Istorija Umetnosti I Sredjeno2

ISTORIJA UMETNOSTI I

1

UMETNOST PRAISTORIJE ( ispitno pitanje) Kada je čovek počeo da stvara umetnička dela, šta ga je podstaklo i kako su izgledala ta umetnička dela su prva pitanja kojim počinje istorija umetnosti. Prvi poznati predmeti koje je čovek napravio svojom rukom bili su u funkciji preživljavanja i opstanka. To su bili predmeti bez estetske vrednosti. Prema materijalu i načinu na koji je čovek pravio svoja oruđa praistorijsko doba delimo na: PALEOLIT - starije kameno doba u kojem su oruđa pravljena grubim klesanjem NEOLIT - mlađe kameno doba u kome su oruđa pravljena glačanjem METALNO DOBA - u kome se koristi bakar, bronza, gvožđe i pravi se mnogo savršenije oruđe Tragovi najstarijeg oruđa prevljenog ljudskom rukom potiču iz oko 600.000 god. pre naše ere a prva poznata umetnička dela nastala su oko 30.000 god. pre naše ere. Najstarija umetnička dela koja su nam poznata potiču iz poslednjeg doba PALEOLITA (oko 20.000 god. pre naše ere) ali su urađena sa takvom sigurnošću i prefinjenošću da je to daleko od skromnih početaka pa je stoga sigurno da su i pre ovog perioda postojale godine razvoja ali o tome nema podataka. Čovek PALEOLITA je sakupljao plodove i lovio a za prva skloništa koristio je pećine. Otuda i prva umetnička dela na koja nailazimo su slike Životinja urezane, naslikane ili isklesane na zidovima pećina. Najveći broj ovih pećina pronađen je u Španiji a najpoznatija je pećina Altamira i pećina Lasko u Francuskoj (čuvena sala bikova). Pećina Lasko je otkrivena 1940. godine, slučajno (otkrila su je neka deca tražeći kuče). Slike su stvarane kao deo magijskog obreda koji je trebalo da obezbedi uspešan lov. Paleolitski čovek je verovao da će životinju koju naslika lakše uloviti. Smanjejem broja životinja bio je ugrožen opstanak pa su ih slikali i u krdima da bi ih «umnožili» i samim tim opstali.

Slika dva bizona - pećina Lasko

Pokazana je zadivljujuća veština i realizam. Siguran crtež, prefinjen kolorit, vešto korišćenje prirodnih udubljenja i ispupčenja. Jedna od odlika ovih prikaza su i zemljane boje (oker, smeđa . . .) i ostale boje koje su videli u prirodi. Pokret. Uočava se i perspektiva. Sve skupa vrlo realističan prikaz. Pećina Lasko (str. 19; slika 13). Slika velikog bika i mnoštva malih životinja gde su životinje slikane jedna preko druge. Onog momenta kada je neka životinja ulovljena, njena slika je gubila na značaju pa je preko nje naslikana nova. Slike su bez estetskog doživljaja.

2

Pećina Altamira. Slika ranjenog bizona u grču. Koristili su i boje mineralnog porekla (str. 18; slika 11)

Slika stada. Sahara. Pored životinja vidi se i figura čoveka.

Akrobate. Plitak reljef. Prikazuje ritual - «Ritualna igra». Naslikana su vitka tela u pokretu (str 20; slika 15).

Prikazi su slikani u dnu pećina i na skrovitim mestima pa su zato i sačuvani do današnjih dana.

Bizon, altamira

3

SKULPTURA

Prve statue imale su funkciju plodnosti pa je zbog toga i njihov izgled imao specifičan izgled. To su uglavnom bile ženske figure nazvane VENERE sa uvećanim delovima tela koji su označavali plodnost. Boginja majka - boginja plodnosti veoma malih dimenzija (10 - 13cm) Najpoznatija je figura je VILENDORFSKA VENERA pronađena u

Austriji

(str 21; slika 16)

Mlađe kameno doba NEOLIT donosi i nove delatnosti: stočarstvo, zemljoradnju, stalnu nastanjenost i glačanje kamena. Potreba za čuvanjem i kuvanjem hrane uslovljava izradu zemljanih sudova. U početku su posude od pruća oblagane zemljom a kasnije pronalaskom grnčarskog točka su rađene posude od zemlje i pečene (prve keramike). Pojavila se i potreba za ukrašavanjem predmeta. Pravljeni su i predmeti kao motike, avani, žrvnjevi za mlevenje žita. IDOLI su najčešće zli duhovi kojima se čovek molio.

Jedinstvena NEOLITSKA vajarska dela nastala su na ostrvima KIKLATSKOG ARHIPELAGA u Egejskom moru. To su takozvani KIKLATSKI IDOLI klesani u mermeru. Imaju srogo geometrijski oblik i deluju apstraktno. Plosnati su, nemaju volumen. Ova tendencija udaljavanja od prirodnih, organskih oblika nastavlja se i u METALNO doba kada umetnost postaje potpuno apstraktna (u simboličkom smislu) svedena na znakove i simbole. Tada nastaje geometrijski stil. MENHIR - grubo vajani nadgrobni spomenik često pokazuje samo delove tela (sveden na simboličke znakove) Bronzane životinje - stilizovane (izdužene) Sunčana kola - početak primene dragocenih metala (zlato) ARHITEKTURA

Krajem NEOLITA i tokom METALNOG doba nastali su i prvi spomenici arhitekture. Zbog svojih ogromnih dimenzija dobili su ime MEGALITI (Stounhendž - str 23; slika 22, 23). Izgrađeni su od velikih kamenih blokova na taj način što je na parove uspravnih blokova postavljen jedan horizontalni. Taj najprostiji građevinski objekat zove se DOLMEN. Takva arhitektura je vezana za život posle smrti kao nadgrobni spomenik. Takvi kameni blokovi su dalje ređani u krug oko središta obeleženog kamenom koji je verovatno bio oltar ili žrtvenik.

4

Iako namena nije pouzdano utvrđena, pretpostavka je da su to bili grobovi ili kultna mesta. Najpoznatiji primer arhitekture tog doba je STOUNHENDŽ u Engleskoj.

5

EGIPATSKA UMETNOST

Pripada prvim velikim kulturama istočnih civilizacija koja se razvila oko 3.000 godina pre naše ere na bliskom istoku u dolinama reka Tigar, Eufrat i Nil. Egipatska država odlikovala se centralizovanom vlašću, razvijenim sistemom navodnjavanja, hieroglifskim pismom i razvijenom umetnošću. Egipatska umetnost pretežno je namenjena kultu mrtvih tako da je život posle smrti bio osnovna briga živih i svrha umetnosti ali za razliku od umetnosti praistorije gde je postojao strah od duha mrtvih. Odnos Egipćana prema smrti je sasvim drugačiji. Verujući u život posle smrti oni su prema njemu imali veoma vedar odnos i stav. Zagrobni život je zapravo bio samo nastavak života na zemlji za koji se trebalo valjano pripremiti. U tu svrhu još za života gradile su se grobnice koje su bile opremljene svim onim što je bilo potrebno za srećan život posle smrti. Duh umrlih ( KA ) ostaje da živi i posle smrti ili u balsamovanom, mumificiranom telu pokojnika koje su pravljena kao stanište duše KA. Prvobitni oblik grobnica bila je MASTABA (str 36; slika 44) odnosno grobnica pravougaonog oblika odnosno zarubljene piramide. Prva piramida nastala je upravo ređanjem mastaba jedna na drugu tako što je svaka sledeća manja od predhodne. Tako je dobijen prvi oblik piramida, stepenaste piramide. Najpoznatija i najstarija ZOSEROVA (str 32; slika 45, 46) piramida, nazvana po faraonu Zoseru i nalazi se u Sahari.

Iz ovog oblika nastale su razvijeniji oblici piramida sa ravnim stranama od kojih je najčuvenija grupa piramida iz doline kod Gize a čine je Mikelinova, Keopsova i Kefrenova (redom - str 39; slika 48), piramida. Njihova unutrašnjost bila je bogato opremljena onim bogatstvom kojim su faraoni raspolagali za vreme života. O tome svedoči jedina grobnica koja nije opljačkana a to je Tutankamonova grobnica. Uz svaku piramidu nalazio se hram a uz Kefrenovu Velika sfinga (str 39; slika 49) sa njegovim likom i telom lava. Njena veličanstvenost stvorila je takvo strahopoštovanje da su je smatrali likom Boga sunca. Piramide su bile obložene kamenom često i skupocenim ružičastim granitom od koga su ostali samo tragovi na vrhu Kefrenove piramide. Tehnika i način izgradnje ovih monomentalnih, veličanstvenih građevina u istoriji umetnosti ostala je tajna do danas iako su predpostavke brojne. Građene su od ogromnih i teških blokova za koje se takođe nezna na koji su način prenešeni, podizani i tako savršeno slagani u oblik piramide. Ono što je sigurno jeste da je stepen civilizacije naroda koji ih je gradio mnogo viši od nivoa koji mi možemo da zamislimo a možda i viši od onog na kome smo mi na pragu drugog milenijuma. I oko toga ko ih je gradio postoje razne verzije od onih da su ih gradili robovi čiji rad nije bio plaćen do one da je taj rad ipak bio plaćen što bi u tom slučaju omogućilo ekonomsko obezbeđenje velikog broja stanovništva. Ovako građene grobnice i ovakav odnos prema zagrobnom životu imao je samo najbogatiji sloj ljudi dok je običan narod sahranjivao na mnogo skromniji način možda i tako da su samo zatrpavani peskom.

6

Osim grobnica u arhitekturi Egipta građeni su i hramovi (često u pećinama) i to u dve svrhe. Prva pogrebna i druga kao stanište bogova. Dva reda svingi i dva obeliska činili su uobičajeni prilaz hramu. Kapiteli (gornji deo stuba) na egipatskim stubovima isklesani su u vidu palme, papirusa i lotusa. Ramzesov hram u steni, premeštan zbog podizanja nila.

Primeri:

1. Hram u Karnaku 2. Hram u Luksoru (obelisk sa hieroglifima, figura Ramzesa, slike u unutrašnjosti (slike u redovima) - (str 46, 47; slika 60, 61) SKULPTURA I SLIKARSTVO

I slikarstvo i skulptura Egipta vezani su za hramove i grobnice ali ne kao njihova dekoracija već da izraze božansko poreklo faraona i osiguraju blagostanje njegovoj duši. Figure su uglavnom slikane kao naga muška i obučena ženska tela. Statue su postavljene u grobnice kao zamena za pokojnikovo telo odnosno one su stan njegove duše. Zato su one manje predstavljale određene ličnosti već više odraz večnog života posle smrti. One stoga predstavljaju čoveka van prostora i vremena. Otuda njihova statičnost, bezizražajnost i monumentalnost. Ni u slikama ni u reljefima zato nema perspektive ni iluzije prostornostii. Primeri:

Nefertiti (Lepotica je stigla) - jedna od najlepših sačuvanih (str 48; slika 64)

Skulptura pisara (običan čovek, realnije, prirodnije prikazan) - (str 43; slika 54)

Paleta kralja Narmera (veća figura viši stalež) - (str 34; slika 41, 7

Glavna figura je u većim razmerama u skladu sa njenim značajem. Nema portretskih karakteristika. Glava i noge su uvek u profilu a telo anfas. Iskošene oči, šminka i frizura koje mnogo govore o običajima tog vremena. Primeri:

Tutankamonova maska - glava vladara (bogatstvo materijala i boja) - (str 42; tabla u boji 2)

Tutankamon sa ženom - scena it života (zlato i drago kamenje)

Tutankamon lovi (deo slike je u redovima - nepoznavanje perspektive) - (str 49; slika 67) Narikače - grupa žena sa podignutim rukama u raznim veličinama

Tela su proporcionalna i snažno građena ali potpuno bezlična. Pored statua, reljefa i slika u grobnice su unošeni i predmeti od zlata, slonovače i dragog kamenja, a to su bili sarkofazi, nakit, zlatne maske, nameštaj i prestoli. Citat iz knjige «KADA JE SUNCE BILO BOG» - Zenon Kosipovski Englez Vilijam Metju Petri poznati egiptolog piše o istraživanju piramida

1880 je počeo sa istraživanjima i bavio se 40godina. Istraživanja je počeo sam jer nije imao novca. Na zapadnoj obali Nila pored grada Memfisa postoje 18 piramida. Najveća ima dužinu osnove od 230m i u nju je ugrađeno oko 2.300.000 blokova. Na izgradnji piramide radilo oko 4000 zanatlija. Svinga ima dužinu od 73m i visoka je 19, 80m

8

Prve piramide su bile stepenaste a kasnije su imale glatke ivice

Portik - ulazni deo hrama. Pored piramida obično su građeni harmovi za sveštenike koji su čitali molitve. Egipatski bogovi: 1. 2. 3. 4. 5.

Bog sunca RA Bog zemlje OZIRIS - pravednik Ozirisov brat SET - oličenje zla (ubio Ozirisa) Ozirisova žena IZIDA - vaskrsla Ozirisa Ozirisov sin HOR - ubio Seta

Verovanje egipćana. Čovek se sastoji iz tri dela o Fizičo ko telo o Delovi KA - čo ovekov dvojnik i čo uvar o Delovi BA - prava čo ovekova duša Faraonova duša je posle smrti služila boga RA

1889 je otkrio piramidu čiji je tajni ulaz bio na južnoj strani. Istraživao hodnike i ustanovio da je piramida opljačkana. Do tada su svi otkriveni ulazi bili na severnoj strani.

9

Egejska umetnost (kritsko mikenska umet) Egejska umetnost nazvana po oblasti u kojima se razvija oko Egejskog mora obuhvata tri umetničke celine koje su međusobno povezane ali se ipak znatno razlikuju. Dve od njih su vezana grčka ostrva kritska i kikladska a trća za grčko kopno a to je mikenska. Egejska civilizacija razvijala se uporedo i istovremeno sa egipatskom i mesopotamijskom sa kojima se mogu primetiti izvesne sličnosti ali i velike razlike. O ovim civilizacijama do arheoloških iskopavanja u XIX veku znali smo samo iz grčke mitologije i priči o kritskom kralju Minosu, Minotauru i lavirintu kao i od Homera i njegovih epova sa pričom o trojanskom ratu i grčkim junacima Ahilu, Odiseju i drugima. Ostaci kritske civilizacije otkriveni su zahvaljujući engleskom arheologu Arturu Evansu dok je za otkriće mikenske umetnosti zaslužan učeni trgovac Šliman.

Kritska umetnost Arhitektura

Najvrerdniji izvor podataka o umetnosti Krita pružaju nam ostaci pronađenih palata od kojih je najveća palata kralja Minosa (str 67, 69; slika 97, 98, 100) u Knososu (grad na Kritu) po kome se naziva još i minojska civilizacija. Ona je građena sa vrlo velikim ambicijama i zauzimala je veliku površinu sa mnogo odaja (preko 200) da je u legendi nazvana minotaurov lavirint. Ona je još bila poznata pod nazivom Palata Sekira zbog čestog motiva sekira kojima ja palata dekorisana. Palata je podignuta oko centralnog pravougaonog dvorišta u sredini oko koga su smeštene složene grupe odaja.

Obzirom da su pored svečanih dvorana i odaja namenjenih kralju tu nalaze radionice, magacini i pisarnice možemo zaključiti da palata nije bila samo kreljevska rezidencija već i središte trgovačke i administrativne delatnosti. Tragovi kanalizacije, bogatstvo i raskoš palate svedoče o udobnom životu i stanovanju. Otvorene pune vazduha sa bogato dekorisanim zidovima palate su imale atmosferu vedre elegancije. Svetlarnici i mnogobrojna stepeništa čine jednu od karakteristika ove arhitekture a drugu čini karakterističan gladak drveni stub čiji oblik se širi na gore a svojim kapitelom koji svojim oblikom naglašava oblik dorskog stuba u klasičnoj grčkoj umetnosti. Obzirom da su palate zidane na otvorenom moru bez ikakvih zaštitnih zidova i utvrđenja možemo zaključiti da su krićani bili vrlo miroljubiv narod, da nisu ni sami ratovali i da se nisu plašili nikakvih neprijatelja. To možemo zaključiti po temema koje nalazimo na zidnim slikama odnosno freskama koje su ukrašavale palate i na posuđu. To su uglavnom teme iz prirode i životu mora koje su bile omiljene. Pretežno tematika mora kojim su bili okruženi. Svetao i vedar kolorit ovih zidnih slika doprinosi da odišu optimizmom i vedrinom. Za razliku od egipatske umetnosti koja je bila 10

podređena funkciji kulta vladara i njegovom zagrobnom životu karakteristike umetnosti je često dekorativna i odiše ljubavlju prema životu bez mnogo brige šta će biti posle smrti. Dok egipatsko teži statičnosti kritsko je gajilo oduševljenje za ritam, živost, pokret, boju. Primeri:

Tauromanija, borba sa bikovima «Freska Toreadora»kompoziciono smela (str 62; tabla u boji 4). Mladić skače na bika koji juri. Realistična figura bika u pokretu. Figure devojaka dosta šematizovane. Izrazita dekorativnost. Okvir oko freske.

Princ sa ljiljanom - profil glava i noge, telo anfas. Slika sa puno života i pokreta za razliku od egipatske kulture.

Dvorska dama sa krita, (parižanka) - podseća na francusko slikarstvo sa pošetka XX veka. Profil, krupno oko i naglašena kontura - linija Ženska figura

4. Berač pamuka - priroda, sloboda, naivnost u proporcijama. Slikanje biljaka (podseća na kraj XIX i početak XX veka) Skulptura

Zmijske boginje su bile glavni oblik skulpture pronađene na kritu. Zbunjuju istraživače jer ne znaju značenje i funkciju. Bilo je predpostavki da zbog zmija koje simbolizuju mušku i obnaženih ženskih grudi koje simbolizuju žensku plodnost one predstavljaju kult plodnosti ali to nije dokazano. Obzirom da na kritu ima jako malo zmija pomišljalo se da su uvežene sa strane a to je opovrgla činjenica da su one nađene samo na Kritu a da se po stilu mogu možda uporediti sa delima drugih kultura npr. Mesopotamijske umetnosti. Primeri:

11

• •

Zmijska boginja - ženska figura sa obnaženim grudima drži dve zmije Glava bika - realistična

•

Vaza - naslikan oktopod

MIKENSKA UMETNOST sastavni deo kritske umetnosti Arhitekturu mikenske umetnosti čini niz naselja grupisanih oko palata u kojima su nađeni predmeti vrlo bliski mihojskoj umetnosti. Po tome bi se moglo reći da je u zidnom i vaznom slikarstvu kao i obradi zanatskih predmeta mikenska nastavak kritske umetnosti. Međutim svojim utvrđenjima a naročito grobnicama i načinom sahranjivanja mikenska umetnost više upućuje na Egipat nego na Krit. Za razliku od kritskih palata mikenske su bile okružene zidinama, utvrđenjima koja su se bez ikakvog vezivnog materijala držale samo težinom svoje mase. Ova utvrđenja poznata su pod imenom kiklotski zidovi jer su kod grka svojom masom izazivali takvo strahopoštovanje da su ih smatrali delom jednookih divova iz grčke mitologije. Ova utvrđenja logična su zaštita mikenaca koji su za razliku od miroljubivih krićana bili ratnički narod. Ulaz u mikenski grad čini takozvana Lavlja kapija (str 74; slika 111) nazvana tako po trouglastom reljefu na nadvratniku sa prizorom dva propeta lava i stubom u sredini. Ona je najupečatljiviji ostatak masivnih bedema koji su pojačani i simboličkom zaštitnom ulogom ovih lavova. Slično egipćanima Mikenci su takođe gradili grobnice za sahranjivanje u obliku košnice. Najčuvenija među njima pogrešno nazvana Atrejeva riznica (str 72; slika 106, 107) zbog bogatstva i raskoši koja se pronalazaču učinila prevelika za grobnicu. Prvi put na tlu evrope koristili su svod i kupolu. U vreme kada je otkrivena ova grobnica je već bila opljačkana ali u nalazima iz drugih grobova otkriveni su mnogi vredni predmeti među kojima i zlatne maske kojima su se kao i kod egipatskom kulturom pokrivala lica vladara. Slično kao i u egipatskim piramidama našli su dragocene predmete iz svakodnevnog života. Primeri: Maska Agamnenona - verovanje da pred bogove treba doći svetlog lica ili kao zaštitu od toplote,. Dosta stilizovana ali ipak naturalistička. Vidi se surovost oko usana. Pokušaj početka umetnosti portreta (naturalizam - pojačani realizam) . Podseća na egipatske maske faraona.

12

Pehar iz Vafija - urđen raskošno u zlatu. Plitak reljef. Scene iz lova. Detalji i nagoveštaj pejsaža. Životinje u pokretu (str 73; slika 109, 110). Mikenski bodeži - umetnički obrađeni. Primenjena umetnost tog doba. Scene iz lova.

Kao ni na kritu ni u Mikeni nisu nađeni ostaci hramova tako da malo znamo o religiji i verovanjima ali nam je poznat plan mikenskih palata čije je središte bilo u kreljevskoj dvorani za prijem, takozvanom megaronu. Megaron (str 74; slika 112)je velika pravougaona prostorija sa okruglim ognjištem u sredini i četri stuba koja su nosila krov. U nju se ulazilo kroz duboko predvorje sa dva stuba i jedno predsoblje. I ove odaje kao i kritske bile su bogato dekorisane. Primer: 3. Freska sa Akropolja mikene - scene iz lova i rata podsećaju na freske kritskih palata ali su dosta statične. Dobro komponovana scena i dobra proporcija konja i ljudi.

13

GRČKA UMETNOST • • • •

Geometrijski period Arhajski period Klasični Helenizam GRČKA UMETNOST PRE FIDIJE

Period pre procvata u V veku pne

Grčka umetnost razvijala se kroz različite faze u periodu od 1100 do 323 godine pne (IV vek pne). Umetnost starih Grka kao i njihov život zasnivao se na mitskoj tradiciji i religioznosti ali se njihova religija razlikovala od ranijih civilizacija u tome što bog više nije nedostupan i neprikosnoven sa vanzemaljskim osobinama već ima sva svojstva čoveka, vrline i mane običnih ljudi. Često se sa njima poistovećuje sa njima živi svađa se znači potpuno se mešaju životi običnih ljudi i bogova čime se bog maksimalno približio ljudima. On nije više za njih nedostupna misterija već je deo običnog života svakodnevnih ljudi. Ta saglasnost i prožimanje između božanskog i ljudskog osnovno je obeležje i ideal grčke umetnosti koja je postala osnov evropske civilizacije. Zato oni nisu podizali ni piramide ni vladarske palate ni umetnička dela koja bi slavila pojedince na vlasti. Oni podižu građevine i umetnička dela koja služe običajima i potrebama naroda. Tri su izvora za izučavanje grčke umetnosti. 1. spomenici, 2. rimske kopije 3. pisani izvori. Osnivanje olimpijskih igara 776 godine pne. polazna je tačka grčke hronologije. U to vreme razvija se i najstariji stil u grčkoj umetnosti tzv. geopmetrijski stil.

Geometrijski period Jedini sačuvani ostaci ovog stila jesu vaze odnosno slikarstvo na vazama koje su u početku bile ukrašene samo geometrijskim šarama meandrima otud i naziv stila kojima su kasnije dodavani i ljudske i životinjske figure koje su takođe formirane od geometrijskih oblika. Figure počinju da zauzimaju centralno mesto dekoracije dok se ornamenti povlače na periferne delove, dno i vrh posude. Najčuvenija grupa ovih vaza služile su kao nadgrobni spomenici velikih dimenzija od preko jednog metra. Po Dipilonskom groblju (str 77; slika 116) u Atini gde su pronađene dobile su naziv diplonske vaze. Za razliku od egipatskih prikaza pokojnika ove imaju čisto komemorativni karakter bez odnosa prema životu posle smrti.

14

Diplonska vaza

15

Arhajski period Arhajski period u razvoju grčke umetnosti traje od VII do V veka (480. godine) pne. odnosno do klasične faze. To su bili prizori iz mitologije i svakodnevnog života urađeni na vrlo visokom umetničkom nivou.

Arhitektura ovog perioda razvijala se u dva osnovna grčka reda odnosno stila.

jonski i korintski (varijanta jonskog stila)

Dorski

Razlika između dorskog i jonskog pre svega je u izgledu stuba. Dorski je širi, zdepastiji i sužava se prema gore (poreklo kritske umetnosti) sa tipičnim jednostavnim kapitelom. Stubovi su imali vertikalne žljebove - kanelure. Jonski stub je vitkiji elegantniji i završava se kapitelom koji ima karakteristični element koji se naziva voluta. Korintski stub, podvrsta jonskog se razlikuje u kapitelu koji je sačinjen od biljnih motiva lišće akantusa. Sva tri stuba imaju kanelure. Na stubovima je arhitravna greda (horizontalna greda) na kojoj su triglifi između kojih su metope (pravougaoni reljefi) i na vrhu zabat - timpanon (trouglasti vrh) Izgled hramova:

Primeri: Dorski hram Cere (VI vek pne), Zevsov hram u Olimpu

Metopa -dva bika, dosta dobro prikazana ljudska tela. Likovi su šematizovani, kose oči, kosa kao kapa, vešto prikazan pokret, dobra anatomija tela Metopa - Persej ubija meduzu

16

Arhajska skulptura vodi poreklo od istočnih civilizacija naročito egipta po mnogim sličnim stilskim osobinama. Ukočenost, šematizovanost, frontalni prikaz tela. Veliki napredak u odnosu na egipatsku skulpturu jeste što je ona potpuno slobodna (nema pozadinu) i kao takva je prva potpuno slobodna skulptura u istoriji umetnosti. Dok egipatska skulptura deluje smireno arhajska je puna unutrašnje napetosti i unutrašnjeg života koji je često pojačan arhajskim osmehom.. Stoga arhajski stil iako mu nedostaju osnovne odlike klasičnog stila a to su uravnoteženost i savršenstvo ipak odiše svežinom koja je neke istoričare umetnosti podstakla da je smatraju najvitalnijom fazom u razvoju grčke umetnosti. Dva osnovna tipa arhajske skulpture su predstave mladića tzv. kurosa i devojke tj kore. Kurosi su nagi a kore obučene. Kuros ima iskorak kao pri nagoveštaju pokreta. Kao i grčki hramovi i ove statue su bile bojene vrlo jarkim i drečavim bojama. (str 82, 83; slika 123, 124, 125) Statičnost i bezličnost kora i kurosa zamenila je živost i vedar izraz uz blagi arhajski osmeh – Nosač teleta „Moskoforos" (VI vek pne) - (str 84; slika 126). Nosač teleta se poredi sa Hristom koji nosi jagnje. Po bradi znamo da je čovek srednjih godina, blago se osmehuje, nije maska već „arhajski osmeh“. Nosi tele da prinese žrtvu boginji Atini. Preuzeto od egipta, a prenosi se i u hrišćanstvo- „dobri pastir“

Primeri:

Hera sa Samosa - oblik stuba - stub, stav je krut, disproporcija, figura je frontalna. Po mitu u kome hera drži zevsa u obliku ptice. On je ženi kada ga stavi na grudi. • • • •

• Kora sa hiosa (VI vek pne) - obojena figura Krilata sfinga (VI vek pne) - osmeh Bronzani lav (VI vek pne) Timpanon skulpture sa zevsovog hrama u Olimpu Sarkofag sa Kipra - ukrašen povorkom kola

17

KLASIČNA GRČKA UMETNOST Osnovna odlika: Umetničko delo je apsolutni sklad lepote, besprekorne proporcije, tačan položaj u mirovanju i pokretu i čvrsta kompozicija. To je bilo traganje za tipskom, univerzalnim lepotom, koja nije individualna, već je depersonalizovana. Nema emocija Druga polovina V veka pne je vreme kada grčka umetnost prolazi kroz najvišu i najzreliju fazu u svom razvoju u istoriji umetnosti poznata kao klasična faza. To zlatno doba nastaje posle završetka grčko persijskih ratova kada pod Periklom cveta demokratija, kultura i umetnost. Glavna umetnička aktivnost periklovog doba vezana je za Akropolj, sveto brdo iznad Atine na kome se nalaze najznačajnije građevine iz klasične faze razvoja grčke umetnosti. Svim radovima na Akropolju rukovodio je najveći grčki skulptor FIDIJA koji je i sam svojim delima na njemu ostavio dubok trag, dok su za podizanje hramova na njemu zaslužna trojica grčkih arhitekata: • • •

IKTINOS MNESIKLE KALIKRAT

AKROPOLJ (str 96; slika 145)

Rešenje Akropolja kao celine odlikuje se slobodom u rasporedu građevina, određivanja stila građevine kao i u smeloj asimetriji samih objekata. Na velikom prostoru raspoređen je mali broj građevina, na taj način da se u svakoj od njih može posebno uživati što znači da su građevine dosta udaljene jedna od druge. Smelost rešenja iskazana je već na samoj ulaznoj kapiji akropolja tzv propilejima gde je prisutna asimetrija i smela kombinacija dorskog stila na pročelju i jonskog, unutar, u drugom redu stubova. PARTENON (str 95; slika 143)

Najveća građevina na Akropolju i jedan od najmonomentalnijih spomenika antičke Grčke uopšte jeste glavni hram posvećen zaštitnici atine, boginji mudrosti i rata (obično je predstavljana sa šlemom) ATINI PARTENOS po kojoj se i naziva PARTENON. Hram koji nosi sve odlike dorskog stila bio je bojen i bogato ukrašen skulpturom i reljefima. U njegovoj CELI ili NAOSU (glavna prostorija hrama) nalazila se statua Atine u zlatu i slonovači koju je izradio najveći grčki vajar Fidija. Ona, kao ni statua Zevsa u istoj hrizelefantiskoj tehnici od zlata i slonovače koju je izradio Fidije za celu ZEVSOVOG hrama u Olimpiji, nije sačuvano. Obe su bile visoke oko 12m. O njihovom izgledu naslućujemo po sačuvanim mermernim kopijama, novcu i pisanim izvorima. Arhitekte partenona su Iktinos i Kalikrat dok je za skulpturnu dekoraciju zaslužan Fidija. Nju čini skulptura timpanonskih polja (zabata) rađena kao okrugla plastika i reljefi na frizu (greda na drugom redu stubova u patrenonu u jonskom stilu) i metopama. Tema celokupne dekoracije pantenona vezana je za mitološku i istorijsku prošlost grada atine, prikazane na simboličan i alegoričan način. Pri tom su dva centralna događaja, rođenje boginje, ustvari postanak grada

18

čiji je zaštitnik bila i atinina borba sa posejdonom za prevlast nad ovim gradom a preko njega i nad samim grcima.

Istorijat Partenona U antičkoj eri Partenon je bio Atinin hram, u hrišćanskoj Bogorodičin a za vreme turaka pretvoren je u džamiju. Krajem XVII veka hram je teško oštećen od mletačkih granata jer je postojala informacija da su Turci hram pretvorili u barutni magacin. Prilikom eksplozije teško je stradala skulptura timpanona koja je do tada odolevala punih dvadeset vekova. Njene ostatke lord Elvin (Eldžin) - škot početkom XIX veka preneo je u britanski muzej gde se i danas čuva dok grčka vlada ulaže napore da ih vrati u svoju postojbinu. Danas se oko ovog pitanja vode oštre debate jer englezi osporavaju grcima adekvatne uslove za čuvanje ovih skulptura što je po njima prvi uslov koji mora biti ispunjen da bi bili vraćeni. Stilske odlike Fidijinih dela Fidija je prikaze oslobodio šablonskog rasporeda gde je sve organizovano oko centralne figure. Ona u njegovim prizorima ne postoji, sve figure su važne i zainteresovane za događaj kome prisustvuju čak iako su u najudaljenijim delovima zabata čime je ostvareno psihološko jedinstvo i angažovanost prikazanih figura u čemu se između ostalog ogleda fidijino umeće. Fidijino delo je i partenonski friz (greda na drugom redu stubova u patrenonu u jonskom stilu) koji je takođe smelost obzirom da je on uobičajena odlika jonskih hramova. Tema friza je prinošenje darova atinjana svojoj boginji u znak zahvalnosti za sva dobra što im je učinila. Činu predaje darova boginjinom svešteniku prisustvuju dvanaest glavnih olimpijskih bogova ali oni taj događaj ne posmatraju sa visina olimpa nego sa samog akropolja u neposrednoj blizini, zajedno sa običnim smrtnicima, čime je fidija ostvario ideal grčke religije u kome je približio bogove ljudima i zemlji a ljude bogovima i njihovim olimpijskim visinama. Težište na onome što je ljudsko a ne božansko fidija je stavio time što bogovi ne učestvuju u samoj ceremoniji predaje darova nego su okrenuti prema narodu i sa njima se slivaju u jedinstvenu celinu.

Partenonski friz Hram boginje Nike (str 98; slika 147)

Drugi mali hram na samom rubu akropolja posvećen je boginji pobede NIKI (NIKE APTEROS- Nike bez krila) smatra se uzorom jonske arhitekture V veka inače ostvarenje arhitekte Kalikrata. Na njenom frizu prikazana je borba između grka i persijanaca uz neizbežno prisustvo bogova kao posmatrača. Poslednja građevina je Erehtejon (slika 150), hram čuven po ženskim figurama koje na jednom od portika zamenjuju stubove tzv. karjatidama (muške figure se zovu atlanti). I na platou Akropolja kao slobodna fidijina skulptura stajala je Atina Promahos (8 predvodnica u boju) koja je bila zaštitnik grada, velikih dimenzija (12m).

19

KLASIČNA GRČKA SKULPTURA Nije vezana za Fidiju

U ranoj fazi klasične grčke umetnosti skulpture su rađene u strogom stilu. Jedan od retkih bronzanih originala sačuvanih iz ovog perioda razvoja grčke kulture jeste Vozar ili Auriga, odnosno mladić koji tera kočiju (srt 103; slika 155) U klasičnoj fazi grčke umetnosti tj. skulpture nastala je stroga simetričnost i frontalnost arhajskih figura (kore i kurosi). Na klasičnoj grčkoj skulpturi prisutan je neusiljen, prirodan i opušten stav ljudskog tela KONTRAPOSTO, što znači protivteža (italijanska reč) Slajd 1, Doriforos ili Kopljonoša, primer za kontraposto. Jedna noga opuštena, a druga je težište (srt 103; slika 154). Život sada prožima celu ljudsku figuru pa više nije potreban arhajski osmeh da oživi krutu i statičnu figuru. Osmeh je ustupio mesto ozbiljnom i zamišljenom izgledu lica, pomalo setnom. Vrhunac klasičnog grčkog perioda u skulpturi označavaju dela tri umetnika: • • •

Mirona Polikleta Fidije

Poliklet je bio čuveni teoretičat proporcija i pronalazač takozvanog kontraposta koji neutrališe strogu frontalnost arhajskih figura i proizvodi asimetriju. Njegove figure odlikuju idealne proporcije - sedam glava u telu i prirodan, neusiljen, ležeran položaj kontraposta, dobro poznavanje ljudske anatomije, muskulatura i telo razvijeno. U jednoj reči idealizacija je osnovna odlika grčke klasične skulpture. Klasična grčka skulptura predstavlja ideal ljudske lepote pogotovu u odnosu na Rim. Osim što nema ružne ljudske skulpture nema ni osećanja kao i kasnije u renesansi - dostojanstvo je sveprisutno. Miron Bacač diska posebno dobra proporcija, telo u naponu, odlična anatomija, ali ono što je novo jeste pokret

Vazno slikarstvo u klasičnom periodu Figure na vazama slikaju se crvenom bojom na crnoj pozadini - crvenofiguralni stil, za razliku od arhajskog perioda gde je bio crnofiguralni stil na crvenoj pozadini. Prizori su složeniji za razliku od arhajskog perioda. Razvijaju se u dubinu i za razliku od arhajskih imaju manje elemenata. Najznačaniji slikar grčkih vaza je Polignot. Ono što je značajno je što na osnovu njih možemo suditi o grčkom slikarstvu koje uopšte nije sačuvano, ali i po rimskim kopijama i na osnovu pisanih izvora.

20

Helenistička faza Glavne karakteristike helenizma : 1. Osnovno svojstvo helenizma je njegova velika teritorijalna rasprostranjenost (Grčka, Egipat, Mala Azija, Mediteran, severna Afrike, Sicilija), centar umetnosti se premešta iz Atine u Aleksandriju, Antiohiju i Pergam. Helenizam se tako čupa iz korena, gubi u čistoti. 2. Dela su vrlo brojna, što znači jenjavanje stvaralačke moći, a velika produkcija dovodi do serijskog stvaranja. Stvaralačka snaga je razvodnjena, jer ima sve više tema iz svakodnevnog života. Umetnost helenizma je stavljena u službu dvora, veliča kralja.

Ima iste odlike kao klasična grčka skulptura jedina razlika je što su tela izduženija (osam glava u telu umesto sedam u klasičnom periodu). Ova faza je poslednja pred rimsku umetnost. Najvažniji predstavnici su: 1. Praksitel 2. Lisip, dvorski vajar Aleksandra Velikog, uradio mnogo njegovih portreta, kao i portreta njegovih vojskovođa 3. Skopas

U vreme helenizma kompozicija se menja. Fidija bez straha ostavlja prazan prostor, dok se u helenizmu boje prazne površine, što je odlika umetnosti u dekadenciji. Pokriva se cela površina ″horor vakum″ - strah od praznog prostora. Da bi se postigao kompozicioni kontinuitet, umetnik postavlja figuru do figure, ispunjava prostor do krajnjih granica. Helenizam nazivaju barokom antičkog sveta. Miloska Venera

21

ETRURSKA UMETNOST Poreklo etruraca je dosta tajanstveno. Po Herodotu napustili su zavičaj u maloazijskoj Lidiji i naselili u predelu između Firence i Rima, današnja Toskana. Od 8.veka pne pa dok nisu potpali pod rimsku vlast. Zbog svega ovoga Etrurija se ne može posmatrati izolovano, bila je pod velikim uticajem Grčke, ali nije bila grčka provincija. Ona jeste trpela grčke uticaje, ali je bila samostalna u tokovima umetnosti (nije imala period Klasike). Ove dve umetnosti su imale kontakte preko trgovine, jer su Grci držali i južni deo Italije (Magna Greciju). Veliku pažnju su poklanjali zagrobnom životu (smrt - veliki rastanak, razvijen kult mrtvih). Etrurci su gradili monumentalne grobnice (tumuluse, sa slikanim zidovima), za razliku od Grka. Azbuku su pozajmili od grka, jezik koji malo poznajemo i danas nema srodnika u bilo kom drugom jeziku. Tesno su vezani za Malu Aziju i Stari bliski istok, ali se odlikuju i mnogim originalnim crtama. Njihove složene grobnice su glavni izvor poznavanja njihove kulture. Ostale su netaknute do modernih vremena. Ostaci pokojnika su, u sudu od pečene zemlje ili urni, stavljani u jamu sa opremom potrebnom za zagrobni život - oružje za muškarce i nakit za žene. Slično mikenskoj grčkoj i u etrurskim grobnicama u kamenu se podražava unutrašnje uređenje stvarnih domova. Pokrivane su zemljanim kupastim humkama. Kupola, svod i luk se prvi put javljaju kod etruraca. Te grobnice su bile pravi primeri gde nailazimo na svod ili kupolu (iznad zemlje) od redova kamena. Urne (str 123; slika 189) su vremenom dobijale ljudski oblik. Poklopac se preobrazio u glavu pokojnika a oznake tela su bile na samom sudu. Ukoliko je pokojnik na višem društvenom položaju, urna je postavljana na visoko postolje. Grobnice su podzemne odaje sa ravnim svodom, unutra ukrašene zidnim slikama i opremljene predmetima od bronze ili gline. Od gline su izrađivali vaze i sarkofage sa figurama pokojnika na poklopcu, urne i ukrase za hramove. Od bronze su pravili svećnjake, ogledala sa urezanim prizorima i bronzane statue čiji će portretni realizam znatno uticati na rimsku umetnost. Za razliku od grčke umetnosti koja je idealizovana, etrurska ima portretne realistične crte. 1. Primer--, Etrurska fibula, od metala, ukrasna igla Istovremeno sa arhajskim periodom u grčkoj, razvija se i etrurska umetnost. Kult mrtvih je negovan. Pokojnici su predstavljani u punoj veličini, uglavnom u ležećemn stavu, na poklopcu sarkofaga, sa arhajskim osmehom. Nekada su bile živo obojene. Pokojnici su prvi put predstavljani kao žive, zadovoljne osobe, koje u grobnici mesto za život i tela i duše. Verovali su da vesele teme u gorbnicama znače da će duše tu ostati. 1. Primer: Grobnica lova i ribolova (str 124; slika 121) 2. Primer: Svirač na liri, detalj - realizam u prikazivanju ličnosti i želja da se izrazi karakter. Stilski se nadovezuje na kritsku umetnost. 3. Primer- Ritualne igre - oseća se životna radost, pokret - MOŽDA Tabla u boji 8!!! 22

Hramovi nisu sačuvani, jer su bili pravljeni od drveta. Sačuvani su kameni temelji. Etzrurski hram je sličan grčkom, ali ima karakteristike koje su rimljani proslavili. Konstrukcija hrama počiva na visokoj bazi ili podijumu, sa stepeništem na južnoj strani. One vode ka dubokom tremu, sa stubovima. Iza trema se nalazi cela ili naos. Cela je obično bila podeljena na tri dela, jer su u etrurskoj religiji vladala božanska trojica, prethodnici glavnih rimskih bogova (Jupiter, Junona,Minerva) U odnosu na grčki hram, etrurski je manje elegantan. Zdepast po obliku, manjih razmera, pa nije bilo mesta za skulpturu. Karakteristika - skulpture su bile na krovu, pokrivajući arhitrav ili sam krov. Rađene su u terakoti. 1. Himera iz Aresa 2. Kapitolska vučica - jedino originalno delo etruraca (Romula i Rema su dodali rimljani) - (str 128; slika 196) Etrurci su bili vični arhitektonskim konstrukcijama i vešti u planiranju gradova uveli pravougaoni sistem urbane organizacije gradova, koji su kasnije prihvatili i Rimljani. Gradili su mostove, kanalizaciju, kloake...Ono što je direktno kao deo rimskog hrama, preuzeto je iz etrurske umetnosti, a to je atrijum. Atrijum je središna dvorana rimske kuće. Luk i svod u monumentalnoj arhitekturi je najviše izražen u Kapija Porta Augusta.

RAZLIKE NAMENA

GRčKA UMETNOST

namenjena estetskom

ETRURSKA UMETNOST

zagrobnog je karaktera

uživanju i gledanju TEMA

teme koje manifestuju

OSOBINE MATERIJALI

ljudski život optimizam beli mermer, zlato, bronza,

(mnogobrojne grobnice) teme zagrobnog karaktera sumornost,oporost,turobnost

pečena zemlja, bronza, meki kamen,

slonovača TRETIRANJE

analizira se cela figura,

nema mermera i zlata u V veku pne razvoj

FIGURE

glava u sklopu tela

portreta

23

RIMSKA UMETNOST Rimska civilizacija osim zavidnih ostataka kulture, ostala je upamćena i po uspešnim osvajačkim ratovima,kojima je stalno proširivala granice države, kao i po vojnoj i zako nodavnoj organizaciji države. Pokazujući toleranciju prema tuđim tradicijama.Rimljani su koristili elemente kultura i iskustvo svih naroda sa kojima su dolazili u dodir . Od svih umetnosti sa kojima su dolazili u kontakt na njih su uticali Etrurska i Grčka umetnost prema kojoj su Rimljani gajili divljenje. Zbog toga često su dovodili u pitanje originalnost Rimskog stvaralaštva odnosno postojanje karakteristišnog Rimskog stila.Međutim bez sumnje postoje mnoge originalne Rimske tekovine u Arhitekturi i skulpturi. Arhitektura

Rimljani su bili veliki urbanisti i građevine su uređivali po uzoru na Grčki plan tzv. šahovske table. U središtu grada se nalazio Forum odnosno trg. Osim brojnih Utilitarnih građevina posvećenih vojnim i osvajačkim ciljevima širom carstva podizani su hramovi, palate, ,javna kupatila, ( terme) akvadukti ,vijadukti,slavoluci ,bazilike., mauzoleji itd. Hramovi Elementi na hramovima pozajmljeni su od Grka i Etruraca .Dobili su ubrzo tipično Rimsko obeležje . Rimljani pokazuju originalnost u oblikovanju koliko je hram u svom izgledu .Imaju uzore u grčkom hramu,očigledno na hramu Fortune Virilis (str 130; slika 200) iz 2 veka naše ere. Unutrašnjost hramova bila je prostranija od Grčkih ,jer su oni u njima osim Kipova božanstava pravili i izložbu trofeja donetih sa osvajanja .U naosu osim pravougaone osnove takođe imamo i hramove sa kružnom osnovom, Vestin hram u Rimu i Sibilin (str 130; slika 201) takođe. I ako je opeka bila glavni materijal starog Rima ,Rimljani su koristili i beton (mešavina Šljunka,maltera i tucanog kamena). Beton koji je bio jeftin ali jak i i elastičan tako da je omogućavao velike poduhvate.Beton se koristio na bliskom istoku 1000 godina ranije ali su ga tada koristili samo za utvrđenja.Rimljani su razvili mogućnosti i učinili ga svojom glavnom tehnikom.Način zidanja u betonu omogućava nastanak luka i svoda. Kao bitne elemente Rimske monumentalnosti poznate i u ranijim civilizacijama ali na mnogo skromniji način.Reprezentativni primer na hramu jeste Panteon (str 135; slika 210) 2 vek naše ere.Hram posvećen svim bogovima planeta. Može se predpostaviti da je zlatna kupola hrama imala simbolično značenje i predstavljala nebeski svod.Prednji deo hrama pročelje Panteona urađen je po uzoru na Grčki hram ali je kupola novost u odnosu na Grčku kulturu . Unutrašnjost hrama je velelepna sa nišama.Sedam niša posvećenih Sedmorici božanstava. Kupola je bogato kasetirana sa kružnim otvorom na sredini koji povezuje prostor hrama sa nebeskim svodom, Znameniti poduhvati starih Rimljana su i Amfiteatri koji su služili za gladijatorske borbe i mučenje hrišćana 24

U Veroni Koloseum (str 134; slika 207, 028, 209)iz 1 veka naše ere niz lukova i tri reda stubova dorski u prizemlju a jonski i korintski na spratovima- karakteristika je Koloseuma . Lukovi u nizu su karakteristika za mostove preko vode i puteva Akvadukti i Vijadukti (str 134) Luci su prisutni i kod Trijumfalnih kapija kao slavoluci Luk Septimija Severa i Konstantinov (str 149, 150) iz 4 veka.Podizani u slavu Rimskih careva ili vojskovođa Osim luka kao elementa može biti jedan ili sa tri - Konstantinov sklavoluk osim lukova su prisutni i reljefi koji su posvećeni pobedi.Mauzoleji ili grobnice su bili u nizu tipova građevina. Mauzolej Cecilije Metele .

Terme ili kupatila koji su osim prostora za kupanje sadržale i biblioteke ,galerije ,prostorije za vežbe pa su tako imale mnogo širu namenu kao za druženje zabavu i razonodu.Naj poznatiji primer su Karakaline terme u Rimu. Rimski izumi su i Bazilike- pravougaone građevine sa kolonadama stubova koji unutrašnji prostor dele na brodove , namenjene za sudnice u kojima se delila pravda u ime cara .Dug središni brod završava se polukružnim nišom ili apsidom na oba kraja.Dva bočna broda bila su niža od središnjeg da bi omogućili otvaranje prozora u gornjem delu zida pa je to tipično (bazilika osvetlenje) one nisu bile zasvođene u krovnoj konstrukciji ,već su bile ravne i drvene ravne tavanice zbog čega su čestostradale u požarima. Konstantinova Bazilika (str 136; slika 212, 213).

Još jedan tip građevina je Hadrijanova palata u Tivoliju blizu Rima .

Stambena arhitektura osim javnih zgrada, Rimljani su gradili i zgrade za stanovanje .Domus zgrada za jednu porodicu ,čija je glavna prostorija Atrijum (str 137; slika 216) osvetljena otvorom na krovu oko koje su raspoređene ostale prostorije.Naj brojniji primeri su sačuvani u Pompejima koji su sačuvani zahvaljujući pepelu od lave iz Vezuva .Za siromasne su građene Insule (str 137; slika 217)gradski blokovi sakućama u kojima su se nalazile u prizemlju krčme i prodavnice a iznad stanovi za porodice neke i sa pet spratova.

25

Skulptura Rimljani su stvorili realisticki portret,koji nekad ide do surovog naturalizma za razliku od grka koji su težili idealizaciji i sakrivali individualnost čoveka 1. Portret dečaka (str 128; slika 197) U prikazu lika careva još uvek se zadržala struja idealnog lika (sa karakteristikama boga) za koga se nezna dalije čovek ili bog. Za to je idealan primer kip Avgusta iz Prima porte (str 140; slika 224, 225). Veća neposrednost izražena je u manje poznatim ili sasvim nepoznatim anonimnim likovima rimskih gradjana. Isti realizam Rimljani su negovali u prikazivanju istorijskih dogadjaja na reljefima trijumfalnih lukova ili stubova (Trajanov stub (str 145; slika 233) u Rimu.Podizanih u slavu vojnih pobeda. Narativnost sa obiljem detalja karakterise ove prikaze sa mnostvom sitnih likova. Odnos prema perspektivi predstavljen je u nivoima smestenimu kružne trake koji obavijaju stub od vrha do dna. Scene na vrhu zbog visine stuba i sitnosti figura su nedostižne oku posmatrača. 1. Jedan od značajnijih primera je Trajanov stub iz 2 veka nase ere i koji slavi pobedu nad Dračanima

. 2. Zatim Marka Aurelija konjicka statua (str 147; slika 237) iz 2 veka nase ere. vojskovodja,icareva obicno izlivenih u bronzi i postavljanih na forumima takodje su omiljeni oblici Rimskih skulptura. Donatelo najveci skulptor.Statua Marka Aurelija postavljena na cuveni rimski trg Campidoglo (kampidoljo) ili kapitol prema Mikelandjelovom projektu.

26

SLIKARSTVO Pompejansko slikarstvo,ostaci slikarstva koji su se sačuvali u kućama u pompeji konzervirano u pepelu Vezuva. Dekoracija ovih kuća sadržali su ostatke mozaika i fresaka. Mozaici na podovima a freske na zidovima. Pompejansko slikarstvo karakteriše perspektiva .Kao granicu prostora imale su meandre Pejzaža koji su stvarali iluziju pogleda kroz prozor negirajući zid. Lepota boja i linija,anatomija, emocija.Kao granicu prostora,ove slike su izvor za poznavanje Grčkog slikarstva ,koji se nisu sačuvali. Na njima je prikazana scenografija Grčkih komedija i tragedija. Mozaici su imali narativan karakter takođe prikazujući događaje. 1. ženski lik u tondu (u elipsi uspravnoj) Bitka kod Isa (str 151; slika 243)

27

RANO(STARO) HRIŠĆANSKA UMETNOST 11.03.2004.

Rano hrišćanska umetnost se razvija u prvim vekovima naše ere, tačnije od II do IV beka n.e. . U prvo vreme ona se razvijala uporedo sa kasno antičkom umetnošću iz čega je proizašlo da je ona zadržala dobar deo motiva, repertoara, kasnoantičke umetnosti samo što oni sada poprimaju sasvim drugačije simbolično odnosno hrišćansko značenje. U početku u vreme kada je još bila zabranjena hrišćanska vera i hrišćanska umetnost bila je skromna i tajna dok se njenim priznavanjem od strane Konstantina velikog 313. godine. Milanskim ediktom, kao zvanične vere. Njen razvoj dobija pun zamah. Prema svemu ovom razvoj hrišćanske umetnost delimo na: 2. Pre priznavanja hrišćanstva 3. Posle priznavanja hrišćanstva Period pre priznavanja

Obzirom da su hrišćani u početku bili proganjani oni su morali da žive u tajnosti, pod zemljom u katakombama gde se i nalaze prvi ostaci hrišćanske umetnosti. Zbog toga počeci hrišćanske umetnosti pre njenog priznavanja ne poznaju arhitekturu jer su u katakombama živeli i tu se i sahranjivali. Dva osnovna vida umetnosti stvaranja hrišćanske umetnosti iz tog perioda su slikarstvo na zidovima katakombi i nešto kasnije reljefi na sarkofazima. Osnovna tema zidnog slikarstva katakombi je spasenje duše. Dva načina predstavljanja Hrista: 1. Dobri pastir - Hrist kao pastir sa ovcom na ramenima. Kratka belahaljina (tunika). U pozadini pejsaž (str 157; slika 252). 2. Orant - figura u dugoj tunici sa dignutim rukama, moli se (str 157; slika 252).

Po stilu i motivima ovo slikarstvo se naslanja na rimsko, pompejansko slikarstvo samo sada ukazuje na Hrista. Hrišćani su izbegavali da slikaju naga tela. Hrist je uvek obučen.

28

Period posle priznavanja Posle priznavanja nastaje raskošni razvoj hrišćanske umetnosti u punom sjaju. Nova vera zahtevala je adekvatan prostor. Gradi se na zemlji. Tada nastaje i prva hrišćanska arhitektura u kojoj se razlikuju dva osnovna tipa građevina. 1. Prvi tip građevina je bazilika Orjentisana je u pravcu zapad-istok, ulaz na zapadu za razliku od rimskih bazilika gde je ulaz na istoku. Na istoku je apsida sa oltarom. U kaloti apside je oslikan Orant sa ovcama i krst na vrhu. Dve najznačajnije bazilike su : 1. San Apolinare Nuovo

2. San Aplinare in Clase (str 159; slika 255 I tabla u boji 13) Obe u Raveni. Drugi tip građevina je centralnog tipa, kružne osnove natkrivena kupolom. Santa Konstanca u Rimu (str 160) - mauzolej Konstantinove ćerke sa mozaikom i Prikazima vina, grožđa ptica, grančica. Obzirom da je od straha od paganskog i delu pokloništva hrišćanska umetnost se odriče skulpture. Glavna vajarska dela su reljefi na sarkofazima sa istim motivima poznatim sa fresaka u katakombama sa simbolima spasenja i vaskrsa duše 8pastir sa ovcom na ramenima) i naročito priča o Joni (Jonu je progutao kit pa ga posle vratio - vaskrsenje) 1. Najpoznatiji je sarkofag Junija Basa (str 166; slika 263, 264)

Minijature: Slikarstvo u knjigama i rukopisima sa biblijskim događanjima ali i scenama iz svakodnevnog života pa se ta umetnost često razvija nezavisno od crkvene i carske umetnosti. Hrist u svom oreolu uvek ima krst za razliku od ostalih svetaca. Minijature su obično bila početna slova teksta i mogla su da zauzimaju dobar deo stranice. 18.03.2004

29

VIZANTIJSKA UMETNOST Od kraja IV veka pa sve do XV veka (1000 godina) razvoja prolazila je kroz različite faze. Nema jasnog prelaza iz ranohrišćanske u vizantisku umetnost ali zlatno razdoblje je bilo za vreme vlade cara Justinijana i njegove žene Teodore a to je VI vek. Iako je Carigrad bio prestonica carstva, najbogatija grupa spomenika iz zlatnog perioda sačuvana je na italijanskom tlu u Raveni koja je za vreme Justinijana bila glavno uporište vizantiske vlasti u Italiji. Glavni spomenik iz tog vremena je crkva SANT VITALE (str 169; slika 268, 269) u Raveni iz VI veka. Ima oktogonalnu osnovu sa kupolom na sredini (građevina centralnog tipa) i osnova je nastala pod uticajem crkve SANTA KONSTANCA u Rimu koja ima kružnu osnovu. (Crkva St Vitale je bogatije ukrašena i veća.) Dva čuvena mozaika sa obe strane oltara predstavljaju cara Justinijana i njegovu ženu Teodoru (str 170; slika 271 i tabla u boji 14) kako u pratnji visokog sveštenstva i dvorskih dama prisustvuju službi kao da su u dvorskoj kapeli. Stilske odlike: Visoke vitke figure

Izražene oči koje dominiraju na nepokretnim licima , sve je podložno duhovnom (oči su ogledalo duše). Sve telesne vrednosti su svesno podvrgnute duhovnom. To je onozemaljski svet koji umetnost želi da naglasi. Najčešća pozadina je ili zlatna ili tamno plava (vizantisko plavo) da ne bi odvraćala pažnju. 3. Figure su frontalne, ukočene, šematizovane. Odličan prikaz nošnje carstva i sveštenstva. Jako je naglašena linija,

Drugi spomenik na tlu Ravene je Mauzolej GALA-PLACIDIJE sa predstavom dobrog pastira u luneti (luneta - polukružni oblik iznad vrata ili prozora) Najznačajniji spomenik iz vremena Justinijana sačuvan je u Carigradu. Crkva Aja Sofija (str 171) iz VI veka, posvećena svetoj mudrosti a graditelji su

1. Antemije iz Talesa i 2. Isidor iz Mileta

Padom Carigrada u ruke Turaka 1453. pretvorena je u džamiju i tada su joj dodata 4 minareta a u ostalom delu njena arhitektura je ostala nepromenjena. 30

Spomenik iz drugog zlatnog perioda (XI vek) je crkva Sv. Marko u Veneciji (str 174; slika 280). Crkva ima oblik upisanog krsta (grčkog krsta koji je ravnokrak za razliku od latinskog) i ima 5 kupola. 4 u prazninama krsta i jedna na sredini. (upisani krst znači da je osnova pravougaona a unutra je oblik krsta).

31

ISLAMSKA UMETNOST Vremenski period razvoja islamske umetnosti u vremenu od 7 do 18 veka KOJA JE U SVOM DUGOM TRAJANJU PROLAZILA KROZ RAZNE FAZE

Geografski teritorija na kojoj se rasprostirala je velika i spaja istok i zapad 1. ISTOK Palestina,Mesopotamija ,Sirija,Iranska visoravan,Turkistan i Indija. 2. ZAPAD Mala azija ,severna Afrika i Španija. Nastanak vere

Početkom VII veka, 610 godine, u mnogobožačkom gradiču Centralne Arabije, Meki, koji je imao bogatu trgovačku ali siromašnu kulturnu tradiciju, Muhamed je počeo da propoveda verovanje u jednog Boga. 620 godine Muhamed je prinuđen da beži u Medinu gde osniva prvu versku zajednicu a ubrzo postaje i politički vođa grada i osvaja Meku i obližnja područja. Godina muhamedovog prelaska u Medinu 622. godine uzima se kao početak islamskog kalendara. Sama reč islam znači pokornost a njegovi elementi zasnivaju se na judeističko-hrišćanskoj tradiciji. I muslimanska sveta knjiga KURAN (KORAN) sadrži reč božju koju je Muhamedu preneo Arhanđel Džebrail (hrišćanski - Gavrilo). Osim božanske reči kuran sadrži i mnoštvo drugih propisa islamske civilizacije vezane za veru, moral, administraciju i drugo. Kuran mnogo toga preuzima iz BIBLIJE a starozavetne proroke i Hrista ubraja među Muhamedove predhodnike. Strašni sud, raj, pakao, anđeli, đavoli zajednički su elementi ovih religija kao i etičke odnosno moralne zapovesti. Razlike

Razlika je u tome što nema rituala (službe u crkvi) niti sveštenstva odnosno posrednika jer svaki musliman ima pristup Alahu a ono čega treba da se pridržava jeste: 1.- molitva u određeno doba dana, nasamo ili u džamiji. 2.- pružanje milostinje 3.- post 4.- hodočašće u Meku Za života Muhamed je bio glavni vođa ove velike verske zajednice a njegovi naslednici bili su posle njegove smrti, KALIFI tj. muhamedovi izaslanici. Privlačnost islama bila je i u tome što iako je bio nacionalna religija čvrsto usredsređena u Arabiji bio je otvoren prema svima bez obzira na rasu i kulturu. Međutim oni koji su hteli da pristupe veri morali su ne samo da

32

nauče arapski da bi čitali koran već da prihvate i ostale društveno političke zakone muslimanske zajednice. Stilske odlike

Što se stilskih odlika islamske umetnosti tiče one su mešavina ranohrišćanske i vizantiske tradicije sa odjecima helenističkih i rimskih oblika kao i stilskih odlika persijske umetnosti.. Samo umetničko nasleđe na teritoriji na kojoj je nastao islam (Arabija) bilo je gotovo zanemarljivo. Naseljena pretežno nomadskim plemenima Arabija nije imala ostatke monomentalne arhitekture a ni likovne predstave kao ni vajane likove koji nisu postojali zbog muhamedove zabrane idolopoklonstva, slično kao u ranohrišćanstvu. Slično ranohrišćanstvu na početku razvoja islamske umetnosti nisu postojale posebne građevine za molitvu. To je obično bio samo jedan prazan prostor opasan zidovima. Međutim ono što je uvek moralo da se zna to je pravac ka Meki tj. tačka prema kojoj je vernik morao da bude okrenut tzv. kibla - (Piše se quibli tako da mislim da se ne čita kibla, ali neka). Tek krajem VII veka kada je vera dobila na moći a muslimanski vladari se učvrstili na svojim teritorijama počele su da se podižu velelepne džamije i palate. Džamija

Islamski religiozni arhitektonski objekat nije kuća boga niti mesto na kome se održavaju verski obredi već jednostavno pokriven prostor u kome se vernici okupljaju na zajedničkoj molitvi. Izuzev predikaonice ili mimbara u džamiji nema drugog nameštaja. Zbog toga unutrašnji prostor ostavlja utisak praznine i jednostavnosti. Međutim iako nema nameštaja prostor džamije nije sasvim prazan, on je ispunjen mnoštvom stubova koji gotovo zakrčavaju unutrašnji prostor. Ti stubovi nose lukove koji uz kupolu čine glavne karakteristike islamske arhitekture. Nijedna druga umetnost nije dostigla toliku raznovrsnost tipova i oblika lukova kao islamska.

Polukružni Prelomljeni Saracenski Iako je osnovna namena džamije bila zajednička odaja vernika ona je služila i za druge potrebe. Za održavanje sudskih procesa, nastave pa i kao prenoćište ili utočište za beskućnike. Osim same džamije koja je obično pravougaonog oblika u prvo vreme pokrivena drvenom tavanicom a kasnije kupolom ceo kompleks obično je sadržao i kvadratno otvoteno dvorište sa tremom u čijem se središtu nalazio šedrvan ili fontana jer je pre molitve musliman bio dužan da se očisti nizom ritualnih umivanja.

33

Kao treći element bio je minaret. To je vertikalna kula sa koje mujezin pet puta dnevno poziva na molitvu. SPOMENICI

Prva džamija u Arabiji, velika džamija remekdelo arapske arhitekture izgrađena u Samari u Turkestanu u 9 veku. Ovu najveću građevinu Istočnog sveta koja je mogla da primi 100000 ljudi podigao je veliki graditelj Samare ,Mutavakil . Mutavakilova džamija u Iraku (današnjem) - (str 186; slika 294). Veliko pravopugaono dvorište 25 brodova pokrivenih drvenom tavanicom koju je držalo 500 podupirača,izvan zidova džamije podignuto je spiralno minare čiji Izgled nas potseća na Vavilonsku kulu ili na Zigurate stare Mesopotamije. Velika džamija u Damasku iz 8 veka pod dinastijom Omajada . Arapi su zavladali Španijom, prva islamska teritorija na zapadu

od 8 do 15 veka. 1. Kordova grad na jugu bio je pod dinastijom Omajada,središte kulture i nauke Čuvena velika džamija u Kordovi iz 8 veka koja je 3 po veličini u svetu, i ona je bila pokrivena drvenom tavanicom,i zakrčena mnoštvom stubova koji su nosili bogato ukrašene lukove.Ornamenti štuko plastika ( u gipsu) .Oni pripadaju mavarskom stilu islamske umetnosti koji se razvijao u Španiji i severnoj Africi, u kojim su naglašeni dekorativnost,raskoš,bogatstvo i slikovitost. Mavarski stil dostigao je vrhunac razvoja u 16 veku, u Granadi u palati Alhambra što na arapskom znači crvena, nazvana tako po crvenoj boji svojih zidova, izuzetno raskošna i dekorativna, ukrašena ornamentima u štuku i mozaicima od fajansa .Posebno su raskošni enterijeri i dvorišta od kojih je jedno nazvano

34

dvorište lavova, po fontani koja je postavljena na statue lavova.Zidovi svodovi i kupole deluju kao čipka a spoljašnost palate je jednostavna,ali se nalazi u sred vrtova bujne vegetacije izgleda kao u pričama iz 1001 noći. Pomenućemo i Mašata u Jordanu čiji čipkasti ornamenti koji podsećaju na Vizantiski arhitektonski ornament.Značajan doprinos dali su Turci najpre Seldžuci a zatim i Osmanlije .Njihov doprinos islamskoj arhitekturi je novi tip džamije takozvane (str 187, 188, 189) Medrese koje su stvorili u 11 veku.Najpoznatiji primer je Medresa sultana Hasana (str 189; slika 301)

u Kajru iz 14 veka.Njen glavni deo je četvrtasto dvorište sa šedrvanomu sredini ali se po nečemu izdvaja,geometriska čistota koja je suprotna prostoru arapskih džamija koje su zatrpane stubovima.Sultanov mauzolej velika kockasta građevina sa kupolom koja vodi poreklo od Vizantiske kupole. Naj čuveniji mauzolej islamske arhitekture je Tadž Mahal kod Agre u Indiji (str 190; slika 303), Koji je jedan od muslimanskih vladara sagradio svojoj ženi.Laka elegancija odaje sličnost sa Alhambrom.Otomanski Turci dali su svoj novi tip džamije ukrštajući Jedna nosi ime džamija sultana Ahmeda iz 17 veka koja svojim oblikom u mnogome podseća na Aja Sofiju ali je skladnija i pravilnija. Ova džamija je nazvana po zidnoj dekoraciji od keramičkih pločica sa biljnim motivima plave i bele boje.Arhitektonska dekoracija od pločica imala je značajnu ulogu u osmanliskoj umetnosti iz 17 veka Ahmeda 1 prva polovina 17 veka.. Plava džamija predstavlja cvetanje islamske arhitekture .Arhitektura je glavna grana Islamske umetnosti,jer su zbog Muhamedove osude idolopoklonstva ,za umetnike bile zabranjene predstave ljudskog ili životinjskog lika .Zbog toga su šare geometriskog ili biljnog ornamenta ,tose odnosi na monumentalnu umetnost. Ali se nije odnosilo tako strogo na keramiku i minijaturu gdesu radjene stilizacije. Koran izričito kaže da su statue delo satane.

35

SREDNJI VEK

Obuhvata 1000 godina od 5 do 15 veka označavao prazan interval između klasične starine i njenog ponovnog rađanja u.Renesansi u Italiji zvano (mračno doba). Pozitivniji pogled na ovaj period umesto mračnog doba Doba vere. Vremenski period se smanjivao da bi se sveo na 2oo godina. Između

smrti Justinijana i vlade Karla Velikog.

Itaj period se smanjuje jer je čak i u to vreme bilo umetničkih ostvarenja Tako da se ta slika menja. 2. Germanska plemena u vreme propadanja Rimskog carstva ,došla su sa istoka u zapadnu evropu,ponela su sa sobom staru tradiciju životinjskog stila koji su koristili pri izradi nomadske opreme .Ovaj stil je postao značajan kao Keltsko Germanski ranog srednjeg veka. Razdoblja prosvećenosti kombinacija apstraktne i organske kombinacije pa je u različitim tehnikama najčešće u metalu karakteristika tog stila. 1. U zanatskom pogledu prefinjena na poklopcu za kožnu torbuiz 7 veka rađena u zlatu i emajlu.nalazimo motive ljudske figure u sredini između dve životinjske.ili borbu životinja čiji se delovi tela produžavaju u isprepletane trake koje čine glavni dekorativni element. Komadi u drvetu zbog trošnosti nisu sačuvani u velikom broju ali ih je najviše bilo u Skandinaviji gde je ovaj stil najviše cvetao (str 195; slika 313). 1. Glava životinje (lavlja) iz 9 veka nađena na vikinškom brodu u Norveškoj 2. Prikaz životinje razjapljenih čeljusti vrlo je realističan i deluje zastrašujuće.

Ovakva čudovišta obično su se nalazila na pramcu brodova da zastrašuju neprijatelja. Veličina 13 santimetara izvanredna zanatska izrada u malim dimenzijama Minicioznost i finoća postupka isprepletane trake koje smo videli na ovoj torbi u metalu odaje poreklo iz radova u metalu. U razdoblju neprosvećenosti veliki značaj imali su Irci,koji su preuzeli vođstvo

36

u zapadnoj evropi.Period od 7 do 9 veka zlatno doba Irske ,oni se razlikuju od Engleza nisu bili u sastavu Rimske imperije.Misionari iz Engleske koji su u 5 veku u Irsku doneli hrišćanstvo ,zatekli su Keltsko društvo potpuno varvarsko Hrišćanstvo je Irsku dovelo u dodir sa sredozemnom civilizacijom ali ih nisu orjentisali prema Rimu Kako je Rimska crkva bila građanska institucija ona nije bila podesna za seoski način života Iraca .Irskim hrišćanima bili su bliži primeri iz Egipta i bliskog istoka koji su duhovnost tražili u pustinjskoj usamljenosti.Grupe ovakvih isposnika koji su gajili asketizam osnovali su prve manastire Koji su postali centar nauke i umetnosti.Glavni radovi u manastirima koji su brzo širili uticaji pokrštavali druge narode,vezani su za ukrašavanje Jevanđelja čijim se prepisivanjem širila vera.i ako je ovim iluminacijama ukrasi u knjigama vidno uticali na rano hrišćanske iluminacije rukopisa, ali nisu samo kopirani već su ovog puta uspostavljena nezavisna tradicija Stranica sa krstom iz Lindisfarskog Jevanđelja (str 196; slika 315) jedan je od reprezentativnih prikaza takozvanog Hiberno Saksonskog stila. Keltski i Germanski je cvetao u manastirima koje su Irci osnovali u Saksonskoj Engleskoj.Ovaj motiv koji smo nalazili na poklopcu Kožne torbe sa životinjama obrađen je sa većom disciplinom i umetničkim umećem. Razgoropađene zveri kao da su ukroćene višom silom, krstom u postupku koji je podlegao složenim umetničkim pravilima. Od figuralnih predstava najveći su Jevanđelista Lav SV.Marka (str 217; tabla u boji 17) iz Ehternaškog iz srednjeg veka. Ljudska figura ostala je još dugo van domašaja Keltskog i Germanskog porekla, bronzana ploča sa predstavom raspeća rađena za povez knjige iz 8veka pokazuju nemoć Keltskih i Germanskih umetnika nad ljudskim telom. U vreme neprosvećenosti slično Irskom kolegi,osetno su je Germanski umetnik u severnoj Italiji koji je za krstionicu Katedrale u Cividalu u Italiji (str 198; slika 318) izvajao reljefni mermernu parapetnu ploču sa simbolima 4 Jevanđelista koji predstavljaju životinje vidno lišen smisla za predstavljanje životinjske figure Predstavio je ornament.Anđeo (Mateja) Lav( Marko) ,Orao (Jovan), Bik ( Luka).

37

RANI SREDNJI VEK Prvobitni naziv srednji vek obuhvatao je hiljadugodišnji period od 5.do 15.veka. Rani srednji vek je najčešće označavao prazan interval između klasične starine i ponovnog rađanja renesanse u Italiji i zbog toga je taj period najčešće nazivan mračno doba. Pozitivniji pogled na ovaj period - umesto termina mračno doba upotrebljavao se termin doba vere, a njegov vremenski period se stalno smanjivao da bi se na kraju sveo na svega 200 godina između smrti Justinijana i vlade Karla Velikog. I taj period će se vremenom smanjivati jer je čak i u to vreme bilo značajnih umetničkih ostvarenja tako da se ta slika stalno menja. Germanska plemena koja su u vreme propadanja rimskog carstva sa istoka prodrla u zapadnu Evropu donela su sa sobom staru i široko rasprostranjenu umetnički tradiciju tzv. Životinjskog stila koju su koristili prilikom izrade nomadske opreme. Ovaj stil postao je značajan element keltsko-germanske umetnosti ranog srednjeg veka tzv. Razdoblja prosvećenosti. Kombinacija apstraktnih i organskih oblika prikazana je u različitim tehnikama, najčešće u metalu, je karakteristika tog životinjskog stila u zanatskom pogledu često vrlo prefinjena. Primer:

3. Poklopac za kožnu torbu iz 7.veka, rađenom u zlatu i emajlu, nalazimo motive ljudske figure u sredini između dve životinjske ili borbu životinja (str 195; slika 313) čiji se delovi tela produžavaju u isprepletene trake koje čine glavni dekorativni element ove predstave Komadi u drvetu zbogf trošnosti materijala nisu sačuvani u velikom broju ali ih je najviše bilo u Skandinaviji gde je životinjski stil najduže cvetao. 10. Glava životinje (lavlje?, ja kapiram da je zmija) iz 9.veka, nađena na vikinškom brodu u Norveškoj. Prikaz životinje razjapljenje čeljusti (str 196; slika 314) izvanredno je realističan i deluje zastrašujuće. Ovakva čudovišta obično su se nalazila na pramcu vikinških brodova sa ciljem da zastraše neprijatelja. Ova figura je visoka 13 cm. Stil: izvanredna zanatska izrada, u malim dimenzijama, minicioznost izvanredna i finoća postupka. Isprepletane trake koje smo videli na prethodnom primeru u metalu, odaje svoje poreklo iz radova u metalu. /Dženson/ U razdoblju neprosvećenosti veliki značaj imali su Irci koji su preuzeli duhovno i kulturno vođstvo u zapadnoj Evropi. Period od 7.- 9.veka ustvari je zlatno doba Irske. Oni, za razliku od Engleza nikada nisu bili u sastavu rimske imperije. Misionari iz Engleske koji su u 5.veku u Irsku doneli hrišćanstvo zatekli su tamo keltsko društvo potpuno varvarsko. Hrišćanstvo je Irsku dovelo u dodir sa sredozemnom civilizacijom ali ih nije orijentisalo prema Rimu već su izraženu lokalnu nezavisnost ispoljavali i onda kada su bili otvoreni za primanje od drugih što su prilagođavali svom duhu.. Kako je rimska crkva u suštini bila gradska institucija ona nije bila podesna za seoski način života Iraca. Irskim hrišćanima bili su bliži primeri iz Egipta i Bliskog Istoka koji su duhovnost tražili u pustinjskoj usamljenosti. Grupe ovakvih isposnika koji su gajili asketizam osnivale su prve manastire koji su ubrzo postali centri nauke i umetnosti. Glavni umetnički radovi u ovim manastirima koji su brzo širili svoj uticaj i pokrštavali druge narode vezani su za ukrašavanje jevanđelja čijim se prepisivanjem širila vera. Iako je u 38

ovim iluminacijama vidan uticaj ranohrišćanskih iluminiranih rukopisa ali oni nisu slepo kopirani već je i ovoga puta uspostavljena sopstvena nezavisna tradicija. Primer (Dženson):

17. stranica sa krstom iz LINDINSFARKSKOG JEVANĐELJA, iz 7.veka jedan je od reprezentativnih primera takozvanog hiberno-saksonskog stila u kome su bili izmešani keltski i germanski elementi a koji je cvetao u manastirima koje su Irci osnovali u saksonskoj Engleskoj. Ovaj motiv, koji smo nalazili i na poklopcu kožne torbe - preplet sa životinjama obrađen je sa mnogo većom disciplinom i umetničkim umećem. Razgoropađene zveri kao da su ukroćene višom silom odn.krstom u ovom slučaju, u postupku koji je podlegao složenim umetničkim pravilima.

Od figuralnih predstava u ovim ilustracijama najčešći su simboli jevanđelja - kao što je LAV ST MARKA

19.Lav svetog Marka iz Erteri Ehternaškog četvorojevanđelja iz 7.veka (Dženson) Ljudska figura ostala je još dugo van domašaja keltskog i germanskog umetnika. 27. Bronzana ploča sa predstavom raspeća verovatno rađena za povez neke knjige (iz 8.veka) pokazuje nemoć keltskih i germanskih umetnika pred ljudskim likom. On čak ljudsko telo ne može da shvati kao organsku celinu već su Hristova glava i ruke i noge dodatno pripojeni središnjem delu, sastavljenom od zavojaka i prepleta već čuvenog motiva (Dženson) Slična je situacija bila i u drugim delovima Evrope u vreme tzv.»neprosvećenosti». Slično irskom kolegi osetio se i germanski umetnik u severnoj Italiji koji je za krstionicu katedrale u Cividalu (Italija) izvajao reljefnu mermernu parapetnu ploču sa simbolima 4 jevanđelista koji predstavljaju čudna stvorenja. Vidno lišen smisla za predstavljanje životinjske figure, sa mnogo više veštine prikazao je ornament koji mu je bio mnogo bliži. Anđeo (Mateja) Lav( Marko) ,Orao (Jovan),

39

Bik ( Luka).

KAROLIŠKA umetnost Karlo Veliki

KARLO VELIKI

751 g. Pipin Mali je krunisan za kralja Franačke države. Njegov naslednik Karlo Veliki je pokušao da rekonstriše Rimsko Carstvo, a 800 g. je proglašen od strane pape za cara Rimljana. Samim tim umetnost Zapadne Evrope ponovo veže za antiku, kao deo svesne političke obnove. «Karolinška obnova» može se nazvati prvom i najvažnijom fazom stvarnog sjedinjavanja keltsko-germanskog duha sa duhom sredozemnog sveta. Likovne umetnosti imale su važnu ulogu u karolinškom programu. Iz književnih izvora saznajemo da su se u karolinškim crkvama nalazili zidne slike, mozaici i reljefi, ali je sve skoro iščezlo. Sačuvali su se samo iluminirani rukopisi, radovi u slonovači i zlatu. Umetnik naglašava «prozorski» vid slike. Dinamizam linije podseća na plahovit pokret iz doba neprosvećenosti. Poznata je Renska škola karolinških rukopisa. Kraj karolinške umetnosti se poklapa sa krajem Karolinškog Carstva, druga plovina IX veka. Karakteristike karolinške umetnosti: 1. 2. 3. 4. 5.

orijentacija od simbolike ka naraciji uvedena ljudska figura koje ima negativan odnos prema antici funkcionalno dimenzionisanje figure, prema značaju rade se minijature i freske skulpture nemaju treću dimenziju

Dela: Odo iz Melza, katedrala u Aachenu, 796 - 895 g., (westwerk (dodavanj evd ekule na pročelju) - spajanje svetovnog i duhovnog) 1. Odo iz Melza, katedrala u Aachenu, 796 - 895 g., (westwerk - spajanje svetovnog i duhovnog) - (str 201; slika 419) 2. Sv. Mateja iz Jevanđelja Karla Velikog, 800 - 810 g. 3. Sv. Marko iz Jevanđelja renskog nadbiskupa Eba, 816 - 835 g., ustreptala energija koja sve stavlja u pokret (str 203) 4. Ilustracije iz Utrehtskog psaltira (str 204) 5. Adam i Eva iz Biblije Karla Ćelavog, 850 g., živahno pripovedanje 6. Prednje korice Četverojevnđelje iz Lindaua, 870 g., zlato idrago kamenje (str 218; tabla u boji 18) 40

OTONSKA UMETNOST

Raspadom Karolinškog Carstva 843 g., Verdenskim ugovorom, nastaju tri anarhična kraljevstva, kojim vladaju saksonski kraljevi. Stalne provale Normana predstavljaju smetnju decenijama dalji razvoj umetnosti. Četiri važna događaja za razvoj Otonske umetnosti su:

2. 910 g. osnovana opatija Cluny, sto predstavlja značajnu versku obnovu 3. 936 g. Oton I u Aachenu je krunisan za cara, krunisao ga Sv. Benedikt, obećava obnoviti državu Karla Velikog 4. ženidba Otona I udovicom langobardskog kralja, te ga papa 962 g. kruniše za cara Svetog Rimskog Carstva 5. 972 g. Oton II ženi vizantijsku kneginju (princezu) Teofanu Nemačka, dakle, postaje vodeća sila u Evropi u političkom i kulturnom pogledu. Otonska umetnost počinje kao obnova karolinških tradicija, uz jake vizantijske uticaje, uz dodatno naglašavanje ceremonijalnih i kulturnih vrednosti. Otonski umetnik prevodi vizantijski jezik na jezik skulpture velikih dimenzija. Plemeniti patos menja izražajnim realizmom, koji od tada postaje glavna snaga nemačke umetnosti. Linearni je stil. Plavo vidljivo nebo menja zlatnu pozadinu. Radilo se slikarstvo, skulptura - reljef i crtež snažne grafike. Od vizantije je uzet estetski simbolizam. Dela: 2. Gerovo raspeće, 975 - 1000 g., drvo, katedrala u Kelnu (str 205; slika 328) 3. Bronzana vrata biskupa Bernwarda za crkvu St. Michael, 1015 g., Hildeshajm (str 207; slika 332) 4. Korice za Codex Aureus iz Echternacha, 983 g. 5. Minijature iz Jevanđelja manastirske poglavarice Hilde, početak XII veka,Darmstadt GOTIKA

Nastala je na maloj teritoriji u okolini Pariza ali se vrlo brzo šiiri i postaje intrenacionalni stil. Izgradnjom crkve St Denis (Deni) blizu Pariza početkom 12v zapošinje gotička umjetnost. Stara građevina koja je jedno vrijeme bila glavni spomenik karolinške dinastije, proširena i prepravljena kako bi postala duhovno središte francuske i glavna hodočasnička crkva. I pored ostataka romaničkih elemenata, rebrasti - krstasti svod i prelomljeni luk, elementi su gotičke arhitekture. (Potporni luk ili KONTRAFORA= 3ći elemenat po kome se prepoznaje gotička umjetnost.) Ove građevine streme u visinu i imaju mnogo stakla, naglašena vertikalnost. Unutrašnjost je viša, šira i svjetlija. ukras je vitraž i to je glavna dekoracija. Najviši umjetnički izraz gotičke arhitekture je katedrala koja je uz gradska utvrđenja i znakove, čini srednjovjekovni grad. (primjeri: katedrala u Laonu i Notre Dam u Parizu) (str 231; slika 369, 370)

41

Lakoča prostora u odnosu na tečku romaničku arhitekturu, upadljivo upada u oči, kao i do te mjere povećani prozorski otvori, da pokrivaju čitavu širinu zida. Odatle je prostor gotičkih crkava koje za razliku od romaničkih streme u visinu, daleko prostraniji i svjetliji. S obzirom da zidovi nisu masivni i teški i da nisu u mogućnosti da nose tako veliku visinu, još jedna karakteristika gotičke arhitekture su potporni luci sa spoljnih strana, tako da je unutrašnjost ostala čista i neopterećena. Kontrafora (primjeri Notre Dam u Parizu, Šartru, Amijenu i Remsu [u ovoj crkvi su i krunisani francuski kraljevi]).

HARMONIJA, GEOMETRIJSKI RED, PROPORCIJE, OPŠTA URAVNOTEŽENOST.

Engleska, Njemačka i Italija su zemlje gdje je romanika jako dugo trajala i zbog rimske tradicije, naročito u Italiji, gotika se jako teško primala (romanika im je bila bliža). 1. ITALIJA: katedrala u Milanu, 13v, pretjerano kitnjasta (str 247; slika 393), katedrala u Firenci: više podsjeć a na romaniku, prozori su gotič ki, ostali su masovni zidovi, uvedeni vitraži, bazilika Sv Franje u Asiziji palata Vekio u Firenci. (str 247) Ca'd'oro (Kadoro), Venecija, 15v, primjer cvjetne, pozne gotike (str 248; slika 395) 3. FRANCUSKA: katedrala u Amijenu: prelomljeni lukovi na portalu, moćna skulpturalna dekoracija vezana za portal (narativna skulptura, didatička uloga) - (str 233; slika 374). Šartr: portal, skulptura prizor Hrista i apostola na stubovima, dosta ukrasa (str 233; slika 373). SKULPTURE

U odnosu na romaničku skulpturu, u gotičkoj skulpturi zapaža se veći red, ozbiljnost i uklopljenost u arhitektonski okvir. Ono što je posebno važno, gotička skulptura teži oslobađanju arhitekture. Gotičke skulpture su mnogo realističnije imaju prirodniji položaj i proporcije i šak imaju svoj unutrašnji život.

42

One odišu mirnim i svečanim duhom a teme su i dalje biblijske sa namjerom da prikažu francuske kraljeve kao duhovne nasljednike starozavjetnih kraljeva i povežu duhovnu i svetovnu vlast. Osim religioznih tema, u gotici se javljaju i svetovne. Omiljeni lik u prikazivanju je Bogorodica.

43