ISBN 953-99335-1-X
Izdavaè: Tonæi Žanko - Tona e-mail:
[email protected]
Fotografije: Igor Felker Ivica Lisjak Ljubo Gamulin Mate Paviæ Ðani Perkušiæ Igor Zdenjak Dare Horvat Tonæi Žanko - Tona
Dizajn i grafièka priprema: Tomislav Peroš
Lektura i korektura: Nikolina Tièinoviæ Tisak: Offset “Markulin”
CIP - Katalogizacija u publikaciji SVEUÈILIŠNA KNJIŽNICA U SPLITU UDK 799.16 (035) ŽANKO-Tona, Tonæi Jadranski sparidi: od špara do cara / Tonæi Žanko-Tona; . - Split: T. Žanko, 2006. Bibliografija ISBN 953-99335-1-X ISBN 953-99335-1-X 2
MEŠTAR OD TUNJE
P
red nama je još jedna halijeutièka monografija Tonæija Žanka Tone - knjiga JADRANSKI SPARIDI. Upotrijebih atribut "halijeutièka" za njegovu knjigu, s namjerom da evociram same poèetke pisanja o ribolovu na prostoru Adriatika - ep "Halieutica" što ga na pustom otoku Mljetu u progonstvu napisa grèki pjesnik Opian u 3. stoljeæu. Od Opiana i Hektoroviæa do Žanka ribolovna strast nalazi svoj izraz u mediju pisane rijeèi. Ribolovci obuzeti uzbudljivim iskustvom ribolova žele podijeliti svoj doživljaj ovog iskonskog umijeæa s drugima. Govoreæi o ribolovu, oni zapravo govore o sebi, govore o otkriæu svoga iskonskog prirodnog biæa. Civilizacija, kojom smo se ogradili i zaštitili od prirode, tek rijetkima dopušta dosegnuti to iskustvo iskonske ljudske djelatnosti koja je mnogo bliže igri nego radu. Rijeè je zapravo o najstarijoj ljudskoj djelatnosti - o lovu koji bijaše na Poèetku. U vremenu milijunskog pokreta turistièkih masa prema obalama mora, malo je onih koji imaju sreæu intenzivno doživjeti more u njegovoj bitnoj dimenziji - halijeutièkoj - ribolovnoj. Malo je danas onih iskusnih ribara koji bi o poeziji ribolova bili spremni prièati i pouèavati neupuæene. Današnji vikend-ribolovci nemaju od koga nauèiti umijeæe ribolova, a sami nemaju vremena, ali ni strpljenja da ga steknu. Ovakve knjige, poput Žankove, u nas su rijetke, a one su za mnoge neupuæene pa i one koji imaju ribolovno iskustvo, èesto jedini izvor znanja nužnog za stjecanje vlastita ribolovnog iskustva. Knjiga Sparidi otvara novo poglavlje u prezentaciji velikog ribolovnog umijeæa ovog vrsnog meštra od tunje. Njegova prethodna knjiga "Lov gofova i zubataca teškom panulom" jedinstven je u nas po mnogim osobinama, a najveæa joj je vrijednost upravo u tome što je Žanko uspio ono što mnogim piscima ove vrste knjiga nije pošlo za rukom. Naime Žanko je uspio prodrijeti u tajne starih meštara od panule koji u pravilu èuvaju brižno tajne svoga umijeæa i informacije o ribolovnim pozicijama. Žanko je otkrio tajnu viške trajine (teške panule) i prezentirao je to umijeæe i tekstualno, slikovno i grafijski maestralno, a pritom je ovom prastarom ribolovnom umijeæu pridodao i svoje bogato iskustvo. Knjiga Sparidi otkriva tajne ribolova, od onih najatraktivnijih kao što su zubaci, pagari, komarèe, šargi i kantari pa do ništa manje u ribolovu uzbudljivih predstavnika sparida kao što su fratri, pici, arbuni, ili onih koji u djeèjem ribolovu jesu prvi kapitalci: ušate, salpe, špari, batoglavci, bukve. Tonæi Žanko ispisuje uzbudljive stranice ribarske avanture. On nas uvodi u svijet igre s obje strane dugaèke tanke najlonske niti preko koje komuniciraju dva lovca: èovjek i riba. Da bi jedan nadmudrio drugoga mora poznavati njegovu psihologiju, mora znati kako on razmišlja i koji ga nagoni pokreæu. Tonæi je vrstan znalac ove specijalne vrste ihtiopsihologije. Žanko nije samo zaljubljenik ribolova. On je èovjek koji pripada moru, koji poznaje njegovu hirovitu æud i iznad svega cijeni njegova bogatstva i ljepotu. Stoga su Žankove knjige pisane s dubokom ekološkom sviješæu, s poštovanjem mora i zahtjeva za održanjem ravnoteže života u njemu. Joško Božaniæ
3
4
SADRŽAJ PREDGOVOR SPARIDI ............................................. Bukva ............................................ Špar .............................................. Šarag ............................................ Fratar ............................................ Zubatac ......................................... Zubatac krunaš .............................. Zubatac rumenac ........................... Pagar ............................................ Ovèica ........................................... Ušata ............................................ Batoglavac ..................................... Okan ............................................. Arbun ............................................ Pic ................................................. Salpa ............................................. Komarèa ........................................ Kantar ...........................................
JEŠKA ................................................ RIBA ............................................... Srdela ....................................... Papalina ................................... Inæun ........................................ Gavun ...................................... Oliga ........................................ Kambijeve skuše ........................ GLAVONOŠCI ............................... Lignja ....................................... Lov liganja panulom .................. Lignjun ..................................... Sipa .......................................... Kamen je odnija glamca............. Hobotnica ................................. Muzgavac ................................. CRVI ............................................... Veliki crv ................................... Crv cjevaš ................................. Crviæ maleni .............................. Bibi ........................................... Corena ..................................... American .................................. Cordela ....................................
9 14 17 20 25 28 36 44 46 49 52 59 61 64 68 72 76 81 84 89 90 94 95 96 97 98 104 107 117 120 123 125 126 130 132 134 139 140 141 144 144 144
RAKOVI ......................................... Gambor .................................... Kozica mala .............................. Suša ......................................... Škamp ...................................... Škatar ....................................... Žbirac ....................................... ŠKOLJKE ........................................ Dagnja ..................................... Kunjka ...................................... PUŽEVI .......................................... Volak ........................................ Šljem ........................................ TRP.................................................
RIBOLOV LJUDI I MORE ODMET .............................................. Teški odmet .................................... Klasièni odmet ............................... Lebdeæi odmet ............................... Plutajuæi odmet .............................. Spartanski lov pedoæom .................
KANÈANICA .................................... Papina kanèanica ........................... Provom prema Žirju .......................
PARANGAL ....................................... Svak vadi svoga ............................. U potrazi za crvenim carem.............
PANULA ............................................ Lov zubaca teškom mukom ............ Lov zubaca varalicama ................... I to je to ......................................... Lov kraljice panulom ...................... Lov kantara panulom ..................... Ubojita vunica ................................ Lovi što se lovi ................................ Nakon zimskog posta ..................... Tona, isplakali smo ga..................... Ispovijest ribolovca ......................... Budi more ......................................
BILJEŠKA O AUTORU ....................... BIBLIOGRAFIJA ................................ SPONZORSKE STRANICE ................
146 147 150 152 153 156 158 159 161 163 165 166 168 170
178 184 186 187 188 190 194 208 213 218 230 238 240 242 244 250 252 256 258 261 265 270 277 286 288 289 290
5
Joško Božaniæ
Snimio: Tonæi Žanko
L o v j e j e d i n o èo vj e k o vo i sk o n sk o umi j e æe k o j e j e o n s a è u v a o d o d a n a s , j e d i n o è o v j e k o v o u mi j e æ e koje ga vezuje za Poèetak. Ruka koja drži tanku nit tunje što se gubi u dubini vode, napeto oèekujuæi trzaj, ta ruka seže do samog izvora života, do poèetka ljudskog puta kroz vrijeme, jer na Poèetku bijaše Lov.
Jadranski sparidi
8
od špara do cara
SPARIDI
(sparidae)
S
paridi su najistaknutiji predstavnici bijele ili oborite ribe. Bez njih bi život u moru, a i uz more, bio neusporedivo siromašniji, dok sportski ribolov u ovom obimu ne bi ni postojao. Oni su osnova sportskog ribolova i cilj su najveæeg dijela ribolovaca koji, i kad ih ne love, priželjkuju barem njihov udarac. Zašto je to tako? Zato što je porodica sparida “ono” najbolje iz mora, lijepa oku, radost na udici, slast za nepce… Neke zovemo lukavima jer ih danima išèekujemo nudeæi im probrane mamce, druge sanjamo zbog njihove velièine, treæe zovemo glupima ili dosadnima jer su sitni, napuèuju more i gutaju mamac bez predrasuda. Predrasude imamo mi kad na taj naèin dijelimo ribe, ne cijeneæi život u moru! Rekli smo da svi sparidi spadaju u bijelu ribu, ali ne i u oboritu. Razlike u okusu i kvaliteti meðu njima postoje, tako da su najcjenjeniji upravo zubatac, komarèa, pagar i šarag. Drugo mjesto ravnopravno dijele arbun, ovèica, fratar i pic, zatim slijede kantar, ušata, salpa, špar, i tek na kraju batoglavac i bukva. I ova podjela je, kao i ona prije, diskutabilna, jer su se drugoplasirane ribe opasno približile prvoplasiranima, pa èak prelaze u vodstvo ako se radi o velikim primjercima prve skupine. S druge strane, juha od špara je delikatesa, ušate na lešo su hrana bolesnicima, gurmani se zaklinju u peèenu salpu, a ni kantar nije grobar kakvim ga se predstavlja. U zimskim danima, kada se druga riba baš i ne lovi, bukve peèene na gradelama predstavljaju užitak za nepce, uz to što predstavljaju izvor bjelanèevina i vitamina potrebnih našem organizmu. Polazeæi uvijek sa stajališta da je sva riba dobra kad je “friška”, svježa, i da je to još uvijek prava, zdrava, nepatvorena hrana, pa kad još èovjek zna sam doæi do nje i pripremiti je na pravi naèin, to je uistinu bogatstvo. Bogatstvo je i u ovako ustrojenom svijetu imati vremena za odlazak u ribolov i uživanje u njegovim èarima. Pritom ne treba biti optereæen ulovom, nego treba 9
Jadranski sparidi
uživati u svakoj minuti, odmarati oèi horizontom, uši tišinom, dušu modrinom i èuvati svoje i naše blago - more. More, neponovljiva formula života, plodna voda Zemljine kugle, jedinstvena na planetu i u svemiru. Golema masa uvijek u pokretu, cirkulira planetom i daje mu život, a nama zaljubljenicima uz to otkriva i njegov smisao. I najmanja kapljica mora je more, sastavljena od istih elemenata, i u njoj se nalazi život. Od mora je veæe samo Sunce, koje je i probudilo život u njemu. On je ustrojen po nepisanim, prirodnim pravilima i svaki stvor u njemu ima svoju ulogu, makar je mi ne razumjeli. Jadranski sparidi su se u tim ulogama izvanredno snašli, nastanjujuæi more od samog obalnog ruba i njegove površine, sve do 500 metara dubine. Staništa su im plitke zatvorene uvale, ušæa rijeka, kanali, hridinasto, ljušturasto, obraslo i muljevito dno, izloženi otoci, brakovi, kao i duboke podvodne provalije. Jednom rijeèju - sve. Za razliku od drugih ribljih porodica, koje su naèinom života vezane samo za dno ili su izrazito pelagiène, oni su nastanjeni posvuda. Jedinstvenim naèinom razmnožavanja, koje se odvija u više navrata unutar sezone mriješæenja, osigurava se buduæa generacija. Kod nekih vrsta je razvijen hermafroditizam, odnosno promjena spola iz ženke u mužjaka, a kod nekih obratno. Pojedine vrste, poput komarèe, u nedostatku mužjaka ili ženki lako promjene spol i tako nadoknade nedostatak. Svaka vrsta ima svoje jedinstvene navike i osobine te mjesta na kojima obitava. Neke vrste dijele iste terene, neke se strogo izbjegavaju. I velièinom su izvrsno prilagoðeni životu i opstanku u moru, u rasponu od bukve koja prosjeèno naraste oko petnaest centimetara dužine, do zubaca krunaša dugog do 1,20 metara i teškog 24 kg, kojemu ujedno potonja služi kao hrana. Iz toga veæ vidimo i razlièit karakter sparida, koji se kreæe od izrazitih, opjevanih grabežljivaca, preko onih sitnijeg zuba, do onih skroz sitnih koji napuèuju more, a hrana su potonjima, kao i ostalim grabežljivcima. Kad smo kod hrane, sparidi su i tu u prednosti, jer im je jelovnik šarolik i na njemu se nalaze ribe, rakovi, školjke, crvi, glavonošci, 10
od špara do cara
hrana biljnog podrijetla, pa èak i otpaci. Neki su izraziti predatori, neki kombiniraju biljnu i animalnu hranu, a neki izrazito biljnu. Zbog tako raznolikog jelovnika imamo veliki izbor ješki na koje se love, kao i razne sisteme za lov. U ribolovu situacija nije sjajna. Sparidima se, kao i drugoj ribi, ne piše dobro jer ih priroda nije pripremila na izazove koje im je pripremio èovjek. Jadranski sparidi nisu pretjerano brojni, kao što ni Jadran nije bogat ribom poput nekih drugih mora. Ipak, meðu produktivnijim je dijelovima Mediterana, odlikujuæi se velikom prozirnošæu i oèaravajuæom modrom bojom. Ovdje, pri njegovoj istoènoj obali, život uz more i u moru ima vlastitu, jedinstvenu filozofiju. Ona je pomalo škrta, zatvorena, nadasve racionalna. Ne priznaje megalomaniju, površnost ni uvezene recepte, veæ samo istinski trud, znanje i beskrajno strpljenje. U ovom, poput koralja tvrdom, ali krhkom svijetu, svaki nepromišljeni zahvat može imati nesagledive posljedice. Odgovornost je na nama, primorcima i svim poklonicima mora, da se borimo svatko na svoj naèin te oèuvamo Jadran i život u njemu, svaki otok, kamen i valu. Samo tako možemo opstati i biti ono što jesmo. Ostat æemo istinski bogati u našem iznimno gostoljubivom, magnetski privlaènom, endemskom svijetu. On je obojan bojama sunca, makije, mora i stijena, ispunjen zvukom valova i vjetra, zaèinjen mirisima friškine, maslinova ulja i kamenog cvijeæa. Sve ostalo je prolazno!
11
Snimio: Tonæi Žanko
SPARIDI
