Istorija Srba Iz Hrvatske

[TYPE THE COMPANY NAME]

Istorija Srba iz Hrvatske [Type the document subtitle] rajko tina 6/11/2012

[Type the abstract of the document here. The abstract is typically a short summary of the contents of the document. Type the abstract of the document here. The abstract is typically a short summary of the contents of the document.]

ISTORIJA

Naseljavanje i seobe Srba na teritoriji Hrvatske

Prvi Srbi u severnoj i srednjoj Dalmaciji pojavili su se u prvoj polovini XIV veka. Prema skoro uzgrednoj napomeni jednog hroničara, prva seoba Srba u Dalmaciju desila se 1305. godine. Sledeća je bila 1338, kada je hrvatski magnat Mladen Šubič u sukobu s kninskim knezom Nelipićem, od bosanskog bana Stevana Kotromanića zatražio ne samo vojsku nego i narod “koji bi mogao naseliti opustjela mjesta oko Skradina i reke Krke”, i jedni i drugi odazvaše se u velikom broju – konstatuje istoriograf dalmatinskih Srba. Dalji podsticaj za doseljavanje Srba u severnu Dalmaciju bila je udaja Jelene, sestre cara Dušana, za Mladena Šubića, 1347. godine. Ona je, posle muževljeve smrti 1348. godine, postala gospodarica gradova Klisa i Skradina. U jesen ili zimu 1355. godine u Jelenine gradove “stigla je vojska srpskog cara” pod dvojicom njegovih vojvoda, ali se u njima nije dugo zadržala, pošto je Dušan već bio mrtav; ta vojska vratila se, a njen komandant Đuraš Ilijić grad Skradin predao je Mlečanima. U vezi s Jelenom i Dušanovim pohodom prema njenim oblastima, Nikodim Milaš konstatuje da “Skradin i Klis postaju srpski gradovi”, u čiju se opustelu okolinu naseliše Srbi, većinom iz Hercegovine. Tako je Srpstvo “uhvatilo duboka korijena u zemljama okolo rijeka Krke i

2

Cetine” još i pre vldavine bosanskog kralja Tvrtka I nad Dalmacijom. Na to upućuju i podaci iz “Dalmatinske hronike” zadarskog nadbiskupa koji navodi “da je 1371. godine prešlo (iz Bosne) mnogo srpskog naroda” koji se nastanio “u brjegovitim stranama Dalmacije”. Tih, Srba, “Vlaha-šizmatika”, bivalo je sve više, tako da su zabeleženi u Zadru, Šibeniku, Obrovcu a stigli su i pred zidine grada Trogira . Kada je kralj Tvrtko 1390. zavladao Dalmacijom, njena vrata za doseljavanje Srba još su šire otvorena, pa su nove i nove grupe stizale ovamo, naročito na prostoru Knina, “koji postaje srpskim mjestom”.U vreme kralja Stevana Dabiše, Tvrtkovog naslednika, 1394. i 1397. godine, kada su Turci izvršili prodore u Bosnu, došlo je do novog talasa iseljavanja Srba u Dalmaciju, naročito oko Knina. u Kninsko polje, Golubić, Pađene, Polaču. To se ponovilo i između 1413. i 1417, kada je u Dalmaciju prešlo tako mnogo Srba, da se iz te mase moglo dobiti 5.000 dobrih vojnika. Drugi izvori beleže da je 1450. godine iz Bosne “prešao jači broj Srba u današnje Kotare” i da je tada naseljena Kula Atlagića, u kojoj je, kao i u Pađenima, Polači, Golubiću i Kninskom polju, podignuta srpska pravoslavna crkva kao najubedljiviji dokaz o njihovom prisustvu u tom delu Dalmacije. Učvrstivši se u Bosni i otkidajući od Ugarske i Mletačke republike delove Dalmacije, Turci su i sami sprovodili preseljavanje Srba u svoje pograničke oblasti, pa je tako, od 1523. do 1527. godine, iz Bosne, Hercegovine i Stare Srbije izvedena “najveća seoba Srba u Dalmaciju”. Prema Končarevićevom srpskom letopisu, tada je u Dalmaciju došlo”više hiljada srpskih porodica sa mnogim sveštenicima” u mesta napuštena od starosedelaca-Hrvata. To potvrđuje i jedan zvanični izveštaj mletačkoj vladi iz 1527, u kome se kaže da se “više hiljada srpskih porodica naselilo u Kninsku krajinu, Bukovicu u Kotare”. Tada su podignute mnoge pravoslavne crkve, primerice u Biljanima, Ostrovici, Karinu,

2

Đevrskoj, Kistanjima, Biovičinom selu Radučiću, Mokrom polju, Žagroviću. Nedugo posle toga, od 1537. do 1540. godine, došlo je do mletačko-turskog rata i podele Dalmacije između Mletačke republike i Otomanskog carstva: Republika je zadržala uski primorski pojas s gradovima dok je Turskoj pripao kontinentalni deo koji obuhvata Kotare, Bukovicu, Kninsku krajinu u okviru novostvorenog Ličkog sandžaka, zatim Kosovo polje, Cetinsku krajinu i druge delove s druge strane reke Krke. Koliko je bilo Srba u “turskoj” Dalmaciji ne možemo reći; u “mletačkoj” Dalmaciji, pak prema zvaničnom izveštaju iz 1575. godine, bilo je svega 40.656 duša, od kojih 13.297 Srba. Prošle su zatim decenije bez znatnijeg pomeranja stanovništva, a onda, 1633. godine, iz Bosne i Srbije, zbog turskih zuluma, “jaki broj srpskih porodica” prebegao je na mletačku teritoriju i naselio se na prostore oko Zadra, Šibenika i drugih gradova o čemu je zvanični izveštaj poslao lično dalmatinski providur Frančesko Zena. No petnaestak godina kasnije kužna epidemija pohodila je ove krajeve, naročito oko Šibenika, i odnela na hiljade duša dok se deo stanovništva zbog gladi, odselio u druge pokrajine. Pola veka kasnije, u toku rata Svete lige protiv Turske, od 1683. do 1699, došlo je do promene mletačko-turske granice u Dalmaciji. Republika je došla u posed Kninske krajine i potpuno zaokružila granice Dalmacije, koje će se zadržati do kraja mletačke vlasti na ovoj strani Jadranskog mora. U toku XVIII veka samo dva izvora svedoče o novim seobama Srba u mletačku. severnu Dalmaciju. Prvi potiče iz 1706. godine od vikara skradinskog biskupa, koji tvrdi “da se u tridesetak sela Skradinske biskupije naselilo više od 10.000 šizmatika iz Panonije, koje je prevodilo njihovih dvadesetak kaluđera”. No za tu vest teško je naći potvrdu u drugim izvorima, pa je moguće oceniti da li je ona potpuno verodostojna. Prema drugom izvoru, u toku rusko-

2

turskog rata 1768-1774. dosta Srba iz Bosne prešlo je u Dalmaciju, od kojih se samo u Skradin naselilo 400 duša, dok je nama nepoznat broj ostao u okolini Zadra, Šibenika i Knina. Deset godina pre toga, 1758, Dalmacija i Boka Kotorska imala je 51.268 pravoslavnih podanika koji su činili jednu trećinu celokupne njene populacije. Veći deo srpskog stanovništva nalazio se, naravno, u severnoj Dalmaciji oko Zadra, Knina i Benkovca. Međutim, u osmoj deceniji XVIII veka srpsko stanovništvo u severnoj Dalmaciji proredilo se zbog iseljavanja do koga je došlo zbog gladi i verskog ugnjetavanja, a iz onog dela koji je bio pod Turcima, zbog njihovog zuluma nad hrišćanima. Arhimandrit manastira Krupe, Ferasim Zelić, zabeležio je da se zbog gladi 1774. godine u Tursku i u Austrijsku monarhiju (u Srem ponajviše) iselilo oko 1.000 srpskih porodica. Prema službenim podacia u arhivu Slavonsko-sremske generalne komande u Osijeku, samo u Sremsku vojnu krajinu tih godina doselilo se:

Godina

1773. 1774. 1775. Svega

Iz “turske” Dalmacije

Iz “mletačke” Dalmacije

Lica Porodica 2 53 97 152

Lica Porodica 42 381 / 423

18 500 152 670

273 3.118 / 3.391

Sve u svemu, u Sremsku vojnu krajinu preselilo se 575 porodica sa 4.061 licem.

Najviše preseljavanja bilo je iz mletačkih Ravnih Kotara pod predvodništvom popa Jovana Ugarkovića. Druge srpske

2

dalmatinske porodice naseljene su (Slavonija) i Šajkaški bataljon (Bačka)

u

Gradišku

regimentu

Zbog navedenih razloga, do novog iseljeničkog talasa iz mletačke Dalmacije došlo je od 1782. do 1785. godine, U pitanju je bilo “više hiljada duša” koje su preko Karlovačkog generalata upućivane u Slavonsko-sremsku vojnu krajinu, u Šajkaški bataljon, u Banatsku vojnu granicu, pa i u pojedine županije. Srpski preseljenici iz Dalmacije bili su u brlo bednom stanju, izgladneli i često oboleli, pa ih je samo od onih iz 1770-tih godina XVIII veka pomrlo preko jedne hiljade, iako su graničarske vojne vlasti nastojale da im pomognu u smeštaju, ishrani, pa i lečenju. U to vreme, 1785. godine prema iskazu samih Srba, njih je u Dalmaciji (bez Boke Kotorske) bilo preko 40.000 duša. Generalni providur za Dalmaciju u jednom izveštaju iz 1790. godine navodi da je na području Zadra u 12 srpskih sela i 89 zaselaka bilo 24.313 duša. Posle propasti Mletačke republike 1797. godine, Dalmacija i Boka Kotorska došle su pod austrijsku, zatim pod francusku i, od 1813. godine, ponovo pod austrijsku vlast, a stanovništvo se ustalilo u svojim naseljima. Prema pouzdanom izvoru crkvenog porekla, godine 1835. u Dalmaciji je bilo 71.426 stanovnika srpske narodnosti, vere pravoslavne. LIKA, KRBAVA, KORDUN I BANIJA Posle osvajanja Bosne 1463. godine, Turci su vrlo opasno ugrozili stare hrvatske, pa čak i slovenačke zemlje. Njihovi konjički odredi duboko su prodirali prema zapadu, palili, pljačkali, razarali naselja i dobra, a stanovništvo ubijali, rasterivali ili odvodili u roblje. Pojas opustošene, “ničije” zemlje proširivao se i pomerao prema Kupi i Velebitu, u blizinu primorskih gradova. Da bi osvojene zemlje zadržali i pretvorili u baze za dalja osvajanja, Turci su ih počeli naseljavati novim stanovništvom, 2

najčešće srpskim (“ vlaškim” ), koje su koristili ne samo kao sasvim obespravljenu spahijsku raju, nego i kao pomoćnu i posadnu vojsku-mortoloze, akindžije, itd, često i pod komandom srpskih narodnih starešina, vojvoda, serdara, knezova. Tako je s njihove, turske strane vršeno stalno useljavanje Srba u krajeve daleko od matične zemlje. Hrvatske, odnosno austrijske vlasti budno su pratile događanja na turskim granicama i iza njih, pa od njih potiču vesti o kolonizovanju Srba koji nisu svojom voljom “osvajali” hrvatske zemlje, nego su ih Turci na to primoravali, ali tim i stvarali mogućnost za njihovo svesno prelaženje na hrišćansk stranu, tako da su se Srbi već krajem XV veka, a kasnije još u većoj meri, našli tragično razdvojeni na one pod hrvatskim plemićima i austrijskim carskim komandantima u Hrvatskoj, Sloveniji i onovremenoj Slavoniji, na jednoj, i na one pod Turcima u Bosni i turskom delu Slavonije, na drugoj strani. Prema istoriografu srpskih seoba u Hrvatsku Aleksi Iviću, koji je najpotpunije prikupljao i proučavao izvornu građu iz arhive u Beču, Gracu, Zagrebu i Ljubljani, kao i odnosnu istorijsku literaturu, prva vest da Turci naseljavaju Srbe na osvojene hrvatske zemlje potiče iz 1551. godine: “Posekli su šume i na te krčevine naselili su Srbe (...) od mesta Srba prema Bihaću i od Srba prema Kozlovom polju (...). Naseljeno ih je nekoliko hiljada sa preko sto hiljada komada marve pa su tako pojačali stanovništvo takozvane Tromeđe (...) na kojoj se sastaje Hrvatska sa Bosnom i Dalmacijom”. Energični bosanski paša Ferhad Sokolović svoja osvajanja proširio je do donjeg toka Kupe i domogao se Ostrošca, Podzvizda, Kladuše ... i u te tvrđave doveo srpske posade, a oko njih naselio srpsko odnosno bosansko “vlaško” stanovništvo. Osvajanjem većeg dela Like Turci su još zapadnije pomerili međe srpskog etnosa. U tom smislu delovao je i osvajač Bihaća, Hasanpaša Predojević, koji je 1582-1583. godine “ceo kraj oko Bihaća”naselio Srbima.

2

Međutim, i na hrvatskoj, odnosno austrijskoj strani računalo se sa Srbima kao iskusnim ratnicima protiv Turaka, pa su oni rado primani, ukoliko su sami, iz Bosne, prebegavali u hrvatske zemlje, odnosno kad su putem provaljivanja hrišćanske vojske u Bosnu zarobljavani ili dobrovoljno odvođeni u hrišćanski deo Like, Krbave, Korduna i Primorja, da bi u njima, kao vojnici-seljaci ili seljaci-vojnici, čuvali tvrđave i obrađivali zemlju Između hrvatskih plemića Srbe su prvi dovodili grofovi Zrinski i Frankopani pošto su se njihovi posedi najpre našli pod udarom Turaka. Tako se već od 1493. godine na Modruši pominje srpska straža pod svojim zapovednicima-vojvodama srpskog imena, a 1500. godine, prilikom razneđivanja Modruše i Vitunja, govori se o tamo naseljenim Srbima. Pre 1540. godine Srbe nalazimo oko Ogulina, kao straže i kao hrišćanske uhode prema teritoriji pod Turcima, a zatim 1544. i kao podanike bana Nikole Zrinskog na njegovim posedima oko Ribnika, u Prilišću i Raspojniku na Kupi s obavezom da mu služe u ratu i miru, da mu daju polovinu ratnog plena, a za uzvrat da budu slobodni od drugih dažbina i obaveza. Istoričar Manojlo Grbić srpska naselja, istina, privremenog karaktera, u to doba nalazi i oko grada Bosiljeva, grofova Frankopana. Ovom prilikom prelazimo preko doseljavanja srpskih uskoka u Žumberak, budući da se on danas nalazi odvojeno od Srpske Krajine, a o njemu se govori u vezi s istorijom Vojne krajine u XVI veku. Podeljeni između Turaka i hrišćanske strane, Srbi u Lici i Krbavi u XVI veku ginuli su na obe strane i istovremeno se kolebali između njih: naporedno s vestima o njihovim upadima s Turcima u austrijske zemlje nailazimo na podatke o njihovim seobama na austrijsku stranu. Austrijska komanda u Senju raspolagala je sa 200 uskoka za upade u tursku Liku, s kojima je manje grupe Srba preseljavala u svoj deo Like i u senjsku okolinu. Veći prodor u Liku, u dva maha, tokom 1548. godine, izveo je zapovednik Hrvatske

2

vojne granice, Andrija Aueršperg da bi “veliki broj” Srba, po njihovoj želji, preveo na svoju teritoriju. Slično je postupio i general Đorđe Lenković, njegov naslednik na tom položaju, kada je 1600. godine uz prethodni dogovor sa Srbima oko Udbine, s vojskom došao do njih i na svoju teritoriju izveo 325 duša, uključiv 128 dobrih ratnika, koje je najpre naselio oko Ogulina, a zatim premestio u Gomirje, gde su oni počeli da krče zemlju i grade sebi utvrđenja radi zaštite od mogućih turskih napada. Međutim, velike nevolje snašle su te preseljenike zbog namere grofa Frankopana, na čijem zemljištu su se naselili, da im se nametnu za zemljišne gospodare i opterete ih dažbinama i kmetskim obavezama. Spor s njima otezao se godinama i tek u XVII veku završen je otkupom zemljišta od strane Gomiraca. Ovim preseljenicima uskoro su se pridružili oni koje su doveli senjski kapetan Danilo Frankol, 1601., i graničarski general Vid Kisel, 1603., 1604. i 1607. godine, naselivši ih u Gomirje, Donje Moravice, Vrbice i Kamensko. U diplomi koju su svi ti preseljenici dobili od cara 1607. godine izričito se navodi da su kao Srbi, “došli na poziv i po dogovoru s carskim pograničnim kapetanima i da ih je došlo nekoliko hiljada sa ženama, decom i stvarima. S proleća 1605. godine kapetan Frankol, u dogovoru sa Srbima u Lici, prodro je na tursku teritoriju, popalio tvrđave i sela i iz nje poveo 50 srpskih porodica sa 700 duša, od kojih je 200 bilo pod oružjem, i preko 20.000 grla stoke. Te stanovnike vlasti su naselile u opusteli Lič grofova Zrinskih, koji su ih smatrali za svoje kmetove, kako bi bio zatvoren prolaz za upade u Krnjsku. Skoro u isto vreme general Kisel s vojskom se probio u Pounje i s Ostrožačkog polja preveo “nekoliko stotina Srba”, među kojima je bilo 200 sposobnih za oružje, i naselio na zemljištu grofova Frankopana oko Mrežnice. Nekoliko godina kasnije, 1609. godine, iz Ribnika u Lici, posle oružanog sudara sa svojim begomTurčinom, na austrijsku stranu prebegle su 33 srpske porodice odnosno 532 lica, od kojih 140 sposobnih za vojnu službu. Ti prebezi naseljeni su u Plaškom ispod planine Kapele. Početkom

2

maja te godine senjski kapetan Sigismund Gušić obavestio je generala u Karlovcu kako je potkraj aprila iz Ribnika prešlo 30-35 kuća sa 550 duša “vrlo dobro odjeveni i bogatih blagom i svijem ostalijem”, koje je on naselio u Brlog. Njih je sledilo 80 drugih porodica koje su naseljene oko Brloga i Plaškog i na Mrežnici, kao i one koje su se smestile u Skradu i potčinile grofovima Frankopanima. Bez prethodnog dogovora s austrijskim komandantima 1611. godine granicu je prešlo najpre 13, a zatim 50 srpskih porodica s dosta sposobnih ljudi za vojsku i na hiljade grla stoke; te porodice su bile iz Podlapca u Lici, a želele su da se nasele u Brlog. Njih su sledile nove 24 porodice koje su naseljene u Modrušu među Srbe-Ribničane, ranije doseljene. U želji da ne pogoršavaju odnose s Turcima, austrijske vlasti nastojale su da zaustave iseljavanje bosanskih Srba, dok su Turci, sa svoje strane u istom cilju, naročito 1613. godine, izveli nekoliko napada na srpske iseljenike u Lici ubijajući ih, paleći im kuće i pljačkajući na desetine grla stoke, što je podosta zaplašilo Srbe s obe strane ličke granice, pa je njihovo iseljavanje, bar za izvesno vreme, osetno oslabilo. Istovremeno, Turci su na područija s kojih je bilo najviše iseljavanja, naročito između Kupe i Une (u buduću Baniju), dovodili nove grupe Srba i utvrđivali Cazin, Veliku Kladušu i druga mesta na granici prema Hrvatskoj. Ipak, pojedini komandanti na granici prema Turcima, u dogovoru sa Srbima bliže granice ili po sopstvenoj inicijativi, povremeno su prodirali na tursku teritoriju i vraćali se s plenom i srpskim iseljenicima, kao što su u toku 1632, 1637. i 1639. godine učinili najpre ogulinski kapetan grof Gašpar Frankopan, a zatim senjski veliki kapetan, baron Albert Herberštajn. Frankopan je s velikom četom svojih Gomiraca-Srba 1632. provalio u okolinu Cazina i odande izveo “veliki broj Srbalja” koje je naselio po Ravnoj gori, Smrčevoj poljani, Starom lazu, Mrkopolju, po Tuku, Jasenku i po Drežnici. Ti Srbi preterali su vrlo veliki broj raznovrsne stoke. Prema Grbiću, baron Herberštajn 1637., u dogovoru s grofom Frankopanom, doselio je jednu grupu Srba iz turske Like i naselio ih u Lučane,

2

Vodoteč i Prokike. Pomenuti grof Frankopan načinio je sličan podvig i s proleća 1639. godine prodrevši u Liku do Petrovog sela (polja), odakle je sve tamošnje Srbe na silu pokrenuo a one koji to nisu nikako hteli “dao posjeći i porobiti”, i naselio ih u Vitunj kod Ogulina iako su se starosedeoci – Hrvati tome protivili i čak pružili oružani otpor. U pitanju je bilo 17 srpskih porodica sa oko 210 duša, uz koje su se smestile i dve porodice koje su se preselile 1632. godine. Tada je i u Plaški naseljeno 255 duša, a u Otok takođe je došao “poveći broj naroda”. U jesen te, 1639. godine, baron Herberštajn izveo je iz Like nove grupe Srba, koje je razmestio oko Jablanca i Starigrada iako su se tome protivili Frankopani tvrdeći da su u pitanju njihovi posedi. U to vreme, 1640-1642. austrijski komandanti vodili su pregovore sa Srbima u Korenici koji su plaćali harač i njima i svojim turskim gospodarima, da ih izvedu iz tog dela Like i nasele u Plaški, ali su Turci doznali za to i jedne pohvatali, a druge rasterali tako da ih je samo 30-tak prebeglo pod zaštitu senjskog kapetana Herberštajna. Tek mnogo kasnije, 1655. godine general Aueršperg uspeo je da iz Korenice izvede 12 srpskih porodica sa 140 duša,od kojih je bilo 40 vojnika, i mnogo stoke. Ti Srbi naseljeni su u Plaškom pod svojim predvodnikom Milakom. Pomenuti general je tih godina dosta Srba iz pograničnih mesta naselio u mesto Sveti Juraj.

U međuvremenu, s proleća 1641. godine dvojica hrvatskih komandanata provalili su do Gvozdanskog kod Zrinja, razbili tursku posadu i sve Srbe iz Jamnice i “družinu Tudorovu” (kako kaže izvor) preveli na svoju stranu. Neizvesno od austrijskih komandanata, nešto kasnije te godine, s turske strane reke Korane, 38 srpskih porodica s mnogo stoke i druge imovine prešlo je na hrišćansku stranu i naselilo se u Dubrave i Ponikve, postavši kmetovi grofova Frankopana, iako im je bilo obećano da će biti u

2

položaju ostalih krajišnika za čiji status će se izboriti tek posle tri decenije, 1685. godine. U toku 1658. godine posle dužih pregovora u austrijsku Liku iz Usore prešle su 83 srpske porodice sa 940 duša, od kojih su 263 bile sposobne za oružje. Oko njihovog smeštaja, posle privremenog boravka kod Otočca, bilo je mnogo natezanja dok 1660. godine nisu konačno naseljene u Vilić i uz rečicu Gacku. Manojlo Grbić, kao uzgred, navodi kako je 1666. godine došlo do još jednog “srpskog naselja”u Plaški, iz koga su se neki njihovi rojevi raširili po obližnjoj Jasenici i Munjavi. Tri godine kasnije pominje se dolazak 10 srpskih porodica, a 1672. još 90, koje su naseljene u Dabar i Glibodol. Godine 1679. harambaši Dragiću uspelo je da iz Turske Like izvede 120 duša i dovede ih u Brinje, što su tamnošnji Hrvati pokušali da spreče upotrebom oružja. Najzad, 1680. godine general Josif Herberštajn pošao je na tursku Korenicu da bi u Plaški, odnosno u Jasenicu preselio Srbe preostale još u njoj. Tako je završeno jedno dugo razdoblje u naseljavanju Srba iz Bosne u Karlovački generalat.

***** Veliki Bečki rat (1683-1699) doveo je do znatnih pomeranja Srba iz Bosne u Liku, na Kordun i u Baniju, kao i povoljnijeg razmeštaja po Lici i Krbavi onih koji su do tog rata bili pod austrijskom vlašću, stešnjeni na ograničenom prostoru i izmešani s katoličkim življem, Hrvatima i Bunjevcima. Ratne operacije protiv Turaka južno od Save počele su 1685. godine. Tada su Srbi iz Bosne poslali izaslanike banu Nikoli Erdediju da se dogovore oko njihovog masovnog preseljenja na austrijsku stranu, posle čega je sredinom juna te godine usledilo “zaštitno pismo” cara Leopolda I za Srbe i preseljavanje prve

2

grupe Srba pod njegovu vlast. Početkom jeseni, pak, general grof Herberštajn pošao je u pohod na tursku Liku, zarobio mnogo Turaka i vratio se sa 180 srpskih porodica od 1.459 duša iz Perišića, Bunića i okolnih mesta, koje se naseliše u Brinju i okolini. Početkom 1686. u Bag je izbegla grupa od oko 500 Srba, a grupa od 200 lica iz Kladuše našla se takođe na području Like. Posle njih prešli su i Srbi iz Bihaća, kao i oni koje je grof Herberštajn iz Korenice preveo u Jasenicu. Na konačno osvajanje Like general Herberštajn pošao je sredinom 1689. godine. Svih 9.000 Srba u tom delu Like diglo se protiv Turaka pa je cela oblast vrlo brzo bila zaposednuta od strane hrišćanske vojske. U taj deo Like, pošto je bio slabije naseljen nego onaj pod austrijskom vlašću, pohrle mnogi Srbi iz Turske (Bosne), Dalmacije i Primorja, od Brinja i Otočca: oni iz Dalmacije naselili su se u Zrmanju, Gračac i Medak, a oni sa Kupresa, Grahova i Knežpolja na rubni pojas Krbave, dok su se oni iz hrišćanskog dela Like, posebno iz Brloga, Vilića, Prokika, pomerali u novoosvojena naselja u koja je došlo oko 700 srpskih porodica, a nove i nove i dalje su pridolazile, pa su pored ostalih, popunjeni Jastrebica, Mekinjar, Podlapac i druga mesta. Tako je stvorena etnička struktura Like u kojoj su Srbi prema navodu senjskog biskupa Martina Brajkovića iz 1702. godine, bili “najveći” narod, nastanjen u kompaktnim celinama sa svojim crkvama i sveštenstvom. U toku Bečkog rata dosta Srba naseljeno je na Kordunu uglavnom od 1686. godine i nadalje. Tako je zabeleženo da je general Matija Štrasoldo posle zauzeća Budačkog utvrdio to mesto i u njega i njegovu okolinu, najviše u Vojniću, naselio 284 srpske porodice sa 2.784 lica, od kojih još 294 sposobnih za oružje. Pored toga, turanjski kapetan, baron Franjo Oršić izveo je Srbe iz Kladuše i naselio oko Budačkog i Kolarića, kao i Srbe iz Ostrošca i Cazina, koje je rasporedio po Perjasici i Tržiću. Oko Budačkog naseljeno je još 100 porodica, koje je general Herberštajn 1685. preveo iz Like.

2

Ogulinski kapetan Hranilović izveo je iz Bosne oko 200 srpskih porodica i naselio ih po Skradu, Veljunu, Blagaju, Primišlju, Kremenu i oko Slunja i Barilovića. General Štrasoldo je tada čak podigao 200 kuća za te “Vlahe” u okolini Blagaja i Skrada. Tih godina Srbi su počeli da prelaze i Koranu prema Cerovcu i Bariloviću, što je 1689. godine general Herberštajn sprečio kako bi se na levoj strani te reke zadržalo katoličko stanovništvo. Do daljeg naseljavanja Srba na Kordunu došlo je oko 1699-1700, kada su oni naseljeni u Kremen kod Slunja i u Krstinju i potčinjeni krajiškom kapetanu u Križanić-Turnju, zatim 1711. godine, kad je borilovački kapetan baron Herberštajn iz Bosne u Koranski breg, Kosirsko selo i Kozinac preveo 158 porodica sa dosta konja i oružja. Dve godine kasnije, 1713., “mnogo” Srba naseljeno je oko Klokoča, a 1717. u isto mesto i u Krstinju. U toku 1716. iz Turnja u Bosni znatan broj Srba naseljen je u Tušilović, a 1718. godine opet i u to mesto i kod Turnja. U toku rata 1683-1699. hrišćanska vojska proterala je Turke s područja između Kupe i Une, koje je dotad samo svojim manjim severnim delom bila pod austrijskom vlašću a u sastavu Varaždinskog generalata. Srba je kako izgleda bilo i na tom prostoru oko Petrinje. Poznato je da je 1640. godine ban Ivan Drašković poslao grofa Petra Keglevića da Srbe s druge strane Petrove gore prevede na hrvatsku stranu, što je ovaj i učinio tako da je 1680. godine vojvoda Bradić doveo 120 srpskih porodica koje su po Grbićevoj pretpostavci mogle biti naseljene “negde” oko Petrinje. Polazeći od pouzdanih arhivskih izvora, Aleksa Ivić utvrdio je da su 1687-1689. godine Srbi iz Bosanske krajine u tako “ogromnim masama” prešli u Baniju, da je to dovelo čak do odluke Dvorskog ratnog saveta da od grofa Oršića zatraži da ne prima nove srpske doseljenike što je bilo skoro nemoguće ostvariti. Tako su grof Erdedi i zagrebački biskup Borković 1687-1688, naselili su Srbe u Kirin, Bović i Stjepan, zatim u Gradišće na rečici Trepči. Kad je

2

pak, 1688. godine osvojena Kostajnica još veća množina Srba s druge strane Une s Kozare, prešla je na prostor Banije. Na taj prostor došli su i Srbi ranije naseljeni na austrijskoj strani “od Žumberka i od Gomirja i ostalih vlaških sela”. Vredno je pomena da je već i pomenuti biskup u svoju opatiju Topusko doseljavao Srbe i to u grad Topusko, u Pernu, Čemernicu i Blatušu kao i u već rečene Kirin i Bović, tako da ih je 1699. godine već bilo oko 4.000 pod njegovom vlašću. Mnogo srpskog stanovništva u toku rata zatečeno je na prostoru oko Novog na Uni, ali kada je Austrija pristala na to da Novi vrati Turcima, svi Srbi su 1701-1703, napustili taj deo pounja i preselili se u Baniju u Majske poljane, Klasnić, Žirovac i druga mesta tako da ih je prema jednom zvaničnom izveštaju iz 1701. godine u Topusko prevela 50 kuća “vlaških sinova”. U to vreme opšteg preseljavanja Srba iz turskih u novoosvojene austrijske oblasti, došlo je i do njihovog naseljavanja južno od Kupe na vlastelinstvo Steničnjak, koje je pripadalo grofovskoj porodici Draškovića. Još pre 1690. godine Srbi su se našli u Draškovićevim selima – Sjeničaku, Utinji, Vojniću i Morovicama. Prema podacima Radoslava Lopašića, 1699. godine, u Steničnjaku (Sjeničaku) bilo je 80 srpskih kuća i 486 duša, u Utinji 60 kuća i 280 duša,a toliko ih je bilo i u Vojniću.

S novim austro-turskim ratom 1716-1718, došlo je do novih masovnih seoba stanovništva s turske teritorije u Baniju i to pretežno stanovništvo iz unutrašnjosti Bosne na bosansko Pounje koje je tada, ponovo pripalo Austriji. Banska krajina tada je proširena do iza Kozare a dobila je i Novi s okolinom, pa “provrve Srblji” iz dubine Bosne da se tu nasele. Tada je došlo i do naseljavanja nove grupe Srba na vlastelinstvo Steničnjak, u Trebinju i Utinju, čime je ono dobilo onaj obim i sastav u kojima će, ugovorom između grofa Josipa Draškovića i predstavnika Srba

2

s vlastelinstva, 1747. godine biti pretvoreno u njegovu (privatnu) Krajinu, koja se održala u periodu od 1781-1783. godine kada je uključena u Karlovački generalat. Beogradskim mirom iz 1739, Turcima je vraćeno bosansko Pounje, što je iste one Srbe koji su se u njemu naselili posle prethodnog rata nagnalo da se isele u Baniju među svoje sunarodnike. Tada su umnožene srpske naseobine po suvomeđi, pa na širem prostoru oko Gline, Utinje i Vojnića. Posle toga sve do rata 1788. godine u Baniju je dolazilo samo do pojedinačnih i manjih grupnih prebegavanja Srba iz Bosne kao primerice 1743. pet porodica odnosno 1750. jedna grupa koja je naseljena u okolini Kostajnice. Vojin Dabić pisac vrlo dokumentovane istorije Banske krajine, konstatovao je da je o tim i takvim preseljenjima u Baniju ostalo malo traga u izvorima, iako treba pretpostaviti da njihov doprinos nije bio mali. U prilog te tvrdnje govori i jedan popis iz 1768. godine, prema kome je za dvadesetak godina pre toga iz oblasti pod Turcima (uključiv i poneku porodicu iz srpskih naselja u Lici) u Baniju prešlo 524 lica.

***** Tri decenije posle Beogradskog mira iz 1739, kada su migracioni talasi smirili, prema pouzdanoj crkvenoj statistici iz 1768. godine u celom Karlovačkom generalatu i Banskoj krajine bilo je 125.762 Srbina, i to: Lička regimenta - 24.972 Otočka regimenta - 16.578 Ogulinska regimenta - 15.273 Slunjska regimenta - 18.048 I banska regimenta - 25.972

2

II banska regimenta - 21.170 Posed grofa Draškovića - 3.749

Do daljeg povećavanja broja Srba u Krajini južno od Save došlo je u toku i posle poslednjeg austro-turskog rata 1788-1791. godine. Već na samom početku rata 1788. iz Bosne u Baniju prešlo je 4298 srpskih porodica, a u vreme primirja pred zaključenje mira u Svištovu još 818 porodica - sve u svemu oko 15.000 duša. Najveći deo tih izbeglih Srba naselio se oko Topuskog, u Perni, Blatuši, Čemernici, Vrginmostu, Boviću dok su neki prešli u Karlovački generalat, a neki u naselja izvan Vojne krajine. U toku rata novi Srbi-prebezi u znatnom broju naselili su se i u Karlovačkom generalatu, i to: Ličku regimentu - 3.231 Otočku regimentu - 1.446 Ogulinsku regimentu - 1.449 Slunjsku regimentu - 1.197 Svega - 7.323

Od tih izbeglica stvoreno je 38 novih sela i to: u Cetinskom okrugu-6, u Drežničkom-6, u Otočkoj regimenti-7, i u Ličkoj regimenti – 19 sela. Posle svega toga, broj Srba u Karlovačkom generalatu, uključiv i Baniju, u 1800. godine porastao je na 164.865 lica. Međitim dve decenije kasnije, 1821. godine na tom područiju bilo je samo 159.517 stanovnika srpske narodnosti, koji su bili ovako raspoređeni po regimentama:

2

Lička regimenta - 37.453 Otočka regimenta - 22.376 Ogulinska regimenta - 21.579 Slunjska regimenta - 20.178 I banska regimenta - 27.906 II banska regimenta - 30.025

U odnosu na stanje iz 1800. godine očigledno je opadanje broja srpskog stanovništva što se može objasniti gubicima u ratovima protiv Napoleona, iseljavanjem 1809-1813, i gladnim godinama 1814-1817. Posle toga ponovo je došlo do porasta stanovništva, pa je u petoj deceniji XIX veka u Plaškoj (Gornjokarlovačkoj) eparhiji, koja je obuhvatala pravoslavne Srbe u Karlovačkom generalatu s Banijom, kao i malobrojne Srbe u civilnom Gorskom Kotaru i gradovima južno od Save, njihovo brojno stanje bilo je sledeće:

Godina 1840. 1842. 1846.

Stanovnika 206.709 212.162 224.856

U odnosu na stanje 1821. godine povećanje je bilo za oko 65.000 lica ili za oko 30%

Broj stanovnika u Karlovačkom generalatu, a naročito broj Srba u Lici i Krbavi bio bi daleko veći da u toku XVIII i prvoj polovini XIX veka nije bilo čestih i mahom velikih migracija iz tih krajeva u

2

Slavoniju, Srem, Bačku i Banat. Reč je o preseljavanju, najčešće zbog oskudice i gladi, na stotine i stotine porodica i na hiljade duša koje su se naseljavale najviše po Gradiškoj regimenti (jugozapadna Slavonija), Petrovaradinskoj regimenti (Srem), Šajkaškom bataljonu (Bačka) i Banatskoj vojnoj krajini. U okviru tog iseljavanja posebno treba pomenuti ona iz 1714-1715, 1730, 1740, 1764, 1782-1784, 1802, 1809-1813, 1821.i 1829. godine, kada je pojedinim delovima Karlovačkog generalata ozbiljno pretila prava depopulacija. U XVIII veku to je izbegnuto zahvaljujući prilivu stanovništva iz Bosne, a u prvoj polovini XIX veka, velikom prirodnom priraštaju i vitalnosti Srba-planinaca.

SLAVONIJA I VARAŽDINSKI GENERALAT Na prve naseobine Srba u Gornjoj Slavoniji (današnja Hrvatska između Drave i Save) nailazimo već u prvoj polovini XV veka. Bile su one od vojnika koje je grof Ulrik Celjski, oženjen Katarinom, kćerkom srpskog despota Đurđa Brankovića, postavio kao posade u Medvedgradu kod Zagreba, u Rakovac kod Križevca. Veliki poznavalac prošlosti Srba u Hrvatskoj i Slavoniji, Radoslav Grujić smatra da je tih Srba-vojnika bilo dosta, a da su se njihove porodice naselile u okolini pomenutih tvrđava. Među tim Srbima isticali su se Bogovac Milaković, kastelan u Medvedgradu, i Pavle Mikšić zapovednik nad oba Kalnika Međutim u toku vremena ti Srbi kao i pojedini plemići koji su prelazili u Slavoniju i Hrvatsku pokatoličili su se i nestali iz redova svog naroda. Takva sudbina nije mimoišla ni Srbe koji su oko 1470. godine ovamo prešli iz Hercegovine pod vojvodom Vladislavom Hercegovićem, sinom hercega Stevana, kome su dati posedi i grad Kalnik. R. Grujić sa sigurnošću ceni da je srpskih “kolonija” rano bilo i u “Donjoj” Slavoniji na velikim posedima srpskog despota Zmaja Ognjenog Vuka, koji je 1469. godine od ugarskog kralja Matije 2

Korvina dobio grad Belu Stenu, kao i svu Posavinu od Siska do Stare Gradiške. No, u nedostatku pravoslavne crkvene organizacije na tom prostoru i ti Srbi su se pokatoličili, pošokčili, pohrvatili. U ovaj deo Slavonije istočnije i u Ugarskoj kralj Matija je u toku ratovanja s Turcima 1479-1483. godine preselio oko 200.000 Srba, a posle pada Beograda i Kupinova u ruke Turaka doseljavao ih je despot Ivaniš Berislavić na svoje posede oko Broda. O svemu tome rečito svedoči i činjenica da se tada (1529) taj deo Slavonije (Brod-Požega) nazivao “Rascijom”- odnosno Raškom, Srbijom.

Prve vesti o Srbima u Slavonskoj Podravini potiču iz 1494 – 1495. kad su srpski despoti Đorđe i Jovan Branković osvojili grad Orahovicu, za koju su vezani još i Stefan Štiljanović i Radoslav Čelnik. U taj deo Slavonije (Podravine) pre 1537, odnosno pre bitke kod Gorjana, naselilo se “vrlo mnogo Srba iz Srema”, na šta ukazuje pismo glavnog austrijskog vojskovođe Kacijanera uoči njegovog nesrećnog pohoda protiv Turaka kod Osijeka. To potvrđuje i mapa iz 1572, izdana u Amsterdamu, na kojoj je ceo kraj od Valpova i Đakova na istok označen kao Rascia. U XVI i XVII veku u tadašnju Slavoniju doseljavali su se i Srbi koji su pre toga već bili na austrijskoj strani, u Žumberku i Lici, kao i oni iz severne Dalmacije. Tako je 1540. i 1542. iz Kranjske i Žumberka 400 Srba pod vođstvom svojih 12 vojvoda prevedeno u Krajinu između Koprivnice, Križevaca i Ivanića. Starešine su se u prvi mah naselile u Štajerskoj, a porodice vojnika po šumskim krajevima oko postaja koje su oni držali. Za njima počeše dolaziti uskoci iz Donje Slavonije i jugozapadne Ugarske. Kao prvi: 1543. god. Marko Tomašević od Požege i Petar Besedić – Pribeg, svaki sa po devet vojnika; iz Ugarske Pavle Bakić, a uskoro potom i Ivan i Plavša Margetić, prvi sa 49 konjanika, a drugi sa 53 pešaka. Ti Srbi naselili su se oko Bolfana, Velikog Poganca i u Plavšince.

2

Godine 1555. u službu na području opustele Križevačke županije primljeno je šest novih uskočkih vojvoda iz Kranjske i Žumberka sa preko 200 uskoka, pa se znatno umnožio broj Srba u tom delu Gornje Slavonije. Sledeće, 1556. god. u službu je primljen vojvoda Ratko Pribeg sa 43 pešaka, koji se naseliše oko grada Topolovca kod Križevaca. U toku 1562. god. u Podravinu niže Koprivnice stiglo je “nekoliko desetina” srpskih porodica od senjskih uskoka sa 60 ljudi pod oružjem koji su sledeće godine koji su sledeće godine preseljeni u blizinu manastira Lepavine, dok su 1563, došli pod Kalnik mnogi Srbi-Morlaci iz severne Dalmacije. Godine 1568. dato je naređenje da srpski uskoci iz Kranjske budu preseljeni na prostor Ludbrega, Koprivnice i Đurđevca, a naročito oko Rasinje, što je delimično i ostvareno. Tako je već u drugoj polovini XVI veka po Gornjoj Slavoniji bilo naseljeno više hiljada Srba sa svojim srpskim, pravoslavnim vojvodama. Znatniju seobu 1583-1586. god. izveo je vojvoda Petar Hasanović sa 800 porodica iz srednje Dalmacije u “Slavonsku Krajinu” oko Ivanić Kloštra, da bi posle 1606. sa svojim vojnicima i njihovim porodicama bio raspoređen na Krajinu kod Đurđevca u Podravini. Prema podacima koje je prikupio Aleksa Ivić, u toku 1615. god. “mnogi Srbi otišli su iz Gomirja i iz drugih srpskih mesta sa hrvatske na slavonsku granicu. Otišlo je nekoliko porodica i iz Moravica u Slavoniju”. Nešto slično desilo se i početkom 1716, kada su neki Srbi iz Modruša prešli u Slavoniju, a krajem te godine govorilo se da ih hiljada namerava da se tamo preseli. Neki su se i odselili, ali nema podataka kuda i koliko. Iste, 1615.god. mnogo Srba iz Gomirja prešlo je u Slavonsku krajinu zbog sukoba s Frankopanima koji su nastojali da ih potčine i pokmete.

2

VOJNA KRAJINA

Srbi na prostoru Hrvatske, Slavonije i Dalmacije 1918– 1929.

U radu su izloženi neki vidovi života srpske populacije u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, koji se odnose na pitanja porodičnih odnosa, položaja žene, odevanja, tradicije, emigracije, vere, prosvete i sl.

„Čim smo, dolazeći od mora, ili preko Hrvatske i Bosne, zašli u sivi krš i kamenjar Severne Dalmacije, u takozvanu dalmatinsku Zagoru,” – pisao je 1934. godine Mirko Korolija – „mi smo dobili impresiju kao da smo zašli u kraj i carstvo one male Pepeljuge iz priče. Možda i u predeo, gde se je ista ta priča o Pepeljuzi začela, ili gde se ona svaki dan iznova rađa. Jer, na koncu, sva ta Severna Dalmacija i nije drugo bila i nije drugo danas, nego jedna lepa, zdrava, pametna i bistra mala Pepeljužica, čije zbitije i sreća ima da se razvije”. Ovako je najveći srpski pesnik iz srpske Dalmacije opisivao svoj i zavičaj velikog broja svojih sunarodnika – kao sirotu, od svih zaboravljenu i zanemarenu Pepeljugu. I zaista, vreme u kome je pisao Mirko Korolija bilo je vreme u kome je srpski narod na severozapadnim, rubnim, područjima srpstva bio uglavnom prepušten samom sebi, lišen sistematske, organizovane

2

brige jugoslovenske države o njegovoj dobrobiti. Srpsko nacionalno pitanje rešeno je ujedinjenjem 1918. godine – verovalo se tada – te više ne treba voditi računa o posebnim, srpskim nacionalnim interesima. Severna Dalmacija – Korolijino „Pepeljugino carstvo”, Lika – „srpska tvrđava na severozapadu”, i ostali bivši vojnokrajiški prostori i dalje su bili u velikom civilizacijskom zaostajanju i činilo se da su najzaostaliji krajevi ionako zaostale Jugoslavije. A razloga za brigu o srpskim nacionalnim interesima na prostoru Hrvatske, Slavonije i Dalmacije i te kako je bilo. Pre svega, samim tim što je reč o narodu koji je predstavljao deo sveukupnog srpskog nacionalnog korpusa, i koji je živeo u netolerantnoj sredini, podsticanoj od Rimokatoličke crkve – u skladu sa načelom Ecclesia militans. Sistematsko prevođenje u uniju i pokatoličavanje pravoslavnih Srba trajao je vekovima, menjajući etničku sliku ovog prostora: budući da je religija bila „vododelnica nacija”, nacionalna svest je formirana na osnovu pripadnosti Rimokatoličkoj (hrvatska), odnosno Pravoslavnoj crkvi (srpska). Uprkos nacionalnoj izmešanosti, moguće je definisati prostor na kome su živeli Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, i to na osnovu tri parametra: brojnost, kontinuitet i način naseljavanja. Polazeći od tih parametara, taj prostor bilo je područje u kome su Srbi imali apsolutnu većinu u nacionalnoj strukturi ukupnog stanovništva (više od 50%), gde su kontinuirano živeli bar 10 generacija i gde su nenasilno naseljeni u odnosu na pripadnike drugih naroda. Jedan deo tako određenog prostora u Hrvatskoj činile su teritorije na koje su se Srbi naselili posle dolaska na Balkansko polustrvo (prvo srpsko domicilno područje), a drugi deo prostori koje su nenasilno naselili od XV do XVII veka, tj. nekadašnja austrijska Vojna krajina (drugo srpsko domicilno područje). Etnografska linija, dakle, srpskog prostiranja išla je zapadnim granicama srezova Benkovac, Gračac, Udbina, Korenica, Slunj, Vojnić, Vrginmost, zatim Glina, Petrinja, Kostajnica, Novska i, dalje,

2

Pakrac, Daruvar, Grubišno Polje, Podravska Slatina. Razume se da je i zapadnije od te linije, u formi etnografskih izbočina i enklava, živelo mnogo Srba (kao što je u okviru srpskog etničkog prostora živelo mnogo Hrvata). Veliki broj Srba naseljavao je, primera radi, srezove Gospić, Otočac, Ogulin, Garešnica, Bjelovar, Virovitica i dr. Tako obeležen prostor je prostor autentične kulture srpskog naroda. Svoju etničku bazu Srbi su imali u nerazvijenim, manje plodnim i teže dostupnim područjima: većina ih je živela u ruralnim ambijentima. Selo je bilo čvrsta uporišna tačka njihovog opstanka, pozornica njihovog života. Sve do razvojačenja Vojne krajine 1871. godine Srbi su ratovali u proseku svake druge godine, uz neprekidnu stražarsku službu na granici, brojne vojne sukobe i manje okršaje. (Kada bi napunio 45 godina Krajišnik bi iz vojne službe odlazio u penziju. On bi tada dobijao victus et vestitus, ono što se u tim krajevima zvalo pemzija. Ona se sastojala od 12 oka soli, 12 oka šećera, 12 oka petroleja, jednog narodnog odela i para opanaka – sve je to bila pemzija za godinu dana. Sledeće godine krajišnik bi dobijao sve to isto. ) Od pripajanja Krajine banskoj Hrvatskoj očekivali su brže uključivanje u civilizacijske tokove. Integracija tog militarizovanog patrijarhalnog društva u moderno građansko društvo, međutim, tekla je sporo i teško iako je izlazak iz krajiškog statusa bio osnovni preduslov razvoja srpskog naroda u Hrvatskoj. Saobraćajne veze i dalje su bile nerazvijene, nepismenost je bila opšta pojava, a način života primitivan (kao samo jednu pojedinost koja ilustruje sujeverje i predrasude ovog sveta možemo navesti ono što pominju etnografi: srpski seljaci na Kordunu, u drugoj polovini 19. veka, ozbiljno su verovali kako su Turci, dakle muslimani, ljudi koji imaju repove, i da zbog toga sede na karakterističan način; kako, naime, te svoje dugačke repove ne bi nažuljali). Malobrojna srpska inteligencija činila je

2

koliko je mogla da pomogne svojim sunarodnicima da počnu da žive na način dostojan i primeren ljudskim bićima i narodu koji iza sebe ima vekovima staru kulturu i u svakom pogledu blistav srednji vek. Uspeh, naravno, nije izostao, te su Srbi u Hrvatskoj pred Prvi svetski rat imali svoje institucije (Srpska banka, Privrednik, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, Matica srpska u Dubrovniku i dr.) koje su im pomagale da, s jedne strane, čuvaju svoju nacionalnu individualnost, a s druge, da se prosvete i da ekonomski ojačaju. Prvi svetski rat je, međutim, zaustavio uspon srpske zajednice: srpske institucije su zatvorene, novine i časopisi zabranjivani, a ugledni Srbi hapšeni, zatvarani i ubijani. Rat je doneo nove mobilizacije, nove podele, nova stradanja, bolest i glad. Godine 1917. i 1918. zapamćene su po strašnoj suši i gladi. Veliku nesreću donela je i španska groznica – grip koji je pokosio nemali deo stanovništva.

Ni proces urbanizacije vojnokrajiškog prostora u 19. veku nije bio dovoljno brz, te Srbi nisu stvorili pravo gradsko središte koje bi imalo nacionalna obeležja i okupljalo značajniji intelektualni krug. Znatno više stanovništva srpske narodnosti živelo je u gravitacionim područjima gradova nego u samim gradovima. Ipak, Srbi su već od kraja 19. veka počeli da emigriraju u urbana središta. Tako je Zagreb pred Prvi svetski rat postao značajni ekonomski i kulturni centar Srba, a u Primorju to je bio Zadar.

Prema popisu iz 1921. godine Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji činili su 24,1% ukupnog broja stanovnika, a Srbi u Dalmaciji više od 17%. U Dalmaciji Srba je bilo najviše u oblastima na severozapadu (Bukovica, Kninska krajina, Ravni kotari), a u Hrvatskoj i Slavoniji najviše ih je bilo na prostoru Korduna i Banije (61,9%). U Lici pak, bilo je 56,3% Srba. Primera radi, u srezu Donji Lapac (Lika) Srbi su 2

predstavljali apsolutnu većinu od 91,8%. Takozvanih urbanih Srba bilo je u svim većim hrvatskim gradovima. Brojčano, najviše ih je bilo u središtima Dalmacije – Kninu (22.220), Kistanjama (9.522), a zatim u Zagrebu (9.293). Brojno stanje Srba nije bitno promenjeno u narednoj deceniji. Međutim, znatno se povećao broj Srba u Zagrebu, Osijeku i Karlovcu, dok se u lokalnim centrima njihov broj menjao gotovo simbolično. Razlog je, svakako, usporeni razvoj tih mesta, što ih nije činilo privlačnim za okolno seosko stanovništvo. U godinama posle Prvog svetskog rata način života srpskog naroda u Hrvatskoj nije bitno promenjen: ono što pokazuju nova istraživanja o Srbima u „Zlatnoj dolini”, naime da se gotovo ništa u njihovom svakodnevnom životu nije pomaklo sa mesta u odnosu na Monarhiju važilo je i za ostale krajeve naseljene srpskom populacijom. Kuće su i dalje građene od materijala koji se nalazio u prirodnom okruženju, najčešće od drveta i kamena. One su bile vrlo skromne, bez ikakvog komfora i sanitarnih uređaja, opskrbljene samo najnužnijim pokućstvom. Sporo su se razvijale industrija i trgovina, a srpska seoska područja bila su slabo povezana sa urbanim regionima. Način odevanja u ruralnim sredinama uglavnom je ostao isti: narodna nošnja nije uzmicala pred građanskom odećom (osim u selima koja su se nalazila bliže gradskim centrima), i to je svedočilo o sporom uključivanju srpskog etničkog prostora u Hrvatskoj u savremene civilizacijske tokove. U Slavoniji muškarci su nosili široke bele pantalone („gaće”) i košulje, dopunjene, u svečanim prilikama, raznobojnim prslucima. Oko struka su stavljali šarene pojaseve („tkanice”), na glavu šešire, a na nogama su imali opanke. Imućniji seljaci obuvali su čizme, a siromašni su leti često išli bosi. Cipele nisu bile u upotrebi. Od zimske hladnoće muškarce su štitili kožusi i šubare. Ženska odeća bila je slojevita i živopisna. Sastojala se od donje suknje preko koje su nošene tzv. „skute”,ukrašene pri dnu raznim vezanim motivima i dopunjene pregačom. Gornji deo nošnje činile su bluze širokih rukava i, u zimsko doba, kožusi slični muškim. Na

2

nogama žene su nosile dokolenice i opanke, a na glavama marame, tzv. „podveze”. Samo su devojke išle gologlave. Posle Prvog svetskog rata nestao je običaj da se žene za vreme žalosti, velikog posta, ispovedanja i pričesti oblače u belo; umesto toga, u takvim prilikama počele su da nose crninu. Na velikim narodnim svečanostima devojke i mlađe žene su se ulepšavale i ukrašavale dukatima koje su nosile oko vrata. One najbogatije nosile su dukate i u ušima, umesto minđušama. Nošnju su šile i tkale žene od domaćih vunenih, lanenih i pamučnih tkanina. Samo su šešire i kožuhe kupovali kod lokalnih zanatlija

Porodica je i dalje bila čuvar patrijarhalnog načina života. Kada čitamo biografije Srba rođenih dvadesetih godina 20. veka, upada u oči činjenica da su svi imali više braće i sestara. Mnogočlana porodica nije bila retkost već – pravilo. „Ceo svet naseli, a sebe ne raseli”, govorilo se za Liku, gde su bračni parovi imali u proseku šestoro dece . Porodice sa dvoje dece bile su retkost, a s jednim detetom, ili bez dece, izuzeci. Muškarac – suprug i otac, bio je glava porodice, starešina koji se nalazi na vrhu porodične piramide. Žena je predstavljala radnu snagu koja je mnogo doprinosila funkcionisanju domaćinstva. Naporan rad koji je ženu očekivao posle udaje uticao je na to da su se mladići često ženili nešto starijim, fizički jačim i izdržljivijim devojkama. Dok je muškarac vodio poslove i odlučivao u ime cele porodice, žena je najviše vremena provodila u kući, baveći se domaćinstvom i vaspitavajući decu. Kao i njihove majke i bake, devojčice su već od malih nogu uvođene u „ženske poslove”. Glavna obaveza bilo im je čuvanje sitne stoke (koze, ovce, svinje), a majke su ih učile ručnom radu (pletenju, vezenju, heklanju, šivenju). Kišne i zimske dane provodile su spremajući devojačko ruho, godinama predano puneći svoje škrinje odećom, peškirima, stolnjacima i drugim predmetima koje će, jednog dana, poneti u svoj novi dom. Od mladosti pa sve do zalaska u pozne godine, na ženama je bio sav

2

teret porodičnog života. One su za sve ukućane pripremale hranu, održavale kuću, tkale, plele, obavljale poljske radove zajedno sa muškarcima, čuvale stoku, prale rublje, rađale i podizale decu. Radni dan seoske žene u srpskim selima Hrvatske trajao je od rane zore do duboko u noć. Na sličan način žene su živele u 19. veku. Sećanje Adama Pribićevića je zanimljiv ilustrativan primer: „Mati je u radu terala dalje od oca. Ona je bila vihor u radu, navijen stroj, kao neki perpetum mobile od mesa i kosti. Radila je u nemogućem trku i juriji, kao u nekom mahnitom besu, s nadljudskom izdržljivošću. U celom svom životu nisam naišao na stvorenje u tom njoj ravno. NJeni dani rada nisu se merili sa 8–10 sati, već su redovno dostizali do 16, a nekad prelazili i 20. Za nju nisu postojali pojmovi: neću, ili ne mogu.” Adam Pribićević, Od gospodina do seljaka, Zagreb 1996. Samo zahvaljujući snažnoj fizičkoj konstituciji žene su uspevale da podnesu sve napore, pa i da dožive duboku starost.

Započinjanju porodičnog života nije uvek prethodilo sklapanje braka. Osim siromaštva i nemogućnosti da se podnese teret izdataka oko svadbe (a venčanje je, prema srpskim običajima, podrazumevalo i svečano obeležavanje tog velikog dana sa rođacima i prijateljima), sačuvana dokumentacija ukazuje i na druge razloge života u konkubinatu: „konkubinar ima živu venčanu suprugu”, „konkubina ima živog zakonitog muža”, zatim „nemar”, „starost”, „nedokazana smrt supruga koji je nestao u ratu”, „on(ona) nema zakonom predviđen broj godina”, „on(ona) je katolik-kinja”, „srodstvo”, „muškarac je stranac (Rus), pa nema potrebnih dokumenata” i sl. Uvid u zvaničnu dokumentaciju crkvenih vlasti pokazuje da nije bilo gotovo nijedne parohije Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj bez divljih brakova. I pokazuje da je glavni razlog života u vanbračnim zajednicama najčešće bilo – brakolomstvo. Naime, većina nevenčanih supružnika napustila je zakonitog bračnog partnera i s nekom

2

drugom osobom započela novi život. Broj parova koji se nije venčavao iz drugih, pomenutih, razloga, bio je mnogo manji. Crkva je, sa svoje strane, preduzimala ono što je bilo u njenoj moći, nastojeći da iskoreni ovu nemilu pojavu. Nadležni parosi su savetovali i pozivali nevenčane parove da sklope svetu tajnu braka, držali propovedi u crkvi, strogo opominjali, pa čak i pretili tužbom. U nekim parohijama sveštenik „ništa nije preduzimao jer su prilike takve da ne bi imao uspeha”. Ponekad su se parosi uzdržavali od preduzimanja bilo kakvih mera, jer su lokalni političari zloupotrebljavali privatne probleme svojih sugrađana da bi pospešili svoju političku karijeru. Sveštenicima je to donosilo velike nevolje: političari su „svojim političkim intrigama činili i zavađali sveštenika sa parohijanima i time mu pravili neprilike i nesnosan položaj u parohiji”. U nekim slučajevima svi napori sveštenika da privole nevenčane parove da stupe u zakoniti brak nisu davali rezultate. Primera radi, u požeškoj parohiji su 1921. godine bila 22 divlja braka. „Svi ovi prizivani su nekoliko puta i pismeno i usmeno savjetovani da urede svoje odnošaje no svaki pokušaj ostao je bez rezultata.”

Za Srbe u Hrvatskoj i dalje je sve teklo po ustaljenim, nepisanim normama. Nasleđe prepreka ispoljavalo se u održavanju starih običaja koji su imali snagu zakona. Običaji su određivali način života i način mišljenja, čuvajući etnički identitet srpske zajednice. Kosovski mit bio je sastavni deo kolektivnog identiteta Srba. U Hrvatskoj, srpska deca su i dalje čitala Boj na Kosovu, divila se junaštvu svojih predaka i tugovala zbog pogibije Miloša Obilića, vojvode Toplice i Kosančić Ivana, a vremešni ljudi su, kao u prohujalim vremenima, uz gusle pevali o srpskoj istoriji. Narodna pesma čula se, kako je zabeleženo, svugde: „na njivi, na putu i u kolu.” Tradicionalna svest je, tako, objedinjavala sadašnje i prošlo, održavala ravnotežu između modernog i arhaičnog. Tokom leta 1921. godine učitelj i narodni guslar Petar Perunović putovao je po

2

Dalmaciji držeći predavanja i pevajući narodnu poeziju. Tih dana obišao je Dalmatinsko Kosovo, Benkovac, Biovičino Selo, manastir Krku, Kistanje, Skradin, Đevrske, Knin i druga mesta. Svuda je dočekivan srdačno, a njegovi nastupi bili su veoma posećeni. Izveštavajući Ministarstvo, Perunović je zabeležio da je na svojim nastupima izazivao „puno suza” i beskrajnih aplauza. Narodna poezija je s nesmanjenom snagom budila najdublje emocije. Jedno od osnovnih i uistinu egzistencijalnih pitanja srpskog seljaštva u Hrvatskoj bilo je pitanje ishrane. „Glad je bila vječit saputnik mog sela”, sećao se jedan savremenik, rođen u najvećem seoskom naselju na Kordunu, Sjeničaku. Ishrana je zavisila kako od klime i tla tako i od načina privređivanja, navika i tradicija. I u prvim posleratnim godinama zemlja je obrađivana na primitivan način. Mehanizacija i agrotehničke mere u poljoprivredi nisu primenjivane. U Sjeničaku se, na primer, prva motorna vršalica pojavila tek 1927. godine. U zdravstvenom pogledu srpski krajevi u Hrvatskoj imali su sva obeležja zaostalog područja: porođaji bez lekara, visoka smrtnost novorođene dece, avitaminoza, crevne i parazitarne bolesti i dr. Razne bolesti prouzrokovao je i nehigijenski način života. Savremenici su zapažali da u kućama „stanuje sa čeljađu domaća stoka” što je, naravno, ugrožavalo zdravlje, naročito najmlađih. Umesto iz tanjira, cela porodica jela je iz jedne jedine, zemljane ili drvene, posude. Ni krečenje kuća zbog higijenskih i zdravstvenih razloga nije bilo uobičajeno. Jedan od najvećih problema bio je – alkoholizam. Pijačnim danima, kada je seoski svet odlazio u obližnje varošice da prodaje i kupuje robu, kafane, obično prljave i neugledne, bile su pune. Tu su, uz piće, vođeni poslovni razgovori i „bistrila” se politika. I u selima, kafana je, na žalost, najčešće bila središte društvenog života. Sklonost alkoholu, prirodno, naročito je bila raširena u oblastima u kojima su uspevale kulture od kojih su se dobijala alkoholna pića – u Dalmaciji, Slavoniji, Baniji. Predstavnici srpske inteligencije iz Hrvatske savetovali su narod

2

da više radi umesto što se „od duga vremena” opija po krčmama i uništava zdravlje. Zbog loše saobraćajne infrastrukture pokretljivost stanovništva nije bila velika. Najveći deo žitelja sa sela retko je napuštao svoja rodna mesta, sa izuzetkom onih koji su, vođeni idejom o boljem životu, odlazili u inostranstvo, zatim đaka koji su išli na školovanje i trgovaca, koji su se, po prirodi posla, više kretali. Duboko uvreženo mišljenje da je „grad zlo” i da „sve zlo dolazi od grada” usporavalo je napredak srpskog sela. Ipak, uvek je bilo onih koji su čeznuli za promenom, koje je neki unutrašnji glas pozivao da se ne prepuste seoskoj čamotinji. Pre svega, među mladima. Posmatrajući sa svojih brda treperenje električnih svetiljki u obližnjim gradovima, seoski dečaci su maštali o bekstvu daleko od svojih domova: „Eh, da mi je poći u kakav zanat, da mi je otići kud bilo u svijet...” – vajkali su se oni. Prirodna želja svakog ljudskog bića za lepšim i smislenijim životom mešala se s mladalačkom čežnjom za otkrivanjem nepoznatog, za avanturama. Nekima je, naročito zahvaljujući „Privredniku” (čije je delovanje obnovljeno sa završetkom Prvog svetskog rata), zaista i pošlo za rukom da se otisnu u svet. (Prema istraživanjima Mire Kolar-Dimitrijević u vremenu od 1919. do 1922. godine sa područja Dvora je upućeno 35 dečaka na izučavanje različitih zanata širom Kraljevine SHS, a u periodu od 1923. do 1929. još 316 dece. Najveći broj ovih „privrednikovih” pitomaca uzeli su za šegrte zanatlije i trgovci iz Vojvodine i Srema.) Svako, ma i najmanje rastojanje, u današnjim razmerama simbolično, u ono vreme izgledalo je gotovo nepremostivo. Mladi ljudi koji su odlazili na školovanje u najbliže urbane centre, u najvećem broju slučajeva posećivali su svoje roditelje samo dva puta godišnje, za vreme velikih praznika Božića i Uskrsa. Nimalo neobično ako se ima u vidu da je, na primer, Donji Lapac (srez sa

2

apsolutnom većinom više od 90% srpskog stanovništva), godine 1925. bio udaljen oko 50 km od najbliže železničke stanice. A već prilikom audijencije 1921. godine deputacija na čelu s trgovcem Simom Torbicom molila je kralja, Nikolu Pašića i Svetozara Pribićevića za pomoć tom kraju. Ipak, donjolapački srez je i dalje ostao čak i bez telefonske linije, tako da je bio potpuno odsečen od sveta. O nekim drugim tekovinama moderne civilizacije, na primer o električnom ili bar gasnom osvetljenju, takođe nije bilo ni govora. Slično je bilo, naravno, i u ostalim srpskim krajevima. Zbog teškog života, siromaštva i zaostalosti, mnogi Srbi su odlazili u ekonomsku emigraciju u strane zemlje. Emigrare domo, kako bi rekao Krleža u jednoj svojoj pesmi, dugo je bila jedina izvesnost oba naroda sa ovog geografskog prostora. Tako se godine 1921. iz Hrvatske i Slavonije iselilo 689 Srba, iz Dalmacije 58; godine 1928, pak, 1.133 Srba iz Hrvatske i Slavonije, a iz Dalmacije 115. Siromaštvo nije bilo jedini razlog napuštanja otadžbine. U daleki svet vodili su ih i nemir, ambicije, prirodna ljudska želja za bekstvom iz skučene sredine, verovatno i nasleđeni duh predaka ratnika koji su veliki deo života vojevali širom Evrope. Često su se selili upravo imućniji seljaci, kako bi, posle povratka, kupovali još zemlje i, popravljajući svoje materijalno stanje, stekli veći ugled u svojoj okolini. Samo su imućniji seljaci i mogli da plate nimalo jeftine karte za put u inostranstvo. Čeznući za zavičajem, pojedinci su se i vraćali, a posebno krajem dvadesetih godina, kada je svet zahvatila velika ekonomska kriza. Povratnici iz emigracije dolazili su iz jednog drugačijeg, lepšeg sveta, u kome su poprimili nove navike i običaje, i za svoje sunarodnike postali gotovo tuđinci. Višegodišnje odsustvovanje učinilo je svoje: u rodno selo vraćali su se ljudi drugačijeg izgleda i ponašanja. Za svoju sredinu, koja je vekovima živela po ustaljenom obrascu, predstavljali su pravu atrakciju. To su bili ljudi koji su, zaboravivši maternji jezik, govorili nepravilnim engleskim i prepoznavali se po građanskom odelu. Jedni su se opredeljivali za šešir i kravatu, drugi za farmerke i čizme. Nosili su

2

džepne satove, a njihove osmehe krasio je neizostavni zlatni zub – znak lošeg ukusa i želje za prestižem, za pokazivanjem svog uspeha. Među njima je bilo i mnogo razočaranih, iznemoglih i oronulih. Mukom stečenu ušteđevinu povratnici su trošili na uređenje kuće, gradnju staja i sl. Staje od tvrdog materijala, okrečene i sa prozorima koje su bivši pečalbari podizali po uzoru na ono što su videli u svetu, bile su nešto što je po selima izazivalo zaprepašćenje i nedoumicu. Svakodnevni ustaljeni ritam života prekidan je samo u vreme velikih praznika. Proslavljanje verskih i drugih praznika, bila je prilika za okupljanje naroda, za susrete sa prijateljima, upoznavanje mladih, ugovaranje poslova, ali i za burne rasprave, pa i fizičke obračune. Silovita graničarska priroda, surovost života lišenog radosti, primitivizam i neprosvećenost, nedovoljno versko obrazovanje, život u koji su sporo i teško prodirale tekovine civilizacije i modernog sveta, nepostojanje organizovanog društvenog života u vidu igranki ili sporta, a duboka ljudska potreba za promenom, za dešavanjem, za razbijanjem monotonije svakodnevice – sve je to uticalo na pretvaranje seoskih okupljanja u obične tuče s velikim brojem lakše i teže ozleđenih. Rasprave se vode u početku mirno, kao ’nikom ništa’, kao ’ljudi smo’, pa se to malo-pomalo sve više zakuhava i podjaruje da bi se, na kraju zbora, završilo krvavom tučom. Za razliku od seoskog stanovništva, tanak sloj srpskog građanstva živeo je mnogo lagodnije. Domovi građana bili su opremljeni savremenim pokućstvom, vrednim predmetima i bogatim bibliotekama; građani su provodili leta na svojim imanjima, lečili se u čuvenim banjama i putovali po Evropi, a decu su im podučavali privatni učitelji. Ipak, nije ih napuštalo sećanje na poreklo, na „lički krš” iz koga su potekli. Milan i Adam Pribićević su u tom pogledu samosvojan primer: školovani i obrazovani (oficir i pravnik), odrekli su se privilegija građanskog života i, došavši sa sela, selu su se i vratili.

2

Svesni zaostalosti svog naroda, i činjenice da se, sa osloncem samo na državnu inicijativu, još dugo neće ništa promeniti na bolje (budući da država, tek izašla iz velikog svetskog rata, slabih finansijskih mogućnosti, sa oblastima u kojima je tokom rata uništena kompletna infrastruktura, nije razume se, bila u stanju, da za unapređivanje zapadnih srpskih krajeva uloži onoliko sredstava koliko je trebalo), pripadnici naprednijeg, građanskog dela srpske populacije nastavili su sa radom koji su započeli krajem 19. veka osnivanjem „Privrednika”, zemljoradničkih zadruga i drugih ustanova: 1922. godine Savez srpskih zemljoradničkih zadruga u Zagrebu odredio je sumu od dva miliona kruna za pomaganje sela i seljaštva Banije, Like i Krbave; dve godine ranije, 1920., osnovano je Prosvetno društvo za Baniju pod predsedništvom učitelja iz Vrginmosta Joce Oreščanina, i sa zadatkom da podiže kulturni i obrazovni nivo žitelja ovog područja. Kakve su bile uloge, snaga i moć Pravoslavne crkve u Hrvatskoj posle ujedinjenja? Za vreme vlasti Habzburgovaca crkva je bila institucija koja je čuvala srpsku nacionalnu svest. Verska osećanja naroda, međutim, vremenom su slabila; to se osećalo naročito posle ujedinjenja. U izveštajima sveštenih lica možemo da pročitamo sledeće zapažanje: „I prije ovog svjetskog rata, nažalost, opaziti je bilo jednu nemilu pojavu, da je naš narod u ovom kraju počeo postajati ravnodušan prema svojoj vjeri, a posle ovog rata i još jače. To se najbolje opaža, što narod vrlo slabo posjećuje svoje crkve. [...] Osim školske djece što moraju, odraslog je svijeta pri bogosluženju vrlo malo ili tačnije ni malo.”

Bitno obeležje srpske populacije sa hrvatskih prostora bila je – neprosvećenost. Još od habzburških vremena analfabetizam među Srbima je bio pravilo, a poznavanje slova izuzetak; škole su, pak, bile malobrojne i neravnomerno raspoređene. Stoga je u novu jugoslovensku državu kninski srez, na primer, ušao sa svega 21

2

osnovnom školom, a benkovački sa 29, dok su u isto vreme primorski srezovi – splitski i zadarski, imali čak po 60 škola. Po broju nepismenih, kojih je 1921. godine u Hrvatskoj, Slavoniji i Međumurju bilo 32,15%, a u Dalmaciji 49,48%, prednjačili su krajevi s većinskim srpskim stanovništvom (istraživanja pokazuju da je u Hrvatskoj i Slavoniji početkom 20. veka bilo oko 70% nepismenih Srba, i da je jedan od razloga takvog stanja bilo neredovno pohađanje škola). Prema istraživanju broja pismenog i nepismenog stanovništva u najzaostalijim krajevima Hrvatske – Lici i Gorskom kotaru (uzimajući u obzir one srezove u kojima je bilo više od 10% Srba u odnosu na ukupan broj stanovnika) saznajemo da je 1931. godine stanje bilo sledeće: u svakom od četiri sreza sa srpskom većinom (Donji Lapac, Gračac, Korenica, Udbina) bilo više od 60% nepismenih, od šest srezova sa hrvatskom većinom samo je u dva (Brinje i Perušić) bilo više od polovine nepismenog stanovništva, dok je u četiri preostala sreza (Gospić, Ogulin, Otočac, Vrbovsko) broj pismenih bio veći od broja nepismenih. Prema tome, i posle više od deset godina življenja u jugoslovenskoj državi, srezovi sa srpskom većinom i dalje su imali, po pravilu, veći broj nepismenog nego pismenog stanovništva, dok je u krajevima sa hrvatskom većinom bilo obrnuto. Isto tako, srpska sela su stalno zaostajala po broju osnovnih škola za hrvatskim. Uprkos tome, hrvatski političari su tendenciozno i zlonamerno, isticali, da se na polju prosvete i kulture prioritet daje svemu što ima srpski predznak, da je Hrvatska zapostavljena i uskraćena. S druge strane, istraživanja pokazuje da o eksploataciji Hrvatske, kada je u pitanju finansiranje kulture i prosvete, nije bilo ni reči, već da je, naprotiv, gušena prosveta i kultura srpskog, a ne hrvatskog naroda. Srbi su se žalili na nedovoljan broj škola, ali i na mali broj učitelja srpske nacionalnosti. U srezu Gračac, na primer, bilo je 1928. godine, od 28 nastavnika srednjih škola, 14 Srba i 14 Hrvata. Dakle, udeo Srba u nastavničkom kadru bio je 50% iako je, prema popisu iz 1921, u tom srezu živela većina od 72,8% Srba, odnosno

2

većina od 71,7% prema popisu iz 1931. U gospićkom srezu, pak, 1927. godine bila su ukupno 54 nastavnika, od toga 34 Hrvata i 19 Srba. Pošto je u tom srezu bilo 48,7%, odnosno 48,8% Srba, njihov udeo u nastavničkom kadru bio je manji nego u ukupnom broju stanovnika. Poseban problem predstavljale su i školske zgrade u srpskim selima, u najvećem broju slučajeva građene još u habzburškim vremenima, ruinirane, zapuštene, daleko od higijenskih standarda. Najčešće su izgledale kao škola u Sjeničaku na Kordunu, rodnom mestu Save Mrkalja, preteče Vuka Karadžića. Prema sećanjima njenih đaka, to je bila „brvnara, stara oko dvesta godina, sa dve učionice u kojima su peći više dimile nego grejale, čiji krov beše od šindre, sav rasušen i naježen od sunca, kiše i vetrova, pa je u zimske dane kiša curila kroz krov, pa kroz tavanicu tako da smo morali rasklapati kišobrane nad klupama”.

Na osnovu svega rečenog, možemo izvesti više zaključaka o srpskom društvu u Hrvatskoj posle stvaranja jugoslovenske države. Pre svega, bitno je da su krajevi Hrvatske naseljeni srpskom većinom u zajednicu južnoslovenskih naroda ušli nerazvijeni, bez odgovarajuće saobraćajne infrastrukture, bez potrebnog broja škola, sa malobrojnim građanstvom. Takvo nasleđe bilo je teško prevazići , naročito kada se ima u vidu da je Kraljevina SHS bila siromašna država pred kojom je bio zahtev obnavljanja krajeva teško postradalih tokom Prvog svetskog rata. Uviđajući probleme, pripadnici građanskog dela srpske populacije u Hrvatskoj često su preuzimali inicijativu – obnavljanje „Privrednika” i osnivanje drugih institucija, te ulaganje finansijskih sredstava u bivše vojnokrajiške prostore samo su neki od vidova pomoći koju je pružala srpska elita, doprinoseći postepenom preobražavanju srpskog društva u Hrvatskoj. Ipak, narod koji je čekao da svoje obilje sažete snage i svoju neiscrpnu vitalnost upregne u jednu višu i dostojniju primjenu, u stvari je i dalje živeo

2

u skladu s drevnim običajima. Tradicionalni obrazac življenja bilo je, uistinu, teško prevazići.

2