Jean Baudrillard-Nesneler Sistemi

O ğ u z A d a n ır 1975’te Paris 1 Pantheon-Sorbonne Üniversitesi Sanat ve Ar­ keoloji EnstitOsı'ı'nden (Sinema-TV) lisans diplomasını aldı. Ertesi yıl aynı kurumda yüksek lisansını, 1979’da da doktorasını tamamladı. 1994’te pro­ fesör olan Oğuz Adanır o tarihten bu yana Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sinema-TV Bölüm Başkanlığı görevini yürütmektedir. Sinema-TV yazarlığı, simülasyon, sinem a-TV’de yaratıcılık ve semiyoloji konularında dersler vermektedir. Eserlerinden basılan şunlardır: İşitsel ve Görsel Anlam Üretimi, Sinemada Anlam ve Anlatım, Eski Dünyaya Yeni Bir Bakış (3 cilt), Baudrillard’ın Simülasyon Kuramı Üzerine Notlar ve Söyleşiler, Kapitalizm ön ces i Evrensel Kültür/Zihniyetten Günümüze “Osmanh ve ö te ­ kiler”. Çok sayıdaki çeviri eserlerinden bazıları ise şunlardır: Sinemada A n ­ lam Üstüne Denem eler (Christian Metz), Sinema Estetiği ve Psikolojisi (Jean Mitry), Sessiz Yığmlann Gölgesinde ya da Toplumsalın Sonu (Jean Baudril!ard), Üretimin Aynası (Jean Baudrillard), FoucauU’yu Unutmak (Jean Baudrillard), Sim ülakrlar ve Simülasyon (Jean Baudrillard), Çaresiz Stratejiler (Jean Baudrillard), Simgesel Değiş Tokuş ve ölü m (Jean Baudrillard), Ahlak Eğitim i (Emile Durkheim), A nahtar Sözcükler (Jean Baudrillard), Şeytana S a ­ fı lan Ruh ya da Kötülüğün Egem enliği (Jean Baudrillard), tikel İnsanda Ruh Anlayışı (Lucien Levy-Bruhl), İlk el Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simgeler (Lucicn Levy-Bruhl), Amerika (Jean Baudrillard). A s lı K a ra ro o lla o ğ lu 1977 Ankara doğumlu. Orta ve lise öğrenim ini İzmir Özel Saint Joseph Fransız lis e s i’nde tamamladı. Lisans eğitimini 2000 yılın ­ da, yüksek lisans eğitimini ise 2005 yılında Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo-TV Sinema bölümünde tamamladı. Şu anda aynı bölümde araştırm a görevlisi vc doktora öğrencisidir.

NESNELER SİSTEMİ Jean Baudrillard Çeviri: Oğuz Adanır Aslı Karamollaoğlu

BOĞAZİ Çİ ÛN İVERSİTES Y A Y I N E V İ

J ea n B au d riliard L e sy stèm e d es objets O É dition s G allim ard , 1968 N esn eler S istem i © B Ö T E K A.Ş, 2004 Çeviri © O ğu z A d a n ır, Aslı K aram ollaoğlu 2008 Boğaziçi Ü n iversitesi Yayınevi B oğaziçi Ü n iversitesi U çak savar Kam pusu C en giz T op el Caddesi, G aran ti K ü ltü r M erkezi, A rk a G iriş E tiler/İstan b u l bu press($bou n . e d u .t r w w w .b u p re s s .o rg ,w w w .b u p ress.n et T elefon ve fak s: (90) 212 257 87 27 S ertifik a No: 10821

Tüm h ak lan saklıdır. T a n ıtım am acıyla ya p ıla ca k k ısa a lın tıla r d ışın d a ya yın cın ın ya zılı izni o lm a k sızın , h içb ir y o lla kop yalan am az, çogaltılam az, ticari am açlarla kullanılam az. B a sk ıya H azırlayan: Cem U çan , Ergun Kocabıyık. Kapak T asarım ı: K erem Yeğin Baskı: G.M. M atb aacılık v e T ica rct A .Ş ., 100 Yıl M ah. M AS-SİT, 1. C add e, No: 88, B ağcılar/İstan b u l Telefon : 0212 6290024-25 Birinci Baskı: Ş u b at 2010

Boğaziçi University Library Cataloging in Publication Data Baudriliard, Jean, d. 1929Nesnelcr sistemi /Jean Baudriliard; çevirenler O ğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu 248 p.; 21 cm. Includes biographical references ISB N 978-605-4238-20-0 1.

Consumption (Economics) 2. Object (Philosophy).

3. Technology and civilization. 4. Values -P sych o log ica l aspects. I. Title. II. Adanır, Oğuz. 111. Karamollaoğlu, Aslı.

BF778

İçindekiler GİRİŞ, 9 (A)

İŞLEVSEL BİR SİSTEM YA DA NESNEL BİR SÖYLEV, 19 I. E Ş Y A L A R I D Ü Z E N LE M E B İÇ İM L E R İ, 21

Geleneksel Eşya Yerleştirme Biçimi, 21 ♦ Modem Nesne Temsil Etme Yeteneğinden Yoksundur, 23 ♦ örn ek Alınacak Ev İçleri, 26 ♦ Dekorun Belli Başlı Unsurları, 26 ♦ Duvarlar ve Jşık, 28 ♦ A y ­ dınlatma, 29 ♦ Aynalar ve Portreler, 29 ♦ Duvar Saati ve Zaman, 31 ♦ Ev Dekorasyonu Konusunda Sosyolojik Düşünce Üretilebilir mi?>32 ♦ Dekoratör Vatandaş, 34. II. O R TA M O L U Ş T U R M A Y A YA R A YA N B E L L İ B A ŞLI U N S U R LA R , 39

Bir Ortam Oluştururken Dikkat Edilmesi Gereken Değerler: Renk, 39 ♦ Geleneksel Renk Anlayışı, 39 ♦ “Doğal* Renk, 40 ♦ “İşlevsel” Renk, 44 ♦ Sıcak ve Soğuk Renkler, 46 ♦ Ortama Özgü Değerler: Malzeme, 47 ♦ Doğal Ahşap Malzeme, Kültürel Ahşap Malzeme, 47 ♦ Ortam Yaratma Mantığı, 49 ♦ Örnek B ir Malzeme: Cam, 51 ♦ Ortamla Nasıl İlişki Kurulur, 54 ♦ Oturma Elemanla­ rı, 55 ♦ Kültür ve Sansür, 58 ♦ Ortamla Oluşan Değerler, Yani Jestler ve Biçimler, 59 ♦ Geleneksel Jestler Çaba Gerektirir, 60 ♦ İşlevsel Jestler Demek Denetim Demektir, 61 ♦ Yeni B ir Müdahele Alanı, 63 ♦ Asgari Düzeye İndirilen Boyutlar, 65 ♦ Basitleştirme/ Stilizasyon, Kullanışlılık, Biçim, 66 ♦ Simgesel Boyutun Sonu, 68 ♦ Soyutlanmış Güç Ne Demektir, 70 ♦ İşlevselci Masal, 72 ♦ Çakmak örneğinde İşlevsel Biçim Açıklaması, 73 ♦ Biçimsel Bir Yananlam Örneği Olarak Araba Çamurluğu, 74 ♦ Bir Bahane Ola­ rak Biçim, 77. IH . S O N U Ç : D O Ğ A L L IK VE İŞ LE V S E LLİK , 80 EK: EV Y A Ş A N T IS I V E A R A B A , 83 (B)

İŞLEVSEL OLMAYAN SİSTEM YA DA ÖZNEL SÖYLEV, 89 I. M A R J İN A L NESNE: D E M E K E SK İ N E S N E D E M E K T İR , 91

Ortamın Eski Nesneye Kazandırdığı Değer ya da Tarihsellik, 91 ♦ Eski Nesnenin Simgesel Değeri, yani Köken Masalı, 92 ♦ Aslına Uygunluk, 94 ♦ Neo-Kü3türel Sendrom Demek Onarım Demek­ tir, 95 ♦ Eşzamanlılık, Artzamanlılık, Çağdışılık, 99 ♦ Ters Yönde Giden Bir Açıklama y a d a “İlkel insana” Göre Teknik Nesne, 1 0 1

♦ Eski Eşya Pazarı, 103 ♦ Kültürel Neo-Emperyalızm, 104. II. K U R A LD IŞ I BİR S İS TE M Y A D A K O LE K S İYO N , 106

İşlevi Soyutlanan Nesne, 306 ♦ Bir Tutku İfadesi Olarak Nesne, 108 ♦ En Güzel Ev Hayvanı, 1 10 ♦ Koleksiyonculuk, 112 ♦ Nice­ likten Niteliğe Geçiş ya da Eşi Benzeri Olmayan Nesne, 113 ♦ Nesneler ve Alışkanlıklara Örnek Olarak Saat, 116 ♦ Nesne ve Zamandan Oluşan Döngü, 118 ♦ Kıskançlık, Nesnenin Gözler­ den Saklanması Hapsedilmesi Demektir, 122 ♦ Nesnenin Yapı­ sını Bozan Sapkınlık, 124 ♦ Nesnelerin Güdümlemc Gücünden Gerçekliğin Güdümleme Gücüne, 129 ♦ Kendi Kendine Çekilen Bir Söylev, 132. (C) GADGETLAR VE ROBOTLARIN YER ALDIĞI BAŞKALAŞMIŞ VE İŞLEVİNİ YİTİRMİŞ BİR SİSTEM, 135

Teknik Yanaıılam örneği Olarak Otomatikleşme, 137 ♦ “İşlevsel* Aşkınlık, 138 ♦ işlevsel Garabet Örneği Olarak Gadget, 142 ♦ Sözde Bir İşlevsellik örn eği Olarak Zımbırtı (Le Macfıin), 143 ♦ Başkalaşan İşlevlere örn ek Olarak Robot, 149 ♦ Teknolojik Dö­ nüşümler Üzerine, 154 ♦ Teknoloji ve Bilinçaltı Sistemi, 160. (D) NESNELER VE TÜKETİM ÜSTÜNE OTURTULMUŞ SOSYO-İDEOLOJİK BİR SİSTEM, 167 I. M O D E LLE R V E S E R İLE R , 169

Sanayileşme öncesine Ait Nesne ve Sınai Model, 169 ♦ “Kişi­ selleştirilmiş” Nesne, 172 ♦ Seçenekler Dünyası, 173 ♦ Kuraldışı (Marjinal) Fark Özerine, 174 ♦ Hayal Ürünü Modeller, 176 ♦ Mo­ delden Seriye, 178 ♦ Teknik Yetersizlik, 178 ♦ Biçimsel Yetersiz­ lik, 181 ♦ S ın ıf Farkı, 183 ♦ Ayncahk Tanınan Güncellik, 185 ♦ Kişinin Başına Gelenler, 188 ♦ Modellerin İdeolojisi, 189. II. K R E D İ, 192 Tüketici Yurttaşın Sahip Olduğu Haklar ve Yerine Getirmesi Gereken Görevler, 192 ♦ Tüketimin ö n e Geçmesi ya da Yeni Bir Etik Anlayış, 195 ♦ Satın Almaya Zorlanma, 196 ♦ Satın Alma Adlı Mucize, 198 ♦ Bir Ev Eşyası Tanımı Yapmanın Zorluğu, 199. III. REKLAM, 203 Nesneler Üzerine Söylev Çekmek ve Söylev Çeken-Nesne, 201 ♦ Dayatılan Reklam ve Bir Ürün Olarak Reklam, 202 ♦ Noel Baba

Mantığı, 203 ♦ Annelik Anlayışı ya da Airborne Marka Koltuk, 205 ♦ Şenliğe Dönüştürülen Satın Alma Gücü, 230 ♦ Ödüllen­ diren ve Baskı Altında Tutan İkili Bir Süreç, 213 ♦ Reklamın Yaratmaya Çalıştığı Toplum, 218 ♦ Pax Çamaşır [Deterjanı (Les­ sive Pax), 218 4 Reklam Yarışmaları, 220 ♦ Garap, 221 ♦ Yeni Bir İnsanlık Anlayışı mı?, 222 ♦ Kitlesel Koşullandırma, 222 ♦ İsm i Olup Cismi Olmayan Özgürlük, 225 ♦ Reklam/Nesneler Siste­ mi Yeni Bir Dilyetisi midir?, 228 ♦ Reklam/Nesneler Sisteminin Temel Yapısal Unsurlan ya da Marka, 229 ♦ Yaşam düzeyi (le Standing) Denilen Evrensel Kodun Açıklaması, 236. SO NU Ç: N A S IL BİR “T Ü K E T İM " T A N IM I, 240

GİRİŞ

Şu m uazzam nesneler dünyasını ani değişikliklere uğrayıp yok olan tropikal ve bu zul türler de dahil olm ak üzere bir bitki örtüsü y a da bir hayvanlar dünyası şeklinde sınıflandırabilir m iyiz? Günüm üzde kent uygarlığının h ızlı yaşam ları­ n a tanık olduğu ürün, araç ve gadget kuşakları karşısında insan sanki hiç değişm eyen dengeli bir türü andırm aktadır. Aslında bu karm aşanın birçok doğal türde karşılaşılan kar­ m aşıklıktan daha tu h a f olm adığı söylenebilir. A ncak bu a ra ­ da insan denilen varlığın tüm doğal türleri sınıflandırm ak gibi bir alışkanlık kazanm ış olduğunu biliyoruz. Bu işi sistem li bir şekilde yapm aya başladığı gün, çevresindeki teknik ve işe yarar nesnelerin ansiklopedik boyutlara ulaşan bir de liste­ sini yayım lam ıştır. O günden bu yana bu listeler çok değiş­ miştir. Çünkü günlük nesnelerin (m akineler hariç) sayısında inanılm az bir artış görülm üş, gereksinim ler artm ış, üretim sayesinde de bu nesnelerin doğum ve ölü m leri hızlanm ıştır. Tüm bu nesneleri adlandırm a konusunda büyük bir sözcük sıkıntısı çekilm ektedir. Şu halde gözle görü n ü r bir şekilde değişen nesneler dünyasını sınıflandırabilm ek v e betim leyici bir sistem oluşturabilm ek m üm kün m üdür? Bu durum da nesne sayısı kadar sınıflandırm a ölçütü olacağı kesindir. Ö r­ neğin; boylanna, işlevlerine (nesnel işlevleriyle nasıl bir ilişki içindedirler?), zorunlu kıldıkları (çok y a d a az, gelenekselleş­ miş veya gelenekselleşem em iş) jestlere, biçim lerine, kullanım sürelerine, gün içinde ortaya çıkış saatlerine (az çok düzenli ve bilinçli bir şekilde kullanılan), dönüştürdükleri m alzem e­ y e, (kahve değirm eni konusunda bu durum açık seçik bir şekilde görülürken, bir ayna, bir radyo ya da b ir otom obil konusunda aynı şey söylenem ez. Oysa her nesnenin dönüş­ türdüğü bir şeyler vardır) kullanım düzeyindeki (özel, aile, kam u, vs.) toplum sallık y a da öncelik derecesine göre vs. A s­ lında sürekli bir yenilenm e ve çoğalm a eğilim inde olan n es­

10 • Nesneler Sistemi

neler dünyası açısından bütün bu sınıflandırm a yön tem leri­ nin neredeyse alfabetik sıralam a kadar rastlantısal oldukları görülm ektedir, ö r n e ğ in , yapısal bir sınıflandırm adan yoksun Saint-Etienne Silah Sanayi Şirketi'nin katalogunda yer alan alt bölüm lem elerdeki tanım lam alar, nesnelerin sahip olduk­ ları belli işlevlere göre yapılm ıştır. Bu işlev çok kü çü k ve dar kapsam lı karm aşık bir işlem in eşdeğerlisi olup h içbir anlam sistem iyle ilişkili değildir.1 Sıegfried Giedion (M echanization Takes Command, 1948), çok daha üstün niteliklere sahip bir tür teknik destanda, nesnelerin tarihi gelişim süreci içinde­ ki işlevsel, biçimsel ve yap ısal çözüm lem esini yap ar; teknik gelişm eye bağlı toplum sal yapı değişikliklerinden söz eder­ ken nesnelerin nasıl algılandıklan; işlevleri dışın da hangi gereksinim lere yanıt verdikleri; işlevsel yapılarla iç içe geçen ve karşı karşıya kalan zihinsel yapıların hangileri olduğu; günlük yaşam daki yerlerinin hangi kültürel, infrakültürel ya d a transkültürel sistem ler üstüne oturtulmuş oldu klan gibi sorulara yanıt verm ekten kaçınmaktadır. Bu m etinde biz işte bu türden soruları sorm aktayız. Söz konusu olan şey nes­ nelerin işlevlerine göre bölünm esi y a da çözüm lem eyi kolay­ laştırabilm ek am acıyla onları hangi sınıflara ve altsınıflara bölm em iz gerektiği değildir. Sorun insanların nesnelerle iliş­ kiye geçiş süreçleri ve bunun sonucunda ortaya çıkan insani ilişkiler ve davranışlar sistem atiğidir. Nesnelerin üretip “konuştuğu” bir dile benzeyen bu az çok tutarlı anlam lar sistem i incelem esi her zam an işlevsel betim lem enin ötesinde y e r alan ve bu “konuşan” sistem den daha kesin bir yapıya sahip olan teknoloji adlı farklı bir yapı­ sal düzlem in varlığını zorunlu kılmaktadır. Oysa bu teknolojik düzlem in bir soyutlam adan ibaret olduğu söylenebilir, zira günlük yaşam da bizler nesnelerin teknolojik özelliklerini önem sem eyiz. Oysa bu soyutlam a

1 Ancak böyle bir katalog bastırılmış olması bile çok değişik anlam­ lar içermektedir. Sunduğu çok zengin isim listesi derin bir kültürel anlama sahiptir, başka bir deyişle bu katalogda yer alan nesneler tıpkı bir masal kitabı ya da yemek listesi gibi tasarlanmış olup sayfaları çeviren insanın bundan “zevk alması” beklenmektedir.

öiriş • 1 1

kendisinden kaçm anın olanaksız olduğu tem el bir gerçek­ liktir; çünkü çevrem izde gerçekleştirilen radikal dönüşüm ­ ler bu soyutlam anın bir sonucudur. Herhangi bir çelişkiye düşm eden nesnenin en som ut yanının bu soyutluk olduğu söylenebilir; çünkü teknolojik süreç dem ek nesnel yapısal gelişim demektir. Kesinliği tartışılam ayacak bir şey varsa o da teknolojik açıdan nesne düzeyinde görülen gelişmelere çok “önem ” verilm esine karşın; sosyolojik ya d a psikolojik açıdan gereksinim ler ve kullanım alanlarında nesne dü ze­ yinde görülen gelişm elerin hiç “önem scnm em esidir” . Nesne konusunda bize hiç durm adan çekilen psikolojik ve sosyo­ lojik söylevin bireysel ve kolektif söylevle hiçbir ilişkisi olm a­ dığı gibi teknolojik bir “ dil” kullanan bu söylevin her zam an tutarlı bir görünüm sergilediği söylenebilir. Ü retim ve tüke­ tim yoluyla sahiplenilen ve kişiselleştirilen nesnelerin başına gelenleri ancak bu dil ve bu tutarlı teknik m odelden yola çı­ karak anlayabiliriz. Öyleyse işe başlarken nesnenin ne kadar akılcı bir şey olduğu konusunda acilen bir açıklam a yapılm ası, yani nes­ nel teknolojik yapılandırm anın tanım lanm ası gerekm ektedir. G ilbert Simondon {Du m ode d ’existence d es objects techni­ ques, A ubier 1958) bu konuda bize benzinli m otor örneğini sunmaktadır: Günccl bir motorda her önemli parça diğerlerine karşılıklı enerji değiş tokuşuyla öylesine bağlanmıştır ki, bu parçalann sahip oldukları biçimlerden başkasına sahip olabilecek­ leri hiç akla gelmemektedir... silindir kapağı biçimi ve üretil­ diği maden, içinde bulunduğu düzeneğin diğer parçalarıyla ilişkiye geçtiğinde bujinin elektrotlarını belli bir düzeyde ısıtmaktadır. Bu sıcaklık çakmak işlevi gören sistem ve tüm diğer devreleri etkilemektedir. Günümüzün motorları somuttur. Oysa eski motorlar so­ yuttu. Eski motorda her parça devreye belli bir anda girer ve diğer parçalan etkilemezdi. Bu motorun her parçası sırayla çalışan ancak birbirlerini hiç tanımayan insanlar gibiydi... Sonuç olarak teknik nesnenin ilkel, soyut bir biçime sahip olduğu söylenebilir. Bu soyut biçimde her kuramsal ve somut birim kesinlikle bir nesneye benzer. Bu birimin çalışabilmesi

12 • Nesneler Sistemi

için kapalı bir sistem içine yerleştirilmiş olması gerekmekte­ dir. Bu durumda motorla bütünleşen parça bir dizi sorunu da beraberinde getirmektedir. Her temel birimde özel olarak adlandırılabilecek koruyucu yapılarla karşılaşılmaktadır, örneğin, termik motorun içten yanmalı silindir kapağıyla donanmış soğutma kanatçıkları vardır. Bu kanatçıklar si­ lindire ve kuramsal silindir kapağına sanki sonradan eklen­ miş olup yâlnızca soğutma işlevini yerine getirmektedirler. Yeni motorlardaysa bu kanatçıkların gazın itkisiyle silindir kapaklannm deformasyonunu engellemeye çalışan damar­ lar biçiminde aynca mekanik bir rol oynadıkları görülmekte­ dir. Artık bu iki işlevin birbirlerinden ayrılması olanaksızdır. Zira ortaya çıkan şey parçalar arası bir uzlaşmanın değil, bir eşanlılık ve benzerliğin sonucu olan tekil bir yapıdır. Nervürlü silindir kapağı biraz daha ince olup daha hızlı bir soğuma sağlamaktadır. Dolayısıyla kanatçıklar-nervürlerden oluşan bu sentetik ve randımanlı ikili yapı daha önce ayrı ayrı olan bu iki işlevi aynı anda yerine getirmekte, yani her iki yapıdan daha üstün bir teknolojik yapı aracılığıyla iki işlevi kendi bünyesinde toplamaktadır.... Bunun eskisine oranla daha somut bir yapıya sahip olduğu ve teknik nesnenin nesnel gelişimiyle daha uyumlu olduğu söylenebilir. Başka bir de­ yişle gerçek teknolojik sorun, işlevlerin tek bir yapısal birim tarafından yerine getirilmesidir; yoksa birbirleriyle çatışan zorunluluklar arasında bir uzlaşma sağlamaya çalışmanın bir anlamı yoktur. Sonuna kadar gitmek gerekirse bu so­ yuttan somuta giden süreçte teknik nesne kendi kendisiyle tamamıyla tutarlı ve bütünsel bir görünüme sahip olmaya çalışır gibidir, (s. 25-26) Bu çok önem li bir çözüm lem e olup uygulam ada şim diye ka­ dar hiç karşılaşılm am ış ve görülm em iş bir tutarlılığın unsur­ ları sunulm aktadır. Teknolojiyse yalnızca işlevsel karşıtlıkla­ rın daha büyük boyutlu yap ılar içinde diyalektik b ir çözüme kavuşturulduğu bir nesneler tarihinden söz etm ektedir. Bir sistem den, daha kusursuz bir diğerine geçiş; ön ceden yap ı­ landırılm ış bir sistem içindeki bütün yer değiştirm eler; işlev­ ler konusunda gerçekleştirilen her sentez ortaya bir anlamın çıkm asına ve bu anlam ın d a kendisini üreten bireylerden bağım sız nesnel bir ölçüt oluşturm asına y o l açm aktadır ki,

G iriş* 13

böyle bir işi ancak bir dil üstlenebilir. Dilbilim sel terimlerden esinlenerek -gerçek nesnelerden farklı o la n - bu yalın teknik unsurlar technem e’ler olarak adlandırabilir ve teknolojik g e­ lişm e bu unsurlar arasında oynanan bir oyun olarak n ite­ lendirilebilir. Bu technĞme’lerin daha karm aşık teknik n es­ neler olarak somut bir şekilde bir araya getirilm elerini; yalın teknolojik yapılar içinde -gerçek nesnelerden fa rk lı- boyun eğdikleri sözdizim kurallarını ve dolayısıyla bu nesneler ve yapılar arasındaki karşılıklı anlam ilişkilerini inceleyen y a p ı­ sal bir teknolojiden söz edebilm ek m üm kündür. Oysa böyle bir bilim dalı ancak laboratuar araştırmaları ve üst düzey teknik bilgi gerektiren aeronotik, astronotik, deniz araçları, büyük yük kam yonlan, karmaşık makineler, vb. kı­ sıtlı alanlarda belli bir kesinliğe sahip olabilir. Başka bir deyişle burada teknolojik yenilikler yapısal çelişkileri hızla artırmakta; toplumsal ve nesnel özellikler modanın etkisini neredeyse sıfıra indirgemektedir. Otomobil sanayi, eski teknolojik konumunu yitirmekle birlikte durup dinlenmeden yeni biçim ler üretirken (sulu soğutma, silindirli motorlar, vs.), havacılık sektörü iş­ levsel nedenler yüzünden (güvenlik, hız, etkinlik) çok somut teknolojik özelliklere sahip nesneler üretm ek zorunda kalmak­ tadır. Bu durum da teknoloji yalın bir gelişm e çizgisi izlemek­ ten başka bir şey yapm ıyor gibidir, ö yleyse nesneler sistemine özgü gündelik yaşamın kavranılması konusunda bu teknolojik yapısal çözümleme çok yetersiz kalacaktır. Technem ele r üstüne oturan bir betim lem e ve bunlar arasında kurulacak anlam ilişkileriyle gerçek nesneler dün­ yasının açıklanabileceği gibi bir um uda kapılm am alıyız; zira bu ancak düşsel bir açıklam a olabilir. Technem elerl astro­ nom ideki yıldızlar gibi görebilir, yani Platon’un ifadesiyle: “gerçek astronom lara benzem ek ve ruhum uzun zekâca geliş­ miş yanlanndan yararlanm ak istiyorsak; gökyü zü nde neler olup bittiğine hiç bakm adan onlardan (yıldızlardan) geom et­ rik biçim ler olarak yararlanabiliriz” (Devlet, 1, VII). Böyle bir düşünce, anında nesneleri kapsayan psikolojik v e sosyolojik bir gerçekliğe toslam aktadır. Hem de öylesine toslam aktadır ki, nesnelerin som ut b ir şekilde algılanm a sürecinin ötesine geçen tutarlı bir teknolojik sistemde sürekli değişiklikler ve

14 • Nesneler Sistemi

aksaklıklara yol açmaktadır. Bizi de zaten bu aksaklıklar ve rasyonel nesnelerle irrasyonel gereksinim lerin n asıl olup da karşı karşıya geldikleri v e bu çelişkinin nasıl olup da kendi­ sini açıklam aya çalışan bir anlam üretim sistem ine yol açtığı ilgilendirm ektedir; yok sa yaşam ın ayrılm az bir parçası haline gelen teknolojik m odellerin elinden kaçıp kurtulm aya çalışan somut nesne değil. Kullandığım ız nesnelerin her biri bir ya d a birçok y a ­ pısal unsurla bağlantılı olm anın yanı sıra teknik yapısal özelliklerini terk ederek bir an önce ikinci bir anlam landırm a düzeni içinde yer alm aya, yani teknolojik sistem den kültürel sistem e geçiş yapm aya çalışm aktadırlar. Yaşadığım ız çevre büyük ölçüde “ soyut” bir sistem e benzem ektedir; zira insan­ lar genellikle belli bir işlevle sınırlandırılm ış olan nesneleri gereksinim leri doğrultusunda toptan belli bir işlevsel bağ­ lama oturtm aktadırlar. Bu, başlangıçtaki benzinli m otorla­ rın ilkel yapısını andıran pek d e ekonom ik ve tutarlı sayı­ lam ayacak bir sisteme, yani varlığıyla yokluğu arasın da bir fark olm ayan, kimi zam an da karşıt özelliklere sah ip kısmi işlevlerle uyum lu bir bütünsel görüntü oluşturm a girişim ine benzem ektedir. Güncel teknolojik eğilim bu uyum suzlukla ilgilenm em ektedir, onun derdi art arda ortaya çıkan gerek­ sinim lere yeni nesnelerle karşılık verebilmektir. B u şekilde ortaya çıkan ve m evcutlara eklenen her nesne b ir yandan kendi işlevini yerine getirirken diğer yandan tüm diğer işlev­ leri yadsım akta, hatta bazen kendi işlevini yerin e getirirken aynı zam anda bu işleve karşı gelm iş olmaktadır. ö t e yandan bu işlevsel tutarsızlığa biçim sel ve teknik yananlam lar da eklendiğinde -toplu m sal yaşam y a da bilin­ çaltı tarafından üretilen, kültürel ya da işlevsel- bütün bir gereksinim ler sistemi, ya n i tam am en anlam sız b ir sistemin anlam lı bir teknik düzen üstüne oturduğu ve nesnenin n es­ nel konum unu bozduğu görülm ektedir. Örneğin, bir elektrikli kahve öğütme m akinesinde Men önem li” , yani en nesnel v e som ut şey yapısal özelliklere sahip olan elektrikli m otordur; zira m erkezde yer alan bu m otor enerjiyi m akinenin her yan m a dağıtm aktadır. Burada söz konusu olan şey enerji üretim ve dönüştürm e yasaları o l­

Oiriş

*15

m akla birlikte -b u o kadar da nesnel sayılam ayacak, kul­ lanan kişinin yararlanm a ihtiyacıyla doğru orantılı bir du­ rumdur; zira aracın asal görevi kahve öğü tm ek tir- enerjinin nesnelliğini ve önem ini yitirm iş olduğu görülm ektedir; çün­ kü önem li olan m akinenin dikdörtgen ve yeşil y a da pembe ve beşgen bir biçim e sahip olmasıdır. Görüldüğü gibi tek bir yapı, yani elektrikli m otor aynı anda değişik işlevlere sahip olabilm ekte ve işlevsel farklılığın önem ini yitirm esine neden olm aktadır (çünkü o da gadgeVm içine düşm üş olduğu tu­ tarsızlık içine düşm üştür). Aynı nesne-işlev çeşitli biçimlere bürünebilm ekte, başka bir deyişle artık ikincil sayılabilecek “kişiselleştirm e”, biçim sel yananlam alanlarına ait bir şeye dönüşm ektedir. Oysa sınai bir nesne ile elde üretilen bir nes­ ne arasındaki temel fark bu ikincil alanın artık rastlantısal bir talep ile bireysel bir üretim biçim inin eline terk edilem e­ mesidir. Günüm üzde sınai üretim in2 am acı nesneyi (ve her alanda geçerli olan m oda değişikliklerini) egem enliği altına alm ak vc sistemli bir şekilde üretmektir. İçinden çıkılması olanaksız bir karm aşaya benzeyen bu teknoloji evrenine özgü otom atizasyon koşu llan nesneler dünyasında yapısal bir çözüm lem e yapm anın dil alanındaki kadar kolay bir iş olm adığını gösterm ektedir. Kendilerinden hiç yararlanm adığım ız tam am ıyla teknik nesneleri bir kenara bırakacak olursak, güncel üretim ve tüketim koşullarından yola çıkarak nesnel tem elanlam düzeyiyle (nesnenin ü reti­ lip tecim selleştirilip kişiselleştirilerek kullanım a hazır hale getirildiği ve kültürel b ir sistem içine yerleştirildiği) yananlam düzeyini dilbilim deki söz ya da d il gibi kesin çizgilerle birbirlerinden ayırabilm ek olanaksızdır. Tıpkı dilsel olgular çözüm lem esinde olduğu gibi bir nesneler çözüm lem esinde de herhangi bir önem e sahip olm ayan “ sözel olgularla” (yani kendisinden “ söz edilen” nesneyle) karşılaştırıldığında tekno-

* Günümüzde birincil alandan, ikincile geçiş yöntemlerinin göre­ ce sistemli bir görünüme kavuştuğu söylenebilir. İkincil alanın sistemli bir hale getirilmesinin psikolojik ve sosyolojik nedenleri olup aynca ideolojik bir entegrasyon işlevini dc yerine getirmek­ tedir (Bkz. Modeller vc Seriler bölümü).

16 • Nesneler Sistemi

lojik düzeyin yapısal b ir özerkliğe sahip olm adığı görülm ek­ tedir. Ağızda yuvarlanan y a da uzatılan bir “r” harfinin dil adlı sistem de herhangi bir değişikliğe neden olam am asına ya da yananlam ın tem elanlam a sahip yapıları bozam am asına karşın nesnelerin sahip oldukları yananlam teknik yapılarda belirgin bir değişiklik ve bunalım a yol açm aktadır. Teknoloji dil gibi dengeli bir sistem e sahip değildir. S esbilim ler ve anlam birim lerin tersine technĞme’ler sürekli bir gelişm e içinde­ dirler. Teknolojik sistem kesintisiz bir devrim süreciyle hiç durm adan kendinden “ söz eden” bir işlevsel nesneler düzeni oluşturm uştur -ayn ı ölçüde olm am akla birlikte bu dilin de içinde bulunduğu bir du ru m d u r- çünkü bu sistem dünyayı egemenliği altına alm ak ve gereksinim leri karşılam ak gibi so­ mut am açlara sahiptir; oysa iletişim kurmayı am açlayan dilin konuşm a sürecinden ayrı düşünülebilm csi olanaksızdır. Son olarak, teknolojinin, tam am ıyla toplum sal yap ın ın belirlediği teknolojik araştırm a koşullarına ve dolayısıyla genel bir üre­ tim ve tüketim düzenine bağım lı olduğu söylenebilir. Oysa dile dışarıdan m üdahale edilem ez, baskı yapılam az. Bütün bunlar göz önünde tutulduğunda nesneler sistem i, bilimsel açıdan, dil sistem inin tersine, alışkanlıklar üzerine oturan bir sistem le teknik bir sistem arasındaki kesintisiz etkileşi­ min sonucuna benzeyen bir devinim olarak betim lenebilir. Bıı gerçeğin anlaşılm asını sağlayan şey tutarlı teknolojik ya­ pılardan çok, alışkanlık kazanm a sürecinin tekniklere yan­ sıtılm a d ah a doğrusu alışkanlık sürecinin teknik yöntem leri duraksatm a biçimidir. Sonuç olarak nesneler sistem i betim­ lemesi, sistem in alışkanlıklar kazandırm aya yön elik ideolojik eleştirisini de içerm ek durum undadır. Baştan sona anlamlı olan teknoloji alanında çelişkiden söz edilemez. O ysa insan bilim lere ait b ir disiplin hem anlam hem de karşıt anlam ı başka bir deyişle tutarlı bir teknolojik sistem in nasıl olup da tutarsız bir alışkanlıklar sistem i şeklinde yaygınlaşabildiğim ; nesnelerin ürettiği “d ilin ” (ya da dille konuşm a arası bir şey) nasıl "konuşulduğunu” ve m evcut dil sistem ini nasıl yavaş yavaş yıprattığını incelem ek zorundadır. Ö yleyse üstünde

Giriş • 17

durulm ası gereken konu nesneler3 sistem inde karşılaşılan çelişkilerdir yoksa sergilediği soyut tutarlı görünüm değil.

3 Bu ayrımdan yola çıkarak nesnelere yönelik çözümlemeyle dilbi­ lim daha doğrusu göstergebilim arasında yakın ilişkiler kurabili­ riz. Nesneler evreninde bizim marjinal farklılık ya da ikincil olarak nitelendirdiğimiz şey göstergebilimin de yararlandığı “sesbilim üretim alanı” kavramına benzemektedir: Scsbirim üretim alanı bir birimin (örneğin bir olayın) değişik şekiller­ de üretimini kapsamakla birlikte, bu değişkenlerin herhangi bir deği­ şime yol açmaması (başka bir ifadeyle belirleyici değişkenler düzeyine çıkmamalan) gerekm ektedir”.... Öm cğjn gıda konusunda yemeklere özgü bir “üretim alanından” söz edilebilir. Yemeği yapan kişi nc tür­ den "fantezilere” sahip olursa olsun konulan sınırlan yemeğe atfe­ dilen anlam belirlemektedir. Aynı yemeğin değişkenlerinden oluşan “ üretim alanı” bir değişkenler kombinatuvan olarak adlandırılmak­ tadır, zira bunlar herhangi bir anlamsal değişikliğe yol açmamak­ tadırlar, dolayısıyla belirleyici unsurlar olarak nitelendirilemezler.... Uzun bir süre bu değişkenler kombinatuvannın sözle (konuşmayla) ilgili olgular oldukları düşünülmüştür. Hiç kuşkusuz onlara çok ben­ zedikleri söylenebilir, ancak günümüzde bunlar dilsel olgular olarak nitelendirilmektedirler, zira “ zorunlu" hale gelmişlerdir. (Roland Barthes, Communications, no: 4, s. 128)

R. Barthes bütün bunlara ilaveten bu kavramın göstergebilimin temel kavramı haline gelcbilcceğini söylemektedir, zira temelanlam düzeyinde herhangi bir anlama sahip olmayan bu değişkenle­ rin yananlam düzeyinde değişik anlamlara sahip olabileceği görül­ mektedir. Görüldüğü gibi değişkenler kombinatuvan ve marjinal farklılık arasında büyük bir benzerlik vardır, Her ikisi de ikincil olanla ilgilenmektedir. Her ikisi de belirleyici bir özelliğe sahip değildir. Her ikisi dc birer değişkenler düzenine ait olup yalnız­ ca yananlam düzeyinde belli anlamlara sahip olabilmektedirler. Ancak temel fark şudur: Değişkenler kombinatuvan göstergebilimsel temelanlamın dışında yer almakta ve onunla ilgilenme­ mektedir. Oysa marjinal farklılık asla gerçek anlamda “marjinal” olamamaktadır. Zira teknoloji, dilin, dilyetisine yaptığı gibi yananlamlar sayesinde bir gerçeklik kazanan sabit bir yöntemsel soyutlamaya değil, yananlamlarm {ikincil farklılıklar) kendisine sabit bir görünüm kazandırdıkları, klişeleştirip daha basit hale getirdikleri sürekli gelişen yapısal bir şemaya göndermektedir. Son derece dinamik bir yapıya sahip olan teknolojinin, nesneler bağlamında, kendisini doğrudan etkileyen kültürel sisteme özgü ayrımlayıcı öznelliğin içinde sıkışıp kaldığı görülmektedir.

(A) İŞLEVSEL BİR SİSTEM YADA NESNEL BİR SÖYLEV

I. EŞYALARI DÜZENLEME BİÇİMLERİ

GELENEKSEL EŞYA YERLEŞTİRME BİÇİMİ

Eşyaların yerleştirilm e biçim i belli bir dönem in aile ve top­ lum yapılarını neredeyse olduğu gibi yansıtabilir. Bir burjuva evindeki eşyaların yerleştirilm e biçimi ataerkil b ir aile tipine özgü olup salon ve yatak odasının birlikte değerlendirilm e­ si gerekir. Değişik işlevlere sahip olm akla birlikte böyle bir eve yakışan m obilyalar genellikle büfe y a d a yatağın çevre­ sine yerleştirilm ektedirler. Genelde bu evin hem en her yeri eşyayla doldurulm akta, işgal edilm ekte, kısaca eşyalardan oluşan bir duvar öm lm ektedir. Yerlerinden kım ıldam ayan bu eşyaların sahip oldukları tek işlev ev sahibinin toplum da­ ki hiyerarşik konum unu sergilemektir. H er eşya bir yandan aile adlı çekirdeğin değişik işlevlerinden yaln ızca birini yerine getirm ekle yetinirken; diğer yandan farklı yeteneklere sahip dengeli bir varlığa benzeyen insan kavram ına gönderm e ya p ­ m aktadır. Karşılıklı olarak yerleştirilen ve birbirlerine değen, dokunan eşyalar sanki mekânsal değil, ahlaki b ir birliktelik sergilem ektedirler. Eşyalar, davranışların düzenli bir şekilde ve sırasıyla yinelenm esini sağlayacak şekilde belli bir eksen etrafına yerleştirilm iş olup ailenin ev içindeki sim gesel var­ lığını anım satm aya çalışır gibidirler. Bu özel m ekânda her mobilya, her eşya belli bir işlevi yerin e getirdiğinden hem sim gesel hem de kendinden emin bir şekilde böyle bir görevi yerine getirm enin gururunu taşıyor gibidir. E v? yarı kapalı bir topluluk olan aile adlı grup içinde kurulan kişisel ilişki­ lerle tam am ıyla bütünleşm iş bir görüntü su nar gibidir. Bütün bunlar belli bir düzene sahip, ev adlı bütünsel

22 • Nesneler Sistemi

yapıya özgü ilişkilerin gelenek ve otoriteyle birlikte temelde bütün aile bireylerini birbirlerine bağlayan karm aşık duy­ gusal ilişkiler üstüne oturduğunu gösterm ektedir. Böyle bir mekânda eşyaların hiç d e nesnel bir şekilde yerleştirilm iş ol­ dukları söylenemez, zira m obilya ve nesnelerin birincil işlevleri insan ilişkilerindeki kişisel boyutu ön plana çıkartm anın yanı sıra paylaştıkları m ekâna can ve ruh katm aktır.1 Eşyaların içinde yer aldtklan mekânın boyutlan dışavurm alan gereken ahlâki boyuta boyun eğm ek durum undadır. Bu m ekândaki eşyaların yeri her gün keyfi bir şekilde değiştirilemem ektedir; tıpkı aynı evde yaşayan aile üyelerinin toplum içinde is­ tedikleri şekilde davranam am alan gibi. Nesneler v e insanlar birbirlerine yakın bağlarla bağlanm ış olup bu danışıklı dövüş çerçevesinde kendilerine atfedilen duygusal değer sayesinde evde yaşayan bir “kişilik” gibi algılanm aktadırlar. Çocukluk yıllarında yaşanılan evlerin insanların anılarında bu kadar derinlem esine yer etm esinin nedeni hiç kuşkusuz yaşanılan yer olarak adlandırılan mekânın sahip olduğu bu karmaşık yapı olup buraya belli bir şekilde yerleştirilen nesnelere at­ fedilen sim gesel önemdir. Toplum sal bir gösterge olan m ül­ kiyet ve psikolojik-zihinsel bir gösterge olan aile adı altında evin içi ve dışı gibi bir ayrım yapılarak, bunlann biçim sel bir şekilde karşı karşıya getirilm eleri bu geleneksel m ekânın dış dünyaya tam am ıyla kapanm asına neden olm aktadır. Evleri koruyan Rom a tanrılarına benzeyen insani özelliklere sahip nesneler, bu m ekânda yaşan an duygusal ilişkilerin zihinsel düzeyde yeniden canlandırılm asına neden olurken; aile adlı topluluğun beynimizde sonsuza dek hoş bir yer edinm esine yol açmaktadırlar. Tabii m odern bir nesneler kuşağı gelip öncekilerin yerini alıncaya ya da yeniler arasında artık fark edilm eyecekleri bir hal alınca 3?a ya da onlan özlem i çekilen eskim iş nesnelere dönüştürünceye kadar. D ünyaya sık sık yeniden gelen Tanrılar gibi m obilyalar da kim i zam an ikinci bir kez dünyaya gelebilm ekte ve bir zam anlar sıradan nesne­ lere benzerlerken daha sonra kültürel barok özelliklere sahip

1 Bu eşyalar belli bir zevk ve stili yansıtabilecekleri gibi tersini de yapabilirler.

Bşyalan Düzenleme Biçimlen • 23

olmaktadırlar. Yem ek ve yatak odalarının düzenleri doğrudan ev m im a­ risine bağlı olup bu dü zen reklam larla geniş halk kitlelerine onaylatılm aya çalışılm aktadır. Levitan ve G aleries Barbes gibi şirketler m obilyalar artık değişm eyen bir “stil” v e dekorda o eski duygusal boyutunu yitirm iş olm asına karşın toplum un beğenisine hâlâ evin bütününe yönelik “dekoratif* norm lar sunm ayı sürdürm ektedirler. Bu m obilyaların satın alınm a nedeni daha ucuz olm aları değil, toplum tarafından resmen kabul edilmiş ve burjuvazi tarafından onaylanm ış olm aları­ dır. Bu anıt-m obilyalar (büfe, yatak, dolap) ve eve yerleştiril­ me biçim leri m odern toplum un bir çok kesim inde geleneksel aile yapılarının halen değişm em iş olduğunu gösterm ektedir.

MODERN NESNE TEMSİL ETME YETENEĞİNDEN YOKSUNDUR

Bireyin, aile ve toplum la olan ilişkilerinde görülen değişikli­ ğe koşut olarak m obilya stilleri de değişm ektedir. Cosys adlı şirket, köşeler için özel yataklar, alçak sehpalar, raflar, eski m obilyaların itibannı neredeyse sıfırlayan eşyalar sunm ak­ tadır. Dolayısıyla evin döşenm e biçimi de değişm ektedir. Ya­ tak hiç fark ettirm eden bir koltuk-yatağa (çek-yat), büfe ve dolaplar m ekâna uygu n bir şekil verilm iş uzayıp kısalabilen dolap ve kapaklarına dönüşm üştür. Açılıp katlanan eşyalar istenildiği zam an ortaya çıkartılıp, istenildiği zam an orta­ dan kaldırılm aktadır. Bu yeniliklerin özgürce doğaçlanm ış şeyler olm adıklarını söylem eye gerek duym uyoruz; zira bu hareketliliğin, eşyaların bu birbirlerine dönüşm e olanağına sahip olm alannm kökeninde mekân sıkıntısına çözüm bu l­ ma sorununun yattığın ı biliyoruz. Yoksulluk insanı yaratıcı olm aya zorluyor. E ski yem ek odası neredeyse som ut bir ah­ laki sözleşm e m erkezine benzerken, zekâ ürünü “ m odern” ev içlerinin bir ahlaki anlayışı temsil edip etm ediğini anlam akta zorlanıyoruz. Bir "stilden yoksunluk” öncelilde m ekândan yoksunluk dem ek olup; çözüm olarak sunulan azam i işlev­ sellik anlayışına dayalı bir ev dekorasyonunun, dış dünya­ dan kopuk olm ayı sürdürm ekle birlikte evin iç örgütlenm e

24 • Nesneler Sistemi

düzenine bir son verm ek gibi bir talihsizliğe yol açtığı görül­ m ektedir. Eski ev içlerine özgü düzenin, mekân v e nesnelerin yeni yaşam biçimine uygun hale getirilm eden bozulm ası öncellikle bir yoksullaşm a şeklinde yorum lanabilir. Seri im alat ürünü m od em takımlar için d e aynı şey söylenebilir, zira bu takım lar bozulabilm ekte an cak bozu­ lan takım larla yeni bir takım oluşturulam am akiadır. Hiçbir güç eski sim gesel düzenin dışavurum gücünü elinden ala­ m am akla birlikte yine de bir tür gelişmeden sö z edebilm ek m üm kündür; zira değişik İşlevlere sahip olabilen bu nesne­ ler ve birey arasında daha özgür ilişkiler kurulabilm ektedir; çünkü nesneler artık herhangi bir ahlaki zorlam anın simge­ si olm aktan kurtulm uş gibidirler. Modern ev eşyaları2 artık birey ile aile arasında bir tür aracılık görevi yapam am akta­ dırlar. Eşyaların sahip olduğu bu dinam ik yap ı y a da çok işlevlilikleri bireye daha özgür toplumsal ilişkiler kurmasını sağlayacak daha büyük bir özgürlük alanı sunar gibidir. An­ cak bunun kısmi bir özgürlü k olduğu söylenebilir; zira seri olarak üretilen nesne dü zeyinde ele alındığında ve mekânın yeniden düzenlenm ediği bir yerde, bu “işlevsel” gelişm e M ark­ sist terim lerle ancak birilerine bağım lı olm aktan kurtulm ak (ém ancipation) şeklinde ifade edilebilir yoksa özgürleşm ek şeklinde değil. Çünkü burada özgürleştirilen b ir şey varsa o da nesnenin işleuiclir yoksa kendisi d e ğ il Şu hafif, katlan­ maktan başka bir özelliğe sahip olm ayan m asa; bu ayaksız, bir ahşap çerçeve içine yerleştirilm eyen üstü a ç ık yatak san­ ki yatağın sıfır derecesi gibi bir şeydir. Bütün bu katıksız “tasarım ” ürünü ve olm aları gereken şeylere benzem eyen eşyalar olabilecek en basit, yani kesinlikle laik v e çağdaş bir görünüm e kavuşturulm uş gibidirler. Özgürleşen eşyaların belli bir ölçüde insanlan özgürleştirdikleri söylenebilir (ya da tam tersi olm uş özgürleşen insanlar eşyaların özgürleşm esi­ ni sağlam ışlardır); çünkü onlar bu işle görevlendirilm işler­ dir. İşlevsel açıdan bu m obilyalann artık o eski m obilyaların sahip olduklan anlaşılm ası güç, yapm acık ahlak anlayışıyla

2 Toplumla birey arasında da aynı aracılık görevini yapmadıkları söy­ lenemez mi? Bu konuda Modeller ve Seriler isimli bölüme bakınız.

Eşyaları Düzenleme Biçimleri • 25

bir ilişkileri yoktur; zira ritler, insanların kendilerine yap tık­ tan yakıştırm alar (etiketler), kısaca eşyalarla dolu çevrenin şeyleştirdiği, anlaşılm ası zor bir insanı yansıttığı o ideolojik dönem sona erm iştir. Günüm üzde nesneler artık yalnızca nesnel işlevlere sahiptirler. Başka bir ifadeyle artık yalnızca işlevsel nesnelere indirgenm iş olduklanndan (özellikle seri üretim nesneleri) yalnızca belli işlere yaram a özgürlüğünden5 başkasına sahip olam am aktadırlar. Oysa, nesnenin yalnızca işlevsel açıdan özgürleştirildiği bir yerde insanın da yalnızca bu nesneden yararlanm a özgür­ lüğüne sahip olabileceği söylenebilir. Bir kez daha bu bir iler­ leme olarak görülebilir, ancak hayati bir önem e sahip değil­ dir. Çünkü yatak yalnızca bir yatak, sandalye d e yalnızca bir sandalye işlevi görm ekten başka bir işe yaram ıyorsa bunlar arasında herhangi bir ilişkiden söz edebilm ek m üm kün de­ ğildir. İlişki yoksa yeterli miktarda boş alan da yok demektir; zira geniş bir alandan söz edilebilm esi için nesneler arasında karşılıklı bağlantılar kurulm ası, bir ritm oluşturulm ası, ya­ ratılması ve nesnelerin de bu yeni yapılanm a içinde sahip ol­ duğu işlevlerin ötesine geçmeleri gerekmektedir. Nesne ancak geniş bir mekânda özgürleşebilirken, mekânın burada biçim­ sel bir Özgürlükten başka bir işleve sahip olm adığı görülm ek­ tedir. Burjuva yem ek odasının belli bir düzeni vardı; ancak bu düzen dışa kapalıydı. Buna karşın işlevsel çevrenin daha açık, daha özgür görünm ekle birlikte bir düzenden yoksun, yalnızca değişik işlevler bütününden ibaret bir şey olduğu gö­ rülmektedir. Bu durum da psikolojik açıdan eşyalarla bütün­ leşen bir mekân ve işlevlere bölünmüş bir m ekân arasında ikiye bölünen seri im alat ürünü m obilyaların aynı ev içinde aynı anda her ikisini d e yansıtm aya çalıştığı söylenebilir. 3 Burjuva vc sanayi devrimi, insanın, din, ahlak ve aileyle olan bağ­ larını yavaş yavaş gevşeterek onu hukuken özgür bir insan haline getirmiştir. Ancak bu Özgürlüğü insanın emek gücünü satma, yani kendini bir emek gücü olarak satma özgürlüğü şeklinde yorumlaya­ biliriz. Bu bir rastlantı değil tarihi bir mantıksal ilişkinin sonucudur. Seri bir şekilde üretilen “işlevsel” nesneler de bireyler gibi yalnızca “iş­ levsel” açıdan belli bir özgürlüğe kavuşturulmuşlardır; yoksa özgün bir nesne oldukları, salt nesne ya da insan olduklan için değil.

26 • Nesneler Sistemi

ÖRNEK ALINACAK EVİÇLERİ DEKORUN B E LÜ BAŞLI UNSURLARI

Artık dışsal bir dayatm anın sonucuna benzem eyen ya da kendisine sığınılan b îr iç m ekân olm aktan çıkm ış olan bu yitik boş alan, bu "özgü rlük” alanı, bir işleve indirgenm iş seri halinde üretilen m obilyada karşılaşılm ayan bu “stille” yalnız­ ca örnek alınacak ev içlerinde karşılaşılm aktadır. Bu evlerde yeni bir düzen ve anlam lı4 bir gelişmeyle karşılaşılm aktadır. Maison Française, M ob ilier et Décorations, v s .s gibi cici­ li bicili dergilere göz atıldığında birbirini izleyen iki temayla karşılaşılm aktadır. B irincisi kendisiyle aşık atabilecek d ü ­ zeyde bir eve sahip olm anın neredeyse olanaksız olduğu XVIII. yüzyıldan kalm a eski binalar, inanılm az bir şekild e dekore edilm iş villalar, kızılötesi ısıtm a sistem iyle ısıtılan ve Etrüsk heykelcikleriyle dolup taşan İtalyan usulü bahçeler, kısaca insanı um utsuzluğa iten ve yalnızca bakm akla yetinm ek (sosyolojik açıdan bu en azından açıklanabilir bir durum dur) zorunda kalm an asla sahip olunam ayacak cinsten evler. Bu aristokratik m odellerde içkinleşen değerlerin m odern ev d e ­ kor anlayışını da etkilediği görülm ektedir. B urada yüksek “yaşam standartlarını” yansıtan eşya ve m obilyalara şöyle bir toplum bilim sel açıklam a getirilebilir: Bunlar artık insanların ağzının suyunu akıtan cinsten şeyler y a da ticari nesneler olarak nitelendirilem ez, zira sözcüğün gerçek anlam ında birer m odele dönüşm üşlerdir. Burada sanat son a ermekte ve görünüşe göre bütün toplum u ilgilendiren bir alana geçil­ m ektedir (en azından sanal olarak). M obilya konusundaki bu auant-garde m odeller temel bir karşıtlık üzerine oturm aktadır: TAKIMI OLUŞTURAN UNSUR­ LAR/OTURMA PARÇALARI. Bunlar YERLEŞTİRME y a da söz’ Öyleyse bu ayncahklı bir mekândır. Burada küçük bir grubun sahip olduğu nesneler ve mobilyalar aracılığıyla bütün bir top­ luma modellik etmesi hem sosyolojik hem de toplumsal açıdan bir soruna yol açmaktadır. Bu soruna Modeller ve Seriler isimli bölümde değineceğiz. 5 Yalnızca seri üretim mobilyalarına hasredilmiş bir dergi bulabil­ mek olanaksızdır. Onlar için kataloglar üretilmektedir.

Eşyaları Düzenleme Biçimleri * 27

dizim sel sıralam a olarak adlandırılan bir kullanm a talim atı­ na boyun eğm ektedirler ki, genel bir kavram olan ORTAMIN bununla bir karşıtlık içinde bulunduğu söylenebilir, tıpkı takımı oluşturan unsu rlarla oturm a parçalarının karşıtlığı gibi. Bu konuda şu türden örnekler verilm ektedir: “TECMA: birbirlerine eklenebilen ve yan y a n a konularak dönüştürülüp büyütülebilen parçalar demektir. Bu uyum ­ lu parçalar sayesinde mobilyaların hepsi tıpatıp birbirlerine benzerken; işlevsel açıdan modern yaşam ın tüm koşullarına boyun eğmektedir. Kitaplık, bar, radyo, dolap, askılık, masa, sandık, komodin, bulaşıldık, camlı dolap, klasör, katlanabilir m asa gibi tüm isteklerinize yanıt vermektedirler. TECMA parlak Hint m eşesi ya da cilâlı m aundan ü retil­ m ektedir.” “ OSCAR: Kendi ellerinizle bir OSCAR ortam ı yaratm ak dem ektir! Daha önce hiç görüp duym adığınız v e âşık olaca­ ğınız şeyler demektir. OSCAR m obilyaları önceden kesilip h a ­ zırlanm ış parçalar bir araya getirilerek oluşturulm aktadır. Siz de istediğiniz renklerde, vücut ölçülerinize uygun hale getireceğiniz daha küçük boyutlu m obilyalarla ev döşe­ menin zevkini tadın! Bu m obilyaları evinizde istediğiniz gibi oluşturup dönüştürebilirsiniz! Bize güveniyorsanız, yuvanızın gururu olacak özgün ve kişisel OSCAR m obilyalarını satın alın.” “ MONOPOLY: Her MONOPOLY takımı kişiliğinize en u y­ gun dost dem ektir. Ü stün niteliklere sahip döşem e işçiliği, Hint meşesi ya da m akoreden ahşap bölüm ler, gizlenm iş bağlantılarla birbirlerine bağlanan dört yüzeyli parçalarla zevkinize, yerinize ve ihtiyaçlarınıza uygun sonsuz düzenle­ me olanağına sahip olabilirsiniz. Tek parçadan oluşan ancak çok çeşitli düzenlem e ola­ nağı tanıyan elem anlarla düşlediğiniz çok zevkli bir ev ortam ı yaratabilirsiniz.” Bu örnekler bir işlevden ibaret nesnenin ötesine geçile­ rek yeni bir pratik dekorasyon anlayışına doğru gidildiğini

28 • Nesneler Sistemi

gösterm ektedir. Sim gesel değerler ve işlevsel değerler deko­ rasyona özgü değerlerin gerisinde kalmaya başlam ışlardır. Eski m obilyaların sahip oldukları töz ve biçim den, sınırsız düzenlem e olanağı tanıyan bir işlevler oyunu yararın a tama­ m ıyla vazgeçilm iş gibidir. A rtık nesnelere bir “ ru h ” kazandı­ rılm aya çalışılm am akta; onlar da simgesel varlıklarıyla size bir konum kazandırm aya çalışm am aktadırlar; zira düzenle­ me ve oyun aracılığıyla kurulan ilişkinin giderek nesnelleştiği görülm ektedir. Bu ilişki artık içgüdüsel ya da psikolojik değil taktik bir değere sahiptir. Bunlar size eşyalarla oynam a ve ilişki kurm a biçim inizdeki farklılıkları gösterm ektedir, ancak özgün bir ilişki kurm anızı sağlayam am aktadır. Tem el bir du ­ var kalkm ıştır, buna paralel olarak da toplum sal ve kişiler arası yapılarda da hissedilir bir değişim vardır.

DUVARLAR VE İŞIK

Eskiden duvarlarla birbirlerinden aynlan ev ve odalar artık sığınılacak geleneksel m ekânlar olma özelliklerini yitirm iş­ lerdir. Birbirlerine açılan odalardaki her nesne birbiriyle iletişim kurabilmekte, değişik köşeler oluşturulabilm ekte ve yine eşyalarla birbirlerinden kopuk, dinamik alanlar yaratılabilmektedir. Kısaca her şey özgürleştirilm ektedir. Pencereler artık yalnızca hava ve gün ışığının ev içine girm esini sağla­ yan delikler değildir. Işık artık dışarıdan içeriye girip nesneler üzerinde yansıyan ve onları sanki odaya-eve ait bir iç ışık gibi aydınlatan bir şey değildir. Basit bir şekilde ifade etm ek ge­ rekirse, artık pencere diye bir şey yoktur ve ışık artık bütün nesnelerin varlık nedeni haline gelmiş gibidir. Nesneler de aynı şekilde sahip olduğu töz ve biçimi yitirdiği gibi, insanın kişiliğinin bir parçası olm ayı da bırakmıştır. Ç ünkü mekân, günüm üzde insan ve nesneleri istediği şekilde b ir araya geti­ rebilmekte; aralarındaki tüm ilişki ve “değerlerin” işlevlerini belirlemektedir.

Eşyaları Düzenleme Biçimleri • 29

AYDINLATMA

Aynı gelişm e süreci içinde yer alan birçok önem li ayrıntıdan söz edilebilir. Örneğin, ışık kaynaklarını görünm ez hale getir­ mek. “Tavana m onte edilen kartonpiyer, vb. çıkıntılarla duvar arasına yerleştirilen floresans lam balar, gözle görülem eyen ve odanın dört tarafından gelen genel bir ışık kaynağına ben ze­ m ektedirler/' “Değişik noktalara gizlenm iş ışık kaynaklarıyla genel bir ışıklandırm a sağlanabilir; Örneğin ışık kaynaklan tavana açılan deliklerin içine gizlenebilir; büfe-kitaplık cin­ si yüksek m obilyaların üst raflarındaki çıkıntıların gerisine boydan boya yerleştirilebileceği gibi, yukarıda y e r alan d o ­ lapların altlarına da gizlenebilir, vs.” Burada ışık kaynağı bir bakım a her şeyi belirler gibidir. Evde yaşayan aile artık tavandan sarkan lam balar yerine dağınık bir şekilde yerleş­ tirilm iş birçok ışık kaynağı tarafından aydınlatılsa da ailenin Özel yaşantısının bir göstergesi olmayı sürdürm ekte ve şey­ lere özgün bir değer kazandırıp gölgelerin oluşm asını sağla­ m akta, orada birilerinin yaşadığını gösterm ektedir. Basit ve benzer unsurların nesnel bir şekilde bir araya getirm eye ça ­ lışan bir sistem in, iç m ekâna ait bu son göstergeyle, bakışlar ve arzuların sim gesel b ir şekilde kucakladığı şeylere niçin bir son verm ek istediği anlaşılm aktadır.

AYNALAR VE PORTRELER

Bu yeni sistem e özgü b ir başka sem ptom da aynanın ortadan kaybolm asıdır. Ayna konusunda üretilen bu kadar çok m eta­ fizik düşünceden sonra şimdi de bir ayna psikolojisinin ü re­ tilm esi gerekir. Geleneksel köy yaşantısında belki de korku nedeniyle ayna diye b ir şey yoktur, zira ayna cadılara özgü bir nesnedir. Buna karşın bir burjuva evinde, güncel seri im ala­ tın el verdiği ölçüde duvarlarda, dolap kapaklarında, servis m asalarında, büfelerde, panolardaki ayna sayısının giderek arttığı görülm ektedir. O dayı aydınlatan bir ışık kaynağı gibi ayna da özel bir yere sahiptir. Bu anlam da varlıklı kesimin evlerinde bolluk, gösteriş, caka satm a gibi ideolojik işlevler yüklenm ektedir; zira ayn a gösterişli bir nesne olup burjuva­

30 ♦ Nesneler Sistemi

ya evinin her yerinde kendi ve sahip olduğu eşyaların yansı­ m alarını izleyebilm e ayrıcalığı sunm aktadır. D ah a genelinde ayna sim gesel bir nesne olup insanın yalnızca görüntüsünü yansıtm akla yetinm eyip aynı zam anda bireysel bilincin ta­ rihsel atılım m a da eşlik etm ektedir. Ayna toplum sal bir d ü ­ zenin nasıl benim senm iş olduğunun göstergesidir; zira XIV. Lui’nin yaşadığı yüzyılı, Versaiîles Sarayında bulunan Aynalı Galeri ile özetleyebilm ek m ümkündür. G ünüm üze, yani III. Napolyon’dan Modern Stil dönem ine doğru ilerlendiğinde apartm an dairelerinde sayılan hızla artan aynaların burjuva­ zide görülen iki yüzlü bir vicdani gelişmeyle örtüştüğü görül­ mektedir. Ancak dünya değişm iştir. G ünüm üzde genelleşmiş bir işlevselcilik anlayışı doğrultusunda ayna artık yalnızca yansıtm akla yetinm em ektedir. Günüm üzde de ayna vardır; ancak bu banyoya asılanlara benzeyen çerçevesiz bir aynadır. Toplum sal yaşam ın zorunlu kıldığı dış görünüşe boyun eğen ayna, artık öznel ev düzeninin yararları ve itibar yükü m lü lü ­ ğünden kurtulm uş gibidir. Bu durum da diğer nesnelerin de ona boyun eğm ekten, yan i gece gündüz kendi yansım alarına m uhatap oklukları kısır döngüsel bir yaşantı sürdürm ekten kurtulm uş oldukları söylenebilir. Başka bir deyişle ayna m ekânı sınırlandıran bir nesnedir, çünkü gerisin de bir du ­ var olm ası gerektiğinden bakışları içinde yer aldığı mekânın m erkezine doğru yönlendirm ektedir. Bir odada ne kadar çok ayna varsa yalnızlık du ygusu da o kadar yoğundur. Oysa günüm üzde odayı d ah a geniş gösterm eye yön elik aynalar ve saydam perdeler m odası bunun tam tersini yapm aya çalış­ maktadır. (Aslında aynanın sunduğu aldatm aca olanakları diğer m alzem elerden yararlanm a arzusunun önü nü keser gibidir). Yine de bir kısır döngüye son verilm iş olduğu söy­ lenebilir; zira m odern yaşam , m erkezi ya da göze batan ışık kaynaklan ve onları yansıtan aynaları s a f dışı ed en sağlam bir m antıksal yapıya sahiptir. Başka bir deyişle bu m antık bütün ışık m erkezleri ve ışığı m erkezi bir noktaya yerleştirm e girişim lerine bir son verm iş olup; kendini şaşı bakışlarla izle­ yen bir m ekânı, burjuva vicdan anlayışına uygu n bir şekilde

Eşyaları Düzenleme; Biçimleri *31

bu şaşılıktan kurtarıp özgürleştirm iştir.6 Aynayla aynı dönem de sa f dışı edilen ikinci şey yatak odasındaki aile portresi ve evlilik fotoğrafıyla; ev sahibinin salonda yer alan boydan y a da profilden bir portresinin yanı sıra çerçevelenip evin h er yerine yerleştirilen çocuk fotoğraf­ larıdır. Bütün bunlar b ir anlam da ailenin zam an içinde d eği­ şen yansım alarına benzeyen bir ayna gibi olup, (bugün bile toplum sal yaşam ın ancak belli alanlarında etkili olabilen) m odernliğin belli bir aşam asında gerçek aynalarla birlikte o r­ tadan kaybolm uşlardır, ö z g ü n ya da kopyalanm ış bir sanat yapıtı bile artık m utlak bir değer olarak kabul edilm em ekte, ev içinde kendine ayrılan yere boyun eğm ektedir. Gravürün bu dekor anlayışı içinde resimden çok daha başarılı olm ası­ nın nedenlerinden biri de daha düşük bir m addi değere ve diğer nesnelerle daha uyum lu bir görünüm e sahip olmasıdır. Bu dekor anlayışına göre hiçbir nesne bir lam ba ya da ayna­ dan daha dikkat çekici olmamalıdır.

DUVAR SAATİ VE ZAM AN

Modern evlerde karşılaşılm ayan bir başka şey de zamandır. Zam anı belirten temel bir nesne olan duvar saati ya da sar­ kaçlı saat artık ortadan kalkmıştır. Bir köy evinde olm azsa olm az üç şey vardır: A teş, ocak (şömine) ve gösterişli bir du ­ var saati. Bir burjuva ya da küçük burjuva evindeyse ü s­ tüne bir ayna yerleştirilm iş m erm er kaplı şöm ineyi daha da gösterişli hale getiren yan ı başına asılmış sarkaçlı bir duvar saati vardır. Bu ü ç şey burjuva evinin olağanüstü bir Özeti­ nin sim geleridir. Zira ayn a için m ekân neyse du var saati için de zam an odur. Ayna, görüntüsünü yansıttığı insanı nasıl bu m ekâna hapsetm ekte ve bir anlam da m ekânla Özdeşleşti­ rilen bir nesneye dönüşm ekteyse; duvar saati d e paradoksal

6 Ayna zaman zaman devreye geri planda kalan barok bir kültü­ rel nesne şeklinde girmektedir: Romantik ayna, eski eşya olarak ayna, dışbükey ayna gibi. Bu ayna artık o eski işlevine sahip de­ ğildir, onun biçilen görev daha ilerideki sayfalarda yer alan eski eşyalar bölümünde çözümlenecektir.

32 • Nesneler Sistemi

bir şekilde zam ansa! sürekliliğin sim gesi haline gelm ekte ve zam anla özdeşleştirilen bir nesneye dönüşm ektedir. Duvar saati köylülerin en çok sevdiği nesnelerden biridir, çünkü za­ manı bir m obilya içine hapsederek, insanın kendini güven­ de hissetm esini sağlam aktadır. Toplum sal yüküm lülüklerin yerine getirilm esiyle ilgili bir görünüm e sahip olduğunda taham m ül edilm ez bir şeye dönüşen zaman, sa a t sayesinde nesnel bir görünüm e sahip olduğunda ve onu n tarafından dilim lere bölündüğünde insanın içini rahatlatan bir şeye benzemektedir. Hem en herkesin bir duvar saati ya da sar­ kaçlı saatin çıkardığı tik-tak seslerinin bir evin m ahrem iyeti­ ne kutsallık kattığını hissetm esinin nedeni, bu m ekânı bizim iç dünyam ıza benzetmesidir. Saat sanki bizim kalp atışları­ mızın sürekliliğini sağlayan m ekanik bir kalptir. Tıpkı diğer dışa kapanıklık göstergeleri gibi zam ansal tözün bu emilme, özüm senm e süreciyle bu nesnelleşen varlığının yadsınm a nedeni dış görünüm, m ekân ve nesnel ilişki ü stü n e oturan modern dünya düzenidir.

EV DEKORASYONU KONUSUNDA SOSYOLOJİK DÜŞÜNCE ÜRETİLEBİLİR Mİ?

Ortadan kaybolan bütün bir “Stim m ung” evreni, yani ruhsal konumu sürekli değişen bir insan ve varlığını hissettiği şey­ ler arasındaki doğal “uyum un", özetle (m odern “ev içlerinin” dışa açık ortam larının tersine) o dışa kapalı ortam olduğu söylenebilir. Günüm üzde değerin mülkiyet ya d a m ahrem i­ yetle değil haber, buluş, denetim , nesnel m esajlan sürekli izleyebilm e kapasitesiyle bir ilişkisi vardır. D eğer artık, m o­ dern yurttaşın çektiği söylevin sözdizim sel yap ısı içindedir. Dekorasyon kavram ı artık tam amıyla değişm iştir. G e­ leneksel zevk anlayışı bağım sız bir güzellik kavram ının var olm asına izin verm em ektedir. Eskiden evlerin içi şiirsel bir söyleve benzer, belli anlam lara sahip nesneler kendi arala­ rında konuşurlarken; günüm üzdeki nesnelerin artık konuş­ m ak yerin e iletişim kurduklarına tanık olunm aktadır, zira bu nesnelerin hiçbiri özgün bir kişiliğe sahip değildir. Bunlar ancak koda özgü basit unsurlann bir araya getirilm esi ve aralannda belli ilişkiler kurulm asıyla uyum lu b ir görünüme

Eşyaları Düzenleme Biçimleri * 33

sahip olabilm ektedirler. Sonsuz sayıda kom binezon yapm a olanağı tanıyan bu eşyalarla her insan kendine özgü yapısal bir söylev çekebilir. Reklam lar bu yen i dekorasyon anlayışını durm adan yaym aya çalışm aktadırlar: “ 30 metre karelik bir alanı, içinde rahatça yaşayabileceğiniz ve güzelce döşenm iş üç oda haline getirebilirsiniz!” “Yaşadığınız dairenin dört kat büyük görün­ m esini istem ez m isiniz?” Daha genelinde reklam lar ev içi ve eşyaları “ sorun” ve “çözüm ” terim leriyle ifade etm ektedirler. Güncel dekor “zevk/beğeni” anlayışından çok, artık böyle bir anlayış üstüne oturm aktadır. Burada eşyalarla artık tiyatral bir m ekân ve atm osfer yaratm ak yerine bir sorun çözülm ek­ te, yani iç içe geçm iş belli sayıdaki veriyle en uygun yan ıt bulunm aya çalışılm akta, bir m ekân olabilecek en iyi şekilde değerlendirilm ektedir. Seri halinde ü retilen nesnelerle işlevsel bir söylev çeke­ bilme şansı oldukça zayıftır. Nesneler ve m obilyalar dağınık bir şekilde durduklarından belli bir sözdizim ine sahip olam a­ m aktadırlar; zira bu rada dekorasyon m ekân sıkıntısını çöz­ m eyi am açladığından eşyalar soyut dil düzeyinde son derece yoksul kalm aktadırlar. Ancak bu zorunlu bir yoksullaştırm a işlem idir, zira m odel tüm işlevsel terim leri birbirlerine ben­ zetmektedir. B urada insanın öncelikle şeylerden kopm ası ve onlara istediği an lam lan yükleyebilm e olanağına sahip olm a­ sı gerekm ektedir. Z ira bu sayede daha sonra eşyaların doğal işlevlerinin ötesine geçerek; onlara kendi istediği işlevi, de­ ğeri ve anlam ı yükleyebilm ekte ve bir oyuna dönüştürdüğü bu süreci hem diğer in san lar hem de kendisine seslenen bir m esaja benzetm eye çalışm aktadır. Bu aşam ada bir “ortam ” oluşturm aya yarayan nesnelere bakış biçim i tam am ıyla de­ ğişm ekte ve b ir m obilya sosyolojisinin yerini b ir dekorasyon sosyolojisine bıraktığı görülm ektedir.7

7 R. Barthes, bu yeni evreyi otomobil örneğinden yola çıkarak şöyle betimlemektedir: "... modeller arasındaki biçimsel benzerlik tek­ nik başarı diye bir şeyin olmadığına inandırmaya çalışırken; “nor­ mal” bir şekilde sürülen araç sanki güç ve yaratıcılık konusunda insanın düş kurmasını sağlayan tek konu haline gelmektedir.

34 • Nesneler Sistemi

Reklam im geleri ve içeriklerinde bu gelişm eyi açık bir şekilde izleyebilm ek m üm kündür; zira reklam metni, ister haber kipi isterse em ir kipinde yazılm ış olsun, özneyi bir oyuncu ya da kullanıcı gibi sunmaktadır. Oysa im ge bunun tam tersini yaparak özneyi yadsım akta, yani m etne aykırı düşen bu özneyi gösterm ekten kaçınmaktadır. İm ge göste­ rilen şeylere bir çeki dü zen verirken, yinelem eyi dışlayan bu düzen, zam an görüntüsünün im ge içinde yer alm asına izin verm em ektedir. Oysa bu yöntem insanın varlığın ı sanki daha güçlü bir şekilde hissettirm ektedir. Zira bu rada insan bir m ekânda dolandığını kanıtlam aya çalışm aktadır, yoksa bir dekor içinde değil. Mal sahibinin geleneksel dekor içinde çok güçlü bir psikolojik anlam a sahip olm ası ne kadar normal bir şeyse, im za d a "işlevsel” m ekâna o kadar yaban cı bir şeydir.

DEKORATÖR VATANDAŞ Böylelikle yeni bir model olarak sunulan “d ekoratör vatan­ daş” tipinin yalnızca m al sahibi y a da evde yaşayan bir kişi olm ayıp, aynı zam anda içinde yaşadığı ortam konusun­ da bizi bizzat bilgilendiren bir araca benzediği söylenebi­ lir. Mekânı bir bilgi dağıtım m erkezi gibi gördüğünden, bu m ekânı egemenliği altına aldığında her türlü karşılıklı ilişki kurm a olasılığını ve nesnelerin oynayabilecekleri her türlü rolü de denetleyebileceğini düşünm ektedir. (Eşyaları belli bir şekilde yerleştirerek m esajlar üretip gönderen ve almak isteyen bir insan bizzat “ işlevsel” bir konum a sahip olmak, m ekânla benzeşm ek durum undadır.) Onun sorunu m ülki­ yet y a da haz almak değil, sorum luluk alm ak, y a n i kesintisiz

Burada otomobil düş kurdurma gücünü birtakım alışkanlıkla­ ra devreder gibidir. Çünkü bu nesneye istenilen şekli verebilmek mümkün olmadığından, insan yaratıcılığını ancak sürme biçimi konusunda gösterilebilmektedir.... bundan böyle insanlar otomo­ bilin biçim vc işlevleri konusunda değil, sürüş biçimi konusunda hayal kuracaklardır. Yakın bir gelecekte bir otomobil mitolojisin­ den çok bir araba sürme mitolojisi konusunda kitap yazılması g erek ec ek tir.(Realites, no 213, Ekim 1963).

Bşyalart Düzenleme Biçimleri • 35

bir şekilde “çözüm ler” sunm aktır. Bu tam am ıyla biçim sel bir uygulam adır, zira m odern insanın sahip olduğu nesneleri “tüketm esi” söz konusu değildir. (Burada da “beğeni” duy­ gusunun konuyla bir ilişkisi yoktur, zira sözcüğün her iki anlam ında üretilm iş nesnelere gönderm e yapm aktadır. Bi­ çim sanki içselleştirilm ek ü zere sunulan “tüketiLebilecek” bir töze benzem ektedir.) Bunlara hâkim olm aya, denetim i altına alm aya, düzenlem eye çalışan modern insanın aslında bir sis­ tem tarafından güdüm lendiği ve kendisine biçilen taktik role boyun eğm ekten başka bir şey yapm adığı görülm ektedir. Bu “işlevsel” vatandaş modeli oldukça soyut görünm ek­ le birlikte, reklamlar, bizi modern insanın bu nesnelere ihti­ yacı olm adığına, daha çok bunlar arasında iletişim kurm aya yarayan zeki bir teknisyene benzediğine inandırm aya çalış­ m aktadırlar. Oysa çevreden söz etm ek dem ek b ir yaşam biçi­ minden söz etm ek dem ektir; dolayısıyla salt teknik bir alana özgü bilgisayar program ı ve haber m odellerinin bu alana uy­ gulanm ası abartılı bir dilsel soyutlam aya yol açm aktadır. Öte yandan bu nesnel söylev adlı kandırm aca, tam tersini yapar görünüp aslında ona yatak lık eden öznel: “Zevkinize uygu n”, “ölçülerinize uygu n”, “size yakışan” , “ kendini size kabul ettirecek bir ortam ” , vs. gibi karm aşık bir söz dağarcığıyla desteklenm ektedir. D ekoratör vatandaşa sunulan nesnel im ­ geler bunun tersini ileri süren bir reklam m etniyle desteklen­ m ektedir. Bununla birlikte bu kandırm acanın kökenindeki m antığın genel bir insan ilişkileri stratejisine, insani bir pro­ jeye, tekniğin egemen olduğu çağa özgü bir yaşam biçim ine benzetilm eye çalışıldığı görülm ektedir. Bu gerçek anlam da bir çağ değişikliği olup gündelik yaşam da bile değişik görü ­ nüm leriyle karşılaşılabilm ek m ümkündür. Kendi halinde v e her dediğinizi yerine getirm eye hazır bir figüran görevi yap an ; geleneksel yaşam biçim inde psiko­ lojik açıdan bir tür köle ve sırdaşa benzeyen, günüm üze ka­ dar bütün Batı sanatı tarafından resm edilm iş olan bu nesne kavram sal açıdan, bütün unsurları belli bir düzene boyun eğen, kesin bir tanım a sahip dekor ve perspektif, töz ve biçi­ mi yansıtan bir anlayışın ürünüdür. Bu anlayışa göre, biçim, ev ve sokak arasında yer alan kesin bir sınır çizgisine ben­

36 • Nesneler Sistemi

zem ektedir. Biçim değişm eyen bir içeriğe benzerken, evin içi bir tözü andırm aktadır. N esn eler-özellik le de m o b ily a la r-y e ­ rine getirdikleri görevin dışında hayati bir önem e sahip olan düşsel olarak nitelendirilebilecek bir tür vazo görevi yapm ak­ tadırlar ki, bu da on lan n psikolojik bir algılan m a düzenine boyun eğdiklerini gösterm ektedir.8 Böylelikle bu nesnelerin bir dünya görüşünü olduğu gibi yansıttıkları ve her varlığın bir tür “iç dünyayı yansıtan vazoya” benzetîldiği, ilişkile­ rinse tözler tarafından üretilen her alanda geçerli karşılıklı bağıntılar şeklinde algılandıkları söylenebilir. Bu evrende ev, insan bedeninin sim gesel bir karşılığına benzem ektedir. Bu etkileyici organik şem a daha sonra toplu m sal yapılan da içeren ideal bir genel şem aya dönüştürülm ektedir. Bütün bunlar Özünde değer yaratan özgün bir töz olarak doğanınkine benzeyen tek bir genel yaşam biçimi oluşturm aya ça ­ lışm aktadırlar. Nesnelerin yaratılm a ya da im alat sürecinde, insan denilen varlık, kültür adlı kendini dayatan bir biçim aracılığıyla tözsel açıdan doğayı değişim e uğratm akta, yani yaratıcılık denilen özgün tablo ancak insanın çağdan çağa, biçim den biçim e sürdürdüğü zincirlem e bir süreç, başka bir deyişle beraberinde sürüklediği bütün bir şiirsel ve simgesel m etaforik düzenin içinden çekilip alınarak, ortaya çık a rta ­ bilmektedir. Böylelikle insanlar biçim tarafından denetlenen tözlerin kuşaktan kuşağa aktanm ıyla oluşan anlam ve değer sayesinde dünya sanki hep böyleym iş gibi bir duyguya ka­ pılm aktadırlar (bu bilinçaltı ve çocuklukta ç o k geçerli olan bir düşüncedir). Açıklanm aya çalışılan bu sü reç nedense ol­ duğu gibi sürdürülm eye çalışılm aktadır. Tam am en biçimin egem enliği altında olan nesne, tıpkı doğanın b ir parçası olan insan bedeni gibi, içinde doğanın bir parçasını taşımaktadır, başka bir deyişle, nesne, özünde insani çizgilere sahip bir

* Bununla birlikte simgesel örgütlenme sürecinde bir tür boyut yasası ön plana çıkar gibidir, zira beili bir boyutun üstüne çı­ kan süs havuzu, vazo, uterus gibi bütün nesnelere özellikle fallik bir işlev (araç, füze) yüklenirken; belli bir boyutun altında kalan (bunlar minyatür vazo ya da biblo bile olsalar) nesnelere penis işlevi yüklenmektedir.

Eşyaları Düzenleme Biçimleri * 37

şeydir. Bu durum da insanın çevresini saran nesnelere (bir noktaya kadar) vü cudundaki organlar kadar derinden bağ­ lı olduğu ve nesneye gerçek anlam da sahip olm aya götüren yolun tözünün söz düzeyinde elde edilm esi ve “özüm senm esinden” geçtiği görülm ektedir. G ünüm üz m odern ev içlerinde artık bu Doğal düzene ait hiçbir şey yoktur. Bu biçim e bir son verildiği, iç-dtş ay­ rım ındaki o biçimsel sınırla insan ve buna bağlı olarak dış görünüm ü arasında kurulan karm aşık diyalektiğin ortadan kalktığı, ilişkinin yeni niteliklere sahip olduğu ve ortaya nes­ nel bir sorum luluk anlayışının çıktığı görülm ektedir. Tek n i­ ğin egem enliği altında olan bir toplum dem ek dünyanın y a ­ ratılış öyküsünü sorgulayan, m ecazi/yakıştırm a anlam ve o eski güzel m obilyaların hâlâ somut sim ge görevi yaptıkları, “kökenlerin” unutulm uş olduğu bir toplum dem ektir. Bu her şeyi kısa yoldan kavram sallaştırıp soyut bir anlam atfeden bir hesap kitap dünyasıdır. Bu doğa üstü bir g ü ç tarafından yaratılm ış bir dünya değil, egem enlik altına alınm ış, güdümlenebilen, sınıflandınlıp denetlenebilen, yani üretilen, satın alma ve kullanm a üstüne oturan bir dünyadır.9 G eleneksel üretim düzeninden tam am ıyla farklı olan bu m odern düzenin de sonuç olarak özünde sim gesel bir düzene boyun eğdiği görülm ektedir. Doğal m alzem eler üstüne otu­ ran bir önceki u ygarlık sözlü (orai) yapılara boyun eğerken; üretim , hesap ve işlevsellik üstüne oturan m o d e m dünyanın rekabete dayalı, dönüştürücü, nesnel yapılara eğilimi olan fallik bir düzene boyun eğdiği görülm ektedir. Modern dünya aynı zam anda soyutlam aya dayalı bir dışkısailık {fecalitö)10

9 Bu uygulama ya çok yüksek bir teknolojik düzeye sahip olmayı ya da gündelik yaşam düzeyinde çok gelişmiş teyp, araba, elekt­ rikli mutfak aletleri gibi nesnelerin varlığını gerektirmektedir, zira bunlar sahip oldukları kadranlar, araba kumanda paneli, komut düğmeleri, vs. aracılığıyla bir egemenlik ve sınıflandırma ilişkisinin oluşmasına yol açmaktadırlar. 10Bu terim Artaud'ya ait olup, psikanaliz bu terimi bir yandan ço­ cukluğun anal döneminde konuşmadan zevk almayla özdeşleşti­ rirken; diğer yandan babalık düzenine boyun eğmeye denk düşen ve bir tür kişinin bu düzene boyun eğmiş olan çevresinin/toplu-

38

•

iVeşneler Sistemi

düzeni olup giderek daha kusursuz biçim ler oluşturulm asını sağlayacak tek bir içerik, bu içeriğe çeki düzen veren yücel­ tilmiş bir saldırgan anal oyun, söylev, düzen, sınıflandırm a, herkese seslenm e biçimidir. Tekniğin egem enliği altında bulunan bir dü nyada nesnel bir görünüm e sahip olm aya çalışan şeylerin örgütlenm e bi­ çim leri her zam an için güçlü bir özendirm e ve baştan çıkart­ ma aracı olmuştur. Bunun en güzel örneği toplum sal Örgüt­ lenm e biçim inin gerisinde yatan saplantı, ya n i dekorasyon arzusunun gerisinde bulunan her şeyin birbiriyle iletişim ha­ linde, işlevsel olm asını sağlam a çabasıdır. Bu toplum da artık sırlara, gizem lere yer yoktur; her şey belli bir düzene boyun eğmeli, yani açık ve seçik olm alıdır. Burada sö z konusu olan saplantının geleneksel ev dekorasyonuna özgü saplantıyla bir ilişkisi yoktur; zira o evrende her şeyin belli bir y erd e durm a­ sı ve tertem iz olm ası gerekm ektedir. O belli bir ahlak anlayışı üstüne oturan bir evrenken, günüm üzdeki belli bir işlevsellik anlayışı üstüne oturan bir evrendir. İç organların sorunsuz bir şekilde çalışm asına bağlı olan dışkısallık işleviyle ilişki kurulduğunda kolaylıkla açıklanabilm ektedir. Bunun teknik gelişm e üstüne oturan bir uygarlığın temel özelliklerinden biri olduğu söylenebilir; başka bir deyişle hastalık hastalığı tözlerin dolanm a zorunluluğu ve basit bir işleyiş düzenine sahip organların işlevselliği gibi bir saplantı ü zerine oturu­ yorsa, bu durum da m odern insan bir anlam da m esajların m utlaka dolanması gibi bir saplantısı olan, zihinsel özürlü bir hastalık hastası, sibernetik tutkunu bir varlık olarak ni­ telendirilebilir.

mun dilini ya da toplumun onun aracılığıyla kendi dilini konuş­ ması gibi bir anlama sahip olduğunu söylemeye çalışmaktadır.

II. ORTAM OLUŞTURMAYA YARAYAN BELLİ BAŞLI UNSURLAR

içinde yaşanılan çevrenin nasıl düzenlenm esi gerektiğini gösteren eşyaların yerleştirilm e biçimi DEKORASYON ve OR­ TAM karşıtlığı üstüne oturan m odern ev içlerinde başka tü r­ lü sistem lerle karşılaşılm asını engellem em ektedir. Reklam m etinlerinde teknik b ir konu olarak ele alınan dekorasyon, ortam adlı kültürel bir zorunlulukla birlikte işlenm ektedir. İkisinin de aynı am aca hizmet ettikleri, aynı işlevsel sistem in iki ayrı görünüm ü oldukları söylenebilir. D eğerler düzeyinde her ikisi de belli bir oyun ve hesaplam a anlayışına boyun eğm ektedirler başka bir deyişle dekorasyon düzeyinde işlev­ lere boyun eğerken; ortam 1 düzeyinde m ekâna özgü renkler, m alzem eler, biçim lere boyun eğm ektedirler.

BİR ORTAM OLUŞTURURKEN DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN DEĞERLER: RENK GELENEKSEL RENK ANLAYIŞI

Geleneksel anlam da renk denilen şeye belli psikolojik ve ah­ laki anlam lar yüklenm ektedir. Örneğin, insan şu ya da bu rengi sevm ektedir. B azen bir olay, bir tören ya da toplumsal konum m ünasebetiyle belli bir renk insanlara dayatılm ak­ tadır. Başka zam anlarda ahşap, deri, bez y a d a kağıt m al­ zem enin rengi belirleyici olabilmektedir. Biçim in renk ü ze­ rinde belirleyici bir etkiye sahip olduğu yadsınam az, çünkü bağım sız bir değere sahip olm ayan rengin d iğer renkleri çağ­ rıştırm ak gibi bir işlevi yoktur. Gelenek renge psikolojik bir anlam yüklem ekte ve onu çizgiler arasına hapsetm ektedir. M oda gibi özgür bir alanda yapılan defile törenlerinde bile 1 Mekâna bir çeki düzen verme biçimi olarak dekorasyonun da or­ tamın bir parçası olduğu söylenebilir.

40 • Nesneler Sistemi

renk kendisine yüklenen anlam a boyun eğm ek durum unda kalm akta, yani önceden belirlenm iş belli kü ltürel anlam lan dolaylı bir şekilde yansıtm aktadır. İçerik açısından çok zayıf olan renklerin sim gesel açıklam aları psikolojik açıklam alar içinde kaybolup gitm ektedir. Örneğin; kırmızı tutku, saldır­ ganlık sim gesi olarak kabul edilirken; m avi sakinliği, sarı iyim serliği sim gelem ektedir, vs. Renklerin diliyle çiçeklerin, düşlerin ve burçlarınki kesişmektedir. Bu geleneksel bir aşam a olup, burada renk, hem bir renk olarak yadsınm akta hem de bir değer olarak kabul edil­ memektedir. Burjuva cv içlerindeki renkler çoğu kez Kara ya d a yardım cı renkler” ve “ara tonlara” indirgenm iş durum da­ dır. Kadifeler, çarşaflar ve saten kum aşların ya n ı sıra ağır perdelik kumaşlar, halılar ve değişik ağır ku m aşlar gri, mor, narçiçeği kırmızısı, bej renklere ve belli bir stile sahip olup, burada m ekân ve renge özgü b ir ahlaktan söz edilem em ekte­ dir. özellik le renk konusunda geçerli olan herhangi bir ahlaki tavır yoktur. Oysa bu ren k ler kişinin iç dünyasını tehdit ede­ bilecek düzeyde çarpıcı, göze batıcıdır. Renkler dünyasıyla değerler dünyası karşı karşıya gelirken, dış görünüm le ilgili bir şey olan “ şıklığın” ren k ler2 altında ezilip gittiği görülm ek­ tedir. örn eğin , rengin sıfır derecesi olarak nitelendirilebilecek siyah, beyaz, gri renkler gibi. Bu aynı zam anda b ir saygınlık, bir baskı altına alm a vc ahlaki bir refah düzeyi paradigm asına benzem ektedir.

“DOĞAL' RENK

G ünahkâr sayılan renkler çok kısa bir süre ön ce özgürlük­ lerine kavuşm uşlardır, ö rn e ğ in otom obiller ve daktilo m a­ kineleri kuşaklar boyunca siyahtan başka bir renge sahip olam azken; buzdolaplan ve lavaboların beyazdan başka bir

2 Gözler kolaylıkla "çarpıcı” renklere takılıp kalabilmektedir, ö r ­ neğin kırmızı elbise giyen biri, çıplak birinden daha dikkat çekici olup, iç dünyadan yoksun salt bir nesneye benzemektedir. Bir nesne olarak kadın giysilerinin özellikle canlı renklere meyletme­ siyle toplumsal statü arasında belli bir ilişki vardır.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlt Unsurlar *41

renge sahip olabilm ek için daha uzun bir süre beklemeleri gerekm iştir. Resim sayesinde özgürlüğüne kavuşan rengin gündelik yaşam da varlığını hissettirebilm esi için uzun bir süre geçm esi gerekm iştir, örn eğin ; canlı kırm ızı renkli kol­ tuklar, gök mavisi divanlar, siyah masalar, çok renkli m ut­ faklar, aynı rengin iki, üç değişik tonuyla boyanm ış oturm a odaları, ev içi bölm e duvarların zıt renkleri, m avi ya da pem ­ be dış cephelerin yanı sıra m or y a da siyah renkli iç çam a­ şırlarından söz etm ek bile gereksiz. Bu özgürleşm e, düzende görülen genel bir bozulm anın sonucudur. Bu özgürleşm e, nesnenin özgürleşm esiyle (her biçim i alabilen sentetik m ad­ deler ve çok işlevli m odern nesnelerin ortaya çıkm ası) aynı dönem e denk gelm ektedir. Bu sorunlu bir süreç olmuştur; çünkü renk kısa bir süre içinde bir renk olarak değil, saldır­ gan bir şey olarak algılanm aya başlanm ış ve bu yü zden hem giyim hem de m obilya alanında göze batm ayan, insanın iç dünyasını yansıtabilecek renklere sahip m odeller üretilm eye başlanm ıştır. M odernleşm e süreci tıpkı önce yüceltip sonra karaladığı biçim ler alanındaki özgürlük rüzgârının yol açtığı bir işleve sahip olma zorunluluğu gibi; renkler konusunda da aynı yüceltm e sürecinden geçtikten sonra sanki bir m üsteh­ cenlik aşam asına ulaşm ıştır. Sanki yaşam ın hiçbir alanında em ek ve içgüdülerin görülm eleri, ortaya çıkm aları istenm iyor gibidir; başka bir deyişle m odellerde zıt renklere yer veril­ m em ekte ve şiddet yüklü “duyguları” temsil edem renklerden çok "doğal” renklerin tercih edilm esi bir uzlaşm a yolu aran­ dığını gösterm ektedir. Oysa seri üretim düzeyinde tam ter­ sine canlı renkler hep bir özgürleşm e göstergesi gibi algılan­ m ıştır. Aslında bu ren k ler çoğunlukla daha önem li bir sorun olan nitelik düşüklüğünü (özellikle de yer darlığını) gizlem ek am acıyla kullanılm ıştır. Burada fark çok bariz olup, konu ­ nun kökeninde gerekli yaşam alanına sahip olm a ve sentetik m addelerden üretilen işlevsel nesneler vardır. Bu canlı, yani “ bayağı” renkler seri halinde üretilen ev içi m obilyalara ege­ m endirler. Bu m obilyalar işlevsel nesnenin yaşadığı karm a­ şık sürece benzer bir süreçten geçmektedirler. B elli bir şeyi bir özgürlük biçimi olarak tem sil ettikten sonra hem nesne hem de m obilya bir kandırm aca sürecinin, yan i a sla yaşana-

42 • Nesneler Sistemi

m ayacak bir özgürlüğün göstergelerine dönüşm ektedirler. A n a renkler ve onların karışımından oluşan renklere sa ­ hip olm adıkları halde böyle bir paradoksa yol açm aktadırlar. O nlar a sla yansılam ayacakları, geçmişe ait bir doğayı çarpıcı renkleriyle anım satm aya çalışm ak gibi bir aptallığın peşin­ den koşm aktadırlar. Bu yüzden rengi yad sıyan o geleneksel ahlaki düzene benzem em ekle birlikte çok kısa bir süre için­ de doğayla uzlaşan o püriten ahlak anlayışına, yani p a stel b ir renk düzenine sığınm ışlardır. Bu evrene pastel renkler egemendir. Giysiler, arabalar, banyolar, elektrikli mutfak eşyaları, plastik nesnelerin hepsi pastel renklere sahiptir. Hem en hiçbiri resmin özgürleştirip can kattığı a n a renkler ve karışım larından oluşan renklere sahip değildir; onlar canlı bir renge benzem ek isterken onun ahlaki göstergesi olabilen pastel bir renge sahiptirler. Siyah ve beyaz renklerin seçilmesiyle pastel renk seçimini iki değişik uzlaşma biçim i olarak kabul etsek de, bu ikisinin içtepisel duygulan dolaysız bir şekilde ifade eden sa f renkler içermek gibi bir niyetleri olmadığı, fakat bu işi aynı sisteme boyun eğm eden yaptıkları görülmektedir. Birincisi açıkça a h ­ laki ve doğa karşıtı siyah/beyazdan oluşan sistem li bir pa­ radigm aya benzerken; diğer sistem doğa karşıtı olm ak yerine doğallık üstüne oturan daha geniş bir alanı kapsam aktadır. Ayrıca bu iki sistem farklı işlevlere sahiptir. Bütün pespaye3 renklere kafa tutan siyah (gri) renk, günüm üzde bile bir fark­ lılık, kültürel düzey göstergesi olabilmektedir. Beyaz renk ise bedenin doğal uzantısı sayılabilecek banyolar, mutfak, çar­ şaflar, iç çamaşırları alanında uzun bir süreden bu yana ege­ menliğini sürdürmektedir. Bu ameliyathane, bekâret sim gesi olarak d a kabul gören renk bedenin kendi kendisiyle kurduğu ilişkiye müdahale ederek, onu içtepilerinden kurtarm aya çalı­ şır gibidir. Sentetik, h a fif m etal malzemeler, form ika, naylon, plastifleks, alüm inyum , vs. gibi maddelerin en çok gelişm e

3 Bununla birlikte seri üretilen arabalann cenaze ve resmi törenler dı­ şında kalanian artık siyah renge boyanmamaktad ı r. Amerikan uy­ garlığında (yeniden kombinatuvar bir değer olarak oluşturma arayışı dışında) siyah renk neredeyse tamamıyla ortadan kalkmış gibidir.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 43

gösterip, kendileriyle en çok karşılaşılan alan yin e bu tem iz­ lik ve su tesisatı sektörüdür. Hiç kuşkusuz bu malzemelerin h afif ve kullanışlı olm aları büyük önem taşım aktadır, ancak bu kullanışlılık yalnızca çalışm a sürecini kolaylaştırm akla yetinm eyip aynı zam anda bu tesisat sektörünün tam amında bir değer yitim ine neden olmaktadır. Evim izdeki buzdolaplan ya da başka araçların sahip oldukları yalın ve uyumlu hatlarla üretildikleri hafif, plastik y a da yapay m alzem eler de bir tür “ beyaz renk özellikleri” taşır gibidirler. Başka bir deyişle bu nesneler sanki bu özellikleri nedeniyle var ile yok arası bir konum a sahip olm akta ve bu konum lan onlara karşı herhangi bir vicdani sorum luluk duyulm asını engellemekte, yani bedenin hiçbir işlevinin rastlantısal olam ayacağını gös­ termektedir. Bu alanda da yavaş yavaş kendilerini gösteren farklı renkler başlangıçta güçlü bir direnişle karşılaşmıştır. M utfakların mavi ya da san, banyolann pem be (ya da siyah: burada siyah renk “ahlaki” bir anlam taşır gibi görünen beya­ zın zıttı sayılabilecek "kendini beğenmişlik” gibi b ir anlam ta­ şım aktadır) renklerine bakarak hangi karakterlere gönderm e yaptıkları söylenebilir m i? Bütün bu nesneler pastel renklere sahip olm adıklan zam an bile eğlence ve tatil gibi şeylerin geç­ m işine gönderm e yapm aktadır. Gündelik yaşam ın görüntüsünü değiştiren şey “ gerçek” doğa değil, tatildir. Bu bir doğallık simülakrı, doğa sayesinde değil de Doğa Fikri sayesinde varlığını sürdürebilen ve günde­ lik yaşam ın öteki yüzü olarak nitelendirilebilecek bir şeydir. Burada bir model görevi yapan tatil, renklerini, gündelik ya­ şamın altyapısını oluşturan şeylere vekaleten devretmektedir. Zaten bu çabucak eskiyen aletlerde karşılaşılan canlı renkler, estetik ve kullanışlılık, vs. öncelikle bir model ve özgürlük alanı gibi algılanan doğal çevreninkine benzeyen bir rol oynam aya çalışan tatil ortamı (karavan, çadır, çeşitli aksesuarlar) içinde ortaya çıkmıştır. Evlerini Doğaya taşıyan insanlar sonunda eğlence ve doğaya özgü değerleri benim sem ek durum unda kalmaktadırlar. Bu noktada bir anlam da nesnelerin tatil, eğ­ lence ortam ına doğru kaçışlanndan söz edilebilir. Özgürlük ve sorum suzluğun kendilerini renkler, dayan ıksız ve anlam ­ sız malzemeler, biçim ler şeklinde ifade ettikleri söylenebilir.

44 • Nesneler Sistemi

-İŞLEVSEL■RENK

Ç arpışm alar sonucunda kısa süreliğine sahip olunan özgür­ leşm e dönem lerinden son ra (bu süreçle özellikle sanat alanı ve biraz d a gündelik yaşam da karşılaşılırken; reklam ve tica­ ret alanlannda renk tam am ıyla fuhuşu çağnştıran özelliklere sahiptir) günüm üzde özgürlüklerine kavuşan renkler, içgü­ düsel değerleri dolaylı b ir şekilde yadsım ayı sürdüren, do­ ğaya bir doğallık rolü biçen, onu bir yananlam a dönüştüren sistem e anında boyun eğm işlerdir. Öte yandan kendilerine soyut anlam lar yüklenerek çok çeşitli kom binezonlar üretil­ mesine izin veren bu "özgü r” renkler, m odeller düzeyi olarak nitelendirilebilecek üçüncü bir aşam aya ulaşm ıştır. Bu; ren­ gin, ortam ı belirlediği aşam adır. Tatil dünyasında kullanılan renklerle böyle bir "ortam ” taslağı üretildiği söylenebilir; fa­ kat bu renklerin daha çok tatil günleriyle, sıradan gündelik yaşam la ilgili olduklan ve dışsal etkenlerin baskısına maruz kaldıkları söylenebilir. O ysa bir ortam oluşturm a sistem inde renkler yalnızca kendi aralarında oynadıkları oyu nu n kural­ larına boyun eğmekte, h er türlü çelişki, ahlaki ve doğal özel­ liği yadsım akta ve yalnızca bir ortam oluşturm akla yüküm lü olduklarını düşünm ektedirler. Aslında burada söz konusu olan şey renkler değil, so­ yut değerler, yani renk tonları ve egemen tonlardır. Ortam oluşturm a konusunda en önemli sorun renk kom binezonla­ rı, renk uyum u, renk tonları arasındaki zıtlıklardır. Maviyle yeşilin bir araya gelm esi (aslında bütün renkleri bir araya getirebilm ek m üm kündür), ancak belli mavi ve y e ş il olmaları koşuluyla m üm kün oluyorsa bu durum da bunun b ir m avi ve yeşil sorunu değil, soğuk ya da sıcak ortam sorunu olduğu söylenebilir. Öte yandan renk artık her nesneye ayrı bir gö­ rünüm kazandıran ve dekor içinde belli yere sahip olmasını sağlayan bir unsur değildir. Renkler artık biçim den bağım sız şeyler olup, sahip olduklan nitelikler önem senm eden karşıt alanlar oluşturabilm ekte, örneğin bir odaya sahip olduklan ton farklılıkları aracılığıyla “ ritm ” kazandırabilm ektedirler. Tıpkı bir araya getirilen parçalardan oluşan m obilyaların artık özgün işlevlerine göre değil, işlev değiştirebilm e kapa­

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 45

sitelerine göre değerlendirilm eleri gibi renkler de özgün de­ ğerlerini yitirm ekte ve hem birbirleriyle hem de ait olduklan bütünle zorunlu bir ilişki içine girmekte, yani bir anlamda “işlevselleşm ektedirler” . Koltukların ayaklan duvarlarla aynı tonda boyanmışken kumaşla kaplanmış bölümler penccrc ve kapılan gizleyen kumaşlarla aynı renk tonlanna sahiptir. Bej ve mavi gibi so­ ğuk tonlar arasında bir uyum sağlanmış olmakla birlikte bu uyum zaman zaman sıcak bölgelerle bozulmaktadır, örne­ ğin, XIV. Louis dönemine ait aynanın altın yaldızla boyanmış çerçevesi, masanın üst bölümünde yer alan açık renkli ah­ şap bölüm, yerdeki parkeler ve yine yerdeki halılar üstünde bulunan göze çarpıcı canlı kırmızı renk... Kırmızı renk sanki aşağıdan yukarı giden bir çizgiyi izlerken: halının kırmızısı, koltuktaki kırmızı renk, yastıktaki kırmızı; mavi ise tam ter­ sine yukarıdan aşağı inen bir çizgiyi izler gibidir: perdeler, kanepeler, sandalyeler... (Betty Pepys, Le Guide pratique de la décoration, s. 163.) (Tavandaki) Beyaz mat renkli fon, geniş mavi şeritlerle bö­ lünmüş olup bu beyaz ve mavinin dekoratif düzenlemenin bir parçası olduğu görülmektedir. Örneğin, beyaz mermer­ den masa, aynalarla kaplı bölme duvarlan... Sıcaklık katan unsurlar arasındaysa büfelerin canlı kırmızı kapakları var­ dır. Aslında aynı tonların değişik ya da yumuşak nüansla­ rından yoksun ana renklerle bezenmiş, ancak beyaz geniş şeritlerle dengelenmiş bir alan söz konusudur. Odadaki en yumuşak rengin solda asılı tablo üzerinde bulunduğu söyle­ nebilir, vs. (s. 179) ... İçerideki küçük tropikal bahçeye siyah emaye tavan camlarıyla hem bir ritm kazandırılmakta hem de bu alan koruma altına alınmaktadır. Burada siyah ve beyazın o geleneksel değerlerini yitirerek bütün renkleri kapsayan bir renk skalası içinde taktik bir değerden başka bir anlam a sahip olm ayan siyah/beyaz kar­ şıtlığına dönüştüğü görülm ektedir. İsterseniz bir d e şu öğüte kulak verelim : Şu ya da bu rengi seçmenizin nedeni duvarınızın büyük ya da küçük veya birçok kapıyla bölünmüş ve mobilyalarınızın

46 ♦ Nesneler Sistemi

eski ya da yeni, Avrupai ya da egzotik özlere sahip olması veya bambaşka belirgin nedenlerdir... (s. 191) Görüldüğü gibi bu üçüncü aşam anın renksel nesnellik ola­ rak nitelendirilebilecek bir süreçle ilişkisi var gibidir. Kesin bir ifadeyle konuşm ak gerekirse o da diğerleri arasında yer alan az çok karm aşık, çözüm bulmaya yarayan b ir unsurdur. Bir kez daha yinelem ek gerekirse renk bu yüzden “işlevsel” , yani soyut bir kavram olarak değerlendirilebilir.

SOK VE SOĞUK RENKLER Renklerle oluşturulan “ortam ” denilen şey soğu k ve sıcak renkler arasında kurulan hassas bir denge üstüne oturm ak­ tadır. Bu temel bir karşıtlık olup, oturma unsurları/diğer elem anlar,■’ düzenleme biçim i/ortam gibi unsurlarla birlikte ev donanım ı konusundaki söylevsel sisteme uyum lu bir görü­ nüm kazandırarak; onu genel nesneler sistem ini yönlendiren bir kategori haline getirm ektedir. (Ancak biz bu uyum un dış görünüşle ilgili söylevle sınırlı kaldığını, zira bunun altında yer alan ikinci bir söylevin çelişkilerle dolu olduğunu biliyo­ ruz). Sıcak tonların taşıdığı sıcaklığa gelince bunun renkler ve tözlerden kaynaklanan bir güven, mahremiyet, duygusallıkla ilişkisi olm ayan bir sıcaklık olduğunu biliyoruz. Belli bir yo­ ğunluğa sahip olan bu sıcaklığın anlamlı bir karşıtlık duygu­ su oluşturabilm ek am acıyla soğuk tonlardan yararlanm adığı görülmektedir. Oysa günüm üzde bütünsel bir görünüm oluş­ turabilm ek için yapı ve biçim le iç içe geçmiş soğu k ve sıcak renklere gerek vardır. “ Malzemelerdeki sıcaklık bu çok güzel bir şekilde yerleştirilm iş büro eşyalarına huzurlu bir görü­ nüm kazandırm aktadır” ya da “ Brezilya’dan getirilm iş yağlı mat bir pelesenk ağacından yapılm ış bu kapıların uzun krom kapı kollarıyla bölündüğü görülm ektedir...Tütün renkli suni deriyle kaplı koltuklar bu ciddi görünüm lü ve sıcak ortamla uyum içindedirler...” türünden tümcelerle karşılaştığım ızda sıcak renklerin biçim sel kesinlik, yerleştirilm e biçimi, yapı

* Bu konu daha ilerideki sayfalarda işlenecektir.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 47

gibi şeylerle bir karşıtlık içine sokulduğu ve her “ değerin” iki terim arasında bir zıtlaşm aya yol açtığı görülm ektedir. “İş­ levsel” sıcaklık varlığını artık sıcak bir töz y a da yakınında bulunan uyum lu nesnelere değil sistemli bir şekilde art arda gelme, kesintisiz bir “sıcak ve soğuk” ilişkisinden doğan soyut bir eşzam anlığa borçludur. Burada “sıcaklık özelliği taşıması gereken şey” sanki bir türlü bu sıcaklığa sahip olam am akta­ dır. Bu, dil düzeyinde kalan ve bu yüzden kendisiyle gerçek dünyada karşılaşılam ayan bir sıcaklığa benzemektedir. Bu sıcaklığın sahip olduğu tem el bir özellik varsa o d a b u sıcaklı­ ğı yansıtacak herhangi bir odaktan yoksun olmasıdır.

ORTAMA ÖZGÜ DEĞERLER: MALZEME DOĞAL AH ŞAP MALZEME, KÜLTÜREL AHŞAP MALZEME

Aynı çözüm lem e yöntem i m alzem e için de geçerlidir. Ö rne­ ğin günüm üzde ahşap, eski günleri anım satm ası yüzünden çok aranan bir m alzem edir, zira tözünü toprağa borçlu olup yaşayan, nefes alan, “çalışan ” bir malzemedir. Ahşap ilk bakışta kendisini gösterm eyen bir sıcaklığa sa h ip olan, bu sıcaklığı cam gibi yansıtm aktan başka bir de insanın içini ısıtabilen bir m alzem edir. Zam anı lifleri arasına sıkıştırabilen ahşap ideal bir dış görünüm e sahip olup, her dış görünüm gibi zam ana direnm esi beklenm ektedir. Ahşap, kendine özgü bir kokusu olan, yaşlan an hatta özgün parazitlere sahip bir şeydir, vs. Özetle ahşap canlı bir m alzem edir. “ M a sif meşe” , ağır m obilyalar y a da b ir aile evi art arda yaşayıp gitm iş kuşakların zihnim izde canlanm asını sağlam aktadırlar. Bu ahşabın “sıcaklığı” (keza kesm e taş, doğal deri, ham keten, dövm e bakır, vb bütün elem anlar günüm üzde lü ks yaşam özlem ini besleyen maddi ve m anevi bir düşe benzem ektedir­ ler) acaba günüm üzde hâlâ aynı anlam a sahip m idir? Yaşadığım ız dünyada işlevsel açıdan organik y a da doğal m addelerin neredeyse eşdeğerlisi sayılabilecek plastik ve “ çok biçimli”5 tözlerle karşılaşılm aktadır, örn eğin , yün, pamuk,

5 Söz konusu olan şey XVI. yüzyıldan başlayarak yalancı mermer

48 • Nesneler Sistemi

ipek y a d a keten yerlerini naylon y a da bu m alzem enin çok değişik çeşitlerine bırakabilm ektedir. Ahşap, taş ve metalse yerlerini beton, form ika ve polistirene terk edebilm ektedir. Böyle bir gelişm eyi yadsıyıp bu m alzem elerden eski nesnele­ rin sahip oldukları biçim sel sıcaklığa sahip olm alarını bek­ lem ek y a da istemek olanaksızdır. Tıpkı geleneksel renkler/ canlı renkler karşıtlığında olduğu gibi doğal tözler/sentetik tözler karşıtlığı da ahlaki bir karşıtlıktır. Nesnel açıdan töz­ leri gerçek y a da sahte, doğal y a da yapay şeklinde ayıram a­ yız. ö rn eğin kim betonun, taş kadar “gerçek” b ir malzeme olm adığını iddia edebilir ki? Oysa kağıt gibi binlerce yıldır işlem gören bir m alzem eyi sanki hiç işlem görm em iş doğal bir m alzem e gibi kabul ediyoruz, örn eğin , cam bu konuda akla gelebilecek en ku sursuz örneklerden biridir. M alzem e­ nin soylu bir geçmişe sah ip olm ası ancak toplum sal düzenin yalnızca aristokrasiyle m üm kün olabileceğini id d ia eden m a­ salsı bir kültürel ideolojiyle m üm kündür ki, bu ideolojinin bile zam anla yok olup gittiği görülmektedir. ö n e m li olan gündelik yaşam da oluşm asına yol açtıkları m uazzam yeni bakış açılarının dışında bu yeni m alzem elerin, m alzem e sözcüğünün “anlam ını” hangi ölçüde değiştirebil­ miş olduklarıdır. Soğuk, sıcak y a d a ara tonlar arasındaki geçişlerin renk­ ler açısından sahip oldukları ahlaki y a da sim gesel statüden kurtulm a ve soyutlanm a, yan i belli bir sistem içine oturtul-

ve “üst sınıflara” özgü barok sanat anlayışı doğrultusunda dün­ yayı yeniden yaratmayı amaçlayan efsanenin kısmen de olsa ger­ çekleştirilmesi, yani bütün dünyanın yapay bir malzemeyle ye­ niden üretilmesidir. Biçim üstüne oturan bu masal bizim başka yerlerde sözünü ettiğimiz işlevselci efsanenin görünümlerinden biri olup hazır tözle, işlevlerin eşdeğerliği üstüne oturmaktadır; başka bir deyişle tüm makinelerin işlevlerini yüklenecek tek bir makinenin tüm insani jestleri gerçekleştirmeye çalışması gibi. Ancak böyle bir süreç ortaya sentetik bir evrenin çıkmasına yol açacaktır. Unutulmaması gereken bir şey varsa o da “tözsel” dü­ şün bu masalın en ilkel, en basit görünümünü sunduğu, yani makine dönemi öncesine ait töz-ötesine-dönüştürücü bir simya­ cılığa benzediğidir.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 49

m a ve aralarında ilişki kurm a anlam ına gelm esi gibi; sentetik im alat da m alzem e açısından doğal bir sim geselliğe boyun eğm ekten kurtularak çok-biçim li bir konum a sahip olmak, yani m alzem elerin evrensel anlam da bir araya getirilm eleri­ ni sağlayacak bir üst soyutlam a olanağına kavuşturularak doğal biçim ler/yapay biçim ler adlı biçimsel karşıtlığın aşılıp geçilm esi anlam ına gelm ektedir. Bugün artık ısı geçirm eyen cam bölme, ahşap m alzem e, kaba beton ve bakırın “doğası” arasında hiçbir fark kalm am ıştır; çünkü ister “sıcak”, ister “ soğuk” olarak nitelendirilsinler hepsi sonuç olarak birer malzem edir. Birbirleriyle ilişkisiz görünen bu m alzem ele­ rin kültürel açıdan türdeş oldukları ve uyum lu bir sistem oluşturabilecekleri söylenebilir. Soyutlanm a özelliğine sahip olmaları onlar arasında istenilen6 kom binezonların kurula­ bilm esini sağlam aktadır.

ORTAM YARATMA MANTIĞI

Renkler, tözler, hacim ve m ekâna dayalı bir “ortam söylevi­ nin” tüm diğer unsurları da etkileyerek, sistem li b ir şekilde gözden geçirilm elerine yol açm asının nedeni bir od ak nokta­ sından yoksun bir m ekânda m obilyaların hareketli nesnele­ re dönüşm üş olm alarıdır. Hafiflikleri nedeniyle kolaylıkla bir araya getirilebilm e ve yin e kaplam a konusunda sağladıkları kolaylık nedeniyle Hint m eşesi (tikağacı), m aun, pelesenk ve İskandinav ah şaplan 7 daha Mso yııt” m alzem elere dörıüş-

6 Geleneksel “masif meşe” ağacıyla Hini meşesi arasındaki temel fark da budur, zira bu sonuncu keresteyi diğerlerinden ayıran özellik kökeni, egzotizmi ya da fiyatı değil bir ortam yaratmaya yarıyor olmasıdır. Bu özelliğine bakılarak önemli olanın onun do­ ğal, yoğun ve sıcak tözü değil bu sıcakhğt yansıtan basit bir kültü­ rel gösterge olması ve modern ev içi dekorasyonu sisteminde tüm diğer “soylu” malzemeler gibi yalnızca bir gösterge işlevine sahip olmasıdır. Bu artık ahşap bir malzeme değil, ahşap bir eleman­ dır. Önemli olan malzeme olarak sahip olduğu nitelik değil, bir ortam yaratılmasına olan katkısıdır. 7 Bu ağaçların kaplama ve işleme konusunda teknik açıdan me­ şeye oranla kolaylık sağladığına şüphe yok. Burada egzotizm, ta-

50 • Nesneler Sistemi

m üşlerdir. A yn ca bu ahşap m alzem elerin sahip oldukları renklerin geleneksel ahşap renklerinden farklı, yani daha açık ya da daha koyu ren k tonlarından oluştuğu, çoğunlukla cilalandığı, lakelendiği y a d a bilinçli bir şekilde “doğal” gö­ rünüm lerinin korunduğu görülm ektedir. O ysa bütün bun­ ların bir önem i yoktur; m alzem e de renk de soyu t ve tüm diğerleri gibi zihinsel anlam da güdüm lenm iş unsurlardır. Modern çevre kusursuz bir göstergeler sistemi, ya n i ORTAM adını almış bulunmaktadır. Ortam oluşturm anın yolu artık çirkinlik ya da güzellik gibi unsurlarından yaln ızca birini ön plana çıkartm aktan geçm em ektedir. Böyle bir düşünce renk­ ler ve zevklerin “ tartışılm adığı” , tutarsız ve öznel bir sistem ­ de geçerli olmuştur. Günüm üzdeki tutarlı sistem de başarılı bir takım dan söz edilebilm esi için soyutlam a ve çağrışım lara dayalı çelişkilere gerek vardır. Hint m eşesini seversiniz ya da sevm ezseniz, ancak bu m alzem eden yararlan ılarak ü re­ tilen parçalar arasında bir uyum olduğunu, d ü z yüzeylerin renk tonları arasında bir uyum , dolayısıyla yerleştirildikleri m ekânda belli bir ritm oluşturdukları ve bunun da sistem tarafından koyulm uş b ir kural olduğunu bilm ek gerekm ek­ tedir. Sistem tarafından dayatılan bu oyun kuralına m asif ahşaptan rüstik m obilya da dahil olmak üzere en eski eşya hatta en değerli ya d a el yapım ı bibloların bile uyduklarını ve bu her şeyi kapsayabilen soyut bütünleşm e sürecinin bir parçası haline geldikleri görülm ektedir. Bu elem anların gü ­ nüm üzde her yeri sarm ış olm aları sistem le çelişkiye düşm e­ lerine yol açm am aktadır,8 zira ortam yaratm aya yarayan en “m odern” m alzem e ve renklerin yüklendikleri işlevlerin aynı­ larını yüklenm ektedirler. Hint meşesiyle kaplı bir sandığın, XVI. yüzyıldan kalma çü rü m ü ş bir tahta ve m etalden oluşan tilin ana renkler konusunda oynadığına benzeyen doğaya kaçış masalı türünden bir rol oynamaktadır. Zaten soruıı da budur, zira bu ahşap malzemelerin “ikincil" bir malzeme rolü oynamala­ rının nedeni kültürel açıdan soyutlanabilme ve sistemin mantığı­ na boyun eğebilme özellikleridir. 8 Sistemde bir kusur bulunduğunu göstermekle birlikte özümsenip sindirilmiştir. Bu konu hakkında Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir isimli bölüme bakınız.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli ISaşlt Unsurlar ♦ 51

fütürist küp üstüne oturtulm ası arasında bir uyum suzluk bulunduğunu yalnızca geleneksel ve n a if bir bakış açısına sahip birileri söyleyebilir. Burada artık uyum un d oğa l b ir şey, bir zevk anlayışının ürünü değil; bir kültürel göstergeler siste­ m inin ürünü olduğunu söylem ek gerekmektedir. İster gün ey­ deki bir yazlık ev, isterse XVI. Louis dönem ine ait gerçek m o­ bilyalarla döşenm iş bir salon olsun hepsinin boşu boşuna bu çağdaş kültürel sistem e direnm eye kalkıştıkları görülm ekte­ dir. Oysa bu m ekânlardaki eşyalar sahip olduklarını sandık­ ları “stile”, olsa olsa sıradan bir form ika kaplı m asa ya da siyah dem ir iskelet ü stüne oturan suni deri kaplı bir oturm a eşyası kadar uzaktırlar. Tavandaki tahta kalasın en az krom boru ya d a m ine kaplı cam dan iç bölm e duvar kadar soyut bir şey olduğu söylenebilir. Geçm işe özlem duyan bir insa­ nın gerçek bir nesnenin sahip olduğu özellikler ile ait olduğu ortam ın özelliklerini bir araya getirm ek istem esi ancak kombinatuar değişkenlerden biri olarak değerlendirilebilir. Bu rüstik “takım " ya da stiL, dil düzeyinde zaten bir şekilde ifade edilm ektedir. Bu “takım ” terim iyse “ortam ” terim inin zorun­ lu bir sonucuna benzem ekte ve kendisine nasıl bir öznellik yüklenm iş olduğuna bakm adan her türlü unsura sistem in m antığına uygun bir görünüm kazandırm aktadır. Bu sistem hiç kuşkusuz birtakım ideolojik yananlam lara ve dolaylı güdüm lem c olanaklarına sahip olup, bu konuya ileride yeniden değineceğiz. Ancak sistem in sahip olduğu m antığı -gösterge­ lerden oluşan bir kom binatu ar- tersine çevirm ek olanaksız olduğu gibi, nerede başlayıp nerede bittiğini belirleyebilm ek de olanaksızdır. Tıpkı hiçbir ürünün biçimsel m eta m antığı­ nın elinden kaçıp kurtulm am ası gibi tüm nesnelerin de bu m antığa boyun eğdikleri görülm ektedir.

ÖRNEK BİR MALZEME: CAM

Modern dünyada bu ortam kavram ını özetleyebilecek, her alanda karşım ıza çıkan “saydam ” ve "geleceğin m alzem esi” olarak adlandırılabilecek bir m alzem e vardır. Herkesin bildiği bu m alzem enin adı cam dır. Cam yalnızca bir m alzem e değil, tüm m alzem elerin sahip olm ak isteyecekleri özelliklere sahip

52 • Nesneler Sistemi

olan kusursuz bir m alzem edir. Cam m etafizik açıdan hem bir am aç hem de bir araçtır. Psikolojik (hem gerçek hem de düşsel) anlam da cam ideal bir m odem kaptır; zira “kendi­ ni beğendirm e gibi bir derdi olm ayan”, sahip old u ğu içeriğe (tahta y a da metal gibi) koşut bir şekilde zam an içinde geliş­ me gösterm eyen ve bu içeriğe gizem li bir anlam katm ayan bir m alzem edir. Kendinin başka bir şeyle karıştırılm asına izin verm ediği gibi sıcağa d a dayanıklı değildir. Aslında onun bir kaptan çok bir tür yalıtıcı m alzem e olduğu söylenebilir. Cam, sertleştirilm iş bir sıvı olarak adlandm labilecek b ir mucize, öyleyse iç görünüm ün dış görüntüsü ve dolayısıyla da her ikisini saydam laştıran b ir şeydir; zira saydamlık ortam ın d a­ yattığı en önem li özelliktir. Ö te yandan cam, hem kendi kişi­ liğini yansıtm ayan sim gesel bir anlama, hem de malzemenin sıfır derecesi olarak nitelendirilebilecek bir özelliğe sahiptir. Cam dem ek dondurulm uş sim gesel anlam lar, dolayısıyla soyutlam a demektir. Bu soyutlam a bizi bir yan dan bir iç dünyaya, yani deliliğin kristal küresine, geleceğe, başka bir deyişle falcının kristal küresine doğru yönlendirirken; aynı zam anda m ikroskop v e teleskop aracılığıyla d oğaya doğru yönlendirm ekte ve gözün değişik dünyaları algılam asını sağ­ lamaktadır. Öte yan dan yok edilmesi, çürüm esi olanaksız, renksiz, kokusuz, vs. özelliklere sahip olan cam gerçekten de m alzem enin bir tür sıfır derecesini tem sil etm ektedir, başka bir deyişle hava için boşluk ne anlam a geliyorsa malzeme açısından da cam aynı anlam a gelm ektedir. O rtam denilen sistem de bu soyutlam anın cam a kazandırdığı değer ve önem ­ den daha önce söz etm iştik. "O rtam ” denilen karm aşayı en somut şekilde sergileyebilecek malzeme cam dır; zira ortam yakınlık ve yabancılık, m ahrem iyet ve teşhir etm e, iletişim ve iletişim sizlik gibi özelliklere sahiptir. İster am balaj m alzem esi, ister pencere ya da m ekânı bölm e aracı olsun, cam , ötesinde bulunan şeyleri gösteren ancak dokunulm asını engelleyen bir özelliğe sahiptir. C am hem her şeyle iletişim kurulm asını sağlayan hem de bu iletişim i engelleyen bir m alzem edir. Bir vitrine bakıldığında hem bir m asal dünyası görülm ekte hem de bir m ahrum iyet duygusu hissedilm ektedir. Zaten rek­ lam stratejisi de bu duygu üstüne oturm aktadır. Kavanozda

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 53

m uhafaza edilen yiyecekleri görebilm ek m üm kündür. Böyle bir görüntü biçimsel anlam da insanın hoşuna gider, gözler yiyeceklere takılırken kavanozla gözler arasında dışlam aya dayalı bir ilişki kurulm aktadır. Cam kavanoz da tıpkı ortam gibi içeriğin bir gösterge olarak algılanm asına izin verm ekte ve saydam lığı bir araca dönüştürm ektedir. Yine tıpkı ortam adlı tutarlı bir soyut sistem in nesnel şeyler ve gereksinim ler arasında aracılık yapm ası gibi. Bu arada bir erdem olan ah­ lak adlı zorunluluktan h iç söz etm iyoruz; zira cam ın saflık, dürüstlük, nesnellik gibi duyguların yanı sıra m üthiş bir te­ m izlik ve hastalık hastalığı gibi çağnşım lara yol açm ası onu gerçekten de geleceğin en önem li m alzem esi haline getirm ek­ tedir. Burada gelecekten kasıt camın sahip olduğu özellikler­ le, temel ve organik işlevleri yadsım ası olup, bedensel tem iz­ lik bu sürecin ahlaki bir versiyonuna benzem ektedir. — “ Modern bir ev dekorasyonunun sahip olm ası gereken konfordan hiç ödün verm eden bir bahçe içinde doğayla iç içe yaşam ak, her m evsim in tadını doya doya çıkarm ak. Yeryüzü adlı cennetin bu yeni versiyonuyla büyük bölüm ü cam larla kaplı evlerde karşılaşabilm ek m üm kündür.” — “Çim ento harcıyla birbirlerine tutturulup, cam tuğla ve taşlarla örülen saydam duvarlar, bölmeler, kem erler, ta ­ vanlar en az taştan örülm üşler kadar sağlam dırlar. Bu say­ dam bölm eler ışığın bütün evin içinde özgürce dolaşm asına izin verm ektedirler. Bu bölm elerin arkasındaki şeyler açık seçik bir şekilde görülem em ekte ve böylelikle her od a m ahre­ m iyetini koruyabilm ektedir.” Burada “cam dan evin ” binlerce yıllık sim gesel anlam ın­ dan hiçbir şey yitirm ediği, ancak m odernleşm eyle birlikte es­ kisi gibi yüceltilm ediği görülm ektedir. B ir za m a n la r üstünlü­ ğün sağladığı itibar artık ortam ın eline geçm iştir (ayna için de aynı şey söylenebilir). C am m alzem e iç ve dış m ekânlar sıra­ sında hızlı bir iletişim kurulm asını sağlarken aynı zam anda bu iletişim in dış dünyaya gerçek anlam da bir açılım a dönü ş­ mesini engelleyerek, zorunlu ve nesnel bir kopukluğa neden olmaktadır. Aslında m odern “cam evlerin” dışa a çık oldukları söylenem ez tam tersine dış dünya, doğa, m anzaranın cam ve soyutlam a gücü sayesinde evin m ahrem parçalan arasında

54 • Nesneler Sistemi

yer alarak “ortam a” ait unsurlara dönüştükleri söylenebilir. Bu anlam da bütün dü nya cam ev içinde bir tü r gösteri nes­ nesine dönüşür gibidir.9

ORTAMLA NASIL İLİŞKİ KURULUR?

Bu renk ve m alzem e çözüm lem esi bile birtakım sonuçlar çı­ kartm am ıza izin verm ektedir. Örneğin sistem li bir şekilde art arda yer alan soğük ve sıcak renkler aslında h e r zaman sı­ caklık ve mesafe anlam ına gelen “ortam ” kavram ının tanım ­ lanm asını sağlam aktadırlar.

0 Konuttan, her geçen gün büyüyen tüketim ve ambalaj evrenine geçildiğinde cam malzemenin ne kadar karmaşık bir şey oldu­ ğu ortaya çıkmaktadır. Bu evrende de cam bin bir türlü erdeme sahiptir. Örneğin, ürünü her türlü mikroptan korurken bakış­ lardan koruyamamaktadır. “Güzel korumak vc güzel görünmek” cam konusunda yapılabilecek cn ideal tanımdır. Her kalıba gi­ rebilen cam, estetik anlamda sonsuz sayıda biçim üretilmesini sağlamaktadır. Önce sebze ve meyvenin sabah tazeliğinde kal­ masını sağlayacak, ardından her gün yediğimiz bifteğin sağlıklı bir şekilde sunulmasında kullanılacaktır. Şeffaf bir malzeme olan cam her yerde karşımıza çıkmakta, daha güzel ve güneşli günler tanımına uygun düşmektedir. Ostelik hangi amaçla kullanılırsa kullanılsın hiçbir şekilde bir çöp olarak değerlendirilmemektedir; zira çıkardığı herhangi bir koku yoktur. Cam, “soylu” bir malze­ medir. Bununla birlikte tüketici cam ambalajı kullandıktan son­ ra atmaya itilmektedir; zira ne “geri alınmakta” ne de “depozito kesilmektedir”. “Yok edilmesi olanaksız” bir malzeme olarak tanı­ nan cam, satın alınıp kullanıldıktan sonra derhal çöpe atılarak bu prestijini yitirmektedir. Burada bir çelişki olduğu söylenemez, zira cam kendine düşen ortam unsuru rolünü gayet iyi bir şekil­ de oynamakta ve böylelikle ortam denilen şey kesin bir ekonomik anlama sahip olmaktadır ki, bunun diğer adı camın her işte kul­ lanılabilme özelliğidir. Cam, malı sattıran işlevsel bir malzeme olmakla birlikte giderek daha hızlı bir şekilde tüketilmek duru­ mundadır. Camın psikolojik anlamdaki işlevselliği (saydamlığı, temizliği) tamamen ekonomik bir işlevselliğe dönüştürülmüş ve onun içine gömülmüş durumdadır. Üstün niteliklere sahip bir malzeme olan cam satın almaya itme görevi yapmaktadır.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belit Başlı Unsurlar* 55

“O rtam ” adlı iç m ekân düzenlem esinden amaç onu oluşturan nesneler arasında olduğu gibi insanlar arasında da bir sıcak-soğuk ilişkisinin kurulm asını sağlam aktır. Dost veya akraba, aileden y a d a m üşterilerden biriyle ilişki kurul­ makta, ancak bu inişli çıkışlı ve “ işlevsel” , başka bir deyişle kurulm ası kolay ancak herhangi bir öznellik taşım ayan bir ilişkiye benzem ektedir; çünkü burada değişik ilişki tipleri özgürce birbirlerinin yerin e geçebilm ektedir. Arzunun (ku­ ramsal anlam da) yer alm adığı işlevsel ilişki böyle bir şeydir; zira arzu bir ortam uğruna kendi haline terk edilm ektedir.10 Zaten karm aşanın başladığı nokta da bu rasıdır.11

OTURMA ELEMANLARI

Ortam la kurulan ilişkiyi en güzel şekilde ortaya koyanlar bu karm aşanın yaratılm asını sağlayan nesneler, yani çağdaş ev m obilyaları sistem inde hiç durm adan başka elem anlarla yer değiştiren oturm a elem anlarıdır. Birbirleriyle zıtlaşan bu iki terim in dekorasyon ve ortam gibi iki önem li kavram ı birbirle­ rinin karşıtına dönüştürdükleri (ancak bu konuda ayrıcalıklı bir konum a sahip olm adıkları) görülm ektedir. Mobilya ve dekorasyon dergilerinin sayfalarını dolduran çok sayıdaki oturak özelliği taşıyan nesnenin sahip olduğu en anlam sız işlevin bile amacı insanların oturm asını sağla­ maktır. İnsan din lenm ek am acıyla bir koltuğa, yem ek yem ek am acıyla bir yem ek m asası sandalyesine oturur. O ysa gü n ü ­ m üzde sandalye m asaya bağım lı bir eşya olm aktan çıkmıştır.

,0Modern bir düşünce yapısı bağlamında cinscllik bu tip bir iliş­ kiye benzemektedir, başka bir deyişle insanı kendine bağlayan vç içgüdülere dayalı cinsel çekicilikten farklı bir şey olan cinscl­ lik hem SICAK hem de SOĞUKTUR. Zaten bu yüzden bir tutkuya benzemek yerine ortama özgü basit bir değere dönüşmektedir. Yine duygusal bir yoğunlaşmaya benzemek yerine bir söyleve dö­ nüşme nedeni de budur. 11 Her bildik sistemde olduğu gibi nesneler sisteminde de önemli ya­ pısal karşıtlıklar gerçekten de bundan başka bir anlama sahiptir­ ler; başka bir deyişle sistem düzeyindeki yapısal karşıtlık kendisi­ ne tutarlı bir akılcı açıklama kazandınlmış bir çelişki olabilir.

56 • Nesneler Sistemi

Sehpalar artık belli bir kişiliğe sahip olan oturm a elem anına boyun eğm ektedirler. B u kişilik, karşılıklı konuşan kişilerin konum uyla ilişkilidir yoksa boyutlarla değil. O tu rm a elem an­ larının her zam anki diziliş biçim leriyle davetlilerin bir gece boyunca uğradıkları konu m değişikliği tek başına bir söylev oluşturabilir. Puftan kanepeye, tahta sıradan rah at koltuğa kadar bütün modern oturak eşyalanm n ön plana çıkartm a­ ya çalıştıkları bir şey varsa o da toplum sal ilişki kurm ak ve karşılıklı bir konuma sahip olm aktır. Buradaki soru n karşılıklı oturm a biçiminden çok sanki modern toplu m sal bireyin her yerde karşımıza çıkan konum unu ön plana çıkartm aktır. Artık yatm ak için bir yatağa, oturm ak içinse bir sandalyeye gerek yok tu r;12 zira günüm ü zde tek başına her pozisyonu alabilen (öyleyse her türlü insani ilişkinin kurulm asını sağ­ layabilen) “ işlevsel” oturaklar vardır. Burada her türlü ahlaki yaklaşım dışlanm aktadır, başka bir deyişle kim se kimsenin karşısına oturm ak zorunda değildir. Bu pozisyonlarda birine kızabilm eniz, tartışabilm eniz ya da onu herhangi bir konu­ da ikna edebilm eniz olanaksızdır. Bu eşyalar daha esnek bir toplum sallık anlayışına y o l açm akta, ancak bunu a ç ık seçik bir şekilde yapm ak yerin e bir oyuna dönüştürm ektedir. Bu oturakların içine göm ülüyken artık başkasının bakışlarını üzerinizde hissetm iyor y a da gözlerinizi bir başkasın a dike­ m iyorsunuz, başka bir deyişle bu eşyalar bakışlarınızı diğer insanlar üstünde yaln ızca gezdirm enizi sağlayabilm ektedir­ ler, zira içine göm üldüğünüz koltuğun açısı ve yüksekliği "doğal” olarak bakışları yerden belli bir yü kseklikte tutarak başkalarıyla göz göze konuşm anızı engellem ektedirler. Konu derinlem esine ele alındığında bu türden koltuklar b ir yandan asla yalnız kalm am anızı sağlarlarken diğer yan d a n da asla bir başkasıyla göz göze gelm em enizi sağlam aktadırlar. Vü­ cudunuzu rahatlatırlarken, bakışlarınızı her yere çevirebilmenizi sağlam aktadırlar ki, tehlikeli olan yanları d a budur. Modern toplum önem siz şeylerle ilgilenm em izi engellem eye

x2 Dik duran ve kırsal kesimi çağrıştıran sandalyelerle yalnızca ye­ mek masasında karşılaşıldığı, ancak bunun kendiliğinden ortaya çıkan kültürel bir davranış süreci olduğu söylenebilir.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 57

çalışırken, bakışlar arasında suç ortaklığı yapm aya v e bu b a ­ kışlara trajik bir boyut kazandırm aya çalışm aktadır. Keza bi­ rincil zorunlulukların saklanm aya çalışılm ası gibi toplum sal yaşam daki kabalık ve çelişkiler, yan i bakışlardaki saldırgan­ lık ve arzunun bir sonucu na benzeyen m üstehcenliğe son verebilecek her yol denenm ektedir. Elem anlar/oturaklar adlı ikili terim ku sursuz bir sis­ tem oluşturm am ızı sağlam aktadır, başka bir deyişle modern insan göm ülm üş olduğu koltukların içinden sahip olduğu eşyalar aracılığıyla evini nasıl dekore ettiğini anlatan bir söylev çekerken aynı zam anda ilişkiler13 konusunda da bir söylev çekm iş olm aktadır. Keza "evini dekore eden insanın” aynı zam anda hep bir “ilişki ve ortam insanına” benzemesi

13Tamamen pasif olarak da değerlendirilebilir; zira ev içi konusun­ da yapılan reklamlarda dekor, rahatlatıcı değil, etkin bir unsur olarak sunulmaktadır. Ortam, burada da karmaşık bir anlama sahiptir; zira hem etkin hem de edilgin bir kavrama benzemek­ tedir. İşlevsel insan daha baştan yorgun bir yüz ifadesine sahip­ tir. Sahip oldukları modern ortam ve rahatlık erdemleriyle lüks dergilerin sayfalarını dolduran her biri birbirinden daha rahat ve yumuşak olan milyonlarca deri ya da Dunlopillo koltuk san­ ki gelecek uygarlıklan sinirlerini gevşetmeye ve haftanın yedinci gününde iyice gevşeyip keyif almaya çağırıyor gibidir. Modellere hem çok yabancı hem de çok yakın görünen bu uygarlığın ideolo­ jisini yansıtan modernliğe özgü imgeler en az eski koyun ahırlannı sergileyen resimler kadar ideal görüntüler olup, konut sahibi içine gömülmüş olduğu rahat koltuğundan bu ortamı izleyebil­ mektedir. Artık karşımızda tutkularını, işlevlerini, çelişkilerini gerçekleştirmiş, halletmiş ve ilişkiler kurmaktan başka yapacak işi kalmamış bir konut sahibi vardır. Bu ilişkiler sisteminin kö­ kenindeyse nesneler sistemi adlı bir yapı bulunmaktadır. Çevre­ sinde bir alan “yaratan* bu yapı tıpkı konut sahibinin toplum­ sal yapıyla bütünleşmesi gibi, unsurların odayla bütünleşmesini sağlayacak değişik olasılıklar sunarak içgüdüleri ve birincil işlev­ lerini yitirmiş bir dünyanın yaratılmasına hizmet etmektedir. Do­ layısıyla bu tür bir çaba harcayarak yorgun düşmüş modern ko­ nut sahibinin toplumsal konum ve prestijini artıracak yoğun bir yananlam üretimi peşinde koşarken, aynı zamanda içine gömül­ müş olduğu, vücut hatlarının biçimini almış rahat koltuğundan çevreyi izleyerek can sıkıntısından kurtulmasını sağlamaktadır.

58 • Nesneler Sistemi

gerektiği ve bunların birlikte “ işlevsel” insanı oluşturdukları söylenebilir.

KÜLTÜR VE SANSÜR

Günüm üzde yalnızca oturaklar konusunda değil, tüm nes­ neler konusunda da artık belli bir kültür sahibi olunması gerekmektedir. Bu; toplam a-çıkarm a yapm ayı bilm ek kadar önemli bir konudur. Eskiden her mobilya nasıl bir işleve sa­ hip olduğunu açıkça belli ederdi. Örneğin, kesinlikle anaç bir görünüm e sahip kocam an, ağır, göbekli m asa ve büfeler beslenm eye yönelik bir işleve sahip olduklarını açıkça ortaya koymaktaydılar. İşlevsel açıdan kutsal bir önem e sahip ol­ m akla birlikte, yatak gibi ara bölmelere göm ülm eye razı ol­ maktaydılar. Odanın ortasına yerleştirilen yatak hâlâ burjuva evliliğini (yoksa kesinlikle cinsellik anlayışını değil) sim gele­ mektedir. Oysa günüm üzde neredeyse yatak d iye bir şeyden söz edemiyoruz; zira yatak bir koltuğa, divana, kanepeye, sıraya dönüştürülm üş ya da bu kez ahlâki kurallar yerine biçimsel mantığa boyun eğen bir ara bölm eye sıkıştırılmış durum dadır.H Alçalıp bir sehpaya dönüşen m asa merkezi konumunu ve ağırlığını yitirm iştir. Mutfak neredeyse m utfak olm a işlevini tam am ıyla yitirm iş ve işlevsel b ir laboratuara dönüşmüştür. Bu bir gelişmedir; çünkü olm ası gerekene ben­ zeyen eski geleneksel çevre aynı zam anda ahlaki bir saplantı ve maddi açıdan çekilen sıkıntıları ifade etm ekteydi. Sahip olduğum uz modern ev içleri çok daha özgür görünmekle birlikte yeni bir ahlak anlayışına uygun olarak fark edilmesi güç bir biçimselliğe boyun eğmektedirler. B aşka bir deyişle yem ek, uyumak, neslin devamını sağlam ak gibi düşünceler yerlerini sigara içmek, içki içmek, konuk ağırlam ak, karşılıklı konuşma, bakışma ve okum aya bırakm aktadır. Kültürel bir görünüm e sahip işlevlerle karşılaştırıldıklarında bilinçaltına

14 Müstehcenliğin belirlediği kültürel yananlam, yani XVIII. yüzyıl ortası eski İspanyol yatağı şeklinde sunmanın dışında demek istiyoruz. (Bu konuya daha ileride değinilecektir. Bkz. Maıjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir isimli bölüm.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 59

özgü işlevlerin önem lerini yitirm iş olduğu görülm ektedir. Es­ kiden büfeye çamaşır, tabak çanak, yiyecek konulurken, gü ­ nümüzdeki işlevsel elem anlara kitaplar, biblolar, içki konul­ m aya başlanm ış y a d a boş kalm aya m ahkûm edilmişlerdir. Artık belirleyici hale gelm iş bir dekorasyon anlayışına özgü “işlevsel" terim iyle birlikte kullanılan şok edici deyim lerden biri olan “zevk sahibi" deyim i bu kültürel çelişkiyi açıkça orta­ ya koymaktadır. O dalara dağılm ış aileye özgü sim gelerin y eri­ ni toplumsal ilişkileri ortaya koyan işaretler almıştır. Bunlar artık gösterişe yönelik duygusal bir dekor anlayışına özgü işaretler olmaktan çıkm akla birlikte en az onun kadar ritüelleşmiş bir konuk ağırlam a düzenine özgü işaretlerdir. Çağdaş m obilya ve nesnelere alıcı gözüyle bakıldığında, bunların en az akşam eve gelecek konuklar kadar yetenekli b ir karşılıklı m uhabbet düzeni kurm uş olduklan, birbirlerine onlar kadar Özgür bir şekilde yakınlaşıp uzaklaşabildikleri görülm ektedir. Üstelik bunların yaşayabilm ek için organik özelliklere sahip olm a gibi bir zorunlulukları yoktur. Hiç kuşkusuz kü ltü r her zaman böyle bir yatıştırıcı ideo­ lojik görev üstlenm iş, ya n i egemen işlevlerin neden oldukları gerginlikleri yüceltip, m addiyatçı bir dünya görü şü ve gerçek dünyaya özgü sorunların ötesine geçerek, insanın belli bir kalıba sokulabileceğini öngörm üştür. Bu kültürel biçim her şeyden önce herkese belli bir am aca hizmet ettiğini ve tekno­ loji ağırlıklı bir uygarlıkta eksikliği çok daha fazla hissedilen geçm işe ait o temel donanım ın varlığını sürdürm esi gerek­ tiğini gösterm iştir. Yansıttığı gerçekliği yadsıyan bu biçimin artık sistem li bir görünüm e sahip olduğu, ya n i teknolojiye dayalı bir sistem e ancak sistem li bir kültürün uygun dü ş­ tüğü görülm ektedir. N esneler düzeyinde tanık olduğum uz bu sistem li görünüm e sa h ip kültüre biz ORTAM diyoruz.

ORTAMLA OLUŞAN DEĞERLER, YANİ JESTLER VE BİÇİMLER

Yine ortam la birlikte oluşan değerler çözüm lem esinde “işlev­ sel” (ya da gelişigüzel bir şekilde “önceden belirlenm iş” veya “ dinam ik” işlevler, vs.) biçim lerden söz edilebilm esi için bun­

60 • Nesneler Sistemi

lara bir “ stil kazandırılm ası”, yani işe insan elin in değmesi gerekm ektedir. Bu ise kas gücü ve em eğe dayalı bir enerjinin sa f dışı edilm esi dem ektir. Birincil işlevlerin, ilişki ve çıkar gibi ikincil işlevler yaran n a, içtepilerin kültürel özellikler ya­ rarına s a f dışı edildikleri; bu süreçlerin uygu lam a ve tarihsel anlam da çaba gerektiren jestleri nesneler bağlam ında tama­ mıyla sa f dışı ettikleri, yan i em eğe dayalı evrensel jestlerd en denetim e dayalı evrensel je s tle re geçilm iş olduğu görülm ek­ tedir. Bu noktada nesneler binlcrce yıldan bu yan a sahip oldukları insani statüyü, enerji kaynaklarının soyutlanm a sürecinde kesinlikle yitirm işlerdir.

GELENEKSEL JESTLER ÇABA GEREKTİRİR

Yararlanılan eiıerji kas gücüne dayandığı, yani bol miktarda ve her an kullanılm aya hazır bir şekilde bulunduğu sürece kullanılan araçla insan arasında duygusal bir ilişki kurul­ m akta ve bu ilişki sim gesel açıdan bereketli olup, yapısal açıdan tutarsız olm asına karşın belli jestleri zorunlu kılan bir biçim e sahip olm aktadır. Zaman içinde hayvan gücün­ den yararlanılm ası bu durum da niteliksel bir değişikliğe yol açm am ıştır; başka b ir deyişle neredeyse bütün uygarlıklar insan gücüyle hayvan gücü arasında bir fark görm em iştir. Enerji tüketim inde görülen bu süreklilik kullanılan alet, edevatta d a bir sürekliliğe yol açmıştır. Y ü zyıllar boyunca el aleti ya da nesnesinin statüsünde herhangi b ir değişiklik olmamıştır. Nesneyle insan arasında jestlere dayalı bu d e­ rin ilişki insanın dü nya ve toplumsal yapılarla bütünleşm iş olduğunu gösterm ektedir. Üretilm iş olan nesnelerin güzelli­ ği, “stili” bize insanların bu bütünleşm eden ne kadar büyük bir k ey if almış olduklarını gösterm ektedir. Bir bakım a zorla kurulan bu ilişkinin, toplum sal yapılara koşut bir şekilde, gerçek anlam da bir üretim sürecinin oluşm asını engellediği görülm ektedir. Bu, yinelenen jestler ve harcanan enerji> sim­ geler ve işlevlerin insan em eği aracılığıyla bir dış görünüm, bir stile sahip olmasını sağlayan karm aşık bir süreçtir. İnsan bedeni, harcanan çaba ve dönüştürülen m alzem eyle tam bir uyum içinde olan bu oraklar, sepetler, testiler, iki tekerlekli

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 61

arabalara hayranlık du ym akla birlikte bu çok uyum lu ilişki­ nin dayatılan bir ilişkiye boyun eğdiğini biliyoruz. Söylemeye çalıştığım ız şey, insanın her istediği nesneyi üretm e özgür­ lüğüne sahip olm am ası ve nesnelerin de insandan bağımsız bir şekilde düşünülem em esidir. Enerjinin bulunduğu yerden uzak bir noktaya taşınabilm esi, bu yer değiştirebilen ener­ jin in depolanm ası ve uygun bir fiyata m al olabilm esi için enerji kaynaklarında bir devrim in gerçekleştirilm esi; insan ve nesnenin yeni, nesnel bir tartışm a ortam ı içine çekilerek, başta bilinm eyen karşılıklı nihai am açlar ve zorla kurulan ilişkilere dayalı çelişkilerle dolu bir diyalektiğin oluşturulm a­ sı gerekm iştir. İnsan ancak bu şekilde nesnel bir toplumsal gelecek düşüncesi üreterek, nesnenin özgürleşen enerji ara­ cılığıyla çok sayıda işlevden oluşan belli bir gerçekliğe sahip olm asını sağlamıştır. İşlevsel nesne, gerçek bir nesnedir. Enerji alanında ger­ çekleştirilen devrim ler aracılığıyla teknoloji ve üretim düzeni arasındaki (görece) tutarlılığın, yerini toplu halde va r olabilen enerji türleri ve gizli sim gesel anlaşm alara bıraktığı görül­ mektedir. Keza insanın nesneyle kurduğu ilişki üretim güç­ leri adlı toplum sal diyalektiğe havale edilmiştir. Ancak biz yalnızca bu kargaşanın gündelik yaşam da yol açm ış olduğu sonuçlarla ilgileniyoruz.

İŞLEVSEL JESTLER DEMEK DENETİM DEMEKTİR

Gündelik yaşantım ızda her gün insan ve şeyler arasında tü­ kenip giden ilişkilere tanık oluyoruz* Bu ilişkiyi y o k eden belli başlı nesneler arasında: mutfak aletleri, otom obiller, ıvır zıvırlar (gadget'İar), ısıtm a, aydınlatm a, bilgilendirm e/haber ve ulaşım sistem leri bulunm aktadır. Bütün bunların çalışm ası için asgari bir enerji ya da kişisel m üdahale yeterli olm akta­ dır. Bu nesnelere hâkim olabilm ek için herhangi bir yeteneğe gerek yoktur, el ya da göz kontrolü y a da cn fazla bir refleks bu iş için yeterli olabilm ektedir. Tıpkı iş dünyasında olduğu gibi cv yaşantısının da neredeyse tam amıyla düzenli bir şe­ kilde gerçekleştirilen kom u t ya da uzaktan ku m anda jestleri­ nin egem enliği altında olduğu söylenebilir. D üğm e, kum anda

62 • Nesneler Sistemi

düğm esi, anahtar, pedal ya da hiçbir şey, zira fotoselle ça­ lışan bir m ekâna girm ek herhangi bir aracı çalıştırabilm ek için yeterli olm aktadır. Başka bir deyişle bütün bunlar (daha çabuk davranabilm ek) basm a, vurm a, hızla çarpm a, beden­ sel denge, hacim, güç dağılım ı ve el becerisinin yerin i alm ış­ tır. Bütün bedeni devreye sokan nesneleri tutm a, yakalam a gibi hareketlerin yerini tem as etm e (el ya da ayak) ve kontrol (göz, kimi zaman da kulak) almıştır. Özetle işlevsel çevrede insanın yalnızca “cn u ç bölgelerinde” yer alan organları aktif olarak iş görmektedir. Enerji kaynaklarının sözden ibaret özgürleştirm e gücü gündelik yaşam da insanın nesnelerle kurduğu ilişkilerin de soyutlanm asına yol açm aktadır Bunlar siııirsel-kassal hareketlerden çok beyinsel-duyum sal (Naville) bir dikkat sistem ine özgü hareketlerdir. Ancak bu hareketler asla tek başlarına var olam adıklarından, uzaktan kum anda edilen hareketin salt soyut bir düzeyde kalm am ası için jestlere da­ yalı (el, göz, v s .15) bir denetim sistemi geliştirilm iştir. Asgari hareket bir bakım a zorunludur, zira o olm adan sözün gücü anlam ını yitirm ektedir. Asgari bir düzeyde bile k alsa insanın biçimsel müdahalesi gü cü n onun elinde olduğunu göster­ mektedir. Bu anlam da kontrole yönelik hareketlerin, sağlıklı bir teknik işleyişten çok (gelişmiş bir teknik dü zeyde belki de bunlardan vazgeçilecektir ki, biz böyle olacağını düşünüyo­

15 Daha doğru bir ifadeyle çaba gerektiren jestler yalnızca denetim amaçlı jestlere indirgenmekle kalmadı, çünkü bu sonuncular bir yanda denetim amaçlı jestler, diğer yanda oyun amaçk jestler şek­ linde ikiye bölündü. Modern yaşam biçiminin bir köşeye ittiği be­ den, bir kez boyun eğmek zorunda kaldığı hareketlerden kurtul­ duğunda, kendini spor ve eğlendirici etkinliklerle ifade etmiş, cn azından enerjisini harcayabileceği yeni alanlar keşfetmiştir (as­ lında burada sportif hareketler aracılığıyla ikiye katlanan enerji tüketiminin gerçekten de vücudu özgürleştirip özgürleştirmediği ya da iki terimli bir sistemin oluşmasına yardımcı olup olmadığı sorgulanabilir. Buradaki iki terimin varlık nedeni İkincinin -yani oyun vc spor- birincinin yol açtığı boşluğu doldurması şeklinde açıklanabilir. Zamanın çalışma ve eğlenme zamanı şeklinde ikiye bölünmesi konusunda da aynı şeyler söylenebilir.)

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 63

ruz) sistemin zihinsel açıdan sağlıklı bir şekilde işlemesine çok önemli katkıda b u lu n d u k lan görülmektedir.

YENİ BİR MÜDAHALE ALANI

Bir bakım a enerjileri soyutlanan nesnelerin neredeyse hiç durm adan çalıştıkları görülmektedir. Nasıl plastik b ir benzeri bulunm ayan madde kalm adıysa; teknoloji alanında da ben ­ zeri olmayan bir jest bulabilm ek artık o denli güçleşmiştir. En basit mekanizma bile belli sayıda jestten ekonomi yapıl­ masını sağlarken yalnızca belli bir konuda yoğunlaşm akta ve gerek işleme tabi tuttuğu malzeme gerekse kendisini çalış­ tıran kişiden bağımsız bir görünüm sergilemektedir. Y arar­ lanılan aletin biçimi ve ne için kullanıldığı, malzeme, bu iş için ne k adar enerji harcandığı gibi konularda başvurulan tüm terimler günüm üzde değişikliğe uğramıştır.

Malzeme

konusunda sınırsız seçenekten hatta radyo adlı aletten y a ­ yılıp havaya karışan haberden bile söz edilebilir. D önüşüm e uğrayan enerjinin malzeme ve işlevleri de dönüştürdüğü söy­ lenebilir; başk a bir deyişle, teknoloji, geçmişten kalan jest sayısını azaltmanın yan ı sıra yepyeni işlemler üretmekte ve özellikle de m üdahale ettiği alanı tamamıyla farklı işlevlere ya da işlevlerden oluşan bir bütüne benzetmektedir. Ürettiği (teknolojik) nesnelerin gerisinde (kaybolup giden) soyut bir varlığa dönüşen insanın başın a gelen o “muazzam yabancı­ laşm a” olayının kökeninde insan tarafından gerçekleştirilen jestlerin yerini makinelerin ürettikleri jestlerin alm asının yanı sıra bir de işlevlerini birbirlerinden ayırırken gerçekleştirilen soyutlam a ve bu ayırma işlemini önceki dönemlere özgü je st­ lerden yola çıkarak sezgisel bir şekilde yapam am ak vardır.16

16Örneğin ateş. “Ocak* başlangıçta ısıtma, yemek yapma ve ay­ dınlatma gibi işlevlere sahipti. Zaten bu anlamda karmaşık bir simgesel yapıya sahip olduğu söylenebilir. Daha sonra bir araca dönüşen mutfak sobası ısıtma ve pişirme işlevlerini yerine getir­ meye başlamış olup o dönemde simgesel bir kişiliğe sahip olmuş­ tur. Daha sonra analitik düşünce bütün bu işlevleri birbirlerin­ den ayırarak uzmanlaşmış aletler arasında paylaştınlmıştır. Son

64 • Nesneler Sistemi

Yeni teknolojik yapılar yalnızca soyutlama kapasitesi yüksek ve her şeyi önceden planlayan bir zekânın ü rü n ü olabilir. İn­ sanlardan her geçen g ü n giderek aynksılaşan b u üst düzey zekâ ve planlam anın ü rü n ü olan işlevlere uyum sağlam aları ve boyun eğmeleri beklenmektedir. Bu işlevlere karşı bilinç­ li ve yoğun bir direniş kesin bir gecikmeye yol açmaktadır. Ç ü n k ü insanın yararlandığı nesneler arasındaki u y u m a ayak uyduram adığı görülmektedir. B aşk a bir ifadeyle durm adan yenilenen bu nesneler aracılığıyla oluşturulan ortam ın insa­ nın davranış biçimini belirlemeye çalıştığı görülmektedir. Ö r­ neğin, çam aşır m akinesinin sahip olduğu dış görün ü m ve ça­ lışma biçimi itibarıyla çam aşırla bu makine ara sın d a bir ilişki kurabilm ek oldukça zordur. Zam an ve m ekân içinde yıkama işleminin özgünlüğünü yitirmiş olduğu görülmektedir. Maki­ ne üzerindeki bir-iki düğm eye dokunarak, saat ayarı da yapıl­ dıktan sonra suyun artık temizlemeyi gerçekleştiren kimyasal maddeler için soyut bir araç görevi yapm aktan b a şk a bir işe yaram adığı söylenebilir. İşlevsel açıdan çam aşır makinesinin bu noktadan sonra eski çam aşır leğeninin içinde yer aldığı ilişkiler ağıyla hiç ilişkisi olm ayan başka bir ilişkiler ağı içinde yer aldığı görülmektedir. Bu evrende ön plana çıkan özellik süreklilik değil işlevselliktir. Çam aşır makinesi dc buzdolabı, televizyon, mobilyalar ve otomobil gibi nesnel dü şü n ce ü rü ­ nü olan nesnelerle ilişki halindedir. Bunların geleneksel araç gereç evreninde olduğu gibi işlenecek bir malzeme ve onu iş­ leyecek kişi arasındaki ilişkiye benzer bir ilişki kurm aları söz konusu değildir. B u ra d a dikey, yoğun bir ilişki evreninden yatay, gevşek bir ilişki evrenine geçildiği söylenebilir. B ir nesneye ait m ekânizm anın çeşitli bölüm leri nasıl tasarlanıyorsa; değişik teknolojik nesnelerin de insandan bağım sız bir şekilde bir araya geldikleri, basit ve benzer kul­ lanım biçimlerine sah ip olduklan; kendi teknolojik gelişim

dönemde üretilen bütün aletler artık somut bir "ocak” düşünce­ sinden değil, kendilerini besleyen soyut (elektrik ya da gaz) bir enerji düşüncesinden yola çıkılarak üretilmektedirler. Bambaşka bir işlev bölüşüm anlayışı üstüne oturan bu yeni ortama özgü bir simgesel boyuttan söz edebilmek olanaksızdır.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başh Unsurlar • 65

çizgileri doğrultusunda bir düzen oluşturdukları ve b u düzen içinde de insanın, aslın da m akinenin kendi kendine gerçek­ leştirdiği mekanik bir denetime katılmaktan b a şk a bir şey yapm adığı görülmektedir.

ASGARİ DÜZEYE İNDİRİLEN BOYUTLAR

Geleneksel nesnelerin üretimi sırasında yinelenen jestlerin oluşturdukları sınırlı, tek bir mekânın tersine teknolojik nesnelerin bölüm lerden olu şan ve sınırları belirsiz bir ala­ na yayıldıkları görülmektedir. B u yeni alana özgü kurallarla

işlevsel boyutun ölçülerini belirleyen şey azami düzeyde bir örgütlenme ve optimal iletişim zorunluluğudur. Keza tekno­ lojik gelişmeyle birlikte b u nesnelerin boyutlarının her geçen gün küçüldüğü görülmektedir. İnsanla ilişkisi kesilen, “doğal boyutunu” yitirmiş oldu­ ğu söylenebilecek, insan beyninin işleyiş biçiminden esin­ lenilerek her geçen gün dah a karmaşık m esajlar üretmeye m ahkûm edilmiş makinelerin gerek yapı gerek öz açısından giderek birbirlerine benzedikleri bir mikrokozmos oluştur­ dukları söylenebilir.57 Dünyayı ve uzayı ele geçirmeye yönelik belli bir yaygınlaşm a dönem inden sonra, teknolojinin, şimdi de dünyayı psikolojik/düşünsel anlam da ele geçirmeyi hedef­ lediği bir gelişme aşam asın a gelinmiştir. Artık jestlere bağım ­ lı bir m ekândan kurtularak elektronik, sibernetik alanlarla randım an anlayışı; toplum sal boyutlara u laşan ancak (evde) asgari m iktarda yer kaplayacak şekilde tasarlanan ve yaşam deneyimiyle herhangi bir karşılaştırm a yapm a olanağı tanı­ m ayan bir teknoloji dü n yasın da yaşadığımız söylenebilir.18

17 Saat, transistorlu radyo, fotoğraf makinesi, vb. çok küçük bo­ yutlara indirgenmiş pek çok nesnenin insanları etkileme nedeni herhalde budur. 18 Her geçen gün yaygınlaşarak, sınır tanımayan boyutlara ulaş­ maya çalışan bir uygarlıkta bu minyatürleştirme eğiliminde in­ sana ters gelen bir şeyler vardır. Bu eğilim, bünyesinde sanki hem ulaşılması gereken ideal bir hedef hem de bir çelişki ba­ rındırmaktadır. Zira bu teknolojiye dayalı uygarlığın bir yandan kentsel çelişkilere yol açarken diğer yandan mekân darlığı çektiği

66 • Nesneler Sistemi

8ASİTLEŞTİRME/STİLİZASY0N, KULLANIŞLILIK, BİÇİM

Biçimlerin belli bir stile sahip olabilmesi için işlevsel dünya­ nın giderek özerkleşmesi ve m ekânın optimal düzeyde örgüt­ lenmesi gerekmektedir. Biçimler bir yandan özgürleşirken diğer yandan d a insanın vücut h atlan ve harcadığı çabaya giderek yabancılaşm aktadırlar. O ysa şu ya da b u şekilde her iki olguya belli gönderm elerde bulundukları söylenebi­ lir. Kendi arzuladıkları şekilde bir araya gelirlerken birincil işlevler düzeyinde yitirdikleri ilişkinin bir gösterge, yani bir yananlam a dönüşerek varlığını sü rd ü rd ü ğü görülmektedir. Denetleyici jestler düzeyinde çok önemli bir yere sahip oldu­ ğun u gördüğüm üz el örneğine bakalım . B ütün m odern n es­ nelerin öncelikle elle tutulabilmeyi (bu neredeyse “işlevselin” eşdeğerlisidir) arzuladıkları söylenebilir. Peki b u nesnelerin biçimlerini belirleyen “elin” kendisi neye benzemektedir? Bu artık çaba harcanarak b ir şeyi kavram aya yaray an bir organ olm aktan çok kullanım, kolaylığının soyutlanm ış göstergesine dönüşm üş, yani kendisinden düğmeler, an ah tarlar, vs. gibi

görülmektedir. Bunun her geçen gün giderek gündelik yaşamın (yalnızca yapısal anlamda değil) gereksinimlerini karşılamaya yö­ nelik “sıkış tepiş” yaşanan bir uygarlığa benzediği söylenebilir. Bir yanda lazer ışığı, hesap makinesi, mikro teknoloji gibi şeyler; diğer yanda küçük araba, her işi yapan ıvır zıvır nesneler, ihti­ yaca göre “tasarlanan* apartman daireleri ve transistorlu radyo arasında bir ilişki kurabilmek mümkün olup, bu ilişki zorunlu olarak yapısal ya da mantıksal özellikler taşımak durumunda de­ ğildir. Bu topluma özgü yaşamın tüm alanlarını örgütleme ilkesi, teknolojinin minyatür boyutlara ulaşmasına yol açmış olup amaç gündelik yaşamda kronik bir rahatsızlığa dönüşmüş olan mekân sıkıntısını hafifletmektir; yoksa çözmek değil. Bu iki sorun ya­ pısal açıdan birbirlcriyle ilişkili olmamakla birlikte aynı sistem içinde yer almaktadırlar. Bu ikisi arasına sıkışmış olan gündelik yaşama ait teknik nesne gerçek anlamda hangi ihtiyacı karşıla­ dığını, yani minyatür boyutlara indirgenen teknik bîr gelişmeye mi yoksa gündelik yaşamda sıkıntısı çekilen mekân darlığından kurtulmaya mı hizmet ettiğini bilememektedir. (öte yandan “büyük teknolojik değişiklikler” başlıklı çalışmamız­ da yapısal bir teknolojik gelişme ve içinde yaşanan sistemi yönlendi­ ren dayatılmış mahrumiyetler arasındaki karşıtlığı inceliyoruz.)

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 67

kas gücüyle bir ilişkisi olm ayan işlemlerin gerçekleştirilme­ sinde yararlanılan b a m b a şk a bir şey haline gelmiştir. Yapıbilimsel açıdan b u ra d a karşım ıza dah a önce sözünü etmiş olduğum uz bir doğallık m asalı çıkmaktadır. B u n a göre insan bedeni artık yalnızca işlevsel açıdan özerkliğini kazanm ış nesnelere kendini vekaleten temsil etme yetkisi tanım ak­ tadır. B u yetki “en uç organları" kapsarken; nesnelerin de bu soyut yapıbilim sel an la m a uygun bir “görün üm e” sahip olduklan söylenebilir. B u rad a artık yalnızca insanı ç a ğn ştıran biçimlerin danışıklı dövüşü üstüne oturan b ir sistem vardır.19 Ç ü n k ü ancak b u şekilde nesnenin biçimi elinize “tam oturm aktadır”. A ncak b u şekilde Airborne m ark a kol­ tuklar vücut hatlarınızı sa rıp sarm alam akta, yani bir biçim bir başkasıyla tamamıyla uyuşabilm ektedir. O ysa gelenek­ sel alet ya da nesnenin vü cu d u n u zu n bütün hatlarını sarıp sarm alam ası söz konusu değildir. O nlar dah a çok h arcan an enerji ve gerçekleştirilen jestlerle uyum ludurlar, ö t e yan dan insan bedeni ancak nesne ya d a eşya ortaya çıktıktan sonra üstüne oturabilmekte ya d a yatabilmektedir. O ysa g ü n ü ­ müzde insan bedeni sanki işlevsel nesnenin k usu rsu z bir ikizine benzeyen soyut bir gerekçedir. İşlevsellik artık gerçek bir çalışma sürecinin clayattlması olarak değil, belli bir biçimin diğerine u yu m u (anahtarın ele oturması) ve b u u yu m aracılı­ ğıyla gerçek çalışma süreçlerinin g ö z ardı edilip unutulması anlamına gelmektedir.

G ündelik yaşam da kazanılan alışkanlıklar ve insanın gerçekleştirdiği jestlerden yola çıkılarak ortaya konulan b i­ çimlerin az çok hem birbirlerine hem de belli bir “ritm k azan­ dırdıkları” m ekâna benzedikleri görülmektedir. G ün ü m üzd e nesnelerin “stili” olarak tanım ladığım ız şey budur; başka bir ifadeyle nesne sanal y a d a im a edici bir m ekanizm aya (kimi basit jestler aracılığıyla gü çlü varlığını hissederken, elimizin altında tuttuğum uz aletin nasıl çalıştığından bihaberiz) sa ­ hip olurken soyut ve yoğunlaştırılm ış bir enerjiyle beslendi­ ğini unutm akta ve yalnızca ü stü n e tam oturan b ir “giysiye”

19Tıpkı ortam konusunda yalnızca doğayı çağnştıran biçimlere yer verilmesi gibi.

68 • Nesneler Sistemi

benzeyen ve kendisini sa n p sarm alayan k u su rsu z “çizgilere” sah ip bir biçim olarak algılanm ak istemektedir. Kimi hayvan türlerinin gelişme sürecinde olduğu gibi biçimin nesneyi k a ­ lın bir k abu k gibi sarıp sarm aladığı görülmektedir. Çekici, kullanışlı, baştan çıkartıcı bir görünüm e sa h ip olan biçim farklı dış görünüm leri birleştirip, değişik m ekanizm alar a ra ­ sındaki can sıkıcı farklılıklara bir son vererek hepsine u yum ­ lu bir bütünsel görünüm kazandırmaktadır. Eskiden yalnız­ ca insani jestlerle koruman iç ve dış dengenin, günüm üzdeki işlevsel ortam larda, dış hatların (keza krom, mine, plastik malzemeler) dünyaya kazandırdıkları u yu m lu bir bütünsel görüntü

aracılığıyla

korunm aya çalışıldığı görülmektedir.

Yalnızca biçimlere boyun eğen, yalnızca biçimlerden oluşan ve biçimsel bir şekilde algılanan bir dünya yaratm aya çalışı­ yor ve bu dünyada “stilin” yalnızca işlevler tarafından belir­ lenmesini istiyoruz.

SİMGESEL BOYUTUN SONU

B u biçimsel yetkinleşme aslında temel bir eksikliği gizlemek­ tedir; başk a bir deyişle ait olduğum uz teknolojik uygarlık, her alanda gerçekleştirdiği biçim alış verişiyle geleneksel çalışma düzenine özgü jestlerle üretilebilen ancak b u gü n ortadan kay­ bolm uş bir simgesel ilişkinin yanı sıra sahip olduğum uz sim ­ gesel ve gerçekdışı gücü n 20yerini doldurm aya çalışmaktadır.

20 Burada söz konusu olan şey insanın harcadığı çaba ve ürettiği ge­ leneksel jestlere bir şiirsellik katabilmek değildir; başka bir deyişle yüzyıllar boyunca insanlar kullandıktan aletlerde gördükleri yeter­ sizliği kendi güçleriyle gidermeye çalışmışlardır. Köleler ve seriler­ den sonra köylüler ve esnaf da işlerini uzun bir süre doğrudan taş devrinden kalma araç ve gereçle görmeye çalışmışlardır. Bu du­ rumda enerji kaynakîannın soyutlanma sürcci vc ölesiye denilebi­ lecek bir çalışma düzeninden vazgeçilmesini kesinlikle bir gelişme olarak görmek gerekir. Günümüzde {elektrikli püre makinesinden bile söz ederken) "ruhsuz bir makineleşmenin” ürün ve gerçekleş­ tirilen jestler, yani günler boyunca harcanan çaba arasındaki eş­ değerlik ilkesine nihayet bir son verdiği ve yine insan elinden çık­ ma sıra dışı nesneler üretilmesini sağladığı görülmektedir. Ancak

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı dnsurlur * 69

Eller yalnızca belli işleri gerçekleştirmek am acıyla kulla* nılmaz. İnsan çalışıp çabalarken yalnızca fiziksel ve zihinsel bir enerji harcamaz. Zira zorlama, sıkıştırma, biçimlendirme, sürtme, vb. jestler ve h arcan an çabayla aynı zam an da fallik bir simgesel üretim sergilenir. Ritmik bir şekilde gerçekleşti­ rilen jestler k on usun da verilebilecek en önemli öm ek cinsel ilişkidir. Teknolojik uygulam anın tamamıyla b u n u n üzerine k uruldu ğu söylenebilir. (Bu kon ud a okuyucuyu G. Bachelard ve G. D u ra n d ’ın çalışm alarına gönderiyoruz. Bkz. Les Struc­ tures anthropologiques d e l'imaginaire, s. 46, vs.) Geleneksel

alet ve gereçler bir iş gerçekleştirirken vü cu d u n neredeyse bütün organlarının ç a b a harcam asını gerekli kıldıklarından cinsel ilişkiye özgü libidinal enerji benzeri bir enerjinin h ar­ canm asına yol açm aktaydılar (tıpkı bir başk a açıdan dans ve ritlerin yaptığı gibi21). O ysa gün üm üzün teknolojik nesnesi bütün bu jestleri engellemekte ya da s a f dışı bırakmaktadır. Eskiden çalışm a sırasında gerçekleştirilen jestler aracılığıyla yüceltilen (simgesel an lam da belli bir güce sa h ip olan) her şey bu gü n baskı altına alınmıştır. G ü n ü m ü z teknoloji d ü n ­ yasında belli bir süre işe yaradıktan sonra yıpranıp eskiyen ve atılan eski nesnelerin oluşturdukları o karm an çorman görüntüyle karşılaşılm am aktadır. İster fallusa

benzetelim

isterse vajinaya, simgesel an lam da çapa ve ibriğin “m ü s­ tehcen” görünüm lerinin insanlardaki içtepisel du ygu ve d ü ­ şünceleri som ut bir şekilde ortaya koydukları söylenebilir.22

bir başka pencereden bakıldığında bu sürecin çok önemli başka olumsuz sonuçlara yol açmış olduğu görülmektedir. 21 Nesnelerin, jestler aracılığıyla Fiaget'nin analık ve babalıkla ilgili olarak “duygusal şemalar" şeklinde adlandırdığı bir şeylerle bü­ tünleştiği söylenebilir; başka bir deyişle, bu, çocuğun yakın çev­ resini oluşturan insanlarla kurduğu ilişkiye benzer bir şey olup, burada anne ve baba çocuk tarafından sanki ikincil alet, edevat yığını içinde oturan birer alet gibi algılanmaktadır. 22 Çocuklar tarafından pencere ve kapılan olan bir yer olarak çizilen aileye ait klasik evin hem bir insan yüzünü hem de annenin be­ denini simgelediği söylenmektedir. Jestler gibi katlardan oluşan, merdiveni, çatı arası vc bodrumu olan bu evin ortadan kaybol­ ması öncelikle simgesel aidiyet boyutundan yoksun kalmak an-

70 • Nesneler Sistemi

O ysa günüm üzde çok k ü çü k boyutlara indirgenm iş ve so­ yutlanm ış kum anda jestlerinin çalışmayla ilgili en m üsteh­ cen jestler oldukları söylenebilir. İşlevsel nesnelerin sahip oldukları duygudan yoksun biçimsellik, hastalık derecesine u la şa n “beyazlık” ve kusursuzluklarıyla karşılaştırıldığında eski nesneler dünyası b ir Vahşet ve içtepiler tiyatrosuna ben ­ zetilebilir. örn eğin , ağır ü tün ün sapı yavaş yavaş ortadan kaybolurken yerini “ güzel bir profile” bırakm aktadır (burada profil terimi incelik ve neredeyse soyutlanmış bir biçimi ifade etmektedir). Yeni ü tün ün sapı iyice kavranıp bastırm ak için değil yalnızca ütü tahtası üzerinde tutulup gezdirilmek am a­ cıyla üretilmiş gibidir, bir b a şk a deyişle b u ra d a eski jestlere sanki bir son verilmek istenmektedir: K usursuzluk düzeyine ulaşan bir biçim insanı k endi gücünü hayranlıkla seyretm eye m ahkûm ed er gibidir.

SOYUTLANMIŞ GÜÇ NE DEMEKTİR?

Bu teknolojik gücü bir a ra c a dönüşlürebilm ek olanaksızdır; zira insan ve bedeniyle karşılaştırılam ayacak devasa boyutla­ ra sahiptir. Bunu simgese/bir şekilde ifade edebilm ek olanak­ sızdır, zira işlevsel biçimler onun varlığından an cak dolaylı (corınoter) bir şekilde söz edebilmektedirler. Sahip oldukları o

k usursuz (aerodinamik görünüm , kullanım rahatlığı, otoma­ tik çalışm a özelliği, vs.) biçimleriyle bu gücün altını belirgin bir şekilde çizerlerken aynı zam anda aram ızdaki kopukluğa mantıksal bir açıklama getirmekte; bir bakım a mucizevi iş­ lemlerin gerçekleştirildiği modern bir ritüeli andırm aktadırlar. Bir yan dan sahip olduğum uz gücün göstergelerine benzerler­ ken, diğer yandan kendilerine karşı herhangi bir sorum lu­ luk hissetmememize yol açmaktadırlar. Teknik gelişmelerin

lamına gelmektedir. Kendi vücudumuzla gerçekleştirdiğimiz çok gizli bir suç ortaklığı sonucunda bir günah işleme aracı gibi gör­ düğümüz vücudumuzun modern dünyada bu özelliğini yitirmiş olması bizi düş kırıklığına uğratmıştır. Bu yeni dünyada sahip olduğumuz organlarla ya da bedensel işleyiş biçimiyle ilgili bir şeyler bulmakta oldukça zorlandığımız söylenebilir.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar *71

yol açtığı ilk coşku dolu dönem den sonra nesne karşısında büyülenenleri y a n m utlu yarı m utsuz eden b u teknolojiyle özellikle aynı insanlann hissettikleri b u kaygının yanı sıra, kendi yarattıklan gücü yalnızca seyretme ve ona karşı du ­ yarsız kalm alarının nedenini bu rada aram akta y a ra r var. Kimi alışkanlık haline gelmiş jestlerin yararsız hale gelmesi ve gündelik yaşam da vücut hareketleriyle oluşan kimi ritmik süreçlerde görülen kopukluk ağır psikolojik sonuçlara yol aç­ maktadır. Aslında gündelik yaşam ım ızda gerçek bir devrim olduğu söylenebilir; çün k ü nesneler giderek, daha karmaşık bir yapıya sahip olurlarken insanın bu nesnelerden, yararlan­ ma biçiminde fazla bir değişiklik olmamıştır. Nesne sayısı her

geçen gün hızla artarken, jest sayısı giderek azalmaktadır. B u durum u başka bir şekilde de ifade edebiliriz, örn eğin , nesne­ ler, artık belli sayıda jestin gerçekleştirilmesini zorunlu kılan şeyler değildirler; sahip oldukları işlevler öylesine gelişmiş ve genelleşmiştir ki gün ü m ü z insanı neredeyse bu süreci izle­ mekten başk a bir şey yapam az hale gelmiştir. Konuyla ilgili ders çıkartılacak ilginç bir öykü aktaralım . XVIII. yüzyılda saat m ekaniği k on u su n da çok ustaiaşm ış bir illüzyonist bir otomat im al eder. B u otomatın hareketleri öy­ lesine yu m u şak ve doğaldır ki, usta illüzyonist yarattığı aletle birlikte sahneye çıktığında seyirciler hangisinin insan hangi­ sinin m akine olduğunu anlayam azlar. B u n u gören illüzyo­ nist yalnızca hareketlerine m ekanik bir görünüm kazandır­ m akla yetinmeyip aynı zam an d a kendini iyi çalışm ayan bir makineye benzetir; zira böyle yapm adığı takdirde seyircisinin uzun vadede hangisinin “gerçek” insan, hangisinin makine olduğun u anlayam am aktan dolayı kaygılanacağını dü şü n ür. B u du rum d a seyircisine kendini bir makine, makineyi de bir insan gibi göstererek rahatlatm aya çalışır. B u öykü sanki insanın teknikle bir ilişki kurm aktan kaçınm asının olanaksız oldu ğu n u göstermeye çalışm akta­ dır. G ün üm üze özgü m odern gerçeklik evrenindeki tek fark çok güzel bir şekilde aldatılan m utlu seyircinin alkışlarına illüzyonist gibi m uhatap olunm am asıdır. Ç ok gelişm iş bir teknolojik düzeye sahip m od em toplum un ürettiği “sentetik” jestler, bedensel katılımı gerektiren geleneksel jestlerin ü re­

72 * Nesneler Sistemi

tilmesini sağlayan toplum dan dah a üstün, çok d a h a gelişkin bîr zihinsel yapıya sahip bir toplum gibi algılanm asına yol aç­ maktadır. O ysa gün ü m ü zde halen sürdürülen kimi iş kolla­ rında insan eli tek geçerli ölçüm aleti olm aya devam etmekte­ dir. Ancak du r durak tanım ayan bilimsel ( teehnâ ) gelişmenin, bir m im esis olayıyla noktalanıp noktalanm ayacağını ve doğal bir dünyanın yerine in san aklının ü rü n ü olan b ir dünyanın konulup konulm ayacağını kim se garanti edemez. Kusursuz bir sim ülakr gerçekliği istediği gibi yönlendirebilmektedir. Sim ülaknn, gerçekliğin yerini aldığı böyle bir ortam da insanın da soyut bir varlığa dönüşm esi gerekmez mi? Technique et Civilisation, ( s. 296) başlıklı çalışm asında Lewis Mumford,

“işlevlere bir son veren makine insanı kötürüm edebilir” de­ mektedir. B u artık m ekanik dünyanın ürettiği bir varsayım değil, yaşan an gerçekliğin kendisidir. Teknolojik nesnelerin dayattıkları davranış biçimlerinde bir süreklilik yoktur. B u n ­ lar belli bir ritimden yoksun, hem süreksiz hem de art arda yinelenen çok basit jestler y a d a gösterge-jestlerden ibaret­ tirler. Olay biraz öyküdeki illüzyonistin d u ru m u n a benze­ mektedir. Ürettiği k u su rsu z makine onu farklı bir görü n ü ­ me bürünm eye, yani makineye benzemeye itmiştir. Yapısal görünüm ündeki tutarlılık insatu tutarsız olm a ya iter gibidir.

İşlevsel nesne karşısında disfonksiyonel, irrasyonel ve öznel bir varlık, içi boş bir biçime dönüşen insan son u n da sanki işlevsel m asallar ve kendisini şaşkına çeviren sonuçlar elde edebilen bir dünyanın ürettiği hayallere boyun eğmektedir.

İŞLEVSELCİ MASAL

Gerçekten de teknolojik mekanizm alar ve kom uta dayalı jestlere indirgenerek, soyutlanan somut çaban ın gerektirdiği tüm hareketlerin tamamıyla ortadan kalkm adığı ve yerlerini bir tür zihinsel süreç, yani işlevselci bir m asala bıraktıkları söylenebilir. B u , tüm teknolojik nesnelerin varlığına tanıklık ettikleri, tamamıyla işlevselleştirilmiş soyut bir dünyadır. Bu dü n yada baskı altına alınan m ekanik hareketler bir masal, bir dü şü n m e biçimi, h er yeri bilinçsiz bir şekilde egemen­ liği altına alan bir sürece dönüşmektedir. Enerjinin izlediği

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 73

güzergâhı unutarak bir an lam d a on u nesne tarafından iç­ selleştirilmiş bir şey, kendimiziyse (neredeyse tamamıyla) soyutlanmış jestler ve çabalard an hiçbir soru m lu lu k duym a­ dan yararlan an varlıklar olarak gördüğüm üz a n d an itibaren, çok etkileyici göstergelerin de yardımıyla tam am ıyla işlev­ selleştirilmiş bir evrende yaşam akta olduğum uz gibi bir dü ­ şünceyi k abu l etmek d u ru m u n d a kalabiliriz. Eskiden büyü dünyasında geçerli o lan göstergeden yola çıkarak gerçeğe u laşm a yönteminin, bu teknoloji dün yasın da yeniden orta­ ya çıktığı görülmektedir. Simondon, ‘ilk e l b ü y ü n ü n insanlar üzerindeki etkileme gücü n e benzememekle birlikte, gelişme­ ye sorgusuz sualsiz bir şekilde inanılm aktadır” (a.g.e., s. 95) demektedir. Bu, teknolojiye boyun eğmiş bir toplum un geneli için geçerli olup, gündelik yaşam da bu k adar açık seçik bir şekilde görülmese bile insanın çevresindeki tüm ıvır zıvırların belli bir tekno-mitolojik gücü temsil ettiğini gösteren bir d ü ­ şüncedir. Gündelik yaşam daki nesnelerden yararlan m a biçi­ mi neredeyse otoriter bir dün ya örgütlenmesine benzem ekte­ dir. Kullanıcının yalnızca bir-iki küçük düğmeye basm asıyla çalışan teknik nesnenin anlatm aya çalıştığı bir şey v a rsa o da herhangi bir çabanın harcanm adığı, enerjinin tamamıyla soyutlandığı ve yer değiştirebildiği, gösterge-jestin her şeyi egemenliği altına alm ış olduğu bir dünyadır.23

ÇAKMAK ÖRNEĞİNDE İŞLEVSEL BİÇİM AÇIKLAMASI

“İşlevsel” biçimler sürekli değişen stiller aracılığıyla bize böy­ le bir dünyadan söz etmekte, b u yitirilmiş bir simgesel ilişki sim ülakn olarak nitelendirilebilecek zihinsel süreci çağnştırm akta ve hiç du rm adan üretilen göstergeler aracılığıyla yeni

23Bu masalın, Gelişme ideolojisinden ayrı tutulması gerekir. Ne kadar soyut görünürse görünsün, ideoloji, yapılar üstüne otur­ tulan, teknik gelişmeye dayalı bir varsayım olmanın ötesine ge­ çememektedir. Oysa işlevselci masal göstergeler üstüne oturan dış görünüşten ibaret tamamıyla teknik bir şeydir. Birisi sosyo­ kültürel bir ilişki kurma biçimi (XVIII. ve XIX. yüzyılda), diğeriyse kurulan hayallerin gerçekleştirilmesiyle ilgili bir şeydir.

74 • Nesneler Sistemi

bir am aca hizmet etmeye çalışmaktadırlar. Birkaç yıl önce başarılı bir reklam kam panyasıyla piyasaya sü rü len yassı, boyu eninden uzun, b ir elipsi andıran, asimetrik, diğerlerin­ den dah a güçlü bir ateşleme kapasitesine sahip olduğu için değil, avuç içine daha iyi oturduğu için “çok işlevsel” olduğu söylenen çakm ak örneğini alalım. “Deniz onu avuç içine otu­ racak şekilde yontm uştur” cümlesiyle kusursuz b ir biçimden söz edilmeye çalışılmaktadır. Buradaki işlevselliğin ateş gü­ cüyle değil, ele, avuca iyi oturm ayla ilgili olduğu görülmekte­ dir. Ç akm ağa doğa (deniz) tarafından insanın kullanabileceği kusursuz bir biçim verilmiş gibidir. Yeni bir am aç, yeni bir dille ifade edilmektedir. B u ra d a ikili bir yanan lam dan söz edilebilir. Birincisi, sınai bir üretim nesnesi olan çakmağa, insan bedeni ve hareketlerinin bir uzantısına benzeyen biçimi nedeniyle bir zanaat nesnesinin nitelikleri yüklenmeye çalışıl­ maktadır. İkinci olarak d a deniz anıştırmasının bizi insanın önemsiz arzularına boyun eğecek hale getirilmiş kültürel bir doğa m asalına götürdüğü görülmektedir; b a şk a bir deyişle deniz burada kültürel bir cila görevi yapm akta; doğa üstün niteliklere sahip bir zanaatkara benzemektedir.2'1 Denizin ürettiği yassı taşı andıran bu ele tam oturan, alev alev yanan çakmak, sihirli bir çakm ak taşına dönüşürken; sanayi ürünü bir nesnenin özü de tarih öncesi ve zanaat aşam asın dan kal­ ma am açlar doğrultusunda değiştirilmeye çalışılmaktadır.

BİÇİMSEL BİR YANANLAM ÖRNEĞİ OLARAK ARABA ÇAMURLUĞU”

Am erikan arabaları çok uzun yıllar boyunca koskocam an ça­ m urluklarla donatılm ış olup L ’Art du gaspillage (İsraf Etme

‘'Doğayla ilgili” masallar daha önceki kültürel sisteme gönderme yapılmasını zorunlu kılmaktadırlar. Bu geçmişe ait sistem ta­ mamıyla efsanelerden oluşan çok daha eski dönemlere yönelik zihinsel bir sürecin ortaya konulmasında bir tür sözde-tarihsel aracılık görevi yapmaktadır. Keza sanayi önccsi zanaat masalı da “işlevsel” bir doğa masalı içermektedir, vs. 25 Çamurluk teriminin Fransız dilindeki karşılığı “kanat” olup, ya­ zar burada bu sözcükten yola çıkarak, mecaz anlamlar üretmek­ tedir. |— çev. notu.)

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unaurlur • 75

Sanatı, s. 282) başlıklı çalışm asında, Packard, b u n u n Ameri­ kan toplum unun tüketim nesneleri konusundaki saplantısını simgelediğini söylemektedir. Ç am urluklar b aşk a an lam lara da sahiptirler, önceki dönem e ait araçların sa h ip oldukla­ rı biçimlere bağımlı olm aktan kurtulduğu ve işlevine uygun bir şekilde tasarlandığı g ü n otomobil adlı araç teknolojik bir başarı ve zafer kazanm ış bir işlevsellik göstergesine dön ü ş­ müştür. B u ra d a nesne gerçek bir zafer kazanm ış ve otomobil çam urluğu d a uzam a karşı kazanılmış bir zafer göstergesine dönüşm üştür. Bu katıksız bir göstergedir; çün kü kazanılan zaferle bir ilişkisi yoktur. D a h a çok b u zafere gölge dü şü ren bir göstergeye benzemektedir, zira arabayı hem ağırlaştır­ makta hem de dah a çok yer kaplam asına neden olmaktadır. Zaten som ut ve teknik bir hareket yeteneği yalnızca hızla ilişkilendirilemez. Zira çam urlu k [kanat] gerçek değil, sınır tanımayan üstün bir hız göstergesidir. Mucizeyi andıran bir otomatikleşme, bir zarafet anlayışına gönderme y a p a n bu ça­ m urluk zihinsel düzeyde sanki araca itici bir güç kazandırıp, üstün bir organizm aya öykünerek kendi kanatlarıyla uçan bir nesneye dönüşm esine yol açmaktadır. O ysa asıl uçu rucu gücün motor, düşsel/zihinsel gücünse kanat oldu ğu söyle­ nebilir. B u sanki kendiliğinden oluşup, her yerde karşımıza çıkan etkileyici nesne gösterisi anında doğal simgelerle do­ natılmaktadır; zira otomobile b aşk a araçlara Özgü yapısal u n su rlar

olarak

nitelendirilebilecek

gü lü n ç

çam urlu klar

giydirilmekte ve bir füzeye benzetilmeye çalışılmaktadır. B u ­ rada otomobilin örnek-uzam sal-nesne olarak gösterilen u ç a ­ ğın göstergelerine sahip olm aya çalıştığı görülmektedir. B u düşünceyi biraz d ah a zorlayıp ileri götürecek olursak köpek balığı, kuş, vs. gibi h ayvanlara özgü göstergelere sah ip olm a­ ya çalıştığı d a söylenebilir. G ün ü m üzde doğal y an an lam farklı bir şekilde belirlen­ mektedir. Eskiden tüm nesneler, makineler toprakta yetişen ürünlere benzetilip bitki örtüsünün anlam sistemine b o ­ yun eğerlerken; gün üm üzde gerek duyulan estetik ağırlık­ lı yan an lam lar hiç değişmeyen ve bu nesneleri kendilerine

76 • Nesneler Sistemi

benzetmeye çalışan toprak ve bitki örtüsü tarafından değil,26 hava ve suyun yanı sıra hayvanların sahip oldukları fiziksel özellikler tarafından belirlenmektedir. Ne var ki, organik bir evrenden estetik bir evrene geçen bu modern doğallığın yine doğanın belirlediği yan an lam a boyun eğdiği görülmektedir. Yapısal ya d a temel bir işleve sah ip olm ayan a r a b a çam urlu ­ ğu teknolojik nesneye doğal bir yananlam yüklenm esini asla engelleyememektedir. Bir anlam da b u n u n eğretilem eye dayalı bir yananlam olduğu söylenebilir. Artık değişmeyecek bir aşam aya gelen bir yapı, yapısal olm ayan unsurların egemenliği altına; nesneyse biçimsel ayrıntının boyunduruğu altına girdiğinde, gerçek işlev bir kandırm acaya benzemekte ve işlev kavramı biçim aracılığıyla ifade edilm ektedir ; çünkü işlevin kendisi bir

eğretilemeye dönüşmektedir. A rab a çam urlukları [kanatları] yaşadığım ız modern dü n yaya özgü bir eğretilemedir. Artık ilham perileri ve çiçeklere değil, araba çam urlukları ve d e ­ nizin yontup cilaladığı çakm aklara sahibiz. B u ra d a bilinçal­ tının kendini eğretilemelerle dışa vu rd uğu n u söyleyebiliriz. Hız kon usun da k urulan en büyük düşler a ra b a çam urluk­ ları [kanatları] aracılığıyla dışa vurulurken, bu iş anıştırma ve geçmişe ait terimler kullan m a yöntemiyle yapılm aktadır. Hızın fallik bir işleve sah ip olduğunu kabul ettiğimiz takdir­ de, a ra b a çam urlu ğun u n olsa olsa biçimsel, hiç değişmeyen, yalnızca görsel olarak tüketilebilen bir hız göstergesine ben­ zediğini söyleyebiliriz. Ç am u rlu k artık etkin bir süreçten çok “görselleşm iş/göstergeleşm iş” hızdan alınan hazzı ifade eden bir terimdir. B u haz bilinçsiz bir arzunun d u rm ad a n aynı sözcükleri yinelediği, zam an la azalıp pasifleşen ve sonunda göstergeleşen bir enerjiye benzemektedir. B u ra d a biçimsel yananlam dayatılan bir s a n s ü r gibi al­ gılanırken; k usu rsu z işlevsel biçimlerin gizledikleri eski fal-

26 Eğri çizgi hâlâ bu bitkisel ve anaç yananlama ait özellikler ta­ şımaktadır. Eğriler, nesnelere organik hacimsel değerler kazan­ dırmaya ya da doğal bir gelişme süreci içine çekmeye çalışır gi­ bidirler. Bu yüzden ya ortadan kaybolmakta ya da anlamın çok ekonomik bir şekilde ifade edilmesine yol açmaktadırlar.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlt Unsurlar • 77

lik simgesel anlam lar dağılıp gitmektedir. B u işi b ir yandan güç sim ülakrına (gizlenen, anlaşılm ası olanaksız mekanizma şeklinde) benzemeye çalışarak; diğer yan dan sa çocukça ve narsistçe bir tavırla değişik biçimler ve “işlevlerini” üstlenip, kendi kendini tatmin etme şeklinde gerçekleştirmektedir.

S/R BAHANE OLARAK BİÇİM B u şekilde ele alındıklarında biçimlerin kendi aralarında n a­ sıl bir diyalog kurdukları ve nasıl bir söylev çekmeye çalış­ tıkları açıkça ortaya çıkmaktadır. Hepsi birbirleriyle ilişkili olan bu biçim ler stil düzeyinde de benzerlikler taşım akta ve k usu rsu z bir söylev üretm eye gayret etmektedirler; b a ş k a bir ifadeyle insani ve dünyevi bir özü en uygun şekilde su n m ak ­ tadırlar. B u kesinlikle m asu m bir söylev değildir, zira biçimle­ rin kendi aralarında eklemlenmesi demek dolaylı b ir söylevin gizlenmesi demektir. Denizin "zımparaladığı, cilaladığı” çak­ mağın biçimiyle avuç içinin biçimi birbirleriyle uyum ludur. Arabanın çam urluğu [kanadı) uçakla kat edilen m esafe, kuş, vs. ile ilintili görünmekle birlikte aslında deniz, u ç a k ve kuş sözcükleriyle ilgilidir. Doğa Düşüncesinin hemen her yerde biçimlere değişik şekillerde (hayvani, bitkisel u n su rlar, insan bedeni, m ekânın27 kendisi) eklemlendiği görülm ektedir. Bu

27 Sonuç olarak uzamın da boşluğu ifade eden bir yananlam gibi algılandığı, yani biçimler arası dolaysız ilişkilerin (belli bir “ritm" kazandırılmış mekân) ürünü olmak yerine biçimlerin bu boşluk aracılığıyla birbirleriyle ilişki kurdukları ya da mekânı biçim­ sel bir şekilde ifade eden göstergelere dönüştükleri söylenebilir. Genişçe bir oda sanki Doğa tarafından üretilmiş bir mekân gibi algılanmakta ve “ne kadar ferah bir yer” denilmektedir. Bu da insanlan boşluk üretmeye itmekte, örneğin boş duvarlar bir kül­ tür ve refah göstergesi olarak algılanmaktadır. Belli bir biblonun göze çarpabilmesi için çevresi boşaltılmaktadır. “Ortam” genellik­ le boşluğun hesap kitap edilerek belli nesneleri “kişiselleştirdiği” biçimsel bir düzenlemeye benzemektedir. Buna karşın seri üre­ tim düzeninde mekân darlığının nesneleri bu ferahlık lüksünden yoksun bırakarak ortamı saf dışı ettiği görülmektedir. Belki dc boşluğa atfedilen bu anlam kendini diğerlerinden farklı kılma ve

78 • Nesneler Sistemi

u n su rlar bir sistem oluşturabildikleri Ölçüde kendileri için yeni am açlar üretm enin yanı sıra doğayı d a dolaylı bir şekil­ de çağrıştırabilmektedirler, zira doğa her türlü am acın ben­ zemeye çalıştığı k u su rsu z bir model olmayı sürdürm ektedir. Kendilerine yalnızca bir işlev yüklenen “sıra d an ” nesne­ ler bu türden am açlara sah ip değildirler. O nlar kon usun da bir ortam dan değil, o lsa olsa bir çevreden söz edilebilir. Uzun bir süre boyunca bu nesnelere de zorla birer işlev yüklenm e­ ye çalışılmıştır, örn eğin , eskiden dikiş m akinelerini süsle* yen çiçekler, kısa bir sü re öncesine kadar Cocteau ve Buffet m arka buzdolaplarını “süslüyorlardı”. Nesneleri “kendimize benzetemediğimiz” zam an b aşk a şeylere benzetmeye çalıştık. Kendileriyle gurur duydukları bir kısa özgürlük evresinden sonra makine ve teknik ne k adar yararlı şeyler olduklarını müstehcen bir şekilde sergilerlerken; m odem utan m a duy­ gu su n u n hiç utanıp sıkılm adan ısrarla şeylerin nc işe yara­ dıklarını gizlemeye çalıştığı görülmektedir, örn eğin : “Mazotla ısınma kesinlikle gözle fark edilemeyecek bir ısıtma sistemi yerleştirilerek gerçckleştirilmcktcdir.” “Bahçenin neresinde b u lu n u rsa bu lunsun , garajın var­ lığı göz zevkini kesinlikle bozmamalıydı... Bu yüzden garaj küçük bir taşlık tepenin altına gizlendi. Konutun beton çatı­ sına Alp dağlarını an dıran bir m anzara görün tüsü kazandı­ rıldı ve b u m anzaradan konutun içine kayalara gizlenmiş bir kapıyla geçildi...” Doğal bir görünüm verme, gizleme, üst üste bindirme, dekorasyon. Nesneler tarafından kuşatılm ış olduğum uz bir ortam da biçimin yalancı bir çözüm e benzediği v e n e sn e y e at­ fed ilen anlamın tersini ifade ettiği görülmektedir. Uyum suz

bir görünüm sergileyen dekor, günüm üzde yerini dah a zarif çözümlere bırakmıştır. Ancak biçimsel söylevin bir parçası olan ve bir yananlam a dönüştürülen doğadan hiçbir zaman vazgeçilememektedir.

araya mesafe koyma türünden bir ahlaki düşünceye benzetile­ bilir. Burada da birikim ve aptalca bir gösteriş yapma merakıyla ilişkilendirilmesi gereken anlamlı değer tözlerinin oluşturduğu geleneksel yananlamın tersine çevrildiği görülmektedir.

Ortam Oluşturmaya Yarayan Belli Başlı Unsurlar • 79

B u doğallaştırm a işlemi kendiliğinden denilebilecek bir şekilde ahlaki ve psikolojik referanslarla donatılmaktadır. Reklam larda başvurulan sözcükler bu konuda çok aydınla­ tıcı olup, duygusal bir terminoloji üretildiğini göstermekte­ dirler. Örneğin, “içtenlik”, “can a yakınlık”, “çevreye saçılan m utluluk”, “samimiyet” gibi sözcükler reklam söylevlerindeki değişik biçimler ve “işlevsel stile” eşlik etmektedirler. B u “d o­ ğ a r değerler üstüne oturan bir söz sanatına benzetilebilir. B u “içtenlik”, bu “samimiyet” ve bu “dü rü stlü k ” az önceki kuş, m ekân y a d a deniz gibi geleneksel değerlerin çoktan yitirilip, birer göstergeye d ö n ü şm ü ş oldukları k aypak bir sis­ tem k on u su n da çok şey söylemektedir. B u ra d a bir “iki yüz­ lülükten” söz edilemez. A n cak b u benzer ve işlevsel renkler, malzemeler ve biçimlerden oluşan sistemli dünya hiç kimse tarafından yadsınm am akla birlikte yalanlanm akta, hakkında çelişkili yorum lar yapılm akta ve kendisine tam tersi sayıla­ bilecek an lam lar yüklenerek içtepiler, arzular ve içgüdülerin etkileme gücü unutulm aktadır.20 Oysa bu hem ahlaklı hem de hiper-ahlaklı bir dü n ya değil midir? M odem iki yüzlülük artık m üstehcen doğanın gizlenmesi gibi bir an lam a değil göstergeleşm iş zararsız bir doğallıkla yetinmek (ya d a yetin­

meye çalışm ak) gibi bir anlam a sahiptir.

20 İçgüdülerin ahlaki açıdan yadsınması yine sezgisel bir suç or­ taklığının varlığını işaret etmektedir. Buradaki daha yoğun bir suç ortaklığına benzemektedir; zira tüm doğal biçimlerin gösterge olarak hem kabul edildiği hem de yadsındığı görülmektedir.

III. SONUÇ: DOĞALLIK VE İŞLEVSELLİK

B u dekor ve ortamla ilgili değerler çözümlemesi bütün siste­ min İŞLEVSELLİK kavram ı üstüne oturduğunu göstermekte­ dir. Renkler, biçimler, malzemeler, dekor ve m ekân tamamıy­ la işlevseldir. Bütün rejimlerin demokratik olm aya çalışması gibi bütün nesneler işlevsel olmaya çalışmaktadırlar. Mo­ dernleşme sayesinde çok bü yü k bir saygınlık kazanan işlev­ sellik kesinlikle karm aşık bir terimdir. “İşlev” sözcüğünden türetilen b u terim nesnenin kendini gerçek dü n ya ve insani gereksinimler arasın da kurdu ğu doğru ilişkiler sayesinde var ettiği türden bir an lam a sahiptir. Aslında d a h a önce yapılan çözümlemelerin ortaya koym uş olduğu bir şey v arsa o da “içlevseV ’ teriminin, bir d üzen ya da bir sistem e uygunluğu ifade ediyor olmasıdır, yok sa kesinlikle bir amacı d e ğ il B aşka bir

deyişle işlevsellik bir bütüne uyum lanm a yetisidir. Nesne açı­ sından bu, “işlevin*, ikinci bir işleve boyun eğerek evrensel bir göstergeler sisteminde oyun, düzenleme ya d a değerlendirme­ nin bir parçası olabilmek anlam ına geldiği söylenebilir. öyleyse işlevsel sistem her zam an ve karm akarışık bir şekilde: 1) Nesnenin birincil bir işlevi -birincil içtepiler ve gerek­ sinimler ile- bunlar arasındaki simgesel ilişki şeklinde ü ç ayrı görünüm e sahip olan geleneksel sistemi a şıp geçme; 2) Geleneksel sistemle dayanışm a içinde olan bu üç gö­ rün ü m ü aynı an da ayrım yapm adan ya d sım a ve bunlara ta­ mamıyla ters düşm e gibi özelliklere sah ip olm uştur. B aşka bir deyişle: 1)

İşlevsel nesneler sistemindeki tutarlılığın kökeninde,

bunların (ve değişik görünüm lerinin, renk, biçim, vs.) kendi­ lerine özgü bir değere sahip olm ak yerine evrensel bir göster­ ge işlevine sahip olm alan vardır. Hem en her yerde karşımıza çıkan Doğal düzenin (birincil işlev, içtepi, sim gesel ilişki) bir göstergeden ibaret olduğu görülmektedir. Nesnelerin sahip

Sonuç: Doğallık ve İşlevsellik *81

oldukları m addi özelliklerin m addi gereksinimlerle artık doğ­ rudan bir ilişkisi yoktur; b a şk a bir deyişle b u tutarsız bi­ rincil ve karşıt sistemler ara sın a işlevsellik denilen soyut ve güdüm lenebilen bir göstergeler sistemi yerleştirilerek nesne­ ler unutturulm aya çalışılmaktadır. O ysa bu a ra d a simgesel ilişki de ortadan kaybolm aktadır; zira göstergenin ortaya çı­ kardığı bir şey varsa o d a sürekli olarak kendisine egemen olunm aya, işlenmeye ve soyutlanm aya çalışılan zam an dışı bir görünüm e sahip, ü rk ü tü cü lü ğü n ü yitirmiş doğanın bir göstergeye dönüşerek k ültü rü n bir parçası olm a k o n u su n d a harcadığı çabadır. B u n u n sistematik bir görün ü m e kavuş­ turulm uş doğa, yani doğallık göstergelerine (ya da kültürel göstergelere nasıl istenirse1) sahip olm ak an lam ın a geldiği

söylenebilir. Öyleyse b u doğallık tüm işlevsellik biçimlerinin doğal bir sonucudur. Doğa, “ortam ” denilen sistemin modern yananlam ıdır. 2)

Eski önemini yitirmiş (daha önceki kültürlerden2 çok

daha uyum lu ve tutarlı bir görünüm e sahip) b ir Doğanın mevcudiyeti b u sistemin kültürel bir model olarak k abul edilmesini sağlarken, ayn ı zam anda kendisine nesnel bir di­ namizm kazandırm aktadır.

1 Burada kültür vc doğanın yalnızca biçimsel düzeyde bir karşıtlık sergiledikleri ve birer göstergeden ibaret oldukları görülmektedir; başka bir deyişle "doğallık" (doğal özellikler taşımak) ve “kültü­ rellik” (kültürel özellikler taşımak) kavramlarında önemli olan o -lik/lık ekidir. Bu ekle her fırsatta karşılaştığımız ve karşılaşa­ cağımız söylenebilir, örneğin: amaç/amaçlılık, işlev/işlevsellik, tarih/tarihsellik, kişi/kişisellik (kişiselleştirme), vs. Bu ck sanki her yerde soyut, ikinci bir a n la m a sahip olma, bir göstergeye dö­ nüşmeyi ifade etmekte dolayısıyla da her türlü sistemli çözüm­ leme sürecinde ve özellikle de yananlamsal yapılar konusunda hayati bir öneme sahip olmaktadır. 2 Zira kültür bundan başka bir anlama sahip olmamıştır. Ancak gündelik yaşam düzeyinde belki de ilk kez soyutlanmış bir siste­ me ait öncüllerin nesnelerin tüm anlamlarını yüklendikleri ve do­ layısıyla insanın iç dünyasının özerkleşmesine çok önemli katkı­ larda bulunabilecekleri, öyleyse insan ve ortamı gösterge ve yalın unsurlara indirgeyerek ikisi arasında kusursuz bir eşzamanlılık (zaten onun amacı da budur) oluşturabilecekleri söylenebilir.

82 • Nesneler Sistemi

Ancak Doğanın mevcudiyetinin sürekli bir şekilde yalan­ lanması b u n u bir yadsım a, bir kandırm aca, eksikliği hisse­

dilen (dah a önceki sistem lerden çok dah a tutarlı) bir sisteme dönüştürmektedir. Bir yan da düzenlem e ve planlama, diğer y a n d a yan an ­ lam ve yadsım a vardır. B u n la r aynı işleve sa h ip tek bir gös­ tergeyle aynı işlevsel dünyaya ait tek bir gerçeklik şeklinde ifade edilmektedir.

EK: EV YAŞANTISI VE ARABA

Yukarıda

yapmış

oldu ğu m u z

çözümleme

özünde

içinde

yaşadığımız evi kapsam aktadır. Gündelik y a şa m d a sahip olduğum uz nesnelerin büyük çoğunluğu özel yaşantım ızı sü rd ürd üğü m üz konutun içindedir. B u n u n la birlikte sistem ev içindeki eşyalarla sınırlı değildir; tek başına sistemin çok önemli bir parçasını oluşturabilen otomobilden de söz edil­ mesi gerekmektedir. Otomobil, çözüm lem enin tüm görünüm lerini özetleyebilen k usu rsu z bir nesnedir. Örneğin, hızın işleviyle ilgili her türlü am acı soyutlam a, prestij - biçimsel yan an lam - teknik yananlam - dayatılan bir farklılaşm a - tutkulu bir sahiplenm e - düşleri yansıtm a olanağı sunm aktadır. Otom obil, öznel bir gereksinimler sistemiyle nesnel bir üretim sistemi arasındaki danışıklı dövüşü en güzel ortaya koyan örnektir. B u konuları başka bir çalışm am ızda çözümlediğimiz için b u ra d a otomo­ bilin genel sistem içindeki konum u üzerinde duracağız. Otomobil bir an lam d a tüm diğer nesneleri tam am layan bir şeye benzemekle birlikte, onunla karşılaştırıldığında, hiç­ bir nesnenin tek b a şın a on u n yerini tutamadığı görülm ek­ tedir. B u n u n nedeni diğer nesnelerin d ah a basit bir yapıya sahip olmaları değil, sistem içinde kendilerine h as bir konu­ m a sah ip olam am alarıdır. Yalnızca bütün bir ev (m obilyalar, araç-gereçler, g a d g etl ar) dekorasyon/ortam gibi önemli bir karşıtlık üstüne oturtulup, kendisine görece tutarlı bir an ­ lam kazandırılarak otomobilin sahip olduğu k on u m a yakın bir konum a sahip olabilmiştir. G ündelik alışkanlıklar açısın­ dan evin içindeki eşyaların zorunlu kıldıkları görevler, işlev­ ler ve değişik ilişkiler otomobil sü rü cü sün ü n evrenindekilere oranla baskın bir konum dadırlar. Ancak sistem açısından günüm üzdeki ev içi genel sistem içinde yer alan iki kutuptan yalnızca birini oluşturm aktadır (diğeri otomobildir). Bir yan dan ev içine özgü karşıtlıklar ve gizli anlam lan

84 • Nesneler Sistemi

özetleyen otomobil diğer yan dan -sistem i hiçbir şekilde sor­ g u la m ad a n - ona eksikliğini hissettiği bir güç, bir üstünlük katm aktadır. B aşk a bir deyişle otomobille birlikte bireyin özel yaşantısı gündelik yaşantı olm a özelliğini yitirmez, am a n e­ redeyse tüm dünya o n u n sınırlan içine sok u lu r, yani sistem kendini hiç zorlam adan belli bir doyum noktasına ulaşır. Bir yerden bir yere gitme, bir zorunluluğa, hız ise bir keyif alm a biçimine dönüşm üştür. Bir otom obil sahibi olmak bir tür vatandaşlık beratı alm ak gibi bir şeye benzerken, s ü ­ rücü belgesi sahip o lu n a n bir taşınmazın vergisinin ödendiği­ ni gösteren bir tür soyluluk belgesi; m ahalleler ise hem hızın yasaklandığı hem de bir hız yapm a alanı gibi görülmektedir. S ü rü cü belgesi elinden alınan kişi günüm üzde sanki toplum tarafından dışlanm ış, toplum sal an lam da iğdiş edilmiş birine benzemektedir.1 Otomobili, insan zekâsıyla hayvani güçlerin2 karışımını temsil eden e&ki K entaur efsanesinin m odern bir versiyonu gibi görmeye çalışm anın bir anlamı yoktur. Otomobil, insan lan n taptığı bir n esn e olarak k abul edilebilir. Otomobil, gündelik yaşam da karşılaşılan tüm nesnelerden dah a özel bir yere sahiptir. Otom obilin dönüştürdüğü zam an-m ekân adlı malzemeyi bir başkasıyla karşılaştırabilm ek olanaksız­ dır. Hele hız aracılığıyla su n du ğu hareket kabiliyetinin her türlü alışılageldik işlevden çok farklı olduğu görülmektedir. Tek başına hareket yeteneği bile belli bir m utluluk kaynağı olm akla birlikte, mekanik hızın sağladığı esenlik duygusu bam b aşk a bir şeydir. Bu, insanın zihinsel b ir şekilde ger­ çekleştirdiği bir yerden b aşk a bir yere gitme mucizesinin yaşattığı bir du ygu du r. Hiçbir çaba harcam adan otomobille gerçekleştirilen yer değiştirm e bir tür gerçekdışı mutluluk, insanın yaşam ıyla oynam a ve sorum suzluk d u y gu su n a yol açm aktadır. Zam an-m ekânla bütünleşen hız, dünyayı iki

1 Kimi zaman bu kadın satıcılarına yönelik bir cezaya dönüşmek­ tedir. 2 Kentaur efsanesi, at ve otomobil aracılığıyla üretilen fantazmlar konusunda Kuraldışı Bir Sistem ya da Koleksiyon isimli bölüme bakınız.

Bk: Ev Yaşantısı ve Araba • 85

boyutlu bir imgeye indirgerken onun ü ç boyutlu ve hareket halinde bir varlık oldu ğu n u unutm am aktadır. B ir anlam da hız insanı çok heyecanlandıran bir hareketsizlik ve hayranlık d u ygu su yaşatm aktadır. Schelling: “Devinim, b ir dinginlik arayışından başka b ir şey değildir” demektedir. Saatte 100 kilometreyi aşan bir hız yapm ak tanrısal güçlere sahip ol­ m aya kalkışm ak (ya d a nevrozlu biri olmak) demektir. İn sa­ na dünyanın dışında y a da ötesinde bir yerde olabilm e gibi bir du ygu yaşatan otomobil sevdasının hareketli bir kişilik yapısına sahip olm akla bir ilişkisi yoktur. İn san oturduğu koltuktan hiç kalkm adan aracın dışında d u rm ad an değişen m anzaraya bakarak için için keyif almaktadır. B u “hız sevdası” ailenin ev içinde su n d u ğu durağan tatmin olm a duygularının karşıtına ve toplum sal gerçeklik içinde kendine bir yer açm aya benzemektedir. Joli Mai (Chris Marker) isimli filmde m ilyonlarca benzeri arasın dan seçilmiş olan bir adam araban ın kendisi için evi ve iş yeri arasında kalan bir no m an ’s la n d ’e benzediğini itiraf etmekte, otomo­ bilin basit bir taşım a aracı olduğun dan söz etmektedir. "G ü n içinde en keyifli o ldu ğu m a n la r evle iş yeri a ra sın d a a ra b a d a geçirdiğim dakikalardır. A ra b a sürm ek h oşu m a gidiyor. Ne yazık ki artık eskisi k a d a r m utlu değilim, zira trafik her geçen gün yoğunlaşıyor” demektedir. G örüldüğü gibi a ra b a günde­ lik yaşam ı ikiye bölerek evdeki yaşantının karşıtını sunm aya, bir b a şk a deyişle o da içinde yaşanılan, istisnai b ir yer, tam a­ mıyla mahrem bir m ekâna benzemeye çalışm akta an cak ev yaşantısının zorunlu kıldığı çelişkileri üretmemektedir. Ara­ ba tamamıyla biçimsel bir özgürlük sunan, b a ş döndürücü bir işlevselliğe sahip bir araçtır. Evle kurulan sam im i ilişkiler dışa kapalı bir ev yaşantısı ve alışkanlığın ü rü n ü d ü r. Otomo­ bille k urulan samimi ilişkilerse hızlı bir zam an ve m ekân al­ gılam asının ü rü n ü olup, a ra b a her zam an için olası bir kaza yeridir. Kaza bir rastlantı, kimilerinin a sla sa h ip olmayacağı, ancak a s la zihninden silip atam ayacağı bir şan s, herkesin arabaya binm eden önce gönülsüzce üstlendiği bir olaydır. Yalnızca ölüm insanın kendi kendisiyle bu k a d a r yakın iliş­ kiler kurm asını, böyle sine güzel bir biçimsel özgürlüğe sahip olmasını sağlayabilir. Yalnızca otomobil in san a aynı an da

86 • Nesneler Sistemi

hem kendi evinde oturdu ğu hem de kendi evinden giderek uzaklaştığı gibi olağan üstü bir duygu yaşatabilir. Böylelik­ le, araba, sınırlarının nerede sona erdiği bilinmeyen yeni bir öznellik anlayışının merkezine dönüşürken, ev içine özgü öz­ nelliğin sınırları belirlidir. G ündelik yaşantım ızın bir parçası olan hiçbir nesne, gadget y a d a aygıt insan a bu türden bir ü stü n lü k duygusu,

biçimsel bir dönüşüm olanağı sunm am aktadır. H er işlevsel nesne abartılı bir güce benzerken; ev ya d a konut düzeyin­ de bu güç asgari seviyeye inmektedir. Bir itibar nesnesi ola­ madığı y a da yüksek sosyeteye ait bir m ekâna d ö n ü şü p ev olmanın ötesine geçemediği sürece ev insan a ü stü n lü k duy­ gusu yaşatan bir yer değildir. (Ev, araba çiftinin en önemli sorunlarından biri ü stün lük sağlam a kon usun da uğradıklan karşılıklı başarısızlıktır). G ündelik ev yaşantısının su n d u ­ ğu “yatayhğa* karşılık, a ra b a ve hız bir tür “dikey” şemayı, üçüncü bir boyutu temsil etmektedirler.3 Bu b ir boyuttur, zira gündelik yaşam a ait organik ve toplum sal dayatm alar­ dan kaçılmasını sağlam aktadır. Ev yaşantısı toplum dışı bir şeye benzerken; yalnızca zam ana ve m ekâna egem en olabilen tamamıyla işlevsel bir nesne olan otomobil toplum ötesi bir saygınlığa sahip olabilmektedir. Aslında toplum sal yaşam la karşılaştırılacak olursa konut ve arabanın aynı ö zel yaşam soyutlaması içinde yer aldıkları söylenebilir, zira bu ikili te­ rim çalışma, eğlenme adlı bir başk a ikili terime eklemlenerek gündelik yaşam adlı b ü tü n ü oluşturm aktadırlar. Sistemli bir görünüm sun an b u çift kutuplu lu k (m er­ kezi temsil eden evin dışın da yer alan araban ın aslında onu tam am layan bir nesne olduğu söylenebilir) toplumbilimsel rol dağıtımını cinsiyete göre belirlemektedir. A ra b a genellik­ le erkeğe mal edilirken, örneğin bir reklamda: “B abam ın bir Peugeot’su varken, annem in Peugeotları var” denilmektedir.

bir sürücünün otomobilin sunduğu güvenlik sistemine (emniyet kemerleri, vs.) karşı duyduğu tiksinme duygusunu he­ pimiz biliyoruz. “Evde” güvenliğe evet denilirken, arabada güven­ liğin başka ya da evin tam tersi sayılabilecek bir anlama sahip olması gerekmektedir.

3 S ıra d a n

Ek: Ev Yaşantısı

m

Araba • 87

Erkek araban ın sahibi k ad ın sa elektrikli çırpıcı, kahve de­ ğirmeni, elektrikli m utfak robotu, v s.’nin sahibidir.'1 Aile de­ mek yiyecek, içecek ve çok işlevli aletlerden oluşan bir evren demektir. Erkek dış dün yan ın hâkimi olup, bu dünyaya ait en etkileyici gösterge arabadır, oysa bu reklam görün tüsün ­ de erkek yoktur. Aynı karşıtlık hem nesneler hem de roller düzeyinde etkili olm aktadır (Peugeot evreninde bu karşıtlığa bilinçli bir şekilde yer verildiği söylenebilir). Bu hiç kuşkusuz rastlantısal bir çakışm a olmayıp, yer yer derin psiko-seksüel düşüncelerle bezenmiştir. Az önce hızın hem b ir ü stü n lü k hem de bir mahremiyet göstergesi olduğunu göstermiştik. M ekâna egem en olmak gerçek dünyaya ait soyut bir göstergeye benzerken, aynı dün yada yapılan güç gösterisi bir narsistik göstergesi olarak kabul edilmektedir. A ra b a ya da hıza “erotik” bir değer k a­ z a n d ırd ığ ın d a , otomobilin, bu hızlı yer değiştirme yeteneği sayesinde toplum sal y a sa k la r ve yaşam ın her a n ın d a değişen sorum luluk bilincine bir son verdiği ve insanın, hem kendine hem de diğerlerine karşı gösterdiği tüm direnç biçimlerinin açıklanm asını sağladığı görülmektedir. Enerji, canlılık, hay­ ranlık, cesaret gibi duyguların kökeninde otomobilin sahip olduğu anlam sız konum vardır. Öte yandan b u anlam sızlık aynı fallik nesne (araba) ya d a aynı nesnelleştirilmiş fallik işlev (hız) aracılığıyla ikili bir narsistik anlam üretilmesine aracılık ederek erotik ilişkiyi desteklemektedir. Arabanın yaşattığı erotik duygular cinsel bir ilişkiden çok, her araba sahibinin narsistçe bir yöntemle baştan çıktığı ve aynı nesne5

4 Bu erkek-araba, kadın-ev çakışmasının en azından olgularya da yeniden canlandırma düzeyinde giderek o eski etkinliğini yitirdiği görülmektedir. 5 Bir nesne ya da nesneler sistemi aracılığıyla böylesine bir narsist1er arası suç ortaklığının kısa bir süre önce Georgcs Perec'in Les Choses (Lettres Nouvellcs, 1965 (Türkçesi için bkz. Şeyler, Metis, 1988)) adlı romanındaki çiften söz edilirken öngörüldüğüne tanık olduk. Burada hiç kuşkusuz modern bir çiftin yaşamından söz edilmektedir; başka bir deyişle günümüzde lıer şey nesneleri bir ilişki aracına, (cinsel, evlilik, aile içi, mikrososyal) ilişkiyi de nes­ ne tüketimine uygun bir alana dönüştürmeye çalışmaktadır.

88 • Nesneler Sistemi

k on usun da tüm diğer a ra b a sahipleriyle du ygu ve düşünce birliği içinde olduğu zihinsel bir cinsel ilişkiye benzemek­ tedir. Buradaki erotik değer, imgenin (gerçek y a da düşsel) m astürbasyon eyleminde oynadığı role benzer bir rol oyna­ maktadır. Bu

açıdan

araban ın

bir nesne-kadına6 benzetilmesi

yanlıştır. B ütün reklam ların kadın k on usun da “esnek, seç­ kin, rahat, pratik, m unis, ateşli, vs.” sözcükler kullanm aları reklam dünyasındaki nesnelerin genellikle dişileştirildiğini göstermektedir. Özetle nesne-kadın bir ikna aracı, en etkili toplum sal efsane görevi yapm aktadır. A ra b a da dahil olmak üzere tüm nesneler satılabilm ek için kadın görün ü m ün e b ü ründürülm ektcdir. B u n u n kökenindeyse kültürel bir sistem vardır. A rabayla ilgili yoğun düşsel imgeler b a şk a bir a n ­ lam sistemine aittir. Kullanım biçimi ve özelliklerine (spider =üstü açılan yan ş arabasın dan , koltuklarının içine göm ül­ dü ğü m üz limuzine kadar) -b ir mermi y a da bir tür konuta ne k ad ar benzediğine- bakılarak araba hem bir güç hem de bir yatırım aracı gibi görülebilmektedir. O ysa her mekanik işlevsel nesne gibi a ra b a d a öncelikle -erk ek , kadın, çocuk herkes tarafından- bir fallus, elle oynanabilen, sürekli bakım gerektiren, büyüleyici bir nesnedir. Araba, insanın, narsistçe ve fallik düşüncelerini yansıtm anın yanı sıra kendi kendine aşık olabilen bir nesnedir. A rab a çam urluğu [kanadı] aracılı­ ğıyla biçimlerin bu bilinçaltı söylevine nasıl m ecaz anlam lar yüklediklerini d ah a Önce çözümlemiştik.

6 Dil düzeyinde bu terim kimi zaman dişil, kimi zaman eril bir an­ lama sahiptir.

(B) İŞLEVSEL OLMAYAN SİSTEM YADA ÖZNEL SÖYLEV

I. MARJİNAL NESNE DEMEK ESKİ NESNE DEMEKTİR

Belli bir nesne kategorisi, yani barok, folklorik, egzotik, tu­ haf, eski nesneler çözümlediğimiz sistemin dışın da kalmış gibidir. B un lar, her bir u n s u ru belli bir işlevi yerine getirmek zorunda olan bir düzene kafa tutan ve tanıklık etme, anı, öz­ lem, hayal kurm a gibi farklı taleplere yanıt veren b ir düzene ait nesnelerdir. B u nesneler sayesinde geleneksel ve simgesel düzen bir hayatta kalm a m ücadelesi verir gibidir. A ncak ne k adar farklı görünürlerse görün sü n ler son u n da b u nesneler de modern yaşam ın bir parçasın a dönüşerek ikili b ir anlam a sahip olmaktadırlar.

ORTAMIN ESKİ NESNEYE KAZANDIRDIĞI DEĞER YA DA TARİHSELLİK

Aslında eski nesneler sistem tarafından bir rastlantı so n u ­ cu üretilm iş nesneler değildirler; başka bir deyişle m od em nesnelerin sahip oldukları işlevsellik özelliğinin yerini eski n esn e d ü zeyin d e tarihsellik almış olmakla birlikte bu sonuncu bir gösterge işlevine (ya d a barok nesneye özgü kuraldışılık

veya ilkel nesneye özgü egzotizme) sahip olmayı sürdürm ek­ tedir. Bu “doğal” bir yan an lam olup, dah a önceki kültürel

sistemlere Özgü göstergelerde "doğallık” olabilecek en üst düzeye ulaşmıştır. D aha önce betimlediğimiz, denize gön­ dermede b u lu n a n çakm ak m asalsı bir nesneye benzemekle birlikte yine de bir işe yaram aktadır. Bizi geçmişe gönderen eski nesneyse kesinlikle m asalsı bir Özelliğe sahiptir. Bir işe yaram ayan bu nesnenin tek varoluş nedeni bir an lam ifade edebilmektir. Eski nesne bir yapıdan yoksun oldu ğu gibi bir yapıya sahip olmayı reddeden, birincil işlevlerinden hiçbirini yerine getiremeyen uç Örneklerden biridir. B u n u n la birlikte bir işlevden yoksun olduğu, yalnızca “dekoratif" bir nesneye

92 • Nesneler Sistemi

benzediği söylenemez, zira b u sistemde zamanı ifade etmek gibi önemli bir işleve sahiptir.1 Ortam üreten m odem sistemse çok geniş bir alana yayıl­ makla yetinmeyip yaşam ın tamamını, dolayısıyla zaman gibi temel bir boyutu da ele geçirmeye çalışmaktadır. Hiç kuşkusuz bu rada sözü edilen şey gerçek zaman değil,2 zam anı dışavuran göstergeler ya da eski nesnelerin hesabına geçirilen zamana özgü kültürel işaretlerdir. Alegorik bir anlam a sah ip olan bu nesneler, doğa ve zam an gibi hiçbir şeyi ellerinden kaçırma­ yan, her şeyi birer göstergeye dönüştüren genel bir örgütlenme sisteminin dışında kalamamaktadırlar. B u n u n la birlikte doğa soyutlanmaya ve sistematik bir şekilde ele alınm aya izin verir­ ken, zaman bu na kesinlikle izin vermemektedir. Çelişkili bir kavram olan zamanı bir sistemin mantığına oturtabilmek çok zor bir iştir. Sahip olduğu o çarpıcı yananlamıyla eski nesne­ nin ifade etmeye çalıştığı şey de zaten b u “kronik” başarısız­ lıktır. Zarif ve ince olmayı başaran doğal yananlam a karşılık; "tarihsel” yananlam kendini kör parmağım gözüne dercesine sergilemektedir. Eski nesne her zaman göz önünde olmak, ser­ gilenmek ister gibidir. Ne kadar güzel olursa olsun “eksantrik” bir nesne olarak kalm aya mahkumdur. Ne k adar otantik gö­ rünürse görünsün hep bir taklide benzemektedir. Bir bakıma eski nesne otantikliğe önem vermeyen, biçimsel ilişki ve soyut­ lanmış göstergeler üzerine oturan , bir sistem de otantik görün­ m eye çalıştığından bir taklit gibi algılanmaktadır.

ESKİ NESNENİN SİMGESEL DEĞERİ, YANİ KÖKEN MASALI

öyleyse bu sistemde eski nesne özel bir k on u m a sahiptir. İçine yerleştirildiği ortam da zam anı yadsıdığı ve bir göster­

1 “Sistemden yoksun" en tipik nesne örneği olması nedeniyle çözüm­ lemeyi burada “eski” nesne ile sımrlandınyoruz. Ancak kesin olan bir şey varsa o da bu çözümlemenin, sıra dışı nesnelere ait başka alt kategorilerden hareketle aynı temeller üzerine oturtulabileceğidir. 2 Doğanın yalanlanmasına benzeyen doğallık gibi, göstergeler ara­ cılığıyla yüceltilen tarihseli iğin de aslında tarihin yadsınması an­ lamına geldiği görülmektedir -tarihin varlığının yalanlanması.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir * 93

ge olarak algılandığı sürece, sıradan bir eşyaya benzemekte ve diğerleriyle3 ilişki kurm ak zorunda kalm aktadır. B u n a karşılık, diğer nesnelerle hemen hiçbir bağlantı kurm a zo­ runluluğu hissetmediği ve kendini kusursuz, gerçekten eski bir nesne olarak algılatm aya çalıştığı d u ru m larda psikolojik açıdan etkileyici bir k on um a sahip olduğu görülmektedir. Bu d u ru m d a eski nesne b a şk a bir şekilde algılanm aktadır; çünkü hiçbir işe yaram adığı bir ortam da çok önemli bir gö­ rev üstlenmektedir. 2aten insan lan n eski, otantik mobilya, özgün b ir stile sahip nesne, rüstik nesne, zanaat ürünleri, el yapımı ü rü n ler, yerel çanak-çöm lek, folklorik nitelikli nesne­ ler, vb. şeyleri elde etme konusundaki inatçılıklarının nedeni de budur. Uygar insanları kendi kültürel sistemleri dışında kalan bir zam an ve m ekâna ait tuhaf nesnelere, önceki sis­ temlere özgü göstergelere iten bu türden bir kültürsüzleştirme olayının kökeninde ne vardır? Bu, aynı zam anda Maz gelişmiş toplum lann” insanlarını, sanayileşm iş toplum larm ürünleri ve teknolojik göstergelerine doğru iten olayın tam tersi bir olaya benzemektedir. Eski nesne4 denildiğinde ak la üzerinde hiçbir şekilde oy­ nanıp değiştirilemeyecek, k usu rsu z bir nesne gelm ek d u ru ­ m undadır. M asalsı nesne başı sonu belli olm ayan bir zam ana ait olup; bu gü n ya şa n a n la r sanki eskiden de yaşan m ış gibi kabul edildiğinden, eski nesne kendinden başkasın ın tanık­

3 Aslında eski nesnenin modern ortama ait yapılarla bütünleşme konusunda hiç zorlanmadığı görülmektedir, çünkü nerede ortam varsa eski nesnenin “soğuk” olarak nitelendirilen modern çevreye karşılık orada tamamıyla “sıcak” bir izlenim yarattığı söylenebilir. 4 Bir kez daha konuyu başka kültürlere özgü (egzotik) nesnele­ re doğru genişletebilir, başka bir deyişle mekânsal değişiklik ve farklı coğrafyalara aidiyetin modern insan açısından geçmişte bir yolculuk yapmaya (bkz. turizm örneği) benzediğini söyleyebiliriz. El yapımı nesneler, yerel nesneler, kısaca her ülkenin kendine özgü biblo ve süs eşyalan vardır. İnsanı büyüleyen şey pitoresk özellikler taşıyan bu nesne yığınlarından çok, geçmişten günü­ müze sürdürülen biçimler ve üretim biçimleriyle çocukluk döne­ mi ve bu dönemde sahip olunan oyuncaklar aracılığıyla eski dün­ yayla kurulan bağlantı ve o dünyaya yapılan göndermelerdir.

94 • Nesneler Sistemi

lığına gerek duym ayan, “otantik” bir nesnedir. Sözcüğün en doğru anlam ında eski nesne her zam an bir “aile portresi” gibi algılanmıştır. Bu som ut bir nesne görünüm ü altında kendin­ den önceki varlığın anısının yaşatılması, geçm işin unutul­ m am ası demektir (zihinsel düzeyde zam ana k ısa devre y ap ­ tırılması). Doğal olarak bu, güncel, şimdiki zam an diliminde var olan ve kesinlikle bir işleve sahip olması gereken; daha önce hiç var olmamış, her ne kadar belli bir uzam sal çevre­ nin oluşu m u n a katkıda b u lu n sa d a zam ansal açıdan böyle bir çevre oluşturam ayan işlevsel nesnenin sahip olmadığı bir özelliktir. İşlevsel nesne bir işe yararken mitolojik nesne mo­ dası hiç geçmeyen bir şeye benzemektedir. Üzerinde tartışılam ayan bu nesne bir başlangıç noktasına göndermektedir. Ben şu an mevcut olan dünyanın ü rü n ü değilim demek b a ş ­ ka bir düzlem de acı çekm ek demektir. Bir başlangıç nokta­ sından yoksun bir sürece uygun olarak, b u nesne, göstergesi olarak algıladığım şim diki zam an diliminden sınırsız bir geç­ mişin içine dalm am a, yani zihinsel anlam da b ir gerilemeye (rĞgresszorı)5 neden olmaktadır. Böylelikle eski nesne kendini bir köken efsanesi olarak sunabilmektedir.

ASLINA UYGUNLUK

B u rad a eski eşyaya karşı duyulan ilgiyi koleksiyonculukta6 karşılaşılan bir tutkuyla bağdaştırm am ak için hiçbir neden göremiyoruz, zira ikisi arasın da çok önemli benzerlikler var. örneğin, narsistik zihinsel gerileme, zam ana kısa devre y ap ­ tırma sistemi, doğum ve ölüm ü zihinsel bir şekilde denetleme gibi. B u n u n la birlikte eski nesne efsanesinde dikkat edilme-

s Burada iki karşıt hareketten söz edilebilir, bir başka deyişle geçmi­ şin derinliklerinden kopup gelen eski nesne mevcut kültürel sistem­ le bütünleşmeye çalışırken şimdiki zaman diliminde yer alan önem­ siz bir zaman düşüncesine göndermektedir. İnsanı kendi geçmişine yönelten bit* şey olarak sunulduğu düzlemdeyse tam tersine şimdiki zamandan geçmişe doğru uzayıp giden bir zaman diliminde, insanın ne kadar önemsiz bir varlık olduğunu göstermektedir. 6 Koleksiyoncu isimli bölüme bakızm.

Marjinal Nesne Demek Eski Nesne Demektir • 95

si gereken iki h usus var. Birincisi kökenlere ilişkin özlem duygusu, İkincisiyse aslına uygunluk (otantiklik) tutkusu. Kanımca her ikisi de, zam an sal boyutuna son verilmiş eski nesnenin anımsattığı köken efsanesi üzerine oturmaktadır; zira doğm uş olmak bir an ne ve babaya sahip olmayı gerektir­ mektedir. Başlangıç noktasına geri dönmek demek ana kar­ nına geri dönmek istemek gibi bir şeydir; başka b ir deyişle nesneler eskilikleri ölçüsünde eski çağlar, “ilahi güçLer”, doğa, en eski bilgilerle, vs. yakın ilişkiler kurmamızı sağlam aktadır­ lar. Maurice Rheim s’e göre bu tür gizemli bir düşünce biçi­ miyle erken ortaçağdan b u yana karşılaşılmaktadır. Örneğin, pagan göstergeleriyle bezenmiş antik Yunan dönemine ait bir bronz ya d a yontulm uş bir ince taş parçası, IX. yüzyılda y a şa ­ yan Hıristiyanlar için bü yü lü nesnelerdi. Üstünde kesinlikle durulm ası gereken ikinci bir konu varsa o d a aslına uygunluk ya d a gerçek nesne saplantısı, yani yapıtın kökeni, yaşı, yara­ tıcısı ve imzasıdır. Bir nesnenin ünlü, güçlü birine ait olması ona belli bir değer kazandırmaktaydı. El yapımı bir nesnenin büyüleme gücü işçilik düzeyinin hâlâ somut bir şekilde algı­ lanabildiği, belli bir ustanın elinden çıkmış olm asına bağlıdır. Bu belli biri tarafından yapılm ış nesnenin yol açtığı bir büyülenmedir (bu biriciklik özelliği taşıyan bir nesnedir, çünkü yaratım süresini geriye san p , yeni baştan yaşam ak olanak­ sızdır). Belli bir ustaya özgü el işçiliği ve imzaya bakılarak peşinden koşulan yaratıcılık izleri bizi aynı zam an da bir soy arayışı ve ataların ü stü n lü ğü düşüncesine göndermektedir. Aslına uygunluk B aha’nın işidir, zira değerin kaynağında o vardır. Eski nesnenin imgelem düzeyinde yol açtığı bu üstün soy arayışı aynı zam anda anne göğsünde yaşan an kendi ü s ­ tüne kapanm a düşüncesine göndermektedir.

NEO-KÜLTÜREL SENDROM DEMEK ONARIM DEMEKTİR

O halde b u aslına uygunluk arayışı {yalnızca kendine inan­ ma) aslın da bir mazeret arayışı olarak nitelendirilebilir (başk a bir zam ana ait olma d u rum u ). B u iki nosyonu, günüm üzde iyi bilinen “Sahip oldu ğu n u z harabeyi nasıl adam edersiniz?”

96 • Nesneler Sistemi

gibi nostaljik bir onarım örneğiyle aydınlatmaya çalışalım. Bir m im ar s. 26) otom a­ tikleşm e yöntem iyle teknik yan an lam a kayışı güzel b ir şekil­ de ortaya koymaktadır. K onu ya yalnızca teknolojik açıdan yaklaşıldığında bir araba m otorunun el m anivelasıyla çalış­ tırılm asına son verilerek, sistem dışı bir aküm ülatöre bağla­ 1 Bu konuda okuyucuyu biçimlerle ilgili söz sanatı (Ortamla ilgili değerler: Biçimler) çözümlemesiyle toplumbilimsel açıdan Model­ ler ve Seriler isimli bölümüne gönderiyoruz. 2 Biçimler alanında da keza araba “çamurluğunun*’ biçimine bakı­ larak kesinlikle hız olgusunu çağnştırdığı söylenebilir.

İ3S • Nesneler Sistemi

nıp elektrik enerjisine boyun eğdirilm esinin m ekanik işleyiş açısından daha zor olduğu söylenebilir. D olayısıyla burada ilerlem e ve m odernleşm e adı altında sunulan tekn ik bir ka­ rışıklık, bir soyutlam adan söz edilebilir. El m anivelasıyla ça­ lışan arabaların dem ode, elektrik enerjisiyle çalışanlarınsa otom atikleşm e gibi bir yanan lam sayesinde m odern olduk­ ları söylenm ektedir. Bir yan an lam görevi yapan otom atikleş­ m enin aslında yapısal bir eksikliği gizlediğini söylem ek daha doğrudur. Kuşkusuz el m anivelasını devre dışı bırakm anın otom atikleşm e arzusundan kaynaklandığı ileri sürülecektir. Aynı şekilde, arabayı ağırlaştıran kocam an krom aksam ve çam urlukların saygınlık kazandırm aya yönelik olduğu söy­ lenebilir. Oysa bu ikincil işlevler, teknik nesnenin somut yapısıyla ilişkilidir. G erek m otor bloğu gerekse otom obilin dış hatlarında pek çok yap ısal eksiklik dururken, otom obil üreticilerinin aksesuarlarda alabildiğine yaygın bir otom a­ tikleşme ya da arabaya sistem li bir şekilde yerleştirdikleri scrvo-kontrolden (bu tür b ir otom atikleşm enin yol açtığı en hızlı sonuç nesneyi daha kırılgan hale getirm ek, fiyatını yük­ seltmek, kısa sürede yıpranarak yenilenm esini sağlam aktır) mekanik bir başarı olarak söz ettikleri görülm ektedir.

“İŞLEVSEL" AŞKINLIK

Aynı şekilde hem en her yerde bir m akinenin kusursuzlu­ ğunun olduğu bilmesi Yararlı

otom atikleşm e kapasitesiyle doğru orantılı bir şey düşünülm ektedir. Oysa bir m akinenin otom atikleşe­ için kim i işlevlerinden feragat etm esi gerekm ektedir. bir nesnenin otom atikleşebilm esi için kendisine tefc tip bir işlev yüklenm esi ve daha kolay bozulabilecek bir du ­ rum a getirilm esi gerekm ektedir. O tom atikleşm e denilen şey teknik bir anlam dan çok teknolojik bir du raksam a olarak görülebilir, başka bir deyişle otom atikleşm ediği sürece bir nesneye daha geniş kapsam lı işlevler yüklem e im kanı var­ dır. Otom atikleştiği anda bir işleve sahip olan nesnenin artık bu işlevden başkasını yerin e getirem ediği görülm ektedir. Bu bakış açısı doğrultusunda otom atikleşm enin, insanı sorum ­

Gadget'lar ve Robotlar... • 139

suz bir izleyici konum una sokan, hareketlerini sınırlandıran, işlevsel bir yinelem e biçim ine benzediği söylenebilir. B u, tep­ kisiz ve hayalci bir insanlığın hizm etine sunulm uş, biçim sel açıdan kusursuz bir teknolojiye boyun eğen bir dünyanın görm ek istediği düştür. Oysa teknoloji alanındaki güncel düşünceler bu eğilim i yadsım aktadır. Onlara göre m akinelerin gerçek anlam da ku­ sursuz birer nesne olabilm eleri, yani teknik açıdan düzey­ lerinin yükselm esi, gerçek anlam da bir “işleve” sahip olm a­ larının yolu her geçen gün d a h a çok otom atikleşm elerinden değil, m akinelerin dış dünyadan gelen bilgilere du yarlı olm a­ larını sağlayacak belli bir belirsizlik payından geçm ektedir. İleri teknoloji ürünü m akine geliştirilm eye açık bir yapıya sahip olup; geliştirilm eye a çık m akinelerin hepsi insan ta­ rafından belli bir şekilde oluşturulm ak, yapılandırılm ak ve kullanılm ak durum undadır. İleri teknoloji ürünü m akinele­ rin insanla bire bir ilişki içinde olm ası engellendiğinde bu yaklaşım biçim inin uygu lam ada nesneleri tehlikeli bir soyut­ lam a sürecine doğru ittiği görülm ektedir. H er şeyi egem enliği altına alan otom atikleşm enin böylesine büyük bir büyülem e gücünc sahip olm asının nedeni teknik bir akılcılığın ürünü olm am asıdır; başka bir deyişle onu temel bir arzu lam a biçi­ m ine dönüştürm üş, nesnenin sahip olduğu d ü şsel gerçeklik şeklinde algılıyor olm am ızdır. Bu düşsel gerçeklik perspektif doğrultusunda bakıldığında nesnenin yapısı ve som u t işle­ viyle pek fazla İlgilenm eyip, tepkisiz kaldığım ız söylenebilir. Aklım ızdan hiç çıkartam ad iğim iz “ her şeyin kendi kendine (otom atik bir şekilde) çalışm ası” olarak adlandırılabilecek; gerçekleşm esini canı gönülden arzuladığım ız dilek doğru ltu ­ sunda her nesnenin, kendisine atfedilen işlevi olabilecek en a z çabayla m ucizevi olduğu söylenebilecek bir m ükem m ellik­ le yerine getirdiğini dü şünelim -kullanıcı, bir yan dan sanki otom atikleşm e olayının hiç farkında değilm iş gibi davranır­ ken, diğer yandan dikizlem eye benzeyen güçlü bir h a z du y­ gusu yaşam aktadır. D iğer b ir deyişle otom atikleşm e, günlük yaşam da yalnızca belli bir grubun yaşayabileceği bir doyum hissine benzem ektedir. Her otom atikleştirilm iş nesnenin bizi çoğunlukla hiç değişm eyen kalıplaşm ış davranışlara sahip

140 • Nesneler Sistemi

olmaya itm esi otom atikleştirm e arzusunun sorgulanm asına yol açamaz. Çünkü insan kullanm aktan çok otom atikleştir­ meyi arzulam aktadır. O tom atikleştirm e gündelik yaşantım ız içine öylesine kök salm ıştır ki, ulaşm ış olduğu biçim sel ku­ sursuzluk düzeyinin, teknoloji ve gereksinim lerin gelişm eye açık yapılarının karşısına bir engel gibi dikilm esinin nedeni otom atikleştirdiği nesneyi insana benzetm ek istem esidir .3 Çünkü otom atikleştirilen nesne “kendi başına çalışır”, bu yüzden bizi bağım sız bireyle kendi arasında benzerlik kurm aya zorlar vc onu büyülü bir şeye benzetm em ize yol açar. Burada yeni bir tür antropom orfizm le karşı karşıya olduğum uz söylenebilir. Eskiden aletler, m obilyalar ve evle­ rin sahip oldukları m orfoloji ve kullanım biçim lerine bakıl­ dığında açıkça insana özgü özelliklerle karşılaşılm aktaydı .4 Kusursuz teknik nesneler düzeyinde bu danışıklı dövüşe bir son verilirken, bu süreç içine birincil işlevler yerin e üstyapısal olarak nitelendirilebilecek işlevler, yani otom atikleştiril­ miş nesnelere insanın kendi jestleri, enerjisi, gereksinim leri ve vücut hatlan değil, zihinsel özerkliği, denetlem e gücü, bi­ reysel özellikleri, kendisiyle ilgili düşüncelerini yan sıtan bir sim gesellik yerleştirilm iştir. Otom atikleşm e, bilincin işlevsellik Ötesi özelliğinin nes­ nedeki karşılığı gibi gösterilm eye çalışılm aktadır. O tom atik­ leşm e kendisini nesnenin ulaşabileceği en üst d ü zey (n ecp lu s ultra), bir tür işlevsel üstünlük, insana özgü biçim sel üstün­

3 Kuşkusuz burada belli bir dirençle karşılaşılmaktadır; örneğin sürüş biçiminin kişiye bir tür “kahramanlık” yaftası yapıştınlmasına yol açması, otomatik vitesli araçlara karşı bir tiksinti duyul­ masına neden olabilmektedir. /Vncak bu kahramanlık biçimi öyle ya da böyle yok olmaya mahkûmdur. 4 Mekanik bir nesnenin bile bu özelliğe sahip olmayı sürdürdüğü söylenebilir. Aynı şekilde bir araç görevi yapan otomobil konu­ sunda bile örnek alman varlık insandır. Otomobile kazandırılan dış hatlar, biçimler, iç düzenleme, motorun sahip olduğu itme gücü, kullanılan yakıt hep insanla ilişkilcndirilmiştir. Otomobil insana özgü dış görünüş, davranış ve psikolojinin buyruklarına boyun eğebilmek adına bugüne kadar her türlü olası yapıyı yadsımıştır.

Gadget'lar ve Robotlar... • 141

lüğün m antıksal uzantısı g ib i sunm aktadır. O tom atikleşm e ayn ca yapısal hatalar, savu n m a m ekanizm aları ve nesnel tanım lam alar konusunda dü şü nce üretilm esini engellem eye çalışm aktadır. Şu halde kişisel düşünceleri yönlendiren bir düşe benzeyen bu kusursuz ve özerk monad aynı zam an­ d a nesnelerin kendinden korkup kaçtıkları bir düşe benze­ m ektedir. Günüm üzde basit bir animizm ve abartılı insani anlam lardan sıyrılan nesne teknik bir varlık olarak (bireysel bilince özgü biçimsel özerkliğin teknik alandaki yansım ası olarak) bir yandan kendine özgü modern m itolojik unsurlara sahip olurken (bu açıdan izlediği yollardan biri olan otom a­ tikleştirm e insanın biçim sel Özü ve bilinçaltına ait arzula­ rında karşılaşılan abartılı anlam landırm ayla ilgili bir şeydir) diğer yan dan inatla ve belki de hiç düzeltilem eyecek bir şe­ kilde kendi somut yapısal am açlılığına, "yaşam ı değiştirm e" olasılığına karşı gelm ektedir. Buna karşılık olarak, insan, her gün kullandığı nesne­ lere uyum lu ve gelişm eye açık bir yapı kazandırm ak yerine onları otom atikleştirdiği ve çok işlevli hale getirdiğinde, tek­ niğin egem enliği altında bulunan bir toplum da kendi sahip olduğu konum un anlamına da açıklam ak zorunda kalm ak­ tadır. Böyle bir durum da insanın her işe yarayan en güzel nesne, araçsal bir model olduğu söylenebilir. Bu anlam da otom atikleşm e ve kişiselleşm e kesinlikle karşıt süreçler değildirler. Otom atikleştirm ek, nesneye bir kişisellik kazandırm aktan başka bir anlam a gelem ez. Oto­ m atikleştirm e, gereksiz b ir nesneye olabilecek en kusursuz v e yüce biçim in kazandırılm ası demektir. Bu m arjinal farklı­ laştırm a sayesinde insan sahip olduğu nesnelerle kişisel bir ilişki kurabilm ektedir . 5

s Kişiselleştirme konusunda daha sonraki sayfalarda yer alan Modeller vc Seriler isimli bölüme bakıni2 . Zaten otomatikleşme modaya boyun eğmek ve üretim maliyetlerine boyun eğmekten başka seçeneğe sahip değildir, zira otomatikleşme düzeyinde ger­ çekleştirilen en küçük bir yenilik bile pek çok nesne kategorisinin gözden düşmesini sağlayabilmektedir.

142 • Nesneler Sistemi

İŞLEVSEL GARABET ÖRNEĞİ OLARAK GADGET

Bir tür hedeften sapm a olarak nitelendirilebilecek otom atik­ leştirme, işlevselliğin cinnet boyutuna ulaştığı koskoca bir evrene egemendir. Bir başka deyişle bunun adı ü retim düze­ yinde akıldışı boyutlara ulaşan karm aşıklık, ayrıntı saplantı­ sı, ayrıksı teknik özellikler ve biçim sel özgürlüğe boyun eğen nesneler evrenidir. Bu çok işlevlilik, normal işlevinin dışına çıkma, hiperişlevlilik ya d a işlevsellik ötesi bölgede nesnel anlam larını yitiren nesne tam am ıyla düşgücünün egem enli­ ği altına girm ektedir. Otom atikleşm e sürccinde İnsan bilinci akıldışı bir şekilde yansıtılırken; bu “şizoid özelliklere sahip işlevsel” dü nyada artık yalnızca saplantılarla karşılaşılm ak­ tadır. Burada yalnızca nesneye yönelik bir patafizik ya da uydurm a teknik çözüm ler bilim inden söz edilebilir. Çevrem izdeki nesneleri bu yöntem le sorgulam aya çalı­ şalım ve örneğin, bu nesnelerin yapısal özelliklere sahip olup, olm adıklarına bakalım, ö rn e ğ in , bunların hangileri teknik bir nesneye, hangileri bir aksesuar, gadget ya da biçimsel özellikler taşıyan bir şeye benzem ektedir? Bu sorulardan ha­ reketle sonuç olarak, büyük ölçüde retorik vc alegorik özel­ liklere sahip neo-teknolojik bir evrenin ortasında yaşadığım ız söylenebilir. Ayrıca bunun Barok bir çevreye benzediği de söylenebilir; zira alegorik özelliklere sahip olm ayı seven nes­ neler, durm adan yinelenen biçim leri vc değiştirilen m alzem e­ leri aracılığıyla yeni bir bireyselci söylev çekerlerken; dünyayı yeniden yaratm a olarak nitelendirilebilecek bir biçim anlayışı sayesinde gerçek anlam da m odern dönem in habercisi olduk­ ları; hareket ve ayrıntılarda abartılı bir biçim sellik d e dahil olm ak üzere sanatsal açıdan bir teknoloji çağm a özgü tüm tem a ve efsaneleri özetledikleri söylenebilir. Teknik açıdan nesnenin dengesi bu aşam ada bozu lm u ş­ tur, zira kendisine geliştirilen pek çok gereksiz işlev yü k len ­ m iş, dolayısıyla, n esn e yalnızca işlevsel zorunluluğa y a da işlevsellik adlı batıl inanca boyu n eğ m ey e başlamıştır. Başka bir deyişle her tür işlem e uygun bir nesne üretilebilir, böy­ le bir nesne yoksa da onu icat etm ek gerekir. H içbir yenilik yapm adan, kalıplaşm ış teknikleri bir araya getirerek, nes­

Cadget'lar ve Robotlar... * 1 4 3

nelere yaln ızca onlara ait olağanüstü ve tam am ıyla gereksiz işlevler yüklenm esini sağlayan Lepine yarışm asının beklen ­ tileri de zaten bundan öteye geçm em ektedir. Bu yarışm ada am açlanan işlev öylesine kesin bir şekilde belirlenm iştir ki, bu işlevin bir mazeret olarak kullanıldığını söylem ek daha doğru olacaktır. Aslında bu nesnelerin öznel bir işleve sahip oldukları, yani bir tür saplantıya benzedikleri söylenebilir. Bunun tersi olarak nitelendirilebilecek, işlevi ihm al edip yalnızca m ekanizm anın güzelliğini yücelten “estetik” süreç de farklı bir sonuca yol açm am aktadır, çünkü Lepine y a rış­ m asını düzenleyenler açısından güneş enerjisi ile yum urta kabuğu ayıklam ak ya da başka bir gülünç başan yalnızca saplantıyı andıran bir kurcalam a arzusu ya da nesne tara­ fından büyülenm ek için bir bahanedir. Zaten tüm diğer sap­ lantılar gibi bu da, az çok Picabia m akinelerinin, Tinguely m ekanizm alarının, artık kullanılm ayan eski bir kol saatinde­ ki basit çarklar y a da yaln ızca ne işe yaradıklarını unutm uş olduğum uz bu türden m ekanizm aların o bizi heyecanlandı­ ran büyüleyiciliğinden kurtulm am ızı engelleyen şiirsel bir niteliğe sahip olabilir. Artık hiçbir işe yaram ayan bir şey her zam an bizim işim ize yarayabilir.

SÖZDE BİR İŞLEVSELLİK ÖRNEĞİ OLARAK ZIMBIRTI (LE MACHIN)

Bu anlam sız işlevsellik sürecini özetleyen bir kavram varsa o da “zım bırtıdır”. Her “zım bırtının” bir işe yaradığı söylenebi­ lir. İtibarlı bir ism e sahip olm ası nedeniyle m akinenin İşlevi ikinci plana düşerken; işlevsel m odelde “zım bırtı” denilen şey “bir ada sahip olm am a” gibi olum suz bir aynntı ya da nasıl adlandırılacağını bilem em e (tam olarak ne işe yaradığı bel­ li olm ayan ahlak dışı bir nesne) nedeniyle belirsiz bir terim olarak kalır. Bununla birlikte zım bırtının da bir işlevi vardır. Dışlanm ış, işlevini yitirm iş bir nesne olarak “zım bırtı” y a da “şey” bizi daha çok uydurulm uş bir işlevselliğin zihinsel kar­ şılığını andıran muğlâk, h er şeyi içeren bir işlevselliğe gön­ derm ektedir. Saplantılı bir görünüm arz eden bu çok-işlevsellik ev­

144* Nesneler Sistemi

renini tam am ıyla denetleyebilm ek olanaksızdır. H iç kim­ senin ne işe yaradığını bilm ediği ancak m utlak surette bir işe yaradığını düşündüğü M arcel A ym e’ye ait “Vistem boir* adlı nesneden, R adio-Luxem bourg’un "Şey” adlı sona ermek bilmeyen yarışm asında binlerce dinleyicinin ufacık bir nes­ nenin adını, örneğin trom bon borusunun dibinde bulunan, özel olarak üretilm iş bilm em neye yarayan alaşım lı paslan­ m az tabaka nedir, vs. gibi soruların yanıtlarını bu lm ak için çırpındıklanna tanık olunm aktadır. Pazar günleri yapılan ■ufak tefek tam irat işlerinde kullanılanlardan Jam es B on d’un kullandıklarına benzeyen “süper-cjctc^enara dek inanılm az bir aksesuar m üzesini andıran çevrem iz sonuçta devasa bir çaba harcanarak sınai boyutlara varan bir nesne ve gadget üretim ine yol açmıştır. G ü nlük yaşantım ıza giren bu m an­ yaklık boyutuna varan, ya n i en önem siz işleri yerin e getir­ m ek için özel bir şekilde tasarlanan “zım bırtıların” "Pazar gü n ü ustalarının” düşledikleri olur olm az her şeyin gerçek­ leştirilm esine neden oldukları söylenebilir. Tabak, çatal, vs. üzerine yapışan yağın ultrason dalgalarıyla el değm eden çık­ m asını sağlayan bulaşık m akineleri, ekm ek dilim lerini dokuz ayrı renkte kızartabilen ekm ek kızartm a m akineleri ya da kokteyl karıştırm aya yarayan m ekanik kaşıklar konusunda b ir şey söylem ek gereksiz görünm ektedir. Eskiden yalnızca büyüleyici, acayip bir nesne, kişisel bir psikolojik sorun gibi algılanan şeyler, sınai seri üretim düzeninde her gün yeni baştan tasarlanarak kendilerine çılgın y a da uçuk ayrıntılar eklenm iş nesnelere dönüşm üşlerdir. Tüm “zım bırtılar” göz önüne getirildiği takdirde bu bom ­ boş kavram ın akıl alm az sayıda nesneyi kapsadığı görü lecek­ tir. Her geçen gün çok hızlı bir şekilde ve daha çok tekn ik a y ­ rıntıyla donatılan bu nesneler karşısında belleğim izde büyük b ir kavram sal boşluğun oluştuğu ve her gün çok doğal şeyler gibi yararlandığım ız bu şeylerin yapıları ve işlevsel karşılıkla­ rını dil düzeyinde üretm ekten aciz kaldığım ız söylenebilir. G i­ derek daha çok nesne ü reten uygarlığım ız nedense bu nesne­ leri tanımlama konusunda giderek zorlanm aktadır. “ M akine” sözcüğü artık belirli bir geçerliğe sahip bir terim dir (terim in her zaman böyle bir an lam ı olm am ıştır, XVIII. yüzyıl sonuna

Gadget’lar ve Robotlar... • 145

kadar m akine sözcüğü günüm ü zdeki “zım bırtı” sözcüğünün eş anlam lısı olmuştur). M akine toplum sal iş dünyasının bir parçasına dönüştükçe, her geçen gün uzm anlaşm aya kayan b ir evrende “zım bırtı” sözcüğünün, hiçbir kolektif talebe yanıt verem ez hale gelerek herhangi bir tanım lam aya uyam ayan ve dolayısıyla çağdışı kalan n esn eler sınıfına giren her şeyi kap­ sayacak şekilde kullanıldığı görülm ektedir. “ Makine", işlev­ sel “dil” alanına ait bir terim se, o zam an "zım bırtının” kişisel “ söz” evrenine ait bir terim olduğu söylenebilir. İsim lendirilem eyen (ya da uydurma sözcükler veya yarım yam a lak bir şekilde isim lendirilen) nesnelerin hızla çoğaldığı bir u ygarlı­ ğ a ait m asallara karşı direnişin, ayrıntılarına dek bilin en ve adlandırılan bir nesneler uygarltğındakinden çok d ah a zayıf olduğunu söylem eye gerek yoktur. Bugün, G. Friedm an’ın deyişiyle bir “am atör sü rücü ler” grubuyla, yani m otorlarıyla hiç ilgilenm em iş ve şeylerin yalnızca bir işleve değil, a yn ı za­ m anda çalışabilme gibi gizem li bir anlan\a sahip olduklarını d ü şü n e n insanlarla dolu bir dünyada yaşıyoruz.

Çevrem izin ve dolayısıyla gündelik yaşam da dünyayı algılayış biçim im izin büyük ölçü d e işlevsel sim ülakrların gö­ rüş biçim lerinin aynısı olduğunu kabul edersek; kavram sal başarısızlığın hangi batıl in an ç sayesinde sürdürülm eye veya telafi edilm eye çalışıldığını sorm ak durum unda kalırız. Nes­ nelere özgü bu işlevsel gizem nasıl açıklanabilir? Bu sorunun yan ıtı m akinelerden oluşan, h er yeri m akinelerin kaplam ış olduğu bir dünyada kendisinden kurtulm anın çok zo r oldu­ ğu ve açıklanm ası zor bir tutku şeklinde olabilir. B u rada m a­ kineyle zım bırtı birbirlerini karşılıklı olarak dışlam aktadırlar. M akinenin kusursuz bir biçim e sahip olduğu söylenem eye­ ceği gibi, zım bırtının da kusurlu bir biçim e sahip olduğu söy­ lenem ez. Bunlar farklı dü zenlere ait şeylerdir. Biri gerçekten çalışan, bir işe yarayan, diğeriyse bir işe yaradığı düşünülen b ir nesnedir. Makine, belli b ir alanla sınırlı olan bir gerçek­ liği biçim lendirirken; zım bırtı biçimsel bir işlem den fazlasını gerçekleştirem ediği halde san k i bütün dünyayı biçim lendiren b ir şeye benzem ektedir. Zım bırtı, gerçek 6 dünyada hem en

6 Düş gücü bir şeyler üretebilmek için yine de asgari düzeyde bir

L46 • Nesneler Sistemi

hiçbir işe yaram asa bile kendisine biçilen uyduruk işlevlere sahiptir, örn eğin , m eyve çekirdeklerini çıkarm aya yarayan şu elektrikli oyuncağı andıran küçük nesne y a da dolapla­ rın üstünü süpürm eye yarayan şu yeni elektrik süpürgesi aksesuarı aslında çok kullanışlı olm am akla birlikte b ir inan­ cın oluşturulm asına katkıda bulunm aktadırlar. B aşka bir deyişle her gereksinim e yan ıt verebilecek bir makine vardır. Her tür pratik (hatta psikolojik) sorunu öngörüp, önlem ala­ bilmek, teknik ve rasyonel, yalnızca bu gereksinim e yanıt verebilecek bir nesne üretebilm ek m üm kündür. B urada asıl sorulm ası gereken soru, sorunun ne olduğudur? O ysa bu sorunun da bir önem i olm adığı söylenebilir, zira asıl önem li olan bize sunulan dünyanın önceden “ işlenmiş, işlem gör­ m üş" bir dünyaya benzem esidir. Bu durum da “zım bırtı” de­ nilen şeyin gerçek gösterileni erik çekirdeği ya da dolabın üst kısm ı değil; teknoloji üstüne oturan bir gerçeklik ilkesi doğ­ rultusunda yeni baştan yaratılan doğadır. Bu tam am ıyla bir otom ata dönüştürülm üş b ir doğa sim ülakrıdır. İşte “zım bırtı” m iti ve gizem i denilen şey bundan ibaret olup; tüm m itolo­ jiler gibi iki karşıt anlam a sahiptir. Birincisi insana işlevsel bir düş sunarak kandırırken, nesneyi de kendisine insan üretim i akıldışı anlam lar yükleyerek kandırm aya çalışm ak­ tadır. Gereğinden çok insani olan bir insancıllık anlayışı ve gereğinden çok işlevsel olan bir İşlevsellik anlayışı arasında çok sıkı bir suç ortaklığı vardır, zira insanların dünyasına teknik bir amaçlılık kazandırm ak demek doğru ya d a yanlış tekniğin dünyasına insani bir am açlılık kazandırm ak dem ek­ tir. İnsan ilişkisinin, tekniğin saçm a ve totaliter m üdahale­ si ile bozulm asına karşı giderek hassaslaşm aktayız. İnsan ilişkilerinin gelişen tekniğin saçm a ve yaşam ın h er alanını kapsayan m üdahalesi ile bozulm asına karşı aşın hassasiyet gösterirken; insanın saçm a ve yaşam ın tüm alanlarını kap­ sayan m üdahalesine m aruz kalan teknik gelişm e konusunda aynı hassasiyeti gösterdiğim iz söylenem ez. Oysa insanın m a­ kinelerden yola çıkarak oluşturduğu akıldışı düşünce ve ha­ yallerin “zım bırtılar” üretilm esine yol açtığı; diğer bir deyişle

işlevselliğe gereksinim duymaktadır.

Cadgellar ve Robotlar... * 147

her som ut ve işlevsel gereksinim in daha sonra ortaya bir iş­ levsellik fantazm ının çıkm asına neden olduğu söylenebilir. Zım bırtının insanı bü yü lem e nedeni kesinlikle bilin çal­ tına Özgü bir işlevi yerine getirm esidir. Zım bırtının kesinlikle bir işleve sahip olduğu ve tam bir uyum sağladığı y e r b ir işe yaram a zorunluluğunun bulunm adığı bir alandır. İnsanların d ü n y a y a m üthiş bir işlevsellik yükledikleri m asalın köke­ ninde, insan bedenine yü klenen o müthiş işlevsellik masalı vardır. Tekniğin yarattığı dünya, kusursuz bir cinsel organa sahip özneyle ilişkilendirilm ektedir. Bu anlamda türünün en kusursuz örneği olan zım bırtının, gerçekten de, işlevini ku­ sursuz bir biçim de yerine getiren bir araca benzeyen fallus gibi algılandığı görülm ektedir. Bu açıdan bakıldığında hemen her nesne biraz “ zım bırtıya” benzer; başka bir deyişle b ir araç olm a işlevini yitiren her nesne libidinal bir araca benzetilebi­ lir. Bu, çocuğun oyuncağıyla y a da “İlk e r insanın herhangi bir taş ya da tahta parçasıyla kurduğu ilişkiye benzem ekte­ dir; başka bir deyişle “henüz uygarlaşm am ış” bir insan basit bir tükenm ez kalem i fetişe dönüştürürken, artık kullanılm a­ yan bir araç y a da eski nesnenin “uygar” insan açısından ayn ı anlam a geldiği görülm ektedir. Bütün nesnelerin gerçeklikle olan ilişkilerine her zam an kısa devre yaptırılabilir. Zihinsel bir işleve sahip olabilm esi için n esnenin som ut işlevini yitirmesi yeterlidir. Basit bir ifadeyle h er som ut nesne düşsel bir nesneye gönderm e yapabilir. Eski nesnelerden söz ederken bu konuyla ilgilenm iştik. Eski nesnelerin üstün ya da anlam sız şeyler olm aları m alze­ m e ve biçim le ilgili bir şey olup, zihinsel anlam da çocukluğa geri dönm e kom pleksine bağlanıyordu; oysa sözde-işlevsel nesneler, “zım bırtılann” üstün ya da anlam sız şeyler olm a­ ları işlevsellikle ilgili bir şey olup fallik bir gücü yansıtm a kom pleksine bağlanm aktadır. Bir kez daha anım satm ak gerekirse buradaki ayrım lam a çözüm lem eyle sınırlı b ir şey olup, genelde somut belirli bir işleve sahip olan nesnelerin “ zihinsel* açıdan sonsuz sayıda işleve sahip oldukları, yani h er türlü hayali kapsayabildikleri görülm ektedir. Ancak, zım bırtılann yaratılm a ve üretilm esiyle ilgili gelişim süreci incelendiğinde ruhsal dü zenden bir enerji düzenine doğru

148 • Nesneler Sistemi

bir geçiş yapıldığı, yani geleneksel nesnelerin daha çok bizim varlığımızın kanıtlarına benzeyen, bedenim ize ait statik or­ ganları sim geledikleri görülm ektedir. Sanal bir enerji üretiyor görünen teknik nesnelerin bizi farklı bir şekilde büyüledikleri söylenebilir, zira bu nesneler bizim varlığım ızı kanıtlam aktan çok hareket eden canlı kanlı bir bedenin sim gelerine ben­ zem ektedirler. Burada bile tüm nesnelerin aynı özelliklere sahip olm adıklarının altını çizilm esi gerekir, zira kim i çok modern aletler sessiz sedasız bir şekilde enerji üretebilm ek­ te ve biçim sel açıdan giderek kusursuzlaşan oval b ir görü­ nüme sahip olabilm ektedirler. İçinde yaşadığım ız h a b er ve iletişim dünyasında enerjiyle ilgili gösterilere nadiren tanık olunm aktadır. Her şeyin m inyatürleştirildiği ve elin, kolun giderek daha az kullanıldığı bir evrende sim geselin d e gücü­ nü yitirm esi kaçınılm azdır .7 İnsanlar zam an zam an nesnele­ rin kontrolünü ellerinden kaçırsalar bile, hiç m erak etm eyin düş gücünün elinden kurtulam azlar. Düşlem e yöntemleri teknolojik gelişm e yöntemlerinin izini sürer, ö y ley s e gelecekte başvurulacak teknik verim lilik yöntem i hiç kuşkusuz yeni bir düş gücü anlayışının oluşm asına neden olacaktır. Bunun nasıl bir görünüm e sahip olabileceği konusunda a çık seçik bir fikrim iz yok ancak önce ruhsal ardından enerjik bir yapı üstüne oturan düş gücünden sonra şimdi de sibernetik bir düş gücüne özgü yapıları incelem em iz gerekebilir. O ysa bu sibernetik düşgücünün m erkezinde kesinlikle organik y a da işlevsel değil tam am ıyla ilişkiler üstüne oturan bir dünyadan söz eden bir m asal bulunacaktır. Şimdilik, gün delik yaşan­ tımızın bu üç ayrı düş gücü tarafından orantısız bir şekilde belirlendiği söylenebilir. Eski bir büfe, otom obil ve kasetçalar aynı yaşantının birer parçası olabilm ektedir. B un unla bera­ ber söz konusu nesnelerin gerek soyutlanm a biçim leri gerek­ se teknik yapılan nın birbirlerinden kesinlikle farklı olduklan görülm ektedir.

7 Bu minyatürleştirilmiş, dilsiz, hazır ve mükemmel aletler dünya­ sında, motorun ve sürüşün insan üzerindeki somut etkisi nede­ niyle otomobil, büyük bir gösteri nesnesi olarak kalmaya devam cdecektir.

Gadgetlar ve Robotlar... • 149

Sonuç olarak nesne ne işe yararsa yarasın b iz onu KEN­ Dİ gördü ğüm ü z işleri gören bir şey gibi algılanz. Nesne işimi­ ze ister çok isterse az yarasın, kendim izi bir şekilde onun bir işe yaradığına inandırm aya çalışırız. Bu, “zım bırtı” örneğinde olduğu gibi saçm a boyu tlara ulaşan bir verim lilik olsa bile yine de kendim ize mal etm eye çalışm z. Özellikle de saçm a­ lık boyutlanna ulaşıyorsa. B urada hepimizin kafasında yer etm iş olan şu sihirli ve kom ik: “her zaman işe yarayabilir” form ülüyle karşılaşılm aktadır. Kimi zam an çok som ut bir işe yarayan nesnenin çoğunlukla her şeye ve hiçbir şeye yara­ m adığı y a da yalnızca “her zam an işe yarayabilir” düşüncesi­ ne hizm et ettiği görülm ektedir.

BAŞKALAŞAN İŞLEVLERE ÖRNEK OLARAK ROBOT

Bu düşünm e biçimini zorladığınızda karşınıza bilim -kurgu üreticilerinin düşledikleri nesneler, yani katıksız b ir “zım ­ bırtılar” krallığı çıkar. O ysa bu yöntem le gündelik yaşam ın sın ırlan dışına çıkılamaz, zira bilim -kurgu bu dünyaya ait akıldışı eğilim lere özgür bir düş gücü aracılığıyla m asalsı bir görünüm kazandırılm asından başka bir şey değildir. Zım bır­ tılar krallığı nesne uygarlığının en önemli kanıtıdır, çünkü bu uygarlığın kimi yönlerini eleştirirken bilim -kurgunun ter­ sine herhangi bir kehanette bulunm am aktadır. Bilim -kurgu, teknik evrimin geleceği hakkında hiçbir gerçekçi kehanet üretem em ektedir. Onun olsa olsa teknik evrim in gelecek zam anda çekilm iş geçm iş kipi olduğu söylenebilir; başka bir ifadeyle çok eski çağlara ait düşünceler, eskiden kalma çok sayıda biçim ve işlevle beslenen bir şeydir. B urada çok sayıda değişik yapıya sahip icattan söz edilem em esine kar­ şın, çoğu pek bir işe yaram ayan ve kafa karıştıran, hep aynı gereksinim ve işlevleri kapsayan, sınırsız bir düş gücünün ü rünü olan sayısız nesneyle karşılaşılm aktadır. Aslında bu sürecin pazar günleri evde yap ılan ufak tefek tam ir işlerinin en uç noktasını tem sil ettiği söylenebilir. G erçek anlam da bir araştırm aya benzem ese b ile bilinçaltıyla ilgili çok zengin bir belge kaynağıdır.

150 * Nesneler Sistemi

Bilim -kurgu özellikle m odern nesne konusundaki en tu ­ tarlı ya da en akıldışı form ül olarak ileri sürdüğüm üz bir şeyi, yani otom atikleşm eyi anlatır. Bilim -kurgunun yarattığı tek bir süper-nesne varsa o d a ROBOT’tur. Bundan böyle insan­ lar pazar günleri artık çim bile biçem eyeceklerdir; çünkü çim biçm e makinesi kendi kendine çalışm aya başlayıp sonra da kendi kendine duracaktır. Bu durum da nesnelerin otom atik­ leşm eden başka bir seçeneğe sahip olm adıklarından mı söz etm ek gerekecektir? Nesnelerin m evcut işlevlerinin otom a­ tikleşinceye dek geliştirilm eye m ahkûm edilmiş olm ası (belki de küçük kahve değirm enleri üreten kahve değirm enleri dü ş­ leyen çocuklar 8 gibi, “kendiliğinden” denilebilecek b ir şekilde taklit yöntem iyle kendi kendini tam am ıyla üretebilecek bir aşam aya dek) insanın gelecekle ilgili olarak ürettiği teknik gelişm elerden çok, yaptığı güncel psikolojik açıklam alarla ilgilidir. Bu bağlam da robot efsanesi bilinçaltının nesne ko­ nusunda ürettiği tüm çözüm lerin bir özeti gibidir. H em insan hem de dünyayı sim geleyen bir m ikrokozm os gibidir; başka bir deyişle hem insan hem de dünyanın yerini alabilm ekte­ dir. Bu m utlak işlevsellik ve m utlak insani hatlar arasında gerçekleştirilen bir sentezdir. Elektrikli m utfak aleti denilen şey (“m ikser”) bu konuda öncülük yapm aktadır. Bu bağlam ­ da robot denilen şey, dü ş gücünün henüz olgunlaşm adığı, yani yalnızca işlevselliğin ön plana çıkanldığı bir evrede ü re­

8 Bu ulaşılabilecek en son aşamadır, başka bir deyişle teknolojik açıdan kendinin tıpatıp bir benzerini üretebilen bir makine tasav­ vur edebilmek olanaksızdır. Böyle bir şey hiç kuşkusuz özerkliğin en üstün aşaması anlamına gelecek ve bu konuda çckilecck söy­ levler kendi kendilerini yinelemekten başka bir şey yapamaya­ caklardı. Düş gücünün bu aşamaya ulaşabilmesi için otomatik bir yeniden kopyalama (tek hücrelilerin bölünmesi gibi) aşaması­ na kadar uzanan sihirli vc çocuksu bir süreçten geçmesi gerekir­ di. Tek işlevi kendi kendine üremek olacak böyle bir makine -bu arada bezelye de ayıklayabilse iyi olur- zaten “saçmalığın” doruk noktasını oluştururdu, insana baktığımızda tek işlevinin hiçbir zaman üremek olmadığını görürüz. Düş gücüne sahip olmak çıl­ gın olmak değildir; zira düş gücü insan vc kopyasını her zaman farklı şeyler olarak görmüştür.

Gadgetlar ve Robotlar... * 151

tilm iş efsanevi bir çözüm e benzem ektedir; başka b ir deyişle robotun m ekanik bir proteze benzem e çabasının nedeni (me­ talik bir gövde, aksak, düzensiz ve insanm kine benzem eyen jestler) kesinlikle büyüleyebilm ektir. Robot, insana özgü bir çeviklik gerektiren hareketleri gerçekleştirebilecek düzey­ de kusursuz bir kopya olabilseydi o zam an insanlar ondan korkardı. Robottan beklenen tam amıyla işlevselleştirilm iş ve kişiselleştirilm iş bir dünyayı sim gelem esi, yani insanın ken­ dini her açıdan güvende hissetm esidir. Böyle bir evrende, ro­ botun, işi özdeşleşm eye vardırm adan 9 insanın sah ip olduğu soyut güce sahip olm asında bir sakınca yoktur. Bilinçaltı bağlam ında, robot, tüm diğer nesnelerin Özeti sayılabilecek ideal bir nesneyi andırıyorsa bunun nedeni iş­ levsel açıdan bir insan sim ü laknna benzemesi değildir. Robot bu özelliği taşımakla birlikte insanın kopyası olacak kadar da m ükem m el bir nesne değildir. Her ne kadar insana benzetilse de kusursuz bir nesne olan robotun bir köle olm aktan başka seçeneği yoktur. Robot, özünde her zaman bir köle olarak ka­ lacaktır. İnsanı üstün kılan cinsellik hariç onun tüm diğer ni­ teliklerine sahip olabilir. Zaten robot ancak bu sınırlar içinde insanları büyüleyebilir ve simgesel bir değere sahip olabilir. Çok işlevliliği insanın dü nya üzerinde kurduğu fallik egem en­ liğin bir kanıtı olmanın ya n ı sıra denetlenebilm e, yönlendirilebilm e, cinsiyetten yoksu n bırakılm a gibi özelliklere sahip köleleştirilm iş bir fallusa benzediği; bu tür bir cinselliğinse

9 Burada bir kez daha, XVIII. yüzyılda üretilmiş otomatla ilgili apo-

logu (Işlevselci Masal isimli başlıktaki dipnotlara bakınız) aktar­ mak istiyoruz. Bu örnekte illüzyonist, müthiş bir ustalıkla bir robot gibi aksak hareketler yaparak insan hareketlerine özgü bir esneklik sergilemez. Çünkü bunun bir gösteri, yani otomat ve insan arasındaki farkı algılamanın verdiği haz demek olduğunun bilincindedir. İllüzyonist bir robot gibi hareket etmediği takdirde izleyicilerin “gerçek” ile sahte olanı birbirlerinden ayıramamak­ tan dolayı büyük bir korkuya kapılacaklanndaıı emindir. Çünkü önemli olanın kusursuz bir otomat yaratmak değil, iki varlık ara­ sında bir fark olduğunu gösterebilmek olduğunu bildiğinden iz­ leyicilerin, makineyi insan, insanı ise makine sanmalarının daha doğru olacağına inanmaktadır.

152 • Nesneler Sistemi

kolaylıkla denetlenip, kim seyi kaygılandırm adığı söylenebilir. Başka bir deyişle geriye yalnızca her söyleneni yap an işlevsel bir nesne, bana boyun eğen dünyaya boyun eğdiren, (eğer bu şekilde ifade edilebilirse) insana benzeyen, yani kendi ürkü­ tücü yanını yadsım asını sağlayan bir nesneyle som utlaşan ve artık tıpkı kendisi gibi güçlü bir köleye sahip olduğu için gururlanabileceği türden bir şey kalmaktadır. Böylelikle her nesneyi robotlaşm aya iten eğilim inin ne­ reden kaynaklandığı ortaya çıkm aktadır. Burada robotun bi­ linçaltını etkilem eye yönelik psikolojik işlevi sona erm ektedir, zira robotta herhangi bir gelişm e görülebilm esi olanaksızdır. Başka bir deyişle robot bir yandan insana ben zem en in ; diğer yandan da işlevsel bir soyutlam aya benzem enin ötesine g e­ çememektedir. Bu aynı zam anda a k tif bir cinsel yaşam ın da sonudur, zira robotun yansıttığı nötralize edilm iş, devredışı bırakılmış, dışlanmış, dondurulm uş bir cinselliktir. Burada n arsislik bir soyutlam adan söz edilm ektedir; başka bir deyiş­ le bilim-kurgu evreni cinsellikten arındırılm ış bir evrendir. Robotun daha pek çok açıdan ilginç bir şeye benzem esi­ n in nedeni, nesneye m asalsı bir şekilde son verm iş olm asının y a n ı sıra çevreyle kurduğum uz derinlem esine ilişkiler konu ­ sunda her türlü hayal üretim ine izin vermesidir. Robot bir köleyse, bu durum da kölelik tem asının, bü­ yücü çırağı efsanesi de dahil olm ak üzere, hep başkaldırı te ­ m asıyla ilişkili bir şey old u ğa söylenebilir. Zaten bilim -kurgu öykülerinde çok değişik robot başkaldınsı örnekleriyle kar­ şılaşılm aktadır. Başkaldırı teması bu öykülerde şu y a da bu şekilde m uhakkak yer alm aktadır, ö rn e ğ in robot, hem çok iyi hem de hain bir köle olabilm ektedir. Denetlenebilen bir gü ce sahip olduğu ölçüde iyi, denetlenem eyen bir güce sahip olduğundaysa çok kötü bir robottur. Oysa insan da, büyücü çırağı gibi, kendininkiııe benzediğini düşünerek egem enliği altına aldığı ya da baskı altında tuttuğu bu gücün hortlam a­ sından çekinm e konusunda haklı nedenlere sahip olabilir. Zira söz konusu gü ç kendi cinselliği olup artık ona karşı gel­ m ekte ve onu korkutm aktadır. Özgürleşm iş, zincirlerinden kurtulm uş, başkaldırmış b ir cinsellik insanın en tehlikeli düşm anı haline gelm ektedir. Zaten öykülerde robotların ön

Gadgetlar ve Robotlar... • 153

görülem eyen sayısız ihanetleri, daha kötü varlıklara dönü ş­ m eleri ya da bu ani dönüşüm ün yol açtığı tedirginlik çok sık karşılaşılan bir durum dur. Öyleyse insan kendi iç dünyası­ nın derinliklerinde yatan güçlerle çarpışm ak ve sa h ip oldu­ ğu güce sahip olan kendi kopyasıyla karşı karşıya gelm ek durum undadır ki, efsaneye göre bununla karşılaşm ak ölüm anlam ına gelm ektedir. B oyunduruk altındaki fallik enerjile­ rin giderek şiddetlenen başkaldırısı, robotlarda karşılaşılan m ekanik ihanetin (aynı zam anda ortam a özgü işlevsel bir da­ ğınıklık anlam ına gelm ektedir) eşdeğerlisidir. öyk ü lerd e insan kahram anlar tam da bu noktada ya “kötü” güçleri alt edip her şeyin “ahlaki” bir düzene boyun eğ­ mesini sağlar, ya da robotların sahip oldukları som ut güçler kendi kendilerini yok ederek otom atikleşm enin intiharına yol açarlar türünden iki çözüm sunulm aktadır. Bilim -kurgu öy­ külerinde sıkça karşım ıza çıkan bozulan, kendi kendini yok eden robot tem asının, isyan tem asının mantıksal bir sonucu olduğu söylenebilir. O kuyucu içinden nesneler y a d a N esne­ nin yok olup gitm esini ister. Nesnelerin başına böyle bir olay gelm esini dilem ek, şeytani bir görünüm e bürünm üş olan bilim in ahlaki açıdan m ahkûm edilmesi şeklinde değerlen­ dirilebilir, zira kendi yok oluşunu program lam ış bir teknik, insanı yeniden iyi doğanın kucağına itmek durum undadır. Kurgusal anlatılarda bu ahlaki tem aya sık sık rastlanm akla birlikte; bunun kim i zam an çok basit, kimi zam an çok akılcı bir tem aya benzetildiği söylenebilir. Ahlak, insanlan hiçbir zam an büyüleyem em işken robotun başına gelecek parçalan­ m a olayı açıklam ası güç bir şekilde insanın hoşuna gitm ekte­ dir. Bu, ahlaki bir zorlam adan çok, nesnenin işlevsel açıdan büyük zaferler kazanm ış o ld u ğ a bir aşamada, geleneksel parçalanm a düşünün yinelenm esini zorunlu kılan tem el bir arzudur. B urada büyük b ir keyifle izlenen şey sahnelenen ölüm gösterisidir. Robotun boyunduruk altına alınm ış bir cinselliği sim gelediğini kabu l edersek, bir gösteri esnasın­ da parçalanm asının insan açısından -ken din e benzettikten sonra yok ettiği- kendi cin selliğinin yok olu şu nu n sim gesel bir karşılığı olduğunu da kabu l etm iş oluruz. Freud’un bu konu da ulaşm ış olduğu en so n verilerden hareketle, çılgınlık

154 • Nesneler Sistemi

raddesine ulaşm ış bir tekniğin geçirdiği dönü şü m ler aracı­ lığıyla, insanın, gelecekte yaşayacağı kendi ölü m üyle ilgili bir kutlam a yapıp yapm adığı; korkulanndan kurtulabilm ek am acıyla cinsellikten vazgeçip geçm ediği sorulabilir. Bugünlerde çok m oda bir şey olan “Happening^in (“Olay”), bilim -kurgu öykülerinde karşılaşılan nesne “intiha­ rı” y a da ölüm ü denilen şeyi anlam am ızı kolaylaştırdığı söy­ lenebilir. “ Happening” , “ orji” törenlerinde karşılaşılan türden bir nesneleri yok etme, hiçe saym a seansının yan ı sıra her konuda doygunluk sınırına ulaşm ış bir uygarlığın, yaşam ın tüm alanlarında bozulm aya yü z tutm asını ve ölüm ünü bir tür soykırım gibi şenliklerle kutlam asına benzem ektedir. A B D ’de ortaya çıkan yeni bir m oda bu olayın bir şekilde ticarileşmesine neden olmuştur. Bu m oda kapsam ında dişli çark­ lar, biyeller, şanzım anlar, vb. unsurlarla donatılm ış harika m akineler üretilerek, satışa çıkartılm aktadır. Bunlar işlevsel açıdan hiçbir işe yaram ayan aııcak bakm aya kıyam ayacağınız güzellikte m akinelere benzeyen ve birkaç saat çalıştıktan sonra ansızın ve kesin bir şekilde kendi kendilerine dağılan nesnelerdir, insanlar bu nesneleri birbirlerine karşılıklı ola­ rak arm ağan ettikten sonra dağılıp, yok olm alan, y a n i ölm e­ leri hep birlikte izlenerek bir şölenle kutlanm aktadır. O kadar uzağa gitm eğe gerek y o k çünkü günüm üzde kimi nesneler bir çeşit yazgı ifadesine benzeyen somut göstergelere dönüşmüşlerdir. Bu konuda araba yine ayrıcalıklı b ir yere sa­ hiptir. İnsanlar en iyi ve en kötü günlerinde sanki arabalarıyla birlikte olma gibi bir taahhüt altına girmektedirler. İnsan çok işine yarayan arabanın aynı zam anda yazgısını paylaşm a gibi bir beklenti içine girm ekte ve bu durum u kabullenm ektedir. Örneğin, pek çok filmde karşılaşılan arabayla ölüm bu yazgı anlayışını temsil eden sıradan görüntülere dönüşm üştür.

TEKNOLOJİK DÖNÜŞÜMLER ÜZERİNE

Bu bakış açısı doğrultusunda teknolojiye dayalı işlevsellik " masallarını neredeyse b ir tür yangıya dönüştürebilm ek ve dünyayı egem enliği altına alan bu teknolojinin um ulanın

Gadget'lar ve Robotlar... * 155

aksi yönde giden tehditkâr bir sürece dönüştüğünü göstere­ bilm ek m üm kündür. Bu noktada: 1) Nesnelerin dayanm a süresi ve kusurlarıyla ilgili soru­ nu yeniden ele alarak, öncelikle bizi rahatlatıp rah atlatm a­ dıkları; birer nevrotik denge unsuru gibi görünüp görü n m e­ diklerinin yanı sıra neden sürekli bir şekilde hayal kırıklığına uğrattıklarının; 2) Bizim toplum um uza özgü üretim düzeni ve teknoloji alanında am açlar ve a ra çla r arasında akılcı bir ilişki bulu­ nu p bulunm adığının yen id en sorgulanması gerekm ektedir. Sosyo-ekonom ik bir üretim sistem iyle psikolojik bir sa­ vu n m a m ekanizm ası nesnenin bir işe yaram azlık v e am aç­ sızlık gibi iki karşıt özelliğini yansıtm aktadırlar. B urada asıl açıklanm ası gereken şey bu iki sistemin nasıl olup da karşı­ lıklı bir danışıklı dövüş süreci içine girdikleridir. Teknolojinin belirlediği bir toplumun kesintisiz bir tek­ nolojik ilerlem eye karşın bu gelişm eye uyan bir ahlak üretme konusunda hep “geç kalm ası” , insanı kanıksatan bir ma­ sala dönüşm üş gibidir. O ysa bu iki süreç kendi aralarında dayanışm a içindedirler, zira ahlaki "durgunluk" teknolojik ilerlem eye başka bir anlam verilerek tek güvenilir değer, tek toplum sal belirleyici süreç olarak algılanm asına yol açarken; ü retim düzeninin de aklanm asını sağlam aktadır. Ahlaki çe­ lişki görünüm ü altında asıl gizlenen çelişki bir yan dan var olm ayı sürdüren üretim sistem inin diğer yandan teknolojik ilerlem eye (ve dolayısıyla toplumsal ilişkilerin yeniden y a ­ pılanm asına) karşı olm asıdır. Teknoloji, üretim ve tüketim arasında ideal bir çakışm adan söz eden m asal tüm politik v e ekonom ik am açsızlık biçim lerini gözlerden kaçırm aya ça­ lışm aktadır. Ortada insanlar arası ilişkilerin du raksam a y a d a gerilem esine neden olan bir sistem varken; teknoloji ve nesneler üstüne oturan b ir sisteminin uyum lu bir şekilde gelişm esi m üm kün m üdür? İnsanlar ve teknolojiler, gereksi­ nim ler ve nesneler her durum da birbirlerini karşılıklı olarak biçim lendirirler/yapılandırırlar. Aynı uygarlık alanı içinde y e r alan bireysel ve toplum sal yapılarla teknolojik ve işlevsel biçim lerin bir dayanışm a içinde olm alan neredeyse b ir yasa­ y a dönüşm üş gibidir. B izim teknoloji üstüne oturan uygar­

156 • Nesneler Sistemi

lığımızda da nesneler ve teknolojiler insanlarla ayn ı kölelik biçim lerine boyun eğm ektedirler. Som ut yapılanm a, yani tek­ nolojilerin boyun eğdiği nesnel gelişim süreci de, tıpkı insan ilişkilerinin som ut toplum sallaşm a, yani nesnel toplum sal gelişim sürecinde görüldüğü gibi aynı zihinsel engellem eler, aynı zihinsel sapm alar ve aynı zihinsel gerilem elere maruz kalmaktadır. Burada kanserli nesne gibi b ir şeyden söz edilebilir, zira her yeri saran sağlıksız nesneler neredeyse nesnenin tüm y a ­ şamı egemenliği altına alan bir tür kansere benzem esine yol açm ışlardır. O ysa m oda v e yönlendirilen tüketim 10 adlı top­ lumsal döngü nedense bu sağlıksız (otom atikleşm e, aksesu­ arlar, önem siz farklılıklar) unsurlar üzerine oturtulm uştur. Teknolojik gelişim de bu noktadan ileri gitm eye niyetli değil gibidir. Yine bu sağlıksız unsurlar aracılığıyla çok sağlıklı bir görünüm sunm aya çalışan ve her yerde karşım ıza çıkan nesnenin biçim sel kasılm alara ve nesnel değişikliklere boyun eğerek tükenip, gittiği görülm ektedir. Lewis M u m ford’a göre, ( Technique et Civilisation, s. 341) biçim ve stil değişiklikle­ ri teknolojik açıdan belli bir olgunluk düzeyine u laşılam a­ dığını gösterm ektedirler. Değişiklikler bir geçiş aşam asının göstergesidirler. Oysa kapitalizm 11 bu geçiş dönem ine “ ka­ lıcı” bir görünüm kazandırmıştır. Mumford, örneğin A B D ’de 1910’dan 1940’a dek süren ve araba, uçak, buzdolabı, tele­ vizyon gibi nesnelerin ortaya çıkışına sahne olan görkem li bir dönem den sonra icatların neredeyse durduğuna dikkat çekmektedir. Sonrasında görülen iyileştirm eler, geliştirm eler, işlemsel değişiklikler nesneye bir saygınlık kazandırm akla birlikte yapısal yenilikler sona ermiş gibidir. M um ford, “ma­ kinenin daha kusursuz bir hale getirilm esinin Önündeki en büyük engel, zevk ve m odanın savurganlık ve ticari kazanç ile bir araya getirilm esidir” dem ektedir (s. 303). A slında tanık

10 Bkz. Modeller ve Seriler isimli bölüm. 11 Bu konuda belli bir dönemi belirlediği ve bunun sorumluluğunu

taşıdığı söylenebilir. Oysa belli bir teknolojik gelişme ve yaygın­ laşma eşiğinin ötesine geçildiğinde ürünler ve mallar konusunda durum bu kadar belirgin değildir.

Gadget'lar ve Robotlar... • 157

olunan birtakım ufak tefek teknolojik gelişm eler, biraz daha karm aşıklaştırm alar ve (rahatlık ve itibarla ilgili} ek sistem le­ rin yanlış bir “gelişm e” bilincinin sürdürülm esi ve yaşam sal dönüşüm lerin (nesnenin “y en id en biçim lendirilm esi” olarak adlandırılabilecek bir sü reç) gerçekleştirilm esini engellediği söylenebilir, ö t e yandan ikincil sistemlerin eşgüdüm süz bir şekilde çoğaldığı ve rastlantının kol gezdiği m oda ajanında biçim lerin sonsuza dek yineleneceği ve dolayısıyla bunun azam i ticari çıkar peşinde koşu lacak bir alana benzediği söy­ lenebilir. Dikey bir gelişm e sergileyen teknoloji ve yatay bir gelişm e sergileyen kazanç y a d a yaptığı icatlarla sürekli ken­ d i kendini yenileyen teknoloji ve üretimin am açları doğrultu­ su nda kendilerini yenileyem eyen kısır döngüsel bir nesneler ve yinelenen biçim ler sistem i arasında temel bir karşıtlık bu­ lunduğundan söz edilebilir. Nesnelerin insan ilişkilerinin yerini doldurabilecek bir kapasiteye sahip old u k lan tam da bu noktada ortaya çık­ m aktadır. Som ut bir işleve sahip olması gereken nesneden belli bir işe yaram ası beklenm ektedir. O y sa som ut bir işleve sahip olm ayan nesnenin toplum sal ya da psikolojik bir çatış­ m ayı çözebildiği görülmektedir. Güdümlem e konusunda usta

bir araştırm acı olan Ernst D ich ter’e göre m odern nesne böyle bir "felsefe* gütm ektedir. B aşka bir deyişle, nesne, bireysel y a da kolektif herhangi bir gerilim i, çatışm ayı çözebilen bir şeydir (L a Stratégie du désir, s. 81). Hıristiyanlık dünyasında yılın her gününe düşen bir aziz ismi olm ası gibi, akla gele­ bilecek her sorunu çözebilen bir de nesne vardır. Yapılm ası gereken şey bu nesneyi ü retm ek ve doğru zam anda piyasaya sürm ektir. Dichter’in ideal bir çözüm olarak gördü ğü şeyi L. M um ford daha doğru bir şekilde yorum layarak bunun ger­ çek bir çözüm olam ayacağını söylemektedir. B u rada insan­ lar arası çatışm aların yerin i alabilen teknoloji ve nesnenin eleştirel bir bakış açısı doğrultusunda bütün bir uygarlığa m al edildiği görülm ektedir. Bu yazar, “ Mekanik bir Örgütlen­ m e biçim i çoğunlukla gerçek bir toplumsal örgütlenm e y a da sağlıklı bir biyolojik uyum sağlam a sürecinin yerini kısa bir süreliğine alabilen pahalı bir biçim dir” (s. 244); “M akineler bir şekilde toplumsal verim sizliği cezalandırm ıştır” {s. 245) ve

158 • Nesneler Sistemi

“Bizim uygarlığım ızda m akine bir gü ç ve toplum sal bir dü­ zenden çok uyum suz ve felç olm uş bir toplum göstergesine benziyor” (s. 366) dem ektedir. Dikkatlerin teknoloji alanındaki çatışm alar v e gerçek gereksinim lerden başka yön e doğru çekilm esi bunun top­ lumun geneli açısından nasıl bir kayba yol açtığını değer­ lendirm em izi güçleştirm ektedir; zira teknolojinin de m oda ve dayatılmış bir tüketim düzenine boyun eğdiği görülm ektedir. Sözünü ettiğim iz kayıp m uazzam boyutlara ulaşm aktadır. Araba örneğinde, bu aracın bir yandan uzam ı egem enliği al­ tına alarak, diğer yandan bazı teknolojiler arasında gerçek­ leştirilen yapısal uyum sayesinde insan ilişkilerini yeniden yapılandırabilecek olağanüstü bir alet olarak tasarlanabile­ ceğim kabul etm ekte zorlanıyoruz. Başka bir deyişle ortaya çıkışından çok kısa bir süre sonra kendisine saygınlık, ra­ hatlık, bilinçaltına özgü savunm a m ekanizm ası, vb. türden asalak işlevler yüklenen arabanın insanla uyum lu bir birlik­ telik sergilem e olanağı önce zayıflatılm ış sonra olanaksız hale getirilmiştir. Günüm üzde araba uzun sürecek bir duraklam a aşam asına girm iş bir nesneye benzem ektedir. Toplum sal bir ulaşım aracı olm a işlevini her geçen gün yitiren araba, bu görevi çok ilkel bir şekilde sürdürm ektedir. Artık değişm esi olanaksız görünen yapısal sınırlar çerçevesinde hiç durm a­ dan değişm ekte, görüntüsüne çeki düzen vermekte ve biçim­ sel dönüşüm lere uğram aktadır. Koskoca bir uygarlık araba aşam asında takılıp kalabilir. Bu noktada birbirleriyle rekabet halinde olan üç ayrı ge­ lişme düzeyinden söz edilebilir: — Birincisi: Nesnenin teknik düzeyde yapılanm ası, yani çakışan işlevler, giderek daha kusursuz bir yapıya sahip olm a, üretim , ekonomi; — îkincisi: Dünya ve doğanın koşut bir şekilde yapılan ­ dırılm ası, yani uzam a vc enerjiye egem en olmak, m addeyi canlandırm ak. Her geçen gün bilgi ve haber ağlarının ege­ m enliği altına giren bir dünya; — Üçtıncüsü: Bireysel ve kolektif yaşam ın her geçen gün giderek “ belirsizleşm esi” ve daha dinam ik bir şekilde yapılandınlm ası. İzlenebilen bir kusursuzlaşm a süreci ve çok

Gadgel'lar ve Rolx>tlar... « 1 5 9

gelişm iş teknolojik nesneler evrenine benzeyen toplum sal bir “ekonom i”. Bu düzlem lerin her birine özgü dinam ikler­ de beîli uyum suzluklarla karşılanılm asına karşın gelişm enin tem elde bu üç düzlem de eş zam anlı olarak yavaşladığı ya da durduğu gözlenm ektedir. B ir kez belli bir aşam aya geldikten sonra ilerlem esi durdurulan teknolojik nesne (ikinci düzlem d e 7 araba örneğindeki gibi, uzam kısmen egem enlik altına alınm ıştır) bu ilerlem esi olan aksız yapıya dolaylı anlam lar kazandırm akla yetinirken, bu yapı üzerinde bilinçaltından kaynaklanan her türlü öznel güdüm lem eye de izin verm ekte­ dir (üçüncü düzlem deki zihinsel geri dönüşler). İşte bu nok­ tada örneğin araba, teknik nesneye özgü dinam ik anlam ını yitirerek (birinci düzlem deki zihinsel gerilem e) yalnızca evi tam am layan bir nesneye dönüşm ektedir. Başka bir deyişle ev ve araba, kendilerine sözleşm esel anlamların yüklendiği, hiçbir şeyden etkilenm eyen kısır döngüsel bir sistem oluş­ turm aktadırlar. Bu du rum da araba bir ilişki vc değiş-tokuş unsuru olm ak yerine kesinkes bir tüketim nesnesine dönü ş­ m ektedir. “Yeni teknolojinin boyun eğdiği ekonom ik gelişme eski teknoloji tarafından yavaşlatıldığı gibi; yeni icatlann da çoğu kez eski düzenin yapısını sürdürmeye, yenilem eye ve sağlam laştırm aya hizmet ettiği görülm ektedir” (M um ford, s. 236). Arabanın insanlar arasındaki engelleri yok edem ediği, bu na karşın insanların birbirlerinden farklı olduklarını gös­ terebilm ek am acıyla arabaya birtakım anlam lar yü kledikle­ ri görülm ektedir. Arabanın egem enliği altına aldığı sanılan uzam, zam an içinde asıl aşılm ası gereken engelden d ah a bü­ y ü k bir engele dönü şm ü ştü r . 12

12 “Yaşamı değiştirme” konusunda yine muazzam olasılıkların ya­ nından geçip giden sinema ya da televizyondan söz edebiliriz. Ed­ gar Morin, {Le Cinéma ou VHomme imaginaire, s. 15): “Hiç kim­ se sinematografın daha ilk ortaya çıkmış olduğu andan itibaren teknolojik ve bilimsel amaçlarından saptırılarak, gösteri dünyası tarafından yutulup sinemaya dönüştürülmüş olmasını hayret­ le karşılamıyor.... Sinemanın gerçekleştirdiği atılım insana doğal gelebilecek kimi gelişmelerin önemsenmemesine neden olmuştur” demektedir. Bu yazar aynca sinema alanında gerçekleştirilen (ses, renk, rölyef gibi) yeniliklerdeki bu yavaşlığın nedenini tüketici bir

160 • Nesneler Sistemi

TEKNOLOJİ VE BİLİNÇALTI SİSTEMİ

Biçim ve teknolojilerin yaşam akta oldukları bu göreli durgun­ lukla düzenli bir görünüm arz eden kayba uğram a alışkanlı­ ğının kökeninde (M odeller ve Seriler isimli bölüm de, toplum ­ sal bütünleşm e açısından bunların ne kadar etkili unsurla olduklarını tartışacağız) bir üretim düzeninin zorla dayattı­ ğı çıkarlarından başka b ir şey, m utlak bir yabancılaştırm a süreci olup olmadığını sorgulam ak gerekir. L. M u m ford’m term inolojisinden yararlanarak, nesnelerin yeterince geliş­ memiş olm aları “ toplum sal bir kaza” olarak değerlendirile­ bilir mi gibi bir soru sorabiliriz. (Teknolojik yetersizliğin tek sorumlusu üretim düzeni olsaydı ve bu konuda insanlar bir “hataya” düşm em iş olsalardı, o zam an, teknolojik “gelişm e” ve ahlaki “gecikm e” m asalın da bunun tersini ileri süren bur­ ju vazi gibi biz de bir kaza, açıklanam ayan bir çelişkiden söz edebilirdik.) Doğruyu söylem ek gerekirse burada bir kazadan falan söz edilem ez. Burada asıl ön plana çıkartılm ası gereken nokta bütün bir toplum un, yapısal olarak toplum sal düzene bağlı bir üretim düzeni tarafından, bir nesneler sistem i ara­ cılığıyla düzenli bir şekilde söm ürülm esidir (bu hiçbir gücün yıkam adığı, sapasağlam sistem e bakarak kolektif üretim dü ­ zeni ile bilinçaltına bağlanan bireysel gereksinim ler düzeni arasında bir şekilde danışıklı dövüş olm adığını dü şü nebil­ mek olanaksız bir şeydir). Burada danışıklı dövüşten kasıt, işlevini yitirm iş sosyo-ekonom ik bir sistem ve robot çözüm le­ m esinde ortaya çıkan bilinçaltı sistem i arasındaki açıklam ası güç rastlaşm a, iç içe geçm elerdir. Yananlam ve kişiselleştirm e, m oda ve otom atikleştirm e üretim düzeninin egem enliği altına alarak sistem li bir görü­ nüm kazandırm aya çalıştığı irrasyonel güdüm lem enin yap ı­ sal unsurlarıyla çakışıyorlarsa, bunun nedenlerinden biri de insanın bu ilkel davranış m ekânizm alannı alt edebilecek bir irade ve yeteneğe sahip olm am ası olabilir; buna karşın en azından nesnel, yapısal (hem teknolojik hem de toplum sal) bir gelişme yararına öznel, kişisel davranış biçim leri ve bun-

sinema düzeninin kurulmuş olmasına bağlamaktadır.

Gadget’lar ve Robotlar... • 161

la n n sınırsız yinelenm elerine karşı büyük bir direnişten söz edilebilir. Daha basit bir ifadeyle gereksinim lerin belli sayıda am aca hizm et etm elerini isteyen akılcılığa karşı yoğu n bir direniş vardır. Belki de nesneler ve toplum lann varolu ş bi­ çim lerinde öngörülm esi olanaksız yazgısal bir şeyler vardır. Belli bir teknolojik gelişm e düzeyine ulaşıldıktan ve bu arada birincil gereksinim ler karşılandıktan sonra asıl gereksinim du ydu ğum u z şey belki de nesnenin gerçek işlevinden çok o hayalleri süsleyen, alegorik, bilinçaltı kaynaklı tüketim a r­ zusudur. Arabalar neden başka türlü biçim lere sahip değil­ dirler? (Bu tasarım larda sürücünün kat ettiği m esafeyi iyi algılayabilm esi için öne evdekilerden biri değil özel b ir koltuk yerleştirilm iş, dış hatlar buna göre tasarlanm ış ve sürücü de hız yapm aktan korkan biri yerine araç kullanan kişi olarak düşünülm em iştir). H erkesin hayranlık duyduğu kusursuz birer m odele benzeyen upuzun kaportaiı yarış arabalarının aslında ulaşım sanatındaki gelişm elerden çok arzu lan y a n ­ sıttıkları söylenem ez mi? Belki de insan bütün dünyayı bu bilinçaltı söylevleriy­ le doldurup, taşırmaya; h atta bu yöntem le dünyanın içinde bulunduğu gelişm e sürecini durdurm aya çalışm aktadır. Bu bakış açısı doğrultusunda olabildiğince ayrıntılı düşünceler üretilm esi gerekir. Bir türlü tatm in edilem eyen arzulara ben­ zetilen bu sağlıksız u nsu rlar nesnel bir yapısal düzene oran­ la koşut işlevler, kom pleksler, gereksiz m asraflar şeklinde değil; kesinlikle işlevsel bozukluklar, eksiklikler, gariplikler olarak nitelendirilebilir. B u noktada bütün bir uygarlık ger­ çek bir yapısal devrim e sırtını dönüyor ve bütün bunlar bir kaza olarak nitelendirilem iyorsa -b u durum da işlevsel bolluk m asalının arkasına saklanan (“kişisel düzeye ulaştırılm ış bir bollu k”) insanın, bu m asalla, aslında saplantısal bir boyuta ulaştırdığı kendi im gesinden kaçıp kurtulm aya çalışıp, ça ­ lışm adığı; dolayısıyla da dünyanın giderek daha işlevsel bir y e r haline getirilm esinden çok, işlevsizleştirilm csine çalışıp çalışm adığı sorulabilir. Son u ç olarak, insanın, gelişm eleri m an tık dışı b ir gelişm e sü reci tarafından du rdurulm uş nes­ nelerden oluşan bir dünyaya özgü işlev bozukluklarının bir parçası olm aya çalıştığı söylenem ez mi?

162 • Nesneler Sistemi

Az önce nesnenin belirleyici bir özelliği gibi görü n en öz­ nel/kişisel boyutun burada ön plana çıktığı, başka b ir deyişle, bu özellikle, E. Dichter ve L. M um ford’un sözünü ettikleri bi­ linçli toplum sal y a da psikolojik çelişkilerden çok bilinçaltına özgü çelişkilerde karşılaşıldığı söylenebilir. G ü ndelik yaşam ­ da yararlandığım ız teknoloji, daha basit bir ifadeyle nesne tüketimi insanı rahatlatm akta ve düşsel çözüm ler ü retm esi­ ni sağlam aktadır. Teknolojinin, insanlar ve dünya arasında etkili bir aracılık görevi yapabilm esi çok zordur. B u n a kar­ şın teknolojik düzen ve bireysel gereksinim ler düzenine kısa devre yaptıran, yani her iki sistem in de enerjilerini tüketen bir kısa devreye benzeyen nesneler sistem ini zihinsel olarak her türlü çelişkinin m erkezine yerleştirebilm ek çok kolaydır. Ortaya çıkacak böyle bir nesneler sistem inin hatalı bir siste­ me benzem esi hiç de şaşırtıcı olm ayacaktır. Başka bir deyişle bu yapısal bozukluk biçim sel bir çözüm e benzeyen nesneler sistem ine ait çelişkilerin bir yansım asından başka bir şey değildir. Şu ya da bu bireysel y a da kolektif çatışm alarda bir mazeret olarak kullanılan nesneler sisteminin bu çatışm aları yadsım aktan başka çaresi yoktur. Burada hangi çatışm alar sorusuyla birlikte, bu çatışm a­ ların asıl neyi gizlem ek için kullanıldıklarının da açıklanm ası gerekir. İnsanlar tüm geleceklerini bir tehdit ve yazgı gibi al­ gıladıkları dış dünyaya ait doğal enerjiler ve iç dünyalarına ait libidinal enerjinin evcilleştirilm esi üstüne oturtm uş gibi­ dirler. Nesneler sistem inin ürettiği bilinçaltı ekonom isi sanki etkili bir araç kullanılarak libidonun davranışlar düzeyinde yansıtılm ası ve evcilleştirilm esine (denetim altına alınm a­ sına) yönelik bir düzeneğe benzem ektedir. B urada ikili bir kâr düzeninden söz edilebilir: Bunlardan birincisi doğanın egemenlik altına alınması diğeriyse m al üretimi ü stüne otur­ tulmuştur. Ne var ki bu parm ak ısırtan ekonom i insanlar açısından ikili bir risk sürecini de beraberinde taşım aktadır. Birincisi, Teknolojik düzenin cinselliği yadsım a ve dışlam a riski; İkincisi, Bu teknolojik düzene özgü evrim sel gelişim sürecinin o tartışm alı enerji tarafından aksatılm ası. Burada içinden çıkılm ası olanaksız bir çelişkiyle, kronik bir yetersiz­ liğin tüm unsurları vardır; başka bir deyişle güncel nesneler

Gadget'lar ve Robotlar... • 163

sistem inin işleyiş biçim i bu gerilem e süreci kon u su nda her zam an için bir karşılıklı rıza olasılığını içerebileceği gibi; cin­ selliğin. hiç durm adan yin elen m e yöntem iyle ortadan kaldı­ rılm ası gibi cazip bir düşünce ve teknolojik düzenin farkında olm adan kendini yok edecek sona doğru ilerlem eyi sü rdü r­ m esini de içermektedir. ö lü m anlam ına gelecek bir durm adan yinelenm e üstü­ n e oturan teknolojik düzenin uygulam ada işlevlerini yitiren, bozulm aya yü z tutan bir sistem e benzemesini engelleyecek belli bir dinam izm e sahip old u ğu söylenebilir. İçinde yaşadı­ ğ ım ız nesneler sistem inde bu ölm e biçiminin ilk belirtileriyle karşılaşm akla birlikte bu sistem sanki gelişm e olanaklarını elinden kaçırmamaya çalışırken bir yandan da işlevlerini yi­ tirmekten korkmaktadır.

C insellik konusunda duyulan kaygıyı ortadan kaldıra­ bilecek bir çözüm olarak sunulan ölüm adlı bu işlevlerini yitirm e denem esi, teknolojik düzenin dışına çıkm am a koşu­ luyla, kim i zam an çok d ah a çarpıcı ve beklenm edik biçim lere bürünm ektedir. Bu durum da, işlevlerini yitirm e denem esi, gerçekten de teknolojik dü zeni oluşturan insanı ortadan kal­ dırm aya yönelik trajik bir sürece dönüşm ektedir. Yazgıya bir son verm ekle görevlendirilen teknolojik düzeni kendisinden kurtulm anın olanaksız old u ğu bir sürece dönüştürm e çabası, Freu d’un betim lediği bir sürece benzem ektedir. F reu d’a gö re, baskı altına alınan enerji, bü tü n savunm a m ekanizm alarını baskı altında tutan ve işleyişlerini bozan bir sü reç aracılığıy­ la yeniden ortaya çıkm aktadır. İşlevlerini yitirm e sürecinden kaynaklanan yavaşlığın yol açtığı rahatlam a duygusunun tersine, trajik süreç, cinsellik ve “ ben” arasındaki çatışm anın ani bir çözüm e kavuşturulm asından kaynaklanan korkuyu tem sil etmektedir. H issedilen bu yoğun korkunun nedeni, teknolojik nesneler adı altında, dünyanın egem enlik altına alınm asının sim geleri olm aya m ahkûm edilm iş enerjilerin ortaya çıkm asıdır. Ekonom ik üretim düzeninin yan sıttığı bir şey varsa o da yazgıya b ir son verebileceği ve onu kışkırtabi­ leceği düşünülen bu çelişkili postulatlardır. Çünkü adı geçen ekonom ik üretim düzeni hiç durm adan üretm ekle birlikte; bu n lar işlevini yitirm iş, hızla eskiyip yok olm aya m ahkûm,

164 • Nesneler Sistemi

dayanıksız nesnelerdir. B aşka bir deyişle ekonom ik üretim düzeni bir yandan bu nesneleri üretirken; diğer yan dan da yok olm alarını sağlam aya çalışm aktadır. Burada altı çizilm esi gereken bir nokta varsa o da tra­ jik olan dayanıksızlık ya da ölüm değil; bu dayanıksızlığın ve bu ölüm ün çekiciliğidir. Nesne bizi düş kırıklığına u ğrat­ tığı zam an sinirlenm em iz ya da um utsuzluğa kapılm am ız bir anlam da bu çekim gücünün gerçekten etkili olduğunu gösterm ektedir. Robota isyan ve yok etm eyle ilgili hayaller­ de yansıtılm aya çalışılan da yin e aynı uğursuz ve ürkütü­ cü hoşnutluk duygusudur. B urada nesnenin intikam aldığı söylenebilir. Bir anlam da isyan eden nesne baş olabilecek en kötü şekilde “kişiselleşm ektedir”. Nesnenin isyankârlığı bizi şok edip, şaşırtm akla birlikte kısa bir süre sonra bu başkal­ dırı biçim ine karşı, yazgıya boyun eğercesine boyun eğm eye başladığım ız ve bunun hoşlandığım ız o dayanıksızlığın bir sonucu olduğunu da kabu l etm em iz gerekm ektedir. Tekn o­ lojik bir sorun başım ızı ağrıtırken, arka arkaya gelen bir sürü teknolojik sorunla karşılaştığım ızda bayram, düğün yap ab i­ liyoruz. Bir testinin çatlam ası canımızı sıkarken, kırılıp yok olması hoşum uza gidebiliyor. Sorunlu bir nesnenin algılanış biçiminde de sorunlarla karşılaşılm aktadır. N e s n e bir y a n ­ dan rahatlamamızı engellerken diğer ya n d a n hiç durm adan kafamızda ürettiğimiz ve doyurucu bir yanıt bek leyen sorunu7i somut bir görünüm e sahip olmasını sağlamaktadır. Bir

yandan çakm ağın bir işe yaram ası beklenirken d iğer yandan sanki çalışm am ası, bir işe yaram am ası arzulanm aktadır (E. Dichter, s. 91). B ira n için zihnim izde hiçbir zam an bozulm a­ yacak bir nesne canlandıralım ve bunun yukarıda sözünü etm iş olduğum uz kendi kendim izi sorgulam a sürecinde nasıl bir düş kırıklığına yol açacağını düşünelim. Sonuç olarak hatasızlık insanı her zam an korkutan bir şey olm uştur. H iç­ bir eksiği, kusuru olm ayan bir dünya yazgının vc dolayısıyla cinselliğin sona erdiği bir dünya olm ak durum undadır. Bu yüzden yazgının yeniden canlandırılm asını sağlayacak en küçük bir başarı hatta b ir başarısızlık, ölüm y a d a y o k oluş anlam ına gelecek bir yazgının yeniden ortaya çıkm ası bile insanın çok büyük bir k e y if alm asına neden olm aktadır, zira

Gadget'lar ve Robotlar... ♦ 165

oluşan bu çatlak sayesinde, cinsellik, bir anlığına bile olsa saldırgan bir güç görünüm üne (bu koşullar altında başka türlü olm ası olanaksız görünüyor) bürünerek yen iden ya­ şam a dönebilmektedir. Sorunun tem elinde yatan çelişkinin çözüm ü d e ancak çelişkili olabilir, zaten bundan başka bir seçenek de yoktu r . 13 Am erikan m odelinden yola çıkarak az çok biçim lendirebildiğim iz “teknolojik” uygarlığım ız hem sağlam yapılı hem de dayanıksız bir d ü n yaya benzem ektedir. Nesneler sistemi, düzenli bir hale getirilm iş bu dayanıksızlık, çarçabu k eskiyip bozulm a, giderek kısalan üretim aralıklan ve geriye dönüş­ lerin som ut bir karşılığına benzem ektedir. B urada doyum ve düş kırıklığından; bireysel ve toplumsal ilişkileri tehdit eden gerçek çatışm aların anlaşılm az bir şekilde devredışı bırakıl­ dığı sistem li bir dünyadan söz ediyoruz. Tüketim toplum uyla birlikte tarihte ilk kez örgütlenm iş, tersine çevrilm esi olanak­ sız, doyum noktasını aşıp geçm iş ve yerine nesnelerden başka b ir şey koym anın olanaksız olduğu bir sistem le bütünleşm iş bilinçli bir toplumsal girişim le karşı karşıya bulunduğum uzu söyleyebiliriz. Bu sistem yaşam ın hemen her alanın da karşı­ lıklı etkileşim içinde old u k lan açıkça belli olan doğal güçler, gereksinim ler ve teknolojilerin yerini alm aya çalışm aktadır. N esnelerin bilinçli, dayatılan ve herkes tarafından kabul gö­ ren ölüm oranları bu sistem in temel itici gücüdür. Bu, bir toplum un kendi ölüm ünü, nesneler ve belli bedensel hare-

,3Praglı Öğrenci masalı tam da bunu anlatmaktadır. Öğrencinin aynadan yansıyan görüntüsü aynadan dışarı çıkarak onun so­ mut bir ikizine dönüşür ve onun (Şeytan’la yaptığı anlaşmaya dayanarak) peşini bırakmaz. Aynada yansıyan imgesini yitiren ve kendi ikizine dönüşmesine neden olan kahramanımız bu imge tarafından taciz edilir. Günün birinde öğrenci, başlangıç sahne­ sinde olduğu gibi kendisiyle ayna arasında durmakta olan bu ikize ateş ederek onu öldürür ama asıl öldürdüğü kişi kendisidir; çünkü bu ikiz aslını gerçeklikten çekip almıştır. Dolayısıyla bu durumda ikizin öldürdüğü kişinin gerçeklikten kopardığı Öğrenci olduğu görülmektedir. Bununla birlikte son nefesini vermeden önce öğrenci kendi imgesinin kınk ayna parçalarından yeniden yansıdığını görmektedir.

166 • Nesneler Sistemi

ketleri düzenli bir şekilde yok etm eye, büyük bir coşkuyla ortadan kaldırm aya dönüştürerek, kutladığı devasa bir happening’G, benzem ektedir . 14 Bir kez daha burada teknolo­ j i üstüne oturtulm uş bir toplu m un tutulduğu bir çocukluk hastalığından söz edildiği ve büyüm eden kaynaklanan bu sıkıntıların, mevcut toplum sal yapıların (kapitalist üretim düzeni) işlevlerini yitirm elerinden kaynaklandığı dü şü nebi­ lir. Böyle bir durum da sistem zaten çok uzun vadede aşılıp geçilebilir. Eğer burada toplum sal bir sömürü düzenine hiz­ m et eden anarşik bir üretim anlayışından başka bir şeyden; tam am ıyla bireysel olm akla birlikte kolektif boyu tlara ulaşan ve giderek büyüyen daha derin çatışm alardan söz ediliyorsa o zam an sonsuza dek ş e ffa f bir düzene sahip olam ayacağı­ m ızı da unutm am ak durum undayız. Sonuç olarak burada kendine bir yeryüzü cenneti kurm a vaadinde bulunm uş bir toplum a özgü büyüm e sancılarından mı yoksa çözülm esi olanaksız çatışm alar karşısında planlanm ış bir gerilem e sü ­ recinden mi söz edilm ektedir? Bunun adı anarşik bir üretim düzeni m idir yoksa bir ölüm içgüdüsü mü? Bir uygarlığın çivisinin çıkm asına yol açan şey nedir sorusu halen yanıtını beklem ektedir?

14 E. Morin’den yola çıkarak bunu tüketime özgü bir nihilizm olarak adlandırabiliriz.

(D) NESNELER VE TÜKETİM ÜSTÜNE OTURTULMUŞ SOSYO-İDEOLOJİK BİR SİSTEM

I. MODELLER VE SERİLER

SANAYİLEŞME ÖNCESİNE AİT NESNE VE SINAİ MODEL

M odern nesneye bir statü kazandıran şey MODEL/SERt karşıtlığıdır. Bir bakım a bu her zam an böyle olm uştur. Top­ lu m da belli ayrıcalıklara sahip bir azınlık sayesinde art arda ortaya çıkan stiller her zam an yerel zanaatkarların ürettik­ leri çözüm ler, yöntem ler, tecrübeleri daha sonradan yaygın ­ laştırdıkları bir deney alanı olarak kullanılm ıştır. Bununla birlikte sanayileşm e öncesinde bir “model** ya da "seriden” söz edebilm ek kolay değildir. Eğer sanayileşm e dönem i ön­ cesinde bütün nesneler az çok birbirlerine benziyorsa bu­ nun nedeni üretim biçim lerinin el becerisine dayalı olm ası, daha geniş kapsamlı işlevlere sahip olmaları, biçim leri kap­ sayan kültürel yelpazenin d a h a sınırlı olm asıdır (önceki ya da kendi dışlarında kalan kültürleri nadiren referans olarak alm aktadırlar). Öte yandan “ stil” sahibi nesneler ile kullanım değeriyle sınırlı yerel ü retim arasındaki kopukluk oldukça belirgindir. Günüm üzde çiftlik evlerine ait eski m asaların kültürel bir değeri vardır. O ysa bundan en fazla otuz yıl Ön­ cesine kadar bu m asalar yaln ızca bir kullanım değerine sa­ hipti. XVIII. yüzyılda '‘XV. Louis” stili bir m asa ile bir köylü­ nün kullandığı masa arasında herhangi bir ilişki kurabilm ek söz konusu değildir. İki ayrı düzene ait bu m asalar arasında ait oldukları sınıfların insanları arasındaki kadar büyük bir uçurum olup bu uçurum u ortadan kaldırabilecek bir kültü­ rel sistem yoktu r .1 Bu du rum da XIII. Louis stili m asanın bir 1 Bununla birlikte nesne sınıflan arasındaki farkın toplumsal sınıf­ lar arasındaki fark kadar keskin olamayacağı ortadadır. Toplumu oluşturan çeşitli katmanlar düzeyinde karşılaşılan mutlak hiye­ rarşik aynm, nesne düzeyindeki kullanım benzerliği nedeniyle

170 • Nesneler Sistemi

model, onun taklidi olan sayısız m asa ve koltuğun d a ondan türetilmiş bir seri oluşturdukları söylenem ez .2 Zanaat d ü ­ zeyindeki teknolojilerin yaygınlaşm a olasılığı çok sınırlıyken, el em eğinin değeri çok değişebilm ektedir; başka b ir deyişle “m odelin” üstünlüğü hiçbir şekilde tartışam am aktadır. Bu­ rada sözcüğün m odern anlam ındaki modelden yola çıkılarak üretilm iş bir seriden söz edebilm ek olanaksızdır. Nesnelere bir statü kazandıran şey toplum sal düzendir, ö rn e ğ in , bir insan y a soyludur y a da değildir. Soylu kişi, aynı özelliklere sahip toplum sal bir kesim e ait ayrıcalıklı bir varlık değildir; soyluluk onun diğerlerinden ayırt edilebilm esi için bahşedil­ miş bir lütuftur. Her yerde karşılaşılan bu kavram sallaştırmanın nesneler düzeyindeki eşdeğerlisine biz “stil” diyoruz. Sanayileşme öncesinde ve bugün karşımıza çıkan "stil sa­ hibi” nesneler arasındaki fark oldukça önemlidir. Biçimsel kar­ şıtlığın ötesine geçildiğinde, İçinde yaşamakta olduğum uz çağ­ daş düzende model ve seri arasındaki gerçek ilişkilerin ortaya çıkması ancak bu fark sayesinde mümkün olabilmektedir. Toplum un çok büyük bir bölüm ünün biçim sel ve psi­ kolojik açıdan, gerçekten de küçük bir azınlık için üretilm iş modellere öykünen seri halinde üretilm iş nesneleri satın aldığı söylenebilir. Böyle bir gözlem e dayanarak bu iki ke­ simden yalnızca birinin gerçek diğerlerinin taklitlere sahip olduğunu söyleyerek sorunu basit bir şekilde çözm eye kalkı­ şanlar vardır. Başka bir deyişle bunlar, birinin gerçek diğe­ rinin taklit olduğunu söyleyebilm ek am acıyla m odel ve seriyi birbirlerinden ayırm aya çalışm aktadırlar. G erçekten para edenlerin m odeller olduğunu söylem ek gündelik yaşam da kullandığım ız seri halinde üretilm iş nesnelerin yok sayılm a­ larına yol açam ayacağı gibi; çok küçük bir azınlığa seslendiği için toplumsal gerçekliğin dışında kalıyor gibi görünen m o­ deller evreninin de düşsel olduğu söylenemez. G ünüm üzde

daha ılımh bir görünüm arz etmektedir; zira toplumsal basamak­ ların her aşamasında bir masa hep aynı birincil işleve sahiptir. 2 II. Henri stili bir büfenin çok kısa bir süre öncc seri halinde üreti­ len bir mobilyaya dönüştürülmesi, sanayileşmiş kültürel nesneninkinden çok farklı bir şekilde olmuştur.

Modeller ve Seriler *171

bu m odelleri yayan haber ve kitle iletişim sistem i aracılığıyla ortaya yaln ızca bir nesne dolanım düzeni değil, aynı zam an ­ da sanayileşm e dönem indeki “ stil” ile sanayileşm e öncesinde b ir üstünlük göstergesi gibi görülen “stil” arasında radikal b ir fark olduğunu gösteren, bir d e “ psikolojik” dolanım dü­ zeni de çıkmıştır. Dubonbois m arka ceviz ağacından bir oda takım ı ya da aynı seriden birkaç elektrikli ev aleti satın alan ve bunu bir düşün gerçekleştirilm esi, bir toplum sal basam ak atlam a aracı gibi göreıı biri aslında basın, sinem a, televizyon kanalıyla, piyasada “u yu m lu ” , “ işlevsel” dekorasyon seçe­ nekleri bulunduğunun farkın d a olan biridir. Bu kişi hiç ku ş­ ku suz yeterli m iktarda paraya sahip olam adığı düşüncesiyle bu nesnelerin kendisinin ulaşam ayacağı bir lüks ve saygınlık dü nyasına ait olduklarını düşünebilir; oysa günüm üzde hiç­ bir hukuki sınıfsal statü, hiçbir hukuki toplum sal üstünlük onu artık bu dünyadan ayıram am aktadır. Psikolojik açıdan bu çok önem lidir, çünkü k işi çok arzuladığı nesnelere maddi olanaksızlıklar nedeniyle sahip olam asa da sahip olduğu seri im alat ürünü nesnenin doğrudan ya da dolaylı bir şekilde hep belli bir m odele benzem esini ister. Buna karşın m odeller artık belli bir kastın 3 tekelinde ol­ m adıklarından sınai üretim aracılığıyla seriler halinde bütün toplu m a sunulm aktadırlar. Bu m obilyalar (“stil sahibi” bir m obilyada asla söz konusu olam ayacak özelliklerden sayılan) “ işlevsel” ve herkes tarafından ulaşılabilir nesneler olarak sunulm aktadırlar. Böylelikle herkes, olabilecek en m ütevazı nesne aracılığıyla m odeller dünyasının bir parçası olabilm e hakkını elde edebilm ektedir. Günüm üzde yalnızca m odel ve seri olarak nitelendirilebilecek şeylerin sayısı giderek azal­ m aktadır. Artık m odelden y o la çıkılarak üretilen serilerle, serilerden yola çıkılarak ü retilen m odelleri sınırlandırabilm ek neredeyse olanaksızdır. Öte yandan üretim aşam asında nesnenin tüm toplum sal kesim lere uygun özellikler taşıması sağlanm aktadır. M odeller v e seriler arasındaki bu alış veriş gü n delik yaşam ın ayrılm az bir parçasına dönüşm üş olup

3 Ancak yine de sınıfsal statülerini yitirmezler (sonraki sayfalara bkz).

172 ♦ Nesneler Sistemi

ulaşılabilen ve ulaşılam ayan nesneler olarak ikiye aynlm ış durum dadırlar. Seriler örnek aldıklan m odellere benzerken; modelin örnek aldığı serinin tam tersine modelin sahip ol­ duğu bütün özellikleri taşım adığının altı çizilm ekte, bu ö zel­ likler yadsınm akta, serinin m odelden daha iyi olm adığı gös­ terilmeye çalışılm aktadır. Tüm toplum u etkisi altına alan ve hiç durm adan seri im alat ürünü nesneleri model olm aya ve m odeli de serileşm eye iten bu akım ; bu dur du rak tanım a­ yan değişim süreci, bizim toplum um uza özgü ideolojinin ta kendisidir.

“ KİŞİSELLEŞTİRİLMİŞ" NESNE

Model/seri şem asının uygulam ada tüm nesne kategorilerini kapsam adığını anlam ak zo r değildir. “Fath” m arka hazır giysi y a da Faccl-Vega/2CV m arka otomobil örneklerinde bu du ­ rum açıkça ortaya çıkm aktadır. Buna karşılık işlevsel açıdan giderek daha spesifik özelliklerle donatılan nesne kategorileri düzeyinde durum bu kadar açık ve seçik değildir. Örneğin, General Motors m arka b ir “Frigidaire” (buzdolabı m odeli) ile bir “ Frigeco” y a d a değişik m arkalara ait iki televizyon arasın­ daki farklar çok belirgin değildir. Kahve değirm eni gibi kü­ çük ev aletleri düzeyindeyse model kavram ıyla “tip* kavram ı birbirlerine karışm a eğilim indedir, zira nesnenin işlevsel bo­ yutu statü farklılıklarının önüne geçm ekte ve bu farklılıklar sonuçta paralı tüketici için sınırlı sayıdaki lüks m odel; belli bir alım gücünün ötesine geçem eyen büyük tüketici kitlesi içinse standart/seri model ayrımı içinde eriyip gitm ektedir (model kavram ı ancak bu noktaya kadar direnebilm ektedir). Bu örneklerin tersi sayılabilecek m akinelerden oluşan ko­ lektif nesnelere bakacak olursak yalnızca bir m akine olarak nitelendirilebilecek bir nesnenin her zam an lüks bir versiyo­ nunun üretilem ediği görülecektir. Dünyada başka bir örneği bulunm ayan iki dev silindirli hadde m akinesi ortaya çıktığı ilk günden itibaren bir seri im alat ürünü olup, bu nu n lüks bir versiyonu olamaz. Bir makine diğerinden daha “m odern” olabilir, ancak bu, onun bir m odel olarak algılandığı, onu o

Modeller ve Seriler • 173

kadar dayanıklı olm ayan diğerlerininse seri im alat ürünü m akineler oldukları anlam ına gelmez. Böyle bir şey olabil­ m esi için bu m akinenin becerilerine sahip aynı tipte başka m akineler im al etmek, başka bir deyişle bu ilk m akineden y o la çıkarak model özelliği taşıyan bir seri olu ştu rm ak gere­ kir. Burada üstüne psikolojik bir süreç oturtulm asını sağla­ yabilecek bilinçli bir şekilde üretilm iş bir farklılıklar yelpa­ zesin den söz edilem ez. Salt işlev açısından bakıldığındaysa, değişkenler üstüne oturan bir kom binatuar olm adığından m odellerden de söz edilem em ektedir .4 O halde model ve seriyi kapsayan psik o-sosyolojik süreç d e v re y e nesnenin birincil işlevi d ü zeyin d e değil; ikinci işlev olarak nitelendirilebilecek “kişiselleştirilmiş” işlev düzeyinde girmektedir. Başka bir deyişle bir yandan bireysel talebi kar­

şılayan; diğer yandan aslın d a kültürel sistem olarak adlandı­ rılm ası gereken bir farklılıklar sistem i üstüne oturm aktadır.

SEÇEN EKLER DÜNYASI

Tü ketim dünyasında hiçbir nesnenin pazarlam ası tek bir çeşit üzerinden yapılm az. Buna karşın sahip olm ak istedi­ ğin iz nesneyi satın alabilm e olanağından yoksun bırakıla­ bilirsiniz. Sanayi toplum unda fikriniz sorulm adan size ta­ n ınm ış olan bir hak varsa o da kolektif bir lü tu f ve biçimsel b ir özgürlük göstergesi şeklinde sunulan seçm e hakkıdır. ^Kişiselleştirm e ” 5 denilen şey de zaten bu seçim yapabilm e olanağının tanınm asına bağlıdır. Tüketici, kendisine çok sa­ 4 Sanat eserinin de artık model ve seri süreciyle bir ilişkisi kalma­ mıştır. Makine konusunda söylenenler günümüzde sanat eseri için de gcçerlidir; başka bir deyişle makine şu ya da bu işlevi yeri­ ne getirir veya getirmezken, sanat eserinin asıl ya da sahte oldu­ ğu söylenmektedir. Bu kategoriler arasında kuraldışı bir farklılık yoktur. Model-seri süreci yalnızca Ö2el ve kişiselleştirilmiş nesne düzeyinde (yoksa eser düzeyinde değil) devreye girmektedir. 5 Tek bir tipten (araçtan) sÖz edilen bir yerde (tek bir araba tipinin üretildiği Doğu Almanya örneği gibi), bunun tüketim toplumu düzeni öncesine ait bir kıtlık göstergesi olduğu söylenebilir. İstis­ nasız her toplum bu aşamanın geçici olduğunu düşünmektedir.

174 • Nesneler Sistemi

yıda seçenek sunu İması durum unda yalnızca alm ası gerekeni alm akla yetinm em ekte ve satın alm a eyleminin ötesine geçen kişisel bir tavır sergilem ektedir. Zaten bize sunulan seçenek­ ler karşısında artık seçm em e ve yalnızca işim ize yarayan bir nesne satın alm a olasılığından m ahrum bırakılm ış durum ­ dayız. Günüm üzde neredeyse hiçbir nesne a rtık yalnızca kullanım am acıyla satışa sunulm am aktadır. Seçm e özgürlü­ ğü bizi ister istem ez kültürel bir sistem in içinde y e r alm aya itmektedir. Oysa bu bir aldatm acadan başka bir şey değildir; başka bir deyişle seçim yapm ayı bir özgürlük biçim i olarak algılam am ızın nedeni dayatılm ış bir süreç olarak hissetm e­ mem iz ve genelde toplum un kendini bu süreç aracılığıyla da­ yatm asıdır. Şu araba yerin e bu arabayı seçm ekle işin içine bir m iktar kişisellik katm ış olabilirsiniz, ancak burada asıl önemli olan nokta bizi ekonom ik bir düzene boyun eğm eye mecbur eden seçm e eylemidir. “Kendinizi diğerlerinden farklı kılmak am acıyla şu ya d a bu nesneyi seçm eniz başlı başına bir toplumsal hizm ettir” (Stuart Mili). Toplum nesne sayısını çoğaltarak sizi onlar arasında bir seçim yapm aya zorlar ve böylelikle kendi açısından her zam an bir tehlike arz etmiş olan kişisel talebi etkisiz hale getirir. Bu çerçeveden bakıldı­ ğında, “ kişiselleştirm e” kavram ının reklam larda b ir gerekçe olarak kullanılm aktan çok daha önem li, kişilerin kendisiyle daha iyi bir şekilde bütünleşm esini sağlayabilm ek am acıyla nesne ve inançları “kişiselleştiren” bir toplum a özgü temel bir ideolojik kavram olduğu söylenebilir .6

KURALOlŞt ( MARJİNAL) FARK ÜZERİNE

Her nesneye bir seçim sonucunda sahip olunduğu gerçeğin­ den hareketle tem elde hiçbir nesnenin kendini seri imalat ürünü bir nesne olarak değil, bir m odel olarak su nduğu gibi bir sonuca ulaşılabilir. E n önem siz bir nesne bile bu sistem ­ de diğerlerinden renk, aksesuar, ayrıntı düzeyinde farklı ol­ m aya çalışacaktır. Bu farkın ona özgü bir şey olduğunun altı çizilm eye çalışılacaktır, örn eğin : 6 İleride bu sisteme döneceğiz.

Modeller ve Seriler * 175

“Bu çöp sepeti kesinlikle orijinaldir, çünkü G ilac Decor onu sizin için çiçek desenleriyle bezemiştir” . “Bu buzdolabı bir devrim yaratacak, çünkü buzluk bö­ lüm üne yeni bir raf ve tereyağı koym a bölüm üne de b ir ısıtıcı yerleştirilm iştir”. “Bu altıgen biçim li, anti-m anyetik elektrikli tıraş aleti en son teknolojinin ürünüdür” . Aslında Riesm an’m deyim iyle bu kuraldışı ya da önem ­ senm eyecek türden bir farklılıktır. Gerçekte sınai nesne tek­ nolojiye ayak uydurm uş bir nesne olduğundan an cak çok önem siz aynntılar düzeyinde kişiselleştirilebilir, örn eğin , arabaları kişiselleştirm ek isteyen bir üreticinin seri imalat ürünü şasi ve motoru alm ası, aracın dış hatlarında belli de­ ğişiklikler yapm ası y a da bazı aksesuarlar eklem esi yeten i­ dir. Değiştirilm esi olanaksız bazı temel teknolojik özelliklere sahip bir nesne olarak otom obil kişiselleştirilem ez; olsa olsa önem siz bazı kısım ları kişiselleştirilebilir. Doğal olarak, nesne kişiselleştirilm eye çalışıldıkça sahip olduğu temel özellikler de giderek dışsal zorlam alara boyun eğm ek durum unda kalm aktadır. Örneğin, dış kaporta üze­ rindeki aksesuar sayısı artm akta, aracın dış hatları teknik çizim norm larına özgü uyum ve rahatlık anlayışına ters düşm eye başlam aktadır. D olayısıyla “kuraldışı” fark, yalnız­ ca kuraldışı kalm akla yetinm eyip aynı zam anda teknolojik varlığın Özüne de karşı gelm ektedir. Aracın kişiselleştirilm esi işlevsel açıdan ona yaln ızca bir artı değer değil, aynı zam an­ da bir asalak değer yü klen m esi demektir. Sanayileşm iş bir sistem de kişiselleştirilm eye çalışılan bir nesnenin teknolojik açıdan o bağlamda sahip olduğu yapısına en uygun teknik özelliklerden bazılarını yitirm em esi olanaksızdır. Ancak bu­ rad a sorum luluğun en büyüğü tüketimi artırabilm ek ama­ cıyla önem siz ayrıntılar üzerinde hiç düşünm eden oynayan üretim düzenine düşm ektedir. Böylece tekli y a d a ikili kırk iki renk kom binezonu KEN­ Dİ A riane’ınızı belirlem enizi sağlar. Araç satış bayiliğinde arabayla birlikte isterseniz çok am a çok özel ja n t kapağını d a satın alabilirsiniz. Zira herkesin bildiği gibi bu “çok özel” farklılıklar sonradan sınai üretim düzeni tarafından elden

176 • Nesneler Sistemi

geçirilerek seriler halinde imal edilm ektedir. Bir m odanın or­ taya çıkmasına yol açan ş e y de zaten ikinci aşa m a olarak nitelendirilebilecek bu seri imalat sürecidir . Ö yleyse her şe­

yin m odelleştirildiği bir yerde artık m odelden söz edilem ez. Ancak art arda piyasaya sürülen sınırlı sayıda im al edilm iş nesne serilerinin giderek çok daha önem siz ve özel farklılıkla­ ra sahip daha a z sayıda im al edilen serilere doğru yönlendiği söylenebilir. Günüm üzde artık hiçbir değere sahip olm ayan seri imalat ürünü nesnelerle m utlak modellerin kategorik bir karşılaştırm ası yapılam az; eğer bu düşünce doğru olm asaydı bugün psikolojik bir seçim yapabilm e şansı hatta bir kültürel sistemin varlığından bile söz edilem ezdi. En azından genel anlam da m odern sanayi toplum uyla bütünleşm eyi başarm ış bir kültürel sistem den söz edilemezdi.

HAYAL ÜRÜNÜ MODELLER

Bu kişiselleştirm e ve bütünleşm e sistem i nasıl devreye gir­ mektedir? Daha önce bu sürecin, m odeli sahiplenip seri im a­ lat ürünü nesneyi inkâr eden “özgün” farklılıkla başladığını ve bu farklılığın nesnel açıdan hiçbir önem e sahip olm adığını göstermiştik. Bu farklılık çoğunlukla teknik bir yetersizliği gizlem ektedir .7 Üstelik bu daha çok varla yok arası bir farklı­ lıktır. Böyle olduğu halde nesneyi diğerlerinden ayıran, değe­ rini artıran bir özellik, sanki büyük bir farklılık gibi algılan­ maktadır. ö y le y s e her nesne kategorisinde somut m odellere gerek yoktur, zaten kimi nesne kategorilerinin hiç m odelleri olmamıştır. Başka bir deyişle her zam an olumlu b ir şekilde değerlendirilen küçük ayrıntılar serinin rekabet am açlı olası bir m odelleşm e arzusu duym ası için yeterli olabilm ektedir. Seriyi güdüm leyen ve bütünleşm e m ekanizm asını çalıştıran güç kuraldışı farklılıklardır. Model ve serinin sistem atik bir karşıtlığı ifade eden iki

7 Bkz. Gadgetlar ve Robotların Yer Aldığı Başakalaşmış ve İşlevini Yitirmiş Bir Sistem isimli bölüm ve aynı bölüm içinde seri nesne­ lerinin teknik açıdan niteliksizleştirilmesi.

Modeller ve Seriler • 177

terim olarak algılanm ası doğru değildir; zira m odel d ah a çok kitle kavram ının bölmesi, sınıflandırıp, çoğaltm ası sonucu n­ d a seriye dönüşen bir öze benzem ektedir. Model, daha sonra kendisine benzeterek seri halinde üretilip para etm esini sağ­ layacağı nesneye oranla d a h a som ut, daha değerli b ir şey­ dir. M odel/seri karşıtlığı çoğu kez ısı kaybına u ğrayan üstün niteliklere sahip enerji biçim lerinde görülen bir tür entropik sürece gönderm ektedir. A slında hep seriden hareketle m ode­ le ulaşm ası gereken tüm evarım cı yaklaşım yerin e m odelden y o la çıkan bu tüm dengelim ci kavram sallaştırm anın yaşanan gerçekliğin algılanm asını güçleştirdiği görülm ektedir. Bu sü­ reç taham m ül edilm esi güç bir aşağılanm adan çok b ir özlemi ifade eder gibidir. G erçeği söylem ek gerekirse serinin her parçasında m o­ delle karşılaştığım ız söylenebilir. Model, bir nesnenin diğe­ rinden aynlm asını sağlayan en küçük “özgü n ” farklılıktır. Koleksiyon olayında da aynı süreçle karşılaşmıştık. Kolek­ siyon a ait her parça taşıdığı göreli farklılık sayesinde kısa b ir süreliğine bile olsa ayncalıklı bir yere -m o d e l görevi y a p ­ m a k - sahip olm aktadır. Koleksiyon parçaları arasın daki bu görece farklılıklar birbirleriyle yapılan karşılaştırm alar sonu­ cu nda mutlak farklılıklara dönüşürken aslında bu Mutlak farklılık düşüncesinin ya ln ızca Modelden kaynaklanabileceği görülm ektedir. Bir model y a vardır y a da yoktur. O rtada bir Facel-Vega olm akla birlikte değişik renkteki kaportalar ya da silin dir hacim leri sonuçta yaln ızca zihinde canlandırılan bir Facel-Vega’ya gönderm e yapm aktadırlar. Ö y le y s e m od el ke­ sinlikle zihinsel bir ş e y olm ak zorundadır. Bu sayede model her türlü görece farklılığın içinde yer alabilm ekte ve serinin tü m parçalanyla bütünleşebilm ektedir. Örneğin b ir FacelV eg a ’nın direksiyonuna oturduktan sonra bir başka aracın sizin istekleriniz doğrultusunda “kişiselleştirilm iş” olm asın­ dan zevk alabilmeniz kesinlikle söz konusu değildir. Buna karşın araç, bir anlam da herkesi kendisine hayran bırakıp, sahiplenm e arzusu uyandırarak (ideal araç) Facel-Vega özel­ liklerine sahip olm ayan araçlardan söz edilirken bir tür re­ ferans olarak kullanılm akta, etkileyici bir örn ek olarak su ­ nulm aktadır. Modelin güçlüsü, güçsüzü yoktu r; zira model

178 • Nesneler Sistemi

zihinsel düzeyde tüm göreli farklılıkları içeren genel bir im­ gedir. Modelin bir büyülem e gücüne sahip olm asının nedeni serinin bir parçası olduğu halde önem siz ayrıntılar sayesinde her bir parçanın diğerini yadsıyabilm esi, sürekli yenilenm e­ leri, her açıdan birbirleriyle karşılaştırılm aları ve birbirlerine karıştırılm alarıdır. Her parça biçim sel olarak diğerinden bu şekilde ayrılabilm ektedir. Serinin gelişm e süreci tam am ıyla modele bağlanm akta ve on u n tarafından belirlenm ektedir. Kişiselleştirm e sürecinin m antıken kabul edilm esini sağlayan şey m odelin kesinlikle zihinsel bir şey olm asıdır. Kişisel bilincin bir nesne tarafından yansıtılabileceğini dü­ şünm ek saçm a bir şeydir; zira her bilinçli varlık farklıdır, dolayısıyla farklılık kesinlikle özgün bir şeye (“ M odele”) gön­ derme yaparken, gerçek gösterilene gönderm e yapılm asını da sağlar. Bu gösterilen dah a önce koleksiyoncu konusunda gösterm iş olduğum uz gibi kesinlikle farklı bir kullanıcı, bir alıcıdır. Burada tu h a f olan şey herkesin kafasında y e r etmiş, yarım yam alak bir düşünce doğrultusunda kendini diğerle­ rinden kesinlikle farklı biri olarak görm esidir. B u n a karşın farklı serilerden yola çıkılarak kendini hep diğerlerinden farklı görm e/gösterm e alışkanlığı sayesinde m odel dü şü nce­ sinin herkesin belleğinde y e r ettiği görülm ektedir. Kişiselleş­ tirme ve bütünleşm e süreçleri birbirlerinden ayrılam az. Bu sistemin gerçekleştirebildiği bir mucizedir.

MODELDEN SERİYE TEKNİK YETERSİZLİK

Bir seriye ait nesnenin kendini bir model olarak sunm asını v e görm esini sağlayan farklılıklar adlı biçim sel oyunu çözüm ­ ledikten sonra, sıra m odelin seriden ayrılm asını sağlayan gerçek farklılıkları çözüm lem eye gelm iştir. Çünkü farklılık­ ları değerlendirm e konusunda zihinsel m odelden yola çıkan ve aşağıdan yukarı giden bir çizgi izleyen sistem, kitlesel düzeyde, gerçek m odele oranla yapısı bozulan ve niteliklerini yitiren seri im alat ürünü nesneyle ilgili karşıt gerçekliği dc hiç kuşkusuz gizlem ektedir.

Modeller ve Seriler *179

Seri im alat ürünü bir nesnenin kesinlikle sah ip olm a­ sı gereken bir özellik va rsa o da teknik nitelik v e dayanık­ lılıktır. Kişiselleştirm e konu su nda boyun eğilen koşullar, üretim inkilerle birleşerek, aksesuarın, yalnızca kullanım değeri aleyhine gelişm e gösterip, çoğalm asını sağlam aktadır. T ü m yenilikler ve m odalar nesneyi daha dayanıksız v e kısa öm ürlü kılm aya çalışm aktadırlar. Packard bunun b ir taktik olduğuna ısrarla dikkat çekm ektedir ( a.g.e ., s. 63): “B ir nes­ nenin yaşam süresi bilinçli bir şekilde kısaltılabilir; örneğin, işlevine m üdahale edilerek (teknolojik açıdan d ah a üstün bir benzeri üretilerek -o arada bunun teknolojik bir gelişm e ol­ duğu söylenecektir); niteliğine müdahale edilerek, y a n i belli b ir süre sonra, ki bu süre oldukça kısadır, bozulm ası ya da yıpranm ası sağlanarak; işlevsel açıdan sapasağlam olsa da biçim ine m üdahale edilerek, yan i bilinçli bir şekilde dem ode edilip tüketicinin ilgisi yenilere yönlendirilerek nesnenin bir kenara atılm ası sağlanabilir..." Bu sistem in son iki görünüm ü birbirlerini destekler gi­ bidir; başka bir deyişle hızla yenilenen m odeller, tek başlann a nesnenin niteliğini etkileyebilm ektedirler, ö rn e ğ in kadın çorapları rengarenk am a ço k kötü kaliteli olacaktır (ya da bir reklam kam panyası yap ab ilm ek için teknolojik araştırm adan kısıntı yapılacaktır). Ancak bilinçli bir şekilde yönlendirilm e­ y e çalışılan moda salgınlarına rağmen talebin yenilenm em esi du rum u nda üretici yapay bir işlevsel sorun yaratacak ve “alet bilinçli bir şekilde bozuk ü retilecektir” . Brook Steven s’a göre, “ H erkes fabrikalarım ızda ü retilen nenelerin kullanım süresi­ ni bilerek kısalttığım ızı ve bu politikanın, tüm ekonom im izin tem elini oluşturduğunu biliyor” (Packard, s. 62). Bu d u ru m ­ da, Olivier W endeirm sarf ettiği türden sözler sa rf edilm esi insana o kadar da anlam sız gelm iyor: “ Bu üstü açık harika sp or otom obil öylesine a k ılcı bir şekilde tasarlanm ıştı ki ön ­ görülenden bir gün önce aniden bozulm aktaydı” [a.g.e., s. 65). Keza, kim i Am erikan araba parçalan altm ış bin kilom et­ re dayanacak şekilde üretilm ektedir. Üreticiler, seri imalat ü rü nü nesnelerin pek çoğu nu n daha nitelikli ve d a h a ucuz olabileceklerini üstü örtülü bir şekilde kabul etm ektedirler; b aşk a bir deyişle “dayan ıksız” parçalar da dayanıklı parçalar

180 • Nesneler Sistemi

kadar pahaiı satılm aktadır. ÖNEMLİ OLAN NESNENİN KISA ÖMÜRLÜ OLMASI VE MODAYA BOYUN EĞMESİDİR. B u, seri üretim in temel Özelliğidir, zira nesne burada bilinçli bir şe­ kilde çarçabuk bozulabilecek bir şekilde imal edilm ektedir. (Göreli) bir bolluk dünyasında, yokluk evreninde karşılaşılan nadirlik yerini dayanıksızlığa bırakmaktadır. Seri im alat ürü­ nü nesnenin içinde yer aldığı evren onu n hem kısa öm ürlü hem de dayanıksız olm asını zorunlu kılmaktadır. BU NES­ NE ÖLÜMLÜ OLMAK ZORUNDADIR. Nesnenin ölüp gitm esini istem eyen doğal bir teknolojik gelişm e anlayışının karşısına dikilen bir üretim stratejisi seri halinde ölüm lü nesne im ala­ tının sürdürülm esinden 8 yan a bir tavır sergilem ektedir. Satış alanında nasıl bir "arzu stratejisinden” (Dichter) söz ediliyor­ sa, biz de burada bir engellem e stratejisinden söz edebiliriz. Ancak bu durum sonuç olarak iki sürecin birlikte üretim e özgü bir am aca hizm et etm ekten başka bir şey yap m ad ık­ larım gösterm ektedir. Günüm üzde bu amacın nesnelerin 9 yaln ızca yaşam sürelerini değil, aynı zam anda ölüm tarihle­ rini de belirleyebilen aşkınlaşm ış bir sürece dönüştüğü gö­ rülmektedir. Model daha uzun bir süre yaşam a hakkına sahiptir (bu göreli bir süredir, çünkü m odel de kendini bu hızlandırılm ış nesneler döngüsüne kaptırm ıştır). Model sağlam ve "dü zgü n ” olabilm e hakkına sahiptir. O ysa günüm üzde model, eskiden seri üretim düzenine ait olduğu söylenen kullanım değerine özgü sağlam lık ve “düzgünlüğü* tu h a f bir şekilde alt etmiş gibidir. M odelin üstünlüğü, m odanınkine; teknolojik nitelik­ ler biçimsel niteliklere eklendiğinde “işlevsel” açıdan model üstün bir konum a geçm ektedir.

s Hiç kuşkusuz bu eğilimin, rekabet aracılığıyla durdurulması ge­ rekmektedir. Ancak tekelci bir üretim toplumunda (ABD) gerçek rekabet düzeni uzun bir zaman önce sona ermiştir. 9 Ancak, sorgulanması gereken tek şey bu sinik strateji değildir. Ayrıca tüketicinin psikolojik suç ortaklığı da sorgulanmalıdır. Pek çok insan hiçbir sorunu olmasa da yirmi ya da otuz yıl bo­ yunca aynı arabayı kullanma fikrine tahammül edemeyebilir. Bu konuda bkz. CadgeVlsir ve Robotlar... isimli bölüm.

Modeller ve Seriler • L81

BİÇİMSEL YETERSİZLİK

M odelden seriye geçildiğinde nesnenin teknik niteliklerine koşut olarak estetik niteliklerinde de, örneğin m alzem e dü ­ zeyinde belli bir gerileme görülm ektedir. A irborne’un çelik ve deriden im al ettiği koltuğu, D ubonbois şirketi alüm inyum ve suni deriden imal etm ektedir. Ev içi dekorasyonda m odeldeki buzlu cam bölm enin yerini, seri im alat aşam asında plastik m alzem e almaktadır. M obilyalık keresteden üretilm iş bir eşya, seri imalata geçildiğinde yerini beyaz ahşap kaplam aya bırakacaktır. Çok kaliteli y ü n kum aş y a da ham ipekten imal edilm iş bir giysi, konfeksiyon düzenine geçildiğinde yerini içine yün karıştırılm ış ya da suni ipekliden üretilm iş giysile­ re bırakacaktır. Malzem enin ağırlığı, sağlam lığı, gözenekleri, “çekiciliği” gibi unsurlann değişik oranlarda eksilip artm ası farklılık yaratm aktadır. M odelin diğerlerinden ayırt edilm esi­ ni sağlayan en Önemli özellik yakından incelendiğinde sahip olduğu gerçek niteliklerin anlaşılm asını sağlayabilm esidir. R enk ve biçim gibi görsel değerler seri im alat dü zeniyle daha uyum lu bir birliktelik sergilerler, çünkü m arjinal farklılaştır­ m a oyununa daha yatkındırlar. Ancak seri im alat dü zeninde biçim y a d a renge m u h ak­ kak m üdahale edilm ektedir. Seri imalatta biçim sel aynntılara ve teknik yaratıcılığa p ek önem verilm em ektedir; başka b ir deyişle m odele birebir sa d ık kalındığında bile seri im alat ürünü nesne, ayrıntılar düzeyinde, bilinçli bir şekilde özgün nesnenin sahip olduğu kimi çizgilerden yoksun bırakılm ak­ tadır. Şu halde seri ü retim deki yetersizliğin nedeni m alze­ m eden çok m odelin ku su rsu z bir nesne gibi algılanm asını sağlayan m alzem e ile biçim arasındaki uyum dur. Bu uyum y a d a bu uyum un gerçekleşm esini sağlayan ilişkiler kümesi biçim ler, renkler ya da aksesuarlarda gerçekleştirilen fark­ lılaşm a oyunuyla ortadan kaldınlm aktadır. Stil, yerin i bir kom binezonlar kurm a oyu n u n a bırakm aktadır. Tekn ik düz­ lem de sözünü etmiş olduğu m u z niteliksizleştirm e burada bir yap ısa l bozukluk görünüm üne bürünm ektedir. M odel-nesne düzeyinde aynntılar ya da bir ayrıntılar oyunundan söz ed i­

282 • Nesneler Sistemi

lemez. Örneğin, bütün R olls-R oycelar siyahtır .10 Bu sıra dışı, her gün karşılaşılm ayan cinsten bir nesnedir. “ K işiselleşti­ rilen” nesneyle birlikte oyunun yavaş yavaş seri im alatı da içine alacak şekilde genişletildiği söylenebilir (Örneğin aynı m arka on beş y a da yirm i farklı tonda boyanm ış nesne ü ret­ m ektedir). Bu oyun nesne salt bir alet görünüm üne bürününceye, yani oyun bitinceyc kadar sürüp gider (uzun bir süre boyunca istisnasız tüm Citroen 2 C V le r bir renk bile sayılm ayan gri renge boyanm ıştır). M odelde bir uyum , birlik ve benzerliğin yan ı sıra bir d e uzam sal, biçim sel, m addesel ve işlevsel tutarlılık vardır. Bunu bir tür sözdizim ine benzetebili­ riz. Seri im alat ürünü nesneyse yan yan a getirilm iş parçalar, rastlantısal bir kom binezonlar oyunu, anlam sız bir söyleve benzem ektedir. Parçalarına ayrılm ış bir nesne m ekanik bir şekilde tüm diğer seri im alat parçalarıyla benzeşen ayrıntı­ lardan ibaret bir şeye dönüşm ektedir. Çevresi bilinçli olarak boşaltılm ış, kızıl renkli deri, siyah dem ir aksam ve güzel bir dış görüntünün bir araya getirilm esinden oluşan şu koltuk, eşi benzeri olm ayan bir nesnedir. Bu koltuğun seri im alat versiyonunda derinin yerin i o kızıl renge sahip olm ayan plas­ tik bir kum aş, dem irin yerin i h a fif galvanizli boru alacak, dış hatlar aynı boyutlara sahip olm ayacak, uyum lu bir dış görüntü söz konusu olm ayacak ve koltuk tek başına sergi­ lenem eyeceği bir alana yerleştirilecektir. Bu durum da m odel nesnenin yapısı tam amen bozulm aktadır; çünkü seri imalat ürünü koltuk biçimsel açıdan diğer binlerccsi gibi rengi kah­ verengiye çalan sahte deriyle kaplanm akta, ayaklan borudan yapılm ış tüm diğer koltuklarınkine benzem ekte ve sonuç ola­ rak bu nesne bir ayrıntılar kom binasyonundan ibaret, tüm benzer seri im alat ürünü koltuklarla kesişen bir görünüm e sahip olm aktadır. Bir başka örnek daha verelim ve şu “ben ­ zersiz” kırmızı renkteki lüks arabadan söz edelim. B uradaki “ benzersizlik” yalnızca arabanın sahip olduğu o kırm ızı renk­ le başka hiçbir arabada karşılaşılm am asından değil; aynı zam anda arabanın diğer niteliklerinin bu kırm ızı renkle n e­

10Ya da gridir ancak “ahlaki* paradigmada bir değişiklik yoktur (bkz. s. 43).

Modeller ve Seriler • 183

redeyse özdeşlem iş olm asından kaynaklanm aktadır. Üstelik arabanın rengi kırm ızı bile değildir. Oysa daha “ ticari” bir m odele ait farklı tondaki bir kırm ızı renk birdenbire o benzer­ siz kırm ızının binlerce arabanın kırm ızısına dönüşm esi için yeterli olabilm ektedir. D olayısıyla bu durum da söz konusu kırm ızı renk sıradan b ir ayrıntı ve aksesuara dönüşm ekte; diğer bir deyişle araba artık yeşil y a da siyah olabilecekken kırm ızıya boyanm ış bir nesneye benzemektedir.

S IN IF FARKI

Bütün bu açıklam alar m odelle seri im alat ürünü nesnenin kesinlikle aynı şey olm adıklarını anlam am ıza yard ım cı ol­ m aktadır. M odelle seri üretim nesnesinin aynı şey olm adık­ larını gösteren en önem li özellik uyum luluk değil nüanstır. Bugün evler için seri halinde üretilen m obilya takım lanna b ir stil kazandırılm aya, "kitlelerin beğeni düzeyi yü kseltilm e­ y e ” çalışılm aktadır. Bu çabaların genellikle tek ren k ve tek stile sahip ev m obilyalarının üretilm esiyle sonuçlandıkları görülm ektedir. Örneğin “B arok bir oturma takım ı y a d a mavi b ir m utfağa sahip olun, vs .!” gibi. Bir “stil” olarak sunulan şey aslında tek tiplilik, görünüm ya da ayrıntı düzeyindeyse genelleştirilm iş bir nüanstan yoksunluktur. N ü a n s uyum ­ lu bir bütüne benzeyen m odele atfedilirken; farklılık (hepsi tek tip olan) seri üretim e atfedilm ektedir. Nüanslar sonsuz sayıda olup, kuraldan yoksun bir söz dizim i çerçevesinde gerçekleştirilen buluşlarla hiç durm adan yenilenen önem siz biçim sel değişikliklerdir. O ysa farklılıklar sınırlı sayıda olup, belli bir paradigm anın sistem li bir şekilde esnetilm esiyle elde edilm ektedir. Burada bir yan ılgıya düşm em ek ve nüanslar­ la nadiren, kuraldışı farklılıklarla sık sık karşılaşm am ızın nedeninin farklılıklann ço k geniş kitleleri kapsam asından kaynaklandığını görm ek durum undayız. Yapısal açıdan sı­ nırsız sayıda nüans üretim i m üm kün görünürken (zira bu­ rada m odel bir sanat eseri olm a eğilim indedir); seri üretim ­ d en kaynaklanan farklılığın m odayla eş zam anlı olarak hiç du rm adan değişm ekle birlikte sınırlı sayıda kom binezondan olu şan bir çerçeve içinde hapsedilebildiği ve kesinlikle üre­

184 ♦ Nesneler Sistemi

tim düzenine boyun eğm ek zorunda kaldığı görülm ektedir. Sonuç olarak m uazzam kitlelere seri im aiat ürünü sınırlı sayıda bir farklılık yelpazesi sunulurken; çok küçük bir azınlığaysa, m odeller düzeyinde, sınırsız sayıda nüanstan oluşan seçenekler sunulm aktadır. Birine (ne kadar geniş görünürse görünsün) belli ya da satın alabileceği sayıda sınırlı unsur­ dan oluşan bir repertuar sunulurken; diğerine sın ırsız deni­ lebilecek kadar çok şans sunulm aktadır. Birine değişm ez bir değerler kodu, diğerineyse her zam an yeni bir buluş seçeneği sunulm aktadır. Öyleyse burada sınıfsal bir statü ve sınıfsal farklılıklardan söz edilm esi gerekm ektedir. Seri im alat ürünü nesne sürekli yinelenen ikincil özel­ likleri sayesinde tem el niteliklerini koruyabilm ektedir. Bura­ da renklere, renklerdeki zıtlıklara, "m odern” bir dış görünüşe a şın önem verilm ekte; m odeller eskim eye yüz tuttukları anda m odernlik Özelliği ön plana çıkartılm aktadır. M odel, kü ltü ­ rün en üst düzeyi olarak nitelendirilen bir hava, bir farklılık, bir “doğallık” sergilerken; seri im alat ürünü nesne sıra dışı olm a arzusuna takılıp kalm ış gibidir. Bu sonuncu dayatılm ış b ir kültür, zevksizlikten k ey if alan, basit bir insancıllık an la­ yışının ürününe benzem ektedir. Seri im alat ürünü nesnenin tıpkı ölçülü, işlevini ön plana çıkartm ayan, kusursuz ve se­ çenekler sunan model g ib i , 11 kendi sınıfına özgü bir anlatım v e konuşm a stili vardır. G ereksiz dekoratif unsurlarla ilgili bir başka konu da yığm a, doldurm adır. Seri im alat ürünü m obilyalarla döşen­ m iş evlerde her zam an gereğinden çok nesneyle karşılaşıl­ m aktadır. Bir m ekân gereğinden çok nesneyle doldu ru lm uş­ s a orada yer darlığı çekiliyor dem ektir. Yer darlığıysa sanki bir tür alt alta üst üsteliğe, bir tür yığılm aya yol açm aktadır. Nesnelerin niteliksizliği sanki sayısal çoklukla telafi edilm e­

11 Böyle bir sistemde iki terim karşılıklı olarak birbirlerinin çok abartılı anlamlara sahip olmasına yol açmakta ve birbirlerini tek­ rarlamaktan başka bir şey yapmamaktadırlar. Sosyo^psikolojik açıdan sistemin üstüne oturtulmuş olduğu bu tekrarlar, bir yan­ lış anlamaya yol açabilecektir. Bu betimlemede görüleceği gibi, asla yalnızca yapısal karşıtlıklar üstüne oturtamamışlardır.

Modeller ve Sariler • 185

ye çalışılmaktadır .12 Modelse ne çok geniş ne de çok dar bir alana sahiptir. Model niteliği taşıyan bir ev dekorasyonu bu göreli mesafeler üstüne oturtulmakta ve boşlukla ifade edi­ len yananlam, gereğinden çok eşyayla doldurulmuş evin tam tersine, tekrarlanan bu mesafelere gerek duymaktadır .13

AYRİCAUK TANINAN GÜNCELLİK

Model ve seri üretim arasında bir de zamanla ilgili bir karşı­ laştırma yapılabilir. Daha önce seri imalat ürünü nesnenin dayanıksız olması gerektiğini görmüştük. Yerlerini arkadan gelenlerin alabilmesi için hızla ölüp giden az gelişmiş ülkeler­ de yaşayan insan kuşaklan gibi; tüketim toplumlanna özgü nesne kuşaklan da hızla eskiyerek yok olup gitmektedirler. Nesne bolluğunda görülen artış hiçbir zaman gelişigüzel ol­ mayıp her zaman bir hesap kitap işidir. Bu, nesnenin teknik açıdan ne kadar sağlam olduğuyla ilgili bir sorunken; nesne­ nin modasının ne kadar sürdüğü bambaşka bir sorun haline gelmektedir. Eski dönemlere ait nesnelerin kısa bir sosyolojik açık­ laması bize pazarın aynı yasalara boyun eğdiğini ve temelde “sınai” nesnelere özgü model/seri sistemindeki gibi örgütlen­ diğini göstermektedir. Medicis stili çalışma masası, M odem stil ve sahte rüstik de dahil olmak üzere Barok mobilyalar ve Chippendale 14 stili mobilyaları kapsayan bu olla podridcCd a 15

12 Kendiliğinden denilebilecek bir şekilde tekrarlar üstüne oturan geleneksel burjuva evi (bir yum urta gibi doldurulm uş ev örneği) yığılm aya elverişli özelliklere sahipken; modern dekor anlayışına özgü “işlevsel” çizgilerin bununla tezatlaştığı söylenebilir. Bu du­ rum da seri üretim anlayışına dayalı m odern ev dekorasyonuna özgü yığılm anın, geleneksel bu ıju va dekorasyonunda karşılaşı­ landan daha büyük bir m antıksızlık olduğu söylenebilir. 13 Bkz. Biçimsel Bir Yananlam Örneği Olarak Araba Çam urluğu isimli bölüm.

H XVIII. yüzyılda yaşamış bir İngiliz marangozun üretmiş olduğu stile benzer bir şekilde üretilm iş mobilyalar. ( — çev. noîu.) 15 Güveçte pişirilen türlüye benzeyen bir İspanyol yemeği. ( — çev. notu.)

186 • Nesneler Sistemi

zenginlik ve kültür, “sınıflandırılmış” değerler çizelgesinde insanın kendisine en üst basamaklarda “kişisel” bir yer biç­ me, kendini diğerlerinden ayırma olanağı tanımaktadırlar. Bu diğerlerine benzememe arzusu belli bir konfor düzeyini zorunlu kılmakta ve kişi sahip olduğu olanaklar doğrultu­ sunda gerçek ya da sahte bir Yunan vazosu, bir Roma am­ forası veya bir İspanyol testisi satın alabilmektedir. Eski ve egzotik nesneler kültür ve gelir düzeyi gibi toplumsal bir boyuta sahiptirler. Olayı, antikacısından kendine ortaçağ, Haute Epoque ya da Régence dönemi eşya temin edebilen üst düzey gelir sınıfına mensup bir insandan; bitpazarındaki ikinci el eşya satıcısında, “gerçek" köylü eşyalarıyla yan yana koyabileceği bir burjuva dekoruna ait eşyalar arayan kültür­ lü orta sınıf insanına; oradan da lıizmet sektörü çalışanlan için üretilmiş rüstik mobilyalara kadar (burada bir önceki kuşağın ilgi duyduğu çok burjuva bir görünüm kazandırılmış köy evi dekoru, taşra “stilleri", kısaca eski stilleri andırmakla birlikte ne zaman üretildiği belli olmayan karmakarışık bir durumdan söz edilebilir) götürebilmek mümkündür. Başka bir deyişle her sınıfın ikinci el özel bir müzesi vardır. Eski eşyalardan yalnızca büyük bir işçi ve köylü kesimi hoşlanmamaktadır. Bu insanların eski eşyalarla ilgilenecek zaman ve para bulamamaktan çok, diğer sınıfları etkileyen kültürel değişim sürecinin içinde yer alamadıkları (bu süreci bilinçli olarak yadsımaktan çok dışında kaldıkları) söylenebi­ lir. Bununla birlikte bu kesim modern “deneysel” eşyalardan, ^kreasyon” ya da avant-garde olarak adlandırılan mobilya­ lardan da hoşlanmamaktadır. Bu insanların oluşturdukları (ev-)müzelerin olabilecek en sıradan hırdavatçı dükkanına benzedikleri, zira içlerinin seramik ve pişmiş topraktan ya­ pılmış hemen hepsi bir şeylerin taklidi olan bir sürü hayvan bibloları, fincanlar, örtüler üstünde sergilenen küçük gezi anılan, vb. nesnelerle dolu olduğu ve son model elektrik­ li ev aletleriyle yan yana konulmuş oldukları söylenebilir. “ Kişiselleştirme” arzusunun bu kesim için de geçerli olduğu unutulmamalıdır. Herkes eski eşya deyiminden aynı anlamı çıkartmak zorunda değildir. Burada eşyaya değer katan şey kültürel farklılık olup, para da buna ödenmektedir. Güncel

Modeller ve Seriler • 187

moda akımlarında olduğu gibi, kültürel özlemler dünyasında da modeller ve seriler vardır. Sunulan bu yelpazede en değerli nesneler ya en uç avant-garde stilde üretilmiş ya da soylu bir geçmişe sahip olanlardır. Örneğin, bir uçta oval çizgilere sahip, cam ve alü­ minyum karışımından üretilmiş villa; diğer uçtaysa XVIII. yüzyıla ait bir şato vardır. Bir yanda idealleştirilmiş bir gelecek, diğer yanda Eski Rejim [Ancien Régime] özlemi vardır. Diğer toplumsal kesimlerdeyse tamamıyla seri imalat ürünü, bir markadan yoksun nesneler vardır. Bunlar güncel nesne­ ler değildirler, zira güncel nesne geleceğin nesnesine dönüş­ türüldüğünde avant garde ve model nesne adını almaktadır. Bunlar zenginlik ve belli bir kültüre özgü ayrıcalık anlamına gelen üstünlük göstergesi tarihi nesnelerden çok yakm, be­ lirsiz, aslında neredeyse şimdiki zaman dilimi içinde yer alan bir geçmişe, yani ortadan kaybolmaya yüz tutan modellerle ortaya çıkmaya başlayan modeller arasına sıkışıp kalan bir zaman dilimine ait nesnelerdir. Giyim modasında bu süreç çok daha hızlıdır. Örneğin, bürolarda çalışan kadınlar bir ön­ ceki sezona ait Haute Couture giysilerin taklitleri olan elbise­ ler giymektedir. Mobilya alanında en yaygın şekilde üretilen nesneler birkaç yıl önce ya da bir önceki kuşak döneminde moda olanlardır. Seri imalat, bir önceki kuşak zamanında çok tutulmuş eşyaların üretildiği aşamadır. İnsanlar böyle­ likle, mobilya alanında, zamansal açıdan kendi dönemlerini temsil etmeyen, kimse için hiçbir anlam ifade etmeyen, ne modern ne eski ne de eskiyebilecek; mekânsal açıdansa ban­ liyöler kadar kişiliksiz bir yeri andıran bir zaman diliminde yaşamak durumunda kalmaktadırlar. Modelle karşılaştırıl­ dığında seri imalat ürünü nesnenin aslında özgünlük, stil, nüans, gerçeklik kaybına uğramakla yetinmeyerek içinde ya­ şanılan gerçek zaman dilim i tarafından dLşlanmayı da temsil ettiği söylenebilir. Seri imalat ürünü nesne gündelik yaşam­ da hiçbir anlam ifade etmeyen, kimsenin ilgisini çekmeyen bir alana ait olup, çekiciliklerini yitirmiş eski modellerden beslenmek gibi olumsuz bir özelliğe sahiptir. Bunun nedeni değişme özgürlüğünün yalnızca modellere tanınması ve seri imalat ürünü nesnelerin modellerin peşinden gitmek zorun­

188 • Nesneler Sistemi

da olmalarıdır. Zaten gerçekdışı bir şeye benzemelerinin asıl nedeni de budur.

KİŞİNİN BAŞINA GELENLER

Rîesman (a.jy.e., s. 76), "Günümüzde cn çok talep edilen ürün artık bir hammadde ya da bir makine değil, bir kişilik­ tir” demektedir. Gerçekten de bu, model/seri uygulamasının (model/seri uygulaması çok daha geniş kapsamlı ve toplum­ sal boyuta varan özlemleri içeren bir yapının yalnızca bir parçasıdır) getirdiği hızlı değişim sürecine ayak uydurmaya çalışan günümüz tüketicisi bir kişiliğe sahip olm a gibi bir dayatmayla karşı karşıya kalmaktadır. Verilen örnekte bu dayatma aynı zamanda bir paradoksa benzemektedir; zira kişiselleştirilen tüketim eyleminde özne olmanın koşullarını yerine getirmeye çalışan öznenin gerçekte kendini ekonomik talebin nesnesi olarak ürettirmekten başka bir şey yapm adı­ ğı görülmektedir. Sosyo-ekonomik sistemin önceden tanım­ ladığı ve belirlediği bir kişiliğe uyum sağlamaya çalışan özne başarısız olmaya mahkûmdur. Sınai boyutlarda üretilen “öz­ gün farklılıklar” nedeniyle özne daha baştan belli sayıdaki seçeneğe; başka bir deyişle kişisel bir seçim yapma yanılsa­ masını sürdürmeye mahkûm edilmektedir. Bilinçli bir varlık olan tüketici diğerlerinden farklı bir kişiliğe sahip oiduğunu ancak somut ayrıntılar düzeyinde kanıtlayabilmektedir. Oysa bu bir yabancılaşma paradoksundan başka bir şey olamam, başka bir deyişle canlı kanlı bir özne kendisini cansız/an­ lamsız farklılıklarla ifade eder ve bundan haz alırken; aslında yön vermeye çalıştığı yaşamını bir türlü yönlcndiremediğini fark edip umutsuzluğa kapılmaktadır. İdeolojik açıdan sistem böyle işleve sahiptir, zira farklı­ lıkların önceden belirlendiği bir yerde ancak bir statü değiş­ tirme oyunundan söz edilebilir, yoksa statü değişikliğinden değil. Hiç durmadan ilerlemeye programlanmış bir sistemin düş kırıklığına yol açması kaçınılmaz gibidir. Bu bağlamda bir yabancılaşmadan söz edilemez. Çünkü yönlendirilen kişiselleştirme sistemi tüketicilerin çok büyük bir kesimi tarafından bir Özgürlük biçimi gibi algılanmaktadır.

Modeller ve Seriler • 189

Yalnızca eleştirel bir bakış açısı bunu biçimsel bir özgürlük ve kişiselleştirmeyi de kişinin başına gelen bir talihsizlik ola­ rak görebilir. Reklamın gerçek anlamda kimseyi güdümleyemediği, (aynı nesnenin farklı markalar tarafından üretilmesi, beJli belirsiz farklılıklar, duruma göre değişen koşullandırma biçimleri, vs.) hangi ürünün seçileceğinin önceden belirlen­ miş olduğu bir yerde, yüzeysel olarak nitelendirilenlerin bile gerçek farklılıklar olarak kabul edilmesi gerekir. Çiçekli bir çöp sepeti ya da M anti-manyetik” bir tıraş bıçağı satın almanın verdiği keyfe karşı çıkabilmek mümkün müdür? Gereksinim­ lere ilişkin hiçbir kuram, şu ya da bu türden bir hoşnutluk duygusuna öncelik tanımamıza izin vermemektedir. Kişisel­ leştirme arzusunun bu kadar yoğun bir şekilde yaşandığı bir yerde, bu İş, başka bir şekilde değil de “kişiselleştirilen” bir nesne aracılığıyla yapılıyorsa, o zaman, bu davranış biçimi nasıl ve hangi "otantik” değer anlayışı adına yadsmacaktır?

MODELLERİN İDEOLOJİSİ

Demokratik bir ideolojiyle desteklenen bu sistem, kendini toplumsal bir ilerleme modeli gibi sunmaya; başka bir deyiş­ le, düzenli bir toplumsal basamakları tırmanma yöntemiyle tüm toplumsal tabakaları sırasıyla daha gösterişli ve pahalı nesneler satın almaya ve “ kişiselleştirilmiş” farklılıklar ara­ cılığıyla da mutlak modele olabildiğince yakınlaşmaya iten, herkesin zamanla modellere erişebileceği bir sisteme benze­ meye çalışmaktadır. Oysa: 1) tçinde yaşamakta olduğumuz “tüketim” toplumunda herkesin aynı nesneye sahip olmasını sağlayan bir eşitlik dü­ zeninden oldukça uzakta olduğumuz söylenebilir. Bunun ne­ deni modelin her geçen gün dahaaynntılıve kesin farklılıklarla donatılmasıdır. Örneğin, şu kısalıkta bir etek boyu, şu tonda bir kırmızı, şu stereofonik kusursuzluğa sahip bir ses düze­ ni, “Haute Couture” mağazalarında satışa sunulan nesnelerin birkaç hafta sonra “Prisunic” mağazalarında kitlelere sunul­ ması gibi. Bu örneklerdeki nesnelerin hepsi çarçabuk eskiyip gidecek çok pahalı şeylerdir. Tüm nesnelerin aynı “işlevsel” zo­ runluluğa boyun eğmeleri bir tür eşitlik ortamının oluşmasına

190 • Nesneler Sistemi

yol açmış gibidir. Ancak kültürel statüde görülen bu biçimsel demokratikleşme, daha önce görmüş olduğumuz gibi, çok cid­ di boyutlara ulaşan eşitsizliklerin fark edilmesini engellemek­ tedir. Çünkü bu eşitsizlikler nesnenin teknik niteliğini, tözünü, yaşama süresini, yani varoluş biçimini etkilemektedir. Model artık o eski kurumsal ayrıcalıklarına sahip olmamakla birlikte; bunlar içselleştirilmiş ve çok daha kalıcı bir hale gelmiş gibi­ dirler. Burjuva Devrim izden sonra farklı sınıflar nasıl aşamalı bir şekilde daha büyük bir politik sorumluluğa sahip olamadılarsa; tüketiciler de Sanayi Devrimi’nden sonra nesneye eşit koşullarda sahip olamamışlardır. 2) Modeli, günün birinde seri üretimin ulaşabileceği ide­ al bir nokta gibi görmek bir yanılgıdır. Satın alınan nesneler bize yalnızca satın alma özgürlüğüne sahip olduğumuzu ve istediğimiz kadar başka nesneye özgürce sahip olabileceği­ mizi göstermekten başka bir şey yapmadıklarından, geriye nesneler merdivenini basamak basamak tırmanmaktan baş­ ka bir seçenek kalmıyor gibidir. Oysa bu tırmanışın bir sonu yoktur, çünkü bizzat bu tırmanışın kendisi modeli ulaşılmaz kılan bir soyutlama sürecini beslemektedir. Çünkü model aslında soyut bir fikir, yani sistem e özgü içsel bir aşkınlıktan ibarettir. Böylece sistem hiç durmadan ve bütünsel anlam­ da hep ileri gidebilecek ve değiştirilmesi olanaksız b ir sistem olarak kalabilecektir. Dolayısıyla, modelin, yerini başka bir modele bırakmadan seri üretim düzeninin bir parçası olma gibi bir şansı yoktur. Sistem bir blok halinde ilerlerken mo­ dellerin birbirlerini izledikleri, ancak hiçbirinin diğerlerini egemenliği altına alamadığı; ayrıca birbirlerini izleyen seri­ ler arasından da yine hiçbirinin diğerlerini egemenliği altına alamadığı görülmektedir. Modeller serilerden daha hızlı bir şekilde üretildiklerinden, günceldirler. Oysa geçmişle şimdiki zaman arasında yer alan bir boşlukta salınan seri üretim nes­ neleri modellere yetişebilmek için büyük bir çaba harcamak zorunda kalmaktadırlar. Bu hiç bitmeyecek görünen özlem ve düş kırıklığının üretim düzeyinde çok büyük bir ustalık ve enerjiyle yönlendirildiği ve nesnenin peşine düşülmesini sağladığı söylenebilir. Burada sanki bir tür yazgısallıktan söz edebilmek müm­

Modeller ve Seriler • 191

kündür. Çünkü bütün bir toplumun kendini modeller ara­ cılığıyla ifade ettiği ve modellere yöneldiği; üretimin sistemli bir şekilde modellerin yapısını bozarak serilere, serileriyse önemsiz farklılıklara, kombinezon değişikliklerine indirgediği ve nesnelere atfedilen statünün sözler ya da imgeler kadar kısa süreli olmaya başladığı bir yerde -seri imalat düzeninde görülen sistemli yön değişikliği sayesinde bütün yapının ter­ sine çevrilmesi olanaksız bir düzen doğrultusunda paradigmatik bir görünüm aldığı söylenebilir- statü ölçütleri sabit bir görünüm sergilemekte ve herkes bu statü adlı oyunun kurallarına boyun eğmektedir. Üretim düzeni tarafından yönlendirilen bu hassas dengeler üstüne oturan, modeller ve seriler arasındaki benzerliklerin sürekli bozulup, yeniden oluşturulduğu oyunda herhangi bir olumsuzluktan söz ede­ bilmek olanaksızdır. Burada herhangi bir belirgin çelişki, ya­ pısal değişiklik ya da toplumsal diyalektikten söz edebilmek olanaksızdır; çünkü ilk bakışta bütün bir sistemi harekete geçirmiş gibi görünen teknolojik gelişme aslında ona istik­ rarlı ve değişmeyen bir görünüm kazandırmaktan başka bir şey yapmamaktadır. Dışarıdan bakıldığında her şeyin çok canlı ve hareketli, her şeyin dönüşüme uğramış göründüğü bir sistemde aslında hiçbir şeyin değişmediği görülmektedir. Sabah akşam teknolojik gelişmeyle yatıp kalkan bir toplu­ mun gelişmesini engelleyecek tüm devrimleri kendi elleriyle gerçekleştirdiği söylenebilir. Böyle bir toplumda artan üret­ kenlik hiçbir yapısal değişikliğe yol açmamaktadır.

II. KREDİ

TÜKETİCİ YURTTAŞIN SAHİP OLDUĞU HAKLAR VE YERİNE GETİRM ESİ GEREKEN GÖREVLER

Günümüzde araJanndan birini seçme özgürlüğüne sahip ol­ duğumuz, farklılık yaratma gibi işlere yarayan nesnelerin bir de (bu en azından çok önemli nesneler için geçerlidir) kredi al­ maya yaradıkları görülmektedir. Nesneyi bize güzel güzel sa­ tan, bir "seçim yapma” hakkı tanıyan üretim düzeninin aynı zamanda ödeme kolaylığı yapm a gibi bir lütufta bulunduğunu görüyoruz. Kredi insanlara bir tür tüketici hakkı hatta vatan­ daşın sahip olması gereken temel bir ekonomik hak şeklinde sunulmaktadır. Krediye getirilen tüm kısıtlamalar devlet ta­ rafından gerçekleştirilen bir misilleme şeklinde algılanmak­ tadır. Kredi düzenine bir son vermeye kalkışmak (ki, bugün bunun düşünülmesi dahi mümkün değildir) toplumun tümü tarafından bir özgürlüğe son verme şeklînde algılanacaktır. Reklam düzeyinde kredi, “ arzu stratejisinin” belirleyici bir ka­ nıtı olup, nesnenin sahip olduğu herhangi bir nitelik gibi algı­ lanmaktadır. Başka bir ifadeyle satın almaya koşullandırma konusunda seçim yapma, “kişiselleştirme” ve taktik açıdan tamamladığı reklamcı palavralanyla aynı işe yaramaktadır. Psikolojik bağlamda bir değişme olmazken, modelin, seri üre­ timin önünde yer alması kredi olayında nesnelerden alman hazzın zamanın önüne geçmesine neden olmaktadır. Hukuki açıdan kredi sistemi model ya da seri halinde üretilen nesneyle sınırlı bir sistem olmadığından taksitle bir Jaguar sahibi olmanızı engelleyecek hiçbir şey yoktur. Bunun­ la birlikte lüks bir araba satın alınırken genellikle nakit olarak ödeme yapıldığını; buna karşın krediyle alınan seri imalat ürü­ nü nesnenin model niteliklerine sahip olma şansının olduk­

Kredi • 193

ça zayıf olduğunu herkes bilir. Modele ayrıcalıklı bir konum kazandıran ya şa m standartlan mantığına göre peşin ödeme yapmak bir saygınlık göstergesi gibi algılanırken; taksitle satın almanın dayattığı zorlamalara bir de seri imalat ürünü nesne adlı psikolojik kompleksin eklendiği görülmektedir. Ahlaki açıdan kredi uzun süre tehlikeli bir şey gibi gö­ rüldüğünden bu konuda belli bir utangaçlık duyulmuş ve peşin ödeme bu yüzden burjuva erdemlerinden biri olarak kabul edilmiştir. Ancak zaman içinde bu psikolojik direnişler giderek zayıflamıştır. Bu direnişlerin güçlerini yitirmedikleri bir yer varsa o da geleneksel mülkiyet kavramını sürdüren insanların bulunduğu yerdir. Bu direnişlerle özellikle veraset, tasarruf ve miras kavramlarına sadık kalmış küçük burjuva sınıfında karşılaşılmaktadır. Bu son direnişler de yok ola­ caktır. Eskiden önce mülkiyet sonra tasarruf hakkından söz edilirken; bugün bunun tam tersi sayılabilecek bir durumla karşılaşılmaktadır. Kredi olayının yaygınlaşması Riesınan’ın ifadesiyle, diğerleri arasında bir “mülkiyetine geçirme” uygar­ lığından aşamalı olarak bir kullanma/ tasarruf etme uygarlı­ ğına geçişi ifade etmektedir. “Krediyle” bir mal satın alan kişi bu nesneyi yavaş yavaş sanki “kendi malıymış” gibi özgürce kullanmayı öğrenmektedir. Bu kişi bir yandan nesneyi kul­ lanırken diğer yandan da taksitlerini ödemektedir; başka bir ifadeyle taksitlerin bitme tarihi neredeyse nesnenin eskiyip, bozulmaya yüz tutma tarihine denk gelmektedir (Amerikan firmalarının bu iki tarihi çakıştırma konusunda ellerinden ge­ leni yaptıklan herkes tarafından bilinmektedir). Doğal olarak böyle bir yaklaşım malın bozulma tarihinin ödenme tarihinin önüne geçmesi gibi bir risk içermektedir. Kredinin gündelik yaşamla iç içe geçip, kabul görmüş olduğu bir yerde bile bu risk "miras” yoluyla edinilmiş hiçbir nesnenin yaşatmadığı bir güvenilirlik sorununun yaşanmasına yol açabilmektedir. Miras kalan bana ait bir nesne olup, onun için ödemem ge­ reken bir meblağ yoktur. Oysa krediyle satın aldığım nesne ancak taksitleri sona erdiğinde benim olacaktır. Bunun bir tür önceden yaşanmış bir geleceğe benzediği söylenebilir. Taksitleri ödeme konusunda duyulan sıkıntı çok özel bir his olup kendini somut bir şekilde göstermemekle birlikte

194 ♦ Nesneler Sistemi

nesneyle her gün kurulan gizli bir ilişki sürecine benzemek­ tedir; başka bir deyişle nesneyi hemen kullanma konusunda bir sorun çıkmazken ödeme konusu insanın içini kemiren bir sürece benzemektedir. Tam olarak sahibi olmadığınız nes­ ne zamanla eskiyip gitmekte, yani ona hiçbir zaman gerçek anlamda sahip olunamamaktadır. Nasıl siz nesneye sahip olamıyorsanız, seri imalat ürünü nesne de hiçbir zaman tam olarak modellere benzememektedir. Bu sahip olamama ve modele benzememe durumlan içinde yaşamakta olduğumuz nesneler dünyasında her zaman düş kırıklıkları yaşamamıza neden olmaktadır. Kredi sistemi bir bakıma modern dünyada nesnelerle kumlan ilişkiyle ilgili çok genel bir işleyiş biçiminin açıkla­ masına benzemektedir. Gerçekten de İnsanın krediye bağımlı bir yaşantı sürdürebilmesi için 011 beş aylık araba, buzdolabı ve televizyon senedi imzalamış olması şart değildir; olayın model/seri boyutu, yani insanların model satın alm aya yön­ lendirilmesi zaten başlı başına bir sorun teşkil etmektedir. Tırmanılması gereken toplumsal basamaklardan söz etmek, özlemlerin gerçekleştirilmesinin önüne bir set çekmekle aynı anlama gelmektedir. B'v/Aer sahip olmak istediği nesneleri bir türlü satın alm ayı başaram ayan insanlara benzem ekteyiz.

Nesneler gözümüzün önünde dururlarken biz onlara ancak bir yıl sonra, yani son taksiti ödedikten sonra sahip olabili­ yor ya da o arada satışa çıkartılan yeni modeli alıyoruz. Öy­ leyse kredi denilen şey ekonomik düzene asal bir psikolojik görünüm kazandırmaktan başka bir şey değildir; başka bir ifadeyle ister ekonomik bir anlama sahip imzalanmış senet tarihleri düzeyinde, isterse psiko-sosyolojik bir anlama sahip olan seri ve modellerin sistemli ve hızlı bir şekilde art arda piyasaya sürülmeleri düzeyinde olsun ardışıklık zorunlu bir yönteme benzemektedir. Her durumda sağlamlık süresi ön­ ceden test edilip belirlenmiş ve bu sürenin dışına çıkama­ yan nesnelere sahip olmaktan başka bir şey yapamadığımız söylenebilir. Krediye karşı artık herhangi bir önlem alınma­ masının nedeni belki de günümüzde sahip olduğumuz tüm nesneleri krediyle satın almamız ve bu yöntemin tüm toplu­ mu borçlu bir konuma sokması, bu borçlann sürekli gözden

K red i • 195

geçirilebilmesi, kronik bir enflasyon ve devalüasyona bağlı olarak sürekli dalgalanma halinde olmasıdır. Tıpkı “ kişiselleştirmeyi” bir reklam aldatmacasından çok temel bir ideolo­ jik kavram olarak algılamış olmamız gibi krediyi de ekonomik bir kurumdan çok toplumumuza ait temel bir özellik, yeni bir etik şeklinde algılamaktayız.

TÜ K E TİM İN ÖNE GEÇM ESİ YA DA YENİ BİR ETİK ANLAYIŞ

Son kuşak, miras ve sabit sermaye kavramının ortadan kay­ boluşuna tanık olmuştur. Bir önceki kuşağa kadar elde edi­ len nesneler, somut bir çalışma sonucunda sahip oLunmuş bize ait mallardı. Bir yem ek odası takımı, bir araba satın ala­ bilmek amacıyla uzun bir süre para biriktirilen dönemlerin üzerinden henüz çok uzun bir zaman geçmemiştir. Bizler bir şeylere sahip olabilmek am acıyla çalışırız; başka bir deyişle yaşam, Püriten bir çaba ve ödül anlayışı üstüne oturmak­ tadır; ancak bir kez nesneleri elimize aldığımızda bu onlan hak etmiş olduğumuz, borçların ödenip bitmiş ve geleceğin güvence altına alınmış olduğu anlamına gelmektedir. Bunun adı sermayedir. Oysa günümüzde bedelini ödemediğimiz nes­ nelere sahip olabilmekte, bu bedeli çalışarak ve emek harca­ yarak ödeyebileceğimizi düşünmekteyiz. D eyim yerin d eyse h en ü z üretilmemiş nesneleri tüketmekte olduğum uz s ö y le n e ­ bilir. Bu anlamda işime yarayan nesnelere karşı bana miras

kalan mallara karşı duyduğum sorumluluğu duyamam; çün­ kü onları kimseden devralmadığım gibi binlerine devretmem d e söz konusu değildir. Bu durum nesnelerin bana karşı uy­ guladıktan bir baskı olarak yorumlanabilir; başka bir deyişle bir an Önce başımın üstünde Demokles’in kılıcı gibi duran bu nesnelerden kurtulmakla yükümlü olduğum söylenebilir. Bu nesneler bana bir aile ya da sülale yadigarı olarak kalmamış­ lar, ancak benim bir anlamda bütün bir toplum ve ona ait süreçlerle (ekonomik ve mali düzen, durmadan değişen moda akımları, vs.) akrabalık ilişkileri kurmama yol açmışlardır. Taksit taksit sanki her ay yeniden satın aldığım bu nesneleri her yıl yenilemek gerekmektedir. Oysa bu noktadan sonra

196 • Nesneler Sistetni

her şey değişmektedir; örneğin nesnelerin benim için ifade ettikleri anlam, arzuladığım yaşam, nesnel anlamda benim ve onların başına zaman içinde neler geleceği gibi. Yüzyıllar boyunca insan kuşaklan değişmeyen nesnelerden oluşan bir dünyada birbirlerini izlemişken, günümüzde tek bir kuşağın yaşam süresi içinde hızla birbirlerini izleyen nesne kuşak­ larıyla karşılaşılmaktadır. Eskiden nesneler insanın yaşam ritmine boyun eğerlerken, günümüzde düzensiz bir şekilde ortaya çıkan nesneler bu yaşam ritimlerini insanlara dayat­ makta, düzensiz bir şekilde ve aniden ortaya çıkabilmekte, bozulmakta ya da eskimeye bile zaman bulamadan başka nesnelerin işlevlerini yerine getirebilmektedirler. Gündelik yaşantımızda nesnelerin bizim için sahip olduğu anlam ve bize tattırdıkları haz aracılığıyla bütün bir uygarlığın statü değiştirdiği görülmektedir. Miras ve sabit gelir anlayışı üs­ tüne oturan ataerkil ev ekonomisinde tüketim asla üretimin önüne geçeme 2 . Kartezyen bir mantık ve ahlak penceresinden bakıldığında, tıpkı sonucun nedenden önce gelememesi gibi, çalışmanın ürünü de çalışmadan önce gelemez. Öngörü, öz­ veri, insandan insana değişen gereksinimlerin karşılanması üstüne oturan bu çileci birikim anlayışı, bu tasarruf uygarlı­ ğı parlak bir dönem yaşadıktan sonra günümüzde çağdışı bir görünüm arz eden rantiyeyle noktalanmış gibidir. Kibirli bir ahlak ve geleneksel ekonomi anlayışına sahip bu rantiyenin XX. yüzyılda iflas etmiş olduğu tarihi bir gerçektir. Kuşaklar boyunca ayaklarını yorganlarına göre uzatma gayreti içinde olmuş insanlar zamanla satın alma güçlerinin altında bir ya­ şam sürdürmeye başlamışlardır. Emek, liyakat, birikim gibi bir çağı simgeleyen ve mülkiyet kavramıyla özetlenebilecek erdemlerin bu döneme ait nesnelerde gözlenebildiği ve yitip gitmiş kuşakların ürettikleri bu nesnelerle küçük burjuva evlerinde çok sık karşılaşıldığı görülmektedir.

SATIN ALMAYA ZORLANMA

Günümüzde ortaya yeni bir ahlak anlayışı çıkmıştır. Bu an ­ layışa göre tüketim birikimden önce gelebilmekte, gereksiz

K re d i • 197

risklere girilebilmekte, istenmeyen yatırımlar yapılabilmekte, tüketim hızlandırabilm ekte, enflasyon kronik bir hastalığa dönüşebilmektedir (böylelikle tasarruf etmek anlamsızlaş­ maktadır); başka bir deyişle bu sistemin tamamı önce satın alma, sonra da çalışarak ödeme anlayışı üstüne oturmakta­ dır. Krediyle satın alma sistemi sayesinde kesinlikle geçmiş yüzyıllara ait feodal bir ortama geri dönüldüğü söylenebilir. Feodal düzende de çalışan insan senyöre her zaman emeği­ nin bir parçasını vermekle yükümlü olan, emeğiyle ödeme yapan bir köledir. Ele aldığımız sistemi, feodal sistemden farklı kılan şey bir suç ortaklığı üstüne oturuyor olmasıdır. Bu sistemde modern tüketici kendiliğinden denilebilecek bir şekilde bu dayatmaya boyun eğmekte ve onun bir parçası haline gelmektedir; başka bir ifadeyle tüketici aldıkça toplum üretmekte, çalışmakta ve aldıklannın bedelini ödeyebilmek­ tedir. Am erikana üretilen sloganlar bu durumu oldukça gü­ zel bir şekilde ifade etmektedirler. Örneğin, (Packard, s. 26): “Satın almak, çalışmaya devam etmektir! Satın almak geleceğinizi güvence altına almak demek­ tir! Bugün bir şey satın alırsanız, bir işsizi iş sahibi edebilir­ siniz. Belki de bu kişi SİZSİNİZ! Bugün kalkınmaya katkıda bulunursan, yarın refah içinde yaşayabilirsin!” Bu inanılmaz bir kandırmacadır. Kişiye biçimsel bir öz­ gürlük adına borç veren bu topluma, aslında kişi kendi ge­ leceğini borçlanmış, teslim etmiş olmaktadır. Hiç kuşkusuz üretim düzeni öncelikle emek gücünün sömürülmesi üstüne oturmaktadır; ancak günümüzde boyun eğmenin bir özgür­ lük biçimi olarak algılanmasını ve dolayısıyla başına buy­ ruk kalıcı bir sisteme dönüşmesini sağlayan şey kendisini destekleyen bu kısır döngüsel uzlaşma, danışıklı dövüştür. Her insan tüketim aracılığıyla, üretim düzeniyle suç ortak­ lığı yapmaktadır. Tüketicinin, bu sistemin bir kurbanı olan üreticinin kendisiyle doğrudan bir ilişkisi yoktur. Sistemle bütünleşmeyi sağlayan itici güç bu üretici-tüketici ayrımıdır; zira sistem açısından som ut ve tehlikeli bir çelişkiye dönüş­ memesi için gereken her şey yapılmaktadır.

198 • Nesnele?' Sistemi

SATIN ALM A A O U M UCİZE

Kredinin belirli bir niteliği varsa (reklama ait belirli bir ni­ telik gibi) o da satın alma ve yol açtığı iki nesnel sonuçtur. Krediyle satın almak, bir nesneye gerçek değerinin küçük bir bölümü karşılığında sahip olmak demektir. Burada asgari bir yatırımla azami bir kâr yapılmaya çalışılmaktadır. Ay­ lar ilerledikçe senetlerin insan üzerindeki psikolojik baskısı azalmakta, satın alınan nesne için sanki simgesel bir bedel ödendiği düşünülmektedir. Bu süreç hastalık derecesinde yalan söyleyen bir insanın (mitomanm) yaşadıklarıyla ben­ zeşmektedir; başka bir deyişle mitoman uydurduğu hikâye karşılığında dinleyicisinden hak etmediği ölçüde itibar görür. Bu durumda mitomanın az bir yatırımla muazzam bir kâr elde ettiği söylenebilir. Bir anlamda inandırıcı bir gösterge sayesinde gerçek anlamda büyük bir itibar sahibi olabilmek­ tedir. Diğer insanlara karşı vicdanen borçlu duruma da düşen biridir. Halbuki emek sürecinden bu sürecin bir sonucu olan ürüne giden ve gerçeğin normal bir şekilde dönüştürül­ mesiyle ilgili bu tersine çevirme (yalan) hem gündelik yaşam hem de bilgi mantığıyla ilgili geleneksel zaman anlayışını be­ lirlemektedir. Süreçleri kendine yarar sağlayacak bir şekle sokmak bir büyü sürecine boyun eğmek demektir. Krediyle alış veriş yapan kişinin tamamını ödemeden sahip olduğu nesneyle birlikte tükettiği ve üstlendiği bir şey varsa, o da kendisine arzularım hemen gerçekleştirme olanakları su­ nan topluma özgü büyüleyici bir işlevsellik efsanesidir. Tıpkı hastalık derecesindeki yalancının günün birinde gerçekle yüzleşmek zorunda kalması gibi; tüketici de kısa bir süre sonra içinde yaşamakta olduğu sosyo-ekonomik gerçeklikle yü z yüze gelecektir. Foyası meydana çıkan yalancının itiba­ rını yitirmesi ya da başka bir hikaye uydurarak işin içinden sıyrılmaya çalışması gibi, krediyle alış veriş yapan biri de ödemesi gereken senetleri gördükçe kendini psikolojik açı­ dan rahatlatabilmek amacıyla gidip krediyle başka b ir nesne satın alacaktır. Bu tür davranış biçimlerinde risk almak bir kurala d ö­ nüşmekte ve her iki örnekte de insanların durumdan bir

Kredi • 199

ders çıkartmamaları insanı hayrete düşürmektedir; başka bir deyişle ne yalan yanlış hikâyeler uyduran ve sonunda rezil olan yalancı (yaşadıklarından hiçbir ders çıkartmamak­ tadır) ne de krediyle alış veriş yaparak inanılmaz bir şekilde ödüllendirildiğini sanıp daha sonra ödenecek senetlerle baş başa kalan tüketicinin davranış biçimlerini değiştirmedikleri görülmektedir. Krediyle alış veriş sistemi insanı kendisine karşı sınırsız bir sorumsuzluk noktasına götürmekte, yani satın alan kişi ödeyen kişiye yabancılaşmaktadır. Bir anlam­ da insan aynı insan olmakla birlikte zamana yayılan bir öde­ me kolaylığı sağlayan sistem satın alanla ödeyen kişiyi sanki birbirlerinden ayırmaktadır.

BİR EV EŞYASI TANIMI YAPMANIN ZORLUĞ U

ö z e t olarak modern evlerde yaşayan, mülkiyet sorunların­ dan kurtulmuş insanlara ait bir uygarlık izlenimi yaratmaya çalışan kredi sisteminin aslında tam tersine sosyo-mitoloji ve katı ekonomik baskının birbirine karıştığı tam bir kuşatma sistemi oluşturduğu söylenebilir. Krediyle alış veriş yalnızca bir ahlak meselesi değil, aynı zamanda bir politikadır. Kre­ di sisteminin başvurduğu taktik, nesnelere, daha önce asla sahip olmadıkları sosyo-politik bir işlev yüklemeye çalışan bir kişiselleştirme taktiğiyle uyum içindedir. Artık bir köle­ lik ya da tefecilik döneminde yaşanmamaktadır; dolayısıyla bu baskıların günümüzde kredi sistemine taşındıkları ve so­ yutlanıp daha geniş bir alana yayıldıkları söylenebilir. Kredi sistemi demek belli bir toplum, belli bir zaman ve belli şeyler demektir. Kredi sistemi ve dayattığı stratejiye bakarak nes­ nelerin yükümlülükler, zevk çeşitleri ve harcamalan artıncı, hızlandırıcı bir rol üstlendikleri söylenebilir. Cansız nesne­ lerin risk alma, heyecan ve ölçüsüz davranışlarla gündelik yaşamın ritmini belirleyen çekici bir güç, bir deneme tahtası haline getirildikleri görülmektedir. Nesnelerle dolu bir ev her zaman toplumdan bir kaçış yolu olarak görülmüşken; günümüzde tam tersine bu mikro evrenin, toplumsal evrenle bağlantılar kurma ve bu evrenin

200 • N esneler Sistemi

baskılarına maruz kalmaya yarayan bir yere benzediği görül­ mektedir. Kredi, yani biçimsel ödüllendirme ve özgürlüğün yanı sıra toplumsal bir yaptırım, boyun eğme ve şeyler karşı­ sındaki çaresizlik sistemi, ev ortamını doğrudan etkilemekte, yani evi toplumsal açıdan olabilecek en kötü mekâna dönüş­ türmektedir. Tüm yaşantının kredili alış veriş üstüne otur­ duğu saçma sapan durumlarda, örneğin, ödenmesi gereken araba taksitleri yüzünden benzin alacak para bulunamayınca araç park yerinde yatmaktadır. Başka bir deyişle ekonomik zorunlulukların arzulan güdümleyip, sıraya koyduğu, yani arzulann gerçekleştirildikleri zaman arzu olma özelliklerini yitirdikleri durumlarda karşımıza güncel düzene özgü: N e s ­ neler sahip olunm ak ve kullanılmak değil, yalnızca üretilmek v e satın alınmak gibi bir am aca hizmet ederler türünden temel

bir hakikat çıkmaktadır. Diğer bir ifadeyle» nesneler, gereksi­ nimlerin karşılanması ve daha akılcı bir dünya düzeni değil; yalnızca bir üretim ve ideolojik kuşatma düzeni oluşturabil­ m ek amacıyla sistemli bir yapıya kavuşturulurlar. Aslında artık kişiye özel nesnelerden söz edilemez, zira kendilerinden değişik şekillerde yararlanılan bu nesneler aracılığıyla tüke­ ticinin iç dünyası ve vicdanını rahatsız eden şey suç ortaklığı yaptığı toplumsal üretim düzenidir, insan, kendisini bu ka­ dar derinden etkileyen bir toplumsal düzene ciddi bir şekilde karşı koyamaz ve onu değiştiremez.

III. REKLAM

NESNELER ÜZERİNE SÖYLEV Ç EK M EK VE SÖYLEV ÇEKEN-NESNE

Nesneler sistemiyle ilgili bir çözümleme nesne üzerine çeki­ len söylevle, reklam “mesajını” (görüntü ve söylev) kapsayan bir çözümlemeyi de beraberinde getirmektedir. Bunun ne­ deni, reklamın, nesneler sistemi dışında kalan, olmasa da olur türünden bir olay olmaması, yani reklamı nesneler sis­ teminden ayırma ya da kendine özgü ölçütler çerçevesinde (salt bilgilendirme amaçlı bir reklam anlayışı) değerlendirme olanaksızlığıdır. Reklamın bu sistemin ayrılmaz bir parçası haline gelmesinin nedeni ulaşmış olduğu akıl almaz boyutlar­ dır. Ulaştığı boyutlar ne kadar Ölçü dışıysa sistem açısından reklam o kadar “işlevsel” bir şey olarak yorumlanmaktadır. Bir bütün olarak ele alındığında reklam dünyası anlamsız ve önemsiz bir şeye benzemektedir. Reklam, bir yananlamdan başka bir şey değildir. Şeylerin üretim ve kullanım aşama­ larında doğrudan hiçbir rol üstlenmemesine karşın nesneler sisteminin ayrılmaz bir parçası haline gelebilmektedir. Bu­ nun nedeni yalnızca tüketim odaklı bir şey olması değil, aynı zamanda bir tüketim nesnesi olabilmesidir. Bu çift anlamlılığın altını çizmekte yarar vardır, zira rek­ lam hem nesne üzerine çekilen bir söylev hem de bir nesne­ dir. Zaten yararsız, önemsiz bir söyleve benzeyebildiği ölçüde kültürel bir tüketim nesnesine dönüşmektedir. Dolayısıyla önceki bölümlerde yapılan nesneler sisteminin bütünüyle ilgili çözümlemede ele alınan kişiselleştirme, farklılaşmaya zorlama, önemsiz olanı yaygınlaştırma, teknolojik düzeni bir üretim ve tüketim düzenine indirgeme, işlevsizleştirme ve ikincil işlevler sisteminin reklam sayesinde özerkleştikleri ve yapısal bir görünüme kavuştukları söylenebilir. Neredeyse

2 0 2 • Nesneler Sistemi

tamamıyla ikincil olarak nitelendirilebilecek bir işleve sa­ hip, büyük ölçüde amştıncı imgeler ve söylevden ibaret bir şey olan reklam bu nesneler sistemini çok güzel bir şekilde açıklayan ideal bir nesnedir. Güçlü yananlamlara 1 sahip tüm sistemler gibi o da dikkatleri kendi üstüne çekmeye çalıştı­ ğından, nesneler aracılığıyla ne tükettiğimizi söyleyebilecek en yetkili kaynak odur.

DAYATILAN REKLAM VE BİR ÜRÜN OLARAK REKLAM

Reklamın amacı belli bir ürünün özellikleri hakkında bilgi vermek ve satışını artırabilmektir, ilke olarak reklam önce bu '‘ nesnel” işlevi yerine getirmekle yükümlüdür .2 Reklam sırasıyla bilgilendirme, ikna etme ve son olarak da tüketimi yönlendirmeyi amaçlayan “dolaylı ikna” (Pac­ kard) aşamalarından geçmiştir. Bu sonuncu aşamanın insan ve gereksinimlerini totaliter bir şekilde yönlendirebileceği gibi bir düşünceden çok korkutmuştur. Oysa anketler reklamın etkileme gücünün sanıldığından daha zayıf olduğunu gös­ termişlerdir. Yapılan reklamlar kısa bir süre sonra tüketi­ cinin bunlara alıştığım ve artık onları duymaz, görm ez bir hale geldiğini göstermektedir (çeşitli reklamlar karşılıklı ola­ rak birbirlerini ya da çok fazla tekrarlanan reklamlar kendi kendilerini etkisiz hale getirmektedirler). Öte yandan satın almaya zorlama ve ikna etme yöntemlerinin her türlü karşıgüdümleme ve karşı koyma yönteminin üretilmesine yol aç­ tıkları görülmektedir. (Bunlar akılcı ya da “bizi kandıramaz­ sınız” türünden akılcı sayılamayacak ya da akılda kalması amacıyla vurgu ve tekrarlar vb. şeyler içeren söylevlere karşı gösterilen tepkiler şeklindedir.) Kısaca reklam söylevinin hem ikna edici hem de inandırıcılıktan uzak olduğu söylenebilir, zira tüketicinin reklamlara karşı aşılanmış ya da reklamları

1 Moda konusunda da aynı şeyler söylenebilir {R. Barthes). 2 Bununla birlikte ilk reklam ların m ucizevî iksirler, koca karı ilaç­

lan ve benzeri şeyler üzerine olduğunu unutmayalım. O halde reklam bilgi içerebilir, ancak bu çok taraflı bir bilgidir.

Reklam • 203

keyfince yorumlamakta özgür birine benzediği söylenebilir. O halde reklam mesajının açık seçik işlevi bizi yanıltmamalıdır. Başka bir deyişle reklamın tüketiciyi belirli bir markaya (Omo, Simca ya da Frigidaire) yönlendirmekten çok daha önemli bir görevi yerine getirdiği, yani toplumsal açıdan Omo ya da Frigidaire’i başka bir amacın aracı olarak görmek gerektiği söylenebilir. İşlevsel açıdan en kötü ihtimalle dayattığı örtük anlam­ lara aracılık eden nesne gibi reklam da -üstelik bu çok daha yaygın ve belirgin bir yananlam sistemidir- tanıtmaya çalış­ tığı ürüne (temelanlamı, tarifi) aracılık etmekten başka bir şey yapmadığı halde bu işi karm a karışık bir şekilde yerine getirmektedir. Dayatılan reklama giderek daha iyi direnirken, ikincil bir tüketim ürünü ve kültürel bir kanıt olarak sunulan rekla­ ma karşı direnmekte giderek zorlanmaktayız. Reklama ancak bu koşullar çerçevesinde “inandığımız” söylenebilir. Reklam aracılığıyla tükettiğimiz bir şey varsa o da kendini bir mal da­ ğıtıcısı şeklinde sunan ve bir kültüre b en z e m e y e çalışan bir toplumun sahip olduğu gösteriş amaçlı lüks mallardır. Bu durumda bir yandan belli bir sürece diğer yandan da bu sü­ recin değişik bir görünümüne boyun eğdiğimiz söylenebilir.

NOEL BABA MANTIĞI

Reklamın (ve genelinde kitle iletişim araçlarının ) koşullandır­ ma gücünü hafife alanların bu gücün mantığını algılamak­ ta zorlandıkları görülmektedir. Bu artık, belli bir konuda üretilen sözlere ve kanıtlara değil; bir masal ve bu masala inanmaya dayanan bir mantıktır. Bu masala inanmayız ama yine de dinleriz. Bir ürünün “sahip olduğu niteliklerin göste­ rilmesi” aslında kimseyi ikna etmez, zira reklam akılcı amaç­ ların dışına taşan satın alm a eylemini akılcılaştırma gibi bir amaca hizmet eder. Başka terimlerle ifade etmek gerekirse o ürüne “güvenmem” ama beni o ürünü satın, alma konusunda ikna etm eye çalışan reklama inanırım. Bunun adı Noel Baba mantığıdır; başka bir deyişle çocuklar bu kahramanın varlı­

204 • Nesneler Sistemi

ğını artık sorgulamamakta ve kendilerine verilen hediyelerle onun arasında neden sonuç türünden bir ilişki kurmaya ça­ lışmamaktadırlar. Noel Baha’ya olan inanç, akılcı bir masallaştırma sürecinin sonucu olup henüz bir-iki yaşlarındayken anne ve baba (ama özellikle anne) tarafından verilen, fakat bunu doğaüstü güçlerle kendi arasındaki bir ödüllendirme ilişkisi şeklinde algılayan çocuğun yedi-on iki yaş arasında da bu sürecin varlığına hâlâ inanmaya devam etmesini sağ­ lamaktadır. Söz konusu doğaüstü ilişki çocuk büyüdükçe bu özelliğini yitirmekte ancak zihinsel bir süreç olarak varlığım sürdürmektedir. Bu duygusal ancak yapay bir ilişki değildir, zira bu ilişkiyi sürdürmek her iki tarafın da çıkarlanna uy­ gundur. Bütün bu süreçte Noel Baba kesinlikle önemli bir yere sahip değildir; zira çocuğun Noel Babaca inanmasının nedeni onun aslında önemsiz bir masal kahramanı olmasıdır. Noel Baba adlı bu kahraman ve masal aracılığıyla tükettiği bir şey varsa o da bir bahane görevi yapan -inandıncılığmı yitirdiği zaman bile çocuğun inanmayı sürdürdüğü- bu doğa üstü ödüllendirme oyununu anne, babasıyla sürdürmek ve ebeveynlerinin bu masalın sürdürülmesi konusunda kendi­ siyle yaptıkları suç ortaklığıdır. Verilen armağanlar bu uzlaş­ manın 3 onaylanması anlamına gelmektedir. Reklam da benzer bir şey yapmaya çalışmaktadır. Ürü­ nün erdemleri konusunda söylenen güzel sözler ya d a verilen bilgilerin satın alan kişi üzerinde herhangi bir etkisi yoktur. Bu kişiyi etkileyebilecek şey kendisinin korunduğuna ve ödüllendirildiğine inanması; kendisinden söz konusu nesne­ y i satın almasının talep edilmesi ve bu konuda ikna edile­ bilmesi için ne kadar çaba harcandığını görmesi; bilinçli bir 3 Placebolar, doktorların psikosom atik hastalıklar için verdikleri zararsız maddelerdir. Tıpkı gerçek ilaçlar gibi bu zararsız m adde­ lerin de zam an zam an hastalan iyileştirdiklerine tanık olunm ak­ tadır. Bu placebolar hastaların bünyesinde ne gibi değişikliklere, nasıl bir dönüşüm e yol açm aktadırlar? Bu soruya ilaç + dokto­ run varlığı şeklinde bir yan ıt verilebilir. Burada hem anne hem de baba vardır. A yn ca ilaca olan inanç, çocuklukta yaşanan bir du m m ıın yeniden yaşanm ası ve zam an içinde psikosom atik bir rahatsızlığın iyileştirilm esine yardım cı olmaktadır.

Reklam • 205

şekilde olmasa da bir yerlerde kendisini duyduğu arzular ko­ nusunda bilgilendiren, bunları öngören ve gerçekleştirmesini sağlayacak bir sürece özgü (burada bu toplumsal bir sürece benzemekle doğrudan ödüllendirici anne imgesine gönderen) göstergelerin farkında olmasıdır. Bir çocuk Noel Babaya ne kadar inanıyorsa bu kişi de reklama o kadar “inanmaktadır”. Ancak bu gerçek onun içselleştirmiş olduğu o çocuksu sü­ reci kabul etmesini ve bu doğrultuda davranmasını engelleyememektedir. Koşullandırma refleksiyle bir ilişkisi olmayan bu reklamın en az onun kadar etkileyici bir inandırma ve çocuklaşma 4 mantığı üstüne oturduğu söylenebilir.

ANNELİK ANLAYIŞI YA DA AIRBORNE MARKA KOLTUK

Kimi zaman reklamlarda bu masal mantığı açıkça ortaya çıkmaktadır .5 Örneğin, (koltuk, kanepe, sandalye imalatı yapan) Airborne şirketi tarafından duvarlara yapıştırılan bir ilanda: “Gerçek konforu yoktan var edemezsiniz” başlığı al­ tında (burada kolayca elde edilebilecek bir şey olarak görülen konforun o kadar da kolay bir iş olmadığına dikkat çekilmek­ te ve bunun için bir çaba harcamak gerektiği söylenmekte­ dir) hemen bu şirketin m odem ve bilimsel özellikleri ön plana çıkartılmaya çalışılmaktadır. Şöyle ki: ‘İy i bir koltuk şu dört unsurun birbirleriyle kaynaştırılmasmdan ibarettir: estetik, konfor, sağlamlık, döşeme... Böyle bir şaheseri artık usta bir mobilya zanaatçısı yaratamaz. Ancak mobilya ustalarının sahip olmaları gereken geleneksel niteliklerden vazgeçmek de söz konusu değildir” (asırlık deneyim ve sağlamlığa güven duyan sanayi devrimi, gelenekleri hem muhafaza etmiş hem de onlan değiştirmiştir). “Ancak çağımızda iyi bir koltuğun, m odem ekonomi dünyasının boyun eğdiği normlar ve yön­ temlere göre üretilmesi gerekir.” (Bu basit bir koltuk olamaz,

4 Durum uygun olm adığı için bu çözümlemeyi kitle iletişim araçlan nın tamamını içine alacak şekilde genişletem iyoruz.. s Ancak etkili bir şekilde sunulm ak için iyi ifade edilm eye hiç ihtiya­ cı yoktur. Onu dayatm ak için tek bir reklam görüntüsü yeterlidir.

206 • Nesneler Sistemi

çünkü onu satın alan kişi teknolojiyle haşır neşir bir toplu­ mun üyesi olduğunu da hissetmelidir. O normlardan biha­ ber olduğu düşünülen bu kişiyi koltuk, bir sanayi toplumu yurttaşına dönüştürmektedir.) “Binlerce Fransız ailesinin konfor gereksinimine yanıt veren bu şirket (Airborne) aslın­ da tasarım ofisleri, mühendisleri ve yaratıcı ekibin yanı sıra makine parkı, hammadde stoklan, satış sonrası hizmet ve pazarlama ağıyla vb. tam bir sanayi kuruluşuna dönüşmüş­ tür” (tüketici, sanayi devriminin kendisi sayesinde gerçekleş­ tiğinin ve bu koltuğun nitelikleriyle örtüşen kolektif yapıların aynı zamanda kendi kişiliğiyle de örtüştüğünün bilincinde olmak durumundadır. Onu mutlu etmek gibi yüce bir ama­ ca hizmet edecek bir dünyanın yaratılışına kendi gözleriyle tanık olmuştur). Daha sonra bu bakış açısının şu şekilde onaylandığı görülmektedir: “İyi bir koltuk tüm aile üyelerinin üstünde kendilerini rahat hissettikleri koltuktur. Onu ağırlı­ ğınıza ve boyunuza göre ayarlamaya gerek yoktur, çünkü bu koltuk sizin vücut batlarınıza uyum sağlamak zorundadır.” (Toplumu ya da kendinizi değiştirmeye gerek yoktur; çün­ kü gerçekleşen sanayi devrimi sayesinde teknolojik düzeni benimsemiş olan toplumun tamamı vücut hatlannıza uyum sağlayan bu koltuk aracılığıyla size ayak uydurmaya çalış­ maktadır). Eskiden ahlak normları bireyi topluma uymaya zorlamaktaydı; ancak bu ideoloji üretim çağında sanki sona ermiştir; çünkü tüketim çağında ya da kendisini bu şekilde sunan bir çağda toplumun tamamı bireye ayak uydurmaya çalışmaktadır. Böyle bir çağda birey, hem gereksinimlerin­ den önce gelmekte, hem de gereksinimlerine ayak uydurmak yerine onları kendine uydurmaya çalışmaktadır, örneğin “Bir Airborne koltuğunu diğerlerinden ayırmanızı sağlayan özellikler şunlardır: Oturduğunuzda onun sanki ölçüleriniz göz önünde tutularak SİZİN için üretilmiş rahat bir koltuk, bir sandalye ya da bir kanepe olduğunu bilirsiniz” . Uyumla ilişkili bu pek de sosyolojik sayılamayacak açık­ lama özetle; her istediğinizi yapm aya hazır, istediğiniz gibi kullanabileceğiniz, kişiliğinizle dolaylı benzerlikler taşıyan bu koltuk aracılığıyla bu sanayi dalının da her istediğinizi yapmaya hazır ve teknik açıdan hizmetinizde olduğynu, vs.

Reklam • 207

anlatmaya çalışmaktadır. Bu koltuğa yine de hiçbir art niyet taşımadan keyifle oturabilirsiniz; çünkü gerçekten de çok ra­ hattır. Öte yandan bu koltuk kesinlikle uygarlaşmış, mutlu­ luk düşüncesini daha doğrusu SİZİ mutlu etme düşüncesini benimsemiş ve tüm bireylerine mutlu olma olanakları sunan bir toplumun özetidir. Bu ideolojik söylev malzeme ve biçimle ilgili değerlendir­ meleri de kapsamaktadır. Reklam metni: “Bunlar çağdaş bir stil oluşturulmasını sağlayan yeni malzemeler olup; taş ve ahşap devrinden sonra şimdi de çelik mobilya çağında yaşa­ makta olduğumuz söylenebilir’' şeklinde devam etmektedir. “Çelik, yapı demektir” , vs. insanı heyecanlandıran çelik aynı zamanda insanın kendisine uyum sağlayabilmek için çaba sarf etmesini gerektiren bir malzemedir. Bu malzemenin dö­ nüşerek nasıl istenilen biçimi aldığı, yani "insani” bir görü­ nüme kavuşturulduğuna da bakmak gerekir: “Çok seıt ve biçim verilmesi çok zor bir malzeme olan çelik, yatak yayma dönüştüğünde oldukça esnek bir şeye benzemektedir. Ger­ çek lateks malzemeyle kaplanan çelik yumuşak ve rahattır. Aynı zamanda estetiktir, çünkü günümüzde üretilen kumaşlann sıcak renkleriyle tam bir uyum içindedir.” Ruhsuz bir yapısal görüntü her zaman çarpıcı ve ür­ kütücü olmuştur. Bu durum nesne düzeyinde bile bireyin toplumla olan ilişkisini tehlikeye sokabilir. Gerçekliği ancak sakin görünümler yumuş atılabilir. Böylelikle bize kendini beğendirmek isteyen koltuk, sanki doğal bir mutasyonla çe­ likten kumaşa geçiş yaparak bir güç ve dinginlik simgesine benzemeye çalışmaktadır. Doğal olarak o ruhsuz “yapının” üstünü örten “estetik”, nesnenin, “kişilikle” ilişki kurmasını sağlayacaktır. Burada da malzemeler konusunda dile getiri­ len güzel sözlerin, toplumsal ilişkiyi yönlendirme işini üstlen­ diği görülmektedir. Kendisine estetik bir biçim kazandırılmış bu sert çelik, bu yumuşatılmış sertlik, bu her yerde karşımıza çıkan “sahte” birliktelik ve irade sahibi olunan o eski günleri unutturmaya çalışan nesnenin insana zevk verdiği bir yerde; kendinden başka bir şeyi örnek olarak almayan ve başka bir kaynaktan beslenmeyen bu şiddet yüklü (çelik) fallik düşün­ cenin içinde yer aldığı bu anaç ve uyumlu dünyayla gizli bir

208 • Nesneler Sistemi

suç ortaklığı yaptığını fark etmemek mümkün mü? Eğer reklamlar bizi bir şeylere “yabancılaştırıyor” ya da “kandırıyorsa” bunun nedeni kullandığı temalar, sözcükler, görüntüler değil; bizden söz etme, tanıtma biçimi ve bize gösterdiği ilgidir. Riesman (a.g.e., s. 254-265) ve Amerikan toplumunu eleştiren başka kuramcılar da ürünün sahip ol­ duğu değerin giderek firmanın size gösterdiği ilgi ve müşteri­ lerine 0 karşı takındığı tavırla ilgili bir şey olduğunu, yoksa bunun maliyet hesaplarıyla bir ilgisi olmadığını açık ve seçik bir şekilde ortaya koymaktadırlar. Böylelikle tüm toplumu kapsayan bu dur durak tanımayan, insanın tüm gereksi­ nimlerine yanıt veren (ve aynı zamanda tüm gereksinimlerini karşılamasını engelleyen), görkemli (ve suçluluk duymanıza neden olan) tüketim düzeni içinde bireyin yavaş yavaş koşul­ landığına tanık olunmaktadır. Reklamlar nesnelere yalnızca bir "sıcaklık” katmakta­ dır, zira bu sıcaklık olmadan nesneler “nesneden başka bir şeye benzeyemezler”. Nesneler konusunda, tıpkı sıcak ya da soğuk (yoksa kırmızı ya d a yeşil değil) renkler ve kişilikler konusunda olduğu gibi (dışa dönük bir toplumda, Riesman, s. 217) “ortamın” itici gücü olarak adlandırdığımız “sıcaklık” denilen bu modern nitelikten yararlanabiliriz. Başka bir de­ yişle nesneler de duyarsız, kaba ya da doğal, içten, iletişime açık gibi terim ve deyimler aracılığıyla “kişiselleştirilebilir”. Bu durumda nesneler, artık yalnızca şu ya d a bu işe yaramaya değil -b u üstünkörü ve arkaik bir kullanım biçi­ midir- aynı zamanda sizin sırdaşınız olmaya, niteliklerinize katkıda bulunmaya, kendi kendinizi tanımanıza yardım cı ol­ maya, size eşlik etmeye, her yerde karşınıza çıkıp, ne kadar çok farklı dış görünüme sahip olduklarını göstererek varlık­ larını kanıtlamaya çalışmaktadırlar. Nesneniz size ait olma­ ya, sevginizi kazanmaya çalışır. Siz de sizi seven nesneleriniz

6 Aynı şekilde belli bir markanın mali desteğiyle üretilen radyo prog­ ramlan sırasında devreye giren reklamlarda tüketiciye yönelik talimatların etkileme gücünün, tüketiciyle yapılan duygusal suç ortaklığının (“ Bu program size Sunil tarafından sunulm uştur”) ya­ nında tartışmaya değmeyecek kadar az olduğu söylenebilir.

Reklam • 209

aracılığıyla var olduğunuzu hisseder; başka bir deyişle “kişiselleştirilirsiniz” . Asıl önemli olan şey de budur. Satın alma ikincil bir eylemdir. Ürün bolluğu kıtlığa, reklam bolluğuysa duyarlılığa bir son vermektedir. Çünkü bu koşullarda insa­ nın başına gelebilecek en kötü şey hiç durmadan kendisini harekete geçirecek, sevmeyi, satın almayı sağlayacak neden­ ler üretmektir. O zaman herkesin kendi kendini tanımadığı, kendi varlığından bihaber, kötü niyetli ve tedirginlik içinde yaşadığı orta}'a çıkacaktır. Ben de, ne istediğimi ve kim oldu­ ğumu 7 bilmemek gibi bir suçluluk duygusundan kurtarmayı başaramayacak her nesneyi kötü olarak nitelendireceğim. Nesne beni seviyorsa (beni sevdiğini reklam aracılığıyla gös­ terebilir) bu yükten kurtulmuş olduğum söylenebilir. Aynı şekilde reklamlar da (tüm halkla ilişkiler gibi) muazzam bo­ yutlara varan bir tüketime katılma çağrısında bulunarak psikolojik duyarlılığımıza nasıl bir son veriyorlarsa; bizler de bizden bir karşılık bekleyen bu sürece onu içselleştirerek yanıt veriyoruz. Tüketim toplumu olarak da adlandırılan bu muazzam şirket yalnızca mal değil, aynı zamanda sıcak insa­ ni duygular da üretmektedir. Her şeyin değişmeyen satış ve kâr yasalarına boyun eğ­ diği bir toplumda, reklam, herkese sunulan ve herkes tara­ fından paylaşılan en demokratik üründür. Çünkü nesne size satılırken, reklam “sunulmaktadır .”8 Reklamcılar böylelikle bir yandan ilkel bir bağış ve armağan ritüeli, diğer taraftan da çocukluk dönemindeki ebeveynler tarafından ödüllendirilme süreciyle ustaca bir bağlantı kurmaktadırlar. Her iki durum­ da da tamamıyla ticari olarak nitelendirilebilecek bir ilişkinin 9

7 Keza bir Amerikan banliyösü sakinlerinin belediye hizmetlerinin nesnel yetersizlikleri yerine, psikolojik hizmetlerdeki aksamalar­ dan şikayetçi oldukları görülmektedir: Bu da durumu psikolojik açıdan kabul ettirme konusunda belediyenin yctcrince çalışma­ dığını göstermektedir (Riesman, s 260). 8 Bir seçim yaparken de aynı durumla karşılaşılmaktadır (bkz. Mo­ deller ve Seriler isimli bölüm). Bize yüzlerce benzer nesne “sunu­ lurken” yalnızca bir tanesi satılmaktadır. 9 Bir seçim yapma ve bu reklamian izleme olanağına sahip olabil­ mek için modellerin “kişiselleştirilmesi” ve reklam kampanyaları*

2 1 0 • Nesneler Sistemi

kişisel bir ilişkiye dönüştürülmeye çalışıldığı söylenebilir.

ŞENLİĞE DÖNÜŞTÜRÜLEN SATIN A LM A GÜCÜ

Reklama inanıyorsak bunun nedeni yüklendiği o insanı ödüllendirici ve çocuklaştırıcı işlevdir. Aynı zamanda bir oyu­ nu andıran reklam aracılığıyla bütün toplumla suç ortaklığı yaptığımız söylenebilir. Asla olumsuz bir imge sunmadıklan için kendimizi güvende hissetmemizi sağlayan reklamlardaki imge bolluğuna bakarak ürünlerin salt gereklilik düşünce­ sinin ötesine geçmiş oldukları inanılmaz bir toplumda yaşa­ dığımız; yine taşıdıkları (olabilecek en demokratik) gösteri, dramatik yapı ve sahneye koyma gibi özelliklere karşı da du­ yarsız kalmadığımız söylenebilir. Reklam, genel anlamda tüm topluma seslenen; aralıksız bir şekilde onun gerçek y a da sanal satın alma gücünü ser­ gileyen bir afişe benzemektedir. Bizler bu satın alma gücüne sahip olsak da olmasak da onun “varlığım hissederiz”. Üste­ lik ürün gösterilmekte ve güdümlenmekte, yani kendisine bir miktar cinsellik eklenmektedir (bu iş cinsel 10 temalara baş­ vurularak yapılmanın yanı sıra satın alma, elde etme süreci­ nin karşılıklı bir oyun, bir öykü, karmaşık bir sürece dönüş­ türülmesiyle de yapılmaktadır. Bu iş uygulama sırasında aşk oyunlarına özgü baştan çıkarma, rekabet, müstehcenlik, flört ve fahişelik, hatta ironi gibi unsurların tamamı eklenerek ya­ pılmaktadır). 2 aten reklamlar libidinal özellikler taşıyan bir satın alma mekanizmasının yerine cinselleştirilmiş bir seçim

na temel teknolojik yatm nılardan daha çok para ayn lm ası gerek­ miştir. Başka bir deyişle psikolojik anlam da bize “sunulan* şey teknik niteliği düşük bir nesnedir. ‘‘ Gelişmiş” toplum larda muaz­ zam boyutlara ulaşan bu sürecin küçümsenmemesi gerekir. Bu arada duyarlılığa son verirken, düş gücünü besleyen bir reklam ın en az teknolojik gelişm enin maddi gereksinimleri karşılam ası ka­ dar n esn eib ir işleve sahip olm adığını kim iddia edebilir ki? 10 Göğüsler, dudaklar gibi önem li tem alar belki de ‘‘beslem eye" yö­ nelik tem alar kadar erotik değildirler.

Reklam • 211

ve harcama yapm a 11 sürecini oturtmaya çalışmaktadırlar. İçinde yaşatmakta olduğumuz modern dünya ve özellikle de kentlerde gece gündüz yanan ışıklar ve sergilenen görüntü­ ler, insanı saygın ve narsist olmaya, duygusal ve istenmeyen ilişkiler kurmaya zorlamaktadırlar. Bu ortam bir tür zoraki, biçimsel bir şöleni andırmakla birlikte duygusal açıdan in­ sanı nedensiz bir şekilde heyecanlandırıp, ödüllendirir gibi yaparak; tıpkı sevişme öncesindeki danslar gibi, satın alma ve tüketim sürecini gösterip, insanı buna katılmaya ya da karşı çıkmaya itmektedir. Eskiden şölenler aracılığıyla nasıl bir yapıya sahip olduğunu ve herkesin bu tüketim sürecine nasıl katılabileceğini gösteren toplum, bugün aynı şeyi rek­ lamlar aracılığıyla yapm aya çalışmaktadır. Reklamların işi bu topluma bir çeki düzen vermektir. Düşler gibi reklamlar da düş gücünün bir kısmını etkilemek­ te ve onu güdümlemektedirler. Düşler gibi reklamlar da öz­ nel ve bireysel 12 özelliklere sahiptirler. Yine düşler gibi rek­ lamlarda da olumsuzluk ve muğlaklığa yer yoktur. Başka bir deyişle reklamlardaki göstergelerin düşicrdekinc oranla bir artıları ya da eksileri yoktur, özünde düşlerden daha üstün niteliklere sahip reklamlar tamamıyla psikolojik 13 şeylerdir. Gece rüyada gördüğümüz imgelerin altında bunlan yorum la­ yan metinler yokken; gündüz ayık bir konumda kent duvarlan, gazeteler ve ekranlarda karşılaştığımız imgelerin altları yorum-metinler, altyazılarla dolu olmakla birlikte gerek düş­

11 Alman dilinde reklamın karşjlığı olan “die Werbung”, sözcüğün ger­ çek anlamında âşık olmaya çalışmak demektir. “Der umworbene Mensch” hem reklamın egemenliğine boyun eğmiş hem de kendisiy­ le cinsel ilişki kurulmaya çalışılan erkek anlamına gelmektedir. ,a Toplum sal davranışlar y a da kolektif yapılan değiştirmeye (alkol tüketimi, tehlike saçan sürücülerc karşı önlemler, vb.) yönelik rek­ lam kampanyalarının ne kadar başansız oldukları ortada. Reklam, (kolektif) gerçeklik ilkesine karşı direnen bir şeydir. Bireyi kişisel bir rüya gördüğüne inandırmaya çalışmaktadır. Bireye verebile­ cekleri tek etkili talimat muhtemelen “Verin” olabilir, çünkü bu talimat verileni daha çoğuyla iade etme sistemine aittir. 13 Olumsuz ya da ironik reklamlar bütün düşlerde karşılaşılan ve sahip olduğu anlamın tam tersini ifade eden sözcüklere benzemektedir.

2 1 2 • Nesneler Sistemi

ler gerekse reklamların en sıradan anlamlara en akla sığma­ yacak yorumlar kattıkları görülmektedir. Gece gördüğümüz düşler nasıl uykuyu sürdürme gibi bir işleve sahipseler; belli bir saygınlığa sahip olan reklamların ve tüketimin mevcut toplumsal değerler ve toplumsal uzlaşmaya dayalı çocuklaş­ ma süreciyle doğal denilebilecek bir şekilde özdeşleştikleri ve onu destekledikleri görülmektedir. Şölen, psikoloji, olumlama demek, reklam, tüketimi yönlendirm ekten çok, tüketilen bir ş e y demektir. Bir söylev çekemeyen, görsellikten (reklam) yoksun vc bir m odeller yel­ pazesi (seçenekler) sunamayan bir nesne acaba neye ben­ zeyebilir? Bunun, psikolojik bir varlık ya da anlama sahip olmayan bir nesne olduğu söylenebilir. Aynı şekilde nesne ve ürünlerin kendilerine reklamlar aracılığıyla sunulmadığı; seçenek hakkı tanımayan modern yurttaşlar, olsa olsa köle yurttaşlar olarak tanımlanabilirler. Allensbach’taki Kamu Oyu Araştırmaları Enstitüsü tarafından gerçekleştirilen bir araştırmada kendileriyle görüşülen iki bin Batı Almanyalının tepkisi de bu bağlamda anlaşılır hale gelmektedir. Çünkü bu insanların %60\ çok fazla reklam yapıldığını söylemek­ tedirler. Ancak sıra “(Batı Blokundaki gibi) çok fazla reklam yapılmasını mı; yoksa asgari sayıda toplumsal yararı olan reklam yapılmasını mı (Doğu Blokundaki gibi) yeğlersiniz?” sorusuna geldiğinde çoğunluk, birinci seçeneği işaretleyerek reklam fazlalığını yalnızca bir refah göstergesi değil, aynı za­ manda bir özgürlük göstergesi, yani temel bir değer 1,1 olarak yorumlamıştır. Burada, birey ve toplumu (yapıları ne olursa olsun) bir­ birlerine bağlayan şu devasa reklam sektörünün yol açtığı duygusal ve ideolojik suç ortaklığının hangi boyutlara ulaş­ mış olduğu görülmektedir. Bir an için tüm reklamların orta­ dan kaldınldığını varsayacak olursak, bomboş duvarlar kar­

14 Kuşkusuz Doğu-Batı ilişkilerinin üstüne oturduğu politik kon­ jonktürün de göz önünde bulundurulm ası gerekir. A n cak kendi ülkclerindckine benzer bir reklam sürecinin yokluğu (diğerleri arasında) D oğuya karşı hissedilen üstünlüğün gerçek nedenler­ den biridir.

Reklam * 2 1 3

şısında insanlar bir şeylerden mahrum bırakıldıkları gibi bir düşünceye kapılabilirler. Yalnızca (ironik bile olsa) bir oyun oynama ve düş görme olanağından mahrum bırakıldıklarım değil, aynı zamanda kendileriyle ilgilenilmediğini de düşüne­ ceklerdir. İnsanlar içinde bizzat yer alamayacakları böyle bir toplumsal çevreyi özleyeceklerinden, reklamların görüntüleri aracılığıyla bile olsa daha sıcak, daha anaç ve renkli bir top­ lumsal ortama katılmak isteyebilirler. Belli bir refah düzeyine ulaşmaya çalışan insanların ilk talep ettikleri şeylerden biri arzularıyla ilgilenilmesi, bu arzuların onların istedikleri şekil­ de dile getirilmesi ve sunulmasıdır (sosyalist ülkede bunun bir sorun olduğu ya da bir soruna dönüştüğü görülmektedir). Reklam bu bir işe yaramama, çocuklaştırma, önemsizlik gibi çok derinlere kök salmış bir işlevi yerine getirmektedir.

ÖDÜLLENDİREN VE BASKI ALTINDA TUTAN İKİLİ BİR SÜREÇ

Nesnenin okuduğu bitmek bilmeyen bir duayı andıran bu söylev aracığıyla reklamın asıl söylemek istediği şey şudur: “Bütün bir toplumun size ve arzularınıza uyum sağlamaktan başka bir şey yapmadığını görmüyor musunuz? Bu durum­ da sizin bu toplumla bütünleşmenizden daha doğal bir şey olabilir mi?” Packard’ın dediği gibi ikna süreci dolaylı olup amacı insanları satın alm aya "zorlamak” ve onları nesneler aracılığıyla koşullandırmaktan çok, bu söylevde ima edilen toplumsal uzlaşmanın onaylanmasını sağlamaktır. Başka bir deyişle nesne eşittir hizmet, yani sizin toplumla kurdu­ ğunuz kişisel ilişki demektir. Reklam ister anne imgesi ister­ se oyuna benzer bir işleve sahip olsun; her iki durumda da emek, üretim, pazar ve değer gibi gerçek süreçlerin ötesinde y a da berisinde y e r alan bir çocuklaştırm a/zihinsel geri dönüş sürecini hedeflemektedir. Ancak bu süreçler siz bu nesne­

y i satın almadınız, satın almak istediğinizden söz ettiniz ve bunun üzerine tüm mühendisler, teknisyenler, vs. bir araya gelip size bu nesneyi sundular gibi mucizevi bir kabullenme sürecini olumsuz etkileyebilirler. Sanayileşmiş bir toplumda yapılan iş bölümüyle emek ile ürün birbirlerinden kopartıl­

2 1 4 * Nesneler Sistemi

maktadır. Reklam ise satın alma anında ürün ile tüketilecek m al arasındaki tüm ilişkilere bir son vererek bu süreci Ön plana çıkartmaya çalışmakta ve bu işi emek ve bu emeğin ürünü arasına kocaman bir anne imgesi yerleştirerek, ürünü (geçirdiği aşamaları anlatan öyküsüyle, vs.), bir ürün olmak­ tan çıkartıp sıradan bir mal veya nesne konumuna sokarak yapmaktadır. Reklam bir yandan aynı kişinin hem üretici hem de tüketici olmasını engellemeye çalışırken; diğer yan ­ dan da, tam tersine, çok gelişmiş ve farklılaştırılmış bir nes­ neler sistemini soyutlayıp, nesne ile nesneyi arzulayan kişi arasına çocuksu duygular yerleştirerek, tüketiciyi, çocuğun annesiyle annesinin kendisine verdiği şeyi birbirine karıştır­ dığı bir bebeklik aşamasına geri götürmektedir. Reklamın, nesnel süreçler ve nesnelerin toplumsal ta­ rihlerini özenle es geçmesinin nedeni, oluşturduğu düşsel bir toplumsal süreç aracılığıyla gerçek üretim ve tüketim düzenini dayatabilmektir. Reklam psikolojisinin gerisinde bu anlamda bir politik söylev ve demagojinin bulunduğu, bu söylevin güttüğü taktiğinse yine bir ikiye bölme, yani toplum­ sal gerçekliğin biri gerçek diğeri imgesel iki ayrı süreç üzeri­ ne oturtulduğu söylenebilir. Bir bakıma birinci süreç ikinci tarafından karma karışık bir biçime sokulmakta ve yalnızca anne-çocuk ilişkilerinin kurulmasına izin verecek türden bir ortam oluşturulmaya çalışılmaktadır. Özetle, “Toplum size bütünüyle uyum sağladığına göre siz de onun ayrılmaz bir parçası olun” diyen reklamdaki karşılıklılık ilkesi aldatıcı­ dır; zira size uyumlanmaya çalışan süreç imgeselken, sizin uyumlanmaya çalıştığınız süreç gerçektir. “Bedeninizin bi­ çimini alan” koltuk aracılığıyla uyum sağladığınız ve boyun eğdiğiniz bir şey varsa o da toplumsal bir teknolojik ve politik düzenin kendisidir. Topluma anaç bir görünüm kazandırma çabasının kökeninde yatan şey baskı altında tutma düze­ nini 15 sürdürme düşüncesidir. Burada giderek yaygınlaşan

15 Bu ödüllendirme sisteminin gerisinde otoriter bir yapılanmayı güç­ lendirecek tüm süreçleri görebilmek mümkündür. Bunlar, planla­ ma, merkezileştirme, bürokrasi, yani partiler, devletler gibi aygıtlar­ dır. Reklamlann oluşturduğu muazzam bir anaç görüntü onlann

Rekiam «215

ürün dağıtımı ve reklam tekniklerinin oynadıklan politikrolü görmekteyiz. Bunlar daha önceki ahlaki ve politik ideolojile­ rin görevini devralmışlardır. Hatta daha da iyisini yaptıklan söylenebilir. Zira eskiden toplumsal ahlak ve politikayı kabul ettirme konusunda her zaman güçlüklerle (açıkça baskı ya­ pılması gerekiyordu) karşılaşılırken, yeni kabul ettirme tek­ nikleri baskı içermemektedir, zira tüketici toplumsal süreç ve normları tüketim eylemi sayesinde içselleştirmektedir. Bu sonucun elde edilmesinde reklam göstergesi ve bu göstergenin “algılanma” biçiminin önemli bir rol oynadığı gö­ rülmektedir. Reklam göstergeleri bize nesnelerden söz eder, ancak onları hangi amaca uygun bir şekilde kullanmamız gerekti­ ğinden söz etmez (ya da çok az söz eder). Aslında bu göster­ geler sahip oldukları gerçek referanslara karşın gerçekte var olmayan bir dünya göstermektedirler. Bu göstergeler sözcü­ ğün gerçek anlamında birer “metin”e benzemektedirler, baş­ ka bir deyişle onlar öncelikle okunmak amacıyla üretilmiş“ lerdir. Gerçek olmayan bir dünyaya ait olduklarından gerçek bir dünyanın yerini alabilmeleri söz konusu değildir, çünkü okuma gibi belli bir eylemi zorunlu kılmaktadırlar. Bu, göstergelerin ilettikleri bir bilgi olsaydı o zaman so­ mut bir okuma ve uygulama sürecinden söz edilebilirdi. Oysa bu göstergeler gösterdikleri şeyin gerçek olmadığını anlatma­ ya çalışmaktadırlar. Bu açıdan önerdikleri okuma sürecinin gerçek dünyayla ilişki kurulmasını engelleyip yalnızca bir doyu m a ulaşm a sistemine benzemeye çalışırken özellikle gerçeğin yokluğu, yani bir mahrum iyet düşüncesini ön plana çıkartmaya çalıştığı söylenebilir. İmge, olmayan bir şeyi, olmayan bir mekânı gösterdiği için zihinsel çağnşımlara yol açar. Bu anlamda bir tür araç görevi yaptığı söylenebilir. Çünkü bir yandan kendisinden anlamlar çıkartılmasını isterken diğer yandan da okuma sı­ rasında bu anlamlan yok eder. Bir yandan gösterdiği bir nes­ neye karşı heves duyulmasını isterken, diğer yandan ortada

insanlan daha kolay bir şekilde egemenlikleri altına almalarını sağ­ lamakta ve muhalif düşünceleri giderek zayıflatmaktadır.

216

*

Nesneler Sistemi

böyle bir nesne bulunmadığını söyler. İnsanı düş kırıklığına uğratır, zira gösterm ek ve d ü ş kırıklığına uğratmak gibi bir iş­ le v e sahiptir Bakış, ilişki kurma belirtisiyken, imge ve okun­ ma süreci satın alma belirtisidir. Şu halde reklam düşsel bir keyif alma duygusu yaşatmadığı gibi gerçek dünyayla kolay bir bağlantı kurulmasını da sağlamaz. Başka bir deyişle düş kırıklığıyla sonuçlanan heveslenmelere yol açar. Bu heves­ lenmeler asla bir sonuca ulaşmaz, hep heves olarak kalır; insan sürekli bir şeylerin eksikliğini hisseder, gördükleri var­ la yok arası nesneler, hissettikleri varla yok arası arzulardır. İmgenin algılanması esnasında çok kısa süren psikodramatik bir an yaşanır. Bu kısacık süre içinde reklam izleyicisi o edilgin konumunu benimser ve bir tüketiciye dönüşmeye çalışır. Aslında imge bolluğunun gerçek dünyadan kaçmanın yanı sıra sürekli bir mahrumiyet düşüncesiyle hiç fark ettir­ meden bir suçluluk duygusunun beslenmesine, bilinçli bir düşsel tatmin düzeyini aşmamasına da hizmet ettiği söylene­ bilir. Aslında imge ve imgenin algılanma biçimi insanı somut nesneye değil, bir başka imgeye götüren en kısa yoldur. Keza insanın uykuya dalarken yan bilinçli yarı bilinçsiz bir halde gördüğü imgeler gibi reklam göstergeleri de yarım yamalak izlenebilen imgelere benzemektedirler. İmgenin bize dünyayı, mahrumiyet düşüncesini unut­ turmak gibi bir işleve sahip olduğunu akıldan çıkarmamak gerekir. Zira bu işlev sayesinde imgenin sahip olmadığı ger­ çeklik ilkesinin arzuların bastırılma sürecinde nasıl etkili ola­ bildiğini (arzu bir gösteriye dönüştürülürken, bir yandan da

gerçekleşmesinin engellenmeye çalışılması, bir düş kırıklığı­ na ve o nesneye yönelik çocuksu, saçma sapan davranışlara yol açması) anlayabiliyoruz. Toplumsal düzenle reklam gös­ tergesi arasındaki derin suç ortaklığı burada somut bir şekil­ de ortaya çıkmaktadır. Başka bir deyişle reklam, bu topluma özgü değerleri mekanik bir şekilde yaygınlaştırmaktan çok karmaşık görsel yapısı aracılığıyla dolaylı bir şekilde yaygın­ laştırmaktadır. Bu bir tür sahip olma ve mahrum olma, hem imgesel bir gerçekliğe hem de bir yokluk hissine gönderme yapmaya benzemektedir. Reklam göstergesi toplumsal düze­

Reklam * 2 1 7

ne ödüllendirme ve baskı altına alm a 16 gibi ikili bir anlam "yükleyebilmektedir” . Ödüllendirme ve engelleme/mahrum bırakma toplum­ la bütünleşme sürecinin olmazsa olmaz iki unsurudur. Her reklam imgesi yorumlanmış bir metin olarak, dünyanın iç daraltıcı çok anlamlılığından bir şeyler alıp götürür. Açık seçik bir şekilde anlaşılmak isteyen bu metin anlamını bi­ linçli bir şekilde basitleştirir ve hızla anlaşılabilir bir boyuta indirger. Ancak bu onun yine de çok sayıda yoruma açık ol­ masını engellemez ve görüntü kendisine bir altyazı gibi ek­ lenen ikinci bir metinle anlamını daha da sınırlandırır. Her reklam imgesi algılama düzeyinde her zaman başka imgelere göndermede bulunur. Sonuç olarak reklam, yönlendirilen bir toplumsal anlambilim aracılığıyla insanları yatıştırmaya çalışırken, bu yönlendirme işini toplumun kendisi olarak adlandınlabilecek tek bir gösterilenle yapar. Her türlü rolün al­ tından kalkabileceğini düşünen reklam dünyası bu konuda gereksinim duyduğu sonsuz sayıdaki imgeyi tek bir anlama indirger. Reklam hem insanın içini daraltmaya hem de onu rahatlatmaya çalışır. İnsanın bütün arzulannı gerçekleştirir­ ken, bir yandan da onu düş kırıklığına uğratır. Bir yandan insanı satın almaya iterken, diğer yandan onu durdurmaya çalışır. Ayrıca reklam adı altında insanı her şeyi arzulamaya iten bir düzen oluşturur. Oysa arzuyu bu yöntemle gerçekten özgürleştirmek asla mümkün değildir. Çünkü böyle bir şey toplumsal düzeni yok eder. İç daralması ve rahatlama gibi reflekslerin harekete geçmesiyle ortaya çıkan arzunun yalnızca imge düzeyinde belli ölçüde özgurleştirildiği söylenebi­ lir. imge düzeyinde ortaya çıkan yine imgenin nötralize edip, 16 Bu çözüm lem e nesneler sistem ine de uyarlanabilir, çünkü nesne de hem karmaşık, hem de yalnızca nesne olarak nitelcndirilem eyccck bir şeydir. Burada nesne aynı zamanda insan ilişkilerinin y o k lu ğ u n u k a n ıtla m a y ı a m a ç la y a n bir ş e y d ir (gerçek nesnenin yokluğunu göstermeye çalışan reklam göstergesi gibi). Bu nesne

toplumsal süreçle bütünleşme konusunda önemli bir rol oynayabilir. Bununla birlikte belli bir işe yarayan nesnenin gerçekliğin yokluğunu gösterm e konusunda reklam göstergesi kadar başarılı olam adığı görülmektedir.

218 • Nesneler Sistemi

bir suçluluk kompleksine dönüştürdüğü arzuya benzer bir şey toplumsal sürecin bir parçası haline gelmiştir. Sınır tanı­ mayan bu özgürlük düşsel bir şeydir. Sonu gelmek bilmeyen bu düşsel bolluk evreni birileri tarafından yönlendirilmekte­ dir. Burada her türlü sapkınlığın düzen yararına çözüme kavuşturulduğu bir çocuksu laştırma çabasından söz edilebilir. Başka bir deyişle tüketim toplumu ne kadar ödüllendirici bir sistemse o kadar da baskıcıdır. O baskıcı gerçeklik ilkesini haz ilkesinin merkezine yerleştiren reklam imgeleri ve söylev­ leri bu iki süreci birlikte algılamamızı sağlamaktadırlar.

REKLAMIN YARATMAYA ÇALIŞTIĞI TOPLUM

PAX ÇAMAŞIR DETERJANI (LESSİVE PAX)

Üretim ve pazar gibi nesnel süreçleri görmezden gelen rek­ lamın gerçek toplum ve bu toplum tarafından üretilen çe­ lişkileri de görmezden geldiği söylenebilir. Reklam bir toplu­ mu hem gösterir hem de göstermez; bir bakıma gösterdiği/ göstermediği toplumun gerçek olduğuna inanmamızı bekler. Kendisine sanal düzeyde katılabildiğimiz bu düşsel toplum, insanlan kitle halinde koşullandırma konusunda yeterli ola­ bilmektedir. Örneğin, bir Pax afişine bakalım. Bu afişte çok büyük ve tanımlanması olanaksız bir kalabalık vardır. Bu kalabalığa ait insanlar ellerindeki bembeyaz bayrakları (Pax beyazlığı) görüntünün merkezinde yer alan ve görsel açıdan New York’taki B.M. binasını andıran devasa bir deterjan pa­ ketine, hayranlık duydukları şeye doğru sallamaktadırlar. Saflık ve huzur gibi içeriklere sahip bir ideoloji tarafından desteklenen bu görüntüde bizim ilgimizi çeken özellik kolek­ tif töz ve bu tözün reklam tarafından hangi amaçla kulla­ nılmış olduğudur. Bu örnekte tüketiciye Pax adlı deterjanı şahsen arzuluyorsun denilmeye çalışılmakta ve bu iş kendi­ sine önceden hazırlanmış bir topluluk görüntüsü sunularak yapılmaktadır. Görüntüdeki kalabalık bireysel tüketicinin kendisi olup, arzu kavramı sözüm ona imgesel bir biçim ka­ zandırılmış, arzulayan kalabalık fotoğrafıyla ifade edilmeye çalışılmaktadır. Bu çok ustaca hazırlanmış bir reklamdır;

Reklam * 2 1 9

başka bir deyişle burada en gizli olanlar da dahil olmak üze­ re herkesin aynı şeyleri arzuladığı söylenmeye çalışılmakta­ dır. Örneğin, bir erkek bir kadını arzuluyorsa bundan tüm erkeklerin aynı kadını arzulayabilecekleri gibi bir sonuç çı­ kartabilmek mümkündür. Cinsel olan da dahil tüm arzular kolektif bir düş gücü olmadan yaşayamazlar. Hatta kolektif düş gücü olmadan bir arzudan söz edebilmek bile zordur, zira dünyada başka hiçbir erkeğin arzulamayacağı bir kadını sevdiğinizi düşünebiliyor musunuz? Buna karşın yığınların taptığı bir kadını hiç tanımadan da sevebiliriz. Reklam da zaten her zaman (genellikle gizli) böyle bir itici güce sahip ol­ muştur. Arzularımızı kolektif bir şekilde üretmemiz ne kadar normalse, reklamın bu arzuyu sistemli bir şekilde kullanması da o kadar normaldir. Bireysel gereksinimleri doğal bir süreç olarak kabul etmeyen reklamın, bu gereksinimleri, devreye soktuğu bu kolektif süreç üzerinde yoğunlaşan bireysel bi­ linç aracılığıyla denetlemeyi yeğlediği görülmektedir. Burada totaliter bir toplumsal gelişme anlayışının en büyük zafer­ lerinden birinin kutlanmasından; başka bir deyişle yaratıl­ maya çalışılan sanal bir toplumsal süreç üstüne oturtulmuş bir talep stratejisinden söz edilebilir. Yalnızca grup kavramı üstüne oturtulan böyle bir arzu pazarlamasının iletişim gibi temel bir gereksinime yanıt verirken aynı zamanda bu gru­ bu gerçek bir toplumla değil, hayali bir toplumla karşı karşıya getirmeye çalıştığı söylenebilir. Pax deterjan örneğinde bu durum açıkça ortaya çıkmaktadır. Reklam, satın alım ve kullanım düzeyinde bireysel bir evrene gönderme yaparken; ürün düzeyinde sanki bireyler arası dayanışma olabileceği gibi bir izlenim yaratmaya çalışmaktadır. Paradoksal deni­ lebilecek bir şekilde insanlar dayanışma refleksiyle herkes adına satın almaya itilirken, satın aldıkları bu nesneyle yap­ tıkları ilk şeyin kendilerini diğerlerinden farklı kılmaya çalış­ mak olduğu söylenebilir. K o l e k t i f d a v r a n a n b i r t o p lu m ö z le m i n e d e n s e b ir e y s e l r e k a b e ti k ö r ü k le m e y e y a r a m a k t a d ı r . Aslın­ da bu yanıltıcı bir rekabettir, çünkü afişi görüp okuyan her insan sonuç olarak diğerleriyle aynı nesneyi satın alacakür. Bu işlemin toplumsal düzene ne kazandırdığı sorulacak olur­ sa verilebilecek yanıt, belirsiz bir toplumsal süreçle çocukça

220 • Nesneler Sistemi

bir özdeşleşme ve bu yöntemle grubun yaptırımlarına boyun eğme şeklinde olabilir. Her zamanki gibi burada da suç or­ taklığı ve suçluluk duygusu birlikte hareket etmektedir, zira reklamın oluşturduğu bir başka şey varsa o da gruba karşı hissedilen (sanal) suçluluk duygusudur. Ancak oluşturulan bu duygunun geleneksel sansür açıklamasıyla hiçbir ilişkisi yoktur, zira burada oluşturulan kaygı ve suçluluk duygulan yararlı amaçlara hizmet etmektedirler. Bu amaç, yönlendi­ rilmiş bir arzu duygusu üretilerek grup normlarına boyun eğilmesini sağlamak şeklinde ifade edilebilir. Pax deterjan kutusunun yer aldığı afişteki açık seçik buyruğu tartışma konusu yapmak çok kolay bir iş iken (Pax yerine Omo, Sunil marka deterjan satın almamı ya da hiçbir şey satın alma­ mamı sağlayacak şey bu değildir); afişteki ikinci gösterileni oluşturan (ve "huzur” ideolojisiyle desteklenen) heyecanlı, coşkulu kalabalığı yadsımak o kadar da kolay bir iş değil­ dir. Bu suç ortaklığı düzeninin dışında kalabilmek oldukça zordur, çünkü burada söz konusu olan ş e y direnç gösterm ek değildir. Buradaki yananlamın anlaşılması çok kolay olmak­ la birlikte kolektif yaptırım sürecinin illa bir kalabalık tara­ fından temsil edilmesi gerekmemektedir, bu görevi herhangi bir şeyin görüntüsü de üstlenebilir. Bu erotik bir görüntü de olabilir, örneğin, insan kesinlikle paketin üzerindeki sarı saçlar ve güzel kalçalara bakarak patates cipsi satın almaz. Ancak libidoyu çok kısa bir süreliğine bile olsa harekete geçi­ ren imgeye bakma süresi içinde gözden geçirilen bir şey var­ sa o da alışıldık yeniden canlandırma, yüceltme ve transfer klişeleriyle birlikte bütün bir toplumsal süreçtir.

REKLAM YARIŞMALARI

Her yıl belli sayıda gazetenin düzenlediği yarışmalarda oku­ yucuya: “ Yarışmamıza kaç (doğru) yanıt gelecek?” gibi bel­ li bir soru sorularak yanıt vermesi istenmektedir. Bu basit soru, yarışmacının haftalar boyunca tüm bilgeliğiyle devre dışı bırakmaya çabaladığı rastlantıyı yeniden karşısında bul­ masına neden olmaktadır. Çünkü bu okuyucunun rekabet duygusu, akılcı olmayan bir piyango oyunuyla harekete ge­

Reklam • 221

çirilmeye çalışılmaktadır. Burada ilginç olan nokta karşımı­ za eskiden olduğu gibi Tanrı ya da yazgı gibi herhangi bir rastlantının değil, gazete sayesinde yanlışlıkla, kaza sonucu ve nedensiz bir şekilde bir araya gelmiş olan bir topluluğun çıkmasıdır (bu yarışmaya katılmak ya da başarmak; isteyen insanlar topluluğu). Oysa bir ayrımcılık sürecine dönüştürü­ len bu rastlantısal topluluk, bu süreci yücelterek, kendisiyle özdeşleşen bireyin başarılı bir okuyucu olarak görülmesini arzulamaktadır. İlk başta sorulan soruların çok basit olma­ sının nedeniyse bilenler kitlesini olabildiğince geniş tutabil­ mek, Büyük Çoğunluğa ait olma gibi büyüleyici bir duygu hissedilmesini sağlamaktır (üstelik mutlak rastlantı düşün­ cesi mutlak demokrasi masalını canlı tutmaya yaramakta­ dır). Kısaca yarışmanın nihai bir gösterileni varsa bunun tamamıyla oluşturulan koşullara bağlı rastlantısal, bir tür hayali topluluk olduğu söylenebilir. Bir yapı ve bir görüntü­ den yoksun olan bu topluluk (kendisiyle soyut düzeyde yal­ nızca tam ortadan kalkacağı, yani doğru yanıtların öğrenildi­ ği anda ikarşılaşılabilmektedir,j yalnızca ödülleri kazanacak bir ya da birkaç kişinin vereceği tahmini yanıtlar sayesinde soyut bir gerçekliğe sahip olabilecektir.

GARAP

Ürünün kendisini tüketebilirken, anlamını ancak reklam aracılığıyla tüketebiliriz. Bir an için modern kentlerin tüm göstergelerinden yoksun kaldıklarını, duvarların bir bebeğin bilinci kadar boş olduklarını düşünelim. Böyle bir durumda karşımıza bütün duvarlann üstüne yazılmış GARAP sözcü­ ğü çıkmaktadır. Bu, bir gösterilenden yoksun yalnızca kendi kendisini ifade eden bir gösterendir. Bu sözcük gelişigüzel bir şekilde okunmakta, tartışılmakta, yorumlanmakta ve kendisine zorla bir anlam yüklendiği gibi, bir gösterge gibi de tüketilmektedir. Ortaya böyle bir sözcük çıkaran bir toplum acaba nasıl bir toplumdur? Bu anlamsız sözcük toplumun büyük bir kısmının düşgücünü harekete geçirmiş, bütün bir toplumu ifade eden bir tür göstergeye dönüşmüştür. İnsan­ lar bir şekilde GARAP’a “inanır” hale gelmiştir. Bu sözcüğün

222 • Nesneler Sistemi

reklamın çok büyük bir güce sahip olduğunu gösteren somut bir kanıt olduğu ve belli bir ürüne verilecek GARAP isminin tüketiciyi kitlesel bir şekilde kendine çekebileceği sanılmıştır. Bu tartışmaya çok açık bir düşünce olup, bunun farkında olan reklamcılar ürünün ne olduğu konusunda hiçbir ipucu vermemişlerdir. Gösterilenin açıkça belli olduğu durumlarda bireysel direnişlerle karşılaşılması olağandır. Oysa gösteri­ lenden yoksun katıksız bir göstergeyle karşılaştıklarını dü­ şündüklerinde, insanlar, ironik bir şekilde bile olsa bu gös­ tergeyi kendiliklerinden kabullenebilmektedirler. Böylelikle reklamın gerçek gösterileninin ne olduğu çok açık ve seçik bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Bir başka deyişle GARAP gibi bir reklam kampanyası sırasında sistemli bir şekilde kulla­ nılan bu nedensiz/keyfi sözcüğün insanların dikkatini çeke­ rek, düş gücünü harekete geçirebildiği ve bu süreç içinde 17 kolektif bir anlama sahip olabildiği görülmektedir. Reklamlar aracılığıyla yapılan yoklamalarda kitleler ve tüketim üstüne oturan bir toplum her zaman kendinden yana oy kullanmaktadır . 18

YENİ BİR İNSANLIK ANLAYIŞI Mİ?

KİTLESEL KOŞULLANDIRMA

Rekabet ve “kişiselleştirme'’ gibi temalann gerisinde nasıl bir koşullandırma sisteminin bulunduğunu görebiliyoruz. İdeolojik açıdan değişen bir şey yoktur; başka bir ifadeyle eskiden üretim düzeninin altın kuralı olarak bilinen reka­ bet adlı “özgürlüğün” günümüzden sonsuza dek sürecek bir

17 Kendi varlığını onaylama üstüne oturtulmuş bu sistem deki her reklam göstergesi lıcm bir reklam hem dc onaylam a işin e yara­ yan bir şeydir. 18 Lcvi-Strauss'a göre totem ler sistem i de az çok benzer bir işleve sahip değil midir? Totem ler düzenine özgü nedensiz göstergeler aracılığıyla artık tek bir gerçekliğe sahip bir toplumsal düzen su­ nulmaktadır. Bu durum da reklam en ilkel sistem lerin sahip ol­ duktan gösterge kodları kadar (“m arkaların'’ çokluğuna karşın) yoksul bir kültürel sistem e geri dönüş anlamına gelecektir.

tiektam • 223

tüketim evrenine aktarıldığı görülmektedir. Tek bir ürünün uğratıldığı biçimsel değişiklikler ve binlerce önemsiz ayrıntı aracılığıyla bu rekabetin her düzeye taşındığı ve son olarak sizi diğerlerinden farklı gösterecek rastgele nesne seçmek gibi her an ortadan kaldırılabilecek çok geniş bir özgürlük 19 yelpazesi sunduğu söylenebilir. Aslında rekabet ideolojisinin nüfus alanında olduğu gibi tüketim alanında da aynı süreci yaşamaya mahkûm edilmiş olduğunu düşünebiliriz. Başka bir deyişle, tüketimi, insanın kişisel anlamda kendini ifade etmesine yarayan bir serbest mesleğe benzetirsek; bu durum­ da üretimin kesinlikle planlanmış olduğu, ancak psikolojik planlama tekniklerinin ekonomik planlama tekniklerinin çok gerisinde kaldıkları söylenebilir. Bizler hâlâ diğerlerinin sahip olmadıklan şeyleri istiyo­ ruz. En azından Batı Avrupa ülkelerinde (Doğu Blokunda henüz böyle bir sorun yoktur) ürün seçimi ve tüketimi konu­ sunda henüz efsanevi bir rekabet aşamasını geçemedik. Do­ layısıyla henüz ABD’deki20 gibi sistemli bir şekilde birbirini izleyen ve belli aralıklarla yinelenen modellerden söz edemi­

19 Rekabet m uğlak bir sözcük olup “yarışan” kişinin aynı zam anda hem rakip hem de karşısındakiyle aynı düşünceleri paylaşan biri olduğu anlam ına gelm ekledir. Bu bağlamda aynı sonuca ulaş­ manın en emin yolu kıyasıya rekabetten geçm ektedir. Teknik gelişmenin belli bir aşam asında (özellikle de ABD'de) aynı kate­ goriye ait tüm nesneler sonunda birbirleriyle eşdeğer bir düzeye gelmektedirler. Bu yüzden farklılaşm a baskısı her yıl, hep aynı norm lar doğrultusunda, tüketiciyi bu nesnelerin hepsini birlikte değiştirmeye zorlam aktadır. Aynı şekilde sınırsız bir seçme öz­ gürlüğünün bu ritüelleşm iş zorlam a yöntem iyle herkesi aynı şeye sahip olm aya ittiği görülm ektedir. 20 A B D ’de araba, buzdolabı gibi önemli nesneler aşağı yukarı her yıl değiştirilm ektedir (televizyon için bu süre ü ç yıl, apartm an daire­ si içinse biraz daha fazladır). Toplumsa! refah normları son aşa­ mada nesnenin en kısa sürede yıpranıp, belli aralıklarla değişti­ rilmesini zorunlu kılm aya çalışm aktadır. Bu yenilenm e süresinin

doğanınkilerle hiçbir ilişkisi olmamakla birlikte kimi zaman eski döııgüsel mevsim anlayışıyla çakıştığı vc Am erikan vatandaşları­ nın günüm üzde bu yeni döngüye gerçek ahlak kuralianna uyarcasına uydukları görülm ektedir.

224 • Nesneler Sistemi

yoru z. Burada Amerikalıların psikolojik bir direniş gösterdik­ leri ya da çok güçlü geleneklerin henüz yıkılamadıkları gibi gerekçelerin bir geçerliği olamaz. Bize göre bu sorunun yanıtı oldukça basittir. Nüfusun büyük bir çoğunluğunun belli bir alım düzeyine sahip olmaması nedeniyle bütün nesnelerden tek bir özelliğe sahip olmaları beklenmekte ve seçim tek bir nesne listesi üzerinden gerçekleştirilmekte, yani çeşitlilik ikinci planda kalırken en son “modele” sahip olmak büyük bir önem taşımaktadır. Bu olmazsa olmaz bir toplumsal de­ ğer biçme kriteridir. ABD’deki nüfusun %90,ı diğer insanların sahip olduklarına sahip olmaktan başka bir şey istememek­ tedir. Bu insanlar, her yıl kitlesel bir şekilde en iyisi olduğu gerekçesiyle en son modeli seçmektedirler. Zaman içinde nüfusun neredeyse tamamını kapsayan “normal” bir sabit tükctici sınıfı oluşmuştur. Avrupa'nın henüz bu aşamaya ulaştığı söylenemezse de Amerikan modeline duyulan güçlü eğilimin engellenmesi olanaksız görünmektedir. Bu noktada reklam karmaşık bir rol oynamaktadır. Reklam bizi rekabete zorlar , ancak bu düşsel rekabet aracılığıyla da bizi çok can sıkıcı bir dünyada yaşam aya, tek tip bir düşünce biçimine sahip olmaya iterken, tek tipleşmekten keyif alan bir tüketici kitleye benzetm ek ister. Bize bir yandan “Bunu satın alın, çünkü bu bambaşka bir şey!” ("Seçkin marka et, küçük bir azınlığın içebildiği sigara markası” vb.) derken, diğer yandan da: “Herkes bunu alıyor siz de alın !”21 demektedir. Bu mesaj­ lar birbirleriyle kesinlikle çelişmemektedir. Bunlar aynı anda hem herkesin birbirine benzediğini hem de herkesin özgün

21 Fransız dilindeki muğlak SİZ |VOUS] sözcüğü bu durum u tıpkı İngilizcedeki YOU (“ Guinncss is good for you.*-aG\ıinncss bira­ sı sizin için üretilmiştir.”) sözcüğü gibi mükemmel bir biçimde özetlemektedir. Bu sözcük kişiye duyulan saygıyı m ı y o k sa top­ lumun genelini mi ifade etm ektedir? Bu SÎZ tekil bir şahsı mı yoksa bir kalabalığı mı ifade etm ektedir? Bu soruya “ h er ikisini de* yanıtı verilebilir. Tüm diğer reklamlardaki SİZ sözcükleri nc ifade ediyorlarsa bunlar da aynı anlam lan ifade etm ektedirler. Aslında bunun üçüncü tckil/çoğul şahısa denk düşen veciz bir SÎZ anlam ına geldiği söylenebilir. (Bkz. Leo Spitzcr, S p ra c h e im teehnisehen Zeitalter, A ralık 1964, s. 961.)

Kcklam * 2 2 5

bir kişiliğe sahip olduğunu varsayan mesajlardır. Bunu ba­ şarmak için kolektif ve akıldışı bir yansıtma sistemine -bir m odele- başvurulması yeterlidir .22 Bütün bu açıklamalara dayanarak tüketim toplumunun nihai amacının (teknokratların Makyavelist tavırlarıyla hiçbir ilişkisi olmayan, basit bir yapısal rekabet oyunuyla) tüketi­ ciye bir işlevsellik kazandırmak, tüm gereksinimleri psiko­ lojinin egemenliği altına almak; üretimin güdümleyiciliği ve nüfusları giderek artan kentlerle uyumlu, herkesi içine alan bir tüketim evreni oluşturmak olduğu söylenebilir.

İSMİ OLUP CİSMİ OLMAYAN ÖZGÜRLÜK

Rekabete dayalı ideoloji yaşamın hemen her alanında yerini artık kişisel bir başarı “felsefesine” bırakmaktadır. Diğerle­ rine oranla bütün kesimleri birbirleriyle daha iyi kaynaşmış bir toplumda bireyler artık mal sahibi olma konusunda her­ hangi bir rekabet içine girmemekte, herkes başarısını ger­ çekleştirdiği tüketim m iktarına bakarak belirlemektedir Bu toplumun itici gücü artık bireyler arasında seçici bir rekabet duygusu yaratmak değil, herkesi kişiselleştirebilmektir. Bu süreçle birlikte reklam da ticari bir alan olmaktan çıkarak tüketim alışkanlıktan (pra k sis) kuramına benzemiştir. Bu tüm toplumsal yapıyı kapsayan bir kuramdır. Amerikalı reklamcılar (Dichter, Martineau vb.) bu kuramı apaçık bir şekilde önümüze koymaktadırlar. Sunulan argüman, olduk­ ça basittir: 1 ) tüketim toplumu (nesneler, ürünler, reklam) tarihte ilk kez bireye tam bir özgürleşme ve başarı olasılığı sunmaktadır; 2 ) bu toplum yalnızca tüketmekle yetinmeyip,

22 Brigittc Bardot stili saç m oda iken bir bakım a her kadın/kız kendini eşi benzeri olm ayan biri gibi görm ekteydi; çünkü ken­ dini binlerce benzeriyle karşılaştırm ak yerine yalnızca yüceltilen tek özgün model olan Bardot ile karşılaştırm aktaydı. Bu durumu aynı tım arhanede tedavi gören dört ya da beş delinin kendilerini aynı anda Napolyon sanm alarından dolayı hiçbir rahatsızlık duy­ mam alarına benzetebiliriz; zira burada bilinç gerçekten de tam a­ mıyla düşsel sayılabilecek b ir ilişki kurmaktadır.

2 2 6 * Nesneler Sistemi

tüketimi bireysel ve kolektif bir dışavurum biçimi, özgün bir dilyetisi, yeni bir kültüre dönüştürmüştür. Böylelikle nihilist bir tüketim anlayışına tüketim üstüne oturan “yeni bir hü­ manizmle” karşı çıkılabilmektedir. Burada üstünde durulması gereken en önemli konu ki­ şisel başarıdır. Güdümleme Araştırmaları Enstitüsü müdürü Dr. Dichter bu yeni insanın 23 sorunsalını, üstünde uzun uzun düşünmeye bile gerek görmeden şu şekilde tanımlamaktadır: “ Şimdi orta sınıf Amerikalılara flört ettikleri, harcama yap­ tıkları hatta ikinci ya da üçüncü bir araba satm aldıkları za­ man bile ahlaklı bir şekilde davrandıklarını hissettirme gibi bir sorunla karşı karşıyayız. Ulaşılan bu refah düzeyinin yol açtığı en temel sorunlardan biri insanları bu refahın tadı­ nı çıkarmayı hak etmiş olduklarına ve keyfince bir yaşam sürdürmenin ahlaksızca değil, ahlaklı bir davranış biçimi olduğuna inandırabilmektir. Tüketiciye tanınan bu keyfince yaşama, çevresini, yaşamını zenginleştiren ve hoşuna giden ürünlerle doldurma ve gösterme hakkı, her türlü reklam ve ürün satışlarını yükseltmeye yönelik her türlü projenin önce­ likli temalarından birini oluşturmalıdır.” Bu durumda biz de insanların güdümlendiği bir çağda, reklamın, toplumsal ah­ lakı belirleme sorumluluğunu üstlenerek Püriten bir ahlak anlayışının yerine kesinlikle hazcı bir ahlak anlayışını yer­ leştirmeye ve hiper uygarlaşmış bir ortamda bunun doğal bir şey olduğunu göstermeye çalıştığını söyleyebiliriz. Dichter’in son tümcesinin tam olarak ne ifade ettiğini anlamak kolay değildir. Reklamın amacı mutluluğa karşı direnen insanı içi­ ne sıkışıp kalmış olduğu o ahlaki kapandan kurtarmak mı yoksa satışlan artırmak mıdır? Toplum tatmin kavramı üzerinden mi yoksa kazanç kavramı üzerinden mi yeniden örgütlenmeye çalışılmaktadır. Bleustein-Blanchet (Packard'ın La Persuasion clandestine kitabının önsözünde) bu soruya ne biri ne de öteki yanıtını vermektedir. Bu yazara göre: “ Güdümleme üzerine yapılan çalışmalar bireysel özgürlüğü tehdit etmemektedir, zira onla­ rın akılcı ya da akıldışı bir davranış biçimi sergileme hakları­

23 La Stratégie d u Désir.

Reklam • 227

nı ellerinden almamaktadır.” Bu sözleri söyleyen biri ya çok saf ya da çok kurnazdır. Oysa Dichter bu konuda daha açık ifadeler kullanmakta ve bize lütfedilmiş bir özgürlük ortamı içinde yaşadığımızı söylemektedir (“Tüketiciye tanınan bu hak...” sözleri gibi), insanlara utanıp, sıkılmadan çocuk gibi davranma hakkı tanınmalıdır demektedir. “Kişinin özgürce davranma hakkı” demek açıkça kişinin ne istiyorsa onu sa­ tın alması demektir. “Keyfince bir yaşam sürdürmek...” ise akıldışı ve çocukça davranarak üretime 2'1 dayalı belli bir top­ lumsal düzene uyum sağlamak demektir. Bu satış “felsefesi” zihinsel çelişkilere pek aldırış etmiyor gibidir, zira insanda (karmaşık bir itkiler bütününe benzemek ve itkilerinin tatmin edilmesinden hoşlanmak) akılcı olmayan bir davranış biçimi geliştirebilmek gibi akılcı bir amaca sahip olduklannı (insanları satın almak istedikleri şeyler konusun­ da aydınlatmak} ve bilimsel yöntemlere başvurduklannı ileri sürmektedir. Bu konuda itkileri bile bir tehlike gibi gören yeni tüketim büyücülerinin hedefledikleri şey çevresine mutluluk saçan bir insan değildir. İnsanın çok arzuladığı şeyleri satın alarak kendini tatmin etmesinin yeterli olacağı, yani adı olup kendi olm ayan bir özgürlükten söz etmektedirler: “Kendisini bir şeylerden mahrum bırakılmış biri gibi hisseden ve bu ek­ sikliği gidermek amacıyla harekete geçen her insanın, belli bir grup tarafından üretilen bu özlemlerden, belli bir ürünü satın alarak kurtulacağını umabiliriz. Böyle bir ürünün satış

,

şansının çok yüksek olacağı söylenebilir” (Stratégie du désir s. 81). Burada amaç, eskiden zihinsel süreçler (tabular, çevre, suçluluk duygusu) tarafından ket vurulmuş itkilerin nesne­ ler üzerinde yoğunlaşmasını sağlamaktır. Bunlar gerçekleşti­ rilmesi engellenemeyecek bir arzu ve toplumsal düzene özgü ritüelleşmiş bir baskı düzeninin varlığını ortaya koyan somut süreçlerdir. Bireyi topluma karşı ayaklanmaya itecek kadar özgür bir davranış biçimi tehlikelidir. Oysa bir şeylere sahip olma özgürlüğünün bir zararı yoktur, çünkü bu özgürlük hiç

24 Y a h u d i S o ru n u 'y la ilgili M arksist şemadan yola çıkarak tüketim

toplum unda bireyin yalnızca ve yalnızca tüketm e özgürlüğüne sahip olduğu söylenebilir. Bu biçimsel bir özgürlüktür.

2 2 8 • Nesneler Sistemi

farkında olmadan oyunun bir parçasına dönüşmektedir. Dr. Dichter’in de belirttiği gibi bu ahlak dışı sayılamayacak bir özgürlüktür. Hatta bundan daha iyi bir ahlaki amaç olamaz, çünkü tüketiciyi hem kendi kendisiyle hem de toplumla ba­ rıştırmaktadır. Toplumsal açıdan bu kusursuz bir insandır. Geleneksel ahlak bireyden yalnızca gruba uyum sağlamasını isterken; “felsefe" yapan reklamlar bireyden kendi arzularına boyun eğmesini, iç çatışmalarından kurtulmasını istemek­ tedirler. Ahlaki açıdan daha önce başka hiçbir şey bireyin beynini felsefi reklamlar kadar çok yıkamaya çalışmamıştır. Bireyin kuraldışı, yasadışı bir varlık haline getiren tabular­ dan, acılardan ve nevrozlardan kurtulmasının yolu çocuk­ lukta olduğu gibi nesnelere sığınmak, her açıdan Anne ve Baba imgesini güçlendirmekten geçmektedir. Aşağıdakilerin her geçen gün giderek özgürleşen akıldışı itkileri, tepedekiler tarafından her geçen gün daha sıkı bir denetime tabi tutul­ maktadır.

REKLAM /NESNELER SİSTEMİ YENİ BİR DİLYETİSİ MİDİR?

Üstünde durulması gereken ikinci nokta şudur: Reklam/ nesneler sistemi bir dilyetisinin özelliklerine sahip midir? Bütün bu tüketime itici-ideal felsefe; kıpır kıpır, çelişkilerle dolu insan ilişkisinin yerine nesnelerle kurulan “kişisel” bir ilişki biçimini koymaya çalışmaktadır. Pierre Martineau’ya göre (Motivation et Publicité , s. 107-108), “Satın alına süreci bireyin kişiliğiyle ürünün kişiliğinin karşılıklı etkileşimi an­ lamına gelmektedir”. Ortaya bu kadar çok ve farklı ürün çık­ tığı için bunların karmaşık: varlıklara dönüştüklerine inanır görünmek yetmiyormuş gibi; satın alma ve tüketme ilişkisini de herhangi bir insani25 ilişkiyle eşdeğerli tutabilmekteyiz. 25 Satın almayı kişiselleştirm enin başka yöntem leri de vardır, ancak bunlar çok ilkel yöntem lerdir. Örneğin, pazarlık yapm ak, şans eseri ucuza kapmak, s h o p p in g (sabır vc numara yapm ak), vb. Bunların ilkel yöntem ler olarak nitelendirilmesinin nedeni ürünü edilgin, alıcıyı etkin unsurlar gibi görmeleridir. Oysa günüm üzde reklam a her türlü kişiselleştirm e yetkisi tanınmıştır.

Rekiam

•

229

Acaba bunlardan yola çıkarak nesneler ve insanların birlikte oluşturdukları yeni bir sözdiziminden söz edilebilir mi? Nes­ neleri gören insanın aklına gereksinimleri geliyor ve bunları yepyeni bir şekilde mi yorumluyor? Buna karşın gereksinim­ ler de nesneler ve üretim süreçleri aracılığıyla insanın aklı­ na yeni toplumsal yapılar mı getiriyor? Bu sorunun yanıtı evet ise o zaman burada bir dilyetisinden söz edilebilir. Aksi takdirde bütün bunların kurnaz bir yöneticinin uydurduğu sözcüklerden ibaret olduğu söylenebilir.

REKLAM/NESNELER SİSTEMİNİN TEMEL YAPISAL UNSURLARI YA DA MARKA

Satın alma tam olarak özgür bir değiş-tokuş biçimi olarak nitelendirilemez. Bu birbirlerine indirgenmesi olanaksız biri -gereksinimleri, çelişkileri, her şeyde bir kusur bulma huyu olan- hep kıpır kıpır, uyumsuz birey; diğeri kodlanmış, sı­ nıflandırılmış, bazen bulunabilen ba^en bulunamayan, hep aynı niteliklere sahip olma konusunda zorlanan nesneler adlı iki sistemin çatışma halinde oldukları, denenip, kabul edilmiş bir işlemdir. Burada gereksinimler sistemiyle üretim sisteminin birbirleriyle bütünleşmesinden çok gereksinimler sisteminin zorla üretim sistemi içine yerleştirilmesinden söz edilebilir. Bu bütünün yalnızca bir gereksinimleri karşılama sistemi değil, aynı zamanda bir anlamlama sistemi oldu­ ğunun unutulmaması gerekir. Oysa bir “dilyetisinden” söz edilebilmesi için önce bir sözdizimine gerek vardır. Burada tüketim nesnelerinin oluşturduklan bir sözdiziminden değil, olsa olsa geniş çaplı bir listeden söz edilebilir. Ne demek iste­ diğimizi daha açık bir şekilde ifade etmeye çalışalım. Zanaatsal üretim aşamasında nesneler hiç değişmeyen belli gereksinimlere yanıt vermektedirler. Her iki sistem bir­ birleriyle uyum içinde görünmekle birlikte, bütünün kendi içinde hiç de tutarlı bir görünüme sahip olmadığı vc yalnızca gereksinimler düzeyinde belli bir tutarlılık sergilediği söyle­ nebilir. Burada gereksinimler değişirken, üretilen mal sayı­ sında bir değişiklik olmamakta, yani nesnel bir teknik geliş­ meden söz edilememektedir. Sanayileşmeyle birlikte seri bir şekilde imal ediLen nesneler, teknolojik düzen ve ekonomik

2 3 0 • Nesneler Sistemi

yapılar sayesinde belli bir tutarlılık kazanmışlardır. Bu aşa­ mada nesneler sisteminin gereksinimler sisteminden daha tutarlı bir görünüm sergilediği söylenebilir. Belli bir tutarlılık sergileyen nesneler sistemi bu sayede bütün bir uygarlığı biçimlendirebilecek bir güce sahip olmuştur (Simondon, a.g.e ., s. 24). Başka bir deyişle “ makine sınırsız sayıda (gereksi­ nimlere göre “ölçü üzerine” imal edilen) değişken üretimine bir son vererek yerine değişmez sayıda nesneyi koymuştur” (Mumford, Tech . et Ciuil, s. 246). Bu gelişme sürecinde: iç­ sel bir yapılanma, yalınlaştırma, sınırlandırma ve düzen­ sizlik, technöm e’le r oluşturma ve bu îeehnemelere giderek daha uyumlu bir görünüm kazandırma gibi bir dilyetisine ait öncüllerle karşılaşabilmek mümkündür. Zanaat ürünü nesne bir sözcüğe benzerken, sanayileşmiş teknolojinin bir dile benzediği söylenebilir. Ancak dil demek, dilyetisi demek değildir. Başka bir deyişle otomobilin tüketiciyle konuşan bölümü motor bloğu ve akşamları değil biçimi, rengi, hatları, aksesuarları, sunduğu “konfor w düzeyidir. Nesneler düze­ yinde bu durumu bir tür Babil Kulesi’ne benzetebiliriz, zira her nesne kendi üretmiş olduğu dili konuşmaktadır. Bunun­ la birlikte hatta bu nedenden dolayı seri üretim sürecinde önceden hesaplanan farklılıklarla, üretilen değişik kombine­ zonların ortaya çeşitli anlam katmanlarının çıkmasına, “söz” düzeyinde karşılaşılan değişik yinelenme biçimlerinin yer aldığı bir liste, bir biçim ve renkler sözlüğü oluşturulmasına yol açtığını düşünsek bile, bütün bunlara bakılarak ortada bir dilyetisinin bulunduğu söylenebilir mi? Bu muazzam pa­ radigmanın tek eksiği gerçek bir sözdizimidir. Bu paradigma ne katı kurallara boyun eğen teknolojik bir sözdizimine ne de çok gevşek bir gereksinimler sözdizimine sahiptir. Başka bir deyişle kapsamlı bir listeye benzeyen bu paradigma iki­ si arasında bir salıncak gibi gidip gelirken; gündelik yaşam düzeyinde birbirlerine karşılıklı olarak bir yapı kazandırmak yerine, gereksinimlerin gelişigüzel bir şekilde içine tıkıldıkları, kendileriyle çok çeşitli kombinezonların kurulabildiği değişik tip ve modellerden oluşan devasa bir çizelgeye sahip oldukları görülmektedir. Ürünlerin daha derli toplu ve dü­ zenli bir çizelgeye sahip olmalarına karşılık gereksinimlerin

Koklum • 231

çok büyük bir çaba harcayarak, hiçbir mantıklı gerekçeleri olmadan bu nesneler çizelgesine ayak uydurmak, bir şekilde bu çizelgede yer alabilmek amacıyla çırpındıkları söylenebi­ lir. Aslında bireysel gereksinimler sistemi nesneler sistemi­ nin kendisinden vazgeçemeyeceği bir gerçekliğe benzemek isterken; bu vazgeçilmez gerçekliği de nesnelerin listelendiği, sınıflandırıldığı, biçimlendirildiği, dolayısıyla güdümlcncbilen (sosyo-ekonomik açıdan sistemin bunu gerçekleştirmeye çalışmaktan başka bir amacı yoktur) bir sürece b e n z e tir c e çalışmaktadır. Sanayileşmiş teknoloji, uygarlığımızı her ne kadar iste­ diği gibi biçimlendirebiliyorsa da bu işi aynı anda hem tu­ tarlı hem de tutarsız, yani çelişkili denilebilecek bir şekilde yapabilmektedir. Yapısal (teknolojik) açıdan “kusursuz” de­ nilebilecek bir tutarlılığa sahipken; ürünlerin ticari olarak pazarlanma ve gereksinimlerin karşılanma mekanizması gibi yapısal olmayan bir alanda tam bir tutarsızlık (güdümlenme) içindedir. Aslında kendisine sahip olamayan ve tüketemeyen insanlar tarafından konuşulan bir dilyetisinin bir “ö z” ve bir sözdizimine (iletişimin yapılandırılması) sahip olabileceği gö ­ rülmektedir. Herhangi bir öze sahip olması olanaksız, yapısal bozulmaya uğramış anlamsız bir gereksinimler dünyasın­ daysa, reklam/nesneler sistemi denilen şey en anlamsız ge­ reksinimleri bile karşılamaya çalışırken, kolektif değiş tokuş düzeyinde kesinlikle hiçbir yeni yapı oluşturamamaktadır. P. Martineau ayrıca, “Araba satın alan insan kategorileriyle araba kategorileri arasında basit ilişkiler kurulamaz. İnsan adlı varlık, değişik şekillerde bir araya gelmiş pek çok un­ surun etkisi altında kalabilen karmaşık bir bütündür. Buna rağmen değişik araba marka ve modellerinin insanların ki­ şiliklerini ifade etmelerine yardımcı oldukları söylenebilir” dedikten sonra bu “kişiselleştirme” olayı konusunda somut birkaç Örnek vermektedir. “ Muhafazakâr bir insan yaptığı araba seçimiyle oturaklı, olgun ve ciddi biri olduğu izlenimi yaratmaya çalışabilir.... Bir başka kişilik tipine sahip ara­ banın ne çok gösteriş düşkünü ne de çok tutumlu, modayı izlemekle birlikte a v a n t -g a r d e sayılamayacak insanlar tara­ fından beğenildiği söylenebilir.... Kişilikler yelpazesi içinde

23 2 * Nesneler Sistemi

yenilikçiler ve ultra-modernlere de yer verilmektedir, vs.” Hiç kuşkusuz Martineau haklıdır, zira insanlar sahip olduk­ ları nesnelerden yola çıkılarak bu şekilde tanımlanmaktadır. Oysa b u durum nesnelerin bir dilyetisi oluşturmak yerine tek tipleştirilmiş kişilikler tablosu üzerinden az çok gelişigü­ zel bir şekilde oluşturulmuş aynmlayıcı ölçütler çerçevesinde birbirlerinden farklı kılınabildiklerini göstermektedir. Sanki lıer şey ayrımlayıcı tüketim sisteminin tüketiciyi ve toplumu çeşitli kategorilere bölmesine canla başla yardım eder gibidir. Şöyle ki: 1) Toplumun bütünüyle aynı özellikleri taşımayan kişiyle artık çok dolaylı bir ilişki içinde olan gereksinimlerin değişik kategorilere bölünmüş tüketiciler oluşturması; 2) Toplumun tamamının çeşitli kategorilere ya da “statü gruplarına” bölünerek şu ya da bu nesne kümesiyle özdeş­ leştirilmesi. Hiyerarşik bir sıralamaya tabi tutulan nesne ve ürünlerin artık kesinlikle eskiden farklı değer ölçütlerinin oynadığı rolü oynamaları, yani ait olunan grubun ahlaki de­ ğerlerinin belirlenmesi. Her iki düzlemde de nesnelerden yola çıkılarak, içinde yaşanan kişisel ve toplumsal dünyanın sözdiziminden yok­ sun hiyerarşik bir çizelgeye benzetilmeye, algılatılmaya ve kategorilere bölünmeye çalışıldığı söylenebilir. Başka bir deyişle bir dilyetisi değil d e bir sınıflandırma düzeni oluştu­ rulmak istenmektedir. Her şey sanki toplumsal bir diyalek­ tiğe değil de toplumsal bir bölümlenmeye uygun bir şekilde olup bitmekte ve bu bölümlenme aracılığıyla her gruba belli bir düzen ve bu düzen aracılığıyla da bir tür nesnel (nes­ nelerin somutlaştırdıklan) gelecek düşüncesi dayatılmaya çalışılmaktadır, özetle giderek zayıflayacak bir ilişki ortamı yaratılmaya çalışılmaktadır. “Güdümleme” tutkunu ve kur­ naz filozoflar hem kendilerini hem de diğer insanları, özgür­ lüğe giden en kısa yolun nesneye boyun eğmekten geçtiğine ikna etmeye çalışmaktadırlar. Bu arada muazzam boyutlara varmış ve birbirine geçmiş bir gereksinim ve doyum evreniy­ le seçenek bolluğunun yanı sıra bu kıpır kıpır, insanda bir kültür izlenimi bırakan arz talep panayınnı bunun kanıtı olarak göstermeye kalkışmaktadırlar. Burada bir yanlış an-

Reklùm • 233

lama olmasın, zira kişi kategorileri nesneler tarafından ifade edilmekte; insanlara toplumsal bir içerik kazandırmakta, onlara uygun görülmüş anlamlar yüklemektedirler. Hızla ço­ ğalmakla birlikte hem mantıksal bir açıklaması yapılamayan hem de tutarlı bir görünüm arz eden bu kişi kategorilerinin, bolluk adı altında bir yandan hızla somutlaştırılırken diğer yandan mantıksal bir açıklaması yapılamamakla birlikte tu­ tarlı bir görünüm arz eden toplumsal bir düzene en uygun araca benzedikleri söylenebilir. Reklamların başvurdukları ana kavramlardan biri olan “marka” kavramı tüketime ait “dilyetisini” çok güzel bir şekilde özetlemektedir. Günümüz­ de tüm ürünler (çabucak bozulup giden gıdalar dışında) kendilerini zorla satın aldırmaya çalışmaktadırlar. Başka bir deyişle “gerçekten bir ürüne benzeyen” her ürünün bir markası vardır (kimi zaman bu marka, frigidaire örneğinde olduğu gibi o şeyin yerine geçebilmektedir). Markanın birinci işlevi belli bir ürüne ait olduğunu göstermek, ikinci işlevi ise bu ürüne duygusal yananlamlar yüklenmesini sağlamaktır. Martineau, şöyle demektedir: İçinde yaşam akta olduğum uz aşın rekabetçi ekonom i dün­ yasında teknolojik üstünlüğünü koruyabilen ürün sayısı çok azdır. Ürünlerin çok satılm asını ve alıcıların da belli bir mar­ kaya sadık kalarak buııu kanıtlamalarını istiyorsak o zaman onlarla duygusal ilişkiler kurmak vc bu amaçla ürünlere bi­ reyselleştirici anlam lar katmamız, belli çağrışım lar yapm a­ larını sağlam am ız ve belli özellikler yüklem em iz gerekm ek­ tedir. [A .g .e . s. 75)

Böylelikle, PHILIPS, OLIDA, GENERAL MOTORS gibi sözcükle­ rin her biri hem çok sayıda değişik nesneyi özetlerken hem de herkes tarafından kabul görmüş bir sürü anlam içerebilmekte ve tüketiciyi psikolojik açıdan yeniden yapılandırabilmektedirler. Bunlar sentetik bir duygusallığa yol açan sentetik sözcüklerdir. Başka bir deyişle bunun adı “psikolojik etiket” mucizesidir. Bu, nesnenin bize seslenmek amacıyla arayıp bulabildiği tek dilyetisidir. Duvarları kaplayan ve peşimizi bırakmayan bu temel sözcükler kesinlikle sözdizimsel bir özellik taşımamakta, yani kolaylıkla birbirlerinin yerini ala­

2 3 4 * Nesneler Sistemi

bilen bu markalar/sözcükler herhangi bir şekilde birbirlerine eklemlenmeden, kendi başlarına bir anlam ifade etmeden art arda sıralanmakta, yan yana getirilmektedir. Bu markaların isimleri sürekli değişmekte, birbirlerinin anlamlarını anlam­ sızlaştırmakta, tekrarlandıkları sürece yaşayabilmektedirler. Bu, aşırı anlamla yüklü görünmesine karşın anlamsal açı­ dan bomboş, yani akla gelebilecek en yoksul dilyetisidir. Bu göstergelerden ibaret bir dilyetisine benzerken, bir markaya gösterilen "sadakatin” de şartlı refleks türünden d u y g u s a l bir güdümlenmeye benzediği söylenebilir. Oysa filozoflarımız maddiyatçılığm (bu gücü çok yoksul bir etiketler sistemiyle bütünleştirme adına bile olsa) iyi bir şey olduğunu savunmaktadırlar. “Sansüre bir son verin! Çevre baskısına aldırmayın! Arzularınızı gerçekleştirme ce­ saretine sahip olun!” demektedirler. Bu maddiyatçılığı bir dilyetisine dönüştürmek isteyenler kimlerdir? Bu anlamlan­ dırm a sistemi insanın bugüne kadar keşfedilememiş duygu­ larını keşfedip onlara anlamlar mı yüklemektedir? Bunlar ne türden anlamlardır? Burada bir kez daha Martineau’ya kulak verelim: Doğal olarak kabul edilm iş, stereotipleşmiş terim lere başvu­ rulması gerekir, zira m etaforun özünde bu vardır (!)... “Y u ­ m uşak” tütünden üretilm iş bir sigaraya da “güzel” bir araba istediğim de bu nitelikleri sözcüğün gerçek anlam ında tanım ­ lamaktan aciz bir konum da bulunsam bile bunların arzula­ nan bir şeyler ifade ettiklerini bilirim. Sıradan bir otom obil sürücüsü yakıtın oktanı hakkında herhangi bir bilgiye sahip olm am akla birlikte bunun olum suz bir anlam a sahip olm a­ dığını az çok bilir. Bu yüzden yakıt isterken yü ksek oktanlıyı yeğler çünkü anlam adığı ve açıklayam adığı sözcüklerle işine yarayan niteliklere sahip bir şey aldığını bilir. {A .g .e s. 142)

Başka bir ifadeyle reklamın çektiği söylev arzuyu çok muğlak terimlere indirgeyerek genelleştirmekten başka bir işe yara­ maz. En basit şekliyle ifade edilecek olursa bu “maddiyatçılığın” kurumsal bir yananlam koduna boyun eğdiği ve ‘'yapılan seçimin” bu ahlaki düzenle tüketicinin derinlere kök salmış

Reklam * 235

eğilimleri arasındaki danışıklı dövüşün onaylanmasından başka bir anlama gelmediği söylenebilir. “Psikolojik etiketin” simyası'*26 bundan ibarettir. Bu tektipleştirilmiş “ maddiyatçılık” açıklaması kısa­ ca sa n sü r anlamına gelmektedir. Kişisel başarı ideolojisiyle suçluluk duygusundan kurtarılmış itkilerin bu mantıksız yaygınlaşmalan aslında çevre baskısına somut bir görünüm kazandırmaya yönelik devasa bir girişimden başka bir şey değildir. N esnenin *kişiselleştirm eye ” çalıştığı bir ş e y varsa o da sansürdür. Tüketim toplumu filozofları “maddiyatçılık* konusunda boşu boşuna özgürleştiriidiği anda insanı mut­ lu edebileceği türden açıklamalar yapmaktadırlar. Bilinçaltı çelişkiler içinde yüzen psikolojik bir süreçtir. Reklamların bi­ linçaltını etkilemeleri demek çelişkileri harekete geçirmeleri demektir. Reklamlar baskı altına alınmış itkileri özgürleştir­ mez, önce hayal gücünü harekete geçirip bu itkilerin yerlerin­ den kımıldamalarını engeller. Burada nesnenin konumunu açıklayabilmek zordur, kişi ne kadar mantıklı davranmaya çalışsa da, arzulan ve bu arzulan engellemeye çalışan güçler konusunda beklenenin tersine çelişkili kararlar almaktadır. Burada karşımıza yine daha önce çözümlemiş olduğumuz o genel ödüllendirme/engelleme şeması çıkmaktadır. Başka bir deyişle gerilimleri hep biçimsel bir şekilde ortadan kal­ dırmak istemesine ve insanların çocukça davranmalarını bir türlü sağlayamamasına karşın, nesne, alttan alta hep o bit­ mek bilmeyen çelişkilerin sürdürülmesine hizmet etmiştir. Bu açıklamalardan yola çıkılarak belki de özgün bir biçimsel çağdaş yabancılaşma süreci tanımlanabilir. Başka bir deyişle tüketim sürecinde insanın yaşadığı içsel çelişkilerle, “maddi­ yatçı düşünceler” devreye girmekte ve sonra da bu sürece y a ­ bancılaşmaktadırlar; tıpkı emek gücünün üretim sürecinde 26 Aslında reklamı b ü y ü ile karşılaştırm ak ona hak etm ediği bir p a ­ yenin verilm esi demektir; zira sim yacılann belli bir alana yönelik isimlerden ibaret sözlüklerinin daha o zam anlar belli bir araş­ tırma vc açıklam a süreciyle ortaya çıkan gerçek bir dilyetisine benzediği görülm ektedir. “ M arkalardan” oluşan bir isim ler sözlü­ ğüyse tamamen zihinsel bir şey olup ekonom inin egem enliğinden kurtulm ası olanaksızdır.

2 3 6 • Nesneler Sistemi

devreye girip daha sonra da bu sürece yabancılaşması gibi. Değişen bir şey yoktur ya da değişen bir şey var mıdır soru­ sunun yanıtı şöyledir. Kişisel başarıya yönelik kısıtlamalar artık baskıcı yasalar değil, itaat normları tarafından belirlen­ mektedir; başka bir deyişle özgür davranışları (satın alma, seçim yapma, tüketim) kısıtlama işi sanki kendiliğinden olu­ şan duygusal bir süreç tarafından belirlenmekte ve bu kendi kendini kısıtlama girişimi insana bir tür haz vermektedir.

YAŞAM DÜZEYİ (LE STANDING) DENİLEN EVRENSEL KODUN AÇIKLAMASI

öyleyse geçerli bir söz dizimine sahip olmayan reklam/nes­ neler sisteminin, bir dilyetisinden çok bir anlamlandırma sis­ temine benzediği, yani bir kod kadar yoksul ve etkili olduğu söylenebilir. Bu sistem insana bir kişilik kazandırmaktan çok ona bir kişilik biçip sınıflandırır. Toplumsal ilişkileri dü­ zenlemekten çok onları hiyerarşik bir şekilde bölüp sıralar. Toplumsal statü, yani “yaşam düzeyi” denilen bir kod oluştu­ rarak evrensel bir sisteme benzemeye çalışır. "Tüketim toplumunda” statü nosyonu insanın toplum­ sal konumunu belirlemeye yarayan bir ölçüt olarak giderek basitleşme ve “yaşam düzeyi” (standing) kavramıyla çakışma eğilimindedir. İktidar, otorite ve sorumluluk kavramlarıyla da ilişkilendirilmeye çalışılan “yaşam düzeyine” karşılık bir reklamda, “Lip marka kol saatiniz yoksa gerçek anlamda so­ rumluluk sahibi biri olduğunuz söylenem ez!” denilmektedir. Bütün reklamların nesneyi zorunlu bir ölçüt olarak kabul ettikleri görülmektedir. Örneğin, "Sahip olduğunuz nesneye bakılarak... Şık bir kadın olmak istiyorsanız...” vs. Hiç kuş­ kusuz nesneler insanlar hakkında bir fikir yürütme sistemi olarak görülmenin yanı sıra, çoğu kez başka (jestler, ritüeller, törenler, dilyetileri, doğuştan itibaren sahip olunan statüler, ahlaki değer kurallan gibi) sistemlere eşlik eden bir sistem olarak da algılanmaktadırlar. İçinde yaşamakta olduğumuz toplumun bir özelliği varsa o da tüm diğer ayrımlama sis­ temlerinin yavaş yavaş “yaşam düzeyi” denilen temel kurala boyun eğmesidir. Bu temel kural doğal olarak az çok içinde yer alınan toplumsal çevre ve ekonomik düzey tarafından da­

Rektam * 237

yatılmaktadır. Toplumsal açıdan reklam bizi bu kurala uyum sağlama konusunda ikna etmekle görevlidir. Bu ahlaki bir temel kuraldır, çünkü toplumun onaylandığı bu kuralı çiğ­ nemek suç işlemek anlamına gelmektedir. Bu hiç kimsenin elinden kaçıp kurtulamadığı totaliter bir temel kuraldır. Bi­ reysel düzeyde bu kuralın elinden kaçmış olmak toplumsal düzeyde her gün onun üretilmesine katkıda bulunmadığımız anlamına gelmez. Bu kurala inanmamak ironik bir şekilde bile olsa başkalarının bu kurala inandıklarına inanmak an­ lamına gelecektir. Bu temel kurala aykırı davranışlar bile ancak bu kurala boyun eğmiş olan bir toplum tarafından bu şekilde değerlendirilebilir. Bu kuralın olumlu yanları da var­ dır. örneğin: 1 ) Bu kural bir başkasından daha keyfi değildir. Başka bir deyişle bizim açımızdan bile eskisini verip yenisini aldı­ ğımız araba, yaşadığımız semt ve sahip olduğumuz pek çok nesne belli bir değere sahip olup, bizi diğer insanlardan farklı kılmaktadır. Dahası da var. Değerle ilgili tüm yasaların her zaman için (özellikle de ahlak kurallarının) kısmi ve keyfi ol­ dukları söylenemez mi? 2) Bu temel kural ayrımlayıcı göstergelere tamamıyla toplumsal ve çağdaş bir görünüm kazandırmaktadır, yani biçimsel bile olsa toplumsal ilişkilerin özgürleştin Imesiyle bağlantılıdır. Her geçen gün sayıları artan ve bir mal gibi gördüğümüz nesneler maddi yaşamı daha çekilir kılmakla kalmayıp, herkesin boyun eğdiği ayrımlayıcı göstergelere dönüşerek insanların birbirlerinin sahip oldukları statülere karşı daha hoşgörülü olmalarını sağlamaktadır. Yaşam dü­ zeyi sistemi tüm kast ya da sınıf ritüellerini ve genel anlamda da topluma özgü tüm eski ayrımlama ölçütlerini geçersiz kilabilme gibi bir avantaja sahiptir. 3) Tarihte ilk kez evren sel bir gösterge ve yorumlama sis­ teminin oluşmasını sağlamıştır. Tüm diğer sistemleri devre dışı bırakmasına üzülebileceğimiz gibi tam tersini de yapa­ bilir ve zaman içinde diğer (soy, sınıf, iktidar) sistemlerin saf dışı edilmesinin, yani yaygınlaşan rekabetin, çok yoğunlaşan toplumsal hareketliliğin, hızla çözülüp yeniden yapılanan toplumsal grupların, her gün değişikliğe uğrayan dilyetisi sa­

2 3 8 • Nesneler Sistemi

yısındaki artışın herkesin anlayabileceği temel bir ayrımlama kuralı oluşturulmasını zorunlu kıldığını da söyleyebiliriz. Her gün birbirlerini tanımayan milyonlarca insanın karşı karşıya geldiği bir dünyada "yaşam düzeyi” denilen temel kural, her­ kesin birbirinden haberdar olmasını sağlama gibi yaşamsal öneme sahip asal bir toplumsal işlevi yerine getirmektedir. Bununla birlikte: 1 ) Bu kuralı evrenselleştirmek ve boyun eğilmesini sağ­ lamak için değere ait “dilyetisinin” kesinlikle basitleştirilme­ si, kısırlaştırılması ve çocuksu bir görünüme sahip olması gerekmiştir. Bunun nedeni: “İnsanların sahip oldukları nes­ nelere bakarak kendilerine bir değer biçmesidir” denilmek­ tedir. Bu düşünceye bir tutarlılık kazandırabilmek için bir kombinezonlar sistemi ya da çok uzun bir liste, yani simgesel ve yapısal açıdan yoksul, işlevsel bir dilyetisi oluşturmak ge­ rekmiştir.

2 ) Günümüzde herkesin boyun eğdiği bir okum a ve ay­ rımlama sistemi oluşturabilmek amacıyla tamamen toplum­ sallaştırılan ve nesnelleştirilen değer göstergelerinin hepsi kendiliklerinden denilebilecek bir şekilde gerçek bir “ demok­ ratikleştirme” sürecine yol açmamaktadırlar. T e k b i r re fe ­ r a n s a b o y u n e ğ m e z o r u n lu lu ğ u n u n s a n ı la n ı n t e r s in e a y r ı m ­

Başka bir deyişle herkesin birbirine benzemeye çalıştığı bu sistemde giderek yaygınlaşan yepyeni bir hiyerarşi ve ayrımlama saplantısıyLa karşılaşılmaktadır. Bir takım engelleyici toplumsal ahlak kuralları, etiketler ve dilyetileri saf dışı edilirken; nesneler dünyasında bunların yerini yepyeni engeller, yani yadsıması olanaksız maddi bir sınıf ya da kast ahlakının aldığı görül­ mektedir. “Yaşam düzeyi” denilen temel kural günümüzde herkesin kolaylıkla anlayabileceği türden evrensel bir anlam ve algılama düzeni oluşturup, hiyerarşik listede y e r alan tüm toplumsal grup ve düşünce biçimlerinin birbirleriyle hiç zorlanmadan ilişki kurmalarını sağlasa bile saydam bir ku­ rala benzediği söylenemez. Yalancı bir saydamlıkla, yalancı la m a a r z u s u n u k a m ç ıla d ığ ı g ö r ü lm e k t e d ir .

bir insan ilişkileri tablosu sunan bu temel kuralın gerisinde yer alan gerçek üretim düzenine ait yapılarla, açıklaması zor toplumsal ilişkilerin yer aldıkları görülmektedir. Gerçekten

Reklam • 239

saydam olduğu söylenebilecek bir toplumda anlam üretim düzeniyle toplumsal yapı ve ilişkiler düzeni arasında hiçbir fark olmaması gerekir. Oysa bu işin reklam/nesneler sistemi aracılığıyla başanlması olanaksızdır, çünkü bu sistem aynı anda hem kolaylıkla anlaşılan hem de anlaşılması olanaksız bir anlamlandırma kodu sunmaktadır. Öte yandan bu sistem tutarlı görünümü sayesinde insanda bir yandan biçimsel bir güven duygusunun oluşmasına yol açarken; aynı zamanda toplumun geneline sunduğu değer yargılarının tüm bireyler tarafından hem de sürekli bir şekilde içkinleştirilmesine ça­ lışmaktadır.

SONUÇ: NASIL BİR “TÜKETİM” TANIMI

Nesnelerle olan ilişkileri çeşitli düzeylerde ele alarak siste­ matik bir şekilde inceleyen bu çözümlemeyi bir ‘‘tüketim’* tanımıyla noktalamak istiyoruz, çünkü nesneler konusunda karşımıza çıkan tüm güncel uygulamaların tüketime yol aç­ tığını biliyoruz. Tüketimi gerçekten de bizim sanayi toplumumuza özgü bir biçim olarak görebiliriz. Doğal olarak onu herkesin bildiği gereksinimleri tatmin etme süreci olarak görme gibi bir ta­ nımı dışlamak koşuluyla. Çünkü tüketimi, üretim adlı aktif süreçle karşılaştırarak pasif bir boyun eğme ve satın alma biçimi gibi görmek ve buradan yola çıkarak basit davranış (ve yabancılaşma) şemaları oluşturmak doğru bir şey değil­ dir. İlk baştan itibaren tüketimi, tüm kültürel sistemimizin üstüne oturduğu (yalnızca nesneler değil aynı zamanda top­ lum ve dünyayla) aktif bir ilişki kurma biçimi, sistemli bir etkinlikler dünyası ve tüm sorulara yanıt verme biçimi olarak görmek gerekmektedir. Aslında tüketimin nesneler ve maddi ürünlerle doğru­ dan bir ilişkisi olmadığını açık ve seçik bir şekilde göstermek; bunların yalnızca gereksinim ve tatmin etmeyle ilgili konular olduğunu açıklamak gerekmektedir. İnsanlar her zaman sa­ tın almış, sahip olmuş, zevk almış ve para harcamışlardır. Ancak bütün bunları yaptıkları için “tüketici” olarak nitelendirilmemişlerdir. “ ilkel toplumlara özgü şölenler”, feodal senyörün cömertliği, XIX. yüzyıl burjuvasının lüks harcamaları tüketim alanı dışında kalan konulardır. Tüketimin çağdaş toplum için geçerli bir terim olduğunu söylüyorsak bunun nedeni daha güzel ve daha çok yemek yememiz, daha çok imge görüp mesaj okumamız, daha çok ev eşyası ve gadget sahibi olmam ız değildir. Sahip olduğumuz mallann miktarı ya da gereksinimlerimizin tatmin edilmiş olması da tüketim kavramını tanımlama konusunda yeterli olamamaktadır.

Sonuç: Nasıl Bir "Tüketim" Tanımı • 241

Bütün bunlar olsa olsa bir tür önkoşul görevi yapabilirler. Tüketim, maddi bir yaşam biçimi ya da “bolluk” kav­ ramıyla ilgili fenomenolojik bir gerçeklik değildir. Tüketim, hazmedilen yiyecek, insanın sırtına giydiği giyecek, kullandı­ ğı araç, imge ve mesajlara ait işitsel y a da görsel bir tözle de tanımlanamaz. Tüketim, olsa olsa bütün bunlann anlamlı bir töz doğrultusunda örgütlenmesi olarak tanımlanabilir. Tüketim, gücûî d ü zey d e, her a n tüm nesneler ve m esajların katkısıyla oluşturulan az y a da çok uyumlu bir söylevdir. Tü ­ ketim, olsa olsa göstergeleri sistem li bir şekilde gü d ü m lem e biçimi olarak tanımlanabilir. Geleneksel simge-nesne (el aletleri, mobilyalar, evin kendisi), gerçek bir ilişki ya da gerçekten yaşanmış bir du­ ruma tanıklık eden, töz ve biçimiyle bu ilişkinin bilinç ya da bilinçaltı dinamiğine ait belirgin izler taşıyan, dolayısıyla anlamlı olduğu söylenebilecek bir nesnedir. Kendisiyle duy­ gusal bağlar kurulup, etkilenilen, çok derin bir yananlama sahip olmanın dışında; (ister kolektif ister bireysel düzeyde) insanın ruhsal ilişkiler kurarak zihninde yaşattığı bu nes­ ne tüketilememektedir. Bir tüketim n esnesine ben zem ek için nesnenin bir göstergeye d ön ü şm esi gerekmektedir; başka bir deyişle varlığına dikkat çekmeye çalıştığı bir ilişkinin dışında kalmak durumundadır. Ö y le y s e bu nedensiz bir gösterge, yani kurulmasına yol açtığı somut ilişkiyle tutarsızlık içinde olmakla birlikte bu ilişkinin tutarlılığına ve anlamına sahip olan ve tüm diğer gösterge-nesnelerle soyut ve sistemli bir ilişki içinde olan bir göstergedir. Ancak bu sayede “kişiselle­ şebilen* nesne seri bir şekilde üretilebilmekte ve tüketilebilmektedir. Nesnenin bir nesne olarak kabul edilebilmesi için maddi değil, onu farklı kılan özelliklere sahip olması gerek­ mektedir. Nesne, sistemli bir gösterge statüsüne sahip olduğunda insanın kendisiyle ilişki kurma biçimini de değiştirmektedir. Bu değişiklik (sözcüğün her iki anlamında, yani nesnelerin hem kendi aralarında hem de onlar aracılığıyla "ilişki kurma” ve “ilişkisini kesme” şeklinde olup ilk başta aracılık etmek zorunda olan nesneler kısa bir süre sonra ilişki kurmaya/ kesmeye yönelik bir gösterge, bir m azerete dönüşmektedir­

242 * Nesneler Sistemi

ler) bir tüketim ilişkisine benzemektedir. Burada tüketilen kesinlikle bir ilişki biçimi olup nesne­ ler değildir. Bu hem anlamlı ve kendisine önem verilmeyen hem de bir parçası olunan ve dışlanan bir ilişkidir. İlişki, nesneler aracılığıyla kurulmakta ve zihinsel bir ilişki şeklinde tüketilmektedir. Bu nesneyle yaşanılan birebir bir ilişkinin değil; ilişkinin içinde soyutlanıp, kaybolduğu bir göstergc-nesne tüketimine benzemektedir. Bu ilişki/nesne statüsü her düzeyde üretim düzeni ta­ rafından belirlenmektedir. Hemen tüm reklamlar nesnelerle yaşanan birebir, çelişkili ilişkinin “akılcı” üretim düzenini etkilememesi ve diğer şeyler gibi tüketilmesi gerektiğini ima etmektedirler. Zira ilişkinin tüketim düzeniyle bütünleşebil­ mesi için “kişiselleştirilmesi” gerekmektedir. İlişkinin nihai halinin Marx tarafından çözümlenen metanın biçimsel man­ tığıyla Örtüştüğü görülmektedir. Bu yaklaşıma göre gereksi­ nimler, duygular, kültür, bilgi, insana özgü tüm güçler üre­ tim düzeni içinde birer mal olarak yer almakta; satılabilmek için üretim güçlerine benzemek zorunda kalmaktadırlar. Günümüzde tüm arzular, projeler, istekler, tutkular ve iliş­ kiler satılabilmek ve tüketilebilmek için soyutlanmak (ya da somutlaşmak), yani göstergeler ve nesnelere benzemek du­ rumundadırlar. örneğin, evlenmenin nesnel amacının artık nesne tüketimi olduğu söylenebilir, bunlar arasında eskiden bir ilişkiyi ifade eden simgesel nesneler de vardır .1 Georges Perec’in Les C h o ses (Lettres Nouvelles, 1965 [ Şeyler, Metis 1988]) başlıklı romanının ilk bölümünden bir­ kaç satır aktaralım: İnsanm gözü önce upuzun koridor boyunca serilm iş uzun tüylü ve kısa enli gri moket halıya kayıyor. D uvarlan tama­ m en örten açık renkli ahşap dolapların bakır kilitleri pırıl pırıl parlıyor. Karşınıza çıkan üç gravür.... sizi duvarlara

1 örn eğin A B D ’de çiftler her yıl alyans değiştirmeye teşvik edilm ek­ te ve aralarındaki “ilişkiyi” birbirleri için karşılıklı olarak yapa­ cakları harcam alar ve arm ağanlarla ‘"ifade etmeleri” beklenm ek­ tedir.

Sonuç: Nasıl Bir '"Tüketim" Tanımı • 243

dam arlı tahta halkalarla tutturulmuş ancak elinizi uzatıp çektiğinizde kayıp giden deriyle kaplı bir odaya götürüyor... (Sonra] Karşınıza yaklaşık yedi metre uzunluğunda üç metre genişliğinde bir oturm a odası çıkıyor. Solda bir tü r sohbet köşesine benzeyen yerd e, iki yanında açık kuşkirazı ağacın­ dan yapılm ış ve kitapların raflarına gelişigüzel bir şekilde sı­ ralanmış olduğu iki kütüphaneyle, bir büyük eskim iş siyah deri divan görülüyor. Divanın üstünde boydan boya uzanıp giden, denizcilikle ilgili bilgiler ve çizim lerin yer aldığı bir pano bulunuyor. Sehpaya benzeyen bir masanın gerisinde, duvara büyük başlı ü ç bakır çiviyle asılm ış ipek bir seccade deri kaplı duvarı süslüyor. Birinciye dik gelecek şekilde yer­ leştirilm iş açık kahverengi kadife kum aşla kaplı ikinci bir divan sizi dört ayak üstüne oturtulmuş koyu kırm ızı lake kaplı, üç kat rafla donatılm ış, raf üstlerine birçok süs eş­ yasının yerleştirilm iş olduğu boyutları küçük ancak kendisi yüksek bir mobilyaya doğru yönlendiriyor. Bu m obilyaya ait rafların akik taşları ve taştan yum urtalar, enfiye kutuları, şekerlikler, züm rüt taşından küllüklerle, vs. donatıldığı g ö ­ rülüyor. Daha ileride ... kapağı örtülü, yalnızca üstleri yivli dört çelik düğmesi fark edilen bir plak çalann yanındaysa çekm eceler ve plaklar yer alıyor... (s. 12)

Burada geçmişe büyük bir özlem duyuluyormuş gibi yapıl­ masına karşın, bu “iç m ekâna” ait hiçbir nesnenin artık sim ­ gesel bir değere sahip olmadığı apaçık bir şekilde görülmek­ tedir. Bu metinde karşılaşılan şeylerin hiçbirinin insani bir ilişkiye gönderme yapmadığını ve burada yer alan her şeyin kesinlikle birer göstergeye benzediğini anlayabilmek için bu betimlemeyi Balzac’ın yapm ış olduğu bir iç mekân betimle­ mesiyle karşılaştırmak yeterlidir. Birer kişiliğe ve yaşam öy­ küsüne sahip olmayan bu nesneler Doğulu, tskoçyalı, early Am erican , vs. olmak gibi değişik referanslara sahiptirler. Bu nesnelerin özgün olmaktan başka bir özellikleri yoktur; başka bir deyişle farklılıkları (bir referans olarak kullanılma biçimi) önemsenmediği için aynı mekânda bir araya getirilmeleri ko­ laylaşmaktadır ki, biz buna tüketim 2 evreni diyoruz.

2 G. Perec’in “iç mekân” betim lem esinde bir "koleksiyonun par­ çalarına” değil, günün m odası olan nesnelere rastlıyoruz. Bu iç

2 4 4 • Nesneler Sistemi

öykünün geri kalan bölümü okunduğunda böyle bir gösterge/nesneler sisteminden söz edebilmek kolaylaşmak­ tadır; başka bir deyişle bir ilişki simgesi olamayan bu nesne­ lerin “referanslarına” bakıldığında bu ilişkiyle bir bağlantıları olmadığı, olmayan bir ilişkiyi betimlemeye yaradıkları görül­ mektedir; zira evin neresine bakılırsa bakılsın evde yaşayan Jérôme ve Sylvie çifti arasında bir ilişki olduğunu söyleye­ bilmek olanaksızdır. Hatta Jérôme ve Sylvie’den oluşan bir çiftten söz edebilmek bile olanaksızdır, zira onlar bu evin yalnızca Jérôme-ve-Sylvie’sidir başka bir deyişle varlıklarını anlamlı kılan tek şey evin her yerinde karşımıza çıkan nesne­ ler sistemiyle yaptıkları suç ortaklığıdır. Burada, nesnelerin, var olmayan bir ilişkiyi mekanik bir şekilde ifade ettikleri ve b ir boşluk doldurmaya çalıştıkları söylenemez, zira onlar bu boşluğu betimlemekle görevlidirler. İlişkiler kurulmasına izin vermeyen bu mekânın içinde yer alan tüm nesneler hem bir ilişki yaşanmadığını gösterirlerken hem de her an (çocukça düşüncelerin dile getirildiği durumların dışında) böyle bir ilişki yaşanabileceği gibi bir olasılığın göz önünde bulundu­ rulmasını ister gibidirler. Bu mekânda yer alan her nesne bir ilişkiyle özdeşleştirildiğinden sanki her biri somut bir anlam zincirinin (söylevin) bir halkasını oluşturur gibidir. Bu me­ tinde nesneler aracılığıyla üretilen anlamlı söylevin çoğun­ lukla zayıf, şematik, sınırlı ve gerçekleştirilemeyen bir ilişki fikrine saplanıp kalmış olduğu söylenebilir. Deri kaplı divan, plak çalar, biblolar, zümrüt taşından küllükler denildiğinde bu nesneler aracılığıyla ifade edilmeye çalışılan şey bir ilişki fikri olup bu fikir onlar aracılığıyla “tüketilmekte", yani onlar aracılığıyla yaşanıp bitmiş "bir ilişkiye benzemektedir. Bu durum, tüketimin; sistemli, insanların hem nesne­ lerle hem de kendi aralarında kurduklan ilişkilerin ötesine geçebilen tarih, iletişim ve kültürün tüm alanlarını kapsayan total bir zihinsel uygulama şeklinde tanımlanmasını gerektir­ mektedir. Tüketimin kültürel bir zorunluluk olması gerektiği

m ekâna tam bir kültürel çelişkinin -kültürel terörizm - egemen olduğu söylenebilir. Oysa bu durum tüketim sistem inde hiçbir değişikliğe yol açmamaktadır.

Sonuç: Nasıl Bir 'Tüketim ' Tanımı • 245

açıkça görülmekle birlikte, lüks kitap ya da yem ek odasın­ daki krom nesneler yalnızca zihinsel düzeyde tüketilmek­ tedirler. Devrim de bir zorunluluk gibi görünmekle birlikte bir türlü yaşama geçirilemediği için Devrim düşüncesi adı altında tüketilmektedir. Bir fikir olarak Devrim sonsuza dek var olabilecek bir sözcüğe benzediğinden tüm diğer fikirler gibi sonsuza dek tüketilebilecektir. idealist/zihinsel bir tü­ ketim mantığı çerçevesinde en çelişkili fikirler bile bir arada yer alabilmektedirler. Bu durumda Devrimin kombinatuvar bir terminolojiye özgü, belli bir düşünce ürünü olmayan te­ rimler sözlüğünde sanki olmuş bitmiş ya da yaşanmış ve “tüketilmiş ”'1 anlamsız bir sözcüğe benzediği söylenebilir. Aynı şekilde tüketim nesnelerinin de yaşamın anlaşıl­ masını güçleştiren maddi bir dünya görüşüne uygun idea­ list bir göstergeler sözlüğü oluşturdukları söylenebilir. Yine Perec’in metninde bununla ilgili bir bölüm vardır: Bu insanlar kim i zam an sanki dünya kurulduğu günden bu yan a bütün bir yaşam ın, evin iç bölümüyle kusursuz bir uyum sergileyen, yaln ızca kendileri için yaratılm ış bu nes­ neler vc bu kitaplarla kaplı duvarlar arasında geçebileceğini düşünür gibidirler.... Ancak kendilerini bu nesnelere zincir­ lenm iş gibi de hissetmemektedirler, zira kimi günler özgürce davranabileceklerini düşünmektedirler. Kafalarında ürettik­ leri hemen her projeyi yaşam a geçirebileceklerine inanm ak­ tadırlar. (s. 15)

Yazarın bu düşünceyi şart kipinde dile getirilmiş olduğu söylenebilir, zira bu metinde gerçekleştirilmesi arzulanan düşünceye değil, yalnızca nesnelere yer verilmiştir. Daha doğrusu gerçekleştirilmek istenen düşüncenin ortadan kal­ dırılmak yerine nesne içinde yitip gitmiş bir göstergeye d ö­ nüştürüldüğü söylenebilir. Bu durumda tüketim nesnesi 3 Burada kökenbilim oldu kça aydınlatıcıdır, başka bir deyişle “Her şey tüketildi”“ “ Her şey olup bitti* anlamına geldiği gibi “ Her şey yok olup gitti” anlam ına da gelebilmektedir. Devrim, Devrim d ü ­ şüncesi aracılığıyla “ tüketildi” demek Devrim (biçim sel anlamda) gerçekleşti vc sona erdi demektir; başka bir deyişle gerçekleştiği söylenen bir şey anında tüketilebilecek bir şeye dönüşmektedir.

2 4 6 ♦ Nesneler Sistemi

kesinlikle gerçekleşm esi arzulanan düşüncenin b e n z e m e y e razı olduğu şeydir.

Bu da bize TÜKETİMİN HİÇBİR SINIR TANIMADIĞINI göstermektedir. Eğer tüketim denilen şey kimi saf insanla­ rın sandıkları gibi bir emip yutma, yeyip yok etme sürecine benzeseydi, bu durumda belli bir doyum noktasına ulaşıl­ ması gerekirdi. Tüketim gereksinimler düzeniyle ilgili bir şey olsaydı tatmin olmayla sonuçlanması gerekirdi. Oysa böyle bir şeyden kesinlikle söz edilemez, zira insanlar h er geçen gün daha çok tüketmek istemektedirler. Bu kendi kendini tüketmeye zorlama olayının herhangi bir psikolojik (bir kez içmeye başlayanı durduramazsınız türünden yaklaşımlar, vs.) zorunluluk ya da basit bir itibar kuralıyla ilişkisi yoktur. Tüketimin denetlenmesi olanaksız bir sürece benzemesinin nedeni (belli bir sınırın ötesine geçildiğinde) gereksinimlerin tatmin edilmesi ya da gerçeklik ilkesiyle artık hiçbir ilişkisi olmayan yaşamın tüm alanlarını kapsayan bir idealist uy­ gulamaya benzemesidir. Tüketimin hiç sona ermeyecek bir enerjiye sahip görünmesinin kökeninde, nesnenin, içinde dolaylı bir şekilde yer aldığı bu arzular evrenin insanı hep düş kırıklığına uğratması vardır. Nesneleşmiş bir göstergeye benzeyen arzu, kendini var eden dinamik süreci tüketim gös­ terge/nesnelerinin sistemli ve sınır tanımayan sahiplenme sürecine taşımaktadır. Bu durumda tüketimin kendini aşıp geçmek ya da şu andaki görünümünü sürdürebilmek için hiç durmadan yinelenmek, yani yaşamsal bir amaca benzemek durumunda olduğu söylenebilir. Değişik nesneler tarafından simgelenen, düş kırıklığına uğratılan, anlamlı kılınmaya ça­ lışılan bir yaşama arzusunun karşımıza art arda çıkan nes­ nelerle tazelendiği ve onlann içine kanşıp, gittiği söylenebilir. Ancak safça ya da saçma bir ahlak anlayışı tüketimi “makul” bir düzeye çekmeye ya da onu normalleştirebilmek amacıyla bir gereksinimler çizelgesi oluşturmaya kalkışabilir. Sistemli ve sınır tanımayan bir tüketim sürecinin orta­ ya çıkmasını sağlayan düşüncenin kökeninde yaşam ın tüm alanlarında sunulan nesnelere sahip olamama zorunluluğu­ nun yol açtığı düş kırıklığı vardır. Gösterge/nesneler zihinsel

Sonuç: Nasıl Bir 'Tüketim’ Tanımı • 247

düzeyde birbirlerini yerini alabilir ve istenildiği kadar çoğal­ tılabilirler; başka bir deyişle kendilerinden her an için yok olup gitmiş bir gerçekliğin yokluğunu telafi etmeleri bekleni­ yorsa böyle olmaları gerekir. Sonuç olarak bir eksiklik d u y gusu üstüne oturan tüketimin denetim altına alınabilmesi olanaksızdır.