratik ilkelerle b ir ayrıcalık ve tah ak k ü m d ü zen in i korum aya yönelik tem el b u y ru k arasındaki b ir uzlaşm adan doğar. B ü y ü m e to p lu m u n tı yaratan te k n o lo jik ilerlem e değildir: B u m ekaııist g ö rü ş gelecekteki bolluğa ilişkin n a h if g örüşü de besleyen g ö rü ştü r. T am tersine te k n o lo jik ile rlem en in m ü m k ü n olm asının te m eli b u çelişkili çifte belirlenm edir. A ynı zam anda b u çe­ lişkili çifte belirlenm e, çağdaş to p lu m larım ızd a bazı eşitlikçi, d e m o k ­ ratik, “ ilerlem eci” sü reçlerin ortaya çıkm asını da gerek tirir. A m a bu süreçlerin, sistem tarafından hayatta kalm ak için dam ıtılan lıomeopatik dozlarda ortaya çıktıklarını da g ö rm e k gerekir. B u sistem atik süreçte 3. "Eşitsizlik” terim i uygun değil. İdeolojik olarak m odern dem okratik değerler sistemine bağlı olan eşitlik/eşitsizlik karşıtlığı yalnızca ekonom ik aykırılıkları kapsıyor ve yapısal bir çozûmlenıeve ııvgıın deçîl.

T üketim Toplumu

eşitliğin kendisi de eşitsizliğin (ikincil ve türetilm iş) b ir işlevidir. T ıp ­ kı b ü y ü m e gibi. Sözgelim i, gelirlerin eşitlenm esi y ö n ü n d ek i eğilim (çünkü eşitlikçi söylen h er şeyden ö n ce bıı düzey de işin içine g i­ rer) bir ayrıcalık ve sın ıf ik tidarı yapısı olan toplum sal d ü zen in taktik olarak devam ettiricisi o ld u ğ u n u g ö rd ü ğ ü m ü z b ü y ü m e sü reçlerin in içselleştirilm esi için gereklidir. B ü tü n bunlar sistem in yaşayabilirliği için gerekli kaııdırmacalar olarak bazı dem okratik leşm e sem p to m la­ rın ı tanım lar. Z aten bu sem p to m ların kend ileri de yüzeysel ve şüphelidir. G alb­ raith ek o n o m ik (ve dolayısıyla toplum sal) sorun olarak eşitsizliğin azalmasına -eşitsizlik o rtad an kalktığından değil, zen g in lik eskiden içerdiği tem el avantajları (iktidar, haz, prestij, fark) b u n d an böyle sağ­ la m ad ığ ın d an - sevindiğini söyler. M ü lk sahiplerinin ve hissedarların ik tidarının sonu: A rtık iktidarı işleten örgütlü uzm anlar ve tek n is­ yenler, hatta en tele k tü e ller ve bilginlerdir! B üyük kapitalistlerin ve d iğer Yurttaş K aııe’le rin gösterişçi tü k e tim in in soııu, bü y ü k serv et­ lerin sonu: Z e n g in le r k endileri için neredeyse ek sik -tü k erim i (u n ­ d er-co n su m p tio n ) b ir ilke edinir. Kısacası G albriıith, eğ er eşitlik varsa (eğer yoksulluk ve zenginlik artık bir soru n değilse) b u m ın tam da eşitliğin artık gerçek b ir ö n em e sahip olm am ası anlam ına geldiği­ ni istem eden y eterin ce açık b ir şekilde gösterir. İşler artık eşitliğin çevresinde o lup b itm em e k te d ir. D eğ e r ölçütleri başka yerdedir. H âlâ esas olatı toplum sal ayrım cılık, iktidar vb, gelirden ya da saf ve basit zen g in lik ten başka b ir yere aktarılm ıştır. Bu şartlarda en so n u n d a tü m gelirlerin eşit olm asının ve hatta sistem in bu y ö n d e bü y ü k b ir adım atm a lüksünü tanıyabilm esinin fazla b ir ö n em i y o k tu r ((ibikti, artık ‘'eşitsizlik"iu temel belirleyeni burada değildir). Bilgi, kültür, so ru m lu lu k ve karar yapıları, iktidar: B ü tü n bu ölçütler, zenginlik ve gelir d ü ze­ yiyle fazlasıyla işbirliği için d e olm alarına rağm en, onları g ö rü n ü r sta­ tü işaretleriyle birlikte, d eğ erin toplum sal belirleyenlerinin d ü zen in e, “ g ü ç” ö lç ü tle rin in hiyerarşisine iter. Sözgelim i G albraith zen g in lerin “ ek sik -tü k etim ” iııi para ü stü n e k u ru lu prestij ö lç ü tle rin in ortad an kalkm asıyla karıştırır. K uşkusuz, 2 C V ’sini süren zen g in adam b u n d an böyle göz kam aştırm az, ço k daha m celikli b ir d u ru m söz k o n u su d u r: Z e n g in adam tü k etim biçimiyle, tarzıyla farklılaşır, ayırt edilir. O gös-

Jea n Bandnllard

terişten ağırbaşlılığa g eçerek, niceliksel gösterişten farklılığa, paradan k ü ltü re g eçerek ayrıcalığım m utlak olarak korur. “ E k o n o m ik ayrıcalık o ra n ın ın d üşm e eğ ilim i” tezi olarak adlan­ dırılab ilecek bu tez bile su g ö tü rü r. Ç ü n k ü para genellik le hiyerar­ şik ayrıcalığa, ik tid a r ve k ü ltü r ayrıcalığına d ö n ü şü r. B u n d a n böyle paran ın belirleyici olm adığı (hiç olm uş m uydu?) kab u l edilebilir. G alb raith ’m ve d iğ e rlerin in g ö rm ed iğ i, (ek o n o m ik ) eşitsizliğin artık so ru n y aratm am asm ın k e n d in d e b ir so ru n o lu ştu rm asıd ır. G albraith ve d iğ erleri e k o n o m ik alanda “ tu n ç yasası” m n y um uşam asın ı o ld u k ­ ça aşırı b ir süratle saptayarak, bu çelik yasanın yu m u şam asın ın daha geniş b ir k u ram ın ı olu ştu rm ay a çalışm aksızın ya da bu yasanın gelir­ lerin ve artık “ B o llu k ” tarafından kutsanm ış “ tiik e tim ” in alanından nasıl ço k daha geniş b ir toplum sal alana kaydığını ve bu y en i alanda k en d in i daha da g eri dö nüşsüz kıldığını g ö rm ek sizin bu saptam ayla yetinirler. Sanayi sistemi ve. yoksulluk B öylece, b ir b ü tü n olarak sanayi sistem inin tam am ına ilişkin sorun b ü y ü m e n in ve b o llu ğ u n ötesinde, nesnel olarak y eniden ele alındığında iki seçeneğin m u h te m e l tü m k o n u m la n özetlediği g ö rü lü r: 1. G alb raith ’ın (ve diğer p ek çoklarının) seçeneği: İd ealist-b ü y ü sel olan bu seçenek tü m olum suz fen o m en leri —işlev b o zu k lu k ları, zararlar, y o k su llu k - kuşkusuz ü zü n tü verici, am a rastlantısal, to rtu l ve so n u n d a d üzeltilebilir şeyler olarak ustalıkla sistem in dışına savm aktan ve b öylece b ü y ü m e n in sihirli yörüngesini k o ru m ak tan ibarettir. 2. S istem in dengesizlik ve yapısal kıtlık ile ayakta d u rd u ğ u n u d ü ­ şü n m ek , sistem in m an tığ ın ın konjonktiirel olarak değil, am a yapısal olarak tü m ü y le karşıt anlam lı iki bileşenden o lu ştu ğ u n u gö z ö n ü n d e b u lu n d u rm a k : Sistem sadece zenginlik V E yoksulluk ü reterek , tat­ m in ler kadar tatm insizlikler, “ilerlem e” kadar zararlar ü rete re k ayakta kalır. Sistem in tek m antığı varlığını sü rd ü rm e k tir ve b u anlam da stra­ tejisi insan to p lu m u n u yıkıldı yıkılacak d u ru m d a, sürekli açık içinde tutm aktır. S istem in varlığım sü rd ü rm ek ve y eniden güç kuv v et to p ­ lamak için genel olarak ve geniş ölçü d e savaştan yararlandığı biliniyor. G ü n ü m ü zd e savaşın m ekanizm aları ve işlevleri e k o n o m ik sistem le ve gü n lü k yaşam ın m ekanizm alarıyla bütünleşm iştir. . 55 .

T üketim Toplumu

E ğer bollu ğ u n çelişkilerine ve paradokslarına kaynaklık ed en bii y ü m e n in bu yapısal paradoksu kabul edilirse, yoksullar, % 20 o ran ın ­ daki “ ayrıcalıksızlar” ve “ kendi k ad erlerin e terk e d ilm iş le rle to p lu m ­ sal azgelişm enin m antıksal süreçlerini b irb irin e karıştırm ak n a h if ve aldatıcıdır. B u süreçler gerçek kişiler, gerçek yerler, gerçek gruplarda konum laııdırılam azlar. D olayısıyla bu çelişkiler ve paradokslar alt sı­ nıflara dağıtılan m ilyon dolarların yardım ıyla, “ yoksulluğu ortad an kald ırm ak ” ve fırsatları eşitlem ek am acıyla yapılan kitlesel yeniden dağıtım ların yardım ıyla (bunu da “ yeni sınır” , kalabalıkları ağlatm ak için yeni toplum sal ideal olarak düzenleyerek) d e f edilebilir değildir. Bazen “ great society” cilerin k en d ilerin in de buna inandığını g ö rm e k gerekir, o zam an “ çetin ve c ö m e rt” çabalarının başarısızlığı karşısın­ daki şaşkınlıkları daha da kom iktir. Eğer yoksulluk ve zararlar kaçınılm azsa, bu h er ikisinin de yoksul m ahallelerden başka h er yerde, kenar m ahallelerde ya da g ecek o n d u m ah allelerinde değil, so syoekonom ik yapıda olm asından ö tü rü d ü r. A m a tam da saklanm ası gereken, söylenm em esi gereken b u d u r: Bunu gizlem ek için m ilyar dolarlar çok değildir (örneğin tıbba, ilaç y ap ı­ m ına yönelik harcam alardaki eli açıklık k ö tü n ü n başka yerde, ö rn eğ in psişik türden o ld u ğ u n u n söylenm em esi için gerekli olabilir — yaban­ cısı olm adığım ız yanlış bilm e sürecidir bu). O halde bir birey gibi to p lu m da çö z ü m le m e d en yakasını kurtarm ak' için kendi kendisini m ahvedebilir: Bu açıdan yapılacak b ir ç ö z ü m le m e n in sistem açısından ö lü m cü l olacağı kesindir. D olayısıyla işe yaram ayan m ilyar dolarların sadece yoksulluğun görünür hayaletine karşı m ücadele etm ek için feda edilm esi, eğer bir de bu n u n la b ü y ü m e söyleııi kurtarılıyorsa hiç de pahalıya mal olm az. Biraz daha ileriye g itm ek ve gerçek yoksulluğun bir söylen olduğunu —ve b ü y ü m e söyleııinin bu yoksulluğa saldırıyorm uş gibi yaparak ve gizli erekleri uyarınca o nu k endin e rağ m en y en id en canlandırarak kendini yücelttiğini— teslim etm ek gerekir. A ncak bu böyle diye sanayiye dayalı ya da kapitalist sistem lerin kas­ ten kan dökücü ve iğrenç oldukları için yoksulluğu sürekli diri tu ttu k ­ larına ya da silahlanma yarışıyla özdeşleştiklerine inanm ak gerekm ez. N e liberallerin ne de M arksistlerin kaçınabildiğ ahlâkçı çözü m lem e h er zam an bir hatadır. Eğer, sistem işsizlikten, azgelişm eden ve aske4.Ya da yakın zamanda Fransa'ya itlıa) edilmiş olan "Great Society." . 56

.

Jean Baudrillard

ri harcam alardan başka tem eller üstünde dengelenebilse ve yaşamım sürdürebilseydi, b u n u yapardı. Sistem b u n u d u ru m elverdiğinde yapı­ yor: G ü cü n ü yararlı toplum sal uğraşlar sayesinde, “b o llu k ” sayesinde pekiştirebildiğinde b u n u yapm aktan kaçınm ıyor. Sistem a priori olarak ilerlem enin toplum sal “sonuçları”na karşı değildir. Sistem ayrım g ö ­ zetm eksizin ve eşanlı olarak hem yurttaşların refahım h em d e nükleer gücü, k en d in e am aç edinir: Aslında sistem açısından içerik olarak refah­ la n ü k leer güç tem elde aynı şeydir ve sistem in erekselliği başka yerdedir. Basitçe stratejik d ü zey d e sistem in b ü tü n ü n ü n varlığım sürd ü rm esi ve erekselliği için (sözgelim i) askeri harcam alar eğ itim d e n —o to m o ­ bil h astaneden, renkli televizyon oyun alanlarından— d ah a güvenilir, daha k o n trol edilebilir ve daha etkilidir. A m a, bu olu m su z ayrım cılık, old u k ları haliyle kam usal hizm etlere dayanm az, d u ru m ço k daha cid­ didir: Sistem , yalnızca ken d i varlığım sürdürme koşullarım tattır, toplumsal ve bireysel içerikleri yadsır. B u bizi (tipik olarak to plum sal-refo rm ist) bazı yanılsam alara karşı uyarm alıdır: iç erik le rin i değişikliğe uğratarak (askeri harcam alar b ütçesini eğitim e aktararak vb) sistem i d eğ iştirm e­ ye in a n m an ın yanılsam alarına. Z aten paradoks b ü tü n bu toplum sal taleplerin yavaş yavaş, am a em in b ir şekilde sistem in kendisi tarafından üstlenilm esi, gerçekleştirilm esi, dolayısıyla o nları p o litik b ir p latfo rm haline g etiren le rin elin d en kaçıp kurtulm asıdır. T ü k etim , haber, ileti­ şim, k ü ltü r, b olluk: B u g ü n b ü tü n bunlar yeni üretici güçler olarak siste­ m in kendisi tarafından kendi daha bü y ü k b ir zaferi için gerçek leştiri­ lir, keşfedilir ve örgütlenir. Sistem in kendisi de göreceli olarak şiddetli bir yapıdan şiddet kullanm ayan b ir yapıya evrilir: S istem , b o llu ğ u ve tü k etim i sö m ü rü ve savaşın y erine geçirir. A m a hiç kim se b u n d an dolayı m in n e tta r olm ayacaktır, çünkü sistem y ine de değişm ez ve bu y ü zd en yalnızca ken d i yasalarına itaat eder. Vem ayrımcılıklar Sadece b olluk değil, aynı zam anda zararlar da toplum sal m an tık tarafından sürd ü rü lü r. K en t ve sanayi o rtam ın ın etkisiyle yeni kıtlıklar Ortaya çıkar: M e k ân ve zam an, tem iz hava, yeşillik, su, sessizlik... Es­ kiden bedava olan ve bol bol kullanılan m allar sadece ayrıcalıklıların erişebildiği lüks m allar haline gelirken üretilm iş m allar ya da h iz m et­ ler k id elere sunulur. 57

Tüketim Toplumu

Dolayısıyla, z o ru n lu inallar düzeyindeki görece türdeşleşm eye b ir değer “ kaym a” sı ve yeni bir çıkar hiyerarşisi eşlik eder. D engesizlik ve eşitsizlik azalmaz, yer değiştirir. Yaygın tüketim nesneleri giderek daha az toplum sal sın ıf belirticisi haline gelir ve ço k b ü y ü k ay k ırı­ lıklar azaldığı ölçü d e gelirler de ayırt edici ö lç ü t olarak değ erlerin i kaybeder. H atta tü k e tim in de (harcam a, b eğenilir nesneleri satın alm a ve onlara sahip olm a anlam ında) statünün değişken g eo m etrisin d e şim dilik oynadığı seçkin rolü diğer ö lçütler ve diğer davranış tü rleri yararına yavaş yavaş kaybetm esi m ü m k ü n d ü r. E n so n u n d a tüketim ar­ tık hiçbir anlama gelmediğinde herkese özgü bir şey haline gelecektir. Ş im diden toplum sal hiyerarşinin çok daha ince ö lçü tlere kaydol­ d u ğu görülüyor. İş ve so ru m lu lu k tipi, eğitim ve k ü ltü r düzeyi (yaygın m alları tü k etm e tarzı b ir tü r “ en d e r b u lu n u r m al” olabilir), kararlara katılım . Bilgi ve ik tid ar b olluk to p lu m lu n u z u n iki ö n em li az b u lu n u r m alıdır ya da öyle olacaktır. A m a bu soyut ö lç ü tle r daha şim diden diğer so m u t göstergelerde b üyüyen b ir ayrım cılığı g ö rm ey i engellem iyor. K onu ttak i ay rım cı­ lık yeni değil, am a giderek ço k yüksek düzeyde b ir az b u lu n u rlu ğ a ve kronik bir spekülasyona bağlı olarak, coğrafi ayrım cılıkla o ld u ­ ğu kadar (şehirlerin m erkezi ve ken ar m ahalle, yerleşim alanları, lüks g ettolar ve k en tte çalışanların yaşadığı banliyöler vb) ik am et edilen m ekânla (evin içi ve dışı) ve iki ayrı k o n u t edinm ey le de belirleyici olm aya başlıyor. B u g ü n nesneler m e k ân d an ve m ek ân ların toplum sal olarak sınıflandırılm asından daha az önem lidir. Belki de k o n u t diğ er tü k etim nesnelerinin tersine bir işlev görür. M ekân ve yerleşm e iliş­ kileri açısından nesn elerin türdeşleştirici, k o n u tu n ayrım cı b ir işlevi vardır. D oğa, m ekân, tem iz hava, sessizlik: Bu en d e r b u lu n u r m alların aranır olm asının ve yüksek fiyatlarının yansıması, iki uç toplum sal k ateg o ri arasındaki farklılaştırıcı harcam alar gösterg elerin d e o k u n u r. İşçiler/yönetici kadrolarda çalışanlar ayrım ı z o ru n lu m allar için yal­ nızca 100 ile 135 arasındadır, bu ayrım k o n u t d o n an ım ı için 100 ile 245 arasında, ulaşım için 100 ile 305 arasında, boş zam an etk in lik leri için 100 ile 390 arasındadır. B urada, türdeş b ir tü k etim alanında n ic e­ liksel b ir d erecelenm e o k u m a m ak gerekir, rakam lara bakarak aranılan m alların niteliğine bağlı toplum sal ayrımcılığı o kum ak gerekir. 58

Je a n Baııdrillard

Sağlık hakk ın d an , m ek ân hakkından, güzellik hak k ın d an , tatil hak k ın d an , bilgi hakkından, k ü ltü r hakkından çokça söz edilir. Bu yeni haklar su y ü z ü n e çıktığı ölçüde eşanlı olarak bakanlıklar da d o - . ğar: Sağlık Bakanlığı, Boş Z am an E tkinlikleri B akanlığı - n ed en G ü ­ zellik ve Tem iz H ava B akanlığı da olm asın? K urum sallaşm a hakkına dayanan ve genel b ir bireysel ve toplum sal ilerlem eyi ifade ediyor­ m uş gibi g ö rü n e n b ü tü n bunlar belirsiz b ir anlam a sahiptir ve n e­ redeyse tam tersine oku n m aları m ü m k ü n d ü r. Mekâıı hakkı yalnızca herkes için ınekân kalmadığı ve m ekân ile sessizlik başkalarının zararına bazılarının ayrıcalığı haline geldiği andan itibaren var olabilir. Nasıl artık yalnızca herkes için to p rak olm adığı andan itibaren “ m ü lkiyet h ak k ı” var ise işbölüm ü çerçevesinde em ek değiş tokuş edilebilir b ir m eta haline geldiğinde, yani em ek bireylere ait o lm ak tan çıktığında da em ek hakkı olm uştur. “ Boş zam an etkinlikleri h a k k ı’’m n da aynı şekilde eskiden em ek için söz konusu o ld u ğ u gibi aylaklıktan tek n ik ve toplum sal işbölüm ü aşamasına geçişi ve dolayısıyla aslında bu tü r etk in lik lerin so n u n u gösterip g ö sterm ediği sorulabilir. D e m e k ki slogan olarak, b olluk to p lu n u n u m d e m o k ra tik afişi ola­ rak ö n e çıkartılan b u yeni toplum sal hakların ortaya çıkışı, aslında söz k onusu u n su rların ayırt edici göstergeler ve sın ıf (ya da kast) ayrıcalık­ ları d ü zey in e geçişini b elirtir.“ Tem iz hava hakkı"doğal mal olarak temiz havanın yitirilmesini, onun meta statüsüne geçişini ve eşitliksizlikçi toplumsal yeniden-dağıtmnm gösterir. K apitalist sistem in ilerlem esini —yani so m u t ve doğal b ü tü n d eğ erlerin üretici biçim lere, yani 1) e k o n o m ik kâr, 2) toplum sal ayrıcalık kaynaklarına dönüşm esini— nesnel toplum sal ilerlem e E m irler’e “ h ak ” olarak kaydedilm e) sanm am ak gerekir.

(Kutsal

Bir sın ıf kıırıtııııt T ü k etim toplum sal b ü tü n ü , O k u l’u n kültü rel fırsatları türdeşleş­ tird iğ in d en daha fazla türdeşleştirm ez. H atta tü k e tim toplum sal b ü ­ tün d ek i aykırılığı üstlenir. T ü k etim , yani aynı (?) m alların ve aynı (?) m addi ve k ültürel ü rü n le rin g itg id e artan paylaşım ı toplum sal aykı­ 59

Tiiketim Toplumu

rılığın, hiyerarşinin, genellikle iktid arın ve sorum lu lu k ların yarattığı en büyük ayrım cılığın b ir düzelticisi olarak gösterilm eye çalışılmıştır. G erçekte okul ideolojisi gibi tü k e tim ideolojisi de bu rolü iyi oynar (yani, elektrikli tıraş m akinesi ya da o to m o b il ö n ü n d ek i tam b ir eşitli­ ğin zihindeki tem sili; tıpkı o k u m a ve yazm a ö n ü n d e tam b ir eşitliğin tem sili gibi). D oğal olarak b u g ü n herkes potansiyel olarak okum ayı ve yazm ayı biliyor, aynı bulaşık m akinesine sahip (ya da sahip olacak) ve aynı cep kitaplarını satın alıyor. A m a bu eşitlik tam am ıyla biçim sel: E şitlik en so m u t şey söz konusuyken aslında soyuttur. A yrıca iktidar ve gerçek ayrım cılık sistem i ta m tersine bu türdeş soyut tem el üs­ tün de, bu soyut dilbilgisi ya da T V aracı demokrasisi üstü n d e işleyecektir. A slında, tü k e tim ü rü n le rin in , bu toplum sal k u ru m u n g ö sterg e­ le rin in bu ilksel d em o k ra tik platform u k urduğu bile d o ğ ru değildir. Ç ü n k ü tü k e tim ü rü n le ri ve bu toplum sal k u ru m u n göstergeleri k en ­ d in d e ve teker te k er (oto, tıraş bıçağı vb) anlam a sahip değildir. A nla­ ma sahip olan yalnızca o n ların to p lu lu ğ u , b ir araya gelişleri, bu nes­ nelerle ilişki ve b irlikte sahip oldukları toplum sal “ p ersp e k d P 'le rid ir. B u da h er zam an ayırt edici b ir anlam dır. O n la r da g österge olarak m ad d ilik lerin d e (ince farklılıklarında) b u yapısal belirlem eyi yansıtır­ lar; ayrıca ııe tür bir mucizeyle bunu yapmaktan kurtulabilirlerdi belli değil. O k u l gibi, onlar da diğer kurum larla aynı toplum sal m antığa boyun eğerler, bu m antıkla ilgili olarak verdikleri tersine im geye kadar. — T ü k etim de okul gibi b ir sın ıf k u ru m u d u r: S adece e k o n o m ik anlam da (satın alm a, tercih, tü k e tim pratiği satın alm a gücü y le d ü ­ zenlenir. Eğitim d üzeyinin kendisi de sın ıf atlam anın b ir işlevidir vb) nesneler ö n ü n d e eşitsizlik y o k tu r —kısaca, tıpkı herkesin b en z er eği­ tim fırsatına sahip olm am ası gibi, herkes aynı nesnelere sahip değil­ d ir-; am a daha d erin b ir şekilde yalnızca bazılarının çevre ö ğ elerin in özerk, rasyonel b ir m antığına ulaşabilm esi (işlevsel ku llan ım , estetik d üzenlem e, kültürel gelişim ) anlam ında radikal bir ayrım cılık vardır: B u kişilerin nesnelerle ilgisi y o k tu r ve d o ğ ru su n u söylem ek gerekirse b un lar “ tü k e tm e zle r” . D iğerleri ise sihirli b ir ekonom iye, n esn elerin nesne olarak ve diğer h e r şeyin de (düşünce, boş zam an etk in lik leri, bilgi, kültür) nesne olarak değ er taşımasına m a h k û m edilir: Bu fetişist m antık tam anlamıyla tüketimin ideolojisidir. Aynı şekilde bilgi ve k ü ltü r, an ah tarın a, yani k en d ilerin in m eşru , 60

Jean Baudrillard

rasyonel ve etk ili kullan ım ın a olanak tanıyan ko d a sahip olm ayanlar için sadece daha alışılm adık ve daha keskin b ir k ü ltü re l ayrım cılık aracısıdır (çiiııkü bilgi ve k ü ltü r o n la rın g ö z ü n d e ve o n la rın k u llan ı­ m ın d a . nesnel b ir ö ğ re n im ve form asyon y erin e, b u n u n tersi olarak yani ek b ir ınaııa, b ir b ü y ü lü ik tid ar kaynağı olarak g ö rü lü r). Bir kurtuluş boyutu N e sn e le r sayılarıyla, yinelenm eleriyle, gereksizlikleriyle, b içim ­ lerin in aşırı bolluğuyla, m o d a oyunuyla, k en d ilerin d e k i saf ve basit işlev sınırını aşan h e r şeyle yalnızca toplumsal özü —S T A T U ’y ü - yani sadece bazılarına doğum la v erilen ve d iğ e rlerin in , tersin e b ir yazgı y ü zü n d e n , h iç b ir zam an ulaşam ayacakları bir T an rı lü tfu n u temsil eder­ ler. M irasla (kan bağı ya da k ü ltü r olsun) gelen bu m eşru lu k statü kav ram ının tem elin d ed ir. Statü toplum da yü k selm en in tü m d in am i­ ğine reh berlik eder. T ü m ö zlem lerin kök en in d e, bu d o ğ u m d a n gelen statü, lü tu f ve m ü k em m ellik statüsüne d uyulan ideal am aç yatar. Statü, nesneler dünyasının yakasını da bırakm az. B u çılgınlığa, b ir d eğ erin ebediliğini g ö sterm eye ve Tanrının inayeti yoluyla kurtuluşun olmadığı yerde- başarılmış işlerle ıv ortaya konmuş yapıtlarla kurtuluşu kanıtlamaya falışan bu biblo, gadget, F E T İŞ dünyasına n e d e n olan da statüdür. K alıtım , d o ğ u ştan sahip o lu n an değer, g eri alınam az T an rı lütfü göstergesi o lan antika n esnenin çok özel prestiji b u n d an ileri gel­ m ektedir. Başarılmış işler ya da yapıtlar yoluyla kurtuluş olan n esn eler yoluyla k u rtu lu şu dayatan b ir sınıf m antığıdır: B u ise aristokratik b ir ilke olan T anrı liitfu ve seçilm e yoluyla k u rtu lu şu n karşısındaki “ d e m o k ra tik ” ilkedir. O ysa evrensel uzlaşım a göre T anrı lütfü yoluyla k u rtu lu ş, h e r zam an d iğ e r k u rtu lu ştan daha değerlidir. A lt ve o rta sınıflarda rasdanan biraz da b u d u r. B u sınıflarda “ nesne yoluyla kan ıtlam a” , tü k etim yoluyla k u rtu lu ş, içinde b u lu n d u ğ u sonsuz ahlâki kanıtlam a sürecin­ de b ir kişisel T anrı lü tfü ,T a n rı vergisi ve kad er statüsü ed in m ek için üm itsizce tıkanıp kalır. O ysa bu statü, ken d i m ü k em m ellik lerin i başka yerde, k ü ltü r ve ik tid ar yoluyla kanıdayan üst sınıfların ayrıcalığıdır.

5. Hıı Küçiik O rtak Kültür v e En Küçük O rtak Çoklar bölüm lerine bakınız. (S. 120-123)

Tüketim Toplumu

Farklılaşma ve büyüme toplumu Dolayısıyla b ü tü n b u n lar bizi İhtiyaç ve B ollu k M etafiziği’n in ö tesinde tü k etim in toplumsal mantığının hakiki b ir çö zü m lem esin e g ö ­ tü rü r. B u m a n tık hiç de m alların ve h iz m etlerin kullanım değerinin b i­ rey tarafından sahiplenilm esiıün m antığı değildir - b azılarının m u cize ü stü n d e hakkı varken, d iğ e rlerin in sadece m ucizen in sonu çların d a hak sahibi olduğu eşitsiz b o llu k m antığı: bu bir tatm in m antığı değil b ir toplum sal gösteren lerin üretilm esi ve g üdüm len m esi m an tığ ıd ır. B u perspektifte tü k e tim süreci iki tem el bakım dan çözüm lenebilir. 1.T ü k etim p ratik lerin in kaydoldukları ve anlam larını kazandıkları b ir koda dayanan anlamlandırma ve iletişim siireci olarak. B urada tü k e tim b ir m übadele sistem idir ve b ir dile eşdeğerdir. B u düzeyde tü k erim yapısal çözüm lem eyle ele alınabilir. B una daha sonra döneceğiz. 2. B u defa n e sn ele rin /g ö ste rg e lerin sadece b ir kod için d e an ­ la m la n d ırın farklılıklar olarak değil, am a aynı zam anda bir hiyerarşi için de statüsel değerler olarak düzenlendiği toplumsal sınıflandırma ve farklılaşma süreci olarak. B urada tü k e tim , statüsel d eğerlerin (diğer to p ­ lumsal gösterenlerle nedensel ilişki içinde olarak: bilgi-, iktidar, k ü ltü r vb) dağılım ındaki özgül ağırlığını belirleyen stratejik b ir çö z ü m le m e­ nin nesnesi olabilir. Ç ö z ü m le m e n in ilkesi şudur: Asla k en d in d e (kullanım d eğ eri için­ de) ııesjıe tüketilm ez; gerek sizi ideal göııderge olarak k en d i g ru b u ­ nuza ilişkileııdirerek, gerekse de üst bir statü g ru b u n a g ö ııdergeyle sizi g ru b u n u zd a n ayırarak ayırt eden göstergeler olarak n esn eler (en geniş anlam da) h e r zam an g ü düm lcnir. B ununla birlikte, tem el b ir toplum sal süreç olan ve herkesin toplu­ ma kaydolduğu bu statü yoluyla farklılaşm a sürecinin b iri bilinçli diğeri bilinçsiz, b iri etik (ek o n o m ik ve toplum sal k o n u m u n , statü rek ab eti­ n in , prestij hiyerarşisinin ahlâkı) diğeri yapısal olm ak üzere b ir yaşa­ nan bir de yapısal yanı vardır: B u, kuralları, anlam zorlam aları —tıpkı dilin zorlam aları gibi— ö z ü n d e bireylerin elinde olm ayan b ir koda sürekli olarak kaydolm aktır. T üketici kendi avırt edici davranışlarını özgürlük olarak, talep ola­ rak, tercih olarak yaşar,farklılaşma ve b ir koda boyun eğ m e zorlaması

Jean Baııdrillarti

olarak yaşamaz. Farklılaşm ak, farklılıkların b ütünsel d ü ze n in i yerleş­ tirm ek tir, bu d ü zen se tü m to p lu m olgu su d u r ve kaçınılm az olarak bireyi aşar. Farklılıklar d ü ze n in d e k endine b ir yer açan h e r birey, b u n u yaparak d ü ze n i y en id en k u rar ve böylece k en d in i b u d ü z e n e sadece g öreceli olarak kaydolm aya m a h k û m eder. H e r b irey k en d in i farklı­ laştıran toplum sal kazançlarını m utlak kazançlar g ibi yaşar, bu arada k o n u m lar y er d eğ iştirirken farklılıklar d ü z e n in in sürm esin i sağlayan yapısal zorlam ayı yaşamaz. Farklılaştırıcı kaydolm a bu görecelik zorlamasına g ö re sürüp gittiği ö lçü d e belirleyici olan bu zorlam adır. T ü k e tim in tem el yapısını, SI­ N IR S I Z yapısını b ir te k o açıklayabilir. B u sınırsızlık b o y u m h içb ir ihtiyaç ve ta tm in k u ram ın ın eğrileriyle açıklanam az; ç ü n k ü bu b o y u t ısı, en eıji ya da kullanım d eğ e ri dengelem leriyle hesaplandığında h e­ m en b ir d o y u m noktasına ulaşm ak gerekirdi. O ysa hiç kuşk u yok ki tanık o ld u ğ u m u z d u ru m b u n u n tam tersidir.T üketim ritim le rin in hız kazanm asına, devasa b ir ü retkenlikle daha da çılgına d ö n m ü ş b ir tü k e tinıcilik arasındaki açığın oluşm asına (üretkenliğin ve tü k etim ciliğ in uyum lu eşitliği olarak anlaşılan b olluk sonsuza d ek g e ri gider) n e d e n olan b ir talep zorlam asına tanık oluruz. B u ancak ta tm in in bireysel m antığı radika] olarak terk edilip farklılaşm anın toplum sal m an tığ ın a kesin ö n em i v erildiğinde açıklanabilir. Ve bu farklılık m an tığ ın ı basit ve bilinçli prestij b elirlen im lerin d e n ayırm ak g erek ir - ç ü n k ü b u b e ­ lirlenim ler hâlâ tatminler, olumlu farklılıkların tü k e tim iy k en ayırt edici gösterge h e r zam an için h em olum lu H E M D E o lum suz fa rk h lık tırbu n ed en le de ayırt edici gösterge sonsuza dek başka göstergelere g ö n d erm e yapar ve tiikericiyi de kesin b ir tatm insizliğe sürükler. T ü k etim sistem inin dengeye o tu rm asın ın im kânsızlığının kesinliği karşısında, tü k etim in zıvanadan çıkm ası, sınırsızca aşırıya kaçm ası kar­ şısında refah ilkesine göre d ü şü n en ek o n o m istlerin ve diğer idealist düşü n ü rlerin şaşkınlığı h e r zam an çok öğreticidir. Bu şaşkınlık m al ve gelir çoğalm ası terim leriy le (asla göstergeler yoluyla ilişki k u rm a ve b.Tüketim bu suıır&ız boyutu elbette (2) düzeyinde (toplumsal farklılaşma sistemi) kazanır. Tüketim in dile asimde edilebileceği (l) düzeyinde (derişini ve mübadele sistemi) mal ve hizmetlerden oluşan ku lla n ım a h a z ır bir malzeme (tıpkı dilsel göstergelerin oluşturduğu kullanıma hazır malzeme gibi), ilkel toplumlarda görüldüğü gibi, fazlasıyla yeterli olabilir. çoğalmaz, çünkü bu düzlemde, toplumsal hiyerarşi ve eşanlı çifte belirlenim üzerine kurulu olan, gösterge çift ıitıhm thhğt yoktur. Buna karşın, belli bir söz ve tarz düzeyi ayırt edici çoğalmanın yeri haline gelir.

63 .

Tiıkeıiın Toplumu

farklılaşma te rim leriy le değil) k u rd u k ları görüşlerin k arak teristik bir özelliğidir. G ervasi’ye göre, “ G elirlerin yükselm esi tü k etim olanakla­ rım genişlettikçe, b ü y ü m ey e hızla piyasaya yeni m alların girişi eşlik eder." “ G elirlerin yükselm esi eğilim i yalnızca b ir yeni mal ak ım ını değil, aynı zam anda aynı m alın n ite lik lerin in artm asını da sağlar.” (N i­ çin? H an g i m a n tık ilişkisiyle?) “ G elirlerin yükselm esi n iteliğin d erece d erece yükselm esine yol açar.” H e r zam an aynı ö rtü k tez: “ N e denli kazanılırsa, o denli daha ço k ve daha iyisi istenir” ; b u, ay rım g ö ze t­ m eksizin herkes için ve bireysel olarak geçerlidir; ç ü n k ü herkes ras­ yo n el b ir en yüksek refah noktasım hedefler. A yrıca daha g enel olarak söz konusu ek o n o m ist ve d ü şü n ü rlere g öre tük etim in alanı, ortalam a b ir tip “ tü k e tic i” etrafında istatistiksel olarak dağılan türdeş (olsa olsa bazı gelir ve “k ü ltü r” farklılıklarının g ü çlük çıkarttığı) b ir alandır. B u, A m erik an to p lu m u n u n devasa b ir o rta sın ıf olarak tasarım lanm asıyla ulaşılan ve üstü n d e ana çizgileriyle A vrupa sosyolojisinin tem ellendiği g ö rü ştü r.T ü k etim in alanı, tam te r­ sine yapılandırılmış bir toplumsal alandır; bu alanda yalnızca m allar değil, ihtiyaçların kendileri de, çeşitli k ü ltü r özellikleri olarak, ö rn e k bir g ru p tan , yönetici b ir elitten diğer toplum sal k ateg o rile re (bu k ateg o ­ rile rin yaşam düzey inin gö rece yükselm esi ölçüsünde) geçerler. “ T ü ­ ketici kitlesi” y o k tu r ve h iç b ir ihtiyaç k endiliğinden tü k etici tab an ın ­ d an doğm az: İhtiyacın “ standart ihtiyaçlar paketi” n d e y erin i alması, daha ö n ce “ seçkin p ak e t” te n geçm esine bağlıdır. D olayısıyla ihtiyaçlar zinciri, n esneler ve m allar zinciri gibi öncelikle toplum sal olarak seçi­ cidir: İhtiyaçlar ve tatm inler, m esafenin ve farklılaşm anın göstergeler yoluyla sürdürülm esi olan b ir m u tlak ilke, b ir tü r k ateg o rik toplum sal b u y ru k gereğince aşağıya d o ğ ru (trickling dow n) süzülür. T oplum sal b akım dan ayırt edici şeyler olarak tü m nesne yeniliklerini koşullan­ dıran bu yasadır. T ü k ettin evreninin tü m ü n ü bu ayırt edici şeylerin “ y u k arıd an aşağıya” d o ğ ru yenilenm esi yasası kateder, hiç de (aşağı­ d an yukarıya, b ütünsel türdeşliğe doğru) gelirlerin yükselm esi değil. H içb ir ü rü n , hiçb ir ihtiyaç eğ er zaten üst m od elin b ir parçası d e­ ğilse ve m esafenin k orunabilm esi için y erine bu üst m o d e ld e ayırt edici başka bir m al ya da ihtiyaç geçm em işse kitlesel olarak diziselleş­ m e ve tatm in edilm e şansına sahip değildir. Yayılma sadece y u k arıd a­ ki seçici yeniliklere bağlı olarak m eydana gelir. Yayılma doğal olarak, 64

Jeatt Bımtirillard

b ü y ü m e to p lu m u n d a n esn elerin ve m alların “azalan ayırt e tm e v eri­ m i o ran la rı” na bağlı olarak gerçekleşir. B u açıdan hâlâ bazı bilgilerin g ö zd en geçirilm esi gerekir. Yayılma kendi öz m ekanizm asına (kitle iletişim araçları vb) sahiptir, am a içeriğ in in k en d in e has b ir m a n tı­ ğı y o ktur. Y enilenm e te p e d e ve Önceki ayırt edici g ö sterg elerin yi­ tirilm esine karşı tep k i g ö ste rm ek için, toplum sal m esafeyi yen id en o lu ştu rm ak am acıyla gerçekleşir. Ö y le ki nesn eler gibi o rta v e alt sı­ nıfın ih tiy açlaru u n da üst sınıfin ihtiyaçlarına oranla b ir g ecik m ed en , b ir zam an farkından ve k ü ltü re l b ir farktan geçm esi g erek m ek ted ir. B u n u n , “ d e m o k ra tik ” to p lu m d ak i ayrımcılık b içim leri arasındaki yeri azunsaııam az. B ü y ü m en in çelişkilerin den b iri aynı anda m al ve ihtiyaç üretm esi, am a b u n ları aynı ritim d e ü retm em esidir; m al ü re tim in in ritm i sa­ nayise! ve ek o n o m ik ü retkenliğin b ir işlevi, ihtiyaç ü retim in in ritm i ise toplum sal farklılaşm a m an tığ ın ın b ir işlevidir. O ysa b ü y ü m ey le “özgürlüğe kavu ştu ru lan ” (yani iç zorlam a m an tığ ın a g öre sistem ta­ rafından üretilen) ihtiyaçların artan ve g e ri çevrilem ez hareketliliği, söziim ona o n ları ta tm in etm eye yönelik m addi ve k ültü rel m alların ü retim in in d in am iğ in d en farklı olan kendi öz d in am iğ in e sahiptir. Belli b ir kentsel toplum sallaşm a, statü rekabeti ve psikolojik “ take o ff” [sıçrama] eşiğinden itibaren özlem geri çevrilem ez ve sınırsızdır; h ız­ lanan b ir toplum sal farklılaşm a ve genelleşm iş b ir karşılıklı ilişki rit­ m ine g öre artar. T ü k etim in bu “farklılaştırıcı" d in am iğ in e bağlı olan özgül so ru n lar b u n d an kaynaklanır. E ğer özlem ler, sadece ü retkenlikle yarışsalar, ü retkenliğe bağım lı olsalardı soru n y oktu. A slında özlem ler bir farklılaştırm a m antığı o lan kendi öz m antıklarıyla d en etlen em ez b ir değişken o lu ştu ru r; b u , e k o n o m ik hesaplam ada fazladan b ir değiş­ ken. toplum sal k ü ltü rel b ir k o n u m ya da bağlam değişkeni değil, ama tü m d iğ erlerini d ü zenleyen belirleyici yapısal b ir değişkendir. K uşkusuz (ihtiyaçlar konusunda özellikle de kültü rel ihtiyaçlar k onusunda yapılan çeşitli anketlere dayanarak) ihtiyaçların belirli b ir sosyolojik atalet içinde old u k ların ı kabul etm ek gerek. Yanı ihtiyaç ve özlem lerin sonradan kazanılm ış toplum sal k o n u m a (koşullandırm a kuram cılarının düşü n d ü ğ ü gibi hiç de sunulan inallara değil) belirli 7. Bu noktada daha iltfriki sayfalara bakım a:"Ü retim güçlerinin ortava çıkışı olarak tüke­ tim."

llikı tim 'Ibjilutıuı

b ir endekslenm esi. Bu düzeyde to p lu m d a yükselm e süreçleri olan sü­ reçlerle yeniden karşılaşılır. B ir tü r “ g erçekçilik” , şu ya d ı bu to p lu m ­ sal k o n u m d ak i insanların asla rasyonel olarak özlem ley eb ileceğ in d en fazlasını özlem lem em esiııi sağlar. K endi nesnel şanslarının birazcık ö tesin de özlem leyerek b ir b ü y ü m e to p lu n u n u m resm i n o rm la rın ı içselleştırirler. Birazcık ötesini özlem leyerek bu (gelişm esinde bile M altluıs'çii olan) to p lu m u n h e r zam aıı olası olanın gerisin d e kalan gerçek gelişm e n o rm la rın ı içselleştırirler. N e denli az sahip o lunursa, o denli az özlem leııilir (en azından b ütünsel hayalciliğin y o k sunluğu telafi ettiği belli bir eşiğe kadar). D e m e k ki, özlemlerin üretilmesi süre­ cinin kendisi eşitsizlik(i(iir, ç ü n k ü alt tabakalardaki tevekkül, yukarıdaki daha ö zg ü r özlem leıııe, nesnel tatm in im kânlarını artırırlar. B u n u n la b irlikte sorunu burada da b ü tü n lü ğ ü içinde ele alm ak gerekir: M es­ leki ya da k ültürel özlem lerd en ço k daha b ü y ü k bir esneklik oran ın a sahip tam anlam ıyla tüketiıııci (m addi ve kültürel) ö zlem lerin aslında toplum sal hareketlilik konu su n d a bazı sınıfların yaşadıkları ciddi z o r­ lukları telafi etmesi ç o k m ü m k ü n d ü r. T ü k etim d ü rtü sü dikey to p lu m hiyerarşisinde başarılı olam am ayı telafi eder. B ir statü talebi o lm a n ın yanı sıra (özellikle alt sınıfların) “aşırı tü k e tim ’' ö d e m i aynı zam anda bu talebin karşılanm am ış olm asını da ifade eder. N e var ki toplum sal farklılaşm a ve statü talebiyle h arek ete g eç iri­ len ihtiyaçlar ve ö d e m le r g enellikle elde b u lu n a n m allardan ve nesnel fırsatlardan biraz daha hızlı gitm ey e eğilim lidir.V e ayrıca, ihtiyaçların arttığ ını varsayan sanayi sistem inin kendisi d e aynı zam anda mal arzı­ na oranla ilıtiya(ların sürekli bir artışını da varsayar (tıpkı eıııek g ü c ü n ­ d e n elde ettiği k â n azam ileştirm ek için b ü y ü k işsizlik çarkı ü ze rin d en v u rg u n yaptığı gibi: B urada, ihtiyaçlar ile üretici gü çler arasındaki d e­ rin b en zerlik y eniden g ö rü lü r). Sistem mallarla ihtiyaçlar arasındaki b u dengesizlik ü stü n d e n v u rg u n yaparken b ir çelişkiye varır: b ü y ü ­ m e n in yalnızca ihtiyaçların artm asını ve m allarla ihtiyaçlar arasındaki belli b ir dengesizliği değil, aynı zam anda ihtiyaç artışı ile ü retk en lik artışı arasındaki bu dengesizliğin de artmasını içerm esin in getirdiği çeliş­ ki. “ P sikolojik sürekli yoksullaşm a” ve işlevsel olarak b ü y ü m ey e bağlı olan, am a sonu bir kopuş eşiğine, infilak edici b ir çelişkiye varabilen ö rtü k kro n ik k riz hali bu yüzdendir. 8 . B u ih tiy a ç la rın " y e d e k o rd u s u " d u r .

. (> .

Jean Baudrillard

İhtiyaçların artm asıyla üretim in artm asını karşı karşıya g etirm ek , belirleyici “ ara” değişkeni gözler ö n ü n e serm ek d em ek tir: B u değişken ise farklılaşm adır. Dolayısıyla ilişkinin, ü rü n le rin artan farklılaşmasıy­ la toplum sal prestij talebinin artan farklılaşması arasına yerleştirilm esi gerekir. O ysa birincisi sınırlıyken, İkincisi sınırsızdır.T oplum sal varlık olarak (yani, anlam üreticisi ve değer olarak d iğ erlerin e göreli olarak) insanın “ ihtiyaçlar” ım n sınırları yoktur. İnsan niceliksel sınırlı m ik ­ tarda besııı alabilir, sin d irim sistem i sınırlıdır; am a besinin kültürel sistem inin kendisi sonsuzdur. D ahası bu göreceli olum sal b ir sistem dir. R e k la m ın kurnazlığıyla aynı andaki stratejik değ eri tam tam ına şudur: şeyleşdrilm iş gelgeç toplum sal prestij istekleri içindeki herkese diğerle­ rine bağlı olarak ulaşm ak. R e k la m insana asla te k başına seslenm ez, oıııı farklılaştırıcı ilişkisi için d e h e d e f alır, o n u n “ d e r in ” m otivasyonlarını yakalıyorm uş gibi g ö rü n d ü ğ ü zam an bile b u n u h e r zam an gösterise! bir tarzda yapar, yani h e r zam an ona yakınlığı olanları, g ru b u ve y in e kendisinin k u rd u ğ u o k u m a ve yorum lam a sürecinde, d eğ er v erm e sürecinde hiyerarşikleşm iş olan to p lu m u n tam am ını işin için e sokar. D ar b ir g ru p için d e rekabet gibi ihtiyaçlar da hiç kuşkusuz istik­ rara kavuşabilir. Statü gösteren lerin in ve ayırt edici şeylerin tırm anışı toplulukta daha az gü çlü d ü r. B u geleneksel to p lu m lard a ya da m ik ro gruplarda görülebilir. B izim k i gibi b ir sanayisel ve kentsel yoğunlaş­ ma, b ir y o ğ u n lu k ve izdiham to p lu m u n d a ise farklılaşm a talebi m addi ü retk en likten ço k daha hızlı artar.Toplum sal evrenin tam am ı kentleş­ tiğinde, iletişim b ü tü n sel o ld u ğ u n d a “ ihtiyaçlar” dikey b ir kavuşm aza göre artar; iştahla değil, am a rekabetle. M odanın bütü n sel d ik ta tö rlü ğ ü n ü n onayladığı bu artışın, bu fark­ lılaştırın “ zincirlem e te p k i” ııin d üzenli y eri kenttir. (O ysa, karşılık olarak süreç kırsal ya da m arjinal bölg elerin hızla kültürlüleşm esiyle kentsel yoğunlaşm ayı güçlendirir. Dolayısıyla süreç g e ri çe v rilem ezd ir.T ü u ı süreci d u rd u rm a istekleri nahiftir.) İnsan y o ğ u n lu ğ u k en d in ­ de büyüleyicidir, am a özellikle kentin söylemi rek ab etin ta kendisidir. D ürtüler, arzular, karşılaşmalar, uyarım lar, başkalarının h iç b itm ey en yargılaması, sürekli erotik leştirm e, bilgi, reklam ların tah rik i: B ütiin 9- Bu büyüyen farklılaşma zorunlu olarak merdivende yukarıdan aşağıya biıyııycn bir m esafe. 'yelpazenin dengesızleşmesi" anlamına değil; tnlyüyen bir ayrım edık, uç nokralarında dar.illnıî bir hiyerarşinin k e n d i itin d e ayırt edici göstergelerin çoğalması anlamına gelir. Türdeşleş­ meye. görece bir “demokratikleşmeye” dalıa da keskin bir statü rekabeti eşlik eder. . 67

.

Tüketim Toplumu

bunlar, gerçek b ir yaygınlaşmış rekabet tem elin d e bir tiir soyut to p ­ lum sal katılım k ad e ri oluşturur. N asıl sanayisel yoğunlaşm a h e r zanıan mal ü retim in in artm asına n e d e n oluyorsa, aynı şekilde kentsel yoğunlaşm a da ihtiyaçların sım rsız bir artışıyla sonuçlanır. O ysa h e r iki yoğunlaşm a tipi çağdaş olsalar da, daha ö n c e g ö rd ü ğ ü m ü z gibi, yine de kendi öz d in a m ik le ri­ n e sahiptir ve sonuçları bakım ın d an örtüşm ezler. K entsel yoğunlaşm a (dolayısıyla farklılaşma) ü retk en lik ten daha hızlı yol alır. K entsel ya­ bancılaşm anın tem eli budtır. B u arada daha tutarlı b ir ü retim d ü zen i yararına nevrotik bir den g e yerleşir; ü rü n le rin d üzen iy le iyi k ö tü b ü ­ tün leşm ek için b u d ü ze n e katılan ihtiyaçların hızla çoğalm ası. B ü tü n bunlar biiyiinte toplumlum bir bolluk toplununum tersi olarak tanım lar. R e k a b e tç i ihtiyaçlarla üretim arasındaki bu sürekli gerg in lik sayesinde, bu kıtlık gerginliği, bu “ psikolojik sürekli yoksullaşm a” sa­ yesinde ü retim düzen i sadece kendisine uyg u n olan ihtiyaçları ortaya çık arm ak ve “ tatm in e tm e k ” için kendisini ayarlar. B u m antığa g öre b ü y ü m e d ü ze n in d e ö zerk ihtiyaçlar y oktur, olam az, sadece büfiimeniıı ihtiyaçları vardır. Sistem de bireysel ereksellijdere yer y o ktur, yalnız­ ca sistem in kendi erekselliklerine yer vardır. G alb raith ’ın. B e rtraııd de Jo u v e ııe l’in işaret ettiği işlev b o zu k lu k ların ın tam am ı mantıklıdır. A rabalar ve o to b a n lar sistem in b ir ihtiyacıdır, bu az ço k açıktır, am a aynı zam anda o rta k atm anların üniversite eğitim i g ö rm e le ri de sis­ tem in bir ihtiyacıdır; dolayısıyla o to m o b il üretim iy le aynı n ed e n le Ü n iv crsite’nin “ dem okratikleşm esi” de. Sistem sadece kendi öz ih ­ tiyaçları için ü re d in yaptığından giderek daha sistemli olarak bireysel ihtiyaçlar kandırm acasınııı arkasına saklanır. Ö ze l tü k etim in kam usal h izm etlere göre devasa artış gösterm esi bundan kaynaklanır (G alb­ raith). B u b ir rastlantı değildir. İhtiyaçların bireysel k eııdiliğiııdenliği ve doğallığı k ü ltü , ü retim ci te rc ih in y ü k ü n ü n ağırlığıyla d o lu d u r. E n “ rasyonel” ihtiyaçlar bile (eğitim , kü ltü r, sağlık, ulaşım , boş zam an 10. Bu anlamda "gerçek ihtiyaçlar” ile "yapay ihtiyaçlar” .ırasındaki ayrım sahte bir sorundur. Kuşkusuz “yapay ihtiyaçlar” "tenıel" ihtiyaçların giderilmemesini maskeler (eğitim yerine televizyon). Ama bu. biıyüm e taralından genelleştirilmiş belirlenime (sermayenin genişletil­ miş yemden üretimi) onuıla ikincildir ve bu belirlenimle ilgili olarak “doğal'’ ya da “yapay” yoktur.Ve hatta: bir insan erekseliikleri kuramı içerimlcyeıı bu doğal/yapay ayrımının k e n ­ disi b ü y ü m en in ideolojik bir ürünüdür. Bu ayrım büyüm e tarafından yeniden üretilir ve işlevsel olarak ona bağlıdır.

Jv a n Bdtıtlrillard

etk in lik leri) gerçek toplum sal anlam larından koparılıp b ü y ü m e n in ned en o ld u ğ u ihtiyaçlarla aynı ned en le bu b ü y ü m e n in g elecekteki sistem atiğinin için e çekilir. Ö te yandan b ü y ü m e to p lu m u daha da d e rin b ir anlam da bir b o llu k to p lu m u ııu n tersidir. B üy ü m e to p lu m u b ir m allar üretim i to p lu m u olm adan ö n ce b ir ayrıcalıklar ü retim i to p lu m u d u r. B ir de. ayrıcalıkla kıtlık arasında z o ru n lu , sosyolojik olarak tanım lan ab ilir b ir bağlantı vardır. K ıtlık olm aksızın ayrıcalık (hangi to p lu m olursa ol­ sun) var olam az. İkisi yapısal olarak b irb irlerin e bağlıdır. Dolayısıyla bü y ü m e, kendi toplumsaI m antığı neden iy le paradoksal olarak yapısal bir kıtlığın yeniden üretim iyle tanım lanır. Bu kıtlık artık ilkel kıtlıkla (malların en d e r bu lu n u rlu ğ u ) aynı anlam a sahip değildir: İlkel kıtlığın geçici o ld u ğ u düşüniilebiliyordu ve to plum larım tzda bu kıtlık kısm en giderilm iştir, am a o n u n y e rin e ikam e edilen yapısal kıtlığın kendisi kesindir; ç ü n k ü yapısal kıtlık, b ü y ü m e dü zen in in ken d i m antığı için ­ de atılım işlevi ve ik tid ar stratejisi olarak sistemli hale getirilmiştir. S o n u ç olarak, en yüksek düzeyde toplum sal tü rdeşleştirm e olan b ü y ü m e to p lu m u n u n ideo lo jik hipotezi ile bu to p lu m u n yapısal b ir farklılaşmaya dayanan so m u t toplum sal m antığı arasında h e r d u ru m d a m antıksal çelişki o ld u ğ u n u ve m antıksal olarak çelişkili olan bu b ü tü ­ n ün kuşatıcı bir stratejiye tem el o lduğunu söylüyoruz. Ve b ir kez daha bu d ü zm ece bolluk to p lu m u n u n b ü y ü k yanılsa­ ması ü stünde, tem el söylencesi üstü n d e ısrar edeceğiz: idealist “b ir­ leşik kaplar” şem asına göre y en id en b ölüşüm yanılsam ası. M alların ve ü rü n le rin kabarm ası denizlerin seviyesi gibi den g elen m ez. D oğal ataletin tersine toplum sal ataletin sonu b ir dengesizlik, aykırılık ve ayrıcalık d u ru m u n a varm az. B ü y ü m e dem okrasi değildir. B olluk ay­ rım cılığın işlevidir. N asıl o n u n düzelticisi olabilirdi ki? Paleolitik ya da ilk bolluk toplumu Bir b o llu k to p lu m u n u n , tü m m addi (ve kültürel) ihtiyaçların bol bol tatm in edildiği b ir to p lu m old u ğ u y olundaki geniş ö lç ü d e kabul g ö rm ü ş d üşünceyi te rk etm ek gerekir, ç ü n k ü bu d ü şü n c e to p lu m ­ sal m an tığı göz ö n ü n e alm az. Ve “ İlk B olluk T o p lu m u ” hakkıııdaki m akalesinde M arshall S ahlins’iıı ele aldığı kıtlığın, piyasa e k o n o m i11. Les tcınps m a in n c s . Ekim 1968.

tü k e tim Toplumu

siniıı karakteristik kıtlık saplantısının hâkimiyeti altında o lan ın bazı ilkel to p lu m lar değil, bizim sanayi ve ü retim ci to p lu m larım ız o ld u ğ u d ü şü n cesin e katılm ak gerekir. N e denli çok üretilirse, en aşırı b o l­ lukta bile, insan ü retim i ve insan erekselliği arasındaki d en g e olarak tan ım lanan ve b olluk d em ek olan nihai am açtan uzaklaşm a o d e n ­ li vurgulanır. Bir b ü y ü m e to p lu m u n d a tatm in edilen ve ü retk e n lik arttığı ö lç ü d e giderek daha fazla tatm in edilen şey ü retim d ü ze n in in ken di ihtiyaçları o ld u ğ u n a ve insanların “ ihtiyaçlar”] o lm ad ığ ın a ve taııı tersine tü m sistem insanların ihtiyaçlarının tan ın m am asın a d a­ yan dığına göre, b o llu ğ u n sürekli olarak gerilediği açıktır: D aha açık söylem ek gerekirse, b olluk kıtlığın ö rg ü tlü (yapısal kıtlık) h ü k m ü ­ n ü n yararına oııaııanıaz b ir şekilde reddedilir. Sahliııs’e göre, m utlak “ y oksulluk”larıııa rağm en lıakikı bolluğu tanıyanlar avcı-toplayıcılar (Avustralya ve K alahari v b ’deki ilkel g ö ­ çebe kabileler) olm uştu. A vcı-toplayıcılar k en d ilerin e ait h iç b ir şeye sahip değillerdi, daha rahat hareket etm ek için bir b ir fırlatıp attık ­ ları nesneleriyle kafalarını bozm am ışlardı. N e ü retim aygıtı vardı n e d e “ çalışm a". D en ileb ilir ki “ boş zam anlarını d eğ e rlen d irir g ib i" avlanıyor, to p lu y o r ve h e r şeyi aralarında paylaşıyorlardı. S avurgan­ lıkları bütünseldi. E k o n o m ik plan yapm aksızın ve b irik tirm ek siziıı h er şeyi hem en tüketiyorlardı. A vcı-topiayıcınııı burjuva icadı Homo Ecoııonıietts'a b en z er bir yanı yoktur. E k o n o m i Politiğin tem ellerin i bilm ez avcı-toplayıcı; hatta h er zam an insan enerjilerin in , doğal kay­ nakların ve fiili e k o n o m ik olanakların gerisinde kalır. Ç o k uyur. B i­ zim sistem im iz (giderek te k n ik yetkinleşm eyle) insani araçların y eter­ sizliği karşısındaki um utsuzlukla, piyasa ekono m isin in ve genelleşen rekabetin derin son ucu olan radikal ve felaketvari b ir um utsuzlukla dam galanırken, avcı-toplayıcı doğal kaynakların zen g in liğ in e g ü v en ir (bu güven ek o n o m ik sistem inin tem el niteliğini olu ştu ru r). İlkel toplıım ların k arakteristikleri olan toplumsal “ basiretsizlik” , “savurganlık”gerçek bollu ğ u n göstergesidir. Biz sadece b o llu ğ u n gös­ te rg elerin e sahibiz. D evasa bir üretim aygıtının ö n ü n d e yoksulluğun ve kıtlığın göstergelerimi peşinde koşuyoruz. A m a yoksulluk, diyor Sahlins, ne ıııal m ik tarın ın düşük olm asına 11e de basit anlam da am aç­ larla araçlar arasındaki b ir ilişkiye dayanır:Y oksulluk h e r şeyden ö n ce insanlar arasındaki bir ilişkidir. İlkellerin “g ü v e n ”ini yaratan ve açlıkta 70

Jea n Rdiulrilldrtl

bile bolluğıı yaşam alarım sağlayan nihayetinde toplum sal ilişkilerinin şeffaflığı ve karşılıklılığıdır. B u, nasıl olursa olsun, doğa, to p ra k ,“ e m e k ” araçları ya da ü rü n le rin in tekelleştirilip değiş tokuşları engellem em esi ve kıtlık g etirm em esi olgusudur. H e r zam an iktidarın kaynağı olan b irik tirm e de yoktur. A rm ağan ve simgesel değiş tokuş e k o n o m isin ­ de m allar sürekli olarak b irileriııd en diğ erlerin e geçtiğ in d en düşük ve h e r zam an sınırlı b ir mal m ik tarı genel bir zenginlik yaratmaya yeter. Z en g in lik m allara değil, kişiler arasındaki so m u t değiş tokuşa dayanır. D olayısıyla, zen g in lik sınırsızdır; ç ü n k ü değiş to k u ş çevrim i, bu çev rim in h er anı değiş tokuş edilen n esn en in d eğ e rin e katkıda b u ­ lun d u ğ u için, sınırlı sayıda insan arasında bile sonsuzdur. U ygarlaşm ış ve sanayileşmiş to p lu m larım ızın karakteristik rek ab et ve farklılaşma sürecinde kıtlığın ve sınırsız ihtiyacın diyalektiği olarak tersyüz edilm iş biçim de b u ld u ğ u m u z şey zenginliğin bu so m u t ve ilişkisel diyalekti­ ğidir. İlkel değiş tokuşta h e r ilişki toplum sal zenginliği artırırk en , b i­ zim “ farklılaştırıcı” to plum larım ızda sahip o lunan h e r şey d iğ erlerin e göre göreceleştiği için (ilkel değiş tokuşta sahip o lu n a n h e r şey bizzat diğerleriyle ilişki için d e değer klizmnr) bireysel yo k su n lu ğ u artırır. Dolayısıyla “ z e n g in ” toplum larım ızda b o llu ğ u n yitirildiğini ve sonu gelm ez b ir üretk en lik artışıyla, yeni üretici g ü çlerin ortaya çık jnasıyla y en id en oluşturuiam ayacağım savunm ak paradoksal değildir. B olluğun ve zen g in liğ in yapısal tanım ı toplum sal ö rg ü tle n m e için­ de o ld u ğ u n d a n , sadece b ir toplum sal ö rg ü tle n m e ve toplum sal ilişki d ev rim i b o llu ğ u başlatabilir. B ir g ü n piyasa ek o n o m isin in ötesin d e savurganlığa y en id en d ö n ec ek m iyiz? Savurganlık y e rin e biz tü k e­ tim e, ö m ü r boyu z o ru n lu “ tü k e tim ” e, kıtlığın ikiz kardeşine sahibiz, ilkellerin “ ilk” (ve tek) b olluk to p lu m u n u tanım alarını sağlayan to p ­ lumsal m a n u k tır. Bizi lüks ve gösterisel b ir kıtlığa m a h k u m edense bizim toplum sal m antığım ız. B İR T Ü K E T İM K U R A M I İÇİN

Hoıno Economicus’un otopsisi B u b ir masal: “ B ir zam anlar K ıdık için d e yaşayan b ir İnsan varm ış. Sayısız m aceradan ve E k o n o m i Bilim i içinde u z u n b ir yolcu lu k tan sonra. B olluk T o p lu m u ’yla karşılaşmış. E vlenm işler ve p ek ç o k ihti­ yaçları olm uş.” A .N .W h ite h e a d ,“ Ho/ttö Economicus'ım güzelliği, o n u n 71

T u k ıtim Toplumu

tanı olarak neyin ardından koştu ğ u n u b ilm em izd i” dem işti. İnsan D oğası’nııı İnsan H akları'yla m u tlu birleşm esinin m o d e rn zam anla­ rın d a doğan Altın Ç a ğ ’ııı bu insan fosili yoğun bir biçim sel rasyoııalite ilkesi ile donatılm ıştır. B u ilke onu; 1. en ufak b ir kararsızlık belirtisi gösterm eksizin k en d i m u tlu lu ­ ğu n u aramaya, 2. tercih önceliğini kendisine azam i tatm inleri sağlayacak olan nesnelere verm eye g ö tü rü r. T ük etim hakkındaki bilgi ya da p o p ü le r h e r söylem b ir m asalın şu söylencese! b ö lü m ü n ü tekrarlar: K endisini, tatm in “sağlayan” n esn e­ lere doğru yönelten ihtiyaçlara “ doğuştan sahip” İnsan.Y iııe d e insan asla tatm in olm adığından (ayrıca bu o n u n y ü zü n e d e v u ru lu r) aynı hikâye yıllanm ış masalların tarihe karışm ış açıklığıyla yeniden başlar. K im ilerin d e şaşkınlık g ö rü lü r:“ İhtiyaçlar, e k o n o m i b ilim in in ilgi­ lendiği tüm bilinm eyenler arasında en inatçı bilin m ey en d ir” (K night). A m a bu kuşku M a rx ’tan G albraith’a, R o b in so n C ru so e'd aıı C h o m b art de L auw e'a kadar an tro p o lo jik disiplinlerin savunucularm m tü m ü tarafından sadakatle tekrarlanan ihtiyaçlar nakaratını en g elle­ m ez. E konom iste göre ihtiyaç “ faydalılık” cır: tü k etm ek , yani faydalılı­ ğını ortadan kaldırm ak am acıyla herhangi bir tikel m ala d u y u lan arzu. Dolayısıyla ihtiyaç bulunabilir mallarla ve piyasaya sürü lm ü ş m allaruı senaryosuyla yönlendirilm iş tercihler tarafından zaten b elirlen ­ m iştir: Aslında bu, ödeme giicii olan taleptir. Psikologlara g öre bu m o ­ tivasyondur; daha az “ o b je c t-o rie n te d ” [ııesne-yönelinıli] daha ço k “ in stin c t-o rie n te d ” [içgüdü-yöııelim li] ve ö n ce d en var olan, ancak k ö tü tanım lanm ış b ir zo ru n lu lu ğ a dair biraz daha karm aşık b ir k u ­ ram . Sıralamada so n u n cu gelen sosyologlar ve sosyal psikologlara göre, “ to p lu m sal-k ü ltü rel” b ir yanı vardır. N e doğuştan ihtiyaçlara sahip ve doğası gereği bu ihtiyaçları tatm in etm eye itilen bireysel b ir varlığa ilişkin antropolojik postulattan ne de tük eticin in özgür, bilinçli b ir varlık olm ası ve ne istediğini biliyor sayılm asından (sosyologlar “ d erin m otivasyonlar”a inanm az) kuşku duyulur, am a bu idealist postulattan hareketle ihtiyaçların b ir “ toplum sal d in a m ik ’iniıı olduğu kabul edilir. G ru p bağlanım a dayandırılan uzlaşm a ve rekabet m o d elleri ya da tü m toplum a ya da ta rih e bağlanan b ü y ü k “ kültü rel m o d eller” (“ K eep up w ith th e Joneses”) söz konusu edilir. !2 .“ |ones’lardan geri kalmayalım.”

ı_Zr_<

Jea n Bandrillard

A na haclarıyla üç k o n u m ortaya çıkar: M arshall’a gö re ihtiyaçlar karşılıklı olarak b irb irin e bağım lı ve ras­ yoneldir. G alb raith ’a g ö re (buna y en id en döneceğiz) te rc ih le r iknayla da­ yatılır. G ervasi’ye (ve diğerlerine) g öre ihtiyaçlar karşılıklı o larak b irb i­ rin e b ağım lıdır ve (rasyonel hesaptan daha çok) b ir ö ğ re n m e d e n d o ­ ğarlar. G ervasi: “T ercihler rastgele yapılm az, toplum sal olarak d e n e d e n irler ve için d e gerçekleştikleri kültü rel m o d eli yansıtırlar. H e rh a n g i b ir mal n e ü retilir n e de tüketilir: M allar, b ir değerler sistem i açısından b ir anlam a sahip olm ak zo ru ndadır." B u , b ü tü n leşm e te rim le rin e daya­ nan b ir tü k etim persp ek tifin e g ö tü rü r: "E k o n o m in in am acı birey için ü retim in azam ileştirilm esi değil, to p lu m u n d eğ erler sistem iyle bağ ­ lantılı olarak ü retim in azam ileştirilm esidir” (Parsons). A ynı anlam da D uesenberry, aslında te k tercihin hiyerarşik k ad em elerd ek i k o n u m u ­ na göre m alları çeşitlen d irm ek old u ğ u n u söyleyecektir. S o n u ç ola­ rak, tü k e tic in in davranışını toplum sal b ir fen o m en olarak dü şü n m ey i bize dayatan, tercih lerin b ir to p lu m d an d iğ erin e farkı ve aynı to p lu m içindeki b enzerlikleridir. B urada ekonom istlerle arada gö zle g ö rü lü r b ir fark vardır: E k o n o m istlerin “ rasyonel” tercihi u y g u n c u [confor­ me] olm a y ö n ü n d ek i tercihe, u y g u n cu lu ğ u n [co nform ité] te rcih edil­ m esine dönüşür. İhtiyaçlar artık n esnelerden ç o k d eğ erleri h e d e f alır ve ihtiyaçların tatm in i ön celik le bu değerlerin benimsenmesi anlam ına g elir.T ü keticinin bilinçdışı, o to m a tik tem el tercihi tikel b ir to p lu m u n yaşam tarzını b en im se m ek tir (dolayısıyla artık b u b ir te rc ih değildir! — ve tü k e tic in in özerkliği ve bağım sızlığı k uram ı b u n o k ta d a yalanlanır). B u sosyoloji R ie sm a n ’m ortalam a A m erik alın ın te m e l zenginlik çeşidini oluşturan m alların ve h iz m etlerin tam am ı olarak tanım ladığı “standart p ak et” kavram ında d o ru k noktasına ulaşır. D ü ze n li olarak artan, ulusal yaşam d ü zeyine endeksli ortalam a A m erik alı asgari b ir ideal istatistik tip, o rta sınıflara d en k düşen m o d eld ir. B azılarının aş­ tığı, d iğ erlerin in hayal ettiği am erican w ay o f life’ın [A m erik an ya­ şam tarzı] özetlendiği b ir düşüncedir. B u d u ru m d a da “ stan d art p ak et” 13. R eadrr's D ig est S e ç k is i'n in yaptığı araştırmada (A. Piaıier: A v r u p a T ü k e tim in in Yapıtı ve Perspektifi) ortaya (ikan şema ABU 'de olduğu gibi devasa bir orta sınıf şeması değil, bir annlığın, tüketim seçkinlerinin şemasıdır. Bu azınlık. Avrupalı adına layık olmak için sahip . 73 .

Tüketim Toplumu

m allardan (TV, banyo, araba vb) çok uyguııculuk idealini tanım lar. B ütün bu sosyoloji bizi h iç b ir yere g ö tü rm e z. U y g u ııcu lu k kavra­ m ın ın yalnızca ço k büy ü k b ir to to lo jiy i (burada ortalam a A m erik alı tüketilen m alların istatistiğiyle tan ım lanan “stan dart p ak et” ile tan ım ­ lanır ya da sosyolojik olarak: Şu birey şu m alları tükettiği için şu g r u ­ b u n üyesidir ve şu birey şu m alları tüketir. Ç ü n k ü şu g ru b u n üyesidir) saklamış olm asının dışında, ek o n o m istlerin kullandığını g ö rd ü ğ ü m ü z bireyin nesnelerle ilişkisindeki biçim sel rasyoııalite postulatı burada yalnızca bireyin g rupla ilişkisine aktarılır. U yg uııculuk ve tatm in da­ yanışm a içindedir: M antıksal b ir eşdeğerlik ilkesine g öre birbirinden ayrıymış gibi ortaya konulan b ir ö zn e ile n esn elerin ya da ö zn e ile bir g ru b u n b irb irin e uydurulm asıd ır. “ İh tiy aç” va da “ n o r m ” kavram ları bu m ucizevi u y d u rm a n ın d ışavu ru m u du r. E kon o m istlerin "faydalılık” ı ile sosyologların u y g u n cu lu ğ u ara­ sındaki fark, G alb raith hn kâra yönelik davranışlar, “ g eleneksel” ka­ pitalist sistem in karakteristik parasal m otivasyonu ile ö rg ü tle n m e ve tekııo-yapı çağına özgü özdeşleşm e ve u y u m sağlama davranışları arasına koyduğu farkın aynısıdır. U y g u n cu lu k taıı söz eden sosyal psi­ kologlarda o lduğu kadar G alb ra ith ’ta da ortaya çıkan, am a tüketiciyi nihai rasyonel hasabında ideal anlam da ö zg ü r b ir birey olarak g ören ek o n o m istlerde ortaya çıkm ayan (elbette bu nedensiz değil) başlıca sorun ihtiyaçların koşullatıdırılması so ru nu du r. Bu ihtiyaçların koşullandırılm ası (özellikle de reklam la) konusu P ackard’ın La Persuasion Clandestine [Gizli İkna] ve D ic h te r’iıı La Strategic dıı DesiVinden [A rzunun Stratejisi] (ve diğerlerinin) bu yana tü k etim toplum u hakkıııdaki söylem in favori konusu haline geldi. B o llu ğ u n yüceltilm esi ve “ yabancılaşan” ya da “ yapay ihtiyaçlar”a ağ­ layıp sızlanm a, ikisi b irlikte aynı kitle k ü ltü rü n ü ve hatta bıı sorun ü ze rin e bilgiçlik taslayan ideolojiyi besler. B olluğun yüceltilm esi, k ö ­ kenini genellikle hü m an ist g elen e k ten gelen eski b ir ahlâk ve to p lu m felsefesinde bulur. G alb ra ith 'ta b o llu ğ u n yüceltilm esi daha sıkı e k o ­ n o m ik ve politik b ir düşünceye dayanır. Dolayısıyla iki kitab ın d an hareketle G alb raith ’ı ele alacağız: Affluent Society [B o llu k T o p lu m u ] ve The N ew Industrial State [Yeni Sanayi D evleti]. olunması gereken lüks e$yaya (spor araba, müzik seti, ikinci ev) sahip olmayan bir çoğunlu­ ğa model oluşturur.

. 7-1 .

J e tin B ıu ıd ıilltin l

Kısaca özetlersek çağdaş kapitalizm in tem el so ru n u artık {giri­ şim ci düzeyinde) “ kârın azam ileştirilm esi”yle “ üretim in rasyonelleş­ tirilm esi” arasındaki çelişki değil, (tckııo-yapı düzeyinde) potansiyel olarak sın ın ız b ir üretk en lik le ü rü n le rin piyasaya sürü lü p satılması zo­ ru n lu lu ğ u arasındaki çelişkidir. Bu aşamada yalnızca ü retim aygıtının değil, aynı zam anda tüketim talebinin de; yalnızca fiyatların değil, aynı zam anda bu fiyata talep edilecek olanın da denetlenm esi sistem açısın­ dan yaşamsal hale gelir. B um ın sonucu ya bizzat üretim aşam asından ön cek i (piyasa yoklam ası, piyasa araştırması) ya da sonraki (reklam , pazarlam a, koşullandırm a) kanallarla, “ tü m karar g ü cü n ü m ü şterid en alıp g iid ü m lem ek için işletm eciye verm ektir.” D aha genel olarak: “ Dolayısıyla bireyin davranışlarının piyasaya u yum sağlaması ve genel olarak toplum sal tu tu m ların ü reticin in ihtiyaçlarına ve te k n o -y ap ın ın am açlarına uyuııı sağlaması sistem in doğal b ir n iteliğidir (mantıksal n i­ teliğidir d em ek daha do ğ ru olurdu). B u n u n ö n em i sanayi sistem inin gelişm esiyle b irlikte artar.” Söz konusu olan G alb raith ’m inisiyatifin tüketiciye ait o ld u ğ u n u n kabul edildiği ve b u inisiyatifin piyasa aracı­ lığıyla üretici firm alara yansıtıldığı “ klasik sıralam a” ile karşıtlık içinde tersine sıralama olarak adlandırdığı şeydir. B urada ö n c e k in in tersine piyasa h arek etlerin i denetley en , toplum sal davranışlarla ihtiyaçları y ö ­ neten ve m odelleştiren ü retici firm adır. Söz konusu olan, en azından eğilim sel olarak, ü retim d ü ze n in in bütünsel d ik tatö rlü ğ ü d ü r. Bu “ tersin e d ö n m ü ş sıralam a” ek o n o m ik sistem de ik tid arı kulla­ nanın birey o ld u ğ u y olundaki klasik sıralam anın tem e) söyleniııi yok eder, yani en azın d an bu eleştirel değere sahiptir. B ireyin iktidarına bu şekilde ağırlık verilm esi, ö rg ü tle n m en in onaylanm asına fazlasıyla katkıda bu lu n u y o rd u : Ü re tim d ü ze n in e bağlı işlev b o zu k lu k ların ın , zararlarının, çelişkilerin tam am ı m eşrudur, ç ü n k ü tü k e tic in in bağ ım ­ sızlığını kullandığı alanı genişletirler. Tam tersine, tü k e tic in in gerçek talebinin, tem el ihtiyaçlarının piyasada eg e m e n olm asını sağlam ak için yapıldığı iddia edilen e k o n o m ik ve psiko-sosyolojik piyasa ve m otivasyon araştırm aları aygıtının tam am ı, sadece b u talebi piyasanın am açlarına y ö n le n d irm e k , am a b u n u yaparken d e bu nesnel süreci gizlem ek için tam tersi süreci ö n e çıkarm ak am acıyla vardır. “ İnsan, sadece o to m o b ille ri satm ak ü retm ek te n daha z o r o ld u ğ u n d a n b eri insan için b ir bilim nesnesi haline gelm iştir.” . 75 ,

Tüketim Toplum u

B öylece G albraith h e r yerde, kendi söm ürgeci gelişm esinde te k n o -y apı tarafından kullanılan ve talebin istikrara kavuşm asını ola­ naksız kılan “yapay hızlandırıcılar” aracılığıyla talepteki gerilim in artırılm asını k ın a r.u G elir, prestij satın alm a ve aşırı çalışma kısır ve şaşkın bir d ö n g ü , ceh en n e m i tü k e tim ç e m b e rin i olu ştu ru r. Bu ç e m ­ ber, g ö rü n ü şte “ sınırsız g e lir ’e ve seçm e ö zg ü rlü ğ ü n e dayanm aları n ed eniyle fizyolojik ihtiyaçlardan ayrılan ve bu yüzden de istenildiği gibi g ü d ü m len eb ilir hale gelen “ psikolojik” denilen ihtiyaçların y ü ­ celtilm esi ü ze rin e k u ru lu d u r. B urada reklam kuşkusuz ö n em li b ir rol o y n ar (basmakalıp b ir düşü n ce daha). R e k la m insanın ihtiyaçlarına ve mallara göre ayarlanmış gibi g ö rü n ü r. Aslında, d er G albraith, reklam , sanayi sistem ine göre ayarlanm ıştır: “ R e k la m sadece sistem e ö n e m verm ek için ihtiyaçlara böylesiııe ö n e m veriyorm u ş gibi g ö rü n ü r, ayrıca reklam toplum sal bakış açısından te k n o -y a p ım n ö n em in i ve prestijini takviye eder.” R e k la m aracılığıyla toplum sal am açlan kendi yararına çeviren ve kendi am açlarım toplum sal am açlarm ış g ib i daya­ tan, sistem d ir:“ G eneral M o to rs için iyi o lan...” B ir kez daha, tü k e tic in in ö zg ü rlü ğ ü n ü n ve bağım sızlığının aldat­ m acadan başka b ir şey o lm adığını kabul etm ek k o n u su n d a G albraith (ve diğerleriyle) sadece aynı fikirde olunabilir. T ü m b ir “ ö z g ü rlü k ” uygarlığının d o ru k noktasına ulaştığı bu tatm in ve bireysel seçim al­ datm acası (ki öncelik le ek o n o m istler tarafından yapılır) bizzat sanayi sistem inin ideolojisidir, sanayi sistem inin keyfiliği ve toplum sal zarar­ ların ın tam am ı bu ideolojiyle aklanır: Soysuzluk, kirlilik, k ü ltü rsü z leşm e; aslında tüketici kendisine seçme Özgürlüğünün dayatıldığı balta girm em iş iğrençlik o rm a n ın d a egem endir. Tersine d ö n m ü ş sıralama (yani, tü k e tim sistemi) böylece ideo lo jik olarak tam am lanır ve seçim sis­ teminin yerin e geçer. Bireysel ö zg ü rlü ğ ü n düzenli yerleri olan d ru g s­ to re ve oy v erm e kabini ayın zam anda sistem in iki m em esidir. İhtiyaçların ve tü k e tim in “ tekno-yapısal” koşullandırılm asının bu çözüm lem esini u zu n uzadıya serinıledik; ç ü n k ü bu çö z ü m le m e g ü ­ n ü m ü z d e m utlak güce sahip, ç ü n k ü ken d i de tük etim in b ir parçası olan sözüm oııa “yabancılaşm a” felsefesinde h er b içim d e tem alaştırılarak hakiki b ir toplum sal tem siliyet oluşturuyor. A m a bu çö zü m lem e, hepsi de çö zü m le m e n in idealist antro p o lo jik postulatlarına g ö n d e rm e 14. Bu, reklamın "sabitleşmeyi önleyici" hareketidir (F.lgozy).

. 76 ,

Jean Batıirillard

yapan tem el itirazlara açıktır. G albraith’a gö re bireyin ihtiyaçları istik­ rara kavuşabilir. İnsanın doğasında eğer “yapay h ızlandırıcılar” olm am ış olsa, am açlarına, ihtiyaçlarına ve aym zam anda çabalarına sınır g etire­ bilecek ekonomik ilke tü rü b ir şey vardır. Kısacası, en yüksek değil am a “ u y u m lu ” , bireysel d ü zlem d e dengelenm iş ve yukarıda b etim le n en aşırı çoğalm ış ta tm in lerin kısırdöngüsüne g irm e k y erin e toplum sal ihtiyaçların, ken d i de uyumlu b ir toplum sal düzen lem esin e ek lem le­ n eb ilecek b ir ta tm in eğilim i. B ü tü n bunlar tam am ıyla üto p ik . 1- G albraith, “ o ta n tik ” ya da “ yapay” tatm inler ilkesi k o n usunda ek o n o m istlerin “yanıltıcı” akıl y ü rü tm e biçim i karşısında isyan eder: “ M ü srif bir kad ın ın yeni bir elbiseden, aç bir işçinin h am b u rg erd en aldığı tatm inin aynısını aldığını hiçb ir şey kam tlayam az; am a h içb ir şey b u n u n tersini de kam tlayam az. Dolayısıyla kadının arzusu açın arzusu ile aynı düzeye yerleştirilm elidir.” G albraith bunu “ saçm a” bulur. O ysa hiç de öyle değildir (ve burada klasik ekonom istler G alb raith ’a karşı neredeyse haklıdır; klasik ek o n o m istler bu denkliği ö d e m e g ü cü n ü aşmayan talep dü zey in d e belirlem ek için k o n u m alırlar: B öylece b ü tü n sorunlardan ustalıkla sıyrılırlar). T ü k eticin in k e n d i tatm in i açısından herhangi b ir şeyin “yapay” o lan için b ir sınır çizilm esine olanak ta­ nım adığı da d o ğ ru d u r. T V ’d en ya da ikinci b ir k o n u tta n alınan zevk “h ak ik i” ö zg ü rlü k olarak yaşanır, h iç kim se b u n u b ir yabancılaşm a olarak yaşamaz, yalnızca en telek tü el ahlâkçı, idealizm in in d erin lik ­ le rin d en b u n u söyleyebilir, am a b u olsa olsa en tele k tü e lin kendisini yabancılaşm ış ahlâkçı olarak tanım lar. 2. G albraith “ e k o n o m ik ilke” konusunda şunu söyler: “ E k o n o m ik gelişm e adı v erilen şey, genellikle insanların gelir h ed e flerin e ve d o ­ layısıyla çabalarına sınır k o ym a eğilim ini yenm eye olan ak tanıyan b ir strateji d ü şü n m ey e dayaııır.”Ve G albraith, K aliforniya’daki Filipinli iş­ çileri ö rn e k olarak gösterir: “ G iysi yarışm a bağlı o lan b o rç baskısı bu iyim ser ve u yuşuk ırkı çabucak m o d e rn b ir em ek g ü c ü n e d ö n ü ştü ­ rür.” A yrıca aym şey Batılı gadget’ın ortaya çıkm asının en iyi e k o n o ­ m ik teşvik k o zu n u o lu ştu rd u ğ u azgelişmiş ülkeler iç in d e geçerlidir. T ü k etim e “zo rlam a” ya da e k o n o m ik olarak alıştırm a k u ram ı olarak adlandırabilecek ve b ü y ü m e n in hızlanm asına bağlı olan b u k u ram baştan ç ık a n a d ır. B u k u ram , ü retim süreçlerine zoraki u y u m sağlaölm asını, işçinin X IX . yüzyıldan itibaren sanayisel ü retim süreçlerinde 77

Thkttim Tojı/mım saat çizelgesi ve davranış olarak terbiye edilm esinin sanayi sistem inin ev rim indeki mantıksal devamı olarak g ö sterir.1 B u söylendiğindeyse tü ­ keticilerin niye “ tuzağa d ü ştü ğ ü ” nü, bu stratejiye karşı n ed en pek da­ yanıklı olm adıklarını açıklam ak gerekir. B un u “ iyim ser ve u y u şu k " b ir doğaya g ö n d erm e yaparak ve sistem e m ekanik bir soru m lu lu k atfede­ rek yapm ak kolaycılıktır. U yuşukluğa yönelik “ doğal” eğilim , zorlam a­ ya duyulan doğal eğilim den fazla değildir. G alb raith 'ın g ö rm ed iğ i —ve o n u , bireyleri sistem in salt edilgin kurbanları olarak sahneye sü rm ek zo ru n d a b ıra k a n - b ü tü n bu toplum sal farklılaşma m an tığ ı, toplum sal yapıda tem el olan ve “ d e m o k ra tik ” top lu m d a eksiksiz b ir rol oynayan ayırt edici sın ıf ya da kast süreçleridir. Kısacası burada eksik olan, far­ kın, statü n ü n vb sosyolojisidir; bu sosyoloji tü m ihtiyaçları toplum sal nesnel bir göstergeler ve farklılıklar talebine göre yeniden d ü ze n le r ve tü k etim i “ u y u m lu ” (dolayısıyla ideal “ d o ğ a” n o rm la rın a g ö re sınır­ lanabilir) bireysel b ir tatm in işlevi olarak değil, sınırsız b ir toplum sal etkinlik olarak tem ellendirir. Bu ko nuya daha sonra döneceğiz. 3. G albraith, ço k d o ğ ru o ldu ğ u n a pek de inanm adan, “ İhtiyaç­ lar aslında ü retim in ü rü n ü d ü r” der. G alb raith ’ın kastettiği anlam da, g izem den arındırılm ış ve n e t g ö rü n ü m ü altında b u tez sadece bazı ihtiyaçların doğal “ o ta n tik lik ”iniıı ve “ yapay o lan ” tarafından b ü y ü ­ len m en in daha incelikli b ir v ersiyonudur. G albraith üretim ci sistem olm aksızın ihtiyaçların b iiy ük bir kişilim in var olam ayacağım söyle­ m ek istiyor. G albraith firm alar şu m alları ya da h izm etleri ü retirk en aynı zam anda o inalları ve h izm etleri kabul ettirm ey e u y g u n tü m telkin araçlarını üretirler ve dolayısıyla onlara tekabül ed en ihtiyaçları “ ü retirle r” dem ek istiyor. B urada ciddi b ir psikolojik boşluk var. İh ti­ yaçlar burada peşinen mamul nesnelere sıkı sıkıya bağlı olarak özgülleş­ tiriliyor. Yalnızca şn ya da bu nesneye ihtiyaç vardır ve tü k e tic in in ru h u aslında b ir v itrin ya da b ir katalogdan başka b ir şey değildir. İnsana dair bu kolaycı görüşü benim seyerek, yalnızca psikolojik olanın o rta ­ dan kaldırılacağı da d o ğ ru d u r: am p irik nesnelerin aynadakine b en z er yansım aları olarak am p irik ihtiyaçlar. G elgeleliııı bu d ü zey d ek i k o ­ şullandırılm a tezi yanlıştır. T ü k e tic ile rin böylesiııe kararlı b u y ruklara nasıl karşı koydukları, kend i “ih tıy açlar” ını nesne çeşitliliği ü z e rin d e nasıl gezdirdikleri, reklam ın m u tlak g ü ce sahip olm adığı ve bazen \S . Bakınız daha ileride:“ Üretici güçlerin ortaya çıkışı olarak tiikcum." ,

78

.

Jea n Baiidrillürd

ters tep k ilere yol açtığı, aynı “ ihtiyaç”a bağlı olarak b ir n esn ed en d iğ e rin e han g i y e r d eğ iştirm e lerin gerçekleştiği biliniy o r. Kısacası, a m p irik düzeyde, tü m b ir karm aşık psikolojik ve sosyolojik strateji, ü retim stratejisini k at-ed er. D o ğ ru olan, “ ihtiyaçların ü retim in m eyvesi o ld u ğ u ” değil, am a “ İH T İY A Ç L A R S İS T E M İN İN Ü R E T İM S İS T E M İN İN M EY ­ VESİ O L D U G L T ’dur. Bu tam am ıyla farklıdır. İhtiyaçlar sistem iyle, ihtiyaçların nesnelerle karşılıklı ilişki içinde te k e r tek er ü retilm ed ik ­ lerin i. am a tüketici güç olarak, ü retici g ü çlerin daha g enel çerçevesinde global kullanılabilirlik olarak üretild ik lerin i kastediyoruz. T ek n o -y apınııı eg em en liğ in i genişlettiği, bu anlam da söylenebilir. Ü re tim d ü ­ zeni ta tm in d ü ze n in i k en d i yararına “ ele g e ç irm e z ” (d o ğ ru y u söyle­ m ek gerekirse, b u n u n anlam ı yoknır). Ü re tim düzen i ta tm in d ü zen in i yadsır ve h e r şeyi b ir üretici güçler sistem inde y eniden d ü zenleyerek tatm in d ü ze n in in y erin e geçer. Sanayi sistem inin tarih i b o y u n ca şu tüketim soykütiiğü izlenebilir. 1. Ü re tim d ü ze n i m a k in e /ü re tic i gü cü , yani geleneksel aletten ra­ dikal olarak farklı olan te k n ik sistemi üretir. 2. Ü re tim d ü ze n i serm aye/rasyonelleşm iş üretici g ü c ü , yani “refah ” ta n ve ö n c e k i değiş tokuş tarzlarından radikal olarak farklı rasyonel yatırım ve dolaşım sistem ini üretir. 3. Ü re tim d ü ze n i so m u t em ek te n , geleneksel “ çalışına” d an radikal olarak farklı olan ücretli em ek g ü cü n ü , sistem leştirilm iş so y u t üretici g ücü üretir. 4. B öylece ü re tim düzen i rasyonelleşm iş, bütünleşm iş ve üretici güçlerle ü retim süreçlerin in bütünsel b ir d en e tim i sü recin d e diğ er ü çünü tam am layan b ir b ü tü n olarak ihtiyaçları, ihtiyaçların SIST E M ’in i, ta le p /ü re tic i gü cü üretir. Sistem olarak ihtiyaçların kendisi de radikal olarak hazdan ve ta tm in d e n farklıdır. İhtiyaçlar sistem öğeleri olarak üretilir, bir bireyin bir nesneyle ilişkisi olarak değil (o p k ı em ek g ü cü n ü n b u n d an böyle em eğ in ü rü n ü y le h iç b ir ilgisi olm am ası, hatta işçinin em eğ in in ü rü n ü y le olan ilişkisini yadsunası gibi; tıp k ı değişim d eğ erin in de b u n d a n bö y le so m u t ve kişisel m übadeleyle h iç b ir ilgisi, ne d e b iç im /m e ta n ın gerçek m allarla vb ile ilgisi olm am ası gibi). Ve işte G albraith ve o n u n la birlikte tü k e tim in “ yabaııcılaşm acılar' ’ın m , yani insanın nesnelerle ilişkisinin, insanın kendi kendisiyle ilişkiJ 1 2 -,

Tüketim Toplumu

sinin bozulduğunu, gizem selleştiğini, g ü d ü m le n d iğ in i (nesnelerle aynı anda bu söyleni tüketerek ) kan ıtlam akta ayak d ireten lerin g ö rem e­ dikleri şey b u d u r; ç ü n k ü b ir ö zg ü r ve bilinçli ö zn e postulatı koya­ rak (m utlu son olarak ta rih in so n un da bu özneyi b ird en b ire yen id en ortaya çıkarabilm ek am acıyla) saptadıkları tü m işlev b o zu k lu k ların ı yalnızca şeytansı b ir güce —burada reklam la, halkla ilişkilerle ve m o ­ tivasyon araştırm alarıyla silahlanan te k n o -y a p ı- yükleyebilirler. B u n u dü şü nce sayabilirsek büyiisel b ir d üşü n ce bu. T eker tek er ele alındı­ ğında ihtiyaçların hiçbir şey o lm adığını, yalnızca b ir ihtiyaçlar sistemi o ld u ğ u n u , daha do ğ ru su ihtiyaçların, bireysel düzeyde üretici güçlerin ras­ yonel biçimde sistematikleşmesinin daha gelişmiş biçiminden başka b ir şey olm adığını ve bu bireysel düzey de “ tü k e tim ”in mantıksal ve zo ru n lu olarak ü retim in yerm e geçtiğini görem ezler. B u d u ru m , sofu “yabancılaşm acılar”m ııza göre açıklanam az olan bazı gizem leri aydınlatabilir. S özgelim i bu sofular “ b o llu k çağı”nııı ortasında p ü rite n eriğin terk edilm em iş olm asına, m o d e rn b ir haz zih n iyetinin eski ahlâki ve k en d i k en d in i baskı altına ahcı M a lth u s’ç ü lü ğ ü n y erini alm am ış olm asına üzülürler. D ichter, La Strategie D u Desir in tam am m da bu eski zihinsel yapıları “ tersin e” çev irm ey i ve alaşağı etm eyi am açlar. A yrıca d o ğ ru d u r: G elen ek d ev rim i olm am ıştır, p ü rite n ideoloji hâlâ geçerliliğini k o ru m aktad ır. B oş zam an e tk in ­ lik lerinin çö z ü m len m esin d e p ü rite n id eo lo jin in nasıl g ö rü n ü şte haz­ cı p ratik lerin tam am ının içine işlemiş o ld u ğ u n u göreceğiz. P ü riten etiğin içerim lediği yüceltm e, aşma ve bastırm ayla (tek bir kelim eyle ahlâkla) birlikte tü k e tim in ve ihtiyaçların yakasım hiç bırakmadığı ileri sürülebilir. T üketiliri iç e rid e n canlandıran ve on a bu zorlayıcı ve sı­ nırsız niteliği kazandıran p ü rite n etiktir. A yrıca p ü rite n id eo lo jin in kendisi tü k etim süreci tarafından y en id en canlandırılır: T ü k etim sü ­ recini, yakından tanıdığım ız şu güçlü toplum sal b ü tü n leşm e ve d e n e ­ tim etk en in e d ö n ü ştü ren d e bu du r. O ysa bütiiıı b u n lar tiik e tim /h a z persp ektifinde paradoksal ve açıklanam az olm aya devanı eder. Tam tersine b ü tü n bunlar, eğer ihtiyaçların ve tü k etim in aslında üretici güç­ lerin örgütlü bir yayılması o ld u ğ u kabul edilirse açıklanabilir: O zam an ihtiyaçların ve tü k e tim in de sanayi çağının hâkim ahlâkı olm uş olan ü retim ci ve p ü rite n eriğin etkisi altında olm alarında şaşırtıcı h iç b ir şey

J ea n Baudriflard

yok. Bireysel “ ö ze l” d üzeyin (“ ihtiyaçlar” , duygular, özlem ler, itkiler) sistem le genelleştirilm iş b ü tünleşm esine yalnızca, yüzyıllar b o y u ve özellikle X IX . yüzyıldan b e ri sanayi sistem inin k u ru lm asın ı d ü z e n ­ leyen bastırm a, y ü ce ltm e, yoğunlaştırm a, sistem atikleştirm e, rasyonel­ leştirm e (ve elb ette “ yabancılaştırm a”) şem alarının y in e aynı düzeyde genelleşm iş b ir yayılm ası eşlik edebilir. Nesnelerin etki alam-ihtiyaçlann etki alanı B uraya kadar, tü m tü k e tim çözüm lem esi H o m o E c o n o m ic u s’u n, olsa olsa h o m o p sy c h o -e co n o tn icu s’u n n a h if antro p o lo jisin e dayandı. Klasik E k o n o m i P o litik ’in id e o lo jik uzantısında b u çö z ü m le m e bir ihtiyaç, n esne (en geniş anlam da) ve tatm in kuram ıdır. B u b ir k u ram değil, sınırsız b ir to to lo jid ir: “ İhtiyacım old u ğ u için b u n u satın alı­ y o ru m ” , p h lo g istiq u e‘ ben zin le yakılan ateşe denktir. A yrıca, tü m bu am p irist/e re k çi d ü şü n c en in ne kadar (birey b ir am aç olarak, bireyin b ilincindeki tem sil olayların m antığı olarak alınır) ilkellerin (ve e tn o ­ logların) m a n a " kavram ı çevresindeki biiyüsel spekülasyonuyla ayııı türden o ld u ğ u n u g ö ste rm iştik .I# B u düzeyde h iç b ir tü k e tim kuram ı m ü m k ü n değildir: İhtiyaç terim leriy le geliştirilen çözüm ley ici d ü ­ şünce gibi d o ğ ru d an kanıtlar, tü k etim in tüketilm iş b ir yansım asından başka bir şey verm ez. İhtiyaçlar ve ta tm in le r h ak k ın d ak i bu rasyonalist söylen isterik ya da p sik o so m atik se m p to m lar karşısındaki geleneksel tıp k adar n a­ h if ve eli ko lu bağlıdır. A çıklayalım : Y erinin d o ld u ru la m a z o ld u ğ u nesnel işlev alanının dışında, kendi anlam alan ın ın dışında nesne, gösterge d eğ e rin i kazandığı yan anlam lar alanında n ered ey se sınırsız b içim d e başka n esn ele rle yer değiştirebilir h ale gelir. Ö rn e ğ in , çam a­ şır m ak in esi m u tfak eşyası olarak hizm et eder ve k o n fo r, prestij öğesi vb rolii oynar. T ü k e tim in alanı tam olarak işte bu ikinci alandır. B u alanda h e r tü r nesne, anlam v erici ö ğ e olarak çam aşır m ak in esin in yerine geçebilir. S im g elerin m a n tığ ın d a o ld u ğ u gibi g ö ste rg e le rin m an tığ ın d a da n esn ele r artık h iç de b ir işleve ya da tanımlı b ir ih tiy a­ ca bağlı değildir. B u tam olarak n esn ele rin başka b ir şeye cevap v er* Yanmayı açıklam ak için « k i kim yacılar taralından lıayal edilen akışkan nıaddc. (ç.n.) * * D oğaüstü, (ç.n.)

'6 Cııh im m im ı.tlİ 0ih iııx de Soriıi/ojçıV," İhtiyaçlar ııı İdeolojik D oğuşu” , 1969, c. 47. .

81 ,

Ttiketim Toplumu

m eşin d en d ir. İster to p lu m salın m an tığ ı ister a rz u n u n m an tığ ı olsun, b u başka şeye n esn eler h arek etli ve bilinçdışı an lam lan d ırm a alanı olarak h iz m e t eder. Sınırlı bir karşılaştırm a yaparsak, nesneler ve ihtiyaçlar burad a is­ te rik ya da psikosom adk d ö n ü şü m ' sem ptom ları olarak y er değişti­ rebilir. N esn eler ve ihtiyaçlar aynı k aydırm anın, ak tarm an ın , sınırsız ve keyfi döniişebilirliğin m antığına boyun eğerler. H astalık organik o ld u ğ u n d a se m p to m u n organla z o ru n lu bağıntısı vardır (nasıl m u tfak eşyası n iteliğindeki nesneyle işlevi arasında zo ru n lu b ir bağıntı varsa). İsterik ya da psikoso m adk d ö n ü şü m d e , gösterge olarak se m p to m (gö­ receli olarak) keyfidir. M ig ren , kolit, lum bago, anjin, genel yo rg u n lu k : B ir bedensel gösterenler zinciri vardır ve sem ptom bu zincir boyunca “g ezin ir” ; tıpkı b ir n esn e/g ö sterg e ya da ııesn c/sim g e zinciri olm ası ve b u zincir b o y u n ca artık (h er zam an nesn en in rasyonel erekselliğiyle ilintili olan) ihtiyacın değil, arz u n u n ve yaııı sıra başka b ir b elirle­ m en in , yani bilinçdışı toplum sal m antığın dolaşm ası gibi. İhtiyaç b ir yerde k ıstırılm a, yani ihdyaç sözcük anlam ıyla alınarak, falan nesneye duyulan ihtiyaç olarak tatmin edilirse, se m p to m u n b u ­ lu n d u ğ u organa geleneksel b ir tıbbi tedavi u ygulanırk en yapılan h a­ tan ın aynısı yapılm ış olur. S em p to m burada iyileştirilir iyileştirilm ez başka b ir yerde ortaya çıkar. N esn e le r ve ihtiyaçlar dünyası böylece b ir yaygınlaşmış isteri d ünya­ sı olacaktır. N asıl tiim bedensel organlar ve işlevler d ö n ü şü m d e se m p ­ to m u n belirttiği devasa b ir paradigm a haline geliyorsa, aynı şekilde nesneler de tü k e tim için d e başka b ir dilin k endini ifade ettiği, başka b ir şeyin k o n u ştu ğ u büyük b ir paradigm a haline gelir. T ıp k ı isteride hastalığın özgüllüğünü nesnel olarak tanım lam alım , aslında böyle b ir hastalık olm adığı için im kânsız olm ası gibi, ihtiyaç için d e nesnel b ir özg ü llük tanım lam ayı im kânsız kılan ihtiyacın b u hareketliliğinin, b ir gö sterenden diğ erin e kaçışım n yokluk ü ze rin d e yükseldiği için g i­ derilem ez olan b ir arzunun yapay gerçekliğinden ibaret o ld u ğ u ve b irb irin i izleyen nesne ve ihtiyaçlarda k en d in i gösteren şeyin h içb ir zam an bitm ey ecek bu arzu o ld u ğ u n u söyler. Sosyolojik olarak, h ep ileri kaçış, yani ihtiyaçların sınırsız yeni­ lenm esi karşısında sonsuz ve n a h if b ir şaşkınlık o ld u ğ u h ip o te zi ileri * Psikoloji terim i olarak ani duygu dönüşümü, (ç.n.)

JŞ L ,

Jean Baudrillunl

sürülebilir. Bıı h ip o te z, tatm in olm uş b ir ihtiyacın b ir d en g e ve g e rilim leriıı g iderilm esi d u rn m ıı yarattığını iddia e d e n rasyonalist k u ram ­ la aslında bağdaşm az (ama bu ikisini b irb irin e ek lem lem ek ço k ilginç ve ö n em li olurdu). B una karşılık ihtiyacın asla falan nesneye d u y u lan ihtiyaç değil, farklılık ihtiyacı (toplumsal atılanı arzusu) o ld u ğ u teslim edilirse, o zam an n e tamamlanmış bir tatm in, dolayısıyla n e d e ihtiyacın bir tanımının olabileceği anlaşılacaktır. Bu d u ru m d a a rz u n u n etki alanına farklılaştırıcı anlam ların etki alanı da ek len ir (aıııa ikisi arasında m etafor var m ıdır?). B u ikisi ara­ sında, belli b ir noktaya yönelik ve oluşturulm uş ihtiyaçlar yalnızca b irb irin i izleyen uzlaşım odakları olarak anlam kazanırlar; ihtiyaçlar b irb irlerin in y erin e geçerek anlam lı olurlar, am a aynı zam anda h e r y ö n d en k en d ilerin i kuşatan gerçek anlam alanlarını - y o k lu k ve fark­ lılık—gizlerler. H a zztıı yadsınması N esn e istifçiliğinin nesnesi yoktur (R ie sm a n ’da “ objectless cra­ ving’” ). N esn e ve hazza yönelikm iş gibi g ö rü n e n tü k e tim davranışları aslında tam am ıyla başka am açlara yanıt verir: A rz u n u n m e tafo rik ya da dolaylı dışavurum u, farklılaştırıcı göstergeler ü z e rin d e n toplum sal b ir d eğ erler k o d u n u n üretilm esi. Dolayısıyla belirleyici olan, nesneler toplam ı ü z e rin d e n bireysel çıkar işlevi değil, b ir göstergeler toplam ı ü zerin d en d eğ e rlerin d o ğ ru d an doğruya toplum sal değiş to k u şu , ile­ tişimi, dağıtım ı işlevidir. T ü k etim in hakikati b ir haz işlevi değil, am a b ir üretim işlevi o lm a­ sıdır; dolayısıyla tıpkı m aildi üretim gibi bireysel değil, am a doğrudan doğruya ve tümüyle toplumsal bir işlevdir. G eleneksel v erilerin bu ter­ sine çevrilm esi olm aksızın kuram sal çö zü m lem e m ü m k ü n değildir: Yoksa, yeniden haz fenom enolojisinin içine düşülür. T ü k etim , g ö stergelerin düzenlenm esini ve g ru b u n bütü n leşm esin i güvence altına alan b ir sistem dir: Dolayısıyla tü k etim h em b ir ahlâk (bir id eo lo jik değ erler sistemi) hem de bir iletişim sistem i, b ir değiş tokuş yapısıdır. B ir rakam anlatısı ya da betim leyici b ir m etafizik o l­ mayan kuram sal b ir h ip o te z ancak bu noktada, bu toplum sa] işlevin ve bu yapısal d ü ze n le m en in bireyleri fazlasıyla aşması ve h e r ikisinin * Nesnesi ohııavan .uzu. (ç.n.)

Tüketim Toplunu*

kendisini bireylere bilinçdışı toplum sal b ir baskı olarak dayatması o l­ gusu ü stüne kurulabilir. B u h ip o te ze göre ne denli paradoksal g ö rü n ü rse g ö rü n sü n tü k e­ tim , Imz dışlanarak tanım lanır. T oplum sal m antık gibi tü k etim siste­ m i de hazzın yadsınm asından hareketle kurulur. T ü k etim sistem inde haz artık hiç de ereksellik, rasyonel erek olarak değil, am a am açları başka yerde olan b ir sürecin bireysel rasyonelleşm esi olarak g ö rü n ü r. H az kendinde, özerk ve sonlu tü k e tim i tanım lar. O ysa tü k etim asla bu değildir. K endi için haz duyulur, am a tü ketildiğin d e asla tek başına tük etilm ez (bu tü k etim ü z e rin e tü m ideolojik söylem tarafından ö ze­ ne b ezene k o ru n a n tüketici yanılsam asıdır), tüketicilerin tam am ın ın k en d ilerin e rağm en karşılıklı olarak içerim lendiğ i b ir yaygınlaşmış değiş tokuş ve kodlanm ış ü retim değerleri sistem i için e girilir. B u anlam da tü k e tim dil gibi ya da ilkel toplum lardaki akrabalık sistem i gibi bir anlam landırm a düzenidir. Yapısal bir analiz mi? B urada L evi-Straııss’u n ilkesini yeniden ele alah m :T ü k e tim e to p ­ lum sal olgıı niteliğini kazandıran, doğa o lanı (tatm in , haz) m u h afa­ za etm esi değil, do ğ ad an k o p ark en izlediği tem el y o ld u r (onu k od, k u ru m , ö rg ü tle n m e sistem i olarak tanım layan şey). Nasıl akrabalık sistem i son k erte d e kan bağı ve soy zincirine, doğal b ir veriye değil d e keyfi b ir sınıflandırm a b u y ru ğ u n a yaslanıyorsa, aynı şekilde, tü ­ k etim sistem i de son k e rte d e ihtiyaca ve hazza değil, b ir göstergeler (nesneler/göstergeler) ve farklar k o d u n a yaslanır. Evlilik kuralları toplum sal g ru p içerisinde k ad ın ların dolaşım ını g ü v ence altına alm a, yani biyolojik kökenli b ir kan bağı ilişkileri sis­ te m in in y erin e sosyolojik b ir ittifak sistem i yerleştirm e b içim lerin i tem sil eder. B öylece evlilik kuralları ve akrabalık sistem leri b ir tü r dil g ibi, yani bireyler ve g ru p la r arasında belli b ir iletişim tipini güv en ce altına almaya adanm ış b ir işlem ler b ü tü n ü g ibi d ü şü n ü leb ilir.T ü k etim için de aynı şey söz k o n u su d u r: B ir biyo-işlevsel ve b iy o -ek o n o m ik m allar ve ü rü n le r sistem inin (ihtiyacın ve hayatta k alm an ın biyolojik düzeyi) y erin e sosyolojik b ir gösterg eler sistem i (tü k etim e ö zgü olan düzey) geçer. Ve n esneler ve m alların kurala bağlanm ış dolaşım ının tem el işlevi kadınlar ya da sözcü k ler için söz konusu o lan ın aynısıdır: Belli b ir iletişim tü rü n ü g ü vence altına alm ak.

Jean Baııdrillard

B u değişik “ d il" tip leri arasındaki farkları y en id en ele alacağız: Bu farklar tem eld e değiş to k u ş edilen değerlerin ü retim ta rzın d an ve bu tarza ait işbölüm ü tip in d en ileri gelir. H iç kuşkusuz m allar ü retilirk en bu k adınlar için söz k o n u su değildir ve m allar sözcüklerd en farklı b ir şekilde üretilir. N e var ki, dağıtım dü zey in d e m allar ve n esn eler n p k ı Sözcükler ve eskiden kadınların old u ğ u gibi global, keyfi, tu tarlı b ir göstergeler sistem i, ihtiyaçlar ve hazların olum sal dünyasının, doğal ve biyolojik d ü ze n in y e rin e b ir toplum sal d eğ e rler ve m e v k ilen d irıııe d ü zen in i g eçiren kültürel b ir sistem oluşturur. İh tiy açların, doğal faydalılığın v b ’n iıı... o lm ad ığ ın ı söylem ek değil am acım ız: Ç ağdaş to p lu m u n özgül kavram ı olarak tü k e tim in bunlarla bağlantılı o lm a d ığ ın ı g ö rm e k gerek tiğ in i söylem eye çalışı­ yoru z. Ç ü n k ü bu tü m to p lu m la r için geçerlidir. B izim için sosyolojik olarak anlam lı olan ve tü k e tim b iç im in d e çağım ıza dam gasını v u ran tam da bu ilkel d ü zey in , çağım ızın doğadan k ü ltü re geçişin in özgül tarzların dan b iri, belki de özgül ttirzı olarak ortaya çıkan b ir g ö ster­ geler sistem inde genelleşm iş y en id en düzenlenm esidir. D olaşım , satın alm a, satış, farklılaşmış m allar ve n e sn e le r/g ö ste r­ g elerin sahipleniiişi g ü n ü m ü z d e dilim izi, k o d u m u z u tü m to p lu m u n iletişime- geçmek ve kon u şm ak için kullandığı şeyi o lu ştu ru r. İşte bu •tü k etim in yapısı, tü k e tim in dilidir, bireysel ihtiyaçlar ve hazlar b u dile bağlı olarak söz etkilerinden ibarettir. Fun-System ya da haz zorlaması T ü k etim in ilkesinin ve erekselliğinin haz o lm adığının en iyi ka­ nıtlarından biri, b u g ü n hazzın bir zorlam a olm ası ve hak ya da zevk olarak değil, am a yurttaşlık görevi olarak kurum sallaşm ış olm asıdır. P ü rite n k en d i k endisine d eğ e r biçer, ken d i kişiliğini en b ü y ü k T anrı zaferi adına v erim li kılınacak b ir işletm e olarak d ü şü n ü rd ü . Ü retim leriy le hayatını geçirdiği “ kişisel” n itelikleri, “ k a ra k te ri” p ü r iten için tam zam anında y an rım yapılacak, v u rg u n c u lu k ve savurgan­ lık yapm adan y ö n etile ce k b ir serm ayeydi.T am tersine, am a aynı tarzda tüketici-insan kendisini h a z almak zorunda olan şey olarak b ir h a z ve tatmin işletm esi olarak d üşünür. M u tlu , âşık, övgüye b o ğ a n /ö v g ü y e b o ğ u lan , baştan çık aran /b a şta n çıkarılan, katılım cı, keyifli ve dinam ik olm ak z o ru n d a olan olarak. B u, tem asların, ilişkilerin çoğaltılm asıyla, JİL -.

T ik e tim Toplumu

g östergelerin, nesnelerin yoğun kullanım ıyla, biitiin haz potan siy ellilderinin sistemli olarak sö m ürülm esiyle var olm an ın azam ileştiril­ mesi ilkesidir. T ü k etici için, m o d e rn yurttaş için yeni erikte geleneksel çalışına ve üretim zorlam asının eşdeğerlisi olan bu m u tlu lu k ve haz zorla­ m asının elinden kaçıp k u rtu lm a k m ü m k ü n değildir. M o d e rn insan hayatını giderek daha az em ek için d e üretim le, am a giderek daha fazla kendi ihtiyaçlarının ve refahının üretimi ve sürekli yenilenm esiyle g e­ çirir. M o d e rn insan tükecim ci potansiyelliklerinin ve kapasitelerinin tam am ını seferber etm eye odaklanm alıdır. E ğer bun u u n u tu rsa, k e n ­ disine m u tlu olm am a hakkına sahip olm adığı kibarca ve ısrarla h a­ m latılır. D olayısıyla m o d e rn insanın ed ilg in o ld u ğ u d o ğ ru d eğildir: M o d e rn insanın sergilediği ve sergilem ek z o ru n d a o ld u ğ u sürekli b ir etk in lik tir. Aksi halde m o d e rn insan sahip oldu ğ u y la y e tin m e ve to p lu m d ışı olm a riskiyle karşı karşıya kalacaktır. M utfak, kültür, bilim , din, cinsellik vb... konusu n d ak i m em el bir merakın (dikkatle araştırılm ası gereken kavram ) yen id en canlanm ası b u n d an ileri gelir. Bir A m erik an sloganı, “B İ R D E İSA ’Y I D E N E ­ Y İ N ” der. “ O halde İsa’yı (İsa’yla) deneyin.” I-icr şey/ d e n e m e k g e­ rekir: Ç ü n k ü tü k etim insanı b ir şeyi, hangi türden olursa olsun b ir hazzı “ atlam a” korkusuyla yatıp kalkar. Şu ya da bu tem asın, şu ya da bu deneyim in (Kanarya A daları’ııda N o el.V isk ı’de yıkınbahğı, Prado, LSD, Jap o n işi aşk) size b ir “ d u y u ” verip verem eyeceği asla bilinem ez. Dolayısıyla söz konusu olan, artık ne arzu n e de “ zev k ” ya da özel eğilim , am a yaygın b ir saplantı haline gelm iş bir m erak tır; eğlenm e, b ütün kendi kendini co ştu rm a, haz alm a ya da ken d in i ö d ü lle n d irm e olanaklarım son u n a kadar zorlam a b u y ru ğ u n u n geçerli o ld u ğ u “fnnm orality’dır. Yetıi iiretim güçlerinin ortaya çıkması w denetimi olarak tüketim D em ek ki tüketim . D u rk h e im ’cı tanım lam aya g ö re biçim sel kurallarla yönetilm ediği ve ihtiyaçların bireysel ö lçü sü zlü ğ ü n ü n ve olum sallığının belirtisi gibi g ö rü n d ü ğ ü için yalnızca görünüşte an o m ik bir sektördür. T ük etim hiç de genel olarak sanıldığı gibi (bu n ed en le ek o n o m i “ b ilim "i aslında tü k e tim d e n bahsetm eyi istem ez) h e r yerde

Jc a ıı liaıulntltird

toplum sal kurallarla eng ellen en bireyin kendisine ayrılan “ ö z e l” alan­ da b ir ö zg ü rlü k ve kişisel oyun alanı nıaıjın ı yeniden elde edeceği m arjinal b ir belirlenim sizlik sek tö rü değildir. T ü k etim etk in ve to p ­ lumsal b ir davranıştır, b ir zorlam a, b ir ahlâk ve bir k u ru m d u r.T ü k e tim tam olarak bir toplum sal değ erler sistem i, bu te rim in g ru p b ü tü n leş­ m esi ve toplum sal den erim işlevi olarak içerim lediği b ir toplum sal d eğ erler sistem idir. T ü k etim to p lu m u aynı zam anda tü k etim in öğrenilm esi to p lu m u , tü k etim e toplum sal bir b içim de alıştırılm a to p lu m ııd u r; yani yeni üretim g ü çlerin in ortaya çıkm asıyla ve yüksek verim lilik taşıyan ek o ­ n o m ik bir sistem in tekelci y eniden yapılanm asıyla orantılı yeni ve özgül b ir toplumsallaşma tarzı. K redi, harcam a b ü tç e le rin d e sadece kısm i bir rol oynasa bile b u ­ rada belirleyici b ir rol oynar. K redi buluşu ö rn e k teşkil ed ecek n i­ teliktedir; ç ü n k ü zevk alm a, bolluğa ulaşma kolaylığı, hazcı ve “ eski tasarru f tabularından k u rtarılm ış” zihniyet g ö rü n ü m ü altında, aslrnda aksi tak dirde varoluşları boyunca talep planlam asının elin d en kaçıp kurtulacak ve tüketici g ü ç olarak kullanılam ayacak olan tü k etici ku­ şaklarını zo ru n lu tasarrufa ve ek o n o m ik hesaba alıştırm adır. K redi, tasarru f gaspı ve talep d ü zenlem esine ilişkin disiplinci b ir süreçtir; tıpkı ücretli em eğin em ek g ü c ü n ü n gasp edilm esi ve verim liliğin a rt­ masına ilişkin rasyonel b ir süreç olm uş olması gibi. G alb ra ith ’ın ver­ diği edilgin ve uyuşuk yaratılışlı P o rto -R ik o lııların tü k e tm e y e m otive edilerek m o d e rn b ir em ek g ü cü n e dönü ştü rü lm esi ö rn eğ i m o d e rn sosyoekonom ik d ü z e n d e kurallı, zoraki, eğitici, kışkırtılm ış tü k eti­ m in taktik değ erin in eşsiz b ir kanıtıdır. M arc A lex an d re’ııı La N e fte (“ T ü k etim T o p lu m u ”) gösterdiği gibi bu, kredi aracılığıyla (kredinin dayattığı bütçeye ilişkin disiplin ve baskılarla) k itlele rin ö n g ö rü sel h e­ saba, yatırım a, “ te m e l” kapitalist davranışa zihinsel olarak alıştırılm adın sayesinde o lu r.W eb e r’e göre m o d e rn kapitalist üretim ciliğ in kök en in i teşkil ed en rasyonel ve disiplinci etik, b u g ü n e kadar kendisinin elin ­ den kaçıp k u rtu lm u ş olan b ir alanı bu tarzda tam am ıyla kuşatır. G ü n ü m ü zd e k i sistem atik ve örgütlü tü k e tim e alıştırm an ın n e ka­ dar da tiiın X I X . yiizyıl boyunca kırsal nüfusların yoğun oranda sanayileş­ menin gerektirdiği (alışına biçimine alıştmlmasımn X X . yüzyıldaki eşdeğer­ lisi ve uzantısı o ld u ğ u n u anlam akta zorlanıyoruz. X IX . yüzyılda üretim 87

Ti/ketim Toplumu

se k tö rü n d e gerçekleşen üretici g ü çlerin rasyonelleşm esi süreci X X yüzyılda tüketim se k tö rü n d e son bulur. İşgücü olarak kitleleri to p ­ lum sallaştıran sanayi sistem i tam am lanm ak ve kitleleri tü k etim g ü çleri olarak toplum sallaştırm ak (yani denetlem ek) için daha da ileri g itm ek zorundaydı. T ü k etm ek te ya da tü k e tm e m ek te ö zgü r olan savaş ö n ­ cesinin k ü çü k tasarrufçularının ya da anarşik tüketicilerin in artık bu sistem de yerleri yoktur. T ü m tü k etim ideolojisi bizi yeni b ir d ö n em e girdiğim ize ve ke­ sin bir insani “ D e v rim ”iıı Ü re tim ’iıı acı ve kahram anlık dolu Ç ağ ın ı, İıısan’a ve arzularına hakkının teslim edildiği T ü k e tim ’in keyifli Ç a­ ğından ayırdığına inan d ırm ak istiyor. H iç de öyle değil. Ü re tim ve T ü k etim ; burada söz konusu olan, üretici güçlerin ve bu güçlerin deneti­ minin genişletilmiş yeniden üretiminin tek ve aynı büyük mantıksal sürecidir. Sistem in b u y ru ğ u olan bu b u y ru k , zihniyete, gü n lü k etik ve id e o lo ­ jiy e ters biçim in d e - b ü y ü k kurnazlık b u d u r— geçer: yani ihtiyaçların özgürleşm esi, bireyin, lıazzın, b o llu ğ u n serpilip b oy atm ası biçim in d e. H arcam a, H az, H esapsızlık (“şim di alın, sonra ö d ey in ”) tem aları “ p ü ­ r k e n ’’T asarruf, Ç alışm a ve M al varlığı tem alarının, y erin e geçer. A m a burada söz konusu olan yalnızca g ö rü n ü şte b ir İnsani D e v rim ’dir: A shnda söz konusu olan genel b ir süreç, ö zü n d e değişm em iş b ir sis­ tem çerçevesinde b ir değerler sistem inin (görece olarak) etkisiz hale gelmiş başka bir değ erler sistem inin yerini iç kullanım için almasıdır. Yeni ereksellik olabilecek şey, ken d i gerçek içeriğini kaybedip siste­ m in yeniden ü retim in in zoraki aracısı haline gelm iştir. T üketicilerin ihtiyaçları ve tatm in leri bugün diğer ü retim g ü çleri gibi (em ek gücü vb...) baskı altına alm an ve rasyonelleştirilen ü retim güçleridir. D em e k ki (biraz önce) incelediğim iz yönleriyle tü k e tim bize m e v cu t id eo lo jin in aksine b ir baskı biçim i olarak g ö rü n ü y o r: 1. Yapısal çö zü m lem e dü zey in d e anlamlandırma baskısının tah ak ­ k ü m ü altında. 2. (S osyoekoııom iko-politik) stratejik çö zü m lem ed e üretim ve üretim çevrim i [cyclej baskısının ta h ak k ü m ü altında. Şu halde b olluk ve tü k etim , gerçekleşm iş Ü topya değildir. Aynı tem el süreçlerle yönetilen , am a yeni bir ahlâkla iist-belirlen en y en i b ir nesnel d u ru m d u r; b u n la rın oluşturduğu b ü tü n , aynı genişletilm iş sis— 88

Jean Baudrillard

te m in için e d en e tim li olarak dahil ed ilm ek te olan ü retim g ü çlerin in o lu ştu rd u ğu yeni b ir alana tekabül eder. B u anlam da nesnel “ İlerlem e” y o k tu r (a fortiori “ D e v rim ” de yo k tu r): Bu h em aynı şeydir h e m de başka b ir şeydir. B u b o llu k ve tü k e tim in tü m ü y le muğlak hale g elm e­ sinde so n b u lu r ki, bu d u ru m g ü n lü k yaşamda zaten hissedilm ektedir: insanlar B olluk ve T ü k e tim ’i h em söylen olarak (tarih ve ahlâkın ö te ­ sinde, m u d u lu ğ u n yükselm esi) yaşarlar, h em de onlara yeni b ir to p ­ lumsal davranış tip in e nesnel bir uyum sağlama sureci olarak katlanırlar. E isenhow er 1958’de kam usal baskı olarak T ü k etim konusunda, “Ö z g ü r b ir to p lu m d a h ü k ü m e t özel bireylerin ve toplu lu k ların çabalanm teşvik ettiğinde ek o n o m ik büyüm eyi daha iyi teşvik eder. Para, devlet tarafından asla vergilerin y ü k ü n d en kurtu lm u ş vergi m ükellefi kadar yararlı b ir şekilde harcanam az” dem işti. H e r şey sanki d o ğ ru d an bir dayatma olm aksızın tü k e tim toplum sal yük ü m lü lü k olarak verginin yerini etkili şekilde alabilirm iş gibi olu p biter. “D ev let hâzinesi tara­ fından kâr olarak verilen 9 m ilyarlarıyla tüketiciler, refahı 2 m ilyonluk perakende satışlarda aramaya gittiler, diye ekler Time dergisi...T ü k etici­ ler vantilatörlerinin yerine klim a cihazı alarak ekonom iyi b ü y ü tm e n in güçleri d ahilinde old u ğ u n u anladı. 5 m ilyon k ü çü k televizyon alıcısı, 1,5 m ilyon elektrikli et bıçağı satın alarak, 1954 patlamasını sağladı.” Kısacası, tüketiciler yurttaşlık görevlerini y erine getirdi. W h y te, “T h rift is u n am erica n ” dem işti:“ T asarruf etm ek A m erikahlık değildir.” Ü retici güç olarak ihtiyaçlar, kahram anlık çağının “ kol em eği m a d en i” ne d en k tir; reklam sinem ası için reklam : “ S inem a devasa ek ­ ranları sayesinde size ü rü n ü n ü z ü old u ğ u haliyle tan ıtm a olanağı ve­ rir: renkler, biçim ler, koşullandırm a. R e k la m am acı g ü d e n yapım ların gösterildiği 2.500 salonda h e r hafta 3 .5 0 0 .0 0 0 seyirci. B u seyircilerin arasından % 67’si 15 yaşın üstünde, 35 yaşın altındadır. B unlar, satın alm ak isteyen ve satın alabilen ihtiyat dolu tüketicilerdir.. ” T am olarak: B unlar tam am ıyla (em ek) g ü cü n e sahip varlıklardır. Bireyin lojistik işlevi “ B irey sistem e tasarruflarını yatırarak ve sistem i serm ayesiyle bes­ leyerek değil, am a sistem in ü rü n le rin i tü k e terek h iz m e t eder. A yrıca bireyin böylesine eksiksiz, ustaca ve pahalı şekilde hazırlandığı başka h içb ir dinsel, p o litik ya da ahlâki b ir etkinlik y o k tu r” (G albraith). 89

Tiikı'tim Toplumu

Sistem insanlara em ek çiler (ücretli em ek), tasarrufçular (vergiler, ö d ü n ç almalar) olarak değil, am a g itg id e daha çok tüketiciler olarak ih ­ tiyaç duyuyor. E m eğin üretkenliği giderek teknoloji ve ö rg ü tle n m e ­ n in , yatırım g iderek şırkederin payına d üşüyor (bkz. Paul F abra'nın makalesi, Le Monde, 26 H aziran 1969,“ B ü y ü k Ş irketler Tarafından Ta­ sarrufun A şın Kârlı H ale G etirilm esi ve Tekelleştirilm esi”) de bireyin birey olarak gerekli ve lıenıen hemen yeri doldurulamaz olduğu yer tüketici konumudur. D e m e k ki bireyci d eğ e rler sistem in d e te k n o -b ü ro k ratik yapıların gelişm esi ö lç ü sü n d e güzel g ü n le r ve g elec ek te b ir d o ru k noktası ö n g ö rü le b ilir; b u bireyci d eğ e rler sistem in in ağırlık m erk ezi, rekabetçi kapitalizm in ö n e çıkan ö ğ eleri olan y atırım cı ve tasarrufçu birey d en bireysel tü k e tic iy e kaym akta ve b ö y lece tü m bireylere yaygınlaşm aktadır. K ekabetçi aşamada kapitalizm hâlâ iyi kötü diğerkâm lıktan [altruisme] k ırm a bir bireyci değ erler sistem iyle dayanışm a için d ey d i.T ü m bir geleneksel tinsellikten m iras alınan diğerkâm bir toplum sal ahlâk kurm acası, toplum sal ilişkilerin çatışkılarını “ em iy o rd u ” . N asıl “ piyasa yasası” rekabetçi süreçlerden doğuyorsa aynı şekilde “ ahlâk yasası” da bireysel çatışkılardan doğuy o rd u : A hlâk yasası b ir den g e o ld u ğ u k u rmacasını k o ru y o rd u . T ü m H ıristiyanların cem aatinde bireysel k u r­ tuluş, başkalarının hakkıyla sınırlı bireysel hak; bunlara u zu n zam an inanıldı. B u bu g ü n m ü m k ü n değil: Nasıl ki “ serbest piyasa" tekelci, devletçi ve b ürokratik k o n tro lü n yararına potansiyel olarak yok o l­ duysa, aynı şekilde diğerkâm ideoloji de artık asgari b ir toplum sal b ütünleşm eyi yeniden sağlam ak için yeterli değil. H içb ir toplum sal ideoloji bu d eğerlerin yerin e g eçem edi. Sadece devletin toplum sal baskısı bireyciliklerin azm asını d u rd u rd u . “ T ük etim to p lu ın u ” nda si­ vil ve p olitik to p lu m u n d e rin çelişkisi b u n d an ileri geliyor: Sistem giderek sertlikle bastırm aya zorlandıkça aym zam anda gid erek daha çok tüketici bireycilik ü retm ek z o ru n d a kaldı. Bu, yalnızca kendisi de bürokratikleşm iş olan diğerkam cı b ir ideolojinin (ilgiyle, yen id en dağıtım la, arm ağanla, karşılıksızlıkla. yardım severlik ve insan ilişkileri propagandasıyla “ toplum sal kaynaştırm a”) r yükselm esiyle çözülebilir. Kendisi d e tü k etim sistem ine giren d iğ e rk â m a ideoloji, sistemi d e n ­ gelem eye yetm eyecektir. 17. Bıı komıda bakınız: İlginin Gizemli Sistemi (s. 205). 91)

Jea n BandriUard

D em e k ki tü k e tim güçlü b ir toplum sal (tüketici bireylerin b ir­ b irin d e n soyutlanm asıyla) d en e tim öğesidir, am a tam da toplum sal d en e tim öğesi olm ası neden iy le tü k etim süreci ü stü n d e h ep daha şid­ detli b ir bürok ratik zorlam a zo ru n lu lu ğ u n u d o ğ u ru r; b u n u n so n u cu olarak bürokratik baskı, h ep daha fazla gayretle özgürlüğün saltanatı ola­ rak y üceltilecek. B u n d a n kurtulunam ayacak. O to m o b il ve trafik tü m b u çelişkilerin anahtar ö rn eğ id ir: Bireysel tü k e tim in sınırsız yayılması, toplum sal soru m lu lu ğ a ve ahlâka u m u t­ suz çağrı, g iderek daha da derinleşen baskılar. Paradoks şu d u r: Bireye h em “ tü k e tim dü zey in in toplum sal saygınlığın d o ğ ru ö lç ü tü o ld u ­ ğ u n u ” söyleyip h em de o n d a n başka tip b ir toplum sal so ru m lu lu ğ u üstlenm esi istenem ez, ç ü n k ü bireysel tü k etim gayretinde bu to p lu m ­ sal so ru m lu lu ğ u zaten fazlasıyla üstlenm iştir. B ir kez daha tü k etim b ir toplumsal çalışmadır. T üketici, b u d ü zeyde de (g ü n ü m ü zd e belki “ ü re tim ” d ü zeyinde o ld u ğ u kadar) emekçi olarak g ö rü lü r ve harekete geçirilir. B un u n la birlikte “ etiketim em ekçisi” ııden ücretin i (bireysel tatm inlerini) toplum sallığın iyiliği uğru n d a feda etm esini talep etm ek gerekm eyecektir. M ilyonlarca tüketici toplum sal bilinçaltların ın bir y erlerin d e bu yeni yabancılaşm ış em ekçi k o n u m u n u n b ir tü r pratik sezgisine sahiptir ve bu y üzden kam usal dayanışm a çağrısını k e n d i­ lik le rin d e n yalan olarak yorum larlar; bu plandaki inatçı direnişleri yalnızca politik b ir savunm a refleksini ifade eder. T ü k eticin in “ çılgın bencilliği” , b o llu k ve refaha ilişkin tüm söyleve rağm en m o d e rn za­ m an ların yeni sö m ü rü le n i olm anın yoğun biliııçaltıdır. Bu direniş ve “ b encillik” in, sistem i yalnızca daha güçlü baskılara yan ıt verdiği ç ö ­ züm süz çelişkilere sürüklem esi, tük etim in devasa b ir politik alan o ld u ­ ğunu d o ğrulam aktan başka b ir şey yapm az; b u alanın çö zü m len m esi, ü retim alam m n çö zü m len m esin d en sonra ve o n unla aytıı anda hâlâ yapılmayı beklem ektedir. T ü k etim konusundaki h er söylem , tüketiciyi İnsan T tirü ’n ü n g e­ nel, ideal ve kesin cisim leşm esi olan Evrensel İnsan haline, tüketim i de politik ve toplum sal özgürleşm enin başarısızlığının y erin e ve ba­ şarısızlığına rağm en gerçekleşecek b ir “insani ö zg ü rleşıııe"n in ö n c ü l­ leri haline getirm eye çalışır. A m a tüketici hiç de evrensel b ir varlık değildir:T üketiciııiıı kendisi politik ve toplum sal b ir varlık, b ir üretici g ü çtü r ve bu n ed e n le tem el tarihsel soru n ları y eniden ortaya çıkartır: 1_2J .

TîifeflimToplumu tü k etim araçlarının m ülkiyeti (üretim araçlarının değil), e k o n o m ik so ru m lu lu ğ u n (üretim in içeriği hakkındaki sorum luluk ) niteliği vb so­ runlar. İşte burada d erin k rizler ve yeni çelişkiler gizlidir. Ego consumans [Tüketen ego] B u g ü n e kadar A m erikalı ev kadm larının birkaç grevi ve zam an zam an g ö rü len tü k etim m alları tahribi dışında (A m erikalı k adınların sutyenlerini herkesin içinde yaktığı 1968 M ayıs’ı-N b Bra Day) bu çe­ lişkiler hiçbir yerde ya da h em en h e m e n hiçb ir yerde bilinçli olarak ortaya çıkm adı. H atta h e r şeyin b u n u n tersine geliştiğini söylem ek gerek. “M o d e rn dünyada tüketici neyi tem sil ediyor: H içb ir şe y i.T ü ­ ketici ne olabilir? H e r şey ya da h em en h em en h e r şey. M ilyonlarca yalnızın yanında tek başına kaldığı için tüketici çıkarların m e rh a m e­ tin e kalm ıştır” (Le Cooperateur dergisi, 1965). Bireyci id eo lo jin in b u n ­ da ö n em li b ir rol oynadığını söylem ek gerekir (bu id eo lo jid e ö rtü k çelişkiler o ld u ğ u n u g ö rm ü ş olsak da). K o le k tif b ir sek tö rü , toplum sal em ek se k tö rü n ü ilgilen d ird iğ in d en yoksun bırakılma aracılığıyla (em ek g ü cü n ün) söm ürüsü (belli b ir eşikten itibaren) dayanışm acı b ir g ö rü ­ nü m e b ü rü n ü r: B ir (görece) sım f bilincine g ö tü rü r.T ü k e tim nesneleri ve m allarına sahip olma ise bireyselleştirici, dayanışm a kırıcı, ta rih d ışılaştırıcıdır. Ü retici olarak ve işbölüm ü olgusu dolayısıyla işçi d iğ er­ lerini postule eder: S ö m ü rü herkesin söm ürüsüdür. T ü k etici olarak insan yeniden yalnız hale gelir, kendi köşesine çekilir, olsa olsa siirii halinde ya^ar (aile içinde televizyon, stadyum ya da sinem a seyircisi v b ).T ü k e tim in yapıları hem akışkan h em de kapalıdır. O to m o b il sa­ hip lerinin vergi p u lu n a karşı b ir işbirliği düşünülebilir mi? Televizyo­ na karşı toplum sal b ir itiraz? M ilyonlarca televizyon izleyicisinin h er b iri televizyondaki reklam lara karşı olabilir, am a bu reklam lar y in e de devam eder. Bu tü k etim in öncelik le tek tek kişilere yönelik b ir söylem olarak düzenlenm esi ve b u asgari değiş tokuştaki doy u m ları ve düş kırıklıklarıyla ken dini tü k e tm e k eğilim inde olm asıdır.T üketim nesnesi yalnızlaştırır. Ö zel alanın so m u t olum suzluğu yo ktur, ç ü n k ü kendi nesneleri ü ze rin e kapanır ve bu n esnelerin so m u t o lum suzluğu yoktur. Ö zel alan ü retim sistem i tarafından dışarıdan yapılandırılır; bu sistem in (bu düzeyde artık id eolojik değil, am a h e r zam an p o litik olan) stratejisi, yani arzu stratejisi bu defa varoluşum uzun m ad d iliğ i­ 92

Jean Bandrillard

ni, tekdüzeliğini ve eğlencesini kuşatır.Ya da daha ö n ce g ö rd ü ğ ü m ü z gibi tü k etim nesnesi b ir statü tabakalaşm asını b elirgin leştirir: E ğ er yalnızlaştırm azsa farklılaştırır, tü k eticileri toplum sal olarak b ir koda dahil eder, bu n u n la b irlikte (tersine) toplumsal dayanışmaya yol açm az. K abaca, tüketici olarak tüketiciler X IX . yüzyılın başındaki işçiler gibi bilinçsiz ve örgü denm em işlerdir. T ü k eticilerin , “ K am u o y u ” ola­ rak, gizem li,T anrı tarafından g ö nderilm iş ve “ egemen” g erçeklik olarak iyi yürekli havariler tarafından yüceltilm esi, p o h p o h lan m ası ve ö vül­ m esi bu y üzdendir. H alk ın D em o k ra si’ye karşı çıkm asınlar diye (yani politik ve toplum sal sahneye m üdahale etm esinler diye) D e m o k ra ­ si taralından yüceltilm esinde old u ğ u gibi tü k e tic ile rin egem enliği (K aton’a göre, “ p ow erfu l c o n su m er” [güçlü tüketici]) ta n ın ır ki to p ­ lumsa! sahnede h âk im rol oynam aya çalışmasmlar. H alk, em ekçilerdir, yeter ki ö rg ü tlen m em iş olsunlar: K am u, k am u o y u tüketicilerdir, yeter ki tü k e tm e k le yetinsinler. KİŞİSELLEŞME YA DA EN K Ü Ç Ü K M ARJİNAL FARK (EKMF)

To be or not to be myself |K endim olmak ya da olmamak] “ N e kadar talepkâr olursa olsun bir M e rced es-B en z ile kişiliğinin .arzularım ve zev k lerin i tatm in edem eyecek b ir kad ın yoktur! D e ri­ nin rengi, karoserin rengi ve döşem esinden o to m o b ili güzelleştiren süslere, standart ya da tercihe bağlı d o n an ım la rın su n d u ğ u b in b ir türlü hoşluğa kadar. A dam a gelince, çoğunlukla arabasım n te k n ik n itelik le­ rini ve p erfo rm an sım düşü n m esin e rağm en karısının arzularım m e m ­ n u n iy etle yerin e getirecektir, çü n k ü karısının ince zev k in d en ö tü rü ku tlan m aktan g u ru r duyacaktır. Z ev k in ize gö re 76 ayrı re n k te b o ­ yanm ış ve 697 ad e t iç döşem e çeşidi arasından M e rc ed e s-B en z’inizi seçebilirsiniz.” “ Kişiliğini bulmuş olmak ve b u n u ifade e tm e k hakikaten ken d i o l­ m an ın zevkini keşfetm ektir. Ç o ğ u zam an b u n u n için küçük bir şey yeterli olur. U z u n zam andan b e ri aradım ve saçlarım daki küçük bir ton değişikliğinin ten im ve gözlerim le m ü k e m m e l b ir u y u m yaratm aya yeteceğ ini fark ettim . B u sarıyı, R e c ita l’in boya şam p u an ı çeşitleri arasında b u ld u m . K e c ita l’in böylesine doğal bu sarısıyla değişm edim : H er zam an olduğumdan daha fa zla ken d im im .” 93 ,

Tüketim Toplıımıı

B irço k b en zerleri arasında, bu iki m erinden ilki Le M onde dan, d i­ ğeri haftalık sıradan b ir k ad ın dergisinden alındı. B u iki m e tn in ortaya çıkardığı prestij ile toplum sal ve ek o n o m ik k o n u m b en z er değildir. Şatafatlı M ercedes 300 SL ile R e c ita l Ş am p u an ’ııı “ kiiçük b ir to n d e­ ğişikliği” arasına tü m toplum sal hiyerarşi girer ve iki m etin d e söz k o ­ nusu olan kadınlar hiç kuşkusuz asla karşılaşm ayacaktır (belki K ulüp M e d ite rraııee’de, kim bilir?). T ü m to p lu m onları b irb irin d en ayırır, ama aynı farklılaşm a ve kişiselleşme baskısı o nları b ir araya getirir. B iri “A ” , diğeri “A olm ay an”dır, am a “ kişisel” d eğ e r şeması h e r ikisi için ve tıpkı onlar gibi “ tercihe bağlı” m etan ın “ kişiselleşmiş” cangılında yolum uzu açmaya çalışan, y ü z ü m ü zü n doğallığını ortaya çıkartacak fo n d ö ten i, kendi d erin m izacm ıızı yansıtacak şeyi, bizi k en d im iz ya­ pacak olan farkı uııuıtsuzcasına arayan hepim iz için aynıdır. T ü k etim için tem el ö n em i olan bu izleğiıı tüııı çelişkileri, k e n d i­ sini dile getiren sözcük dağarının u m utsuz akrobasisinde, sürüp g id en büyülü ve im kânsız sentez girişim in d e hissedilir. E ğ er birisi isek, k i­ şiliğimizi “ bulabilir m iyiz” ? B u kişilik sizdeykcıı siz neredesiniz? E ğer kendim izsek “ g erç ek te n ” ken d im iz olm am ız gerekir m i ya d a sahte bir “ k e n d i” yerim i almışsa, kendi olm an ın m ucizevi birliğine y en id en kavuşm ak için “ k ü ç ü k b ir ton değişikliği” yeterli m i? B u “ tü m ü y ­ le” doğal sarı n e dem ek oluyor? B u sarı doğal m ıdır, değil m i? Ve eğer kendim sem nasıl “h e r zam an o ld u ğ u m d a n daha fazla” k en d im olabilirim ? Yani d ü n tam am ıyla k endim değil m iydim ? Yani k en d im i ken dim le çarpabilir, b ir işletm enin aktifindeki b ir tü r a ıtık d e ğ er gibi ken dim e eklenm iş d eğerin iç in d e yer alabilir m iyim ? B u m an tık sız­ lığın, g ü n ü m ü zd e kişiliği k o n u edin en h er şeyin içini k em iren bu iç çelişkinin binlerce ö rn eğ i bulunacaktır. B ununla birlik te R iesm an , “g ü n ü m ü z d e en çok talep edilen şeyin ne bir m akine n e bir servet ne d e b ir eser, am a b ir kişilik o ld u ğ u ” nu söyler. K işiselleştirm enin bu büyülü nakaratı d o ru ğ u n a şununla ulaştı: "EV İNİZİ K E N D İN İZ KİŞİSELLEŞTİRİNİZ.”

B u “ iki kere kendi ü stü n e k atlanan” form ül (kişi olarak kendi kendinizi kişiselleştirin vb) ta rih in son noktasını koyuyor. T ü m bu reto riğin dile g etirm en in im kânsızlığı karşısında çırp ın ırk en dile ge­ tirdiği tam olarak kişinin oimadığıdır.liatth geleneğin, tu tk u ları, iradesi. 94

Jeaıı Bandritlard

karakteri ya da sıradanlığıyla Ö z n e ’n in düzenleyici söyleni olarak u y ­ d urd u ğ u biçim de, in d irg e n em e z nitelikleri ve özg ü l ağırlığıyla ın u d a k d eğer olarak “ kişi” y o k tu r, ölüdür, bizim işlevsel ev ren im izd en k o v u l­ m uşu m Ve “ kişiselleşecek” olan da bu olm ayan kişi, bu kayıp ö rn ek tir. lıı abstracto, g österg elerin gücüyle, çoğaltılm ış farklılıklar yelpazesinde, M erced es’te, “ k ü ç ü k to n değişikliğinde” , y eniden b ir sentez bireyselliği yaratm ak ve tanım ı gereği farklılığm adı olm adığından aslında en b ü ­ yük an oııim liğe d ü şm ek için toplanm ış, b ir araya getirilm iş binlerce başka g östergede k en d in i yeniden kuracak olan bu kayıp varlıktır. Farkların satıayisel olarak üretimi R e k la m ın anlamı y o k tu r, sadece anlam landırm alar getirir. Bu an ­ lam landırm alar (ve seslendikleri davranışlar) asla kişisel değil, tü m ü fârklılaştırıcı, m arjinal ve birleştiricidir.Y ani rek lam ın an lam lan d ırm a­ ları farklılıkların sanayise! üretimiyle ilgilidirler; sanırını tüketim sistemi b un u n la daha da iyi tanım lanacaktır. K işilerin belirtisi olan gerçek farklar o nları çelişkili varlıklar haline g etirm ek teydi. "K işiselleştirici” farklar ise artık bireyleri karşı karşıya g etirm ez, tü m bu farklar tanım sız b ir ölçekte hiyerarşikleşir ve mo­ dellerde birleşirler; bu m o d ellerd en yola çıkarak da ü retilir ve yen id en üretilirler. Farklı olunsa bile, bu kesinlikle b ir m o d e le dahil olm ak, kendini soyut b ir m o d ele, birleştirici b ir tarza göre n ite le n d irm e k tir ve böylece tüm gerçek farktan, sadece başkaları ve dünyayla som ut, çatışm ak ilişkide söz konusu olabilecek olan tü m ayrıksıltktan vazge­ çilir. İşte b u , farklılaşm anın m ucizesi ve trajedisidir. D iğ e r ü retim sektörleriniııkiyle aynı tekelci eğilim in söz konusu old u ğ u tü m tü k etim süreci b öylece yapay olarak çeşitlendirilm iş (deterjan m arkaları gibi) m odeller üretim iyle yönetilir. Farkların üretiminin tekelci yoğunlaşması vardır. Tekel ve farklılık m antıksal olarak bağdaşm az d e m e k saçmadır. E ğer b ir araya gelebiliyorlarsa, bu tam da farkların bağdaşm az o lm a­ ması ve b ir varlığı özel olarak gösterm ek y erin e o n u n kurala bo y u n eğişini, hareketli b ir değ erler hiyerarşisiyle bütü n leşm esin i ifade etm esindendir. “ K işiselleşdrm e”de çevren in h e r yanında g ö rd ü ğ ü m ü z ve d oğa­ yı g erçeklikte ö ld ü rd ü k te n sonra b ir gösterge olarak y en id en o lu ş95

Tüketim Toplumu

curm aktan başka b ir şey olm ayan “ doğaU aştırm a”n m k in e b en z er b ir yan var. D oğayı “ tem sil e d e ce k ” birkaç ağacın y enid en yetiştirileceği “ Yeşil K en t” adlı b ü tü n ü k u rm a k adına tü m bir o rm a n böyle o rtad an kaldırılır. H e r reklam da sıklıkla gö rü len “ do ğ al” b ir “ m a k e -u p ” etkisi­ n e sahiptir: “ U ltra-B e au ty hayal ettiğiniz bu doğal parlaklığı y ü zü n ü ze kazandıracak kadifem si, düz, kalıcı bir m akyajı size garanti ediyor.” “ H iç kuşkusuz k arım m akyaj yapm ıyor!” “A llığın g ö rü n m e d e n yüze eklediği bu gölge.” Aynı şekilde b ir nesn en in “ işlevselleşm e”si n esne­ n in ü stü n e b in e n ve h e r yerde n esn en in nesnel işlevinin (“ işlevsellik” k ullanım değeri değil, d eğ e r/g ö sterg ed ir) y erin e geçen tutarlı b ir so­ yu dam adır. K işiselleştirm eııin m antığı da aynıdır: K işiselleştirm e doğallaşm a­ n ın , işlevselleşm enin ve kiiltürlüleşm enin vb... çağdaşıdır. G en el sü­ reç tarihsel olarak tanım lanabilir: insanlar arasındaki gerçek farklılıkları ortadan kaldırarak, kişileri ve ü rü n le ri türdeşleştirerek aynı zamanda farklılaşmanın saltanatını da başlatan şey tekelci sanayisel yoğunlaşm a­ dır. B urada d u ru m biraz toplum sal ve dinsel h arek ed erd ek i gibidir. K iliseler ve k u ru m lar bu hareketlerin başlangıçtaki hızları azaldığında k u ru lurlar. B urada da fark kültü, farkların yitirilmesi' üzerine kurulur. M o d e rn tekelci ü rerim d em ek ki asla sadece m al ürerim i değil, aynı zam anda h e r zam an (tekelci) ilişki ü retim i ve fark üretim idir. D e rin b ir m antıksal b enzerlik m egatröst ve k ü çü k tüketiciyi, ü re ­ tim in tekelci yapısı ve tü k e tim in “ b ireyci” yapısını b irb irin e bağlar: ç ü n k ü bireyi besleyen “ tüketilm iş” fark genelleşm iş ü retim in an ah tar sek tö rlerin d en biridir. Aynı zam anda, tekel n iteliğin d ek i b ü y ü k bir türdeşleştirm e bug ü n ü re tim /tü k e tim in farklı içerik lerin i d e - m a l­ ları, ü rü n leri, hizm etleri, ilişkileri, fa rk la rı- birb irin e bağlar. E sk id en b irb irlerin d en ayrı olan tü m bunlar, b u g ü n aynı tarzda üretilir ve d o ­ layısıyla eşit olarak tüketilm eye adanm ıştır. 18. ilişki için de aynı şey söz konusudur: sistem kendim, kişisel bağlamı, som ut toplumsal ilişkilerin tümüyle tasfiye edilmesi tabanında kurar. Sistemin zorunlu ve sin e m a tik olarak (kamusal, insani) ilişki üretir hale gelmesi de bu ölçüde olur. İlişki üretimi üretimin eıı önemli dallarından biri olmuştur. Artık keııdıliğindenlik taşımadıkları ve üretilm iş oldukları için bu ilişkiler, üretilmiş her şey gibi, tüketilmeye adanmıştır (toplumsal emeğin bilinçdışt üretimi olan ve hesaplanmış ve denetim altındaki sanayi üretimin sonucu olmayan toplum sal ilişkiler bundan farklıdır: bu ilişkiler "tüketilm ezler”, tersine toplumsal şelişkiler bu ilişkilerde ortaya çıkar. İnsani ve toplumsal ilişkilerin üretimi ve tüketimi için bakınız: İlginin Gizemli Sistenü. (s. 194)

. 96

Jt-an Baudrillımt

D aha ö n ce ele aldığım ız birleştirici k ü ltü rü n b ir yansıması bir­ leştirici kişilikte d e söz konusudur. B irleştirici k ü ltü rü n , k itle iletişim araçlarıyla E K O K (En K üçük O rta k K ültür) ü stü n d e n b ir yen id en çev rim d en [recyclage] ibaret olması gibi kişiselleştirm e d e E K M F (En K üçük M arjinal Fark) ü stünden bir yeniden çev rim d en ibarettir: tarz ve statüyü gösteren k ü çü k nitelik farklarını aram ak. O halde b ir K en t sigarası yakınız: “ Sanatçı sahneye çıkm adan önce, yarışçı kaskım tak­ m adan önce, ressam tablosunu im zalam adan önce, işadam ı en ö nem li hissedarına hayır d e m ed e n ö n ce K ent içiyor!.. Sigara kül tablasında sö n d ü rü lü r sö n d ü rü lm ez kesin, hesaplı ve geri d ö nüşü olm ayan eylem başlar.” Ya da “ yazısı 2 m ilyon o kura ulaşan” bu gazeteci gibi M arlboro içiniz. Ç o k klas bir eşiniz ve b ir Alfa R o m e o 2600 S p rin te’iniz var ıııı? E ğ er b ir de tıraş losyonu olarak G reen W ater’ı kullanıyorsanız, bıı biiyıik toplum sal ve ek o n o m ik k o n u m m ükem m el üçlüsünü oluştu­ racak, sanayi-sonrası soylulukta yerinizi alacaksınız! Ya da m utfağınızda Françoise H ard y ’ııiııkilerle ayın fayanslara ya da B rig itte B ard o t’n u n kiyle aynı ocağa sahip olunuz.Y a da daha iyisi size ü stü n d e adınızın baş harfleri olan tostlar yapacak “ ekm ek kızartm a m akinesi” n i kullanınız ve dahası ızgaranızı o d u n köm ü rü y le yapınız. H iç kuşkusuz “ m arji­ nal” farkların k endileri de incelikli b ir hiyerarşiye tabidir. S eçm e 800 .m üşteriye (cari hesaplarında eıı az 25 .0 0 0 dolar tutm ak z o ru n d a olan Am erikalılar) ayrılm ış X V I. Louis kasalarıyla lüks b ankad an genel m ü ­ d ü rü n antika ya da I. İm parato rlu k stili çalışma masasına, (oysa işlev­ sel b ir çalışma masası yüksek düzeydeki çalışanlar iç in yeterlidir) yeni zenginlerin villalarının k en d in i beğenm iş prestijinden klas giysilerin rahatlığına kadar b ü tü n bu m arjm al farklılıklar, farklılaştırıcı şeylerin dağılım ım düzenleyen genel b ir (herkesin ceza yasasından bile daha katı b ir şekilde uym ak zo ru n d a olduğu) dağıtım yasası uyarınca, en katı toplum sal ayrım cılığı vurgular. H e r şey serbest değildir ve etkili olabilm ek için aynı zam anda b ir ritiicl de olan bu farklılıklar k o d u n a aykırı davranışlar cezalandırılır. Patronunkiyle aynı m arka M erced es’i satın alan m üşteri tem silcisinin patronu tarafından işten atılm asını an ­ latan eğlenceli öykü b u n u n örneğidir... İş m ahkem esine başvuran tem ­ silciye tazm inatı verdirilir, am a işine geri alınm az. H erkes kullanım d e­ ğeri olarak nesneler ö n ü n d e eşittir, am a aşırı d erecede hiyerarşikleşmiş göstergeler ve farklılıklar olarak nesneler ö n ü n d e değil. .-2 L -J

lîik e tim Toplumu

Üst-tüketim Bıı kişiselleştirm enin, bu scatii ve toplum sal ve e k o n o m ik k o n u ­ m u n göstergelere dayandığını, yani k en d in d e nesneler ya da m allara değil, am a farklara dayandığını kavram ak ö nem li. “ U n d e rc o n su m p ti­ o n ” ' ya da “ in conspicuous c o n s u m p tio n ”" paradoksunu; yani artık k en d in i gösterişle (Veblen’e gö re “ co n sp icu o u s”) değil, aslında fazladan b ir lüks, kendisinin tersine dö n ü şen b ir gösteriş artışı ve dolayısıyla daha incelikli bir farktan başka b ir şey olm ayan sadelik ve ö lçü lü lü k le gösteren prestij farklılaşm asını ancak bu açıklayabilir. D em e k farklılaş­ ma, nesneyi reddetm e, “ tiik e tim ”in reddedilişi b içim in e b ü rü n eb ilir ve b u , tü k etim in en ü stü n niteliklisidir. “ E ğer b ir b ü y ü k buıjuvaysam z Q u atre -S aiso n ’a g itm ey in iz. Q u atre -S aiso n ’u sahip olm adıkları parayla çılguıa d ö n e n g en ç çiftlere, öğrencilere, sekreterlere, sancılara, sadece sefalet için d e yaşamaya ye­ tecek kadar paraları olan işçilere... çirkinlik y o ru c u o lduğu için güzel m obilyalar isteyenlere, aynı zam anda kasıntılı evlerden tiksindikleri için basit m obilyalar isteyenlere bırakınız.” B u sapkın davete k iıu yanıt verecek? Belki birkaç b ü y ü k burjuva ya da aldı alt sınıflara katılm ada olan birkaç entelektüel. G östergeler dü zey in d e ne m u tlak zen g in lik ve fakirlik vardır n e de zenginlik göstergeleriyle fakirlik göstergelerinin karşıtlığı söz k o nusudur: G ö sterg eler sadece farklılıklar klavyesi ü z e ­ rin d ek i diyezlerle bem ollerdir. “ Bayanlar dünyanın en güzel dağınık saçını X ’de yaptırabilirsiniz!” , “ Bu basit elbise ‘haute c o u tu re ’üıı tü m izlerini siliyor.” Ayrıca tem elde üst-tüketim olan ve k ültürel sın ıf sergileyicisi olarak rol oynayan ço k “ m o d e rn ” b ir aııti-tü k e tim se ndrom u da vardır. B u açıdan daha ço k X IX . yüzyılın ve X X . yüzyılın başının b ü y ü k k ap i­ talist din o zo rların ın mirasçısı olan o rta sınıflar, saklayıp g izlem ed en tü k e tm e eğilim indedir. O rta sınıfların k ültürel olarak nahif o ld u k la­ rı n o k ta budur. B u n u n ardında tü m b ir sım f stratejisinin y er aldığı­ nı söylem ek gereksiz. R ie sm a ıı’a göre, “ yükselm eye çalışan birey in tü k e tim in in m a ru z kaldığı kısıtlam alardan biri de yüksek sınıfların gösterişçi bir gereğ in d en az tü k e tm e stratejisiyle ‘sonradan g e le n le re gösterdiği dirençtir: B öylece daha ö n ce g elenler k en d ilerin e eşit o l* Gereğinden az tüketim . (ç.ıı.) ** Gösterimiz tüketim , (ç.n.)

. 98 ,

J ea n BattJrillard

mayı isteyecek olanlara k e n d i sınırlarını dayatm a eğilim indedir.” A l­ dığı değişik biçim ler altında b u fenom en to p lu m u m u zu y o ru m la m ak açısından tem el ö n e m taşır. Ç ü n k ü göstergelerin b u biçim sel anlam da tersyüz edilm esine kapılm ak ve sın ıf ayrım ının biçim değ iştirm esin ­ d e n ibaret o lan b ir şeyi dem o k ratik leşm e etkisi olarak g ö rm e k m ü m ­ kü n d ü r. Y itik sadelik, lüks tem eli ü ze rin d e tü k e tilir ve b u etki h e r düzeyde b u lu n u r: T ıp k ı A m erikalıların yitik b ir k ahram an lık geçm işi tabanında to p lu eğlence için altın aramaya çıkm aları gibi, en telek tü el “sefaletçilik” ve “p ro letarizm ” d e burjuvalık tabanında tüketilir. Ters etkiler, y itik g erçeklikler ve çelişkili te rim lere özg ü b u “ şeytan çı­ k arm a” [exorcism e] h e r yerde bir tü k etim ve aşırı tü k e tim so n u cu n u im ler. B u etki h e r yerde b ir farklılaşma m antığıyla bütünleşir. Ç ö z ü m le m e n in te m elin in b u toplum sal farklılaşma m an tığ ı o ld u ­ ğ u n u ve n esnelerden farklılaşnrıcı olarak, g österge olarak —yani tü k e­ tim i özgül olarak tanım layan tek d ü z le m d e - yararlanılm asının, b u nes­ nelerin k u llanım d eğ erlerin in (ve onlarla ilintili olan “ ih tiy a ç la r’ın) bir kenara bırakılm ası ü ze rin d e oluştuğunu kavram ak gerekir. R ie sınan, “ tü k e tim ko n u su n d ak i tercihlerin, bireyle h erh a n g i b ir kültürel nesne arasında bilinçli ilişkiler kurulm ası dem ek olan insani yeteneğin m ükem m elleşm esi o lm ad ığ m ı” teslim eder. B u tercih ler diğerleriyle avantajlı olarak ilişkiye g irm e n in bir yolunu tem sil eder. S o n u ç ola­ rak k ü ltü rel nesneler tü m insani anlam ını y itirm iştir: B u n esn elere sahip olan, belli b ir tavrı sü rd ü re b ilm ek iç in o n la rı fetiş haline g e­ tirir. R ie sm a n ’ın “ k ü ltü re l" nesnelere (ama bu bakış açısından “ k ü l­ türel n esn eler” ile “ m addi nesneler” arasında bir fark yok tu r) atfettiği bu farklılaştırıcı d eğ e rin önceliği, b ir gazetecinin aktardığı Q u é b e c taygasındaki bir m a d en ocağı şehri ö rneğiyle deneyim sel olarak gös­ terilm işti. B u şehir o rm a n ın çok yakınında olm asına ve b ir aracın neredeyse h iç b ir kullam krlık değeri olm am asına rağm en h e r ailenin kapısının ö n ü n d e b ir o to m o b il vardır. K entin ana caddesin d e (başka cadde yoktur) zam an zam an birkaç k ilo m etre y aptırılan bu yıkanm ış ve süslenm iş araç A m erik a n yaşam d üzeyinin b ir sim gesi, m ek an ik uygarlığa ait o lm an ın bir göstergesidir (ve yazar bu lüks lim uzinleri, Senegal’in kuş uçm az kervan geçm ez bir yerindeki k ö y ü n e yaşamak üzere g eri d ö n en zen ci eski b ir astsubayın evinde b u lu n a n tüm üyle 99

lu k c lim Toplumu

gereksiz bisikletle karşılaştırır). D aha da iyisi aynı gösterici ve g öste­ rişçi refleks, hali vakti y erin d e kim selerin kasaba etrafındaki 10 m illik alanda dağ evleri inşa etm eleridir. İklim in sağlığa yararlı, d o ğ an ın h e r yerde m ev cu t olduğu bu geniş ve havadar yerleşim y erin d e h içb ir şey ikinci b ir ev kad ar gereksiz olam az. İşte burada en katıksız haliyle prestij farklılaşm asını ve ik in ci b ir eve sahip olm adaki “ nesn el” n e d e n ­ lerin aslında ne kadar yalnızca daha tem el b ir b elirlen im in gizleyicisi o ld u ğ u n u görü y o ru z. Kendini ayırt etme mi uzlaşma mı? G eleneksel sosyoloji g enel olarak farklılaşm anın m an tığ ım b ir ç ö ­ zü m lem e ilkesi haline g etirm ez. G eleneksel sosyoloji, “ birey için b ir farklılaşma ihtiyacı"nı, yani fazladan b ir bireysel ihtiyacı tespit e d e r ve bunu ters yö n d ek i uzlaşm a ihtiyacıyla alm aşıklaştırır. Bu iki ih ti­ yaç, “ eşitlik ve ayrım ın diyalektiği" ya da “ uzlaşm acılığın ve ö z g ü n ­ lü ğ ü n diyalektiği” olarak adlandıracağım ız betim sel psiko-sosyolojik düzeyde, k u ran ı yokluğunda ve en geniş m antıksızlıkla birb irleriy le iyi geçinirler. H e r şey b irb irin e karıştırılır. T ü k etim in , kişisel ihtiyaç­ ları sonradan bir prestij ya da uzlaşm a talebine göre b ir g ru p bağla­ m ına endekslem niş birey ve ihtiyaçları çevresinde d ü zen len m ed iğ in i g ö rm ek gerekiyor. Her şeyden önce bireyleri “kişiselleşmiş" olarak ü re­ ten yapısal b ir farklılaştırm a m antığı vardır, yani bireyler b irb irin d e n farklıdır; ama bu farklılık, bireyler k en d ilerin i ayrıksılaştırırken bile uzlaştıkları bir koda ve genel m o d ellere uygundur. Birey koşullarına özgü ayrıksılık/uzlaşım şhk şeması işin özü değildir: B u işin yaşama yansıyan yanıdır. Tem el m a n tık kodun kurallarına özgii farklılaşma /k işi­ selleşme m antığıdır. Başka bir deyişle (h er bireyin kendini diğ erin e g öre ayarlamasıyla) uzlaşm a statülerin eşitlenm esi, to p lu lu ğ u n bilinçli olarak türdeşikleşnıesi değil, o rta k olarak aynı koda sahip olm a, sizi hep b irlik te şu ya da bu top lu lu k tan ayrı kılan ayııı göstergeleri paylaşma olgusudur. B ir to p lu lu ğ u n üyelerinin (uzlaşm adan çok) eşitliğini oluşturan, diğ er to p ­ lulukla olan farkıdır. O ydaşm a farklılaşımsal olarak olu şu r ve uzlaşma etkisi b u n u n sonucu olarak ortaya çıkar. B u ço k ö n em lid ir, çiinkii prestijin yalnızca dış g ö rü n ü ş b akım ından in celenm esin in , “ tak lit” in, bilinçli toplum sal d in a m iğ in yapay alanının başka b ir yöne, k o d ların , 100

Jean Baudrilhıni

yapısal ilişkilerin, g ö sterg elerin ve ayırt edici şeylerin çö zü m lem esin e, toplum sal m antığın bilinçdışı alanının kuramına aktarılm asını içerim ler. Bövlece b u farklılaşm a sistem inin işlevi prestij ihtiyaçların ın ta t­ m in ed ilm esinin o ld u k ç a ötesine gidecektir. Y ukarıda belirtilen h i­ potez kabul edilirse, sistem in u m u d u n u asla kişiler arasındaki gerçek (ayrıksı ve indirgenem ez) farklara bağlam adığı g örülür. Sistem i sistem yapan, y erin e ayırt edici gösterge olarak saııayileştirilebilir ve ticari­ leştirilebilir olan farklılaştına biçim i geçirm ek için öz içeriğ i, herkesin (zorunlu olarak farklı) öz varlığını dışarıda bırakm asıdır. Sistem tüm ö zgün n itelikleri, sadece ayırt edici şemayı ve b u şem an ın sistem atik üretim in i tu tm ak adına dışarıda bırakır. Bu düzeyde farklılıklar artık b irb irin i dışlamazlar: S adece m odanın birleştiriciliği içind e b irb irleri­ ni iç erm ek le (farklı ren k le rin kendi aralarında “ o ynam aları” gibi) kal­ mazlar, am a sosyolojik olarak grubun bütünleşmesini pekiştiren, farkların değiş tokuşudur. B öylece kodlanm ış farklılıklar, bireyleri parçalam aktan çok, tersine değiş tokuş malzemesi haline gelir. İşte bu tü k e tim in ta n ım ­ landığı tem el b ir n o k ta d ır: yani tü ketim in; 1. artık nesn elerin işlevsel pratiği, m ülkiyet vb olarak değil, 2. basit birey ya da to p lu lu k prestiji işlevi olarak da değil, 3. am a iletişim ve değiş tokuş sistemi olarak d u rm ad a n verilip alı­ nan ve yen iden yaratılan göstergeler kodu olarak, dil olarak tan ım lan ­ dığı n o k ta. D o ğ u m d an , soydan, d in d e n gelen farklılıklar eskiden değiş to k u ş edilm iyordu: M oda farklılıkları değildiler ve ö ze aittiler. “ T ü k etilm i­ yorlardı.” G ü n ü m ü zd e k i farklılıklar (giysi, ideoloji ve hatta cinsiyet farklılıkları) geniş b ir tü k e tim ortaklığı içinde değiş to k u ş ediliyor. Bu, toplum sallaştırılm ış b ir göstergeler değiş toku şu d u r. E ğer h e r şey böylesine göstergeler biçim i altında değiş to k u ş edilebiliyorsa, b u g e­ lenek lerin “ özgürleşm esi” sayesinde değil; farklılıkların, o n ların tam a­ m ını için d e toplayan b ir d ü ze n e göre toplum sal tan ın m a göstergele­ ri olarak üretilm iş olm alarından ve birb irlerin in y e rin e g eçirilebilir olm aları n ed e n iy le artık aralarında ancak y ukarı ile aşağı, sağ ile sol arasındaki kadar gerilim ve çelişki olm asındandır. B öylece, R ie sn ıa n ’da p ee rg ro u p (akran g ru b u ) ü y elerin in tercih ­ lerini toplum sallaştırdıklarını, beğenilerini değiş tokuş ettik le rin i ve g ru b u n iç ilişkilerini ve narsisik tutarlığm ı sürekli rekab etleriy le g ü ­ 10i

Tüketim Toplumu

ven altına aldığını g ö rü y o ru z. B u n lar g ru b a “ rek a b et” yoluyla, daha doğrusu açık ve şiddet taşıyan piyasa ve m ücadele rekabeti yoluyla değil; rekabetin, m oda k o d u tarafından süzülm üş oyunsal bir soyutlama­ sıyla “ katkıda b u lu n u rla r” . Kod ve devrim Böylece tüketim sistem inin b u g ü n k ü sosyo-politik d ü ze n d e g ö r­ dü ğü tem el id eolojik işlev daha iyi kavranacaktır. Bu ideolojik işlev, tü k etim in , genelleşm iş bir farklılaştırın değerler k o d u k u ru m u olarak tanım ından ve yukarıda belirlediğim iz değiş tokuş ve iletişim sistemi işlevinden ortaya çıkar. M o d e rn toplum sal sistem ler (kapitalist, ü re tim c i,“ saııayi-sonrası”) toplum sal d en etim lerin i, yani k en d ilerin e “sıkıntı y aratan” ek o n o m ik ve politik çelişkilerin d ü zen e konm asını, eşitlikçi ve d em o k ratik b ü ­ yük ilkelere, h er yere yayılmış, h e r yerde yaşama geçirilm iş tü m bu id eo lojik ve kültürel d eğ erler sistem ine dayandırm az. O k u l ve to p ­ lumsal alıştırmayla ciddi olarak içselleştirilm iş bile olsalar, b u bilinçli eşitlikçi, h u k u k , adalet vb d eğerleri nispeten kırılgan olm ayı sü rd ü ­ rüyorlar ve nesnel gerçekliğiyle gözle g ö rü lü r şekilde.çeliştikleri b ir to p lu m u bütünleştirm eye asla yetm eyecekler. B u ideolojik d ü zey d e çelişkilerin h e r zam an yeniden patlak verebileceğini söyleyelim . A m a sistem daha başarılı bir şekilde bilinçdışı b ir b ü tü n leşm e ve d ü zen lem e aygıtına güveniyor. B u aygıt, eşitliğin tersine tanı olarak bireyleri b ir farklar sistem inin, b ir göstergeler kodunun içine sokm aktan ibaret. İşte kelim en in en geniş anlam ında k ü ltü r, dil ve “ tü k e tim ” b u. P olitik b a­ şarı, çelişkinin o ld u ğ u yerde eşitlik ve den g e olm asını sağlam ak değil, çelişkinin o lduğu yerde F A R K L IL IK olm asını sağlam aktır.Toplum sal çelişkinin çözüm ü eşitleştirm e değil, farklılaştırm adır. K od d ü zey in d e m ü m k ü n olan b ir d ev rim y o k tu r - ya da d ev rim ler h e r güıı yapılıyor, “ m o d a d ev rim leri” bunlar, zararsızdırlar ve diğer d ev rim leri devre dışı bırakırlar. Burada da klasik ç ö z ü m le m e d en yana olanların tü k etim in id e ­ olojik rolü ü ze rin d ek i y o ru m u hatalıdır. T ü k etim , toplum sal şiddeti bireyleri konfora, doyum a ve itibara boğarak değil (bu, n a h if ihtiyaçlar k u ram ın a bağlıdır ve sadece başkaldırdıklarını göreb ilm ek için insan­ ları daha fazla sefilleştirm e u m u d u n a g ö n d e rm e yapabilir), tam tersin e 102

Jetin Baııdrilhmi

bireyleri bir kodun bilinçdışı disiplininde yetiştirerek ve bu k o d d ü zey in d e onları rekabetçi b ir işbirliğine hazırlayarak d u rd u ru r. B u daha fazla fırsat dağıtarak değil, aksine bireyleri o y u n u n kuralları iç in e sokarak yapılır. D e m e k ki sadece tü k etim tü m id e o lo jilerin y e rin e g eçeb ilir ve ilkel toplum larııı hiyerarşik ya da dinsel tö re n le rin in yapm ış o ld u ğ u gibi sadece tü k e tim , b ir to p lu m u n tam am ıyla bütünleşm esin i g ü v en ­ ce altına alabilir. Yapısal modeller “ H an g i ev kadını özellikle kendisi için tasarlanm ış b ir çam aşır m a­ kinesi düşlem edi?” diye so ru y o r b ir reklam . G erçe k ten d e han g i ev kadım bu çam aşır m akin esinin d ü şünü kurm adı? D e m e k ki h e r biri için özellikle tasarlam ış aynı çam aşır m akinesinin d ü şü n ü k u rm u ş ev k adınları tnilyonlarcadır. “ D üşlediğiniz b e d e n S İZ İN K İD İR .” Ç ıkış y eri m utlaka h erh an g i bir sutyen olan bu şahane to to lo ji “ kişiselleşm iş" narsisizm in tü m pa­ radokslarını k en d in d e b ir araya getirir. Sizin için ideal olan pöndergeye yaklaşarak, “ g erçekten k en d in iz" olarak toplum sal b u y ru ğ a daha iyi bo y u n eğer ve “ dayatılm ış” şu ya da bu m o d e le daha u y g u n o lu n u n u z . Şeytansı bir kurnazlık m ı, yoksa kitle k ü ltü rü n ü n diyalektiği m i? T ü k etim to p lu m u n ım nasıl kendisini tü k etim to p lu m u olarak d ü ­ şü n d ü ğ ü n ü ve nasıl ken d i im gesinde narsisik olarak yansıdığını g ö ­ receğiz. B u süreç bir toplum sal işlev olm ayı bırak m ad an h e r birey düzey in de yayılır; yukarıd ak i iki ö rn e ğ in de gösterdiği gibi uzlaş­ m acılıkla çelişm em esini açıklayan da budıır. T ü k etim to p lu m u n d ak i bireyin narsisizm i ayrıksılığın h a zzı değil, toplumsal niteliklerin kırılıp ya­ yılmasıdır. B u n u n la b irlik te bireysel narsisizm h e r zam an E K M F (En K üçük M arjinal Fark) aracılığıyla “ kendi k e n d in in ” narsisik kuşatum olarak verilir. B irey h e r yerde öncelikle kendini beğenm eye, k en d in d en hoşlan­ maya ö zendirilir. K en d in i beğ en erek başkalarınca b eğ e n ilm e şansına ulaşılacağında anlaşılm ıştır. E n aşırı d u ru m d a, k en d in d en h o şn u t olm a ve ken di k en d in i baştan çıkarm a, belki nesnel baştan çık arm a erek selliğinin y erine bile geçebilir. Baştan çıkarm a işi, b ir tü r m ü k em m el “ tü k e tim ” de kendi ü stü n e dön er, am a göndergesi daha ço k başkası­ nın yargısıdır. Açıkçası hoşa gitm e, hoşuna gidilecek kişinin d eğ e r103

T ik e lim Toplumu

lcn d irm esin in yalnızca ikincil old u ğ u b ir iş haline geldi. R e k la m d a m ark anın yinelenen söylem i. H o şnutluğa çağrı genellikle kadınlar üstünde ken d in i gösterir. Am a bu baskı kendini Katimlar üstü n d e Katim söyleni aracılığıyla gösterir. H o şn u tlu ğ u n toplum sal ve kültürel m odeli olarak K adın. Evelyne Sullerot b u n u iyi ifade e tti:“ K adına kadınlık satılır... sağlığı­ na ve vü cu t bakım ına özen gösterm eye, koku sürünm eye, giyinm eye, tek b ir kelim eyle ‘yoktan var olm aya’ inanarak kadın k en d in i tüketir." Bu sistem in m antığı dah ilinde olur: Yalnızca diğerleriyle ilişki değil, kendi kendiyle ilişki de tüketilen b ir ilişki haline gelir. B unu hiç de gerçek niteliklere, güzelliğe, cazibeye, zevke vb inanarak k en d in d en h o şn u t olm ak algısıyla karıştırm am ak gerekir; o d u ru m d a tü k etim söz konusu değildir. K endiliğinden ve doğal ilişki vardır.T ü k etim h e r za­ m an bu k endiliğinden ilişkinin y erin e b ir göstergeler sistem inde d o laym ılanm ış bir ilişkinin geçirilm esiyle tanım lanır. Bu d u ru m d a eğer kadın kendini tüketiyorsa, kadının kendisiyle ilişkisinin göstergeler tarafından nesneleşririlm iş ve üretilm iş olm asındandır; bu göstergeler Dişil M o d e l’i o lu ştu ru r ki, bu m o d e l de tük etim in gerçek nesnesini oluşturur. K adın “ kişiselleşerek" bu m o d eli tüketir. U ç noktada kadın ken d i bakışındaki parıltıya ya da te n in in yum uşaklığına güvenem ez: “ K endisine ait olan şey kadına hiç güven v erm ez” (B redin, La N efj. D oğal niteliklerle değerli olmakla, b ir m odeli ben im sem e ve o lu ştu ru l­ m uş bir koda göre kendini değerli kılm ak b irb irin d en farklıdır. B urada, tü m doğal güzellik, cazibe, duyusallık değerlerinin (sofistike) doğal­ lığa, erotizm e, “v ü c u t h atları” na, canlılığa ilişkin katlanarak büyüyen değ erler yararına yok old u ğ u işleme! dişillik söz konusudur. Şiddet gibi baştan çıkarm anın ve narsisizm in yeri de peşinen kit­ le iletişim araçları tarafından sanayise! olarak üretilnüş ve im len eb ilir göstergelerden oluşm uş modellerle d o ld u ru lm u ştu r (tüm kızların k en ­ dini B rigitte B ardot sanabilm esi için, kızları b irb irin d en ayırt ed en in saçlar ya da ağız ya da giysinin h erh an g i bir özelliği olm ası gerekir, yani zo ru n lu olarak hepsi için aynı şey). H e r biri kendi ö zg ü n kişili­ ğini bu m o d e lle rin başarıyla uygulanm asında bulur.

Jta n Baııclrillar/1

Erit model ve dişil model İşlevsel dişilliğe, işlevsel erillik ve erkeksilik tekabül eder. Ç o k d o ­ ğal olarak m od eller bu ikisi aracılığıyla oluşturulur. M o d e lle r cinslerin farklılaşmış doğasından değil, aksine sistem in farklılaştırın m a n tığ ın d an doğar. E ril’itı ve D işil’in gerçek erkekler ve kadınlarla ilişkisi g ö re­ celi olarak keyfidir. G ü n ü m ü z d e kadınlar ve erk ek ler g id erek ayrım gözetm eksizin k en d ilerin i bu ik i kalıp içinde anlam landırırlar, am a anlam landırm ayı yapan karşıtlığın iki b ü y ü k te rim i ise tersine, sadece ayrım larıyla geçerlilik kazanır. B u iki m odel betim leyici değildir: tü ­ ketim i düzenlemektedirler. E ril m o d e l titizliğin ve seçm enin m odelidir. H e r eril reklam ih ti­ m am ve ö d ü n v erm ez b ir titizlik terim leriy le ifade b ulan “ d e o n to lo jik ” seçim k uralında ısrar eder. M o d e rn nitelikli erkek kolay tatmin olmaz. B u erkek hiçb ir zayıflığa izin verm ez. H içb ir ayrıntıyı k ü çü m sem ez. E dilgin b ir biçim d e ya da doğal zarafetle değil, daha ço k gösterdiği bir seçicilikle “ seçkiıı” d ir (bu seçicilik başkaları tarafından y önlendirilse de, bu başka b ir ko n u d u r). K endini k ap tırm a ve hoşlam na değildir söz k o nusu olan, başkalarından ayırt edilm edir. S eçm eyi bilm ek ve yanılm am ak burada askeri ve p ü rite n erdem lerle eşdeğerdir: uzlaş­ m azlık, karar, erd e m (“ v irtu s”). B u değerler R o m o li ya da C a rd in ’den giyinen şık delikanlının m in im u m değ erleri olacaktır. R e k a b e tç i ya da seçici erdem . İşte bu eril m odeldir. Ç o k daha d e rin b ir b içim d e seçilm enin göstergesi olan seçm e (seçen, seçm eyi bilen, tü m d iğerle­ ri arasından seçilir) bizim to p lu m u ım ızd a ilkel toplum lard ak i meydan okuma ve rekabet geleneğiyle türdeştir: S eçim sınıflandırır. Dişil m o d el kadına k endisinden çok daha fazla hoşlanm asını b u ­ yurur. B u artık seçicilik, kolay b eğ e n m e m e değil, am a z o ru n lu olarak hoşlanm a ve narsisik k en d in e ilgidir. A slında erkek leri askercilik, ka­ dınları kendileriyle b e b e k oy u n u oynam aya ö z e n d irm e sü rü p gider. D em e k ki m o d e rn reklam düzeyinde bile eril ve dişil iki m o d elin ayrım ı ve erilin hiyerarşik m utlak ü stü n lü ğ ü n ü n devam etm esi hep vardır (işte, m o d e lle r dü zey in d e değerler sisteminin yerinden oynatılattıazlığı burada k av ra n ır:“ G erçe k ” davranışların b irb irin e karışm asının hiçbir ö n em i yok, ç ü n k ü d erin d e k i zihniyet m odellerle y o n tu lm u ştu r " ve E ril/D işil karşıtlığı tıpkı kol e m e ğ i/z ih in em eği karşıtlığı gibi değişm eden kalm ıştır). 105

Tüketim Toplumu

B u d u ru m d a bu yapısal karşıtlığı toplum sal üstünlük terim leriy le yen id en ifade etm ek gerekir. 1. E ril seçim “m ü c ad eleci” d ir fagonistique]: M eydan okum ayla benzerliği açısından tanı anlam ıyla “soylu” davranıştır. O rtaya konan, o n u r ya da “ B ew iilırung” (kendini ispadaıııa), çileci ve aristokratik erdem dir. 2. Dişil m odelde sürüp g id e n ise tersine, türetilmiş değer, vekâleten d eğerdir (Veblen’e göre "v icario u s status” , “ vicarious c o n su m p tio n ”). K adın yalnızca eril yarışm aya rekabet nesnesi olarak daha iyi g irm e k için kendisini m e m n u n etm ekle y ü k ü m lü d ü r (daha ço k hoşa g it­ m ek için k en d in d en hoşlanm ak). K adın d o ğ ru d an rek ab ete (erk ek ­ lerin bakış açısından diğer kadınlarla girdiği rekabetin dışında) asla g irm ez. E ğer güzelse, yani bu kadın eğer kadınsa seçilecektir. E ğer erkek erkekse diğer n esn ele r/g ö sterg e ler arasında kadınını da seçe­ cek tir ( O N U N arabası, O N U N karısı, O N U N kolonyası). K endini m em n u n etm e g ö rü n ü m ü altında kadın (Dişil M odel) b u “ h iz m e t” in y erin e g etirilm esinde vekâletle görevlendirilm iştir. K adının b elirlen i­ mi özerk değildir. N arsisik

düzeyde

reklam la

ö rn ek le n d irile n

b u . statü,

üreti­

ci etk inlik düzeyinde hepsi de gerçek olan başka boyutlara sahiptir. P araphernalia’ya' (ev eşyalarına) adanm ış kadın sadece e k o n o m ik b ir işlev değil, aynı zam anda eskiden aristokrat ya da burju v a aylaklıkla­ rıyla efen d ilerin in prestijini kanıtlayan kadınların prestijinden türem iş b ir prestij işlevi de göriir: Ev kadını üretm ez, ulusal m uhasebelerde ev k adınının yansıması y o k tu r, üretici güç olarak savımı yapılm az; bu, o n u n resmi faydasızlığı, “ iyi bakılan” köle statüsü adına prestij giicit olarak değer taşımaya adanm ış olm asındandır. Ev kadını ev eşyaları olan ikincil sıfatlar üstü n d e h ü k ü m süren bir sıfat olm aya devam eder. Ya da o rta ve üst sınıflarda ev kadını kendisini, k en d ileri d e k a r­ şılıksız, m uhasebeleştirilem ez, sorum suz yani sorıım luluksuz olan “ k ü ltü re l” etkinliklere adam ıştır. Bıı kadın k ü ltü r “ tü k e tir” am a kendi adına bile yapm az b unu: süsleyici kültür. Böylece, h er zam an bu aynı faydasızlık zorlam asına tü m dem okrasi kandırm acasının ardında, ce­ vap veren de kültürel ilerlemedir. A slında burada k ü ltü r “ giizellik” e e k ­ lenm iş b ir savurgan harcam a gösterisidir; k ü ltü r ve güzellik kendileri * Kadının evlenirken getirdiği çeyiz dı%ı eşya. (ç.n.) .

106

,

Jean BaudriU m i

için geliştirilen öz d eğerlerden ço k gereksiz olanın, (vekâleten y erin e getirilen) “yabancılaşm ış” toplum sal işlevin kanıtıdır. B urada bir kez daha n e gerçek cinsiyetler ne de toplum sal k ateg o ­ rilerle karıştırılm am ası gereken farklılaştırıcı modeller söz k o nusudur. Yayılma ve b irb irin i etk ilem e h e r yerde görülür. M o d e rn erkek de (bütün reklam larda görü lü y o r) kendini beğenm eye ö zen d irilir. M o ­ d ern kadın seçm eye ve rekabet etm eye, “ güç b e ğ e n ir” olm aya ö ze n d irilir.T ü m bunlar, karşılıklı, toplum sal, ek o n o m ik ve cinsel işlevlerin göreceli olarak b irb irin e karıştığı bir to p lu m im gesine aittir. Bu arada eril ve dişil m o d e lle rin ayrım ı olduğu gibi kalır (ayrıca, toplum sal ve m esleki uğraş ve ro llerin karm alığı da sonuçta cılız ve m arjinaldir). H atta belki bazı noktalarda Eril ve D işil’in yapısal ve hiyerarşik kar­ şıtlığı pekiştirilir. P ublicis’iıı yaptığı reklam daki güzel oğ lan ın çıplak g ö rü n tü sü m o d e lle rin b irb irin i etkilem esinin uç noktasıydı." Y ine de bu g ö rü n tü ayrı ve karşıt m odellerdeki h iç b ir şeyi değiştirm ed i. Bu g ö rü n tü daha çok erdişi ve narsisik, am a eril titizlik m o d e lin d e n çok dişil hoşlanm a m o d e lin e yakın, yeniyetm eliğin ve gençliğin ortaya çıkm asına bağlı olan “ ü ç ü n c ü ” bir erdişi m o d elin belirm esin i gözler ö n ü n e serdi. Ayrıca g ü n ü m ü z d e tanık o lunan, dişil modelin tüm tüketim ala­ nına yayılmasıdır. Prestij değerleriyle ilgili olarak K adın ve kadının “v ek âleten ” statüsü h akkında söylediğim iz, potansiyel ve m u tlak ola­ rak “ tü k eten insan” (ayrım yapm adan hem kadınlar h e m de erkekler) için de geçerlidir. Bu az ya da çok (ama giderek politik stratejiye göre) p arap h ern alia’ya, ev eşyalarına, hazlara “ vek âleten ” adanm ış tü m k ateg o riler için geçerlidir. B öyiece tü m sınıflar (K ad ııı-N esn e olarak tü k etim in sim gesi olm aya devam eden) kadının im gesinde tü k eticiler olarak işlev görmeye m a h k û m edilir. T ü m sınıfların tü k eticiler olarak yükselm esi böyiece köle kad erlerin in sona erm esi olacaktır. B u n u n ­ la b irlikte ev kadınının tersine bu sınıfların yabancılaşm ış etkinliği, unutulnıuşlıığa g ö m ü lm e k b ir yana, bu g ü n ulusal m u h aseb ed e güzel g ü n le rin habercisidir.

* Fransız reklam şirketi Fııblicis tarafından yapılan ve kullandığı çıplak erkek görüntüsüyle gürültü kopanın reklam, (ç.n.)

. U)7 .

Ü ç ü n c ü B ö lü m

Kitle İletişim Araçları, Cinsiyet ve Boş Zaman Etkinlikleri

KİTLE İLETİŞİM K ÜLTÜRÜ

Nco [yeni] ya da tarihe aykm diriliş

M

anc’ın III. N a p o le o n hakkında söylemiş old u ğ u gibi: T arih te aynı olayların iki kez v u k u buld u ğ u olur: B irincisin d e bu olay­

lar gerçek bir tarihsel değere sahipken İkincisinde b irin c in in k arik a­ tü rü , g ro tesk b ir serüvendirler; efsane olmuş bir göndermeden beslenirler. Böylece k ültürel tü k e tim karikatürsü dirilişin, artık olm ayanın —te­ rim in ilk anlam ında “ tüketilm iş” olanın (tam am lanm ış ve bitm iş)— yanılsamaiı b ir çağrıştırm am ın zam anı ve y eri olarak tanım lanabilir. Altına h ü c u m u b ir daha yaşam ak için B üyük K uzey’e şehirlerarası otobüslerle gid en , yerel özellikleri y en id en yaratm ak için b ir döveç ve b ir eskim o tu n iğ i kiralayan bu turistler, işte b u insanlar tüketiyor: u lL L

Tüketim Toplumu

Bu insanlar ta rih e k,arışmış b ir olayı rıtü e l biçim i altında, efsane olarak zorla yeniden güncelleştirilm iş olarak tüketiyor. T arih te b u süreç res­ torasyon olarak adlandırılıyor: R esto rasy o n tarih in b ir yadsınm asının ve geçm işteki m o d e lle rin dirilişinin sürecidir. T ü k etim in kendisi de b u tarihe aykırı ö zd en etkilenm iştir: Kış istasyonlarında E S S O size o d u n ateşini ve m angal tak ım ın ı sunuyor: K arakteristik ö rn e k , o d u n ateşini size E S S O ’ııun y e ııi-o d u n ateşi olarak y enid en sunanlar b e n ­ zinin efendileri, o d u n ateşini ve o n u n sim gesel değ erin i “ tarihsel ola­ rak o rtad an kaldırm ış o lanlar”dır. B urada tüketilen, o to m o b ilin eşanlı karm a, hazzı ve o to m o b ilin ö lü m ü n ü sim gelediği h e r şeyin tarihe karışm ış prestijleridir; ve bu prestijleri o to m o b il diriltir. B urada g eç­ m işe yönelik basit b ir nostalji g ö rm e m e k gerekir: Bu “yaşantısal” d ü ­ zey yoluyla, şeylerin ve gerçeğin yadsınması tabanında göstergeleri yüceltmek tü k e tim in tarihsel ve yapısal tanım ıdır. A dliye h ab e rin in acım asız yalancılığının, kitle iletişim i yoluyla, tü m felaket g ö sterg elerin d en (ölüm ler, cinayetler, tecavüzler, devrim ) yola çıkarak gü n lü k hayatın d inginliğini yücelttiğini g ö rm ü ştü k . Ama gö stergelerin o aynı acınası ken d in i tekrarı h e r yerde o k u n u r: çok g en çlerin ve ço k yaşlıların yüceltilm esi, soylu evliliklerinden duyulan heyecanın birinci sayfalara taşınm ası, kitle iletişim inin b e d e n ve c in ­ selliğe d ü zd ü ğ ü övgü; tü k e tim adı altında g ü n ü m ü z d e h e r yerde h em gerçek yok oluşlarım h e m de k arıkatürsü dirilişlerini kutlayan bazı tarihsel yapıların parçalanm asına tanık oluyoruz. A ile çö k ü y o r m u? Aile yüceltilir. Ç o c u k la r artık ç o c u k değil m i? Ç o c u k lu k kutsanır. Yaşlılar yalnız m ı, devre dışı m ı kalmışlar? H e p birlikte yaşlılığa acınır Ç o k daha açık olarak: G erçek im kânları cılızlaştığı ve gid erek b ir y an­ dan den etim , b ir yandan da kentsel, m esleki, bürok ratik zorlam alarla sıkıştırıldığı ölçü d e b e d e n yüceltilir. Kültürel yeniden çevrim M esleki bilgi, toplum sal unvan, bireysel gelişim k o n u su n d a to p lu m u m u zu n niteliksel b o y u tla rın d an b iri yeniden çevrimdir.T o plum un bu b o y u tu herkes için, eğ er dışarı atılm ak, uzaklaştırılm ak, yarışm a dışı bırakılm ak istem iyorsa, bilgisini, genelde “ kullanılabilir bilgi d a ğ a rf’m çalışma piyasasına sun m ak zo ru n lu lu ğ u n u içerir. B u to p ­ lum sal b o y u t özellikle işletm elerin tek n ik kadrolarım ve kısa b ir sü re­ 112

Je a n Baudriltard

den b eri eğitim cileri h e d e f alıyor. Dolayısıyla, bilim sel o lm a k ve n o r­ m alde h e r bireyin “ dışarıda kalm am ak” için u y u m g ö ste rm ek z o ru n d a o ldu ğ u sürekli bilgi gelişim i (p o zitif bilim ler, satış te k n ik le ri, p edagoji vb’deki) ü stü n d e te m ellen m ek ister. “ Y eniden ç e v rim ” te rim i g erç ek ­ ten bird en ço k şeyi düşü n d ü reb ilir: Bu te rim karşı k o n u lm a z b ir şe­ kilde m o d an ın “ç e v rim ” ini çağrıştırır: M o d ad a da h erkes h e r şeyden “h ab erd ar o lm a”yı ve elbiseleri, nesneleri ve o to m o b ili k o n u su n d a yıldan yıla, aydan aya, m evsim den m evsim e kendini y en id en çev ri in ­ lem eyi görev bilm elidir. E ğ er b u n u yapm azsa, tü k e tim to p lu ın u n u n gerçek b ir vatandaşı olam az. O ysa bu d u ru m d a sürekli b ir ilerlem en in söz k o nusu olm adığı açıktır: M o d a keyfi, hareketli ve çev rim seld ir ve bireyin içk in n ite lik lerin e h iç b ir şey katm az: B un u n la b irlik te m o d a, derin b ir baskı k ara k terin e sahiptir ve y ap a rım ı toplum sal başarı ya da dışlanm adır. “ B ilgilerin y eniden çe v rim i” n in de bilim sellik g ö rü n tü sü aland a m o d a n m k iy le aynı tip tek i bu hızlandırılm ış, z o ru n lu kılınm ış, keyfi yeni koşullara uydu rın ay ı gizleyip gizlem ediği ve bilgi ve kişi d üzeyinde ü retim ve m oda çe v rim in in m addi nesnelere dayattığı aynı “yönlendirilm iş m odası geçm işlik” i söz konusu edip etm ed iğ i so ru la­ bilir. B u d u n u n d a , işim iz hiç de rasyonel b ir bilim sel b irik im süreciyle değil; am a rasyonel olm ayan, tü m diğer tü k e tim süreçleriyle dayanış-ma içindeki toplum sal b ir tü k e tim süreciyle olacakur. T ıb b i y eniden çevrim : “ C h e ck -u p .” B edensel, kassal, psikolo­ jik yeniden çevrim : erk ek ler için “ P résident” ; kadınlar iç in rejim ler, güzellik bakım ları; herkes için ise tatil. Y eniden ç e v rim k avram ı çok daha geniş fen o m en lere yayılabilir (yaym ak da gerekir): B e d en in “ye­ niden keşfi” bile bedensel b ir y eniden çev rim d ir; u çsuz bucaksız k en t dokusuyla çevrili b ir n u m u n e liğ e indirgenm iş, k ü ç ü k b ö lg e ler hafin­ de ve yeşil alan, doğal park ya da ik in ci konutlara d e k o r b iç im in d e , “kapatılm ış” olarak h iz m ete sunulan b ir k ır biçim i altm d a d o ğ an ın “yeniden keşfi” de aslında D o ğ a’m n b ir yeniden çev rim id ir. Yani hiç de k ü ltü r ile sim gesel karşıtlığı içinde ö zgün, özgül b ir varoluş değil; ama b ir simiilasyon modeli, dolaşım a sokulm uş doğa g ö ste rg e le rin in b ir tüketim i, kısaca yeniden (evrimlenıniş bir doğa. H en ü z h e r yerdeki doğa böyle değilse de, b u y in e d e güncel eğilim i yansıtır. D ü z e n le m e , yeşil alanların k o ru n m ası, çevre d ü zen lem eleri olarak da adlandırılsa söz konusu olan h e r zam an ken d i ö z varoluşunda ö lü m e m a h k û m edilm iş

'luketim Toplanın

b ir d oğanın yeniden çevrim idir. Bu sistem de doğa da, olay gibi, bilgi gibi güncellik ilkesiyle yönetilir. M o d a gibi işlevsel olarak değişm ek zorundadır. A m biyans d eğ e rin e sahiptir, bu n ed e n le b ir y en ilen m e çe v rim in e tabidir. B u g ü n m esleki alanı kuşatan da aynı ilkedir; bilim , tek n ik, nitelik, ustalık değ erleri bu alanı y eniden çev rim e yani yüksel­ m e, statü ve kariyer profili zorlam alarına boyun eğdirir. B u ö rg ü tle n m e ilkesi b u g ü n tü m “ k itle” k ü ltü rü n ü yönetiyor. B u k ü ltü rü özüm sem iş olan herkes (ve son k erte d e “ k ü ltü rlü ler” bile bu n d an kaçam ıyor ve kaçam ayacak) k ü ltü r değil, kültü rel yeniden çev­ rim hakkına sahiptir. B u ,“ işin için d e o lm a k ","o la n b ite n d en hab erd ar o lm a k ” , h e r ay h e r vıl kültüre! d o n an ım ın ı yenilem e hakkıdır. Bu, ıııoda gibi sürekli h areket halin d e olan ve aşağıdaki tanım ıyla k ü ltü ­ rü n m utlak tersi olan k ü ç ü k zorlam aya hakkı olm aktır: 1. K ü ltü r varlığı olarak miras yoluyla devralm an o rtak eser, d ü şü n ­ ce ve gelenekler; 2 . K uram sal ve eleştirel b ir kesintisiz düşünce b o y u tu ; eleştirel aşkııılık ve simgese! işlev. B u ikisi de m odası geçen kültürel m alzem eden ve g östergelerden oluşm uş çevrim sel alt-k ü ltiir ve kin etik sanattan7 haftalık ansik lo p e­ dilere kadar uzanan kültürel güncellik —y eniden çevrim lenm iş k ü ltü r— tarafından eşit olarak yadsınır. K ü ltü rü n tü k e tim i s o ru n u n u n d o ğ ru y u söylem ek gerek irse n e k ü ltü rel içerik lere ne d e “ k ü ltü r izleyicisi"ne (kurban ları h em “ aris­ to k ra tik ” k ü ltü rü n uygulayıcıları h em de kitle k ü ltü rü n ü n taraftar­ ları olan sanat ve k ü ltü rü n “ bayağılaştırılm ası” ile ilgili eb ed i sahte so ru n ) bağlı old u ğ u g ö rü Kir. B elirleyici olan h e rh a n g i b ir eseri yal­ nızca birkaç b in ya da m ilyonlarca kişinin izlem esi değil: bu eserin, yılın arabası gibi, yeşil alanların doğası g ibi, bilinçli ya da bilinçsiz olarak b u g ü n evrenselleşm iş o lan ü retim b o y u tu iç in d e üretild iğ i için, geçici b ir g ö sterg ed en ibaret olm aya m a h k û m olm asıdır: Bu b o y u t çev rim ve y en id en çe v rim b o y u tu d u r. K ü ltü r artık kalıcı o l­ m ak için ü retilm ez.Y apıt tabii ki evrensel m erci, ideal g ö n d erg e o l­ m aya devam e d e r ve bu, yapıt kendi anlam ö zü n ü yitirdiği ö lç ü d e artar (tıpkı d o ğ an ın h e r yerde y ok ed ilm esin d en bu yana böylesine 20. Eğer güzellik ise. kariyer "profildedir. Sözcükler anlandı işbirlikleri yapıyor. * Kinetik sanat: Yapıtın optik efektle değişen niceliğine davalı plastik sanat, (ç.n.).

J ± L '

jetin Baudritlant

y üceltilm esi gibi), y in e de yapıt kendi g erçekliğinde, k en d i ü retim tarzı dolayısıyla m a d d i m allarıııkiyle aynı “ g ü n ce llik ” eğ ilim in e b o ­ y u n eğer: B u , b ir kez daha y in e len e ce k olursa, kültürün sanayiscl ya­ yılımını ilgilendirm ez.V an G o g h ’u n biiyiik m ağazalarda s e rg ile n m e ­ sinin, K ierkegaard’ııı 2 0 0 .0 0 0 adet satılm asının söz k o n u su so ru n la ilgisi y oktur. Y apıtların anlamını so ru n yapan, n'im anlamlandırmaların çevrimsel halegelmiç olması, yani aynı iletişim sistem i yoluyla yapıtlara, etek boyu u z u n lu ğ u ya da televizyon program larıyla ayııı b ir b irb iri­ ni izlem e, b irb irin in y e rin e g eçm e biçim i, birleştirici b ir m o d ü lasy o n davatılm asıdır (bkz. “ M e d iu m is M essage”). K ü ltü r de “ lıa b er” deki yapay olay gibi, reklam d ak i yapay-nesne g ibi b u rad a n h arek etle ara­ cın kendisinden harekette, referans k o d u n d an h arek etle ü retileb ilir (p o ­ tansiyel olarak ü retilm iştir de). B urada “ sim ülasyon m o d e lle ri” n in m antıksal süreciyle,21 ya da biçimler ve teknoloji üstünde oyundan iba­ ret olan g ad g e t’lerde işlediği g ö rü le n sürece varılır. S on k e rte d e n e “k ü ltü re l y aratıcıh k ” la (kin etik sanatta vb...) o y u n c u l/tc k n ik b ü tü n arasında fark vardır n e de “ avant-gardc yaratılar” ile “ k itle k ü ltü ­ r ü ” arasında. K itle k ü ltü rü daha ço k (ideolojik, fo lk lo rik , duygusal, ahlâki, tarihsel) iç e rik le ri, basm akalıp izlekleri birleştirir, av ant-garde yaratılar ise b iç im le ri, ifade b iç im le rin i birleştirir. A m a h e r ikisi de ö n ce lik le b ir kod, b ir yaygınlık ve yatıştırm a hesabı dolayım ıyla işler. A yrıca, edebiyatta akadem ik çö küşü n ed en iy le b u g ü n le rd e k ü ç ü m ­ senen ed ebiyat ö d ü lle ri sistem inin —evrensel d eğ e rler açısından her yıl bir kitabı ö d ü lle n d irm e k de aslında a p ta lc a d ır- m o d e rn k ü ltü rü n işlevsel ç e v rim in e u y u m sağlayarak nasıl hayatta kald ığ ın ı g ö rm e k tuhaftır. Başka zam anlarda saçm a olan bu ö d ü lle rin d ü ze n lilik le­ ri k o ııjo n k tü re l y en id en çevrim le, k ü ltü rel m o d a n ın gün celliğ iy le bağdaşır hale geliyor. E skiden bu ö d ü lle r kitabı g elecek k uşakların d ik k atin e su n m ak için vardılar ve bu g ü lü n ç tü . B u g ü n se kitabı g ü n ­ celliğin d ik k a tin e su n u y o rlar ve b u etkili. B u ö d ü lle r b u g ü n ikinci so lu k larım b u ld u . Tirlipot oyunu ve bilgisayar ya da en kiiçiik ortak kültür (EKO K) Tirlipotuıı düzeni: İlke olarak fiilin ta n ım ın ın sorularla keşfedilm e­ sidir (tirlipoter. “ şey” in eşdeğerlisi, yani seçici b ir yenid en kurm ayla 21. Aşağıda bkz.CSözde-olay ve yem-gerçcklik."

. 115 .

Tıikelint Toplumu

y erin e özgül bir gösteren bulunm ası gereken değişken gösteren). D e ­ m ek ki ilke olarak en telek tü el b ir öğrenm e. A slında, neredeyse n ad ir istisnaların dışında o y una katılanların gerçek soru sorm a yeteneksizli­ ği içinde olduğu g ö rü lü r: S o ru sorm ak, keşfetm ek, katılım cıları rah at­ sız eder. K atılaıılar aslında (kafalarındaki h erh a n g i b ir fiilden) soruyu çıkarsam ak için yanıttan (kafalarındaki falanca tiil) yola çıkarlar: bu aslında sözlük ta n ım ın ın soru b iç im in e sokulm asıdır (örn eğ in : “T irlip o te r bir şeyi sona e rd irm e k m idir?” O y u n yöneticisi eğer,“ Evet, belli b ir an lam da” ya da daha basitçe, “B elki... Siz ne düşü n ü y o rsu n u z?” derse yanıt o to m atik o larak,“ B itirm ek ya da tam am lam ak o lacak tır”). B u, işe yarayıp yaram adığını g ö rm e k için arka arkaya vidaları deneyen tam ircinin kullandığı yolun aynısı, rasyonel b ir araştırm a yapm aksızın d en e m e ve yam hııa yoluyla keşif yöntem idir. Bilgisayar. Burada da aynı ilke var ve ö ğ ren m e söz konusu değil. Bir k ü çü k bilgisayar size so ru lar so ru y o r ve h e r soru için 5 yanıtlı bir çizelge. D o ğ ru yanıtı seçiyorsunuz. Z am an önem li: E ğer an ın d a yanıt verm işseniz en yüksek puanı alıyorsunuz. “ Ş am piyon ” o luyorsunuz. D olayısıyla bu b ir d ü şü n m e zam anı değil, b ir tepki zam anıdır. A ygıtın işin içine soktuğu entelek tü el süreçler değil, ani tepkisel m ek an izm a­ lardır. N e ö n e rile n yanıtları tartm ak ne de düşü n ü p taşınm ak g ere­ kir; d o ğ ru yanıtı görmek, fo to -e le k trik h ü cre n in o p tik m o to r şemasına g öre yanıtı b ir u y arım olarak k aydetm ek gerekir. B ilm ek, g ö rm e k tir (bkz. d iğ e rlen arasındaki tem ası koruyarak ya da keserek o lu m lu ve olum suz ilişkileri seçip keşfetm eye olanak tanıyan R iesm aıı “ rad ar” ı). Ö zellikle çözüm leyici düşünce söz koııusıı olam az: Böyle b ir d ü şü n ­ ce, kaydedilen zam ana bağlı olarak verilen en d ü şük p u an toplam ıyla cezalandırılır. B u d u ru m d a (oyun yön eticileri ve kitle iletişim ideologları ta­ ralın dan h e r zam an ileri sürülen) işlevsel b ir ö ğ ren im söz konusu değilse, bu oyun ların işlevi nedir? T irlip o t’ta bu işlevin katılım o l­ duğu açıktır: iç eriğ in h iç b ir ö n e m i yoktur. K atılım cı için 20 saniye radyolarda olm ak, sesini aktarm ak ve sesini o y u n yön eticisin in sesine katm ak, kendisiyle kısa b ir diyaloga girişerek oyun yöneticisini alı­ koym ak ve o n u n aracılığıyla dinleyicilerden oluşan ateşli ve an o n im yığınla büyülü b ir tem asa geçm ek için yeterlidir. K atılım cıların ço ­ ğ u n u n yanıtlarının başarısızlığından dolayı hiç de hayal kırıldığına 116

Jean Baııdrillard

uğram adıkları açıktır: İstediklerini elde etm işlerdir. Paylaşım;' daha doğrusu paylaşım ın m o d e rn , te k n ik vc tem iz b içim i, yani iletişim, “ te m as” .T ü k e tim to p lu m u n u ayırt ed en aslında tö re n le rin ü z ü n tü verici yokluğu değildir. A slında radyo yayınlarındaki oyun dinsel ayin ya da ilkel to p lu m d ak i ku rb an e tm e gibi b ir törendir. A ncak törensel paylaşım artık e t ve kan anlam ına gelen ek m ek ve şarapla değil, k itle iletişim araçlarıyla (sadece iletiler değil, aym zam anda yayın aygıtı, yayın ağı, yayın istasyonu, radyo alıcıları ve tabii ki yapım cılar ve d in ­ leyiciler) yapılır. Başka b ir şekilde söylendikte, artık paylaşım simgesel bir araçla değil, teknik bir araçla olur. İşte bu anlam da paylaşım iletişim dir. D e m e k ki artık paylaşılan bir “ k ü ltü r", canlı b e d e n ve to p lu lu ğ u n fiili m ev cudiyeti (tö re n in ve şenliğin sim gesel ve m etab o lik işlevini o lu ştu rm u ş olan h e r şey) değildir; paylaşılan, te rim in gerçek an lam ın ­ da bilg i b ile değildir; “ kitle k ü ltü rü ” olarak adlandırılan ve a ritm e tik ­ teki e n k ü ç ü k o rta k payda anlam ında - v e aynı zam anda b u tü k etim to p lu m u n u n vatandaşı vasfina erişm ek için ortalam a tü k e tic in in sahip olm ak z o ru n d a o ld u ğ u en k ü ç ü k o rtak n esneler takım ın ı tanım la­ yan “ S tandart P aket” anlam ında— E K O K (En K ü çü k O rta k K ültür) olarak tanım lanabilecek tu h a f b ir göstergeler ve referanslar, eğitim yıllarından kalma bulanık anılar ve ın o d a en telek tü el işaretler b ü tü ­ n ü d ü r. B öylece E K O K kültürel yurttaşlık brövesine sahip olabilm ek için ortalam a bireyin sahip olduğu varsayılan en k ü ç ü k o rtak “ d o ğ ru yanıtlar” takım ını tanım lar. K itle iletişim i, k ü ltü rü ve bilgiyi dışlar. G erçek sim gesel ve d i­ daktik süreçlerin işiıı içine girm esi, bu tö ren in anlam ın ı oluşturan toplum sal katılım ı tehlikeye atacağından söz k onusu değildir; k atı­ lımsa yalnızca b ir litiirji ile, tü m anlam içeriği boşaltılm ış biçim sel bir göstergeler koduyla gerçekleşir. " K ü ltü r’ te rim in in yanlış anlam alarla y üklü o ld u ğ u gö rü lü y o r. Bu k ü ltü rel tü k etim , bu kodlanm ış so ru /y a n ıt " ö z e t’V re p ertu v a rı, bu E K O K ’u n k ü ltü rle ilişkisi, yaşam sigortasının yaşam ile ilişkisiyle ay­ nıdır: R isk leri azaltm ak ve yaşayan b ir k ü ltü rü n yadsınm ası tabanında kültiirelleşmenin törenselleşm iş göstergelerini y ü ce ltm ek için yapılır. * R»ylaşım"’ı burada Fransızcadaki "coııımunion” sözcüğüne karşılık olarak kullandık.Yazar, Hıristiyanlıkta tarikat, c e m »at dolayısıyla anlaşma, birlik; Katolik Hristiynnlıkta ise İsa'nın eti ve kanını temsil eden şarapla ekmeğin yendiği Kudas ayini anlamına gelen bu terimin anlam çeşitliliğini kullanıyor, (ç.n.)

. >17 .

Tıiketim 7oplumıt

O to m atikleşm iş bir sorıılar/y an ıtlar m ekanizm asından beslenen bu E K O K yine de okul “ k ü ltü r” üylc p ek çok benzerliklere sahiptir. Z aten bu oyunların tam am ı çıkış noktası olarak SIN A V ilk ö rııeğ iııi alır. Bu b ir rastlantı değildir. Sınav to p lu m d a y ük selm en in seçkin biçim idir. Soysuzlaşmış radyo oyunları biçim i altında da olsa, h e r­ kes sınavlardan geçm ek istiyor, ç ü n k ü g ü n ü m ü zd e sınavdan geçm ek prestij öğesi. D em e k ki bu oyunların sonsuz çoğalm asında güçlü bir toplum sal b ü tünleşm e süreci söz k o nusudur: U ç noktada bu k id e ile­ tişimse! yarışm alarla bütünleşm iş koca bir to p lu m ve toplum sal ö rg ü t­ len m enin bu o yunların onayıyla tem ellendiği hayal ed ileb ilir.T arih te bir toplum tam am ıyla sınavlarla seçm e ve ö rg ü tle n m e sistem ini daha ö n c e tanıdı. M andarin Ç in ’i. A m a sistem sadece kültü rlü b ir azınlıkla sınırlıydı. Buradaysa herkesin toplum sal k aderim g ü v en ce altına ala­ cağı ya da tehlikeye atacağı kesintisiz b ir ya tam kazan ya da tü m d en yitir oyununda seferber edilecek olan koca kitleler olacaktır. Bövlece. törenselleşm iş rekabet h er zam an en iyi toplum sal b ü tü n leşm e sistemi olm uş olduğ u n d an arkaik toplum sal den etim d ü zen in e gerek kalm a­ yacaktır. H en ü z bu aşamada değiliz. Şim dilik sınav haline yönelik çok güçlü ö zenm eyi saptayalım —iki a n la m d a - çü n k ü herkes, orada sın an a­ bilir, ama (izleyiciler d en en toplum sal b ü tü n ü n parçası olarak) sınayan, yargıç olarak da sınavda yer alabilirler.T am am ıyla fantezisek düşsel b ir ikiye bö lü n m e: aynı anda b iri ve ö teki olm ak. A ıııa avm zam anda ikti­ dar yetkisi vererek taktik b ü tü n le ştirm e işlemi. Kitle iletişim ini ta n ım ­ layan dem ek ki teknik araçla E K O K 'u n bileşim idir (katılan kitlenin sa­ yısı değil). Bilgisayarda oyun bireyselleşm iş gibi g ö rü n m esin e rağm en bügisayar da kitle iletişim aracıdır. E ntelek tü el ustalığın spotlar ve sesli sinyallerle -b ilg i ve elek tro n ik aletlerin hayranlık verici s e n te z i- ışıl­ dadığı anda bu m ak in ed e sizi program layan hâlâ toplum sal m ercidir. Bilgisayar aracı sadece toplum sal aracın (m edium ), herkesin h er b i­ rine, h er b irin in de aynı olana katılm asını düzenleyen bu “ en k ü çü k ortak k ü ltü re l” sinyaller sistem inin tek n ik olarak som utlaşm asıdır. B ir kez daha yinelem ek gerekirse, d eğ e r olarak üst K ü ltü r ile kitle iletişıınsdleşm iş kiiltiirü karşılaştırm ak ve onları b irb irin in karşısına koym ak gereksiz ve saçm adır. B irin in karm aşık yapısı vardır, diğeri ise çoğunlukla u y a rın ı/te p k i, so ru /y a ıııt terim leriyle ayrıştırılabilen ö ğ elerin bileşim idir. Bu sonuncusu eıı canlı ö rn eğ in i radyo o y u n u n d a . 118 .

Je a n Bımttrilhtnl

bulur. Ama bu şem a, bu törensel gösterinin ç o k ötesinde, icraatlarının h er b irin d e, değişik uyarım lara verilen yanıtların b irb irin i izlem esi şeklinde d ü zenlenm iş genel tu tu m u n d a tü k eticin in davranışlarını y ö ­ netir. Z evkler, tercihler, ihtiyaçlar, karar: T üketici ilişkilerde olduğu gibi nesneler k o n u su n d a da sürekli tah rik e d ilir,'‘so rg u lan ır” ve o n dan yanıt verm esi istenir. B u bağlam da satın alm a radyo o y u n u n a b enzer: Satın alm a g ü n ü m ü z d e bireyin, som ut bir ihtiyacın tatm in edilm esi am acına yönelik ö zg ü n tu tu m u olm aktan çok ön celik le bir soruya ve­ rilen yanıttır; bireyi toplum sal tü k etim ritü e lin e sokan yanıt. H e r nesne, bireyden aralarında seçim yapm asının istendiği b ir değişkeler dizisine göre su n u ld u ğ u ö lç ü d e satın alm a bir o y u n d u r; satın alm a edim i seç­ m edir, b ir tercihin belirlenm esidir, tıpkı bilgisayarın önerd iğ i cevaplar arasından seçm ek gibi. Alıcı burada oynar, yanı dolaysız, nesn en in fay­ dalılığıyla ilgili soruya değil; dolaylı nesnenin değişkeleri “ o y u n ”uyla ilgili b ir soruya yanıt vererek. Bu “ o y u n ” ve o n u onaylayan seçim geleneksel k u llanıcının tersine satın alıcı/tiiketicıyi belirler. En kiiçiik ortak çoklar (EKOÇ) R a d y o yaşam dalgalarının ya da büşâik d erg ilerin E K O K ’ıma (En K üçük O rta k K ültür) g ü n ü m ü z d e sanatsal b ir yan eşlik ediyor. Bu, 'sa n a t eserlerinin çoğalm asıdır. K endi de çoğaltılıp haftalık derg i b içi­ m in d e dağıtılan İncil, b u n u n m ucizevi p ro to tip in i ek m ek ve balıkla­ n ıl İsa tarafından T aberiye G ölü kıyısında çoğaltılm asıyla su n u y o rd u . K ü ltü r ve sanatın göksel K udüs’ü n d e güçlü b ir d em ok rasi rüzgârı esti. “ R a u sch e ııb e rg ’den Picasso’ya, Vasarely’deıı C hagall ve daha gençlere kadar çağdaş sanat, P rin tem p s m ağazalarında sergi açılışları yapıyor (d o ğ n ı, b u n u e n üst katta ve ikinci kattaki lim anlı ve g ü n batım lı “ D ek o rasy o n ” rey o n u n u n itibarını sarsm adan yapıyor). Sanat eseri yüzyıllar boyaıııca benzersiz nesne ve ayrıcalıklı an olarak h ap ­ sedildiği ş’alnızlıktaıı ku rtu lu y o r. İyi bilindiği gibi m ü z ele r hâlâ kutsal yerlerdi. Am a artık kitle, şralmz sahibin ya da bilgili am a tö rü n yerini aldı. K itlelere verilen de yalnızca sanayisel reprod ü k siy o n değil. K itle­ ye hem benzersiz ve tek h em de toplum sal olan sanat eseri veriliyor: çokluk. “ Ç o k iyi b ir girişim : Jacques P utıııan P risunic m ağazalarının katkısıyla ö zgün baskı koleksiyonunu çok uygun b ir fiyatla (100 F) yayım ladı... H iç kim se bir çift çorap ya da bir bahçe koltuğuyla aynı antla 119

'tüketim Toplumu

b ir caşbaskı ya da o fo rt satın almayı artık an o rm al bulm uyor. İkinci ‘P risuııic Serisi’ L’O E IL galerisinde sergilenm iş bulunuyor, halihazır­ da P risunic m ağazalarında satışa sunulm uştur. B u ne rek lam d ır 11e de d ev rim (!). İm genin çoğalm ası, bu im geyle karşılaşma y erlerin e kaderi gereği (!) sü rü k len en izleyicinin çoğalm asına yanıt veriyor. D en e y ­ sel araştırm a artık güç ve paranın köleliğinde son bulm ak zo ru n d a değildir: A m atö r velinim et yerini kanlım a müşteriye b ıraktı... N u m a ­ ralanm ış ve im zalanm ış h e r oym a baskıdan 300 ö rn e k basılmıştır... T ü k etim to p lu m u n u n zaferi m i? Belki. N itelik k urtarıld ığ ın a göre b u n u n ne ö n em i var... B u gün çağdaş sanatı anlam ak istem eyenler o n u en çok isteyenlerdir.” Ü rü n ü n kıtlığına dayanan spekülasyoıı-sanatı: B itti. “ Sınırsız Ç o k lu k ’l a sanat sanayi çağına girdi (bununla birlikte, baskı sayısı k ı­ sıtlı olan bu Ç o k ların kısa zam anda h e m e n h e r yerde karaborsa ve b en z er b ir v u rg u n cu lu k nesnesi haline geldiği olur: üreticilerin ve yaratıcıların hileli nalıifliği). M ezecid e sanat eseri, fabrikada soyut re­ sim ... A rtık, sanat nedir? diyem ezsiniz. Sanat, ço k pahalı diyem ezsi­ niz... Sanat m ı, bana göre değil diyem ezsiniz: Les Mtıses'iV o k u y u n u z. B ir fabrikadaki yağlıboya Picasso tablosunun işbö lü m ü n ü asla o r­ tadan kaldıram ayacağını ve çoklukların çoğalm asının, eğer gerçek le­ şirse, toplum sal b ölünm ey i ve K ü ltü r’üıi aşkm kğım o rtad a n k ald ırm a­ yacağım söylem ek ço k kolay o lu rd u . Ç o k lu k ideolog ların ın (eskiden b eri işin içinde olan ço k sayıdaki bilinçli ya da bilinçaltı sp ek ü latö r­ lerd en, sanatçılar ve aracılardan söz etm iyoruz) ve daha genel olarak k ü ltü rü n yayılmasını ve rek lam ın ın yapılm asını isteyen ideologların yanılsaması h e r şeye rağm en öğreticidir. Bu ideologların k ü ltü rü d e ­ m okratikleştirm ek adına harcadıkları soylu çabalan ya da tasarım cı­ lardaki “ eıı fazla sayıda insan için güzel nesneler yaratm a” çabası gözle g ö rü lecek şekilde b ir başarısızlığa ya da aynı anlam a gelen öyle b ir ti­ cari başarıya toslar ki kuşku uyandırır. A m a bu çelişki sadece g ö rü n ü ş­ tedir: Varlığını sü rd ü rü r, ç ü n k ü bu akıllı yalancılar K ültür’ii bir evrensel olarak g ö rm e k te ısrar ed erk en , aynı zamanda üretilmiş nesneler (ister tek, ister binlerce kez çoğaltılm ış olsun) biçimi altında da yaymak isterler. B u n u yapm akla da sadece, şim diye kadar tü k e tim in m antığına su n u l* Haftalık ansiklopedik dergi, (ç.tı.)

, 120

Jean Baııdrillard

m anıış olan bazı içerik leri ve sim gesel etkinlikleri tü k e tim in m a n tı­ ğına (yani göstergelerin giidüm lem esine) katarlar.Y apıtları çoğaltm ak k en d in d e hiçb ir “bayağılaşm a” ya da “ nitelik kaybı” içerm ez: M ey d a­ na gelen, nesne dizileri olarak çoğaltılm ış sanat y apıtların ın g erçek ­ te “ b ir çift çorabın ve b ah çe k o ltu ğ u n u n ” türdeşi haline gelm esi ve anlam larını bu b ir çift çorap ve bahçe k o ltu ğ u n a göre kazanm asıdır. Yapıt ve anlam özü olarak, açık anlam landırm a olarak d iğ er üretilmiş n esn elerin karşıtı olm azlar; kendileri de üretilm iş nesneler haline g e­ lir ve ortalam a y u rttaşın “ to p lu m sal-k ü ltü rel” k o n u m u n u tanım layan aksesuarlar tak ım ın ın iç in e dahil olurlar. B u, herkesin g erçek ten bu nesnelere erişebileceği en iyi d u ru m için geçerlidir. Ş im dilik, yapıt olm ayı bırakarak bu sözde yapıtlar, ço ğ u n lu k için e k o n o m ik ya da “psikolojik olarak” erişilm ez ve ayırt edici nesneler olm aya devam ederler; bu arada ayırt edici nesne olarak biraz genişlem iş paralel bir K ü ltü r pazarını beslerler. La Bible, Les Mııses, Alpha, Le Million gibi haftalık ansiklopediler­ de, Grands peintres, Grands musiciens gibi m üzik ve sanat yapıtlarında tü k etilen şeyin ne o ld u ğ u n u g ö rm ek belki daha ilginç olabilir; am a sorun yine de aynıdır. Bu yayınların ulaştığı izleyici sayısının çok g e­ niş o ld u ğ u biliniyor: lise d ü zeyinde veya tek n ik eğitim g ö rm ü ş (ya da * çocukları eğitim görm üş) b ü tü n o rta katm anlar, m em urlar, k ü ç ü k ve orta k ad em e kadrolar. B u b ü y ü k ölçekli yeni yayınlara Science et Vie’d e n Historia v b ’n e kadar “yükselm iş sınıflar” m kültü rel talebini karşılayan yayınları ek ­ lem ek gerekir. Bu sınıflar bilim , tarih, m üzik, ansiklopedik bilgiyle ilişkide n e arıyor?Y ani içerikleri, kitle iletişim araçlarının yaydığı içe­ rik lerin tersine özgül b ir değ er taşıyan bu kurum sallaşm ış ve m e şru laşnuş disiplinlerle olan ilişkide? B u sınıflar b ir ö ğ ren im , gerçek b ir kültürel form asyon ya da b ir yükselm e göstergesi m i arıyor? K ültürde bir alıştırm a ya da sahiplenilecek bir m al, b ir bilgi ya da statü m ü arı­ yor? B urada tü k e tim nesnesini (diğer göstergeler arasında b ir gösterge olarak) tanım ladığını g ö rd ü ğ ü m ü z b ir “ takım etkisi”yle y en id en m i karşılaşıyoruz? Science et Vie ö rn e ğ in d e talep birkaç anlam a gelebilir (burada Av­ rupa sosyoloji m e rk ezin in b u d erg in in okuy u cu larıy la yaptığı b ir araştırm aya g ö n d e rm e y apıyoruz): T eknik k ü ltü re erişm e aracılığıyla 121

Tüketim Toplumu

“ k ü ltü rlü ” kültü re yönelik üstü ö rtiik ve gizli özlem var. Science et V if o k u m a k b ir uzlaşm anın [com prom is] ü rü n ü d ü r: ayrıcalıklı k ü ltü ­ re özlem , am a ayrıcalığın- reddi b içim in d ek i savunm acı karşı-güdiiyle birlikte (yani lıeın üst sınıfa özlem hem de kendi sın ıf k o n u m u n u n yeniden olum lanm ası). D aha kesin olarak bu o k u m a kanlına göstergesi olarak rol oynar. N eye katılm a? A ynı m uğlak talebi taşıyanların, Science et l ’ie (ya da Les Mıtses vb) okuyanların soyut toplu lu ğ u n a, potansiyel toplum sala katılm a. A deta söylencesel b ir davranış örn eğ i: O k u y u c u , okum ası aracılığıyla m evcudiyetini in abstracto [soyut olarak] tükettiği b ir g ru b u düşler: tam anlam ıyla “kille" iletişiminin iiriinü olan g erçek ­ dışı, kitlesel ilişki. B ununla birlikte bu o k u m a n ın derin lem esin e ya­ şanm ış ö zünü -ta n ın m a , birleşm e, söylensel katılım — oluşturan ittifak (ayrıca h em en hem en avm süreci Le Noıtvcl Obseıvatcıır o k u y u cu la­ rında da btılııp ortaya çıkarm ak m ü m k ü n d ü r: Bu dergiyi o k u m a k , o n u n o k u y u cu ları arasına girmek, sın ıf sim gesi olarak “ k ü ltü re l” etk in ­ liklerden yararlanm aktır). Yüksek tirajlı ve “ düşük k ü ltü rlü ” b ir k ü ltü rü n araçları olan bu yayınların o k u y u cu ların ın (“ yand aşlan ” dem ek daha d o ğ r u 'o lu r ) çoğu doğal olarak ve iyi niyetle içeriğe ö n em verdiklerini ve b ir bilgi ed inm eyi am açladıklarını savunacaklardır.A m a bu k ü ltü re l“ kullanm ı d eğ e ri", bu nesnel ereksellik fazlasıyla sosyolojik “ değişim d e ğ e ri”y!e iist-belirlenm iştır. K ültürelleştirilm iş derg ilerin , ansik lo ped ilerin , cep d izilerinin sunduğu sınırsız m alzem enin yanıt verdiği işte bu gid erek keskinleşen statü rekab etin e eııdekslenm iş taleptir. T iim bu kültürel öz, içeriği özerk b ir pratiği değil, am a b ir toplum sal hareketlilik re­ to riğ ini beslediği, kültürden başka bir nesneyi ya da daha çok k ü ltü rü sadece kodlanmış toplumsal statü öğesi olarak elde etm eyi am açlayan b ir talebi beslediği ö lç ü d e “ tü k e tilir” . D em e k ki tersine çev rilm e söz k o ­ nusu ve kültürel içerik burada tam anlam ıyla sadece yan anlam gibi, ikincil işlev olarak ortaya çıkıyor. Ö zetle, kültürel içeriğ in , alet değil ama k o n fo r ya da prestij öğesi old u ğ u andan itibaren tü k etim nesnesi­ n e d ö n ü şen çam aşır m akinesiyle aynı tarzda tüketildiğini söylüyoruz. A rtık çam aşır m akinesinin özgül bir varlığa sahip olm adığını ve pek ço k diğer nesn en in —diğerleri arasında özellikle de k ü ltü rü n — oııutı y erin e geçirilebilir o ld u ğ u n u biliyoruz. Kiiltiir, başka b ir söylem e ka­ yarak başka nesnelerle yer değiştirebilir ve (hiyerarşik olarak ü stü n

Jean Baıtdrillard

olsa da) onlarla türdeş o lduğu ölçüde tü k etim nesnesi olur. Ve bu sa­ d ece Science et Vie için değil, aym zam anda “ y ü k sek " kü ltü r, “ b ü y ü k ” resim sanatı ve klasik m üzik vb için de geçerlıdir. B u n ların hepsi d ru g sto re’da ya da gazete ve dergi satış yerlerinde b ir arada satılabilir. A nıa b u, n e satış yerine, n e tiraj m ik tarın a ne de izleyicilerin “ kültürel dü zey i’’ııe ilişkin b ir so ru n d u r. E ğer tü m bunlar hep birlik te satılıyor ve tiiketiliyorsa, bu. h e r tü r başka nesne kategorisinin tabi o ld u ğ u aynı rek ab etçi göstergeler talebine k ü ltü rü n de tabi olması ve k ü ltü rü n hu talebe göre üretilmesi anlam ına gelir. B u arada kültür, g ü n lü k yaşam ım ızın “ anıbiyans” ıııı oluşturan diğer iletiler, nesneler, im gelerinkiyle aynı sahiplenm e tarzının içine dahil o lur: Merak - b u m erak ille de hafiflik ya da patavatsızlık değil, özellikle k ü ltü rle n ın e yolundaki k ategorilerde kendini gösteren tu t­ kulu b ir m erak o la b ilir-: am a b irb irin i izlem eyi, çevrim i, tarz y en i­ lem e zorlam asını varsayan ve böylece simgesel anlam sistem i olarak k ü ltü r pratiğinin yerin e göstergeler sistemi olarak k ü ltü rü n o y uncul ve bileştirici pratiğini geçiren m erak: “ B eethoven, m üthiş!” S o n unda kültürlü insanı olduğu kadar, o to d id a k tı, geleneksel k ü l­ tü rü n kendi kendini yetiştiren m arjinal kahram anını da dışlayan bu “Jkültür” le bireylerin başına gelen, kültü rel “y en id en ç e v rim ” , b ire­ yin yaygınlaşmış “ kişiselleşm esi”nin, rekabetçi tü k etim to p lu m ıın d a k en d in i kültürel olarak değerli kılm anın ö ğ elerin d en biri olan ve n esn en in hoş g ö rü n ü r hale getirilerek d eğ e r kazanm asına eşdeğer olan estetik b ir y eniden çevrim dir. Saııayisel estetiğin - ta s a rım ın -, işb ö lü m ü n d en güçlü b ir biçim d e etkilenm iş ve işlevleriyle dam ga­ lanm ış saııayisel nesnelere, bu “ estetik” türdeşliği, bu biçim sel birliği ya da o nları “ çevre” ve “ am biyans” ın yardım cısı b ir tü r işlev içinde b irb irin e bağlayacak olan bu oyuncul yanı k azandırm ak tan başka bir am acı yoktur. B u g ü n h e r yerde iş başında olan “ kültürel tasarım cılar” böyle yapıyorlar. B ireylerin işbölüm ü ve parça parça yaptıkları işler­ le dam galandığı b ir to p lu m d a bu bireyleri y eniden “ tasarım lam aya” , o n ları aynı biçim sel g ö rü n tü içinde bütün leştirm ey e, k ü ltü rel ilerle­ m e göstergesi altında değiş tokuşu kolaylaştırm aya, tasarınım nesneler için yaptığına b en z er şekilde onları “ am biyans” içine yerleştirm eye çalışıyorlar. A yrıca saııayisel estetiğin nesnelere kazandırdığı g ü zel­ 123

Titkctim Toplumu

lik gibi bu koşullandırm anın, bu kültürel yeniden çev rim in , Jacques M ic h el’in dediği gibi “tartışm asız b ir piyasa arg ü m a n ı" o ld u ğ u n u da gözden kaçırm am ak gerekir: “ B u g ü n biçim lerin , ren k le rin u y u m u n a ve elb ette kullanılan m alzem enin niteliğine (!) bağlı olan hoş b ir o r­ tam ın üretkenlik açısından yararlı bir etkisi o ld u ğ u tartışm a g ö tü rm e z bir o lg u d u r” (Le Monde, 28 Eylül 1969). Evet bu d o ğ ru '.Tasarımlanmış n esneler gibi kültü rlen m iş insanlar da toplum sal ve m esleki olarak daha iyi bütünleşir, “senkroııize o lu r” ve “ u y u şu r” . İnsani ilişkilerin işlevciliği kültürel ilerlem ede en sevdiği zem inlerden b irin i b u lu r — " h u m an d esign” burada “ h u m an e n g in e e rin g ” e katılır. Sim gesel sistem olarak “ E ste tik ” güzellik için neyse k ü ltü r için de aynı işlevi görecek b ir te rim b ulm ak gerekirdi (sanayise] estetik, biçim lerin işlevsel olarak rasyonelleşm esi, göstergeler o y u n u an lam ın ­ da). İletilerin, m e tin le rin , im g elerin , klasik başyapıtların ya da çizgi rom anların bu işlevselleşmiş ö zü n ü , esin ve duyarlılığın yerini alan bu kodlanm ış “yaratıcılık” ve “ alıcılık” ı, anlam landırm alar ve iletişim ü stünde gerçekleştiren bu yönetilen, toplum sal çalışmayı, tü m çağların tüm k ü ltü rle rin in karm akarışık şekilde içine girdiği ve daha iyisi o l­ m adığından tüm yanlış anlam alar pahasına “ k ü ltü r” olarak ad lan d ır­ maya devam ettiğim iz “sanayisel kiiltiirlü lü k ” ü adlandıracak te rim d en yoksunuz. B u n u da tü m yanlış anlaşılm alar pahasına ve h e r zam an, tüketilen k ü ltü rü n aşırı işlevselliğinde evrenseli, söylencesel ü stü n yapıdar olm adan çağım ızı deşifre ed ecek söylenleri, m o d ern liğ i deşifre edecek, am a orada yok olm ayacak bir sanatı diişleyerek yapıyoruz. Kitsclı G adget ile birlikte m o d e rn n esnenin ö nem li k a teg o rile rin d en biri de k itsch’tir. K itsch-nesııe genel olarak yalancı m e rm erd en yapılm ış, tü m “ taklit” nesneler, aksesuarlar, folklorik biblolar, “ anı eşyaları” , abajurlar ya da siyahların ürettiği m askeler yığını, h er yerde, özellikle tatil ve eğlence yerlerin d e hızla çoğalan tü m tecim m alları m üzesidir. Kitsch söylem deki “ klişe”nin eşdeğerlisidir. B undan da anlam alıyız ki, burada söz konusu olan, tıpkı gad g et için olduğu gibi gü çlü k le ta­ nım lanabilir olan, ancak şu ya da b u gerçek nesneyle karıştırılm am ası gereken b ir kategoridir. K itsch h e r yerde, b ir binalar ko m pleksinin pla­ nında o lduğu gibi b ir nesn en in ayrıntısında, foto ro m an d a o ld u ğ u gibi . 124 .

Je a n Baudrillard

yapay b ir çiçekte de olabilir. T ercihen sözde-nesrıe olarak, yani sim ülasvon, kopya, sahte, basm akalıp nesne olarak, gerçek anlam landırm a yoksulluğu ve gösterge, alegorik gön d erm e, uyum suz yan anlam b o l­ luğu olarak, ayrıntının yüceltilm esi ve ayrıntılar aracılığıyla d o y g u n lu k olarak tanım lanacaktır. A yrıca kitseh’in iç düzeniyle (eklen m em iş gös­ tergeler aşırı bolluğuyla) piyasadaki g ö rü n ü m ü (uyum suz n esn elerin çoğalınası, dizi dizi yığılması) arasında d erin b ir ilişki vardır. K itsch bir kültürel kategoridir. H e r yandan ö d ü n ç alınm ış (geçmiş, yeni, egzotik, fo lk lo rik , fiitürist) ayırt edici g ö sterg elerin nesne düzeyinde sanayisel çoğ alm a­ sı, bayağılaştırılnıasındaıı ve “ kullanım a h azır” gösterg elerin düzensiz bir artışından kaynaklanan kitseh’in b u çoğalım ı “ k id e k ü ltü rü ” gibi tem ellerini tü k e tim to p lu ıııu n u n sosyolojik gerçekliğinde bulur. T ü ­ ketim to p lu m u harekedi b ir to p lu m d u r: G eniş nüfiıs katm an ları to p ­ lumsal hiyerarşi bo y u n ca hareket eder, üst b ir statüye ve aynı zam an­ da bu statüyü göstergelerle g ö sterm e zo ru n lu lu ğ u n d an ibaret olan kültürel talebe ulaşır. T o p lu m u n tü m düzeylerinde, “ sonradan g elen ” kuşaklar kendi gösteriş eşyalarım talep eder. D olayısıyla k a m u n u n “bayâğılık” ıııı ya da ta p o n mal talebini karşılam ak isteyen sanayici­ lerin “ ed eb e aykırı” takd ğ in i suçlam ak yararsızdır. B u b o y u t ö n em li olm asuıa rağm en “ sö z d e-n esn eler” küm esin in kanser gibi b ü y ü m esin i açtklayamaz. B u n u n iç in b ir talep olm ası gerekir ve bu talep toplum sal olarak y ü kselm enin b ir işlevidir. B ir to p lu m d a toplum sal olarak y ü k ­ selme, yer değiştirm e olm aksızın kitsch olam az: Sınırlı b ir lüks nes­ neler küm esi ayırt edici eşya olarak ayrıcalıklı kasta yeter. K lasik çağ­ da b ir sanat eserinin kopyası bile “ o ta n rik ” b ir değere sahiptir. B una karşılık, n esn en in başka biçim lerde serpilm esi b ü y ü k toplum sal h are­ ketlilik çağlarında olur: Ö z e n ü cilik ve B arok, R ö n e sa n s’ın ve X V II. yüzyılın yükselen burjuvazisiyle ortaya çıkm ış olsalar ve d o ğ ru d an doğruya k itseh ’in atası olm asalar bile, ayırt edici eşyanın b ir toplum sal baskı ve üst sınıfların gö rece iç içeliği k o n jo n k tü rü n d e ortaya çık m a­ sına ve b ü y ü m esin e tanıklık eder. A m a evrensel b ib lo c u lu ğ u n n esne­ n in ana te za h ü rle rin d en b iri ve ticaretin en verim li dalların d an b iri olması özellikle L o u is-P h ilip p e ve A lm anya’da “ G rü n d e rja h re ” lerle (1 8 7 0 / 1890) ve b ü tü n B atı toplu m ların d a X IX . yüzyılın so n u n d an ve B ü y ü k M ağazalar çağından bu yana olm uşnır. B u çağ için b ir son 125

Tüketim Toplumu

yoktur, çüukii bıı defo to p lu ın larım ız potansiyel olarak sürekli hare­ ketlilik içindedir. Kitsch (üretim i de sanayisel olabilen) nadir, kıym etli, benzersiz nesneye y en id en d eğ e r kazandırır. K itsch ve “ o ta n tik n esn e” ikisi b ir­ likte böylece b u g ü n sürekli h areket ve genişlem e halinde olan ayırt edici eşyanın m antığına göre tü k e tim in dünyasını düzenler. Kitsch zayıf bir ayırt edici değere sahiptir, am a bu zavıf d eğer istatistiksel olarak maksimal b ir verim lilikle ilintilidir: K oca koca sınıflar o n a d ö rt elle sarılır. B u n u n tersi olarak, nad ir nesneler sınırlı m iktarlarıyla ilin ­ tili olarak m aksim al ayırt edicilik niteliğine sahiptir. B urada “ g ü zellik ” söz konusu değildir: A yırt edicilik söz k o n u su d u r ve bu sosyolojik bir işlevdir. B u anlam da tiim n esneler istatistiksel kullanılabilirliklerine, az ya da çok sınırlı m iktarlarına gö re değ erler olarak hiyerarşik şekilde sınıflanırlar. Bıı işlev, h er k erte d e herh an g i verili bir toplum sal yapıda, herh angi verili bir toplum sal k ateg o ri için ken d in i ayırt etm e, h e r­ hangi bir nesne ya da gösterge kategorisi yoluyla statüsünü belli etm e im kânını tanım lar. D aha ço k sayıda toplum sal katm anın b ir göster­ ge k ategorisine erişm esi, üst sınıfları sınırlı m iktardaki (gerek o tan tik nesneler, tablolar gibi orijinallikleri n edeniyle âz sayıdaki, gerekse de lüks baskılar, seri dışı o to m o b ille r gibi sistemli olarak sınırlı) diğer göstergeler aracılığıyla bu toplum sal katm anlarla ken d i aralarına b ir mesafe koym ak zo ru n d a bırakır. B u ayrım ın m antığına kitsch yeni hiçb ir şey katm az: D olayısıyla kitsch türetilm iş ve yoksul değeriyle tanım lanır. Bu zayıf değeri, kitsch ’iıı sınırsız çoğalm asının n ed e n le­ rin d en biridir. H iyerarşinin tepesindeki “klas” nesnelerin niteliklerinin artmasına ve nadirleşerek yenilenmelerine karşın kitsch yayılarak (oğalır. B u türetilm iş işlev de k itsch 'in “estetik ” ya da aııti-estetik işlevine bağlıdır. K itsch güzelliğin ve orijinalliğin estetiğinin karşısına k e n d i­ sinin simiilasyon estetiğini koyar: K itsch h e r yerde nesneleri doğalından daha k ü çü k ya da daha b ü y ü k olarak yeniden üretir, m alzem elerin (yalancı m erm er, plastik) taklidini kullanır, uyum suz tarzda b iç im le n ve planları taklit eder, yaşamadığı tarzı tekrarlar. Kitsch bu ned en lerle teknik planda gad g ct’in türdeşidir: G adget de bu tek n o lo jik p aro ­ di, yararsız işlevlerin artm ası, gerçek pratik göııdergesi olm ayan işle­ vin bu sürekli sintiilasyonndur. S im ülasyonun b u estetiği, toplum sal olarak k itsc h ’e atfed ilen toplum sal sın ıf ö zlem in i, ö n g ö rü sü n ü , üst 126

Jean Bandriltant

sınıfın b ir k ü ltü rü n e , b iç im le rin e , g e le n e k le rin e ve g ö ste rg e le rin e sihirli k atılım ı ifilde e d e n ” işleve d e rin d e n bağlıdır. B ir n esn e altk ü ltü rü n d e son b u la n k iiltü rlü leşm e estetiği. Gadget ve oyuııadltık M ak in e sanayi to p lu ın u n u n sim gesiydi. G adget ise saııavi-sonrası to p lu m u n sim gesidir. G ad g e t’in kesin bir tanım ı yoktur. A m a eğ er tüketim nesnesini, gösterge işlevinin yararına nesnel işlevinin görece olarak kaybolm asıyla tanım layacak olursak, eğer tü k etim nesnesinin b ir tü r işlevsel faydasızlıkla (tüketilen tam olarak “ faydalı” daıı başka bir şeydir) belirlenm esini kabul edecek olursak, bu d u ru m d a gadget tüketim toplamımdaki nesnenin hakikatidir ve bu n ed e n le h e r şey gad­ get haline gelebilir ve potansiyel olarak h e r şey gadget’tir. G ad g e t’i tanım layacak olan, potansiyel yararsızlığı ve bileştirici o y u n cu l d e­ ğ eridir.2-’ Dolayısıyla g ad g e t'ler kusursuz olarak “ saf” ve faydasız (ya da kâğıt ağırlığı olarak faydalanılan, ama zaten bu da başka h içb ir işe yaram ayan nesnelere y ü k le n en işlevdir) olan d ü z ve parlak m etal silindir “ V enusik” kadar zafer d ö n em lerin i d o ld u rm u ş olan ro zetler­ dir de. “ B içim sel güzellik ve potansiyel faydasızlık am atö rleri, ın eşh u r ‘V enusik’ geldi” . G ad g et aynı zam anda, bankacınıza ya da n o terin ize, ö n em li b ir m üşteriye ya da b ir dosta yazm anıza bağlı olarak 13 değişik karak­ terde yazabilen dak tilo d u r; yoksa “ nesnel” faydasızlık n ere d e başlaya­ cak? G adget pahalı olm ayan işlenm em iş m ücevher, am a aynı zam anda IB M ’in n o t defteridir: “ Tatilde, büroda, hafta sonunda h e r yerde size eşlik eden 12’ye 15 genişliğinde k ü çü k b ir araç hayal ediniz. Tek bir elle, bu k üçük aracı alınız, parm ağınızla b ir d o k u n u n u z ve kararla­ rınızı fısıldayınız, talim atlarınızı yazdırınız, başarılarınızı haykırınız. Söylediğiniz h e r şey b u aracın hafızasında saklanır. İster R o ıııa ’da, ister T okyo’da, ister N e w Y ork’ta o lu n sekreteriniz bir hecenizi bile k açırm avacaktır...” D aha yararlı ve daha yararsız hiçb ir şey y o k :T ek n ik si­ 22. Bıı

a n la m d a k itsc h v e

züppelik (snohisme)

arasın d a

bir ilişki v ard ır. A n c a k züppelik d ah a sımikrm

Çok a ris to k r a t/b u rju v a k iiltü rlü le ş m e sü re c iy le ilin tiliy k e n , k its c h te m e ld e “ o r ta ”

toplumunda y ü k se lişin d e n k ay n a k lan ır. 23. Ancak bu bir oyuncak değildir, çünkü oyuncağın çocuk içiıı simgesel hır işlevi vardır, hu arada "‘new look" {yeni görünümlü) bir oyuncak, moda bir oyuncak ram da bu nedenle gadget olur.

.Sanayiye dayalı b u rju v a

, 127 .

Tüketim Toplumu

hirli bir zihinsel pratik ya da toplum sal b ir pratik haline getirildiğinde, tekn ik nesnenin kendisi de gadget haline gelir. B ir o to m o b ild ek i krom parçalar, iki hızh cam siliciler, o to m a tik cam lar gadget m idir? H e m evet h e m hayır: B unlar toplum sal prestij açısından bir faydalılığa sahiptir. T erim d ek i küçüm seyici yan anlam yalnızca n esnelerin aletselliğine ilişkin ahlâki b ir persp ek tiften ileri gelir: N esn e le rin bazılarının b ir şeye yaradığı, bazılarınınsa h iç b ir işe yaram adığı kabul edilir. H an g i ö lç ü d ere göre? E n m arjinal ya da d e ­ k o ra tif şey bile olm uş olsa h iç b ir işe yaram ayan nesne yo ktur, h içb ir işe yaram adığı ve bu n ed e n le ayırt edici bir göstergeye d ö n ü ştü ğ ü için olsa bile.34 A ksine, b ir şekilde h iç b ir işe yaram ayan (yani yapılış am a­ cın dan başka bir şeye h iz m et etm eyen) nesne yoktur. İkincil işlevlere adanm ış olan şeyleri gadget olarak tanım lam adıkça b u n d an k u rtu la ­ mayız. Dolayısıyla sadece k ro m değil, aynı zam anda sü rü cü mahalli ve b ü tü n ü y le araba, eğer bir m o d a ve prestijin m antığ ın a ya da fetişist b ir m antığa giriyorsa, gad g et’tir. Ü stelik nesnelerin sistem atiği tü m nesneleri b u g ü n bu yöne itm ek ted ir. S ö zd e-ç ev ren in .sö zd e-n esn eııin evreni tü m “ iş7me/”“yaratıeılar” ın m u tlu lu k ların ın kaynağıdır. Ö rn e k se A ndré paye, ö zg ü n tarzı olan b ir kapağın ardında platin b ir p ikabın kaygan ve parlak y üzey in in ya da bir m üzik setinin h o p arlö rle rin in keşfedildiği X V I. Louis d ö n em i m obilyalarını yaratan “ yaşam sanatı teknisyeni’’... “ Faye’in nesneleri h areket eder, C a ld er’iıı dev in g en leri gibi: gerçek sanat eserleri kadar sıradan nesneler tasarlamaya da yararlar ve bu n esn elerin rengârenk sesli g ö sterim lerle u y u m lu olarak harekete geçirilm esi g id erek daha çok Faye’in özlediği eksiksiz gösteriyi kuşaur. S ibern etik m obilyalar, değişik g eo m etrilerd ek i yön değiştirebilir masalar, teleksle g ö n d e ri­ lecek m ek tu p ları kaligrafik yazan daktilo [téléscripteur calligraphi­ qu e]... E n sonunda insanın b ü tü n ley ici b ir parçası haline gelen ve N e w Y o rk ’u aram aya ya da b ir hav u zu n kenarın d an ya da b ir parkın herh an g i b ir y e rin d e n H o n o lu lu ’ya yanıt verm eye im k ân veren telefon.’’T ü m bunlar Faye için “ tekn iğ in yaşam sanatının b o y u n d u ru ğ u ­ n u n altına g irm e si”ni tem sil ediyor. Ü stelik tü m bu n lar karşı k o n u l­ m az şekilde L épine yarışm asını çağrıştırıyor. V id eo-telefo ıılu çalışma 24. Kimili için olursa olsun cam bir faydasızlıkla tanımlanmış sa f gadget, bir anlamsızlık olurdu.

. 128 .

Jeaıı Baudrillard

masasıyla şu ya da bu m u c it tarafından tasarlanan soğuk suyla ısıtma sistemi arasında ne fark var? Y in e de bir fark var. Eski zanaat buluşları tu h a f b ir gelişm e, kahram anca b ir tekniğin biraz çılgın şiiriydi. G adget ise tü m gündelikliği gösteri tarzında ele geçiren sistem atik b ir m a n tı­ ğın parçasıdır ve dolayısıyla h er nesne çevresini ve o n u n uzantısı ola­ rak tü m insani ve toplum sal ilişki çevresini yapaylık, h ile ve yararsızlık tö h m e ti altında bırakır. E n geniş k ab u lü n d e gadget, bu yaygınlaşm ış ereksellik ve faydalılık k rizin i oyun tarzında aşmaya çalışır. A m a ço cu k için o y u n cağ ın sahip old u ğ u sim gesel ö zgürlüğe kavuşm az, kavuşa­ maz. G ad g et fakirdir, b ir m o d a ü rü n ü d ü r, diğer n esn elerin b ir tü r yapay hızlandırıcısıdır. Faydalı ve sim gesel olanın b ir tü r b irleştiri­ ci faydasızlıkla b irb irlerin i erittik leri, “ b ü tü n sel” o p tik gösterilerdeki gibi şenliğin kendisinin gadget, yani toplum sal sözde-olay (oyuncusuz oyun) o ld u ğ u b ir kapalı devre içinde hapistir. G adget te rim in in g ü ­ n ü m ü z d e kazandığı o lum suz u m (“ tü m b u n la r gad g et’tir” !) hiç kuş­ kusuz ayın zam anda ahlâki b ir yargıyı, k u llanım d e ğ e rin in ve sim gesel işlevin h e r yana yayılan y o k o lu şu n u n yol açtığı can sıkınasım yansıtır. Ama

bunun

tersi de do ğ ru d u r. G ad g et’iıı birleştirici “ n ew

lo o k ” una yeniliğin yiiceltilişi karşı çıkabilir; ve bu h e r tü r nesne, h at­ ta gadget için de olabilir. Yenilik adeta nesnenin y ü ce d ö n e m id ir ve bazı d u ru m larda aşk d u y g u su n u n , n iteliğine olm asa bile, y o ğ u n lu ğ u n a erişebilir. B u evre n e m o d a n ın ne de diğ erlerin e g ö n d e rm e yapm a­ nın söz konusu o ld u ğ u sim gesel b ir söylem in evresidir. N esn e le ri ve oyuncakları, ç o c u k işte bu yo ğ u n ilişki tarzında yaşar. Ve daha sonra yeni b ir o to m o b il, yeni b ir kitap, yeni b ir elbise veya b ir g ad g et’in çekiciliğinin bizi y en id en m utlak bir çocukluğa geri g ö n d erm e sin in rolü az değildir. B u tü k e tim m antığının tam tersi o lan b ir m antıktır. G adget aslında n e faydacı n e de sim gesel, am a O Y U N C U L olan kullanım ıyla tanım lanır. G id ere k nesnelerle, kişilerle, k ü ltü rle, eğ len ­ ceyle, bazen çalışmayla ve kuşkusuz politikayla ilişkilerim izi d ü z e n ­ leyen işte bu oyuııculluk tur. H e r şey, nesneler, mallar, iÜşkiler, h iz­ m etler g ü n lü k alışkanlıklarım ızda gadget haline d ö n ü ştü ğ ü ö lçü d e g ü n lü k alışkanlıklarım ızın hâkim ren g i h aline gelen oy u ııcu llu k tu r. O y u n cu llu k ço k özel tip te b ir yatırım a tekabül eder: E k o n o m ik o l­ m ayan (yararsız nesneler),sim gesel olm ayan (gadget’i n “ r u h u ” yoktur) o y u n cu llu k, bileşim lerle oynam a, bileştirici n ıodülasyond an ibarettir; 129

Tüketim Toplumu

nesnenin te k n ik değişkeleri ya da potansiyellikleri ü ze rin d e oynam a, yenilikte oyanım kurallarıyla oyun, yok etm ed ek i en uç bileşin: olarak hayat ve ölüm le oyun. B u oyunda, ev kullan ıım na ö zgü g ad g et’le rim iz parayla çalışan m akinelere, tirlipotlara ve k ültü rel radyo o y u n la­ rına. drııgstore’ların bilgisayarlarına, o to m o b ilin gösterge tablosuna ve telefondan bilgisayara m o d e rn çalışm anın “ aınbiyans"ım oluşturan tü m “ cid d i” teknik do n an ım a katılır — az ya da ço k bilinçli olarak, işlevle, çocuksu keşif ve güdüm Jeıııeyle, m ekanizm aların " o y u ıı” u, ren k lerin oyunu, değişkelerin oy u n u için d u y d u ğ u m u z tanım sız ya da tu tkulu m erakla büyülen m iş olarak oynadığımız h e r şeye katılır: Bu. oyun tu tk u su n u n ru h u n u n ta kendisidir, am a yaygınlaşmış ve dağınık olduğu için daha az potansiyele sahip, etkisini kaybetm iş ve acayipliğe düşm üştür; kayıtsızlık ve b ü y ü le n m e arasında b ir yer b ulan ve tu tku y­ la karşıtlık içinde tanım lanabilecek olan b ir şeydir. T u tk u b ir kişinin bütim uyk ya da kişi olarak alınan b ir nesneyle so m u t ilişki olarak a n ­ laşılabilir. T utku tam bir kuşatm ayı iç erir ve yo ğ u n b ir sim gesel de­ ğer kazanır. O ysa oyuncu! m erak (şiddet bile içerse) sadece parçaların oyununa yönelik ilgidir. Piııball m akinesine bakınız: O y u n c u m ak in en in g ü rü ltü sü n e, sar­ sıntılarına, ışıkların yanıp sö n m esin e kendisini kaptırm ıştır. E lek trik le oynam aktadır. D ü ğ m elere basarak k ınıi akışları ve akım ları sinir sis­ tem i kadar karm aşık olan ço k renkli b ir kablolar evreni aracılığıyla zin cirlerinden boşand ırm an ın b ilincindedir. Bu o yunda bilim e b ü ­ yüse] b ir katılım etkisi vardır. B u n a ikna olm ak için b ir kafeteryada m akineyi açtığı anda tam ircinin etrafında toplanan k e n d in d en geçm iş kalabalığı gözlem lem ek gerekir. H iç kim se bu bağlantıları ve şebeke­ leri anlam az, am a herkes bu tu h a f dünyayı birincil ve tartışılm az veri olarak kabul eder. B u n u n , b in ic in in atıyla ya da işçinin aletiyle ya da am atö rü n sanat yapıtlarıyla ilişkisiyle o rta k b ir yanı y o ktur: B urada insanın nesneyle ilişkisi tam olarak büyüsel, yani b üyülenm iş ve g tidiim leyicidir. Bu oyuııcul etkinlik b ir tu tk u davranışı biçim ine bürünebilir. A m a asla tu tk u değildir. O y u ııcu l etkinlik tü ketim d ir: burada, spotların, m a­ k in enin paletlerinin harekete geçm esi için gereken zam anı g ü d iin ılem e, başka yerde m oda değişkelerindeki soyut prestij göstergelerini g ü d ü n ılcn ıe.T ü k etim bileştirici kuşatm adır.T ü ketim tu tk u y u dışlar. 130

Jeaıı Bautlrilhrd

Pop: Bir tüketim sanatı ıııı? T ü k e tim in m antığı, g ö rd ü ğ ü m ü z gibi ken d in i gösterg elerin g ü diünleıım esi olarak tanım lar. Sim gesel yaran değ erleri, sim gesel iç­ sellik ilişkisi burada m e v c u t değildir. T ü k etim in m antığı tam am ıyla dışsallığa dayanır. N e sn e nesnel erekselliğini, işlevini kaybeder, ço k daha geniş b ir b ileştiricinin, b ir nesneler b ü tü n ü n ü n öğesi h aline g e­ lir, buradaki değ eri ilişkiseldir. A yrıca sim gesel anlam ını v e b in yıllık an tro p o m o rfik statüsünü kaybeder ve to taliter b ir kültü rel sistem çev­ resinde b irb irlerin e görece olan, yani kaynaklandıkları tü m anlam lan­ dırm aları bütü n leştireb ilen b ir yan anlam lar söylem inde tü k en m ey e do ğ ru yönelir. G im liik nesn elerin çözü m len m esin e dayandık. A m a n esne ü stüne b ir başka söylem , sanatın söylem i vardır. N esn e le rin sanat ve edebiyat­ taki statü sünün ve tem sil edilişlerinin ev rim in in ta rih i sadece kendi başına bile açıklayıcı o lu rd u .T ü m geleneksel sanatta sim gesel ve d e ­ k o ratif figüran rolü oynadıktan sonra nesneler, X X . yüzyılda ahlâki ve psikolojik değerlere eııdekslenm ekteıı k u rtu ld u , insanın gölgesin­ de v ek âleten yaşamayı bıraktı ve bir m ekân çö z ü m len m esin in (k ü ­ bizm vb...) özerk öğeleri olarak olağanüstü b ir ö n e m kazandılar. Bu y ü zd en de soyutlam aya varana dek parçalandılar. D ad a’da ve gerçe'küstücüR ikle parodik y en id en dirilm elerin i kutlayan, S oyut tarafından yapıları b o zulan ve yok edilen nesneler şim diyse Y eııi-Figürasyon ve P op’A rt’ta im geleriyle uzlaşm ış gibi g örünüyor. N e sn e le rin çağdaş statüsü sorusu işte burada ortaya çıkar. A yrıca bu soru, n esn elerin bu aniden sanatsal figürasyonun d o ru ğ u n a çıkm asıyla da bize ken d in i da­ yatm aktadır. Kısaca: P op’A rt, sözü nü ettiğinnz göstergelerin ve tü k e tim in bu m an tığ ın ın çağdaş sanat biçim i mi yoksa sadece b ir m o d a etkisi ve dolayısıyla sa fb ir tü k e tim nesnesi m idir? İki soru b irim leriy le çelişm i­ yor. P o p ’Aı t’ın (kendi m antığına uygun olarak) saf ve basit nesnelere açılarak b ir nesne-dünyayı tersyüz ettiği kabul edilebilir. R e k la m için de aynı m uğlaklık söz konusudur. S o ru yu başka terim lerle soralım :T üketim in m antığı sanatta temsil etm en in geleneksel y ü ce statüsünü yok eder. B un d an böyle n esn en in im ge ü ze rin d e öz ve anlam landırm a ayrıcalığı yoktur. B iri d iğ erin in hakikati değildir: N esn e ve im ge (farklılaştırıcı, tersine d ö n eb ilen b i-

T îikd tn ı "Jbphtmu

leştirici ilişkilerinde) göstergeler olarak eşit b ir b iç im d e “ rol ald ık ları” uzam da ve aynı m antıksal m e kânda birlikte var o lu r.25 P o p ’a kadar tü m sanat “ d erin liğ in e” 2'1b ir diinya g örüşü ü stüne k u ru lm u şk en , P op göstergelerin bit içkin düzeniyle türdeş; bu göstergelerin saııayisel ve seri h alindeki üretim iyle ve dolayısıyla tü m çevrenin yapay, k u ru lm u ş d ü ­ zeniyle türdeş olm ak, şeylerin bu yeni d ü ze n in in uzam daki d o y g u n ­ luğu kad ar kültürelleşm iş soyudam asıyla da türdeş o lm ak istiyor. P o p ’A rt nesn elerin bu sistem atik cism anileşm esini [secularisation] “ ifade etm ey i” , dış g ö rü n ü şe dayalı bu yeni çevreyi tü m ü y le dışsallıkta -g e ç m işte k i tü m resim sanatının çekiciliğini o lu ştu rm u ş olan “ iç aydınlık”taıı g eriye h iç b ir şey kalm ayacak şe k ild e - ifade etm eyi başarıyor m u? P o p ’A rt kutsal-olmayanm b ir sanatı, yani saf g ü d ü m le ıııe sanatı m ı? K endisi de kutsal olm ayan bir sanat, b ir n esne üreticisi, yaratıcı olm ayan m ı? Bazıları (üstelik P o p ’çuların kendileri de) diyecekler ki: D u ru m ç o k daha basittir; P opçular P o p ’u arzu ettikleri için yapıyor, aslında bayağı eğleniyorlar, etraflarına bakıyor ve g ö rd ü k le rin in resm ini yapı­ yorlar, bu k endiliğinden g erçekçiliktir vb... Bu yanlış: Pop perspektifin sonu, çağrıştırm an ın sonu, tanıklığın sonu, yaratıcı ed im in sonu ve b u n lar kadar dünyayı içinden y ık m a n ın ve sanatın lanetliliğinin so ­ nudur. P op sadece “uygarlaşm ış” d ü n y an ın kaçınılm azlığım değil, aynı zam anda tü m ü y le bu dünyayla bütünleşm eyi hedefliyor. P o p ’ta çılgın b ir ihtiras söz k o n u su :T iim b ir k ü ltü rü n , aşkm lık k ü ltü rü n ü n g ö rk e­ m in i (ve tem ellerini) o rtad a n kald ırm a ihtirası. B elki de söz k o n u su olan yalnızca bir ideolojidir. İki itirazı açalım: “ N esn elerd en oluşan m alzem esinde (“ Stars and strip es” saplantısı da dahil), am p irik -p rag m atik, iyim ser pratiğinde, P o p ’ta “ k en d ilerin i b u la n ” bazı sanat k o ru ­ y u cu ları ile koleksiyoncuların su g ö tü rm e z şoven hayranlığında “ Pop b ir A m erik a n sanatıdır” . B u itiraz yanlı olm asına rağm en , nesnel ola­ rak yanıt verelınv. E ğ er tü m b u n la r Anıerikalılıksa P o p ’lar ken d i m a n ­ tıklarına uyg u n olarak bu A m erikalıhğı kab u llen m ek ten başka b ir şey 25. Bkz. Hnorstın: L'image. 2