Jabob Van Maerlant, Het Boek Der Natuur. Vertaling en Toelichting Peter Burger. Amsterdam: Querido, 1995.

 

Het boek der natuur

Jacob van Maerlant

samenstelling en vertaling Peter Burger

bron Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur  (ed.   (ed. Peter Burger) Em. Querido's Uitgeverij, Amsterdam 1995 (tweede druk)

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/maer002dern03_01/colofon http://www.dbnl.org/tekst/maer002dern03_01/colofon.htm .htm

© 2002 dbnl / Peter Burger 

 

7

Proloog Jacob van Maerlant, die dit boek schreef om het als geschenk geschenk aan te bieden, bieden, wenst dat het als titel Der titel Der Naturen Bloeme krijgt, Bloeme krijgt, De  De schoonheden uit het boek der natuur .  Nog nooit heeft een auteur het gewaagd gewaa gd om in onze taal een boek te schrijven over  de aard vanheb. zoveel verschillende versch illende wezens. wezen s. Maar denkt u nuertus niet dat ik de inhoud zelf  ver verzon zonnen nen heb . Ik heb slecht slechts s de gegeve geg evens ns berijm berijmd d die die Albert Alb us Magnu Mag nus s gewete gew etensv nsvol ol  bijeenzamelde uit de geschriften van de grote geleerden die ik voor u zal opnoemen. De eerste is Aristoteles Aristoteles - met recht de eerste, omdat hij alle heidense beoefenaars beoefenaars van losoe en natuurwetenschap in wijsheid overtreft. De tweede is Plinius, een man van groot gezag. Dan volgt Solinus, die voortreffelijk over de natuur schrijft in zijn boek  De   De wonderen van de wereld . Ook de Heilige

 De Heilige Ambrosius

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

8

Ambrosius van Milaan, wiens Hexaëmeron wiens  Hexaëmeron over  over de natuur handelt, zal in dit boek  meer dan eens genoemd worden, evenals de Heilige Basilius, die door God Zelf  ge geïn ïnsp spir iree eerd rd werd werd to tott he hett sc schr hrij ijve ven n va van n ee een n bo boek ek ov over er de aa aard rd de derr di dier eren en,, en de Heil Heilig igee Isidorus van Sevilla, die zeer veel behartigenswaardigs meedeelt in zijn geschriften. Het zou onrechtvaardig zijn als ik doctor Jacobus van Vitry vergat, eertijds bisschop van Akko Akkode enschrijver naderh naderhand and kar dinaal aal te Rome. Rom Vervolg ervolgens ensop zal Experimentator  zalvele  Experimentator  , een een bo boek  ek  waarvan onskardin niet bekend is, e. indien nodig plaatsen genoemd worden. De wijze Augustinus, die de grootste reputatie van allen bezit, zegt ook het nodigee over deze zaken, en ten slotte is het bijbelcommen nodig bijbelcommentaar taar van de Glosse de  Glosse een  een onuitputtelijke bron van wijsheid. Wanneer verzonnen verhalen u tegenstaan en loze leugen-praat u ergert, kunt u hier iets lezen dat zowel nuttig als waar is. U zult leren inzien dat ook het geringste onderdeel van de schepping door de Natuur niet zonder bedoeling werd gemaakt. Geen Ge en sche scheps psel el is zo on onaa aanz nzie ienl nlij ijk k of he hett is wel wel va van n en enig ig nu nut: t: he hett is imme immers rs on onde denk nkba baar  ar  dat de alwijze God iets zou hebben geschapen zonder zonder reden. Geen schepsel is ooit do door or du duiv ivel elss of bo boze ze ge gees este ten n of do door or zich zichze zelf lf ge gesc scha hape pen. n. Het Het is mijn mijn wens wens da datt ie iede dere reen en dit beseft en God, die wonderbaar is in Zijn schepping, verheerlijkt in Zijn werken. Ik heb heb belo beloof ofd d een een best bestia iari rium um te sc schr hrij ijve ven n en het het valt valt me ni niet et zwaa zwaarr om di diee be belo loft ftee na ko kome men. n.met Het Heteen is me be beke kend nd da dat t oo ook k Wille illem Uten Utenho hove , ee een n pr prie iest ster er ui uitt Aard Aa rden enbu burg rg en te een man uitstekende reputatie, demauteur isve, van een dergelijk boek. Maar  hi hijj ging ging op de verk verkeer eerde de wijze wijze te werk werk:: hij hij verta vertaald aldee licht lichtva vaar ardi dig g een Fran een Franss bestiar  bestiarium, ium, waardoor waardo or hij op een dwaalspoor dwaalspoor werd gebracht en de waarheid geweld heeft aangedaan. Ik  aangedaan.  Ik  baseer  baseer me daarentegen daarentegen op de geschriften geschriften van Albertus Magnus, de grootste groot ste van alle geleerden: geleerden: op hem kan ik me met een gerust hart beroepen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

9 Het eerste hoofdstuk zal u de wonderbaarlijke volkeren beschrijven; het tweede de viervoetige dieren; het derde behandelt de vogels; het vierde de watermonsters; het vijfde de vele soorten vissen die voorkomen voorkomen in zeeën en rivieren; het de de gifslangen; het zesde zevende vele soorten insekten en kruipende dieren; het achtste de gewone bomen; het negende zal de specerijbomen behandelen; het tiende de geneeskrachtige planten; het elfde de bronnen, zowel de geneeskrachtige als de giftige; het twaalfde de edelstenen; en het dertiende dertiende de zeven metalen die uit de aarde gedolven gedolven worden. Wie zich erin wil verdiepen kan in al deze hoofdstukken heilzame recepten en fraaie woorden vinden, wijze lessen en verstrooiende verhalen. Ik schrijf dit boek in opdracht van Heer Nicolaas van Cats, aan wie ik het met liefd liefdee aanbi aanbied. ed. Omda Omdatt ik geen geen rijkd rijkdom omme men n bezit bezit,, verz verzoek oek ik he hem m oo ootm tmoe oedi dig g ge geno noeg egen en te nemen met dit kleinood. kleinoo d. Bovenal bid ik God enbieden. de Heilige Heilig Maagd Maria omwillen inspiratie, opd opdat at mijn werk lering en vermaak moge Ik ebegin in naam van Maria.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

10

De mens  De levenstijdp levenstijdperken erken van de mens Omdat de mens volgens de Heilige Schrift de kroon op de schepping is, zal ik hem het eerst beschrijven. Als een kind ter wereld komt, is het zwakker dan enig pasgeboren dier dier,, het kan niet kruipen en het kan niet lopen. Aristoteles zegt dat de tanden beginnen te groeien in de zevende maand en groter worden naarmate de moedermelk warmer is. Totdat het kind begint te praten, heeft het geen besef van goed en kwaad. Dit is het eerste levenstijdperk van de mens. Het tweede levenstijdperk levenstijdperk vangt aan als het kind begint te praten. praten. Kinderen die laat beginnen met lopen, zijn naar men zegt vroege praters. Weinig kinderen kunnen  praten voordat hun schedel helemaal hel emaal is dichtgegroeid. Na vijf jaar ja ar heeft het kind de helft hel ft van van zij zijn n lengte lengte berei bereikt, kt, schrij schrijft ft Aristo Aristotel teles. es. De kind kindert ertijd ijd eindi eindigt gt in he hett vijfti vijftiend endee levensjaar levensj aar en ontleent ontleent haar naam ( pueritia ( pueritia)) aan het woord dat ‘zuiverheid’ ‘zuiverheid’ betekent betekent ( puritas  puritas); ); tegenwoordig viert de verdorvenheid echter hoogtij, zodat maar weinig mensen men sen een zu zuiv iver er leven leven leide leiden n totd totdat at ze vijf vijftie tien n jaar jaar oud oud zijn. zijn. Hierd Hierdoo oorr is de mens menshe heid id achteruit gegaan. De adolescentie, het derde levenstijdperk, duurt van het vijftiende tot het vijfendertigste levensjaar. In deze periode plant de mens zich voort. Maar helaas, de mensel men selijk ijkee aard aard vloe vloeit it zó ov over er va van n on onzu zuiv iver erhe heid id,, da datt de mens mens zi zich chzel zelff ve verzw rzwak aktt do door  or  toe te geven aan zijn lusten, zodat hij het nauwelijks meer waard is man genoemd te worden.. Het zou een gezonde zaak zijn als men het huwelijk uitstelde worden uitstelde tot het tweeëntwintigste jaar, wanneer zenuwen en botten evenwichtig zijn ontwikkeld en de groei voltooid is. De wereld zou erop vooruit gaan wanneer men deze raad zou opvolgen. De manlijkheid, het vierde levenstijdperk, begint in het

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

11 vi vijfe jfend ndert ertig igst stee jaar jaar.. De mens mens is vo volg lgro roeid eid en in de kr krach achtt va van n zijn zijn leven leven,, de vl vles eseli elijk jkee lu lust sten en begi beginn nnen en af te neme nemen. n. Hi Hijj wi will nu zijn zijn moed moed bewi bewijz jzen en.. In di ditt de deel el va van n zi zijn jn le leve ven n voert voert hij hij oo oorlo rlog. g. Afgu Afguns nstt en hoog hoogmo moed ed steken steken de kop kop op op,, ha harts rtstoc tocht hten en di diee de kr krijg ijgslu slust st aanwakkeren. Dit levenstijdperk eindigt wanneer de man vijftig jaar oud is.  Na het vijftigste jaar ja ar komt de ouderdom, een e en periode waar niemand om gevraagd heeft, hoewel iedereen langbloed wil leven. Aristoteles geschreven de ouderdom komt als er een tekort aan ontstaat. Mensenheeft die weinig bloeddat in hun lichaam hebben, worden snel oud. In deze periode wordt de mens beheerst door gierigheid, omdat hij beseft dat zijn einde nabij is en wil sparen, zodat zijn nakomelingen in hun levensonderhoud kunnen voorzien; ook spaart hij voor zijn eigen voedsel, omdat hij spoed spo edig ig daarn daarnaa niets niets meer meer zal ku kunn nnen en verd verdien ienen en en gebre gebrekk kkig ig word wordt. t. In zij zijn n ou oude derd rdom om verdw ver dwijn ijnen en geleid geleideli elijk jk alle alle kwade kwade eigens eigenscha chappe ppen n die hem eertij eertijds ds schade schade berok berokken kenden den,, maar de gierigheid laat zich eerst dan gelden. Ja, al was hij vroeger geen vrek, nu heeft de schraapzucht hem vast vast in haar greep. Dit levenstijdperk duurt tegenwoordig tot het zeventigste levensjaar. Al Alss de mens mens de gren grenss va van n he hett zeven zeventi tigs gste te leve levens nsjaa jaarr ge gepa passe sseerd erd is, is, ve verm rmin inde dert rt zi zijn jn helderheid helderh eid van geest. geest. Hij vindt vindt de hele wereld wereld dwaas, dwaas, alles wat hij ziet is slecht, slecht, alles wat gepast is keurt hij af. Wat er nu is lijkt hem dwaasheid, maar hij prijst alles wat voorbi voo rbijj is. Al zij zijn n vermog vermogens ens verdwi verdwijne jnen, n, behalv behalvee zij zijn n spraak spraakver vermo mogen gen:: wat anderen anderen zeggen vindt hij onnozel, terwijl zijn eigen woorden hem van grote wijsheid lijken te getuigen. Deze periode eindigt met het gemeenschappelijk einde van al wat leven heeft ontvangen, de dood. Daarna volgt het eeuwige leven. Als u ziet dat iemand een plotselinge dood dreigt te sterven, neem dan een mes en maak een snede in zijn oor, maar laat hem

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

12 als daar gelegenheid voor is behoorlijk aderlaten. De samenstelling van zijn bloed is namelijk dodelijk.

Wonderbaarlijke volkeren Dit deel behandelt de wonderbaarlijke wonderbaarlijke volkeren volkeren van deze wereld. wereld. Nu zult u zich afvragen of al deze mensen van onze voorvader Adam afstammen. Het antwoord hierop luidt nee, tenzij Adelinus gelijk heeft als hij schrijft schrijft dat centauren geboren geboren worden uit de paring van mensen met dieren. De geleerden brengen hiertegen in dat dit meer dan eens mag zijn voorgekomen, maar dat zulke monsters niet lang in leven kunnen blijven. In het Leven het  Leven van de Heilige Paulus Paulus,, de eerste kluizenaar, vertelt de Heilige Hieronymus hoe de Heilige Antonius een wonderwezen ontmoette toen hij Paulus  bezocht in de woestenij.

 De Heilige Antonius ontmoet een sater 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

13 Het was een man met geitehoeven en met twee horens als van een bok op zijn voorhoofd voorh oofd.. Hij sprak: ‘Ik ben een sterfelijk sterfelijk wezen en als afgezant van mijn volk  verzoek ik u of u tot God wilt bidden voor ons die in deze wildernis wonen, want wij weten dat Hij is gekomen gekomen tot heil en verlossing van de mensen.’ mensen.’ De Heilige Hieronymus Hieronymus lijkt met deze schone woorden woorden te zeggen dat dit wezen net de mens metsterk redeop begiftigd begiftig was. Tvan ochAdam wil ik af allerminst allermi nst beweren dat een ras vanals wezens die zo dierendlijken, zou kunnen stammen: al lijkt hun lichaam voor een deel op dat van een mens, het is mijn vaste overtuiging overtuiging dat zij geen onsterfelijke ziel hebben ontvangen. Het zal ook niemand verbazen dat wezens die zo veel met de mens gemeen hebben, enigszins beschikken over verstandelijke vermogens; gezien de toevallige uiterlijke gelijkenis komen ze misschien ook  inwendig gedeeltelijk met mensen overeen.

 Amazonen Jacobus van Vitry vertelt over een gebied in het Oosten dat bewoond wordt door  wonderbaarli wonde rbaarlijke jke volkeren. volkeren. In zijn boeken - en in vele andere - kan men lezen over  Amazonia, een eiland omgeven door rivieren, waar een vreemd volk woont, dat uitsluitend bestaat uit vrouwen, meer dan tweehonderdduizend in getal. Wanneer de mannen de Amazonen met eer beladen terug zien keren van het slagveld, vallen ze uit eerbied voor hen op hun knieën. knieën. Niet vaker dan één keer per jaar bezoeken deze vrou vrouwe wen n hu hun n mann mannen en.. Wan anne neer er zij zij ee een n jo jong nget etje je ge geba baar ard d he hebb bben en,, ho houd uden en ze he hett ze zeve ven n  jaar bij zich en zenden het dan naar de vader; als het kind een meisje is, blijft het bij de moeder. Op deze manier houden ze hun land vrij van mannen. De mannen wonen gescheiden geschei den van hen: ze gaan niet met elkaar om. Deze De ze vrou vrouwe wen n zijn zijn te ve verg rgel elijk ijken en met met de vr vrou ouwt wtje jess va van n ro roof ofvo voge gels, ls, di diee oo ook k sterk sterker  er  zijn dan de mannetjes. mannetjes. Dit wordt be-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

14  paald

Wondervolkeren

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

15 door de wetten van de natuur: hoe minder men toegeeft aan de aandrang aandrang van lage lusten, des te meer wint men aan kracht. Over de herkomst van dit volk wordt geschreven dat deze vrouwen uit Zweden kwamen en met geweld van al hun mannen beroofd waren. Om de moord te wreken  besloten ze eensgezind op te trekken tegen degenen die hun die verschrikkelijke slag hadden toegebracht. Nadat ze hen tot de man hadden ze zich in Amazonia. Nooit meer zouden ze laatste de heerschappij vangedood, mannenvestigden dulden. Deze vrouwen zijn de christenen gunstig gezind. Ze hebben blijk gegeven van hun geloo gel oofso fsover vertu tuigi iging ng do door or aan onze onze zijde zijde verbe verbeten ten oorlo oorlog g te vo voere eren n tegen tegen de Sarace Saracenen nen..

 Naakte Wijzen In India India lei leiden den de Naakt Naaktee Wijzen, ijzen, die slecht slechtss minach minachtin ting g ko koest estere eren n vo voor or ieder ieder wereld wereldss aanzien,, naakt en arm een nederig aanzien nederig en vredig bestaan. bestaan. Ze wonen in holen zonder  kamers. Hun vrouwen en kinderen wonen in één ruimte met de dieren. Ze gebruiken nooit geweld. Toen Alexander de Grote lang geleden hun land bezocht, zei hij uit waardering voor hun armoede en hun wijsheid: ‘Vraag ‘Vraag wat u begeert, begeert, en het zal u gegeven worden.’ Ze antwoordden hem: ‘Schenk ons dan onsterfelijkheid.’ Alexander zei: ‘Hoe zou ik, zelf een sterveling, u het eeuwige eeuwige leven kunnen geven?’ ‘Als u zeker  weet dat u uiteindelijk zult sterven,’ vroegen ze hem toen, ‘waarom jaagt u dan door  de wereld om zo veel mensen in het verderf te storten?’

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

16

 Brahmanen Aan gene zijde van de Ganges woont een opmerkelijk opmerkelijk volk, dat in de boeken het volk der Brahmanen wordt wordt genoemd. Is dit geen wonder: wonder: eer Gods Zoon op aarde kwam, schreven schreven zij reeds in antwoord op een verzoek verzoek van Alexander Alexander de Grote in duidelijke woorden over de Vader en de Zoon, en over beider medeëeuwigheid. Hun woorden lijken duidelijk van het christelijk geloof te getuigen.

Overige volkeren  Niet ver daarvandaan wonen mensen die zichzelf zic hzelf verbranden om het eeuwige leven te verkrijgen. Er bestaat een krankzinnig volk, waarvan de kinderen hun vader en moeder doden en opeten als deze zwak en ziek zijn geworden van ouderdom. ouderdom. Zij beschouwen beschouwen dit als een edele daad. Wie het niet doet gaat daar voor een slecht mens door. door. In sommige landen leven reuzen die meer dan acht meter lang zijn. Andere mensen worden nog geen meter lang. In India leven vrouwen die maar één keer een kind krijgen, dat grijs ter wereld komt. Pas als deze kinderen oud zijn, wordt hun haar zwart.  Niet ver daarvandaan wonen vrouwen die bij iedere bevalling vijf kinderen baren. Die kinderen worden geen van allen ouder dan acht jaar. Er bestaat ook een volk dat rauwe vis eet en zout zeewater drinkt.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

17

Wondervolkeren

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

18 Een ander volk bestaat uit mensen bij wie de handen achterstevoren staan en die aan iedere voet acht tenen hebben. Er is ook een volk van mensen bij wie de voeten achterstevor achterstevoren en staan. Hieronymus vertelt over mensen met hondekoppen en lange, kromme klauwen, die zich in beestevellen beestevellen hullen en niet spreken, maar blaffen. Er bestaan mensen die zo'n kleine mond hebben hebben dat ze hun voedsel voedsel door een rietje moeten opzuigen. Er wonen ook menseneters, die met hun neus het spoor van mensen kunnen volgen totdat ze aan een rivier komen.  Niet ver bij hen vandaan leven de Arimaspi, of  Cyclopen in   Cyclopen in het Latijn. Ze hebben maar één oog, en dat bevindt zich in hun voorhoofd. voorhoofd. Er bestaat een ras van mensen die buitengewoo buitengewoon n hard kunnen kunnen lopen op slechts één voet. Die voet is bovendien zo breed dat ze zich ermee tegen de hitte van de zon kunnen beschermen als ze willen rusten. Er woont ook een ander volk in India: mensen zonder hoofd, met ogen in hun schouders en twee openingen in hun borst als neus en mond - een huiveringwekkend gezicht! Een an Een ande derr vo volk lk leef leeftt alle alleen en va van n de ge geur ur va van n ee een n ap appe pel. l. Al Alss di diee mens mensen en ve verr weg weg moet moeten en gaan, dragen ze hun appel voor zich uit, want stank ruiken zou hun dood betekenen. Er bestaan ook wilden met aan elke hand zes ving vingers. ers.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

19 Verder leven er mooie vrouwen in het warme water van een rivier. Omdat er geen ijzer is, dragen ze wapens van zilver. In veel dalen in India leven vrouwen met een baard tot op hun borsten. Ze dragen kleren van dierehuiden en vergaren hun voedsel door te jagen. Ze hebben tijgers, leeuwen en luipaarden die afgericht zijn voor de jacht. Er leven daar ook mensen die geen kleren dragen en die een lichaam hebben dat  bedekt is i s met ruwe r uwe haren. Zodra iemand hen benadert, duiken ze in het water, want ze leven zowel op het land als in de rivier. Er komt ook een wild ras voor van grote, sterke barbaren, die ruw behaard zijn als zwijnen en briesen als stieren. stieren. In een rivier leven vrouwen die een wonderscho wonderschoon on lichaam hebben, maar het gebit van een hond. hond. In de bergen bergen van India wonen de Pygmeeën, Pygmeeën, de kleinste kleinste mensen ter wereld. wereld. In hun derde levensjaar levensjaar paren ze en krijgen ze kinderen, kinderen, op hun achtste zijn ze oud. De Pygmeeën Pygme eën voeren een verbeten verbeten strijd tegen tegen de kraanvogels, kraanvogels, die ieder jaar hun hun velden komen plunderen. Lang geleden bestonden er mensen met staarten. In het Oosten leven ook bosmensen. Als ze niet kunnen ontvluchten wanneer ze gevangen gevang en zijn en onder onder het volk worden worden gebracht, weigeren weigeren ze elk voedsel en hongeren ze zichzelf dood. In India zijn er mensen met ogen die 's nachts licht geven alsof het kaarsen zijn.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

20 Er wonen daar aan zee mensen die alleen rauw vlees en honing eten. In de Brixant, een rivier die door India stroomt, leven mensen die meer dan drie en een halve meter lang zijn, een zeer blanke blanke huid hebben en een in tweeën gedeeld gedeeld gezicht. Betrouwbare boeken verzekeren ons dat de wonderen die hierboven beschreven staan, evenals vele andere, te zien zijn in India. Maar luister, ik zal u nog meer  wonderen vertellen: Jacobus van Vitry zegt dat er een land is in Europa, waar bij de geboorte van een kind eerst een pad te voorschijn voorschijn komt. Als het kind niet  kind  niet  voorafgegaan   voorafgegaan wordt door  ee een n pad, pad, word wordtt de vrou vrouw w er erva van n besc beschu huld ldig igd d dat dat het het niet niet do door or ha haar ar ei eige gen n man man ve verw rwek ektt is. Naar verluidt komt deze schandelijke gang van zaken voor onder de Lombarden. In een afgelegen gebied aan de grens van Bourgondië, nabij de Alpen, hebben veel mensen een krop aan hun keel, zo groot als een kalebas. Het is algemeen bekend dat er in Frankrijk mensen gezien zijn die tussen hun benen de geslachtsdelen geslachtsdelen van een man én van een vrouw hadden. Op Sicilië, dicht bij de brandende brandende berg Etna, ligt een woud waarin mensen wonen met één oog, die boven alle bomen uitsteken. Hun oog is zo groot als een schild. Het zijn angstaanjagend angstaanjagendee en woeste lieden en ze voeden voeden zich met vlees en bloed. bloed.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

21

 Reuzen In het westen van Europa spoelde ooit een vrouw aan die vermoord was. Ze had een wond in haar voorhoofd voorhoofd en niemand weet waar ze vandaan vandaan kwam. Ze droeg een  purperen gewaad en was bijna vijfendertig vijfe ndertig meter lang. De lengte van Hercul es, van wiens lichaamvan onszijn niets rest, wekt minder  minde verwondering: deHercules, ongeëvenaarde afmetingen wapens slaanniet ieder die r  ze ziet met stomheid. Hercules Hercules plaatste, nadat hij tal van landen had veroverd en over vele volkeren had gezegevierd, als gedenktekens van zijn overwinningen

 In Duitsland leefden vroeger veel reuzen

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

22 grote zuilen aan de kust in het westen van Spanje, die aangaven dat hij van de plaats waar de zon opkomt tot daar alle landen had onderworpen. Toen hij daarna getroffen werd door een vreselijke ziekte, stortte hij zich in een vuur en verging verging hij tot as. Daardoor Daardo or weet niemand meer hoe lang hij was. Omdat er nog bewijzen van te vinden vinden zijn, kunnen we er niet aan twijfelen dat er  vroeger in Duitsland veel reuzen leefden. Een van hen, die Teutaan heette, schonk  Duitsland (Teutonia) de naam die het tot op deze dag draagt. Hij is begraven aan de Donau, in het dorp Sankt Stephan, twee mijl van Wenen. Het graf is meer dan zestig meter lang. Wie het bezoekt zal daar ook vandaag nog beenderen zien die groter zijn dan men kan geloven. geloven. De schedel schedel bevindt zich ook in het graf. Albertus Magnus Magnus zegt: als iemand twee zwaarde zwaarden n zou nemen, nemen, het ene omhoog gericht gericht en het andere omla om laag ag,, zo zou u hij hij ze binn binnen en de sc sche hede dell vr vrij ij he heen en en weer weer ku kunn nnen en be bewe wege gen. n. Zijn Zijn ta tand nden en,, zeggen degenen degenen die ze gezien hebben, hebben, zijn meer dan twee handpalmen handpalmen breed. Ik heb hier alles neergeschreven wat ik in betrouwbare geschriften kon vinden over  wonderbaarlijke volkeren. Maar of u het gelooft interesseert mij niet. Wat mijzelf   betreft, ik twijfel twij fel er niet aan dat wat ik zeg de zuivere waarheid is, i s, precies prec ies zoals ik  die beschreven vond.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

23

Viervoetige dieren  Aap hett Lati Latijn jnse se woor woord d vo voor or ‘aap ‘aap’. ’. Apen Apen zijn zijn ru ruig ig be beha haar ard d en hu hun n lich lichaam aamsb sbou ouw w Simia is he komt overeen met die van de mens. De apin draagt het jong waar ze het meeste van houdt aan haar borst, het andere zit op haar nek. Als ze moet vluchten voor jagers geeft ze daardoor noodgedwongen haar liefste jong prijs en brengt ze het andere in veiligheid, omdat ze dat immers niet van zich af kan schudden. Tegen wil en dank geeft ze dan al haar liefde aan het overgeblev over gebleven en jong. Apen krijgen bij iedere worp twee jongen: jongen: het ene haten ze en het andere hebben ze lief. Apen zijn schrandere beesten. Ze doen alles na wat hun wordt voorgedaan en kunnen daardoor ook worden gevangen. Op plaatsen waar apen zich in bomen of   bergen ophouden, trekken de jagers schoenen aan die ze voor dat doel gemaakt gemaa kt hebben, terwijl de apen de hele tijd kunnen zien wat ze doen. Dan laten ze die schoenen liggen en verbergen ze zich. De apen willen hen nabootsen, komen te voorsc voorschijn maken.hijn en knopen de schoenen zo stevig vast dat ze ze niet meer los kunnen Pliniuss beschrijft een andere methode om deze dieren te vangen. De jager neemt Pliniu lijm mee naar een plaats waar de apen hem kunnen gadeslaan en doet daar listig en duidelijk zichtbaar alsof hij zijn ogen ink met lijm insmeert. Vervolgens gaat hij weg, maar de lijm laat hij achter. achter. De apen, die hetzelfde willen doen, doen, komen te voorschijn, plakken hun ogen dicht en worden gevangen. Apen kunnen niet stilzitten. Van alle dieren is hun smaak-zintuig het beste ontwikkeld. ontwik keld. Apen hebben hebben geen staart. Ook als ze tam zijn, kunnen ze nog gemeen  bijten. Ze spelen s pelen graag met kinderen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

24 Apen eten graag appels en noten noten,, behalve als die een bittere schil hebben. hebben. Dit is dwaasheid: wie in het leven het zure en het bittere mijdt, heeft het recht niet om zich te verheugen over het zoete. Een aap vergeet niet snel onrecht dat hem is aangedaan. Iemand die zo hard is dat hij geen vergeving kan schenken als hij geslagen wordt door een vriend, lijkt op een aap, niet op een mens. Zo iemand zal tevergeefs tevergeefs bidden om vergiffenis vergiffenis voor zijn zonden. Somm So mmig igee ap apen en hebb hebben en een een st staa aart rt.. Een Een aant aantal al daar daarva van n he heef eftt ee een n ba baar ard d en ee een n br bred edee staart. De laatste zijn mooier en lijken niet op de vorige. Apen Ap en hebb hebben en de tand tanden en,, de mond mond,, de ogen ogen en de wenk wenkbr brau auwe wen n va van n ee een n man, man, maar  maar  de armen, handen en borsten van een vrouw. Het inwendige van de aap heeft daarentegen daarent egen niets gemeen met dat van de mens, minder zelfs dan dat van andere dieren. In India komen witte apen voor. Apen hebben geen navel, zoals mensen.

 Beer  Ursus, de beer, is een gevaarlijk dier, angstaanjagend en woest. Gevild lijkt een beer  Ursus, sprekend spreken d op een mens. Zijn kracht schuilt in zijn voorpoten voorpoten en in zijn lenden, zijn kop is zwak en kwetsbaar. Pasgeboren Pasgeb oren berewelpen berewelpen zijn nauwelijks nauwelijks groter dan een muis en zien eruit als vormeloze klompjes vlees (de enige herkenbare lichaamsdelen zijn de klauwen), maar na de geboorte worden de jongen in vorm gelikt door de moeder. Beren paren op dezelfde manier als mensen, mensen, schrijft schrijft Plinius. Plinius. Solinus voegt daaraan toe dat de mann ma nnet etje jess hu hun n vrou vrouwt wtje jess met met ru rust st late laten n als als ze dr drac acht htig ig zijn zijn.. Het Het ko komt mt oo ook k ze zeer er ze zeld lden en voor dat iemand ge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

25 tuige is van de geboorte van berejongen. Er zijn mannen en vrouwen zonder enig schaamtegevoel, die wel een voorbeeld mogen nemen aan deze dieren! Als beren geen hol hebben, maken ze een leger op een afgelegen, onopvallende  plaats in het woud. De vrouwtjes zijn sterker dan de mannetjes, mannetjes, net als bij de luipaard. luipaard. Beren eten vruchten, knollen en vlees. In Scandinavië komen bovendien witte  beren voor die wakken in het ijs i js maken, de zee in duiken en vis vangen. In andere  boeken lees lee s ik i k dat beren kreeften en mieren eten e ten als a ls ze ziek zijn. Ze hebben weinig bloed, behalve behalve in hun hart. Hun adem is schadelijk schadelijk en giftig. giftig. Beren jagen op herten, everzwijnen en wilde stieren. Stieren vangen ze door zich erop te storten en zich aan de rug vast te klampen. Dan grijpen ze de horens om het dier tegen de grond te werpen en ze bijten het dood voordat het zich weer kan oprichten. oprich ten. Als een beer aanvalt, loopt loopt hij op zijn achterpoten en gebruikt gebruikt hij zijn voorpoten voorp oten als wapens. wapens. Er wordt wordt gezegd dat beren een mens alleen verscheuren of  aanvallen wanneer deze hen pijn heeft gedaan. Alle wonden aan hun poten, behalve vleeswonden, genezen ze door erop te zuigen. Wanneer een beer een buffel aanvalt,  probeert hij altijd vat te krijgen op de horens en de neusgaten, omdat dat de zwakste  plekken zijn. zij n. Weinig wilde dieren blijven hun hele leven groeien, behalve beren, die hierdoor  reusachtige afmetingen bereiken. De meeste beren zijn zwart, maar er zijn ook witte  beren, die onvoorstelbaar groot zijn. In een boek vol oude wijsheid staan wonderlijke dingen over deze dieren. Alle delen van hun lichaam kunnen gebruikt worden als geneesmiddel: de klauw van de rechtervoorpoot verlost de drager ervan van de koorts, de linkerklauw verjaagt boze geesten en de huid is een probaat probaat middel tegen vlooien.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

26

 Bever   is de Latijnse naam van de bever. Bevers worden gejaagd om hun teelballen, Castor  is die castoreum die  castoreum of  of bevergeil worden genoemd en die tegen velerlei kwalen gebruikt kunn kunnen en word worden en.. Als Als de beve beverr zich zich in het het nauw nauw gedr gedrev even en voel voelt, t, bi bijt jt hi hijj ze zelf lf zi zijn jn ba ball llen en af, zodat de jagers hem laten gaan. Wanneer hij daarna nogmaals ten prooi dreigt te vallen aan jagers, gaat hij voor hen op zijn rug liggen om te laten zien dat hij geen testikels meer heeft. Nu beweren de Polen echter dat bij de bevers in hun land de testike test ikels ls zich in he hett lich lichaam aam be bevi vind nden en,, ne nett als de nier nieren en.. Maar Maar ho hoee ku kunn nnen en hu hun n be beve vers rs zichzelf dan castreren? castreren? Bevers hebben hebben een dunne dunne ontlasting, ontlasting, net als ganzen. Plinius Plinius zegt dat het dier zijn gal,, een genees gal geneesmid middel del tegen tegen all allerl erlei ei ziekte ziekten, n, uitspu uitspuwt. wt. Zijn Zijn maagsa maagsap p genees geneestt vallen vallende de ziekte. Ook daarom maakt men jacht op dit dier. Bevers kunnen kunnen niet lang in leven blijven als hun staart, die eruitziet als een vissestaart, vissesta art, niet in de buurt van water is. Experimentator  is. Experimentator  zegt  zegt dat beverstaart beverstaart naar  vis smaakt. Christenen kunnen daarom in de vastentijd zonder aarzelen beverstaart eten - dat wil zeggen, een deel daarvan. De rest van zijn lichaam bestaat gewoo gewoon n uit vlees. De staart is bijna negentig negentig centimeter lang en bijzonder vet. Er is geen dier dat op een ingenieuzere manier ondergrondse huizen bouwt. Hij  bouwt er twee, het ene hoger dan het andere: als het water wast of zakt, klimt of daalt hij zelf mee, zodat zijn staart in het water kan blijven hangen. Hij eet het liefst bladeren en bittere stukken boomschors. Bevers hebben een zeer  krachtig krachti g gebit: als ze eenmaal ergens hun tanden in hebben gezet, laten ze niet los voordat ze het helemaal hebben doorgebeten. Experimentator  doorgebeten.  Experimentator , die de levenswijze levenswijze van de bever beschrijft, beschrijft, vertelt hoe bevers zich in troepen troepen naar het bos begeven. Wanneer ze daar met hun krachtige tanden zo veel bomen hebben omgeknaagd als ze nodig heb-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

27  ben,

 De staart van de bever kan gegeten worden in de vastentijd 

grijpen ze als transportmiddel een soortgenoot, gooien hem hardhandig op zijn rug, leggen een boom tussen zijn poten en slepen hem naar het hol. Alleen bevers uit een andere kolonie kolonie behandelen ze op zo'n smadelijke smadelijke manier door ze als lijfeigenen te houden. Andere mensen beweren dat ze zich daarvoor bedienen van oude bevers, waarvan de tanden zo afgesleten zijn datelijk ze erteniet goed meer mee kunnen kunn en bijten. Deze bevers zijn voor de jagers gemakkelijk gemakk herkennen, herkennen , doordat het vel op hun rug helemaal kaal is geworden geworden van het slepen. Die dieren moeten ze daarom noodgedwongen laten lopen. Om twee redenen houdt de bever van hout: hij bouwt er zijn burchten mee en hij eet de schors. Hij gaat daarvoor op zijn gemak op zijn achterpoten zitten, houdt zijn vo voed edse sell tu tuss ssen en zijn zijn vo voor orpo pote ten n en ee eett ne nett zo zove veel el st stuk ukke ken n sc scho hors rs al alss hi hijj va vast st ka kan n ho houd uden en.. Zijn achterpoten achterpoten hebben dezelfde dezelfde vorm als die van een gans, maar ze zijn groter  en hebben kromme nagels. Zijn voorpoten zijn gelijk aan die van een hond. Dat is het loffelijke loffelijke werk van de Natuur: Natuur: om te lopen heeft de bever de voorpote voorpoten n van een hond,

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur 

 

28 en om te zwemmen de achterpoten van een gans. Het gebit van de bever is zo sterk dat hij telkens moet wegvluchten als hij een  boom omknaagt en moet kijken of de boom nog niet valt. Hij herhaalt dit net zo lang totdat de boom omvalt. De bever heeft vier zeer scherpe tanden, twee in zijn bovenen twee in zijn onder kaak. Als het waar is wat er in oude boeken staat, vormen tanden en kaakbeen één geheel. Zijn pels is van hoge kwaliteit en kostbaarder kostbaarder naarmate hij zwarter is. Solinus Solinus  beschouwt dit bont als het kostbaarste dat er is en ook de Saracenen kennen er een hoge waarde aan toe. Het vet van de bever is heilzaam voor mensen die door kramp gekweld worden en ook mensen die last hebben van bevende ledematen zijn ermee gebaat. Voorts is het vet uit de balzak nuttig: de geur van castoreum van  castoreum of  of een aftreksel aftreksel ervan in wijn is een voortreffelijk geneesmiddel voor jichtlijders.

 Bonasus De  bonasus heeft De bonasus  heeft de kop van een stier en het lichaam en de manen van een paard. Zijn horens zijn zo sterk gedraaid dat hij

 De bonasus verdedigt zich met zijn uitwerpselen

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

29 er niemand mee kan verwonden. verwonden. Als hij in het nauw gedreven wordt, wordt, rent hij weg en bestookt hij de jagers met zijn uitwerpselen, uitwerpselen, waarmee hij iedereen die hij raakt de do dood odss ssch chri rik k op he hett lijf lijf jaag jaagt. t. Op de deze ze mani manier er wreek wreektt hi hijj zi zich ch op zi zijn jn ac acht hter ervo volg lger ers. s. Dit dier is het zinnebeeld zinnebeeld van de huichelaars. huichelaars. Deze mensen tonen tonen de wereld een onschuldig onschu ldig gezicht, gezicht, maar iedereen iedereen die hun gangen nagaat nagaat en diep in hun hart ziet, zal daar duistere zaken aantreffen, waarmee men zich beter niet kan bemoeien - wie met pek omgaat wordt ermee besmet.

Capelus De  capelus is De capelus  is een kwaadaardig, woest en vervaarlijk dier, zo afschrikwekkend dat ge geen en en enke kele le jager jager he hett du durf rftt te be bena nade deren ren.. Met Met zijn zijn lange lange,, ge geta tand ndee ho horen renss ka kan n he hett ho hoge ge  bomen omzagen. De capelus De  capelus komt  komt voor langs de Eufraat, waar een soort kreupelhout groeit met lange, dunne takken. Wanneer het dier water gedronken heeft en daar rusteloos en uitgelaten van is geworden, begint het wild met zijn horens door de takken te slaan. Door zijn dolle bewegingen raken zijn jnvertakte ho-

 De capelus raakt met zijn horens verward in de takken

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

30

rens verwa rens verward rd in het het kreup kreupelh elhou out. t. De capelus wo wordt rdt dr drift iftig ig en stoot stoot een an angst gstwek wekke kend ndee kreet uit. Dat is het sein voor de jager om te voorschijn te komen en het dier zonder  enige moeite te doden. Machtige, meedogenloze heren! Laat dit een waarschuwing zijn voor u: ook wie voor niets terugschrikt en de zwakken genadeloos vertrapt, is zijn leven nergens zeker.

Catoblepas De  catoblepas is De catoblepas  is een wild en angstaanjagend dier, dat aan de Nijl leeft. Het is traag en niet bijzon bijzonder der groot groot en het gaat gaat gebukt gebukt onder onder het het zware gewich gewichtt van zijn zijn kop. kop. Wie Wie onverwacht op een catoblepas een  catoblepas stuit  stuit en het dier in de ogen kijkt, blijft op slag dood. Dit dier lijkt op de vrouwen vrouwen die hun haar in grote horens horens opgestoken dragen dragen - de kapsels die zij torsen zijn een doorn in het oog des Heren. Als er een dwaas passeert en on onge gepa past stee blik blikke ken n op he hen n werp werpt, t, word wordtt hij hij ge gegr grep epen en do door or liefd liefdee en ve verli rliest est hi hijj zi zijn jn verstand, waardoor hij lichaam en ziel verspeelt en uiteindelijk de dood vindt.

 De blik van de catoblepas is dodelijk 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

31

 De Saracenen presenter presenteren en een chimaera aan hun vorst 

Chimaera De chimaera is een van van de vele vele so soor orte ten n dier dieren en die die vo voor orko komen men in he hett woest woestee Baby Babylo loni nië. ë. Een vreemder dier is er bijna niet: het staat hoog op zijn voorpoten maar heeft een laag achterlijf. Jacobus van Vitry zegt dat de Saracenen veel moeite doen om ch chim imaer aera's a's te va vang ngen en en he hett uitb uitbun undi dig g viere vieren n als ze er een bu buit itmak maken en.. Daarn Daarnaa trekk trekken en ze hun vangst kostbare kleren aan en bieden hem aan hun vorst aan als blijk van verering. De chimaera is de ziel, de vurige inspanningen inspanningen van de Saracenen zijn de listen en lagen van de duivels, die dag en nacht op

 Een duivel bemachtigt de ziel van een stervende

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

32 een kans kans wachten wachten om een ziel ziel te grijpen grijpen en als geschenk geschenk voor hun hun heer naar de plaats plaats te brengen waar ze gepijnigd gepijnigd wordt, wordt, een dienst die ze met het grootste grootste genoegen verrichten voor hun meester. Hoedt u voor dit duivelsgebroed!

 Eale De  eale lijkt De eale  lijkt volgens de boeken op een paard. Hij heeft de staart van een olifant, de onderkaak van een everzwijn en een pikzwarte vacht. Solinus noemt zijn horens, die meerr dan een halve mee halve met meter er lang lang zijn, zijn, versch verschrik rikkel kelijk ijkee aanval aanvalswa swapen pens. s. Volgens olgens Jacob Jacobus us van Vitry kan de eale de  eale in  in een gevecht naar believen één hoorn naar achteren buigen, terwijl hij zich van de andere bedient. Wanneer deze stomp en moe is geworden, laat hij hem rusten en richt hij snel de andere weer op. Dit dier verkeert graag in de nabijheid van rivieren.

 Eenhoorn Unicornus is de ee eenh nhoo oorn rn,, oo ook k be beke kend nd als als espentijn espentijn.. Zijn Zijn Grie Grieks ksee na naam am is rhinoceros rhinoceros,, omdat hij een hoorn tussen zijn neusgaten heeft staan. Hij is klein in verhouding tot zijn kracht en heeft korte poten voor een dier dat zo groot is, schrijft Isidorus van Sevilla.. De eenhoorn Sevilla eenhoorn is zeer snel en kwaadaardig kwaadaardig:: geen jager kan hem vangen. Zijn vacht is geelblond. Zijn hoorn, die meer dan een meter lang is en ijzersterk, slijpt hij aan een steen zo scherp dat zelfs olifanten tegen hem het onderspit moeten delv delven. en. Sper Sp eren en bo boez ezem emen en he hem m ge geen en an angs gstt in in.. Hi Hijj leef leeftt ho hoog og in de be berg rgen en en in on onhe herb rber ergz gzam amee en verlaten streken. De geleerden Jacobus van Vitry en Isidorus van Sevilla beschrijven hoe men de eenhoorn eenhoo rn kan vangen zonder er jacht op te maken. maken. Laat een maagd alleen in het woud: wanneer de

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

33

 De eenhoorn kan alleen gevangen worden door een maagd 

eenhoorn verschijnt en haar ongerepte schoonheid aanschouwt, laat hij al zijn woestheid varen en zinkt hij in aanbidding voor haar neer. Hij vlijt gedwee zijn kop in haar schoot en valt vredig in slaap. Op dat moment komen de jagers te voorschijn, die hem vangen en doden of hem stevig vastgebonden als bezienswaardigheid naar  het paleis van een adellijk heer brengen. brengen. Dit hardvochtige hardvochtige dier is volgens volgens mij een zinnebeeld zinnebeeld van de Zoon Gods, Die van eeuwigheid in de Vader was. Voordat Hij in de schoot van Maria afdaalde, was Hij in de hemel een onbarmhartig heerser en verbande Hij de gevallen engelen omwille van hun schandelijke schandelijke hoogmoed hoogmoed naar de Hel. Op aarde stortte Hij zijn gramschap uit over ons aller stamvader Adam, om hem te straffen voor zijn ongehoorzaamheid. Zijn toorn keerde zich ook tegen de verdorven inwoners van Sodom, die zich aan onkuisheid bezondigden, en tegen de gulzige kinderen Israëls. Niemand ter wereld kon deze eenhoorn, deze enigge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

34  boren Zoon, aangrijpen, behalve de Maagd Maria, die geen gelijke had in deze aardse woestenij. Door haar ootmoed en zuiverheid liet de God der Wrake zijn toorn varen. Hij daalde neer in haar onbevlekte onbevlekte schoot, waarin Hij zonder dat zij omgang omgang had gehad met een man onze menselijkheid heeft aangenomen om ons heil te bewerken. In dit menselijke omhulsel is Hij in de schoot van de reine maagd gevangen door de  jagers - dat zijn de joden. Zij hebben Christus vermoord, Die kort daarna daar na opstond uit de dood en opvoer naar het koninklijk paleis van Zijn Vader, waar de heiligen God zien van aangezicht tot aangezicht.

 Egel  De  erinaceus is De erinaceus  is ook bekend onder de naam cyrogrillus naam  cyrogrillus.. In het Nederlands heet het dier ‘egel’, in het Vlaams ‘heerts ‘heerts’. ’. Het lijkt op een speenvarken. speenvarken. Zijn hele lichaam - op zijn buik na - is bezet met stekels en bij het minste of geringste vermoeden van gevaar rolt hij zich op tot een bal, zodat hij veilig verscholen is in zijn wapenrusting. Zijn lichaam is verdwenen in zijn stekels en het is moeilijker om hem aan te raken, maar dat is te verhelpen door hem in warm water te doen. Ambrosius Ambro sius verzekert ons dat egels intelligente intelligente dieren zijn. Ze maken holen met tw twee ee uitg uitgan ange gen n en ku kunn nnen en lang lang van van tevo tevore ren n de wi wind ndri rich chti ting ng vo voor orsp spel elle len. n. Al Alss de wi wind nd uit het noorden waait, sluiten ze ijlings de opening op het noorden af; komt de wind uit het zuiden, dan stoppen ze het gat op het zuiden dicht en maken ze de andere uitgang weer open. Hett vlee He vleess va van n de eg egel el he heef eftt ee een n ve verd rdro roge gend ndee en laxe laxere rend ndee werk werkin ing g en is ve vers rste terk rken end d voor de maag. Het is bovendien vochtafdrijvend en ook bruikbaar tegen de soort melaatsheid melaatsh eid die ‘elefantiasis’ ‘elefantiasis’ wordt genoemd. genoemd. Hoe vetter de egel is, hoe meer  geneeskracht hij bezit.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

35 Een gevilde egel lijkt op een varken. Egels zijn de enige dieren met twee anussen. Ze hebben testikels op de plaats waar zich bij vogels vogels de nieren bevinden. bevinden. Isidorus van Sevilla beschrijft hoe egels in de herfst in wijnstokkken klimmen en druiven op de grond laten vallen. Ze verzamelen de druiven, rollen zich eroverheen en nemen ze op hun stekels mee, tot vreugde vreugde van hun jongen. jongen. Met het vlees van een egel, dat verbrand is en gemengd met pek, kan men weer  haar laten groeien op littekens, schrijft Plinius. Volgens Aristoteles paren egels staande: de Natuur geeft ieder schepsel wat het nodig heeft voor een tevreden leven.

Furions De furions,, schrijf De furions schrijftt Aristo Aristotele teles, s, is niet niet alleen alleen een wellust wellustig, ig, maar ook een gulzig gulzig dier, dier, dat grote gevaren trotseert om aan voedsel te komen. Dit dier heeft geen lang leven. Waarom, vraagt u? - doordat doordat het zo vreselijk hitsig is. Als de geslachtsdrift geslachtsdrift bezit ne neem emtt va van n de de furions  furions,, ra raak aktt hij hij vo volk lkom omen en bu buit iten en zinn zinnen en.. Zijn Zijn lu lust sten en zi zijn jn ec echt hter er ster sterke ker  r  dan zijn krachten en aangezien de natuur wellust die de grenzen grenzen van het natuurlijke natuurlijke overschrijdt niet toestaat, is wezens die zich niet kunnen inhouden geen lang leven  beschoren. De furions De  furions paart  paart op dezelfde manier als de mens: het vrouwtje ligt onder  en he hett mann mannet etje je bo bove ven. n. Dit Dit dier dier ve verd rdie ient nt on onze ze lo loff omda omdatt he hett zi zich ch in zi zijn jn on onwe wete tend ndhe heid id niet overg overgeeft eeft aan tegenna tegennatuu tuurlij rlijke ke handel handeling ingen, en, in tegenst tegenstelli elling ng tot verdor verdorven ven mensen mensen - maar daar zal ik liever over zwijgen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

36

 Haas  Lepus  is de Latijnse naam van de haas, een dier dat door veel mensen graag wordt  Lepus is gegeten.. Hazen zijn erg laf en slaan snel op de vlucht. Overdag gegeten Overdag eten ze bijna niets, daar zijn ze te bang voor. De wezel speelt met de haas, maar bijt zijn speelgenoot de strot af zodra hij die bij de keel kan grijpen. Hazen veranderen veranderen om het jaar van geslacht. Als het nodig is, eten ze sneeuw. De geleerde Ambrosius schrijft over een land waar de hazen 's winters wit zijn en als het minder koud wordt hun oude vacht weer terugkrijgen. Oogaandoeningen kunnen worden genezen door de longen van een haas op de ogen te leggen. Fijngewreven hazelongen zijn goed tegen voetkwalen. Stremsel van de hazemaag (dat zeer lang bewaard kan worden) zuivert het lichaam van ziekten en hazevlees is goed voor mensen die een vochtige constitutie hebben. Hazen rennen bergopwaarts sneller voor de honden uit dan bergafwaarts - in het laatste geval wordt hun vaart geremd door hun korte voorpoten.

 Hazen veranderen om het jaar van geslacht 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

37 Alleen de haas en de leeuw slapen met hun ogen wijd open. De Heili Heilige ge Basi Basiliu liuss schrij schrijft ft da datt ha hazen zen moeil moeilijk ijk te ve verd rdri rijv jven en zijn zijn va van n pl plaat aatsen sen waar  waar  ze zich eenmaal gevestigd hebben, doordat ze zich met een onvoorstelbare snelheid vermenigvuldigen. Dit is een gunst die de Natuur aan de haas verleent, omdat hij de  prooi is van bijna alle andere a ndere dieren. Als het vrouwtje haar eerste paar jongen werpt,  bevindt zich in de baarmoeder al een ander paar met en een paar zonder haar, en een  paar jongen dat net verwekt is. is . Esculapius zegt dat vierdendaagse koorts verdreven kan worden door een vers ha hazeh zehart art om de hals hals va van n de zieke zieke te ha hang ngen en.. Het Het ha hart rt he help lptt oo ook k tegen tegen va valle llend ndee ziekt ziekte. e. De gal geneest slechtziendheid. Een drank van verpulverde hazenieren is goed tegen  blaasstenen, evenals het bloed, gedronken met warm water. water. De baarmoeder verzekert vrouwen van een mannelijk kind en het stremsel uit de maag, verpulverd en meteen ingenomen, heeft dezelfde uitwerking. Zo vond ik het beschreven.

 Hond  Canis  is de Latijnse naam van de hond. Canis is hond. Jacobus van Vitry vertelt vertelt ons dat honden dieren zijn die allerlei dingen dingen kunnen leren. Hoewel ze graag slapen, bewaken bewaken ze hu huize izen n tege tegen n misd misdad adig igers ers.. Ze he hebb bben en hu hun n meest meester er zo lief lief da datt ze ni niet et zelde zelden n hu hun n leven leven hebben gegeven gegeven om het zijne te beschermen. beschermen. Daarom hoort hoort men ze 's nachts vaak   blaffen. Er bestaan ook veel verhalen over honden die hun meester hebben gewroken. De Heilige Ambrosius is een van degenen die daarover geschreven hebben. Pliniuss en Solinus schrijven dat de koning Pliniu koning van Albania Albania aan Alexander Alexander de Grote, toen deze op zou trekken om India aan te vallen, een hond stuurde die groter was dan men ooit had ge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

38 zien.

 Brakken zijn jachthonden die gebruikt worden om het wild op te jagen

Al Alex exan ande derr was was zeer zeer ve verw rwon onde derd rd ov over er dit dit dier dier en liet liet ev ever erss en be beren ren br bren enge gen. n. De ho hond nd keurdee hun geen blik waardig en bleef stil liggen, keurd liggen, alsof hij geen trek had in zulke  prooi. Hierop gaf Alexander bevel hem te doden. Toen de koning van Albania dit ve vern rnam am,, zo zond nd hij hij Al Alex exan ande derr een tw tweed eedee ex exem empl plaar aar va van n de deze zelfd lfdee soor soortt en ra raad adde de he hem m aan het dier op de proef te stellen met leeuwen. Alexander liet een leeuw los, die door de hond ogenblikkelijk verscheurd werd. Een olifant verging het niet anders. Jacobus van Vitry schrijft dat een aantal honderassen moordenaars en dieven kan herkennen aan hun geur. geur. Volgens Volgens verscheidene boeken zijn deze honden gevoed met vrouwenmelk en afgericht op mensenbloed. In de boeken worden drie soorten honden onderscheiden. De edelste zijn lange hond honden en die die hoog hoog op hu hun n po poten ten staan staan en hard hard kunn kunnen en lope lopen. n. Dit Dit zijn zijn go goed edee jacht jachtho hond nden en,, maar ze kunnen niet blaffen. Ach! deze edele jachthonden die niet blaffen worden met de dag machtiger! De edelen beheersen de kerkelijke goederen, waar Jezus zijn  bloed om vergoot en die de leden l eden van Christus toebehoren - alles is nu in handen van de adel. Dat deze honden niet blaffen wil zeggen dat ze niet prediken, prediken, want edelen verkondigen geen boodschap om het volk te beke-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

39 ren. Met roven voorzien ze in hun onderhoud onderhoud en vrouwen verleiden verleiden is voor hen het hoogste goed: dat is de prooi waar ze op uit zijn. De tweede soort honden zijn de brakken, honden met lange, afhangende oren. Ze hebben een scherpe neus en kunnen het wild goed afmatten, al zijn ze niet zo snel. Er zijn zijn er waar waarvan van de reuk reukzin zin zo goed goed ontwik ontwikkel keld d is, dat ze een eenmaa eenmaall op opgesn gesnove oven n spoor in het bos niet kwijtraken voor ze het wild gevonden gevonden hebben. hebben. De derde soort zijn de huishonden, die niet zo hoog worden aangeslagen, maar  zich dag en nacht nuttig maken als waakhond. waakhond. Plinius schrijft dat honden iemand die op de grond zit zullen ontzien. Het is billijk  dat iemand die zich vernedert voor degenen die kwaad in de zin hebben niet gebeten wordt. Honden komen blind ter wereld na een draagtijd van zestig dagen. De reu is vanaf  zijn achtste maand geslachtsrijp, geslachtsrijp, de teef als ze zeven maanden maanden oud is. Sommige Sommige honden hond en worden vijftien jaar oud, andere twintig. Dat ze bij het paren van achteren aan elkaar vastkleven, vastkleven, komt doordat ze zo hitsig zijn. Het beste jong is het jong dat het laatste gaat zien, of dat waar de moeder het meest van houdt. De meeste  pasgeboren honden blijven twaalf twaa lf dagen blind, sommige drie maanden. Dolle honden genezen als men de uitwerpselen van een kapoen door hun voedsel mengt. meng t. Wie door door ee een n doll dollee hond hond gebe gebete ten n is is,, za zall baat baat vind vinden en bi bijj de wort wortel el va van n de wi wild ldee roos. Al Alss een ge gewo wond ndee ho hond nd be begi gint nt te jank janken en,, va vall llen en zijn zijn soor soortg tgen enot oten en he hem m aa aan n en bi bijt jten en hem dood. Vanaf de tijd dat ze een jaar oud zijn, tillen honden hun poot op als ze urineren. Ze ge geni niet eten en ervan ervan hu hun n scherp scherpee ne neus us te ge gebr brui uike ken n en be besn snuf uffel felen en el elka kaar ar on onbe besch schaam aamd d van achteren. De reu van de jachthond leeft tien jaar, de teef twee jaar langer. Bij al wat leeft,  jachthonden uitgezonderd, leven de mannetjes langer dan de vrouwtjes.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

40 Aristoteles zegt dat zieke honden gras eten of een ander kruid en de kwade sappen Aristoteles uitspugen. Volgens sommigen kunnen honden niet zonder mensen leven. Met zijn tong kan de hond zijn wonden verzorgen verzorgen.. Als hij gewond is en de wond met zijn tong niet kan bereiken, likt hij aan zijn poot en bestrijkt daar de wond mee. Dat leert hij van de natuur. In het boek van de oude losofen wordt een vreemd experiment  beschreven: neem een e en ongespeend hondejong en een epilepticus, e pilepticus, en leg het hondje op de borst van de zieke. Vaak betekent dat de redding van de zieke en de dood van het hondje. Een reu zal een teef niet bijten, tenzij hij ertoe gedwongen wordt: zo is het bij alle dieren. Schaam je daarom, hardvochtige hardvochtige man! Wie vrouwen vrouwen niet spaart, is de naam van man niet waard. Het is een gewoonte gewoonte van honden honden om schone schone plaatsen te bevuilen. bevuilen. Schoenen van hondeleer zijn goed tegen jicht, maar als honden ruiken dat iemand zulke schoenen schoenen draagt tillen ze hun poot op en wateren ze ertegenaan. ertegenaan.

 Hyena De  hyena is De hyena  is een dier dat bij voorkeur voorkeur op begraafplaatse begraafplaatsen n rondwaart en zich daar te goed doet aan de lijken. Plinius en Solinus schrijven dat hyena's zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsdelen hebben. Doordat hun ruggegraat één onbeweeglijk  geheel vormt met hun halswervels, kunnen ze alleen achterom kijken door zich helemaal om te draaien. De hy hyen enaa be besl slui uipt pt 's na nach chts ts in de woes woesti tijn jn he herd rder erss en spit spitst st zi zijn jn or oren en om hu hun n na name men n op te vangen. De volgende nacht gaat hij naar hun hutten en roept hij hun naam om hen naar buiten te lokken lokken en te doden. Vaak Vaak leren hyena's het geluid na te bootsen van iemand die ziek is en overgeeft. overgeeft. Mensen of honden

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

41

 De hyena lokt herders naar buiten door hun naam te roepen

die ze hiermee in de val kunnen lokken, lokken, verscheuren verscheuren ze meteen. meteen. Wanneer de schaduw van een hyena op jachthonden valt die hem op het spoor  zijn, kunnen ze niet meer blaffen. Alle dieren raken het spoor bijster nadat de hyena om hen heen is gelopen. Een andere wonderbaarlijk wonderbaarlijkee eigenschap van het dier is dat hij zijn kleur naar believen kan veranderen. Voor op zijn kop of in zijn ogen heeft hi hijj ee een n ze zeer er bijz bijzon onde dere re st stee een: n: wi wiee de deze ze st stee een n on onde derr zijn zijn to tong ng dr draa aagt gt ka kan n in de to toek ekom omst st zien, daar zijn alle geleerd geleerden en het over eens. Hyena'ss zijn zo groot als een wolf en hebben Hyena' hebben de manen van een paard. Ze komen in groten getale voor in Afrika Afrika..

 Kat   Musio, dat is de kat. Jacobus  Musio, Jacobus van Vitry schrijft dat katten 's nachts muizen vangen vangen die zich verborgen houden in donkere holen, 's Nachts hebben katten ogen als karbonkels. karbo nkels. Het zijn onreine dieren, die op muizen en ratten jagen. Ze spelen met hun prooi en verslinden hem pas als ze hem op allerlei manie-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

42 re ren n ge gekw kwel eld d he hebb bben en.. Katt Katten en va vang ngen en oo ook k gift giftig igee pa padd dden en,, maar maar al alss ze ni niet et on onmi midd ddel elli lijk  jk  daarna water drinken, drinken, sterven ze van dorst. Ze vallen slangen aan zonder door hun gif gedeerd te worden. worden. In de pa paar arti tijd jd word worden en ka katt tten en wi wild ld en zwer zwerve ven n ze ro rond nd op zo zoek ek na naar ar ee een n soor soortg tgen enoo oott om mee te paren. Ze vechten fel met andere katten om het gebied te verdedigen waarbinnen ze op muizen jagen. Als katten geaaid worden, zetten ze een hoge rug op. Ze zoeken graag warme  plaatsen op en schroeien daardoor vaak hun vel. Als hun snorharen korter worden ge gema maak akt, t, ve vera rand ndere eren n ze in ba bang ngeli elijk jkee dier dieren en.. Om ka katte tten n di diee te ve verr va van n hu huis is wegl weglop open en ta tamm mmer er te make maken, n, moet moet men men hu hun n or oren en in inko kort rten en:: ka katt tten en zijn zijn na name meli lijk jk vo voor or ni niet etss ba bang nger  er  dan voor regen in hun oren.

 Leeuw  Leo,, de leeuw (die hier in Vlaanderen liebaard   Leo Vlaanderen  liebaard  wordt   wordt genoemd) is de koning der  viervoetige viervo etige dieren, van lezen in desoort geschriften geschr iften van drievacht soorten soorte leeuwen leeuwen. . Leeuwen dewe eerste zijn klein enSolinus. hebben hebben Er eenzijn ruwe enn krullende manen. Deze leeuwen zijn niet sterk en niet vurig. Andere leeuwen, die  bij de leeuwin l eeuwin verwekt worden door de wilde pardus wilde  pardus,, zijn nobel noch moedig moedig en hebben geen manen. De edele leeuwen daarentegen zijn groot en gladharig, sterk, snel en onverschrokken. Ze hebben een nobele inborst en kennen geen valsheid. Ze zien ieder recht in de ogen en verlangen van anderen dezelfde oprechtheid. oprechtheid. Hun gemoedsgesteldheid kan worden afgelezen aan hun voorhoofd en hun staart. De kracht van leeuwen schuilt in hun borst en voorpoten. Leeuwen zijn zo heet dat ze op ieder moment tot paren bereid zijn. De leeuwin werpt de eerste keer vijf jongen. Het tweede nest bestaat uit vier jongen, het derde uit drie, het

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

43

 De leeuw wekt zijn jongen tot leven met zijn gebrul 

vier vierde de uit uit tw twee ee en het het vijf vijfde de uit uit één één jong jong.. Daar Daarna na kr krij ijgt gt de le leeu euwi win n ge geen en jo jong ngen en meer meer.. Ze heeft niet meer dan twee kleine tepels, midden op haar buik. Augustinus zegt dat de welpen pas drie dagen na de geboorte geboorte door het klaaglijke klaaglijke brullen en briesen van hun vader worden gewekt uit een slaap die niet van de dood is te onderscheiden. onderscheiden. In de werk werken en va van n Soli Solinu nuss st staat aat da datt ee een n leeu leeuw w niet niet sn snel el kwaad kwaad word wordt, t, tenz tenzij ij ieman iemand d hem pijn doet, maar wanneer zijn woede eenmaal gewekt is, zijn de gevolgen fataal. Hij spaart echter degenen die zich voor op de grond gron d werpen: toont zich een heer. Waarom hebben lieden diehem de leeuw niet in hun hartdaarin dragen, hemhij wel op hun schild staan? Als zulke helden op tegenstand tegenstand stuiten, laten ze zich snel verjagen, maar voor de armen en de overwonnenen kennen ze geen pardon. Als een ontsnapte ontsn apte gevangene gevangene daarentegen het pad van een leeuw kruist, zal deze hem geen haar krenken. Mensen doodt een leeuw alleen wanneer hij anders zou omkomen van de honger, honger, en dan nog bij voorkeur mannen - is dit niet nobel? - en liever vrouwen dan ongerepte maagden. Als een leeuw slaapt, blijven zijn ogen geopend. Als hij over zand of sneeuw loopt, wist hij zijn sporen uit met zijn staart, zodat mensen hem minder gemakkelijk kunnen volgen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

44

 De luipaard is het bastaardkind van de leeuwin

Onder elkaar laten leeuwen hun bloeddorst varen; soortgenoten laten ze ongemoeid. Leeuwen Leeuwe n slaan met tegenzin op de vlucht wanneer de jager hun spoor gevonden heeft, schrijft schrijft Solinus, en houden na een korte afstand stil alsof ze in het geheel niet  bang zijn. Dit doen ze zolang ze zich in het open veld bevinden, bevinden, alsof ze zich schamen om voor iemand opzij te gaan. Maar zodra ze het woud bereiken en er zeker van zijn dat niemand hen weg ziet rennen, vluchten ze met al hun krachten voor de jager en zijn honden. Leeuwen bespringen hun prooi, maar als ze voor honden op de vlucht zijn, ze niet springen. sprinonde gen. rgrond Alskunnen een leeuw op meer een harde ondergro nd loopt, trekt hij net als een kat zijn nagels in zodat ze minder minder snel stomp worden. worden. Wanneer hij ergens heen snelt, schiet hij door zijn grote kracht zijn doel voorbij. Als hij honger heeft, trekt de leeuw met zijn staart een grote kring op de grond grond en stoot hij een bloedstollen bloedstollend d gebrul uit. Geen dier binnen binnen de cirkel kan daarna nog de moed opbrengen om de aangegeven grens te overschrijden. Ambrosius schrijft dat dit wonderbaarlijk is, omdat veel dieren die door hun snelheid zouden kunnen ontkomen, als aan de grond genageld blijven staan.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

45 De leeuw leeuw,, die die zich zich in all allee op opzic zicht hten en gedraa gedraagt gt als een koni koning ng,, versma versmaad adtt he hett gezel gezelsch schap ap van andere dieren en trekt misprijzend zijn neus op voor overgebleven voedsel. Alle viervoetige viervoetige dieren vrezen de leeuw, leeuw, maar de leeuw leeft in angst voor de schorpioen - bij het zien van zijn giftige vijand slaat hij ogenblikkelijk op de vlucht. Een in het nauw gedreven leeuw is bang voor speren, maar vuur boezem boezemtt hem de meeste angst in. Hij is ook bang voor het geluid van wagens en voor witte hanen. Om he hem m te temm temmen en ka kan n men men vo voor or zijn zijn og ogen en ee een n ho hond nd af afra rans nsel elen en:: de le leeu euw w za zall de denk nken en dat de man die dat doet hem even makkelijk kan bedwingen als de hond die hij hoort  janken. Leeuwen worden nooit vet. Ze eten bewust met mate en als ze toch iets te veel et eten en,, trek trekke ken n ze het het met met hun hun klau klauwe wen n weer weer uit uit hun hun keel keel.. Al Alss ze zi ziek ek word worden en,, ge gene neze zen n ze zichzelf door een aap te eten of door hondebloed hondebloed te drinken. drinken. Als leeuwen vriendelijk vriendelijk gestemd zijn - wat zelden voorkomt voorkomt - ligt hun staart stil. Als ze slecht geluimd zijn slaan ze met hun staart. Ze prenten zich het uiterlijk in van de man die hen verwond verwond heeft en storten zich zonder bedenken bedenken op hem zodra ze hem weer zien, al wordt hij omringd door een grote menigte. Wanneer een lid van een jachtgezelschap jachtgezelschap op een leeuw schiet en mist, werpen de leeuwen leeuwen de jager tegen de grond. Dat is de enige manier waarop ze hem laten boeten. Het vlees van de leeuw is zeer heet en het hart is werkelijk buitengewoon heet: daarom zet men leeuwevlees voor aan mensen met een koude constitutie. De botten van een leeuw zijn zo hard dat er vuur uit geslagen kan worden, zoals uit stenen. De ho holt ltee erin erin is erg erg klei klein n en ze be beva vatt tten en - de ribb ribben en uitg uitgez ezon onde derd rd - ge geen en merg merg.. Leeu Leeuwe weve vett (dat heter is dan dat van de andere viervoetige viervoetige dieren) is een probaat middel tegen gif. gif. Een Een meng mengse sell van van leeu leeuwe weve vett met met wi wijn jn houd houdtt alle alle dier dieren en op ee een n af afst stan and d al alss de hu huid id ermee is ingewreven. Leeuwevet gemengd met rozenolie geneest het gelaat van alle onvolkomenheden en

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

46 maakt het stralend stralend en gezond. gezond. De leeuw kan zijn kop niet omdraaien, omdat zijn hals uit niet meer dan een enkel  bot bestaat. Hij heeft tanden als een hond, maar ma ar groter, zoals dat past bij een dier als de leeuw.

 Leontophonoss  Leontophono De  leontophonos,, schrijft Solinus, is een klein dier, dat men verbrandt om de as te De leontophonos strooien strooie n op plaatsen plaatsen waar leeuwen leeuwen komen - de minste of geringste geringste aanraking met deze as betekent een wisse dood voor de leeuw. Wanneer de leeuw de leontophonos de  leontophonos in zijn zijn klau klauwe wen n krij krijgt gt,, ke kent nt hij hij ge geen en ge gena nade de en ve vers rsch cheu eurt rt hi hijj he hem, m, ho hoew ewel el hi hijj da daar ardo door  or  ook zijn eigen dood bezegelt. bezegelt. De leontophonos De  leontophonos kan  kan ook alleen met zijn urine de leeuw doden. doden. Spaar de zwakken, zwakken, grote heren! Het lot kan soms een verrassende verrassende wending nemen…

 Lynx  De lynx lynx,, leze zen n we in de Lapidarius en bij bij Jacob Jacobus us va van n Vitry itry (d (die ie hi hieri erin n Plin Pliniu iuss vo volg lgt) t),, heeft zulke scherpe ogen dat hij door muren heen kan kijken. Hij krijgt nooit meer  dan één jong. Zijn tong lijkt op die van een slang en steekt altijd in zijn volle lengte uit zijn bek. Hij heeft een sterk gedraaide gedraaide hals en verscheurende verscheurende klauwen. klauwen. Deskundigen schrijven dat zijn urine stolt tot een kostbare en zeldzame edelsteen, de de ligurius  ligurius.. Omdat de lynx de mensen ieder voordeel misgunt, misgunt, bedekt hij zijn urine met zand, maar zijn naijver naijver kan niet verhinderen verhinderen dat de urine in een edelste edelsteen en verandert. De ligurius De  ligurius geneest  geneest diverse aandoeningen, maar het is vooral een goed middel voor mensen die lijden aan verstopping. verstopping. Die kwaal verdwijnt verdwijnt als men water  drinktt waarin de steen drink

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

47

 De urine van de lynx verandert in een kostbare edelsteen

gewassen is. Wie de kleur in zijn gezicht is kwijtgeraakt, krijgt door deze steen weer  een gezonde gelaatskleur. Lynxen komen voor in India.

 Mantichora De  mantichora is De mantichora  is volgens volgens Plinius en Solinus een echt monster: monster: hij heeft het gezicht van een mens, maar met gele ogen en rood haar, en ziet er verder bijna helemaal uit als een leeuw. Zijn staart eindigt in een vlijmscherpe punt en zijn stemgeluid heeft de aangename klank van een blaasinstrument. blaasinstrument. Er is niets waar de mantichora de  mantichora meer   meer  van houdt dan van mensenvlees. Hij kan zich snel als de wind voortbewegen en zijn gebit bestaat uit een driedubbele rij tanden.

 Mol  De  talpa heet De talpa  heet in het Vlaams ‘mol’. Het is een blind dier, dier, dat zijn hol onder de grond grond maakt. De mol houdt van aarde, omdat hij

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

48 daaruit ontstaan is, en leeft van de wormen die hij in de aarde vindt. Boeren bezorgt hij hij vaak vaak over overla last st,, door doorda datt hij hij de wort wortel elss van van het het kore koren n opee opeet. t. Soms Soms ee eett hi hijj ze zelf lfss aa aard rde. e. Zijn haar is dik, zijn huid pikzwart. Melaatsheid is meer dan eens genezen door het gezicht van de zieke in te wrijven met de as van een verbrande verbrande mol, vermengd vermengd met het wit van een ei. Mollebloed laat weer haar groeien op een kaal hoofd. Aristoteles Aristoteles zegt dat alle dieren die paren ogen hebben, uitgezonderd de mol. Toch zal iemand die het vel opensnijdt op de plaats waar ze zich zouden moeten bevinden daar inderdaad ogen aantreffen, ook al is het dier van nature blind. Dit is weer een bewijs van de edelmoedigheid edelmoedigheid van onze Schepper, Schepp er, die elk schepsel geeft wat het toekomt: de mol heeft immers geen ogen nodig. Plinius zegt dat geen dier zo'n scherp gehoor heeft als de mol, die in zijn duist duistere ere gang gangen en all alles es ho hoor ort; t; en dat dat is een wond wonder er,, omda omdatt gelu geluid id zich zich alt altijd ijd in op opwa waart artse se richting voortplant.

 Muis  Mus, de mu  Mus, muis is,, is een een dier diertj tjee dat dat verz verzot ot is op br broo ood. d. De geur geur va van n muiz muizen en ja jaag agtt ol olif ifan ante ten n op de vlucht. vlucht. Muizen zijn tot alles in staat om eten te bemachtigen bemachtigen,, maar wanneer  wanneer  ze water water drink drinken, en, gaan gaan ze do dood od,, zegt zegt Aristo Aristotel teles. es. De Libisc Libische he muizen muizen,, schrij schrijft ft Plini Plinius, us, sterven inderdaad inderdaad als ze water drinken. drinken. De hooggeleerd hooggeleerdee Basilius zegt: in de Egyptische stad Thebe is het land in een oogwenk vergeven van de muizen zodra de warme zomerregens beginnen te vallen. Als er honderd kazen in een huis liggen, nemen ze daar de beste van. In sommige landen komen witte muizen voor, in andere rode, maar over het algemeen algemeen zijn ze grijsachtig wit. Er is ook nog een ander soort muis, de rat. Dat zijn smerige beesten! Als de urine van hitsige ratten op iemands iemands huid valt,

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

49 ro rott al he hett vlee vleess weg. weg. Soms Soms,, ze zegt gt men, men, plan plante ten n ra ratt tten en zich zich ra raze zend ndsn snel el en massa massaal al vo voor ort, t, om vervolgens weer allemaal in korte tijd uit te sterven, terwijl er toch van de dode dieren geen spoor te bekennen is. Op Westvoorne komen geen ratten voor, daar kan de schrijver van dit boek voor instaan. instaan. In het Oosten zijn muizen gezien zo groot als vossen, die de dieren doodbijten en de mensen veel pijn doen. Ook in Arabië moeten grote muizen voorkomen, voorkomen, met voorpoten voorp oten die meer dan een handpalm handpalm breed zijn, maar met kleine achterpoten. achterpoten.

Olifant  De  elephas is De elephas  is de olifant. Het is een groot en sterk dier. Aan zijn bek hangt een lange slurf, die hij overal voor gebruikt. Die slurf heeft hij nodig omdat hij groot is en zich niet naar de grond kan buigen: buigen: zonder de slurf, waarmee hij eten en drinken naar zijn  bek brengt, zou hij zich niet van voedsel kunnen voorzien. Bij Jacobus van Vitry Vitry lezen we dat olifanten olifanten op het slagveld slagveld met hun slurf slaan en er hun vijanden meestrijdlust grijpen.neemt Door nog hun toe moed en trouw zijn het in dewijn oorlog zeer   bruikbare dieren. Hun wanneer iemand ze rode of bloed laat zien. Perzen en Indiërs trekken ten strijde met olifanten die gevechtstore gevechtstorens ns met vijftig soldaten soldaten dragen en breken daarmee daarmee door de vijandelijke vijandelijke linies heen - niets houd houdtt daarte daartege gen n stand stand.. Het gelu geluid id dat dat olifa olifant nten en uitst uitstot oten en is zo kr krach achtig tig dat dat het iedere iedereen en angst aanjaagt. Olifanten hebben grote slagtanden, die naar boven zijn gebogen en meer dan een meter lang zijn. Van deze tanden worden krachtige en kostbare geneesmiddelen gemaakt. Het poeder dat overblijft als ze verbrand zijn, stelpt neusbloedingen en stopt diarree; het is bovendien bovendien het beste middel om menstruatie menstruatie te stoppen en het geneest bloedende aambeien. Van het poeder moet een drank gemaakt worden met sap van de weegbree. weegbree.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

50

Links:  Olifant met gevechtstoren Links: Olifant Rechts: Olifant Rechts:  Olifant gevangen en gedood door twee naakte maagden

Ol Olif ifan ants tsta tand nden en zijn zijn ge gema maak aktt va van n he hett jns jnste te iv ivoo oorr, maar maar de re rest st va van n he hett skel skelet et is mind minder  er  waardevol en heilzaam. De slagtanden van de mannetjes zijn naar boven gebogen, die van de vrouwtjes vrouwtjes zijn recht; de kromste kromste tanden zijn het meeste waard. In oude boeken kan men lezen hoe men olifanten olifanten op het spoor komt en vangt. Twee meisjes die nog maagd zijn lopen naakt de wildernis in. Een van hen draagt een kelk, de ander een zwaard, en ze lopen uit volle borst te zingen. Zodra de olifant hen hoort, komt hij naar hen toe en als hij de maagden ziet, likt hij hun kuise ledematen, hun borsten en hun naakte lichaam, want olifanten houden van alles wat zuiver is. Hij geniet er intens van en valt weldra in slaap. Het ene meisje steekt dan zonder dralen het zwaard in zijn lijf, het andere vangt het bloed op van het stervende di dier er.. Met het het bloe bloed d word worden en koni koning ngsma smant ntels els pu purp rper erro rood od geve geverfd rfd.. Zo heb heb ik het het gelez gelezen en.. Het bloed van de olifant olifant is het zinnebeeld zinnebeeld van het dierbare bloed dat uit Jezus' zijde stroomde. De maagden zijn de twee wetten, het Oude en het Nieuwe Verbond, waar joden en christenen onder zijn gesteld. Synagoge, de verraderlijke joodse

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

51 maagd, is degene die Jezus' zijde doorboort; doorboort; Ecclesia, Ecclesia, de Kerk, vangt in de miskelk  miskelk  het bloed op waarmee het vlees van Jezus, Zijn prachtige purperen koningsmantel, zo wond wonderm ermoo ooii werd werd ge geve verf rfd. d. Daaro Daarom m zingt zingt de br brui uid d in he hett Hoog Hoogli lied ed:: ‘Mij ‘Mijn n ge gelie liefd fdee is blank en rood, uitblinkend boven tienduizend.’  Nu zult u kunnen lezen hoe olifanten getemd worden. De bijzonderheden daarover  zijn te vinden in de Glosse de  Glosse op  op het Woord Gods. Als het dier eenmaal met de voorgeschreven listen gevangen is, wordt het door een van de jagers vreselijk  afgeranseld. Vervolgens verschijnt degene die het dier aan zich wil onderwerpen en  jaagt de eerste ee rste man weg. Dat maakt de olifant olifa nt zo dankbaar dat hij degene die hem van de pijn heeft verlost met eerbied bejegent en altijd zal gehoorzamen. gehoorzamen. Dit zou voor ieder mens een les moeten zijn en een reden om Christus te danken, Die hem van zijn eeuwige eeuwige vijand vijand de duivel duivel heeft verlost. verlost. Tussen de olifant en de draak heerst een onverzoenlijke vete. De draak, een groot en sterk monster, monster, ligt op de loer bij plaatsen

Synagoge en Kerk 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

52 waar de olifanten zich verzamelen. Eerst slaat hij zijn staart om de poten van de olifant,, maar daar kan deze zich met zijn slurf vlug van bevrijden. olifant bevrijden. Ogenblikkeli Ogenblikkelijk  jk  ve verp rplaa laatst tst de draa draak k zijn zijn aa aanv nval al na naar ar de og ogen en en ne neus usga gaten ten va van n zijn zijn tegen tegensta stand nder er,, want want daar baat zijn slurf hem niet. Vervolgens zuigt het monster het bloed uit de olifant. De geleerde Plinius zegt: draken zijn zo groot dat al het bloed nauwelijks nauwelijks genoeg genoeg is voor één teug. Het olifantebloed stijgt de draak naar het hoofd. De olifant, verzwakt door bloedverlies, bloedverlies, stort ter aarde en verplettert in zijn val soms zijn vijand. Hoor nu op welke manier de olifant de draak overvalt: overvalt: hij spoort spoort zijn slaapplaats slaapplaats op, onder een rots of onder een boom, en bedelft hem onder een zware massa stenen. Er za zall no nooi oitt ee een n eind eindee ko kome men n aa aan n de vija vijand ndsc scha hap p tu tuss ssen en dr draa aak k en ol olif ifan ant: t: al alss ol olif ifan ante ten n op een draak stuiten, stuiten, trappen ze hem dood. Aristoteles Aristot eles schrijft dat olifanten paren als de vrouwtjes vrouwtjes tien en de mannetjes vijf   jaar oud zijn. De paartijd duurt twee jaar, maar ze benutten slechts twee dagen van ieder jaar om te paren, meer niet. Het zijn zulke kuise en preutse dieren dat ze in het verborgen verbo rgenee paren en en niet terugkeren terugkeren naar de kudde kudde voorda voordatt ze zich gewassen gewassen hebben hebben in het stromende water van een rivier. Er wordt niet gevochten om de vrouwtjes, want olifanten plegen geen overspel. Mensen, neem toch een voorbeeld aan het  beschaafde gedrag van deze redeloze dieren! Als ze paren beklimt beklimt het mannetje mannetje het vrouwtje. vrouwtje. De moeder moeder loopt twee jaar rond met het jong in haar buik en brengt het ter wereld in een beek, omdat een val op het vasteland een wisse dood zou betekenen voor het jong. Soms brengen olifanten hun ka kalv lvere eren n uit uit an angs gstt vo voor or dr drak aken en da dade delij lijk k na de ge gebo boor orte te na naar ar ee een n ei eilan land. d. Het Het mann mannet etje je  blijft altijd alti jd in de nabijheid van het vrouwtje als ze moet kalven. De geleerde Solinus  beweert dat olifanten olifanten maar één keer dragen, maar het is zoals ik schrijf: het is gebleken gebleken dat ze drie tot vijf keer drachtig kunnen kunnen worden. Als een olifant een muis ziet, siddert hij van angst en slaat hij

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

53 op de vlucht. Is dat niet hoogst verwonderlijk? Wonderbaarlijk zijt Gij, Here God, in al Uw werk werken en!! De olif olifan ant, t, die die paar paarde den n angs angstt in inbo boez ezem emt, t, is ze zelf lf ba bang ng va van n muiz muizen en… … Olifanten worden driehonderd jaar oud. Ze kunnen niet tegen kou. Tamme olifanten buigen voor de koning. Om te rusten moet een olifant op zijn achterste achterste gaan zitten, met zijn voorpoten voorpoten recht vooruit vooruit en met zijn rug tegen een boom geleund. Als de boom breekt, valt hij op de grond en kan hij niet meer opstaan. Soms zagen jagers de boom half door. Dan  briest de olifant olif ant geweldig. Het misbaar mis baar dat hij maakt is i s een hulpsignaal voor de andere olifanten, die klaaglijk trompetteren als ze hem niet kunnen helpen. Soms he help lpen en de klei kleine ne olif olifan anten ten he hem m met met ve vere reen ende de kr krac acht hten en weer weer op de be been en met met hu hun n slur slurf, f, zodat hij kan ontkomen. Als ze daar niet in slagen blijft hij in gevangenschap achter. Olifanten Olifant en hebben geen knieën, alle vier hun poten zijn zo stijf als steunbalken: steunbalken: daardoor daardo or kunnen ze zich niet oprichten oprichten als ze zijn gevallen. gevallen. Wind Win d is zeer schadelijk voor een olifant. Alle olifanten drinken graag wijn. Ze blijven groeien tot ze veertig jaar oud zijn. Olifanten houden van rivieren.

Onocentaurus De onocentaurus,, schrijven Adelinus en Isidorus van Sevilla, is veeleer een monster  De onocentaurus da dan n een dier dier:: vo volg lgen enss de bo boek eken en he heef eftt dit dit wezen wezen een ez ezels elsko kop p en een mens mensen enli lich chaam aam.. Adelinus geeft daar een wonderlijke verklaring voor: hij beweert dat deze monsters ontstaan uit de paring van ezels met mensen. Daar is echter veel tegen in te brengen. Andere geleerden geleerden zeggen dat het dier van onderen een paard is en het bovenlijf bovenlijf van een mens heeft. Zijn kop en zijn gezicht zijn bedekt met borstelig haar en hij heeft de

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

54

 De onocentaurus heeft een ezelskop en het lichaam van een mens

armen en de handen van een mens. Wanneer hij wil spreken bewegen zijn lippen als  bij iemand die spreekt, maar ma ar praten kan hij niet. Hieronymus schrijft dat de Heilige Antonius dit dier gezien heeft in een bos, maar  hij twijfelt eraan of dit monster door de natuur was voortgebrac voortgebracht ht of dat het een drogbeeld was van de duivel. Toch wordt er gezegd dat men in het Oosten dergelijke dieren kent, en ook veel andere wonderen wonderen die de Natuur geschapen geschapen heeft als een  bewijs van de almacht van God.

Sint-Antonius ontmoet een onocentaurus

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

55

 Met zijn z ijn schitterende vacht en zijn geurige adem lokt de panter de dieren

 Panter  De  panthera is De panthera  is de mooiste van alle dieren, zegt Solinus: zijn vacht is bedekt met appelronde vlekken en schitterend gekleurd - blauw, geel, rood, zwart, wit, het is een lust voor het oog. De panter is opvallend zachtaardig zachtaardig.. Zijn enige vijand is de draak. Physiologu draak.  Physiologuss ze zegt gt da datt de pa pant nter er alle allerl rlei ei ge geur urig igee kr krui uide den n ee eet, t, to totd tdat at hi hijj verz verzad adig igd d is en zich terugtrekt in zijn hol, waar hij drie dagen blijft slapen. Daarna stoot hij een zeer bijzonder geluid uit. Alle dieren die dit horen worden aangetrokken door de he heerl erlijk ijkee ge geur ur die die hij hij ve vers rspr preid eidtt en vo volg lgen en he hem, m, maar maar uit uit an angs gstt vo voor or zijn zijn mons monste terli rlijk jkee kop blijven ze op veilige veilige afstand. Alleen de draak vlucht door vrees overmand overmand naar  zijn hol. Als de panter merkt dat zijn kop de dieren afschrikt, verbergt hij hem in het str strui uikg kgew ewas. as. De rest rest va van n zijn zijn lich lichaam aam laat laat hij hij eruit eruit steke steken, n, omda omdatt da datt imme immers rs zo mooi mooi is. Alle dieren worden worden mis-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

56 leid door zijn geur en zijn uiterlijk: de panter stort zich op de dieren die zich om hem heen verzameld hebben en grijpt moeiteloos zijn prooi. Op zijn schouders heeft de panter een maanvormige vlek, die iedere maand groeit en krimpt met het wassen en afnemen van de maan. Panters krijgen krijgen niet meer dan één keer jongen: jongen: de welpen scheuren scheuren hun moeder  van binnen open met hun klauwen, zodat ze daarna daarna geen jongen jongen meer kan baren.

 Pegasus De  pegasus is De pegasus  is een afschuwwekkend dier dat voorkomt in Ethiopië, zegt Plinius in zijn boek over de natuur. Hij is zo groot als een paard en heeft de vleugels van een arend, maar dan veel groter. Op zijn kop staan grote horens. Zo vervaarlijk is hij dat hij alles wat hij tegenkomt vrees inboezemt. Met vleugels en poten kan dit v vliegende liegende  paard zo'n snelheid s nelheid ontwikkelen, dat

 De pegasus is de schrik van alle dieren

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

57

hi hijj als als een een werv wervel elwi wind nd vo voor orbi bijj ko komt mt storm stormen en.. Hij Hij heef heeftt ve veel el vo voed edsel sel no nodi dig. g. De pegas De pegasus us is de schrik van alle dieren, maar het meest heeft hij het op de mens voorzien.

 Jesaja staat in voor het bestaan van de pilosus

 Pilosus De  pilosus is De pilosus  is een wildeman, wildeman, daar is geen twijfel over mogelijk, mogelijk, want Jesaja spreekt over dit wezen in zijn profetieën. profetieën. De Glosse De  Glosse tekent  tekent bij dit woord aan dat de pilosus de  pilosus van boven een man is en van onderen een dier. dier. Albertus Magnus voegt hieraan toe dat de koning van Frankrijk in zijn tijd bezoek kreeg van een dier zo groot als een hond. Het had ook een hondekop, maar de rest van zijn lichaam was dat van een mens. Zijn hals en ledemat ledematen en waren naakt, maar zijn rug was behaard. Hij dronk  graag wijn en pakte zijn voedsel met zijn handen, zoals een mens. Hij stond ook  rechtop zoals een mens en gedroeg zich vriendelijk tegenover dames. Hij kon  bovendien feilloos mannen van vrouwen onderscheiden en bezat een geslachtsdeel van ongehoorde,

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

58 dierlijke afmetingen. Wanneer dit dier kwaad werd gemaakt duurde het lange tijd voordat het weer tot rust kwam, maar als het mak was gedroeg het zich heel fatsoenlijk.

Tijger  De tigris is De tigris  is volgens Solinus het snelste dier dat er is. Zijn vacht is geel en bedekt met ronde vlekken. Tijgers zijn berucht om hun woeste karakter. Ook al is iets nog zo ve verr weg, weg, als hu hun n woed woedee ge gewe wekt kt is zu zull llen en ze he hett achter achtervo volg lgen en.. Ni Niem eman and d weet weet da datt be beter  ter  dan dan de jage jagerr die die de welp welpen en van van de tijg tijger er ro roof oft: t: als als hij hij zich zich ni niet et in de na nabi bijh jhei eid d be bevi vind ndtt van een rivier of van de zee, heeft hij geen schijn van kans om te ontkomen. Pliniuss vertelt ons echter hoe dit roofdier misleid kan worden. Zodra de jager de Pliniu welpen heeft buitgemaakt en het moederdier ontdekt dat het nest leeg is, achtervolgt ze de rover. Als hij haar hoort naderen wordt hij bang en gooit hij een van de welpen op de grond. De moeder ziet het jong liggen, brengt het terug naar het nest en hervat de ac acht hter ervo volg lgin ing. g. Als Als de jage jagerr ha haar ar weer weer dich dichte terb rbij ij ho hoor ortt ko kome men, n, go gooi oitt hi hijj ee een n tw twee eede de welp op de grond. grond. En weer zal de moeder het jong in het nest terugleggen, terugleggen, voordat ze met al haar krachten achter de rover aan jaagt, die deze list net zo lang herhaalt totdat hij het schip bereikt heeft. Tijgers hebben zo veel jongen dat het voor de jager  mogelijk mogeli jk is om op deze manier te ontkomen. ontkomen. Ambrosius beschrijft een andere manier om de jongen te bemachtigen. Jagers nemen als ze de tijgernesten tijgernesten leeg gaan roven glazen ballen mee naar het woud, die aan de binnenkant zo zijn beschilderd alsof er een jong in zit. Als de moeder hen achtervolgt, werpen ze de ballen op haar pad. Ze denkt haar jong te zien, blijft staan en trap traptt het het glas glas stuk stuk,, maar maar kan kan niet nietss vind vinden en in de sc sche herv rven en.. Nog Nog woes woeste terr da dan n te tevo vore ren n rent ze verder, stuit weer op een glazen bal en jaagt, zodra ze die gebroken

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

59 heeft, met verdubbelde verdubbelde krachten achter de rovers aan. Op deze wijze wordt ze net zo lang bedrogen tot ze zowel haar jongen als de kans op wraak verspeeld heeft, en de jagers zich in veiligheid hebben weten te brengen.  Naar dit snelle s nelle dier is de snelstromende s nelstromende Tigris vernoemd, een van de rivieren uit het Paradijs. Deze roofdieren komen veel voor in Hyrcanië.

Wezel   Mustela kennen wij als de wezel, een sluw roofdier, dat zijn jongen voortdurend van  Mustela kennen de ene plaats naar de andere draagt om te voorkomen dat ze ontdekt worden. Wezels wonen in holen. Ze vangen slangen en muizen. Wanneer ze een slang aanvallen dragen ze wilde ruit voor zich uit om het gif te verdrijven. verdrijven. Wezels Wezels beschikken beschikken van nature over kennis van medicijnen. medicijnen. Als de wezel zijn jongen dood vindt, haalt hij een bepaald kruid dat ze weer tot leven wekt. Wezels loeren op slangen en muizen. Op het eiland Pordoselene leven geen wezels. Solinus heeft beschreven dat de wezel ze zelf lf ster sterft ft kort kortee tijd tijd nada nadatt hij hij de basi basili lisk sk,, die die me mens nsen en dood doodtt met met zi zijn jn bl blik ik en al alle le di dier eren en met zijn adem, heeft doodgebeten. De gal van de wezel is naar men zegt een middel tegen het gif van de aspis de  aspis.. Het  boek  Koiranides,  Koiranides, dat de oude wijsheid bevat, zegt dat men een wezel moet doden en koken in olijfolie, olijfolie, tot hij volledig volledig verteerd is. Pers vervolgens vervolgens de olie door een doek. De kostbare zalf die nu ontstaan is, is goed tegen jicht, voor de zenuwen en tegen voetkwalen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

60

Wolf  De  lupus De lupus  - ‘wolf’ in onze taal - is een vals en kwaadaardig dier, onverzadigbaar en roofzu roo fzucht chtig. ig. In sommig sommigee boeken boeken wordt wordt beweer beweerd d dat wolve wolven n verwil verwilder derde de honden honden zij zijn. n. Wolven huilen, maar ze blaffen niet, zoals honden doen. Wanneer een wolf die een schaap heeft geroofd achtervolgd wordt, ontkomt hij met zijn prooi door het schaap zo voorzichtig bij de vacht te dragen dat het dier zich niet verroert. Ambrosius Ambro sius vertelt dat iemand die door een wolf verrast wordt zijn stem verliest wanneer het dier zijn giftige blik op hem richt, maar wanneer de mens de wolf als eerste ziet, verliest het roofdier zijn woestheid. De wolf zal aanvallen aanvallen als hij merkt dat dat zijn zijn slac slacht htof offe ferr zo hees hees is dat dat het het niet niet om hulp hulp kan kan ro roep epen en.. De Heil Heilig igee Ambr Ambros osiu iuss ra raad adtt aan aan om in dat dat geva gevall alle alle kler kleren en uit uit te tr trek ekke ken n en in el elke ke ha hand nd ee een n stee steen n te ne neme men. n. De wolf zal aarzelen als hij ziet dat zijn prooi niet langer weerloos is. Sla als hij u toch achtervolgt een kruis of leg een steen neer tussen u en de wolf - dat zal hem spoedig afschrikken, omdat hij denkt dat hij met een strik gevangen wordt.  Experimentator  vertelt   vertelt dat wolven wilgeloof in hun bek 

Wolven zijn onverzadigbaar en roofzuchtig 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

61 nemen en zich daarmee daarmee bedekken om geiten, die van de blaadjes komen eten, in de val te lokken. lokken. Als ze over droge bladeren lopen, voorkomen voorkomen ze gekraak door hun  poten nat te maken met hun tong - is dat niet buitengewoon slim? -, uit angst om aangevallen te worden door honden. 's Nachts zien wolven beter dan overdag. In de pa paar artij tijd, d, die die tw twaal aalff da dage gen n pe perr jaar jaar du duur urt, t, ve verz rzam amele elen n wolv wolven en zi zich ch in gr groe oepe pen. n. Eén wolf begint te huilen en de anderen volgen zijn voorbeeld - het is dan nog gevaar gev aarlij lijker ker zich zich in hu hun n nabij nabijhei heid d te bevin bevinden den,, omdat omdat ze in di diee pe perio riode de kwaad kwaadaar aardig diger  er  zijn dan gewoonlijk. Als Als wolv wolven en hong honger er hebb hebben en,, eten eten ze aard aarde. e. Ze eten eten ook ook aa aard rdee om zi zich chze zelf lf zwaa zwaard rder  er  te maken wanneer ze het op een os of op een paard voorzien hebben. Ze slaan hun tanden in de zwakste plekken en werpen het dier tegen de grond. Nadat ze hun prooi gedood gedoo d hebben, braken ze de aarde weer uit en beginnen beginnen ze te eten. Plinius Plinius is ervan overtuigd dat wolven hun soortgenoten altijd laten delen in de buit. In de blaas van de wolf bevindt zich een steen, de syrites de  syrites,, waarmee men bepaalde mensen veel pijn kan doen. Wolven zijn altijd mager, omdat ze hun voedsel niet kauwen. Het kunnen menseneters mensen eters worden wanneer ze een lijk vinden vinden en ervan eten, want daarna kunnen kunnen ze de heerlijke heerlijke smaak van mensenvlees niet meer vergeten en wagen ze er zelfs hun leven voor. voor. Als ze verjaagd verjaagd worden nemen ze hun jongen mee naar de nieuwe nieuwe plaats waar ze naar toe gaan. Wolven kunnen heel oud worden. De wond wonden en die die ze met met hu hun n klau klauwe wen n en hu hun n tand tanden en to toeb ebre reng ngen en zi zijn jn gi gift ftig ig en word worden en met dezelfde middelen genezen als de beten van dolle honden. honden. De kleinste soort wolven zijn de meest vermetele. vermetele.  Net als honden kunnen wolven getemd worden, maar ze zullen van nature altijd voor jagers op de vlucht slaan en als ze

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

62

 Als een wolf een schaapskooi binnendringt, bijt hij alle schapen dood voordat hij begint te eten

kleine dieren in het oog krijgen, krijgen, zoals lammeren of schapen, zullen ze die ongeacht ongeacht de gevolgen doodbijten. Er wordt wel gezegd dat wolven die op schapejacht gaan in de poot bijten die een tak laat laat krak kraken en,, om he hem m te leren leren ge geen en ge geru ruch chtt te ma make ken. n. Over Overge gebl blev even en pr proo ooii be begr graa aaft ft ee een n wolf wolf alti altijd jd.. Wan anne neer er hij hij ho hond nden en in zijn zijn klau klauwe wen n kr krij ijgt gt,, bi bijt jt hi hijj ze do dood od en be begr graa aaft ft hij ze. Als een wolf een schaapskooi schaapskooi binnendringt, binnendringt, bijt hij eerst alle schapen dood voordat voord at hij begint begint te eten. Epilepsie Epilep kan genezen worden hart een tot as te verbranden en dire direct ct op sie te drin dr inke ken. n. De ziek zieke e moet moetdoor zich zichhet in het he t verv vevan rvol olg g wel wewolf l on onth thou oude den n va van n de omga omgang ng met vrouwen. En misschien bezit ook dit middeltje enige waarde: snijd een riem uit ee een n wolv wolveh ehui uid d en knoo knoop p die die om uw midd middel el als als u gepl geplaa aagd gd word wordtt do door or kr kram amp p in maag maag en ingewanden. Ik zal niet zeggen dat het waar is, maar het is een kleine moeite om het te proberen. proberen. Het gedroogde hart van een wolf verspreidt een sterke geur.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

63

Vogels  Arend  De aquila is De aquila  is de arend, die volgens de Heilige Augustinus tot koning over alle vogels is gekozen. U ziet hem daarom vaak afgebeeld met een kroon. Het is een roofvog roofvogel el in hart en nieren. Zijn blik is zo scherp, dat hij het zelfs kan verdragen om recht in de zo zon n te kijk kijken en.. Men Men ziet ziet hem hem dan dan ook ook vaak vaak met met zijn zijn kop kop na naar ar de zo zon n ge gewe wend nd zi zitt tten en.. De arend, zegt de Heilige Augustinus, houdt zijn jongen enige tijd nadat ze uit het ei zijn gekomen in zijn klauwen omhoog en let erop welke van hen in de zon kijken. De jo jong ngen en die die dit dit ve verd rdra rage gen n zo zond nder er hu hun n blik blik af te wend wenden en,, er erke kent nt hi hijj al alss na nako kome meli ling ngen en die hun geslacht geslacht waardig zijn, maar jongen die het zonlicht schuwen beschouwt beschouwt hij als bastaarden. Volgens Ambrosius beweren sommige mensen dat de arend zijn bas-

 De arend is de koning van de vogels

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

64 taardjo taard jong ngen en ve vers rsto toot ot omda omdatt he hett he hem m tege tegens nsta taat at zo zove veel el mond monden en te vo voed eden en.. Dat Dat stro strook oktt echter volstrekt volstrekt niet met zijn karakter: hij doet het juist uit gevoel voor  rechtvaardigheid, omdat hij geen smet wil werpen op zijn geslacht. Er is een andere vogel, fulica vogel,  fulica (he (hett waterh waterhoen oentje tje), ), schrij schrijft ft Ambros Ambrosius ius,, die het versto verstoten ten jong jong meenee meeneemt mt en samen met zijn eigen jongen grootbrengt. De geleerde Adelinus Adelinus zegt: als de arend oud en gebrekkig wordt, wordt, zoekt hij een koude bron op. Dan stijgt hij op tot boven de hoogste koude hoogste wolken, tot hij het vuur van de zon bereikt en de hitte het oers voor zijn ogen verteert. Vervolgens duikt hij tot drie maal toe diep in het koude koude water van de bron en daarna keert hij terug naar zijn nest en naar zijn jongen, die inmiddels inmiddels zo oud zijn geworden dat ze zelf kunnen kunnen  jagen. De arend a rend is ziek en lijkt l ijkt koorts te hebben. Ook verliest hij zijn veren. Nu moeten zijn jongen hem voeden en verzorgen, totdat hij verjongd is. Neem toch een vo voor orbe beel eld d aa aan n de deze ze stom stomme me dier dieren en,, sl slec echt htee kind kinder eren en,, en ee eert rt uw va vade derr en uw moed moeder er!! De Heil Heilig igee Augu August stin inus us sc schr hrij ijft ft dat dat de snav snavel el van van oude oude ar aren ende den n op de den n du duur ur te la lang ng wordt. Ze slijpen hun snavel dan aan een steen, zodat ze er weer naar behoren hun voedsel mee kunnen grijpen. In de hooggelegen arendsnesten kan men de aëtites de  aëtites vinden,  vinden, een steen waarvan de vogel instinctief weet dat hij goed is voor zijn jongen. Niemand weet waar de arend die steen vindt. In de aëtites de  aëtites bevindt  bevindt zich een andere steen, dat kun je horen als je ermee rammelt bij je oor. Hij is erg goed voor vrouwen in barensnood, omdat hij de weeën verkort, en houdt bovendien de boreling in leven. Hij werkt alleen bij mensen die rein van hart zijn, maakt degene die hem draagt onoverwinn onoverwinnelijk elijk en zal zijn rijkd rijkdom om verg vergro roten ten.. Men Men zegt zegt dat dat deze deze steen steen Casto Castorr en Pollu Pollux x ve veel el ge gelu luk k he heef eftt ge gebr brach acht. t. De arend is zo vrijgevig dat hij nooit een gast weigert, ook niet wanneer hij zelf  lange tijd gevast heeft: ieder die wil kan meeëten. Maar als hij daardoor iets te kort komt, moet de

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

65

 Het hert is de aartsvijand van de arend 

dichtstbijzijnde dichtstbijzijn de gast met zijn leven vergoeden vergoeden wat de anderen te veel eten. Aristoteles Aristot eles zegt dat arenden twee jonge jongen n krijgen, hoewel ze drie eieren leggen. Een Ee n va van n de jo jong ngen en erke erkenn nnen en ze ec echt hter er niet niet,, da datt go gooi oien en ze he hett ne nest st ui uit. t. Toc och h ve verz rzek eker eren en de groo groots tste te gele geleerd erden en on onss dat dat er in arend arendsn snest esten en wel wel eens eens dr drie ie jo jong ngen en zij zijn n aange aangetro troff ffen en..  Nu verklaart Aristoteles dat uit één arendsei twee jongen kunnen komen - is dat geen wonder? In de boeken van Plinius kan men lezen dat donder en bliksem de arend niet deren en dat zijn rechterpoot groter is dan de linker. Al Alss de aren arend d merk merktt da datt zijn zijn jo jong ngen en vo volg lgro roei eid d zijn zijn,, jaag jaagtt hi hijj ze weg, weg, zo zoda datt ze zi zich chze zelf  lf  leren onderhouden en hun vader niet van zijn prooi beroven. Zo zouden alle ouders eigen eig enlij lijk k hu hun n kind kindere eren n weg weg moete moeten n jagen jagen om he hen n te leren leren om vo voor or zi zich chzel zelff te zo zorg rgen en.. De doodsvijand doodsvijand van de arend is het hert. De arend drijft het hert met krachtige vleugelslagen vleug elslagen steeds steeds verder achteruit, tot het van de rotsen stort en te pletter valt. Het hert verblindt op zijn beurt de arend door stof in zijn ogen te schoppen. Ook met de draak heeft de arend geen vreedzame verhouding. De arend

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

66 slaat hem met zijn vleugels en vlucht, maar als de draak de kans krijgt om zijn staart om de vleugels vleugels te slingeren, slingeren, koelt hij zijn wraak op de arend. Als draken of mensen zijn nest naderen, dat op rotsen of in bomen is gebouwd, gebouwd, zet de arend zijn leven op het spel om zijn jongen te redden. Tot ze allemaal voor  zichzelf kunnen zorgen laat hij ze geen moment alleen en hij neemt ze op zijn schouders om ze te leren vliegen. schouders vliegen. Alle roofvogels hebben ontzag voor de arend. Op dagen dat ze hem ontmoeten kost het ze meer moeite om een prooi te slaan. Alleen van de giervalken zegt de Glosse dat dat zij de arend arend meer meer dan dan eens eens aanva aanvalle llen n en do dode den. n. Verb erbeel eelde den n deze deze gi gierv ervalk alken en ni niet et du duid idel elij ijk k de laag laagha hart rtig igee ve verr rrad ader ers, s, die die zich zich niet niet aa aan n hun hun he heer er wi will llen en on onde derw rwer erpe pen n en diens gezag ondermijnen? God zal hen daarvoor straffen! Pliniuss vertelt dat er in het hoge Noorden een zeer groot Pliniu groot soort arend voorkomt, voorkomt, die niet meer dan twee eieren legt. Deze vogel vangt een haas of een vos, stroopt zijn prooi, wikkelt wikkelt de eieren in de vacht en legt ze in de zon. Verder Verder bekommert bekommert hij zich niet om de eieren en als hij zijn jongen ziet, verzorgt hij ze niet langer dan tot de dag dat ze hun eigen voedsel kunnen vergaren. Het boek  Koiranides zegt  Koiranides  zegt dat de arend in zijn wenkbrauwen wenkbrauwen twee stenen heeft waarmee men blaasstenen kan laten barsten. Wie 's nachts een arendssnav arendssnavel el onder  zijn hoofd legt, zal alles kunnen kunnen dromen wat hij wil.

 Boomgans De  barliathes zijn De barliathes  zijn vogels vogels die aan hout ontspruiten, ontspruiten, lezen we bij Aristoteles, Aristoteles, wiens geleerdheid onuitputtelijk is. Ze zijn bij ons bekend als boomganzen. Naar men zegt ontstaan deze schepsels op natuurlijke wijze uit de rottingssappen van bepaalde

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

67

 Boomganzen groeien aan bomen die aan de kust staan

 bomen die langs de kust groeien en die gaan rotten wanneer ze door de zee ontworteld worden.. De ganzen hangen worden hangen met hun snavel aan het hout, totdat totdat ze zichzelf zichzelf ervan losbreken. losbrek en. Zo worden worden ze tenminste tenminste in een aantal boeken boeken beschreven. Er zijn echter  ook veel mensen die beweren dat ze deze vogels met eigen ogen niet aan de stam, maar aan de boom hebben zien hangen. De veren van de barliathes de  barliathes zijn  zijn grijs en zwart. Boomganzen Boomganzen zien eruit als kleine ga ganz nzen en en he hebb bben en zwar zwarte te po pote ten, n, zo zoal alss ee eend nden en.. Ja Jaco cobu buss va van n Vitry itry ve vert rtel eltt da datt de bome bomen n waar ze aan groeien aan zee staan. Ze hangen niet aan de takken, zoals men bij de an ande dere re bome bomen n ziet ziet,, maar maar met met hun hun snav snavel elss aan aan de st stam am.. Wan anne neer er ze ui uitt de bo boom om va vall llen en als ze nog jong zijn, sterven ze als ze niet snel het water bereiken. Ze leven van de dauw en van de sappen die de boom waar ze aan groeien afscheidt, maar vanaf het moment dat ze de boom verlaten voeden ze zich met water en gras. Vroeger werden ze gegeten in de vastentijd, maar Innocentius III vaardigde in het Vierde Concilie van Lateranen een algemeen verbod uit tegen dit gebruik.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

68

Charadrius De  charadrius is De charadrius  is een witte vogel, schrijft Isidorus Isidorus van Sevilla. Sevilla. Met het vlees van deze vogel kunnen blinde ogen genezen worden. Als een  charadrius  charadrius bij  bij een zieke wordt gebracht, gebracht, kan hij er zekerheid over verschaffen verschaffen of deze zal genezen genezen of zal sterven: als hij de zieke niet aan wil kijken is deze ten dode opges sterven: opgeschreve chreven, n, maar als de vogel zijn blik op hem vestigt, zal hij zeker herstellen. Met zijn blik verlost hij de mens mens van van zijn zijn kwal kwalen en,, waar waarna na hij hij er erme meee omho omhoog og vlie vliegt gt en de zi ziek ekte te in he hett zo zonl nlic icht ht laat verbranden. In vroeg vroeger er tijde tijden n werde werden n deze deze vo vogel gelss do door or koni koning ngen en geho gehoud uden en.. Alexa Alexand nder er de Grote Grote vond er een in Perzië, naar we lezen.

Choretes De choretes De  is volgens Plinius een vogel die altijd met de raaf vecht. De raaf loert  choretes is dag en nacht op wraak. Zodra ze de kans krijgen roven de vogels elkaars eieren en  jongen. De vete tussen deze vogels doet mij denken aan de leken en de geestelijken gees telijken - komt komt het het ooit oit voor oor dat dat die die het het met met elka elkaar ar eens eens zijn zijn?? Ik he heb b ge gezi zien en ho hoee de ge gees este teli lijk jken en st ston onde den n te grij grijnz nzen en als als vier vier leke leken n de vijf vijfde de na naar ar de ke kerk rk dr droe oege gen n vo voor or ee een n ui uitv tvaa aart rtmi mis, s, en ik zag de leken lachen als de geestelijken geestelijken moesten moesten huilen.

Feniks De  phoenix is De phoenix  is een vogel uit Arabië, zeggen Isidorus van Sevilla, Jacobus van Vitry, Soli So linu nuss en Ambr Ambros osiu ius. s. Er is no nooi oitt meer meer da dan n éé één n feni feniks ks te tege geli lijk jk in de were wereld ld.. De vo voge gell is zo groot als een arend en leeft driehonderd driehonderd veertig jaar. jaar. Hij heeft een prachtige kop en een hals die niet minder mooi is dan die van een pauw.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

69 De hals hals lijk lijktt van van goud goud,, met met hier hier en daar daar ee een n purp purper eren en veer veer,, en de ve vere ren n va van n zi zijn jn staa staart rt zijn schitterend geel, blauw en rood gekleurd. Als de feniks oud en zwak is geworden, zoekt hij een mooie, hoge boom op die  bij een zuivere bron staat. staat . Van Van wierook, mirre, kaneel en andere a ndere geurige kruiden  bouwt hij een nest in de vorm van een altaar. Als de zon op zijn heetst is, brengt hij door verwoed met zijn vleugels vleugels te klapperen klapperen het hout, waar heerlijke geuren uit opstijgen, opstijg en, tot ontbranding. ontbranding. Dan laat hij zich in het vuur vallen en verbrandt verbrandt hij tot as. Niet lang daarna verschijnt er in de as een worm, die weldra uitgroeit tot een vogel.. Op die manier vernieuwt vogel vernieuwt de feniks zich. Deze unieke vogel is voor de goede verstaander verstaander het zinnebeeld zinnebeeld van Christus: Christus: de feniks heeft geen vader of moeder en Christus, onze dierbare broeder, heeft als mens geen vader en als God geen moeder. De feniks kiest met zorg de boom uit die bij de  bron staat. Die boom is het kruis waarop onze hoop gevestigd is, de bron het doopsel dat ons van onze zonden reinigt. Het welriekende hout waarmee de feniks zijn vuur  maakt, is het kruishout waar Jezus aan hing, dat Hij vele malen zegende, en ontstak  met het vuur van Zijn liefde. Tot Zijn Vader bidt Hij - Die Zijn vader dierbaarder is dan alle specerijen specerijen van de wereld -om vergiffen vergiffenis is voor ons. Christus, Christus, onze feniks, feniks,  brandde in het vuur van de liefde totdat Hij tot as verging. Op de derde dag is Hij verrezen en daarna is Hij ten hemel gevaren. gevaren. Dit komt overeen met de feniks, want uit de as daarvan ontstaat een worm, die daarna veren en vleugels vleugels krijgt als van een vogel. Dat de feniks driehonderd veertig jaar leeft voordat hij gebrekkig wordt van ouderdom, betekent dat Jezus vierendertig jaar op aarde leefde van de aankondiging van Zijn geboorte door de engel tot Zijn dood - neem één jaar voor iedere tien jaar  van de feniks, en u zult zien dat het uitkomt. Isidoruss vertelt ons iets wonderbaarlijks Isidoru wonderbaarlijks over de feniks. Er is een stad in Egypte die Heliopolis Heliopolis heet, de Zonnestad. Zonnestad. In de tijd

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

70 van het Oude Testament estament werd er in die stad een tempel gebouwd ter ere van God, naar het voorbeeld van de tempel van Salomo. Op een dag kwam er een feniks naar  he hett vu vuur ur op he hett altaar altaar ge gevl vlog ogen en,, zijn zijn vleu vleuge gels ls be bela lade den n met met ko kostb stbaar aar,, welri welriek eken end d ho hout ut,, en verbrandde verbrandde er zichzelf. zichzelf. De volgende volgende dag vond de prieste priesterr in de as een wormpje, dat heerlijk rook. Een dag later had het wormpje vleugels en de dag daarop was het al volg volgro roei eid, d, nam nam het het af afsc sche heid id van van de pr prie iest ster er en is het het wegg weggev evlo loge gen. n. U ku kunt nt di ditt le leze zen n  bij Isidorus. Haymo, een groot geleerde, geleer de, schrijft schrijf t dat Onze Lieve Lie ve Vrouwe naar deze stad ontkwam toen Herodes Herodes de kinderen kinderen liet doden, en er geruime tijd bleef wonen. De feniks liet door zijn gedrag in Heliopolis zien dat de ware feniks die plaats ook  zou bezoeken.

Gracocendrioen De  gracocendrioen is De gracocendrioen  is een vogel uit het Oosten die bewonderenswa bewonderenswaardig ardig kuis en gematigd leeft. Van alle levende wezens is het deze vogel die zich met het minste aantal paringen paringen voortplant. voortplant. Hij paart eens per jaar en alleen om jongen jongen te krijgen: krijgen: geen dier wordt minder door wellust beheerst. Schaam je daarom, mens! Terwijl je toch met rede begiftigd begiftigd bent, geef je altijd zonde zonderr na te denken toe aan onkuise onkuise ve verl rlan ange gens ns en ku kun n je ge geen en maat maat ho houd uden en zo zoal alss de de gracoc  gracocendrio endrioen en.. Je ve vert rtee eert rt je zwak zwakke ke vl vlee eess do door or je ov over er te ge geve ven n aa aan n onku onkuis ishe heid id en be besp spoe oedi digt gt je do dood od met met er erns nsti tige ge zi ziek ekte ten n en kwalen!

Grifoen De  gris of De gris  of grifoen is volgens Jacobus van Vitry een angstaanjagende vogel. Grifoenen zijn zo groot dat ze gewapende mannen kunnen doden. Hun klauwen kunnen - net als hoorns - ge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

71  bruikt

 De klauwen van de grifoen kunnen gebruikt worden als dr drinkbeker  inkbeker 

worden als drinkbeker. Deze vogels komen voor in Skythia, een gebied niet ver van India, waar ze op een ontoegankelijke plaats goud en edelstenen bewaken. Mensen dringen er zelden door, want zodra deze monstervogels een mens zien, storten ze zich op hem en doden ze hem, als waren zij door God geschapen tot bestrafng van de hebzucht. Er leeft in dat land een volk van eenogen, de Arimaspen, Arimaspen, die de grifoenen bevechten en hun de smaragden ontroven die ze bewaken en die daar  meer waard zijn dan alle andere edelstenen. edelstenen. Wie dit na wil lezen kan het beschreven beschreven vinden in de Glosse de  Glosse op  op de boeken van Mozes: grifoenen grifoenen zijn vogels met vier poten en met de vleugels en kop van een arend, maar zo veel groter dan arenden dat hun voorkomen elke beschrijving tart. Van achteren lijken ze op leeuwen. Monsters zoals deze komen naar verluidt veel voor in de bergen van Hyperborea. Ze haten paarden en mensen.  Experimentator  zegt   zegt dat grifoenen een agaatsteen in hun nest leggen, vanzelfsprekend omdat ze daar projt van hebben. Het kan niet ontkend worden dat God Go d de deze ze stee steen n he heef eftt ge gesc scha hape pen n en he hem m kr krac acht ht he heef eftt ge gege geve ven n to tott he heil il va van n de mens menshe heid id..

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

72

 Haan De  gallus is De gallus  is in onze taal de haan. 's Nachts en overdag geeft hij met zijn gekraai onvermoeiba onver moeibaar ar de uren aan, klapperend met zijn vleugels vleugels voor hij zich laat horen. Rond Ro nd midde middern rnach achtt klink klinktt zijn zijn lied lied luid luid,, ov overd erdag ag klink klinktt he hett zachte zachterr. Haneg Hanegekr ekraai aai draagt draagt ver op de wind. Het brengt paarden tot rust en kamelen gaan er harder van lopen. Boze geesten verdwijnen bij het eerste kraaien van de haan. Hanen eten veel kruiden waar andere dieren aan dood zouden gaan. Ze gaan tegelijk met de zon slapen. slapen. Leeuwen zijn bang voor witte hanen. In oude oude boek boeken en kan kan men men leze lezen n dat dat oude oude hane hanen n het het ei le legg ggen en waar waar de ge geha hate te basi basili lisk  sk  uit kruipt. Om zo'n dier voort voort te brengen brengen is wel een niet geringe samenloop samenloop van omst om stan andi digh ghed eden en ve vere reis ist: t: de ha haan an legt legt zijn zijn ei in warm warmee mest mest,, waar waarin in he hett do door or de na natu tuur  ur  word wo rdtt uitg uitgeb ebro roed ed.. Het Het dier dier da datt uit uit he hett ei ko komt mt is ee een n ha haan an met met ee een n slan slange gest staa aart rt.. Mens Mensen en die het basiliskeëi basiliskeëi gezien hebben, zeggen dat het geen schaal heeft, maar omsloten omsloten wordt door een stevig, beschermend beschermend vel. Er zijn mensen die denken dat het wordt wordt uitgebroed uitgeb roed door een pad of door een slang, maar dat zijn fabeltjes. fabeltjes. Als een haan de overwinning overwinning heeft behaald, stapt hij trots

 Boze geesten verdwijnen bij het eerste kraaien van de haan

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

73 rond, hij kraait victorie en zet een hoge borst op; de verliezer kruipt in het stof. Maar  als zijn hennen doodgaan, houdt de haan van verdriet op met kraaien.

 De ibis verdelgt gevleugelde slangen

 Ibis De  ibis is De ibis  is een vogel die zich ophoudt aan de oevers van de Nijl, zegt Solinus. Hij zoekt slangeëieren voor zijn jongen, die niets liever eten: onvermoeibaar verslindt de ibis het duivelsgebroed. Een keer per jaar verzamelen de gevleugelde slangen zich in Arabië om uit te vliegen en dood en verderf te zaaien in de wereld. Maar  voordat voord at ze het land verlaten worden ze in de lucht onderschept onderschept door een vlucht vlucht ibissen,, die geen enkele slang uit deze op kwaad beluste zwerm levend laten ibissen ontkomen. ontko men. Het vergif van de slangen slangen is zo gevaarlijk dat mensen er op slag dood door blijven, nog voor ze goed en wel beseffen dat ze zijn gebeten, maar ibissen zijn ertegen bestand. Isidorus van Sevilla zegt dat de ibis water in zijn bek neemt als hij last heeft van een verstopping, verstopping, en zichzelf een lavement lavement toedient. Hij is altijd te vinden in de nabijheid nabijh eid van moerassen, moerassen, rivieren of de zee, speurend speurend naar dode vissen of kadavers kadavers van dieren.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

74

Ooievaar 

Alle ibissen zijn wit, behalve die in de Egyptische Egyptische stad Pèlousion, Pèlousion, die zwart zijn. Sommige mensen denken dat de ibis en de ooievaar een en dezelfde vogel zijn, maar  dat is niet zo, tenzij men ibissen wil zien als een soort ooievaars waar niemand zich een voorstelling van kan maken omdat ze nog nooit in Europa gezien zijn. Plinius vermeldt dat ibissen een kromme snavel hebben, terwijl ooievaars een rechte snavel hebben. Flaviuss Josephus beschrijft Flaviu beschrijft hoe Mozes, toen hij nog een jongeman jongeman was, met een machtig mach tig Egypti Egyptisch sch leger leger naar Ethiop Ethiopië ië marchee marcheerde rde.. Toen hij dwars dwars door door een woestij woestijn n trok wemelde van dedat gifslangen, ving Mozes een aantal ibissende enslangen, stuurde hij zedie voor het leger uit, onder zijn bevel stond. Degroot vogels verdreven zodat de soldaten ongedeerd bleven en bij verrassing Ethiopië konden binnenvallen. Mozes veroverde veroverde dadelijk dadelijk het land en nam de hoofdstad hoofdstad Saba in. Hij onderwierp onderwierp Ethiopië en nam de koningin van het land tot vrouw.

 Kalanderleeuwerik   Kalanderleeuw erik  De calendris is De calendris  is de kalanderleeuwerik, die met de lieijke klanken van zijn lied bijna alle andere vogels overtreft en daarom in vogelkooien gevangen wordt gehouden. Toch lijkt hij zijn

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

75 droevig lot volkomen te vergeten en zingt hij de hele dag het hoogste lied, alsof zijn gevangenis de hemel op aarde is. In het lied dat opstijgt uit zijn keel bootst hij de andere vogels na. Deze De ze voge vogell is het het zinn zinneb ebee eeld ld van van de mens mens die die in de ban ban is va van n de lief liefde de,, ee een n ke kerk rker er,, tegel teg elijk ijk vrese vreseli lijk jk en he heerl erlij ijk. k. Zijn Zijn ge geda dach chte ten n word worden en be behe heers erstt do door or de ge geno noeg egen enss va van n feestvreugde feestvre ugde en gezang en hij zingt een loied op de kerker van de liefde, waarin hij zich in het paradijs waant.

 Meeuw  Meauca is de Lati Latijn jnse se na naam am va van n de meeu meeuw w. Meeu Meeuwe wen n zi zijn jn on onda dank nkss hu hun n moo mooie ie ve vere ren n verach ver achtel telijk ijkee vogel vogels, s, klein, klein, maar maar zeer zeer kwaad kwaadaar aardig dig.. Meeuw Meeuwen en leven leven van zeevis zeevis,, maar  maar  er is geen prooi waar ze meer op belust zijn dan drenkelingen, die ze altijd eerst de ogen uitpikken. Als er storm op komst is, krijsen ze verheugd bij het vooruitzicht van prooi. Meeuwen Meeuwe n lijken sprekend sprekend op rijke vrekken, vrekken, die reikhalzend reikhalzend uitzien naar de dure tijden waardoor waardoor de armen geteisterd geteisterd worden. Ze wrijven zich in hun handen bij het vooruitzicht van grote winsten - maar uiteindelijk zullen ze zelf ten prooi vallen aan de duivel.

 Meeuwen pikken drenkelingen de ogen uit 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

76

 Memnonsvogel  zijn n vo voge gels ls die die in Egyp Egypte te voor voorko kome men, n, naar naar Isido Isidoru russ van van Sev Sevill illaa ve verk rklaa laart. rt.  Memnonides zij  Memnonides Hun Hu n naam naam ontl ontlen enen en ze aa aan n die die van van koni koning ng Memn Memnon on,, die die de do dood od vo vond nd vo voor or de mure muren n van Troje. Als ze vijf jaar oud zijn, komen ze uit Egypte in grote zwermen naar het gebied gevlogen gevlogen waar Troje Troje lag en waar Memnon Memnon begraven ligt. Eerst vliegen vliegen ze tw twee ee da dage gen n rond rond zijn zijn gr graf af.. Op de de derd rdee da dag g ve verl rlie iest st hu hun n sp spel el zi zijn jn on onsc schu huld ldig igee ka kara rakt kter er:: ze scheuren elkaar aan stukken en richten een vreselijke slachting aan onder elkaar.

 Papegaaien drinken graag wijn

 Papegaai   Psittacus, de papegaai, wordt beschreven door Solinus en Jacobus van Vitry.  Psittacus, Papegaaien hebben groene veren en een ring als van bladgoud rond hun hals. Door  hun grote, brede tong kunnen ze woorden vormen op dezelfde manier als mensen. Wanneer ze een of twee jaar oud zijn, leren ze het makkelijkst en onthouden ze alles wat hun wordt ingeprent. Hun snavel is zo krom en sterk, dat ze er hun val mee kunnen breken als ze van grote hoogte op een rotsblok vallen. Hun kop is zo hard, dat het nodig is om ze met een stuk ijzer te slaan

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

77 wanneer ze leren praten. Papegaaien gebruiken hun poten om voedsel in hun bek te steken. Ze broeden in de bergen van Gilboa, waar het zelden of nooit regent, omdat ze doodgaan als ze nat worden. Papegaaien besteden veel zorg aan hun staart, die ze vaak opstrijken en kammen met hun snavel. Ze drinken graag wijn. Toen Karel de Grote op een keer met zijn leger door de wildernis van Griekenland trok om de zee over te steken, kwamen er papegaaien naar hem toe die zeiden: ‘Gegroet, keizer!’ Op dat moment was Karel koning van heel Frankrijk, pas daarna werd hij Rooms-keizer: zo kwam de voorspelling van de papegaaien uit. Paus Leo ontving van iemand als beleefdheidsgeschenk een papegaai die hon honderd derd uit praatte. Onderweg naar de paus zei de vogel: ‘Ik ga naar de paus,’ en zodra hij de paus zag, begroette hij hem twee keer achter elkaar. Dit viel bij de paus zo in de smaak, dat hij zich daarna graag vermaakte vermaakte door tegen zijn papegaai papegaai te praten. praten.

 Pelikaan De pelicanu De  pelicanuss is volg volgen enss de Heili Heilige ge Augu Augusti stinu nuss en de zeerg zeergele eleerd erdee Isido Isidoru russ van van Sevill Sevillaa een grijze vogel. Hij komt voor in Egypte, Egypte, aan de Nijl. De liefde voor zijn jongen is zijn opvallendste eigenschap. Toch doodt het ongelukkige dier zijn jongen wanneer  hij niet langer kan verdragen verdragen dat ze ongeduldig ongeduldig op hun voedsel voedsel zitten te wachten. wachten. Drie dagen lang rouwt hij om hen. Op de derde dag rijt hij zijn zijde open en wekt hij zijn jongen met zijn rode bloed op uit de dood. Pelikanen kunnen hun jongen ook  weer tot leven wekken wekken als ze ten prooi zijn gevallen aan een gifslang. De pelikaan en de slang zijn aartsvij-anden; de pelikaan is een onvermoeibare slangendoder.  Experimentator  beschrijft  beschrijft hoe verzwakt de pelikaan pelikaan is nadat

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

78

 De pelikaan wekt zijn jongen met zijn bloed tot leven

hij zijn bloed heeft uitgestort uitgestort over zijn innig geliefde gebroed, gebroed, zodat hem de kracht ontbreekt om uit te vliegen en voedsel te zoeken. Zijn hachelijke toestand dwingt de  jongen niet alleen voor zichzelf, maar ook voor hem voedsel te verzamelen. Eén jong is zo lui, dat het door zijn slechte karakter omkomt in het nest. Een ander jong vliegt uit maar laat zijn ouders aan hun lot over. Nog andere jongen, die welopgevoed en verstandig zijn, vergeten niet alles wat hun ouders voor hen gedaan hebben en voor voorzie zien n hen hen van van voed voedsel sel.. Wanne anneer er de ou oude de peli pelika kane nen n weer weer op kr krach achten ten zij zijn n ge geko kome men, n, koesteren ze de jongen die zich zo edel hebben gedragen - de andere jagen ze weg. Er zijn twee soorten pelikanen. De eerste leeft in bossen en eet slangen, de tweede zoekt zijn voedsel in het water. Pelikanen kunnen van nature niet vet worden, omdat ze een darm hebben die hun keelgat rechtstreeks met hun aars verbindt. Voedsel kan dus nooit lang in het lichaam blijven. Het boek van de oude wijsgeren vertelt over een wonder dat ieder jaar in Lycië gebeurt. gebeur t. Roofvogels Roofvogels en andere vogels verzamelen verzamelen zich daar in een bepaalde maand  bij een rivier voor een

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

79 fel gevecht, waarbij veel van hen gewond raken en de veren in het rond stuiven. Van die veren - waarvan waarvan een groot groot deel afkomstig afkomstig is van pelikanen pelikanen - maken de Lyciërs Lyciërs  bedden. Laat de betekenis betekenis van de pelikaan, pelikaan, die zijn jongen jongen van het leven berooft als straf  vo voor or hu hun n ve verd rder erfel felijk ijkee gu gulzi lzigh ghei eid d en ze met met zijn zijn bloe bloed d weer weer op opwe wekt kt ui uitt de do dood od,, eens eens goed tot u doordring doordringen. en. Zo heeft de goede God ook met onze stamvader Adam gehandeld, die lange tijd dood was geweest en in diepe ellende in het voorgeborchte van de hel verbleef, totdat totdat zijn lot het medelijden wekte van de Heer, Heer, Die ons met Zijn bloed vrijkocht en levend maakte. Christus was de ware pelikaan. Wie bekommeren zich heden ten dage om hun medechristenen, de leden van Christus' Christu s' lichaam, die in armoede armoede verkwijnen? verkwijnen? In hen kan men Jezus, Die voor ons Zijn bloed vergoot, vergoot, voeden zoals men een zieke zou voeden. Maar er zijn ook luie, slechte kinderen, die zichzelf niet kunnen voeden, en God niet dankbaar zijn voor  Zijn offer: zij sterven in het nest. Dit zijn de joden, die uiteindelijk voor eeuwig naar  de hel worden verbannen, omdat ze traag van geloof zijn en blijven wachten op de Verlosser. Er zijn ook jongen die uitvliegen, maar zich niet om hun vader en moeder   bekommeren en alleen zichzelf te goed doen. Dit zijn redeloze r edeloze heidenen, die zich van God afkeren en in hun verdwaasdheid afgoden aanbidden. De goede kinderen gedenken het lijden en de dood van Jezus Christus, Die aan het kruis verkwijnde van dorst en ons behield door door het vergieten vergieten van Zijn bloed. Zij danken Hem door Zijn leden led en,, de armen armen van van deze deze werel wereld, d, gena genadi dig g te vo voede eden. n. Zalig Zalig zij zijn n zi zij, j, di diee hi hiera eraan an denk denken, en, want als Hij weerkomt weerkomt in Zijn volle glorie, zal Hij in de hemel Zijn dankbaarheid dankbaarheid tonen en hen voeden met Zijn eeuwige loon. loon. Maar de luiaards en de zondaars zondaars en degenen die traag van geloof zijn zal Hij in de hel storten.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

80

 Met haar oor op de grond kan de snip de wormen horen kr kruipen uipen

 Snip De nepa kennen De nepa  kennen wij als de snip, een vogel die volgens de boeken zo'n scherp gehoor  heeft dat ze met haar oor op de grond kan horen of er wormen in de aarde zitten of  niet niet.. Dan Dan stee steek kt ze haar haar lang langee snav snavel el in de gr gron ond d en tr trek ektt ze de worm wormen en er erui uit. t. Over Overda dag g verschuilt zich struiken, tegen de de snip avond en vroegkan in de ochtend te voorschijn.zeDat is in hetde moment waarop gevangen worden. Hetkomt vleeszevan deze vogel is gezond, gezond, doordat het zo licht verteerbaar verteerbaar is.

 Sperwer   Nisus, de sper  Nisus, sperwe werr, is voor voor ed edel elen en ee een n beke bekend ndee en geli gelief efde de vo voge gel. l. Het Het is ee een n ro roof ofvo voge gell die geen gezel aan haar zijde duldt. Uit afgunst, afgunst, zeggen sommigen, sommigen, maar anderen  beweren dat het voorkomt uit hoogmoed, omdat de ssperwer perwer de eer van iedere i edere overwinning voor zichzelf wil opeisen. Het aannemelijkst lijkt mij echter dat zij gezel gezelsch schap ap schuw schuwtt omda omdatt zij niem nieman and d wil wil lat laten en dele delen n in ha haar ar bu buit. it. De sp sper erwe werr ve verg rgri rijp jptt zich bovendien aan de musket (het mannetje van de sperwer). Volgens Aristoteles druist het tegen de natuur natuur van alle roofvogels roofvogels in om verwanten te doden - alleen de sperwer mist deze edele eigen-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

81 schap. Het is een grote schande voor de mensheid, dat elk dier zijn soortgeno soortgenoten ten ongemoeid laat, hoe bloeddorstig of kwaadaardig het ook is en of het van prooi leeft of niet. Alleen de mens en de sperwer zijn hier ongevoelig ongevoelig voor. voor. De wilde sperwer vangt in de winter iedere avond een vogeltje en houdt houdt dat 's nachts in haar klauwen om haar poten warm te houden, 's Ochtends laat ze het vriendelijk weer vliegen. Een behartigenswaardig verhaal, lijkt mij: wees altijd dankbaar en schik u naar uw gastheer. De edelste soort sperwer nestelt in struiken, de gewone sperwer, die weinig waard is, broedt in hoge bomen. bomen. Onthoud deze wijze les: hoe edeler gebroed, gebroed, hoe meer  ootmoed.

 Struisvogel  De  struthio,, de struisvogel, is een grote vogel met de poten van een kameel. In de De struthio  broedtijd wacht wac ht de struisvogel met het leggen van eieren tot ze de Plejaden aan aa n de hemel ziet verschijnen, het sterrenbeeld dat de warmste tijd van het jaar aankondigt, waarin men begint met oogsten. Ze legt haar eieren, bedek bedektt ze

Struisvogels eten ijzer 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

82

 Paarden zijn doodsbang voor struisvogels

met zand en vergeet vergeet de plaats waar ze het broedsel terug kan vinden volkomen. volkomen. De tijd en de natuur moeten ervoor zorgen dat de eieren uitgebroed worden, omdat het haar zelf te veel moeite is. Volgens Aristoteles kunnen struisvogels nauwelijks vliegen. Ze eten - het is echt waar! - ijzer. Ze kunnen zich niet van de aarde verheffen, maar lopen als viervoeters. Hun snelheid is dank zij hun vleugels even groot als die van een paard. Struisvogels koesteren koester en een diepe haat jegens paarden en de aanblik aanblik van een struisvogel struisvogel alleen al is voldoende voldoende om paarden paarden angst aan te jagen. Als str struis uisvo vogel gelss vo voor or mensen mensen moete moeten n vlucht vluchten, en, grijpe grijpen n ze met hu hun n gesple gespleten ten po poten ten stenen om hun achtervolgers achtervolgers mee te bekogelen. bekogelen. Ze zijn zo dom, dat ze denken denken dat niemand nieman d hen meer kan zien als ze hun kop in het struikgewas struikgewas verstoppen. verstoppen. Struisvogeleieren worden opgehangen in kerken. Struisvogels hebben de afmetingen van een middelgrote ezel.

Vlaamse gaai  Garrulus is de na naam am va van n ee een n vo voge gell die die zich zich in str strui uikg kgew ewas as en br braam aamst stru ruik iken en op opho houd udtt en meer rumoer rumoer maakt dan alle andere

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

83

 De Vlaamse gaai bespot alles en iedereen

vo voge gels ls - va vand ndaar aar oo ook k zijn zijn na naam am,, die die ‘p ‘pra raatz atziek iek’’ of ‘luid ‘luidru ruch chti tig’ g’ be betek teken ent. t. Zijn Zijn Fran Franse se naam is geai is  geai.. Hij addert van boom tot boom en krijst meer dan hij zingt. Gaaien kunnen kunn en niet op één plaats blijven zitten. Ze bespotten alles en iedereen, iedereen, mensen, dieren en vogels, en bootsen de geluiden geluiden van andere vogels na. In hun dwaasheid dwaasheid zijn ze niet altijd op hun hoede en vallen dan in de klauwen klauwen van de sperwer. sperwer. Gaaien hebben bonte veren. Experimentator  veren.  Experimentator  schrijft  schrijft dat ze vaak van pure dolzinnigheid dolzinnigheid in de takken verstrikt raken en zichzelf verhangen. De ga gaai ai is vo volg lgen enss mij mij he hett zinn zinneb ebee eeld ld va van n die die bo bont nt uitg uitged edos oste te muzi muzika kant nten en en an ande dere re kunstenmake kunst enmakers rs die niet te vertrouwen vertrouwen zijn. Ze vertellen de hele dag fabeltjes en leugens en maken iedereen belachelijk, ridders, geestelijken, burgers, edelvrouwen en dienaars. En maar al te vaak komt een van hen ten val als hij niet oplet wanneer  hij staat te toeteren, te uiten en kwaad te spreken en zo een makkelijke prooi wordt voor de sperwer uit de hel. Je hoort maar zelden dat het goed aoopt met die kunstenmake kunst enmakers: rs: er zijn volgens mij evenveel heiligen onder als er zwarte zwanen zijn!

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

84

 Met lichtzinnige muzikanten loopt het zelden goed af  

Vleermuis De  vespertilio heet De vespertilio  heet in onze taal ‘vleermuis’. ‘vleermuis’. Vleermuizen vliegen vliegen alleen 's avonds avonds laat. In de winter ziet men ze niet. Ze eten bijna niets. Schijnbaar Schijnbaar levenloos levenloos hangen ze aan muren en in holen, maar als ze in de open lucht worden gebracht komen ze to tott leve leven n en vlie vliege gen n ze weer weer teru terug g om te ga gaan an sl slap apen en.. Vl Vlee eerm rmui uize zen n he hebb bben en ge geen en ve vere ren n en lijken op muizen. muizen. Ze krijgen krijgen jongen en zogen die, ook net als muizen; muizen; andere vogels doen dat niet. Ze hebben een staart en vleugels, die alleen uit vel bestaan. De moeder kan terwijl ze vliegt twee jongen dragen. Vleermuizebloed, gemengd met een bepaald kruid, carduus kruid, carduus,, is een goed middel tegen slangebeten. Het wordt in oude boeken ook aanbevolen als haargroeimiddel: smeer het op een plaats waar het haar uitgetrokken is en het zal weer gaan groeien. Verstop zonder dat ze het merkt vleermuizebloed onder het hoofd van uw vrouw als ze slaapt, en ze zal spoedig zwanger worden. Dit alles kan men lezen in het boek van de oude wijsgeren.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

85 Vleermuizen eten alleen muggen. Hun poten zijn verbonden met hun vleugels en hun staart. Vleermuizen Vleermuizen hebben geen snavel maar tanden, wat ook weer anders is dan bij alle andere vogels. vogels. In India komen vleermuizen vleermuizen voor die groter zijn dan duiven en een gebit hebben als mensen, waarmee ze neuzen, oren en andere lichaamsdelen afbijten.

Wielewaal  De  oriolus is De oriolus  is genoemd genoemd naar het geluid dat hij maakt. Zijn veren zijn wondermoo wondermooi, i, als van goud. Hij maakt zijn nest in bomen. Met deze vogel wordt volgens mij de wielewaal bedoeld. De wielewaal heeft mooie veren, maar zijn uitwerpselen verspreiden zo'n walgelijke stank, dat hij er zelf voor terugdeinst. Ja, de stank ervan is zó groot, dat hij eraan dood kan gaan als ze hem bereikt. Verhef u niet op de schoonheid van uw lichaam, ellendige sterveling. Als u de hand in eigen boezem wilt steken, vindt u voldoende om u voor te schamen. Wij zijn allen stof.

Voor zijn dood zingt de zwaan het hoogste lied 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

86

 Zwaan De cignus is De cignus  is in het Nederlands een zwaan. Zwanen zijn helemaal wit, niemand heeft ooit ooit een een zwar zwarte te zwaa zwaan n gezi gezien en.. Hun Hun vlee vleess is zwar zwart. t. Kort Kort vo voor or zi zijn jn do dood od zi zing ngtt de zwaa zwaan n vol overgave een prachtig lied. In de paartijd vlechten zwanen gracieus hun halzen in elkaar. Na het paren reinigen ze zich grondig met water. Hun kracht schuilt in hun vleugels. Ze broeden bij voorkeur langs het water.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

87

Watermonsters  Krokodil  De krokodil is volgens Jacobus van Vitry en Solinus een sterk dier, dat even snel is op het land als in het water. water. Overdag ligt het monster monster meestal onbeweeglijk onbeweeglijk op het drog droge, e, zo zoda datt iede iedere reen en die die zijn zijn ve verr rrad ader erli lijk jkee aa aard rd niet niet ke kent nt he hem m vo voor or do dood od ho houd udt. t. Door  Door  zijn kaken opengesperd te houden vangt hij vogels, 's Nachts blijft hij bij voorkeur  in de rivi rivier er.. Hi Hijj legt legt zijn zijn eier eieren en op het het land land,, buit buiten en het het bere bereik ik va van n he hett wate waterr. De ei eier eren en zien zien erui eruitt als als die die va van n ga ganz nzen en en word worden en om be beur urte ten n do door or he hett mann mannet etje je en he hett vr vrou ouwt wtje je  bebroed. Jacobus van Vitry schrijft: de krokodil kan een lengte bereiken van vijftien meter  en zijn huid is bestand tegen de hardste slagen. Hij heeft geen tong en kan van zijn  bek, die van oor tot oor reikt, alleen de bovenkaak bewegen. Zijn tanden t anden zijn gruwelijk, zijn klauwen groot en scherp. In de winter eet hij nauwelijks. Hij is altijd even bloeddorstig bloeddorstig en heeft het zowel op mensen als op dieren voorzien, hoewel  Experimentator  schrijft  schrijft dat hij tranen stort om de mensen die hij doodbijt. doodbijt. De Saracenen eten krokodillevlees, zonder dat ze daar schade van ondervinden. Oude vrouwen maken van zijn drek een zalf die hun rimpels laat verdwijnen, hun huid strak trekt en hun een stralend uiterlijk geeft. geeft. Lang duurt dat echter niet, want hun zweet doet de uitwerking van de zalf teniet en brengt hun vale huid weer aan het licht. Krok Kr okod odil ille len n ko kome men n in gr grot oten en ge geta tale le vo voor or in de Nijl Nijl.. Er ko komt mt oo ook k ee een n soor soortt kr krok okod odil il voor in een rivier in Syrië. Jacobus van Vitry geeft hier de volgende verklaring voor. Er heersten over dat land twee adellijke broers. Een van hen was afgunstig afgunstig omdat hij de macht over het rijk moest delen met de ander en

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

88

Watermonsters. Links het zeehert en de krokodil (met in zijn muil de hydrus)

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

89 liet krokodillejongen aanvoeren om een aanslag te plegen op zijn broer, die graag een bad nam in de rivier. De jongen werden volwassen en de tijd verstreek. Toen de afgunstige broer (die zijn opzet inmiddels volledig vergeten was) eens op de oever  ging zitten, dook zo'n monster plotseling met wijdgeopende kaken op uit het water  en ve vers rsch cheu eurd rdee he hem. m. Zo tr trof of he hem m he hett lo lott da datt hij hij be best stem emd d ha had d vo voor or zi zijn jn br broe oerr. Hier Hierdo door  or  komen er nog steeds krokodillen voor in die rivier. Pliniuss zegt dat de Pliniu de krokodil krokodil zich dood houdt houdt en met opengesperde opengesperde kaken klaarligt. klaarligt. Dan komt het het winterkoninkj winterkoninkjee tussen zijn tanden tanden vliegen vliegen zoeken en dat dat verzwelgt verzwelgt hij. Wat moet zo'n groot dier met zo'n armzalige prooi? Volgens mij is hij in de leer  gegaan bij de doortrapte heren, die zich slapende houden om arme lui, die hen  benaderen om hen ergens e rgens mee van dienst te zijn, dichterbij te t e llaten aten komen. Vaak  Vaak  veinzen ze barmhartigheid, barmhartigheid, maar zodra de armen binnen binnen het bereik van hun tanden komen, worden ze verzwolgen en van hun schamele bezittingen beroofd. Op een eiland in de Nijl leven de moedige Tentyriten, een klein maar dapper volk, dat diepe haat koestert tegen de krokodil. krokodil. Zij wagen zich zwemmend in de Nijl, alleen, klimmen op de rug van het dier en berijden het als een paard. Als de krokodil zijn bek naar boven openspert, werpen ze hem als bit een ijzeren kolf in zijn muil, laten het dier het water verlaten en dwingen dwingen het op het droge scheldend en tierend alles uit te spuwen wat het heeft opgeslokt.

 Serra De serra is De serra  is een groot zeemonster, zegt Isidorus, met grote vleugels en sterke vinnen. Als de serra de  serra een  een schip voorbij voorbij ziet zeilen, steekt hij zijn vleugels vleugels boven het water  uit en zeilt hij met het schip mee. Die inspanning wordt hem echter na drie of vier 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

90

Watermonsters. Rechts de gevleugelde serra

mijl al te veel. Hij moet zijn vleugels laten zakken en zinkt naar de diepten, waar hij thuishoort. Dit dier is het zinnebeeld van de dwazen die aan kostbare feesten en spelen willen deelnemen, deelnem en, om even grote staat te voeren als de hoge heren met hun rijpaarden en hun kleding. Maar ze worden alras het feesten moe, want ze zijn niet rijk genoeg om hun stand op te houden: ze hebben boven hun stand geleefd. Er is ook een ander zeemonster dat serra dat  serra heet,  heet, schrijven Plinius en Isidorus. Deze  serra heeft  serra  heeft een rug die zo scherp is als een zaag. Hij nadert onder water ongemerkt de schep schepen en,, die die hij hij ve verv rvol olge gens ns do door ormi midd dden en zaagt zaagt,, zo zoda datt ze met met man man en muis muis ve verg rgaan aan.. Het monster doet dit omdat het belust is op mensenvlees. mensenvlees.

 Xiphias Basilius Magnus schrijft de xiphias de  xiphias,, die alle andere wonderbaarlijke monsters overtreft, in zijn Hexaëmeron zijn  Hexaëmeron afmetingen  afmetingen

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

91

Geen monster is zo vervaarlijk als de xiphias

toe die het menselijk voorstellingsvermogen verre te boven gaan. Het monster is zo groo groott dat dat iede iedere reen en het het zou zou aanz aanzie ien n voor voor een een spel spelin ing g der der na natu tuur ur al alss hi hijj he hett za zag. g. In ge geen en enkel opzicht lijkt het op viervoetige dieren, vogels, vissen of op andere monsters. De xiphias De  xiphias is  is groter groter dan alle andere levende wezens, zodat men God, Die alles geschapen heeft, er wel met recht voor mag loven. Zijn kop is wonderbaarlijk groot, zijn bek een afgrond als de muil van de hel, zijn ogen branden als het hellevuur en ook de rest van zijn lichaam is zo vervaarlijk dat iedereen kan zeggen dat hij nog nooit in zijn leven zo'n monster monster zag.

 Zeehert  De  cervus marinus, De cervus marinus, het zeehert, zeehert, laat volgens volgens het boek  Koiranides zijn  Koiranides  zijn grote horens  boven de golven uitsteken om vermoeide vogels die over de zee vliegen te verleiden verle iden ee een n rust rustpl plaa aats ts te zo zoek eken en op de takk takken en va van n zijn zijn ge gewe wei. i. Zodr Zodraa ze ve veil ilig ig de denk nken en te zi zitt tten en,, la laat at he hett ze zeeh eher ertt zich zich on onde derr de wate waters rspi pieg egel el za zakk kken en,, zo zoda datt de voge vogels ls in he hett wate waterr va vall llen en en het ze kan verslinden. verslinden.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

92

 Zeemeermin De  sirena kennen De sirena  kennen wij als zeemeermin. zeemeermin. In de Physiologus de  Physiologus staat  staat dat zeemeerminnen tot hun navel het lichaam van een vrouw bezitten. Ze zijn groot en hebben hebben een afschuwwekkend uiterlijk, met overvloedig en verwaarloosd haar. Men heeft zeemeerminnen zeemeerm innen gezien terwijl ze hun kindere kinderen, n, die ze als vrouwen vrouwen de borst geven, in hun armen hielden. Als zeelui hen ontmoeten, werpen ze de zeemeerminnen een leeg vat toe en ontkomen ontkomen terwijl de monsters monsters dat betasten. betasten. Adelinus vertelt vertelt ons dat zeemeerminnen arendsklauwen en visseschubben hebben, en een vissestaart, die ze als roer gebruiken. gebruiken. Hun gezang is zo betov betoverend erend dat geen enkele zeeman die hen hoort, kan voorkomen dat hij door slaap wordt overmand. Daarna worden de ongelukkigen door de zeemeerminnen verdronken en verscheurd. Zeemeerminnen leven voornamelijk in zee en minder vaak in rivieren. Mensen die hun gewoonten kennen, stoppen hun oren dicht wanneer ze hen voorbij moeten varen, zodat ze het gezang niet horen en het hoofd koel kunnen houden. Volgens mij en ook veel andere mensen was het Odysseus die deze sluwe manier om aan hen te ontsnappen bedacht.

 De zeemeermin richt met haar gezang de zeelieden te gronde

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

93

 De zeemonnik lust niets liever dan mensenvlees

 Zeemonnik  De  monachus marinus is De monachus marinus  is de zeemonnik. Zeemonniken komen voor in de zee rond Engeland. Ik heb gelezen dat ze het bovenlijf van een mens hebben en op hun hoofd een tonsuur dragen, zoals monniken. Ze missen een bovenlip en hun tanden en neus zijn met elkaar vergroeid. vergroeid. In plaats van benen hebben ze een vissestaart. Als er een mens in zijn buurt komt, maakt de zeemonnik allerlei dolle sprongen, totdat hij zijn slach sla chto toff ffer er zo dich dichtt ge gena nade derd rd is da datt hij hij he hem m he hett wate waterr in ka kan n sleu sleure ren. n. Daar Daarna na ve versl rslin indt dt hij hem, omdat er niets is wat deze dieren liever eten dan mensenvlees.

 Zeeridder  De zitiron De  zitiron of  of zeeridder is een wonderbaarlijk monster. Volgens de beschrijving in het  Liber rerum ziet het Liber rerum  ziet hij er aan de voorkant uit als een ridder: op zijn kop draagt hij een helm van harde, ruwe huid, een soort leer of eelt en aan zijn ene zijde hangt een schild, dat lang, hol en tamelijk tamelijk breed is en waarmee het dier zich kan beschermen tegen slagen en steken. Het schild, dat

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

94

 De zeeridder is een moeilijke prooi

met sterke pezen aan zijn lichaam is gehecht, is driehoekig en ondoordringbaar. Met zijn in tweeën gespleten handen kan de zeeridder geduchte klappen uitdelen. Dit maakt hem tot een moeilijke prooi. Wanneer hij gevangen wordt en men probeert he hem m do dood od te slaa slaan, n, do doet et men men he hem m sl slec echt htss met met gr grot otee moei moeite te pi pijn jn.. Deze Deze mons monste ters rs ko kome men n voor in de zee rond Engeland. Engeland.

 Zeestier  De  phoca of De phoca  of zeestier is volgens Experimentator  volgens  Experimentator  een   een sterk dier, dat altijd op dezelfde  plaats blijft. Voor zijn zij n verwanten is de zeestier z eestier wreed en meedogenloos. mee dogenloos. Hij mishandelt mishan delt zijn levensgezel levensgezel tot de dood erop volgt volgt en neemt dan meteen een nieuwe, nieuwe, die hetzelfde lot ondergaat. Dit houdt hij vol totdat hij zelf wordt overwonnen door  het vrouwtje. vrouwtje. De zeestier zoekt zijn prooi in het water. water.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

95

 Zwaardvis Gladius maris, maris, de zwaardvis, is een angstaanjagend monster, schrijven Plinius en Isidorus van Sevilla. De bek van deze vis heeft de vorm van een zwaard en is zo scherp dat hij er schepen mee kan doorboren, doorboren, zodat de zeelui verdrinken. verdrinken.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

96

Vissen  Dies De dies is ee een n ze zeev evis is,, die die zijn zijn na naam am (d (die ie in he hett Lati Latijn jn ‘d ‘dag ag’’ be bete teke kent nt)) met met re rech chtt dr draa aagt gt,, schrijft Aristoteles, want hij leeft niet langer dan een dag. Toch ontvangt ook deze vis van de Natuur alles wat hem toekomt: vleugels, vinnen en twee poten; maar geen  bloed. Waar Waar kan een ee n vis die maar zo'n kort leven beschoren is dat toch allemaal allemaa l voor  nodig hebben? Terecht zeggen de geleerden: Gods wegen zijn ondoorgrondelijk.

 Echinus De echinus is ee een n wond wonder erba baar arli lijk jkee vis, vis, ze zegt gt Ja Jaco cobu buss va van n Vitry itry:: hi hijj is no nog g ge geen en twin twinti tig g centimeter centime ter lang, maar wanneer hij zich aan de romp van een schip vastkleeft, vastkleeft, kan het door geen storm of door het hijsen van zeilen meer van zijn plaats worden gebracht, hoe groot of snel het mag zijn. Met niets anders als anker dan dit visje kan het schip niet voor- of achteruit, het ligt als een rots in de golven. Di Ditt is on onge gelo loo oijk ijk,, maar maar ik ve verte rtell he hett u op ge gezag zag va van n Arist Aristot otel eles, es, Plin Pliniu ius, s, Basil Basiliu ius, s, Ambr Am bros osiu ius, s, Jaco Jacobu buss va van n Vitry itry en Is Isid idor orus us va van n Sevi Sevill lla; a; ge gele leer erde den n va van n wi wiee ik de na name men n voor u opsom, omdat niemand voortreffelijker heeft geschreven over de natuur dan  juist zij. Hun woorden zijn hoogst betrouwbaar, ook al kunnen wij ons nauwelijks voorstellen voorst ellen waar zo'n klein visje de kracht vandaan haalt om een groot schip tegen te houden. Wel, waar blijven al die grote losofen nu? Waar blijven ze nu, de ketters met hun grote woorden, die ons ons geloof in een bovennatuurlijke macht willen ontnemen? Wat lijkt hun dan waarschijnlijker: dat een maagd een kind zou krijgen, of dat een

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

97 vi visje sje va van n no nog g ge geen en tw twin inti tig g centi centime meter ter lang lang een sc schi hip p ka kan n tegen tegenho houd uden en?? Al Alss ze eerli eerlijk  jk  antwoorden, antwoo rden, moeten ze volgens volgens mij toegeven toegeven dat het moeilijker te verklaren is hoe dat visje een schip stillegt, stillegt, dan hoe die maagd een kind kon baren. Paarde Paa rden, n, gieren gieren,, patrij patrijzen zen en vele vele andere andere soorte soorten n dieren dieren worden worden volgen volgenss de Heilig Heiligee Ambrosius Ambro sius zwanger van de wind, zonder zonder dat het mannetje daar een rol bij speelt. Hoewel dit al een groot wonder is, is de reine Maagd verheven boven al deze dieren, omdat zij zwanger was van de almachtige God, en Hem baarde Die het Zelf verkoos om op deze wijze ter wereld te komen en daartoe dus ook in staat was. Dat is de verklaring van Zijn wonderbaarlijke geboorte. Maar de echinus de  echinus is  is een nietig visje en heeft met wonderen niets van doen. Daarom wordt God in de Schrift met recht wonderbaarlijk in Zijn Schepping genoemd. Zo staan de wijzen te kijk met hun wijsheid, wijshei d, terwijl het vaste geloof geloof van de armen van geest zal worden beloond met een plaats in de Hemel. De echinus De  echinus heeft  heeft scharen als een kreeft, die van glas lijken te zijn, als bij de schor sch orpi pioe oen. n. Zijn Zijn be bek k be bevi vind ndtt zich zich midd midden en in zijn zijn lich lichaa aam m en staa staatt vol vol ge geme mene ne stek stekel els. s. Er zijn zijn ve veel el mens mensen en die die ge gebr brui uik k make maken n va van n de echinus om hu hun n vi vijan janden den te vergif vergiftig tigen, en, want ieder die van dit visje eet is ten dode opgeschreve opgeschreven. n. Wanneer Wanneer er een hevige hevige st stor orm m op koms komstt is, is, hech hechtt de echinus zich zich aa aan n een een gr grot otee st stee een. n. Zelf Zelfss de zwaa zwaars rste te stor storm m kan hem dan niet meer van zijn plaats krijgen.

 Lamprei  Van de murena de  murena of  of lamprei werd voorheen voorheen wel gezegd gezegd dat deze vissen allemaal van het vrouwelijk geslacht zouden zijn. In de paartijd zoeken lampreien drassige weilanden weiland en op en ontmoeten daar de slang waarmee ze paren, want zo planten deze vissen zich voort. Vissers Vissers lokken daarom de lamprei lamprei uit het water door 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

98 te sissen als een slang. Van Ambrosius vernemen we dat de slang voor het paren zijn gif uitspuugt. uitspuugt. Zo leert de Natuur Natuur ons wat de juiste houding houding is om een huwelijk huwelijk aan te gaan: treed je vrouw ook als je geen onberispel onberispelijk ijk karakter bezit altijd oprecht oprecht en vriendelijk tegemoet. De lamprei schiet iedere maand kuit, iets wat andere vissen niet doen. De eitjes komen na korte tijd uit. Aristoteles Aristoteles is een andere mening toegedaan toegedaan over de vo voor ortp tpla lant ntin ing g va van n de lamp lampre rei: i: vo volg lgen enss he hem m pa paar artt de deze ze vis vis ni niet et met met slan slange gen n en be best staa aan n er ook mannelijke lampreien. Hoed u voor het eten van lamprei die niet geruime tijd met peper en specerijen gekookt gekoo kt heeft in goede goede wijn, want de sappen van deze vissen zijn giftig. Daarom moeten ze zo lang koken. Ook hun beet is giftig, maar wie er last van heeft, kan baat vinden bij de as van de kop van de vis zelf.

 Salpa De salpa is een eigen De salpa eigenaar aardi dige ge vis, vis, zegt zegt Plini Plinius. us. Hij kan kan all alleen een gekoo gekookt kt worde worden n wann wanneer  eer  hij tevoren stevig geslagen wordt. Deze vis lijkt op de zondaars die volharden in hun zondige levenswandel en er door niets toe gebracht kunnen worden zich te beteren, to totd tdat at ze ge getr trof offe fen n word worden en do door or ee een n ziek ziekte te of do door or an ande dere re ra ramp mpsp spoe oed. d. Dan Dan pa pass ko kome men n ze - gedwongen gedwongen - tot inkeer en worden ze behouden. behouden.

Walvis De  cethe,, de walvis, is de grootste van alle vissen. Volgens Isidorus van Sevilla De cethe kunnen walvissen een grootte van vier bunder bereiken. Deze dieren hebben een  brede bek, maar hun keelgat is erg nauw. nauw. Ze kunnen wel grote prooien grijpen, maar 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

99

 Met het water dat ze uitspugen uits pugen kunnen walvissen schepen tot zzinken inken brengen

kunnen die niet door hun keel krijgen, kunnen krijgen, doordat ze een keelgat keelgat vol kleine gaatjes hebben. Noodgedwongen leven ze daardoor van kleine vissen. Er staat geschreven geschreven dat de profeet profeet Jonas drie dagen en nachten doorbracht doorbracht in een walvis wal vis.. Dat was een wond wonder er,, want want natuu natuurli rlijk jkerw erwijz ijzee zou hij het ni niet et ov overl erleef eefd d hebben hebben.. Jonge walvissen hebben zwarte tanden. De tanden van oude walvissen zijn wit en ha hard rd.. Walvi alviss ssen en ne neme men n wate waterr in hu hun n be bek k en spug spugen en dit dit uit uit in gr grot otee go golv lven en,, di diee sc sche hepe pen n die hun pad kruisen tot zinken kunnen brengen. Als een walvisjong dat zijn moeder  volgt door zijn onvoorzichtigheid bij eb op het strand achterblijft, laat de moeder  haar bek vollopen met water en giet dat over haar jong heen, zodat het weer in zee spoelt. Sommige Sommi ge walvissen zijn zo groot groot dat ze als bergen bergen in zee drijven. Isidorus Isidorus en Basilius beschrijven walvissen met aarde en zand op hun rug. Scheepsbemanningen die op deze monsters monsters stuitten, zagen hen daardoor aan voor land, wierpen het anker  uit en ontstaken er een vuur, maar zodra de walvis de hitte van het vuur voelde, dook  hij naar de bodem van de zee. Sommigen wisten het schip weer te bereiken, anderen verdwe-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

100 nen nen met met de vis vis in de diep diepte te en verd verdro ronk nken en.. Ambr Ambros osiu iuss sc schr hrij ijft ft da datt er in de Atla Atlant ntis isch chee Oceaan walvissen walvissen zwemmen zo groot als bergen bergen die met hun toppen tot de hemel reiken. Walvissen alvissen paren als ze drie jaar oud zijn, daarna breekt hun geslachtsdeel af en verbergen verber gen ze zich in het diepst van de zee, waar ze uitgroeien uitgroeien tot zo'n reusachtige reusachtige omva om vang ng dat dat het het teve teverrgeef geefss is om jach jachtt op hen hen te make maken. n. Ze moet moeten en ge geva vang ngen en word worden en voor ze ouder zijn dan drie jaar, tenzij ze bij eb op het strand achterblijven en daar  overmeesterd kunnen worden.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

101

Slangen Aristoteles schrijft dat slangen Aristoteles slangen geen teelballen teelballen hebben, maar hun zaad storten op dezelfdee manier als vissen. dezelfd vissen. Hun tong is zwart, lang en gespleten. Hun hart is niervormig niervo rmig en bevindt zich vlak achter de hals. Bij grote slangen ligt de gal op de lever,, bij kleine op de darmen. lever darmen. Als een slang blind wordt gemaakt, herstelt herstelt zijn gezichtsvermo gezicht svermogen gen zich op den duur weer en als hem zijn staart af wordt wordt gehakt, groeit deze weer aan. Slangen hebben dertig ribben. Twee parende slangen kleven zo vast aan elkaar, dat ze één dier lijken met twee koppen. Slangen eten vlees en gras gras.. Ze drin drinke ken n wein weinig ig,, maar maar ze ho houd uden en va van n wi wijn jn,, waar waarme meee ze oo ook k ge geva vang ngen en ku kunn nnen en worden. Ze urineren niet, want slangen hebben geen blaas en hun uitwerpselen zijn kleiner dan men zou verwachten verwachten.. Pliniuss vertelt dat mensen die door een slang gebeten zijn, door de aarde zelf  Pliniu gewroken worden. Slangen die een mens gedood hebben, moeten spoedig daarna sterven, omdat de aarde hun aanwezigheid niet langer duldt. Uitgezonderd de salamander salaman der kan elk serpent maar één mens dode doden. n. Het gif komt volgens Plinius Plinius uit de gal van de slang. In de winter kruipen slangen onder de grond, in bomen en onder  stenen, in de lente komen ze weer te voorschijn. voorschijn. In Ierland komen geen slangen voor en ook geen andere giftige dieren. Als aarde uit Ierland op een giftig dier wordt geworpen, geworpen, blijft het op slag dood. De Ieren en Schotten betwistten elkaar ooit het recht op een bepaald eiland. De Ieren eisten toen dat er slangen gehaald gehaald zouden worden: worden: als ze in leven bleven, bleven, behoorde het eiland aan de Schotten toe; stierven ze, dan was het Iers. Zo gezegd, zo gedaan. De slangen gingen dood en de Ieren verwierven het eiland. Isidorus van Sevilla en Jacobus van Vitry zeggen dat slangen hete dieren zijn. Daardoor Daardo or nemen hun krachten's krachten's nachts en als

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

102 het koud is af. Slangen Slang en vluchten als ze een mens naakt zien en Ambrosius Ambrosius verzekert ons dat het speeksell van iemand die vast, dodelijk voor speekse voor hen is. Mens en slang dragen dus elkanders elkand ers dood bij zich. Als een slang zichzelf in het nauw gedreven gedreven ziet, vangt hij om zijn kop te redden de slagen op met zijn hele lichaam; als zijn kop ongedeerd  blijft, behoudt hij het leven. Voordat een slang gaat zwemmen, spuugt hij zijn gif uit. Hij neemt het weer terug als hij op het droge komt. Als hij zijn gif verliest, berooft hij zichzelf meteen van het leven. Slangen kunnen hoge leeftijden bereiken. Wanneer ze zich voelen verouderen, vermageren vermag eren ze door te vasten, zodat hun huid ruimer wordt. Dan wringen ze zich door een nauwe opening, waardoor de huid wordt afgestroopt en ze zich verjongen. Slangen eten om te verjongen ook venkel en als hun ogen verslechteren, genezen ze die met wijnruit. Slangen hebben een afkeer van aangename geuren, omdat die dodelijk zijn voor hen.

 Amphisbaena De amphisbaena heeft De amphisbaena  heeft twee koppen, een van voren en een in zijn staart. Hij kan met grote snelheid vooruit en achteruit kruipen, kronkelend als een paling. Hij gebruikt allebei zijn koppen om te eten en kan met beide bijten. Volgens Plinius is deze slang de eerste die zich na de winter weer vertoont, omdat hij de kou goed kan verdragen - hij verschijnt verschijnt nog vóór de koekoek. koekoek. Uit zijn ogen straalt een vurige gloed.

 Aspis De  aspis is De aspis  is een geelblauwe slang. Wie erdoor gebeten wordt, is ten dode opgeschreven opgesc hreven,, maar het is - hoewel dat grote be-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

103

kwaamheid vergt - mogelijk om de aspis de  aspis te  te bezweren bezweren en zijn gif onschadelijk onschadelijk te maken, waarna hij zonder enige inspanning gevangen kan worden. Er wordt jacht gemaakt op deze slang omwille van de zeldzame en kostbare steen in zijn kop, maar  het beest is zo doortrapt dat het zijn ene oor dichtstopt met zijn staart en het andere stevig tegen de grond drukt zodra het de slangenbezweerder hoort naderen, zodat het niets meer kan horen. Solinus Solin us schrijft dat deze slangen altijd in paren leven. Als een van hen gedood wordt, is het verdriet van de andere zo groot, dat hij de dader hardnekkig achtervolgt en zal aanvallen, al bevindt de man zich in nog zo'n grote menigte. Zelfs door een zwaard laat hij zich niet weerhouden. weerhouden. Ook als de moordenaar moordenaar uit angst de vlucht neemt, kan hij de wraak van de aspis de  aspis niet  niet ontlopen: ontlopen: de slang zal niet rusten voor hij hem van het leven heeft beroofd. Een Egyptenaar Egyptenaar had de gewoonte gewoonte om aan zijn tafel een aspis een aspis te  te voeren, die nooit iemand kwaad deed. Het dier kreeg op den duur twee jongen en een daarvan doodde een kind van de goede man. Toen de moederslang kwam eten en de schanddaad  bemerkte, verscheurde ze z e haar jong en verdween om nooit meer terug te keren. De aspis De  aspis heeft  heeft slagtanden, net als het everzwijn.

 Basilisk  De  basiliscus draagt De basiliscus  draagt zijn Latijnse naam, die ‘kleine koning’ betekent, met ere: hij is de koning van alle giftige dieren. Dit duivelse dier is gewoonlijk vijftien centimeter  lang en wit gevlekt. gevlekt. De vlekjes vlekjes op zijn kop hebben de vorm van een kroon. Alle slangen sidderen sidderen van angst voor de basilisk, basilisk, omdat hij ze met zijn adem kan doden. doden. Zijn blik is dodelijk dodelijk voor mensen wanneer hij hen eerder ziet dan zij hem; wanneer  wanneer  de mens als

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

104

 De basilisk basilis k kan alleen overwonnen worden door de wezel 

eerste de basilisk ziet, blijft hij in leven. Dat schrijft Jacobus van Vitry. Plinius zegt: ‘De basilisk doodt niet alleen de mens, maar alles wat leeft, zelfs zijn eigen woongebied woong ebied vernietigt vernietigt hij.’ Zijn gif richt ook bomen, gras en alle andere gewassen te gronde, zijn adem doet stenen barsten en vergiftigt de lucht. Vogels die over zijn territ ter ritori orium um vliege vliegen n moete moeten n dat op zij zijn n minst minst met geschr geschroei oeide de ve veren ren beko bekopen pen.. Slang Slangen en slaan op de vlucht vlucht wanneer ze het sissen van de basilisk opvangen. opvangen. De basilisk kan alleen overwonnen overwonnen worden door een wezel. Zodra de holen van de monsters zijn opgespoord, opgespoord, laten de mensen er wezels in los, die zich ter   bescherming hebben bedekt met wijnruit. De wezel bijt de basilisk dood, maar moet de overwinning overwinning met zijn leven betalen. betalen. Ook door de dood neemt de kracht van het serpent niet af: een muur die besmeerd is met de as van de basilisk houdt houdt alle vergif  tegen, zelfs spinnen weven daar geen web tegenaan. In Griekenland Griekenland moet een heiligdom heiligd om bestaan dat bestreken is met basiliske-as. basiliske-as. Naar men zegt wordt een huis waarin zich een deel van het dier bevindt door alle slangen gemeden. De as zou  bovendien zilver dat ermee ingewreven is doen glanzen als goud. Er bestaan ook gevleugelde gevleugelde basilisken, basilisken, maar God staat niet toe dat die zich ver  van hun woonplaats verwijderen, omdat ze

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

105 an ande ders rs de he hele le were wereld ld in ee een n woes woeste teni nijj zo zoud uden en ve vera rand nder eren en.. Een Een an ande derr soor soortt ba basi sili lisk sken en wordt voortgebracht door hanen. Wie daar iets over wil weten, moet de beschrijving van de haan in het derde hoofdstuk hoofdstuk lezen.

 Boa  Boa's  zijn slangen die in Calabrië voorkomen en reusachtige afmetingen kunnen  Boa's zijn  bereiken, schrijft Solinus. Ze zuigen de melk uit de uiers van buffels en koeien en word wo rden en da daar ar zo ve vett en gr groo oott va van, n, dat dat niem nieman and d de deze ze mons monste ters rsla lang ngen en du durf rftt aa aan n te va vall llen en en ze onbelemmerd dood en verderf kunnen zaaien. Sint Hieronymus vertelt dat de goede Sint Hilarion louter en alleen door de kracht van God een boa dwong om een stapel hout te beklimmen beklimmen en hem vervolgens vervolgens verbrandde. verbrandde. De heilige deed dit op verzoek van de mensen die door die reuzeslang getiranniseerd werden. Pliniuss en de kerkvaders Pliniu kerkvaders schrijven over boa's die een hert of een koe met één hap kunnen verzwelgen. Een dergelijke slang moet het zijn geweest die door Regulus gedood werd in Afrika. gedood Afrika. De huid en het skelet van dit dier, dat bijna veertig meter  lang was, werden als bezienswaardi bezienswaardigheid gheid naar Rome gebracht. Deze slang was zo groot dat hij letterlijk  letterlijk  belegerd   belegerd  moest  moest worden alsof het een stad was.

Cerastes De  cerastes is De cerastes  is een slang die op zijn kop acht horens heeft die eruitzien als de horens van een ram, zegt Solinus. Solinus. Hij verbergt verbergt zich onder het zand, maar laat zijn horens horens erbov erb oven enui uitt stek steken en.. Vog ogel elss laten laten zich zich lo lokk kken en do door or de ho hoop op da datt ze op de ho horen renss ku kunn nnen en rusten, maar vinden spoedig spoedig de dood in de kaken van

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

106

 De cerastes is een slang met acht horens

de slang. De cerastes De  cerastes kruipt  kruipt op dezelfde manier als de lamprei. Zijn horens zijn van grote waarde: er worden mesheften van gemaakt die bij de maaltijd voor elk gerecht worden gehouden en beginnen te zweten als deze vergiftigd zijn.

Chelidrus De  chelidrus is De chelidrus  is een slang waarover Isidorus van Sevilla schrijft dat zijn gif zo sterk  is dat het land waar hij overheen kruipt, rookt alsof het in brand staat. Hij leeft zowel in het water als op het land.

 Dipsas De  dipsas is De dipsas  is met het blote oog nauwelijks te onderscheiden, schrijven Jacobus van Vitry en de eerbiedwaardige Solinus. Mensen trappen op deze slang zonder hem te zien en lopen meteen een giftige beet op, die volgens volgens Solinus de dood door 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

107

dorst tot gevolg heeft. Experimentator  heeft.  Experimentator  schrijft  schrijft dat er op de gezichten van de slachtoffers slachto ffers geen spoor van pijn te bekennen bekennen valt.

 Draak   Draco, de draak,  Draco, draak, is de grootste van alle dieren, zeggen Jacobus van Vitr Vitry y en de Heilige Augustinus. Draken hebben een kam op hun kop en een kleine bek voor  dieren die zo groot zijn. Ze eten alles wat giftig is. Alles waar de draak zijn staart omhe om heen en slaa slaatt is ten ten do dode de op opge gesch schre reve ven: n: ze zelf lfss de olif olifan antt on ontk tkom omtt ni niet et al alss hi hijj zijn zijn staa staart rt om hem heen kan slingeren. slingeren. Draken houden zich op in rotsen en spelonken, spelonken, want het zijn hete dieren. Ook in het land waar ze leven is de hitte van de zon groot, want echte draken komen bijna nergens anders voor dan in de omstreken van de Toren van Babel, in het woeste Baby Babylonië. lonië. Daar worden ze wel vijftien vijftien meter lang. Alle mensen sidderen voor hun gebrul, en hun blik doet sommigen sterven van angst. Als draken oud zijn, eten ze weinig. weinig. Augustinus Augustinus zegt dat draken soms door de lucht vliegen.. Hun vleugels vliegen vleugels bestaan alleen uit vel, net als bij

 De draak en de olifant zijn doodsvijanden

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

108 de vleermuis. Waar een draak heeft gevlogen is de lucht vergiftigd. In de kop van de draak bevindt zich een kostbare steen, de dracontia de  dracontia,, die alleen go goed ed is als hij hij eruit eruit word wordtt ge geha haal ald d terw terwijl ijl de dr draa aak k no nog g le leeft eft.. Dapp Dapper eree mens mensen en zo zoek eken en daartoe het hol van de draak op, slaan als hij slaapt zijn schedel in en ontrukken hem de edelsteen. De drakesteen is een middel tegen vergif en verjaagt giftige dieren. Hij is zeer geliefd bij oosterse koningen. De drakesteen is helder van kleur en vuurrood. De tong tong en de gal gal van van de dr draa aak k kunn kunnen en iema iemand nd die die beze bezete ten n is ve verl rlos osse sen n va van n de du duiv ivel elss die hem kwellen. Men make daartoe een aftreksel van de tong en de gal in wijn en wrijve er het lichaam van de bezetene mee in. Hoe vangt men een draak? Om te beginnen beginnen moet hij bezworen worden, zodat hij zij zijn n kwaad kwaadaar aardig dighei heid d kwijt kwijtraa raakt. kt. Sla vervo vervolge lgens ns vo voor or hem op een tromm trommel, el, waardo waardoor  or  hij zal denken een donderslag te horen. En omdat geen dier kwetsbaarder is voor  dond donder er en blik blikse sem m dan dan de dr draa aak, k, is dit dit de mani manier er om hem hem ba bang ng te make maken. n. Ver ervo volg lgen enss  bindt iemand zich vast op de draak en laat zich zi ch wegvoeren naar naa r verre landen, overal waar hij heen wil. Vaak Vaak loopt dat slecht af, want als de draak boven de uitgestrekte uitgestrekte zee niet verder kan vliegen, vliegen, is het snel gedaan met zijn berijder. berijder. Er is ook een andere manier om draken te vangen. vangen. Neem een kalf, ontdoe ontdoe het van de ingewanden ingewanden enop vulhet hetkalf metaf,versgebrande versgeb rande kalk. Het grote beest komt nietsvermoedend dat door staken overeind wordt gehouden, en verzwelgt het. Als het kalf in zijn maag is aangeland begint de kalk te gloeien. De draak gaat drinken, maar daardoor wordt de kalk nog heter. Uiteindelijk ontbrandt de kalk, en breekt het hart van de draak.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

109

 De paradijsslang paradijss lang was een dracontopes

 Dracontopess  Dracontope Adelinus verzekert ons dat de dracontopes Adelinus de  dracontopes een  een grote, sterke slang is met een meisjesgezicht meisjesg ezicht en een drakestaart. drakestaart. Dit moet daarom daarom de slang zijn geweest waarmee de duivel ons aller moeder moeder Eva verleidde verleidde en bedroog, bedroog, zoals we in geleerde boeken kunnen lezen. Beda Venerabilis schrijft namelijk dat de paradijsslang het gezicht had van een meisje en zo verscholen verscholen lag, dat Eva alleen het gezicht zag - de rest van het lichaam werd aan het oog onttrokken onttrokken door takken en blader bladeren. en. De duivel duivel sprak  door de mond van de slang en misleidde Eva met zijn leugens. Wij plukken daar nog steeds de wrange vruchten van.

 Haemorrhois Het gif van de haemorrhois de  haemorrhois is  is zo zwaar, schrijft schrijft Solinus, dat degene die er het slachtoffer van wordt een snelle dood sterft door bloedverlies.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

110

 Hydra De  hydra komt De hydra  komt voor in moerassen, lezen wij in het boek  Koiranides,  Koiranides, en men zegt dat hij zich recht uit het water opricht. Om in het bezit te komen van de steen die zich in zijn lichaam bevindt, wordt hij gevild of laat men hem rook inademen, zodat hij - zeer tegen zijn zin - de steen uitspuugt. Met hetzelfde doel worden spreuken en de naam van God gebruikt. gebruikt. Albertuss Magnus schrijft dat hij in eigen persoon de kracht van deze steen heeft Albertu  beproefd bij een waterzuchtige wat erzuchtige vrouw: hij bond hem op de aangetaste maag en zag haar lichaam iedere dag drie vingers slinken, totdat het zijn normale normale omvang weer  ha had d aange aangeno nome men. n. Dezel Dezelfd fdee st steen een is oo ook k een pr prob obaa aatt midd middel el tegen tegen catarr catarree en tran tranen ende de ogen.

 Hydrus De  hydrus leeft De hydrus  leeft volgens Isidorus Isidorus van Sevilla Sevilla in de Nijl en is overdekt overdekt met scherpe scherpe stekels. Wanneer de krokodil met wijdopen muil ligt te slapen, gaat de hydrus de  hydrus,, nadat hij zichzelf gladder heeft gemaakt door zich te bedekken met modder, de bek van het monster binnen. binnen. De slang wordt met huid en haar opgeslokt, opgeslokt, maar zodra hij in de ingewanden ingewanden van de krokodil krokodil is doorgedro doorgedrongen ngen toont hij zijn ware aard en rijt hij de darmen open. Niet lang daarna is het monster dood en kruipt de de hydrus  hydrus er  er aan de onderkant onder kant weer uit. Mensen die een giftige steek krijgen van dit dier zwellen op en kunnen kunn en alleen worden genezen met koemest. De lever van de de hydrus  is een goed  hydrus is middel tegen slangebeten.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

11 111 1

 Hypnale De hypnale is De hypnale  is een slang uit het geslacht van de aspis de  aspis,, zegt Solinus. De beet van deze slang veroorzaakt veroorzaakt een zachte dood: het slachtoffer slachtoffer valt in slaap en kan noch met roepen, noch met steken of trekken meer gewekt worden. Toen Antonius, de man van Cleopatra, was overwonnen door keizer Augustus, beroofde hij zich met gif van het leven. Cleopatra legde hem in een kostbaar graf en nam slangen van de soort die hier beschreven wordt. wordt. Ze klemde klemde de slangen tegen haar borsten, borsten, ging naast haar  man liggen en verliet slapend dit leven. Zo luidt het verhaal in de de Geschiedenis  Geschiedenis van  Rome..  Rome

 Jaculum De  jaculum is De jaculum  is volgens volgens Solinus een kleine slang, die zijn naam ontleent ontleent aan de eigenschap dat hij als een pijl door de lucht vliegt. Hij ligt in bomen op de loer om te kijken wie hij met zijn giftige beet kan verschalken en schiet dan vanuit zijn schuilplaats plotseling op zijn slachtoffers af.

 Pareas Isidorus van Sevilla en Lucanus schrijven dat de pareas de  pareas een  een slang is die zich achterwaarts voortbeweegt. De uitwerking van zijn gif is verschrikkelijk.

 Prester  De  prester   is De prester  is volgens Jacobus van Vitry en Solinus een slang die zijn kaken voortdurend wijd opengesperd houdt en stoom uit-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

112

 blaast. Mensen die door een prester  een  prester  gebeten   gebeten worden, zwellen op en zien eruit alsof  ze gevuld zijn met water. Alleen triakel kan de slachtoffers het leven redden.

 Salamander  De  salamandra blijft De salamandra  blijft leven in vuur en doet de vlammen zelfs uitdoven. Volgens Plinius, Jacobus van Vitry, Adelinus, Aristoteles en Solinus lijkt hij op een hagedis. Isidorus van Sevilla noemt de salamander de gevaarlijkste van alle giftige dieren. Hij wordt zelden gezien, zegt Plinius, tenzij het hard regent. Zijn speeksel is  buitengewoon kwaadaardig: wanneer een mens ermee in aanraking komt, valt al zijn haar uit. De salamander klimt in appelbomen en vergiftigt de vruchten. Wie daarna in een appel bijt, valt ter plekke dood neer. Als een salamander in het water is gevallen, doodt zijn gif iedereen die ervan drinkt. Er bestaat een soort salamander die in vuur leeft en bedekt is met een soort wol of haar waar onbrandbare gordels en kledingstukken van worden gemaakt. Van paus Alexander III wordt verteld dat hij een mantel bezat van salamanderwol, die men als hij vuil was in het vuur gooide, waar hij vervolgens weer schoon en helder van kleur  uitkwam. Albertus Magnus verklaart dat hij met eigen ogen een gordel van dit materiaall in het vuur heeft zien liggen. materiaa liggen. Toen Toen de gordel gordel begon te gloeien, gloeien, nam men hem er volledig ongeschonden weer uit. Solinus voegt hieraan toe dat salamanders geen onderscheid kennen tussen mann ma nnet etje jess en vrou vrouwt wtje jes. s. Ze word worden en alle allema maal al dr drac acht htig ig en le legg ggen en ei eier eren en net net al alss ki kipp ppen en..

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

113

 Scaura De  scaura is De scaura  is een giftig dier, dat volgens Jacobus van Vitry en Solinus blind wordt als het oud is. Wanneer Wanneer het bij zichzelf dit gebrek bespeurt, bespeurt, zoekt het een muur op met een gat dat naar het oosten wijs wijst. t. Daar gaat de scaura de  scaura voor  voor staan wachten tot de zon opkomt en het zonlicht hem zijn gezichtsvermogen weer teruggeeft. Mens, ook al ben je met blindheid geslagen - wend je naar het oosten, waar de zon der waarheid opgaat: opgaat: al ben je een leek, je zult verlicht worden. worden. De rechtvaardige rechtvaardige God zal je het licht in je ogen teruggeven.

 Schorpioen Solinus schrijft dat de scorpio de  scorpio (schorpioen)  (schorpioen) een bijzonder onschuldig voorkomen heeft en een staart vol knopen met een scherpe, giftige punt, die hij kromt als hij er  een wond mee toebrengt. De schorpioen probeert onophoudelijk mensen te doden met zijn gif. Wie zou de schorpioen anders verbeelden dan de kwaadspreker, die het erop aanlegt alle mensen een mooi gezicht te tonen en mooie woorden te spreken, maar  zodra ze weg zijn gegaan zijn tong naar hen uitsteekt uitsteekt en zint op de beste manier om hen te benadelen? Wie door een schorpioen schorpioen gestoken is, heeft nog drie dagen te leven. De Psylli, Psylli, mensen men sen die die ge geld ld ve verd rdien ienen en do door or ve verg rgif if uit uit wond wonden en te zu zuig igen en,, br brach achten ten in he hett ve verl rled eden en uit winstbejag veel giftige dieren naar Italië. Ze haalden ook schorpioenen, maar die gingen gin gen kort kort daarn daarnaa dood dood.. Wel heeft heeft men in Italië Italië schor schorpio pioene enen n ge gezie zien n di diee on onsch schad adeli elijk  jk  zijn. Iemand die door een schorpioen schorpioen gestoken gestoken is, moet wijn drinken met de as van het dier zelf erin. In Experimentator  In Experimentator  staat  staat dat schorpioenen schorpioenen aarde eten. Als

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

114 een schorpioen schorpioen in olie gesmoord gesmoord is en in de zon is gezet, komt hij weer tot leven als er azijn over wordt gegoten.

 Scitulus De  scitulus is De scitulus  is een gifslang, lezen we bij Solinus en Jacobus van Vitry. Deze slang is tamelijk klein. klein. Wie erdoor gebeten wordt sterft van dorst. Geen dier is zo traag als de de scitulus  scitulus,, maar omdat zijn huid zo mooi is, blijft iedereen erbij stil staan. Zo houdt de de scitulus  scitulus door  door zijn uiterlijk mensen staande die hij door traagheid niet zou kunnen achtervolgen. Deze slang is zo heet dat hij in de winter zijn huid afwerpt alsof het zomer was. Iedereen die door een scitulus een  scitulus gebeten  gebeten wordt, gaat onherroepelijk dood doordat hij van binnen volkomen uitdroogt.

 Sirena Sirene  zijn slangen die buitengewoon snel zijn. In  Experimentator  staat Sirene zijn  staat dat ze vo voor orko kome men n in Arab Arabië ië en sn snel eller ler zijn zijn da dan n pa paar arde den. n. Somm Sommig igee va van n de deze ze slan slange gen n ku kunn nnen en vliegen.. Hun gif is zo krachtig dat hun slachtoffers vliegen slachtoffers eraan sterven voor voor ze beseffen beseffen dat ze gebeten zijn.

Tirus De  tirus is De tirus  is volgens Jacobus van Vitry en het Liber het  Liber rerum te rerum  te vinden in de buurt van Jericho en bij de Jordaan. Deze slang verslindt vogels en vogeleieren. Zijn vlees wordt gemengd met specerijen om triakel te bereiden, een middel waarmee ieder gif  kan worden bestreden. bestreden. Er zijn mensen die zeggen dat de tirus de  tirus in  in de tijd voor de kruisdood van Onze Lieve Heer een levensge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

115 vaarlijke slang was, doordat er geen remedie bestond tegen zijn gif. Toen Jezus aan het kruis hing, werd daarom een van de kwaadaardigste exemplaren gevangen en aan Zijn zijde gehangen, maar door de kracht van Jezus' bloed komt het gif ons sinds die dag ten goede. goede. Triakel is naar men zegt het geneesmidde geneesmiddell tegen alle soorten soorten gif,  behalve dat van de tirus de  tirus zelf,  zelf, dat in het Latijn tiricon Latijn  tiricon heet.  heet. De tirus De  tirus verjongt  verjongt zichzelf tegen door te vervellen.

Vipera De  vipera is De vipera  is volgens volgens Jacobus van Vitry en Isidorus van Sevilla een slang die op de vo volg lgen ende de wi wijze jze pa paart art.. Het Het vr vrou ouwt wtje je sp spert ert ha haar ar be bek k be bege gerig rig wi wijd jd op open en en he hett mann mannetj etjee steekt, zodra hij dat dat ziet, zijn kop erin. erin. Het Het vrouwtje vrouwtje bijt hem de kop af af en wordt wordt daar  daar  zwangerr van. Als de jongen zwange jongen volgroeid zijn, rijten ze de moeder open en kruipen ze naar buiten. De vipera De vipera heeft  heeft drie tanden en zijn beet is dodelijk. De ingewanden van deze slang zijn volgens volgens Plinius te gebruiken gebruiken als geneesmiddel geneesmiddel tegen elke soort slangegif. Voor ogen en tanden beveelt Experimentator  beveelt  Experimentator  aan  aan de huid die na het  jaarlijkse vervellen overblijft te laten trekken in goede wijn en het aftreksel op te drinken. drink en. Het vet van de vipera de  vipera geneest  geneest blindheid. Plinius vertelt in zijn boeken waarom de jongen de moeder openscheuren. De vipera draag draagtt twin twintig tig jo jong ngen en,, maar maar ze werp werptt er iedere iedere dag dag slech slechts ts één. één. De ov over erge gebl blev even en  jongen, die in de moeder opgesloten zitten, worden kwaad, scheuren met zijn z ijn allen a llen de moeder open en komen snel naar buiten. Hoewel weinig slangen even gevaarlijk zijn als de vipera de  vipera,, is het mannetje teder  voor het vrouwtje, vrouwtje, zegt de Heilige Heilige Basilius. Basilius. Als zij ergens anders anders is, sist hij naar haar  en hij is blij als hij ziet dat ze weer bij hem terugkomt. Hij spuugt dan voorkomend al zijn gif uit en ontvangt ontvangt liefdevol liefdevol zijn beminde beminde wijfje.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

116 Luister, godvergeten, onbehouwen ellendeling! - Zou je je niet schamen omdat je je vrouw minachtend behandelt zonder dat daar een reden voor is? Schoft! Neem toch een voorbeeld voorbeeld aan dit kwaadaardige kwaadaardige dier, dat zijn gif uitspuwt uitspuwt als het zich met zijn wijfje vermaakt voor de paring. Laat die vervloekte kwaadaardigheid van je varen, slik je giftige woorden in en betuig haar je liefde.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

117

Insekten en kruipende dieren  Duizendpoot  Zijn grote aantal poten geeft de multipes de  multipes (duizendpoot)  (duizendpoot) een wonderbaarlijk uiterlijk. Het is een dier zonder bloed. Augustinus schrijft dat hij met eigen ogen heeft gezien hoe de afzonderlijke afzonderlijke delen van een van deze dieren in leven bleven, nadat het in stukken was gesneden. Dit is geen klein wonder.

 Kikker   Rana is de Latijnse naam van de kikker of puit. Er zijn groene en rode kikkers; de  Rana is roodstee zijn het schadelijkst. roodst schadelijkst. Als ze kwaken lijkt het wel of ze proberen te praten. Het zijn schrikachtige schrikachtige diertjes, die bij het minste of geringste geringste in de sloot springen. In augustus doen ze hun bek niet open, niet om te eten, niet om te kwaken en zelfs niet om te drinken. Bij het paren lozen ze veel zaad. Eenvoudige mensen beweren dat iemand bij wie een kikkertong onder het hoofd is gelegd, begint te praten alsof hij bedwelmd is en al zijn geheimen geheimen vertelt. Oudewijvenpraatjes, neemt u dat van mij aan! Volge olgens ns Pl Plin iniu ius, s, die die ve vers rstan tand d he heeft eft va van n de deze ze zaken zaken,, be besta staat at er oo ook k ee een n soor soortt ki kikk kker  er  die rubeta die  rubeta heet  heet en in vochtige aarde leeft. Dit dier bezit tal van geneeskrachtig geneeskrachtigee eigenschappen. In het boek  Koiranides staat  Koiranides  staat dat zijn as, wanneer die in een bad is gestrooid, haaruitval veroorzaakt. De rubeta De  rubeta heeft  heeft ook twee horens, waarmee veel kwaad kan worden aangericht. aangericht. Als men een botje uit zijn rechterzij rechterzij in een ketel kokend water werpt, zal de hitte in een oogwenk verdwijnen. Een drankje met de as van het diertje ten slotte is een goed middel tegen gif.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

118 Een ander soort kikker schuilt in het riet. Deze kikker hoort men nooit, want hij is stom. sto m. Als Als dier dieren en bij bij het het dr drin inke ken n oo ook k dit dit kikk kikkert ertje je in insli slikk kken en zwelt zwelt hu hun n bu buik ik on onge gelo loo oijk  ijk  op. Weer een ander soort kikker zit tussen de bladeren van bomen en voorspelt regen met zijnbij gekwaak. laat bek zichen bijna alleenwordt horenstom. als het gaat regenen. Gooi en deze kikker een hondHij in zijn de hond Dit kikkertje is klein zo groen als boomblaadjes.

 Mier  de de formica  formica is  is een diertje dat wij kennen als de mier. Salomo heeft over de mieren geschreven: geschre ven: hij beveelt de luiaards luiaards tot de mieren te gaan om wijs te worden, want hoewel mieren heer noch meester hebben, hebben, verzamelen ze in de zomer het voedsel voedsel dat ze in de winter opmaken. Plinius zegt dat elke mier zijn eigen taak heeft. Kijk  toch hoe hij zijn voedsel verzamelt: verzamelt: geen enkel dier draagt in verhouding verhouding tot het eigen lichaam zulke verbazingwekkend grote lasten als de mier. Ambrosius zegt dat mieren zaden doormidden bijten, zodat ze niet meer kunnen ontkiemen wanneer zij ze in de grond verstopt hebben. Korrels die te groot zijn voor  hun hol bijten ze voor de ingang doormidden. Als hun voedselvoorraad nat regent, leggen ze de zaden bij mooi weer in de zon te drogen. Mieren weten instinctief of  het weer bestendig is. Miere Mi eren n zijn zijn de en enig igee diere dieren n die die sterk sterker er en gr grot oter er blijv blijven en word worden en na naar arma mate te ze ou oude der  r  worden. Ze werk werken en niet niet alle alleen en ov over erda dag, g, maar maar oo ook k 's na nach chts ts,, bij bij he hett lich lichtt va van n de maan maan.. Al Alle leen en  bij nieuwe maan doen ze niets. Het is voor iedereen iedere en die hen ziet z iet werken, aangezet door door de natu natuur ur,, opva opvall llen end d ho hoee ijv ijveri erig g elk zij zijn n plic plicht ht do doet. et. Als Als mier mieren en elkaa elkaarr on ontm tmoe oete ten, n, groeten ze elkaar zoals vrienden doen. Als hun route over stenen voert, voert, slijten ze door hun voortdurend heen

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

119 en weer lopen een lang spoor uit in het harde marmer. marmer. Ze drag dragen en hun hun dode doden n naar naar buit buiten en en begr begrav aven en ze onde onderr he hett gr gras as.. Mens Mensen en en mier mieren en zijn de enige wezens die dit doen.  Myrmicaleon is  Myrmicaleon  is het Latijnse woord voor mierenleeuw, zegt Adelinus. De mierenleeuw isdeli een diertje dat aanvankelijk opmet eende mier lijkt. hij jong is aler hijr. een en al vrien vriende lijk jkhe heid id vo voor or de mier mieren en,, maar maar ja jaren ren word woAls rdtt hi hij j steed ste edssis, br brut utale Eenmaal volwassen geworden overvalt hij ze en maakt hij hun alles afhandig wat ze ve verz rzam amel eld d he hebb bben en.. Soms Soms bijt bijt hij hij ze do dood od.. In de wi wint nter er,, wann wannee eerr de mier mieren en de vr vruc ucht hten en denken te plukken van hun noeste arbeid, komt de mierenleeuw mierenleeuw de diertjes alles ontroven ontro ven wat hij hun af kan nemen, nemen, omdat hij zelf in de zomer niets vergaard heeft. Is dat niet precies wat de verdorven verdorven edelen doen die niet zelf hun brood verdienen, verdienen, maar de brave boeren afnemen wat zij hebben hebben verdiend en opgespaard? opgespaard? En daarbij gaat hun roofzucht gepaard met zo'n grote minachting voor hun slachtoffers, dat ze he hen n va van n he hett leve leven n be bero rove ven n als ze hu hun n be bezi zitt niet niet zo zond nder er te tege gens nstr trib ibbe bele len n wi will llen en af afst staa aan! n! In India leven wonderbaarlijke wonderbaarlijke mieren, die groter zijn dan de vossen uit onze streken stre ken.. Deze monster monstermier mieren en zijn bloedd bloeddors orstig tigee beesten beesten met grote, grote, scherp scherpee klauwe klauwen. n. Ze zijn zo sterk dat ze mensen in stukken scheuren als ze die tegenkomen. Deze mieren komen alleen in het dat gebied vangoud de Gouden Bergen Bergen. laten ze ongemoeid, ongem oeid, omdat ze voor wel weten die het niet opeten dat. Dieren zij bewaken, maar  ze zijn gebeten op de mensen omdat die het goud willen hebben. De almachtige God heeft hee ft deze deze mieren mieren daar daar gesch geschap apen en om de mens mens te straf straffen fen vo voor or zijn zijn hebzu hebzucht cht.. Adeli Adelinu nuss en Is Isid idor orus us ve verte rtell llen en on onss dit dit na naar ar waar waarhe heid id.. Plin Pliniu iuss sc schr hrijf ijftt da datt de In Indi diër ërss in de wi wint nter  er  het goud komen stelen, wanneer de mieren onder de grond blijven door de strenge kou. Maar de mieren krijgen lucht van de diefstal en de kans is groot dat de dieven de roof met de dood bekopen, want de mieren zijn zo snel dat zelfs paarden hun niet ontsnappen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

120

 Salomonsworm  Salomonswor m De  tamur  of De tamur    of Salomonsworm is een diertje waarmee Salomo een groot wonder  verrichtte verrich tte toen hij naar het voorbeeld voorbeeld van de tabernakel zijn schitterende schitterende tempel  bouwde het altaar In destenen wetboeken wet boeken vaniken Mozes dat het ten strengste strengs temet verboden wasdes omHeren voor erin. het altaar te gebruiken gebru die las methij ijzeren gereed ger eedsch schap ap bewerk bewerktt waren waren.. Salom Salomo o liet liet voor voor de bo bouw uw van de tempel tempel bl blok okke ken n marme marmer  r   brengen van een verafgelegen veraf gelegen eiland. Deze steensoort, die destijds de naam Parisch marmer droeg, droeg, was zeer hard en Salomo Salomo brak zich het hoofd over de beste methode om haar haar te bewe bewerk rken en.. Hij Hij beda bedach chtt een vern vernuf ufti tige ge op oplo loss ssin ing. g. Hij Hij liet liet ee een n stru struis isvo voge gelj ljon ong g opsluiten in een stevig glazen vat, zodat de moeder het wel kon zien, maar er niet  bij kon komen. De moeder volgde haar instinct en snelde naar de woestijn. Ze keerde terug met een wormpje wormpje en smeerde smeerde het bloed ervan op het glas - dat ogenblikkelij ogenblikkelijk  k   barstte. Hierdoor ontdekte Salomo hoe hij het kostbare, harde marmer kon splijten splijte n zonder ook maar één stuk ijzeren gereedschap te gebruiken. Deze worm heet tamur  heet tamur , maar ik weet niet hoe hij eruitziet.

 Slak  Testudo is de naam van de slak, die zich verstopt in zijn huisje, dat wel van marmer  Testudo is lijkt te zijn. Slakkehuize Slakkehuizen n zijn gemaakt gemaakt van slijm dat hard geworden is in de zon. Somm So mmig igee slakk slakken en zijn zijn ro rood od,, somm sommig igee zijn zijn bo bont ntge gekl kleu eurd rd en an ande dere re zwar zwart. t. Als Als er zo zout ut op word wordtt gest gestro rooi oid d schr schrom ompe pele len n ze weg weg tot tot er niet nietss meer meer ov over er is da dan n ee een n be beet etje je bl bloe oed. d. Dat bloed kan gebruikt worden als geneesmiddel.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

121

Vlo het  Liber rerum ontstaan vlooien bij warm weer in  Pulex, dat is de vlo. Volgens het Liber  Pulex, rerum ontstaan vlooien overvloed overv loed uit stof en droge aarde. Vlooien horen bij het ongedierte dat ons als straf  voor detranendal. zonden l.van stamvader stamva dag en ze nacht gezelschap gezelsch ap houdt in aardse tranenda Teronze verzwaring verzwarin gder vanAdam de straf zijn 's nachts kwaadaardig kwaad aardiger er dit dan overdag. Wijze geleerden bevelen als remedie tegen vlooiebeten aan de huid voor het slapengaan slapeng aan grondig in te wrijven wrijven met absint, absint, het kruid dat ook bekend is als alsem. Ambrosius raadt aan om alsem te koken in olie en daar de huid mee in te smeren vlooien kunnen niet tegen alsem. Strooien met alsembladeren jaagt de vlooien het huis uit. Ook door stukken kwintappel, herhaaldelijk met water besprenkeld, neer te leggen op plaatsen waar veel vlooien te vinden vinden zijn, kan dit ongedierte ongedierte verdreven verdreven worden.. Als het koud is omstreeks worden omstreeks de maand juni verschijnen verschijnen er de minste vlooien.

Wormen Vermis  is de gemeenschappeli Vermis is gemeenschappelijke jke naam voor alle soort soorten en wormen, maar het is ook  de benaming van de worm die onbevlekt, zonder paring, louter uit aarde ontstaat en die als aas aan de haak wordt bevestigd om vissen te vangen. vangen. Dit dier symboliseert symboliseert het kind van Maria, dat geboren werd uit de Maagd, zonder dat zij gemeenschap met een man had gehad. gehad. Met dit aas kunnen kunnen de duivels duivels misleid worden, op dezelfde manier als de vissen in de zee.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

122

Epiloog Door het schrijven van dit boek heb ik de belofte aan mijn heer vervuld. Als er enige ve verd rdie iens nste te in schu schuil ilt, t, ko komt mt he hem m alle alleen en alle alle ee eerr toe, toe, omda omdatt ik di ditt werk werk no nooi oitt zo zou u he hebb bben en aangevat alsinhij me-niet had opgedragen. Bidschrijven, daarom - als u iets van waarde kunt ontdekken ontde kken dithet boek voor degene die het liet evenals evenal s voor hem die het schreef. God zij alle zielen genadig en schenke hun Zijn licht en het eeuwige eeuwige leven. Amen

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

123

Nawoord ‘Ga tot de mieren, gij luiaard, en word wijs,’ schreef Salomon. Salomon. De neiging neiging om het gedrag van dieren in termen van menselijk menselijk gedrag te beschrijven beschrijven en er een morele les aan ontlenen, zopa oud alsr de wereld. wereld . or Weda kunnen kunne net’ blijkbaar niet anders. hi hield elden ente afc afche hess on onss is een paar ar jaar jaa ge gele lede den n vo voor dat t we ‘h ‘het ’ he heel el vo voor orzic zicht htig ig moest moZo esten en doen, ‘net als de egeltjes’. egeltjes’. De paringstechn paringstechniek iek van de egel was al eerder onderwerp onderwerp van publieke aandacht. Volgens Jacob van Maerlant, die in de dertiende eeuw een encyclopedie encyclo pedie over de natuur natuur samenstelde, samenstelde, paren egels staande, wat ons in zijn ogen kan leren dat de Natuur ieder schepsel schenkt wat het nodig heeft. heeft. Het was overigens overigens verre van Jacob om het geslachtsleven geslachtsleven van egels aan mensen ten voorbeeld voorbeeld te stellen. In de beschrijving beschrijving van de furions de furions,, een tot op heden ongeïdenti ongeï denticeerd ceerd dier dat in de liefde zo furieus furieus tekeerging tekeerging dat het daarmee daarmee zijn levensverwachting aanzienlijk bekortte, worden aanbevelingen gedaan voor het seksuelee gedrag van de mens. Ondanks het ongeremde seksuel ongeremde libido en de redeloze aard van het dier ligt bij de furions de  furions namelijk  namelijk het vrouwtje onder en het mannetje boven, net als bij mensen. Tenminste, zoals dat bij mensen zou moeten zijn. Want er zijn ook mensen die zich overgeven aan schandelijke handelingen, ‘waarover ik,’ zegt Jacob Jac ob,, ‘maar ‘maar beter beter kan kan zwijg zwijgen en.’ .’ De zeerg zeergele eleerd erdee domi domini nicaa caan n Thom Thomas as van van Cant Cantim impr pré, é, di diee he hett bo boek ek schr schree eeff waar waar Ja Jaco cob b zijn zijn in info form rmat atie ie aa aan n on ontl tlee eent nt,, is mind minder er te teru rugh ghou oude dend nd.. Thomas Tho mas,, schrijv schrijvend end voor voor geesteli geestelijke jken, n, die kennel kennelijk ijk beroep beroepshal shalve ve deugd deugd en ondeug ondeugd d met een afstandelijker afstandelijker blik konden konden bezien, treedt wel in details, en rekent tot de schandelijke varianten ook die van de egels. Hoe zwaarwegend de juiste positie bij het geslachtsverkeer geslachtsverkeer omstreeks omstreeks 1270 was, mag blijken blijken uit de reden die Jacob van Maerlant in zijn Rijmbijbel  zijn Rijmbijbel  geeft  geeft voor de zondvloed. ‘In die dagen gingen de slechte men-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

124 sen tegen de Natuur in door hun vrouwen boven te laten liggen, terwijl ze zelf onder  lagen.’ Zo werd de natuurlijke orde letterlijk omgekeerd, een vergrijp dat niet ongestraft kon blijven. Jacob las bij Thomas Thomas dat egels staande paren. Ook Thomas Thomas had geen veldwerk  veldwerk  verrich verricht t om voor zijn encyclopedie encyclop edietijdgenoten van de natuur natuu r samen stellen,autoriteiten. hij beroept zich Aristoteles, hem en zijn een van detehoogste Maarop ook  Aristo Ari stotel teles es vertro vertrouwd uwdee vaak vaak meer meer op boeke boeken n dan op eigen eigen waarne waarnemin mingen gen:: egels egels do doen en het misschien voorzichtiger, maar voor het overige net als alle andere viervoeters.

 Een middeleeuwse dierenencyclop dierenencyclopedie edie Jacob van Maerlant schreef zijn bestiarium - of ‘beestenboek ‘beestenboek’’ - tegen het jaar 1266 voor de Zeeuwse edelman Nicolaas van Cats. In de proloog beloo belooft ft hij zijn opdrachtgever een boek gevuld met leerrijke, stichtelijke en schone woorden. In de aanhef van het hoofdstuk over de vogels herhaalt hij zijn belofte en voegt hij eraan toe: ‘Met uw welnemen, mijn heer, dit kunt u lezen op momenten dat u niets te doen hebt.’ Gestichtt willen wij nu niet meer worden, Gestich worden, vermaakt nog wel. Ons biedt het  bestiarium bij eerste kennismaking vooral vermaak: soms onwaarschijnlijke en vaak  grappige grapp ige verhaaltjes - oorspronke oorspronkelijk lijk op rijm - over dieren waarvan het gedrag onbekommer onbek ommerd d op zedelijke waarde wordt wordt beoordeeld. beoordeeld. De fabeldieren fabeldieren en de curieuze ge gedr drag agin inge gen n va van n be beve verr, leeuw leeuw en sa salam laman ande derr do doen en op he hett ee eerst rstee ge gezic zicht ht meer meer de denk nken en aan de Natuurlijke de  Natuurlijke Historie van Historie  van De Schoolmeester en de fabels van Aesopus en La Fontaine, dan aan een hedendaagse encyclopedie. Toch zijn Jacobs zeeridders en  boomganzen minder nauw verwant met Buddingh's blauwbilgorgel dan met de fauna uit een populair-wetenschappelijk naslagwerk: ze werden voortgebracht door 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

125 een respectabele wetenschappelijke traditie die tot op heden doorwerkt. De diere dieren n uit uit Maerl Maerlan ants ts na natu tuur urbo boek ek en an ande dere re midd middel eleeu eeuws wsee ha hand ndbo boek eken en zijn zijn no nog g niet volledig uitgestorven uitgestorven,, maar we zijn ons hun aanwezigheid aanwezigheid niet bewust: bewust: ze zijn to tott staan staande de uitd uitdru rukk kkin inge gen n gewo geword rden en,, bewa bewaar ard d in het het re reser serva vaat at van van de taal. taal. De on onge geli likt ktee  beer en de krokodilletranen, de ontstaan adelaarsblik, apeliefde, struisvogelpolitiek danken hun aan kennis overzwanezang dieren die en eeuwenlang gemeengoed was. Veel zal on onss vreemd vreemd vo voork orkome omen n als we Maerla Maerlants nts natuur natuurboe boek k op opens enslaa laan: n: een gr groot oot aantal dieren en hun bijzonderheden zijn door modernere biologen denitief naar  het rijk der fabelen verwezen. De verwondering begint al bij de indeling. Het indeling.  Het boek  der natuur  (of   (of  Der  Der Naturen Bloeme, Bloeme, zoals de oorspronkelijke titel luidde) bestaat uit dertien dert ien hoofds hoofdstuk tukken ken,, waarvan waarvan er in deze deze bloeml bloemlezin ezing g zeven zeven verteg vertegenw enwoor oordig digd d zijn. zijn.  Na de mens, die als kroon op de schepping het eerste hoofdstuk toebedeeld krijgt, volgen vol gen de versch verschill illend endee afdeli afdelinge ngen n van het dieren dierenrij rijk. k. De vleerm vleermuis uis is on onder dergeb gebrac racht ht  bij de vogels. Vleermuizen ‘hebben geen veren en lijken sprekend op muizen, omdat ze ook jongen jongen dragen en zogen: zogen: er is geen enkele andere andere vogel die dat doet.’ Onder  ‘wormen’ ‘worme n’ verstaat Jacob van Maerlant behalve pad en kikker kikker onder meer de vlieg, de bloedzuiger, de slak en de spin, dieren die wij indelen bij verschillende klassen van de ongewervelden, de insekten, ringwormen, weekdieren en spinachtigen. De groep ‘serpenten’ omvat slangen, draken, andere reptielen en de salamander, niet onze slootbewoner slootbewoner,, maar een giftig dier dat alleen in vuur in zijn element is. Geconfronteerd met de ordening van het dierenrijk volgens de bestiaristen zijn wij, opgevoed opgevoed met Linnaeus Linnaeus en Darwin, Darwin, geneigd deze maar net iets minder bizar te vinden dan de indeling uit een Chinese encyclopedie: ‘dieren toebehorend aan de Keizer; Keize r; gebalsemd gebalsemdee dieren; dieren; tamme dieren; dieren; speenvar speenvarkens kens;; zeemeermi zeemeerminnen nnen;; mythische mythische dieren; loslopende honden; dieren die

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

126 als gekken tekeergaan; dieren die niet geteld kunnen worden; dieren getekend met een j jn n pe pens nseel eel va van n ka kame meel elha haar ar;; dier dieren en die die zo ju juis istt de krui kruik k ge gebr brok oken en he hebb bben en;; di dier eren en di diee uit uit de vert vertee ge gezie zien n op vli vlieg egen en lijk lijken en.’ .’ In het het titel titeless essay ay va van n De aaibaarheidsfactor  merk me rktt Rudy Rudy Kous Kousbr broe oek k - die die zelf zelf beke bekent nt dier dieren en in te dele delen n na naar ar mate mate va van n aa aaib ibaa aarh rhei eid d - hierover op: ‘Het kenmerk kenmerk van deze en andere uitheemse classicaties classicaties is dat het criterium waarop zij berusten, voor zover achterhaalbaar, zich aan ons voordoet als een niet-essentieel niet-essentieel criterium; criterium; op dezelfde dezelfde manier zou voor een lid van een andere cultuur volkomen onbegrijpelijk zijn dat wij bij voorbeeld auto's classiceren naar  een klein, inessentieel, niet-functioneel naamplaatje op de radio-torgrille.’ Ook de middeleeuwse encyclopedisten keken vooral naar iets dat voor ons ‘iness ‘in essen entie tieel’ el’ en ‘niet ‘niet-f -fun unct ctio ione neel’ el’ lijk lijkt. t. Het Het aspect aspect van van de natu natuur ur dat dat de midd middele eleeu euws wsee  biologie voor een belangrijk deel bepaalde, was de plaats pla ats van ieder dier en iedere i edere  plant in het grote boek van de Schepping: al het bestaande best aande was een gelijkenis, de aardse aar dse werkel werkelijk ijkhei heid d verwee verweess naar naar een hoger hogere, e, bo boven vennat natuu uurli rlijke jke waarhe waarheid. id. De natuur  natuur  kon gelezen worden als een leerzaam boek. Hoe, dat leerden de bestiaria.  Niet alleen het doel van de bestiaristen bestiarist en valt buiten de grenzen van de hedendaagse wetenschap, ook hun onderzoeksmethode, waarvan de afwezigheid van observatie en experiment het meest in het oog springt, is achterhaald. achterhaald. Zij observeerden observeerden geen levende dieren, zij sneden niet in dode dieren of mensen. De autoriteit van de Schrift en van van klass klassiek iekee schrij schrijve vers rs stond stond bove boven n de me mens nseli elijk jkee rede, rede, di diee op ha haar ar beur beurtt ve verh rhev even en was boven ervaring en experiment. Hoewel de verschillen op het eerste gezicht groter lijken dan de overeenkomsten, heeft zich uit het bestiarium de moderne biologie ontwikkeld. Het natuurboek van Jacob van Maerlant staat niet op zichzelf, maar maakt deel uit van een wetenschappelijke traditie die teruggaat op kerkvaders en klassieke schrij-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

127

vers.  Der Naturen Bloeme is vers. Der Bloeme  is een bewerking van een meeromvattende encyclopedie over de natuur, samengesteld door de dominicaan Thomas van Cantimpré. In het werk van deze geleerde en in dat van zijn vertaler Jacob van Maerlant heeft de  belangstelling voor gegevens over gedrag, uiterlijk en (medische) (me dische) toepassin toepas singsm gsmog ogeli elijkh jkhede eden n van dieren dieren al aanzie aanzienli nlijk jk terrei terrein n gewon gewonnen nen op hu hun n waarde waarde als theolo theologis gisch ch illust illustrat ratiem iemate ateria riaal. al. Het experi experimen mentt ontbre ontbreekt ekt no nog, g, maar maar oo ook k daarme daarmeee werd toen Maerlant schreef al een aarzelend begin gemaakt. Zeer grof geschetst geschetst komen in het bestiarium van de hoge middeleeuwen middeleeuwen twee tradit tra dities ies samen samen:: een moral moralist istisc ische he en een wetens wetenscha chapp ppeli elijk jke, e, of of,, pr preci ecieze ezerr, een tradit traditie ie waar wa arin in de na nadr druk uk ligt ligt op de mora moraal al die die aa aan n he hett ge gedr drag ag va van n di dier eren en ka kan n word worden en on ontl tlee eend nd en een traditie waarin de nadruk ligt op informatie over hun uiterlijk en levenswijze. De bespre besprekin king g van deze deze tradit tradities ies vo vormt rmt het zwaart zwaartepu epunt nt in de vo volge lgend ndee bescho beschouw uwing ing.. Zij wordt wordt gevolg gevolgd d door door een aantal aantal on onde derwe rwerp rpen en die om een afzon afzonde derli rlijke jke be behan handel deling ing vroegen: middeleeuwse geneeskunst, de gevolgen van de boekproduktie en overlevering voor de waarde van de beschrijvingen, andere manieren van voortplanting dan de geslachtelijke en de bizarre mensenrassen uit het eerste hoofdstuk. hoofd stuk. Ten Ten slotte sta ik stil bij de schrijver schrijver die zijn stempel drukte op het middeleeuwse natuurboek dat aan deze bloemlezing ten grondslag ligt, Jacob van Maerlant.

 De moralisti moralistische sche traditie Het bestiarium kon in de middeleeuwen met het Woord van God wedijveren in  populariteit. Het had aan de bijbel ook zijn bestaan voor een deel te danken. Als to toel elic icht htin ing g op de bijb bijbel el en als als br bron on van van bele beleri ring ng werd werd ro rond nd he hett ja jaar ar 20 200 0 in Al Alex exan andr drië ië de de Physiologus  Physiologus (‘de  (‘de natuurkundige’) op schrift gesteld, een verzameling  beschrijvingen van ora, fauna en een aantal edelste-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

128 nen, die alle afgerond werden met een christelijke duiding. De bever, die zichzelf de felbegee felb egeerde rde geneesk geneeskrach rachtige tige teelbal teelballen len zou afbijte afbijten n wannee wanneerr hij de jagers jagers zag naderen naderen,, werd geïnterpreteerd als symbool van de zondige mens, achtervolgd door de duivel: ‘Dat geldt ook voor jou, lidmaat van de Gemeente: geef de jager wat des jagers is. Want de jager is de duivel, hem behoren hoererij, ontucht en doodslag. Scheur die van je af en hij zal je met rust laten, opdat ook jij zult zeggen: mijn ziel is als een vogel, ontkomen aan de strik der vogel vangers.’ Dit boekje, waarvan de eerste bekende editie negenenveertig dieren bevat, gaf  meer dan tien eeuwen lang de toon aan. Het werd vertaald in het Syrisch en het IJslands, en in de meeste talen die in de tussenliggende gebieden werden gesproken. In de eerst eerstee vers versie ie word worden en bijn bijnaa uitsl uitslui uite tend nd dier dieren en besch beschrev reven en di diee in de bi bijb jbel el ge geno noem emd d worden en zijn de allegorische allegorische uitwerkinge uitwerkingen n van christelijke christelijke aard. Later - vanaf de tiende eeuw na Christus - werd de Physiologus de  Physiologus uitgebreid  uitgebreid met dieren uit een groot aantal andere bronnen, met beschrijvingen van wonderbaarlijke volkeren en met andere toevoegingen toevoegingen.. Niet ieder dier was meer afkomstig uit de bijbel, niet ieder  hoofdstukje eindigde met een moraal. De bijbel bleef echter een belangrijke invloed in de biol biolog ogie: ie: verw verwij ijzin zinge gen n in de ps psalm almen en,, de sp spijs ijswe wette tten n of in pr prof ofeti etieën eën ve verze rzeke kerd rden en eeuwenlang het voortbestaan van basilisk, zeemeermin, sater en eenhoorn, wezens die overigens ook allemaal geautoriseerd geautoriseerd waren door de klassieke - heidense heidense schrijvers. Voor de eerste grote serie toevoegingen op de Physiologus de  Physiologus werd  werd geput uit de  Etymologieën van  Etymologieën  van Isidorus. Bisschop Isidorus van Sevilla (circa 565-636) oefende grote gro te invl invloed oed uit uit op de natuu natuurbe rbesch schrij rijve vers rs na hem. hem. Ee Een n van van de be belan langr grijk ijkste ste eleme element nten en in zijn encyclopedi encyclopediee (waarvan de natuur natuur overigens maar een deel uitmaakt) uitmaakt) is de verkl ver klare arend ndee etymo etymolog logie. ie. Niets Niets was door door God God aan het het toeval toeval ov over ergel gelate aten, n, oo ook k woor woorden den niet. Alle woorden spraken klare taal voor de goede verstaander: verstaander: de bever 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

129

heette  castor  omdat heette castor   omdat hij zich castreerde, castreerde, de aap was simia was simia genoemd  genoemd op grond van de  similitudo (gelijken  similitudo  (gelijkenis) is) van het schrandere schrandere dier met de met rede begiftigde begiftigde mens. Jacob van Maerlant schrijft in het scheppingsverha scheppingsverhaal al in zijn Rijmbijbel  zijn Rijmbijbel  dat  dat God de mens dieren heeft gegeven om zijn leven te verlichten; ‘beesten’ heten ze ‘omdat ze ons bij-staan bij-staan’. ’. Beesten Beesten-bi -bijst jstaan aan:: de overe overeenk enkom omst st in klank klank bevest bevestigd igdee het bijbel bijbelver verhaa haall en de deed ed bo bove vena nall dien dienst st als als een makk makkel elijk ijk te on onth thou oude den n ch chri riste stelij lijke ke le les, s, een stich stichtel telijk  ijk  ezelsbruggetje. De rijk rijkdo dom m va van n de Schr Schrif iftt was was on onui uitp tput utte teli lijk jk en ev even en on onui uitp tput utte teli lijk jk was was de rijk rijkdo dom m van Gods tweede openbaring, de natuur. De natuur was een didactisch prentenboek; ieder dier, iedere plant was een bondige preek. De stervende en verrijzende feniks verwees naar de opstanding van Christus, de monsterlijke grifoen die goud en edelst ede lstene enen n bewaak bewaaktt was een waarsc waarschu huwi wing ng aan het adres adres van de mensel menselijk ijkee he hebzu bzucht cht,, de blinde mol, die voor zijn ondergrondse bestaan geen ogen nodig heeft, een illustratie van Gods oneindige goedheid. De gretigheid waarmee telkens nieuwe veelbetekenende verbanden tussen het natuurlijke en het bovennatuurlijke ontdekt werden, deed de uitleggers niet zelden de consequentie uit het oog verliezen. De  panter herinnert ons aan Jezus, Die door Zijn woorden mensen om zich heen verzamelde, verzame lde, omdat hij met zijn welriekende welriekende adem de dieren lokt; de walvis, die op dezelfde wijze zijn voedsel vergaart als de panter, verbeeldt daarentegen de duivel. Strijdige lezingen uit verschillende bijbelvertalingen werden zonder scrupules naast elkaar geplaatst geplaatst en beide voorzien voorzien van een moraal. De moraal was lange tijd  belangrijker dan de feitelijke informatie over de natuur. Wat een dier ons te leren ha had d was was va van n zo zo'n 'n groo groott ge gewi wich chtt da datt Augu August stin inus us ze zelf lfss met met zo ve veel el woor woorde den n ko kon n ze zegg ggen en dat het bestaan ervan minder belangrijk was: ‘We moeten uitmaken wat het betekent en ons er niet om bekommeren of het bestaat.’ Toch was de natuurwetenschap in de middeleeuwen on-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

130 danks de nadruk op de moraal en de diensten die zij de Kerk bewees, niet uitsluitend dienstmaagd dienstm aagd van de theologie. theologie. Dat de feitelijke feitelijke waarde van de beschrijving beschrijvingen en in de  Physiologus vrijwel  Physiologus  vrijwel nihil is, wil nog niet zeggen dat het de Alexandrijnse Alexandrijnse natuur nat uurbes bescho chouwe uwerr en al zijn opvolg opvolgers ers volkom volkomen en on onver verschi schilli llig g was of hun bewerin beweringen gen op waa waarhe rheid id berust berustten ten.. Naast Naast de moral moralist istisc ische he tradit traditie ie beston bestond d een wetens wetenscha chapp ppeli elijke jke traditie, die er onlosmakelijk mee verbonden is.

 De wetenschappe wetenschappelijke lijke traditie De Physiologus en De Physiologus  en de werken van Isidorus en andere kerkvaders werden geschreven met bijbeluitleg en prediking als belangrijkste oogmerk. In de groeiende verzamelingen van de bestiaristen was echter ook plaats voor informatie van auteurs die niet in de eerste plaats schreven om te evangeliseren en die zelfs in het geheel niet christelijk waren. De belangrijkste klassieke autoriteiten waren eeuwenlang Plinius en zijn navolger Solinus. Pliniuss de Oudere Pliniu Oudere (23 of 24 na Christus-79; Christus-79; hij kwam om bij de uitbarsting uitbarsting van de Vesuvius die Pompeï vernietigde, terwijl hij daar onderzoek verrichtte) maakte carrière als ambtenaar en militair en schreef (onder meer) een natuurlijke historie in zevenen zeve nendert dertig ig delen. delen. Het voorwo voorwoord ord stelt stelt de lezer lezer twintigd twintigduize uizend nd opmerke opmerkensw nswaard aardige ige feiten in het vooruitzicht, geput uit tweeduizend delen van honderd auteurs. Voor  het verwerken van deze hele bibliotheek was het nodig dat Plinius ook tijdens het  baden voortging met dicteren en op reis altijd vergezeld werd door een schrijver. sc hrijver. De omvangrijke omvan grijke literatuurstud literatuurstudie ie liet hem kennelijk geen tijd om ook zelf eens een dier  te bekij bekijken ken.. Onda Ondank nkss zij zijn n ervari ervaring ng als vloo vlootco tcomm mman andan dantt gelo geloofd ofdee Plini Plinius us - om slech slechts ts ee een n voor voorbe beel eld d te geve geven n - st stel elli lig g dat dat de re remo mora ra of zuig zuigvi viss sc sche hepe pen n stil stil ka kan n le legg ggen en do door  or  zich eraan vast te

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

131 kleven. Een van deze vissen zou zelfs de galei van Antonius kleven. Antonius tijdens de beslissende beslissende slag bij Actium hebben opgehouden. Plinius' autoriteit was onaantastbaar tot in de lat latee midde middelee leeuw uwen en,, maar maar in de derti dertien ende de eeu eeuw w, de eeuw eeuw waaru waaruit it Maerla Maerlant ntss na natuu tuurb rboek  oek  stamt, werd hij geleidelijk verdrongen door de herontdekking van een oudere autoriteit, Aristoteles. Het belang dat Maerlant in zijn proloog aan ‘de vorst der natuuronderzoekers’ hecht en de chronologie zouden doen denken dat een schets van de middeleeuwse  biologie moet beginnen met Aristoteles (384-322 (384-322 v. Chr.). Chr.). De zoölogische zoölogische geschriften van Aristo Aristotele teless waren waren de middele middeleeuw euwse se biolog biologen en echter echter vele eeuwen eeuwen lang lang onbeke onbekend. nd. In de negende eeuw was dit deel van zijn werk in Bagdad in het Arabisch vertaald en in de eeuwen daarna werd het door Arabische Arabische geleerden bestudeerd bestudeerd en  becommentarieerd. Kort voor 1220 vertaalde Michael Scotus in i n Toledo, waar de islamitische en de christelijke beschaving elkaar raakten, de boeken over dieren in het Latijn. Korte tijd daarna, aan het Siciliaanse hof van keizer Frederik II, vertaalde hij de gecomprimeerde en becommentarieerde Aristoteles van de Arabische arts Avicen vicenna na.. Scotu Scotuss was oo ook k hofas hofastro troloo loog g van Frede Frederik rik - de ke kenn nnis is van het on onder derma maans ansee en he hett bo bove vena naar ards dsee lage lagen n dich dichtt bij bij elka elkaar ar.. In de he hell va van n Dant Dantee ve verb rbli lijf jftt Mich Michae aell Sc Scot otus us  bij de waarzeggers, wier hoofd als straf voor de blikken die zij in de toekomst wierpen omgekeerd op hun romp is geplaatst, ‘zodat hun tranen over hun billen stromen’. De reputatie reputatie die Aristoteles Aristoteles genoot was immens, immens, maar diepgaande diepgaande  invloed  kreeg   kreeg hi hijj pas pas laat. laat. Zi Zijn jn do door orga gaan anss op obser observa vati tiee geba gebasee seerd rdee gege gegeve vens ns ko kond nden en de eensg eensgezi ezind ndee dwalingen van andere, reeds langer bekende autoriteiten niet corrigeren en zijn onderzoeksmethoden vonden geen navolging. Voor de samenstellers van encyclopedische werken stond Aristoteles op gelijke hoogte met Plinius, Isidorus en de de Physiologus  Physiologus;; zij steld stelden en ho hoog ogst st ge gelee leerd rdee stape stapelw lwer erke ken n samen samen,, maar maar ze ve verg rgel elek eken en weinig en verbeterden vrijwel niets.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

132 De eerste die poogde alle beschikbare natuurwetenschappelijke kennis samen te  brengen in één boek was Thomas van Cantimpré (circa (cir ca 1201-circa 1270), de auteur  van het boek dat Jacob van Maerlant als voorbeeld koos, koos, het Liber het  Liber de natura rerum (‘Boe (‘B oek k ov over er de aa aard rd de derr - ge gesch schap apen en - ding dingen en’). ’). Thom Thomas as werk werkte te er ve veer ertie tien n of vi vijft jftien ien  jaar aan en bereisde Frankrijk, Duitsland en Engeland om materiaal - dat wil zeggen:  boeken - te verzamelen. verzamel en. Dat Thomas niet zelf dieren observeerde wil niet zeggen dat de natuur hem uitsluitend interesseerde als bron van allegorische en moralistische verhalen. De verhouding informatie versus moraal is bij hem in vergelijking met de eerdere re besti bestiari ariaa duid duideli elijk jk versc verscho hove ven n in de richt richtin ing g va van n de in info form rmati atie. e.  Physiologus  Physiol ogus en eerde  De natura rerum markeert rerum  markeert een omslag: het bevat al wel uittreksels uittreksels uit de natuurwetenschappelijke geschriften van Aristoteles, maar vertoont nog geen spoor  van zijn methode, van een rechtstreekse, niet uitsluitend op boekenwijsheid en kamerg kam ergele eleerd erdhei heid d berust berustend endee belang belangste stelli lling ng vo voor or de natuu natuurr. Thoma Thomass van Cantim Cantimpré préss  De natura rerum en rerum  en Jacob van Maerlants Der Maerlants Der Naturen Bloeme staan Bloeme  staan met hun vaste vertrouwen op geschreven bronnen nog volop in de middeleeuwen. Waren Thomas van Cantimpré en zijn collega's dan uitsluitend bekend met dieren uit boeken? Dat valt moeilijk aan te nemen. Ook voor de opkomst van de experimentele biologie bestonden er boeken die betrouwbare informatie gaven over  de natuur: verhandelingen over de jacht. Kennelijk waren de genres zo strikt gescheiden dat de adel kon genieten van de gedetailleerde en bruikbare informatie uit jachthandboeken jachthandboeken én van de verhalen uit de bestiaria, die over adelaars, wilde zwijnen en honden allerlei meldden dat zij zelf uit ervaring ervaring hadden kunnen tegenspreken. Het zal geen geen toeval toeval zijn dat het ‘moder ‘modernst nste’ e’ middel middeleeu eeuwse wse natuurb natuurboek oek geschr geschreven even is door door een een man man met met een een pass passie ie voor voor de jach jacht, t, die die zo zowe well met met ho hond nden en en va valk lken en ja jaag agde de als met luipaarluipaar-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

133 de den n en pa pant nters ers en die die een uitg uitgeb ebrei reide de diere dierent ntui uin n be bezat zat.. Fred Freder erik ik II, II, va van n 12 1215 15 to tott 12 1250 50 keizer van het Heilige Heilige Roomse Rijk, is de auteur van De van  De kunst van de valkejacht  valkejacht , veeleer een ornithologische studie, gebaseerd op eigen observaties en experimenten, dan dan een een hand handbo boek ek voor voor de valk valkej ejac acht ht - wat wat het het óók óók is is.. In he hett vo voor orwo woor ord d stel steltt Fr Fred eder erik  ik  al laconiek vast dat Aristoteles zich voor zover bekend nooit met de valkejacht heeft  beziggehouden, terwijl hijzelf daar van jongs af mee vertrouwd is. Frederik verbetert Aristo Ari stotel teles es daarn daarnaa op vele vele pu punt nten, en, en lijkt lijkt de losoo losooff vo voorn orname amelij lijk k te cit citere eren n wannee wanneer  r  hij hem tegen kan spreken. spreken. De keizer was niet alleen vertrouwd met vogels doordat hij een hartstochtelijk   jager was en valkeniers van mohammedaanse vorsten aaan an zijn z ijn hof uitnodigde om van hen nieuwe jachttechnieken en methoden voor de verzorging van zijn vogels te leren, hij nam ook doelgericht proeven met vogels en liet onderzoek doen naar hun ge gedr drag ag.. Fred Freder erik ik ge gelo loof ofde de niet niet in he hett be besta staan an va van n bo boom omga ganz nzen en en zo zond nd ge geza zant nten en na naar  ar  het hoge noorden om ter plaatse een onderzoek in te stellen. Toen zij terugkeerden met boomstammen vol (eende)mossels, maar zonder boomganzen, concludeerde Fred Freder erik ik - corr correc ectt - dat dat de ganz ganzen en in veraf verafge gele lege gen n st strek reken en ne neste steld lden en,, waard waardoo oorr ni niem eman and d ooit hun eieren of jongen had gezien. Pas aan het eind van de zestiende eeuw namen Holla Ho lland ndse se zeelie zeeliede den n broede broedend ndee brand brandga ganz nzen en waar waar op de ku kust st va van n Groenl Groenland and.. Freder Frederik  ik  liet ook struisvogeleieren struisvogeleieren aanvo aanvoeren eren uit Egypte om na te gaan of ze door de zon werden uitgebroed. Vinden gieren kadavers alleen met hun neus? Frederik laat de ogen van gieren dichtplakken om het te veriëren. Ook met zijn opmerkingen over  de vo voge gelt ltrek rek,, ee een n ve vers rsch chij ijns nsel el da datt to tott in de ac acht htti tien ende de eeuw eeuw vo voor or bi biol olog ogen en ee een n ra raad adse sell zou blijven, was hij zijn tijd ver vooruit. Freder Fre derik ik raadple raadpleegd egdee zij zijn n mohamm mohammeda edaans ansee colleg collega's a's niet niet all alleen een over over kwesti kwesties es van ornithologische aard. Hij stuurde enquêtes rond waarin hij ook theologische en lososche vra-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

134 gen voorlegde aan islamitische geleerden en aan zijn hof werkten joden en moslims samen met christenen aan de wetenschap wetenschap - een van hen was de Aristoteles-v Aristoteles-vertaler  ertaler  en hofastroloog Scotus. De keizerlijke zucht naar kennis bezat voor tijdgenoten onchristelijke, zelfs duivelse trekken. Minder onschuldige uitingen van Frederiks onheilige experimenteerlust bereiken ons bij monde van de kroniekschrijver  Salimbene: Salimb ene: Frederik zou een man hebben hebben laten opsluiten in een wijnvat wijnvat om te  bewijzen dat de ziel met het lichaam stierf. Ook zou hij kinderen in gedwongen stilte groot hebben laten brengen om te ontdekken of ze daardoor uit zichzelf Hebreeuws (in die tijd geldend als de eerste taal), Grieks, Latijn, Arabisch of de taal van hun ouders oud ers zouden zouden gaan gaan spreke spreken. n. De kinder kinderen en sprake spraken n geen geen woord woord,, schrij schrijft ft de chroni chroniqu queur eur,, en stierven jong. Dante gunde Frederik Frederik een iets minder diepe plaats in de hel dan zijn astroloog, astroloog, in een vuurput tussen de ketters ketters.. Bekender als man van de wetenschap en invloedrijker dan Frederik was Albertus Magnus (1193 of 1206/1207-1280), die door zijn positie in de top van de dominicanerorde en door zijn theologisch werk op meer waardering kon rekenen: hij is heilig heilig verkla verklaard ard,, terwij terwijll Freder Frederik ik in een pausel pauselijk ijkee encycl encycliek iek werd werd afgesc afgeschi hilde lderd rd als de Antichrist. Albertus schreef over de ziel, over de slaap en over alle natuurwetenschappen: fysica, astronomie, geograe, zoölogie (zesentwintig delen),  botanie, mineralogie. Deze Doctor universalis, theoloog en natuuronderzoeker werd samen met zijn leerling en ordebroeder Thomas van Aquino als de grootste geleerde van van zijn zijn tijd tijd besc bescho houw uwd. d. Hij Hij doce doceer erde de onde onderr ande andere re in Keul Keulen en en Pa Pari rijs js,, waar waar hi hijj oo ook  k  Thomas van Cantimpré als leerling had. Albertuss Magnus Albertu Magnus deed meer dan compileren, compileren, hij hechtte een grote waarde aan ervar erv arin ing, g, ob obse serv rvati atiee en een een meth method odee die die met met enig enigee goed goedee wil wil ‘ex ‘expe perim rimen entee teel’ l’ ge geno noem emd d kon worden en trok onwaarschijnlijke berichten in twijfel. De zelfcastratie van de  bever wees hij van de hand omdat deze door de ervaring weer-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

135 sproken werd en hij hechtte geen geloof aan het bestaan van grifoenen. Hij maakte verre reizen en schreef over de wonderbaarlijke wezens die hij ontmoette, zoals een  bok met twee poten. Of het spinnenmeisje: in Keulen werd hem en een aantal van zijn medewerkers medewerkers een meisje vertoond vertoond van misschien drie jaar oud, dat zodra haar  moeder haar losliet naar de hoeken van de kamer holde op zoek naar spinnen, ‘en ze allemaal opat, groot groot en klein. Ze gedijde uitstekend uitstekend op dit dieet en gaf er verreweg de voorkeur aan boven ieder ander voedsel.’ Behalve van dergelijke waarnemingen doet Albertus verslag van experimenten. Met zijn medewerkers vergewiste hij zich er proefondervindelijk van dat cicaden nog enige tijd voortgaan met zingen nadat ze onthoofd zijn. Als vorm van experimentele wetenschap doet dergelijke vivisectie nogal grof aan, maar het  betekende een e en vernieuwing. Albertus probeerde ook alle struisvogels die hij in  privé-dierentuinen zag za g ijzer ijz er te voeren, om na te gaan of ze dat inderdaad aten. Hij stelde vast dat ze ijzer afwezen, afwezen, maar wel gretig steentjes en stukjes bot opslokten. opslokten. (Albertus (Albert us wist nog niet dat ze dat doen om hun spijsvertering spijsvertering te bevorderen.) bevorderen.) Een ander experiment herinnert er nog eens aan dat in de middeleeuwen magie en natuurwetenschap niet strikt te scheiden waren - ook om Albertus Magnus hing, net als om Michael Scotus, het aura van de magiër: ‘Onlangs kregen wij een ring te zien met een smaragd erin van geringe afmetingen, afmetingen, maar van een wonderbaarli wonderbaarlijke jke schoonheid. Toen de werking ervan onderzocht zou worden, kwam iemand naar  voren en zei dat er een van de volgende dingen zou gebeuren als iemand met de smaragd een cirkel trok rond een pad en de steen daarna voor de ogen van het dier  neerzette: als de steen slechts met geringe geringe kracht begiftigd was, zou hij breken onder  de blik van de pad, of, als de edelsteen edelsteen zijn volledige volledige oorspronkel oorspronkelijke ijke kracht bezat, zou de pad barsten. Zonder uitstel werd alles naar zijn aanwijzingen in gereedheid gebracht. gebrach t. Na een korte spanne tijds, ge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

136 durende welke de pad zijn ogen niet van de edelsteen afwendde durende afwendde,, begon de smaragd smaragd te splijten als een noot, en een deel ervan vloog de ring uit. Hierna week de pad, die zich tot dat moment niet had verroerd, achteruit alsof hij bevrijd was van de invloed van de edelsteen.’ Ook Albertu Albertuss werd werd ondank ondankss al zijn onafha onafhank nkelij elijkh kheid eid nog regelma regelmatig tig het slachto slachtoffe ffer  r  van boekenwijsheid boekenwijsheid.. Met Plinius Plinius twijfelde hij er niet aan dat de zuigvis (echinus (echinus)) een schip kan tegenhouden. Andere misvattingen schreef hij over van zijn leerling Thom Th omas as van van Cant Cantim impr pré. é. Door Door deze deze meth method ode, e, die die in weze wezen n no nog g ve verr rree van van ex expe peri rime ment nteel eel was, kregen ook beweringen die hij met gemak had kunnen controleren een plaats in zijn geschriften, zoals de blunder dat vliegen acht pootjes hebben. Het belang van Albertuss was dan ook minder gelegen in zijn primitieve Albertu primitieve experimenten dan in zijn inspanningen om Aristoteles aanvaardbaar te maken voor de Kerk. Diens systematische, over het algemeen wel op waarnemingen stoelende zoölogie zou uiteindelijk de wetenschap van een vruchtbaarder grondslag voorzien dan de moralistische verhalen uit de Physiologus de  Physiologus en  en de traditionele bestiaria.

Geneeskunst  Veel lezers van deze bloemlezing zullen zich verwonderd hebben over de kwalijk  riekende haargroeimiddelen, pijnbestrijders en drankjes tegen allerlei kwalen die Maerlan Maer lantt aanbev aanbeveelt eelt.. Beverg Bevergal, al, krokod krokodille illedre drek, k, een riem uit wolveh wolvehuid uid… … Waar haalt haalt hij het vandaan? In de dertiende-eeuwse geneeskunde waren wetenschap en magie minder min der du duide idelij lijk k gesche gescheide iden n dan tegenw tegenwoor oordig dig.. De wetens wetenscha chapp ppeli elijke jke gronds grondslag lag van de geneeskunde werd gevormd door de temperamentenleer van Hippocrates en Galenus. Het uitgangspunt daarvan waren de vier elementen waaruit de stoffelijke wereld is opgebouwd: aarde, water, lucht

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

137 en vuur. Deze elementen onderscheiden zich van elkaar door een combinatie van de eigenschappen koud, warm, vochtig en droog: aarde is koud en droog, water koud en vochtig, lucht warm en vochtig en vuur warm en droog. De geneeskunde geneeskunde doet zijn intrede intrede waar dit systeem verbonden verbonden wordt met de vier  lichaamssappen of humores (vanwaar ons woord ‘humeur’), die samen het temperament van ieder mens bepalen. Bij warmbloedige of sanguïnische naturen overheerst het bloed (sanguis); bij cholerici de gele gal (cholos); het zwartgallige of  melancholische temperament wordt bepaald door de zwarte gal (melas cholos); en  bij de egmaticus egmatic us ten slotte overheerst het slijm (phlegma). (Het volledige systeem systee m is oneindig veel gecompliceerder gecompliceerder dan ik het hier schets; ook de seizoenen, seizoenen, de dierenriem, de levenstijdperken en vele andere gebieden kregen er een plaats in.) Een Ee n onge ongezo zond nd tevee teveell van van het het en enee hume humeur ur ko kon n best bestre rede den n word worden en do door or de ho hoev evee eelh lhei eid d ervan te verminderen of door het tegenovergestelde toe te voegen: aderlaten verm vermin inde derd rdee de ho hoev eveel eelhe heid id bloe bloed d in het het licha lichaam am en ieman iemand d met met een ko koud udee co cons nsti titu tuti tie, e, schrijft Maerlant, vindt baat bij het vlees van hete dieren als de leeuw. Een droge en hete ziekte werd verholpen met delen van koude en vochtige dieren, zoals kikker en slak.  Naast de temperamenten temperamentenleer leer hadden hadden magische magische principes principes invloed invloed op de geneeskunst. geneeskunst. Het he Het hert rt ston stond d be beke kend nd als als de aa aart rtsv svij ijan and d va van n de sl slan ang, g, du duss go gold ld he hert rtsh shoo oorn rn al alss re reme medi diee tegen slangebeten. Op grond van een soortgelijke analogieredenering werd aan de  bloedrode edelsteen edelst een carneool ca rneool een bloedstelpende werking toegeschreven. Ook de adelaarssnavel die, onder het hoofdkussen gelegd, dromen naar wens schenkt en het on onge gesp speen eende de ho hond ndje je da dat, t, op de bo borst rst va van n een ep epile ilept pticu icuss ge gele legd gd,, de zi ziek ekte te ov overn erneem eemtt en zelf sterft, getuigen van de vanzelfsprekendheid waarmee magische en medische artsenij naast elkaar bestonden.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

138

Fabeldieren In onze tijd is het mogelijk mogelijk om exotische dieren uit hun natuurlijke omgeving omgeving te verplaatsen verplaa tsen naar dierentuinen dierentuinen,, waar ze voor iedereen te bezichtigen zijn. In de middeleeu middel eeuwen wen ontbrak ontbraken en de technis technische che mogelij mogelijkhe kheden den daarto daartoee groten grotendee deels. ls. Ook het trans tra nspo port rt van besch beschrij rijvin vinge gen n van dieren dieren was onde onderhe rhevig vig aan allerl allerlei ei gevare gevaren, n, waarv waarvan an een de deel el hierb hierbov oven en al ter sprak sprakee is ge geko kome men. n. Somm Sommig igee di diere eren n ve veran rande derd rden en in de lo loop op de derr ee eeuw uwen en zo ster sterk k va van n uite uiterl rlij ijk k da datt ze na nauw uwel elij ijks ks meer meer te he herk rken enne nen n zi zijn jn.. Een Een aa aant ntal al uithe uit heems emsee diere dieren n uit uit het natuu natuurbo rboek ek van van Maerl Maerlan antt beru berust st op een ve verle rlezin zing g va van n Thom Thomas as van Cantimpré, Cantimpré, die Plinius Plinius niet begreep of zich baseerde op een bedorven afschrift van diens Natuurlijke diens  Natuurlijke historie. historie. Maerlant beschrijft de lynx als een roofdier met een slangetong en een sterk gedraaide hals. De illustrator had nog nooit een lynx gezien, maar deed zijn best het dier zo overtuigend overtuigend mogelijk af te beelden: beelden: vandaar de kurketrekkerhals. Zowel de slangetong als de draainek bestaan, maar ze behoren een ander dier toe; ze vinden hun oorsprong in een fout van Thomas van Cantimpré, die Plinius' viervoeter  lynx tot   lynx  tot één dier samenvoegde samenvoegde met de vogel iynx vogel iynx.. De laatste, de draaihals of mierenjager (Jynx torquilla), heeft een slangetong en kan zijn kop bijna volledig ronddraaien. Ook als een dier dier zonder zonder gedaan gedaantev teverw erwiss isselin elingen gen opgeno opgenomen men was in een verzam verzameli eling ng citaten uit de klassieke natuurbeschrijvers was het nog niet gevrijwaard van verminkingen. De verspreiding van de natuurboeken - en van alle andere boeken was afhankelijk van de inspanningen van kopiisten. Zeker als er gedicteerd werd konden de Latijnse diernamen tot onherkenbaarheid verhaspeld worden. Maar ook  de in inho houd ud werd werd aange aangetas tast. t. De vier viervo voete eter  r   nges he heeft eft tw twee ee bo borst rsten en met met ‘spe ‘spene nen’ n’.. Een Een van de kopiisten kopiisten las of hoorde hoorde ‘serpenten’, ‘serpenten’, schreef dat op en de tekenaar beeldde trouw een dier af met slangen aan de borsten. Herten horen het beste als ze op hun rechterhoorn

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

139 st staa aan, n, leze lezen n we in een een van van de hand handsc schr hrif ifte ten: n: ‘als ‘alsii st stae aen n op optt re rech chte terr ho hore ren’ n’.. Ui Uitt an ande dere re afschriften afschrif ten blijkt wat de bedoeling was: herten horen het beste met gespitste gespitste oren, ‘opgherechte ‘opgh erechterr oren’. Maar hoe kon de kopiist kopiist dat weten? In het gezelschap gezelschap van  boomganzen en zeeridders vallen herten die op hun rechterhoorn gaan staan om beter  te luisteren geenszins op als on waarschijnlijk. Tegen egen deze deze achter achtergro grond nd verdie verdienen nen de schrij schrijver verss en kopiis kopiisten ten van de middel middeleeu eeuwse wse natuurboeken eerder bewondering dan honend gelach. ‘Het kan nauwelijks te vaak  herhaald herhaal d worden dat een bestiarium een serieus wetenschappelijk wetenschappelijk werk is; […] dat een Cameleopard Cameleopard […] een echt dier is, en helemaal helemaal geen slechte poging poging om een ongezien wezen te beschrijven dat zo groot was als een kameel, maar gevlekt als een lu luip ipaar aard, d, da datt wi will ze zegg ggen en een gira giraff ffe; e; en da datt he hett id iden enti tic cere eren n va van n he hett be besta staan ande de weze wezen n het ware genoegen schenkt, niet het lachen om een wezen dat men voor denkbeeldig houdt.’ (T.H. White) Ongeloofwaardig is bovendien niet altijd onjuist. Niet zo heel lang geleden werd de vos die zich dood houdt om vogels te vangen met een lmcamera vastgelegd. En minstenss één bioloog heeft een egel vruchten zien vervoeren op zijn stekels. minsten stekels.

 Recept voor een muis Krekels worden geboren uit het speeksel van de koekoek, schrijft Maerlant,  boomganzen ontstaan uit rrottend ottend hout, vliegen uit mest en bijen uit kadavers van runderen en met aarde toegedekte buffeldrek. De overtuiging dat levende wezens konden ontstaan uit dode materie is minstens zo oud als Pythagoras. Ovidius, die in het vijft vijftien iende de bo boek ek van de Metamorf de Metamorfosen denkbe beeld elden en van van deze deze losoo losooff weerg weergeef eeft, t, osen de denk laat hem uitweiden over de dierenwereld om te illustreren hoe alles aan verandering onderhevig onder hevig is: uit het begraven karkas karkas van een stier krui-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

140  pen bijen, bije n, een dood paard produceert horzels, horzels , een ee n landkrab, begraven zonder zijn klauwen, een schorpioen. Rupsen worden vlinders, modder brengt kikkers voort en het merg van de rottende rottende ruggegraat ruggegraat van een dode verandert in een slang. Het voorkomen van ‘spontane generatie’ werd tot in de negentiende eeuw serieus genomen. genom en. Volgen olgenss een recept recept van de Zuidn Zuidnede ederla rland ndse se natuu natuurku rkund ndige ige,, arts arts en wijsge wijsgeer  er  Jan Bapt Baptist ist va van n Helm Helmon ontt (1 (157 5777-16 1664 64)) was was he hett zelfs zelfs moge mogelij lijk k ee een n muis muis te make maken n do door  or  een bus met vodden vodden en tarwe in een hoek van de zolder te plaatsen. Wanneer  Wanneer  temperatuur en vochtigheid zorgvuldig gecontroleerd werden, kon men ervan verzekerd zijn dat er na twee of drie dagen minstens één muis was ontstaan. Pas de  proefnemingen van Louis Pasteur, Paste ur, die aantoonde dat er levende kiemen nodig zijn om in dode materie leven te doen ontstaan, rekenden rekenden af met deze theorie. Zowel deze als een andere opmerkelijke voortplantingsmethode, waarbij het vrouwt vro uwtje je jongen jongen krijgt krijgt zonder zonder dat daar daar een mannet mannetje je vo voor or nodig nodig is (parthe (parthenog nogene enese), se), werden werd en door door predik predikers ers gebruik gebruiktt om de maagdeli maagdelijke jke geboor geboorte te van Christu Christuss aannemel aannemelijk  ijk  te maken. maken. Bij herhaling herhaling wezen zij erop dat de onwaarschijnlijk onwaarschijnlijkheid heid van veel wat voorviel in de natuur de onwaarschijnlijkheid van de grote geloofswaarheden verre overtrof. Zou de Moeder van God soms niet kunnen wat zelfs een gier kan? In zijn Verdediging van de Onbevlekte Maagdelijkheid  zette   zette de dominicaan Franciscus de Retza († 1425) een reeks van deze argumenten argumenten op een rij: als een slak door de dauw  bevrucht wordt, waarom zou dan de Maagd niet in staat s taat zijn te baren door de dauw van de H. Geest? Als een papegaai van nature Ave kan zeggen, waarom zou dan een zuivere maagd na Gabriëls Ave Ave niet baren? Als de zon de eieren van de struisvogel struisvogel kan uitbroeden, uitbroeden, waarom zou door de inwerking inwerking van de ware Zon een maagd niet  baren? Zo reikten wetenschap en dogmatiek elkaar dankbaar de hand.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

141

Vreemde volkeren Maerlants bestiarium bevat niet alleen dieren, het eerste hoofdstuk ervan wordt  bevolkt door een menigte wonderbaarlijke mensenrassen. Pygmeeën die hun oogst verdedigen tegen kraanvogels, mensen zonder hoofd en met ogen in hun schouders, Amazonen en mensen met één voet, die ze als parasol gebruiken. Er waren er zelfs nog meer dan Maerlant Maerlant hier noemt, noemt, zoals de Phanesii, die zulke grote oren hebben dat ze erin kunnen slapen, of de Psylli, die alle borelingen aan slangen voorhouden - als het kind geboren is uit overspel overspel wordt het doodgebete doodgebeten. n. In de verhalen over  Alexander de Grote komen de Donestre voor, die beweren dat ze de taal spreken van iedere reiziger die ze ontmoeten en ook dat ze zijn familieleden kennen. Vervolgens vermoorden vermoo rden ze hem en rouwen om zijn dood. De vroegste berichten over deze volkeren stammen van Grieken uit de eerste vier  eeuwen eeu wen voor voor Christu Christus: s: de rei reizig ziger er en geschi geschieds edschr chrijv ijver er Herod Herodoto otos, s, Ctesias Ctesias van Cnidu Cnidus, s, lijfarts van de Perzische koning Artaxerxes Mnemon, en Megasthenes, ambassadeur  in India van een opvolger van Alexander de Grote. De vreemde mensenrassen  bewoonden de uitgestrekte en afgelegen fabellanden India en Ethiopië. Deze landen  blijken vaak onderling verwisselbaar: monstervolkeren die bij de een in India wonen, zijn bij de ander inheems inheems in Ethiopië. Ethiopië. Ook in de middeleeuwe middeleeuwen n waren Ethiopië en India voor bestiaristen en geografen een vergaarbak voor wonderbaarlijke volkeren en monsterlijke dieren. Alexander de Grote meende toen hij aan de oevers van de Indus stond, dat hij de  bronnen van de Nijl bereikt had en veel geografen geografen na hem hadden nauwelijks nauwelijks scherper  omlijnde omlijn de ideeën van de wereld. wereld. Gebrek aan direct contact contact met die verre landen gecombineerd met een op autoriteit berustende wetenschappelijke traditie zorgden ervoor ervo or dat de monster monstervol volker keren en via de klassie klassieke ke auteurs auteurs spring springlev levend end de middel middeleeu eeuwen wen  bereikten en

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

142 daar een plaats veroverden in de verbeelding van de mensen, in de kunst en in de theologie. De meeste middeleeuwse middeleeuwse geleerden zagen de aarde als een bol, verdeeld verdeeld in vijf  klimaatgorde klimaat gordels ls - het is een lasterlijke misvatting misvatting dat middeleeuwer middeleeuwerss dachten dat de aarde plat was. De gordels rond de polen waren onbewoonbaar door de grote koude; het gebied rond de evenaar evenaar liet geen mensen toe door overmatige overmatige hitte. De enige twee bewoonde gebieden waren dus de gematigde zones ten noorden en ten zuiden van de evenaar. In de loop der tijd werden de mensen die aan de ommezijde van de wereld leefden, onze tegen voeters, verward met het door de Griekse Griekse reizigers reizigers  beschreven  beschreve n mensenras mensenras waarvan de voeten naar achteren wezen, zodat ze in de dubbele dubbele  betekenis van het woord ‘tegenvoeters’ of ‘antipoden’ werden. Dit volk veroorzaakte doctrinair ongemak: als het evangelie gepredikt was ‘tot de einden der wereld’, dan wass het wa het niet niet moge mogeli lijk jk dat dat er op het het zu zuid idel elij ijke ke deel deel van van de aa aard rde, e, do door or hi hitt ttee en oc ocea eane nen n gescheiden van de rest van de mensheid en verstoken van de heilsboodschap, ook   bezielde wezens leefden. Bovendien stammen volgens de Schrift alle mensen af a f van Adam - hoe konden er dan aan de andere kant van de wereld, aan gene zijde van de ondoordringbare hittegordel rond de evenaar, óók mensen leven? Tot ver in de dertiende eeuw werd de antipodenle dertiende antipodenleer er dan ook fel bestreden bestreden van kerkelijke kerkelijke zijde. Toch bood het bestaan van dergelijke volkeren, op veilige afstand van de mogelijkheid tot vericatie, ook theologische voordelen. Augustinus bezwoer de ketterse gedachte aan uitzonderingen op de natuurlijke orde met het argument dat het bestaan van monstervolkeren ons toont dat Gods wijsheid niet faalt als er bij ons een misma mismaakt akt kind kind gebore geboren n word wordt. t. Kinde Kinderen ren met met een staart staart,, met twee twee ho hoof ofden den,, bedekt bedekt met haar haar of schub schubben ben,, zonder zonder mond, mond, of met aaneen aaneengeg gegroe roeide ide benen benen (‘siren (‘sirenenv envorm orming ing’) ’) werd we rd met met deze deze rede redene neri ring ng de statu statuss van van ‘speli ‘speling ng der der natu natuur’ ur’ on ontn tnom omen en.. Strik Striktt ge geno nome men n  bestonden spelingen der 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

143 natuur dan ook niet: de uitdrukking was bekend, maar het was alleen onwetendheid di diee de mens mens ee een n sp spel elen ende de na natu tuur ur de deed ed zien zien.. Al Alss Maer Maerla lant nt ov over er he hett zeemo zeemons nste ter  r  xiphias  xiphias schrijft dat de reusachtige reusachtige afmetingen afmetingen van dit dier de indruk indruk wekken dat de natuur  natuur  een speelse bui had, is dat louter louter bij wijze van spreken. Alles is geordend geordend volgens volgens Gods wijze, zij het soms ondoorgrondelijke raadsbesluit, en de natuur geeft ieder  dier waar het recht op heeft. De rol van de monstervolkeren monstervolkeren was ook in het tijdperk van de grote ontdekkingsreizen nog niet uitgespeeld: zozeer maakten zij deel uit van de kennis van de ontdekkingsreizigers, dat de eerste waarnemingen van Zuidamerikaanse Indianen Indian en gekleurd zijn door de gegevens uit de oude reisverhalen - de Amazone dankt er haar naam aan. Toen Columbus scheep ging, werd hij niet alleen gedreven do door or be bela lang ngste stelli lling ng vo voor or een nieu nieuwe we zeewe zeeweg g na naar ar In Indi dia, a, maar maar oo ook k do door or he hett ve verla rlang ngen en he hett Aard Aardse se Para Paradi dijs js te on ontd tdek ekke ken n da datt be besc schr hrev even en word wordtt in de de Reis  Reis van Sint-Brandaan Sint-Brandaan;; Cort Co rtez ez sp speu eurd rdee in Amer Amerik ikaa na naar ar mens mensen en met met een ho hond ndek ekop op en in Sir Sir Wal alter ter Ralei Raleigh ghss  Discoverie of Guiana komen Guiana  komen mensen voor zonder hoofd en met een gezicht in hun  borst. Slechts schoorvoetend deed men afstand van de vreemde mensenrassen, mense nrassen, die nu op de gekr gekrom ompe pen n aardb aardbol ol all alleen een no nog g een to toev evlu luch chtso tsoor ord d vi vind nden en in he hett ho hoog ogge gebe berg rgte te van Tibet, als verschrikkelijke sneeuwman, of zich teruggetrokken hebben op verre  planeten, als buitenaardse wezens.

 Jacob van Maerlant  De auteur die zich in de eerste dichtregel van Der van  Der Naturen Bloeme zo Bloeme  zo zelfbewust vo voor orste stelt lt als als ‘Jaco ‘Jacob b va van n Maerl Maerlan ant, t, de schrij schrijve verr va van n dit dit bo boek ek…’, …’, he heeft eft een omva omvang ngri rijk  jk  oeuvree nagelaten, oeuvr nagelaten, maar over zijn leven is weinig bekend. bekend. Hij werd geboren rond 1235 in het Brugse Vrije (het domein van de stad Brugge)

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

144 en stierf in of kort na 1291. Tussen 1258 en 1268 was hij koster in het plaatsje Maerlant bij Den Briel op het eiland Voorne. Later keerde hij terug naar Vlaanderen, wellicht naar Damme, de havenstad van Brugge. Zoals gebruikelijk bij de produktie van groter werk schreef Maerlant in opdracht. Aan Aa n Fl Flor oris is V droe droeg g hij de Spiegel Historiael  Historiael op, op, een wereldg wereldgesch eschiede iedenis, nis, aan Albrech Albrechtt van Voo oorne rne,, de bu burg rggr graaf aaf van Zeelan Zeeland, d, de ridder ridderro roman man Merlijn  Merlijn.. De Zeeu Zeeuws wsee ed edel elma man n  Nicolaas van Cats is de begunstiger voor wie hij Der hij Der Naturen Bloeme schreef Bloeme  schreef (circa 1266). 1266 ). Maerlant schreef veel en beheerste beheerste een groot aantal genres. genres. Hij schreef ook  snel. Voor de 16670 verzen van Der van  Der Naturen Bloeme had Bloeme  had hij slechts zeven en een halve á negen en een halve maand nodig, de 14276 verzen van zijn ‘jeugdwerk’  Alexanders Geesten Gee sten produce  produceerde erde hij met een gemiddelde gemiddelde van 550 per week - en dat voor iemand die geen broodschrijver was! Van Oostrom beschrijft Maerlant als ‘de meest produktieve volkstaalauteur van heel de Europese middeleeuwen’. Een dertiende-eeuwse Vestdijk. In dat enorme werk was de belangstelling voor de natuur, waarvan Der waarvan Der Naturen  Bloeme het  Bloeme  het monumentale monumentale resultaat is, al vroeg aanwezig: aanwezig: in de eerste periode periode van zijn schrijverschap schrijverschap schreef Maerlant een boek over stenen, waarvan ons slechts een  paar fragmenten resten. Hij schreef in die tijd ook een - verloren gegaan - boek over  dromen dro men.. Verder erder kennen kennen we van hem on onder der meer meer twee twee ridder ridderrom romans ans,, een geschi geschiede edenis nis van de Trojaan rojaanse se Oorlog Oorlog,, een rijmbe rijmbewer werkin king g van de bijbel bijbel,, twee twee heilig heiligenl enleve evens ns (over  (over  Franciscus Francis cus en Clara - het laatste is verloren gegaan), geëngageerde geëngageerde gedichten gedichten en de al genoemde wereldgeschiedenis. Veel daarvan zouden we nu niet als ‘literatuur’ rubriceren, maar  ‘populair-wetenschappelijk’ noemen. Maerlant maakte enorme delen van de wetenschap uit zijn tijd toegankelijk voor een publiek dat het Latijn niet beheerste en verdietste bovendien belangrijke literaire werken. Hij schrok niet terug voor 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

145 vernieuwin vernieu wingen gen:: als eerste eerste vervaa vervaardi rdigde gde hij een Nederla Nederlands ndsee bewerk bewerking ing van het Oude Oude Testame estament nt en met Der met Der Naturen Naturen Bloeme schr schreef eef hij het eerste eerste natuurwe natuurwetens tenschap chappelij pelijke ke geschrift geschri ft in onze taal - en ook het eerste natuurboek natuurboek in een volkstaal volkstaal waarin de dierkunde van Aristoteles verwerkt is. De reputatie van didacticus, didacticus, die Maerlant Maerlant nog steeds bezit, verwierf verwierf hij al snel. Een kwart eeuw na zijn dood roemt Jan van Boendale hem in zijn Lekenspiegel  zijn  Lekenspiegel  als  als het grote voorbeeld voorbeeld voor alle dichters, dichters, noemt hem de ‘vader der Dietsche dichtren algader’ en looft zijn afkeer van schrijvers die hun leugenachtige verhalen verpakt in mooie woorden aan de man brengen. Maerlants ernst was voor deze bewonderaar  zijn beste eigenschap. Si Sind ndss een jaar jaar of vijft vijftien ien word worden en er vr vraag aagtek teken enss ge gepl plaat aatst st bi bijj he hett trad traditi ition onel elee be beel eld d van Maerlant als een schrijver die zich in jeugdige onbezonnenheid bezighield met verzonnen verhalen, maar zich later van zijn romantische aard afkeerde om zich met leerdichten te wijden aan de opvoeding van de burgerij. Inderdaad schreef Maerlant aanvankelijk ridderromans en later boeken over natuur en geschiedenis. Maar ook  met zijn zijn leve levens nsbe besch schrij rijvi ving ng va van n Al Alex exan ande derr de Grot Grotee ( Alexanders Geesten, Geesten, ‘d ‘dee da dade den n van Alexander Alexander de Grote’) Grote’) schonk Maerlant zijn lezers al meer dan de traditionele traditionele ridderromans over verzonnen helden: het boek gaat over een held die echt bestaan he heef eftt en is vo volg lgep epro ropt pt met met wete wetens nswa waar ardi digh ghed eden en ov over er ve verr rree la land nden en en vo volk lker eren en.. Grot Grotee delen uit het zevende zevende boek van Alexanders van Alexanders Geesten, Geesten, een schier eindeloze berijmde atlas, keren terug in de beschrijvingen van wonderbaarlijke volkeren in Der in  Der Naturen  Bloeme  Bloeme  - de grens tussen roman en encyclopedie werd minder scherp getrokken dan in onze tijd. Wel schreef Maerlant steeds minder ridderverhalen. Ook keerde hij zich af van zijn vroegere Franse voorbeelden en wendde hij zich tot de gezaghebbender  geleerden geleerd en die in het Latijn publiceerde publiceerden n - en via hen tot de grootste grootste oude wijsgeren en kerkvaders.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

146 Schreef Maerlant voor burgers? Didactiek werd door vroegere literatuurhistorici gezien als synoniem met burgerij: terwijl de edelman ridderromans las, werkte de  burger aan zijn ontwikkeling. Maar zo simpel si mpel is het niet. Maerlants Ma erlants boeken zijn opgedragen opged ragen aan edelen, wat overigens niet uit hoeft te sluiten dat hij ook voor hun onderdanen schreef; zijn werk is wel gekarakteriseerd als ‘tweede-kans-onderwijs vo voor or de elite’ elite’ (Van (Van Oostr Oostrom om). ). Een Een va van n de on onde derw rwer erpe pen n waar waar di diee elite elite be belan lang g in steld steldee was de natuur.

 Der Naturen Bloeme  Der Naturen Bloeme is Bloeme  is een bloemlezing uit De uit  De natura rerum, rerum, geschreven geschreven voor een  publiek van leken. Thomas van Cantimpré schreef in het internationale Latijn voor  hooggeschoolde geestelijken: hij somt de boeken op die hij geraadpleegd heeft (en noemt daarbij ook werken die hij nooit onder ogen heeft gehad), hij verschaft etymologische verklaringen en beschrijft uitgebreid de anatomie van de dieren die hij behandelt. Ook zijn levenslessen en theologische uitweidingen zijn gericht tot collega's. Jacob van Maerlant schreef zijn bewerking bewerking van Thomas' natuurboek natuurboek in een taal die voor veel diernamen en begrippen nog geen woorden had; al schrijvend schiep Maerlantt een nieuwe traditie. Hij schreef met Der Maerlan met Der Naturen Bloeme waarschijnlijk  Bloeme  waarschijnlijk  het eerste eerste natuu natuurw rwete etens nsch chapp appeli elijk jkee werk werk in het het Nederl Nederlan ands ds en oo ook k de eerste eerste omzet omzettin ting g in een Europese volkstaal van het nieuwe ‘Aristotelische’ bestiarium. Blijkens zijn  proloog is hij zich van die pionierspositie ook bewust - hij laat zich er graag op voorstaan. Maerl Mae rlan antt vo volg lgtt zijn zijn br bron on tr trou ouw w en ve verze rzeke kert rt he herh rhaal aalde delij lijk k da datt hi hijj alle alle di dier eren en no noem emtt die hij in het Latijn beschreven vindt. (Wel laat hij een aantal hoofdstukken weg de ziel, de mense-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

147 lijke anatomie, meteorologie en astronomie - die kennelijk niet van belang zijn voor  zijn publiek.) publiek.) Ook waar hij in de eerste persoon persoon een oordeel oordeel lijkt te geven of twijfel uitspreekt, uitspre ekt, volgt hij zijn voorbeeld. voorbeeld. Zo eigent hij zich de autoriteit toe van Thomas, die precie preciess hetzelf hetzelfde de deed en en lijsten lijsten van auteu auteurs rs en titels titels ove overna rnam m van Plin Plinius ius zonder  zonder  die zelf gelezen te hebben. Het is uniek als Maerlant op persoonlijk gezag meedeelt dat er geen ratten voorkomen op Westvoorne. Thomas schreef niet om tijdverdrijf te bieden en streeft naar wetenschappelijke volledigheid volled igheid.. Maerlant wil zijn lezers niet vervelen. In de laatste regels van het hoofdstuk over vogels zegt hij niet alles over te nemen wat hij bij Thomas vindt, dat zou maar langdradig worden. ‘Wat ik schrijf is bondig en waarheidsgetrouw, want het is niet mijn bedoeling bedoeling dat de lezer er genoeg genoeg van krijgt.’ krijgt.’ Maerlant schrijft voor  een edelman, en bij uitbreiding uitbreiding:: voor edelen die niet alleen iets willen leren, maar  die ook vrije tijd genoeg genoeg hebben om vermaakt te willen word worden en en ontspannin ontspanning g te zo zoek eken en in de an anek ekdo dotes tes va van n ee een n bo boek ek ov over er de na natu tuur ur.. Edele Edelen n di diee zich zich oo ook k ve verm rmaak aakten ten met de valkejacht, valkejacht, die in het hoofdstuk hoofdstuk over vogels zo uitgeb uitgebreid reid aan bod komt in een lange uitweiding uitweiding over de ziekten van valken. Dit is een van de zeer schaarse  passages waarin Maerlant vaktaal gebruikt, doorgaans schrijft hij beknopt en in in eenvoudige woorden. Subtiele biologische onderverdelingen en de jne kneepjes van de anatomie, bijna alle etymologieën en veel theologische nesses verdwenen echter.. De moraal voor de geestelijke stand werd een moraal voor de adel. Naar  echter verhouding bevat het boek dat Maerlant schreef meer moraal en minder informatie dan dat van Thomas, wat het - geplaatst tegen de achtergrond van de ontwikkelingen in de biologie biologie - ondanks ondanks zijn pionierspos pionierspositie itie ‘ouderwetser’ ‘ouderwetser’ maakt, meer het oude  bestiarium dan de modernere encyclopedie. Maerlantt is geen slaafs navolger van Thomas, Maerlan Thomas, die niet meer doet dan Latijnse Latijnse volzinnen omzetten in rijmende regels. De

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

148 grootste zelfstandigheid grootste zelfstandigheid nam hij bij de lessen die hij, vaak op eigen gezag, aan de  beschrijvingen  beschrijving en van de dieren toevoegt. Maatschappijkritiek Maatschappijkritiek neemt daarbij een grotere  plaats in dan godgeleerdheid en het slaan lag Maerlant duidelijk beter dan het zalven. Hoe zal zijn broodheer die ongezouten kritiek op de roofzucht van zijn stand hebben opge opgeno nome men? n? We kunn kunnen en er slech slechts ts naar naar gisse gissen. n. Hoewe Hoewell Maerl Maerlan antt zich zich op ve veel el pl plaat aatsen sen  bitter en scherp uitlaat over de adel die haar privileges misbruikt en de geestelijkheid die onophoudelij onophoudelijk k met de leken twist, gaat het toch te ver hem revolutionaire revolutionaire opvattingen in de schoenen te schuiven. Ook als Maerlant in een van zijn strosche gedichten, de Eerste de  Eerste Martijn, Martijn, schrijft: ‘Twee ‘Twee woorde in die werelt sijn, dats allene mijn ende mijn  ende dijn  dijn.. Mocht men die verdriven, pais ende vrede bleve jn’, is dat geen varian var iantt op het anarch anarchisti istisch schee ‘Eigen ‘Eigendo dom m is diefst diefstal’ al’.. De feodal feodalee stande standenm nmaats aatscha chapp ppij ij is onaantastbaar onaantastbaar en de mensen moeten hun plaats kennen. De giervalk, die zich op de koning der vogels stort, de adelaar, is een zinnebeeld van laaghartige vazallen die zich tegen de gevestigde macht verzetten. Wie buiten de godgegeven orde treedt, verstoort verstoo rt de wereld zoals die zou moeten zijn. In die orde steunt de vazal zijn heer,  beschermt de heer de arme a rme en zorgt de clerus c lerus voor het heil van het volk. Het bo Het boek ek de derr na natu tuur ur da datt de be best stiar iarist isten en vo voor or zich zich za zage gen, n, was was eerde eerderr ee een n en ency cyclo clope pedi diee of een schoolboek dan het kunstwerk dat romantici ervoeren als zij zich in de natuur   begaven om in Gods nabijheid te verkeren. Het universum was vol wonderen, maar  he hett was was ge geen en on ondo door orgr gron onde delij lijk k myste mysterie rie;; he hett was was niet niet zo zond nder er meer meer te be begr grijp ijpen en,, maar  maar  geen gee n hermet hermetisc isch h raadse raadsel, l, geen geen geslo gesloten ten bo boek ek;; de or orde denen nende de ge geest est di diee he hett heela heelall schiep schiep,, had had de mens mens oo ook k de sleut sleutels els in hand handen en gege gegeve ven n om de bedo bedoel elin ing g er erva van n te on ontr traad aadsel selen en.. Het besti bestiari arium um - het het ab abcc der Sche Schepp ppin ing g - is een blijk blijk van van on onvo voor orwaa waard rdeli elijk jk ve vertr rtrou ouwen wen in de uiteindelijk uiteindelijkee zinvolheid van al het bestaande; bestaande; bij het lezen in Maerlants Boek  Maerlants Boek 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

149

der Natuur   is is ook nu de illusie van een universum waarvan ook het onbeduidendste onderdeel gloeit van een verborgen betekenis nog even ongeschonden aanwezig.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

150

Verantwoording Van an Der  Der Naturen Bloeme zijn Bloeme  zijn elf handschriften overgeleverd, waarvan zeven geïllustreerd (en een aantal fragmenten van andere handschriften). De illlustraties in dit boekje stammen alle uit een van de oudste handschriften, dat waarschijnlijk rond 1325 vervaardigd werd en nu in Londen bewaard wordt (British Library Add. Ms 11.390). Er bestaat geen volledige kritische, geannoteerde editie van Der van Der Naturen Bloeme. Bloeme. De belangrijkste uitgaven zijn de editie van Verwijs (1872-1878, fotogr. herdr.,  Nijmegen 1980) 1980) en de uitgave van het Detmoldse Detmoldse handschrift handschrift (het oudste, vervaardigd vervaardigd toen Maerlant nog leefde, waarschijnlijk in 1287) in het Corpus het  Corpus Gysseling  (Corpus  (Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300). 1300). Reeks II: literaire literaire handschriften, deel 2. Uitgegeven door M. Gysseling, 's-Gravenhage 1981). Een waardevolle aanvulling op de uitgave van Verwijs leveren de aantekeningen van W.H. van de Sande-Bakhuyzen in TNTL 1 (1881), p. 191-219 en 261-280, en TNTL 2 (18 (1882) 82),, p. 81-1 81-117. 17. Enkel Enkelee delen delen werden werden geann geannote oteerd erd uitgeg uitgegeve even n in: Zeven in: Zeven passages uit Jacob van Maerlants Der Naturen Bloeme. Bloeme . Eindverslagen van het werkcollege Hoofdproblemen van de Middelnederlandse letterkunde in de cursus 1984-1985. In Insti stitu tuut ut De Voo ooys ys,, Utrec Utrecht ht 19 1984 84.. Bi Bijj he hett ve vert rtale alen n he heb b ik ui uitt de be besch schik ikba bare re va vari rian anten ten telkens die gekozen waarvan vermoed mocht worden dat zij de tekst zoals Maerlant die geschreven heeft het meest nabij kwam.  Der Naturen Bloeme behandelt Bloeme  behandelt de gehele natuur. Voor deze bloemlezing zijn echter ech ter all alleen een delen delen uit uit de eerste eerste zeven zeven ho hoof ofdst dstuk ukken ken,, over over mensen mensen en di diere eren, n, vertaa vertaald; ld; uit hoofdstuk hoofdstuk 1, ‘De mens’, is niets weggelaten, weggelaten, uit de hoofdstukk hoofdstukken en 2 tot en met 7 werd we rd een keuz keuzee gema gemaak akt. t. Een Een enke enkele le maal maal zij zijn n re rege gels ls uit uit het het ho hoof ofds dstu tuk k ov over er ed edel elste stene nen n opgenomen in lemmata over dieren

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

151 als als de be betr tref effe fend ndee ed edel elst stee een n daar daarin in ter ter sp spra rake ke kwam kwam.. Bi Bijj de se sele lect ctie ie he heb b ik me, me, be beha halv lvee door persoonlijke smaak, laten leiden door het streven om alle ‘klassieke’  bestiaria-dieren (pelikaan, basilisk, basilis k, draak, eenhoorn, etcetera) op te nemen en uit de overige een representatieve keuze te maken. Maerlant is een kundig vertaler en popularisator, maar de rijmende verzen waarin hij zijn bewerking bewerking vervatte, stelden eisen die het hem moeilijk moeilijk maakten ook zijn gaven als stilist ten toon te spreiden. Omdat een weergave weergave in verzen de onjuiste indruk zou wekken dat Der dat Der Naturen Bloeme een Bloeme  een soort ‘Natuurlijke Historie’ van De Scho School olme mees este terr is, is, he heb b ik de ri rijm jmen ende de re rege gels ls in pr proz ozaa ve vert rtaa aald ld.. Het Het ve verl rlie iess da datt da daar ardo door  or  geleden wordt, wordt, bestaat er voornamelijk voornamelijk uit dat op een aantal plaatsen waar het rijm het enige middel is dat de ene regel aan de andere verbindt, het ontbreken ontbreken van samenha same nhang ng tussen tussen elkaar elkaar opvolg opvolgend endee mededel mededeling ingen en sterker sterker benadr benadrukt ukt wordt. wordt. Ik doel doel hi hier er op plaa plaatse tsen n als het het slot slot van van het het trefw trefwoo oord rd ‘o ‘olif lifan ant’, t’, waar waar be bewe werin ringe gen n al alss ‘Olif ‘Olifan anten ten worden driehonderd jaar oud’ en ‘Tamme olifanten buigen voor de koning’ zonder  enig verband op elkaar volgen. Verder heb ik hier en daar formuleringen licht bekort, stoplappen geschrapt en iets meer variatie in de woordkeus aangebracht. Waar de interpretatie van de tekst onoverkomelijke moeilijkheden opleverde heb ik soms een oplossing ontleend aan Maerlants bron, De bron,  De natura rerum van rerum  van Thomas van Cantimpré. De Latijnse dierenamen, die in de handschriften van Der van  Der Naturen Bloeme vaak  Bloeme  vaak  onherkenbaar verhaspeld zijn, werden waar mogelijk herspeld naar C.T. Lewis & C. Short: A Short:  A Latin dictionary (Oxford dictionary  (Oxford 1879). Deze Latijnse namen komen overigens zeker niet altijd overeen met de moderne wetenschappelijke nomenclatuur. De volgorde van de lemmata is niet gelijk aan die in Der in  Der Naturen Bloeme: Bloeme: Maerlant Maerlant ordende naar Latijnse naam, ik - zo mogelijk - naar de Nederlandse naam. De kopjes

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

152 in de tekst zijn evenals de onderschrift onderschriften en bij de afbeeldingen afbeeldingen door mij toegevoegd. toegevoegd. Bij het weergeven van maten en gewichten heb ik een voet als 30 cm gerekend en een el (of cubitus) als 70 cm. Overigens is de waarde van de meeste maten eerder  expressief dan informatief. De lezer die geïnteresseerd is in een uitgebreidere beschouwing over het vertalen van Middelnederlandse literaire teksten, verwijs ik naar mijn artikel ‘Ze gingen mee met Firapeel, en verzoenden verzoenden zich geheel’, in Literatuur  in  Literatuur  5,   5, 1988, nr. 4, p. 214-222. Bij het samenstellen samenstellen van deze bloemlezing bloemlezing was het commentaar commentaar van collega's en vrienden een steun die ik node gemist zou hebben. Enkelen van hen noem ik hier bij name, zonder de anderen daarmee te kort te willen doen. Ik dank Arie Pos, die de eerste versie las van de vertaling, voor het juiste woord dat hij zo vaak verschafte. verschafte. Verder heb ik voor de vertaling, en ook voor de aantekeningen en het nawoord meer  da dan n ee eens ns da dank nkba baar ar ge gebr brui uik k ge gema maak aktt va van n de su sugg ggest estie iess va van n Karin Karinaa va van n Dalen Dalen-O -Osk skam am,, Jaap de Jong, Ludo Jongen, Marijke Mooijaart, Annah Planjer, Dick van Teylingen en Liesbet Winkelmolen. De correctheid van de vertaling, ten slotte, dankt veel aan Katri Ka trien en Depu Depuyd ydt, t, die die mij mij zeer zeer aan zich zich ve verp rpli lich chtt ttee do door or mijn mijn te teks kstt woor woord d vo voor or woor woord d met die van Maerlant te vergelijken vergelijken..

 Bij de tweede druk  Voor de tweede druk werden enkele onnauwkeurigheden verbeterd. De literatuuropgave is aangevuld met recente publikaties.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

153

Literatuur (een selectie)  Middeleeuwse dierkunde Een uitvo uitvoeri erig g becom becommen mentar tariee ieerde rde verta vertalin ling g van van een Engel Engelss besti bestiari arium um ui uitt de twaal twaalfd fdee eeuw is: The is:  The bestiary, A book of beasts, beasts , ed. T.H. White, New York 1954. Als (populaire) inleiding kunnen verder dienen Midas Dekkers: Het Dekkers:  Het bestiarium (Amsterdam 1977) en Jorge Luis Borges: Het Borges:  Het boek van de denkbeeldig denkbeeldigee wezens (Amsterdam 1976). Peter Costello besteedt speciale aandacht aan de verhouding tussen verbeelding, misverstand en werkelijkheid in: The in:  The magic zoo, The natural  history hist ory of fabulo fabulous us animal animalss, Lond Londen en 1979 1979.. Een Een stand standaar aardw dwerk erk is Flor Floren ence ce McCu McCullo lloch ch::  Mediaeval  Mediae val Latin and French French bestiaries bestiaries,, Chap Chapel el Hill Hill 1962 1962.. Ee Een n bi bibl blio iogr gra aee di diee aa aans nslu luit it op die die van van McCu McCull lloc och h en een een over overzi zich chtt van van hand handsc schr hrif ifte ten n zi zijn jn te vi vind nden en in de bu bund ndel el  Beasts and birds of the Middle Ages, The bestiary and its legacy, legacy, re red. d. Wille illen n B. Clar Clark  k  en Meradith T. McMunn, Philadelphia 1989. In The In  The naming of the beasts, Natural  history in the medieval bestiary (Londen bestiary  (Londen 1991) gaan Wilma George en Brunsdon Yapp in op de identicatie van de bestiaria-dieren. Vooral waardevol voor de afbeeldingen zijn Ann Payne: Medieval Payne:  Medieval beasts (Londen beasts  (Londen 1990) en Bestiary en  Bestiary being an  English version of the Bodleian Library, Library, Oxford m.s. Bodley 764 with all the original  miniatures reproduced in facsimile, facsimile, vertaald en ingeleid door Richard Barber, Woodbridge 1993. W.P. Gerritsen geeft een beeld van de werkwijze van de  bestiaristen door de lotgevallen van één dier te volgen in: ‘Het spoor van de viervoetige locusta’, in: Nieuwe in:  Nieuwe Taalgids, W.A.P. Smit-nummer , Groningen 1968,  p. 1-16. Later traceerde Annelies van Gijsen ‘Het spoor van de harige dromedaris’ in: Nieuwe in:  Nieuwe Taalgids 87, Taalgids  87, 1994, p. 231-237. Mia I. Gerhardt behandelt doel en werkw wer kwijz ijzee van de middel middeleeu eeuwse wse dierk dierkun undig digen en op een algeme algemener ner ni nivea veau u in: ‘Zool ‘Zoolog ogie ie médiévale: préoccupations et procédés’, in: Miscellanea in:  Miscellanea me-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

154

diaevalia  7, 1970, p. 231-248. De Physiologus diaevalia 7, De  Physiologus werd  werd vertaald en becommentarieerd uitgeg uit gegeve even n door door Otto Otto Seel: Seel: Der  Der Physiolog Physiologus us,, Zürich/Mü Zürich/Münche nchen n 1960. 1960. Een monument monumentale ale geschi ges chiede edenis nis van magie magie en natuu natuurwe rweten tensch schap ap van van Pliniu Pliniuss tot en met Albert Albertus us Magnu Magnuss is Lynn Thorndyke: A Thorndyke:  A histor historyy of magic magic and experimental experimental science during during the rst  thirteen centuries centuries of our era, era, New York 1923. Over de verhouding tussen het werk  van Albert Albertus us Magnu Magnuss en Thom Thomas as van Cantim Cantimpré pré handel handelt: t: Paulin Paulinee Aiken: Aiken: ‘The ‘The animal animal history of Albertus Magnus and Thomas of Cantimpré’, in: Speculum in:  Speculum 22,  22, 1947, p. 205-225. Zie over Frederik II de biograe van David Abulaa:  Frederick II, A medievall emperor  medieva emperor (Lo (Londe nden n 1988) 1988) en C.H. C.H. Haskin Haskins: s: Stud Studies ies in th thee hi histo story ry of medi mediev eval  al   science (Cambridge  science  (Cambridge 1924). Leesbare overzichten van middeleeuwse diersymboliek  verschaft Beryl Rowland in Animals in  Animals with human faces (Knoxville faces  (Knoxville 1973) en Birds en  Birds with human souls (Knoxville souls (Knoxville 1978). Zie ook Francis Klingender: Animals Klingender:  Animals in art and  thought thoug ht to the end of the middle ages (Londen ages (Londen 1971) en Otto Keller: Die Keller:  Die antike Tierwelt  (Deel   (Deel 1: Leipzig 1909. Deel 2: Leipzig 1913), een standaardwerk over  folklore, wetenschap en literatuur met betrekking tot dieren in de Oudheid. Zie over  dit on onder derwer werp p ook Georg Georgee Jennis Jennison on:: Animals for show and pleasure pleasure in ancient Rome, Rome, Manchester 1937.

Wonderbaarlijke volkeren Rudolf Wittkower beschrijft de geschiedenis van de vreemde volkeren in ‘Marvels of the east, A study in the history of monsters’, in: Allegory in:  Allegory and the migration of    symbols,, London [cop.] 1977,  symbols 1977, p. 45-74. 45-74. De meest uitgebreide uitgebreide en recente studie is John Block Friedman: The Friedman:  The monstrous races in medieval art and thought , Cambridge (Mass.)/Londen 1981. Zie ook Claude Kappler: Monstres, Kappler:  Monstres, démons et merveilles à la   n du moyen age, age , Parijs 1980. David Gordon White schreef een veelomvattende studie over de legendarische hond-mensen van Europa, India en China:  Myths of the dog-man,, Chicago/Londen 1991. W.P. dog-man

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

155 Gerritsen traceerde herkomst en werkelijkheidswaarde van de Amazonenmythe in ‘De omgekeerde wereld van de Amazonen’, in: Middeleeuwers in:  Middeleeuwers over vrouwen, vrouwen, dl. 1, red. R.E.V. Stuip en C. Vellekoop, Utrecht 1985, p. 157-176. Zie verder W.P. Gerritsen, Gerritse n, Doris Edel en Mieke de Kreek: De Kreek:  De wereld van Sint Brandaan, Brandaan, Utrecht 1986.

 Jacob van Maerlant  F.P. van Oostrom: Maerlants Oostrom:  Maerlants wereld, Literatuur en leven in de middeleeuwse  Nederlanden (Amsterdam  Nederlanden  (Amsterdam 1996) bevat de meest recente gegevens over Maerlants levensloop en plaatst zijn werken in de context van opdrachtgevers en maatschappij. De belan belangri grijks jkste te ou ouder deree mono monogr grae ae ov over er Maerla Maerlants nts oeuvr oeuvree is J. te Winkel: inkel: Maerlant'  Maerlant'ss werken, beschouwd beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw eeuw,, 2e, omgew. dr., Gent/'s Gravenhage 1892 (reprint Utrecht 1979). Zie verder  Jacob  Jacob van Maerlant : romantiek  en werkelijkheid , een speciaalnumm speciaalnummer er van het tijdschrift Vlaanderen tijdschrift Vlaanderen 42,  42, 1993, nr. 247.

 Der Naturen Bloeme De enige grote studie over  Der Nischik:  Das   Der Naturen Bloeme is Bloeme  is T.-M. Nischik: Das volksspra volks sprachli chliche che Naturbuc Naturbuch h im späten späten Mittelalt Mittelalter er,, Sachkun Sachkunde de und Dingint Dinginterpr erpretati etation on bei Jacob van Maerlant und Konrad von Megenberg , Tübingen 1986. Geschikter  als inleid inleiding ing is is Jacob  Jacob van Maerlant's Der Naturen Naturen Bloeme, Bloeme, tentoonstellingscatalogus, tentoonstellingscatalogus, Utrecht 1970 (Naar de letter 4). Marcel van der Voort verbindt lologie en biologie in het methodologisch niet geheel geslaagde Van geslaagde  Van serpenten met venine, Jacob van  Maerlant's boek over slangen hertaald en van herpetologisch commentaar voorzien (Hilversum 1993). Jet Matla beschrijft de totstandkoming van een handschrift in: ‘Het bouwen van boeken. Over de lay-out van ‘Der Naturen Bloeme’, in: Literatuur  in:  Literatuur  3, 1986, p. 84-92. Over de verhouding tussen de verschillende manuscripten waarin  Der Naturen Bloeme is Bloeme  is overgeleverd,

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

156

schreeff M. Hogen schree Hogenho houtut-Mu Mulde lder: r: ‘The ‘The liati liation on of manusc manuscrip ripts ts of  Der  Der Naturen Naturen Bloeme’ Bloeme’ in: Distributio in: Distributions ns spatiales et temporelles, temporelles, constellations constellations des manuscrits manuscrits.. Albu Album m Dees Dees,, red. P. van Reenen en K. van Reenen-Stein, Amsterdam/Philadelphia 1988, p. 205-220. Methodologische bezwaren hiertegen werden te berde gebracht door J.P. Westgeest: estgeest: ‘Tegenstr ‘Tegenstrijdigh ijdigheden: eden: toeval of verwantschap verwantschap?? Over de handschriften handschriftenliatie liatie van Der Naturen Bloeme’, in: Nieuwe in:  Nieuwe Taalgids 86, Taalgids  86, 1993, p. 149-169. Zie verder B. Swater: ‘De teksttraditie teksttraditie van Jacob van Maerlant's Maerlant's Der Naturen Bloeme’, Bloeme’, in: Voortgang jaarboek voor de Neerlandistiek  12,   12, 1991, p. 181-198. De enige editie van Maerlan Maerlants ts bron bron (zonde (zonderr commen commentaar taar)) is Thomas Thomas Cantimp Cantimprate ratensi nsis: s: Liber  Liber de natura natura rerum.. Editi rerum Editio o princ princeps eps secun secundu dum m codice codicess manus manuscri cripto ptos. s. Teil 1: Text [hrsg. [hrsg. H. Boese Boese], ], Berlin/New York 1973. p. 196

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

157

Aantekeningen  Proloog  Zie voor auteurs en titels die in de bloemlezing bloemlezing meer dan eens worden aangehaald aangehaald de afzonderlijke lijst op p. 186.  Na Experimentator   Na  Experimentator  en   en voor Augustinus somt Maerlant nog een groot aantal geleerden geleerd en op die hij minder vaak citeert en die ik voor de volledigheid volledigheid hier laat volgen: ‘Galenus, Palladius, Platearius, Physiologus, Lucilius, Piso, Theophrastus, keizer Claudius, Dorotheus van Athene, Diogenes, Democritus, Apollodorus (die over giftige dieren heeft geschreven), Dyonisius de arts, Cato, Marcus Varro, Heraclit Hera clites, es, Orpheu Orpheus, s, Pythag Pythagora oras, s, Menand Menander er,, Homeru Homerus, s, Nicande Nicander, r, Mucian Mucianus, us, Diagor Diagoras, as, Virgilius, Andreas, Koning Juba, Petronius, Koning Philometor, Metellus, Koning Ptolemeus, Umbricus, Koning Antigonus, Alus, Koning Archelaos, Flavius, Philemon, Nigidius, Seneca en Cicero, Hippocrates, Hyginus en Matulius’.  Albertus Magnus Magnus - Maerlant wist niet dat het boek dat hij bewerkte, De bewerkte,  De natura rerum, geschreven was door Thomas van Cantimpré, en verkeerde in de rerum, verond ver onders erstell telling ing dat hij zich op Albertu Albertuss Magnus Magnus baseer baseerde, de, wiens wiens reputa reputatie tie als geleerd geleerdee die van Thomas vele malen overtrof. Veel handschriften van De van  De natura reruin noemden Albertus als auteur, dus het misverstand is begrijpelijk. Willem Utenhove Utenhove  - het bestiarium van Maerlants voorganger kan  Die Beestearis Beestearis zijn geweest, een werk waarvan slechts 198 verzen bewaard zijn gebleven gebleven en dat in de trad tradit itie ie staa staatt van van de Fr Fran anse se bestia bestiaire iress d'amour  d'amour , waar waarin in de mora moraal al di diee aa aan n de di dier eren en verbonden werd betrekking had op kwesties van amoureuze aard. Aardenburg ligt in het huidige Zeeuws - Vlaanderen. Geen schepsel is ooit door duivels duivels of boze geesten of door zichzelf geschapen geschapen hiermee wordt onder meer een ketterse ketterse leerstelling leerstelling

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

158 van de katharen bestreden, die geloofden dat de zielen door God waren geschapen, maar dat de materiële wereld het werk was van de duivel. De hoofdstukken acht tot en met dertien zijn niet vertegenwoordigd in deze  bloemlezing.  Nicolaas van Cats (circa Cats  (circa 1242-1283 1242-1283)) - Zeeuws Zeeuws edelman edelman en raadsman raadsman van graaf  Floris v.

 De mens De levenstijdperken van de mens  De kindertijd  […] ontleent  […]  ontleent haar naam (pueritia) aan het woord dat ‘zuiverheid’  betekent (puritas) (puritas)  - de aeiding is onjuist, maar typerend voor de middeleeuw middeleeuwse se etymologie, die vrijwel uitsluitend gericht was op het achterhalen van de vermeende grondbetekenis van een woord.  Als u ziet z iet dat iemand ie mand een plotselinge dood dreigt te sterven sterven  - een teveel van een van de vier lichaamssappen lichaamssappen of humeuren (bloed, (bloed, slijm, zwarte gal en gele gal) kon volgens de antieke en middeleeuwse geneeskunde dodelijk zijn. Aderlaten beoogde de hoeveelheid bloed te reduceren. (Zie nawoord, p. 137)

Wonderbaarlijke volkeren Centauren - Volgens Lucretius ( De Centauren ( De rerum natura, natura, boek v) kunnen centauren niet  bestaan, aangezien het paarddeel zou z ou sterven voordat de menselijke helft de volwassenheid zou kunnen bereiken. Hieronymus' Leven Hieronymus'  Leven van Paulus (geschrev Paulus  (geschreven en circa 375) - Paulus Paulus van Thebe (g (ges esto torv rven en 34 341) 1) word wordtt be besc scho houw uwd d als als de ee eers rste te klui kluize zena naar ar.. Hi Hijj le leef efde de meer meer da dan n zesti zestig g  jaar als heremiet in de woestijn van Oost-Egypte, waar hij bezocht werd door de Heilige Antonius van Egypte, bekend om zijn verzoekingen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

159

Amazonen Geloof in de kracht die seksuele onthouding en maagdelijkheid schonken, was wijdv wij dverb erbrei reid d in de midde middelee leeuw uwen. en. Jacob Jacobus us van Vitr itry y verte vertelt lt in een van van zij zijn n ex exemp empele elen n over een jongen die opgevoed is in een klooster en nog nooit van zijn leven een vrouw gezien heeft. Op een dag neemt de abt hem mee op reis. Ze houden stil bij een smidse om de paarden van nieuwe hoejzers te laten voorzien. De jongen neemt een roodgloeiend hoejzer van het aambeeld en geeft dat aan de smid - zonder kreet van van pijn pijn,, zond zonder er zich zich te br bran ande den. n. De tw twee ee br bren enge gen n de nach nachtt do door or in een een he herb rber erg, g, waar  waar  de jongen wordt verleid door de vrouw van de waard. Als hij de volgende volgende dag bij een smid nogmaals een heet hoejzer oppakt, moet hij het met een gil van pijn laten vallen.

Naakte Wijzen Ook bekend als ‘gymnososten’, de middeleeuwse versie van de Indiase yogi's. Misschien danken ook de parasolvoeten hun ontstaan aan ontmoetingen met yogi's.

Brahmanen  Mede-eeuwigh  Mede-ee uwigheid  eid -- van van ‘med ‘medeëe eëeuw uwig ig’, ’, ‘met ‘met ieman iemand d of ie iets ts eeuwi eeuwig g be besta staan ande de’’ (theo (theol. l.). ).

Overige volkeren  Mensen die zichzelf verbranden om het eeuwige leven te verkrijgen - vo volge lgens ns Thoma Thomass va van n Cant Cantim impr préé do doen en ze dit dit ‘u ‘uit it lief liefde de vo voor or ee een n an ande der’. r’. Miss Missch chie ien n is di ditt ee een n ve verw rwij ijzi zing ng naar de praktijk praktijk van sutti van  sutti,, ook tegenwoordig (hoewel illegaal) in India nog wel  bedreven door hindoeweduwen die zich samen met het lijk van hun man laten verbranden.  Een volk v olk van v an mensen bij wie de voeten voet en achterstevoren achterst evoren staan staan  - de Antipoden of  tegenvoeters. (Zie nawoord, p. 142)  Mensen met hondekoppen hondekoppen - in het Latijn de cynocephali de  cynocephali.. Vaak 

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

160 afgebeeld op kathedralen en kerken in voorstellingen van de apostelen die het Evangelie Evang elie over de gehele aarde verspreiden verspreiden - de de cynocephali  cynocephali vertegenwoordigen  vertegenwoordigen daarin het meest onbeschaafde en afgelegen volk.  Arimaspi  Arimaspi  - zit ook de grifoen, p. 70, 71.  Een ander volk leeft alleen van v an de geur van een appel   - deze appelsnuivers, appelsnuivers, in andere bronnen de Astomi de  Astomi (‘zonder  (‘zonder mond’), waren door de anatomische onvolkomenheid die hun naam aangeeft gedwongen aangeeft  gedwongen om  om van geuren te leven.  Pygmeeën - de vroe vroegs gste te ve verw rwijz ijzin ing g na naar ar de st strij rijd d tu tuss ssen en kraan kraanvo voge gels ls en py pygm gmeeë eeën n is te vinden vinden in Homerus' Homerus' Ilias  Ilias,, in de eerste regels van het derde boek.  Brixant   - een mythische mythische zijrivier van de Nijl.

Reuzen  De Zuilen van Hercules Hercules - in de klassieke oudheid en de middeleeuwen benaming voor de straat van Gibraltar, Gibralta r, meerHercules in het bijzonder bijzond er de van Gibraltar eneinde de te tegenoverliggende Djebel Musa. besteeg de rots brandstapel om een maken aan de ondraaglijke pijnen die hij leed nadat hij een in gif gedrenkt hemd had aangetrokken, dat hem als straf voor zijn ontrouw was geschonken door zijn vrouw.

Viervoetige dieren Aap  Apen krijgen kr ijgen […]  […] twee  twee jongen - het ene haten ze en het andere hebben ze lief   ‘apeliefde’, de blinde en schadelijke liefde van ouders voor hun kinderen, stamt ook  uit de bestiaria. bestiaria. Plinius en anderen anderen vertellen dat het geliefde jong letterlijk wordt doodge doo dgeknu knuffe ffeld. ld. Apemoe Apemoeder derss kunnen kunnen inderd inderdaad aad hun jongen jongen dooddr dooddrukk ukken, en, zij het uit angst, niet uit genegenheid.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

161

Beer De overtuiging dat berejongen in de vorm moesten worden gelikt door de moeder is onjuis onj uist, t, maar niet niet volkom volkomen en ongegr ongegrond ond.. Berewel Berewelpen pen worden worden blind blind en naakt naakt gebore geboren, n, verborgen voor het oog van de buitenwereld. De moeder likt ze voortdurend schoon.  Na de geboorte zijn de welpen wel pen nog gehuld in het chorion het  chorion of  of vaatvlies, het stevige  buitenste vlies om het embryo, dat door de moeder kapotgebeten wordt.  In andere boeken lees ik dat beren kreeften en mieren eten als ze ziek zijn zijn  - na de winterslaap eten beren wel mieren als laxeermiddel.

Bever ‘Castoreum’ of ‘bevergeil’, ‘Castoreum’ ‘bevergeil’, bij Maerlant de benami benaming ng van de teelballen zelf, werd niet onttrokken onttrokken aan de testikels testikels van de bever, maar aan een klier in de nabijheid nabijheid ervan. decastreren, ligging van de testikels hebben de Polen gelijk:zich bevers zouden zichzelfWat nietbetreft kunnen omdat hun voortplantings - organen in de  buikholte bevinden. Bevergeil, door Bilderdijk in  De ziekte der geleerden (1807) geleerden  (1807) nog aanbevolen tegen kramp, wordt tegenwoordig alleen nog gebruikt in de  parfumindustrie. De Franse jezuïet Charlevoix Charlevoix maakt in 1754 nog bekend dat beverstaart beverstaart als vis  beschouwd moest worden en als zodanig eetbaar was verklaard door de medische faculteit van Parijs; op grond van deze verklaring besliste de theologische faculteit dat het vlees op onthoudingsdagen gegeten mocht worden.

Capelus In an ande dere re be best stia iari riaa is de capelus te vind vinden en als als anthalops anthalops,, waarv waarvan an het het woor woord d ‘antil ‘antilop ope’ e’ is afgelei afgeleid. d.

Catoblepas De naam stamt uit het Grieks en betekent betekent ‘die naar beneden kijkt’. kijkt’. Mogelijk gaf het uiterlijk van de gnoe (Gorgon taurinus,

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

162 een Afrikaanse antilope) aanleiding tot het ontstaan van dit fabeldier. Dertiende-eeuwse zedenpredikers die uiterlijk vertoon van rijke dames hekelden, wezen bij voorkeur op hun buitenissige kapsels en op de buitensporig lange slepen van hun jurken.

Chimaera  Niet te verwarren met het mythische monster dat onder andere door Homerus  beschreven werd, van voren leeuw, in het midden geit en van achteren slang. Dit mons mo nstru trum m bleek bleek zo fantas fantastis tisch ch da datt de na naam am al snel snel sy syno noni niem em werd werd met met he herse rsens nspi pins nsel el en droom droombe beeld eld.. De besch beschrij rijvin ving g van van het dier dier word wordtt in Maerla Maerlant ntss bron bron da daaro arom m in ingel geleid eid met: ‘Over de chimaera; chimaera; niet het verzinsel, verzinsel, maar het dier dat Jacobus van Vitry zo noemt’.

Eale Door onder Door onderzoe zoeker kerss van besti bestiari ariaa geïden geïdenti ticee ceerd rd als de waterb waterbuf uffel fel en, met even even grote grote stelligheid, als de Afrikaanse tweehoornige neushoorn. De herkomst van het dier   blijft onzeker. onzeker.

Eenhoorn  Niemand ter wereld  […] aangrijpen  […]  aangrijpen  - deze passage verwijst naar de profetieën van Jesaj Jes aja. a. De prof profee eett ve verz rzoe oekt kt op ze zeke kerr mome moment nt God, God, Die Die ve verto rtoor ornd nd is, ‘n ‘ned eder er te da dale len’ n’.. ‘Er was niemand die uw naam aanriep, die zich beijverde om aan u vast te houden’. houden’. Statenvertalin Statenv ertaling: g: ‘[…] die zich opmaakt opmaakt dat hij u aangrijpe’. aangrijpe’. (Jes. 64:7) Voo oorr he hett be besta staan an va van n de eenho eenhoor orn n ko kond nden en de ge gelee leerd rden en zich zich be bero roep epen en op de bi bijb jbel: el: in de Septuaginta Septuaginta wordt het Hebreeuwse Hebreeuwse re'em  re'em (oeros)  (oeros) weergegeven met het Griekse monoceros,, in de Vulga monoceros ulgaat at met met unicornis en rhinoceros rhinoceros.. (Zie (Zie Ps Ps.. 22 22:2 :21, 1, 29 29:6 :6 en 92 92:1 :10, 0, Job 39:9-11, Num. 23:22, 24:8 en Deut. 33:17.) De lange, gedraaide hoorns die in de middeleeuwen als hoorn van de eenhoorn werden verkocht, waren afkomstig van

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

163 narwals (familie van de doljn), maar het was hoogstwaarschijnlijk de rinoceros die de kern van waarheid vormt in de berichten over eenhoorns. Marco Polo, een tij tijdg dgen enoo oott van Maerla Maerlant, nt, was was bijzon bijzonde derr teleu teleurg rgest esteld eld toen toen hi hijj op Java Java een zogen zogenaam aamde de eenhoorn eenhoo rn te zien kreeg. Hij beschreef het fabeldier als iets kleiner dan een olifant, met olif met olifan ants tspo pote ten, n, de kop kop van van ee een n wild wild zwij zwijn n en ee een n zwar zwarte te ho hoor orn n op zi zijn jn vo voor orho hoof ofd. d. Bij voorkeur voorkeur wentelde het zich in de modder modder.. ‘Het zijn aartslelijke aartslelijke beesten om te zien. Ze zijn volstrekt niet zoals ze door ons beschreven worden als we vertellen dat ze zich laten vangen door maagden, maar juist het tegendeel van de voorstelling die wij ervan hadden’. De verwarring tussen eenhoorn en neushoorn en de vijandschap die volgens tal van dierkundigen tussen eenhoorn en olifant zou bestaan, leidde rond 1500 tot een zonde zon derli rling ng tweeg tweegeve evecht cht,, toen toen koni koning ng Eman Emanue uell van van Portu Portugal gal in Lissa Lissabo bon n een rinoc rinocero eross in het strijdperk bracht tegen een olifant om die traditioneel veronderstelde vijandschap te veriëren. De olifant stelde echter alle aanwezigen teleur door op de vluchtt te slaan. vluch

Egel  De soort melaatsheid die ‘ elefantiasis elefantiasis’’ wor wordt dt genoemd  genoemd -- een vroeg-ve vroeg-veertie ertiende nde-eeuw -eeuwss medisch handboek (de Chirurgie (de  Chirurgie van  van Jan Yperman) onderscheidt vier soorten lepra of melaatsheid, melaatsheid, alle genoemd genoemd naar een dier (slang, vos, leeuw en olifant) en veroorzaakt veroo rzaakt door een teveel van een van de vier lichaamssappen. lichaamssappen. Elefantia Elefantia zou volgens hem een aandoening zijn van mensen met een melancholisch temperament. (Zie ook nawoord, p. 137.) Volgens Aristoteles paren egels staande staande  - ‘Het hardnekkige misverstand spruit waarschijnlijk voort uit het door door natuurvorsers waargenomen waargenomen voorspel. Daarbij Daarbij staat het vrouwtje op haar achterpoten. Het mannetje nadert haar, ook rechtop, met uitdagend uitdag end opgerichte opgerichte penis, en als ze vlak bij elkaar zijn bepist hij

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

164

het wijfje.’ (G. Brands, Brands, Een  Een bever als knecht . Amsterdam 1973, p. 16.)

Furions Zie nawoord, p. 123.

Haas  Alleen de haas en de leeuw slapen met hun ogen wijd open - van vanda daar ar he hett ‘h ‘haze azesla slaap apje’ je’..  Als het vrouwtje haar eerste paar jongen werpt  […]  […] - bij hazen is regelmatig een dergelijke meervoudige zwangerschap waargenomen, maar meer dan twee  bevruchtingen is onmogelijk.  Esculapius  Esculapius  - god van de geneeskunde. Vierdendaagse koorts koorts  - een lichte vorm van malaria.

Hond  Albania - landstreek in Azië, ongeveer gelijk aan het huidige Azerbeidzjan.  Albania  Brakken  Brakken  - jachth jachthonden onden die gebruikt gebruikt worden om het wild op te jagen.  De wortel van de wilde roos roos - ook, om deze eigenschap, bekend als hondsroos (Rosa canina).

Hyena Aristoteles bestreed al dat hyena's hermafrodiet zouden zijn. De misvatting ontstond doordat mannelijke en vrouwelijke exemplaren uitwendig slechts met grote moeite van elkaar onderscheiden kunnen worden: ook de vrouwtjes hebben een (pseudo-)  penis.

Leeuw

 Leeuwen die verwekt worden door de pardus pardus - de luipaard (leopardus ( leopardus)) zou de vrucht zijn zijn va van n he hett ov over ersp spel el va van n de leeu leeuwi win n met met de de par  pardus dus,, een een an ande derr gr groo oott katac katacht htig ig ro roof ofdi dier er.. In de huidige huidige

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

165 zoölogische terminologie zijn ‘panter’ en ‘luipaard’ aanduidingen voor hetzelfde dier (Panthera pardus).  Leeuwevlees is zeer heet   - de werking van dit medicijn berust op de temperamentenleer. Zie nawoord, p. 137.

Leontophonos (Gr.) - ‘leeuwendoder’.

Lynx Zowel de slangetong slangetong als de draainek van de lynx vindt zijn oorsprong oorsprong in een fout van Thomas van Cantimpré, die Plinius’ viervoeter  lynx combineerde  lynx  combineerde met de vogel iynx.. De laatste, de draaihals of mierenjager iynx mierenjager (Jynx torquilla), torquilla), heeft inderdaad inderdaad een lange, dunne tong en een kop die hij bijna 360 graden rond kan draaien.  Lapidarius  Lapida rius - so soort ortna naam am vo voor or en ency cyclo cloped pedisc ische he werke werken n di diee de medi medisch schee en magisc magische he krachten van edelstenen beschreven. Dat de lynx zijn urine begraaft is geen fabeltje: hij heeft die gewoonte gemeen met huiskatten.

Mantichora De biolo bioloog og Midas Midas Dekk Dekkers ers veron veronde derst rstelt elt dat dat de tanden tanden van van de mantic manticho hora ra haaie haaietan tande den n waren; haaien bezitten bezitten vaak meer dan één rij tanden, tanden, waarvan ze alleen de voorste gebruiken. De aanblik van de kaken van de haai, los van het lichaam waar ze deel van hadden uitgemaakt, kon aanleiding geven tot fantastische verhalen over een monster met een volkomen ander uiterlijk.

Muis Westvoorne Westvoorne  - het tegenwoordige Goeree.

Olifant motief in de beeldende beeldende Synagoge en Ecclesia Ecclesia  - een populair motief

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

166 kunst van de middeleeuwen. De illustratie beeldt links de geblinddoekte Synagoge af, symbool van het jodendom dat blind is voor de komst van de Verlosser, met in haar linkerhand een gebroken piek en in haar rechterhand de Tafelen der Wet. De kroon die haar van het hoofd valt is overgenom overgenomen en door Ecclesia, de Kerk, die als attributen de altaarkelk attributen altaarkelk met de hostie en de kruisstaf kruisstaf draagt.  De prachtige purperen koningsmantel van Christus Christus  - beeldspraak voortvloeiend uit de opvattingen over de goddelijke en menselijke natuur van Christus, Wiens goddelijkheid bekleed was met een menselijk omhulsel, zoals een lichaam met een kledingstuk.  Mijn geliefde is blank en rood    - Hooglied 5:10.  De paartijd duurt twee jaar   -- een van de kopiisten kopiisten van Maerlants natuurboek  natuurboek  voegde hier door een leesfout of uit persoonlijke verontwaardiging aan toe: ‘Mens, schaam je toch voor je schandelijke schandelijke gedrag! Zelf weet je van geen ophouden!’ ophouden!’ Hi Hierm ermee ee zijn zijn de ge gege geve vens ns ov over er de lege legend ndari arisch schee ku kuis ishe heid id va van n ol olifa ifant nten en ni niet et ui uitg tgep eput ut.. Volgens Plinius paarden de dikhuiden terwijl ze elkaar uit preutsheid de rug toeke toe keerd erden. en. Veel bestia bestiaria ria vermel vermelde den n bo bove vend ndien ien dat olifa olifant nten en de alrui alruin n of lie liefd fdesa esapp ppel el (zie Gen. 30:14-17) nodig hebben om de vereiste geslachtsdrift op te wekken.

Onocentaurus De onocentaurus veren verenig igtt in zij zijn n naam naam on onag ager er (ezel) (ezel) en centau centaurr. Ook Ook di ditt wond wonderw erweze ezen n kwam kw am in de bijb bijbel el vo voor or:: in Jo Job b 13 13:2 :21, 1, zo zoal alss ge geci cite teer erd d do door or de de Physiol  Physiologus ogus,, verschen verschenen en ‘sirenen en onocentauren’. In de bijbelvertaling van Hieronymus, de Vulgaat  de  Vulgaat , zijn  beide verdwenen. Plinius verhaalt hoe hij ten tijde t ijde van keizer Claudius een hippocentaur gezien heeft die met honing gebalsemd van Egypte naar Rome werd gebracht ( Naturalis Historia Hist oria,, VII, 35). Zie ook hoofdstuk 1, p. 12, 13.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

167

Panter De panter is een van de dieren die met Christus vereenzelvigd vereenzelvigd werden: werden: Christus over overwo won n de du duiv ivel el (‘de (‘de oude oude slang slang’; ’; tusse tussen n dr draak aak en reuzes reuzesla lang ng besto bestond nd geen geen du duid ideli elijk  jk  onderscheid) en rustte drie dagen in het graf, voordat Hij opstond uit de doden. Alle mensen volgden volgden Hem zodra ze Zijn stem hoorden.  De heerlijke geur die hij verspreidt   - het woord panter heeft in het Grieks, en misschien misschi en ook in het Latijn, Latijn, behalve de panter ook de civetkat civetkat aangeduid, aangeduid, een klein roofdier met een gevlekte vacht. Civet, een grondstof voor parfums en zeep, wordt afgescheiden door de aarsklieren van deze katachtige. Misschien moet hierin de herkomst van de berichten over de verlokkelijke adem worden gezocht.

Pilosus  Jesaja spreekt overindit wezen wez en in zijngewijzigd. profetieën profetieën - Jes. 13:21 en 34:14. De pilosus De  pilosus uit  uit de Vulgaat is later een veldgeest

Tijger  Hyrcanië   - landstreek landstreek tussen het Elboers Gebergte Gebergte en de Kaspische Zee, aan weerszijden van de grens van het huidige Iran en de sovjetrepubliek Toerkmenistan, in geschriften uit de oudheid de vaste verblijfplaats van de tijger.

Wezel  Pordoselene  Pordoselene  - Grieks eiland.

Wolf  De raad van Ambrosius om als bescherming tegen wolven alle kleren uit te trekken,  berust op het geloof dat de aanblik van een naakt mensenlichaam de kracht bezat om  boze machten te verjagen. In de inleiding inlei ding bij het hoofdstuk over de slangen vermeldt Maerlantt dat deze dieren vluchten Maerlan vluchten als ze een naakt

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

168 mens zien (p. 102). Zie over de blik van de wolf ook het commentaar bij de basilisk,  p. 179-180.

Vogels Arend  Zijn blik is i s zo scherp, s cherp, dat hij het zelfs kan verdragen ve rdragen om recht in de zon z on te kijken kijken  op de scherpziendheid van de arend bestaat één legendarische uitzondering. Volgens Plinius en Aelianus kwam de tragedieschrijver Aeschylos om het leven doordat een arend zijn kale schedel aanzag voor een rots en er van grote hoogte een schildpad op liet vallen, vallen, met het doel deze prooi prooi van zijn beschermende beschermende woning woning te ontdoen. ontdoen. Dit gebeurde juist op een dag die Aeschylos in de open lucht doorbracht, omdat een orakel hem voorspeld had dat hij op die dag zou sterven doordat er een huis op zijn hoofd zou storten. De spectaculaire verjongingskuur, die misschien berust op waarnemingen van roofvogels in de rui, vond steun in de bijbel: ‘Loof de Heer’, zingt de psalmist […] ‘die uw ziel verzadigt verzadigt met het goede, goede, zodat uw jeugd zich vernieuwt vernieuwt als die van een arend.’ (Ps. 103:5) Het oers voor de ogen van de oude arend zou het ‘derde ooglid’ kunnen zijn; ook dat roofvogels omhoog kijken naar de zon stemt overeen met de werkelijkheid (al kijken ze waarschijnlijk naar andere vogels). Valkeniers moeten inderdaad de snavels van haviken inkorten.

Boomgans Vroeger werden ze gegeten in de vastentijd   -- Giraldus Giraldus Cambrensis bestreed het eten va van n bo boom omga ganz nzen en in de va vast sten enti tijd jd met met een spits spitsvo vond ndig ig argu argume ment nt.. ‘Er ‘Er zi zijn jn in somm sommig igee delen van Ierland bisschoppen bisschoppen en andere geestelijken die de vogels eten in de vastentijd, zonder het gevoel daarmee een zonde te begaan, omdat het volgens hen geen vlees is, want niet geboren uit

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

169 vlees. Maar deze mensen maken een eigenaardige vergissing. Als iemand namelijk  een stuk dij van onze stamvader Adam had gegeten - werkelijk werkelijk vlees dus, hoewel niet uit vlees geboren - zou ik hem toch niet onschuldig achten aan het eten van vlees.’ (T (Topograe van Ierland , 1178.)  Innocentius III - paus van 1198 tot 1216. Beriep het Vierde Lateraanse Concilie  Innocentius III (1215). Het idee van ganzen die aan bomen groeien is waarschijnlij waarschijnlijk k ontstaan doordat iemand iem and in een geopen geopende de eende eendemo mosse ssell iets iets zag wat op een vo voge geltj ltjee leek. leek. Eende Eendemo mosse ssels ls groeien op drijfhout; drijfhout; een geopende geopende eendemossel eendemossel zou met enige goede goede wil voor een vogelembryo aangezien kunnen worden. Het verhaal was zeer hardnekkig: de  boomganss of mosseleend komt nog voor in de Ornithologiae van Aldrovan  boomgan Aldrovandus dus (1599) (1599) en in de laatste editie van Lönitzers Lönitzers Kreütterbuch  Kreütterbuch (1783).  (1783). De Latijnse naam van de eendemossel luidt nog steeds Lepas anatifera, ‘eenddragend schaaldier’. (Zie ook  nawoord, p. 133.)

Charadrius Anderee bestia Ander bestiaris risten ten vermel vermeldd dden en bijzon bijzonder derhed heden en over over de aanko aankoop op van een charadrius charadrius:: handel han delaar aarss lieten lieten de vogel vogelss liever liever niet niet zien zien aan potent potentiël iëlee kopers kopers,, tenzij tenzij dezen dezen contan contantt geld neertelden neertelden - één blik van de vogel zou de transactie transactie immers overbodig overbodig maken. De charadrius De  charadrius is  is geïdenticeerd met een soort pluvier, die de naam had geelzucht te ge gene nezen zen (de (de ‘kon ‘konin inkl klijk ijkee ziekt ziekte’ e’ vo voor or de an antie tieke ken) n) - de vo voge gels ls ware waren n oo ook k zelf zelf ge geel el.. In andere bronnen wordt echter met nadruk op de witte de  witte veren  veren van de charadrius de  charadrius gewezen. Ook de kraanvogel, de papegaai, de reiger, de kievit, de houtsnip en de witte kwikstaart zijn voorgesteld als model voor de charadrius de  charadrius..

Feniks  Heliopolis - plaats  Heliopolis plaats in Egyp Egypte, te, twaal twaalff kilom kilomete eterr ten no noor ordw dwest esten en van van het het hu huid idige ige Caïro. Caïro. Heliopolis Heliop olis was het centrum centrum van de

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

170 zonnecultus. Als een van de gestalten van de zonnegod zonnecultus. zonnegod werd hier een heilige heilige reiger  vereerd, benoe vereerd,  benoe,, de latere feniks.  Haymo  Haymo  - Haymo van Auxerre, negende-eeuws bijbelcommentator. De Christus-allegorie vindt een opmerkelijke bevestiging bij Tacitus, die in zijn  Annalen (V (VI, I, 28 28)) ve verm rmel eldt dt da datt de feni feniks ks zich zich zo zou u he hebb bben en ve vert rtoo oond nd tijd tijden enss de re rege geri ring ng van Tiberius, Tiberius, in 34 na Christus. De vogel kwam ook voor in de bijbel, bijbel, in Psalm 92 en Job 29. In de eerste tekst is de wondervogel gewijzigd in een palm, de tweede lu luid idtt in ee een n mode modern rnee vert vertal alin ing: g: ‘I ‘Ik k dach dacht: t: tege tegeli lijk jk met met mijn mijn ne nest st za zall ik de ge gees estt ge geve ven, n, en mijn dagen vermeerderen vermeerderen als de feniks’.  Dat Onze Lieve Vrouwe naar de stad s tad ontkwam ontkwam  - aangespoord aangespoord door een engel die hem in een droom verschijnt vlucht Jozef met zijn gezin naar Egypte, waar hij blijft tot na de dood van Herodes, ‘opdat vervuld zou worden hetge hetgeen en de Here door de  profeet gesproken heeft, toen hij zeide: Uit Egypte heb Ik I k mijn Zoon geroepen’. (Matt. 2:15. Zie voor de profetie Hos. 11:1.)

Grifoen  De Glosse op de boeken van Mozes - vo volg lgen enss Thom Thomas as va van n Cant Cantim impr préé was was de gr grif ifo oen en opgenomen in de lijst van onreine dieren in het Oude Testament.  Arimaspen  Arimaspen  - zie ook p. 18. Skyth Skythia ia,, een gebi gebied ed niet niet ver van van In Indi dia a - in de ou oudh dheid eid aandu aanduid idin ing g vo voor or Zuid Zuid-R -Rus usla land nd en Siberië.  Hyperborea  Hyperborea  - mythisch gebied in het hoge Noorden.

Haan Door zijn rol in het leven van Petrus werd de haan het symbool van de oproep tot  bekering. Een verwerking hiervan in verhaalvorm is de vertelling over twee vrienden die zich bij een diner in Bologna een haan lieten serveren, en toen de vogel dampend op tafel werd gezet goedkeurend goedkeurend zeiden: zeiden: ‘Dit beest is

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

171 zo goed voorgesneden dat zelfs Sint-Petrus of Christus Zelf er geen hele vogel meer  van zouden kunnen maken’. Meteen sprong de haan kraaiend op, met veren en al, en bespatte de mannen vleugelklapperend met de saus waarin hij was opgediend. Als straf voor hun onbezonnen godslastering werden de twee tegelijkertijd geslagen met melaatsheid. In Bazel werd in 1474 een haan veroordeeld veroordeeld tot de brandstapel brandstapel omdat hij een ei had gelegd. gelegd. Het Het haneëi haneëi is iets minder minder onwaarsch onwaarschijnlijk ijnlijk dan het lijkt: Aristoteles Aristoteles wees er reeds op dat zich bij oude hanen onder het middenrif, op de plaats waar zich bij de kip de eieren bevinden, een gele, eivormige substantie kan ontwikkelen. Ook  worden misvormde eieren of eieren met een dubbele dooier wel ‘haneëi’ genoemd. (Zie ook basilisk, p. 103-105.)

Ibis  Pèlousion - grote Egyptisch-Griekse stad aan de mond van de Nijl.  Pèlousion  Flavius Josephus Josephus - joods geschiedschrijver (37/38 na Chr. tot na het jaar 100), auteur van De van De joodse oorlog  en Joodse  en  Joodse oudheden, oudheden, samen de geschiedenis geschiedenis van het  joodse volk van de schepping tot de tweede twee de eeuw ee uw na Christus. De verhouding van Mozes met de koningin van Ethiopië, Tharabis, is apocrief.

Kalanderleeuwerik  De kalander kalanderleeu leeuweri werik k of ringleeu ringleeuweri werik k (Alauda (Alauda calandra) calandra),, die opvallen opvallende de kwaliteit kwaliteiten en als imitator bezit, komt voor in het Middellandse-Zeegebied.

Memnonsvogel Toen het lijk van koning Memnon werd verbrand, zou hij door zijn moeder Aurora veranderd verand erd zijn in een vogel. Uit zijn as vlogen vlogen andere vogels op, de memnonides de  memnonides,, die ieder jaar uit Ethiopië Ethiopië naar Troje Troje trokken en boven de tombe van Memnon

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

172

met elkaar vochten. (Zie Ovidius' Metamorphosen Ovidius'  Metamorphosen,, 13, 600 en 617.) De bioloog Cuvier identiceerde de memnonsvogel met de kemphaan. De geschiedenis van Memno Mem non n zou de massal massalee schijn schijngev gevech echten ten moete moeten n verkla verklaren ren die deze deze vo vogel gelss uitvo uitvoere eren n als baltsritueel.

Papegaai  De bergen van Gilboa Gilboa - de droogte in deze streek was veroorzaakt door een vervloeking van David: ‘Bergen van Gilboa, noch dauw, noch regen zij op u.’ (II Sam.. 1:21) Sam 1:21) Als to toeli elich chtin ting g op deze deze bijb bijbelp elplaa laats ts werd werd wel wel he hett vo volg lgen ende de verha verhaal al ve verte rteld ld.. Een Ee n ridd ridder er die die in Enge Engela land nd ve vele le jare jaren n lang lang ee een n pa pape pega gaai ai ha had d ge geha had, d, gi ging ng op kr krui uist stoc ocht ht en kwam bij toeval in de bergen van Gilboa, waar hij een papegaai zag die hem zo sterk herinnerde aan die van hem zelf, dat hij zei: ‘Je krijgt de groeten van onze  papegaai thuis in i n zijn kooi, die sprekend op jou lijkt.’ Zodra hij deze woorden had gesproken, viel de vreemde papegaai op de grond - dood, gesproken, dood, naar het zich liet aanzien. aanzien. De ridder was verbijsterd en vertelde na zijn terugkeer zijn familie over het voorval. Zijn Zij n eigen eigen papeg papegaai aai luiste luisterde rde aanda aandach chtig tig,, maar maar uitte uitte op he hett ho hoog ogtep tepun untt va van n het ve verha rhaal al een luide kreet en viel neer, wederom naar alle schijn dood. De familie nam de vogel diep bedroefd uit zijn kooi en legde hem in de open lucht, in de hoop dat hij daarvan zou herstellen. Tot hun afgrijzen spreidde de papegaai ogenblikkelijk zijn vleugels en vloog weg, vermoedelijk om zich bij zijn soortgenoot in de bergen van Gilboa te voegen.  Paus Leo Leo  - het is niet duidelijk op welke paus van die naam hier gedoeld wordt.

Pelikaan Het legendarische levenwekkende bloed van de pelikaan zou zijn bestaan kunnen on ontl tlen enen en aa aan n de ge gewo woon onte te va van n de deze ze vo voge gels ls om hu hun n jo jong ngen en te vo voed eden en met met (b (blo loed eder erig ige) e) vissen uit hun keel-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

173 zak. Een andere verklaring is gezocht in de rode kropvlek en de keelzak die in de  broedtijd bij de kroeskoppelikaan zichtbaar worden en die eruitzien e ruitzien als een wond.  Lycië    - gebied in Klein-Azië. In de allegorische identicatie van de pelikaan met Christus weerklinkt Psalm 102:7: ‘Ik ben gelijk aan een pelikaan 102:7: pelikaan in de woestijn’.  Zo heeft heef t de goede God ook met onze stamvader Adam gehandeld   - na Zijn dood en voor de Opstanding zou Christus een bezoek aan de hel gebracht hebben, waarbij Hij uit het voorgeborchte de aartsvaders bevrijdde en andere deugdzame zielen uit het Oude Verbond die daar Zijn komst afwachtten om met Hem ten hemel te varen.  De leden van v an Christus' lichaam lichaam - de door Christus op aarde achtergelaten achtergelaten arme medebroeders, de armen en behoeftigen. Zie I Cor. 6:15: ‘Weet gij niet, dat uw li lich cham amen en lede leden n va van n Chri Christ stus us zijn zijn?’ ?’ Zie Zie oo ook k I Cor Cor. 12 12:1 :122-31 31 en Matt Matt.. 25 25:4 :40: 0: ‘In ‘In zo zove verr rree gij dit aan een van mijn minste broeders broeders hebt gedaan, gedaan, hebt ge dit mij gedaan’.

Sperwer  De sperwer vergrijpt zich bovendien aan de musket  musket  - mannetje mannetje en vrouwtje vrouwtje van de sp sper erwe werr ve vers rsch chil ille len n aa aanz nzien ienli lijk jk va van n elkaa elkaarr in kleu kleurr en ge gewi wich cht. t. Het Het vr vrou ouwt wtje je is gr grot oter  er  en sterker, sterker, en weegt wel twee keer zo veel als het mannetje. mannetje. Het beschreven kannibalisme komt desondanks in werkelijkheid niet voor.  De wilde sperwer vangt in de winter iedere avond een ee n vogeltje vogeltje  - hoewel het menu van de sperwer sperwer voornamelijk voornamelijk uit kleine vogels vogels bestaat, laat hij de vogeltjes in de directe omgeving van zijn nest ongemoeid. Zij kunnen daar ongestoord broeden en genieten zelfs protectie tegen vogels die hun eieren of jongen willen roven. Het door  Maerlant weergegeven gedrag is echter nooit waargenomen.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

174

Struisvogel Struisvogels (de wetenschappelijke naam herinnert nog aan het bestiarium: Struthio camelus)) werden meestal afgebeeld met een hoejzer camelus hoejzer of spijker spijker in hun snavel. De reputatie van ijzervreters is niet helemaal onverdiend: struisvogels slikken steentjes en ander materiaal in om de spijsvertering te bevorderen. (Zie ook nawoord, p. 135.) De zon neemt een deel van het werk voor haar rekening bij het uitbroeden van de eieren en de snelheid van struisvogels evenaart inderdaad die van paarden. De bron van de meeste bijzonderheden bijzonderheden over de struisvogel struisvogel was voor de middeleeuwse natuurbeschrijvers boven iedere twijfel verheven: ‘Vrolijk klapwieken de vleugels van de struis: zijn dat liefderijke slagpennen en veren, als zij haar eieren overlaat aan de aarde en ze warm laat worden in het zand, en vergeet dat een voet ze vertrappen en het gedierte des velds ze vertreden kan? Zij behandelt haar jongen hard, alsof zij de hare niet zijn; of haar zwoegen vergeefs is, deert haar niet, want God heeft haar wijsheid onthouden en haar geen deel aan het inzicht gegeven. Wanneer zij er met de vleugels klapt, lacht zij om ros en ruiter. (Job 39:16-21)

Struisvogeleieren worden opgehangen in kerken kerken  - struisvogeleieren, die nog steeds hier en daar te zien zijn als reliekhouder reliekhouder,, werden in de middeleeuwen middeleeuwen tussen Aswoensdag en de ochtend van Eerste Paasdag opgehangen in bepaalde kerken om zondaars zondaa rs tot bekering bekering aan te sporen. sporen. De allegorische allegorische uitleg varieert. varieert. In een van de versies werd het broedgedrag van de struisvogel

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

175 voorgesteld alsof het dier haar eieren in het zand achterliet voorgesteld achterliet en ernaar terugkeerde terugkeerde wanneerr ze een bepaalde ster zag verschijnen; wannee verschijnen; op dezelfde wijze keert de dwalende dwalende zondaarr als hij het Licht heeft gezien terug tot God. zondaa

Vlaamse gaai Garrulus (Lat.) - praatziek, luidruchtig. De Middelnederlandse woorden ‘garren’ en ‘garrele ‘gar relen’ n’ beteken betekenden den ‘snappe ‘snappen’ n’ en ‘snatere ‘snateren’; n’; ‘gay’ ‘gay’ beteken betekende de ‘vrolijk ‘vrolijk,, levensl levenslusti ustig’. g’.  Er zijn zi jn […] evenveel heiligen onder als er zwarte zwanen zijn zijn  - bij deze woorden  bedenke men dat zwarte zwanen naar naa r de mening van Maerlant in het geheel niet voorkomen (p. 86.)

Vleermuis Carduus (Lat.) Carduus  (Lat.) - distel.

Watermonsters Krokodil De alleg allegor oris isch chee moraa moraall die die Maerl Maerlan antt aan aan het het lot lot van van het het on onba baat atzu zuch chti tige ge wint winter erko koni nink nkje je ve verb rbin indt dt,, be beru rust st op ee een n leesfo leesfout ut va van n Thom Thomas as va van n Cant Cantim impr pré. é. Ni Niet et he hett wi wint nterk erkon onin inkj kjee wordt volgens Plinius verzwolgen door de krokodil, maar de ichneumon, een klein ro roof ofdi dier er,, da datt uit uit eige eigen n wi will in de muil muil va van n de kr krok okod odil il sp spri ring ngtt en zijn zijn da darm rmen en ka kapo potb tbij ijt. t. (Maerlantt schrijft dit huzarenstuk (Maerlan huzarenstukje je toe aan de hydrus de  hydrus,, p. 110.) In werkelijkheid is het vogeltje dat zich op zoek naar voedsel tussen de tanden van de krokodil krokodil waagt de krokodilwachter. krokodilwachter. Tentyriten Tentyriten  - de bewoners van Tentyris, een plaats in Boven-Egypte. De geograaf  Strabo beschreef het bezoek dat een aantal Tentyriten vergezeld van krokodillen aan Rome Ro me brac bracht ht om in ee een n bass bassin in in de ar aren enaa een een demo demons nstr trat atie ie va van n hu hun n ku kunn nnen en te ge geve ven. n.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

176 Veel van de bijzonderheden over de krokodil zijn ontleend aan Job 40:20-41:25.

Serra (Lat.) - zaag; zaagvis. zaagvis.

Zeehert Het antieke denkbeeld denkbeeld dat op het vasteland en in de zee overeenkom overeenkomstige stige levensvormen zouden voorkomen, ligt ten grondslag aan namen als zeeëgel, zeekomkommer en zeewolf. De bestiaristen kenden daarnaast echter ook een zeemonn zeem onnik, ik, zeesti zeestier er en zeemeer zeemeermin min,, evenal evenalss de do door or Maerlan Maerlantt beschr beschreve even n (maar (maar niet niet opgenomen) opgen omen) zeedraak, zeedraak, het zeepaard, zeepaard, het zeekalf en de zeeëzel.

Zeemeermin De sirenen die Odysseus Odysseus met hun gezang probeerden probeerden te verlokken, verlokken, waren voor de helft vogel en voor de helft vrouw. Zeemeerminnen zijn traditioneel vrouwen met een vissestaart. Onder invloed van elkaar tegensprekende autoriteiten ontstond uit deze (oeroude) mythologische wezens de sirene die in de bestiaria voorkomt, een schepsell met een driedubbele schepse driedubbele natuur: en vrouw en vis en vogel. vogel.

Zeemonnik  Tot in de zeventiende eeuw werd in werken over natuurlijke historie naast de zeemonnik ook een zeebisschop vermeld. Het is mogelijk dat deze beschrijvingen  berusten op waarnemingen van walruss walrussen en of robben. De monniksrob (Monachus monachus) kreeg zijn naam doordat de vetplooien in zijn nek aan een monnikskap do doen en de denk nken en en de teke tekeni ning ng va van n zijn zijn hu huid id - va van n bo bove ven n br brui uin, n, aa aan n de on onde derz rzij ijde de ge geel elwi witt - aan een pij.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

177

Zeestier hett Grie Grieks ksee woor woord d vo voor or ro rob b of zeeho zeehond nd.. De mann mannel elijk ijkee ex exem empl plar aren en  Phoca - phokè is he van deze dieren (‘bullen’) voeren in het begin van de paartijd felle gevechten met elkaar.

Zwaardvis Gladius maris (Lat.) maris  (Lat.) - ‘zwaard van de zee’. Zwaardvissen Zwaardvissen zijn agressieve agressieve en snelle dieren. Hun afgebroken zwaarden zijn aangetroffen in haaien, walvissen en schee sch eeps pswa wand nden en.. Het Het is niet niet be beke kend nd of ze sc sche hepe pen n voor voor walv walvis issen sen aanzi aanzien en of do domw mweg eg do door or hu hun n snel snelhe heid id (tot (tot ho hond nder erd d kilo kilome mete terr pe perr uu uur) r) ee een n bo bots tsin ing g ni niet et kunn kunnen en ve verm rmij ijde den. n.

Vissen Tot de vissen worden door Maerlant ook de kreeft en een aantal weekdieren, schaaldieren en walvissen gerekend.

Echinus De  echinus,, zoals hij hier wordt beschreven, De echinus beschreven, dankt zijn bestaan voor een deel aan een inter interpr preta etatie tiefo fout ut van van Thom Thomas as van van Canti Cantimp mpré, ré, die die de eigen eigensch schap appe pen n van van de zeeëg zeeëgel el (echinus echinus)) en de remora of zuigvis (echeneis (echeneis)) in één dier verenigde. De zeeëgel is  bezet met stekels st ekels en verankert zich zic h volgens Plinius als er storm s torm op komst is aan een rots; de zuigvis houdt schepen vast (‘remora’, Lat.: oponthoud). Plinius boekstaaft in zijn zijn Natuurlijke  Natuurlijke Historie dat dat de gale galeii van van Anto Antoni nius us tijd tijden enss de slag slag bi bijj Acti Actium um werd werd opgehouden door een remora en dat een soortgenoot van dit dier Caligula's schip tot stilstand bracht, in weerwil van de inspanningen van vierhonderd roeiers. De remmende werking van de remora kon ook worden aangewend om rechtszaken op magische wijze te vertragen en om voortijdige geboorten te

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

178 voor voorko kome men. n. In werk werkel elij ijkh khei eid d is de re remo mora ra ee een n vis vis die die zich zich aa aan n ha haai aien en of an ande dere re gr grot otee vissen vastzuigt.

Lamprei De besch beschrij rijvi ving ng,, on ontle tleend end aan klassi klassieke eke auteur auteurs, s, geldt geldt eigen eigenlij lijk k de muren murene, e, een zeevis zeevis die met de lamprei of prik het slangachtige slangachtige uiterlijk gemeen heeft en de status van delicatesse. delicate sse. Hendrik I van Engeland Engeland stierf doordat hij te veel lamprei at. Alleen de  beet van de murene kan dodelijk zijn.

Salpa Een soort stokvis.

Walvis Een uitgebreide uitgebreide beschrijving beschrijving van een eiland dat een vis blijkt blijkt te zijn, komt voor in  De reis van Sint Brandaan: Brandaan: ‘Toen kreeg Brandaan een eiland in zicht. Hij schatte dat het meer dan zes mijl lang moest zijn. De kust was dicht bebost. Bij de monding van een beek vonden zij een haven, haven, waar zij het schip konden achterlaten. Zij gingen van boord om het eiland te bekijken. Hon Hongerig gerig als ze waren, begonnen begonnen ze hout te zoeken om eten te koken. De kookketel werd opgehangen, en al gauw vonden zij een do dode de bo boom om die die br bran andh dhou outt zo zou u ku kunn nnen en levere leveren. n. Toe oen n zij er de bi bijl jl in inzet zetten ten,, sc scho hoot ot ineens het hele ineens hele eil eiland and onder onder water water. Ternauw ernauwern ernood ood konden konden Branda Brandaan an en zijn mannen mannen het schip bereiken. […] De heilige abt sprak: ‘Dit is vast de vis geweest waarover  ik gelezen heb. Het bos groeide op zijn rug. In het boek stond dat er daar een rivier  in zee zee stro stroom omtt en dat dat de vis vis al heel heel lang lang uit uit het het zoet zoetee wate waterr da daar arva van n zi zijn jn vo voed edse sell ha haal alt. t. Te oo oord rdele elen n na naar ar de bo bome men n die die op zijn zijn ru rug g gr groe oeien ien moet moet hi hijj zeer zeer ou oud d zi zijn jn‘‘‘. (Vert (Vertali aling ng W.P. Gerritsen, p. 106.)

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

179

 Slangen De dieren die in dit hoofdstuk worden behandeld, behoren niet zonder uitzondering tot de onderorde onderorde van de kruipende kruipende dieren die wij als ‘slangen’ kennen. Maerlant Maerlant ge gebr brui uikt kt de term term ‘serp ‘serpen enten ten’’ om een ve verza rzame melin ling g min min of meer meer slang slangach achtig tigee reptie reptielen len aan te duiden, duiden, die op afbeeldingen afbeeldingen niet zelden ook van poten en vleugels voorzien voorzien waren war en.. Hoew Hoewel el de meest meestee Latijn Latijnse se namen namen van deze deze dieren dieren no nog g steed steedss gebru gebruik iktt worde worden n door de wetenschap, hebben herpetoloog en bestiarist verschillende dieren op het oog wanneer zij spreken van boa of amphisbaena. Niemand zal ook de salamander, een giftig dier dat in vuur leeft, verwarren met de weerloze weerloze ambie van die naam. Slangen vluchten als ze een mens naakt zien Slangen zien  - omdat dit hen herinnert aan de tijd voor de zondeval, toen de slang de mens nog niet van zijn onsterfelijkhei onsterfelijkheid d had  beroofd.

Amphisbaena De naam is ontleend aan het Grieks en betekent ‘in twee richtingen gaan’. In andere  bestiaria wordt beschreven hoe de de amphisbaena  amphisbaena zich  zich voortbeweegt doordat één kop de andere in zijn bek neemt, waarna het dier als een hoepel voortrolt. De dieren die de biologen nu kennen als Amphisbaeniae of wormhagedissen, zijn onschuldige reptielen waarbij kop en staart moeilijk te onderscheiden zijn.  Hij verschijnt ver schijnt nog vóór de koekoek    - ook de koekoek houdt volgens Maerlant een winterslaap.

Aspis De ureüsslang (Naja haje), een Afrikaanse Afrikaanse cobra. De aspis was de heilige heilige slang van de oude Egyptenaren. Volgens de overlevering pleegde Cleopatra zelfmoord met slangen van deze soort, die binnengesmokkeld werden in een mandje met vijgen. (Zie

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

180

ook  hypnale,  hypnale, p. 111.)  Het beest is zo doortrapt dat het zijn ene oor dichtstopt met zijn z ijn staart  s taart    - een overbodige voorzorgsmaatregel, gezien het feit dat slangen doof zijn; bij de voorstellingen van slangebezweerders volgen de slangen niet de muziek maar de  bewegingen van het muziekinstrument. De slang die zich doof houdt stamt uit de  bijbel: Hun venijn is gelijk het venijn van een slang; als een dove adder, die haar oor toesluit, die niet luistert naar de stem der bezweerders, noch naar de volleerde belezer. (Ps.58: 5,6)

Basilisk  De basilisk is een van de wonderdieren waarvan het bestaan lange tijd gewaarborgd werd door de bijbel. ‘Want ziet, ik zend slangen, basilisken onder ulieden, tegen dewelk dew elkee geen geenee bezwer bezwerin ing g is; die die zullen zullen u bijte bijten, n, sp spree reekt kt de HEER HEERE’. E’. (Stat (Staten enver vertal talin ing, g, Jer. 8:17; vgl. ook Jes. 11:8, 30:6 en 59:5.)  Zijn blik is i s dodelijk voor mensen mensen  - de basilisk zou de mens doden als hij deze als eerste eer ste zag. zag. Iets Iets de derg rgeli elijk jkss werd werd va van n de wolf wolf ve verte rteld ld,, die die zijn zijn slach slachto toff ffer er met met stom stomhe heid id slaat, maar alleen als hij dat als eerste ziet. Deze gang van zaken was aannemelijk   binnen de destijds gangbare opvatting dat zien z ien berust op het uitzenden het  uitzenden van  van stralen, niet op het ontvangen het  ontvangen ervan.  ervan. (Zie ook  lupus,  lupus, de wolf, p. 60.) Een belangrijke klassieke bron van informatie over slangen was Lucanus’  Pharsalia.. In he  Pharsalia hett ne nege gend ndee bo boek ek hierv hiervan an trekk trekken en Cato Cato's 's sold soldat aten en do door or de woest woestij ijn n va van n Libië, die wemelt van de gifslangen gifslangen die ontsproten zijn aan het bloed van Medusa. Een onfortuinlijke legionnair doorsteekt een basilisk met zijn speer, en zie! het gif  va van n he hett serp serpen entt vlie vliegt gt lang langss he hett wape wapen n omho omhoog og en be bere reik iktt zi zijn jn ha hand nd.. De ko koen enee Rome Romein in trekt zijn zwaard en doet

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

181 het enige waarmee hij zijn leven nog kan redden: hij hakt zijn hand af. Misschien Misschi en had de basiliskeblik basiliskeblik een basis in de realiteit: verschillende verschillende soorten cobra's kunnen kunnen hun gif twee à drie meter ver spugen, spugen, waarbij ze doorgaans doorgaans op de ogen richten. De wezel uit de bestiaria kan oorspronkelijk de mongoes zijn geweest, een slangen slangenver verdelg delgend end klein klein roofdi roofdier er.. Het dier dier dat nu basilis basilisk k wordt wordt genoem genoemd, d, is een onschuldige hagedis. (Zie ook de haan, p. 72.)

Boa De boa (of  bova)  bova) ontleende zijn naam aan het Latijnse bos Latijnse bos (rund),  (rund), hetzij door zijn gewoonte om koeiemelk te drinken, hetzij doordat hij een os kon verzwelgen.  Hilarion (circa  Hilarion  (circa 291-371) - heilige kluizenaar. Zijn leven werd beschreven door  Hieronymus.  Regulus  Regulus  - M. Atilius Regulus, Romeins consul. De reuzenslang zou hij hebben ontmoet tijdens een veldtocht tegen de Carthagers in de Eerste Punische Oorlog.

Cerastes De hoornadder hoornadder (Cerastes (Cerastes cerastes), waarover Aristoteles Aristoteles reeds schreef dat de Egypte Egy ptenar naren en deze deze slang slang slecht slechtss in overdr overdrach achtel telijk ijkee zin ‘gehoo ‘gehoornd rnd’’ no noemd emden. en. Hoewe Hoewell de hoornadder slechts twee hoornachtige uitsteeksels op zijn kop heeft, berust het getal van acht niet noodzakelijk louter op overdrijving. De veelhoornpofadder (Bitis cornuta, cornu ta, komt voor van Zuidwest-Afrika Zuidwest-Afrika tot Kaap de Goede Hoop) Hoop) heeft tot zeven horentjes boven de ogen. De hoornadder graaft zich in om zich tegen de middaghitte en de nachtelijke nachtelijke kou van de woestijn woestijn te beschermen. beschermen.

Dipsas Dipsa (Gr.) - dorst.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

182

Draak   Alles waar de draak zijn staart omheen slaat is ten dode opgeschreven opgeschreven - oudheid en middeleeuwen was ‘draak’ de aanduiding voor alle grote reptielen. In de wurgende staart van de draak uit het bestiarium is nog de bestaande reuzenslang te herkennen.  In de kop van de draak bevindt zich zic h een kostbare steen steen  - in een oudere versie van de gegevens over de drakesteen, te vinden in de Etymologieën de Etymologieën van  van Isidorus van Sevilla, wordt verklaard waarom de steen bij zijn leven aan de draak ontroofd dient te worden: als de steen niet uit zijn hersens wordt gehaald terwijl hij nog leeft, stolt hij niet tot een edelsteen. […] en breekt het hart van de draak   -- men stelde zich dit letterlijk letterlijk voor. voor.

Dracontopes  Beda Venerabilis Venerabilis (673/674-735)  (673/674-735) - Engels kloosterling en geleerde. Auteur van theologische, geschiedkundige en natuurwetenschappelijke werken, waaronder  De  De natura natu ra rerum rerum,, een kritis kritische che bewerk bewerking ing van de gelijk gelijknam namige ige ko kosmo smogra grae e van Isi Isido dorus rus van Sevilla, met gebruikmaking van Plinius’ Natuurlijke Plinius’  Natuurlijke historie. historie.

Haemorrhois Slang met een hemotoxisch gif, dat bloedvaten, bloed en hartspieren aantast.

Hydrus In de midde middelee leeuw uwen en werd werd de hel hel vaak vaak uitg uitgeb ebeel eeld d als een monst monster er met op open enges gesper perde de (krokodille)kaken waarin de verdoemde zielen verdwijnen. (Vergelijk Job 41:5.) De hydrus we werd rd ve vere reen enze zelv lvig igd d met met Je Jezu zus, s, die die in de he hell af afda daal alde de om de de deug ugdz dzam amee zi ziel elen en te ve verl rlos ossen sen die die da daar ar Zijn Zijn ko koms mstt af afwa wach chtte tten. n. In an ande dere re ve vers rsies ies va van n he hett ve verh rhaal aal be bede dekt kt de de hydrus  hydrus zich  zich met

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

183 modder om zich te pantseren, modder pantseren, zoals ook Christus zich voor Zijn afdaling in de hel moest pantseren met een stoffelijk omhulsel. (Zie ook krokodil, p. 87.)

Hypnale Hypnos (Gr.) - slaap. Een slang met een snelwerkend zenuwgif. Zie ook de aantekening bij de aspis de  aspis,, p. 178-179.  De Geschiedenis van Rome Rome  - dit boek kon niet met zekerheid geïdenticeerd geïdenticeerd worden; mogelijk wordt gedoeld op de geschiedwerken van Livius.

Jaculum ‘Speer’ (Lat.). (Lat.).

Pareas  Lucanus - Romeins dichter, 39-65 na Chr. Auteur van een epos over de burgeroorlog  Lucanus tu tuss ssen en Caes Caesar ar en Pomp Pompei eius us,, de Phars de Pharsalia alia.. Het Het nege negend ndee bo boek ek hi hier erva van, n, ov over er de veld veldto toch chtt van Cato in Noord-Afrika, was een belangrijke bron van informatie over slangen. (Zie ook de aantekeningen bij de basilisk, p. 179-180.)

Prester Triakel   - zie tirus zie  tirus,, p. 114-115.

Salamander  Paus Alexander  III  III - 1159-1181. Marco Polo, die in 1271 naar het Verre Oosten vertrok en in 1295 terugkeerde naar Venetië, verklaart in zijn reisverslag de verwarring van asbest met

salamanderwol . Uit een zekere berg wordt salamandra gewonnen, een materie die wannee wanneerr ze verkru verkruime imeld ld wordt wordt vezels vezels vo vormt rmt die die vroege vroegerr uit on onwet wetend endhei heid d werden werden toegeschreven aan een dier. De ‘salamanderwol’ wordt gedroogd, gestampt in een koperen vijzel en gewassen. De

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

184 aarde die overblijft wordt verwijderd en de vezels worden gesponnen tot een stof die verre van wit is, maar in het vuur gebleekt gebleekt wordt. Met hetzelfde procédé wordt de stof ook gereinigd. Augustinus wijst in De in  De stad van God  op   op de salamander om ongelovigen ervan te ov over ertu tuig igen en da datt lich licham amen en in de he hell br bran ande den n zo zond nder er te vert verter eren en:: wi wiee zo zou u da daar araa aan n du durv rven en twijfe twi jfelen len als hij hij beden bedenkt kt dat ook ook een on onaan aanzie zienli nlijk jk,, sterfe sterfelij lijk k wezen wezen als de salama salamand nder  er  in het vuur in leven blijft, en zelfs zonder  zelfs  zonder  pijn   pijn te lijden, wat nog ongeloofwaardiger  is da dan n de he hell lles estr traf af?? De sa sala lama mand nder er va van n de be best stia iari rist sten en le leef eftt no nog g vo voor ortt al alss ka kach chel elme merk  rk  (opschrift: (opsch rift: ‘Je brûle tout l'hiver’) en in de naam van de vuursalamander vuursalamander,, een glanzendzwarte, geelgevlekte ambie, die een brandend, maar vrij onschuldig gif af  kan scheiden.

Schorpioen  Psylli  - bij Plinius en andere klassieke auteurs een Noordafrikaans  Psylli Noordafrikaans volk van rondtrekkende slangenbezweerders.

Scitulus ‘Fraai’ (Lat.).

Sirena Zie ook ibis, p. 73, 74.

Tirus Triakel - eertij Triakel eertijds ds een ge gene nees esmi midd ddel el va van n co comp mplex lexee sa same mens nstel tellin ling g da datt met met na name me op opiu ium m  bevatte en als remedie tegen de beet van giftige dieren gold. Later werd het verkocht als middel tegen alle kwalen. kwalen.

Vipera Adder (Lat.). De meeste adders zijn ‘ovovivipaar’: ‘ovovivipaar’: ze baren levende levende jongen, jongen, die op het moment van de geboorte nog omge-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

185 ven zijn door de vliezige vliezige eischaal. eischaal. Andere bestiaria geven als verklaring verklaring voor de eigenaardige manier waarop de jongen van de vipera de  vipera worden  worden verwekt en ter wereld komen, dat de vrouwelijke vipera vrouwelijke  vipera het  het bovenlijf heeft van een mens, maar onder de navel de gedaante van een slang of krokodil bezit; haar partner, die het lichaam had van een man, zou daardoor gedwongen zijn haar door de mond te bevruchten.

 Insekten en kruipende dieren De dieren die in dit hoofdstuk worden behandeld, kent het Middelnederlands als ‘wormen’, een woord dat gebruikt werd voor allerlei soorten vliegend en kruipend ongedierte. Deze term omvat niet alleen regenwormen en hun naaste verwanten, maar ook insekten (mieren, vlooien), weekdieren (de slak), ambieën (de pad) en spinachtigen (de spin).

Kikker  Rubeta (Lat.)  Rubeta  (Lat.) - braamstruik; giftige pad die onder braamstruiken leeft.

Mier Ga tot de mieren mieren - Spreuken 6:6-8.  Ambrosius zegt dat mieren zaden doormidden bijten bijten  - mieren zijn inderdaad inderdaad in staat het kiemen van opgeslagen zaden te voorkomen.  In India leven leve n wonderbaarlijke mieren mieren - de gouddelversmieren werden voor het eerst genoemd door Herodotos. Het goud dat afkomstig was uit Oost-Turkestan en dat in het Sanskriet ‘mierengoud’ werd genoemd, was in werkelijkheid stofgoud dat door schubdieren bij het graven van hun holen aan de oppervlakte werd gebracht. Schubdieren (in dit geval om precies te zijn het Chinese schubdier, Manis  pentadactyla) zijn

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

186 ongeveer zo groot als vossen, bezitten grote, scherpe klauwen en voeden zich met mieren.

Salomonsworm In het het vers verslag lag van van de temp tempelb elbou ouw w in de bijb bijbel el,, waar waarin in de Salo Salomo mons nswo worm rm ni niet et ge geno noem emd d wordt, voldoet Salomo op een andere wijze aan de voorschriften van Mozes: ‘Toen het huis gebouwd gebouwd werd, werd het opgetrokken opgetrokken van steen, afgewerkt afgewerkt aan de groeve, en geen hamer of beitel of enig ijzeren gereedschap gereedschap werd gehoord bij het bouwen van het huis’, (I Kon. 6:7) Het voorschrift voorschrift luidde: ‘Indien gij echter een altaar van stene ste nen n vo voor or Mij Mij maak maakt, t, da dan n moog moogtt gij gij he hett niet niet bo bouw uwen en va van n ge geho houw uwen en steen steen;; wann wanneer  eer  gij dat met uw houweel bewerkt, ontwijdt gij het’. (Ex. 20:25, 26)  Parisch marmer   -- wit marmer van het Griekse eiland Paros, al in de oudheid  befaamd.

Vlo  Kwintappel   Kwintapp el -bolrond -bolronde, e, komkomm komkommerach erachtige tige vrucht vrucht van een plant plant (Citrullu (Citrulluss colocynt colocynthis) his),, die die na gesc geschi hild ld te zijn zijn in de zon zon gedr gedroo oogd gd word wordtt en in de vo vorm rm va van n tinc tinctu tuur ur of ex extr trac actt als middel tegen insekten wordt gebruikt.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

187

Autoriteiten In deze deze lijs lijstt zijn zijn de name namen n van van pers person onen en en de tite titels ls van van bo boek eken en op opge geno nome men n di diee meer  meer  dan eenmaal genoemd genoemd worden in de tekst. De overige overige worden toegelicht in het comme com ment ntaar aar bij bij het trefw trefwoo oord rd waaro waarond nder er ze vo voor orko komen men.. Een Een aantal aantal au auteu teurs rs en werken werken komt uitgebreider ter sprake in het nawoord. Adelinus - Aldhelmus van Malmesbury (circa 640-709), Engels dichter en bisschop. Auteur van het Liber het  Liber monstrorum (een monstrorum (een boek over wonderbaarlijke volkeren) en van Lati La tijn jnse se raad raadse sels ls in ve vers rsvo vorm rm,, die die on onde derr meer meer op dier dieren en,, pl plan ante ten n en sten stenen en be betr trek ekki king ng hebben. Aelianus (circa 175-235) - Romeins schrijver, bijgenaamd Honingtong om zijn  beheersing van het Grieks, de taal t aal waarin hij Over hij  Over de aard van de dieren schreef, dieren  schreef, een verzameling moraliserende vertellingen. Albertus Magnus (1193 of 1206/1207-1280) - Dominicaan, van 1260 tot 1262  bisschop van Regensburg. Theoloog, losoof en beoefenaar van de natuurwetenschappen. Doceerde onder andere in Keulen en Parijs. Baseerde zich op Aristoteles, die hij in de christelijke wetenschap poogde in te passen. Over de natuur  handelt zijn De zijn  De animalibus. animalibus. Ambrosius (circa 339-397) - Kerkvader, bisschop van Milaan. Schreef in navolging van Basilius een werk over de zes scheppingsdagen scheppingsdagen,,  Hexaëmeron  Hexaëmeron (‘de  (‘de scheppingsgeschiedenis’). Aristoteles (384-322 v.Chr.) - Filosoof en beoefenaar van de natuurwetenschappen. Zijn biologische biologische werk berust voor een belangrijk deel op eigen waarneming waarneming en onderzoek. Pas tegen

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

188 1220 verschenen zijn geschriften over zoölogie weer in het Westen. Michael Scotus vertaaldee de delen De vertaald delen  De geschiedenis der dieren, De lichaamsdelen der dieren dieren en  en De  De voortplanting der dieren samen dieren  samen als De als  De animalibus (‘Over animalibus  (‘Over dieren’). Augustinu August inuss (354-4 (354-430) 30) - Kerkva Kerkvader der en bissch bisschop op van Hippo Hippo (N.-Af (N.-Afrr.). Zij Zijn n hoofdw hoofdwerk  erk  is De is  De stad van God  (412-426).  (412-426). Basilius Magnus (circa 330-379) - Grieks kerkvader en bisschop, auteur van een werk over de zes scheppingsdagen, de Hexaëmeron de  Hexaëmeron..  Experimentator    - Tot op heden ongeïdenticeerd boek. Glosse  - De Glossa Glosse De  Glossa ordinaria, ordinaria, vroeg-twaalfde-eeuwse verzameling aantekeningen tussen de regels en in de marge van de Vulgaat, ontleend aan de bijbelcommentaren van de kerkvaders en van middeleeuwse theologen. In de dertiende eeuw het standaardcommentaar op de bijbel. Hieronymus (circa 347-419/420) - Kerkvader en loloog. Zijn bijbelvertaling is  bekend als de Vulgaat. Schreef een groot aantal andere werken, waaronder   bijbelcommentaren en e n heiligenlevens. Isidorus van Sevilla (circa 565-636) - Aartsbisschop van Sevilla. Voltooide in 620 zijn Etymologi zijn  Etymologieën eën,, een encycl encyclop opedi ediee die all allee gebied gebieden en van de toenm toenmali alige ge wetens wetenscha chap p  beslaat. Deze compilatie, die in i n de middeleeuwen in zeer hoog aanzien stond, was van groot belang als bron van kennis omtrent de wetenschap der oudheid. Jacobus van Vitry (circa 1165-1240) - Van 1216 tot 1228 bisschop van de kruisvaardersstad Akko in Palestina, later kardi-

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

189

naal en lid van de Romeinse Romeinse curie. Schreef  Historia   Historia Oriëntalis, Oriëntalis, een werk over de geschiedenis, geograe en natuur van het Heilige Land.  Koiranides - Grieks  Koiranides Grieksee compilatie compilatie in vier boeken uit de Romeinse keizertijd, keizertijd, eertijds toegeschreven aan de legendarische Perzische koning Kyranos, handelend over  genees gen eesmid midde delen len en talism talisman anss die die verva vervaard ardig igd d ku kunn nnen en word worden en met met behu behulp lp va van n pl plant anten en,, dieren en edelstenen.  Liber rerum rerum - Tot op heden ongeïdenticeerd werk.  Physiologus - ‘De natuurkundige’. Verzameling beschrijvingen van dieren, planten  Physiologus en stenen, elk gevolgd door een christelijke moraal, moraal, rond 200 op schrift gesteld in Alexandrië. Voorloper en basis van het middeleeuwse bestiarium. Pl Plin iniu iuss (23 (23 of 24 na Ch Chri rist stus us-7 -79) 9) - Gaiu Gaiuss Plin Pliniu iuss Secu Secund ndus us Maio Maiorr, mili milita tair ir,, magi magist stra raat at en schrijver. Zijn Natuurlijke Zijn Natuurlijke historie (37 historie  (37 delen) vormde voor de natuurbeschrijvers na hem eeuwenlang een van de belangrijkste bronnen. Solinus (derde eeuw) - Gaius Iulius Solinus, auteur van Collectanae van  Collectanae rerum memorabilium (Verzameling memorabilium  (Verzameling van Gedenkwaardigheden), een wereldreis die begint in Rome, grotendeels gebaseerd op Plinius’ Natuurlijke Plinius’  Natuurlijke historie. historie. Een bewerking, getiteld Polyhistor  getiteld  Polyhistor  (‘de   (‘de veelverteller’), was in de middeleeuwen zeer populair. Thomas van Cantimpré (circa 1201-circa 1270) - Dominicaan, afkomstig uit de omgeving van Brussel. Hij werd in 1217 augustijner koorheer in Cantimpré bij Cambrai en rond 1230 dominicaan te Leuven. Leerling van Albertus Magnus, die zelf voor zijn boeken over dierkunde veel aan Thomas te danken

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

190 heeft. Schreef een aantal heiligenlevens en een verzameling exempelen (in het Middelnederlands vertaald als Het als  Het biënboec). biënboec). Zijn omvangrijkste omvangrijkste werk is het Liber  het Liber  de natura rerum (‘Boek rerum  (‘Boek over de aard der - geschapen geschapen - dingen’), dingen’), geschreven geschreven van 1233 tot 1248, een allesomvattende compilatie op het gebied van de natuurwetenschappen, bestemd voor geestelijken en kloosterlingen. Jacob van Maerlantt bewerkte Maerlan bewerkte dit boek tot Der tot Der Naturen Bloeme. Bloeme.

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

191

Register aap 23-24, 160 adder 115-116, 115-116, 184-185 Adelinus 12, 53, 64, 92, 109, 112, 119, 187 Aelianus 168, 187 Aeschylos 168 aëtitus (adelaarssteen) aëtitus  (adelaarssteen) 64 Albertus Magnus 7, 8, 22, 57, 110, 112, 134-136, 157, 187, 189 Aldhelmus van Malmesbury, zie Adelinus Alexander III, paus 112, 183 Alexander de Grote 15, 16, 37-38, 68, 141, 145 amazonen 13, 15, 143, 159 Ambrosius 7, 34, 36, 37, 44, 58, 60, 63-64, 68, 69, 97, 98, 100, 102, 118, 121, 167, 185 amphisbaena 102, amphisbaena  102, 179 anthalops,, zie antilope anthalops antilope antilope 161 antipoden 18, 142 Antonius van Egypte 12, 54, 158 aquila,, zie arend aquila arend 63-66, 148, 168 Arimaspii 18, 71 Arimasp Aristoteles 7, 10, 11, 35, 40, 48, 52, 65, 66, 80, 82, 96, 98, 101, 112, 124, 131, 132, 133, 136, 145, 163, 164, 171, 181, 187 aspis 59, aspis  59, 102-103, 111, 179-180 Astomi 18, 160 Augustinus 8, 43, 63, 64, 77, 107, 117, 129, 142, 184, 188 Avicenna 131 barliathes, zie boomgans barliathes, basiliscus,, zie basilisk  basiliscus  basilisk 59, 72, 103-105, 180-181 Basilius 8, 37, 48, 90, 96, 99, 115, 187, 188 Beda Venerabilis 109, 182  beer 24-25, 161  bever 26-28, 128-129, 134-35, 161  bij 139-140  boa 105,181 bonasus,, 29-29 bonasus  boomgans 66-67, 133, 168-169  brahmanen 16, 159 Brandaan, Heilige 143, 178

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

192

calendris, zie kalanderleeuwerik  calendris, canis,, zie hond canis capelus 29-30, capelus  29-30, 161 carneool 137 castor , zie bever  catoblepas 30, catoblepas  30, 161-162 centaur 12, 158 cerastes 105-106, cerastes  105-106, 181 cervus marinus, marinus, zie zeehert cethe,, zie walvis cethe charadrius 68, charadrius  68, 169  106 chelidrus 106 chelidrus chimaera 31-32, 162 choretes 68 choretes  68 cicade 135 cignus,, zie zwaan cignus civetkat 166 Cleopatra 111, 179 cobra 179, 181 Columbus 143 Cortez 143 Cresias 141 cyclopen 18, 20 cynocephali,, zie hondekoppen cynocephali cyrogrillus 34 cyrogrillus  34 dies  96 dies 96 dipsas 181 dipsas  181 Donestre 141 draaihals 138, 165 draak 51-52, 65-66, 107-108, 167, 182 draco,, zie draak  draco dracontia,, zie drakesteen dracontia drakesteen  109 dracontopes 109 dracontopes drakesteen 108, 182 duizendpoot 117 eale  32, 162 eale 32, echeneis,, zie remora echeneis echinus 96-97, echinus  96-97, 177-178 eendemossel 168 eenhoorn 32-34, 162-163 egel 34-35, 123-124, 139, 163-164

elephas, zie olifant elephas, erinaceus,, zie egel erinaceus Esculapius 37, 164  Experimentator   8, 8, 26, 60-61, 71, 77-78, 83, 87, 94, 107, 113, 114, 115, 188

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

feniks 68-70, 169-170   nges 138   nges  138 Flavius Josephus 74, 171  formica,, zie mier   formica Franciscus de Retza 140 Frederik 131, 132-134  fulica  fulica, , zieIIwaterhoen waterh oen  furions 35,  furions  35, 123 gaai 82-83, 174 Galenus 136, 157  gallus,, zie haan  gallus  garrulus,, zie gaai  garrulus giervalk 66, 148

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

193 Giraldus Cambrensis 168  gladius maris, maris , zie zwaardvis zwaardvis Glosse,, 8, 51, 57, 66, 71, 170, 188 Glosse gnoe 161-162 gouddelversmieren 119, 185-186  gracocendrioen 70  gracocendrioen  70 grifoen 70-71, 170  gris,, zie grifoen  gris grifoen gymnososten, zie naakte wijzen haai 165 haan 72-73, 170-171 haas 36-37, 164 haemorrhois 109, haemorrhois  109, 182 Haymo van Auxerre 70, 170 Helmont, Jan Baptist van 140 Hercules 21, 160 Herodotos 141, 185 hert 65, 137, 138-139 Hieronymus 12-13, 18, 54, 105, 158, 166, 181,188 Hilarion, Heilige 105, 181 Hippocrates 136, 157 Homerus 157, 160, 162 hond 37-40, 164 hondekoppen 18, 143, 159-160 hoornadder 181 horzel 140 hydra 110 hydra  110 hydrus 110, hydrus  110, 175, 182-183 hyena 40-41, 164 hypnale 111, hypnale  111, 183 ibis 73-74 ichneumon 175 Innocentius III, paus 67, 169 Isidorus van Sevilla 8, 32, 35, 53, 68, 69, 70, 73, 76, 77, 89, 90, 95, 96, 98, 99, 101, 106, 110, 111, 112, 115, 119, 128-129, 131, 182, 188 iynx,, zie draaihals iynx draaihals Jacob van Maerlant 7, 123-129 passim, 143-148 Jacobus van Vitry 8,1 3, 20, 31, 32, 37, 38, 41, 46, 49, 67, 68, 70, 76, 87, 96, 101, 104, 106, 107, 111, 112, 113, 114, 115, 159, 162, 188-189  jaculum 111,  jaculum  111, 183

Jesaja 57, 167 Jonas 99 kalanderleeuwerik 74-75, 170

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

Karel de Grote 77 kat 41-42 kemphaan 172

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

194 kikker 117-118, 137, 140 koekoek 139, 179  Koiranides 59,  Koiranides  59, 66, 91, 110, 117, 189 kraanvogel 19, 160 krekel 139 krokodil 87-89, 110, 175-176, 182-183 krokodilwachter 176 lamprei 97-98, 178  Lapidarius 46,  Lapidarius  46, 165 leeuw 37, 42-46, 164-165 leo,, zie leeuw leo Leo, paus 77 leontophonos 46, leontophonos  46, 165 lepus,, zie haas lepus  Liber rerum 93, rerum 93, 114, 121, 189 ligurius (lynxsteen) ligurius  (lynxsteen) 46-47 Lucanus 111, 180, 183 Lucretius 158 luipaard 164-165 lupus,, zie wolf  lupus lynx 46-47, 138, 165 mantichora 47, 165 mantichora 47, meauca,, zie meeuw meauca meeuw 75 Megasthenes 141 memnonides,, zie Memnonsvogel memnonides Memnonsvogel 76, 171-172 Michael Scotus 131, 134, 188 mier 118-119, 185-186 mierenjager, zie draaihals mierenleeuw 119 mol 47-48 monachus marinus, marinus, zie zeemonnik  zeemonnik  mongoes 181 monniksrob 176 mosseleend, zie boomgans Mozes 74, 120, 171, 186 muis 48-49, 140 multipes,, zie duizendpoot multipes murena,, zie lamprei murena murene 178

mus, zie muis mus, musio,, zie kat musio mustela,, zie wezel mustela myrmicaleon,, zie mierenleeuw myrmicaleon mierenleeuw

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

naakte wijzen 15, 159 narwal 163 nepa,, zie snip nepa neushoorn 162, 163  Nicolaas van Cats 9, 124, 144, 158 nisus,, zie sperwer  nisus Odysseus 92 olifant 49-53, 163, 165-166 onocentaurus 53-54, onocentaurus  53-54, 166 ooievaar 74 oriolus,, zie wielewaal oriolus wielewaal Ovidius 139

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

195  pad 20, 72, 117, 135-136, 185  panter 55-56, 129, 164-165, 167  panthera,, zie panter   panthera  papegaai 76-77, 140, 172  pardus 42,  pardus  42, 164-165  pareas 111  pareas  111 Pasteur, Louis 140 Paulus van Thebe 12, 158  pegasus 56-57  pegasus  56-57  pelicanus,, zie pelikaan  pelicanus  pelikaan 77-79, 172-173 Phanesii 141  phoca,, zie zeestier   phoca  phoenix,, zie feniks  phoenix  Physiologus 55,  Physiologus  55, 92, 127-128, 131, 132, 157, 166, 189  pilosus 57-58,  pilosus  57-58, 167 Plinius 7, 23, 24, 26, 35, 37, 39, 40, 46, 47, 48, 52, 56, 58, 61, 65, 66, 68, 74, 89, 90, 95, 96, 98, 101, 102, 104, 105, 112, 117, 118, 119, 130-131, 138, 147, 160, 165, 166, 168, 175, 177, 182, 184, 189 Polo, Marco 163, 183  prester  111-112  111-112  prik, zie zi e lamprei  psittacus,, zie papegaai  psittacus papegaai Psylli 113, 141, 184  pulex,, zie vlo  pulex Pygmeeën 19, 160 Pythagorus 139, 157 raaf 68 Raleigh, Walter 143 rana,, zie kikker  rana rat 48-49 remora (zie ook  echinus)  echinus) 130-131, 136, 177-178 reuzen 16, 21-22 ringleeuwerik, zie kalanderleeuwerik  rinoceros, zie neushoorn rob 176, 177 rubeta 117, rubeta  117, 185 salamander 101, 112, 183-184  salamandra,, zie salamander   salamandra Salomo 118, 120, 123, 186 Salomonsworm 120, 186

 salpa 98, 178  salpa 98, sater 12-13  scaura 113  scaura  113 schorpioen 113-114, 113-114, 140

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

schubdier 185-186  scitulus 114,  scitulus  114, 184  scorpio,, zie schorpioen  scorpio  serra 89-90,  serra  89-90, 176  simia,, zie aap  simia  sirena,, zie zeemeermin  sirena zeemeermin  sirena (gevleugelde slang) 73, 114  sirena (gevleugelde slak 120, 137, 140 slangen 101-102, 179

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

196 snip 80 Solinus 7, 24, 28, 32, 37, 40, 42, 43, 44, 46, 47, 52, 55, 58, 59, 68, 73, 76, 87, 103, 105, 106, 109, 111, 112, 113, 114, 130, 189 sperwer 80- 81, 173 stokvis 178 struisvogel 81-82, 133, 135, 140, 174-175  struthio,, zie struisvogel  struthio struisvogel  syrites (wolfssteen)  syrites  (wolfssteen) 61 Tacitus 170 talpa,, zie mol talpa tamur , zie Salomonsworm tegenvoeters, zie antipoden Tentyriten 89, 175 testudo,, zie slak  testudo Teutaan 22 Thomas van Cantimpré 123, 124, 127, 132, 134, 136, 138, 146, 147, 157, 159, 165, 170, 175, 177, 189-190 tigris,, zie tijger  tigris tijger 58-59, 167 tirus 114-115 tirus  114-115 unicornus, zie eenhoorn unicornus, eenhoorn ureüsslang 179 ursus,, zie beer  ursus valk 147 veelhoornpofadder 181 vermis,, zie worm vermis vespertilio,, zie vleermuis vespertilio vleermuis vipera 115-116, vipera  115-116, 184-185 Vlaamse gaai, zie gaai vleermuis 84-85 vlieg 136, 139 vlo 121 walrus 176 walvis 98-100, 129, 178 waterbuffel 162 waterhoen 64 wezel 59, 104, 167, 181 wielewaal 85

Willem Utenhove 157 winterkoninkje 89,8,175 wolf 60-62, 167-168, 180 worm 121 wormhagedis 179

Jacob van Maerlant, Het Maerlant,  Het boek der natuur   

 xiphias 90-91,  xiphias  90-91, 143 zaagvis 176 zeebisschop 176 zeeëgel 177 zeehert 91, 176 zeehond 177 zeemeermin 92, 166, 176 zeemonnik 93, 176 zeeridder 93-94 zeestier 94, 177  zitirion,, zie zeeridder   zitirion zeeridder  zuigvis, zie remora zwaan 86 zwaardvis 95, 177