Istorija-Mitropolije-1918.pdf

April 21, 2017 | Author: Горан Легеновић | Category: N/A

Share Embed Donate

Report this link

Short Description

Download Istorija-Mitropolije-1918.pdf...

Description

PROF. DR ALEKSANDAR STAMATOVI]

ISTORIJA MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE DO 1918. GODINE

Prof. dr Aleksandar Stamatovi} ISTORIJA MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE DO 1918. GODINE

Izdava~ SVETIGORA, Cetiwe Za izdava~a Protojerej-stavrofor Radomir Nik~evi}

Recenzenti: Prof. dr Predrag Puzovi} Prof. dr Rado{ Qu{i} Dr @arko Lekovi}, nau~ni saradnik

Kompjuterska i likovna obrada Miomir Kra~kovi} [tampa HKS „Spektar”, Podgorica Tira` 300

Prof. dr Aleksandar Stamatovi}

ISTORIJA MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE DO 1918. GODINE

Cetiwe, 2014. godine

P

ovrh toga, Mitropolija Cetiwska jedina je svetosavska episkopska stolica, koja je bez prekidawa do danas sa~uvana, i kao takva zakonita prestonica i nasqednica Pe}ke Patrijar{ije (iz govora predsjednika Crnogorske Vlade dr Lazara Tomanovi}a, odrànog pred poslanicima Crnogorske Narodne Skup{tine 15. avgusta 1910. godine, povodom uzdignu}a Kwaèvine Crne Gore u rang Kraqevine, a kwaza Nikole u titulu kraqa).

PREDGOVOR

C

rkvena istorija, kao uostalom svi segmenti tematske istorije ima svoje osobenosti, i prilikom istraìva~kog rada, kao i interpretacije. Ona podrazumijeva ne samo op{te istorijsko znawe istraìva~a i wegovu osposobqenost u metodolo{kom smislu, nego i problemsko, tj. teolo{ko. To naro~ito vaì za pisawe crkvene istorije u modernoj istorijskoj nauci, koja mora biti li{ena pristrasnosti u vjerskom smislu istraìva~a i interpretatora, koliko kod se o tome moè govoriti, a da se ne iza|e iz {abloniziranog stereotipa konstatacije, na koji se svi istori~ari, pa i crkveni pozivaju. Svakako da su crkvene, tj. teolo{ke istorije sve do polovine HH vijeka mawe ili vi{e bile optere}ene vjerskim identitetima autora. [to se dubqe ide u pro{lost, i one kao takve analiziraju, ta optere}enost, tj. pristrasnost je i ve}a. Rijetko koja crkvena institucija, tj. eparhija u Pravoslavqu ima toliko osobenosti, kao Mitropolija Crnogorsko-primorska. Najprije je to ona bila u pro{losti, a naro~ito u sada{wici svojim poloàjem. Ona je prakti~no grani~na Eparhija i prema Islamu i prema Rimokatoli~anstvu. Vjerskim i nacionalnim ratom koji se desio u posqedwoj deceniji HH vijeka na jugoslovenskim prostorima, taj wen poloàj, kako je re~eno je jo{ vi{e istaknut, jer se srpski i pravoslavni identitet i sa zapada i sa istoka u zna~ajnoj mjeri poremetio, naro~ito u Hrvatskoj, i na Kosovu i Metohiji, i pojedinim djelovima Bosne i Hercegovine. Druga wena osobenost, koja je izdvaja prakti~no u prvorazrednost, je wena dràvotvornost. Nesporno je da je Mitropolija Crnogorska, ili kako se jo{ u to vrijeme nazivala Cetiwska (po svom katedralnom mjestu) stvorila novovjekovnu crnogorsku dràvu. Od pada pod osmansku vlast krajem HÁ vijeka, u woj se razvija teokratija, koja puni zamah dobija od po~etka HÁÀÀÀ vijeka, i traje do polovine HÀH vijeka. Nije pretenciozno istorijski analiti~no tvrditi, da nije bilo Crnogorske Mitropolije i wenih mitropolita, ne bi bilo ni novovjekovne crnogorske dràve, koja opet svoj kontinuitet vezuje za savremenu crnogorsku dràvu. I ovaj aspekt me|utim ne treba izolovano posmatrati. Dràvnost {to je Mitropolija Crnogorska dala Crnoj Gori nije samo uè crnogorska, i kona~na kao takva. Ona je i {ire srpska! U vi{e vjekova robovawa srpskog naroda pod osmanskim zavojeva~em 7

Mitropolija Crnogorska bila je jedini kontinuirani i organizovani dio srpskog naroda u otporu prema wemu, naro~ito u HÁÀÀÀ vijeku, kada se iz we i wenih mitropolita, razvijaju prvi dràvni organi u Crnoj Gori. Iako je to u vi{e navrata poku{avala kao institucija, a i preko svojih patrijarha, tzv. Druga Pe}ka Patrijar{ija, ili Druga Srpska Crkva, nikada nije uspjela da na sebe preuzme ulogu dràtvornog i oslobodila~kog faktora, tj. da pokrene srpski narod u autohtonu oslobodila~ku borbu, i stvori mu elemente dràvnosti i nezavisnosti. Naprotiv, Mitropolija Crnogorska, kao nesporno wen organizacioni dio to je uspjela na svom prostoru. Ona je nadìvjela ukidawe Patrijar{ije, i sama za sebe, a opet pozivaju}i se na nasqe|e i kontinuitet Pe}ke Srpske Patrijar{ije nastavila i crkvenu i nacionalnu borbu. Upravo iz navedenih ~iwenica, jasno je da istraìva~ki rad i pisawe na temu istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske nije tematski sku~en rad, sveden na golu teolo{ku istoriju. Za period od pada pod osmansku vlast, kada se gase posqedwi ostaci svjetovne vlasti Crnojevi}a u Crnoj Gori, do sredine HÀH vijeka, kada se u woj definitivno ukida teokratija, pisawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske je zapravo niz kombinacija svjetovne i teolo{ke istorije, da se ~esto ne zna, koja ~emu tematski pripada? Nije nikakva novina konstatovati da su vjerske institucije i wihovi ~elnici, bile u istoriji nekada mawe, a nekada vi{e povezane sa svjetovnim doga|ajima, tj. da je crkva oblikovala svjetovne doga|aje, ali i oni uticali na wu. Ne samo iz navedenih razloga postojawa teokratije u Crnoj Gori, nego i zbog niza drugih bez kojih je pisawe moderne crkvene istorije nemogu}e, ovaj rad je osmi{qen i koncipiran kao stalni tok proìmawa svjetovne i crkvene istorije. Tako ~italac, bio on stru~ne ili lai~ke provinijencije, u svakom momentu prate}i istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske, moè u osnovnim crtama da prati i tok svjetovne istorije na prostorima koje je ona pokrivala, pa ~ak i {ire, ako je ona uticala na wu. Stoga je svjetovna istorija data u ovom radu preglednog karaktera. Ciq autora nije bio da otvara nova nerije{ena istorijska pitawa svjetovne istorije, nego da je predstavi kao naslon na crkvenu, i ukaè na detaqe me|usobnog uticaja, poja~avaju}i ~iwenice gdje je to u tom smislu bilo potrebno. Kontinuitet istorijskog trajawa Mitropolije Crnogorskoprimorske kao institucije je bezmalo preko osam vjekova. Ona je izvorna srpska Mitropolija, tj. jedna od grupe srpskih episkopija {to ih je osnovao Sava Nemawi} stvaraju}i Srpsku Crkvu. Bez 8

obzira {to je tokom vremena mijewala svoj status i ime, tj. od Episkopije postala Mitropolija, i {to se najprije zvala Zetska, a potom Crnogorska ili Cetiwska, i na kraju Crnogorsko-primorska, radi se o istoj instituciji u neprekidnom trajawu. Jo{ jedna wena osobenost ogleda se i u tome, {to je ona jedna od vrlo malog broja srpskih eparhija, koje nijesu prekinule tok svoga rada i postojawa, najprije osmanskom okupacijom u HÁ vijeku, a potom i od ukidawa Pe}ke Patrijar{ije 1767. godine. Svakako da ni prilikom osnivawa Zetske Episkopije 1219. godine od strane Save Nemawi}a ona nije bila Episkopija bez kontinuiteta, tj. ne{to novo, ili nova crkvena institucija. Jo{ od prvih vjekova postojawa i legalizacije Hri{}anstva u rimskoj dràvi, zapaà se i formirawe nekoliko episkopija koje pokriva dana{wa Mitropolija Crnogorsko-primorska, sa centrumom na Dioklijsku Episkopiju. Nije zbog toga ni bilo slu~ajno {to je mitropolit Amfilohije Radovi} u simboli~kom smislu obnovio ovu Episkopiju 2004. godine. Upravo iz navedenog razloga, ovaj rad je koncepcijski i hronolo{ki osmi{qen kao kontinuitet pra}ewa Hri{}anstva na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske, od wegovih prvih prisustava, zatim rimskog, pozno-rimskog, i dukqansko-zetskog perioda. Pisawe i interpretirawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske, bez ovog uvodnog perioda, bilo bi li{eno predstave istorijskog kontinuiteta do wenog stvarawa. Prosto re~eno, autor ovog rada, isti je koncipirao kao predstavu Hri{}anstva ~itaocu od wegovog prisustva na prostorima dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske do 1918. godine. Posebno pitawe u pisawu istorije Mitropolije Crnogorskoprimorske je weno terensko locirawe obrade. Ve} je nazna~eno, wena teritorija danas obuhvata teritoriju vi{e episkopija iz rimskog perioda, a zatim iz dukqansko-zetskog perioda. Teritorije dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske tako|e se u potpunosti ne poklapaju ni sa teritorijama Zetske Episkopije i Mitropolije do pada pod osmansku vlast. Taj trend nastavqa se i u kasnijim vjekovima. Do po~etka HÀH vijeka Mitropolija Crnogorska imala je jurisdikciju i nad Bokom. Integracijom Boke u austrijsku dràvu, ta jurisdikcija se gubi, i traje sve do 1931. godine. Oslobo|ewe i pro{irewe krajeva prema zapadu i sjeveru 1878. godine, uslovilo je stvarawe Zahumsko-ra{ke Eparhije, koja je tako|e imala istorijsku osnovu. Ona je kao Budimqanska egzistirala i 20-ih godina, a potom i 40/50-ih HH vijeka, da bi koncem ovog vijeka opet bila obnovqena kao Budimqansko-nik{i}ka 1999. godine. 9

Nose}i se i sa ovim problemskim pitawem, autor ovog rada se odlu~io da u zna~ajnoj mjeri prou~i i predstavi ~iotaocu sve one teritiorije, koje je tokom protoka vjekova pokrivala dana{wa Mitropolija Crnogorsko-primorska. Ipak se opredijeqeno vezuju}i za one teritorije u novijoj istoriji, koje su od po~etka HÀH vijeka ulazile u sastav crnogorske dràve koja se emancipovala kao takva. Zato je za period od po~etka HÀH vijeka do 1918. godine (kada je Austrougarska prestala da postoji kao dràva) izuzeo prostor Boke, Grbqa i Pa{trovi}a, koji su ulazili u sastav Bokokotorsko-dubrova~ke Eparhije. Svakako da se u perspektivi moè o~ekivati pisawe istorije Budimqanske i Bokokotorskodubrova~ke Eparhije od nekih drugih autora. Kona~no, kako se radi o ogromnom hronolo{kom prostoru, za koji se pretenduje da bude predstavqen, kako je ve} nazna~eno, od prvih prisustava Hri{}anstva na tlu dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske do savremenog doba, autor ovog rada odlu~io se da taj ogromni vremenski prostor predstavi u glavnim i presudnim crtama. Rad je osmi{qen kao hronolo{ki i problemski kontinuirani tok, u kojem je centrum crkvena istorija, sa naslonom na svjetovnu. Prakti~no svaka od predstavqenih glava, tj. hronolo{kih perioda ili problemskih cjelina, zasluùje da bude poseban rad, na kojem bi se bezmalo mogla odbraniti doktorska disertacija. Za o~ekivati je stoga, da se u perspektivi pojavi ~itav jedan tom, koji bi hronolo{ki i problemski predstavqao istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske. Neki hronolo{ki periodi, ili jo{ preciznije problematike iz wene istorije ve} su obra|ene, i ti radovi }e biti analizirani u narednim pasusima. Prvi korak ka pravqewu integralne istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske, autor ovog rada napravio je objavqivawem 1999. godine Kratke istorije Mitropolije Crnogorsko -primorske 1219-1999. godine. Uz ovo izdawe Mitropolija Crnogorsko-primorska objavila je i {ematizam za datu godinu, koji je bio vrlo koristan. Sa wime je po prvi put od 1931. godine predstavqeno statisti~ko stawe u Mitropoliji. Namjera autora ovog rada, je bila da sa izdavawem onog iz 1999. godine, uglavnom lai~koj javnosti u kratkim crtama predstavi istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske. Raspadom komunizma, bar onog u zvani~noj formi u Crnoj Gori, i istoriografija, pa i ona crkvena, donekle su oslobo|eni ideolo{kih i represivnih okova. No, sa druge strane, to je otvorilo prostor raznim manipulacijama u nau~nom smislu, ili ako se uop{te moè tretirati kao nau~ni (?!). Posqedwa decenija HH i prva HÀH vijeka, donijele su u Crnoj Gori u politi~kom i kulturolo{kom 10

smislu jak pokret u osporavawu srpskog identiteta Crne Gore, i dovo|ewa u pitawe crkvenog legaliteta Mitropolije Crnogorskoprimorske. Nesporno, na tim identitetskim postulatima zasniva se nova crnogorska dràva stvorena 2006. godine. U tom smislu, u ove dvije decenije nastalo je desetak radova, u interpretaciji istori~ara i publicista po raznim temama iz istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske. Radi se su{tinski o politi~kim pamfletima, u kojima je istorijska nauka samo okvir ili alibi. Wihov osnovni ciq je negacija srpskog identiteta Crnogoraca, i osporavawe legalnosti Mitropolije Crnogorsko-primorske. Elementi crkvene istorije, tj. istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske mogu se na}i najprije u interpretaciji samih crnogorskih mitropolita. Godine 1754. mitropolit Vasilije Petrovi} objavio je u Moskvi Istoriju Crne Gore. Iako se ova istorija ne moè smatrati nau~nom, uglavnom na osnovu predawa, dostupnih izvora koje je sam imao u cetiwskom manastiru i drugim manastirima, i perioda HÁÀÀÀ vijeka ~iji je savremenik bio, ona je i napisana. Wen ciq i ambicija su zapravo bili politi~ki, tj. da ruskim dràvnim krugovima predstavi Crnu Goru, i skrene pa`wu na wu, u svrhu pomo}i i stavqawa pod svoj protektorat. Kasnijoj istoriografiji ova Vasilijeva istorija posluì}e i kao izvor. U ~asopisu Grlica, 1835. godine na Cetiwu je objavqena Kratka istorija Crne Gore u autorstvu mitropolita Petra À Petrovi}a. Iako nije sa~uvana u origialu, i pretpostavqa se da je mogla biti {ira, i ova istorija daje jo{ neke detaqe iz istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske, i tako|e je kasnije posluìla i kao izvor. Tokom HÀH vijeka javqaju se i embrioni crnogorske istoriografije. Wihovi autori su Srbi izvawci, koji su u nekoliko perioda boravili u Crnoj Gori, uglavnom kao administratori kod crnogorskih gospodara. Ti radovi su sqede}i: Sima Milutinovi}, Istorija Crne Gore, Beograd, 1835; Milorad Medakovi}, Povjestnica Crne Gore, Zemun, 1850; Dimitrije Milakovi}, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856; \or|e Popovi}, Istorija Crne Gore, Beograd, 1896. Ovi radovi tako|e su dijelom zasnovani na izvorima, koji su autorima bili dostupni u cetiwskom i drugim manastirima na teritoriji Crne Gore, kao i usmenoj tradiciji i lokalitetima koje su obilazili. Svi navedeni autori su crkvenu istoriju tretirali kao svjetovnu, ili dràvnu, i obratno. Zapravo nikada nijesu napravili jasnu razliku izme|u wih, {to je i razumqivo, jer su razmatrali period teokratije. âk i ove istorije posluìle su istori~arima u HH vijeku jednim dijelom kao izvor. Druga polovina HÀH vijeka biqeì i prve obrade crkvene istorije Mitropolije Crnogorske. Radi se mahom o ~lancima, ko11

ji se zasnivaju na analizi objavqenih izvora, ili izvora do kojih su autori dolazili borave}i u Crnoj Gori, i obilaze}i odre|ene crkveno-manastirske lokalitete. Wihov predmet obrade je poku{aj da se odrede sjedi{ta Zetske Episkopije i Mitropolije kroz vrijeme, poloàj pojedinih manastira, kao i poloàj crnogorskih mitropolita pod osmanskom vla{}u. Radi se dakle o starijoj crkvenoj istoriji Mitropolije. Za razliku od prethodno navedenih radova, ovi se odlikuju znatno kvalitetnijim pristupom metodolo{kog istraìvawa, i kriti~kom sposobno{}u prema prostoj fabularizaciji i idealizaciji. Prvi autor je arhimandrit Ni}ifor Du~i}, rodom Hercegovac, koji }e jedno vrijeme imati zapaènu ulogu u administraciji kwaza Nikole, sa kojim }e se kasnije hladno razi}i i napustiti Crnu Goru. Drugi je ruski konzul u Skadru Ivan Jastrebov. U autorstvu Ni}ifora Du~i}a nastali su ovi radovi: Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, 1870; O gra|i za srpsku istoriju, 1880; Jepiskopije Zetska i Dabarska, LÁÀÀ, 1884. Jastrebov je objavio ~lanak Jepiskopija zetska, 1880. Svi ~lanci objavqeni su u „Glasniku Srpskog u~enog dru{tva.“ Ovo su me|utim bili radovi koji su objavqeni van Crne Gore, i od autora koji nijesu bili rodom iz we. Prve radove iz domena crkvene istorije Mitropolije Crnogorske koji se mogu smatrati autohtonim, objavio je sve{tenik Filip Radi~evi}, na temu Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, 1889. godine, i Kratki pogled na na{e sve{tenstvo u pro{losti i sada{wosti, 1895. godine. Oba rada objavqena su u ~asopisu „Prosvjeta“, koji je izlazio na Cetiwu. Prvi rad je samo donekle istorijskog karaktera, jer u vidu uvoda dovodi kontinuitet pri~e do glavne teme, a to je poloàj Crkve u doba kwaza Nikole, tj. do savremenog doba u kojem je on bio. I drugi rad je u istom smislu. Me|utim, oni se u kasnijem periodu mogu uzimati i kao izvori. U drugoj polovini HÀH vijeka pojavquje se i ~itav set radova koji se mogu smatrati objavqenim izvorima i wihovom analizom. Od istraìva~a izvawaca jugoslovenske pripadnosti, koji objavquju radove do pada Zete (Crne Gore) pod osmansku vlast to su: Fran Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusij, Wiena, 1858; [ime Qubi}, Listine o odno{aju izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke republike 1423-1452, kw. ÀH, Jugoslovenska Akademija Znanosti i Umjetnosti (JAZU), Zagreb, 1891. Period od pada pod osmansku vlast do po~etka HÀH vijeka obra|en je od sqede}ih autora u prezentaciji i analizi izvora: [ime Qubi}, Rukovijet jugoslovenskih listina, Starine JAZU; Aleksandar 12

Aleksandrov, Dvije sin|elije vladike Petra I, Srbski magazin, 1898. Srbsko dalmatinski magazin objavio je i sqede}e izvore: Pismo Arsenija patrijarha pe}kog protopopu Bo{ku, 1849; Sin|elija popa Alekse Radi~evi}a paroha podgori~kog, 1865; Pou~itelno pismo patrijarha Arsenija na sve{tenike i narod u Podgorici, 1867. Glasnik Srpskog u~enog dru{tva objavio je u vi{e godina: 1884, 1885. i 1886. godine Materijale za istoriju Crne Gore iz vremena vladawa vladike Petra À. Zeta je 1885. godine objavila Priloge za istoriju Crne Gore (Pisma vladike Danila). Neki istraìva~i crkvene istorije rodom iz Crne Gore tako|e u drugoj polovini HÀH vijeka objavquju izvore, a ve} su pomenuti. Od prostog opisa stawa bez ve}eg stepena kriti~ke analize, oni imaju nadgradwu u objavqivawu izvora i wihovoj kriti~koj analizi. Svakako su najzna~ajniji radovi Marka Dragovi}a i Filipa Radi~evi}a. Marko Dragovi} objavquje Priloge za istoriju Crne Gore iz vremena vladika iz razli~itih plemena, Starine JAZU, 1887. Filip Radi~evi} je mnogo plodniji, i izvore objavquje u cetiwskom ~asopisu Prosvjeta. Po godinama i kwigama spisak izvora koje je on objavio je sqede}i: Arhipastirska okru`nica kojom se gospodar vladika Petar À objavquje svetiteqem narodnim, H, 1889; Okru`nica gospodara vladike Save Petrovi}a narodu Pa{trovi}skome, HÀ, 1889; Petar À daje sin|eliju sve{teniku zetskome, ÁÀ, 1890; Gospodar vladika Sava daje sin|eliju Gerasimu Zeli}u, ÀÀÀ-ÀÁ, 1891; Gospodar vladika Sava proizvodi za protojereja Ivana Popovi}a, ÀÀÀ-ÀÁ, 1891; Gavril patrijarh pe}ki povjerava Zahomliju svetome Vasiliju, HÀÀ, 1893; Mitropolit Petar izdaje sin|eliju \uru Petrovi}u, ÀÀÀ, 1895; Posve}ewe za episkopa Petra À, HÀ, 1895; Mojsej, patrijarh srpski posve}uje Bo{ka Popovi}a za protoprezvitera, ÀÀÀ, 1896. Uz Dragovi}a i Radi~evi}a svakako treba pomenuti i crnogorskog diplomatu Mitra Baki}a, koji je 1878. godine objavio rad Crna Gora pod upravom vladika. Rad je objavqen u âsopisu Ministarstva narodne prosvjete u Petrogradu, u broju 198. Baki} se kra}e osvrnuo na period do pada Zete - Crne Gore pod osmansku vlast, a zatim se u nekoliko poglavqa bavio crkvenom istorijom Mitropolije do svr{etka vladavine Petra ÀÀ Petrovi}a, da bi ga zavr{io raspravnim poglavqem o pitawu da li se radi o Zetskoj ili Crnogorskoj Mitropoliji? Reprint ovog izdawa pojavio se u Crnoj Gori u savremenom dobu 1995. godine, a prire|iva~ je bio mr Mile Baki}. Crkveni istori~ari su nekoliko puta poku{avali da rekonstrui{u spisak zetskih episkopa i mitropolita, a kasnije i crnogorskih. [to je pro{lost bila dubqa, wihova identifikacija i 13

hronolo{ko locirawe bilo je teè i mawe precizno, jer je bilo i mawe izvora. Tokom istraìvawa, pojavqivala su se u do tada malobrojnim izvorima i nova imena episkopa i mitropolita. Pravqewe hronolo{kog spiska zetskih episkopa i mitropolita, i kasnijih crnogorskih, tako ima relativno {irok raspon od vi{e od jednog vijeka. Prvi poku{aji mogu se na}i u Istoriji Crne Gore, objavqenoj u Beogradu 1835. godine, u autorstvu Sime Milutinovi}aSarajlije. Nakon wega, spisak se moè na}i i kod Ni}ifora Du~i}a, u raspravi Jepiskopije Zetska i Dabarska, objavqenoj u Glasniku SUD 1884. godine. Ilarion Ruvarac objavio je tako|e spisak, u ~lanku Vladike zetske i crnogorske, u cetiwskoj Prosvjeti 1892. godine. Prave}i kompilaciju oba spiska, uporedno sa podacima koje je dao i Dimitrije Milakovi}, Du{an Vuksan je tako|e sastavio novi spisak, ili katalog episkopa i mitropolita, u cetiwskom ~asopisu Zapisi, od avgusta 1935. godine. Dva rada op{teg tematskog karaktera, tako|e dopuwuju sastavqawe spiska. Iz rada Miodraga Purkovi}a Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka, Hri{}ansko delo, Skopqe, 1937. godine, mogu se na}i podaci za navedeni period. Kona~no, decenijama poslije, episkop {umadijski Sava, objavio je djelo Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, 1996. godine. Cetiwski qetopis nalazio se u riznici cetiwskog manastira, i uzima se kao istorijsko djelo, ali i kao izvor. On me|utim nudi imena crnogorskih mitropolita u HÁÀÀ vijeku, i to ne potpuno, tj. tek sa mitropolitom Mardarijem od 1638. godine. Period crkvene istorije raspona od pada pod osmansku vlast do Danila Petrovi}a, objavquje kao gra|u iz cetiwskog manastira Du{an Vuksan u cetiwskim Zapisima, pod naslovom Vladike iz raznih plemena 1516-1696, kw. HÁÀÀ, 1937. godine. Dopunu ve} pomenutog Ruvar~evog ~lanka, na osnovu izvora iz cetiwskog manastira, koji nijesu mogli biti dostupni Ruvarcu, uradio je Pavle Apolonovi~ Rovinski tako|e u cetiwskoj Prosvjeti, samo godinu dana poslije Ruvarca. Novina u tvrdwama Rovinskog bilo je raspravqawe ~iwenice da li je pored zetskog mitropolita postojao i zetski episkop, podre|en mitropolitu? Rovinski daje mnogo ve}u razradu crkvene istorije Mitropolije Crnogorske u tre}em tomu svog djela Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, objavqenom 1915. godine u Petrogradu, a koje je kona~no (i naàlost tek) 1994. godine objavqeno kod nas u potpunosti, i u prevodu na srpski jezik. Jo{ jedan Rus, pored Rovinskog, u svom djelu obra|uje i crkvenu istoriju Mitropolije, to je diplomata Konstantin Petkovi}. On na ruskom jeziku 1877. godine 14

objavquje rad Crna Gora i Crnogorci. Za period kraja HÁÀÀ i po~etka HÁÀÀÀ vijeka objavqena je gra|a iz arhiva u Veneciji, koja tretira Crnu Goru. I u ovom izdawu izme|u brojnih ~iwenica, mogu se na}i i one koje se ti~u crkvene istorije. Zbirka dokumenata je pod naslovom Il Montenegro da relazioni dei provveditiori 1687-1735, Roma, 1896. Reprint ovog izdawa pojavio se u Crnoj Gori 1998. godine. Tokom HÀH vijeka pojavquju se izdawa koja govore o Crnoj Gori, u autorstvu stranaca koji su u woj boravili, i susrijetali se sa Crnogorcima. Iz ~itavog niza ~iwenica koje su oni prezentovali, mogu se na}i i one koje se ti~u crkvene istorije. Prvi je francuski pukovnik Vijala De Somijer. Bio je komandant Herceg Novog i guverner kotorske provincije u doba francuske okupacije Boke. Godine 1810. posjetio je Crnu Goru i li~no se susrijetao sa mitropolitom Petrom À. Wegovo djelo Istorijski i politi~ki put u Crnu Goru, objavqeno je u Parizu 1820. godine (Vouage historiÜue et politiÜue au Montenegro..., Paris, 1820). Drugi je Anri Delari, sekretar kwaza Danila od 1856. do 1859. godine. On je napisao dva rada. Prvi je objavio u Parizu 1862. godine, a drugi tako|e iste godine (Vouage au Montenegro, Reveue del Algeire et des colonies). Tre}i Francuz je istori~ar i publicista Fransoa Lenorman, koji je Crnu Goru posjetio 1865. godine, i napisao kwigu Turci i Crnogorci (Turces et Montenerins, Paris, 1866). Od Rusa isti~e se djelo Jegora Kovaqevskog Crna Gora i slovenske zemqe, objavqeno u Petrogradu 1872. godine. On je u vi{e navrata boravio u Crnoj Gori (1841, 1854, i 1864. godine). Po~etak HH vijeka obiqeèn je {to se ti~e prou~avawa istorije Mitropolije Crnogorske serijalom od pet ~lanaka Pavla ûpi}a Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori 1901. godine, objavqenim u Glasniku pravoslavne Crkve u Kraqevini Srbiji. Iako direktno nijesu posve}ene crkvenoj istoriji, dvije monografije Vladana \or|evi}a obuhvataju dijelom temu koja se ti~e istorije Mitropolije Crnogorske. One su zasnovane na dokumentima iz arhiva u Be~u. To su monografije pod nazivima: Crna Gora i Austrija u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912, i Crna Gora i Austrija 1814-1894, Beograd, 1924. Sa drugog centra istorijskih izvora vezanih za Crnu Goru, pa i wenu crkvenu istoriju - arhiva u Vatikanu, pojavquje se tako|e monografija Jovana Radoni}a Rimska kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka, Beograd, 1950. Poznati srpski istori~ar rodom iz Crne Gore - Gligor Stanojevi}, donio je za doba izdawa svojih kwiga nove izvorne detaqe iz domena crkvene istorije, iako ti radovi nijesu striktno te tematike, ali je wihov centrum u obradi vremena i li~nosti dva cr15

nogorska mitropolita. Ti radovi su: Crna Gora u doba vladike Danila, Cetiwe, 1955, i Mitropolit Vasilije Petrovi} i wegovo doba, Beograd, 1978. Godine 1991, êdomir Lu~i} objavquje u Titogradu rad Mitropolit Petar Prvi Petrovi}. Grupaciju radova koji bi se makar i dijelom mogli podvesti pod crkvenu istoriju, sa centrumom u obradi vremena i li~nosti nekog od crnogorskih mitropolita, zaokruùje ~lanak Petra I. Popovi}a Nikanor Ivanovi} Wegu{, Godi{wak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, Novi Sad, 1959. Osmanski period i poloàj Mitropolije u wemu moè se sagledati i u radovima eksperta za ovaj period Branislava \ur|eva: O odlasku crnogorskog vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovini HÁÀ veka, Istorijski ~asopis, 1951; Turska vlast u Crnoj Gori u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Sarajevo, 1953; Sitni prilozi iz istorije Crne Gore u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Godi{wak Dru{tva istori~ara BiH, Sarajevo, 1956. Pojavquju se i radovi koji tretiraju ulogu, poloàj i karakteristike Mitropolije Crnogorske u odre|enim periodima. Prvi je rad crnogorskog istori~ara Novaka Ra`natovi}a Poloàj i uloga crkve u Crnoj Gori 1852-1878, Istorijski zapisi, Titograd, 1961. On obra|uje poloàj i ulogu Mitropolije u periodu vladavine kwaza Danila Petrovi}a, i prvi period vladavine wegovog nasqednika kwaza Nikole. Zasnovan je na do tada samo dijelom kori{tenim izvorima, i po tome predstavqa novinu. U wemu se mogu na}i i brojni statisti~ki podaci, {to je tako|e novina. Rad Petra Stojanovi}a objavqen tako|e u ~asopisu Istorijski zapisi pod naslovom Neki problemi poloàja i uloge crkve i crkvene organizacije u Crnoj Gori hronolo{ki je {iri od Ra`natovi}evog rada. On obra|uje period od HÁÀÀÀ do po~etka HH vijeka. Wegov centrum je ekonomski poloàj i mo} Mitropolije u crnogorskom dru{tvu, kao i uloga i uticaj Mitropolije kao institucije, i wenog sve{tenstva na to dru{tvo. U istraìvawu istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske nemogu}e je zaobi}i ulogu i rad Du{ana Vuksana u cetiwskom ~asopisu Zapisi. Ovaj ~asopis je ina~e imao nemjerqivu ulogu u razvitku izu~avawa istorije Crne Gore. Vuksan je u ovom ~asopisu oti{ao korak naprijed, pa je po~eo objavqivati i gra|u iz raznih perioda crnogorske istorije, pa i onu vezanu za istoriju Mitropolije. Gra|a koju je on objavqivao moè se podijeliti na dva perioda, tj. od polovine HÁ vijeka do svr{etka teokratije u Crnoj Gori 1851. godine, i period kwaèva Danila i Nikole. Za prvi period to su ovi naslovi: Nekoliko dokumenata mahom iz epohe Crnojevi}a, 1939; Vladike iz raznih plemena 1516-1696, 1937; Pisma 16

pe}kih patrijarha Ze}anima, 1939; Pop Stefan kritikuje pastvu, 1939; Iguman Mojsije arhimandritu Petru, 1940; Pismo jeromonaha Save Petru À, 1936; Jeromonah Mihailo mitropolitu Petru À, 1937; Jo{ nekoliko dokumenata iz privatnih arhiva, 1939; Arhivska gra|a za istoriju Crne Gore, 1941. Za drugi period to su naslovi: Sitni prilozi, 1928; Regulisawe sve{teni~kih prihoda, 1936; Jedna àlba kalu|era Mihaila i dr. kwazu Danilu, 1937; @alba kalu|era manastira Sv. Stefana piperskog kwazu Danilu, 1937; Nikodim jeromonah ùpskog manastira kwazu Nikoli, 1937. Za ovaj period moè se uvrstiti i koristan set izvora koje je objavio Risto Dragi}evi} tako|e u Zapisima 1940. godine, pod naslovom Otpust vladike Nikanora. Pored Du{ana Vuksana od svr{etka Drugog svjetskog rata kao objavqiva~ izvora iz istorije Crne Gore, a samim tim i istorije Mitropolije u okviru wih isti~e se Jevto Milovi}. Wegovi objavqeni izvori imaju hronolo{ki kontinuitet. Po~iwu najprije sa radom Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore 1685-1782, objavqenim na Cetiwu 1956. godine. Radi se o korespodenciji crnogorskih mitropolita u nazna~enom periodu, tj. kratko pretpetrovi}kom periodu, a potom mitropolita: Danila, Save, i Vasilija Petrovi}a, te Arsenija Plamenca. Hronolo{ki se izvori daqe nastavqaju na dvotomni zbornik, sa naslovom Petar À Petrovi}, Pisma i drugi dokumenti, kw. 1-2, Titograd 1987/88. godine. Za period ìvota i rada mitropolita Petra À Petrovi}a iza{la je zbirka izvora pod simboli~kim nazivom Freske na kamenu, Titograd, 1965. Prire|iva~i nijesu bili po struci istori~ari (Branko Bawevi}Sreten Perovi}-Milorad Stojovi}). Ovdje je objavqen jedan dio poslanica mitropolita Petra À, zatim Kuluk, Stega, Kratka istorija Crne Gore, i wegovi kwièvni radovi. Period mitropolita Petra À kroz izvore zaokruùje rad Aleksandra Fori{kovi}a Nekoliko dokumenata o zavladi~ewu Petra À Petrovi}a Wego{a, objavqen u Istorijskim zapisima u Titogradu 1969. godine. Period mitropolita Petra ÀÀ Petrovi}a u vidu izvora najprije je obradio Mira{ Ki}ovi} kroz naslov Petar Petrovi} Wego{, Pisma, kw. 1-7, Beograd, 1951. U mnogo {irem obliku izvore iz perioda Petra ÀÀ objavquje Jevto M. Milovi} 1986. godine u Titogradu. Jedan broj dokumenata iz kojih se vidi imovinski status Mitropolije moè se na}i u zborniku Crnogorske isprave HÁÀ-HÀH vijeka, Cetiwe, 1964. U istom smislu ali sa drugog tematskog aspekta moè se uzeti u obzir i zbirka dokumenata pod naslovom Crnogorski Senat 1875-1879, Podgorica, 1997. Sasvim drugi aspekt vi|ewa - spoqwi, moè se na}i u zbirci dokumenata Ruski izvori o Crnoj Gori od kraja HÁÀÀ do sredine HÀH vijeka, 17

Podgorica-Moskva, 1992. Radi se o izvje{tajima ruskih konzula i putnika, u kojima je pored Crne Gore obuhva}ena i Boka. Arhivska gra|a o istoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske nalazi se u nekoliko arhiva, i moè se podijeliti po periodima i uìm temama. Ona je mahom novijeg karaktera, jer se ti~e HÀH i HH vijeka. Za period od 1852. do 1878. godine, tj. period kwaza Danila i prvi period kwaza Nikole, gra|a se nalazi u Arhivsko-bibliote~kom odjeqewu Narodnog muzeja Crne Gore na Cetiwu, u fondovima: Danilo À, Prinovqeni spisi, Nikola À i Senatski spisi. U ovim fondovima ona je za prou~avawe istorije Mitropolije fragmentarnog karaktera. U ne{to {irem obimu gra|a se moè na}i u istoj ustanovi za period poslije 1878. godine, u fondu Naknadno inventarisani razni spisi. Radi se o korespodenciji Mitropolije sa sve{tenstvom. Berlinskim kongresom 1878. godine Crna Gora je priznata kao nezavisna dràva, i teritorijalno je pro{irena. Uslijedile su decenije wenog mirnodopskog ìvota i razvoja, toliko neuobi~ajene za wu. U ovom periodu Mitropolija je potpuno izgradila svoj unutra{wi ìvot u raznim aspektima, a najprije organizacionom, zakonskom, imovinskom i obrazovnom. Stoga je za ovaj period do po~etka Prvog svjetskog rata i najvi{e gra|e. U istom periodu i dràva Crna Gora je usavr{ila i pro{irila svoj administrativni sistem. Mitropolija je u ovom periodu u organizacijonom smislu bila povezana za crnogorskom prosvjetom. Tako se gra|a za ovaj period moè na}i u fondu Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova. Jedan dio gra|e moè se na}i u segmentima i u fondovima Ministarstvo unutra{wih poslova i Ministarstvo finansija. Svi fondovi nalaze se u Dràvnom arhivu Crne Gore na Cetiwu. U arhivskom odjeqewu Dràvnog arhiva na Cetiwu u Baru, nalazi se fond Manastir Dowi Br~eli. Radi se o arhivi istoimenog manastira i parohije od 1874. do 1956. godine. Drugi set dokumenata za period druge polovine HÀH vijeka do 1918. godine moè se na}i u Arhivu Mitropolije Crnogorsko-primorske na Cetiwu. Zapravo gra|a u ovom arhivu po~iwe sa 1873. godinom. U pitawu je gra|a Crnogorske i Zahumsko-ra{ke Eparhije, Svetog Sinoda, Konzistorija, parohija, manastira i Cetiwske bogoslovije, te se u tom smislu moè identifikovati i sa fondovima. Gra|a je 1997. godine vra}ena Mitropoliji Crnogorsko-primorskoj od strane Dràvnog arhiva Crne Gore. Iako je uobli~ena u fondove po godinama, gra|a me|utim dokumentaciono nije numerisana. Kako je po~etkom 1916. godine Crna Gora bila okupirana od austrougarskih trupa, a wena dràvna administracija u zemqi kao izvorno crnogorska prestala da funkcioni{e, u ovom arhivu 18

nalaze se korisni izvori upravo za period okupacije, a kojih nema u vezi sa Mitropolijom, ili ih ima vrlo malo u Dràvnom arhivu. Pored izvorne i objavqene gra|e, za period druge polovine HÀH vijeka do 1918. godine, kao izvor moè da posluì {tampa, bilo da se radi o novinama ili kalendarima i ~asopisima. I jo{ prije ovog perioda, tj. u periodu Petra ÀÀ Petrovi}a u ~asopisukalendaru Grlica mogu se na}i fragmentarni izvori korisni za prou~avawe istorije Mitropolije. Od {tampe isti~u se najprije Crnogorac, koji je izlazio od 1871. do 1873. godine, a zatim i Glas Crnogorca, koji je u su{tini nastavak ovog prethodnog lista. Svakako da se neki segmenti vezani za istoriju Mitropolije mogu na}i i u drugoj {tampi koja je izlazila u Crnoj Gori od po~etka HH vijeka do 1916. godine. Najo~igledniji oblik eksploatacije izvora za istoriju Mitropolije u ~asopisima moè se na}i u obliku {ematizama, koji su izlazili u okviru dràvnih kalendara: Orli} 1865-1870; Grlica, 1889-1893, 1896/7; Dràvni kalendar Kwaèvine (Kraqevine) Crne Gore, 1907-1914. âsopis Prosvjeta bio je zvani~an ~asopis Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova. U wemu su objavqivani razni raspisi, naredbe i uputstva crkvenih vlasti, neki zakoni i sl, a ve} je nazna~eno i rasprave i izvori iz istorije Mitropolije. U sli~nom kontekstu je slu~aj i sa Crnogorcem i Glasom Crnogorca. Kona~no, kao izvori za istoriju Miropolije od polovine HÀH vijeka do 1914. godine mogu da posluè i zakoni, bilo oni op{teg karaktera, u kojima je fragmentarno obra|ivan i status Crkve, ili konkretni crkveni zakoni. Od op{teg karaktera isti~u se Zakonik Danila À iz 1855. godine. U smislu objavqenog izvora sa komentarom i analizom kao najzna~ajniji analiti~ar (a bilo je i drugih) objavio ga je Jovan R. Bojovi} u Titogradu 1982. godine. Poslije toga je 1888. godine izdat Op{ti imovinski zakon za Kwaèvinu Crnu Goru, u kojem se mogu na}i imovinski aspekti vezani za Mitropoliju. U istom smislu, tako|e Jovan R. Bojovi} objavio je u Podgorici 1992. godine rad Usvajawe teksta Op{teg imovinskog zakona za Kwaèvinu Crnu Goru. U wemu je tako|e dijelom objavio zakon kao izvor, i izvr{io wegovu analizu. Godine 1905, izdat je i Ustav Kwaèvine Crne Gore, u kojem se tako|e mogu na}i izvori za status i poloàj Mitropolije u crnogorskoj dràvi. Drugi aspekt predstavqaju ~isto crkveni zakoni, tj. crkveno zakonodavstvo, u koje se mogu uvrstiti i razni zvani~ni dopisi, uputstva i naredbe. Ove zakone kao i dio podzakonskih akata, dopisa, uredaba, uputstava i naredbi {tampala je dràvna {tamparija. Ovaj set izvora predwa~i najprije u Ustavima Svetog Sinoda i Konsistorija iz 1904/05. godine. 19

Posqedwi crnogorski mitropolit u nezavisnoj crnogorskoj dràvi bio je Mitrofan Ban. Pro{ao je arhijerejski put u nezavisnoj crnogorskoj dràvi, potom tokom okupacije Crne Gore 1916/18. godine austrougarskog kolaboratera, i kona~no ujediniteqa u poslu unifikacije Srpske Crkve. Objavqeni izvori vezani za wega dakle obuhvataju razli~ite periode. Oni su: Besjede Mitropolita Mitrofana Bana, Cetiwe, 1902; Spomenica o dvadesetpetogodi{wici arhijerejske slu`be wegovog preosve{tenstva Mitropolita Crne Gore Mitrofana Bana, Cetiwe, 1911; Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana, kw. 1-5, (priredio Vuk Mini}), Cetiwe, 1999. U Arhivu Mitropolije Crnogorsko-primorske na Cetiwu nalazi se jedna fascikla posve}ena mitropolitu Mitrofanu Banu. Istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske u potpunosti je istraèna samo u jednom domenu: postojawu i radu Bogoslovije na Cetiwu. Ova tema moè se hronolo{ki podijeliti na dva perioda, do Prvog svjetskog rata, i izme|u dva svjetska rata. Bogoslovija je kratko radila i tokom Drugog svjetskog rata. Period do 1945. godine obradio je temeqno jeromonah mr Pavle Kondi}, u radu Cetiwska Bogoslovija 1863-1945, objavqenom na Cetiwu 2005. godine. Iako sve{teno lice, Kondi} je po struci istori~ar i magistar istorije, te se u budu}nosti mogu tako|e o~ekivati nau~no-metodolo{ki kvalitetni i ~iwenicama iscrpni radovi iz istorije Mitropolije ovog istori~ara. Bez obzira na pomenuti rad Kondi}a, autor ovog rada (A. Stamatovi}) rukovodio se ~iwenicom da ima uvid u fond Cetiwska Bogoslovija u Arhivu Mitropolije na Cetiwu, te je na osnovu tih izvora i sastavio poglavqa vezana za rad Bogoslovije u odre|enim periodima. Kona~no, opet uzev{i u obzir da je Kondi} detaqno obradio nazna~enu temu i hronolo{ki period, autor ovog rada istu je dao u vidu osvrta u svom radu. Posebno pitawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske je wen kanonski status u odre|enim periodima, prvenstveno od ukidawa tzv. druge Pe}ke Patrijar{ije 1766. godine, do obnove jedinstvene i unificirane Srpske Crkve 1921. godine. Kako je ve} nazna~eno, u posqedwe vi{e od dvije decenije, od kada je u Crnoj Gori bar u formalnom smislu zaìvio vi{epartijski sistem i nau~ni pluralizam, pojavio se niz izdawa, po~ev od klasi~nih istori~ara pa do raznih publicista (naj~e{}e stru~no nekvalifikovanih), u kojima je bila osnovna tendencija da se pokaè i dokaè da Mitropolija Crnogorska nije po svom karakteru bila dio Srpske Crkve, a da je wena unifikacija po svr{etku Prvog svjetskog rata, bila posqedica nasilnog politi~kog ~ina okupacije Crne Gore od strane srpskih trupa. Osnov i okvir ~itave ove 20

koncepcije je zapravo politi~ki u sada{wici, jer korespondira sa o~iglednom antisrpskom i antipravoslavnom politikom vladaju}eg establi{menta u Crnoj Gori. Autor ovog rada (A. Stamatovi}) je bave}i se detaqno pitawem kanonskog poloàja Mitropolije Crnogorske kroz wenu istoriju, objavio 2001. godine u Podgorici rad pod naslovom Pitawe autokefalnosti Crkve u Crnoj Gori. Rukovode}i se tom ~iwenicom, i upu}uju}i zainteresovane ~itaoce na taj rad, on se opredijelio da u svom radu Istorija Mitropolije Crnoigorskoprimorske 1918-2009, Podgorica, 2014, ovu problematiku dijelom obradi kao uvodnu kroz glavu sa naslovom Kanonski status Mitropolije Crnogorske od 1766. do 1918. godine. U sklopu posqedica ateisti~ke ideologije po Mitropoliju Crnogorsko-primorsku, moè se podvesti i sudbina samog sada{weg Arhiva Mitropolije. Arhiva Mitropolije je decenijama poslije Drugog svjetskog rata bila pohrawena u Dràvnom arhivu Crne Gore na Cetiwu. Po ateisti~ki i komunisti~ki reìm, bilo je sasvim logi~no, da se arhivska gra|a koja ima prvenstveno crkvenu tematiku nalazi u dràvnom arhivu, iako je crkva po svim posqeratnim ustavima bila odvojena od dràve. Bez obzira na to, interesovawe za crkvenu istoriju, i konkretno istoriju Mitropolije, bilo je decenijama malo. âk i oni segmenti istraìva~kog rada koji su se we ticali, usqed ateisti~kog reìma, bili su podvo|eni opet pod svjetovnu istoriju Crne Gore. Kona~no je 1997. godine Dràvni arhiv na osnovu ugovora sa Mitropolijom, predao arhivsku gra|u istoj. To je zapravo arhivska gra|a od 1873. do 1918. godine. Tako je arhivska gra|a vra}ena onome kome je pripadala, ko je stvorio, i imao pravo na wu. Sasvim je opravdano {to je istorija Mitropolije Crnogorske (Cetiwske) kao dio Srpske Crkve od polovine HÀH vijeka bila u sastavu wenih integralnih istorija. Od polovine ovog vijeka po~iwe zapravo i razvitak srpske crkvene istorije. Prvi period, tj. prvi set autora bavio se potpuno neopravdano malo istorijom Mitropolije. U te autore i radove treba svrstati ove: Teofan @ivkovi}, Srbska narodna crkva na kanoni~ko-istori~nom temequ svom, Temi{var, 1868; Svetozar Niketi}, Istorijski razvitak srpske crkve, Glasnik SUD, 1870; Nikola Begovi}, Istorija crkve srbske, Novi Sad, 1874. Episkop Nikanor Ruì~i} ponudio je ne{to vi{e podataka u svom djelu u dvije kwige Istorija srpske crkve, Zagreb, 1893/ 95. On se me|utim bavio samo periodom od primawa Hri{}anstva do kraja sredweg vijeka. Prili~no konfuzan na temu interpretacije istorije Mitropolije Crnogorske je i rad arhimandrita Ni}ifora Du~i}a Isto21

rija srpske pravoslavne crkve, objavqen u Beogradu 1894. godine. Ta konfuznost ti~e se ovla{nog prelaza preko odre|enih perioda, da bi neki koji hronolo{ki daqe slijede bili detaqnije obra|eni. Ovo se prvenstveno odnosi na sredwovjekovni period koji je vrlo malo obra|en. Period od kraja HÁ do sredine HÀH vijeka je pregledno dobro ura|en, vi{e bi se moglo re}i da je uxbeni~kog tipa re|awa ~iwenica bez zna~ajnije kritike doga|aja i izvora. Du~i} je propustio da obradi u svom radu i niz detaqa druge polovine HÀH vijeka do momenta objavqivawa, s obzirom da je jedno vrijeme boravio u Crnoj Gori, i zauzimao visoko mjesto u administraciji prve dekade vladavine kwaza Nikole. Poslije ujediwewa 1918. godine, i obnavqawa jedinstvene Srpske Crkve, objavqen je rad Radoslava Gruji}a Pravoslavna srpska crkva, Beograd, 1920. Ovo je do tada najvi{e sistematizovan rad vezan za istoriju SPC. Me|utim, u vezi sa obradom istorije Mitropolije Crnogorske, prvenstveno petrovi}kog perioda, autor se bavio politi~kom istorijom, kroz prizmu tretmana teokratije. Iako se radilo o wemu hronolo{ki bliskom periodu, kojem je u zna~ajnoj mjeri bio savremenik, od polovine HÀH vijeka, Gruji} nije iznio niz zna~ajnih detaqa vezanih za istoriju Mitropolije u ovom periodu. Druga polovina HH vijeka donijela je niz radova o istoriji SPC, bilo sinteti~kog tipa, bilo periodi~nog u hronolo{kom smislu. Me|u tim radovima treba ista}i: Vaso ûbrilovi}, Srpska pravoslavna crkva pod Turcima od HÁ do HÀH veka, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, kw. 5, 1960; Rajko Veselinovi}, Istorija srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, kw. À-ÀÀ, 1966; Branislav \ur|ev, Uloga srpske crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, 1964; \oko Slijep~evi}, Istorija Srpske pravoslavne crkve, kw. À-ÀÀÀ, 1962; Radomir Popovi}, Srpska crkva u istoriji, 1997; Grigorije Miki}, Pregled istorije srpske crkve - Srpska crkva, 2000. Vaqa na kraju napomenuti, da namjera autora ovog rada nije bila da se detaqnije upu{ta u kriti~ku analizu izvora i radova vezanih za istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske i SPC {ire, ve} da ih samo predstavi, i da osvrt na wih, s obzirom da je wegov rad, kako je ve} nazna~eno {irokog hronolo{kog i sinteti~kog karaktera. Svakako da analiza izvora i radova iz i za istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske, zasluùju makar posebnu studiju.

22

UVOD

O

d svog osnivawa Hri{}anstvo se razvijalo kao religija, kako u kanonskom smislu, tako i u smislu svoga odnosa prema svjetovnim vlastima. Svoje unutra{we ure|ewe Hri{}anska crkva je vr{ila preko vaseqenskih i pomjesnih sabora, koji su se desili u prvom milenijumu wenog postojawa. U drugi milenijum, ona je u{la kao potpuno izgra|ena po svom ustrojstvu. Svjetovne vlasti imale su nesumwivo velikog uticaja na Hri{}ansku Crkvu, i uop{te na Hri{}anstvo kao religiju. Tako se sa pravom moè konstatovati ~iwenica, da su u nekim vremenima svjetovne vlasti odre|ivale postupke Hri{}anske Crkve, ali i ona wihove. Veliki crkveni raskol 1054. godine, tj. podjela na Pravoslavqe i Rimokatoli~anstvo, tako|e su odredili sudbinu mnogih naroda, svjetovnih vlasti i kluturnih pravaca. Novi crkveni raskol u HÁÀ vijeku u Rimokatoli~koj Crkvi, i pojava protestantizma, samo su uobli~ili ove pojave. Jedna od najspecifi~nijih Mitropolija u Pravoslavqu, svakako je Crnogorsko-primorska. Geneza wenog postanka je duga, a isto tako i postojawa. Pojava Hri{}anstva u Rimskom Carstvu, i wegovo razvijawe kao religije, nije zaobi{lo ni teritoriju dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske. Primorski krajevi dana{we Mitropolije bili su ve} u predrimskom periodu kolonizovani od strane Grka. U brdsko-planinskim krajevima wene zale|ine, obitavala su ilirska plemena. U posqedwem vijeku stare ere ove krajeve su po~eli zauzimati Rimqani, i na wima najprije graditi svoje kastrume (vojne logore), a zatim i gradove. Tako se na teritoriji dana{we Mitropolije preplelo mno{tvo mnogoboà~kih religija, od onih klasi~nih gr~kih i rimskih, do onih ilirskih plemenskih, sa svom svojom sloèno{}u. S obzirom da je teritorija dana{we Mitropolije geografski bila blizu centru dràve - Rimu, to je bilo za o~ekivati, da je sa u~vr{}ewem rimske vlasti prodiralo i Hri{}anstvo. Tako se u primorskim gradovima kao i u Doklei, primje}uju najprije prva prisustva pobornika Hri{}anstva u nekim arheolo{kim nalazima, naj~e{}e grobovima i predmetima, a zatim i u prvim bogomoqama. Prate}i trend razvitka Hri{}anstva kao religije u Rimskom Carstvu, od religije koja se progonila, do one koja je priznata kao zvani~na, do kona~no slu`bene i jedine, moè se sa pravom konstovati, da je teritorija dana{we Mitropolije, sa malim izuzecima u izolova23

nim brdsko-planinskim ilirskim enklavama, veliku seobu naroda, do~ekala kao dominantno hri{}anska. Podjela Rimskog Carstva u doba cara Teodosija 395. godine, na isto~ni i zapadni dio, i{la je dijelom i preko teritorije dana{we Mitropolije, i nesumwivo odredila wenu va`nost u daqwoj istoriji. Na{av{i se tako na razme|u Istoka i Zapada, i uticaja Isto~ne i Zapadne Crkve Hri{}anstva, ~iji su centri u Rimu i Carigradu ve} tada iskazivali vi{e nego jasne razlike, wena dana{wa teritorija postala je predmetom interesovawa obje crkve, iako tada jo{ uvijek formalno jedinstvene. U takvom stawu, rimska provincija Prevalis (Prevalitana) do~ekala je i veliku seobu naroda. Prvi talas te seobe ~inili su Goti, koji su 489. godine uni{tili najzna~ajniji grad Prevalisa Dokleu. Ostatke ovog grada dokraj~ijo je katastrofalni zemqotres 518. godine. Tako se ovaj grad kao ìvo naseqe vi{e nikada nije obnovio. Veliki talas naseqavawa slovenskih plemena, koja prelaze Savu i Dunav, i silaze do Jadranskog mora, nije zaobi{ao ni Prevalis. Slovenska plemena koja naseqavaju ove teritorije nesumwivo su bila srpska, a ime dobijaju po geografskom lokalitetu podru~ja oko koga se naseqavaju - Dukqani. Ve}ina ove teritorije je ve} uveliko bila kooptirana u Isto~no Rimsko Carstvo. Shodno tome, i zna~ajan dio crkvene infrastrukture pripadao je isto~nom centru Hri{}anstva. Sasvim je razumqivo, da se sa talasom naseqavawa srpskih slovenskih plemena, i wegovim ru{ila~kim karakteristikama, i crkvena organizacija rasula. Sloveni su bili jedan od brojnih varvarskih naroda, sa mnogoboà~kom religijom, ~ije odlike donose u nove krajeve svoga doseqewa. Slovenska plemena naselila su velike prostore Balkanskog poluostrva preko Save i Dunava u ÁÀ i ÁÀÀ vijeku, i dospjela do krajweg sjeverozapada do rijeke So~e i Alpa, i krajweg jugoistoka do Soluna. Jo{ uvijek formalno jedinstvena Hri{}anska crkva, ali sa dva centra, tako je dobila ogromnu masu stanovni{tva, za koje je imala interesovawe i korist da ga pokrsti. Kao ni u drugim slovenskim oblastima, tako ni u oblasti koju naseqavaju plemena koja kasnije dobijaju geografski naziv Dukqani, proces hristijanizacije nije bio brz i lak. On je imao veze i sa svjetovnim vlastima, koje su tako|e imale interesa za pokr{tavawe Slovena. U prvom redu to je bilo Isto~no Rimsko Carstvo, koje se u posqedwa dva vijeka istoriografije naj~e{}e tretira kao Vizantija. Val slovenskih plemena zapqusnuo je Vizantiju, ali je nije uni{tio, za razliku od ne{to ranijeg scenarija vezanog za Zapadno Rimsko Carstvo. âk naprotiv, slovenske naseqeni~ke mase dale su novi ìvot Vizantiji i wenoj Crkvi, u 24

ekonomskom, vojni~kom i vjerskom smislu. Pokr{tavawe Slovena ide najprije preko gorwih slojeva plemenske aristokratije, i poklapa se sa procesom feudalizacije. Na drugoj strani, na temeqima propalog Zapadnog Rimskog Carstva formira se niz tzv. varvarskih dràva, u koje ulaze i slovenske. Svakako najzna~ajnija od tih varvarskih dràva je bila Frana~ka. Dva centra Hri{}anstva: Carigrad i Rim intenzivno su se u tih nekoliko vjekova borila za svaki pedaq teritorije i svakog varvarina. Stara granica Rimskog Carstva postala je vrlo labilna. Preko we se prepli}u Vizantijski i Frana~ki uticaj. Srpska slovenska plemena, koja svoje identitetske karakteristike dobijaju po ve} razorenom gradu Doklei, ili slovenski Dukqi, tako|e su se na{la na udaru tih uticaja. Stara boànstva, i ve} na|eni hri{}anski kultovi istoka i zapada, prave tako jedan vjerski konglomerat, koji se uliva u op{tu rijeku Hri{}anstva. Sa prijemom Hri{}anstva, otpo~iwe kod Slovena i proces feudalizacije, a u kasnijim vjekovima po doseqavawu i dràvne emancipacije na razme|u dva milenijuma. Slovenska Karantanija na krajwem sjeverozapadu brzo gubi dràvni zamah, kao neka vrsta primitivne dràve rodovskog plemstva. Od svih plemenskih grupacija slovenskih naseqenika, vrlo brzo, prakti~no u sqede}a tri vijeka po doseqewu, uo~avaju se dvije glavne matice, a sa wima i dva glavna pravca dràvne emancipacije: srpski i hrvatski. Po ve} do tada, i od tada mnogo puta vi|enom scenariju, nekoliko plemenskih saveza, u procesu hristijanizacije i feudalizacije stvaraju dràvu. Kao po pravilu, to su slovenski primorski i kontinentalni pravac, koji se sa vremenom ujediwuju. Kod Hrvata se ujediwuju dalmatinska i posavska Hrvatska, a kod Srba Dukqa i Ra{ka. Ra{ka prvo u H vijeku apsorbuje Dukqu. Potom Dukqa u HÀ preko dinastije Vojislavqevi}a apsorbuje Ra{ku. Kona~no u HÀÀ vijeku opet Ra{ka preko Nemawi}a apsorbuje Dukqu, koja dobija novi istorijski naziv - Zeta. U èqi za emancipacijom svojih dràva, vladari nabrojenih dràvnih tvorevina, idu i lijevo i desno, i ka istoku i ka zapadu, i ka Rimu i ka Carigradu, povede}i se naj~e{}e za svojom sitnosopstveni~kom feudalnom ra~unicom. No, sa vremenom, te dràvne tvorevine, pod uticajem vjerskih centara, i svih karakteristika {to su ih nosili (ekonomskih, civilizacijskih, kulturolo{kih, pa ~ak i identitetskih) uobli~avaju svoj identitet ka Carigradu ili Rimu. Iako se granica uticaja podjele u~iwene jo{ u doba cara Teodosija preliva vrlo ~esto na jednu ili drugu stranu, tek sa Nemawi}ima teritorija Zete je definitivno prevagnula ka isto~nom Hri{}anstvu. Nemawi}i, ili konkretno Sava Nema25

wi} uobli~avaju zetske prostore u jednu identitetsku cjelinu, ne samo na lokalnom zetskom nivou. Iz borbe Save Nemawi}a za autokefalnost Srpske Crkve, ra|a se u teritorijalnom smislu, kao jedna od nekoliko, i Zetska Episkopija. Stoga se sa punim pravom, ~itava geneza kasnijeg postojawa i utemeqewa dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske moè smatrati nemawi}kom. Ve} 1219. godine kao prvi srpski arhiepiskop, Sava Nemawi} me|u nekoliko formiranih, stvara i Zetsku Episkopiju. Emancipaciju i hijerarhijsko uzdizawe Srpske Crkve od Arhiepiskopije do Patrijar{ije 1346. godine, pratila je i Zetska Episkopija. Paralelno sa uzdizawem Srpske Arhiepiskopije u Patrijar{iju, uzdigla se i Zetska Eposkopija te godine u Mitropoliju. Sa tim statusom, i tom tradicijom, ona je kao takva opstala i ostala do dana{weg dana, bezmalo preko osam vjekova! Propast srpskog carstva poslije smrti cara Du{ana, i pojava oblasnih gospodara {irom srpskih zemaqa, nijesu zaobi{li ni teritoriju Zetske Mitropolije. U nekim momentima, ~ak je za vrijeme Bal{i}a u pitawe do{ao i pravoslavni identitet te dinastije. No, definitivno, Pravoslavqe je u Zeti postalo dominatna crkva, tako da ti slobodno re~eno izleti nekih Bal{i}a u rimokatoli~anstvo, nijesu ostavili zna~ajnijeg traga. Doba HÁ vijeka predstavqa dokusurivawe preostalih srpskih oblasnih gospodara, a samim tim i posqedwih Bal{i}a, a kasnije i Crnojevi}a. Kona~no, sa odlaskom iz Zete \ura|a Crnojevi}a u Veneciju 1496. godine, a zatim i utamni~ewem wegovog brata Stefana tri godine kasnije, okon~ano je postojawe i posqedwe slobodne srpske feudalne tvorevine, kojoj neki istori~ari daju i svojstvo dràve, {to ona svakako nije bila. Od svoga osnivawa 1219. godine, pa kroz naredna gotovo tri vijeka, Zetska Episkopija, kasnije Mitropolija, promijenila je nekoliko svojih sjedi{ta. Prilikom wenog osnivawa, za sjedi{te je uzeta Prevlaka Svetog Arhangela Mihaila (dana{we ostrvo Cvije}a kod Tivta). Na ovom mjestu sjedi{te Episkopije i Mitropolije ostalo je preko 200 godina. Silom prilika, i sa najezdom Osmanlija i Mle~ana, od polovine HÁ vijeka sjedi{te Mitropolije do kraja ovog vijeka brzo je mijewalo mjesta. Tako se kao sjedi{ta Mitropolije pomiwu: manastir Svetog Marka kod Budve, Pre~ista krajinska na Skadarskom jezeru, ostrvo Vrawina na Skadarskom jezeru, Obod na Skadarskom jezeru, i kona~no od 1485. godine manastir na Cetiwu. Godinu ranije, Ivan Crnojevi} je izdao povequ o osnivawu manastira. U periodu od gotovo tri vijeka, na stolici zetskih episkopa, i kasnijih mitropolita, izmijewalo se po tragovima iz istorijskih izvora petnaest episkopa i mitropolita. 26

Propa{}u Zete Crnojevi}a, odnosno padom Zete pod osmansku vlast, a jednim dijelom i mleta~ku, stvaraju se uslovi za po~etak jednog vi{evjekovnog perioda, koji se naj~e{}e naziva teokratija. Kao {to je nakada, sa prvim Vojislavqevi}ima naziv Dukqa iz~ezao, i promijenio se u Zetu, tako sada sa posqedwim Crnojevi}ima iz~ezava i naziv Zeta, i prerasta u novi - Crna Gora. Tako i nekada{wa Zetska Mitropolija, iako bez zvani~nog odlu~ivawa o promjeni naziva, postaje Crnogorska ili Cetiwska. Nestanak svjetovne vlasti sa posqedwim Crnojevi}ima, uslovi}e po~etak jednog sloènog procesa, paralelnog sa egzistencijom pod osmanskom vla{}u, tj. stvarawa plemenskog dru{tva, sa izraènim teokratskim karakteristikama, u kojima se u li~nosti mitropolita crnogorskog, sublimira i svjetovna i crkvena vlast i ingerencija. Kao {to proces formirawa plemenskog dru{tva, nije bio brz i sveobuhvatan, tako isto to nije bilo ni u domenu teokratije. No, definitivno se od po~etka HÁÀÀ vijeka moè govoriti i o formiranom plemenskom dru{tvu, kao i o ve} nesporno prepoznatqivoj teokratiji. Crnogorski, ili cetiwski mitropoliti, tako postaju centar okupqawa okolnih crnogorskih, br|anskih, a nerijetko i hercegova~kih plemena, za borbu protiv osmanlijske vlasti. Oni su i faktor sa kojima ra~unaju i druge hri{}anske sile, koje èle ove krajeve ukqu~iti u rat sa Osmanskim Carstvom, {to pokazuju i dva velika rata u ovom vijeku: morejski i kandijski. Teokratija u Crnoj Gori novi zamah dobija sa dolaskom na vladi~anski poloàj Danila [}ep~evi}a - Petrovi}a sa Wegu{a 1697. godine. Moè se slobodno re}i, da je ovaj doga|aj me|a{, ili velika prekretnica u daqwoj istoriji Crne Gore, kako svjetovnoj, tako i crkvenoj. U vremenu op{teg rasula srpskih zemaqa u HÁ vijeku, a naro~ito sa prvim decenijama osmanske vlasti u Crnoj Gori, Crnogorska Mitropolija je bila jedina ustanova, koja je koliko-toliko ~uvala narodni identitet, i budila nadu u opstanak. Za weno djelovawe svakako je zna~ajna obnova Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije 1557. godine. Tako je srpski narod, iako u ropstvu, dobio jednu organizovanu instituciju, koja }e ~uvati wegov ne samo vjerski identitet, nego i biti faktor za pokretawe oslobodila~ke borbe, {to su pokazali naro~ito doga|aji u HÁÀÀ i HÁÀÀÀ vijeku. Bez obzira {to su Osmanlije poku{avale da stave Patrijar{iju pod svoju punu kontrolu, i pretvore je u neku vrstu feudalne ustanove za popuwavawe wihovog dràvnog buxeta, instaliraju na weno ~elo Grke itd, ona im se uvijek sa novim poletom i snagom istrzala iz kontrole. Od kraja HÁÀÀ vijeka moè se govoriti i o nekoj vrsti dvocrkvenosti, ili paralelnoj crkvenosti Srpske 27

Crkve. Poslije velike seobe Srba sa Kosova i Metohije i Makedonije u Ugarsku, su{tinski se formiraju dvije Srpske Crkve, jedna i daqe u Pe}i, pod kontrolom Osmanlija, a druga u Ugarskoj na ~elu sa izvornim patrijarhom koji je i poveo narod u seobu Arsenijem ÀÀÀ ârnojevi}em, ina~e rodom iz okoline Cetiwa. Vladika Danilo Petrovi} je odmah pokazao vjernost su{tinskoj Srpskoj Crkvi, tj. onoj slobodnoj, na ~elu sa patrijarhom ârnojevi}em, hirotonisav{i se u Se~uju, i to upravo od ârnojevi}a. I wegovi nasqednici, vladike i mitropoliti Sava i Vasilije, tako|e su pokazali vjernost Srpskoj Crkvi. Mitropolit Vasilije je ~ak dobio i zvawe egzarha, tj. zastupnika i zamjenika patrijarha. Godine 1766, fermanom sultana Mustafe ÀÀÀ, Srpska Crkva, tj. Pe}ka Patrijar{ija je nasilno i nekakoninski ukinuta, a wene teritorije su u{le u sastav Carigradske Patrijar{ije, Crkve su{tinski pod kontrolom Grka. Jedina od svih eparhija Srpske Crkve, koja je ostala nepodlo`na bilo kakvom uticaju i kontroli okupacionih dràva, bila je Mitropolija Crnogorska, a na osnovu slobodnog statusa Crne Gore. Svijest o pripadnosti Pe}koj Patrijar{iji, i wegovawe wene tradicije, te nada u wenu obnovu, nikada nije iz~ezla u Crnoj Gori i wenoj Mitropoliji. To se uostalom vidi iz nekoliko pisama mitropolita Save Petrovi}a. Tu tradiciju nastavqa i jedan od wegovih nasqednika - Petar À. On ne odlazi na hirotonisawe kod carigradskih patrijarha, pa ~ak ni u Rusiju, nego kod karlova~kog mitropolita Mojsija Putnika. Na osnovu neta~nih informacija i intriga, ruska diplomatija je ~ak po~etkom HÀH vijeka poku{ala da detronizuje Petra À, a operativnu ulogu u tom poslu je preuzeo ruski Sinod. Crnogorci me|utim odgovaraju Rusiji i ruskom Sinodu, da oni ne mogu ni smjewivati ni pozivati na odgovornost wihovog mitropolita, nego da to moè samo Srpska Crkva kad se obnovi, jer je wihova Mitropolija oduvijek bila dio we. Teokratija u Crnoj Gori dostiè vrhunac za vrijeme posqedwa dva mitropolita Petrovi}a: Petra À i Petra ÀÀ. Oni uvode niz mjera i stvaraju nekoliko institucija sa svjetovnim karakterom. Bivaju vojskovo|e, diplomate, kulturni i prosvjetni pregaoci, bave se kwièvno{}u. Ve} na po~etku svoje vladavine i episkopskog djelovawa, Petar ÀÀ ili ~esto od Crnogoraca nazivan po svom svjetovnom imenu vladika Rade, vr{i kanonizaciju svoga prethodnika Petra À, i progla{ava ga za sveca. Godine 1844, Petar ÀÀ dobija iz Rusije mitropolitsko zvawe. Wegovim upokojewem 1851. godine, ne samo da se prekida dotada{wa praksa, da se mitropoliti iz Crne Gore biraju iz ku}e Petrovi}a-Wego{a, nego se prekida i period teokratije, da se vi{e nikada ne povrati. Novi svje28

tovni gospodar i kwaz Crne Gore postaje Danilo Petrovi}. Postigav{i velike uspjehe na poqu dràvne emancipacije Crne Gore, a na osnovu velike vojne pobjede na Grahovcu 1858. godine, te ja~awa dràvnih organa, on se bavi i nekim pitawem ure|ewa crkve i crkvenih poslova, kao i prava i obaveza sve{tenstva, izdav{i 1855. Zakonik op{~i crnogorski i brdski, koji je imao elemente ustava. Godine 1858, on na upra`weni mitropolitski poloàj postavqa Nikanora Ivanovi}a. Poslije smrti kwaza Danila 1860. godine, nasqe|uje ga wegov sinovac Nikola Mirkov, koji postaje novi kwaz Crne Gore. U wegovo vrijeme vladavine, koje }e bezmalo trajati 58 godina, i slobodno se moè nazvati Nikolina epoha, desile su se velike promjene u Crnoj Gori u mnogim oblastima, pa i po crkvenim pitawima. Crna Gora postaje 1878. godine i zvani~no me|unarodno priznata dràva, sa zna~ajnim teritorijalnim pro{irewima. Godine 1910. progla{ava se za Kraqevinu, a Nikola za kraqa. U ~itavom ovom periodu, u Mitropoliji Crnogorskoj dolazi do velikih reformi, kako u smislu organizacije, tako i u smislu crkvenog zakonodavstva. Godine 1869, na Cetiwu se osniva Bogoslovsko-u~iteqska {kola. Nizom crkvenih uredbi popisuje se crkvena imovina, i reguli{e poloàj sve{tenstva. Na osnovu reorganizacije i osavremewavawa dràvne uprave, 1879. godine formira se i Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova, ~ime crkva u Crnoj Gori dobija i svoj statusni poloàj u dràvnoj administraciji. Po~etkom HH vijeka, ~ini se veliki korak u crkvenom zakonodavstvu, dono{ewem 1903/ 04. godine dva Ustava: Ustava Konzitorija i Ustava Svetog Sinoda. Na osnovu ovih Zakona, otvorena je najprije 1904. godine na Cetiwu Cetiwska Konsistorija, a u Nik{i}u 1910. godine Nik{i}ka. Poloàj sve{tenstva u Mitropoliji regulisan je 1901. godine Zakonom o izdavawu penzija sve{tenicima, a 1910. godine i Zakonom o parohijalnom sve{tenstvu. Na osnovu teritorijalnih pro{irewa Crne Gore u oslobodila~kim ratovima, najprije 1878, a potom i 1912/ 13. godine, Mitropolija Crnogorska dobija jo{ dvije Eparhije: Zahumsko-ra{ku, a potom i Pe}ku. Oslobo|ewem Pe}i i De~ana od osmanske vlasti 1912. godine, Crna Gora dobija i sveta i zna~ajna mjesta srpske crkvenosti: Pe}ku Patrijar{iju i manastir De~ane. Tako Mitropolija Crnogorska dobija i dva mitropolita, jednog na Cetiwu, a drugog u Pe}i. U Nikolinoj epohi izmijewala su se tri mitropolita na ~elu Mitropolije Crnogorske: Ilarion Roganovi}, Visarion Qubi{a i Mitrofan Ban. Sva trojica, ukqu~uju}i i wihovog prethodnika Nikanora Ivanovi}a, nijesu po svome mjestu i momentu 29

ro|ewa bili crnogorski dràvqani. To je jo{ jedan dokaz srpske pripadnosti i crkvenosti Mitropolije. U periodu od 1860. do 1910. godine, na teritoriji Mitropolije, obnovqeno je ili potpuno nanovo izgra|eno oko 250 manastira i crkava. Sa decenijama postojawa Bogolovije na Cetiwu, od{kolovan je za crnogorske prilike vrlo kvalitetan parohijski sve{teni~ki kadar. Jedan mawi dio ovoga kadra nastavqao je {kolovawe u inostranstvu, prvenstveno na Duhovnoj akademiji u Rusiji u Kijevu, ili Srbiji. Kako je ve} nazna~eno, ukidawem Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije 1766. godine, nastupilo je potpuno rastrojstvo i anarhija u wenim eparhijama. Svaka od wih bila je prinu|ena da se snalazi sama za sebe, i uslovqava svoje postojawe i djelovawe tu|inskim vlastima i dràvama, pod kojima je bio srpski narod. Jedina od wih, nepodlo`na bilo kakvom spoqwem uticaju, bila je Mitropolija Crnogorska, koja od tada ima samostalan razvitak. Tokom HÀH vijeka eparhije nekada jedinstvene Srpske Crkve samostalno se u smislu svoga identiteta emancipuju, naro~ito sa izgradwom dràvnosti u Srbiji. Revolucionarna vrewa u habzbur{koj monarhiji 1848. godine, dovela su u Sremskim Karlovcima do progla{ewa Patrijar{ije, na ~elu sa Josifom Raja~i}em. Me|utim, ovaj ~in nije imao zna~ajnijeg efekta po ostale eparhije Srpske Crkve. On jednostavno ni operativno, ni formalno nije zaìvio. Tako, svaka za sebe, eparhije Srpske Crkve u kontaktima sa Vaseqenskom ili Carigradskom Patrijar{ijom, sti~u zvawa i status autokefalnih crkava. Ve} krajem HÀH vijeka, na srpskim etni~kim prostorima, tako postoji kao Crkva sa autokefalnim statusom Beogradska Mitropolija, a sa autonomnim Karlova~ka Mitropolija, i Bukovinsko-dalmatinska Mitropolija. U ovim vremenima, i Mitropolija Crnogorska je voqom kwaza Nikole sebe smatrala autokefalnom. To je potvrdila i Ustavima Svetog Sinoda i Konzistorija 1903/ 04. godine. I dràva Crna Gora je tu autokefalnost potvrdila svojim Ustavom iz 1905. godine. No, sa druge, ~isto u kanonskom smislu, ta autokefalnost ni~im nije bila potvr|ena. Mitropolija Crnogorska nikada nije traìla, a ni dobila po kanonskoj proceduri autokefalnost. Radilo se o samoprogla{enoj autokefalnosti, diktovanoj svjetovnim vlastima. Ova samoprogla{ena autokefalnost, predmet je u dana{wici grubih manipulacija i insinuacija, kako u nau~nom, tako i u operativno-politi~kom pogledu, i jednim dijelom je posqedica ateisti~kog, ideolo{kog, i su{tinski antisrpskog komunisti~kog reìma, koji je bezmalo pola vijeka vladao Crnom Gorom i Jugoslavijom. 30

Crna Gora je poslije vi{e decenija mirnodopskog perioda, tradicionalno nesvojstvenog za wu, u okviru Balkanskog saveza zaratila sa osmanskom dràvom u oktobru 1912. godine. Poslije okon~awa Prvog balkanskog rata, ona se zna~ajno teritorijalno pro{irila na varo{i sa {irom okolinom: Mojkovcem, Beranama, Plavom, Gusiwem, Roàjem, Pqevqima, Tuzima, Pe}i, \akovicom i Istokom. U crkvenom smislu, poslije ovog rata Mitropoliji Crnogorskoj pripale su nove teritorije, ali i teritorije Mitropolije Pe}ke, na ~ijem ~elu je bio Gavrilo Doì}, po ro|ewu crnogorski dràvqanin, tj. rodom iz plemena mora~kog. Tako je u crkvenom smislu teritorija Kraqevine Crne Gore bila podijeqena na tri eparhije: Mitropoliju Crnogorsku, Mitropoliju Pe}ku, i Episkopiju Zahumsko-ra{ku. Neformalno, dràva Crna Gora je izvr{ila prisajediwewe, tj. unifikaciju novooslobo|enih oblasti u svoj crkveni sistem. No, u formalnom, kanonskom smislu ne. Svakako da bi taj postupak bio kanonski preciziran u perspektivi, da ga nije prekinuo, prije nego je i po~eo Prvi svjetski rat. Crna Gora uzela je u~e{}a u Prvom svjetskom ratu 1914. godine, staviv{i se na stranu Srbije i sila Antante. Po~etkom 1916. godine, ona je kapitulirala, a wena teritorija bila posjednuta od austrougarskih trupa. Kraq Nikola i dio ministara pobjegli su u inostranstvo, i ubrzo je u Neju kod Pariza po~ela da djeluje crnogorska Vlada u izbjegli{tvu. Gotovo trogodi{wa okupacija bila je vrlo te{ka. Harale su bolesti i glad. Usqed pojave komitskog pokreta koji je pruào otpor okupatoru, u~estale su represalije i internirawa stanovni{tva. Vrhunac okupatorove bezdu{ne politike bila je i ekshumacija Wego{evih posmrtnih ostataka sa Lov}ena, i pohrawivawe u Cetiwski manastir, {to je izazvalo ogor~ewe naroda. Vi{e od dvije tre}ine elite crnogorskog dru{tva: ministara, oficira, intelektualaca i sve{tenika na{lo se internirano u austrougarskim logorima. Rad Bogoslovije na Cetiwu je prekinut, a mawi broj osnovnih {kola radio je po {kolskim pragramima austrougarske monarhije. Iz programa su izba~ene srpske desetera~ke pjesme i srpska istorija, a nastava je izvo|ena na latini~nom pismu. Probojem Solunskog fronta u septembru 1918. godine, bliìlo se okon~awe Prvog svjetskog rata. Srpska vojska oslobodila je Kosovo i Metohiju, Makedoniju, i u{la u Srbiju. Uporedno, jedan dio wenih trupa u{ao je i u Crnu Goru, i uz podr{ku komita i naroda oslobodio je. Ubrzo je krajem novembra 1918. godine, Velika Narodna Skup{tina srpskog naroda u Crnoj Gori, odràna u Podgorici, proglasila ujediwewe Crne Gore sa Srbijom, i drugim jugoslovenskim pokrajinama, i detronizovala sa prestola kraqa 31

Nikolu i wegovu dinastiju. Dana 1. decembra 1918. godine stvorena je nova dràva: Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Oslobo|ewem i ujediwewem svih Srba u jednu dràvu, stvorili su se uslovi za unifikaciju, tj. ujediwewe ili vaspostavu jedinstvene Srpske Crkve. Tako je 16. decembra 1918. godine Sveti Sinod Mitropolije Crnogorske konstovao postoje}e stawe, i donio odluku o ujediwewu Mitropolije sa drugim pokrajinskim crkvama Srpske Crkve. Ubrzo je u Beogradu za predsjednika Sredi{weg arhijerejskog odbora izabran crnogorski mitropolit Mitrofan Ban. To zna~i da je crnogorski mitropolit bio centralna li~nost i koordinator posla oko ujediwewa Srpske Crkve. Poslije predvi|ene kanonske procedure, i dobijawem Tomosa Carigradske Patrijar{ije, izvr{eno je i formalno-pravno ujediwewe Srpske Crkve, tj. progla{ewe Patrijar{ije 1921. godine. Prvi patrijarh obnovqene Srpske Crkve bio je biv{i beogradski mitropolit Dimitrije Pavlovi}. U zavr{nici procesa vaspostave i unifikacije crkvenog sistema nove dràve u jednu i jedinstvenu Srpsku Crkvu, krajem 1920. godine upokojio se mitropolit Mitrofan Ban. Na wegovo mjesto do{ao je poslije nekoliko mjeseci pe}ki mitropolit dr Gavrilo Doì}.

32

HRI[]ANSKA CRKVA NA TERITORIJI DANA[WE MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE DO OSNIVAWA ZETSKE EPISKOPIJE 1. Prvi vjekovi Hri{}anstva u Prevalisu

U

momentu pojave Hri{}anstva kao religije, teritorije dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske naseqavali su Iliri. Oni nikada nijesu u klasi~nom smislu formirali dràvu. Naseqavali su prili~no veliki prostor dana{we Dalmacije, Hercegovine, Bosne, Boke, Crne Gore i Albanije. Rimska osvajawa ovih prostora, i borbe sa ilirskim plemenima, protegla su se do prvih decenija prvog vijeka nove ere. Pri tome, Iliri su u nekoliko navrata, od plemenskih saveza, formirali ne{to nalik na plemensku dràvu, sa nekoliko poznatijih vladara, a po rimskim osvajawima se dizali i na ustanke. Jedna od tih plemenskih ilirskih dràva, javqa se i na teritoriji dana{we Crne Gore.1 Vrlo rano, 11. godine nove ere, Rimqani su formirali veliku provinciju Dalmaciju, koja je obuhvatala na sjeverozapadu prostor od rijeke Ra{e u Istri, do rijeke Mat u dana{woj Albaniji na jugoistoku. Ka sjeveru i sjeveroistoku, wene granice su se prostirale do rijeke Save i do Kolubare u dana{woj Srbiji. U vrijeme administrativnih reformi cara Dioklecijana 297. godine, iz Dalmacije se izdvaja nova provincija Prevalis, u okviru prefekture Ilirika, koja se opet dijelila na Isto~ni i Zapadni Ilirik. Prevalis je pripao Isto~nom Iliriku. Istori~ari nijesu u potpunosti uspjeli da istraè porijeklo imena Prevalis (Prevalitana, Privalitana, Privantina). Po svoj prilici ime je izvedeno od nepoznate ilirske rije~i, u vezi sa latinskom prae. Glavni grad Prevalisa bio je Skadar (onda{wa Skodra).2 Do sredine ÀÀÀ vijeka u Prevalisu nema zna~ajnijih tragova prisustva Hri{}anstva. Uop{te, Hri{}anstvo je kao religija imalo dug i trnovit put. Ono je u Rimskom Carstvu bilo najprije zabrawena religija, te su se hri{}ani sastajali tajno. Rimske vlasti su ovu religiju i wene vjernike smatrali kao ne{to naj1. Nikolaj A. Ma{kin, Istorija Starog Rima, Beograd, 1968. 2. B. Saria, Paulus Realenzyklopediae der klassishen Altertumswissenschaffen, HH/ 2, 1954. 33

prije antireligijsko, u odnosu na zvani~nu rimsku mnogoboà~ku religiju, a i protiv zakonito. Brojni su primjeri progona hri{}ana, i wihovih umorstava na najgrozniji na~in (vje{awa, spaqivawa na loma~i, bacawa divqim zvijerima u arenama i koloseumima i sl.). Naro~ito su surovi bili progoni hri{}ana u doba cara Dioklecijana (284-305. godine), koji je vr{io u tom smislu uticaj i na svoga suvladara na istoku - Galerija. Tako su oni 303/04. godine izdali ~etiri edikta protiv hri{}ana. Hri{}anstvo je u po~etku bilo religija potla~enih, tj. robova, siroma{nih seqaka i gradske sirotiwe. U naredna dva vijeka ono biqeì bez obzira na sve progone brz razvitak. Hri{}anstvo postepeno primaju i vi{i rimski slojevi. Poslije Dioklecijanove dobrovoqne abdikacije, i borbi za vlast, car je postao Flavije Valerije Konstantin. On je sa svojim suvladarem Valerijem Licinijem 313. godine objavio edikt u Milanu, po kome su hri{}ani dobili pravo da slobodno ispovijedaju svoju religiju. Ovim dokumentom, poznatijim kao Milanski edikt, Hri{}anstvo je legalizavano kao religija u Rimskom Carstvu. Konstantin li~no nije bio hri{}anin, ali je pomagao Hri{}ansku Crkvu. Poslije Milanskog edikta Hri{}anstvo ubrzano biqeì svoju dominaciju kao religija u Rimskom Carstvu. Hri{}ani postaju pripadnici najvi{ih dru{tvenih slojeva.3 U prvim vjekovima Hri{}anstva nema zna~ajnijih pomena Hri{}anstva u Prevalisu, a ni materijarnih ostataka. Prvi takav podatak moè se vezati za samo grani~no podru~je dana{we Crne Gore, za lokalitet Kolovrata kod Prijepoqa, na jednoj nadgrobnoj steli iz druge polovine ÀÁ vijeka, koju je podigao izvjesni Vurus sebi, svojoj majci i èni. Na steli su predstavqene ~etiri osobe. Prve tri koje se i pomiwu u natpisu su Vurus, supruga mu i majka. êtvrta neidentifikovana osoba, je malo udaqena od preostale tri, i prikazana sa krstom. Da se pretpostaviti da je to neko od ~lanova Vurusove porodice, koji je primio Hri{}anstvo, te je stoga i neidentifikovan i odvojen.4 Prvi podaci o organizaciji hri{}anskih op{tina u Dalmaciji, vezuju se za Salonu (dana{wi Solin kod Splita) i to od polovine ÀÀÀ vijeka. U Saloni je stolovao episkop Dujm, i pogubqen je 304. godine u progonima Hri{}ana koje je vr{io car Dioklecijan. Za vrijeme wegovog sinovca i nasqednika Prima, jo{ je vi{e 3. Kao nap. 1. 4. Jovan Kova~evi}, Marginalije za arheologiju i istoriju umetnosti ranog sredweg veka, Zbornik Filozofskog fakulteta, ÁÀÀ/ 1, Beograd, 1964, 113-114.

34

u~vr{}ena hri{}anska organizacija. Vrijeme episkopovawa Prima poklapa se sa dono{ewem Milanskog edikta. U Rimskom Carstvu je svaka provincija imala mitropoliju. Svaki ve}i grad je opet imao pot~iwene sufragane, tj. episkope. U vrijeme cara Dioklecijana provincija Prevalis je bila izdvojena iz Dalmacije, tako da su ingerencije salonitskog episkopa dopirale samo u gradovima do Budve. Zbog toga su gradovi Butua, Olcinium i Doklea bili van wene crkvene ingerencije.5 Ve} je nazna~eno, Skodra je bila glavni grad provincije Prevalis. Tako je pod crkvenu ingerenciju wenog episkopa dolazila ve}ina gradova u Prevalisu. Krajem ÀÁ vijeka, tj. 392. godine u jednom pismu pape Siricija pomiwe se episkop Bas, kao i wemu podre|eni Senecije. Li~nosti pod imenom Senecije, kao episkopi Skodre pomiwu se u jo{ dva izvora. To je najprije u pismu pape Celestina, od 424. godine, upu}enom novim episkopima Ilirika. Na poznatom Efeskom koncilu od 431. godine, tako|e se kao episkop Skodre javqa Senecije. I za vrijeme pape Lava À, pomiwe se Senecije, ali sada kao mitropolit. Te{ko je vjerovati da se radi o jednoj li~nosti, jer bi po toj verziji ona bila episkop oko pedeset godina.6 U doba vladavine rimskog cara Teodosija posqedwih decenija ÀÁ vijeka, formira se posebna crkvena oblast sa sjedi{tem u Solunu. Na wenom ~elu bio je Ahilije, koji je imao zvawe arhiepiskopa i egzarha, te se wegova crkvena oblast uzdigla do samostalnosti. On je imao jurisdikciju nad Isto~nim Ilirikom, a samim tim i nad Prevalisom. Upravo u tome pogledu u Isto~nom Iliriku dolazi do otpora arhiepiskopa i mitropolita iz ove oblasti. Te crkvene sukobe iskoristio je papa Siricije, da se pojavi kao arbitar na strani solunskog arhiepiskopa. On mu je potvrdio jurisdikciju i pravo hirotonije episkopa u toj oblasti. S obzirom da je 395. godine za vrijeme cara Teodosija do{lo do podjele Carstva na Zapadno i Isto~no, sukobqavawa u crkvenoj ingerenciji su ve} po~ela. Isto~ni Ilirik je pripao Isto~nom Rimskom Carstvu. Episkopi u Isto~nom Iliriku su ustali protiv jurisdikcije solunskih egzarha pod patronatom papa. Papski eksponenti bili su solunski egzarsi Anizije, a od 421. godine i Ruf. Carska vlast Isto~nog Rimskog Carstva je ediktom cara Teodosija ÀÀ od 421. godine dala je sva crkvena prava u Isto~nom Iliriku, a samim tim 5. Ferdo [i{i}, Povijest Hrvata, Zagreb, 1925, 152. 6. Filaret (Branko), Grani}, Osnivawe Arhiepiskopije u gradu Justinijana prima 535. godine, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, À, Skopqe, 1925, 113-133.

35

i u Prevalisu carigradskim patrijarsima. Sa druge strane, papa Ino}entije À je ovlastio egzarha Rufa da ima jurisdikciju nad nizom oblasti, a izme|u wih i u Prevalisu. O{tre borbe za crkvenu jurisdikciju, vo|ene su izme|u carigradskih patrijarha i papa i to: patrijarha Atika i pape Bonifacija À, patrijarha Prokla i pape Celestina À i kasnije Siksta ÀÀÀ. Protivnik pape bio je skadarsko-prevaliski arhiepiskop Senecije ÀÀ. To se moè vidjeti po tome, {to se wemu i jo{ devetorici episkopa ove oblasti obratio papa Celestin À, podsje}aju}i ih na lojalnost prema solunskom egzarhu. Da je nepo{tovawe solunskog papskog egzarha postala uobi~ajena pojava, svjedo~i i pismo pape Siksta ÀÀÀ carigradskom patrijarhu Proklu. On mu pi{e da pojedini episkopi preska~u nadle`nost solunskog egzarha, i wemu papi se li~no obra}aju sa zahtjevima za potvrdu episkopskog zvawa. Poslije smrti Siksta ÀÀÀ u sve{tenstvu Ilirika dolazi do op{te pojave odbijawa priznavawa jurisdikcije solunskog papskog egzarha. Ta pojava nastavqa se i za vrijeme wegovog nasqednika Lava À (440-461. godine). Papa Lav je dao jednu poslanicu episkopima Ilirika daju}i im uputstva, da bi na taj na~in posredno potvrdio svoju jurisdikciju nad wima. [est od deset episkopa je u odgovoru jasno odbilo bilo kakvu jurisdikciju, dok su se ~etvorica oglu{ila, tj. ignorisala su papsku poslanicu. Me|u tom ~etvoricom bio je skadarsko-prevaliski. Va`no je ista}i da se u ovim protivre~nim vremenima odràva i tzv. Halkedonski koncil 451. godine. Na wemu se po prvi put pojavquje me|u potpisanima episkopima, i episkop grada Doklee Evandrus. Henotikom cara Zenona od 481. godine, isto~na i zapadna crkva su potpuno odvojene. U ovom konfuznom periodu, episkopi Ilirika, a samim tim i Prevalisa, su po svoj prilici bili potpuno samostalni. Me|utim car Justin À (518-527. godine) imao je ambicije da obnovi jedinstveno Rimsko Carstvo. U okviru toga plana on je htio i da sredi crkvene odnose sa papskom stolicom, te se opet javqaju elementi unije isto~ne i zapadne crkve. Ovih godina se u izvorima pojavquje kao arhiepiskop skadarski Andreas iz Prevalisa.7 Za crkvenu organizaciju u Prevalisu veliki zna~aj imalo je osnivawe arhiepiskopije Justinijana Prima 14. aprila 535. godine, u doba cara Justinijana. Ova Arhiepiskopija obuhvatala je ve}inu episkopija Solunskog Egzarhata, odnosno sedam od dvanaest. 7. Kao nap. 2 i 6.

36

Dakle, Solunski Egzarhat vi{e nema nikakve veze sa Episkopijom u Prevalisu. Crkvene promjene u jurisdikciji i organizaciji, poklopile su se sa velikim crkvenim polemikama. Car Justinijan se odlu~no suprostavio tzv. Nestorijanskim spisima, nazvanim jo{ i „Tri poglavqa“ 546. godine. Ova wegova osuda potvr|ena je i na velikom crkvenom Saboru u Carigradu 553. godine, poznatijem i kao Peti Vaseqenski Sabor. Odluke Sabora podrào je i papa Vigilije. Na nièm nivou odluke Sabora u Carigradu podrào je i arhiepiskop Justinijane Prime Benet. No, sa druge strane, djelovi zapadne crkve su ozbiqno kritikovali papu zbog podràvawa Carigradskog Sabora. Prema raspoloìvim izvorima, mada konfuznim i nepotpunim, sve{tenstvo Ilirika je bilo nakloweno nestorijanstvu, i na svom crkvenom saboru je svrgnulo svoga arhiepiskopa. Poznati car Justinijan je nesporno uloìo svoj li~ni autoritet, pa ~ak i dràvnu silu, da se nestorijanstvo ukloni na Carigradskom Saboru. Na ovom Saboru u~estvovao je i episkop Skadra Foka. Bio je zastupnik arhiepiskopa Justinijane Prime. U izvorima o Carigradskom Saboru me|utim, sem wegovog potpisa nema bliìh podataka o wegovom stavu povodom Nestorijanstva. Pretpostavqa se da je podrào carevu politiku. Jedna od bitnih karakteristika ìvota Crkve i wene istorije, je da su se svjetovne vlasti poku{avale mije{ati u wen rad, postavqati crkvene dostojanstvenike i sl. Opet sa druge strane, i Crkva je u svojoj istoriji, imala u odre|enim vremenima ne mali uticaj na svjetovne vlasti, pokretala ~ak i ratove iz razloga za{tite vjere (npr. krsta{ki ratovi), smjewivala i postavqala vladare. Ve} poslije prvih nekoliko vjekova egzistirawa Hri{}anske Crkve, kada se ona i kanonski i orgnizaciono uredila, uo~avaju se navedene pojave. Kroz cio ÁÀ vijek tiwale su sa mawe ili vi{e zamaha borbe izme|u nekih crkvenih velikodostojnika u Saloni, i sa druge strane sve{tenstva i gra|anstva. Sli~no je bilo i u susjednim episkopskim oblastima Dalmacije, npr. u Epidaurusu (dana{wi Cavtat kod Dubrovnika ). Ove pojave prenijele su se i na susjedni Ilirik, i u okviru wega Prevalis. Papa Grgur À (590-604. godine) u nekoliko pisama se obra}a provincijskim svjetovnim upraviteqima, da se ne mije{aju u izbor sve{tenstva i episkopa. Pored ostalih, o tome svjedo~i i jedno obra}awe prefektu Ilirika Jobinu, od 592. godine. Da ni pape nijesu potpuno kontrolisale svoju crkvenu jurisdikciju, vidi se po tome, da je Grgur bio u sukobu sa egzarhom grada Ravene u dana{woj Italiji Romanom. Romanov {ti}enik bio je episkop Risna Sebastijan. Sebastijan je opet poku{avao da bude posrednik u ovom su37

kobu, {to se vidi iz dva pisma pape Grgura Sebastijanu, od 591. i 595. godine. Sve ovo potvr|uje zna~aj pojedinih episkopa u Prevalisu, ili wegovoj neposrednoj okolini, jer je Risanska Episkopija bila uz neposrednu granicu Prevalisa. Carskom naredbom od 597. godine, poku{alo se sprije~iti mije{awe svjetovnih vlasti u poslove crkve. Ona je upu}ena jednom broju episkopa Ilirika i Italije, a me|u wima i arhiepiskopu Skadra Stevanu. U to doba papsku stranu je na jadranskoj obali zastupao arhiepiskop Salone Malh. Zato je papa Grgur u jednom pismu od 591. godine, traìo od Malha da posreduje u sukobu Stevana sa jednim od predstavnika svjetovnih vlasti na jugu Italije. Vjetovatno je u ovom sukobu Stevan smijewen, jer se 597. godine pojavquje novi arhiepiskop Skadra Jovan. Da se preko episkopa Ilirika i Prevalisa zapravo vodila borba izme|u papstva i carigradskih patrijarha, svjedo~i i Grgurovo pismo episkopima ovih oblasti, da na crkvenom saboru ne priznaju ekumensku titulu carigradskom patrijarhu Kirijaku. O~igledno, jedan broj episkopa navedenih oblasti bio je naklowen carigradskom patrijarhu. Papa Grur je po izvorima uticao i na prakti~no bespravni kanonski povratak episkopa Doklee Pavla. Pavle je kanonski zba~en, ali je u sadejstvu svjetovnih vlasti uspio da progna svoga nasqednika Nemezijana 601. godine. Na osnovu sa~uvanog pisma, papa Grgur je za pomo} u zbacivawu Nemezijana angaàvao skadarskog arhiepiskopa Konstantina, savjetovav{i ga, da ako ne uspije u ostvarewu zbacivawa, da se obrati arhiepiskopu Justinijane Prime Jovanu. Sa Jovanom je Grgur opet jedno vrijeme bio u sukobu, pa ~ak ga je ra{~inio na trideset dana. No, sa druge strane, da bi poquqao uticaj isto~ne crkve, kada je car Mavrikije (582-602. godine) htio da ukloni Jovana kao papskog eksponenta, Grgur je traìo da episkop Doklee Pavle podrì Jovana. U ovakvoj situaciji Prevalis i sa wime arhiepiskopija Justinijana Prima do~ekali su prve udare seobe naroda. Goti su u zna~ajnom dijelu opusto{ili Prevalis. Budu}i varvarski narod, kao i mnogi drugi, ubijali su stanovni{tvo, pqa~kali, ru{ili i palili bez reda i smisla. Na osnovu arheolo{kih ispitivawa Doklee, otkriveno je da su u gradu postojale dvije crkve, od kojih je jedna po svoj prilici bila katedralna. Rekonstrukcija gra|evina i na|eni ostaci upu}uju na namjerna ru{ewa i spaqivawa. Ove crkve u Doklei vi{e nijesu obnavqane. Tako|e, arheolo{ka iskopavawa upu}uju da je kasnije grad dokusuren zemqotresom, te se on kao urbano naseqe na tom lokalitetu vi{e nikada nije obnovio. Vjerovatno iz ovih razloga, episkopsko sjedi{te pomjereno je nekoliko kilometara odatle, na mjestu Zlatici, tj. Doqanima (da38

nas rubno prigradsko naseqe Podgorice). Arheolozi su tu otkrili dvije crkve. Jedna je prostrana trobrodna, a druga trikonhozna. Jo{ do po~etka HH vijeka, sa~uvao se na tom mjestu toponimisti~ki izraz „biskupova dolina“, koji vjerovatno svjedo~i o potvr|ivawu ovog scenarija.8 Pusto{ewa Prevalisa bila su umnogome jo{ gora sa naseqevawem Slovena, i wihovih kratkotrajnih saveznika Avara. Sloveni su zapravo u jednom periodu bili vazali Avara, i ~ak 626. godine dospjeli do Carigrada, gdje su bili razbijeni. Poslije ovoga pohoda Sloveni se po~iwu trajno naseqavati na Balkansko poluostrvo, a Avari, koji su ina~e dospjeli u Evropu iz Azije kroz tzv. Vrata naroda (prostor izme|u planine i rijeke Urala), vra}aju se u svoju postojbinu. Ovim pusto{ewima crkvena organizacija u Prevalisu je potpuno uni{tena. Ve} 595. godine posqedwi put se u izvorima pomiwe episkop u Risnu, a 599. u Qe{u, i on bjeì preko mora u Italiju. U Skodri i Doklei posqedwi ostaci crkvene organizacije pomiwu se u izvorima 602. godine. Poslije ovoga, crkvena organizacija u Prevalisu, obnavqa se tek u ÀH vijeku, kada se i gubi ovaj naziv za oblast, i ukorjewuje se novi - Dukqa, izveden od rimskog Doklea. Ina~e, sam naziv rimskog grada Doklee, poti~e od okolnog ilirskog plemena Dokleati, na ~ijoj teritoriji su se naselili prvi rimski kolonisti. Ranohri{}anski kultovi mu~enika nepoznati su u Prevalisu. To govori da na ovoj teritoriji do Milanskog edikta nije bilo ve}ih mu~ewa hri{}ana, ili ih izvori nijesu zabiqeìli, nije bilo katakombi i sl. Stoga se prilikom obnove organizacije crkve od ÀH vijeka prakti~no uvoze kultovi, i to prvenstveno sa istoka, {to je jo{ jedan prilog vi{e ve}inskoj orjentaciji sve{tenstva i vjernika ka isto~noj crkvi. Mo{ti svetaca tako se kupuju. Predwa~e kultovi Svetog Sr|a i Vakha na Bojani, i Svetog Trifuna u Kotoru. Teolo{ko znawe Hri{}anstva stanovni{tva ovih oblasti, vidqivo je na nekoliko arheolo{kih nalaza. Jedan od wih je i tzv. Podgori~ka ~a{a. Neki arheolozi je defini{u i kao Podgori~ki tawir. Ime je dobio jer je na|en u okolini Podgorice. Vjerovatno poti~e sa zapadne strane grada Doklee, ili sa grobqa oko we. Na wemu se stalno ponavqaju biblijske scene natprirodnog spasewa: Adam i Eva oko drveta u raju; Avramova `rtva u kamenitom pejzaù; prorok Jona kojega guta i izbacuje morska riba; Lazarevo Vaskrsewe; apostol Petar izvodi vodu iz drveta; 8. P. Sticoti, Die romishe Stadt Doclea in Montenegro, Wien, 1913; Vojislav Kora}, Starinar, N. S. ÀH-H, Beograd, 1958/ 59, 378, 383-384.

39

prorok Danilo me|u lavovima; tri mladi}a u pe}i i Suzana. Ova ~a{a ili tawir je o~igledno sluìo za hri{}anski kult umrlih. On odraàva hri{}ansko vjerovawe u `rtvu, vaskrsewe i vje~ni ìvot. Glavne su scene iz Starog i Novog Zavjeta. Svaka slika iznad sebe ima latinski natpis, koji govori o kojoj sceni se radi. Iako se radi o predstavi na tawiru, ona je svojevrstan ikonostas, sa predstavama koje su daqe u sredwem vijeku razra|ivane u hri{}anskoj umjetnosti.9 U arheolo{kim istraìvawima Doklee, prona|ena je i jedna stela ili plo~a, tako|e na latinskom jeziku. Ona je pravougaonog oblika, i podijeqena je na skoro tri istovjetna trougla. U svakom od wih je po jedno slovo: D - Deus, O - Optimus, M - Mahimus. Plo~a je iz ÀÁ vijeka. Ovakvi natpisi ~esto su se srijetali na grobnicama mnogoboàca u tom periodu. No, trojno podijeqena plo~a, jasno asocira na hri{}ansko u~ewe o Svetoj Trojici i wenom jedinstvu.10 O arhitektonskim karakteristikama hri{}anskih crkava, povezanim sa konkretnim potrebama slu`be, moè se znati iz rezultata arheolo{kih istraìvawa. Postoje dvije saborne crkve (bazilike) u Doklei, i jedna u Doqanima. Jedna od crkava u Doklei i u Doqanima imaju dodatke na bokovima (protezise), sa kra}im i uìm prostorijama u kojima se ulazi u crkvu (nartekse), sa mjestima za pojawe |akona prilikom slu`be (|akonikone). Druga crkva u Doklei ima i centralno polukru`no pro{irewe na kraju crkve sa svodom (apsidu), sa prezviterijumom (mjestom u kome stoji prilikom slu`be episkop sa prezviterom.11 Ovi detaqi svjedo~e i o promjeni liturgijskih karakteristika. Od po~etka ÁÀ vijeka obi~aj dijeqewa hrane siroma{nima se izdvaja iz liturgije. Protezisi se potpuno dijele od |akonikona i stavqaju pored centralne apside. Liturgija Svetog Jovana Zlatoustog u kojoj su heruvimske himne u vrijeme Velikog Vhoda, nagovje{tava ove arhitektonske promjene. Po ovom modelu je projektovana i jedna od dvije crkve u Doklei.12 9. Mirjana Qubinkovi}-]orovi}, Ranohri{}anska ~a{a iz Dukqe, Materijali ÀÁ-ÁÀÀÀ kongresa arheologa Jugoslavije, Beograd, 1967, 87; Pavle Mijovi}, Ranohri{}anski spomenici Prevalisa, Arheolo{ki vestnik, 29, Qubqana, 1978, 666. 10. Pavle Mijovi}, Ranohri{}anski spomenici Prevalisa, Arheolo{ki vestnik, 29, Qubqana, 1978, 663. 11. A. Cermanovi} - O. Kuzmanovi} - D. Velimirovi} - D. Srejovi}, Anti~ka Dukqa, Cetiwe, 1975, 16-1, 122 12. \or|e Stri~evi}, \akonikon i protezis u ranohri{}anskim crkvama, Starinar, ÀH-H, Beograd, 1959, 60-66. 40

Teolo{ke rasprave i podjele u Crkvi oko wih, nijesu zaobi{le ni sve{tenstvo u Prevalisu. Moè se slobodno re}i, da su to bili pravi crkveni pokreti. Neki od wih imali su i podr{ku svjetovnih vlasti. Pojedine teolo{ke rasprave i wihove pristalice, kod vrha crkve su okarakterisane kao jeresi (odstupawe od zvani~nog u~ewa Crkve). Nekoliko pomjesnih i vaseqenskih sabora bavilo se jeresima. Jednom od tih jeresi bavio se i Tre}i Vaseqenski Sabor u gradu Efesu 431. godine. Tu se raspravqalo o nestorijanskoj jeresi. Nestorijanska jeres je opet proiza{la iz arijevske jeresi, koja je dobila ime po aleksandrijskom prezviteru Ariju. Zvani~no u~ewe Crkve protivilo se arijevskoj jeresi. Ono je bilo na stanovi{tu savr{ene boànske prirode Hrista, i wegove jednosu{nosti sa Ocem, boànske prirode sjediwene sa ~ovje~anskom prirodom Hrista. Nasuprot ovom zvani~nom u~ewu Crkve, carigradski patrijarh Nestorije, po kome je dobila ime ova jeres, zastupao je mi{qewe da Marija nije Bogorodica, nego samo Hristorodica. Sabor u Efesu osudio je Nestorovo u~ewe. U akciji osude Nestorovog u~ewa predwa~ili su aleksandrijski patrijarh Kirilo, i papa Celestin. Tako|e, i svjetovna vlast se pridruìla osudi nestorijanstva. Skadarski episkop Senecije ÀÀ u~estvovao je na Saboru u Efesu. Suprotno nestorijanstvu - monofizitstvo, je umawivalo ~ovje~ije u Hristu u~e}i o „jednoj prirodi ovoplo}enoga Boga“. Monofizitstvo se prvo razvija u Aleksandriji. Na Saboru u Efesu 449. godine monofizitski episkopi gotovo na silu su natjerali Sabor da prizna wihovo u~ewe. Ovaj doga|aj se u crkvenoj istoriji naziva „Efesko razbojni{tvo“. Sve ovo stvara veliki rascjep u Crkvi. Da bi sprije~io rascjep u Crkvi, car Makijan je 451. godine sazvao crkveni Sabor u Halkedonu. To je bio êtvrti Vaseqenski Sabor. Ovaj Sabor je potvrdio i pravoslavno u~ewe, da postoje dvije prirode u Hristu, boànska i ~ovje~anska, sjediwene „nesmje{ivo, nepromjenqivo, nerazlu~no“. Na Saboru je u~estvovao episkop Doklee Evandar.13

2. Religija starih Slovena prilikom naseqavawa Prilikom doseqavawa na Balkansko poluostrvo, a kasnije konkretno i na teritoriju biv{eg Prevalisa, Sloveni su do{li kao mnogobo`ci. Vrhovni bog bio je Perun. On je bio bog groma i 13. Sokrat Sholastik, Crkvena istorija, Beograd, 1886; Hubert Jedin, Velika povijest Crkve, Zagreb, 1972. 41

muwe, personifikacija olujnog i gromovnog neba. Odgovarao je starogr~kom bogu groma i muwe Zevsu, ili rimskom Jupiteru. Kod varvarskih naroda, odgovarao je germanskom bogu Toru. Po ovom bogu dobilo je ime brdo i voda Perun u Gorwoj Rami u sjevernoj Hercegovini, lokalitet Perovni do u Bogojevom selu kod Trebiwa, selo Perun kod Splita, brdo kod Lovrana u Istri itd. Kod Srba je u starijim vremenima nerijetko bilo ime Perun. Jedno od bratstava u plemenu Pje{ivcima u Katunskoj nahiji, u Staroj Crnoj Gori izvodi svoje prezime od ovoga imena - Perunovi}. Nadimak Pero, vrlo ~est kod Srba, nije samo skra}eni izvedak od imena Petar, ve} moè da predstavqa ukorijeweni izvedak od starijeg imena koje se nekada upotrebqavalo - Perun. Istraìvawa nekolicine nau~nika, utvr|uju da je Perun izvorno slovenski bog ruskih plemena, koji se kasnije ra{irio me|u ostalim Slovenima, koji se doseqavaju u kasnijoj etapi na Balkansko poluostrvo. âk i u vremenu prijema Hri{}anstva, kod Rusa se zadrào kult ovoga boga. O tome svjedo~i i jedan ugovor Rusa iz H vijeka, sa Vizantijom u kome se oni zakliwu u ovoga boga, da }e ispuniti ugovor. Drugi po zna~aju je bio bog stada i stoke Volos ili Veles. U svojoj postojbini stari Sloveni su se bavili primitivnim sto~arstvom. Dijelom su to ~inili i prilikom seoba, vode}i stoku sa sobom, a kasnije i po naseqavawu po Balkanu. Od ovoga boga poti~u naziv grada Velesa u Makedoniji, i sela Velesnice na Dunavu niè Kladova. U Crnoj Gori je to selo Velestovo u plemenu ~evskom, u Katunskoj nahiji. Od imena boga Volosa, izvodi se i skra}enica naziva za govedo mu{kog pola - vo. Kult sunca, i po{tovawe toga kulta, ozna~eni su kod starih Slovena u vidu boga Dajboga (ili Da`bog). On je obi~no u boànskom paru sa ènom Dajbabom (Da`babom). Idoli boga Dajboga stajali su nekada ispred prestonice u Kijevu. Kao ime Da`bog se sve do novijih vremena pojavqivao u Rusiji, Poqskoj i Moldaviji. U srpskom jeziku je ~esta uzre~ica, koja se u stvari izvodi od imena ovoga boga, i ozna~ava molitvu i nadawe: „Daj-Boè.“ U Crnoj Gori brdo i selo u okolini Podgorice upravo naziv izvodi od ènskog dijela boànskog para - Dajbabe. Na ovoj lokaciji je i manastir. Pored navedenih boànstava, naro~ito su kod Slovena bile popularne dvije bogiwe, koje idu redosqedom mijewawa godi{wih doba. Jedna je Morana, bogiwa zime i smrti, a druga Vesna, bogiwa proqe}a, ìvota i plodnosti. Nesumwivo, stari bogovi Slovena doìvjeli su svoju personifikaciju u hri{}anskim svecima. Pored ostalih istraìva~a, to 42

potvr|uje Pavle Apolonovi~ Rovinski, u svom djelu „Crna Gora u pro{losti i sada{wosti”. On tvrdi da je Perun zamijewen Svetim Ilijom Gromovnikom, Volos Svetim Vasilijem. „Djevojku Marinku“ djeca na Ivawdan dave u rijekama. Ona je personifikacija Morane. Rovinski strogo razgrani~ava pagansko nasqe|e, od pravih hri{}anskih obi~aja, i daqe navodi: „Dok se u drugim religioznim obredima kod Srba mogu primijetiti ostaci paganstva, npr. polagawe badwaka na Boì}, {to se vr{i bez ikakve veze sa crkvom ili sve{tenikom“...14 îtav niz drugih pojava kod Slovena, predstavqaju poluboànstva, koja imaju qudske karakteristike. Uglavnom, ni religija Slovena nema posebnosti u odnosu na druge religije varvarskih naroda, pa ni po~etne stadijume religija Grka i Rimqana. Jedno od najrasprostrawenijih vjerovawa kod Slovena, je vjerovawe u vile. [irom ju`noslovenskih prostora, postoji na stotine toponima i lokaliteta koji se vezuju za vile: pe}ina, izvora, vrela, stjenovitih vrhova, raznih udolina i mawih poqana. I u Crnoj Gori postoji niz ovakvih lokaliteta. Po narodnom vjerovawu, vile su vje~no mlade i lijepe djevojke, obu~ene u laganu bijelu odje}u i dugih kosa. Kupe se u zoru na obalama rijeka i jezera, ili izlaze iz pe}ina. Igraju kru`no kolo i kupaju se u izvorima, rijekama i jezerima. U narodu se vjeruje da su na pojedinim lokacijama kru`ne biqne grupacije, npr. gqiva, divqih jagoda, borovnica ili zelene trave druga~ijeg oblika, mjesta gdje su vile igrale kolo. Zato postoji i obi~aj, da je ulaèwe u takve vegetacije, a kamoli wihovo ko{ewe ili orawe nesretno. Na planini Komu postoji narodno predawe, da je jedna takva vegetacija bila u pre~niku od dvadesetak metara. Vjerovawe u vile odràlo se kod Srba stotinama godina po prijemu Hri{}anstva, koje po pravilu zabrawuje {tovawe i vjerovawe u ovakve pojave. Ostaci slovenske religije i vjerovawa u vile, upe~atqivi su i rasprostraweni. Zabiqeèni su u narodnim pri~ama i poslovicama, kao i narodnoj epici. Poluboànstva poput vila imaju kontakta sa smrtnim qudima. Ima niz narodnih pri~a o qubavi vila sa mladim momcima i ~obanima. Li~nost vile naro~ito je izraèna u desetera~kim pjesmama o Marku Kraqevi}u. Kasniji tzv. crnogorski ciklus narodne epike, koji svrstava pjesme iz perioda HÁÀÀ-HÀH vijeka ima veliki broj vila koje se pomiwu. Odràvawe kulta vile, moè se pratiti u epici u Crnoj Gori sve do po14. Pavle Apolonovi}-Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom ÀÀÀ, Cetiwe, 1994, 160. 43

lovine HH vijeka. Poznata desetera~ka pjesma narodnog epskog pjesnika Haxi-Radovana Be}irovi}a-Trebje{kog, o Mojkova~koj bitci upravo zavr{ava stihovima: „Vjetar dunu pa maglu rastjera, dokle vila sa [i{kog jezera, pade na vrh Bjelasice puste, tu odsje~e pletenice guste. To joj bje{e juna~ki vijenac, a na wemu pjesma deseterac.” Pore|ewe sa vilama ostalo je u narodu do danas ne samo u Crnoj Gori. I danas se u Crnoj Gori za qepotu neke djevojke kaè: „Eno je ka vila“ , ili „Eno je ka vila nagorkiwa“ (tj. vila sa planine). âk se i qepota moma~ka upore|uje sa vilom, kad se za nekoga momka koji ima qepotu, ali ne izrazito mu{ku kaè: „Vila moma~ka.” Pored vila, u slovenskoj mitologiji bila su izraèna poluboànstva, koja predstavqaju sinonime straha, mraka, i zagrobnog ìvota: vampiri, vukodlaci, karakonxule, krvopije koje ìve piju}i krv qudi i doma}e stoke, psoglavi, babe ili babune (zle stare ène) itd. Pored rijeke Mora~e postoji lokalitet zvani Psoglava dolina. Od vjerovawa u babe ili babune ima traga u toponimistici. Tako npr. postoji planina Babuna u Makedoniji, i niz lokaliteta sa nazivom Babuni{te. Po narodnom vjerovawu vampiri i karakonxule izlaze u vrijeme punog mjeseca, a vukodlaci za vrijeme pomra~ewa Sunca i Mjeseca. Vampiri su qudi koji su ìvi sahraweni. Ustaju iz groba za vrijeme punog mjeseca, i piju qudima i stoci krv. Vjerovawe naroda u vampire, dosezalo je u nekim srpskim oblastima i do posqedwih decenija HÀH vijeka. To se vidi i po nekoliko pripovijedaka jednog od najzna~ajnijih pisaca srpskog realizma sa kraja ovog vijeka Milovana Gli{i}a. Crkva je strogo zabrawivala vjerovawe u ove pojave, i wihova {tovawa. U narodu se vjerovalo da se vampiri, karakonxule i vukodlaci, tj. ìva stvorewa koja piju krv, nalaze na grobqima, tako {to se izvodi crn vranac bez biqege, koji ide do wihovoga groba. Potom se le{ otkopava, i izbode glogovim ili drenovim kocem u srce, pa onda spali. Svjetovna vlast je uz pomo} Crkve nastojala da ovakve pojave iskorijeni. To se vidi po ~lanu dvadesetom Zakonika cara Du{ana. Po tom ~lanu, selo u kome se otkrije da se seqani bave magijom, otkopavaju le{eve i spaquju ih, ima da plati globu, kao i u slu~aju da je na wegovom podru~ju ubijen ~ovjek kome ubica nije otkriven. Ako se sve{tenik uhvati u ovom poslu, ima se ra{~initi. Jedno od obiqe`ja slovenske religije su i tzv. bovani. Ni u tome pogledu, slovenska religija se ne razlikuje od religija dru44

gih varvarskih narodaa, ne samo u Evropi, nego i van we. Bovani su bili drveni kipovi, uglavnom ve}ih dimenzija, koji su predstavqali lokalna boànstva, i mogli su se razlikovati ~ak od plemena do plemena iste etni~ke grupacije. Pripadaju religijskoj fazi razvitka vezanoj za totemizam. Totemizam je primitivniji oblik religijskog vjerovawa, iz kojega nastaje mnogobo{tvo. Bovani su dakle bila kultna i religijska mjesta na kojima se okupqalo stanovni{tvo jednog plemena, grupe sela, ili samo jednog sela. Mogli su da imaju i vi{e drvenih kipova. Postoje tragovi u izvorima da su se na mjestu bovana obavqali i `rtveni rituali, naj~e{}e sa stokom, ili prino{ewem odre|enih biqnih kultura. Ima indikacija da su stari Sloveni prinosili i qudske `rtve. Slovenski bovani su izrazito od drvenog materijala. Pored ovog naziva postoji i jo{ nekoliko varijacionih: buan, boan, bolvan, bavan... Stoga u toponimstici ima i u samoj Crnoj Gori nekoliko ovakvih lokaliteta: Boan u Bajicama kod Cetiwa, selo Boan (Buan ) kod [avnika, lokalitet Bavan u Dowem Zagara~u u Katunskoj Nahiji, zaseok Boan Kadi}a u Bjelopavli}ima (nazvan tako po bratstvu koje tu ìvi). Van Crne Gore, npr. postoje lokaliteti sa navedenim varijacijama kod Stoca u Hercegovini, Vi{egrada u Bosni, Kru{evca i Aleksinca u Srbiji. Kasnija rije~ u srpskom jeziku - balvan, koja ozna~ava dugo i debelo drveno deblo, izvodi se iz zna~ewa ovog vjerskog simbola.15

3. Pokr{tavawe Slovena u Prevalisu i prvi vjekovi Hri{}anske Crkve po naseqavawu U istorijskim izvorima nema posebnih podataka o pokr{tavawu Slovena u Prevalisu. Tako|e, i podaci o crkvenoj organizaciji do HÀ vijeka su vrlo oskudni. Da je proces hristijanizacije na~eo slovenska plemena ve} po naseqavawu, svjedo~i i dio teksta Konstantina Porfirogenita: „A od vlade Iraklija, cara Romeja - a na koji na~in bi}e ispri~ano u poglavqu o Hrvatima i Srbima - ~itava Dalmacija i plemena oko we kao Hrvati, Srbi, Zahumqani, Travuwani, Konavqani, Dukqani i Neretqani, koji se 15. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 91-95; Veselin âjkanovi}, Studije iz religije folklora, Beograd, 1924; V. âjkanovi}, Da li su stari Srbi znali za idole, Srpski etnografski zbornik, HHH, Beograd, 1924; V. âjkanovi}, O srpskom vrhovnom bogu, Beograd, 1941; Milenko Filipovi}, Tragovi Perunova kulta kod Ju`nih Slovena, Glasnik Zemaqskog muzeja, Nova serija, ÀÀÀ, Sarajevo, 1948, 63-80. 45

nazivaju i Pagani“...16 Ovom posqedwom odrednicom Porfirogenit je potvrdio da je proces hristijanizacije me|u Slovenima ve} gotovo zavr{en. U istom smislu je i jo{ nekoliko wegovih konstatacija o Neretqanima: „Isti Pagani vode porijeklo od nekr{tenih Srba“. ... „Pagani se zovu jer nijesu primili hri{}anstvo u ono vrijeme kada su se pokrstili svi Srbi“... „Pagani na jeziku Slovena zna~i nekr{teni“... Ova posqedwa Porfirogenitova konstatacija je potpuno neta~na. Sloveni nijesu me|u sobom one nekr{tene mogli nazivati paganima, jer nijesu ni poznavali taj izraz, jer paganus je crkveno latinski op{ti izraz za nekr{tene. Me|utim, suprotno izraènoj odrednici za pagane Slovene, Porfirogenit protivrje~i sebi sqede}om konstatacijom: „[ta vi{e, ve}ina ovih Slovena ne pokrsti se, nego dugo vremena ostado{e nekr{teni.“ Daqe on navodi, da su za vrijeme cara Vasilija, „hristoqubivog cara“, pripadnici ovih plemenskih grupacija traìli od cara preko svojih predstavnika da budu pokr{teni. Kada je car usli{io wihove molbe, postavio im je arhonte, {to zna~i svjetovnu vlast, ~ime su ovi krajevi slovenskih naseqenika opet integrisani u Vizantiju, tj. Isto~no Rimsko Carstvo. Jedan dio Slovena, zvanih Prentoni, koji je ìvio „u neprohodnim i brdovitim krajevima ostao je nekr{ten. I oni su po{li primjerom ostalih, poslali su svoje predstavnike sa istim zahtjevom, te su i oni brzo pokr{teni.“17 Podaci o pokr{tavawu Slovena, a samim tim i onih u Prevalisu, u doba cara Iraklija, a zatim i Vasilija, a koji se vezuju za ÁÀÀ vijek, ili mo`da prve decenije narednog, su dosta diskutabilni, najprije po godi{tu infrastrukture najstarijih crkava na ovom podru~ju. Najstarije crkve u Zahumqu poti~u iz H vijeka. Pokr{tavawe u Prevalisu, tj. Dukqi je svakako bilo ne{to ranije, bar po godi{tima nekih crkava. Tako se crkva Svetog Petra u Bijeloj kod Herceg Novog vezuje za period 797-809. godina, crkva Svetog Stefana u Vranovi}ima u Grbqu za po~etak ÀH vijeka, a crkva Svetog Jurja na poluostrvu Peqe{cu tako|e za po~etak ovog vijeka. U crkvi Svetog Stefana u Vranovi}ima u Grbqu, ostalo je sa~uvano ime donatora - Hurogos, koje moè biti avarskog porijekla, ali ne i wegove ène - Dana, koje je ~isto slovensko. Crkva ispod velike katedrale kod kapije Ulciwa, podignuta 16. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom À, Beograd, 1955, obradili Frawo Bari{i}, Mila Rankovi}, Bari{a Kraki} i Lidija Tomi}, 259-260. 17. Isto. 46

je izme|u 813. i 820. godine, a ktitorka je bila Guzma. Ime Guzma ili Kozma, je slovenizovani oblik latinskog imena Cosma.18 Vizantijski car Lav ÁÀ, vladao je krajem ÀH i po~etkom H vijeka, i u svom djelu „Taktika“, naveo je da su Sloveni skloni slobodi, i ne vole podjarmqivawe. Konstatovao je da su i oni „koji su primili svetiwu spasonosnog kr{tewa sve do na{ih vremena, utoliko ukoliko do wih stoji, ~uvaju sklonost prema starim slobodama.“19 Poznato je da je sa procesom hristijanizacije, kod varvarskih plemena po~eo da ulazi i proces feudalizacije. On je okvir imao i u primawu vlasti tada{wih mo}nih dràva, a jedna od wih svakako je bila i Vizantija. Ovo je jo{ jedan primjer posebnosti Slovena u sklopu varvarskih naroda, i wihovog nastojawa da o~uvaju slobode karakteristi~ne za paganstvo i plemensko dru{tvo. Svakako da su hristijanizovani Sloveni imali mogu}nost brè integracije u vizantijsko dru{tvo, naro~ito u urbanim sredinama. U prvoj polovini H vijeka vizantijski episkop Pavle, konstatovao je, da je za vrijeme cara Lava ÁÀ, krajem ÀH i po~etkom H vijeka, jedan arhont na Peloponezu kupio slovenskog roba - dje~aka, misle}i da je kr{ten, i dao ga na podu~avawe predradniku ku}e. Kada je dje~ak napunio dvanaest godina, predradnik ga je pitao, da li su svi wegovi sunarodnici kr{teni. Dje~ak mu je odgovorio da nijesu, te da ni on nije. ûde}i se, predradnik ga je zapitao, kako je onda mogao da prima pri~e{}e? Dje~ak mu je odgovorio, da to ~ini vide}i da i druga hri{}anska djeca to ~ine.20 Nesporno, primorske gradske romanske i hri{}anske enklave u Prevalisu, bile su prvi konkretni centri, iz kojih se vr{io uticaj za hristijanizaciju okolnih Slovena. Jedan od takvih centara bio je Kotor. Kao jedan od trendova hristijanizacije, i potvr|ivawa wene vrijednosti, je i uvoèwe svetaca na ju`nom Jadranu, jer te sredine nijesu imale svetaca sa svoje teritorije. To je primijetio i Konstantin Porfirogenit navev{i: „Grad Kotor na jeziku Romeja zna~i suèno i stisnuto, zato {to more ulazi kao uski jezik do 15 do 12 miqa i na kraju mora je grad. Uokolo ovog grada su visoka brda, tako da se sunce vidi samo qeti u podne, a zimi nikada. U istom gradu po~iva Sveti Trifun koji sigurno lije~i svaku bolest, a naro~ito one koje pate od gu{ewa plu}a; hram wegov je zasvo|en.“ Sveti Trifun je mu~enik iz grada Nikeje u Maloj Aziji. Umoren je u vrijeme cara Decija polovinom ÀÀÀ vije18. Tibor @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantiskom vla{}u, Beograd, 2007, 265-266. 19. Kao nap. 16. 20. Nav. dj., str. 263. 47

ka. Kotorska vlastela na ~elu sa Andrijom Saracenisom, otkupila je wegove mo{ti od Mle~ana oko 809. godine.21 Hristijanizacija Slovena neminovno je dovela i do wihovog napredovawa u crkvenoj hijerarhiji. Me|utim, u po~etku je u Vizantiji sa skepsom gledano na ove slu~ajeve. O tome svjedo~i i vizantijski istori~ar iz druge polovine ÁÀÀÀ vijeka Teofan. Isti je osnovao i manastir. Budu}i u svoje vrijeme veliki protivnik ikonoborstva, za vladavine cara Lava Á, poslat je u progonstvo, gje je i umro. U Pravoslavnoj Crkvi {tuje se kao svetac. Teofan biqeì da je za vrijeme cara Konstantina Á, koji je vodio borbe sa Bugarima, 16. novembra 763. godine „mimo zakona, rukopoloèn za patrijarha Nikita, porijeklom Sloven.“ Nikita je ranije bio sve{tenik carigradske crkve Svetih Apostola. Postao je patrijarh po{to je zba~en wegov prethodnik Konstantin. Nikita je bio patrijarh do svoje smrti 780. godine. U vizantijskim hronikama opisan je kao ikonoborac. Isticano je wegovo teolo{ko neznawe. Preziran je kao varvarin i evnuh.22 Proces hristijanizacije nije samo vr{en iz romanskih primorskih sredina. Neku vrstu uloge misionara imali su i isluèni vizantijski vojnici - stratioti. Wima je za vojnu slu`bu darovana zemqa na periferiji carstva. Nerijetko, vizantijske vlasti su gotovo prisilno selile hri{}ane u varvarske slovenske sredine u Makedoniji i Trakiji. Tako Teofan biqeì, da je jedan od sinova cara Konstantina Á - Ni}ifor, naredio „da se hri{}ani iz svih tema sele u Sklavinije, a wihova imawa da se prodaju.“ Ni}ifor je ranije 793. godine osaka}en od svoga bratani}a Konstatnina ÁÀ, jer je u~estvovao u zavjeri protiv wega.23 Da je hristijanizacija zna~ajno doprinijela integrisawu Slovena u vizantijski dràvni sistem, svjedo~i i zabiqe{ka Jovana Komenijata. Isti je bio sve{tenik i sve{teni~ki sin. U svom djelu „O zauze}u Soluna od strane Arabqana 904”, opisao je doga|aje kojima je i sam bio svjedok. Bave}i se istorijatom slovenskih napada na Solun, on je naveo, da su napadi na grad postali sve rje|i, otkada su Sloveni primili hri{}anstvo „i otkad se mlijeko pobo`nosti po~elo da dijeli zajedni~ki i jednima i drugima, prestao je nemir me|u gradovima i ma~, naviknut na pokoqe, pretvo21. Nav. dj., str. 23; Ilija Sindik, Komunalno ure|ewe Kotora od druge polovine HÀÀ do po~etka HÁ vijeka, Beograd, 1950, 15. 22. Kao nap. 16, str. 233. 23. Nav. dj., 235-236. 48

rio se u oru|e za rad, a proro~anstva Ilije, najboqeg me|u prorocima, jasno se na nama ispunila.“24 Prilikom naseqavawa Slovena na jadransko primorje i wegovu zale|inu, su{tinska hri{}anska vlast ostala je samo u enklavama pod vizantijskom vla{}u. Poslije pada Salone, arhiepiskopija je preseqena u bliski Split. U papskim spisima ona se jo{ uvijek identifikuje kao salonska „Salonita ecclesia“. Episkopije u Prevalisu su jo{ za vrijeme pape Grgura À pot~iwene crkvi u Justinijani Primi, i izuzete od jurisdikcije Rima, {to zna~i da su poptpale pod jurisdikciju Isto~ne Crkve. To potvr|uje i jedan gr~ki katalog episkopa iz 731. godine, iz vremena vizantijskog cara Leona Isavrijskog. Pod mitropolitom Dra~a nabrojeno je petnaest episkopa. Me|u wima bili su episkopi: Qe{a, Dukqe, Skadra, Drivasta, Pilota, Ulciwa i Bara. Kult velikomu~enika Stefana, za{titnika Vizantije, javqa se u nekoliko naziva crkava u jugoisto~nom Jadranu i wegovoj neposrednoj okolini. Predznak Stefan, {to na gr~kom zna~i kruna ili okruweni, bi}e vrlo prisutan i u kasnijim crkvenim i svjetovnim titularijima kod Srba i Bugara. Saborna crkva u Skadru nosila je wegovo ime, a i najstarija centralna u Dubrovniku. Kult sirijskih mu~enika Sergija (Sr|a) i Vakha je cvetao uvrijeme prvog uspona Vizantije, u doba cara Justinijana u ÁÀ vijeku. Jedna parohija na Bojani kod Skadra bila je posve}ena wemu, zatim crkve u Baru i Kotoru, kao i crkva iznad Dubrovnika - Sr|.25 Bez obzira {to je jugoisto~ni dio jadranske slovenske obale i wene zale|ine, u nazna~enom periodu preko Vizantije, a naro~ito poslije misije ]irila i Metodija, te wihovih u~enika prevagnuo ka Isto~noj Crkvi, latinski uticaj se jo{ uvijek ìvo preplitao. To se da vidjeti i po nekim rije~ima koje su jo{ i danas u opticaju u Srpskoj Crkvi, npr: altare - oltar, arca - raka, calendae - kolenda Boì}, cruh - kri` ili krst, compater - kum, santus - sveti. Od rije~i sveti izvodi se i izvedak sut - su, kao npr. Sustjepan (Su{}epan) u Herceg Novom sa preromanskom crkvom iz H vijeka.26 Ovi latinski ostaci su sasvim razumqivi, jer se hristijanizacija ju`nih Slovena vr{ila iz dva centra: Rima i Carigrada. Sumarno gledano, a na osnovu izloènih podataka, hristijanizacija ju`nih Slovena, naro~ito onih na Jadranu i wegovoj bliòj zale24. Nav. dj., 269. 25. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 97. 26. Jovan Kova~evi} i dr., Istorija Crne Gore, kw. À, Titograd, 1967, 282-285. 49

|ini, nije bila brz i sveobuhvatan proces. Imala je nekoliko varijacija i perioda. Prvi je po Porfirogenitu bio u doba vizantijskog cara Iraklija, koji je opet vezano sa papom u Rimu, angaòvao misionare. Tu je zatim period poslije pape Jovana ÀÁ, od 642. do 731. godine, kada su rimski misionari pored Hrvata, hristijanizovali i dio Srba. Po svoj prilici najve}i udar hristijanizacije desio se za vrijeme vizantijskog cara Vasilija À oko 879. godine, kada se pokr{tava dio Hrvata, Srbi i Zahumqani, ali ne i Neretqani, a ubrzo se to de{ava i wima. Uticaji hristijanizacije i sa istoka i sa zapada, vidqivi su i po imenima prvih srpskih ranofeudalnih vladalaca. Imena poput Petar, Pavle, Zaharije i sl. su latinskog uticaja. U nekim primjerima javqaju se mje{ovite hri{}anskoslovenske forme, npr: Petar - Petrislav, Marija - Marislava itd.27 Tako i prvi pomen nekog vladara Dukqe u istorijskim izvorima - arhonta Dioklije Petra, svjedo~i u imenskom smislu o latinskom uticaju. Kako je ve} nazna~eno, prve crkve u Dukqi, Travuniji i Zahumqu vezuju se tek za ÀH vijek. Moè se smatrati da je ve} tada okvirno i zavr{en proces hristijanizacije. U kasnija dva vijeka javqa se nekoliko benediktanskih crkava na ovim podru~jima, sa istim takvim parohijama. Poveqa episkopa Maja iz 1166. godine pomiwe nekoliko benediktanskih opatija, i to: Svetu Mariju u Budvi, Svetog Jovana u Albaniji, Svetog Sr|a i Vakha na Bojani, Svetog Mihaila u Kotoru, Svetog Petra u Bijeloj, i Svetog \or|a na ostrvcetu pred Perastom. Od svih ovih crkava, jedino se ona i Bijeloj vezuje za ÀH vijek, ali nema nikakve potvrde da je ona bila benediktanska. Fragmenti plastike prona|eni u crkvi Svete Marije u Ratcu kod Bara, gdje je kasnije nastala velika benediktanska opatija, ukazuju da je i tu u ÀH vijeku postojala crkva, ali ne mora da zna~i da je postojala i opatija. Navedene crkve su u stvari bile ùpske crkve, tj. crkve slovenskih ùpa (oblasti) , iz kojih se poput koncentri~nih krugova {irila hristijanizacija, a kasnije i utvr|ivala i kvalitativno dopuwavala. Crkva Svetog Petra u Bijeloj, podignuta je vjerovatno za vrijeme episkopa Jovana, izme|u 797. i 820. godine, i sluìla je vjerovatno za pokr{tavawe ùpe Dra~evice. Smatra se da su u wegovo vrijeme, ili vrijeme wegovih neposrednih nasqednika, podignute i crkva Svetog Tome u Pr~awu i Svetoga Stevana u Vranovi}ima u Grbqu. 27. Kao nap. 25, str. 98.

50

Pored oblasnih, mogu se identifikovati i tipi~ne gradske crkve, koje su bile unutar zidina gradova. Moè se smatrati da su one i odràle nit Hri{}anstva tokom gotovo tri vijeka varvarskih napada, iz prostog razloga jer su se neki primorski gradovi uspjeli odràti pred najezdom. U svrhu poja~avawa hristijanizacije na jadranskom primorju je i kako je ve} navedeno, bila kupovina mo{tiju svetaca. Tako je i gra|anin Andreaci kupio mo{ti Svetog Tripuna, i podigao crkvu posve}enu wemu. Kao gradske crkve mogu se navesti ona u Ulciwu, zatim Svetog Petra i Svetog Trifuna na [urawu u Kotoru, i Svete Marije u Budvi. Crkva Svetog Tripuna u Kotoru bila je od po~etka episkopalna crkva. Ve} pomiwana poveqa kotorskog episkopa Maja iz 1166. godine, navodi u spisku i crkvu Svetog Tripuna kao benediktinsku opatiju. Donatorski natpis iz 840. godine me|utim, ne pomiwe ovu crkvu kao benediktansku. Mogu}e je i da su na temeqima ili ostacima razorenih crkava u toku varvarskih osvajawa, tj. crkava iz predseobnog perioda, podizane nove u doba stabilizacije hristijanizacije. To potvr|uju i arheolo{ka iskopavawa crkve Svetog Petra u Bijeloj, koja govore da je ra|ena na osnovi bazilike iz Á ili ÁÀ vijeka. U istom smislu je i crkva Svete Marije u Dukqi.28 U blizini crkve Svete Marije u Dukqi, na|ena je kamena greda sa natpisom sqede}eg sadràja: „+AVSONIA DIAC(ONI) S(SA) PRO VOTO SVO ET FILIORVM SVORVM F(E) C(IT) S(IBI) +“. Prevod ovoga teksta glasi: „\akonisa Ausonija u~ini ovo u zavjet za sebe i svoje sinove”. Ova greda je vjerovatno bila dio neke kapele. Natpis se vezuje za period od kraja ÁÀÀÀ ili prvih decenija ÀH vijeka. Sam po sebi ne bi bio toliko zna~ajan, da se u wemu ne pojavquje titularij |akonise. U nadgrobnim spomenicima i uop{te u Hri{}anstvu zvawa |akonisa se pojavquju u prvim vjekovima wegovog nastanka. Iz~ezavaju u zapadnoj Crkvi u ÁÀ , a u isto~noj u ÁÀÀ vijeku. \akonise su bile starije ène ili udovice, koje su pomagale sve{tenicima prilikom kr{tewa odraslih èna, ili posje}ivawu bolesnih odraslih èna. Odràvale su red i okupqale ène prilikom bogosluèwa. Titularij |akonisa u zapadnoj Crkvi pojavquje se tek u HÀ vijeku, i ozna~ava opatice (monahiwe), te je u tome smislu nemogu} u Dukqi, jer je jednostavno ovaj materijalno-pisani izvor iz ranijeg perioda. Mogu}a je i varijanta, da je Ausonija sebe titulisala kao |akonisu, jer je bila udovica |akona, a poznato je da su se u periodu ranog razvitka Hri{}anske crkve |akoni mogli èniti. U svakom slu~aju, ovaj natpis 28. Kao nap. 26, str. 355-358.

51

svjedo~i o reliktu, ili konzerviranoj pojavi nekih hri{}anskih zvawa, koja u crkvi odavno nijesu u opticaju.29 Ve} je nekoliko puta pomiwan ktitorski natpis kotorskog gra|anina Andreacija. Wegov sarkofag je prona|en 1840. godine, u ulici izme|u katedrale i Biskupije. Tada je predstavqao veliko istorijsko otkri}e. On je sagradio jednu omawu crkvu, prakti~no smje{tajnicu za mo{ti Svetog Tripuna. Analize ukazuju da je bila u obliku upisanog gr~kog krsta sa apsidom. Bez obzira {to je Andreaci nesumwivo bio romanskog porijekla, oblik crkve u smislu gr~kog krsta svjedo~i o uticaju isto~ne Crkve. Ova crkva tokom vremena, i pove}awa grada i gradskog stanovni{tva vi{e nije odgovarala namjeni, te se u prvoj polovini HÀÀ vijeka, zapravo od 1124. do 1166. godine pristupilo izgradwi nove, monumentalne katedrale posve}ene Svetom Tripunu. Zapravo 19. juna osve}eni su oltari crkve. Vjerovatno je i tada sru{ena stara crkva Andreacija. Pod sjevernim zidom nove crkve, u spomen na prvobitnog ktitora mawe, pod arkadnim trijemom stavqen je sarkofag Andreacija i wegove ène Marije. Natpis na sarkofagu glasi: „U ime gospoda: Ja Andreaci zajedno sa mojom ènom Marijom sagradili smo ovaj grob i po~ivamo u wemu. Svi vi, koji ~itate molite se Gospodu spasitequ za nas gre{nike.“ Ovaj natpis na sarkofagu me|utim ne donosi datum gradwe crkve. Stoga se kao 13. januar 809. godine uzeo drugi natpis, koji je prona|en u gomili kamewa ispod stepenica koje vode u Mo}nik. U ovom natpisu se pomiwe episkop IOH, {to je skra}enica od IOH(ANNIS), tj. Jovan, {to potvr|uje da je u wegovo vrijeme i sagra|ena ova crkva.30 Za vrijeme episkopa Jovana vezuje se jo{ jedan prona|eni fragment natpisa u crkvi Svetog Mihaila u Kotoru. Fragment natpisa sastavqen je iz skra}enica, tako da se ne moè odrediti smisao teksta. Krst na po~etku teksta, vrlo je sli~an krstu koji se pojavquje na kraju natpisa Svetog Stefana na Otoku kod Tivta.31 Na mjestu gdje se nekada nalazio benediktanski manastir 29. Jovan Kova~evi}, Etni~ka i dru{tvena pripadnost Kotora u Dukqi i Primorju od kraja ÁÀÀÀ do kraja HÀÀÀ veka, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd, 1955, 118; Nikodim Mila{, Pravila Pravoslavne crkve, Novi Sad, 1895, 227, 364, 367. 30. Jovan Martinovi}, Najstariji sakralni objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjetnosti CANU, br. 11, Podgorica, 1992, 188-192; Ivo Stjep~evi}, Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, Split, 1938, 367. 31. Jovan Kova~evi}, Sredwovjekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske, Spomenik SANU, SÁ, Beograd, 1956, 4.

52

Svetog Petra u Bijeloj kod Herceg Novog, podignuta je rimokatoli~ka crkva Svetog Petra. Gradwa je vjerovatno izvr{ena poslije 1242. godine, kada se smatra da su Mongoli u najezdi poru{ili manastir. âk se i selo naziva Sveti Petar, a uporedno sa ovim nazivom od 1242. godine pojavquje se i naziv Bijela. Rimokatoli~ka crkvica ima dva starohri{}anska oltara, kao i nekoliko uzidanih fragmenata koji se vezju za period od ÀH do HÀ vijeka. Oni se vezuju za episkopa Jovana.32 Jo{ jedan u nizu tragova, moè se na}i i u parohijskoj crkvi posve}enoj Rizi Bogorodice, tako|e u Bijeloj. Ova crkva je kao pravoslavna podignuta 1824. godine, na mjestu stare crkve koja je tada sru{ena. Sa~uvan je ìvopis iz HÀÀÀ vijeka sa apsidom. No, detaqnom analizom konstrukcije apside, i wene stilske karakteristike, vidi se da ne odgovara ìvopisu iz HÀÀÀ vijeka, i upu}uje da je ìvopis oslikan na starijoj apsidi, koja po stilu podsje}a na H vijek. @ivopis je standardan za pravoslavne crkve. Svetiteq u rukama ima svitke rukopisa na gr~kom jeziku. U sredwoj ni{i dominantan je natpis ispod Hrista sa portretom izvjesnog episkopa Danila: „êstiti Hri{}anin Danilo Episkop.“ Nesumwivo je da je natpis vezan za portret, ali se ne moè utvrditi ko je episkop Danilo? To potvr|uje da je ova crkva mogla biti episkopsko sjedi{te. Episkop Danilo mogao bi biti iz HÀÀÀ vijeka, tj. jedan od onih koje je hirotonisao dubrova~ki arhiepiskop, i pomiwe se u dubrova~kim izvorima. Postoji i druga varijanta. Sjeverna strana Bokokotorskog zaliva u nazna~enom periodu, potpadala je pod Stonsku Episkopiju, pa bi to mogao biti i stonski episkop Danilo. Kona~no, najmawe vjerovatna varijanta je da bi to mogao biti episkop Danilo, kasniji srpski arhiepiskop, koji je pisao biografije srpskih kraqeva i arhiepiskopa, i prvo je bio izabran za humskog episkopa 1318. godine. U svakom slu~aju, jasno se uo~ava nadogradwa crkava u nekoliko faza, ~ija je osnova u prvim vjekovima dominantne hristijanizacije stanovni{tva ovih krajeva.33 U red ostataka iz prvih vjekova dominantne hristijanizacije Dukqe, spada i natpis na ciborijumu iz Ulciwa. On je vjerovatno pripadao maloj crkvi iz ÁÀÀ ili ÁÀÀÀ vijeka, od koje su ostali samo temeqi. Na ovim temeqima podignuta je u HÀÀÀ vijeku nova cr32. Petar [erovi}, Bijela u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU, SÁ, Beograd, 1956, 179-180. 33. Svetozar Radoj~i}, O slikaratvu u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU, CÀÀÀ, Beograd, 1953, 55; \ur|e Bo{kovi}, Izvje{taj o ispitivawu sredwovjekovnih spomenika na Ju`nom Primorju, Spomenik SANU, LHHHÁÀÀÀ, Beograd, 1938, 135. 53

kva, koju su kasnije sru{ili osmanski osvaja~i. Mogu}a je i varijanta, da je ciborijum prenijet i u crkvu Svete Marije Majke koja se pomiwe 1251. godine. Ostaci ciborijuma me|utim nijesu jedinstveni, i nalaèni su u ru{evinama po gradu u nekoliko etapa. Neki ostaci nijesu ni sa~uvani, nego samo wihove fotografije. Sa~uvana su ~etiri fragmenta ciborijuma, od kojih dva imaju smisleni tekst. U prvom stoji: ... „U slavu Gospoda i spasa na{ega Isusa Hrista, èna moja Guzma za spas du{e“... U drugom tekstu stoji: ... „Za vlade gospodara na{ih vje~itih avgusta gospodina Lava i gospodina Konstantina“... Sam ciborijum po svome stilu, odgovara onima u katedrali u crkvi Svetog Tripuna u Kotoru, te se moè vezati za period od 813. do 820. godine. No, sa druge strane, postoje precizno terminisani vremenski periodi vladavine Lava i Konstantina: 911-912. godine. Na osnovu ovih ~iwenica, ne moè se utvrditi period nastanka ovog ciborijuma, tj. da li je kasnije ra|en po kotorskom modelu, a u vrijeme navedenih vizantijskih careva. U svakom slu~aju, pomiwawe ovih careva, jasno svjedo~i o jo{ jednom uticaju isto~ne Crkve u obra|enom periodu. O samom porijeklu imena Guzma, govoreno je na ranijim stranicama ovog rada.34 U sklopu crkvenih karakteristika prvih vjekova dominantne hristijanizacije naseqenih podru~ja od Slovena u Dukqi, predstavqa i crkva Svete Marije u budvanskom Starom Gradu. Smatra se da ona poti~e iz HÀÀ vijeka, a na osnovu jedne biskupske poveqe iz 1166. godine Svetom Tripunu u Kotoru, gdje se me|u u~esnicima osve}ewa pomiwe i sve{tenik Svete Marije u Budvi. Crkva je bila benediktanska, dok u wu nijesu do{li frawevci, i u woj ostali do francuske okupacije Budve 1807. godine. Tokom HÀH vijeka vr{eno je nekoliko mawih rekonstrukcija ove crkve, a tokom HH i arheolo{kih istraìvawa. Ukupno gledano, sva su pokazala da je crkva nekoliko puta rekonstruisana i nadogra|ivana. Tako je slu~ajnim odbijawem maltera sa jedne strane, na|en natpis koji potvr|uje, da se radi o crkvi iz ranodukqanskog perioda, a glasi: „+Crkveno obiqe`je+sagradih crkvu+ u ~ast Sv. Marije, sa svojim bratom 840.“ Na osnovu izne{enog, moè se tvrditi da je ovo jedna od najstarijih benediktinskih opatija u ovom dijelu Dukqe. Ktitori crkvedva brata, ostali su anonimni. To je razumqivo, jer u ovoj fazi sredweg vijeka, koja se globalno moè podvesti pod rani period, sve{tenici i pisci kwiga i natpisa iz sve{teni~ke skromnosti 34. Pavle Mijovi}, Kulture Crne Gore, Titograd, 1987, 152-153, 158. 54

ostajali su anonimni, tj. nijesu upisivali svoja imena. Tri krsta u tekstu po stereotipu simbolike, ozna~avaju Svetu Trojicu.35 Dio Bokokotorskog zaliva, tj. Tivatski zaliv, predstavqa zna~ajnu riznicu hri{}anskih spomenika. Prvi hri{}anski misionari - benediktanci, osnivali su tu svoje manastire i kolonije. Malo ostrvce na zalivu u Otoku obiluje materijalnim nalazima. Me|u ostacima je i kameni nadvratnik portala sa latinskim natpisom o osnivawu crkve Svetog Stefana. Kult ovoga svetiteqa je najstariji od svih kultova u Boki. Natpis se sada nalazi u crkvi Gospe od Milosr|a. Pretpostavqa se da se odnosi na crkvu Svetog Stefana u Vranovi}ima u Grbqu. Tekst glasi: „U ime Gospoda i spasa na{eg Isusa Hrista, ja Hurog i èna moja Dana... svetom Stefanu za spas du{e u ~ast svetoga, amen.“ I ovaj natpis vezuje se za ÀH vijek. O imenima u wemu navedenom, tako|e je bilo govora na prethodnim stranama ovog rada.36

4. Crkvene prilike u Dukqi-Zeti u HÀ i HÀÀ vijeku Druga polovina H i prva polovina HÀ vijeka, donijela je sve ve}i zamah dràvne emancipacije Srba pod uticajem ili vla{}u Vizantije. Dràvna emancipacija i zbacivawe vizantijske vlasti, doveli su Srbe u tje{wi kontakt sa zapadnom Crkvom, tj. papama, naro~ito poslije velikog crkvenog raskola 1054. godine, kada je i ozvani~eno stawe u Hri{}anskoj Crkvi koje je bilo evidentno jo{ nekoliko vjekova unazad, tj. da postoje bitne razlike izme|u isto~ne i zapadne Crkve. Svakako da podjela interesnih svera izme|u ove dvije Crkve nije odmah bila jasno odre|ena. Ona se prelivala sa zapada na istok i obratno jo{ gotovo tri vijeka, naro~ito preko teritorije Dukqe-Zete. Teritorija Dukqe-Zete je u H i HÀ vijeku bila pot~iwena mitropolitu u Dra~u (Dirahiju), koji je bio pod nesumwivim uticajem isto~ne Crkve. U fazama slabqewa vizantijske vlasti u nazna~enom periodu u Dukqi-Zeti, pa samim tim i u obalskim oblastima dana{we Albanije, najprije je gradsko stanovni{tvo primorskih gradova, mahom romanskog porijekla po~elo da se vezuje za Splitsku Nadbiskupiju, a samim tim i za pape u Rimu. U periodu otsutnosti vizantijske vlasti na ovim prostorima, pod jurisdikcijom dra~kog mitropolita, ostale su svega ~etiri episkopije, ukqu~u35. Ivan Zdravkovi}, Santa Marija in Punta u Budvi, Muzeji, br. 11, Zagreb, 1956/ 57, 100; Miroslav Luketi}, Budva, Sv. Stefan, Petrovac, Budva-Cetiwe, 1966, 132. 36. Kao nap. 34, str. 69; Kao nap. 31, str. 4-6. 55

ju}i i one u Qe{u i Kroji. Istorijat Splitske Nadbiskupije, a samim tim i Barske, napisan od Tome Arhi|akona pod nazivivom „Istoria Salonitana“, je prili~no neuvjerqiv. Original ovog djela ne postoji, ve} je sa~uvano nekoliko prepisa. Po wemu episkopi: Kotora, Bara, Ulciwa i Sva~a su po{li la|om na episkopski skup u Split oko 1045. godine. Kod Hvara ih je uhvatila bura te su se utopili. Poslije toga, gra|ani ovih gradova, i{li su kod pape sa zahtjevom, da im odobri formirawe Nadbiskupije u Baru.37 U decenijama prije i poslije velikog crkvenog raskola u zvani~nom smislu, na vizantijskoj teritoriji u Italiji u Apuliji, biskupi koji su gravitirali papama, samostalno su se protiv voqe papa progla{avali nadbiskupima u: Bariju, Tirani, Tarentu i Lu~eri. Ovu samovoqu biskupa podràvale su vizantijske vlasti, sa namjerom da destabilizuju uticaje papa. Tako papa Lav ÀH nije priznao progla{ewe barijskog episkopa za nadbiskupa, pa je to kona~no uradio Aleksandar ÀÀ. Biskupije nove crkve u nekada{wem Prevalisu, prvi put se pomiwu u nekoliko papskih poveqa, i to: Aleksandra ÀÀ (1067. g.), Klimenta ÀÀÀ (1089. g.) i Kalista ÀÀ (1119-1124. g.). Sa druge strane, iz gr~kih kataloga, u HÀ i HÀÀ vijeku poznata su sjedi{ta episkopija naklowenih isto~noj Crkvi, koja se imenuju po gradovima u kojima su, i to u: Dukqi, Skadru, Drivastu, Pilotu, Ulciwu, Baru, Budvi i Sva~u.38 Samo progla{ewe Mihaila Vojislavqevi}a za kraqa je u izvorima vrlo diskutabilno i nedore~eno, i su{tinski se vezuje za spor Splitske i Dubrova~ke Nadbiskupije oko Barske Biskupije. Rodoslov sve dukqanske vladare tituli{e kao kraqeve. Sa druge strane, u vizantijskim izvorima nema pomena o Mihailovoj kraqevskoj tituli. Spor Dubrova~ke i Splitske Nadbiskupije po~eo je da eskalira od 1074. godine. To je iskoristio Mihailo da bi sebi pribavio kraqevsku titulu i Barsku Biskupiju uzdigao na rang Nadbiskupije. Dràvnu samostalnost, on je htio da uokviri i crkvenom samostalno{}u. Kako je su{tinski jo{ za vrijeme wegovog oca Vojislava, a kasnije i wegovo, dukqanska nezavisnost predstavqala prakti~no otgrnu}e od vizantijskog dràvnog teritorija, Mihailo se sasvim je logi~no, nije mogao nadati potvrdi ni dràvne, a ni crkvene samostalnosti od Vizantije i isto~ne Crkve, te se okrenuo Rimu. 37. Toma Arhi|akon, Kronika, Split, 1977. 38. Ivan Markovi}, Dukqansko-barska metropolija, Zagreb, 1902; Stanoje Stanojevi}, Borba za samostalnost katoli~ke crkve u nemawi}koj dràvi, Beograd, 1912.

56

Papa Grgur je poslao na jadransko primorje kardinala Petra, kao svoga delegata, da ispita sukob Splitske i Dubrova~ke Nadbiskupije. Petar je 1077. godine boravio u Splitu i drugim djelovima primorja. Petrov izvje{taj bio je naklowen Splitskoj Nadbiskupiji i wenom nadbiskupu Lovru, te je Grgur ovaj spor rije{io u korist Splita. No, sa druge strane Petar je Grguru preporu~io Mihailove zahtjeve. Iz ove korespodencije Grgura i Petra od januara 1078. godine, vidi se da je Mihailo traìo od Grgura zastavu, kao potvrdu kraqevskog zvawa. Grgur je traìo da se pred wim pojave dubrova~ki nadbiskup i barski biskup, radi rje{avawa spora sa Splitom, pa da }e onda on Mihailu priznati zvawe kraqa, tj. zastavu, a biskupu barskom palij, kao znak nadbiskupskog uzvi{ewa. U ovom pismu papska kancelarija Mihaila naziva kraqem Slovena „reh Sclavorum“, {to moè da zna~i da je on ve} upotrebqavao titulu kraqa, ali od koga datu, i kako, ostaje neobja{weno. Potpunu konfuziju ovih izvora potvr|uje i uporedba sa krunisawem hrvatskog kraqa Zvonimira, dvije godine ranije. Papski delegat je Zvonimira krunisao po potpunoj proceduri:zastavom, jabukom, skiptrom i krunom. U svakom slu~aju, nema nikakvog izvora, koji bi potpuno jasno potvrdio Mihailovo kraqevsko zvawe dato od pape. Drugi i va`niji detaq za problematiku kojom se ovaj rad bavi, je taj, da Mihailo nije uspio da uzdigne Barsku Biskupiju u rang nadbiskupije. U crkvi Svetog Mihaila na Stonu, koja se smatra Mihailovom zadu`binom, naslikan je Mihailov portret sa krunom, koji ga predstavqa kao kraqa. Analiza tipa krune, govori da je ona ~isto zapadne provinijencije, sa uhobranima, glomazna je, a iznad ~ela ima u vidu ukrasa tri krsta. Ovaj tip krune najsli~niji je kruni norve{kog kraqa, koji je vladao u prve dvije decenije HÀÀ vijeka. Uzdignu}e Barske Biskupije u rang Nadbiskupije, desilo se tek za vrijeme Mihailovog nasaqednika Bodina. To je u~inio papa Kliment ÀÀÀ 8. januara 1089. godine. I ovo uzdignu}e treba pratiti u sklopu op{tih doga|aja. Bodinova vjerolomnost prema Vizantiji, i priklawawe Normanima, koji su iz Italije osvojili Dra~, ozlojedila je Vizantijske velikodostojnike. Poslije preotimawa Dra~a od Normana 1085. godine, Vizantijci se potpuno otvoreno okre}u protiv Bodina. U jednoj od takvih bitaka prema vizantijskim izvorima Bodin je ~ak i zarobqen, mada se u izvorima daqe ne pomiwe, kada se i kako izbavio od zarobqeni{tva? I uzdignu}e Barske Biskupije u rang Nadbiskupije je tako|e dosta diskutabilno, kao i Mihailovo kraqevsko zvawe. I tu se moè pratiti nit crkvenog sukoba, koji Vojislavqevi}i èle da 57

iskoriste za sopstvene svrhe. Kao {to Hri{}anska Crkva vjekovima prije zvani~nog raskola nije bila jedinstvena, i bila je konkurentna od istoka prema zapadu i obrnuto, tako isto je u pojedinim etapama i papstvo bilo nejedinstveno. Kraq Bodin je zapravo iskoristio sukob u papstvu, da bi oposlio svoje ~isto dràvne i dinasti~ke potrebe na crkvenom nivou. Dvojica papa: Viktor ÀÀÀ (1086-1087. g.), i Urban ÀÀ (1088-1099. g.), vode sukob oko papskog zvawa sa Klimentom ÀÀÀ (1080-1100. g.), koji se tako|e predstavqa kao papa. Kliment je u po~etku bio u znatnoj prednosti. Godine 1088, barski biskup Petar i{ao je u Rim, sa zahtjevom da se obnovi nekada{wa dioklitska arhiepiskopija. Po nalogu Klimenta, |akon Servusdei napisao je u Rimu u crkvi Svetog Petra papsku bulu, po kojoj se Barska Biskupija uzdigla u rang Nadbiskupije. Po ovoj buli, odre|ene su i biskupije:barska ili dukqanska, kotorska, ulciwska, sva~ka, skadarska, drivaska, pilotska, srpska, bosanska i travunska.39 Borba za uticaj nad sve{tenstvom krenula je odmah po ozvani~ewu raskola. Kada su posve}ivani oltari u katedrali Svetog Tripuna u Kotoru 1166. godine, pored biskupa Maja, pomiwu se kao u~esnici ovog ~ina i episkopi: albanski Lazar, drivastski Martin, i ulciwski Jovan. Da je ve} pomiwani albanski episkop Lazar, koji je osve{tao oltar Bogorodice, te ili sqede}e godine pre{ao ka katoli~anstvu, svjedo~i i pismo od 1167. godine, upu}eno wemu od strane pape Aleksandra ÀÀÀ. Papa hvali Lazarevu èqu da pre|e sa isto~noga na latinsko bogosluèwe, i poziva ga da prizna jurisdikciju dubrova~kog nadbiskupa Tribuna, koji je bio odan papstvu. U poveqi kotorskog biskupa Maja od 1166. godine, koju je pisao wegov pisar, pomiwu se i starje{ine zna~ajnijih manastira, i to po latinskom odre|ewu-opata, i to: Mihailo - Svetog Jovana albanskog, Petar - Svetog Sr|a i Vakha, Jovan - Svetog Spasa u Baru, Petar - Svetog Mihaila u Kotoru, Trifun - Svete Marije u Budvi itd. Pisar je me|utim za Mihaila i Petra morao da prepravi zvawe, od latinskog opat (abbas), u gr~ki-arhimandrit, {to zna~i da ovi nijesu podràli latinsku crkvu.40 Jedna od bitnih karakteristika perioda HÀ i HÀÀ vijeka, koji se vezuje za crkvenost u Dukqi, je i ìtije Svetog Vladimira. Rodoslov je uklopio Vladimirovo ìtije u HHHÁÀ glavu. Istori~ari smatraju da je ovo ìtije dio u stvari nekog ve} ranijeg ìti39. Kao nap. 38. 40. Antun Mayer, Catarensia, Zbornik Hiostorijskog instituta JAZU, Zagreb, 1954, 101-103.

58

ja, koje nije sa~uvano, tj. wegova skra}ena verzija. Kako original rodoslova nije sa~uvan, ve} samo prepisne verzije, istori~ari smatraju da je ovo ìtije originalno, tj. da ga je pisao pisac ili dva pisca rodoslova, odnosno da kasnijim prepisiva~kim verzijama nije uklopqeno. Da je ìtije nastalo prije sredine HÀÀ vijeka, svjedo~i i po~etni tekst, koji po stilu predstavqa zapravo kopiju modela sli~nih ìtija pisanih u to vrijeme, npr. „@itija Svetog Gijoma“, koje je nastalo oko 1122. godine. U tom smislu je i po~etni tekst: „Ko èli da zna kolike i kakve vrline i ~uda se Bog udostojio da u~ini po blaènom Vladimiru, slugi svome, neka pro~ita kwigu o wegovim djelima gdje su ona redom opisana“... Kasnija ìtija Svetog Vladimira imaju malu istorijsku vrijednost, i pisana su po{to je Vladimirovo tijelo prene{eno u Elbasan oko 1215. godine, i po{to je albanski feudalac Karlo Topi 1381. godine, radi razvijawa wegovog kulta tu podigao crkvu. Ohridski patrijarh Kozma, je dao da se u Veneciji od{ampa 1690. godine jedna od slu`bi Svetom Vladimiru. Ova verzija tako|e ima malu vrijednost kao izvor, mada pomiwe neke srpske i bugarske vladaoce. Uop{te, prva verzija do sada poznatog ìtija, uklopqena u rodoslov, je tipi~no ìtije vladaoca, koji se progla{avaju za svece. Niz detaqa tako|e upu}uje na onda{wi stereotip takvih ìtija. U ìtiju je zanimqiv jedan detaq. Radi se naime o Kosarinoj sudbini poslije Vladimirove smrti. Kada je umrla sahrawena je pored wegovih nogu. Radi se o obi~aju iz prvih vjekova Hri{}anstva, a koji ozna~ava pokornost. Tako je jo{ sredinom Á vijeka car Avit sahrawen pored groba hri{}anskog mu~enika Jovijana. Ima niz primjera ovakvih sahrawivawa. Ovaj trend pra}en je i kod srpskog naroda u narodnoj poeziji, tj. bugar{ticama, kada Milo{ Obili} biva sahrawen pored nogu kneza Lazara.41 Kako je ve} nazna~eno, do H vijeka je u Dukqi bio prisutan mali broj hri{}anskih kultova, pa se zato prakti~no uvoze mo{ti pojedinih svetaca. Od ovog vijeka, pa u naredna dva, pojavquje se zna~ajno ve}a prisutnost kultova svetaca. Ona se ogleda prvenstveno u posve}enosti pojedinih crkava wima. Jo{ rodoslov biqeì prisustvo kulta apostola Andrije (prvozastupnika), u vidu jedne kapele uz dvor kneza Vojislava u Prapratnoj. U katedrali 41. Stojan Novakovi}, Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim Slovenima, Beograd, 1893, 218; Jovan Kova~evi}, O uvodu Barskog rodoslova, Zbornik Matice srpske HÀÀÀ-HÀÁ, 1956, 61-70; Jovan Kova~evi}, Tragovi jednog ranohri{}anskog obi~aja (in humanito ad pedes)..., Istoriski glasnik, ÀÀ, 1955, 130-136. 59

Svetog Tripuna u Kotoru 809. godine, jedan oltar sa kamenim ciborijumom bio je posve}en wemu. Tragova ovoga kulta ima i u nekim ostacima u crkvi u Zelenici kod Herceg Novog. O {tivawu dva kulta:Svetog Vikentija i Svetog arhangela Mihaila, ima pomena u izvorima, mada objekti nijesu sa~uvani. Crkva posve}ena Svetom Vikentiju pomiwe se negdje u Boki 1124. godine. U crkvi Svetog Gavrila na ostrvu Stradioti - Sveti Marko, 1018. godine ubijen je kraq Dragimir. \akon Albelin podigao je u HÀ vijeku na brdu iznad Tivta crkvu posve}enu nekolicini svetaca: Svetom Dimitriju, Svetom Sr|u i Svetom Nikoli. Svetom \or|u posve}eno je nekoliko crkava. Ru{evine crkve Svetog Jurja u Jawini otkrile su donatorski natpis nekog Petra sa po~etka ÀH vijeka, u kojem se posve}uje Svetom \or|u. U Baru se crkva Svetog \or|a pomiwe prvi put 1125. godine. Na ostrvcetu ispred Perasta u Boki, benediktanska opatija posve}ena Svetom \or|u prvi put se pomiwe 1166. godine. Crkva Svetog \or|a pod Goricom u Podgorici iz HÀ vijeka ima preromanske karakteristike. Kult Svete Marije je bio prili~no rasprostrawen u Dukqi. To se vidi i po grobnoj kapeli, woj posve}enoj, od strane kotorskog gra|anina Andreacija, jo{ prije osnivawa crkve Svetog Tripuna u Kotoru 809. godine. Godine 1166, u crkvi Svetog Tripuna, jedan od oltara bio je posve}en woj. Po rodoslovu, na temeqima anti~ke bazilike u Dukqi, podignuta je crkva Svete Marije, u kojoj je sahrawen legendarni kraq Svetoplek. Crkva Svete Marije u Budvi datira iz 840. godine. U crkvi Svete Marije (Bogorodice Krajinske) u Krajini, sahrawen je po rodoslovu tako|e legendarni kraq Petrislav, otac Vladimirov. Pored nabrojenih kultova svetaca, prisutni su i kultovi Svetog Martina, Svetog Mihaila i Svetoga Nikole. Ispod brda na kojem je crkva Svetog Mihaila na Stonu, postojala je preromani~ka crkva Svetog Martina, od koje su ostale ru{evine. Crkva Svetog Mihaila na Prevlaci kod Tivta, prvi put se pomiwe 1124. godine. Jedan dio crkvene plastike prona|en na ovome mjestu, svjedo~i o crkvi iz ÀH ili H vijeka. Ova crkva je bila benediktanska opatija, {to se vidi po prona|enom natpisu na grobu jednog opata. Crkva na Stonu, koja se smatra zadu`binom kraqa Mihaila, tako|e je posve}ena Svetom Mihailu. Iz godine 1166, datira pomen o benediktanskoj opatiji u Kotoru, koja se nije sa~uvala. Crkva Albelina u Tivtu, posve}ena je trojici svetaca: Svetom Nikoli, Svetom Sr|u i Svetom Dimitriju. Preromani~ka crkva u mjestu Muo kod Kotora, koja se vezuje za HÀ ili HÀÀ vijek, posve}ena je Svetom Pavlu. Ovom svecu posve}en je 1166. godine i jedan oltar u katedrali Svetog Tripuna u Koto60

ru, i to zajedno sa Svetim Jovanom Krstiteqem. Kotorski episkop Jovan podigao je oko 809. godine crkvu posve}enu Svetom Petru u Bijeloj kod Herceg Novog. Ovom svecu posve}ena je i benediktanska opatija kod Trebiwa, koja se prvi put pomiwe 1078. godine. Rijedak je hram i Sveti Spas (Vaznesewa Hristovog). Wemu je bila posve}ena benediktanska opatija u Baru, koja se prvi put pomiwe 1166. godine. Za po~etak ÀH vijeka, vezuje se ve} pomiwana crkva Svetog Stevana, sagra|ena u Vranovi}ima u Grbqu, od ktitora Huroga i Dane. Na|eni ostaci u novijoj crkvi na Su{}epanu u Herceg Novom, posve}enoj Svetom Stevanu, svjedo~e o ranijoj preromani~koj crkvi tako|e posve}enoj ovom svecu. Kult ovoga sveca moè se na}i i u okolini Dubrovnika, izme|u ovoga grada i ùpe @rnova~ke, gdje su postojali ostaci preromani~ke crkve. Benediktanska opatija posve}ena Svetom Sr|u i Vakhu, prvi put se pomiwe 1081. godine, na rijeci Bojani kod Skadra. Kako je ve} navedeno, |akon Albelin je kao glavnim svecima posvetio crkvu kod Tivta, upravo Svetima Sr|u i Vakhu. Jo{ dva rijetka sveca mogu se na}i u ovom periodu H-HÀÀ vijeka u Dukqi. To su Sveti Teodor i Sveti Toma. Crkva posve}ena Svetom Teodoru u Baru, uni{tena je prije 1125. godine, i na wenom mjestu je nastala crkva Svetog \or|a. Preromani~ka crkva posve}ena ovom svecu, nalazi se i u selu Ponikve na Peqe{cu. Dvije crkve posve}ene su i Svetom Apostolu Tomi. Jedna je iz ÀH vijeka u Pr~awu u Boki, a druga iz HÀ vijeka u Kutima iznad Herceg Novog. Dva rijetka sveca, mogu se na}i i u katedrali Svetog Tripuna u Kotoru. To su Sveti Prim i Felicijan. Oni se od 1166. godine {tuju na glavnom oltaru katedrale, zajedno sa Svetim Tripunom. Kao {to se da vidjeti, pored op{tih hri{}anskih kultova, tj. svetaca, u Dukqi su gotovo potpuno dominirali isto~ni kultovi. Kao najzna~ajniji kult u primorju, razvio se kult Svetoga Tripuna, mu~enika iz Kampsade u Maloj Aziji, i to u Kotoru, od 809. godine. [tovawe ovoga kulta zabiqeìo je i Porfirogenit ~ak do Carigrada. Po jednoj kasnijoj istorijskoj izvornoj verziji, katedrala Svetoga Tripuna sru{ena je 997. godine, za vrijeme pohoda vojske bugarskog cara Samuila. Samuilovu dràvu likvidirao je vizantijski car Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“. U okviru ove izvorne pri~e, tvrdi se da su mo{ti svetiteqa nestale, i dospjele u Rim, gdje je kasnije podignuta i crkva Svetog Tripuna. Jedna delegacija kotorskih gra|ana oti{la je u Carigrad, i kod cara Vasilija izmolila posredovawe, da se mo{ti svetiteqa vrate u Kotor, {to je i u~iweno. Kult sirijskih mu~enika iz grada Rosafa Svetoga Sr|a i Vakha, dinami~an uspon zabiqeìo je u benediktanskoj opatiji na Bo61

jani kod Skadra u HÀ vijeku. Bulom pape Aleksandra ÀÀ iz 1067. godine, kao lokalni praznik imenovano je slavqewe ova dva sveca. Ra~una se da je ovo najstariji pomen {tovawa ovih svetaca. Kult se toliko razvio, da je pod potpuni uticaj pokrio i Skadar, tako da se u jednoj poveqi Stevana Namawi}a od 1215. godine, kasnijeg „Prvovjen~anog“, Skadar nazivan i Rosaf. Po smrti kraqa Mihaila oko 1081. godine, crkva Svetog Sr|a i Vakha postoja porodi~na grobnica dukqansko-zetskih kraqeva. Poslije Mihaila, u woj se sahrawuje Bodin, i 1016. godine kraq Vladimir. Tu je ìvio u progonstvu i umro i kraq Dobroslav, a 1143. godine sahrawen je i kraq Gradihna. Kao tipi~no isto~ni kultovi, ra~unaju se kultovi Svetog arhi|akona Stevana, i svetoga Arhangela Mihaila. Upravo na kultu Arhangela Mihaila, razvija se i Zetska Episkopija na Prevlaci kod Tivta. Iako tipi~no isto~ni, ovaj kult se jo{ od Á vijeka razvija i u zapadnoj Evropi, najprije preko ~uvenog svetili{ta na Monte Garganu u ju`noj Italiji. Kult se pro{irio i u dana{wu Francusku, zapravo na Normandiju, gdje je osnovan kod Avran{a jo{ 709. godine. Zapravo, kult na Prevlaci kod Tivta razvio se pod uticajem normandijskoga. Prvi pomen na Prevlaci vezuje se za 1124. godinu u kombinaciji Montegarganskog i normandijskog (S. Michael de Tumba).42 Ostaci crkve Svetog \or|a u Starom Baru razoreni su 1881. godine udarom groma, jer je u wima bila smje{tena municija koja je eksplodirala. Ova crkva podignuta je krajem HÀÀ ili po~etkom HÀÀÀ vijeka, a prvi put se pomiwe u izvorima 1247. godine. Postoje ozbiqne indikacije da je podignuta na temeqima crkve iz ranijeg perioda od nazna~enog. Ova crkva je bila sjedi{te episkopije, a zatim i Arhiepiskopije (Nadbiskupije) u doba posqedwih Vojislavqevi}a. Sa dolaskom Osmanlija pretvorena je u xamiju. Kako je vi{e puta prepravqana, pa ~ak i kao xamija, prepravqena je i wena zapadna fasada, te su u wu ugra|eni natpisi na latinskom jeziku, kao prost gra|evinski materijalu u obliku kamenih blokova. Tokom vremena malter je sa wih opao i otkrio ove natpise. Prije uni{tewa crkve u eksploziji natpisi su nekioliko puta publikovani, bilo da su izvorno ~itani, bilo na osnovu prepisa. Kao direktni publikatori, ili analiti~ari zapisa pojavquju se me|u ostalima: Frawo Ra~ki, Pavle Apolonovi~ Rovinski, Ivan Markovi} i \ur|e Bo{kovi}. 42. Kao nap. 26, str. 439-442.

62

U prvom tekstu stoji natpis: „Ovdje po~iva Sergije arhiepiskop“. Mi{qewa istori~ara o ovom natpisu su hipoteti~ke prirode. Ime arhiepiskopa Sergija nalazi se na spisku episkopa koje je sastavio jo{ Farlati (Farlatti). Ovaj spisak je jedan od najranijih. Jedna od hipoteza istori~ara je da se mo`da radi o jednom od sinova kraqa Mihaila, i bra}e kraqa Bodina-Sergiju. On se nije nalazio me|u vladarima pojedinih oblasti nakon Mihailove smrti, tim prije {to je poznato, da je Bodin dugo vremena imao sukobe sa bra}om ili polubra}om. Tako postoji varijanta da je Sergije postao monah i arhiepiskop, tj. nadbiskup barski.43 Sqede}i natpis se vezuje za barskog episkopa Petra, za koga se smatra da je bio epskop, tj. arhiepiskop (nadbiskup) od 1089. do 1100. godine, i da je u~estvovao u izmirewu kraqa Badina sa bra}om. Ovaj natpis nalazio se na desnoj strani fasade, tj. jugozapadnom uglu zvonika, koji je pretvoren u minaret. Natpis glasi: „U ovom grobu leè kosti i ìvotna snaga Petrova; bio je u~iteq u~iteqima ovaj barski pastir; poznavawem vjere prevazi{ao je nekada{wa iskustva; prezira~ je lakomih, obilato darovao sirotiwi; upravqao je crkvom, isti~u}i se u pomagawu naroda, kaè se, ne navr{iv{i ~ak ni trideset godina, kad sna|e ga smrt dvadesetog u {estom mjesecu.“ Interesantna su i dva natpisa, koji su se nalazili na lijevoj strani fasade. U prvom je tekst posve}en arhiepiskopu \or|u: „Barski pastir i upraviteq \or|e u ovom po~iva grobu, sluìo je dobro Hristu. Ovim hramom koji nosi wegovo ime, vladao je sa klirom i svjetovwacima; u svemu se dobro drào. Dao je ovaj hram uz veliko zalagawe obnoviti i u wemu na desnoj strani èlio da ga mrtva sahrane. Mir du{i wegovoj neka da Bog, i dozvoli mu da uìva nebeski ìvot.“ Drugi natpis je posve}en biskupu Jovanu i glasi: „U grobu leì biskup Jovan koji je ovom crkvom upravqao mnogo godina. Bio je slavan, mo}an, mudar i blag. Gostio je obilato siromahe ~ovjek dostojan neba, koga su kraqevi ove zemqe voqeli i nijesu oklijevali da mu povjere dràvne poslove. On je, rade}i s Bo`jom pomo}i, ure|ivao na obje strane obavqaju}i svjetovna djela i drè}i se Boga.“ Ova tri natpisa ostavqaju mogu}nosti razli~itih tuma~ewa ne samo hronolo{ke identifikacije ovih osoba, nego i wihove 43. Frawo Ra~ki, Katoli~ki list, Zagreb, 1860; Ivan Markovi}, Dukqansko-barska metropolija, Zagreb 1902, 180; \ur|e Bo{kovi}, Stari Bar, Beograd, 1962, 12-20.

63

uloge uop{te. U hronolo{kom smislu ove osobe se mogu vezati za kraj HÀ i prvu polovinu HÀÀ vijeka, tj. za period Vojislavqevi}a, ali mogu dosezati i do perioda prvih decenija HÀÀÀ vijeka. Tako mogu biti episkopi i arhiepiskopi epohe Vojislavqevi}a, ali i kasnijeg perioda ~ak do prvih Nemawinih nasqednika. Petar i \or|e se jasno odre|uju kao barski pastiri. Termin pastir ima dvojako zna~ewe. U prvoj varijanti pastir (pastor) moè da predstavqa obi~nog sve{tenika, hri{}ansku du{u i gradskog sve{tenika, jer tada{wi dukqanski gradovi svakako nijesu bili velika urbana naseqa, sa ioqe ve}om koncentracijom urbanog stanovni{tva. U drugoj varijanti postoji termin presul (praesul), koji ozna~ava episkopa, pa ~ak i arhiepiskopa, i podrazuijeva crkvenog velikodostojnika stacioniranog u gradu kao centrumu {ire crkvene jedinice. Iz ovih natpisa uo~ava se i druga funkcija \or|a i Jovana-teokratska. \or|e je hramom vladao „sa klirom i svjetovwacima“. Za Jovana natpis je jo{ odre|eniji. Zato postoji i varijanta, da je Jovan bio i Jovan À (1199-1247), jer je „crkvom upravqao mnogo godina“, tj. u nemawi}kom periodu. Na teokratsku funkciju \or|a i Jovana upu}uje i ~iwenica, da je za vizantijsku upravu jadranskim primorjem u prvoj polovini HÀ vijeka bilo uobi~ajeno, da su episkopi bili i namjesnici gradova i regionalni svjetovni upravnici. Nije li ovo post-relikt te pojave u doba Vojislavqevi}a ili prvih Nemawi}a? Kona~no, postoji i jedna od varijanti, istina najmawe vjerovatnih, a koja je ve} pomenuta u vezi sa Sergijem. Da li je mogu}e da je arhiepiskop \or|e ista osoba kao i kraq \or|e, sin Bodinov i Jakvintin, i da je u isto vrijeme mogao biti i vladar i crkveni velikodostojnik, jer kako se u natpisu kaè „vladao je sa klirom i svjetovwacima“. \or|e je sahrawen u pomenutoj crkvi. I tu se vide elementi obi~aja svjetovnih vladara, kojima crkve zadu`bine postaju grobnice, jer „dao je ovaj hram uz veliko zalagawe obnoviti.“44 Za crkvenu istoriju naro~ito je zna~ajan jedan izvor, koji predstavqa kombinaciju materijalnog i pisanog izvora. On se ne moè podvesti samo pod domen crkvene istorije. Radi se o olovnom pe~atu kraqa \or|a, sina kraqa Bodina. Iako je vi{e od pola vijeka prije \or|ijeve vladavine do{lo do velikog crkvenog raskola, a Barska Nadbiskupija imala ~isto latinske, odnosno 44. Milan [uflau, Die Kirchenzustaude im Vorturkischen Albanien, Vjesnik kr. Hrvatsko-slovensko-dalmatinskoga Zemaqskoga arhiva, HÁÀÀ, 1915, 55; I. Markovi}, Nav. dj., 64; \. Bo{kovi}, Nav. dj., 18-19. 64

katoli~ke karakteristike, ovaj Bodinov pe~at je po mnogo ~emu zanimqiv. Na|en je u okolini sela Krepost, u haskovskom kraju u Bugarskoj, a u toj dràvi se nalazi u jednoj privatnoj numizmati~koj zbirci. Tako|e u Bugarskoj, u okolini grada Borisovgrada, u slivu rijeke Marice, na|en je istovjetan pe~at, koji se ~uva u nacionalnom arheolo{kom muzeju u Sofiji. Nije utvr|eno kako su i zbog ~ega ovi pe~ati dospjeli do Bugarske, i za{to su tamo na|eni? Na predwoj strani, tj. aversu predstavqen je lik Svetog \or|a u stoje}em stavu, sa ma~em u desnoj ruci, a {titom u lijevoj. Sa obje strane figure, vertikalno je sqede}i natpis: „O sveti Georgije“. Natpis je na gr~kom jeziku. Sveti \or|e je jedan od najzna~ajnijih svetaca u Pravoslavqu, a ina~e je za{titnik grada Konstantinopoqa, prestonice Vizantije. Samo ime sveca nosio je i kraq \or|e. Na zadwoj strani (reversu) u ~etiri reda je natpis na latinskom jeziku: „\or|e sin kraqa Bodina.“45 Ovi olovni pe~ati ukazuju na nekoliko ~iwenica, tj. pokazuju svu sloènost nastanka, razvitka i poku{aja odràwa dukqansko-zetske dràve, izme|u isto~noga i zapadnoga uticaja. Sam avers je na gr~kom jeziku, na kome je i lik Svetog \or|a. Nesumwivo, Dukqa je sem izuzetka nekoliko primorskih gradova, u kojima je dio stanovni{tva imao romansku genezu, civilizacijski i crkveno pripadala vizantijsko-isto~nom uticaju, i bila u sastavu vizantijske imperije. Kraq \or|e ovime to potvr|uje opona{aju}i karakteristike vizantijskog dvora i vladarskog ceremonijala, kao i Svetog \or|a, kao sveca za{titnika vizantijske prestonice. Me|utim, iako nesporno u vizantijskom crkvenom i civilizacijskom uticaju, dukqanski Sloveni, upravo su jedini put svoje etni~ke, dràvne i crkvene emancipacije mogli da ostvare suprostavqaju}i se gr~ko-romejskom, nalaze}i podr{ku u papama i zapadu. Mora se priznati da su koriste}i tu civilizacijsku i crkvenu pukotinu istoka i zapada, prvi Vojislavqevi}i vodili dobru politiku etni~ke i dràvne emancipacije. O~igledna kopija te politike, ogleda se i sa prvim Nemawinim nasqednicima, izuzimaju}i Savu Nemawi}a. Zato se i na reversu pojavquje latinski natpis. Ne{to sli~no moè se na}i i kod normanskih prin~eva sa 45. Ilija Sindik, Postanak i razvitak dukqanske dràve, Historija naroda Jugoslavije, kw. À, Zagreb, MCMLÀÀÀ, 254-261; Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 140; Sima ]irkovi}, Osamostaqivawe i uspon dukqanske dràve, Istorija srpskog naroda, kw. 1, Beograd, 1981, 190-196; G. Schlumberger, Sigillographia de Iempire Byzantium, Paris, 1884, 73. 65

Sicilije. Uostalom, majka kraqa \or|a-Jakvinta, bila je normanska princeza, tj. Italijanka porijeklom. U arhitektonskom smislu crkve dukqansko-zetskog perioda od H do HÀÀÀ vijeka su dosta skromne, tako da se po rasko{nosti i kvalitetu ne mogu uporediti sa kasnijim nemawi}kim periodom. To su izduène jednobrodne crkve, sa iznutra polukru`nom, a spoqa ~etvrtastom apsidom, sa nekoliko varijacija. U ove tipove relativno skromnih u arhitektonskom pogledu crkava, mogu se ubrojiti:crkva Svetog Pavla u Muu kod Kotora, crkvica u mleta~koj kuli u Starom Baru, crkva Svetog Stevana na Dubcu kod Dubrovnika u ùpi @rnovici, i crkva Svetog Martina u Stonskom poqu na Stonu. Od ovih crkava ostali: U mjestu Muo kod Kotora je jednobrodna omawa crkva sa apsidom, polukru`nom iznutra a ~etvrtastom spoqa. Po na|enim ostacima biqnih ukrasa, radi se o preromani~koj crkvi sa kraja HÀ vijeka. U okviru mleta~kog bastiona u Starom Baru postoje ostaci crkvice. Na osnovu ove ~iwenice mogu se rekonstruisati samo wene unutra{we karakteristike. Iznutra je polukru`na apsida, sa dva nejednaka traveja. Ostaci crkava Svetog Stevana na Dubcu i Svetog Martina u Stonskom poqu su jo{ skromniji. O~uvane su samo wihove osnove. Ne{to sloènijem tipu navedenih crkava, pripadaju i crkve Svetog Mihaila na Stonu, Svetog Tome u Kutima kod Herceg Novog, i Svetoga \or|a pod Goricom u Podgorici. Prostor unutar ovih crkava je je podijeqen na tri traveja pilastrima potpornih lukova svoda. Slijepo kube je iznad svoda koji je poluobal i presvo|en po naosu. Niz ni{a i lukova naro~ito na ju`nom i sjevernom zidu daju utisak ve}eg prostora, iako su mawe. I sa spoqwih strana karakteristi~ni su lukovi. Ve} nabrojene varijativne karakteristike, idu od slu~aja do slu~aja po dukqansko-zetskom primorju. Kao reprezentativna crkva dukqansko-zetskog perioda Vojislavqevi}a, koji se u globalu moè podvesti pod ~itav jedan vijek, smatra se crkva Svetog Mihaila na Stonu. Iako nije prona|en direktni izvor koji bi potvr|ivao ktitorstvo, istori~ari se uglavnom slaù da je dukqanski kraq Mihailo wen ktitor, ili da je podigao na ostacima ve} postoje}eg crkvi{ta. Fasade i enterijer ove crkve su razu|eni, tako da u su{tini skromnom arhitektonskom objektu daju ve}u monumentalnost i gracioznost. Upravo u ve} navedenoj ~iwenici, da nije prona|en direktni izvor prvog reda, koji potvr|uje ktitorstvo kraqa Mihaila, u smislu izgradwe potpuno nove i arhitektonski nezavisne gra|evine, javqaju se brojne dileme oko detaqa u i na crkvi, kada su nastali? 66

Sa~uvana freska sa likom kraqa Mihaila sa ve} analiziranom krunom, sadrì prikaz kraqa kako drì maketu crkve u ruci. Me|utim, ta maketa ne odgovara u brojnim detaqima izgledu crkve. Javqaju se brojne dileme. Da li je maketa crkve samo idealizovani prikaz koji u praksi nikada nije ostvaren, istori~ari i arhitekti nijesu dali potpuni odgovor. Maketa ima zvonik, slijepo kube i trijem. Niz detaqa u i na crkvi hronolo{ki nijesu identifikovani, pa se geneza obja{wewa, da je Mihailo samo obnovio, ve} postoje}u ranije devastiranu crkvu ~ini opravdana. Skulptovani ukrasi oko vrata i prozora pripadaju preraomani~kom stilu. Uo~avaju se u crkvi skulptovani ukrasi koji predstavqaju strano tijelo, tj. da su ugra|eni naknadno, kao npr. iz crkve Svetog Martina. Ovi ukrasi se ~ak mogu podijeliti u nekoliko razli~itih stilova po nastanku. Hronolo{ki diskontinuitet freskoslikarstva u crkvi, sa ve} pomenutim skulptovanim, govori da je vjerovatno samo freskoslikarstvo izvorno iz vremena kraqa Mihaila, a ostalo je nastalo prije wega, ugra|eno u wegovo vrijeme ili poslije wega. Najsli~nija tipu crkve Svetog Mihaila je crkva Svetog Tome u Kutima kod Herceg Novog. Nije poznat ktitor ove crkve. No, jedan obli`wi toponim, tj. brdo iznad Zelenike, zove se Dragomir. Postoji mogu}nost da je ktitor ove crkve Dragimir, stric kneza Vladimira, vladar Travunije, koji je poginuo u Boki 1018. godine. Uo~qive su dvije faze gradwe ove crkve. Od prve se sa~uvao sjeverni zid i dio apside. Napravqen je od lomqenog sitnog kamena, i komada cigala u malteru. Ju`ni zid je prezidan i to od kamenih kvadera. Na wemu nema ni{ta. Kada je ju`ni zid prezidan, vjerovatno je podignut kameni ikonostas, ~iji je osnov na|en prilikom iskopavawa. On ima zanimqivu kompoziciju, u vidu dva an|ela koji oboàvaju krst. Ova kompozicija odgovara preromani~kom stilu. Prilikom iskopavawa, na|en je niz fresko fragmenata, do te mjere usitwenih, da se ne mogu povezati u bilo kakvu uo~qivu cjelinu. Slijepo kube je prakti~no jedina potvrda preromani~kog karaktera crkve Svetog \or|a pod Goricom u Podgorici. Ovaj ostatak pravda se brojnim prepravkama crkve. Crkva Svetog \or|a na Lonxi u Baru, po tradiciji sa~uvanoj do kraja HÁÀÀ vijeka, napravqena je na temeqima prvobitne crkve Svetog Teodora koja je izgorela. Obnovu crkve izvr{io je ve} pomiwani arhiepiskop \or|e. Iako se samo moè pretpostavqati kada je ìvio arhiepiskop \or|e, u ovoj crkvi sasvim je sigurno, sahrawen je kraq dinastije Vojislavqevi}a Grube{a. Tradiciju su potvrdila i arheolo{ka iskopavawa, tj. da je na ostacima crkve Svetog Teodora 67

nazidana crkva Svetog \or|a. Obje su bile trobrodne saborne crkve, mada je mla|a crkva dimenzijama ve}a. Kvadratni stubci odvajaju u woj brodove. I spoqa i iznutra je apsida polukru`na. Crkva ima dvije ni{e, koje su bile u funkciji mjesta za |akona, i smje{taj stolova i mjesta za uglednije crkvene velikodostojnike. Iako crkva nije sa~uvana, ona se moè rekonstruisati pored arheolo{kih iskopavawa, i prema jednoj staroj graviri Bara iz 1571. godine, kada je ovaj grad i pao pod osmansku vlast. Na osnovu ove gravire uo~ava se i zvonik, i funkcija crkve kao saborne. Dukqansko-zetski period Vojislavqevi}a u arhitekturi upotpuwava i crkva Svetog Petra u selu î~evu kod Trebiwa. Od svih nabrojenih crkava ovoga perioda, ova crkva je po stilu druga~ija. Prate}i rodoslov, da se rekonstruisati pri~a, da je u woj sahrawen kraq Radoslav, koji se pred Bodinom povukao i umro u Travuniji. Po rodoslovu kao godina izgradwe crkve moè se uzeti 1078. godina. I tu me|utim ima zna~ajne rezerve, da je i ona nazidana na neku stariju, vjerovatno benediktansku. U odnosu na druge nabrojene crkve ostaci ove crkve imaju najve}u monumentalnost i gracioznost. Te karakteristike odgovaraju arhitektonskom stilu benediktanstva. Crkva je bila u obliku krsta, i sa dva zvonika. Iznutra su apside polukru`ne, a spoqa ~etvrtaste. Kube joj je svakako bilo ve}ih razmjera.46

5. Barski rodoslov (Qetopis popa Dukqanina) kao izvor za crkvenu istoriju Kvalitet Barskog rodoslova, tj. Qetopis popa Dukqanina, i svi drugi varijeteti naslova imena ovog rada, kao istorijskog izvora, imaju ozbiqne nedostatke. Bez obzira na sve nedostatke, rodoslov u sebi ima niz detaqa, koji bi se mogli okarakterisati kao izvor za crkvenu istoriju. Autor rodoslova ima kratak uvod, u kome se on kao pisac osvr}e na prilike i motive pisawa ovog rada, tj. obra}a se ~itaocu, upravo sa naslovom „Pisac ~itaocu“. Nesporni hri{}anski karakter ovog rada, koji je najprije jedna hronika zbivawa u i oko crkvenih de{avawa, vidi se i po prvim re46. O ovoj problematici pogledati: Qubo Karaman, Crkvica Sv. Mihaila kod Stona, Vjesnik hrvatskog arheolo{kog dru{tva, HÁ, Zagreb, 1928, 81-116; Q. Karaman, O vremenu gradwe Sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik muzealaca i konzervatora Hrvatske, ÀH, 3, Zagreb, 1960, 81; Aleksandar Deroko, Monumentalna arhitektura, Narodna starina, HHÀH, Zagreb; Stevan Deli}, Petrov manastir kod Trebiwa, Glasnik Zemaqskog muzeja BiH, HHÀÁ, Sarajevo, 1912, 275.

68

dovima rodoslova, kada on tvrdi: „Po{to sam zamoqen od vas, qubqene bra}e u Hristu“... Iako u Predgovoru ovog rada nije tretiran sam vjerski karakter rodoslova, on je kako je ve} navedeno iskqu~ivo hri{}anske provinijencije. Autor rodoslova nije razvijao hri{}ansku iskqu~ivost, iz jednostavnog razloga, {to je Islam jo{ bio daleko od balkanskih prostora. Prvi krsta{ki ratovi jo{ su bili u za~etku. Dukqanski prostori i ve}ina wihovog stanovni{tva, prakti~no nijesu ni poznavali svijet Islama, jer se nijesu ni susreli sa wim. Veliko je pitawe sa kakvog bi stanovi{tva rodoslov bio napisan, da je to ura|eno koji vijek kasnije, kada je su{tina ìvqewa na balkanskim prostorima, a samim tim i u Zeti, bilo odbijawe ili podràvawe Islama. Iz rodoslova se zna~ajnije ne vidi ni autorova iskqu~ivost u okviru Hri{}anstva, iako je rodoslov napisan poslije velikog raskola 1054. godine, a wegov autor je nesumwivo pripadao rimokatoli~kom opredjeqewu. I to treba tuma~iti ~iwenicom, da eho velikog raskola jo{ nije zaìvio u potpunosti, i da }e svoj pravi zamah doìvjeti, tek u vremenu za koje se smatra da u wemu vi{e nije ni ìvio barski pop. Autor rodoslova je nesumwivo bio zagovornik posebnosti crkve u Dukqi, u odnosu na Splitsku ili Dubrova~ku Nadbiskupiju (Mitropoliju). On ~ak potencira crkvenu nezavisnost jer nastavqa „i ~asnih sve{tenika mitropolijskog sjedi{ta dukqanske crkve“... U uvodnom dijelu, kao i u mnogim sli~nim djelima prije i poslije wega, autor rodoslova ubje|uje ~itaoca, da pi{e samo ono {to je ~uo od drugih, ~ime prihvata vje~iti stereotip pisawa istorijskih djela, u kojima po pravilu svaki autor tvrdi da je nepristrasan. Dakle, on ve} tu na jedan na~in, navode}i da nije napisao ni{ta „sem kazivawa na{ih (crkvenih) pred{asnika“ ne skriva da se wegov rad moè upotrijebiti i kao izvor za crkvenu istoriju.47 U rodoslovu se moè sagledati proces hristijanizacije doseqenih Slovena na Balkansko poluostrvo, mada u sklopu niza slovenskih legendarnih vladara, koje istori~ari te{ko identifikuju prave}i paralelu rodoslova, sa mnogo relevantnijim izvorima za taj period, npr. vizantijskim. Da proces hristijanizacije ju`nih Slovena, u prvom redu wihove dvije najja~e i najve}e grupacije: Srba i Hrvata, nije bio brz, lak i sveobuhvatan, svjedo~i i rodoslov. Tu se on globalno ~iweni~no poklapa sa vizantijskim 47. Qetopis popa Dukqanina, Titograd, 1967, 173-174, uvod, prevod i komentar dr Slavko Miju{kovi}. 69

izvorima. Jedan od legendarnih slovenskih vladara - Senulat, ~inio je „mnoge nepravde hri{}anima koji su ìvjeli u primorskim gradovima i progawaju}i ih, preminu dvanaeste godine svoga kraqevawa“...48 I u ovom smislu, rodoslov se poklapa sa stvarnom situacijom, prvih vjekova po naseqavawu Slovena na {iri obalski pojas uz Jadran. Slovenski naseqenici nerijetko su pqa~kali romanske gradove u primorju. Senulatov sin Silimir bio je suprotnost ocu. Pisac rodoslova jasno razlikuje hri{}ane od pagana, konstatuju}i da je Silimir „bio pagan i barbarin“, ali da je po{tovao hri{}ane i nije ih progawao, ve} im je uveo danak. Ovaj podatak ~ini se potpuno svojstvenim ne samo Slovenima, koji naseqavaju jadransko primorje, nego uop{te i za proces velike seobe naroda, i dodira varvarskih naroda za rimskom kulturom i dràvno{}u, bilo zapada ili istoka. Poslije prvih ru{ila~ko-pqa~ka{kih udara, drugu fazu ~inila je stabilizacija naseqenika na jednom prostoru, i primawe tekovina te civilizacije i kulture, uz postepeni proces hristijanizacije. Rodoslov globalno ta~no opisuje i su{tinu misije Konstantina i Metodija. Jasno se uo~ava naklonost pisca rodoslova Konstantinu, kasnijem ]irilu. Ipak je pisac rodoslova bio Sloven, i razumio je sve pote{ko}e latinskog pristupa bogosluèwu, nerazumqivog ve}ini Slovena. Konstantinovu misiju pisac rodoslova vezuje za vladavinu legendarnog kraqa Svatopluka. Po wemu, Konstantin je „veoma sveti ~ovjek“, koji je „zaredio sve{tenike“, i „stvorio slovensko pismo“. Iako, kako je ve} navedeno, ~ovjek nesumwive rimokatoli~ke provinijencije, pisac rodoslova bez pristrasnosti konstatuje Konstantinov rad u korist isto~ne crkve, ili gr~ke, i navodi da je on preveo „sve svete kwige Starog i Novog zavjeta sa gr~kog na slovenski jezik, pa po{to im je i liturgiju ustrojio po gr~kom na~inu, u~vrstio ih je u Hristovoj vjeri“... Po rodoslovu, hristijanizacija ve}ine Slovena jadranskog pojasa desila se upravo u doba Konstantina, i to na wegovom putu za Rim. Slovenima je tada vladao legendarni kraq Svetopelek. Pisac rodoslova o tome biqeì: „Na wegovo propovijedawe kraq Svetopelek povjeruje u Hrista i bi kr{ten sa ~itavom svojom kraqevinom, te postade pravovjerni i istinski po{tovalac Svete Trojice.“ Daqe se navodi, da su se na ovu vijest, hri{}ani koji 48. Nav. dj., 182. 70

su se raspr{ili po planinama i skrovitim mjestima, po~eli vra}ati i „blagosiqati ime Gospoda“...49 Neki detaqi u vezi sa hristijanizacijom iniciranom od Konstantnina u doba Svetopeleka, su prili~no nedore~eni. Pisac rodoslova biqeì da je Svetopelek naredio hri{}anima koji se sluè latinskim jezikom, da se povrate u mjesta gdje su ìvjeli, a iz kojih su pobjegli. Ova informacija upu}uje i na mogu}u opciju, da je kod znatnog broja Slovena i ranije hristijanizacija bila obavqena, ali na gr~kom jeziku, pa je Konstantinova misija odlaska papi, na neki na~in kod Svetopeleka bila podstrek da im da mogu}nost bogosluèwa na latinskom. Dvojni uticaj Hri{}anstva pisac rodoslova iskazao je i u narednim re~enicama. Naime, poslije masovne hristijanizacije, Svetopelek je uputio zahtjev papi Stefanu u Rim, kao i vizantijskom caru Mihailu, da mu pomognu da odredi granice izme|u plemena. Papa je poslao „Honorija, kardinala-sve{tenika“, kao i jo{ dvojicu kardinala. Papini delegati su na{li Svetopeleka na Duvawskom poqu. U to su pristigli i vizantijski delegati Lav i Jovan. Za razliku od papinih delegata, koje je jasno ozna~io kao crkvene li~nosti, pisac rodoslova nije precizirao ko su bili Lav i Jovan, svjetovne ili crkvene li~nosti? U tekstu se jasno prepoznaje svjesnost autora rodoslova, o razlikama isto~nog i zapadnog Hri{}anstva, najprije konstatacijom da su se na saboru sakupili „kako oni koji su govorili latinskim tako i oni koji su govorili slovenskim jezikom“... Potom je odràn sinod koji je trajao dvanaest dana, i na kome su pretresene zna~ajne crkvene stvari. Na kraju su pro~itane poveqe „kako one koje su bile napisane na latinskom tako i one na gr~kom jeziku, poslate od pape i od cara“... îtav sabor zavr{en je sve~ano, krunisawem Svetopelekovim od strane Honorija „i to na na~in rimskih kraqeva“... Nakon toga Svetopelek je naredio da se hirotoni{u dva arhiepiskopa, jedan u Solinu, a drugi u Dukqi, kao i jedan broj episkopa. U ovom slu~aju, na neki na~in ipak se vidi naklonost pisca rodoslova zapadnoj crkvi, kao i papskim delegatima. Ne treba smetnuti sa uma, da je pisac rodoslova bio prije i poslije svega rimokatoli~ki sve{tenik. Ipak, on je konstatovao onda{we fakti~ko stawe sno{qive tolerancije isto~ne i zapadne Crkve, kada je zapisao: „Kraq je tako|er odredio da niko ne smije ometati na bilo koji na~in bilo koju crkvu, ili pridràvati makakvu vlast ili go49. Nav. dj., 189.

71

spodstvo, sem sam arhiepiskop ili episkop pod ~ijom se jurisdikcijom nalazi odnosna crkva“... Naredna grupa re~enica i istorijskih konstatacija, donijela je brojne rasprave u istoriografiji koja se bavila rodoslovom. Pisac govori o na~inu podjele slovenskih zemaqa od strane kraqa Svetopeleka, a uporedno sa wima i crkvenoj. Po wemu, Svetopelek je podijelio primorje na dvije pokrajine. Od Duvna do Vinodola je bila Dowa Dalmacija, ili Bijela Hrvatska. Gorwa Dalmacija ili Crvena Hrvatska se prostirala od Vinodola do Dra~a. Bijeloj Hrvatskoj je odgovarala Solinska Mitropolija, ili kako je on naziva crkva, a Crvenoj Dukqanska. Dukqanska je imala sqede}e Episkopije, iako ih on striktno ne ozna~ava kao episkopije nego opet „crkve“, i to po nazivu gradova ili oblasti:Bar, Budva, Kotor, Ulciw, Sva~, Skadar, Drivast, Pulaj, Srbija, Bosna, Travunija i Zahumqe.50 îtav niz ovih istorijskih konstatacija pisca rodoslova, upu}uje na brojne analize i zakqu~ke. Iako pitawe odre|ivawa pojma Crvene Hrvatske nije crkveno pitawe, i u su{tini nije predmet ovog rada, ovaj podatak je ve} od polovine HÀH vijeka, posluìo nizu prvenstveno hrvatskih istori~ara, i onih koji bi se u tom periodu mogli tretirati kao istorijski publicisti za grube manipulacije. One se poklapaju, i u stvari su dio hrvatskog nacionalnog preporoda i emancipacije, koji po~iwu od nazna~enog perioda. Od tada, pa u istorijskoj vertikali od gotovo vijek i po kasnije, Hrvati poku{avaju da ome|e svoje teritorije, na koje nemaju ni etni~ko ni istorijsko pravo. Te tendencije, koje su provijavale iz decenije u deceniju, i pro{le fazu nekoliko dràvnih tvorevina, podupirale su i nove, pa i one stvorene u samoj Crnoj Gori, u smislu negirawa wenog slovenskog, srpskog i isto~nohri{}anskog karaktera. Sukob isto~nog i zapadnog Hri{}anstva, koji se toliko vjekova u raznim fazama prelamao preko Dukqe, Zete i kasnije Crne Gore, nesporno je za~et ve} sa prvim prelascima slovenskih naseqenika na stalni ìvot u ovim prostorima. Ve} sam raspored episkopija dukqanske Crkve, dat po piscu rodoslova, potvr|uje ve} prikazanu {emu latinsko-papskog uticaja u Dukqi, i uop{te slovenskim teritorijama uz Jadran. Nesporno, romansko stanovni{tvo primorskih gradova, od po~etka hristijanizacije, ve}inski je bilo opredijeqeno na latinsku crkvu, i u tom smislu {irilo koncentri~ne krugove. No, sa druge strane, ioqe mawim zala50. Nav. dj., 193-198.

72

skom u dubinu kontinentalnosti, latinski uticaj je naglo slabio. Otuda niz episkopija na relativno malom prostoru koji ne seè ni stotinak kilometara u kvadratu: Kotor, Budva, Bar, Ulciw, Skadar, Drivast, Sva~. îm nema ve}ih priobalnih gradova sa romanskim stanovni{tvom, te episkopije su zna~ajno mawe, samo po jedna za Travuniju i Zahumqe, a po jedna za ~itave pokrajine kao Srbiju i Bosnu. Tako|e, nema nikakvih podataka o Dukqanskoj Mitropoliji u to doba legendarnog kraqa Svetopeleka, koga istori~ari nijesu uspjeli da identifikuju, u paraleli sa drugim, mnogo relevantnijim istorijskim izvorima, prvenstveno vizantijskim ili papskim. Evidentno je po rodoslovu, da se wegova vladavina poklapa sa dijelom ìvota i rada Konstantina, tj. ]irila. Sve u svemu, Svetopelekovo opredjeqewe za latinsku crkvu, u konfrontaciji je sa su{tinskim Konstatntinovim radom, koji je antilatinski. Stoga je i sasvim razumqivo, da pisac rodoslova proteìra kroz svoje djelo istorijsko utemeqewe Barske Nadbiskupije, iako we do Bodina nema. Po rodoslovu, legendarni kraq Svetopelek sahrawen je u crkvi Svete Marije u dukqanskom gradu, a wegovog nasqednika krunisao je dukqanski arhiepiskop i episkopi. Ovaj podatak tako|e nije nai{ao na bilo koju potvrdu ako se uporedi sa drugim istorijskim izvorima. âk {ta vi{e, on je nemogu}, jer niz izvora svjedo~i da urbani prostor nekada{we anti~ke Doklee vi{e nije egzistirao, po{to je ona razorena najezdom Gota i kasnijim zemqotresom. U najboqem slu~aju, mogu}e je da je i pod pretpostavkom postojawa kraqa Svetopeleka, krunisawe obavqeno u nekom drugom gradu u oblasti Dukqe, kojeg je pisac rodoslova identifikovao sa nekada{wom Dokleom. Za crkvenu istoriju je naro~ito zna~ajno poglavqe rodoslova vezano za kneza Vladimira, kojega pisac rodoslova, kao uostalom i sve dukqanske vladare prije wega tituli{e kao kraqa, mada u paralelnim izvorima, naro~ito vizantijskim, o tome nema pomena. O tome kako je u rodoslov uklopqeno ìtije Svetoga Vladimira, i kakve su wegove karakteristike, ve} je bilo govora u jednom od prethodnih poglavqa ovoga rada. Pisac rodoslova tvrdi da je i otac kraqa Vladimira-Petroslav bio sahrawen u crkvi Svete Marije. On me|utim to mjesto ne identifikuje kao naseqe Dukqu, nego kao „Gazeni“ (Gazeni). I ovaj podatak kompromituje, kao uostalom i mnogi prije i poslije wega vrijednost rodoslova kao klasi~nog istorijskog izvora. Logi~no bi bilo da je to ve} pomenuta crkva u nasequ Dukqa. Me|u istori~arima tako|e postoje razli~ita mi{qewa identifikacije i lokacije mjesta „Gazeni“. 73

Su{tinski, ~itava pri~a o Vladimiru interpretirana od strane pisca rodoslova ima ta~nu istorijsku pozadinu. Vezuje se za pohod bugarskog cara Samuila, pored ostalog na Dukqu. Interesantno je da vizantijski izvori veoma malo tretiraju Vladimira, svega dva puta. Te{ko je to objasniti, s obzirom na ~iwenicu, da se Samuilo borio protiv Vizantije godinama, otimao joj teritorije, i na kraju bio poraèn od we. Po svemu sude}i, iz tih {turih informacija, Vladimir je bio neka vrsta vizantijskog vazala. Centrum Vladimirovog tretmana u vizantijskim izvorima, upravo je vezan za wegovu smrt. Vjerovatno su Vizantijci Vladimira smatrali minornom li~no{}u, u sklopu op{tih doga|aja kampawe protiv Samuila, kao i Samuilov pohod na Dukqu. U svakom slu~aju, rekonstrukcija pri~e o Vladimiru upravo se vezuje za rodoslov u ve}ini slu~ajeva. Pri~a o Vladimiru se dakle moè pratiti preko rodoslova u dva pravca, tj. o Vladimiru kao svjetovnom vladaru, a zatim i kao svecu. Samuilo je napao na Dukqu, a Vladimir se kao „sveti“ ~ovjek povukao sa vojskom na brdo Oblik, gdje je bio opkoqen. Za Vladimirov poraz na|ena su dva opravdawa, koja se opet mogu ve} vezati za osnovu wegove identifikacije kao sveca. To su najprije bile zmije, koje su ujedima trovale vojnike i stoku, i ~inile veliku {tetu Vladimirovoj vojsci. Daqe pisac rodoslova navodi: „Tada je kraq Vladimir izgovorio sa suzama molitvu Gospodu da bi svemogu}i bog spasio wegov narod od te gadne smrti. Bog je usli{io molitvu svoga sluge i od onoga dana niko nije bio ujeden od zmija.“ Drugi i va`niji razlog Vladimirovog poraza bila je izdaja jednog wegovog ùpana, koga pisac rodoslova karakteri{e kao „izdajnika Judu. „îtav tok daqe pri~e o Vladimirovoj predaji i `rtvi ima uglavnom stereotip ìtija svetaca toga vremena. Ona se baziraju uglavnom na kopiji pri~e o Hristovoj `rtvi, koja biva za~eta izdajnikom Judom, a to je u ovom slu~aju bezimeni ùpan. Pri~a o `rtvovawu daqe se nastavqa Vladimirovom obra}awu svojim vojnicima, da }e se predati i `rtvovati, da Samuilo ne bi iskalio svoj bijes na wima. To se potvr|uje re~enicama u rodoslovu: „Kako vidim, treba da ja, veoma draga bra}o, ispunim onu evan|eosku izreku koja glasi: „Dobar pastir daje svoju du{u za svoje stado.“ Po predaji Vladimir je bio poslat u zato~eni{tvo u Samuilovu prestonicu Prespu u Makedoniji. Osnova za kasniji sveta~ki tretman Vladimira, uo~ava se i po wegovom pona{awu u zarobqeni{tvu, gdje je on upra`wavao „dawu i no}u post i molitvu. Wemu se prikaza an|eo Gospodwi, koji ga je tje{io i koji mu je navijestio ono {to se imalo dogoditi, naime kako }e ga Bog oslobo74

diti i kako }e on zbog mu~eni{tva doprijeti u carstvo nebesko, te primiti vijenac koji ne}e uvenuti kao i nagradu vje~nog ìvota.“ U takvom statusu su`wa, Vladimira upoznaje i Samuilova k}er Kosara, koja se zaqubquje u wega „ali ne iz strasne poùde“. I u ovom slu~aju se moè na}i detaq koji priprema Vladimira za sveta~ki status, a to je bestrasna qubav. Daqa pri~a ima sre}an epilog. Kosara je izmolila Vladimirovu slobodu kod oca. Oni se vjen~avaju i vra}aju u Dukqu, gdje Vladimir nastavqa da vlada, kao neka vrsta Samuilovog vazala. îtava pri~a interpretirana u rodoslovu, oko Vladimirovog izbavqewa preko Kosare, nema potvrdu u drugim izvorima, naro~ito ne u vizantijskim. U wima je samo ime Kosare nepoznato, kao uop{te i ime Vladimirove ène. U jednom od prethodnih poglavqa ovoga rada, ve} je pomenuto, da je prakti~no na identi~an na~in oslobo|en sin jednoga od Samuilovih protivnika, koji je poginuo kao ~elnik solunske oblasti, bore}i se sa Samuilom. Vizantijski izvori preciziraju ~itav tok te pri~e, jasno predstavqaju}i ime tog mladi}a i Samuilove k}eri. Istori~arima i analiti~arima rodoslova ostaje samo da naga|aju, da li je ovaj doga|aj vezan za Vladimira i Kosaru autenti~an, ili ga je zapravo u neznawu, brkawu ili o~iglednoj namjeri pisac rodoslova uveo u pri~u o Vladimiru? îtav tok pri~e koja priprema Vladimira za sveca nastavqa se i daqe u rodoslovu. Po povratku, Vladimir i Kosara ìve „u punoj svetosti i neporo~nosti, qube}i Boga i sluè}i mu i dawu i no}u“... Po Samuilovoj smrti, dolazi u wegovoj dràvi do dinasti~kih borbi. Wegovog sina i nasqednika Radomira ubija sinovac Vladislav. On poku{ava da se otarasi konkurenata za presto iz najbliè rodbine, a pored ostalog i Vladimira. [aqe mu poziv da do|e kod wega na dogovor. Vladimir sumwa u Vladislava, a te sumwe podgrijava i Kosara. Da bi uvjerio Vladimira u svoju iskrenost, Vladislav prvo poziva Kosaru kod sebe. Kako se woj nije ni{ta desilo, da bi uvjerio Vladimira u svoju iskrenost, Vladislav mu {aqe krst. Rodoslov o tome pi{e: „Primi vjeru krsta i do|i da te vidim“... Vladimir ne èli skupocjeni krst kao zalogu, nego drveni: „Znamo da Gospod na{ Isus Hristos, koji je za nas stradao, nije bio raspet na zlatnom ili srebrnom ve} na drvenom krstu. Zato ako je tvoja vjera ~vrsta i ako su tvoje rije~i istinite, po{aqi mi po sve{tenim licima drveni krst, pa }u do}i, budu}i da se, vjerom i snagom na{ega Gospoda Isusa Hrista, pouzdajem u ìvotni krst i dragocjeno drvo. „Putem kojim je i{ao Vladimir ka Prespi Vladislav je postavio zasjede. No, qudi u zasjedama vide}i wegovu povorku nijesu smjeli napasti, uvjereni da Vladimira prate an|e75

li. Rodoslov detaqno opisuje Vladimirovu smrt po dolasku u Prespu. On biva opkoqen i ubijen upravo sa onim krstom u rukama, koji mu je od Vladislava poslat kao zaloga iskrenih namjera. Dakle, kopija pri~e o Hristu i Judi doìvqava vrhunac, povezana sa Hristovim stradawem upravo na drvenom krstu. Po Vladimirovom upokojewu sveta~ki osnov sada dobija na konkretnom zamahu. Oko wegovog groba se okupqaju razni nevoqnici i bolesnici, koji ozdravqaju. No}u uz mno{tvo svije}a, vi|a se „boànska svjetlost“. Pokajav{i se, i pla{e}i se sveta~kih ~uda Vladimirovih, Vladislav je odobrio Kosari da vrati wegovo tijelo u Dukqu. Ona to ~ini, i sahrawuje ga u crkvi Svete Marije u Krajini. Rodoslov detaqno opisuje Vladimira sada ve} kao sveca: „Wegovo tijelo leì u cijelosti sa~uvano i miri{e kao da je namazano mnogobrojnim mirisima, a rukom drì onaj krst koji je bio dobio od cara. I u istoj crkvi svake godine se na wegov praznik okupqa mno{tvo naroda, te se, zahvaquju}i wegovim djelima i wegovom posredovawu, tu i danas ~ine mnoga dobra onima koji se iskrena srca mole.“ Epilog pri~e o Vladimiru kao svecu, prati i Kosarina sudbina. Ona postaje kalu|erica „ìve}i pobo`no i sveto, u istoj crkvi okon~a ìvot i tu bi sahrawena, do nogu svoga muà. „Ni Vladimirov ubica Vladislav ne moè pobje}i od boìje osvete. Po rodoslovu, wegova sudbina je nadrealna, i ne odgovara drugim vizantijskim izvorima. Prilikom opsade Dra~a, upravo za ve~erom, isto kada je i naredio da se pogubi Vladimir, Vladislavu se prikazuje vitez u liku Vladimira. Vladislav poku{ava da pobjegne, i doziva u pomo} svoje dvorjane, ali ga Vladimirovi an|eli ubijaju. Kona~no, pisac rodoslova nagovje{tava da postoji ìtije Svetoga Vladimira, ali ne navodi od koga je i kada napisano, {to upu}uje na pretpostavku, da se on negdje sa wim susreo, tj. ~itao ga, ili wegove djelove ubacio u svoj rad. On upu}uje ~itaoca rije~ima „neka pro~ita kwigu o wegovim djelima, u kojoj su wegova djela po redu opisana, pa }e zaista znati da je ovaj sveti ~ovjek bio jedan duh sa Gospodom i da je Bog bio sa wime, kome ~ast itd.“51 Jo{ neki detaqi iskazani u rodoslovu, mogu se identifikovati kao izvori za crkvenu istoriju, ili bar pokazuju izuzetnu hri{}ansku identifikaciju ovog djela. Bave}i se akcijom Stefana Vojislava protiv Vizantije, tj. crmni~kom bitkom, pisac rodoslova detaqno opisuje Vojislavqevu taktiku pred bitku, sam tok 51. Nav. dj., 232-242.

76

i epilog bitke. Istina, on imeni~no ne poznaje Stefana Vojislava, ve} ga identifikuje kao „kraqa Dobroslava“. Ovu li~nost drugi istorijski izvori ne poznaju. Ona se me|utim moè potpuno jasno identifikovati sa Vojislavom. Jedan od Vojislavqevih sinova - Gojislav, ne prepoznaje oca, koji je usqed bitke krvav i pra{wav, i misle}i da je Vizantinac ho}e da ga ubije. Vojislav uzvikuje: „Boè pomiluj!“ Sin ga prepoznaje i pada na koqena traè}i opro{taj. U ~ast svoga spasewa, Vojislav tome mjestu daje ime „Boè pomiluj“. Svoj latinski identitet, pisac rodoslova pokazuje odmah poslije toga detaqa, prevode}i te rije~i na latinski jezik.52 I sudbina vizantijskog komandanta u ovoj bitci-Kursilija donekle je vezana za vjeru. Iako rawen uspio je da pobjegne i spusti se u ravnicu ka Skadru gdje je umro. Pisac rodoslova konstatuje da je na mjestu wegove smrti postavqen krst, a to mjesto se i danas zove „Kursilijev krst.“53 U rodoslovu se mogu na}i i podaci o mjestima sahrawivawa Vojislavqevi}a. Tako za Dobroslava, tj. Vojislava stoji: „Slavni kraq Dobroslav vladao je dvadeset i pet godina i, po{to pade u krevet, umre u Prapratni, u svom dvorcu. Wegovi sinovi, okupqeni oko wega, opla~u ga i sahrane u crkvi svetog Andrije, u wegovoj kapeli s velikom po~a{}u i slavom.“54 Ovdje pomenuta ùpa Prapratna je jedna od niza dukqanskih primorskih ùpa, i prostirala se izme|u Ulciwa i Bara. Pada u o~i u analizi rodoslova, da wegov pisac nije bio naklowen kraqu Bodinu. U ~itavom nizu doga|aja vezanim za wega, on ga opisuje reklo bi se potpuno hladno, ili ~ak negativno. To ~ini i u vrijeme doga|aja ustanka Slovena u Makedoniji, gdje je kao pomo} do{ao Bodin, i poslije prvih uspjeha se proglasio za cara. Pisac rodoslova izginu}e Bodinove bra}e, na frontovima protiv Vizantinaca pripisuje bo`jom kaznom za Bodinovu oholost, i krivokletstvo wihovog oca kraqa Mihaila. I u vezi sa Mihailom mogu se na}i podaci o mjestu wegovog sahrawivawa, jer stoji: „Bi sahrawen s velikim po~astima u manastiru svetih mu~enika Sergija i Bakha.“55 U istom manastiru sahrawen je i Bodin.56

52. Nav. dj., 251. 53. Nav. dj., 252. 54. Nav. dj., 255. 55. Nav. dj., 262. 56. Nav. dj., 270. 77

Poznato je da je gotovo polovina formalnog vladarskog ìvota Bodina, pro{la u sukobu sa bra}om i wihovim sinovima, koji su u stvari bili pokrajinski udioni vladari bez titula kraqeva. U jednom od takvih sukoba, oni su na{li uto~i{te u Dubrovniku. Poslije niza sukoba sa Bodinom, koji je opkolio Dubrovnik, Bodin je pred ovim gradom pogubio jedan dio svoje bra}e i bratani}a, koji su ve} bili u wegovom zato~eni{tvu, kao primjer ovima u Dubrovniku. Prema rodoslovu, ovi ~lanovi dinastije Vojislavqevi}a sahraweni su na ostrvu kod Dubrovnika, u manastiru Svetog Benedikta.57 Pisac rodoslova tako|e nije bio ni naklowen Bodinovoj supruzi kraqici Jakvinti. Wu uglavnom opisuje kao beskrupuloznu ènu, sklonu najgorim spletkama, naro~ito poslije Bodinove smrti, kada je do{lo u Dukqi prakti~no do gra|anskog rata me|u Bodinovom bra}om i bratani}ima. Poslije serije sukoba kraq je postao Vladimir, jedan od Bodinovih bratani}a. Poslije niza peripetija, i mije{awa ra{kog velikog ùpana Vukana, Jakvinti je uspjelo da otruje kraqa Vladimira. On je po rodoslovu tako|e sahrawen u manastiru Svetog Sr|a i Vakha na Bojani. Kona~no, poslije Vladimirove smrti, Jakvinta se otresla i drugog konkurenta, svoga djevera Dobroslava, koga je Vladimir jo{ od ranije drào u zato~eni{tvu. Dobroslava je stigla sudbina, toliko puta karakteristi~na za period sredweg vijeka, za odba~ene pretendente i konkurente za presto. Dobroslav je tako bio izbavqen iz tamnice, oslijepqen i kastriran, i poslat u manastir Svetih Sr|a i Vakha „gdje je, proìvjev{i dugo vremena sa kalu|erima, i umro.“58 Poslije ovih dinasti~kih borbi, kraqevskog poloàja se dokopao Bodinov sin \or|e. On je vladao dvije godine, kada je ponovo do{ao u sukob sa svojim bliskim ro|acima, potomcima kraqa Radoslava, brata kraqa Mihaila. Kako je bio poraèn, pobjegao je u Ra{ku, a kraq je postao Grube{a. On je vladao sedam godina, kada ga je napao \or|e koji se vratio sa Ra{anima, i porazio u bitci kod Bara, gdje je Grube{a i ubijen. Rodoslov daje podatak da je Grube{a sahrawen u Baru: „Bi sahrawen kako dolikuje u crkvi svetog \or|a, sjedi{tu episkopa ovoga grada.“59 U rodoslovu se moè na}i i podatak, da je u crkvi Svetog Sr|a i Vakha sahrawen i posqedwi dukqansko-zetski kraq Gradihna (ili Gradiwa). Za 57. Nav. dj., 269. 58. Nav. dj., 272. 59. Nav. dj., 274. 78

wega je pisac rodoslova naveo da „bija{e bogoboja`qiv i bogoqubiv ~ovjek“.60 Svakako da se u pojedinim fragmentima, mogu crpiti i podaci za klasi~nu crkvenu istoriju. Bez obzira {to je pisac rodoslova neimenovan, niti se moè utvrditi vrijeme wegovog nastanka u smislu godine, pa ~ak i decenije, nesumwivo on je bio sve{tenik zapadne crkve. Istina, kroz svoj rad on nije naro~ito favorizovao zapadnu crkvu, tj. kasniju rimokatoli~ku. To se moè razumjeti, jer je bila relativno kratka vremenska distanca od velikog crkvenog raskola, do pisawa wegovog rada. Podjela crkve jo{ uvijek nije predstavqala, ne samo crkveni, nego i civilizacijski karakter. On }e nastupiti tek od po~etka HÀÀÀ vijeka, sa velikim krsta{kim pohodom protiv Vizantije. Pisac rodoslova gotovo potpuno otvoreno favorizuje samostalnost dukqanske Crkve, {to je razumqivo, s obzirom da je on bio iz Dukqe. Prakti~no, on u prvi plan stavqa favorizaciju dukqanske Crkve, u odnosu na dubrova~ku ili splitsku. Ovo pitawe wemu je prioritet, a ne da toliko pokaè razlike izme|u isto~ne i zapadne Crkve. Malo je preciznih podataka u rodoslovu, korisnih konkretno za crkvenu istoriju. Oni su opisni, i imaju legendaran karakter. Uop{te, hronike ovog tipa i ovog vremena, svojstvene sredwem vijeku, ne daju relevantne ne samo op{te, nego i podatke za crkvenu istoriju. Ni mjesta sahrawivawa dukqansko-zetskih vladara u ve}ini ni istorijski dokumentaciono, a ni arheolo{ki nijesu potvr|ena. Uop{te, u nizu praznina ovog perioda istorije DukqeZete, pa i crkvenih prilika u woj, rodoslov moè posluìti kao izvor, koji od po~etka treba uzeti sa rezervom, ali ga ipak i tretirati, jer jednostavno drugih podataka nema.

6. Osvrt na dràvni rad i mona{ki ìvot Stevana Nemawe Veliki crkveni raskol, a kasnije i u prvim decenijama HÀÀ vijeka naglo slabqewe dukqansko-zetske dràve, usqed sukoba oko vlasti posqedwih Vojislavqevi}a, donije}e na wenim prostorima velike crkvene i dràvne pritivrje~nosti. Stvori}e se uslovi da se teritorije dukqansko-zetske dràve integri{u u ve}i dràvni prostor. Paralelno sa ovim procesom, Pravoslavqe }e po~eti da dominira nad Katoli~anstvom, iako taj proces ne}e biti 60. Nav. dj., 281. 79

brz i sveobuhvatan. Nesumwivo presudnu ulogu po oba pitawa, odigra}e dràvni rad Stevana Nemawe. Zapravo, i jednoj i drugoj strani, bilo vizantijskoj, bilo papsko-rimskoj, najmawe je odgovarala jedna sna`na dràva na isto~nim prostorima slovenskog Balkana. Rim je èlio preko vjerskog uticaja, u smislu potvr|ivawa kraqevskih zvawa, i daqwu kontrolu nad ovim prostorima, tj. sada ve} otvoreno katoli~ki uticaj. Vizantija je pak èqela ne samo potpunu dràvno-teritorijalnu kontrolu, nego i vjersku, tj. pravoslavnu. Tu koncepciju i jednog i drugog vjerskog i dràvnog uticaja, poremetio je Stevan Nemawa, bore}i se ne samo sa dràvnu emancipaciju Srba u duèm trajawu, nego i za stvarawe osnova za egzistenciju nezavisne Crkve, koja po svom karakteru, ne bi bila dio vizantijskog dràvnog uticaja. Stoga se kasnija akcija wegovog najmla|eg sina Save, moè smatrati samo valorizacijom Nemawinog djela i koncepcije. Samo ime Nemawa moè se tuma~iti i tretirati dvojako. U prvoj verziji dovodi se u vezu sa biblijskim imenom Naaman. U izvorima od HÀÀ do HÁ vijeka ovo je ~esto ime u jadranskom primorju, naro~ito na ostrvima Bra~u i Hvaru. Javqa se i kod hrvatskih vlasteoskih porodica na Velebitu. U drugoj verziji ovo je ~isto slovensko ime, izvedeno od termina i zna~ewa „neman“, tj. bi}a natrprirodne mo}i. Tipovi ovakvog imena u slovenskim zemqama srije}u se samo u ê{koj, u varijacijama Nemanov, ili pak umawenoj verziji Nemanica.61 Nemawino porijeklo i o~evo ime je dosta diskutabilno. Ako se pogledaju izvori, naro~ito oni koje su pisali najprije wegovi sinovi, Nemawa se pojavquje kao za~etnik dinastije. Prije wega, od wegovog roda nema nikoga zna~ajnijeg. Kao prva grupa izvora koju treba tretirati o Nemawinom porijeklu, svakako su ìtija posve}ena wemu. @itija su ìvotopisi svetaca, {to zna~i da u su{tini imaju teolo{ki karakter. Vjerovatno bi prva grupacija sredwovjekovnih izvora dala vi{e podataka, u vidu biografija, koje su zna~ajno vi{e istori~nije, najprije po akcentu na temu, tj. ìvot neke zna~ajne li~nosti. Jo{ vi{e podataka mogu dati rodoslovi, kao npr. Barski rodoslov, ukoliko su u wih uvr{teni za istoriju zaista operativni izvori. Sve tri grupacije me|utim, u sebi mogu imati i varijante drugih nabrojenih, naro~ito u vidu tematike korisne za teolo{ko ili kwièvno izu~avawe. Stoga, ako se u ovom slu~aju selektuju stvarne ~iwenice, vezane samo za 61. Kao nap. 25, str. 147.

80

istoriju, o Nemawinom porijeklu sem {turih podataka, ne dobija se mnogo. Name}e se zakqu~ak, a to je da wegovi biografiju u smislu ìtija, nijesu smatrali za shodno i va`no, da istaknu wegovo porijeklo, ime oca i predaka. Prvi Nemawin biograf bio je wegov najmla|i sin Sava, koji je napisao ìtije svoga oca. Drugi je bio tako|e sin Stefan Prvovjen~ani. U prilog ve} navedenom, nemogu}e je da oni nijesu znali makar ko im je bio djed, i odakle vode svoje porijeklo, tim prije {to bi im ga sam otac rekao, jer su ga naslijedili kao sasvim zreli qudi. Tre}i pisac Nemawinog ìtija bio je Domentijan. Pretpostavqa se da je ro|en oko 1210. godine, i da je bio u~enik Save Nemawi}a, kao i pratilac na Savinom hodo~asni~kom putu u Svetu Zemqu 1233-35. godine. Smatra se da je Nemawino ìtije pisao 1264. godine, i da je ubrzo poslije toga preminuo najvjerovatnije u Hilandaru. Dakle, i po pitawu Domentijana postojala je mala vremenska distanca, u kojoj nema prostora za neznawe o Nemawinim direktnim precima i porijeklu, tim prije {to je on Savin savremenik i pouzdanik. Svi navedeni dakle pi{u ìtije Svetog Simeona. Wih Nemawa interesuje prvenstveno kao crkvena li~nost i svetac, mada deklarativno isti~u wegovu samodrà~ku i svjetovno vladarsku vlast. Druga grupa izvora koja svjedo~i o imenu Nemawinog oca i bra}e je posredna, i nije vezana direktno za Nemawu. Izvorni podaaci o imenu Nemawinog oca vezuju se najprije za Miroslavqevo Jevan|eqe, pisano osamdesetih godina HÀÀ vijeka, po{to se Miroslav pomiwe posqedwi put 1190. godine u izvorima. U tekstu stoji da je pisano „knezu velikoslavnomu Miroslavu sinu Zavidinu.“62 Drugi podatak vezan za ime Nemawinog oca opet je u vezi sa Miroslavom. On se smatra ktitorom crkve Svetog Petra u Bijelom Poqu. Me|utim, i u ovom slu~aju ima indikacija da je Miroslav zapravo obnovio ve} stariji hram, sa kraja HÀ ili po~etka HÀÀ vijeka. Crkva je tokom dugih vremena pretrpjela nekoliko rekonstrukcija, najprije 1254. godine, kada je dozidana priprata sa kulama. Krajem HÁÀÀ vijeka pretvorena je u xamiju. Poslije oslobo|ewa Bijelog Poqa od osmanske vlasti krajem 1912. godine, i prisajediwewa ovih krajeva Crnoj Gori, crkva je vra}ena prvobitnoj namjeni. U portalu crkve je uklesan natpis koji nije datiran. U wemu stoji: „U ime oca 62. Stepan Kuqbakin, Paleografska i jezi~ka ispitivawa o Miroslavqevom Jevan|equ, Sremski Karlovci, 1925; Jovan Kova~evi}, Oko Miroslavqevog Jevan|eqa, Istorijski ~asopis, sv. 2, Beograd, 1959, 97-123. 81

i sina i svetoga duha ja sin Zavidin a imenom rab boì Stjepan, Miroslav, knez humski sazidah crkvu svetoga apostola Petra oh“.63 Van ovih izvora, koji su nesumwivo i u smislu pisanog, a i materijalnog nesporni, kao izvor drugog reda moè se uzeti „Kraqevstvo Slovena“ Mavra Orbina. Nije na odmet opet pomenuti, ono je u isto vrijeme i istorijski rad, po{to se moè smatrati da je Orbin prvi jugoslovenski klasi~ni istori~ar, a i izvor, s obzirom na vrijeme wegovog nastanka. Orbin navodi stoga „bi}e dobro da najprije izloìm wegovo porijeklo i rodoslovqe.“ Po Orbinu Nemawin predak je bio „neki pop gr~kog obreda, nare~eni Stefan“. On je ìvio u predjelu Luke u humskoj oblasti, i bio je oèwen ènom tako|e iz svoga kraja. Sa wom je imao sina Qubomira, koji je postao poznat kao dobar ratnik, te ga je gospodar Huma imenovao za ùpana jedne oblasti pod imenom Trnovo. Ta oblast kasnije je po Qubomiru nazvana Qubomir. U sada{wim predjelima nekada{we humske oblasti ima nekoliko lokaliteta i sela pod nazivom Qubomir. O~evim stopama po{ao je i sin Uro{, kojem je tako|e potvr|eno ùpansko zvawe. Uro{ je bio uvu~en u dinasti~ke sukobe postbodinovskih Vojislavqevi}a, tj. kraqa \or|a i Dragiwe. Bio je zarobqen i odveden u Ra{ku, dok \or|e nije osvojio Ra{ku i oslobodio ga. Uro{ev sin bio je Desa, a Desini Miroslav, Konstantnin i Nemawa.64 Ova pri~a okvirno potvr|uje neke naznake iz ve} pomenutih ìtija, s tim da se kao Nemawin otac imenuje Desa a ne Zavida. Sem dva navedena izvora o Zavidi, o wemu ne samo kao ocu Nemawinom, nego i uop{te kao li~nosti nema nikakvog pomena. Sa druge strane, Desa se pomiwe vi{e puta u vizantijskim izvorima, ali bez ikakve naznake da je Nemawin otac. U Orbinijevoj pri~i, Desa se dovodi u vezu sa posqedwim Vojislavqevi}em knezom Radoslavom, tj. sukobi se sa wim. Orbinijeva pri~a o popu Stefanu, gr~kom tj. pravoslavnom sve{teniku, kao Nemawinom pretku, prili~no je neuvjerqiva. Od Stefana do Nemawe su tri generacije: Qubomir, Uro{ i Desa. Istori~ari uzimaju da se Nemawa rodio 1113. ili 1114. godine. Veliki crkveni raskol bio je 1054. godine. âk i po wemu, odre|ewe prema rimokatoli~anstvu ili pravoslavqu je jo{ decenijama bilo malo izraèno, mada se Vojislavqevi}i vezuju za pape, samim ~inom dobijawa statusa Barske episkopije kao arhiepiskopije (nadbi63. Radivoje Qubinkovi}, Humsko eparhijsko vlastelinstvo i crkva sv. Petra u Bijelom Poqu, Starinar, 9-10, Beoograd, 1959, 97-123. 64. Mavro Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd, 2006, 20.

82

skupije). Humska zemqa opet je bila mawe pod wihovom kontrolom. Mogu}e je da je Stefan bio gr~ki sve{tenik, odnosno nazna~en kao takav jer je bio provizantijski ~ovjek. Kontradiktornost ~itave Orbinove pri~e, dopuwava wegov podatak, da je „vojvoda Desa volio rimokatoli~ku vjeru i bio bi je bez daqwega prihvatio da se nije pribojavao da }e ga wegovi slovenski velika{i li{iti vlasti.“65 Druga strana verzije ovog podatka je tako|e mogu}a, s obzirom na kasniju ulogu Nemawinih sinova. Stefan Prvovjen~ani prima kraqevsko zvawe od pape, a Vukan ~ak i prima katoli~anstvo, dok Sava utvr|uje autokefalnost Srpske Crkve kao pravoslavne. Izvori o Nemawinom porijeklu su vi{esmisleni. Analiziraju}i ih, ne moè se ste}u utisak, da li je wegovo porijeklo iz Zete ili Ra{ke? Postoje dvije osnovne varijante prema izvorima. Prva je da je neko od wegovih predaka pobjegao iz Zete u Ra{ku, pa se zatim vratio kao u svoju djedovinu. Druga je da je wegovo porijeklo iz Ra{ke, pa je neko od wegovih predaka pobjegao u Zetu, pa se opet vratio u Ra{ku. Kako je ve} nazna~eno, Orbinovo djelo je izvor drugog reda. Ono se moè uzimati samo kao pomo}na izvorna varijanta. Orbin nudi verziju o Nemawinom porijeklu ne iz Zete, nego iz Huma. Potom wegov djed Uro{ biva zarobqen i odveden u Ra{ku. Orbin precizno ne kazuje da li se Uro{ po oslobo|ewu vra}a sa kraqem \or|em u Zetu, ili ostaje u Ra{koj? Na kraju Uro{evog sina Desu, nazna~ava kao vladara Gorwe Zete. Stoga se iz Savine konstatacije ne moè u navedenom smislu ste}i jasan zakqu~ak, a ona glasi: „I, po{to obnovi o~evu djedovinu i boqe je utvrdi bo`jom pomo}u i svojom mudro{}u, danom mu od Boga, i, po{to podiè propalu svoju djedovinu, pridobi od primorske zemqe Zetu s gradovima“...66 U istom smislu je i jo{ jedan odjeqak u ìtiju o svome ocu Stefana Provjen~anoga: „A kad se sveti vrati u dràvu svoju, na presto ota~astva svojega“...67 O tome gdje je ro|en Nemawa, i kako je kr{ten, kao izvor prvog reda sluì wegovo ìtije, pisano od sina Save, u kome on navodi: „Treba da saznate o ovom blaènom ocu na{em i ktitoru, gospodinu Simeonu, od ro|ewa pa do smrti. Ro|ewe mu je bilo u Zeti na Ribnici, a ondje je primio sveto kr{tewe, i, kad je taj mladenac bio iznesen ovamo, primi ga episkop crkve Svetih Apostola, i, dav molitvu mladencu, mirom ga pomaza, pa i drugo kr{tewe primi. Jer 65. Nav. dj., 15. 66. Dimitrije Bogdanovi}, Stare srpske biografije, Beograd, 1968, 23. 67. Nav. dj., 41.

83

divno je bilo s muèm ovim, da kao mladenac primi dvoje kr{tewe. I opet po{to primi sveti an|eoski lik, i tu primi dva blagoslova: mali lik i veliki“...68 Iako Sava u ovome tekstu precizno ne odre|uje po kome je obredu kr{ten Nemawa, na osnovu brojnih analiza istori~ara, zakqu~uje se da je kr{ten po latinskom obredu, a kao razlog se navodi, da tada u Ribnici nije bilo pravoslavnog sve{tenika, {to name}e i {iri kontekst zakqu~ka, da ga uop{te nije ni bilo u {iroj regiji, jer bi on do{ao, za kr{tewe jedne va`ne li~nosti iz vlasteoske porodice. Sve ovo name}e zakqu~ak, da je tada rimokatoli~anstvo u Zeti bilo preovladaju}e. Po Savinim podacima, Nemawa je „drugo kr{tewe“ primio po povratku u Ra{ku. Istorija je tako|e nesporno utvrdila da je Nemawa imao tri brata, tj. starijeg Tihomira, i mla|e Sracimira i Miroslava. O Nemawinoj èni nema mnogo podataka, ni od kojeg je roda. [turi podaci o woj mogu se na}i u Savinom ìtiju svoga oca. Govore}i o Nemawinom odricawu od svjetovne vlasti, i prelasku u mona{tvo, on pomiwe i svoju majku pi{u}i: „U isti dan i bogodano mu podru`je, pre|e gospo|a sve srpske zemqe, Ana, i ona primi ovaj sveti lik. I dano joj bi ime gospo|a Anastasija.“ Daqe Sava navodi, da je wegov otac, sada ve} kao monah Simeon oti{ao u manastir, a „gospo|a Anastasija otide Svetoj Bogorodici u Rasu.“69 Prakti~no iste, i {ture podatke nudi i Teodosije Hilandarac u ìtiju Svetog Save „uze po zakonu, sebi za ènu po imenu Anu. I ova ni~im ne zaostaja{e u blagim obi~ajima iza muà svojega.“70 Mavro Orbin ima odre|eniju verziju porijekla Nemawine ène. Opisuju}i borbu Nemawe i wegove bra}e sa zetskim knezom Radoslavom kaè: „Okupiv{i, dakle, jaku vojsku uz pomo} bosanskog bana koji bje{e tast Nemawin, po|o{e u Zetu protiv kneza Radoslava“...71 Vizantijski izvori pruàju razli~itu predstavu o Nemawi. Idu od onih krajwe negativnih i oholih, do pozitivnih, naro~ito u smislu Nemawe kao ~ovjeka. To je sasvim razumqivo. Gotovo ~itavu svoju vladavinu Nemawa je proveo ratuju}i sa Vizantijom, i to sa promjenqivim ishodom, od poraza i bjeànija, do velikih pobjeda. Pokazalo se da je bio vje{t politi~ar i dràvnik. Vje{to manevri{u}i izme|u interesa Mleta~ke Republike, Ugarske i Vizantije, korak po korak, nekada pristaju}i i na najve}a li~na ponièwa, izgradio je dràvu. Stoga se Nemawa u odnosu na sve druge srpske 68. Nav. dj., 35. 69. Nav. dj., 28. 70. Nav. dj., 70. 71. Kao nap. 64, str. 16.

84

vladare, u prethodna bezmalo tri vijeka, moè nazvati idejnim tvorcem i pregaocem jedne sna`ne i sveobuhvatne srpske dràvne misli i djela, koje }e imati najduè trajawe iza sebe, {to prethodne dinastije, ukqu~uju}i tu i Vojislavqevi}e, nijesu imale. Vizantijski istori~ar Nikita Honijat, koji je i Nemawin savremenik, prili~no nepovoqno opisuje Nemawu. To je sasvim razumqivo, s obzirom da je u vi{e perioda Nemawa bio protivnik Vizantije, i slovenski vladar koji joj je oduzimao teritorije. Na osnovu komparativne analize niza izvora, istori~ari kao godine Nemawinog dolaska na vlast, uzimaju period izme|u 1166. i 1168. godine. To je period vizantijskog cara Manojla Komnina. On je 1167. godine pobijedio Ugre u Sremu. Me|utim, Nemawa ima i dva prethodna perioda vladawa. Kao prvi uzima se period 1142-1158. godine, kada je on prakti~no bio feudalac-vazal velikog ra{kog ùpana. Druga je od tada do 1168, kada je on bio veliki ra{ki ùpan. Tre}a je od tada, kada se on smatra vladarem {ireg podru~ja, a ne samo Ra{ke. Analiziraju}i izvore, jedan dio istori~ara je mi{qewa da se u wima poistovje}uju Desa i Nemawa. Honijatovo kazivawe zapravo ozna~ava prve Nemawine akcije protiv Vizantije. On navodi da je car Manojlo „doznao da je satrap Srba, tada to bje{e Stefan Nemawa postao smjeliji nego {to treba i, budu}i ~ovjek koji r|avo koristi slobodno vrijeme, smatrao neodmjerenost mudro{}u i zanose}i se nenasitim èqama i ìvio nastoje}i da se pro{iri na sve tamo{we oblasti, èstoko napada svoje saplemenike i ma~em se obra}a svome rodu i ne znaju}i za sopstvenu mjeru, on pot~iwava Hrvatsku i prisvaja vlast nad Kotorom“... Prili~no nepovoqan opis Nemawe, Honijat nastavqa i konstatacijom: „Toparh Nemawa bija{e toliko pone{en drskim uobraèwem, da odmah povede neobjavqeni rat i napadne Romeje.” Nemawina nadmenost i oholost, po Honijatu je brzo splasnula, te je on prikazan i kao kukavica i neodlu~an ~ovjek. Nije se upustio u odlu~an sukob sa Vizantijom, o ~emu Honijat pi{e: „A kad car donese odluku da li~no krene u pohod protiv wega, onda se on samo uzgred pojavi u borbi, i potom sakri, ponovo se zavukav{i u skrovi{ta gora i pe}ine iskoristiv{i kao zaklon. Neprestano pomalo smawuju}i i ublaàvaju}i pre|a{wu nadmenost, kona~no je svoju sopstvenu glavu stavio pred wegove noge, „visok duìnom svom se opruì.“72 72. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom ÀÁ, Beograd, 2007, 144-147, obradili: Jovanka Ka~i}, Boìdar Ferjan~i}, Ninoslava Rado{evi}-Maksimovi}.

85

Jo{ jedan vizantijski izvor o Nemawi ima dvostruku formu. Prva forma prati Honijatov trend, a druga ga opisuje kao izvanredog ~ovjeka. Radi se o opisu trijumfalne povorke cara Manojla Komnina u Carigradu, u kojoj je u~estvovao i Nemawa. Me|u istori~arima postoji sporewe u vezi godine i povoda ovoga doga|aja. Komparativnim analizirawem doga|aja na osnovu izvora, istori~ari pretpostavqaju da se radi o trijumfalnoj povorci cara Manojla 1172. ili 1173. godine, kada je okon~ao sukobe sa Ugarskom i Mleta~kom Republikom. Nemawa je poku{ao da iskoristi ove sukobe da se osamostali, ali u tome nije uspio, te je do{ao sa carem u Carigrad. Autor ovog izvora je mitropolit Soluna Evstatije. On opisuje Nemawu ovako: „Ovdje ne bih èlio da pre}utim ni o Nemawi koji mi je drugom prilikom, iako nevidqiv, izmamio sjajne rije~i, a prije kratkog vremena i o~i je moje zadivio ovaj ~ovjek, kojem nije stas onaj, koji priroda qudima dodjequje, nego uzrastom veoma visok i izgledom nao~it. Prije toga on je oku{av{i se u muèvnosti i navikav{i se da diè ustanke hitro zagazio u rat, ali je uskoro, ne{to strahom a jo{ vi{e ranama, prevaspitan na dobro, pa sada i sam u~estvuje u trijumfu.“ Daqe re~enice vezane za ovaj opis Nemawin, pune su apologetike prema caru Manojlu. One veli~aju wegove uspjehe, i govore o Nemawinim poku{ajima da ga pobijedi, koji se na kraju zavr{avaju porazom „i kako je na kraju bio pobije|en i bjeàwem poqe prekrio i kako je bilo tegobno i kako je poslije svega pokoren.“73 Poslije smrti cara Manojla Komnina, u Vizantiji je do{lo do rasula, te se poslije dinasti~kih sukoba u~vr{}uje nova dinastija An|ela. Nemawa je poku{ao da iskoristi vizantijske razdore da bi jo{ vi{e u~vrstio i pro{irio svoju vlast. U grupu vizantijskih izvora koji govore o Nemawi, treba uvrstiti opet one u autorstvu Nikite Honijata. Ovoga puta to su wegove Besjede. Honijat je najprije opisao borbe cara Isaka ÀÀ An|ela protiv Bugara, pa onda i protiv Nemawe, koga je porazio. Honijatove Besjede su pune apologetike prema dva cara iz dinastije An|ela. U wima se on tako|e krajwe negativno odnosi prema Nemawi. Tako Honijat navodi: „I stoga, za svako zlo spremni Nemawa, uni{ten bi kao rastopqen vosak i on, bogata{ krivokletstvom kojim se svakodnevno, kao vinom i jelom bogato gostio, zakuka i zacvili na loma~i jezivih muka, koju sam sebi maloumno bje{e pripalio.“74 73. Nav. dj., 218-220. 74. Nav. dj., 226.

86

Za ovaj rad od naro~itog zna~aja je Nemawino osvajawe Zete, koje opet povla~i pri~u o wegovom porijeklu. Sava u ve} pomiwanom ìtiju svoga oca o tome navodi: „I, po{to obnovi o~evu djedovinu i boqe je utvrdi bo`jom pomo}u i svojom mudro{}u, danom mu od Boga, i, po{to podiè propalu svoju djedovinu, pridobi od primorske zemqe Zetu s gradovima“...75 Ne{to {iri u obja{wewu ovih osvajawa je Savin stariji brat Stefan Prvovjen~ani, koji pi{e: „Povrati Dioklitiju i Dalmaciju ota~astvo i ro|ewe svoje, prvu djedovinu svoju, koju je nasiqem drào gr~ki narod, i gradove u woj, sazidane od ruku wihovih, tako da se prozvala gr~ka oblast, a kojima su imena: Daw grad, Sardoniki grad, Rosaf grad zvani Skadar, grad Sva~, grad Ulciw, grad slavni Bar. A Kotor ostavi, utvrdi ga i prenese dvor u w, koji je i do danas. Ostale gradove poobara, i poru{i, i pretvori slavu wihovu u pusto{, istrijebi gr~ko ime, da se nikako ne pomiwe ime wihovo u toj oblasti, a narod svoj u wima nepovrije|en ostavi da sluì dràvi wegovoj sa strahom i sa ure~enim dankom od Svetoga.“76 Dakle, i po ovome izvoru potvr|uje se da je Nemawina postojbina Dukqa. Analizuraju}i ovaj izvor vidi se da je Nemawa zapravo oslobodio Dukqu od vizantijske vlasti, a da je posqedwi potomak Vojislavqevi}a bio vizantijski vazal. To potvr|uje i Stefanova konstatacija da Nemawa „istrijebi gr~ko ime“. O~igledno se radilo o romanskom stanovni{tvu u gradovima Dukqe, naro~ito primorskim. Nemawa je ostavio slobodno slovensko stanovni{tvo, tj. svoje jednoplemenike „da sluì dràvi wegovoj“, a dvor je stacionirao u Kotoru. Ostaje nejasno u kome se smislu moè smatrati ovaj dvor, tj. da li je to bila samo jedna od nekoliko rezidencija u kojima je s vremena na vrijeme boravio, ili jedno vrijeme ~ak prestonica wegove dràve? Neke pojedinosti o osvajawu Dukqe-Zete mogu se saznati iz pisma barskog nadbiskupa Grgura splitskom kanoniku Gvalteriju. Grgur navodi da je pro{le godine Nemawa ucijenio gra|ane Bara da mu pla}aju 800 perpera godi{weg danka. Usqed opuste{enosti okolnih krajeva, Barani to nijesu mogli da urade, te je Nemawa po~eo da im prijeti. Jo{ jedan podatak u ovom pismu navodi na ve} prezentovane izvore u smislu Nemawinog porijekla iz Zete. Grgur se nije mogao nadati u pomo} posqedweg dukqanskog vladara kneza Mihaila, jer su ga kako kaè „pritijesnili wegova bra}a i stri~evi.“ U izvorima je nepoznato ko su bila Mihailova bra}a i 75. Kao nap. 66. 76. Milivoje Ba{i}, Stare srpske biografije, Beograd, 1924, 40-41. 87

stri~evi, i da li ih je uop{te imao? O~igledno se ovdje radi o Nemawi i wegovoj bra}i, koji se po nekoj liniji smatraju rodbinom posqedweg Vojislavqevi}a. Na ovaj zakqu~ak navodi i daqwi redosqed doga|aja. Oteàvaju}u okolnost za ta~no odre|ewe vremena ucjene Bara, ~ini ~iwenica da je Grurovo pismo nedatirano. Ako su Mihailovi stri~evi i bra}a wega pritijesnili, onda su to ~inili za sebe, ili pak u dogovoru sa Nemawom, a takvih podataka nema u izvorima. Nameme}e se i zakqu~ak, da bi i oni po Nemawinom osvajawu Dukqe-Zete morali negdje pobje}i, ili sa Mihailom ili samostalno, ali ni o tome nema pomena u izvorima. Osvajawem Dukqe-Zete, Nemawa je uni{tio i posqedwe ostatke dinastije Vojislavqevi}a. Tako je èna posqedweg dukqanskog kneza Mihaila-Desislava, do{la u Dubrovnik 20. avgusta 1189. godine. Sa wom su bili barski nadbiskup Grgur i posqedwi ostaci dukqanske vlastele, predvo|eni ùpanima ^rnehom, Crepunom i Grdomilom. Ona je dubrova~koj op{tini predala dva svoja broda, vjerovatno u zamjenu za azil, {to govori da je izgubila nadu u povratak. Poslije toga gubi joj se trag u izvorima, kao i uop{te ostacima Vojislavqevi}a i dukqanske vlastele dobjegle sa wom. Pouzdano se zna da se ni Grgur vi{e nije vratio u Bar, ve} je ubrzo produìo u Zadar.77 Izvori o datumskom osvajawu Dukqe-Zete od strane Nemawe su dosta kontradiktorni i neodre|eni. Svakako to nije bilo prije 1183. godine. Kao period se moè uzimati onaj izme|u 1183. i 1187. godine. Sve to govori da Nemawino osvajawe ovog podru~ja nije bilo brzo i sveobuhvatno. Kona~no, godina odlaska kwegiwe Desislave 1189, u formalno-pravnom smislu moè se uzeti kao godina potpunog Nemawinog ovladavawa Dukqom-Zetom. To navodi na dvojan zakqu~ak. U prvoj varijanti, do te godine u Dukqi-Zeti je opstala neka teritorija pod wenom kontrolom, kada je i ona izgubqena. U drugoj varijanti, Nemawa je sa ostacima Vojislavqevi}a i wihove vlastele nekoliko godina odràvao kako tako sno{qive odnose. Vjerovatno ih je tada kona~no otjerao, jer se nijesu uklapali u wegovu slobodno re~eno kadrovsku politiku u~vr{}ewa vlasti. Od izuzetnog zna~aja za ovaj rad je i Nemawina crkvena politika, naro~ito sa aspekta perioda poslije ukqu~ewa Dukqe-Zete u wegovu dràvu. Vrijeme HÀÀ vijeka predstavqa period ozbiqnih potresa u Hri{}anskoj Crkvi, koji nijesu bili povezani sa veli77. Kao nap. 25, str. 153 (na osnovu Kukuqevi}a i Smi~iklasa).

88

kom raskolom. Radi se o pojavi velikog broja sekti, koje odri~u zvani~no u~ewe Crkve, bilo one Rimokatoli~ke, bilo one Pravoslavne. Su{tina u~ewa ovih sekti, ima dugu genezu ve} od progla{ewa Hri{}anstva za jedinu zvani~nu religiju u Rimskom Carstvu. One se razvijaju pod razli~itim nazivima, u~ewima i predvodnicima. O wima se raspravqa ve} na prvim vaseqenskim i pomjesnim saborima Hri{}anske Crkve. Ve} od H vijeka na daqe, usqed intenzivnih borbi carstva i papstva u centralnoj i zapadnoj Evropi, te velikih socijalnih raslojavawa {to ih je donio feudalizam, i nesumwivom ulogom Crkve u feudalnom dru{tvu, sekte dobijaju novi zamah. One se defini{u kao jeresi. Kao osnovni podstreka~i jeresi od H do HÀÀÀ vijeka smatraju se dvije grupacije. Prva su katari, koji se pojavquju u centralnoj i zapadnoj Evropi u HÀ vijeku. Ime su dobili po gr~koj rije~i katar-~isti. U Francuskoj su poznati kao albiàni, nazvani po gradu Albi koji im je bio centar. U Lombardiji u Italiji, centar im je u Milanu, gdje nastupaju pod imenom humilijata (humilis-ponizan). Javqaju se i pod imenom patarena (odrpanaca). Varijacije ove jeresi naleze se i u Wema~koj. Geneza katara dovodi se u vezu sa sektama poniklim na Bliskom Istoku, koje se zatim prenose preko Balkana u centralnu i zapadnu Evropu. Uop{te ~itava ova rijeka jeresi ima izvori{te u u~ewu manihijaca. To je u~ewe o stalnoj borbi dobra i zla, svjetlosti i tame. Ovo u~ewe usvaja vizantijska sekta pavlikijanaca. Wu nasilno raseqavaju u H vijeku vizantijski carevi i Crkva u Trakiju. Tu se sjediwuju sa ve} postoje}om sektom eutuhijanaca. Smatra se da su oni osnova kasnijeg u~ewa bogumila ili bogomila (bogu-mili). Ova jeres se brzo ra{irila po Bugarskoj, a zatim prelazi i na Srbiju, Makedoniju i Bosnu. Uobli~ava se u~ewem katara o odràvawu vjere u ~istoti pred Bogom. Papa je po wima izaslanik |avola, a katolici qudi ogrezli u zabludama i porocima. Katoli~koj crkvi katari suprostavqaju svoju, sa episkopima i |akonima. âk imaju i svoga papu. U izvorima postoje indikacije da je on ìvio u Bosni. Kao {to katari napadaju Rimokatoli~ku Crkvu, jeresi na Balkanu napadaju i Pravoslavnu. Poslije progona bogumila iz Bugarske, Srbije i Makedonije, wihovo stjeci{te postaje Bosna. Tu se u najo~iglednijem smislu na Balkanu jeres uobli~ava u vidu tzv. Crkve Bosanske, koja odri~e lojalnost i Rimokatoli~anstvu i Pravoslavqu. Snaàn zamah bogumilstva u Bosni, vidi se ve} u izvorima koji su iz Nemawinog vremena, tj. vremena bana Bori}a i Kulina. U narednih gotovo vijek i po, Crkva Bosanska u Bosni razvi}e svoju potpunu organizaciju. Ona }e na neki na~in postati 89

zvani~na crkva prvog perioda bosanske dràve. Pape preko ugarskih kraqeva, organizuju nekoliko minijaturnih krsta{kih pohoda na Bosnu, u ciqu uni{tewa ove jeresi, koju podràvaju i bosanski feudalci. I dràva Nemawi}a je isto tako neblagonaklona prema Crkvi Bosanskoj. Osnova masovnosti jeresi u Evropi toga doba, pa konkretno i na Balkanu, nije bila toliko u vjerskom u~ewu, koje je nesporno hri{}ansko, nego u socijalnoj demagogiji pokreta~a ovih jeresi. Ve} je nazna~eno, to je bila faza tzv. razvijenog feudalizma, gdje su klasne suprotnosti dovedene do vrhunca, i gdje u narednih nekoliko vjekova po~iwu masovni seqa~ki ustanci u Evropi protiv feudalaca. Feudalni sistem podupire Crkvu, kao i ona wega. Socijalna demagogija, vezana sa varijacijama hri{}anskog u~ewa, koja nudi povratak izvornom Hri{}anstvu, kao religiji siroma{nih i potla~enih, tako nalazi veliki broj pristalica me|u kmetovima i zanatskom sloju. U Bosni wu opet iz svojih razloga prihvata feudalni sistem, jer se time osloba|a davawa poreza i ktitorstva Crkvi.78 Sve ovo dovodi do jedne velike dileme vezane za crkvenu istoriju u vrijeme Nemawe. Kako se on odnosio prema bogumilskoj jeresi? Gotovo jednu tre}inu ìtija o svome ocu Stefan Prvovjen~ani posvetio je Nemawinom odnosu prema jeresi. Scena zapo~iwe time {to jedan Nemawin vojnik pada pred wega na koqena sa rije~ima „usudih se javiti dràvi tvojoj, da se mrska ti vjera i prokleta jeres ve} ukorjewuje u dràvi tvojoj“. Nemawa odmah okupqa sve{tenstvo na ~elu sa arhijerejom Jeftimijem i obra}a mu se sa porukom „da ~uvam ovo predano mi stado, koje vidite sada, da se ne posije kukoq lukavoga i odvratnoga |avola“... U daqwem obra}awu Nemawa dva puta pomiwe „bezumnog Arija“ kao inicijatora toga u~ewa. Scena se daqa nastavqa pojavom jedne ène, udate za „muà od tih krivovjernih“, a ina~e k}erke jednoga od Nemawinih velmoà. Ona se obra}a Nemawi sa rije~ima „i vidjeh gospodaru, da zaista, sluè otpadniku od slave boìje, samome sotoni.“ Ona ga moli „porazi krstom one koji se bore s nama, da nau~e ne~astivi neprijateqi kako je mo}na vjera tvoja, gospodine.“ Epilog ove pri~e je Nemawin obra~un sa jereticima: „A Sveti, izvedav ovu pred sabor svoj, sabran protivu te lukave jeresi, 78. A. D. Uqancov, J. A. Kosminski, O. L. Vajn{tajn, Istorija sredweg veka, Beograd, 1950, 360-361; Sima ]irkovi}, Istorija sredwovekovne bosanske dràve, Beograd, 1964, 50-70, 101-113. 90

izobli~i krivovjerje wihovo, i savjetova se sa svetiteqem Jeftimijem i sa ~asnim monasima, i sa velmoàma svojim, i, ni malo ne zadocniv, posla na wih vojsku, naoruànu od slavnih svojih“... Nemawa je likvidirao jeretike, na taj na~in: „Kao nekada prorok Ilija, koji je ustao na bestidne jereje, i on izobli~i bezbo{tvo wihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, tre}e progna iz dràve svoje, a domove wihove i sve imawe sakupiv, razda prokaènim i ubogim. U~itequ i na~elniku wihovu jezik ureza u grlu wegovu, {to ne ispovijeda Hrista, sina bo`jeg, a kwige wegove ne~astive spali, i izagna ga“...79 Po ovom izvoru dalo bi se zakqu~iti da je to jeres u obliku arijanstva. Nazvana je po aleksandrijskom prezviteru Ariju, koji je umro 336. godine. Wegovo u~ewe zasniva se na tvrdwi da lica Svete Trojice nijesu jednaka. Jedini pravi Bog je Otac, dok su Sin i Duh samo oru|a stvarawa svijeta. Oni su sami stvoreni, i nià su i uslovna boànstva. Ovo u~ewe je osu|eno od Hri{}anske Crkve na Prvom Vaseqenskom Saboru u Nikeji 325. godine, kada je utvr|eno da su sva tri lica jednaka i „jedinosu{na“. Po{to je Arije po~eo da {iri svoje u~ewe, odlu~uju}i momenat je bilo predawe Svetom Petru Aleksandrijskom (300-311), aleksandrijskom arhiepiskopu, kome se u viziji javio Hristos, sa iscijepanom haqinom i polunag. Na pitawe Petra upu}eno Hristu ko mu je pocijepao rizu, Hristos je odgovorio da je to Arije. Ova scena je vrlo ~esta u na{em sredwovjekovnom slikarstvu.80 U pohvali Svetom Simeonu i Domentijan pomiwe Nemawin obra~un sa jeresi „iskorijeniv{i jereti~ku i mnogoboà~ku prevaru po cijelome svome ota~astvu, tako da svi hri{}ani sluè jednome ìvome Bogu, mali i veliki, robovi i slobodni, mladi i stari, bogati i ubogi“... Stefan Prvovjen~ani tako|e pomiwe uni{tewe bogumila od strane svoga oca, {aqu}i odgovor na poslanicu svoga oca, upu}enu po hilandarskom igumanu Metodiju, gdje tvrdi da Nemawa „odagna varqivi mrak bezbo`nih jeretika, i uni{ti wihove jeresi, i razru{i wihove `rtvenike, i sakru{i wihove idole, i zloslavnu wihovu uspomenu sasvim istrijebi, i slavu wihovu bez ostatka ugasi“...81 Me|u istori~arima vladaju podjele u vezi sa ovim detaqima navedenim u ìtiju. Jedan, ne mali broj, mi{qewa je da se Nemawa uop{te nije obra~unao sa bogumilima, nego sa katolicima u svojoj 79. Kao nap. 66, str. 42-43. 80. Lazar Mirkovi}, @ivot Svetog Save i Svetog Simeona, Beograd, 1938, 240. 81. Nav. dj., 274. 91

dràvi. Iz nekih navedenih detaqa, vidi se da jeres nije bila nimalo slaba i slabo organizovana, ~im je na wu krenuo sa vojskom. Jeretici imaju svoga na~elnika, {to upu}uje da imaju razvijenu crkvenu organizaciju, pa je mogu}e da je to neko i sa zvawem episkopa. Jeretici imaju domove i imawa, {to opet upu}uje da se mo`da radi i o jednom broju feudalaca. Buni ~iwenica u vezi kwiga ne~astivih koje se spaquju. Op{te je poznato, da su jeresi imale malo ili nimalo crkvenih kwiga u kojima bi razvijale svoje u~ewe. Kako je ve} re~eno, niz istori~ara i istori~ara kwièvnosti mi{qewa je da se radi o obra~unu sa katolicima. Tako Dimitrije Bogdanovi} pi{e: „Mora se, me|utim, oprezno primetiti da tekst nigde ne spomiwe bogumile. Stru~na teolo{ka analiza moè na ovom mestu mnogo pre otkriti tragove „latinske jeresi“, dakle rimokatolicizma. Ne upu{taju}i se u raspravu ovog sloènog pitawa, napomiwemo da je kod tuma~ewa ovakvih tekstova potrebna krajwa obazrivost te da i ove „bogumilske“ interpretacije podleù ozbiqnoj reviziji.“82 Sa druge strane, ~itava grupacija istori~ara tvrdi da se o~igledno radilo o uni{tewu bogumilske jeresi. Me|u wima su najzna~ajniji: Stanoje Stanojevi}, Stojan Novakovi}, Vladimir ]orovi}, Vatroslav Jagi}, Nikola Radoj~i} itd. U ovim tvrdwama identi~an je i Georgije Ostrogorski, a tu su i bugarski istori~ari Mihail Popruènko, Dmitar Angelov i Ivan Klin~arov. Oni tvrde da se u Srbiju bogumilska jeres pro{irila iz Bugarske i Makedonije. U ovom smislu kao oblik bogumilske jeresi ra{irene po Bugarskoj, Makedoniji i Srbiji naj~e{}e se pomiwe babunstvo, ili babuni. Stjeci{te bogumila-babuna je bila planina Babuna u Makedoniji, odakle su {irili svoju vjeru. Na tom stanovi{tu je bugarski istori~ar Ivan Klin~arov, koji tvrdi da je na ovoj planini „bilo ogwi{te bogomila“.83 Iako opet neki istori~ari spore babunstvo kao bogumilstvo, u prilog afirmativnoj ~iwenici o identifikaciji babuna kao bogumila, govori i jedan izvor iz 1329. godine, u kome kraq Stefan De~anski {aqe svoga sina Du{ana u borbu protiv „bezbo`nih i paganskih babuna“.84 U ~lanu 85 Zakonika cara Du{ana predvi|ene su globe i tjelesne kazne, za onoga „ko re~e babunsku rije~“.85 Po Nikoli Radoj~i}u babuni su 82. Kao nap. 66, str. 269-270. 83. Ivan G. Kli~arov, Pop Bogomil i wegovo vrijeme, Sofija, 1947, 280 (na bugarskom jeziku). 84. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 25. 85. Stojan Novakovi}, Zakonik Stefana Du{ana cara srpskog, Beograd, 1898, 197.

92

gnosti~ka jeres.86 Sasvim je izvjesno da se ova jeres nije iskorijenila u Nemawino doba, ~im se proteè do wegovih kasnih nasqednika De~anskog i wegovog sina Du{ana. Neki tragovi o prisustvu jeresi u Dukqi, daleko prije Nemawinog vremena, odnosno iz vremena Vladimirovog, mogu se na}i i u gr~kom @itiju Svetog Jovana Vladimira. Tu stoji da je on „uni{tio bogomile, krivovjerne masalijane, ru{io zablude i obnovio vjeru“.87 O ovoj Vladimirovoj aktivnosti nema pomena u drugim izvorima, pa ni u Barskom rodoslovu. Gr~ko @itije Svetoga Jovana Vladimira nastalo je vjekovima poslije wegove smrti, pa je mogu}e da je pratilo trend raznih drugih ìtija. Sasvim je realno da se jeres masalijanstva, kao jedna od mnogih pro{irila preko Makedonije i na Dukqu, naro~ito kada je ona postala vazalna kneèvina u Samuilovio vrijeme. Na ovom stanovi{tu je i bugarski istori~ar Dmitar Angelov, na osnovu analize @itija Svetoga Klimenta, koje je pisao Teofilakt Ohridski, koji pomiwe da se po Klimentovoj smrti 916. godine me|u wegovom pastvom pojavila „jedna zla jeres“.88 Poznato je da je aktivnost Klimenta i Nauma od strane papstva progla{ena za jeres, pa se otuda oni sa svojim u~enicima sklawaju u Makedoniju i Bugarsku, gdje je mogu}e da je do{lo do anomalije wihovog u~ewa, i povezivawa sa klasi~nom jeresi. Pored odnosa prema bogumilskoj jeresi, za tematiku kojom se ovaj rad bavi, od izuzetnog je zna~aja i Nemawin odnos prema Rimokatoli~koj Crkvi, a naro~ito wenim djelovima u Dukqi-Zeti. Ovo je dakle vaàn dio izu~avawa crkvene politike Stefana Nemawe. Po jednoj grupi izvora, Nemawa i wegov sin Stefan kasniji Prvovjen~ani, imali su skladne odnose sa Rimokatoli~kom Crkvom. To se da opravdati ~iwenicom u op{tem sklopu doga|aja, i naravno Nemawinih dràvnih interesa. U Vizantiji je tada bjesnio gra|anski rat izme|u dinastija Komnina i An|ela. Nemawa je bio naklowen Komninima. Vr{io je pregovore sa Fridrihom À Barbarosom o savezu protiv Isaka An|ela. Nemawina politika je bila da {to vi{e oslabi Vizantiju, da bi oja~ao svoju dràvu i pro{irio joj granice na ra~un vizantijskih posjeda. 86. Nikola Radoj~i}, O zemqi i imenu bogomila, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. ÁÀÀÀ, Beograd, 1927, 150-151. 87. Frawo Ra~ki, Borba Ju`nih Slovena za dràvnu nezavisnost, Bogomili i patareni, Beograd, 1931, 363-364. 88. Dmitar Angelov, Bogomilstvo u Bugarskoj, Moskva, 1954, 91 (na ruskom jeziku). 93

U vrijeme kada je Nemawa pregovarao sa Fridrihom, uputio je 25. novembra 1189. godine papa Kliment ÀÀÀ jedno pismo Nemawinoj bra}i Stracimiru i Miroslavu, kojim preporu~uje novopostavqenog nadbiskupa Dubrovnika Bernarda, ~ije su se ingerencije prostirale i na srpsku oblast. Nemawin sin Stefan primio je prijateqska pisma i legate pape Ino}entija ÀÀÀ, i u svojim pismima pozivao se na primjer svoga oca prema Rimokatoli~koj Crkvi.89 U ìtiju o svome ocu Stefan pomiwe darove Nemawine, pored ostalog i crkvi Svetog Petra i Pavla u Rimu, i Svetog Nikole u Bariju. No, idu}i daqe u pro{lost Nemawinog vladawa, vidi se da se on zarad svojih dràvnih interesa mije{ao u rad Rimokatoli~ke Crkve na prostorima koje je kontrolisao. Iako izvor drugog reda, Mavro Orbin tvrdi da se Nemawa avgusta 1177. godine spustio u @upu kod Dubrovnika i poharao je, posjekav{i mnoge vinograde. Formalni povod ovog napada je bio sukob izme|u dubrova~kog nadbiskupa Tribunija, ina~e rodom Mle~anina, i wegovog biskupa u Kotoru. U namjeri da slomi otpor kotorskog biskupa, Tribunije se obratio za pomo} papi Aleksandru ÀÀÀ koji je tada boravio u Beneventu. Kotorski biskup se opet obratio za pomo} Nemawi. Nemawa je zbog toga napao Dubrovnik, i oduzeo dubrova~kom nadbiskupu sve ingerencije u Dukqi. Tako su oslobo|eni ingerencije dubrova~kog nadbiskupa biskupi: Budve, Kotora, Ulciwa, Sva~a, Skadra, Drivasta, Medeona, Srbije, Bosne, Trebiwa i Zahumqa. Orbini nazna~ava da su biskupi ovih gradova i oblasti ranije bili pod ingerencijom dukqanskog nadbiskupa Ivana.90 Iz ovih tvrdwi Orbina, zapravo se vidi istovjetnost Nemawine politike sa politikom nekada{wih Vojislavqevi}a: Mihaila i Bodina. On jednostavno nije htio da dozvoli u dràvi koju je gradio, ingerencije drugog crkvenog centra van we. Iz poznog perioda Nemawine vladavine, datira natpis na zapadnom dijelu crkve Svetog Luke u Kotoru. Crkva je podignuta 1195. godine kao rimokatoli~ka. Vjekovima kasnije, mleta~ke vlasti su je ustupile 1657. godine pravoslavnima, naro~ito Grbqanima koji su pobjegli ispred Turaka u Kotor. U prili~no dugom natpisu na latinskom jeziku, pomiwu se Nemawa i wegov sin Vukan, koji je ina~e bio naklowen rimokatoli~anstvu i kasnije. Natpis glasi: „+U ime Hrista. Godine od ovaplo}ewa gospoda na{ega Isusa Hrista, hiqadu sto devedeset pete, indikacije trina89. Kao nap. 25, str. 158. 90. Kao nap. 64, str. 18. 94

este. Ja Mavro, sin Andrije Kazafranka, zajedno sa Bonom, suprugom svojom, k}erkom priora Bazilija, gradimo crkvu u ~ast Boga i svetoga Luke, apostola i jevan|eliste, za spas du{a na{ih i svih vjernih Hri{}ana; za vrijeme gospodina Nemawe-velikog ùpana i wegovog sina Vukana, kraqa Dukqe, Dalmacije, Travunije, Toplice i Hvosna. Svi koji ovo ~itate, udostojite se za nas moliti, e da Hristos vavijek bude ìvot na{. Amin+“91 U burnim i nimalo milosrdnim vremenima sredweg vijeka, kada je na Balkanu i u Evropi, svojstveno feudalizmu, radi vlasti udarao brat na brata, sin na oca i obrnuto, Stefan Nemawa predstavqa zaista jedan od rijetkih pozitivnih primjera, jer se svojevoqno odrekao vlasti. Taj ~in odigrao se 1196. godine u martu, na zemaqskom saboru vlastele i sve{tenstva. Kao prvi izvor Nemawine predaje vlasti uzima se ìtije wegovog sina Save. U prili~no dugom obja{wewu toga ~ina, Sava navodi wegov po~etak: „A kad se navr{i 37 godina wegova vladawa“... O~ito je Sava ovdje uzeo za po~etak Nemawinog vladawa godinu kada je on u stvari postao feudalac vazal. Kako je ve} nazna~eno, istori~ari razlikuju tri perioda Nemawine vladavine. Ukoliko se iz ovog izvora izuzmu teolo{ki detaqi, kao i oni koji nesumwivo imaju upotrebu u kwièvnosti, kao i apologetika, ostaje dosta i za klasi~nu istorijsku nauku. Nemawa je svakako organizovao jedan masovan sabor plemstva i sve{tenstva, u okviru kojega su bili i ~lanovi wegove porodice. Sava o tome biqeì: „I, tako poslav, sakupi blagorodnu djecu svoju i sve izabrane boqare svoje, male i velike.“ Evidentno je da je on tu prakti~no izvr{io retrospektivu svoje vladavine, navode}i „u po~etku na|oh upropa{}enu zemqu“, ali tokom svoje vladavine on je pro{irio svoje teritorije „i u duìnu i u {irinu.“ Ostaje nejasno {ta je Nemawa mislio po Savinom biqeèwu, kada je prisutne podsjetio „i nau~ih vas da se drìte pravovjerne vjere“. Da li je na temequ utvr|ewa u Pravoslavqu, u pitawu borba protiv bogumilske jeresi, ili rimokatoli~anstva, ostaje nepoznato. Svome nasqedniku i saboru Nemawa je uputio niz savjeta. Svakako da po pisawu Save dominiraju teolo{ki detaqi. Svoju besjedu Nemawa je zavr{io: „Mir budi s vama, vlastelo moja i boqari!“92 91. \or|e Stratimirovi}, Natpis na crkvi Sv. Luke u Kotoru, [ematizam pravoslavne eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske za godinu 1893, 34; Giusepe Gelsich, Memorie storiche sulle Bocche di Cataro, Zara, 1880, 82. 92. Kao nap. 66, str. 27.

95

Na ovom saboru Nemawa je odredio i svoga nasqednika. Bio je to wegov sin Nemawa ÀÀ, nazivan i Stefan, kasniji Prvovjen~ani. O tome Sava pi{e: „I on, blaèni starac, po{to ih kao otac posavjetova premudrim rije~ima da prestanu s jecawem i suzama, jer je tako bo`ja voqa bila, izabra plemenitoga i dragog sina Stefanu Nemawu, zeta bogom vjen~anog kir-Aleksija, cara gr~kog, pa im ga predade govore}i: „Ovoga imajte umjesto mene! Korijen blagi koji je izi{ao iz utrobe moje. I wega posa|ujem na presto u dràvi“... Nemawa je o~igledno ostavio udionu dràvu, u kojoj je kasniji Stefan Prvovjen~ani samo bio u po~etku prvi od dvojice bra}e. Sava nije presko~io ni taj detaq, pa je napisao: „I drugoga plemenitog i dragog sina, kneza Vukana, blagoslovi i postavi za velikog kneza, i dade mu dovoqno zemqe.“93 Jo{ prije zvani~ne primopredaje vlasti, Vukan se sa Nemawinim znawem titulisao kao kraq Dioklije, {to se vidi i po ve} citiranom kotorskom zapisu. Teodosije Hilandarac tako|e biqeì predaju vlasti od strane Nemawe, istina sa ne{to mawim detaqisawem od Save, i ìtiju posve}enom Savi. On tu pi{e: „I odmah dozva sina svojega Stefana. Ovoga Stefana vrlina i vite{tva i znawa u Bogu nije sada lako iskazati“... Po svoj prilici, Stefan je u neku ruku krunisan, ~im Teodosije kaè „~asnim krstom i polagawem obojice na glavu, blagoslovi Stefana za velikoga ùpana, za gospodara i saamodr{ca sve srpske zemqe. I svi se blagorodnici pokloni{e, prose}i mu od Boga ìvota i govore}i: „Na mnogo qeta da bude!“94 Me|u istori~arima postoji sporewe kada je Nemawa predao vlast? Sava u ìtiju svoga oca pi{e: „Razdav sve imawe svoje ubogima, izi|e iz dràve svoje i djece svoje i podru`ja svojega, Bogom danoga prvoga vijenca, jer on ne bude u~esnik drugoga braka, i u~ini sebe udioni~arem neiskazanoga, i ~asnog, i svetoan|eoskog, i apostolskog lika, maloga i velikog. I dano mu bi ime gospodin Simeon, mjeseca marta 25. na sveto Blagovje{tewe, godine 1195.“95 Iz ovog izvora jasno se vidi, da je ovo datum Nemawinog primawa mona{kog ~ina. Kada se datumski odrào sabor koji on pomiwe, Sava ne kaè. Mogu}e je da se istog dana na saboru i odrekao vlasti i zakalu|erio. Druga dva ìtija Nemawina, u autorstvu sina Stefana Prvovjen~anog i Domentijana, ne samo da uop{te ne pomiwu sabor na kome se Nemawa odrekao vlasti, nego i datum. 93. Nav. dj., 26. 94. Nav. dj., 87-88. 95. Nav. dj., 28. 96

Teodosije Hilandarac nudi u @itiju Svetog Save tako|e prili~no op{iran opis Nemawinog odricawa svjetovne vlasti. Sazivawe sabora on opisuje ovako: „I odmah napi{e zapovijesti, i iza|u po svoj vlasti dràve wegove, sazivaju}i ipate i vojvode, tisu}nike i satnike, i ostale blagorodnike, i male s velikim, ozna~iv{i naro~iti dan sabora, i zapovijedaju}i da niko ne moè izostati“... Detaqno je opisan i po~etak sabora i wegov rad: „I, kad do|e odre|eni dan, dolaàhu i blagorodnici, sa svih strana sabrani, i kad se steko{e svi toga dana, kao na neki neiskazano veliki sajam“...96 I ovdje nema bilo kakvog pomena datuma. Ve} je nazna~eno, me|u istori~arima postoji podjela u datirawu predaje Nemawine vlasti. Tako npr. Vladimir ]orovi} operi{e sa datumom iskazanim od Save. \oko Slijep~evi} uop{te izbjegava da se izjasni po ovom pitawu, jednostavno ga preska~e. Konstantin Jire~ek navodi mart 1196. godine, a Sima ]irkovi} samo proqe}e 1196. godine, dok Mihailo Dini} samo uzima 1196. godinu. Nemawino zamona{ewe pratila je i wegova èna Ana. O wenoj sudbini ima malo podataka. Sava samo biqeì: „U isti dan i bogodano mu podru`je, pre|e gospo|a sve srpske zemqe, Ana, i ona primi ovaj sveti lik. I dano joj bi ime gospo|a Anastasija. Kad je ovo sve bilo svr{eno, otac na{ gospodin do|e u na{ manastir, koji i sazida, Svetu Bogorodicu, dobrotvorku, a gospo|a Anastasija otide svetoj Bogorodici u Rasu.“97 Teodosije Hilandarac nudi ne{to {iru verziju Nemawinog i Aniniog zamona{ewa. Iz ovog Savinog biqeèwa vidi se samo kako se izvr{ilo mona{ewe Nemawe i Ane, ali gdje samo se naslu}uje? U Teodosijevoj verziji to je bila Studenica, Nemawina zadu`bina: „Kad su sjutradan iza{li, otido{e u manastir presvete Bogorodice, koji je od samog Nemawe sazidan u mjestu zvanom Studenica, i tu, pokloniv se pred svetim dverima svetoga oltara, dade svoje zavjete Gospodu.“ Nemawu i Anu zamona{io je episkop Kalinik, te Nemawa „nazvan bi Simeon monah“. Anino zamona{ewe opisuje: „Tako isto i podru`je wegovo blago~estiva Ana primi od istoga episkopa svetoga Kalinika an|eoski i ino~ki lik, mjesto Ana nazva se Anastasija monahiwa, koja, sabrav{i zbor crnorizica, provo|a{e u postovima i molitvama Bogu.” Aninu sudbinu Teodosije daqe ne prati, a Simeon je ostao u Studenici. Na osnovu Teodosijevog pisawa, dalo bi se zakqu~iti da je Anastazija osnovala ènski manastir.98 96. Nav. dj., 114. 97. Isto. 98. Nav. dj., 88. 97

Daqi Simeonov ìvotni i mona{ki put najboqe je opisan o ìtijima o wemu, tj. bilo da se radi o ìtijima posve}enim direktno wemu, ili wegovom sinu Savi. Simeonova prepiska sa sinom Savom uticala je na wega da ode iz Studenice na Svetu Goru. O Simeonovom odlasku na Svetu Goru Sava pi{e: „Zbog toga blaèni otac gospodin Simeon zaèqe i}i na Svetu Goru“... Sava precizno navodi datume Simeonovog odlaska iz Srbije, kao i dolaska na Svetu Goru. Poslije sastanka sa vlastelom i sve{tenstvom, i sinom Stefanom: „I, dav im opet drugi blagoslov, otide odatle u Svetu Goru, mjeseca oktobra 8, godine 1197“... O momentu wegovog dolaska Sava navodi: „I on, Blaèni, do|e u Svetu Goru mjeseca novembra, 2. dan. Bogonosni i pre~asni oci, koji ìvqahu u Svetoj Gori, primi{e ga s rado{}u i s po~a{}u velikom. Useli se najprije u Vatoped manastir“...99 Teodosije Hilandarac ne operi{e sa datumima Simeonovog odlaska i dolaska na Svetu Goru. On opisuje kako je Simeon oti{ao, i odnio blago za davawe manastirima. Ispra}en je bio od vlastele i sina Stefana „do gr~ke me|e“, tj. do granica Vizantije. Potom „stigav{i u Svetu Goru Aton, u|o{e u manastir Vatoped, od igumana i bra}e do~ekani i ~asno primani.“100 Poslije boravka u Vatopedu, i obilaska okolnih manastira, Simeon i Nemawa su do{li na ideju da naprave poseban manastir. Zbog toga je Sava po{ao u prestonicu Vizantije Carigrad, kod cara Aleksija ÀÀÀ. On je ina~e bio tast Savinog brata Stefana. Darovna poveqa (hrisovuqa)na srpskom jeziku, vodila je manastir Hilandar kao carski. Obuhvatala je skromu imovinu, tj. nekoliko sela u okolini Prizrena, koja su bila na vizantijskoj teritoriji, kao i nekoliko vla{kih sela u okolini dana{we Podgorice.101 Stefan, kasniji Prvovjen~ani dao je prilog za zidawe crkve posve}ene Blagovijestima, kao i stanova za monahe, zidove i kula oko manastira.102 Sava o ~itavom ovom postupku konstatuje „zaèqe na}i mjesto spasewa svima koji dolaze odasvud, i isprosi u cara, kirAlekse, prijateqa svoga, mjesto pusto radi podizawa manastira u Svetoj Gori.“103 Izbor samog mjesta Sava je opisao ovako: „Jer izi|e iz ota~astva svoga u svetu onu livadu, tj. u Svetu Goru, i na99. Nav. dj., 29. 100. Kao nap. 98. 101. Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Wiennae, 1858, 62-89. 102. Aleksandar Solovjev, Hilandarska poveqa velikog ùpana Stefana (Prvoven~anog) iz god. 1200-1202, Prilozi KJIF, Á, Beograd, 1925, 62-89. 103. Kao nap. 66, str. 118.

98

|e nekada{wi manastir, tj. Mileje, Vavedewa svete i preslavne vladi~ice Bogorodice razvaqen odasvud od bezbo`nih ratnika. I drugi boqi podiè i primi, i potrudi starost svoju“... Daqe Sava Navodi da je Simeon sakupio dosta monaha, i postavio izvjesnog Metodija za igumana. Po Savi Simeon je u novosagra|enom manastiru proveo osam mjeseci, a u isto vrijeme je po Svetoj Gori obilazio i druge manastire i „darovao ih preizobilno milostiwe na pomen sebi i nasqednicima svojim.“104 Teodosije Hilandarac nudi {iru pri~u o podizawu Hilandara, u odnosu na Savinu, {to je sasvim razumqivo, jer je wegovo djelo mnogo ve}e. Lokaciju za podizawe manastira on opisuje ovako: „Pri ulazu u Svetu Goru, u mjestu zvanom Prosfora, bio je manastir koji je od po~etka imao crkvu Svetoga Simeona Bogomprimca. Ovaj je, dakle, bio razoren od najezde gusarske, a crkva zbog krajwe zapu{tenosti bila pala. O tom iguman Vatopeda i bra}a pomenu pre~asnima, a ovi, odu{eviv{i se tim mnogo, dado{e mnogo zlata, jer im mnogo dono{ahu od samodr`ca Stefana.” O samoj gradwi zabiqeèno je: „Oni odmah podigo{e crkvu, i ukrasi{e qepotom svakom, i sazida{e veliki pirg koji i do sad stoji, i gradom ogradi{e, pa predado{e Vatopedu pre~istoj Bogomateri. Sazida{e unutra mnoge palate dvospratne i trospratne, neke u ime oca neke u ime sina, posadi{e i mnoge vinograde, trpezariju pro{iri{e i ispisa{e, i metohije, isprosiv{i od cara Aleksija, koji tada upravqa{e skiptrom gr~kim, priloì{e Vatopedu.“105 Me|u istori~arima vlada velika podjela o godini smrti Stefana Nemawe, tj. Simeona. Sam Sava je o vremenu Simeonovog boravka na Svetoj Gori konstatovao: „I provede sa mnom pre~asni otac na{ u Gori Svetoj godinu i pet mjeseci.“106 Simeonovu bolest Sava datira: „I sedmi dan mjeseca februara po~e ne{to malo da pobolijeva ~asna starost wegova.“107 Daqe Sava nastavqa sa dirqivim scenama Simeonovog bolovawa, i wegovog wegovawa, punim religioznih scena. Okon~awe Simeonovog ìvota on po~iwe: „U 22. dan toga mjeseca vidjeh ga da se sprema na odlazak i rekoh mu“... Po Savi, Simeon je umro u toku no}i, tog datuma na naredni 23. februara: „A kad nasta no}, svi se oprosti{e i blago104. Nav. dj., 30. 105. Nav. dj., 91. 106. Nav. dj., 118. 107. Nav. dj., 30.

99

slovi{e u wega... I, to rekav, odmah ispusti preboànstveni duh svoj u snu u Gospodu. A ja, pav na lice wegovo, plakah gorko za dugo ~asova, i ustav zahvaliv Bogu {to sam vidio takvu smrt ovoga pre~asnog muà.“108 Upravo navo|ewe 22. februara od strane Save, u tekstu izme|u datuma pobolijevawa Simeonovog, nazna~enog na 7. februar buni mnoge istori~are i analiti~are. Sava je precizan i u godinama Nemawine vladavine, i u godinama wegovog mona{tva, i u datumu wegovog upokojeewa, kada navodi“I probavi opet na vladi 37 godina, a tada pak primi an|eoski lik, i poìvje u tome liku 3 godine, i cio wegov ìvot bi 86 godina. Prestavi se blaèni otac i ktitor gospodin Simeon godine 1200, mjeseca februara u 13-i dan preseli se u vje~no blaènstvo.“109 Iako se ovaj datum uzima kao zvani~an datum Simeonovog upokojewa, kako je ve} nazna~eno, u istorijskoj nauci vo|ene su ~itave polemike o na~inu Nemawinog kr{tewa, zatim godini wegovog ro|ewa, wegove starosti prilikom upokojewa, i kona~no godine. Qubomir Kova~evi} tvrdi da se Nemawa rodio 1123. godine, a ne 1113. godine, te da je Leontije miropomazao Nemawu 1125. ili 1126. godine. Isto tvrdi i Ilarion Ruvarac. Na potpuno jasnom stanovi{tu Nemawinog dvojnog kr{tewa bili su: Dragutin Anastasijevi}, Konstantin Jire~ek, Vladimir ]orovi} i \or|e Radoji~i}. Qubomir Stojanovi} misli da se Nemawa rodio u periodu 1128-1130. godine. Dragutin Anastasijevi} i Ferdo [i{i} datiraju 1132. godinu, a Stanoje Stanojevi} 1134. Jedan broj navedenih istori~ara je mi{qewa, da Sava u potpunosti nije ni napisao ìtije Svetog Simeona. Idu}i uzro~no posqedi~nom relacijom, na osnovu ovoga name}e se i godina Simeonovog upokojewa. Ona ide od 1199. do 1200. U svakom slu~aju, Hilandarski tipik kao godinu i ta~an datum Simeonovog upokojewa uzima 13. februar 1200. godine.110 Kako ova tematika direktno nije vezana za uì predmet ovog rada, to vi{e ne}e ni biti razmatrana. Kona~no, name}e se i pitawe vremena prenosa Simeonovih posmrtnih ostataka u Srbiju. U ìtiju Sava dosta precizno, iako sa odre|enim stepenom apologetike, pomiwe taj postupak. Uop{te, 108. Nav. dj., 32-33. 109. Nav. dj., 35. 110. Ilarion Ruvarac, Ra{ki episkopi i mitropoliti, Glas SKA, Beograd, 1901; Miodrag Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredweg veka, Hri{}ansko delo, sv. ÀÀÀ, Skopqe, 1937; Dragutin Anastasijevi}, Jo{ o godini smrti Nemawine, Glas SKA, Beograd, 1913.

100

nedugo po Simeonovom upokojewu, do{lo je do krupnih promjena na Balkanu. Krsta{i-katolici napali su na Vizantiju i osvojili wen znatan dio, proglasiv{i je pod patronatom papa za jereti~ku dràvu, jer je Rimokatoli~anstvo Pravoslavqe posmatralo kao jeres. Stoga je ovaj pohod tretiran kao krsta{ki rat. Na teritoriji Vizantije ubrzo je obrazovano nekoliko krsta{kih dràva, od kojih je najzna~ajnija bila Latinsko Carstvo. Sava precizno datira vrijeme prenosa Simeonovih posmrtnih ostataka: „I kad provedoh tu osam godina, nastado{e mnogi meteì na toj strani, jer do|o{e Latini i zauze{e Carigrad, pre|a{wu gr~ku zemqu, pa i do danas ostado{e“... îtav postupak oko prenosa posmrtnih ostataka, iniciran je po Savi od wegova dva brata: Stefana Nemawe (tj. Stefana kasnijeg Provjen~anog) i Vukana, koji mu pi{u: „Uzmi ~asne mo}i gospodina nam Simeona i donesi nam ga ovamo da se blagoslov wegov pokaè ispuwen na nama.” Potom je Sava otvorio Simeonov grob, i na{ao „tijelo wegovo cijelo i nepovrije|eno, iako je bio tu u grobu osam godina. Jer tako dolikuje onima koji su Bogu ugodili“... Da je prilikom prenosa Simeonovih posmrtnih ostataka od strane Save bilo dosta te{ko}a, svjedo~i i sam Sava, kada navodi: „I, uzev ~asne mo}i wegove, krenuh se na put, iako je mnogo meteà bilo u tim stranama, s bo`jom pomo}u i presvete vladi~ice Bogorodice... pro|oh ono {to se kaè kroz ogaw i vodu cio i sa~uvan i ni~im nepovrije|en.“ Slobodno re~eno, po prispije}u u Srbiju, Simeonovi posmrtni ostaci do~ekani su na najsve~aniji na~in, i od najvi{ih dràvnih i crkvenih velikodostojnika, predvo|enih Stefanom i Vukanom. îtav epilog postupka Sava je opisao: „I poloì{e ga s velikom po~a{}u u svetoj ovoj crkvi, u odre|eni mu grob, koji Blaèni u po~etku sam sebi bje{e na~inio. A ovo je bilo mjeseca februara, u 19. dan.“111 Stoga se ovo Savino datirawe moè uzeti kao jedini siguran izvor, kada je i kako obavqen prenos posmrtnih ostataka Simeonovih. Uzev{i navedeno u obzir, prenos je izvr{en 1208. godine. Istina Sava ne datira kada je grob otvoren, ni koliko mu je trebalo da ostatke prenese, ali precizno odre|uje dan i mjesec. I Domentijan ima uglavnom istu verziju prenosa Simeonovih posmrtnih ostataka, mada ne{to {turiju, i datumski prili~no neodre|enu. Da je Simeon jo{ za ìvota jasno odredio svoju zadu`binu manastir Studenicu za grob, potvr|uje i Teodosije Hilandarac. U momentima kad je umirao, on je Savi predo~io: „Ako Bo111. Kao nap. 66, str. 34. 101

gu vremenom bude po voqi, sakupiv gre{ne moje kosti bijednoga tijela, prenije}e{ ih u zemqu mojih qudi, i poloì}e{ ih u crkvu koju sam sazidao u mjestu zvanom Studenici, u manastiru presvete Bogorodice.“112

7. Osvrt na ìvot i crkveno djelo Save Nemawi}a Sava Nemawi} nesumwivo predstavqa kamen me|a{ u istoriji Srpske Crkve, ili {ire srpskog Hri{}anstva. Slobodno se moè re}i, da se u periodizaciji srpske crkvenosti i uop{te Hri{}anstva, vrijeme moè podijeliti do Save i od Save. Kao {to wegov ìvot i crkveno djelo mogu biti kamen me|a{, ili raskrsnica crkvenih tokova, on i wegovo djelo se u drugoj varijanti mogu uzeti i kao polazi{te. Nesumwivo, djelo Save Nemawi}a naslawa se na dràvno djelo wegovog velikog oca Stefana Nemawe. Bilo je srpskih dràva kod Srba i prije wega, bilo je i jedno Kraqevstvo: dukqansko-zetsko. Sve je to bilo me|utim kratkog daha i zamaha, i bez dubqe dràvotvorne ideje u etni~kom smislu. I raniji ra{ki i dukqansko-zetski vladari su istina imali odre|ene dràvne vizije. Oni su me|utim vi{e polazili sa stanovi{ta razmi{qawa vladara toliko svojstvenog feudalizmu:osvojiti {to ve}u teritoriju, i ubirati prihode sa wom, pa ma se sukobilo i sa najro|enijima. Istina, ni u ~itavom periodu nemawi}ke sredwovjekovne istorije, nije bilo mnogo bratske romantike, ali je uvijek bila jasno izraèna, bar sa toga pogleda i stanovi{ta feudalnog vremena, etni~ka svijest i glavni dràvotvorni pravac u tom smislu. To se ru{i sa Du{anom, koji na u{trb velike dràvne teritoriju koju stvara, potiskuje tu karakteristiku. Gube}i to etni~ko jezgro, pa moè se re}i i crkveno-etni~ko jezgro, mije{awem sa Grcima, ve} za vrijeme wegovog prvog nasqednika dràva se rasipa, i nestaje pod udarom Osmanlija. Bez djela Nemawinog nemogu}e je i djelo Savino. No, sa druge strane, bez Savinog crkvenog djela, i Nemawino dràvno djelo bilo bi li{eno druge ideje vodiqe-crkvene, koja vrhunac doìvqava stvarawem Patrijar{ije. Tako se pokazalo, da u dugim vjekovima robovawa srpskog naroda pod Osmanlijama, on iako li{en dràve, nije izgubio identitet, zahvaquju}i djelu i viziji Save, tj. srpskoj crkvenosti. Stoga je ona bila polazi{te za jedno novo doba. 112. Nav. dj., 97. 102

Slikovito re~eno, taman kada je srpska crkvenost dogorela, zamijenila je srpska dràvnost po~etkom HÀH vijeka. Ona je opet, istina u jednom dugom toku od preko vijeka, i na vi{e strana, izgradila opet tu crkvenost. Jedna bez druge nijesu mogle. Istina, u vremenima zna~ajnog po~etka srpske dràvne i crkvene emancipacije, posqedwih decenija HÀH, i prvih decenija HH vijeka, shvatawe i procjewivawe paralela srpske dràvne i crkvene ideje i smisla, zasnovanih Nemawom i sinom mu Savom, bile su u odre|enoj mjeri optere}ene idealisti~kim romantizmom, i nau~nom nekriti~no{}u ve}ine istori~ara. Ipak, kad se ta naslaga skloni, Nemawino i Savino djelo, ostaju nepobitni, i imaju nesporne vrijednosti. Bez wih, srpski narod na bespu}ima vjekova istorije, izgubio bi svoj smisao i identitet, i ko zna da li bi ga danas, i kakvog bilo? a) Osvrt na ìvot Save Nemawi}a Izvori o ìvotu Save Nemawi}a mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe. Prvu ~ine ìtija posve}ena samom Savi, ili wegovom ocu Nemawi (Simeonu). Drugu ~ine klasi~ni izvori dokumentovanog tipa. @itija mnogo zna~ajnije rekonstrui{u sam Savin ìvot, a u zna~ajnoj mjeri i wegovu crkvenu misiju. Stoga se obje ove tematike smatraju potpuno istraènim. Savinim ìvotom i djelom, srpska istoriografija se po~iwe intenzivno baviti ve} sa po~ecima srpske dràvne emancipacije u HÀH vijeku. Detaqi se mogu na}i i u vremenu prije ovoga vijeka, pa i u Crnoj Gori. Sava je ro|en oko 1173. godine. Svjetovno ime mu je bilo Rastko. Ro|en je kao najmla|e dijete Nemawe i Ane, i to dugo po ro|ewu starijih. O tome Teodosije Hilandarac kaè: „Mnogo vremena pro|e i ne rodi vi{e pomenuta blago~estiva Ana, jer je zakqu~a Bog kao nekada Liju Jakovqevu, da ona koja je ra|ala pre|e ne rodi na vrijeme, zbog ~ega ju je wen mu` ukoravao i vrije|ao. Zbog toga bijahu oboje u tuzi i àlosti, jer im du{e mnogo èqa{e da doìve jo{ jedno dijete.“ Nemawa i Ana molili su se Bogu, da im podari mu{ko dijete. Kona~no: „I tako zatrudwe sinklitika, i, kad se pribliìo dan, rodi mu{ko dijete kako su prosili u molitvama.“ Dijete je kr{teno „i dado{e mu ime Rastko“. Budu}i dijete vladaoca, uz to i najmla|e, Rastko je bio maèn i paèn, {to i Teodisije zapaà, kada tvrdi: „Roditeqi wegovi, imaju}i natrprirodnu, bezmjernu qubav prema wemu, uvijek gledahu na w s nenasitom du{om“... Stoga je bilo sasvim realno da je Rastko dobio dobro obrazovawe, a i da je pokazivao izvanredni 103

talenat i voqu za u~ewe: „A i dijete bija{e blagoobrazno, i veselo du{om, i u u~ewu napredno, da se divqahu razumu u djetiwem uzrastu, da svi govorahu: „Ovo }e dijete biti neko novo znamewe.“ Po onda{wem feudalnom obi~aju, kada je napunio petnaestu godinu, roditeqi su mu dali dio dràvne teritorije. Uop{te, to je bio obi~aj i praksa toga doba, kada je vladar bio prvi me|u jednakima, a dràve prakti~no udione dràve. Me|utim, Rastko je vanredno pokazivao ne samo èqu za u~ewem, nego i preferirao duhovnom opredjeqewu. Stoga Domentijan tvrdi: „A mladi}, okusiv od razuma boànstvenih svetih kwiga, ~e{}e ih pro~itava{e, i odatle prima{e po~etak premudrosti... ne lijewa{e se u crkvi cijele slu`be stajati, qubqa{e post“... Kada je napunio sedamnaest godina, roditeqi su mu savjetovali da se oèni. Me|utim Rastko je to izbjegavao. Slu{ao je pri~e o Svetoj Atonskoj Gori, i wenim monasima. Na Nemawinom dvoru obrela se grupa monaha iz Svete Gore. O~igledno je konkretno za odlazak na Svetu Goru Rastka zainteresovao jedan od wih, ina~e Rus. Da bi prevario roditeqe, on je od wih zatraìo blagoslov, da ode u lov na jelene u planinu. Me|utim, Rastko se obreo na Svetoj Gori. Saznav{i to, roditeqi su poslali jednog velmoù da ga vrati. Kada je ta grupa na ~elu sa velmoòm Rastka prona{la na Svetoj Gori, on ih je prevario, i dok su spavali primio mona{ki postrig. Istori~ari smatraju da se Rastko zamona{io u osamnaestoj godini, tj. 1191. godine. Stoga se u izvorima Domentijana i Teodosija, naslu}uju ne samo poku{aji Rastkovih roditeqa da ga vrate ku}i, nego i ~ak da ovo zamona{ewe proglase nevaè}im, a na osnovu crkvenih kanona. Naime, isku{enik je mogao postati dje~ak i od deset godina, ali monah ne prije 19-20 godine. U svom djelu „Pravoslavno crkveno pravo“ poznati srpski kanonist, ina~e episkop dalmatinski Nikodim Mila{ biqeì: „Kad je doti~no lice primqeno u manastir, ono moè odmah po~eti period odnosnog isku{ewa, i kad navr{i isku{ewe, a tada mu je ve} devetnaest ili dvadeset godina, moè tada biti udostojen odjejanija rasi, i dakle postati rasofornim kalu|erom, ako mu wegov duhovnik izda za to propisanu svedoxbu. Polagawe kalu|erskih zavjeta mora kasnije biti, i to, za kalu|ere... kada im je dvadest pet godina, a za kalu|erice kada im je ~etrdeset godina.“113 O~igledno da se rusko bratstvo manastira Svetog Pantaleimona nije dràlo ovih propisa. Moè se re}i, da je wih na neki 113. Nikodim Mila{, Pravoslavno crkveno pravo, Beograd, 1926, 702. 104

na~in impresioniralo, da tako jednu visoku li~nost iz vladarske ku}e zamona{e. Uz to Nemawin izaslanik sa pratwom je pokazao veliku odlu~nost da Rastka vrati ku}i. Sa druge strane, i potreba svega jedne godine do uvaèwa crkvenih kanona, uticala je na ovu odluku bratstva. Sava je na Svetoj Gori ostao {esnaest godina. Po dolasku na Svetu Goru wegovog oca Simeona, kod wih se ra|a misao o podizawu srpskog manastira. Kako je ve} nazna~eno, to je bio Hilandar. Zavr{en je u junu 1199. godine, {to zna~i nekih osam mjeseci prije Simeonovog upokojewa. Po svoj prilici, u momentu Simeonovog upokojewa, u Hilandaru je za svetogorske prilike bio prili~no skroman broj monaha, wih petnaest. Ubrzo je Sava oformio impozantnu mona{ku grupu u manastiru, tj. oko 200 monaha. O tome on biqeì: „A kad blaèni otac na{ pre|e u vje~ni pokoj, ostaviv meni gre{nom zavjetom manastir u nekom malom broju, iz koga mi otide neki pre~asni mu`, po imenu Metodije, ostaviv me sampetnaestoga, te me obuze velika tuga i bojazan, jedno od pustiwe, a drugo od straha od bezbo`nih razbojnika. Ali je qubav Bogomatere i nastavnice na{e htjela, i svetim molitvama gospodina Simeona, da se taj hram od neznatnoga i malog pretvori u veli~anstvenu pojavu. I sakupih poslije maloga vremena bratstva dvije stotine, i za sve se postarah {ta je za potrebu manastirsku.“114 Hilandar se sa vremenom, jo{ za Save pro{irio na grupu manastira, sa impozantnom imovinom, tako da se o wemu ubudu}e moè govoriti kao o dràvi u dràvi. Jo{ u Savinom vremenu on je narastao na ~etrnaest manastira. Dva vijeka kasnije Hilandar je imao trideset metoha sa 360 sela.115 U vremenu dovr{ewa Hilandara Sava je imao dvadeset i {est godina. Ra~una se da je ve} te godine napisao Hilandarski i Korejski tipik. Hilandarski tipik je prerada tipika manastira Svete Bogorodice-Dobro~initeqke iz Carigrada, ~iji su znatni ktitori bili Simeon i Sava. Ubrzo po u~vr{}ivawu Hilandara, Sava se povla~i u svoju isposnicu u Kareji. Savini biografi, tj. pisci ìtija, jer se su{tinski sredwovjekovne biografije i ìtija razlikuju kao izvori, ali i vrlo ~esto mije{aju, Domentijan i Teodosije, imaju u pojedinostima razli~ite verzije o Savinom mona{kom napredovawu. Po Teodosiju, 114. Kao nap. 66, 33-34. 115. Radoslav Gruji}, Topografija hilandarskih metoha u solunskoj i strumi~koj oblasti od HÀÀ do HÁ veka, Zbornik radova posve}en Jovanu Cviji}u, Beograd, 1924, 518.

105

Sava je oti{ao u Solun, radi nekih poslova oko svoga manastira. Tu je dobio zvawe arhimandrita od mitropolita i episkopa, sa blagoslovom da nosi nabedrenicu kada sluì liturgiju. Domentijan pro{iruje, i navodi satvorewe i davawe no{ewa nabedrenice i narukvice. Nabedrenik i narukvice su po obi~aju Gr~ke Crkve samo potvrda ~ina arhijereja, a arhimandrit titula, koja je su{tinski zna~ila kandidata za episkopa.116 b) Rad Save Nemawi}a na stvarawu autokefalne Srpske Crkve Stefan Nemawa je nesumwivo udario temeqe jednoj sna`noj i etni~ki kompaktnoj dràvi, na ~ije se ostvarewe u eri sredweg vijeka dugo ~ekalo kod Srba. Kako je ve} nazna~eno, raniji poku{aji u Ra{koj i Dukqi bili su kratkog daha. Kasniji uspon nemawi}ke dràve, predstavqa u stvari samo nadogradwu Nemawinog djela, sa mawom ili ve}om nesporno{}u wegovih nasqednika. Iako je stvorio sna`nu dràvu u konkretnom smislu, Nemawa nije stigao da je potpuno uobli~i, u smislu wenog potpunog dràvnopravnog suvereniteta, sa stanovi{ta onda{wih sredwovjekovnih mjerila. Kao i kod Vojislavqevi}a, i u wegovoj dràvi, sa wenom emancipacijom, nametnulo se i pitawe wene crkvene emancipacije. Bez we, wen suverenitet ne bi bio u potpunosti zaokruèn, a wena teritorija u tom smislu, stalno je bila otvorena za mije{awe drugih dràva preko crkvenih pitawa u Srbiji. Oba ova pitawa bi}e rije{ena ve} za vrijeme prvih Nemawinih nasqednika, iako ne bez pote{ko}a. Pote{ko}e }e poja~ati i op{ta situacija na Balkanu. Koriste}i dinasti~ke sukobe u Vizantiji, poslije vi{e uzastopnih napada na wene posjede na Balkanu, krsta{i-katolici su kona~no u aprilu 1204. godine osvojili prestonicu Vizantije-Carigrad. Ipak, dràvni kontinuitet Vizantije i daqe je opstao. On se ogledao u tri dràve:despotat u Epiru pod dinastijom An|ela, carstvo u Nikeji pod Teodorom À Laskarisom, i u Trapezuntu pod dinastijom Komnina. Koriste}i udare krsta{a, i neki bugarski velikodostojnici su nastojali da se okoriste. Poslije niza unutar bugarskih sukoba, istakao se kao vladar Kalojan, ili jo{ nazvan „lijepi Jovan“, koji je poslije duè korespodencije sa papom Ino}entijem ÀÀÀ, uspio za sebe da izdejstvuje kraqevsku krunu. Papin delegat ga je proglasio za kraqa u Trnovu u novembru 1204. godine. Ve} sa pr116. Vlajko Vlahovi}, Liturgi~ki materijal u starim srpskim biografijama HÀÀÀ veka, Bogoslovqe, god. ÁÀÀ, 1932, 234. 106

vim Kalojanovim kontaktima sa papom, istim primjerom kre}e i Stefan Nemawi}, i to jo{ za posqedwe godine Simeonovog ìvota. On je jo{ 1199. godine omogu}io jedan regionalni sabor katoli~kog sve{tenstva u Baru, na teritoriji wegovog brata Vukana. Prvi, veoma ozbiqan Stefanov poku{aj kolaboracije sa papom, u ciqu dobijawa kraqevske krune, poklapa se sa Kalojanovim. Papa Ino}entije ÀÀÀ je ~ak imenovao za svoga delegata za Stefanovo krunisawe biskupa Albana iz Lacija. Me|utim, sve je to onemogu}io ugarski kraq Imre, kojem nije odgovarala jo{ jedna kraqevina na wegovim granicama. Po svoj prilici, u ometawe Stefanovog krunisawa upleo se i wegov brat Vukan, koji je jo{ u doba Nemawine vladavine dobio Dukqu na upravu, i koji se titulisao kao kraq, povode}i se za nekada{wim nasqedstvom zvawa kraqevine Vojislavqevi}a. Ubrzo je do{lo i do sukoba bugarskog vladara Kalojana sa ma|arskim kraqem Imreom, oko vizantijskih posjeda. U ovaj sukob na strani Imrea ukqu~io se Vukan, sa nadom da }e u potpunosti preuzeti sve posjede svoga oca. Uspio je 1202. godine da protjera Stefana. Stefan je potraìo pomo} od Kalojana, te je 1203. godine uspio da se vrati na presto. Ubrzo su i Ugarsku potresle unutra{we borbe, te je Imre umro 1204. godine.117 Gra|anski rat me|u dva Nemawina starija sina bio je u punom jeku. To svjedo~i i ve} pomiwani vizantijski istori~ar Nikita Honijat, koji je naveo: „Me|utim, ni ovi Nemawini sinovi ne istraja{e u bratskim odnosima do kraja nego zarativ{i jedan protiv drugoga stupi{e u kolo onih za koje maloprije rekosmo da su zbog vlastoqubqa i pokvarene prirode zaboravili svoju krvnu vezu. Pokazav{i se ja~im, Vukan otjera Stefana sa vlasti i iz otaxbine.“118 Poslije Stefanovog protjerivawa, Vukan je dao potpuno odrije{ene ruke rimskoj Crkvi. Kraq Imre je traìo od pape Ino}entija da proglasi Vukana za kraqa. U tom smislu, papa je u martu 1203. godine pravio planove da po{aqe jednog biskupa sa teritorije Ugarske, da bi ovaj na Vukanovoj teritoriji vlastelu i sve{tenstvo li{io zakletve carigradskom patrijarhu. Do ove misije me|utim nije do{lo. Nagli upad Bugara izbacio je uticaj Ugara u Srbiji, i povratio Stefana u wu u qeto iste godine. Krsta{i katolici, formirav{i na teritoriji Vizantije tzv. Latinsko Carstvo, ~ak su poku{ali i da fingiraju zna~ewe i formu nekada{wih carigradskih patrijarha. Oni ustoli~avaju tzv. latinske patrijarhe. Prvi od wih bio je Mle~anin Tomazo Maro117. Kao nap. 25, str. 162-164. 118. Kao nap. 72, str. 166.

107

zini. Godine 1207, na tajanstven na~in umro je Kalojan prilikom opsade Soluna. Wegova smrt dovela je do gra|anskog rata u Bugarskoj. Me|utim, donekle je olak{ala poloàj Srbije. Prvi razlog Savinog povratka, bio je direktna posqedica latinskog uticaja u Carigradu. Hilandar je stavqen pod jurisdikciju jednog od katoli~kih biskupa 1205. godine. Drugi razlog bio je spre~avawe sukoba Stefana i Vukana. Savin povratak u Srbiju zna~io je mnogo. Centar duhovnog ìvota postaje opet manastir Studenica. No, i pored toga, Sava nije mogao odvratiti Stefana od pribliàvawa papi. Sve to imalo je vrhunac u dobijawu kraqevskih znaka od strane pape Honorija ÀÀÀ. Papski legat do{ao je u Srbiju i krunisao Stefana, sa zvawem „Stephanus, dominus Servie sive Rasie“. Po jednoj verziji, Stefanovo pribliàvawe katoli~anstvu, bilo je pod utucajem wegove ène, koja je bila unuka mleta~kog du`da Enrika Dandola, i uop{te pod uticajem Mle~ana, koji su kod pape lobirali za Stefana. Znatno ranije, Stefan se razveo od vizantijske princeze Jevdokije. Zvani~an razlog bila je prequba. I Stefanovo krunisawe je prili~no u izvorima konfuzno i nedore~eno, ba{ kao i ono Mihaila Vojislavqevi}a. Kao prvi izvor Stefanovog krunisawa uzima se ve} pomiwani arhi|akon Toma. Me|utim u zvani~nim registrima pape Honorija, nema podataka o krunisawu. U wih je une{eno jedno Stefanovo pismo od 1220. godine, u kome se on tituli{e kao kraq Srbije, Dukqe, Travunije, Dalmacije i Huma, i uvjerava papu u svoju odanost, i traì blagoslov za svoju krunu i zemqu, i preporu~uje svoga izaslanika episkopa Metodija.119 Po svoj prilici, ni Sava nije mogao sprije~iti Stefanovo pribliàvawe katoli~anstvu. Sava se 1217. godine opet vratio na Svetu Goru. Neki istori~ari vide razloge Savinog napu{tawa Srbije, upravo zbog neslagawa sa Stefanovom prokatoli~kom politikom. Drugi opet tvrde, da je stvarni autor Stefanovog pisma papi bio upravo Sava, i da je tada Srpska Crkva ve} izvojevala autokefalnost, ali da Sava nije èlio konfrontaciju sa papom. Godine 1219, Sava je krenuo u Nikeju u Malu Aziju, gdje je bila prestonica tzv. Nikejskog Carstva, koje je sebe smatralo dràvnopravnim nasqednikom Vizantije, a patrijarh u Nikeji nasqednikom carigradskog patrijarha. Savin odlazak u Nikeju ima potvrdu u dva osnovna izvora, ìtijima Domentijana i Teodosija. Wihov opis motiva Savinog odlaska u Nikeju, boravka tamo, same 119. Kao nap. 25, str. 168-169. 108

pozicije cara i patrijarha, i davawa autokefalnosti Srpskoj Crkvi razlikuju se u detaqima. U oba pomenuta ìtija nema pomena Nikeje. âk se javqa krupna gre{ka. Teodosije navodi da je Sava oti{ao u „u carski grad Konstantinov“, {to je neta~no, jer je Konstantinopoq ili Carigrad tada bio pod vla{}u krsta{a. Vjerovatno je Teodosije poistovje}ivao Carigrad sa Nikejom u smislu zna~ewa prestonice. Postupak Savinog zahtjeva za dobijawe arhiepiskopije, tj. autokefalnosti Srpske Crkve Domentijan opisuje ovako: „Skrbno i pe~alno mi je, caru, jer moja zemqa nema svoga arhiepiskopa, a jo{ mnoge zemqe su okolo ota~astva mi u oblasti dràve na{e, no nijesu napredne boànstvenim ispravqewem.“120 Teodosije je po obi~aju op{irniji, i navodi: „Jedan nam je nedostatak, {to nemamo svoga arhiepiskopa da osve}uje u na{oj zemqi i da u~i o Gospodu. Toga radi molim milosr|e Va{e krotosti, da dobijemo po molbi o ovom, da ti carstvo zapovijedi svetome ocu vaseqenskom patrijarhu, da jednoga od bra}e moje osveti za arhiepiskopa zemqi na{oj, za osve}ewe na{e i pohvalu Va{ega blago~a{}a.“121 Sam ~in birawa srpskog arhiepiskopa je tako|e razli~it po pisawu Domentijana i Teodosija. Po kanonima, izbor se mora vr{iti od nekoliko kandidata. U tome smislu, Domentijan kao da smatra sasvim normalnim da to samo bude Sava. On ne opisuje sam na~in izbora, nego reakciju cara na Savino protivqewe da on bude arhiepiskop. Car tako kaè: „Ne protivi se toliko blagodati Svetog Duha, nije ti dostojno protiviti se Bo`joj zapovijesti“...122 Izbor arhiepiskopa je zapravo vr{en izme|u bratije koju je sa sobom poveo Sava u Nikeju. Zbog toga Teodosije opisuje: „S rado{}u i veselom du{om ispuni}u tvoju molbu, ali ho}u da vidim koga brata kaè{, i, ako ga Bog blagovoli u du{i mojoj, re}i }u, a takav treba da je vrlo dostojan... Oci moji a bra}a tvoja svi su ~asni i sveti, ali nijesam vrlo uvjeren da su oni dostojni tolike visine ~ina i apostolskog sjedi{ta. Tebe pak samog s Bogom izabra du{a moja, jer se tvoj ìvot iz mladosti ne pokri mnogima od nas.“ Sava je odricao odre|ewe za arhiepiskopa, govore}i da nije dostojan toga zvawa. Poslije duèg ubje|ivawa, u kome je car pozvao i patrijarha, Sava je kona~no pristao.123 120. Kao nap. 80, str. 114. 121. Kao nap. 66, str. 132. 122. Kao nap. 80. 123. Kao nap. 66, str. 132-133.

109

Posebno pitawe je na koji je na~in su{tinski potvr|ena autokefalnost Srpske Crkve? Domentijan je kra}i. On navodi da patrijarh dade „novoposve}enom i duhovno ro|enom sinu svome sve potrebe wegova preosve}enoga ~ina, i svoj najpre~asniji {tap (palicu, èzal) sa svakom boànskom vla{}u napisav{i mu svaku zapovijest u svu vaseqenu.“ Gratka Gramata koju je Sava dobio od patrijarha, moè se smatrati Tomosom o autokefalnosti Srpske Crkve, jer je Sava potvr|en za „arhiepiskopa svih srpskih i pomorskih zemaqa.“ Svrhu progla{ewa Save za arhiepiskopa, i status wegove Crkve Domentijan je {ire opisao ovako „isprosi blagoslov od ~asnog patrijarha i od svega sabora vaseqenskoga, tako da vi{e ne ide opet drugi arhiepiskop u vaseqenu na osve}ewe, no samo da vr{i wegovo spomiwawe me|u prvima, i da bude samoosve}en u ota~astvu wegovu, kao {to je ovo i Bo`jom pomo}u samodràvno. Po istom ~inu i ovo satvori da je sa obje strane bezbri`no, no da se sastane taj sam arhiepiskop sa saborom svojih episkopa i tako da osve}uju sebi arhiepiskopa.“124 Teodosije tako|e biqeì sami ~in priznavawa autokefalnosti Srpske Crkve: „I sveti patrijarh, umoqen od cara, napi{e blagoslov, da vi{e ne dolaze od srpske zemqe u Konstantinov grad, kada ho}e da osvete sebi arhiepiskopa, nego da taj arhiepiskop sa saborom svojih episkopa to u~ini, ili pak da se sami episkopi sakupe i da osvete sebi arhiepiskopa. Rukom i ustima patrijarha i svi arhiepiskopi, mitropoliti i episkopi blagoslovi{e Svetoga, i blagoslovi{e i one koji }e po wemu biti, i zapovijesti blagoslovene, potpisav{i svaki svojom rukom, predado{e Svetome.“125 Teodosije u nastavku svoga opisa potvrde autokefalnosti Srpske Crkve, tako|e pravi opet gre{ku: „Ja German, vaseqenski patrijarh, arhiepiskop Konstantinova grada, novoga Rima“... German tada nije bio vaseqenski patrijarh, nego Manojlo À Saranten (1217-1222), a German je wegov nasqednik, i bio je patrijarh do 1240. godine. Tituli{u}i Germana kao arhiepiskopa Konastantinova grada, Teodosije je vjerovatno mislio na tradiciju carigradskih patrijarha, iako je odnosni patrijarh tada bio u Nikeji, i nije mogao imati nikakve veze sa Konstantinopoqem, jer su u wemu bili krsta{i-katolici, i fingirani latinski patrijarsi. Priznawe autokefalnosti Srpske Crkve me|u istori~arima i crkvenim kanoni~arima bilo je predmet ~iweni~nog sporewa. 124. Kao nap. 80, str. 116. 125. Kao nap. 66, str. 134.

110

Ta okolnost iskori{tena je u posqedwe dvije decenije u Crnoj Gori, od strane nekih istori~ara i publicista, za grube manipulacije, u svrhu osporavawa ne samo svetosavskog i srpskog karaktera Mitropolije Crnogorsko-primorske, nego i uop{te crkveno-kanonske legalnosti Srpske Crkve. Kako je ve} nazna~eno, krsta{i-katolici su 1204. godine zauzeli Carigrad (Konstantinopoq), i uni{tili Vizantiju, tj. tzv. prvo vizantijsko carstvo. Na wegovoj teritoriji nastalo je nekoliko krsta{kih dràva. U poku{aju da fingiraju kontinuitet crkvenog legaliteta carigradskih patrijarha, krsta{i-katolici u saradwi sa papom, ~ak progla{avaju tzv. latinske patrijarhe u Carigradu. Ve} je bilo govora, na pojedinim teritorijama Vizantije, koje nijesu dospjele pod vlast krsta{a, formiraju se tri dràve, koje poku{avaju da o~uvaju dràvno-pravni kontinuitet Vizantije, tj. pozivaju se na wega, i smatraju sebe wegovim nastavqa~em. Paralelno sa time, dvije od ovih dràva, poku{avaju da o~uvaju i crkveno-pravni kontinuitet Carigradske Patrijar{ije, pozivaju}i se na wu, i predstavqaju}i sebe kao direktne nastavqa~e toga kontinuiteta. Tako se stvaraju dva centra vizantijske dràvnosti i crkvenosti, onaj u Nikeji, i onaj u Epiru. Oni ne samo da se sukobe sa krsta{ima-katolicima, nego osporavaju jedan drugoga, u ciqu preuzimawa primata u slu~aju vaspostave Vizantije u opciji protjerivawa krsta{a. Tako je za cara u Nikeji krunisan 1208. godine Teodor À Laskaris. Krunisawe je obavio novoizabrani patrijarh Mihailo ÀÁ Avtorijan. Istovremeno je Mihailo À iz dinastije An|ela osnovao epirsku dràvu sa istom te`wom. Tako je do{lo ne samo do sukobqavawa ovih dràva, nego i do sukoba na crkvenom nivou, izme|u Nikejske Patrijar{ije, i Ohridske Arhiepiskopije. Mihaila À An|ela, naslijedio je wegov polubrat Teodor À Komnin. Izborom Dimitrija Hometijana za ohridskog arhiepiskopa, po èqi Teodora À An|ela do{lo je do stalnih jurisdikcijskih sukoba dviju crkava. Hometijan je 1225. godine krunisao u Solunu Teodora À An|ela, a to je odbio da u~ini solunski mitropolit Konstantin Mesopotamit. Ina~e, vaqa napomenuti da je Teodor À An|el bio tast Savinog sinovca Radoslava, koji je bio najstariji sin Stefana Prvovjen~anog. Teritorije srpske dràve, do progla{ewa autokefalnosti Srpske Crkve bile su pod jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije. U jednom od prethodnih poglavqa, ve} je nazna~eno, da je Ohridska Arhiepiskopija prakti~no formirana kao bugarska crkva, i to jo{ u vrijeme cara Samuila. Wenu utemeqenost nije priznao Samuilov protivnik Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“. Me|utim, 111

~im se obra~unao sa Samuilom i skr{io wegovu dràvu, on je opet nanovo utemeqio Ohridsku Arhiepiskopiju, kako bi preko we u crkvenom smislu imao kontrolu nad zna~ajnim dijelom Balkana. U istoriografiji se uglavnom uzima, da su tzv. Nikejsko Carstvo, kao i Nikejska Patrijar{ija bili su{tinski kontinuitet vizantijske dràvnosti i isto~ne crkvenosti. Sa druge strane, uslijedili su poku{aji epirskih vladara da se i oni prikaù kao takvi. Stoga je ohridski arhiepiskop Dimitrije Hometijan bio vjerska marioneta Teodora À An|ela Komnina, koja mu je trebala posluìti da se na samovoqan na~in proglasi carem. Teodor je u stvari nastojao da Ohridska Arhiepiskopija preuzime kontinuitet Carigradske Patrijar{ije, tim prije, {to je solunski mitropolit Konstantin Mesopotamit odbio da ga kruni{e za cara. Sa druge strane, podaci koje nude Domentijan i Teodosije svakako se kao izvori moraju li{iti apologetike u vezi sa Savom. To naro~ito vaì za bratski i srda~an odnos cara i nikejskog patrijarha prema Savi, kao i sam izbor Save za arhiepiskopa, u kome on nudi svoje pratioce, pa zatim odbija da se prihvati zvawa arhiepiskopa. Svakako da je Sava i po{ao u Nikeju sa namjerom da ga tamo proglase za arhiepiskopa, i da izdejstvuje autokefalnost Srpskoj Crkvi. Domentijanova i Teodosijeva pisawa uop{tenog smisla, da je on tamo oti{ao toboè radi manastirskih poslova, zvu~e prili~no neubjedqivo. Car i patrijarh u Nikeji svakako su imali svojih dràvno-crkvenih razloga da proglase autokefalnost Srpske Crkve. Oni su potpuno opravdano ra~unali, da }e prije ili kasnije do}i do sloma krsta{kih dràva na tlu Vizantije, i da }e se obnoviti wena dràvnost i crkvenost. U dràvnopoliti~kom smislu dràva Stefana Prvovjen~anog ve} je bila me|unarodno priznata od pape, a samim tim i potpuni dràvni pandam epirskoj dràvi. Kako je Ohridska Arhiepiskopija bila ekspozitura epirskih vladara, Nikejska Patrijar{ija je svakako vidjela interes da se Crkva u Srbiji osamostali, i da ona bude neka vrsta wene crkvene ekspoziture. Upravo takvu namjeru osujetio je Sava, bez obzira {to je dobio potvrdu autokefalnosti iz tog centra. Teodosije jasno pi{e da se Sava direktno obratio caru, da on potvrdu autokefalnosti Srpske Crkve ne smatra u tome smislu, da svaki novi arhiepiskop mora dolaziti u Nikeju na hirotoniju (mada on navodi ne Nikeju nego „Konstantinov grad“) „nego da se ondje osveti od svojih episkopa“. Podrazumijeva se da misli na hirotoniju od svoje autokefalne crkve, a shodno kanonima. Taj momenat Teodosije opisuje ovako: „A car, ~uv to, promijeni lice svoje zbog visoke molbe, jer i patrijarhu i svima blago112

rodnicima bje{e sasvim neugodno. Jer ho}ahu da ih osve}ewem i vla{}u crkvenom imaju pokornim sebi, poslu{nim i daronosnim. „O~igledno je nikejski patrijarh imao upravo takav plan, da od Srpske Arhiepiskopije napravi, svjetovno tuma~eno, vazalnu crkvu. Otpor ~istoj hirotoniji na bazi potpuno autokefalne crkve, o~igledno je postojao kod patrijarha i wegove jerarhije, ali je to car prekratio, ~im Teodosije daqe nastavqa „pa, ako je i s mukom uti{ao one koji negodovahu, u~ini Svetome po molbi.“126 Tako je Sava Nemawi} u potpunosti postigao autokefalnost Srpske Crkve u rangu Arhiepiskopije 1219. godine. On dakle nije imao ni pri samom odlasku u Nikeju neku polovi~nu namjeru, ve} namjeru da sa nezavisno{}u srpske dràve, napravi i paralelu sa nezavisnom crkvom. Weno ure|ewe je stoga izdejstvovano po unutra{wem kanonskom poretku, a daqwa potpuna autokefalnost je ispoqavana od svoje jerarhije shodno kanonima. Prvobitna namjera nikejskog patrijarha o poluzavisnoj Srpskoj Crkvi, ~iji bi arhiepiskopi dolazili kod te stolice na hirotoniju nije se ispunila. Ovakvi oblici poluzavisnih crkava, kod srpskog naroda mogu se pratiti prakti~no do po~etka HH vijeka. Poslije nasilnog i nekanonskog ukidawa tzv. Druge Srpske Crkve ili Pe}ke Patrijar{ije od strane sultana Mustafe ÀÀÀ 1766. godine, ~itave srpske oblasti bile su pod jurisdikcijom Carigradske Patrijar{ije (izuzev Mitropolije Cetiwske i Karlova~ke). îtav razvitak sticawa autokefalnosti Crkve u Srbiji tokom HÀH vijeka, imao je po~etni period upravo sa takvim scenarijom. Crkva u Makedoniji i Bosni i Hercegovini prakti~no je u{la sa takvim statusom u unifikaciju Srpske Crkve 1921. godine. Sava Nemawi} je dakle izdejstvovao autokefalnost Srpske Crkve u istinskom smislu unutra{weg kanonskog ure|ewa. Tako pravilo ~etvrto svetog vaseqenskog sabora nikejskog (dakle upravo nikejskog) od 325. godine kaè: „Episkop treba u op}e da bude postavqen od sviju episkopa, koji su u eparhiji, a ako je to mu~no, ili zbog kakve hitne potrebe, ili zbog daqine puta, neka se barem tri na jedno mjesto sakupe“...127 Prakti~no istovjetno je i pravilo trinaesto sedmog pomjesnog sabora carigradskog, odrànog 394. godine, u kome stoji: „Da episkop ne moè biti postavqen, nego od mnogih, a ako je potreba, tri da postavqaju episkopa.“128 126. Isto. 127. Nikodim, episkop dalmatinski, Pravila Pravoslavne Crkve s tuma~ewima, kw. À, Novi Sad, 1895, 175. 128. Nikodim, episkop dalmatinski, Pravila Pravoslavne Crkve s tuma~ewima, kw. ÀÀ, Novi Sad, 1896, 143.

113

Aspekti diskusije o kanoni~nosti progla{ewa autokefalnosti Srpske Crkve ovim ~iwenicama se ne zavr{avaju, nego se vra}aju na sam ~in progla{ewa autokefalije. Teritorije Srbije bile su pod crkvenom jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije, a ve} je navedeno kako je ona nastala. Weno izvori{te je opet Carigradska Patrijar{ija. Upravo Samuilov poku{aj da mimo we proglasi autokefalnost Ohridske Arhiepiskopije, Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“ nije priznao, a sa wime ni Carigradska Patrijar{ija. Kao {to je Vasilije u dràvno-svjetovnom smislu progla{ewe Samuila za cara smatrao uzurpacijom zvawa i dijela vizantijskih teritorija, tako je i ovu Samuilovu Arhiepiskopiju smatrao crkvenom uzurpacijom i samoprogla{ewem. Kad je Vasilije likvidirao Samuilovu dràvnu tvorevinu progla{ava sa Carigradskom Patrijar{ijom istu takvu Arhiepiskopiju-Ohridsku, daju}i joj crkveni legitimitet. Ohridska Arhiepiskopija, vi{e je nego jasno, nije jedna od pet izvornih Crkava Hri{}anstva, u koje spadaju i Carigradska i Rimska. Zato se ni izdvajawe Srpske Arhiepiskopije iz we ne moè smatrati uzurpacijom i nekenonskim ~inom. Izvori{te autokefalije Srpske Crkve je dakle Nikejska Patrijar{ija, koja je o~igledno nasqednica Carigradske, ili je su{tinski Carigradska, samo pod nenormalnim okolnostima katoli~ke uzurpacije Carigrada. Savin brat Stefan, stoga nije sam za sebe proglasio crkvu na svojoj dràvnoj teritoriji autokefalnom, kako je to u~inio ranije Samuilo, niti je to u~inio Sava. U smislu crkvene jurisdikcije, Sava nije tako|e imao nikakve veze sa Ohridskom Arhiepiskopijom, jer je bio svetogorski monah, a Sveta Gora nije bila pod jurisdikcijom ove Arhiepiskopije. Kona~no, zahvaquju}i Savinom posredovawu, i Crkva u Bugarskoj je progla{ena autokefalnom 1235. godine, a do tada je tako|e bila pod jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije. Najo{triji protivnik ovog Savinog ~ina bio je sasvim razumqivo ohridski arhiepiskop Dimitrije Hometijan. On je uputio jedno pismo Savi. Sa stanovi{ta crkvene korespodencije u smislu va`nosti i posqedica, ono prakti~no nema nikakav zna~aj. Ono dakle nije bilo kakav sinodski akt ili odluka, odluka o ra{~iwewu, odluka o odlu~ewu (predavawu prokletstvu) i sl. Moè se smatrati da je to prakti~no privatno protestno pismo i ni{ta vi{e. U wemu Hometijan Savi pi{e: „Odavno nam je stigao glas o tvojoj ~asnosti... Ve} si se preko granica pro~uo kao slavan me|u monasima.” U istom pismu me|utim Hometijan negira same svoje stavove prema Savi, optuùju}i ga „kao prestupnika zapovijesti 114

svetih i boànskih kanona i kao naru~ioca i smutiteqa crkvenog ustava.“ Nikejski patrijarh je o{tro reagovao na ovo Hometijanovo pismo, upozoravaju}i ga da se ne mije{a u ingerencije Patrijar{ije, i sada ve} autokefalne Srpske Crkve. Potom se Hometijan smirio, pogotovo poslije poraza wegovog politi~kog patrona Teodora À An|ela, kome je uostalom i dugovao hirotoniju, od bugarskog cara Jovana Asena. Savu Nemawi}a su uostalom priznali i svi ostali patrijarsi izvornih Crkava Hri{}anstva, i to:antiohijski, jerusalimski i aleksandrijski, kao i ~itava pravoslavna Vaseqena. Kako?Tako {to su sa wim kao sa srpskim arhiepiskopom sasluìvali, kada je putovao dva puta u Svetu Zemqu na hodo~a{}a.129 Savin povratak u Srbiju nije bio brz. On je iz Nikeje oti{ao na Svetu Goru, gdje je primije}en sa jo{ ve}om va`no{}u nego ranije, a sada ve} kao arhiepiskop jedne autokefalne Crkve. Domentijan i Teodosije biqeè masovne posjete svetogorskog mona{tva Savi po dolasku, u stvari povratku na Svetu Goru. âk uzimaju}i u obzir objektivnu kritiku istorijskih izvora, pa i onih iz domena crkvene istorije, i li{ewa svih apologetskih detaqa kod Domentijana i Teodosija, mora se priznati, da je Sava ve} tada bio izuzetna li~nost u Pravoslavqu Balkana, ili jedan od nekoliko najzna~ajwih qudi epohe sredwovjekovnog Pravoslavqa uop{te. Poslije nekog vremena Sava je oti{ao sa Svete Gore i do{ao u Solun, u manastir Filokal, ~iji je bio jedan od ktitora. U to vrijeme mitropolit u Solunu je bio Konstantin Mesopotamit. Solun je tada jo{ uvijek bio pod vla{}u krsta{a, a 1224. godine wime je zavladao ve} pomiwani Teodor An|el, svjetovni patron Dimitrija Hometijana. Za Savin boravak u Solunu od izuzetnog zna~aja je nastanak Krm~ije. Ona se moè smatrati osnovom srpskog crkvenog zakonodavstva. Me|u istori~arima postoje polemike kako je nastala Krm~ija, tj. da li je wu pisao li~no Sava, nadzirao rad pisawa i davao uputstva, ili je samo preveo? Sude}i po 129. O samom progla{ewu Save za arhiepiskopa i ovoj problematici detaqnije u radovima: Radoslav Gruji}, Pravoslavna Srpska Crkva, Beograd, 1920; \oko Slijep~evi}, Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, kw. À, Beograd, 1991; Branko Grani}, Odgovori ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Hometijana na pitawa srpskog kraqa Radoslava, Svetosavski zbornik, kw. ÀÀ: Izvori, Beograd, 1939; Georgije Ostrogorski, Pismo Dimitrija Hometijana Sv. Savi, Svetosavski zbornik, kw. ÀÀ: Izvori, Beograd, 1939; Blagota Garda{evi}, Kanoni~nost sticawa autokefalnosti Srpske Crkve 1219, Beograd, 1977. 115

Domentijanu i Teodosiju kao izvorima, Sava je makar djelimi~no u~etvovao u stvarawu Krm~ije. Spisak polemi~ara je zaista dug. To su: Ivan Sreznevski, Vatroslav Jagi}, Ni}ifor Du~i}, Stojan Novakovi}, Nikodim Mila{, Georgije Leti}, Vladimir ]orovi}, Sergije Troicki itd. Sava je iz Soluna krenuo u Srbiju, gdje je ve} na granici sa~ekan od naro~itog izaslanstva, koje je poslao wegov brat Stefan, koji je bio u bolesni~koj posteqi. Sava se pro{av{i granicu uputio u Studenicu. Postoje indikacije da se Sava iz Soluna u Srbiju uputio sa ve} oformqenim mi{qewem gdje treba da bude sjedi{te Srpske Arhiepiskopije? To je bio manastir @i~a. Bio je smje{ten u maloj plodnoj ravnici na u{}u rijeke Ibra u Zapadnu Moravu. Kasnije se na udaqenosti od @i~e na otprilike jedan sat hoda, zasnovala varo{ Karanovac, koja je poslije progla{ewa Milana Obrenovi}a za kraqa preimenovana u Kraqevo. Tu je bila velika crkva „doma Spasova“. Jo{ tokom ovog vijeka, manastir je usqed ratova opusto{en i spaqen. Ve} prvi Savin nasqednik Arsenije À, premjestio je stolicu Arhiepiskopije na izlasku iz pe}ke Bistrice, u plodnoj kotlini Bijelog Drima, na mjestu sa nekoliko pe}ina. Otuda i ime ovoga mjesta-Pe}. Izvori o prvobitnoj organizaciji Srpske Crkve su malobrojni i prili~no konfuzni. Prvo pitawe wene organizacije je to, da li je Sava odredio episkope na samostalnom, ~isto crkvenom saboru, ili je to uradio na svjetovno-crkvenom saboru, uz prisustvo i saglasnost svoga brata Stefana. Domentijan ne pomiwe sabor. On samo navodi da u @i~i Sava „izabra tu od svojih u~enika bogorazumne i bogoboja`qive i ~asne muève koji mogu upravqati po boànstvenom zakonu i po predawu svetih apostola, i ~uvati ukazawa svetih bogonosnih otaca. I osjetiv{i ih satvori ih episkopima, i raspisav{i krajeve ota~astva svojega, i posla svakoga od wih u svoju enoriju po dostojanstvu kako koga zna|a{e, nau~iv{i ih bogopodobno i predav{i im svakome zakonske kwige.“130 Teodosije pi{e da je u @i~i koja nije jo{ bila ìvopisana, Sava poslije pono}ne liturgije „od u~enika svojih koje zna|a{e kao dostojne i podobne, osve}iva{e za episkope, i postavqa{e svakoga za svaku stranu, nazivaju}i ih apostolskim u~iteqima, u~iniv sve koliko treba{e, s boànskom vla{}u osve}ivawa.“ Poslije ovoga uslijedila su Savina pou~avawa novih episkopa u savjetima. Po svr{etku @i~e, organizovan je veliki svjetovno crkveni sabor. Stefan je sakupio svjetovnu vlastelu, a Sava „sa130. Kao nap. 80, str. 126. 116

zove opet svoje episkope, igumane i sve crkvene sluìoce, i svi se sabra{e u velikoj crkvi u @i~i, u arhiepiskopiji.“ Tada je i Stefan progla{en kraqem ili krunisan. O tome Teodosije navodi „prepasa ga i ukrasi bagrenicom i biserom i vjen~a ~asnu glavu wegovu vijencem carstva, i, pomazav ga mirom, nazva ga u Bogu samodrìvim kraqem srpskim.“131 Otuda se u istorijskoj terminologiji i Stefan naziva „Prvovjen~ani“. O broju episkopija koje je Sava ustanovio, tako|e me|u istori~arima postoje polemike. I tu je spisak polemi~ara poprili~an. S obzirom da Domentijan i Teodosije uop{te ne pomiwu broj episkopija, i koje su to, jedini izvor je Sintagma Matije Vlastara, zapravo jedan wen kratki odlomak. U wu je une{ena poveqa o osnivawu episkopija, izdata od samih Save i Stefana. Ovu Sintagmu je 1453. godine prepisao |akon Damjan u koporinskom manastiru. Kako Sintagma u originalu nije sa~uvana, polazi se od vjerodostojnosti prepisa Sintagme. Uzimaju}i wu kao jedini izvor, Sava je osnovao osam episkopija: Zetsku, Ra{ku, Hvostansku, Humsku, Topli~ku, Budimqansku, Dabarsku i Moravi~ku. Izostavqena je dakle Prizrenska. Rasprave o broju episkopija kre}u se od sedam, osam, devet, pa ~ak i do dvanaest, kako je tvrdio Jovan Raji}. Istina on nije znao za Vlastarevu Sintagmu. Pada u o~i da nije uvr{tena Prizrenska Episkopija. Smatra se da je protestno pismo Dimitrija Hometijana upu}eno Savi u maju 1220. godine. Ono je bilo inspirisano uklawawem prizrenskog episkopa koji je ina~e bio Grk sa katedre, i postavqawem novoga - Srbina. Teritorija dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske, ulazila je u sastav tri episkopije: Zetske, Budimqanske i Humske. Sjedi{te Zetske Episkopije bilo je u manastiru Arhangela Mihaila na poluostrvu Prevlaci kod dana{weg Tivta. Prvi zetski episkop bio je Ilarion. On se smatra i osniva~em manastira na ostrvu Vrawini na Skadarskom jezeru. Tokom prve decenije svoga rada, Sava je pored Dimitrija Hometijana dobio jo{ jednoga novog, uslovno re~eno ako ne protivnika, a ono oteàvaoca djelovawa. Stefan Prvovjen~ani upokojio se 24. septembra 1228. godine. Po svjedo~ewu Teodosija, u samrtnom ~asu, Sava je Stefana zamona{io, dav{i mu ime Simon. Taj momenat opisan je ovako: „Po tom ga sveti arhiepiskop ukrasi svetim i an|eoskim i velikim likom ino{tva, imenovav ga Simon monah mjesto Stefan. Tada i najstarijeg sina wegovog Rado131. Kao nap. 66, str. 138-140.

117

slava privede ruci wegovoj i Sveti zapovijedi da wemu preda kraqevstvo.“132 Radosavqeva vladavina donijela je Srbiji konfuzno stawe. Istori~ari ocjewuju da je u relativno kratkoj vladavini 12281234. godine bio nesposoban vladar, koji je na kraju i li~no tragi~no zavr{io. Majka mu je bila Jevdokija, k}erka epirskog vladara Teodora An|ela, koji je bio svjetovni patron Dimitrija Hometijana. Stoga se najblaè moè re}i, da je Radoslav bio grkofil. Za vrijeme wegove vladavine, u sjenci svoga epirskog djeda, on je Srbiju prakti~no pretvorio u gotovo poluvazalnu epirsku dràvu, i doveo u opasnost i opstanak Srpske Arhiepiskopije. Ima istori~ara koji smatraju, da je malo hvalilo, da i u formalno-pravno-crkvenom pogledu opet podredi Srpsku Arhiepiskopiju Ohridskoj. Ko zna kako bi se daqe u dràvnom-crkvenom pogledu razvijala sudbina Srbije i wene Crkve, da Teodora nije potukao 1230. godine godine bugarski vladar Asen ÀÀ. On je osvojio ve}i dio epirske dràve. Poslije Teodorove propasti, Radoslav je izgubio svaki oslonac. Wegov mla|i brat Vladislav postao je Asenov zet. Svakako da je Sava ve} od ranije bio pritisnut i nezadovoqan Radoslavqevom grkofilskom politikom. Po propasti Teodora, sa novim oro|avawem sa Asenom, ta grkofilska politika zamijewena je probugarskom. Ubrzo po Savinom odlasku, srpska vlastela svrgnula je Radoslava, i proglasila Vladislava za kraqa. Kao {to je u Radoslavqevo vrijeme Srbija prakti~no bila epirska poluvazalna teritorija, tako je sada postala i bugarska. Asen se ~ak i potpisivao kao vladar Srbije. Radoslav je nesumwivo bio nesposoban vladar, ne samo pod velikim uticajem svoga djeda po majci, nego i svoje ène. âk i za krute sredwovjekovne prilike i pravila, ova èna bi se mogla smatrati raspusnicom i bludnicom, kojoj je Radoslav bio samo sredstvo i na~in obezbje|ivawa lagodnog ìvota. Teodosije je konstatovao za Radoslava „da se poslije pokori èni, od koje i postrada umom“. Sve to dovelo je do sukoba Radoslava i Vladislava „a vlastela, uznegodovav{i zbog maloumqa wegova, odstupi{e od wega i pri|o{e mla|emu bratu wegovu Vladislavu.“134 Prema Teodosiju, Sava je poku{avao da pomiri bra}u, ali u tome nije uspio. 132. Kao nap. 25, str. 69. 133. Kao nap. 66, str. 150. 134. Nav. dj., 156. 118

Po svrgavawu, Radoslav je pobjegao u Dubrovnik sa ènom, gdje je po~etkom februara 1224. godine izdao Dubrov~anima jednu povequ, sa obe}anim povlasticama, ako se vrati na presto. Potom je la|om otplovio u Dra~. Tu je doìvio najgore trenutke. Teodosije o tome navodi: „Radi qepote ène wegove zavi|ahu mu, i poslije malo dana bi li{en te zlonamjerne i lukave ène, jer bje{e druga Dalila, kao prva Sampsonu. I ova se na|e gre{na svome krasnom gospodaru, jer po voqi wenoj, Frug veliki koji vlada{e gradom, ote je od wega, i na wega se okomi da ga potpuno ubije.“ Usqed ovakve situacije, Radoslav je pobjegao nazad u Srbiju, gdje je bio toplo i o~inski primqen od Save, na{av{i o~insku utjehu. Ubrzo ga je Sava zamona{io, a o tome Teodosije pi{e „ukrasi ga an|eoskim i ino~kim likom, nazvav ga Jovan monah mjesto Radoslav“. Iako Teodosije navodi da Jovan „poìvje bogougodno“, wemu se ubrzo u izvorima gubi trag.135 Sava je postupio na na~in toliko svojstven za sukobe vladara u sredwem vijeku, tj. porodi~nim sukobima oko krune. Poraènog pretendenta ili vladara je zamona{io, da bi o~uvao jedinstvo i stabilnost dràve. Pojava toliko puta vi|ena prije i poslije, ne samo u srpskim zemqama, nego i uop{te. Potom je krunisao Vladislava za kraqa. On je vladao od 1234. do 1243. godine. Osnovao je manastir Mile{evu. Pomagao je i svetogorske manastire. Sava se na saboru u @i~i, na neki na~in odrekao arhiepiskopskog poloàja, „i izabra jednog od u~enika svojih, Arsenija jeromonaha, za koga ispitnije zna|a{e da je ukra{en bezlobno{}u i pravdom vi{e od drugih, muà predostojna u svem koji se uvijek boji Boga i bri`qivo ~uva wegove zapovijedi.“136 Potom je Sava oti{ao na hodo~a{}e u Jerusalim. Vratio se preko Nikejskog Carstva kopnenim putem, a onda je la|om preko Crnog mora do{ao u Bugarsku. Tu je bio u posjeti caru Asenu ÀÀ. Upokojio se u bugarskoj prestonici Trnovu 12. januara 1236. godine, te je sahrawen u novosagra|enoj crkvi ~etrdeset mu~enika. Ve} sqede}e godine, wegov sinovac Vladislav posjetio je tasta Asena, i na povratku prenio Savine posmrtne ostatke u Srbiju, i sahranio ih 6. maja 1237. godine u Mile{evi.137

135. Nav. dj., 157. 136. Nav. dj., 158. 137. Kao nap. 25, str. 172-176.

119

ZETSKA EPISKOPIJA (MITROPOLIJA) OD OSNIVAWA DO PADA POD OSMANSKU VLAST 1. Osvrt na istoriju Srpske Crkve od osnivawa do pada pod osmansku vlast

O

snovni izvor za djelovawe Srpske Crkve u prvih 112 godina, tj. od osnivawa do wenog sticawa statusa Patrijar{ije, je djelo „@ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih.“ Sastavqa~ ovog djela je arhiepiskop Danilo ÀÀ. Sasvim je sigurno da on nije u potpunosti sastavio ovo djelo, nego da je ono dopisivano. Danilo je najvjerovatnije sastavio ìvote arhiepiskopa od Arsenija do Save ÀÀÀ. Prvi nastavqa~ je sastavio ìvote Nikodima i Danila ÀÀ, a drugi Joanikija, Save i Jefrema.1 Za ovo vrijeme se izmijewalo jedanaest arhiepiskopa. Za jedan broj wih ima veoma malo podataka. Sa prvim ve}im pro{irewima srpske dràve do{lo je i do pove}awa broja episkopija. Ve} je nazna~eno, me|u istori~arima postoje podjele, koje se episkopije u Srpskoj Crkvi mogu smatrati izvornim, tj. ustanovqenim od Save. U tom pogledu nema spora za Zetsku Episkopiju, da je ona izvorna. Smatra se da je za vrijeme kraqa Milutina, kada su se desila prva ve}a pro{irewa srpske dràve, ustanovqeno jo{ nekoliko episkopija. To su bile: Lipqanska, Kon~uqska, Limska, Ma~vanska, Brani~evska i Beogradska. Milutin je 1282. godine definitivno osvojio Skopqe, i ubrzo je ustanovqena i Skopska Episkopija. Ona je po progla{ewu Patrijar{ije postala prvostepena Mitropolija.2 Sa druge strane osnivawe jednog broja ovih episkopija u smislu crkvene tradicije je upitno. One svakako mogu biti novoosnovane u smislu pripadnosti Srpskoj Crkvi. Neke od wih imale su i stariju crkvenu tradiciju, pa su u stvari obnovqene. Tako se smatra da je Beogradska Episkopija mogla u}i u sastav Srpske Crkve globalno u Milutinovo vrijeme, a jo{ uè u Dragutinovo. Ar1. Nikola Radoj~i}, O arhiepiskopu Danilu ÀÀ i wegovim nastavqa~ima, Beograd, 1935. 2. Konstantin Jire~ek-Jovan Radoni}, Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952, 64; Radoslav Gruji}, Skopska Eparhija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko -slovena~ka, kw. ÀÁ, Zagreb, 1929, 161.

120

hiepiskop Danilo biqeì da je tu ve} postojala mitropolitska crkva, kada je Beograd u{ao u sastav srpske dràve, i da ju je pohodila kraqica Simonida. Tako je po svoj prilici ova Episkopija obnovqena na temeqima neke starije Mitropolije. Beograd je bio sjedi{te i stjeci{te najva`nijih puteva na Balkanu, pa je sasvim realno da se u wemu vrlo rano oformila mitropolija.3 U doba Stefana De~anskog ustanovqena je i Ni{ka Episkopija. U jednom od prethodnih poglavqa navedeni su razlozi premije{tawa sjedi{ta Arhiepiskopije 1251. godine, iz manastira @i~e u Pe}. Obnova Vizantije 1261. godine, i stalna unutra{wa dinasti~ka i crkvena trvewa u woj, donijela su novi period borbe za crkvenu emancipaciju Srpske Crkve. Vizantijska dràvna i crkvena politika imala je od obnove ove dràve stalni dualizam. Jedan je bio ~isto izvorni:vizantijsko-pravoslavni. Drugi je bio plod svih pote{ko}a funkcionisawa ove dràve, suo~ene sa teritorijalnim tendencijama balkanskih naroda prema woj, u prvom redu Srba i Bugara, a sa istoka Turaka i Persijanaca. Ovaj pravac je poku{avao na}i protiv teù Srbiji i Bugarskoj u katoli~kim dràvama u wihovom zale|u, a u crkvenom smislu u sklapawu unije. Pripadnik toga pravca bio je i vizantijski car Mihailo ÁÀÀÀ Paleolog. On je u avgustu 1272. godine potvrdio stare poveqe koje je izdao Ohridskoj Arhiepiskopiji jo{ prilikom wenog obnovqewa po~etkom HÀ vijeka vizantijski car Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“. Po ovim poveqama znatan dio teritorija Srpske i Bugarske Crkve na{ao se pod jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije. No, ovaj wegov ~in nije imao nikakvo operativno dejstvo. Bio je to samo ~in nemo}nog kaprica. Mihailo je i{ao i daqe. Papi Grguru H Mihailo je poslao neka falsifikovana pisma, u kojima su srpski arhiepiskop i bugarski trnovski patrijarh, navodno carigradskom patrijarhu Josifu, potvrdili spremnost za uniju. Na Saboru u Lionu 7. juna 1274. godine, pojavilo se vizantijsko izaslanstvo na ~elu sa Georgijem Akropolitom. Ono je iznijelo tvrdwu da Srpska i Bugarska Crkva nijesu dobile autokefalnost u skladu sa kanonima, i traìlo od pape da interveni{e u ciqu uspostavqawa pune jurisdikcije Ohridske Arhiepiskopije. Ovaj poku{aj uni{tewa Srpske i Bugarske Crkve nije uspio, a Mihailo je uskoro i poginuo. U na{oj istoriografiji razvile su se rasprave oko Mihailovih pisama papi, sa navodnim pristankom ~elnika Srpske i Bugarske Crkve za uniju. U tome su pred3. Lazar Mirkovi}, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih od arhiepiskopa Danila ÀÀ, Beograd, 1935, 73. 121

wa~ili Stanoje Stanojevi} i Nikola Radoj~i}. Su{tina ovih rasprava bilo je utvr|ivawe ~iweni~nog stawa, jesu li te potvrde zaista bile falsifikati, ili je ubrzo kod samih ~elnika Srpske i Bugarske Crkve do{lo do predomi{qewa?4 U periodu od 1264. do 1276. godine, na arhiepiskopskom poloàju Srpske Crkve izmijenila su se tri arhiepiskopa, i to: Sava ÀÀ (ina~e ~etvrti sin Stefana Prvovjen~anoga), Danilo À i Joanikije À. Sava ÀÀ i Joanikije À bili su Hilandarci i hodo~asnici u Jerusalim. Istoriografija je do{la do vrlo skromnih podataka o Danilu À. Na poloàju je bio vrlo kratko, od 8. februara 1271. do jeseni 1272. godine. U svojim ìtijima Danilo ÀÀ je samo na dva mjesta konstatovao da je wegov imewak „radi nekog slu~aja“ bio smijewen sa poloàja.5 Suvi{e bi bilo naivno pomisliti da je Danilo ÀÀ bio smijewen radi nekog ispada ili propusta li~ne prirode. O~igledno se on suprostavqao planovima kraqa Uro{a À, da u svojoj dràvi sebi pot~ini i Pravoslavnu i Katoli~ku Crkvu, i da ih pretvori u oru|a svoje dràvne politike. Polemike po ovome pitawu naro~ito su vodili Stanoje Stanojevi} i Miloje Vasi}. Svjetovni uticaj na srpske arhiepiskope, pa ~ak i wihovo smjewivawe treba shvatiti sa svom sloèno{}u prilika onda{weg sredweg vijeka i feudalizma, i obostranih proìmawa uticaja svjetovne vlasti na crkvu, i obrnuto. U prilog tome ide i ~iwenica, da je i Joanikije À odstupio sa arhiepiskopskog poloàja kao pristalica Uro{a À, kada je ovaj 1276. godine bio zba~en sa vlasti.6 Geneza borbe Pravoslavqa i Katoli~anstva na teritoriji nemawi}ke dràve bila je duga. Ona datira jo{ od Nemawinih sinova, pa se produàva kroz ~itav HÀÀÀÀ i po~etak HÀÁ vijeka. âk i u doba cara Du{ana ona ima izvjesnih naznaka. Slobodno re~eno, istoriografija biqeì niz slu~ajeva koketirawa Nemawi}a sa papama, a u ciqu uspostavqawa unije. îtav ovaj proces treba shvatiti sa kriti~no{}u i nau~nom analiti~no{}u, i povezati ga, kako je ve} nazna~eno sa prilikama u i oko dràve Nemawi}a, pa ~ak i u {irem evropsko bliskoisto~nom kontekstu. Majka kraqeva Milutina i Dragutina, tj. èna kraqa Uro{a À - Jelena, ~itavog svog ìvota ostala je nepopustqiva katolkiwa. Rodom Anùjka, iz francuske dinastije koja je stolovala u Itali4. Dragutin Anastasijevi}, Lionska Unija, Narodna encioklopedija srpsko-hrvatsko -slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 572-573; Konstantin Jire~ek-Jovan Radoni}, Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952, 184; Kao nap. 3, str. 83. 5. Kao nap. 3, str. 208, 218. 6. Konstantin Jire~ek-Jovan Radoni}, Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952, 63.

122

ji, pitawe je da li je uop{te i pre{la u Pravoslavqe kada se udala za Uro{a? Istina, ona je pomagala pravoslavne manastire, ali je obnavqala i podizala nove katoli~ke, naro~ito u zetskom primorju. Za vrijeme Milutinove vladavine biqeè se ~ak ~etiri wegova poku{aja sklapawa unije sa papama, od kojih je najozbiqniji 1308. godine. Za{to do unije nije do{lo, ima vi{e razloga. Nemawi}i su ipak bili svjesni da se Pravoslavqe neizbrisivo od Save ukorijenilo ne samo u Ra{koj, nego i u kontinentalnim djelovima Zete, a i kasnijih teritorija ka istoku, koje su bile u sastavu vizantijske i bugarske dràve. Svakako da su Nemawi}i koji su razmatrali uniju imali prvenstveno svjetovno-dràvne razloge, a ne neke razloge sentimentalno-vjerske motivacije. Nepobitno su i srpski arhiepiskopi imali velikog udijela u o~uvawu Pravoslavqa, pa su i sami Nemawi}i koji su razmatrali uniju, bili svjesni da bi do{li u opasnost da izgube vlast, ukoliko bi se odlu~ili na taj ~in. Od jedanaest arhiepiskopa Srpske Crkve, tj. od Save do uzdizawa u rang Patrijar{ije, ~ak za wih sedam se pouzdano zna da su bili hilandarski monasi. Hilandar je tako|e bio neizbrisivo izvori{te i utvrdi{te Pravoslavqa u nemawi}koj dràvi.7 U vrijeme trzavica i mogu}nosti vo|ewa unionisti~ke vjerske politike, isticalo se nekoliko arhiepiskopa, koji su prelomno uticali da do toga ne do|e. Jedan od oblika suprostavqawa tome, bila je i grkizacija Srpske Crkve. To je naro~ito karakteristi~no za arhiepiskopa Danila ÀÀ. On je u Pe}i otvorio mona{ku {kolu u kojoj su gr~ki monasi ~inili ve}inu, a biqeì se i mno{tvo crkvenih kwiga na gr~kom jeziku. U Pe}i je i podigao crkvu Svete Bogorodice, koja se zove Odigitrija carigradska, praznik Uspenija.8 Uvo|ewe gr~kog Pravoslavqa bilo je tako na neki na~in odbrana od mogu}nosti unije. Prvi srpski arhiepiskop poslije Save Nemawi}a bio je Arsenije, i to od 1234. godine. Upokojio se 28. oktobra 1266. godine. Kako biqeì Danilo ÀÀ, Arsenije je bio „od sremske zemqe“. Ovaj pojam ne treba identifikovati sa kasnijim Sremom. Pod ovom obla{}u u to vrijeme Nemawi}a smatrao se kolubarski i ma~vanski kraj. Ne zna se gdje se i kada Arsenije zamona{io. Bio je Savin u~enik i vaspitanik, i pro{ao je dug put sluèwa uz Savu. Nije bio hilandarac. Jedno vrijeme bio je eklesijarh, tj. monah koji je 7. Dragutin Anastasijevi}, Sveta Gora u pro{losti i sada{wosti, Srpski kwièvni glasnik, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1907; Kao nap. 3. 8. Kao nap. 3, str. 280-281. 123

bio odgovoran za ~uvawe hrama, i ~itav proces organizovawa slu`be. Analiziraju}i spise Domentijana i Danila ÀÀ, vidi se da ga je Sava prakti~no postavio za arhiepiskopa, a da nije bio biran od ostalih episkopa. Bez obzira na to, neki istori~ari podijeqeni su u mi{qewima o na~inu Arsenijevog izbora, tj. da li je on zaista postavqen od Save, ili biran za arhiepiskopa. U ovim raspravama predwa~e istori~ari nekoliko generacija: Ni}ifor Du~i}, Stanoje Stanojevi}, Vladimir ]orovi} itd. Iz navedenih spisa vidi se da je Sava odluku o imenovawu novog arhiepiskopa donio po{to je obi{ao sve episkopije. Kriti~ki-nau~no analizirano i sagledano, Sava je po svoj prilici najprije obavio neku vrstu inspekcionog putovawa po svim episkopijama Srpske Crkve, i donio zakqu~ke o radu episkopa. Domentijan i Danilo biqeè i niz karakteristika iz Arsenijevog ìvota, koje svjedo~e o velikom crkvenom podvi`niku. Iako Arsenije nije bio episkop, nego jeromonah, Sava se o~igledno opredijelio za wega, jer je on prakti~no bio wegov mona{ki pitomac, u~enik i sqedbenik, u ~ije se crkvenoorganizacione i li~ne kvalitete dosta puta uvjerio.9 Spisi Teodosija Hilandarca svjedo~e da je zapravo arhiepiskop Arsenije bio inicijator prenosa Savinih posmrtnih ostataka iz Trnova u Srbiju, koje je operativno izvr{io kraq Vladislav, te da je Arsenije na granici Srbije organizovao sve~ani do~ek. Tri godine prije smrti Arsenije se razbolio. Vjerovatno se radilo o te{kom sr~anom ili mo`danom udaru. Istori~ari nijesu mogli da identifikuju mjesto gdje ga je to zadesilo, u smislu geografske lokacije. Mjesto se zove Crn~a. Tvrdwe se kre}u od Hercegovine, preko Kraqeva, do Lima kod Bijelog Poqa. O~igledno je da je Arsenije i{ao po nekom crkvenom poslu. Po ranijoj èqi i planu, Arsenije je sahrawen u Pe}i. Sedam godina po upokojewu, Arsenije je progla{en za sveca. Wegov kult se iz Srbije pro{irio u Rusiju jo{ u HÀÁ vijeku. Wegove mo{ti bile su u Pe}i do 1724. godine. Istori~ari nemaju podataka kada su i za{to odatle odnijete? Po svoj prilici bilo je to zbog opasnosti od Turaka. Tokom HÁÀÀÀ vijeka wegove mo{ti bile su vi{e puta preno{ene iz manastira u manastir. Godine 1920, prenijete su iz manastira Kosijereva u manastir @drebaonik kod Danilovgrada u Bjelopavli}ima. Sveti Arsenije Sremac slavi se u Srpskoj Crkvi 20. oktobra po starom, a 10. novembra po 9. Kao nap. 3, str. 178, 182-185, 187; Lazar Mirkovi}, Spisi Svetoga Save i Stevana Prvoven~anog, Beograd, 1939, 48-76-77. 124

novom kalendaru. Slu`ba posve}ena wemu nalazi se u Srbqaku. Lik arhiepiskopa Arsenija ostao je sa~uvan u manastiru Matej~i u Ariqu, i Krivoj Reci na Kopaoniku.10 Arhiepiskopa Arsenija naslijedio je Sava ÀÀ. U crkvenoj istoriografiji daju se naslutiti neke sumwe u identitet wegovog oca, s obzirom da se uzima da mu je otac bio Stefan Prvovjen~ani, tj. da je Sava ÀÀ bio ro|eni bratani} Save À (Svetog Save). Ro|en je 1200. ili 1201. godine. Postao je rano monah, i pripadao je grupi srpskih arhiepiskopa, tzv. hilandaraca. Bio je i u Svetoj zemqi. Po povratku odatle, opet je boravio u Hilandaru. Prije izbora arhiepiskopa bio je humski episkop, te se kao takav pomiwe 1254. godine. Me|u istori~arima postoje sporewa, da li je Sava ÀÀ uop{te bio humski episkop, i da li je hirotonisan poslije Arsenije smrti 28. oktobra 1266. godine, kako tvrdi npr. Ni}ifor Du~i}. Danilo ÀÀ koji je i sam bio humski episkop, ne pomiwe Savu kao humskog episkopa, dok se kao takav sasvim sigurno nalazi u drugim izvorima. Sporewe je i koliko je godina Sava ÀÀ bio arhiepiskop?Ono proizilazi iz momenta hirotonije. Nije prihvatqivo da je Arsenije u vrijeme svoje bolesti, kada je gotovo ili potpuno bio nesposoban za arhiepiskopske poslove, obavqao tu djelatnost. Kao period wegovog arhiepiskopovawa, uzima se sedam ili osam godina. Vjerovatno je Sava ÀÀ hirotonisan ve} za Arsenijevog ìvota, a Arsenije je svjostveno kasnijem ure|ewu i praksi u Crkvi, bio neka vrsta umirovqenog arhiepiskopa.11 Sava ÀÀ sahrawen je u manastiru Svetog Apostola u Pe}i. Postoje indikacije da je bio progla{en za sveca, mada se danas u Srpskoj Crkvi ne {tuje kao takav. Wegov lik ostao je sa~uvan u: Sopo}anima, De~anima, Gra~anici i Pe}i. Savu ÀÀ naslijedio je Danilo À, o kome je ve} bilo govora. On je bio arhiepiskop samo do jeseni 1272. godine. Nije utvr|en ni mjesec. U nekim izvorima postoje indikacije da je tako|e bio hilandarac, pa ~ak i iguman manastira Hilandara. Me|u istori~arima su se razvile rasprave zbog ~ega je Danilo odstupio sa arhiepiskopskog poloàja? Ve} je napomenuto da je mogu}e da je to bilo zbog protivqewa kraqu Uro{u À, da se otvoreno mije{a u rad Crkve. Ostaje i u samim izvorima nejasno, da li je Danilo odmah na10. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 220; Stanoje Stanojevi}, Arhiepiskop Arsenije, Glasnik istoriskog dru{tva u Novom Sadu, kw. Á, sv. 3, Novi Sad, 1932, 12-13, 337. 11. \or|e Radoji~i}, Ko je otac Save ÀÀ, Bogoslovqe, god. À, Beograd, 1926, 343; \oko Slijep~evi}, Humsko-hercegova~ka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219. do kraja HÀH veka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939, 268-269; 125

slijedio Savu ÀÀ ili je to u~inio Joanikije À? Mogu}e je da je Danilo bio ~ovjek kraqa Dragutina, te da je arhiepiskop postao kada se Joanikije À privremeno uklonio sa ovoga poloàja kao Uro{ev pristalica. Sve to navodi na zakqu~ak da je hirotonisan na nekanonski na~in. Joanikije À bio je arhiepiskop od 1272. do 1276. godine, a umro je 1279. Rano je postao monah. Sli~no odnosu Arsenija prema Savi À, Joanikije À je imao isti odnos prema Savi ÀÀ. Bio je wegov pitomac i u~enik. Joanikije je svakako bio hilandarac, pa ~ak i ekonom i iguman ovog manastira. Na molbu Save ÀÀ u Jerusalimu je posve}en za |akona i jeromonaha od strane jerusalimskog patrijarha. Poslije iznenadnog smjewivawa Danila À, po spisima Danila ÀÀ, preglo se u nalaèwu novog arhiepiskopa. Tako je Joanikije À izabran na saboru. Bio je privrènik kraqa Uro{a À, pa ~ak i vi{e od toga - prijeteq. Poslije poraza u bici kod Gacka od sina Dragutina, Uro{ À se slijede}i stari obi~aj zakalu|erio i postao monah Simon. Umro je 1280. godine, i sahrawen je u svojoj zadu`bini Sopo}anima. Ako se spisi Danila ÀÀ li{e apologetike i hri{}ansko-romanti~arskog pristupa, objektivan crkveni istori~ar bi o napu{tawu arhiepiskopskog poloàja Joanikija À mogao ste}i dva osnovna zakqu~ka. Prvi je da je Joanikije À na neki na~in bio primoran od novoga kraqa Dragutina da odstupi sa arhiepiskopskog poloàja. Drugi je, da budu}i da je bio li~ni privrènik i prijateq kraqa Uro{a À, nije imao ni voqe ni èqe da bude arhiepiskop uz novog kraqa, nego da se slijede}i sudbinu svoga prijateqa i sam povukao.12 Ostaje nejasno prema tvrdwama Danila ÀÀ, da li je Joanikije À oti{ao kod Uro{a À, tj. monaha Simona u Hum, i da su tu zajedno ìvjeli jedno vrijeme kao monasi, ili je direktno oti{ao u Pilot, izme|u Skadra i Prizrena gdje je i umro? U Pilotu su posmrtni ostaci Joanikija À leàli dvije godine i devet mjeseci, kada su prenijeti u Sopo}ane, gdje je i Uro{ À sahrawen. Inicijator svega ovoga je bila èna kraqa Uro{a À, a majka novoga kraqa Dragutina Jelena Anùjska. Vjerovatno je ovaj ~in bio inspirisan velikim li~nim prijateqstvom biv{eg kraqa i biv{eg arhiepiskopa. Prema Danilu ÀÀ, posmrtni ostaci na|eni su netrule`ni, {to je bio motiv da se proglasi za sveca, a ~itav proces prenosa ostataka iz Pilota u Sopo}ane, koji su relativno blizu, trajao je dva mjeseca, i pravdan je zimskim vremenom i no{e12. Stanoje Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas SKA, CLÀÀÀ, Beograd, 1933, 54; Kao nap. 3, str. 18, 220. 126

wem ostataka ru~no. Me|u istori~arima postoji nekoliko dilema i rasprava po ovom pitawu. Kao dan upokojewa Joanikija À uzima se 28. maj, koji je i datum wegove kanonizacije. Kao drugi datum sa kojim se operi{e je 27. april. Mogu}a je i varijanta da su posmrtni ostaci Joanikija À sahraweni u Sopo}anima 27. aprila. Drugi momenat sporewa je kada je i ko izvr{io kanonizaciju Joanikija À? Jedna grupa izvora ga ne pomiwe kao sveca, a druga da.13 Iako se Joanikije À povukao sa arhiepiskopskog poloàja, novi arhiepiskop nije izabran sve do wegovog upokojewa. Novi arhiepiskop postao je Jevstatije À. On je obavqao ovo zvawe od 1279. do 1286. godine. Slijede}i podatke Danila ÀÀ o wemu, Jevstatije je vjerovatno bio iz neke vlastelinske porodice iz Budimqa, te je od djetiwstva budu}i dobrog materijalnog poloàja svojih roditeqa, imao i kvalitetno obrazovawe. Od mladosti je pokazao veliko intetresovawe za mona{ki ìvot, i bio vrlo revnostan u obavqawu mona{kih du`nosti. Zamona{io se u manastiru Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci. Mona{ki ~in primio je od zetskog episkopa Neofita. Pripadao je grupi srpskih arhiepiskopa tzv. hilandaraca, i bio je i iguman ovog manastira. Bio je i u Jerusalimu, gdje je po zapisima Danila ÀÀ kod wega bila velika dilema, da li da se uop{te vrati na Svetu Goru? Jevstatije À je na saboru sve{tenstva i mona{tva izabran za arhiepiskopa. On se dvoumio da li da primi taj ~in, ali je to u~inio na navaqivawe kraqa Dragutina. Odigrao je zna~ajnu ulogu u regulisawu odnosa izme|u Dragutina i Milutina, naro~ito prilikom Milutinovog stupawa na presto 1282. godine. Duè je bolovao, te se tuma~ewe Danila ÀÀ da je sazvao sabor moè shvatiti dvojako. Prvo, da je svjestan svoga skorog kraja okupio episkope i mona{tvo radi svoje sahrane, a drugo da bi jo{ za ìvota obezbijedio izbor novog arhiepiskopa. Upokojio se 4. januara 1286. godine. Po sopstvenoj èqi, i u ve} pripremqenoj grobnici, sahrawen je u manastiru @i~i. Wegov nasqednik arhiepiskop Jakov prenio mu je posmrtne ostatke u Pe}, zbog nesigurnosti poloàja @i~e usqed ratova. Prilikom prenosa, tijelo mu je prona|eno netrule`no. Svecem je progla{en ve} 1329. godine. Mo{ti su mu bile u Pe}i do 1739. godine, kada su bile prenijete u Crnu Reku.14 13. Stanoje Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas SKA, CLÀÀÀ, Beograd, 1933, 54; S. Stanojevi}, Nav. dj, 55; Kao nap. 3, str. 200, 221, 224-225, 227-228, 231, 234-235. 14. Kao nap. 3; Radoslav Gruji}, Jevstatije Á, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatskoslovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 131; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 374, br. 1501. 127

Poslije upokojewa Jevstatija À novi episkop je postao Jakov, od 1286. do 1292. godine. Danilo ÀÀ ne saop{tava dan i mjesec Jakovqevog upokojewa. Vjerovatno je to bilo u proqe}e 1292. godine. Ne zna se kada je i kako Jakov uvr{ten u red svetiteqa Srpske Crkve, ali je to svakako u~iweno.15 Od 1292. do 1309. godine srpski arhiepiskop je bio Jevstatije ÀÀ. Izabran je poslije 3. februara 1292. godine, a upokojio se 16. avgusta 1309. godine. Iako se biografije srpskih arhiepiskopa od Jevstatija ÀÀ i daqe zvani~no vode u autorstvu Danila ÀÀ, istori~ari su nepobitno utvrdili da je ve} od wegove biografije autor prvi i bezimeni, tj. neutvr|eni Danilov nastavqa~. Jevstatije ÀÀ je obnovio manastir @i~u, a u izvorima ima ozbiqnih indikacija, da je obavqao za kraqa Milutina i diplomatske misije, borave}i u primorju, naro~ito u sporovima sa Dubrovnikom. Od vremena arhiepiskopa Jevstatija ÀÀ, u sastav Srpske Crkve u{le su nove episkopije: Zve~anska, Limska (sa sjedi{tem u manastiru Svetih Apostola Petra i Pavla) i Skopska. Vrlo brzo po upokojewu, Jevstatije ÀÀ progla{en je za sveca.16 Poslije wega arhiepiskop je postao Sava ÀÀÀ, i bio je na tom poloàju od 1309. do 1316. godine. I on je pripadao grupi tzv. hilandaraca. Pro{ao je put od igumana manastira Hilandara, preko prizrenskog episkopa, do arhiepiskopa. Izvr{io je èqu Save À (Svetog Save) da Srpska Crkva daje pomo} Kareji. Posebnom darovnicom potvrdio je darovnicu kraqa Milutina manastiru Hilandaru. Postoje podaci o aktivnom u~e{}u arhiepiskopa Save ÀÀÀ uz kraqa Milutina, na izgradwi manastira Bawske. Manastir je me|utim zavr{en poslije upokojewa Save ÀÀÀ. Izgleda da je kraq Milutin jo{ za ìvota Save ÀÀÀ proteìrao Danila ÀÀ da bude arhiepiskop po wegovom upokojewu, i poslao ga kod wega. To nije izvr{eno po upokojewu Save ÀÀÀ, a Danilo ÀÀ postao je humski episkop. Sava ÀÀÀ upokojio se 23. jula 1316. godine, i nije progla{en svecem.17 Savu ÀÀÀ naslijedio je od 1317. do 1324. godine Nikodim. Bio je postri`nik manastira Hilandara, te se tako moè re}i da je i on pripadao grupi hilandaraca, a bio je i iguman ovog manastira. U 15. Kao nap. 3, str. 244; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 13, br. 27. 16. Kao nap. 3, str. 245, 254, 283; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀÀ, 140-kw. ÀÁ, 5; Stanoje Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas SKA, CLÀÀÀ, Beograd, 1933, 68-69. 17. Kao nap. 3, str. 246; Q. Stojanovi}, Nav. dj., kw. À, 21, br. 50; S. Stanojevi}, Nav. dj, 71. 128

prili~no konfuznoj biqe{ci jeromonaha Gevrasija, navodi se da je Nikodim bio iz „zemqe ra{ke, zvane srpske“. Nikodimov u~iteq bio je arhiepiskop Danilo ÀÀ. I on je dao jednu prili~no konfuznu i vi{esmisleno tuma~e}u informaciju o Nikodimu, u vezi sa kraqem Milutinom. Iz we se ~ak moè zakqu~iti da je bio sin Milutinov (mogu}e i vanbra~ni), iako istoriografija ta~no odre|uje Milutinovu djecu. Mogu}e je da je bio u nekom srodstvu Milutinu, jer je bio vrlo prisan sa wim, {to pokazuju neki kasniji doga|aji. Vaìo je kao veliki sqedbenik i po{tovaoc djela Svetog Save, te je sa gr~kog preveo Tipik Svetoga Save Osve}enoga. Jo{ dok nije bio arhiepiskop, ve} iguman manastira Hilandara, po nalogu kraqeva Dragutina i Milutina i{ao je za Carigrad. Proteìrao je delegaciju hilandarskih monaha kod Milutina, koja se zalagala za davawe oprosta wegovom sinu Stefanu (kasnijem De~anskom) i dozvolu povratka u Srbiju. Kasnije je on 6. januara 1321. godine i krunisao De~anskog. Istori~ari su samo naga|ali zbog ~ega Danilo ÀÀ nije izabran za arhiepiskopa, iako ga je proteìrao kraq Milutin, nego Nikodim? Danilov nastavqa~ je naveo da je dugo traèn novi arhiepiskop, i da je tek tre}i put izabran. To o~igledno navodi na zakqu~ak, da Milutin nije mogao pred arhijerejskim saborom da obezbijedi izbor svoga {ti}enika, i da je Srpska Crkva ve} tada imala punu nezavisnost u odnosu na svjetovnu vlast. Arhiepiskop Nikodim upokojio se 12. maja 1324. godine. Vrlo brzo progla{en je za sveca, i napisana mu je Slu`ba.18 Od svih srpskih arhiepiskopa poslije Svetog Save najvi{e ima podataka o Danilu ÀÀ, koji je naslijedio Nikodima od 1324. do 1337. godine. To je sasvim razumqivo, jer je Danilovu biografiju pisao neidentifikovani, ali sasvim je jasno nastavqa~ wegovog djela, koji je nesumwivo bio wegov {ti}enik i u~enik. Ukratko prezentovano, ne zna se gdje se i kada rodio Danilo ÀÀ, ni kako mu je bilo svjetovno ime? O~igledno je bio iz vlastelinske porodice, ~im je bio pa` i pratioc kraqa Milutina. Prilikom jednog putovawa, do{av{i u manastir Sopo}ane, posredstvom jednog kalu|era pobjegao je u manastir Svetog Nikole u Kon~uqu na Ibru, i tu se zamona{io. Jevstatije ÀÀ ga je rukopoloìo za jeromonaha, i bio je godinu i po u wegovoj }eliji. Potom je poslat u Hilandar, gdje je postao i iguman. Jedno vrijeme bio je i u isposnici Svetoga Save u Kare18. Kao nap. 3, str. 115, 126, 247, 275, 286; Q. Stojanovi}, 23, br. 52; S. Stanojevi}, 73, 76.

129

ji. U èqi da ga proteìra za novog arhiepiskopa, kraq Milutin je doprinio da Danilo ÀÀ postane bawski episkop 1313. godine, i tu ~uvar kraqeve riznice. Nije se dugo zadrào na tom poloàju, nego se vratio u Hilandar. Potom je postavqen za humskog episkopa, a sjedi{te ove Episkopije bilo je tada u manastiru Svetih Apostola Petra i Pavla na Limu. Za kraqa Milutina obavqao je va`ne diplomatske misije. Izabran je za arhiepiskopa 14. septembra 1324. godine, i bio je na tom poloàju do 19. decembra 1337. godine. Obnovio je manastir @i~u. Jedna od najva`nijih karakteristika wegove biografije je pisawe djela „@ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih“, koje je od neprocjewive vrijednosti za izu~avawe srpske sredwovjekovne svjetovne i crkvene istorije. Podigao je u Pe}i crkvu Svete Bogorodice Odigitrije i crkvu Svetog Nikole. Tu je okupqao gr~ke monahe, koji su se bavili prepisiva~kom djelatno{}u, i pisawem novih crkvenih kwiga. Odigrao je li~no va`nu ulogu u posredovawu kod kraqa Milutina, za povratak wegovog sina Stefana (De~anskog) u Srbiju.19 Danilov nasqednik bio je Joanikije od 3. januara 1338. godine. On je do izbora bio logotet kraqa Du{ana. Ve} sam wegov izbor, 19. Kao nap. 3, str., 244, 254, 257, 270, 273, 276, 278-279, 288; \oko Slijep~evi}, Humsko-hercegova~ka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219. do kraja HÀH vijeka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939, 270; Miloje Vasi}, Arhiepiskop Danilo ÀÀ-monah i umetnik, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. ÁÀ, sv. 2, Beograd, 1926, 243-244; Nikola Radoj~i}, O arhiepiskopu Danilu ÀÀ i wegovim nastavqa~ima, predgovor u djelu: Lazar Mirkovi}, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa... O ovoj problematici detaqno pogledati radove: Teodor Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemawi}koj dràvi, kw. À, Beograd, 1931, 233; Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd, 1912, 677; Sergije Troicki, Crkveno-politi~ka ideologija svetosavske Krm~ije i Vlastarove Sintagme, Glas SANU, CCXÀÀ, Beograd, 1953, 200; Ilarion Zeremski, Iz istorije pe}ske patrijar{ije, Sremski Karlovci, 1931, 15; Aleksandar V. Solovjev, Zakonodavstvo Stefana Du{ana, cara Srba i Grka, Skopqe, 71; Mihailo Dini}, Du{anova carska titula u o~ima savremenika, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice Zakonika cara Du{ana, Beograd, 1946, 105; Stojan Novakovi}, Zakonik Stefana Du{ana, Beograd, 1898, 4-5; Dragoslav Strawakovi}, Srbi i Bugari u pro{losti, Glasnik srpske pravoslavne crkve, br. 9, Beograd, 1946, 157; Ni}ifor Du~i}, Istorija srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1894, 142; Rajko Veselinovi}, Patrijarh Joanikije, Glasnik srpske pravoslavne crkve, br. 9, Beograd, 1946, 371; Radoslav Gruji}, Pe}ka patrijar{ija, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 371; Miodrag Jugovi}, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih, Bogoslovqe, god. ÀÁ, Beograd, 1934, 253-272; \oko Slijep~evi}, Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, kw. 1, Beograd, 1991, 160-163. 130

kao svjetovnog lica, navodi da je Du{an zaobi{ao arhijerejski sabor. U Joanikijevo vrijeme, srpska dràva bi}e uzdignuta iz ranga Kraqevine u rang Carevine. [to je jo{ va`nije, za wegov period vezuje se uzdignu}e ranga Srpske Crkve od Arhiepiskopije u Patrijar{iju, tj. ovaj ~in prethodi}e uzdignu}u dràve u Carevinu. Ovaj ~in izazva}e crkveni sukob sa Carigradskom Patrijar{ijom. Pozadina ovog sukoba ima {ire obja{wewe, a reakcija Carigradske Patrijar{ije je umnogome bila uslovqena svjetovnim interesima vizantijske dràve. Oko ovog pitawa u istoriografiji su se razvile ~itave rasprave nekoliko generacija op{tih i crkvenih istori~ara. Imena:Ni}ifora Du~i}a, Todora Taranovskog, Stojana Novakovi}a, Sergija Troickog, Ilariona Zeremskog, Aleksandra Solovjeva, Mihaila Dini}a, Dragoslava Strawakovi}a, Rajka Veselinovi}a, Radoslava Gruji}a, Miodraga Jugovi}a, \oka Slijep~evi}a samo su neka od niza. Svi navedeni, a i drugi, mawe ili vi{e, u svojim raspravama i radovima, dotakli su se ove tematike. U sada{wici je ona predmet grube manipulacije i insinuacije, ~itavog jednog novog istoriografskog i istoriografsko-publicisti~kog pravca, zasnovanog na potpunom negirawu srpskog i pravoslavnog identiteta Crne Gore, a u poku{aju unija}ewa Crnogoraca. Ukratko re~eno, u ~emu je su{tina sukoba Srpske Crkve sa Carigradskom Patrijar{ijom? Kako je ve} nazna~eno, ona je nesumwivo u svjetovnom pitawu, sukoba dvije dràvne ideje: srpske i vizantijske, i uticaju svjetovnih vlasti na crkvena pitawa. Vizantijski car Jovan Á Paleolog imao je devet godina, kada mu je umro otac Andronik ÀÀÀ 15. aprila 1341. godine. Regentstvo je preuzela majka Jovana Á Ana Savojska, ali je 1342. godine po~eo gra|anski rat, koji je poveo Jovan ÁÀ Kantakuzin u borbi za vlast. Gra|anski rat je okon~an 1347. godine, kada je sklopqen ugovor izme|u Jovana Á i Jovana ÁÀ 8. februara 1347. godine. Prema ovom ugovoru Jovan Á imao se u svemu pokoravati Jovanu ÁÀ u upravqawu dràvom. Poslije isteka od deset godina, imala se izvr{iti podjela vlasti. Me|utim, Jovan ÁÀ je poklawao djelove dràve ~lanovima svoje porodice, prvenstveno svome sinu Matiji, kome je poklonio dio Trakije, {to Jovanu Á nije odgovaralo. Jovan ÁÀ je po~etkom 1351. godine povratio od Srba makedonske tvr|ave: Veriju, Edesu i Ginekokastron. Solun je prepustio na upravu svome tastu bugarskom caru Androviku Asenu. Tada je Jovan Á stupio u pregovore sa carem Du{anom, budu}i da je Du{an bio upoznat sa sukobom Paleologa i Kantakuzina za vlast. Du{an je ponudio Jovanu Á da se „spremno bori zajedno sa wim i povrati otetu o~insku vlast.“ 131

Ovo je uostalom potvrdio kasnije i Jovan ÁÀ Kantakuzin, u svom djelu, koje se sa stanovi{ta moderne identifikacije izvora, moè tretirati kao neka vrsta memoara. ûv{i za ovo, Jovan ÁÀ je poslao majku Jovana Á Anu Savojsku u Solun, da odvrati sina od pregovora sa Du{anom, {to je ova i uspjela, jer se Jovan ÁÀ obavezao da }e ga proglasiti za svoga nasqednika, i da }e mu odmah prepustiti Enos i gradove Halkidika u Gr~koj. No, ovoga obe}awa Jovan ÁÀ se nije dugo drào, iako je jo{ 1347. godine svoju k}er udao za Jovana Á, i postao mu tast. Jovan ÁÀ je htio da proglasi za cara svoga sina Matiju, ali je patrijarh Kalist odbio da ga proglasi za cara, i jo{ ranije oti{ao iz Patrijar{ije. Dana 14. avgusta 1354. godine, Jovan ÁÀ je sazvao sabor, koji je po wegovoj èqi svrgnuo Kalista, i za novog patrijarha proglasio mitropolita Iraklije-Filoteja, koji je 1354. godine krunisao Matiju za cara. No, to nije dugo trajalo, jer je Jovan Á uspio da se uz pomo} \enovqana iskrca u Carigrad 22. novembra iste godine, i primora Jovana ÁÀ da se drì ugovora, da }e mu poslije deset godina dati dio vlasti. Tome je doprinijela i carigradska svjetina, koja se okrenula protiv Jovana ÁÀ, i primorala ga na abdikaciju 3. decembra. Ubrzo je Jovan ÁÀ primoran da se zamona{i u manastiru Mangana, i dobio je mona{ko ime Joasaf. Patrijar{ijsko zvawe povra}eno je Kalistu, koji je 1364. godine do{ao u Ser, sa namjerom da izvr{i pomirewe sa Srpskom Crkvom, ali je tu umro. Godine 1375, u Prizrenu, srpskom carskom gradu, pro~itana je odluka o izmirewu Crkava, tj. odluka patrijarha Filoteja. Tada ve} odavno car Du{an nije bio ìv, a ni wegov nasqednik Uro{. Srpsko Carstvo se u momentu ovoga izmirewa ve} bilo raspalo, a vizantijsko je bilo na rubu propasti. Turci su uveliko po~eli prodirati na Balkansko poluostrvo, a bitka na Marici je bila okon~ana u wihovu korist. Oni su se ve} nalazili na teritorijama srpske a i vizantijske dràve. Za razmatrawe ove problematike, potrebno je sagledati jo{ nekoliko bitnih ~iwenica. Jovan ÁÀ Kantakuzin bio je uzurpator vizantijskog prestola, i tipi~an predstavnik krupnog feudalca koji se bori za vlast, {to je bilo toliko ~esto u periodu sredweg vijeka. O wegovoj vjerolomnosti u vezi ugovora u~iwenog sa Jovanom Á ve} je govoreno. Brojnim krupnim feudalcima toga doba, u borbi za vlast, jedina svetiwa je bio wihov trenutni interes. Pored toga {to nije imao skrupula prema konkurentu u domenu svjetovne vlasti, nije ga imao ni prema crkvi i crkvenom velikodostojniku. To svjedo~i i smjena legalnog patrijarha, samo zato {to nije htio ispuniti wegove uzurpatorske interese, tj. da wegovog sina proglasi za cara. Svakako da u domenu objektivne istoriografije, i kriti~132

kog sagledavawa ovog pitawa, ne treba idealizovati ni ulogu cara Du{ana, u pomo}i zakonitom caru Jovanu Á. Svakako da je Du{an imao svoje li~ne, dinasti~ke i dràvne interese. Su{tina obja{wewa ~itavog ovog problema dovodi na ~isto crkveno pitawe. Srpska Crkva proglasila se za Patrijar{iju 1346. godine. Za{to Carigradska Patrijar{ija nije jo{ u toku samog postupka progla{ewa za Patrijar{iju u~inila ne{to, da ovaj ~in sprije~i? Nije to ni u~inila po progla{ewu Patrijar{ije, niti dala bilo kakvo odlu~ewe (anatemisawe). êkala je ~etiri godine, i u~inila to 1350. godine. Odlu~ewe je izvr{eno tek kada je bilo evidentno da se Du{an po~eo stavqati na stranu Jovana Á, a Jovan ÁÀ pripremati teren za smjenu zakonitog patrijarha, jer mu nije htio sina proglasiti za cara. Du{anovo krunisawe obavio je srpski patrijarh. Samu hirotoniju Joanikija À obavili su svi srpski episkopi, zajedno sa patrijarhom bugarske trnovske Crkve Simeonom, ohridskim arhiepiskopom Nikolom tj. legalnim patrijarhom jedne autokefalne Crkve. U hirotoniji su uzeli u~e{}a i svetogorski monasi. Kanonski, Srpska Crkva je dakle ispunila sve uslove, jer je imala autokefalan status, i najmawe tri episkopa za hirotoniju svoga poglavara. Sama godina anateme tako|e je sporna. Ovdje je navedena 1350, a u ve}ini podataka se operi{e sa 1352. godinom, {to zna~i da se na anatemu ~ekalo {est godina. Sami izvori koji se vezuju za anatemu, kao i „sin|elija“ patrijarha Filoteja o pomirewu iz 1375. godine do sada nijesu prona|eni. O anatemi i „sin|eliji“ pomirewa zapravo se zna na osnovu izvora drugog reda. To su kazivawa hagiografskih pisaca, koji su pisali ìtija srpskog patrijarha Save ÀÁ, starca Isaije i patrijarha srpskog Jefrema.20 Kod istori~ara se razvila i rasprava, kako se zapravo titulisao prvi srpski patrijarh Joanikije À? Ve} je nazna~eno, Vizantiji a sa wom Carigradskoj Patrijar{iji nije najprije odgovaralo {irewe srpske dràve, naro~ito ne ka istoku i jugu, gdje su se tradicionalno rasprostirali vizantijski posjedi. U istom smislu i Carigradska Patrijar{ija je svako ja~awe Srpske Crkve, i {irewe wenih teritorija vidjela kao {tetu za sebe, tj. gubitak svojih teritorija, pastve i dobara na wima. Od progla{ewa Srpske Crkve za Patrijar{iju, pa do smrti cara Du{ana, sticajem {irewa srpske dràve, na teritoriji Srpske Patrijar{ije na{le su se ove episkopije Carigradske Patrijar{ije: Melni~ka, Fili20. Vladimir Mo{in, Sv. patrijarh Kalist i srpska crkva, Glasnik srpske pravoslavne patrijar{ije, br. 9, Beograd, 1946, 196; Kao nap. 3, str. 289.

133

pejska, Hristopoqska, Serska, kao i Dramska Arhiepiskopija (sve u isto~noj Makedoniji), Verijska (u zapadnoj Makedoniji), u Tesaliji Lariska, a u Epiru Naupaktska i Jawinska.21 Dio gr~kih episkopa je pruìo otpor pa je prognan, a jedan dio se integrisao u Srpsku Crkvu. Jedan od episkopa koji su se odmah integrisali bio je episkop Femesa Kiprijan, koji je od Du{ana dobio naro~ite povlastice. Bez obzira na sve ovo, a suprotno Du{anovoj carskoj tituli, patrijarh Joanikije À nikada se nije titulisao kao patrijarh Grka. Joanikije À se upokojio 3. septembra 1354. godine. Konfuziju po ovome pitawu daju podaci iz doba Joanikijevog nasqednika Save ÀÁ, koji je bio patrijarh od 29. novembra 1354. do 29. aprila 1375. godine. Nadìvio je i Du{ana i wegovog nasqednika Uro{a. Neimenovani drugi nastavqa~ Danila ÀÀ, navodi da je Sava ÀÁ izabran na saboru srpskom i gr~kom u Seru. Od {est u izvorima identifikovanih poveqa, Sava ÀÁ se samo jednom potpisao kao patrijarh Grka.22 Carigradski patrijarh Filotej poslao je u Srbiju 1375. godine sve{tenomonahe Mateju i Mojseja, koji su na grobu cara Du{ana u manastiru Svetih Arhangela u Prizrenu pro~itali wegovu gramatu, o skidawu anateme sa cara, patrijarha Joanikija À, Srpske Crkve i naroda. Iz opisa drugog nastavqa~a Danila ÀÀ ostaje nejasno da li je sam patrijarh Joanikije prisustvovao ovom ~inu, ali po svoj prilici nije, jer se ubrzo upokojio.23 Ovo skidawe anateme, i to u tre}em poku{aju, desilo se u vremenu potpunog rasula srpske i vizantijske dràve. Feudalni sukobi i anarhija na teritoriji biv{eg Du{anovog Carstva, povukli su u odre|enoj mjeri i crkvenu anarhiju. Drugi nastavqa~ Danila ÀÀ navodi da se pojavilo i kupovawe visokih crkvenih ~inova za novac. Slijede}i ovaj izvor vidi se da izbor novog patrijarha nije bio lak, jer je i sazivawe samog sabora bilo oteàno, i zasnovano na ~iwenici da su knez Lazar Hrebeqanovi} i \ura| Bal{i} imali svoje kandidate za patrijarha. I samo sjedi{te Patrijar{ije-Pe}, tada se nalazilo u posjedu \ura|a Bal{i}a. Zbog toga nije ni izabran neko od aktivnih episkopa. Izbor je pao na monaha isposnika i pustiwaka (pustinoìteqa) Jefrema. On je po svoj prilici bio podesan za svakoga, i nije bio opasanost za bilo kog srpskog krupnog feudalca. Nije precizno identifikovano u izvo21. Miodrag Jugovi}, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih, Bogoslovqe, god. ÀH, Beograd, 1934, 253-272. 22. Kao nap. 3, str. 289. 23. Kao nap. 3, str. 292-293; Stojan Novakovi}, @ivot srpskog patrijarha Jefrema, Starine JAZU, kw. HÁÀ, Zagreb, 1884, 37.

134

rima gdje je ro|en, ve} je navedeno da je ro|en „u oblasti bugarskoga carstva“, i to 1311. godine. Iz ove ~iwenice moè se ~ak navesti zakqu~ak da mo`da nije ni bio Srbin. Zamona{io se u 23 godini. Jedno vrijeme ìvio je u Svetoj Gori, a potom je bio monah pustiwak kod De~ana. Nije ~ak bio ni prisutan na saboru. Kada su mu javili o izboru bio je ogor~en, i nije ga htio prihvatiti. Ubrzo poslije sre|ivawa prilika u Crkvi, oti{ao je u manastir Svetog arhangela u Prizrenu.24 Za novoga patrijarha izabran je Spiridon, od 1379. do 1389. godine. Po svoj prilici on je bio ~ovjek kneza Lazara Hrebeqanovi}a, te se pomiwe zajedno sa wime u nizu poveqa. Nije utvr|eno koje je godine umro Spiridon, ve} samo datum - 11. avgust. O~igledno nije dugo poìvio poslije kosovske bitke. Uzima se da je umro upravo te godine. Patrijarh je nastavio da bude Jefrem, i to do kraja 1392. ili po~etka 1393. godine. Potom se povukao i upokojio ra~una se 15. juna 1399. godine.25 Najkasnije prvih mjeseci 1393. godine za novog patrijarha izabran je Danilo ÀÀÀ. O wemu ima malo podataka. Pomiwe se u nekoliko poveqa u doba Stefana Lazarevi}a i wegove majke Milice. Istori~ari nijesu uspjeli da identifikuju godinu wegovog upokojewa, ve} samo datum - 7. april. Ra~una se da se upokojio 1397. ili 1398. godine. Poslije wega patrijarh je postao Sava Á. O wemu ima jo{ mawe podataka. Opojio je patrijarha Jefrema kada se upokojio, i 1406. godine podigao mu grobnicu. Nije identifikovana godina wegovog upokojewa. Zna se samo datum - 7. oktobar, koji je zabiqeèn u Danil~evom Tipiku. Kao vrijeme novog patrijarha Kirila, ra~una se od 1407. do 1419. godine. O wemu postoji samo jedan siguran podatak, i to u doba despota Stefana Lazarevi}a. Despot Stefan Lazarevi} umro je u vrijeme patrijarha Nikona, za koga se ra~una da je bio patrijarh od 1420. do 1435. godine. On je inicirao Konstantinu Filozofu da napi{e biografiju despota Stefana. Istorijski izvori nemaju identifikaciju li~nosti srpskog patrijarha od 1435. do 1446. godine. Od te godine pomiwe se Nikodim ÀÀ. To je bilo vrijeme despota \ura|a Brankovi}a. Nikodim ÀÀ bio je najprije iguman manastira Studenice, a onda ra{ki mitro24. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 50, br. 157-52, br. 162, kw. ÀÀÀ, 73, br. 5042; Miodrag Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Glasnik skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÁ-HÁÀ, 910, Skopqe, 1936, 312; Lazar Mirkovi}, Stare srpske biografije HÁ i HÁÀ veka, Beograd, 1924, 61. 25. Q. Stojanovi}, Nav. dj, kw. À, 80, br. 250-90, br. 282-90, br. 292. br. 293; M. Purkovi}, Nav. dj., 313-314; L. Mirkovi}, Nav. dj, 43, 88.

135

polit. Godine 1451, on se potpusuje na [estodnevu Jovana Zlatoustog, koji je po wegovom nalogu sa gr~kog jezika preveden na slovenski. Istori~ari wegovo upokojewe lociraju prema nekim izvorima izme|u 1453. i 1455. godine, kada ga nasle|uje Arsenije ÀÀ. O wemu tako|e ima vrlo malo podataka. Istori~ari vjeruju da je preìvio pad despotovine 1459. godine, i poslije toga jedno vrijeme bio patrijarh. Na osnovu nekih {turih izvora, zna se da je od Turaka primio obavezu u ime Patrijar{ije za pla}awe velikih poreza, {to ona vjerovatno nije mogla dugo izdràti. Ne zna se ni godina wegovog upokojewa. Vjerovatno se sa wegovim upokojewem izgasio i posqedwi plamen srpske crkvenosti u domenu patrijar{ijskog organizovawa i zvawa. Zato se ra~una kao posqedwi srpski patrijarh tzv. prvog perioda Patrijar{ije.26

2. Op{te karakteristike djelovawa Zetske Episkopije (Mitropolije) od osnivawa do kraja HÁ vijeka U periodu od osnivawa Zetske Episkopije, do kraja HÁ vijeka, tj. do pada Zete-Crne Gore pod osmansku vlast, na katedri zetskih episkopa i mitropolita izmijewalo se wih petnaest. Za ve}inu se ne moè utvrditi od kada do kada su bili episkopi i mitropoliti. Wihovo locirawe u genezi vr{i se uglavnom na osnovu godina u kojima se u izvorima pomiwu. Neki od wih jednostavno u izvorima nijesu hronolo{ki locirani po godinama, ve} samo po tome da su prije ili poslije drugih imali ova zvawa. Do 1346. godine imenovani su bili episkopi, a od tada mitropoliti. Te godine Srpska Arhiepiskopija uzdigla se na nivo Patrijar{ije. Sqedstveno tome, jedan broj episkopija je uzdignut u rang mitropolija, tako da se od tada moè govoriti o zetskim mitropolitima. Crkveni istori~ari su nekoliko puta poku{avali da rekonstrui{u spisak zetskih episkopa i mitropolita, a kasnije i crnogorskih. [to je pro{lost bila dubqa, wihova identifikacija i hronolo{ko locirawe je teè i mawe precizno, jer je bilo i mawe izvora. Tokom istraìvawa, pojavqivala su se u do tada neobra|enim izvorima i nova imena episkopa i mitropolita. Prvi poku{aji mogu se na}i u „Istoriji Cerne-Gore od iskona do noviega vremena“, objavqenoj u Beogradu 1835. godine, u autorstvu Sime Milu26. Qubomir Kova~evi}, Nekoliko pitawa o Stefanu Nemawi, Glas SKA, LVÀÀÀ, Beograd, 1891, 1-109; Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. À, Beograd, 1891.

136

tinovi}a-Sarajlije. Nakon wega spisak se moè na}i i kod Ni}ifora Du~i}a, u raspravi „Episkopije zetska i dabarska“, objavqenoj u Beogradu 1884. godine. Poslije wega u~inio je to Ilarion Ruvarac, u ~lanku „Vladike zetske i crnogorske“, objavqenom u ~asopisu „Prosvjeta“, godina prva, sveska prva, na Cetiwu 1892. godine. Prave}i kompilaciju ova dva spiska, uporedno sa podacima koje je davao i Dimitrije Milakovi}, Du{an Vuksan je tako|e sastavio novi spisak, ili katalog episkopa i mitropolita, u cetiwskom ~asopisu „Zapisi“, kwiga HÀÁ, sveska 2, od avgusta 1935. godine. Dva rada op{teg tematskog karaktera, tako|e dopuwuju sastavqawe spiska zetskih episkopa i mitropolita. Iz rada Miodraga Purkovi}a, „Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka“, „Hri{}ansko delo“, Skopqe, 1937, mogu se izvu}i wihova imena i podaci za sredwovjekovni period. Decenijama poslije, episkop {umadijski Sava, objavio je djelo „Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka“ 1996. godine. Izvla~e}i podatke i iz ovog djela, tako|e se moè sastaviti spisak zetskih episkopa i mitropolita. Po godinama pomena, ili samo naznakama u izvorima da su pojedini episkopi i mitropoliti bili prije ili poslije nekih (bez godine) moè se napraviti hronolo{ki spisak. On bi izgledao ovako: 1) Ilarion À 1220-1242; 2) German À (?); 3) Neofit 1262-1270; 4) Jevstatije 1270-1278; 5) Mihailo À (?); 6) Andrija (?); 7) Jovan 1292-1305; 8) Mihailo ÀÀ (?); 9) Jeftimije 1405; 10) Arsenije 14051417; 11) David 1435; 12) Josif 1453; 13) Visarion À 1484/85; 14) Pahomije À 1491; 15) Vavila 1493-1495. Godine nazna~ene pored svakog episkopa i mitropolita, su samo godine raspona od kada se oni prvi i posqedwi put pomiwu u izvorima. To ne zna~i da oni nijesu bili na tim poloàjima prije ili poslije nazna~enih godina. Ve} sa ustanovqewem Srpske Arhiepiskopije, mogu se na}i i neki {iri istorijski podaci, koji se opet mogu podvesti pod crkvenu istoriju, tim prije {to dana{wa Mitropolija Crnogorskoprimorska ne obuhvata samo teritorije nekada{we Zetske Episkopije, nego i Budimqanske i Humske. U prethodnoj glavi ovog rada bila je razmatrana i problematika Nemawinog porijekla, i wegovih najbliìh srodnika, tj. ko su oni bili i koliko ih je bilo? Odre|eni broj izvora o ovoj problematici je ~ak kontradiktoran jedan drugima, a na osnovu wih, i ~itav jedan niz istori~ara, pa i crkvenih, imao je po ovim pitawima razli~ite tvrdwe.27 27. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 5-6; Dragutin Anastasijevi}, Spomenici iz starih crkava u Sanxaku neizdani ili s pogre{kom izdani, Bogoslovqe, god. ÀÁ, sv. À, Beograd, 1931, 72.

137

U vezi sa ovom problematikom, dugo je ostalo upitno i ko je ùpan Prvoslav? Po ustanovqewu Srpske Arhiepiskopije manastir \ur|evi Stupovi na Limu, kod kasnijih Berana pretvoren je u katedralni hram budimqanskih episkopa. Iz toga razloga dozidana je priprata i dva zvonika. Po karakteristikama sli~an je kotorskim crkvama iz HÀÀ i po~etka HÀÀÀ vijeka. Tokom vremena, u odnosu na prvobitne verzije, manastir je stradao i spoqa i iznutra. Od ìvopisa su ostali samo fragmenti. Tokom rekonstrukcija ugra|eni su i kameni natpisi na latini~nom pismu done{eni iz Budimqe. Drugi natpisi ostali su samo u malim fragmentima. Sa~uvane su samo dvije grobnice u manastiru. Iznad jedne od wih, koja se nalazi desno od vrata, u sredini do pjevnice, iznad mjesta predvi|enog za episkopa, u ìvopisu na zidu stoji nepotpun tekst: ... „6. dan, prestavi se rab bo`ji Stefan ùpan Prvoslav, sin velikog ùpana Tihomira, sinovac svetoga Simeona Nemawe ktitor mjesta ovoga, gdje je i grob wegov.“28 Iako tekst nije sa~uvan u po~etku i kraju, wegova osnova daje potvrdu da je ktitor hrama ùpan Prvoslav, sin Tihomirov. Nekoliko istori~ara je poku{avalo da odgonetne godinu pravqewa ovoga natpisa. Iako nema potpunih izvora ra~una se da je ovaj natpis sastavqen 1220. godine. O tome svjedo~i i Nemawin pomen sada ve} kao sveca. Poznato je da se prenos mo{tiju Svetoga Simeona iz Hilandara u Srbiju locira hronolo{ki na period izme|u 1204. i 1207. godine, a najvjerovatnije na 1206. godinu. Tada je i do{lo do prvog izmirewa wegovih sinova. Svakako se ni wegov kult nije mogao ra{iriti za svega nekolike godine. Tako je sasvim razumqivo da se natpis locira na ovu godinu. Po ustanovqewu Srpske Arhiepiskopije izdata je Savina poveqa manastiru Svetog Nikole na Vrawini u Skadarskom jezeru. Ova poveqa u stvari predstavqa davawe povlastica manastiru, koji postaje arhiepiskopski manastir, {to zna~i da je izdvojen iz episkopske ingerencije. U woj se Sava tituli{e kao „bo`jom milosti arhiepiskop srpske zemqe i pomorske“. Episkop zetski Ilarion navodi se kao „hristoqubivi mu` Ilarion, uzvi{eni episkop zetski“ i „bogoqubivi episkop zetski Ilarion“. Tekst po28. Franz Miklosich, Monumenta Serbica, spectantia historiam Srbiae, Bosnae, Ragussi, Wiennae, 1858, 17, 19; Ilarion Ruvarac, Kami~ci i prilo{ci za drugi zetski dom, Manastir sv. Nikole na Vrawini u Skadarskom blatu, Prosvjeta, god. ÀÀ, Cetiwe, 1893, 530-540; Stanoje Stanojevi}, Studije o srpskoj diplomatici, kw. HHÁ, Glas SKA, Beograd, 1935, 32-33; Vladimir Mo{in, Poveqa Svetog Save manastiru Svetog Nikole u Vrawini, Sveti Sava-spomenica, Beograd, 1977, 79-117. 138

~iwe citatom iz Svetog Pisma, koje treba da obrazloì ono {to }e u tekstu uslijediti. Su{tina i smisao teksta, kako je ve} navedeno, sastoje se u tome, da episkop zetski Ilarion, po{to je osnovao manastir „svetoga i prepodobnoga sveca na{ega ~udotvorca Nikole, i okupio tu nekoliko crnorizaca u slavu bo`ju“, predaje manastir arhiepiskopu Savi, i izuzima ga iz svoje ingerencije. Po sredwovjekovnom obi~aju, i manastiri i crkveni posjedi su bili svojevrsna feudalna organizacija u malom, koja je imala svoj posjed, i mogla imati mawe ili ve}e povlastice date od vladara, feudalca ili crkvenog velikodostojnika. Tako i ovom poveqom Sava daje ekonomske povlastice i sigurnost manastirskom dobru. Slijede i pravila i sankcije za prekr{ioce poveqe. Pravila se ogledaju u izboru igumana poslije smrti prvog, postavqawu starje{ina, onemogu}avawu mita ili nagovora po ovim pitawima, uzimawa manastirske imovine i sl. Sanksija je posqedwi vid onemogu}avawa prekr{aja ove poveqe sa uvo|ewem termina ko to u~ini da je proklet i triklet. Kona~no, Sava odre|uje granice manastirskog dobra koje se uklapa u metoh Plavnice, a kao lokaliteti se pomiwu Leskovac i Gostiq. Poveqa je datovana na 1233. godinu.29 Druga poveqa koja se hronolo{ki i su{tinski nadovezuje na Savinu, je poveqa kraqa Vladislava, sina Stefana Prvovjen~anoga. On se na kraju poveqe potpisuje kao „Stefan Vladislav s pomo}u bo`jom kraq svih srpskih zemaqa i pomorskih“. Uobi~ajeno, i ova poveqa po~iwe pozivom na citate, i to psalamom 101, Pogodinovim psaltirom 484, i glavom {esnaestom iz Jevan|eqa po Marku. Pomiwe ulogu i zasluge episkopa Ilariona u stvarawu manastira. Su{tinski, poveqa je posve}ena darivawu sela Godiwa manastirskom dobru Svetog Nikole, a kraq daruje radi izbavqewa od velikih muka. U woj su detaqno opisane granice darovanog dobra: Bes, pa na vrh Plane, brdom kako se kamen vaqa u Godiwe, na Micu pa pravo na Blato (jezero). Granica je daqe dvije Guglave i Kru{evice, sa me|ama na liniji: Budoìg, Lipov Prodol i na vrh U{itac, i potom u zlu Plo~u. Od Trnova ona je i{la kako se kamen kotrqa u Ktuino, te prevoj izme|u Dupila i me|e Ktuina, iznad Godiwca sredinom Debeqaka na Mali Debeqak i putem na Gomilicu. Od Gomilice granice su i{le niz Br~av pravo u Rijeku, a s Rijeke 29. Franz Miklosich, Monumenta Serbica, spectantia historiam Srbiae, Bosnae, Ragussi, Wiennae, 1858, 25-27; Filip Radi~evi}, Starine, Prosvjeta, sv. HÀ i HÀÀ, god. ÀÀ za novembar i decembar, Cetiwe, 1890, 319. 139

pravo u Vir i Bes. Ve}ina ovih lokaliteta poznata je i danas. Ova poveqa datira na 1242. godinu.30 Interesantno je da je i grobno mjesto episkopa Ilariona bilo u manastiru Vrawini. U wemu su postojale najmawe tri grobnica sa natpisima. Izvorni manastir nije sa~uvan. U HÀH vijeku je dva puta znatno o{te}en. Prvi put je to bilo 1843. godine kada su ga Turci zna~ajno ruinirali i pretvorili u kasarnu, a drugi put za vrijeme Drugog Omer-pa{inog pohoda na Crnu Goru. Za prepis natpisa na nadgrobnoj plo~i episkopa Ilariona, ima se zahvaliti mitropolitu crnogorskom Ilarionu ÀÀ Roganovi}u, koji je bio crnogorski mitropolit u prvom periodu vladavine kwaza Nikole. Mitropolit Ilarion je bio |ak igumana Isaije Brajkovi}a. Brajkovi} je bio iguman manastira Vrawine od 1840. do 1843. godine, i postavio ga je mitropolit Petar ÀÀ Petrovi}. Kasniji mitropolit Ilarion je tada zapisao ovaj natpis. U opisu natpisa on je naveo da je bio na sarkofagu u priprati na lijevoj strani pri zidu, na predwoj strani sarkofaga. Natpis je nepotpun, i na kraju mu nedostaje godina. Stoji tekst: „Ovdje predstavi se rab bo`ji Ilarion, episkop zetski Zidateq mjesta ovoga svetoga...“ O~igledno je da nedostaje dio natpisa sa godinom. Povodom toga mitropolit Ilarion je objasnio da se „qetobroj nije mogao razabrati jer su nekakve neznalice, koiji nijesu vje{ti starinskijem brojnijem znacima, ~a~kaju}i oko wih, izgrebali i zamrsili ih tako da ih kasnije ni najvje{tiji starinar nije mogao raspoznati.” Postoji mogu}nost da je ovaj sarkofag ugra|en u novi manastir, koji je na istom mjestu podignut 1883. godine, i nije imao nikakve arhitektonske veze sa starim.31 Na osnovu ovoga mitropolitovoga zapisa, isti je objavio Ni}ifor Du~i}. Iz prvog perioda djelovawa Zetske Episkopije, jo{ jedan natpis predstavqa kombinaciju svjetovno-crkvenog izvora za izu~avawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske. On pokazuje i ko je ktitor svakako najzna~ajnijeg manastira na teritoriji Mitropolije iz nemawi}kog perioda-manastira Mora~e? Ktitor je knez Stefan, sin Vukanov, a unuk Nemawin. Natpis se nalazi na 30. Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD, kw. HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 174; Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. À, Beograd, 1891, 146. 31. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 6; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, br. 17, 7; Franz Miklosich, Monumenta Serbica, spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wienae, 1858, 45. 140

kamenom nadvratniku iznad glavnog ulaza u crkvu, i od sivog je mermera. Predstavqa u stvari gredu-nadvratnik, duga~ku 156, a {iroku 43 cm. Natpis glasi: „Ovaj sveti hram presvete djeve Bogorodice sazdah i ukrasih u ime uspewa ja, Stefan, sin velikoga kneza Vuka, unuk svetoga Simeona Nemawe. I ovo bija{e u vrijeme pobo`nog kraqa na{ega Uro{a, u qeto 6760, indikta 10“. Datacija na nadvratniku je u vezi sa vizantijskom erom, i odgovara periodu od 1. septembra 1251. do 31. avgusta 1252. godine.32 Po obliku slova i stilu, jasno se moè vidjeti da je jo{ jedan natpis napisan u istom periodu i od istog majstora u mora~kom manastiru. On se nalazi na nadvratniku unutra{weg portala, izme|u priprate i naosa. Sadràj je sqede}i: „U hram ìvota u|ite qudi hvale}i i slave}i istinsku ìvotvornu trojicu.“ Nadvratnik je dug 1, 48, a {irok 0, 38 cm, dok su slova visoka jedanaest cm.33 U grupu nadovezju}ih poveqa po pitawu manastira Vrawine i Nemawi}a, spada i poveqa o potvrdi povlastica ovom manastiru, izdata od kraqa Uro{a À. Po{to je ova poveqa gotovo potpuno uni{tena, iz we se mogu rekonstruisati samo fragmenti. Na wenom kraju kraq Uro{ se potpisuje kao „Stefan Uro{ kraq Bogom postavqeni“. I u ovoj poveqi se javqa sankcionalni oblik za prekr{ioce, i to najprije vjerski. Ako se na|e neko da ispakosti neka mu budu suparnici Bog i Sveti Nikola. Na osnovu rekonstrukcije praznina izme|u rije~i koje su ruinirane, ispada da bi i konkretni sankcionalni tekst izgledao „da primi gwev i nakazanije od kraqevstva mi i da plati kraqu 500 perpera.“ Na kraju ove poveqe nema datuma. Me|utim, na osnovu prou~avawa podudarawa drugih sa~uvanih poveqa iz Uro{evog vremena vladavine, tj. toga doba, ova poveqa datira se vjerovatno na 1254. ili 1255. godinu. Istori~ari su nepobitno utvrdili da je Uro{ 1254. godine boravio na primorju, i 23. avgusta potpisao mir sa Dubrov~anima.34 Po stilu i smislu, u vezi sa manastirom Vrawinom kontinuitet nastavqa i poveqa Uro{eve ène, kraqice Jelene Anùjske. 32. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974, 43; Qubomir Kova~evi}, Nekoliko starih natpisa i biqeàka, Starine JAZU, kw. H, Zagreb, 1878, 63. 33. Ivan Jastrebov, Prepis Hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 224-226; Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 573. 34. Ivan Jastrebov, Prepis Hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 222-224; S. Novakovi}, Nav. dj., 578-579. 141

U ovoj poveqi ona se tituli{e i predstavqa kao „raba Bo`ja Jelena kraqica“. Poveqa rekapitulira ranije poveqe, jer pomiwe da je manastir sagradio episkop Ilarion sa znawem wenih svekrova Stefana Prvovjen~anog i Save „svekrovima Gospodina kraqa prvovjen~anoga Stefana svetopo{tenoga i Gospodina svetiteqa kir Save“. Zatim se poziva na djevera kraqa Vladislava i wegove darove u qudima i zemqi ovome hramu, a opet u vezi sa prvobitnom poveqom Savinom. Prije ovog teksta je uobi~ajeno citirawe i pozivawe na teolo{ke spise, u ovom slu~aju psalama 101 cara Davida. Iz poveqe se saznaju imena qudi, lokacija i novca koji se daruje. Tako kraqica poklawa Gena Vogli}a sa bratom i djecom, Andriju Bujaka sa bratom, Baksu sa bratom, Daminka Salkuta sa bratom, Bardonu sa djecom, Mar{enovi}a i selo Krwice. O~ito je u poklon ura~unata i renta, koji crkva, tj. manastir ima pravo da uzima od trga Svetog Sr|a na Bojani svake godine po sto perpera. Pored svega toga poklawa i uqanik na Kru{evici, i sa wim izvjesnog Pavla sa bratom. Nabrojena imena, ili ~lanovi porodice predstavqaju prakti~no kmetove manastirskog dobra.35 Iako poveqa nije sa~uvana u originalu, ve} prema prepisu iz Zbornika monaha Gavrila iz 1721. godine, jedan od wenih analiti~ara-Stojan Novakovi} je datira oko 1280. godine. Ve} je nazna~eno da je prilikom odre|ivawa episkopija, jo{ Sava Nemawi} za sjedi{te Zetske Episkopije odredio manastir Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta. Godine 1262, u Krm~iji zetskog episkopa Neofita, ovaj se hram pomiwe kao sjedi{te Episkopije.36 U Pqevaqskom pomeniku episkop Neofit se tako|e pomiwe kao zetski episkop.37 Manastir Svetog Arhangela Mihaila imao je brojne posjede. Na jednom od takvih, u selu Bogda{i}ima, Neofit je podigao crkvu posve}enu Svetom Petru. Sredinom HÀH vijeka crkva je dogra|ena i produèna, kojom prilikom je natpis uzidan u novo pro~eqe. Nova obnova crkve usli35. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 74. 36. Miodrag Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredweg veka, Hri{}ansko delo, ÀÀÀ, 4-6, Skopqe, 1937, 17. 37. Franz Miklosich, Monumenta Serbica spactantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wienae, 1858, 50; Gerasim Petranovi}, Magazin srpsko-dalmatinski za godinu 1864, Zadar, 1864, 161; Gerasim Petranovi}, [ematizam Pravoslavne eparhije Bokokotorske i Dubrova~ke za godinu 1874, 4; Ilarion, Natpis u Crkvi sela Bogda{i}i blizu Kotora, Glasnik SUD, sv. 21, Beograd, 1867, 360; Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974, 44. 142

jedila je 1925. godine, te je tada osniva~ki natpis uzidan u zapadni dio crkve, desno od portala. Ktitorski natpis episkopa Neofita glasi: „U ime oca i sina i svetoga duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola, ja, milo{}u bo`jom, zetski episkop Neofit sazdah hram ovaj u oblasti svetoga Mihaila, u vrijeme blago~estivog i bogomo}nog i svetorodnog gospodina kraqa Stefana Uro{a, sina Prvovjen~anoga kraqa Stefana, unuka Simeona Nemawe, u qeto 6777, indikta 12.“ Me|u istraìva~ima je vo|ena rasprava kada je su{tinski nastao ovaj natpis, da li je Neofit Teofit, i identitetu wegovog zetskog episkopstva. Ovo je bilo iz razloga, {to je upravo u tim detaqima plo~a bila o{te}ena i prelomqena. Poslije niza analiza, natpis je datovan na 1269. godine, sa nespornim imenom episkopa-Neofit, i zetskim identitetom wegovog episkopstva.38 Kontinuitet poveqa srpskih vladara Nemawi}a, kojima daruju dobra manastiru Vrawini, moè se pratiti i kroz jedan relativno kratki izvod Milutinove poveqe, jo{ dok je on bio prestolonasqednik. Na àlost, sa~uvan je u prepisu samo taj dio poveqe. Milutin se u ovoj poveqi potpisuje kao „Gospodin Dalmacije, Travunije i Zahumqa“. On tu navodi „isprosih u gospodina mi i roditeqa mi previsokoga kraqa Uro{a“, koji mu omogu}ava da „dah selo u @rmnici imenom Orahovo sa qudima i sa ve}inom mojegami u tome selu.“ Pretpostavqa se da je Milutin ovo selo darovao 1273. godine.39 U wemu se dakle Crmnica navodi kao @rmnica. U {irem smislu ova poveqa razra|ena je kasnije, kada je Milutin bio ve} kraq. Prepisao je monah Gavrilo 1721. godine, a objavio na osnovu wegovog prepisa ruski konzul u Skadru Ivan Jastrebov. Kraq Milutin se u ovoj poveqi tituli{e kao „Stefan kraq Bogom postavqeni Uro{“. I u ovoj poveqi se javqaju pozivawa na Jevan|eqe, i to Jevan|eqe po Mateji, Jevan|eqe po Jovanu, zatim Djela Apostolska, i Jevan|eqe po Marku. Kazne su tako|e u okviru ve} do sada citiranog stereotipa, i to najprije teolo{kog karaktera. To je za prekr{ioca sukob sa Bogom i Presvetom Bogorodicom, i nemawe pomo}i od ~asnog krsta. Konkretna feudalna globa je 300 perpera i prijetwa „gwevom i nakazanijem“ od kraqa. 38. Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD, HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 187. 39. Ivan Jastrebov, Prepis Hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 224; Aleksandar Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd, 1926, 67; Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 579. 143

Kraqev poklon manastiru sadrì selo Orahovo sa svim qudima i me|ama, polu`drebicu [titare sa qudima i me|ama, zatim izme|u Bitoma i Crnice planinu Selca. Ona se nalazi izme|u dana{wih sela Gorweg i Doweg Seoca. Kona~no opet se javqa pravo crkve na apanaù od sto perpera od trga Svetog Sr|a i Vakha na Bojani. Ni ova poveqa nema datuma. Komparacijom sa sli~nim dokumentima iz Venecije, ona se datira na 1296. godinu, kada je kraq sli~na dokumenta potpisivao, i pretpostavqa se boravio u Dra~u.40 U nizu natpisa na crkvama i manastirima koju su ranije prezentovani, vidi se da su oni naknadno u vidu kamenih plo~a ili pravouganoika ugra|ivani u wih, ali su starijeg perioda. Jedan od takvih primjera moè se na}i i u selu Azanu dvadesetak km od Berana, koje je u sredwem vijeku bilo u sastavu Budimqanske Episkopije. Kako je sada{wa Budimqanska Episkopija bila u sastavu Mitropolije Crnogorsko-primorske, od 1931-1999. godine to nije neva`no ista}i i ovaj primjer. Selo Azane bilo je naseqeno jo{ u HÀÀÀ vijeku. Nesumwivo prisustvo ste}aka u ovom selu vidqivo je na osnovu dva sa~uvana materijalna ostatka. Jedan od wih uzidan je u temeqe crkve. To je plo~a duìne 2,10, {irine 72, a debqine 36 cm. Ova crkva je postojala jo{ u sredwovjekovnom vremenu, kada je prilikom gradwe ova plo~a i uzidana, a vjerovatno je na tom mjestu postojala ranije, tj. bila postavqena kao dio nadgrobne plo~e nekog ste}ka. Crkva je sru{ena za vrijeme vlasti Turaka, ali nije utvr|eno kada. Ostao je dio zidova. Turci nijesu dozvolili obnovu crkve. Na temeqima ostataka, nova je podignuta 2000. godine. O jakom crkvenom sredi{tu iz sredweg vijeka, svjedo~e i nazivi dva izvora iz susjednog sela:nikoqa~a i popova~a. O~igledno je nadgrobna plo~a uzidana u crkvu bila grobnica nekoj poznatoj feudalno-vojnoj li~nosti. Neuvjerqivo je obja{wewe da je ona uzidana u temeqe crkve samo radi prostog materijala koji je lijepo geometrijski obra|en. Vjerovatno su potomci li~nosti koja se pomiwe na plo~i bili lokalni feudalci ili ktitori crkve. Natpis na plo~i glasi: „Ovdje leì Daboje pod sivim kamenom. Ne postradah nikako na ovom lijepom svijetu {to je potreba dobrom junaku.“41 Ovaj zapis se identifikuje sa krajem HÀÀÀ i po~etkom HÀÁ vijeka. 40. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974; Petar \or|i}, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1971, 104; Du{an Glumac, O jednom natpisu iz Azane HÀÀÀ-HÀÁ, Starinar, HÀH, Beograd, 1969, 264. 41. Kao nap. 6, str. 63.

144

Prisustvo srpskog arhiepiskopa u Zeti zabiqeèno je u novembru 1301. godine u Budvi. Tada su Dubrov~ani pozvali arhiepiskopa da posjeti wihov grad, i u pozivu ga titulisali kao „dominum archiepiscopum de Rasa.“42 Ovo je bilo vrijeme vldavine kraqa Milutina. Za ovo vrijeme vezuje se jo{ jedna u seriji darovnica srpskih vladara Nemawi}a manastiru Vrawini. Odnosi se na Milutinovog sina Stefana Uro{a ÀÀÀ kasnijeg De~anskog, ~ovjeka koji je gledaju}i sa stanovi{ta svjetovnog ìvota i vladarske biografije, u ìvotu dosta propatio. Iako ni na ovoj poveqi nema datuma, ona se vezuje za 1309. godinu. De~anski se nedugo prije toga povratio od Tatara, gdje je bio talac. Dobio je zemqe svoje majke kraqice Jelene Anùjske. U ovoj poveqi on se potpisuje kao „gre{ni Stefan po milosti boìjoj kraq mladi srpskih i pomorskih zemaqa.” Mladi kraq poklonio je manastiru Vrawini selo Trnovo, koje je sada u okviru Rije~ke nahije. U okviru poklona su kobile i ovce, kao i po obi~aju sankcija za prekr{ioce:teolo{ka i konkretna od 300 perpera. Ova poveqa je veoma o{te}ena, te je sa~uvana u fragmentima.43 [ira verzija ove poveqe, ali u drugim prilikama moè se vidjeti i u jo{ jednoj. Ova zapravo proisti~e iz prethodno razmatrane. U woj se De~anski potpisuje kao „Stefan Uro{ kraq“. Ona je zna~i ve} iz perioda wegove samostalne vladavine. Iako ni u ovoj nema datirawa, smatra se da je izdata 1326. godine. Vjerovatno}a proisti~e iz ~iwenice da je te godine u martu kraq boravio u Dawu, gdje potpisao mir sa Dubrov~anima. Za razliku od niza prethodno obra|enih poveqa, ova nema zna~ajniji teolo{ki uvod, u smislu pozivawa na teolo{ke sadràje, sem u detaqu „k tebi ~udotvor~e Hristov Nikola“. U woj De~anski navodi da je bio oklevetan kod oca od zlih qudi, zbog ~ega je stradao. Potvr|uje ~iwenicu da je dok je jo{ vladao Zetom kao mladi kraq, poklonio manastiru Vrawini selo Trnovo. Poslije progonstva u Carigrad, wegov otac kraq Milutin nije taj poklon poni{tio, nego ga je ~ak potvrdio. Ovoga puta predmet poklona manastiru je selo Br~eli u Crmnici. I sam poklon ima dvostruku relaciju. De~anski zapravo potvr|uje poklon kaznaca Dimitrija, koji je tada bio ìv. Dimitrije poklawa pomenuto selo poslije smrti svoje i svoje ène, ali da se od wega iz42. Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD, HÁÀÀ, Beograd, 1870, 56. 43. Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wienae, 1858, 112; Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 581; Kao nap. 42. 145

dràvaju za ìvota, a poslije smrti da se sahrani u manastirskoj crkvi. Ukoliko bi se pak poslije wegove smrti èna preudala, gubila bi pravo na izdràvawe od sela.44 Istori~ari su u razmatrawu ovoga dokumenta razli~ito gledali na pojam kaznaca. Od 1300. pa daqe, kaznac se u srpskoj dràvi tretira kao neka vrsta ministra finansija. Pojam nije precizno me|utim fiksiran. Ozna~avao je i poreskog ~inovnika, koji prikupqa da`bine sa odre|enog podru~ja. U Bosni je ovo bilo visoko dostojanstvo, a u dubrova~kom podru~ju ozna~avalo je seoskog kneza. U svakom slu~aju kaznac Dimitrije nije bio bezna~ajna li~nost. Ova poveqa je tipi~no predstavqawe onoma{wih feudalnih prilika, odnosno relacije vladara kao seniora (starijeg), prema vlastelinu kao junioru (mla|em). Feudalac ne moè reaspolagati svojom zemqom bez odobrewa vladara. Udovica koja se uda poslije muèvqeve smrti, gubi pravo na wegovu svojinu.45 Za zetsko primorje vezuje se ime graditeqa manastira De~ana, zadu`bine Stefana De~anskog i sina mu Du{ana. Na portalu ju`nih vrata manastira postoji natpis koji glasi: „Fra Vita, mali brat, protomajstor iz Kotora, grada kraqeva.“ Istori~ari su identifikovali ovu li~nost. Radi se o prezviteru Vitu Trifunovom û~oli, mogu}e i û~i. On je bio opat crkve Svete Marije u Kotoru na Gurdi}u, tj. manastira ènskog fraweva~kog reda, koji se obi~no naziva drugi red. Bio je i zastupnik male bra}e, tzv. prvog reda manastira Svetog Frawe u Kotoru. Ovaj manastir je bio zadu`bina Nemawi}a. Evidentno je dakle da je Vita Kotoranin bio benediktanski opat, i da je jo{ {ire bio katoli~ki sve{tenik.46 Godine 1957, u crkvi Svetog Petra u Bijelom Poqu prona|ena je nadgrobna kamena plo~a, duga 214, {iroka 0, 94, a debela 12 cm. Ovo je bila teritorija sredwovjekovne Budimqanske Episkopije. Na plo~i je natpis sqede}eg sadràja: „Mjeseca jula predstavi se rab bo`ji Simon jeromonah qeta 6854“. Ovo je godina 1346. Grob jeromonaha Simona bio je uz ju`ni zid crkve, tako da sa wega vjerovatno poti~e i ova plo~a. Te{ko je odgonetnuti ko je bio jeromionah Simon? Sigurno je bio neka va`na crkvena li~nost, ~im mu je grob bio uz zid crkve. Postoje odre|ene indikacije, na osnovu izvora koji se ~uvaju u Rusiji u jednoj zbirci, da se radi o po44. Kao nap. 6, str. 18-19. 45. Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Vita Trifunov Kotoranin, neimar De~ana, Istoriski zapisi, god. ÁÀÀÀ, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 95-115. 46. G. Tomovi}, Morfologija }irilskih zapisa na Balkanu, Beograd, 1974, 61; R. Qubinkovi}, Iskopavawa na crkvi Sv. Petra u Bijelom Poqu, Materijali, ÀÁ, ÁÀÀ Kongres arheologa Jugoslavije-Herceg Novi, 1966, Beograd, 1967, 107.

146

znatom prepisiva~u crkvenih kwiga, koji se kasnije bavio i na Svetoj Gori.47 Ve} je nazna~eno da je sjedi{te Zetske Episkopije ve} od osnivawa u doba Save À bilo na Prevlaci kod Tivta. Samo ime Prevlake javqa se u izvorima u razli~itim oblicima, i to kao: Prevlacha, Preblacha, Prienlacha, Privilaqua, Prielaqua, Previlacha. Do HÁ vijeka za Prevlaku se koristio i naziv Tomba, tj. izvodi i varijacije iz ovoga naziva: Tombe i Tumba. Ovaj naziv poti~e od izvoda dvije rije~i: Tumbos (gr~ki ) i Tumulus (latinski), u oba prevoda humka ili breùqak.48 Iz prvog perioda poslije smrti cara Du{ana, vezuje se jedan nadgrobni natpis. Uklesan je na sivoj granitnoj plo~i koja se nalazila ispred crkve Svetog Mihaila sve do 1893. godine, kada je prene{ena u crkvu Svete Trojice. Ova plo~a je duìne 57, {irine 66, a debqine 19 cm. Kasnije je prene{ena u privremeni lapidarij po~etkom 80-ih godina HH vijeka. Na plo~i je tekst sqede}eg sadràja: „Rab Hristu Joakim, a zvani \ura{, unuk ~elnika \ura{a Vraw~i}a koji bi u cara Stjepana tre}i vitez. Pisa se i prestavi mjeseca septembra isti dan.“ Joakim ili \ura{, pomiwe se za vrijeme kraqa Uro{a ÀÀÀ 1326. g., kao svjedok u ugovoru sa Dubrov~anima sa zvawem ~elnika. Ubrzo 1331. g., stavqa se na Du{anovu stranu u borbi protiv De~anskog, da bi 1335. g., bio zajedno sa sinovima i sinovcima Du{anov vojskovo|a u Skradinu. Posqedwi put \ura{ se pomiwe 1356. g., prilikom ustupawa Skradina Mle~anima. Zvawe ~elnika koje je imao wegov djed tako|e \ura{, identifikuje se kao zvawe vojnog starje{ine, pa je prema tome i Joakim-\ura{ u po~etnom stadijumu svoje slu`be imao ovo zvawe. Ova plo~a vjerovatno datira iz 1362. g. Smatra se da je tada on ubijen od strane prvih Bal{i}a. \ura{evi}i su do prvih decenija HÁ vijeka kontrolisali ve}inu podru~ja Gorwe Zete, tj. podlov}enske Zete, i izvjesne krajeve oko Kotora i Budve. Ogranak \ura{evi}a su Crnojevi}i.49 47. Ivo Stjep~evi}, Prevlaka, Zagreb, 1930, 2. 48. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih zatpisa na Balkanu, Beograd, 1974, 73; Mladen Crnogor~evi}, Mihoqaski zbor u Boci Kotorskoj, Starinar, H, Beograd, 1893, 21-22; Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 79-80; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 43; Ilarion Ruvarac, \ura{ Ili} i \ura{evi}, Glasnik SUD, kw. HLVÀÀ, Beograd, 1879, 206-207. 49. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih zapisa na Balkanu, Beograd, 1974, 78; Petar \or|i}, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1970, 102-103; Ivan Boì}, Zeta u drugoj polovini HÀÁ i u HÁ stoqe}u, Istorija naroda Jugoslavije, kw. À, Zagreb, 1953, 490. 147

U jednom od prethodnih poglavqa, koja su se ticala prvenstveno svjetovne istorije, kao neizostavne paralele za pra}ewe crkvene, pomenuto je da uspon Bal{i}a po~iwe vrlo brzo po smrti cara Du{ana. Sudbina najstarijeg od trojice-Stracimira, istoriji je uglavnom malo poznata i prezentovana. Ona nesumwivo ima i crkveni karakter. Stracimir je ìvot okon~ao kao monah Sava 1372. godine. Uzimawe za mona{ko ime ime prvog srpskog arhiepiskopa i svetiteqa od strane Stracimira, je jo{ jedan dokaz vi{e ukorijewenosti pripadnosti i tradicije o toj pripadnosti Srpskoj Crkvi, i svetosavskom kultu kod Bal{i}a. Dokaz o okon~awu Stracimirovog ìvota, nalazi se u vidu jedne nadgrobne plo~e, koja je na|ena uz ju`ni zid crkve Svetog Arhangela kod Prizrena. Plo~a je duìne 151, {irine 0, 72 i debqine 19 cm. Kasnije je prene{ena u Kur{umli han u Skopqu. Lijevi dio plo~e je o{te}en, te se zbog toga tekst u potpunosti ne moè rekonstruisati. On glasi: ... „dan, prestavi se monah Sava, a mirski nazvan Stracimir Bal{i}. I vje~na mu uspomena, u qeto 6880.“ Slijed doga|aja se istorijski poklapa i sa datumom na ovoj plo~i, tj. godinom 1372. Godinu ranije kraq Vuka{in Mrwav~evi} ubijen je i poraèn u mari~koj bici. On je gospodario Prizrenom. Odmah poslije wegove smrti do{lo je do sukoba me|u okolnim feudalcima oko wegovih teritorija, pa je \ura| Bal{i} zauzeo Prizren.50 Tokom arheolo{kih iskopavawa 1991. godine, u selu Kaludri kod Berana, na mjestu zvanom ]elije, prona|eni su novi detaqi u okviru ostataka crkve Svetog Luke. Prona|eni su zidovi debqine 70 cm, visine do dva i po metra. Na podu su bile pravilno pore|ane opeke, a na zidovima dvije o~uvane freske. Na zidovima oltara prema ulaznoj strani na|en je dobro o~uvani simbol grba Hrista. Pomenute freske li~e stilom na one iz manastira \ur|evih Stupova, a naos sa kupolom je sli~an onom u manastiru Dobrilovini. Na ostacima oltarskog stuba prona|en je natpis na staroslovenskom jeziku sqede}eg sadràja: „Dionisije, koji u svetu crkvu sa bratijom, o Hriste, u~inih op{teìtije. Ko bi ga sru{io neka je proklet od gospoda Boga i ovih sveti, a m i n.“ Ovaj natpis i izgradwa crkve datiraju se na kraj HÀÁ i po~etak HÁ vijeka. Vjerovatno je tada nastala kao neka vrsta pomo}ne crkve ili mana50. P. \or|i}, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1970, 71, 107; Marko Vego, Zbornik sredwovjekovnih natpisa BiH, ÀÀÀ, Sarajevo, 1964, br. 175, 180, 184.

148

stira u osnivawu, jer su budimqanski manastiri [udikova i \ur|evi Stupovi ve} bili ugroèni od Turaka.51 Okon~awe ìvota \ura|a ÀÀ Stracimirovi}a Bal{i}a, po~etkom HÁ vijeka donijelo je nekoliko poveqa koje je izdao pred smrt. Nije datirano kada, ali je sasvim pouzdano, da je ulciwskom manastiru Svetog Arhangela potvrdio posjede. Vjerovatno je to bilo godinu ili dvije pred wegovu smrt, jer se pozivawe na ovu potvrdu ve} 1405. godine pomiwe u ugovoru sa Mle~anima.52 \ura| Stracimirovi} Bal{i} je umro u aprilu 1403. godine. U vrijeme wegove smrti datira se poveqa, kojom manastiru Vrawini poklawa polovinu sela Rak. Pojedini istori~ari bili su u nedoumici da lociraju ovo selo. Bilo je ~ak opcija da se radi o kasnijem selu Vraki, a tada Sveti Vra~i. No, ova opcija je ubrzo nau~no diskreditovana. O~igledno se radi o posjedu, a ne selu Rak, po{to se u poveqi pomiwe i rijeka Cijevna koja je u blizini. Original poveqe postojao je jo{ 1870. godine, kada je dio objavio Ni}ifor Du~i}. Sa druge strane, pored nekoliko ve} pomenutih poveqa, i ova je poznata u prepisanoj verziji monaha Gavrila iz 1721. godine. Iz toga razloga javqaju se i kolizije u vremenu datirawa poveqe na 1404. godinu, {to je nemogu}e, s obzirom na ve} pomenuto datirawe Bal{i}eve smrti.53 Odnose sa \ura{evi}ima popravio je Bal{a ÀÀÀ. \ura| \ura{evi} sa sinom \ura{inom upravqao je Pa{trovi}ima, Lu{ticom i brdskim krajevima oko Kotora i Budve. Odnosi izme|u Bal{e ÀÀÀ i ovih \ura{evi}a bili su toliko dobri, da su oni odbili primamqive ponude Mle~ana da se odmetnu od Bal{e. O~igledno se ovdje radilo o ve} pomenutom i za feudalizam poznatom odnosu seniora i juniora. Tako se \ura{ \ura{evi} sa sinom \ura{inom pojavquje kao prva li~nost uz Bal{u ÀÀÀ prilikom osnivawa manastira Svetog Nikole u Praskvici iznad Svetog Stefana u decembru 1413. godine, a sve to se navodi i u Bal{inoj pove51. Vasilije Markovi}, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci, 1920, 149. 52. Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 582-583; Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD, HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 191; Ivan Jastrebov, Popis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 226-227. 53. Andrija Dabinovi}, Kotor u drugom skadarskom ratu, Rad Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, Zagreb, 1937, 133-152; Mladen Crnogor~evi}, Manastiri pa{trovski u Boci Kotorskoj, Starinar, kw. HÀÀ, 1895, 67-68; Petar [erovi}, Poveqa o osnivawu manastira sv. Nikole u Praskvici i weni dodaci, Istoriski ~asopis, Á, (1954-1955), Beograd, 1955, 323-331.

149

qi. Kao svjedok u poveqi je naveden Aleksa Pa{trovi}, izaslanik vojvode Sandaqa Hrani}a, koji je i oènio Bal{inu majku, i Bal{i postao veliki oslonac. U ovo vrijeme Bal{a ÀÀÀ je bio siroma{ni feudalac, koji nije mogao davati velike priloge. I prilikom osnivawa ovoga manastira on je za wega dao samo zemqu, i postavio monahe. Oni su pak od svoga imetka kupovali daqe vinograde i pravili manastir. U osnivawe manastira ukqu~ena su i dva skromna priloga doma}ih prolo`nika.54 Ova poveqa nije sa~uvana u originalu ve} u dva prepisa, koji se u pojedinim detaqima razlikuju. Bal{a ÀÀÀ je manastiru Bogorodice na Mora~niku na Skadarskom jezeru 1417. godine priloìo „guvno od solila“ u grbaqskom poqu. Od ove soli svaki deseti kabao trebao je da se preda manastiru u Pre~istoj Krajinskoj.55 Posqedwa poveqa Bal{e ÀÀÀ ti~e se poklona sela Karu~a crkvi Svetog Nikole na Vrawini. Poveqa je izdata u Br~elima. U woj se on potpisuje kao „Ja samodrìvi gospodar Bal{a po milosti bo`joj duka veliki i gospodar zemqi zetskoj i svemu zapadnom pomorju.” Po ovoj poveqi ìteqi sela Karu~a du`ni su da manastiru daju desetak od sve qetine, tj. ìta, vina, mlina, i da kopaju manastiru dva dana vinograde godi{we. Kao i u mnogim ranijim poveqama kazne su teolo{ke i konkretne prirode. Teolo{ka je u sukobqavawu sa Bogom, Bogorodicom, ~asnim krstom i Svetim Nikolom. Svjetovno-sankcionalna sastoji se u 500 perpera. Kao svjedoci u poveqi se javqaju ~etiri Karu~a i milosnik Beka. Me|u istraìva~ima postoje razlike u lokalizaciji pomenutog sela. Sjeverno od manastira postoji selo Karu|, ali je mogu}a i opcija da se radi o selu Karu|i kod Limqana. I ova poveqa poznata je samo po prepisu monaha Gavrila iz 1721. godine. O~igledno je ona postojala u originalu. Sve{tenik Filip Radi~evi} pomiwe da se kod wega nalazila u popisu crkvenih dobara, koje je on vr{io po nalogu mitropolita Ilariona Roganovi}a. No, kasnije joj se gubi trag.56 Odre|eni broj crkava i manastira na teritoriji Crne Gore vezuje svoje osnivawe za nemawi}ki period. No, mali broj wih zaista 54. Qubomir Stojanovi}, Poveqa Bal{e \ur|evi}a ÀÀÀ, Prilozi KJIF, HÀ, Beograd, 1931, 57-58; Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD, kw. HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 190-191. 55. Ivan Jastrebov, Popis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru Svetog Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, kw.HLÀÀ, Beograd, 1879, 226-227. 56. Ivan Boì}, Nemirno pomorje HÁ veka, Beograd, 1979, 134; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 281.

150

u vidu izvora prvog reda moè to da dokaè. Uglavnom se wihovo osnivawe vezuje za narodno predawe, ili samo naznake kroz druge izvore, koje otvaraju diskutabilnost. Jedan od takvih manastira je i u selu Reèvi}ima, u plemenu Pa{trovi}ima, koje se u vi{e navrata pomiwe u HÀÁ i HÁ vijeku. Osnivawe ovog manastira vezuje se za Stefana De~anskog i sina mu Du{ana. Svakako da se tada Pa{trovi}i pomiwu kao teritorija, a ne pleme, po{to se plemenska organizacija po~iwe stvarati tek po padu srpskih zemaqa pod osmansku vlast na teritoriji dana{we Crne Gore. Upravo za manastir u Reèvi}ima vezuje se natpis za ikonu koja je do 1860. godine bila u wemu. No, ve} 1897. godine ona je nestala. Bez obzira na to, objavqeno je nekoliko prepisa ovog natpisa do wenog nestanka.57 Natpis na ikoni glasi: „Ovu ikonu pisa gospodin otac iguman jeromonah Nikodim Reèvi}ki. Stvori sebi vje~ni pomen i dobar napredak i posqedak, godine 6931.“58 Natpis je zavr{en godinom po vizantijskom ra~unawu vremena, {to prera~unato zna~i da je pisan i vjerovatno ikona oslikana 1423. godine. Ve} je nazna~eno da su u Boki i wenoj neposrednoj okolini bila poznata solila, koja su vlasnicima donosila velike zarade. Neka od wih nalazila su se u blizini manastira Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci. Prema jednom izvoru iz 1425. godine, koji se vezuje za instrukcije Mle~ana svome opunomo}eniku Fran~esku Kviriniju, za regulisawe granica sa posjedima despota \ura|a Brankovi}a, u reonu Prevlake bilo je ~ak 109 solila. U vlasni{tvu zetskog mitropolita bilo ih je 24. Po ovom izvoru, mitropolit je kotorskom vlastelinu Rajku Moneti poklonio ~etiri solila.59 Poslije niza peripetija i ratovawa sa Mle~anima, oko nasqedstva Bal{i}a, \ura| Brankovi} je sa wima potpisao tri ugovora. Jedan je potpisan 12. avgusta 1423. godine u Svetom Sr|u. Druga dva su potpisana u Vu~itrnu i Drivastu 1426. godine. Po ovim ugovorima despotovini je pripala ju`na strana bokokotorskog zaliva, ukqu~uju}i i tu ùpu gdje se nalazio manastir Svetog Arhangela Mihaila. Odredbom koja se vezuje za ove ugovore, zet57. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 74; Mladen Crnogor~evi}, Manastir Reèvi}i u Pa{trovi}ima, [ematizam eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske, Dubrovnik, 1897, 42. 58. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 74; Ivan Kukuqevi} Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslovenskih, sv. Á, Zagreb, 1860, 369. 59. Kao nap. 6, str. 172-173.

151

ski mitropolit, koji je ubrzo po~eo stolovati u Budvi, mogao je slobodno vr{iti svoje du`nosti i na mleta~kom zemqi{tu, tj. u okolini Skadra, Qe{a i Ulciwa.60 Poslije smrti Sandaqa Hrani}a, wegova udovica Jelena, k}er kneza Lazara Hrebeqanovi}a, a majka Bal{e ÀÀÀ pokrenula je radove za izgradwu skromne crkve na ostrvu Gorici na Skadarskom jezeru poznatijim jo{ i kao Brezavica ili Be{ka. O~igledno je da je crkva bila zavr{ena 1440. godine. Vjerovatno se radi o obnavqawu nekog starijeg crkvenog objekta koji je tu ve} postojao, i bio posve}en Svetom \or|u. Na vratima crkve je natpis: „Izvolenijem oca i pospe{enijem sina i duha svetago posve{tenijem sazda se hram si presvetije Bogorodice s trudom i otkupom blago~estivoj gospogi Jele, d{teri svetopo~iv{ago kneza Lazara i podruìje gospodina \ur|a Stracimirovi}a v leto 6948.“ Prera~unom sa vizantijskog ra~unawa vremena ovo je godina 1440. Za izradu ove crkve Jelena je utro{ila oko 600 dukata, koje je dala na poklad Baraninu Lovru [igovi}u, kao i zemqu i masliwake oko Bara koje je prodala. Pred smrt 1442. godine je za starateqa ove crkve imenovala svoju k}er Jelenu, ènu bosanskog vojvode Stefana Vuk~i}a Kosa~e. Pretpostavqa se da je sa Jelenom ve} od 1423. godine ìvjela i wena sestra Olivera, poznata i pod imenom Despina, koja je bila jedna od èna sultana Bajazita À, a tada ve} odavno i wegova udovica. Za Jelenu Bal{i} vezuje se i izrada „Gori~kog zbornika“. Pretpostavqa se da ga je sastavio wen duhovnik Nikon izme|u 1440. i 1442. godine, a na ukra{avawe pozla}enim srebrom odnio u Kotor wen kancelar Dobrek Marini}. Za Nikona se smatra da se zakalu|erio i postao starac Jerusalimac Nikanor.61 Premije{tawe mitropolitske stolice u Budvu vezuje se za period vladavine djelovima Zete od strane despota \ura|a Brankovi}a, i to oko 1435. godine. Da bi ostvario prava na prevla~ka solila, despot je mitropolitu dao na upravu Budvu, kao i du`nost budvanskog kastelana, koja savremenijoj terminologiji identifikacije odgovara upravniku grada. Despot je bio u sukobu sa Crnojevi}ima. Po svoj prilici u taj sukob je bio umije{an i zetski mitropolit. Iako su im Dubrov~ani garantovali bezbijednost, Crnojevi}i nijesu smjeli do}i u Dubrovnik na izmirewe sa despotom, iako su traìli posredovawe istih za izmirewe sa wim. Po{to je despot domamio u Dubrovnik nekoliko nepouzdanih qudi, 60. Nav. dj., 349. 61. Ivan Boì}, Istorija Crne Gore, tom 2, kw. 2, Titograd, 1970, 189-190.

152

i tamo ih okovao u tamnici, Crnojevi}i su se pribojavali iste sudbine. Despot \ura| boravio je u Dubrovniku u julu 1441. godine, i tu domamio zetskog mitropolita, koga je okovao na brodu. Mitropolitu je uspjelo da sa broda pobjegne u grad. Dubrova~ki Senat raspravqao je o ovom slu~aju, i nije dozvolio mitropolitu da ode iz grada do Svetog Mihaila 29. septembra, a poslije toga je mogao napustiti grad. Ubrzo po povratku, mitropolit je bio predmet rasprave dubrova~kog Senata 6. oktobra. Dva Kor~ulanina àlila su se budvanskom sudu, da ih je mitropolit pozvao u kastel (grad) sa wihove la|ice u kojoj su bili pred Budvom. Dok su oni boravili u gradu wihova la|ica je opqa~kana, a dio proizvoda uzeo je mitropolit za sebe. Ovo je ve} bilo u vrijeme kad je despot \ura| Brankovi} poslije pada Novog Brda pod osmansku vlast, pobjegao preko Dubrovnika i Sewa u Ugarsku. O~igledno je on normalizovao odnose sa mitropolitom, ~im se u februaru 1450. godine mitropolit i vlastelin Vuk Biomuèvi} pomiwu kao gospodari Lu{tice.62 Poslije despotovog bjegstva u Ugarsku do{lo je do raspri oko wegovih posjeda u Zeti, izme|u Mle~ana i Stefana Vuk~i}a Kosa~e. Mle~ani su zahtijevali da im se preda Drivast, Budva i posjedi onih Crnojevi}a koji bi pristali u wihovu slu`bu. Mleta~ki Senat vije}ao je o sudbini Budve, koja je prakti~no bila u vlasni{tvu zetskog mitropolita. Predlagalo se da mu se za ustupawe Budve dodijeli 500 dukata godi{we, na ime provizije za Skadar koju su Mle~ani ranije davali despotu \ur|u. Bila je i opcija da mu se daju na upravu sve despotove teritorije u Zeti. U isto vrijeme mleta~ki pregovara~i Marko Zeno, Alvizo Leredan i kotorski knez vodili su pregovore sa Kosa~om. Uporedno sa pregovorima Kosa~a je sa dijelom vojske vr{io prepade prema Budvi. Budu}i da nije imao snaga za zna~ajniju akciju protiv Mle~ana, on je u prvoj polovini jula 1442. godine napustio Zetu. To je dobro do{lo Mle~anima, koji su odmah stupili u kona~nu akciju. Budva se 1. avgusta predala Mle~anima, a oni su gradu potvrdili privilegije koje je imao u doba despota \ura|a. Koriste}i op{tu konfuziju, Kotorani su svome gradskom distriktu pripojili Lu{ticu, Bogda{i}e i Qe{kovi}e, i svu zemqu Svetomihoqske metohije. Tako je zetski mitropolit ostao bez prihoda sa ovog metoha, kao i bez Budve. Nije poznato da li se odmah vratio u Pre~istu Krajinsku? Op{te bezna|e na Svetomihoqskom 62. Kao nap. 6, str. 396-397; Kao nap. 61, str. 194-195. 153

metohu vidi se i po tome, {to sve{tenik Bogi{a Radakovi}, koji je odràvao crkve Svete Marije i Svetog Nikole na Prevlaci, nije imao ni da kupi vosak, uqe i tamjan, dok posredstvom Crnojevi}a nije dobio pravo na {est mleta~kih stara p{enice.63 îm su Kotorani zaposjeli prevla~ki metoh, iskoristili su nove prilike pod okriqem mleta~kih vlasti da suzbiju pravoslavno sve{tenstvo. Mleta~ki Senat se nije protivio predlogu Kotorana da pravoslavno sve{tenstvo zamijene katoli~kim. Savjetovao je samo da to ~ine „malo po malo i na vje{t na~in“. Taj proces poku{avali su na terenu da sprije~e despotovi qudi. Sa druge strane zetski mitropolit koji je ve} bio u Pre~istoj Krajinskoj, koriste}i konfuziju oko ekskomunikacije barskog nadbiskupa od strane pape, posjedao je zemqu katoli~kih ùpa u sva~kom kraju.64 Ima indikacija da je sjedi{te Zetske Mitropolije kratko bilo u manastirskoj crkvi Svete Bogorodice na ostrvu Komu u Skadarskom jezeru. Vjerovatno je to bilo od premije{tawa sjedi{ta iz Pre~iste Krajinske u Budvu. Ova crkva je bila vjerovatno zadu`bina Qe{a Crnojevi}a i wegovog brata \ura|a. Qe{ se u izvorima posqedwi put pomiwe 1435. godine, a \ura| je 1413. godine bio vojvoda Bal{e ÀÀÀ. U crkvi su ~etiri grobne plo~e, tj. dvije sa natpisom, i dvije bez. Desno od ulaza u crkvu, na podnoj grobnoj plo~i je natpis: „Ova plo~a despota Stefana vojvode mu Qe{a Crnojevi}a.“ Ima ozbiqnih indikacija, da je u ovoj crkvi sahrawen i Stefanica Crnojevi} 1464, ili po~etkom 1465. godine. Na to upu}uje drugi grobni natpis sa imenom wegove ène Mare.65 Stefanica Crnojevi} javqa se kao otvoreni za{titnik Pravoslavqa u Zeti. On je 15. novembra 1453. godine molio Mle~ane da za{tite pravoslavce od Kotora do Qe{a. Zbog toga su oni svojim ~inovnicimana na tom podru~ju naredili da ne ~ine nikakve pakosti pravoslavcima. Mleta~ka vlast nad Zetom bila je zaokruèna ve} 1455. godine, ali su pravoslavci sa ovih podru~ja uputili nekoliko apela Veneciji da Pravoslavna Crkva ima punu slobodu u odnosu na katoli~ku. Stefanica Crnojevi} je dio posjeda Bogorodice Rata~ke dao Pravoslavnoj Crkvi, a dio svojim juniorima.66 Kona~no prihvatawe mleta~ke vlasti upravo se odigralo 6. septembra 1455. godine u manastiru Svetog Nikole na Vrawini. Uz prisustvo mleta~kog opunomo}enika \ovanija Bolonija, i ve63. Kao nap. 61, str. 201-202. 64. Nav. dj., 204. 65. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 88; Filip Radi~evi}, Uspenski manastir na Komu, Prosvjeta, kw. À, sv. ÁÀ, Cetiwe, 1893, 210. 66. Kao nap. 6, str. 399-400.

154

likog vojvode Stefanice Crnojevi}a, predstavnici: Hota, Mataguà, Ku~a, Pipera, Luàna, Bjelopavli}a, Nik{i}a itd. prihvatili su mleta~ku vlast.67 Jedan u nizu poklona manastiru Svetog Nikole na Vrawini, vezuje se upravo za jedno od nabrojenih plemena, a to su Mataguì. Darovna poveqa datira po vizantijskom ra~unawu vremena na 6977. godinu, ili u prera~unu na 1468, sa odrednicom mjesta pisawa „u Vrawini“. Darodavci su: Nikola ]efalija, Lev Gruba~evi}, \er| Buza, Petar Pavle i Andreja. Oni su poklonili manastiru posjed Ue~, izme|u rijeke Plavnice i potoka Otkabeà, do Mihoq Broda. Svjedoci poveqe su bili:iguman Josif i Nikadaro, proiguman jeklisiarh Damjan, Jovan Vu~inovi}, ]iril i Lazar [i{ojevi}i i ostala bratija manastira. Ovaj poklon je dat vjerovatno na nekom saboru Mataguà u manastiru.68 Prva darovnica Ivana Crnojevi}a vezuje se za 1469. godinu, i to opet za manastir Svetog Nikole na Vrawini. On je manastiru darovao selo Zabes ju`no od dana{weg Virpazara. U woj se on jednostavno potpisuje sa „Gospodar Ivan Crnojevi}“. Poveqom se preciziraju me|e i granice koje se mogu na}i i u drugim poveqama. I ova poveqa poznata je samo na osnovu prepisa monaha Gavrila iz 1721. godine, koji je prepisao osnovnu povequ, i dio poveqe islamizovanog sina Ivanovog Skender-bega Crnojevi}a, u kojoj se on poziva na ovu povequ.69 Privrènost svetosavskoj Crkvi potvr|uje i jo{ jedna darovna poveqa Ivana Crnojevi}a iz iste godine, tako|e u vezi sa manastirom Svetog Nikole na Vrawini. U woj je on priloìo selo Plavnicu manastiru, a u stvari potvrdio darovnicu arhiepiskopa Save Nemawi}a „selo Plavnica priloèno svetim arhiepiskopom bogonosnim ocem Savom“. U ovoj poveqi javqa se niz ispravki me|a i granica koje su su{tinski uzurpirali mnogi, a me|u wima i Mataguì, Opto~i}i, Dupiqani, Tomi}i i [i{ojevi}i. Ispravka sa uzurpatorima, za koje se koristi termin da su „pritisnuli“ posjede manastira, odnosi se na darovnice kraqa Milutina i \ura|a Stracimirovi}a Bal{i}a.70 Za sukobe Mle~ana i Ivana Crnojevi}a sa Turcima, vezuju se i prvi kontakti Pravoslavne Crkve u Zeti sa Turcima. U maju 67. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 381. 68. Kao nap. 61, kw. HLVÀÀ, 231; Pavle Apolonovi~ Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom À, Cetiwe, 1993, 327. 69. Ivan Jastrebov, Prepis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru Svetog Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, kw. HLÀÀ, Beograd, 1879, 229. 70. P. A. Rovinski, Nav. dj., 328-329.

155

1478. godine po~ela je opsada Skadra od strane Turaka, kojoj se ubrzo pridruìo i sam sultan Mehmed ÀÀ. Ne uspjev{i da osvoji Skadar, sultan je krajem avgusta poslao rumelijskog beglerbega Sulejmana da osvoji prestonicu Ivana Crnojevi}a-@abqak, {to je ovaj i u~inio. Tada je sultan potvrdio posjed manastira Svetog Nikole wegovim kalu|erima, i wima kretawe po wegovoj dràvi, kao i da im niko ne smije ~initi bilo kakve zulume. U woj se sultan potpisuje kao „Silni car i veliki emir sultan Muhamed.“71 îtav niz sukoba u Zeti koji su se desili u dvije tre}ine HÁ vijeka, nesporno je uticao i na materijalni poloàj Zetske Mitropolije, i pomjerawe wenih sjedi{ta. Iz niza segmenata u istorijskim izvorima toga doba, mogu se vidjeti i imena zetskih mitropolita. Jedno od sjedi{ta Zetske Episkopije bilo je u manastiru Pre~iste Krajinske. Ovaj manastir imao je svoje metohe u vidu ostrva na Skadarskom jezeru sa crkvama na Star~evu, Be{ki i Mora~niku. Zetski mitropolit Arsenije nalazio se u crkvi na Mora~niku, kada mu je 1417. godine Bal{a ÀÀÀ izdao povequ. Ovu povequ potvrdio je i drugi mitropolit David, koji je stolovao izme|u 1405. i 1417. godine. Pretpostavqa se da je Bal{a ÀÀÀ bio ktitor crkve na Mora~niku. Poslije Davida zetski mitropolit je bio Jeftimije. O wemu se zna na osnovu zapisa o svjedoku Radi~u Tutormiku koji je napisao mitropolit Jeftimije u manastiru Pre~iste Krajinske. Ovom dokumentu me|utim hvali godina. Zna se samo datum - 10. jul. Iz tzv. Koporinskog qetopisa, koji je uradio |akon Damjan u manastiru Kru{edolu na Fru{koj Gori, vidi se da je 1453. godine zetski mitropolit bio kir Josif. U serijama sukoba sa zetskim gospodarima tokom dvije tre}ine HÁ vijeka, a to su bili Bal{a ÀÀÀ, despoti Stefan Lazarevi} i \ura| Brankovi}, te Crnojevi}i, Mle~ani su uvijek nastojali da istisnu Pravoslavqe sa wihovih teritorija, a uvedu Katoli~anstvo. Oni su po sklapawima mira to radili diskretno i uvijeno. Kada je Bal{a ÀÀÀ traìo od wih 1415. godine, da obnove prava pravoslavnim crkvama u oblasti Skadra, wihov Senat nije dao odre|en odgovor, i pravdao se da ne èli da zadire u privatna prava vjernika. Grad Ulciw je dva puta dolazio pod vlast Mle~ana u prvoj polovini HÁ vijeka, i to 1405. i 1421. godine. Ulciwani su od Mle~ana traìli obezbje|ewe prava i posjeda manastira Svetog Mihaila koji se nalazio van zidina grada. Mle~ani su me|utim obes71. Ivan Jastrebov, Prepis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru Svetog Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, kw. HLÀÀ, Beograd, 1879, 230.

156

mi{qavali wihove zahtjeve. Tako ve} 1433. godine u ovom manastiru nije bilo niti jednog kalu|era, a seqani Kruta uzurpirali su manastirsku zemqu. Op{tu konfuziju koju je pratilo posijedawe Zete od strane Mle~ana, dopuwavala je i te{ka pozicija uop{te Hri{}anstva na ovim prostorima, usqed sve u~estalijih napada Turaka. I u ovim vremenima, kao uostalom i ranije i kasnije, kao jedna od brana prodoru Islama i Turaka, ispostavqala se potreba sklapawa unije. Godine 1435, na osnovu odluka koncila u Bazelu, poslata je delegacija sa tom idejom kod patrijarha u Carigrad. Ona je i{la preko Srbije, Makedonije i Bugarske. Po istom poslu u Carigrad je 1437. godine i{ao i istaknuti katoli~ki teolog Dubrov~anin Ivan Stojkovi}. U izvorima ima indikacija, da je i despot \ura| Brankovi} podràvao ovu opciju. Poku{aji unija}ewa mogu se pratiti upravo u to vrijeme. Ve} krajem HÀÁ vijeka manastir Arhangela Mihaila na Prevlaci postepeno je zapustio. Koriste}i minorizaciju ovog va`nog pravoslavnog centra, Kotorani tridesetih godina HÁ dovode sve{tenika Mateja ]urilicu iz Sewa, tzv. „glagoqa{a“. Pedesetih godina zapaà se i akcija kotorskog episkopa Bernarda, koji je prema jednom izvoru preveo „mnoge stotine“ pravoslavaca u katoli~anstvo. îtavom ovom procesu najprije je pogodovalo premije{tawe mitropolitske stolice sa Prevlake u Krajinu, a zatim i 1442. godine iz Budve opet u Krajinu ili Vrawinu, jer je Budva priznala mleta~ku vlast.72 Buna grbaqskog seqa{tva, koje je bilo u kmetovskom poloàju prema kotorskim vlastelinima, uglavnom katolicima, ugu{ena je 1452. godine. Ve}ina grbaqskih seqaka bili su pravoslavci, pa su zato kotorski katolici, i na ovaj na~in dobili povod za sprovo|ewe unija}ewa, bilo kroz plasirawe sve{tenika glagoqa{a ili ~istih unijata. Dolazilo je i do konfliktnih situacija. Jedan pravoslavni sve{tenik otjerao je 1455. godine iz Bogda{i}a ne samo katoli~kog, nego i sa wime biskupa Bernarda, koji je do{ao u obilazak novih vjernika i davawe krizme. Ovi poku{aji unija}ewa uglavnom su zavr{avali neuspje{no. Seoske mase ostajale su vjerne Pravoslavqu.73 72. Kao nap. 6, str. 326-327; Ivan Boì}, O propasti manastira sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filolo{kog fakulteta, ÁÀÀ, Beograd, 1967, 75-82; Ivan Jastrebov, Jepiskopija zetska, Glasnik SUD, HLVÀÀÀ, Beograd, 1880, 402403; Miodrag Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka, Hri{}ansko delo, ÀÀÀ/4-6, Skopqe, 1937, 42; Ilarion Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosvjeta, Cetiwe, 1892, 16. 73. Kao nap. 61, str. 326-327.

157

Pretpostavqa se da zetski mitropolit „kir Josif“, koji se pomiwe u Koporinskoim qetopisu 1453. godine, nije u to vrijeme vi{e ni stolovao u Pre~istoj Krajinskoj. Ove godine mleta~ki Senat je obe}ao Stefanici Crnojevi}u da ne}e ni{ta preduzimati protiv pravoslavnih sve{tenika „od Kotora do Qe{a“. Me|utim, to obe}awe Mle~ani su shvatali na svoj na~in. Ve} od 1452. godine, u Pre~istoj Krajinskoj stolovao je unijatski mitropolit Sava, koji je bio gr~kog porijekla. Ranije je bio episkop Termopila. Ve} dvije godine kasnije u Pre~istoj Krajinskoj pojavquje se novi mitropolit, koji je jo{ o~liglednije radio na unija}ewu. Bio je to Pavle Du{man. Ranije je 1440. godine bio episkop u Trevizu, zatim 1440. u Sva~u, i potom 1444. u Drivastu. Papa ga je imenovao nuncijem za Srbiju 1454. godine, u doba kada su se frawevci àlili da ih progoni despot \ura| Brankovi}. Preko nuncija Pavla, papa je vje{to poku{ao manevar u unija}ewu, dav{i mu ovla{tewe, da po Srbiji i Albaniji moè pozivati na rat protiv Turaka. Oko Pavla je me|utim izbila ~itava afera. Papa je 1456. godine Drivast izuzeo iz nadle`nosti barskog nadbiskupa. Pavle se tome usprotivio, i po~eo da propovijeda da je pravoslavqe prava vjera, a ne katoli~anstvo. Nije dozvoqavao ni da se protiv wegovih postupaka podnosi apelacija rimskoj kuriji. Pona{ao se kao autokefalan mitropolit, {to je dovelo do toga, da je 1457. godine papa naredio da se protiv wega sprovede istraga, koja nije ni zavr{ena, jer je Pavle iste godine umro. Mle~ani nijesu ni ispo{tovali odredbu ugovora sklopqenog 6. septembra 1455. godine u manastiru Vrawini, po kojoj unijatski episkop doveden u Pre~istu Krajinsku, nije imao nikakve crkvene ingerencije nad pravoslavnima. Mitropolitsko sjedi{te zetskih mitropolita u Pre~istoj Krajinskoj, je tako definitivno izgubqeno ve} sredinom HÁ vijeka. U tom centru ve} su se stacionirali unijatski mitropoliti, uglavnom gr~kog porijekla, koji su bili pod ingerencijom barskog nadbiskupa. Oni su poslije smrti Pavla Du{mana otvoreno po~eli da propovijedaju unijatsku politiku, i prakti~no se predstavqaju kao unijatski katoli~ki mitropoliti. Poslije Pavla Du{mana u Krajini je mitropolit bio Jovan, porijeklom Grk sa Krita, i privrènik mleta~ke politike. Potom je wegov nasqednik bio Hrvat Andrija Jamoneti} od 1476. godine, kao i Mle~anin Fran~esko Kvirin od 1495. godine. Kako je ve} nazna~eno, poslije Pre~iste Krajinske, Budve, pa opet kratko Pre~iste Krajinske, mitropolitsko sjedi{te kratko je bilo u manastiru Komu, pa na Vrawini, i onda na Obodu. Iz izvora se ne moè saznati ko je postavio za mitropolita Visario158

na?Postoje indikacije da se episkop Vavila, zapravo pojavio uz zetskog mitropolita kao bjegunac iz nekog crkvenog sredi{ta van Zete. Uop{te druga polovina vladavine \ura|a Brankovi}a, te vladavina Stefanice Crnojevi}a, ozna~avaju period potpune konfuzije Srpske Crkve, uslovqene stalnim najezdama Turaka, i wihovim osvajawima komada po komada srpskih zemaqa. Vjerovatno je da se tada po pojedinim srpskim oblastima koje su bile jo{ slobodne, pa i po Zeti, mitropoliti i episkopi postavqaju na saboru lokalnog feudalca sa sve{tenstvom i episkopima. Tako se javqa potpuna podudarnost sudbine Zetske Mitropolije, sa sudbinom jednog od posqedwih oblasnih gospodara u srpskim zemqama Ivanom Crnojevi}em. Kako je on selio svoje prestonice pod pritiskom Turaka, tako je to i ~inila Zetska Mitropolija. Sjedi{te Mitropolije u manastiru Vrawini, bilo je teritorijalno vrlo blizu @abqaka. Kada je on pao, sjedi{te se pomijera sa Ivanovom prestonicom na Obod, pa potom i na Cetiwe. Prilikom svog boravka u emigraciji, Ivan Crnojevi} je boravio i u Ankoni. Kako se u wenoj blizini nalazio hram Bogorodice u Loretu, to ga je on posjetio. Prema legendi tu se nalazila wena sveta ku}a, koju su an|eli iz Dalmacije donijeli na to mjesto. Tu se on zavjetovao da }e ako se vrati u Zetu, podi}i woj u ~ast hram.74 Kada se vratio u Zetu 1481. godine poslije smrti sultana Mehmeda ÀÀ, Ivan je zapo~eo sa realizacijom tog zavjeta. Svjestan ~iwenice da ni Obod nije siguran, {to su pokazali i prija{wi doga|aji, kada je morao pobje}i iz Zete, odlu~io se da sjedi{te svojih posjeda prenese na cetiwsko poqe podno planine Lov}ena, gdje su od ranije bili posjedi wegovih predaka. U tom smislu preko glasnika Ivan se obratio dubrova~kom Vije}u Umoqenih, da mu omogu}i uvoz 2000 komada crijepa, {to mu je i odobreno u septembru 1483. godine. Tako je nastala crkva Bogorodice a uz wu i manastir, u koji je prene{eno sjedi{te Mitropolije. Manastirsko zdawe je najvjerovatnije bilo zavr{eno do po~etka sqede}e godine, o ~emu svjedo~i i osniva~ka poveqa od 4. januara. Da o~igledno Ivan nije najprije preselio prestonicu, pa tek onda izgradio manastir, svjedo~i i ova poveqa, gdje on navodi da je pisao „u Rece“, tj. u Obodu iznad Rijeke, malog naseqa na kraju jezerske rijeke, iznad kojega je i bio Obod. O~igledno se on u naredne dvije do tri godine preselio i sa dvorom na cetiwsko poqe, o ~emu svjedo~i i jedna presuda iz 1489. godine, gdje on navodi da je 74. Nav. dj., 323, 328-329. 159

done{ena u dvoru na Cetiwu.75 Bez obzira na navedeno, me|u istori~arima ipak ima polemika, jer se barata i sa godinom 1482. Ivan je u zidove manastira stavio ktitorski natpis, koji glasi: „U ime ro`destva ti, presvete Bogorodice, sazidah ovaj sveti hram tvoj, ja, gre{ni rab tvoj, Ivan Crnojevi}, qeta 7992.” Ova plo~a je nesporno originalna. Stari Ivanov manastir sru{en je 1692. godine, kada su ga Mle~ani bjeè}i ispred Turaka minirali. Natpis je sa dijelom materijala uzidan u novi manastir od strane vladike Danila 1704. godine. Pretpostavqa se da je prilikom davawa poveqe o osnivawu manastira, ili nedugo potom, izra|en i pe~at manastira. Wegov pre~nik je 46, 5 mm, a pre~nik unutra{weg kruga 35 mm. Na wemu je predstava Ro`destva Bogorodice. Kru`no oko we je ugraviran tekst: „Pe~at manastira Cetiwa hram Ro`destva Presvete Bogorodice.“76 Kako je ve} navedeno, Ivan Crnojevi} je izdao 4. januara 1485. godine povequ o osnivawu cetiwskog manastira. Original poveqe nije sa~uvan, nego zvani~na kancelarijska kopija sa potpisom vladara. Ova poveqa nema samo va`nost za uù oblast izu~avawa crkvene istorije, nego govori o feudalno-socijalnim prilikama onda{we Zete. Niz detaqa u ovoj poveqi, jasno ukazuju na slije|ewe ra{ko-nemawi}ke tradicije poveqa, i pozivawa na taj period. U po~etku je simboli~an op{te hri{}anski znak krsta sa Hristovim inicijalima. Prili~no dugi uvod je iz citata Jevan|eqa po Mateju, zatim Marijanskog Jevan|eqa, i kona~no Miroslavqevog Jevan|eqa. Zatim Ivan obrazlaè uzroke podizawa manastira, koji su ve} pomenuti, i svoj zavjet Pre~istoj Bogorodici. Darovana dobra manastiru su tako|e detaqno opisana, sa granicama priloènih imawa. To je vi{e parcela zemqe, vinogradi, ribolovi, brda, vodenice i planina Lov}en. O~igledno sqedovawe sredwovjekovne prakse, po kojoj je i crkva bila svojevrsna feudalna institucija, vidi se po tome, da je Ivan darovao manastiru seqake, koji su imali samo obavezu prema wemu, tj. bili su manastirski kmetovi. Pored toga on je priloìo i trideset perpera godi{we od svojih prihoda za carinu, deset kablova soli od solila, drva sa imawa u Dubravi. Svaka ku}a bila je obavezna da mana75. Nav. dj., 329. 76. \or|e Radoj~i}, O natpisu Ivana Crnojevi}a i povodom wega o kwièvnim uticajima Zapada i Istoka u Dukqi, Letopis Matice Srpske, Novi Sad, jun 1962, 567-568; Risto Dragi}evi}, Nekoliko starih pe~ata, Starine Crne Gore, 1, Cetiwe, 1963, 8; Simo Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do novijega vremena, Beograd, 1835.

160

stiru godi{we donese po osamdeset bremena drva. Kao breme ra~unalo se ono {to odrastao ~ovjek moè ponijeti na le|ima. Poveqa uobi~ajeno ima sankcionalni dio. Ovaj dio je trodijelan. Ogleda se najprije u molbi, kletvi i kona~no duhovnoj, tj. teolo{koj kazni. Izme|u ostalog, za prekr{ioca je duhovna kazna da je sli~an Judi, i da mu je suparnica Pre~ista mati na stra{nom sudu. O~igledno se ovdje vidi kopirawe poveqe kneza Lazara Hrebeqanovi}a manastiru @drelo iz 1380. godine, kao i \ura|a Brankovi}a manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori od 1413. godine. Ove sankcije su opet preuzete iz poveqe cara Du{ana Hilandaru iz 1347. godine, a koja je pisana upravo na Prevlaci Arhangela Mihaila. Jo{ ~itav niz teolo{kih sankcija preuzet je iz sankcionalne prakse poveqa Stefana De~anskog manastiru De~ani, Du{anove Hilandaru, patrijarha srpskog Spiridona manastiru @drelo, i despota Stefana Lazarevi}a Hilandaru. Teolo{ke sankcije ovoga tipa ti~u se citata iz Jevan|eqa po Mateju, Jevan|eqa po Jovanu i Jevan|eqa po Nikoli. U ve} pomenutoj sankcionalnoj formi uzetoj iz Du{anove poveqe Hilandaru, pisane 1347. godine na Prevlaci, za prekr{ioca se navodi „da mu jesu suparnici sveti Simeon i sveti Sava.“77 Jo{ jedna poveqa Ivana Crnojevi}a slijedi ve} pomenuti {ablon ra{ko-nemawi}kog vremena. Istina, ona datira ne{to ranije od osniva~ke poveqe za cetiwski manastir, i iz 1482. godine je. Original nije sa~uvan, ve} se nalazi u Cetiwskom qetopisu. Prepisivawe ove poveqe po istori~arima datira u doba vladike Save Petrovi}a, a za prepisiva~a se uzima vladika Vasilije 1747. godine. Samo dio ove poveqe interesantan je za tematiku izu~avawa crkvene istorije. U vrijeme pisawa ove poveqe, Ivan Crnojevi} je ve} izgubio najve}i dio Dowe Zete. Stoga je on htio da razgrani~i svoje posjede u Gorwoj Zeti, naro~ito prema Budvi i Kotoru, tj. posjedima ovih distrikta. Dio poveqe utvr|uje granice dobara manastira Svetog Nikole na Vrawini, a na osnovu ranijih poklona. Tako Ivan Crnojevi} na po~etku poveqe kaè: „Milo{}u Bo`jom dogodi se meni gospodinu Ivanu Crnojevi}u do}i u mjesto Crmnicu sa mojom vlastelom... I potraìh granice Svetoga Nikole Vrawinskog, i na|oh 77. Simo Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do novijega vremena, Beograd, 1835; Stanoje Stanojevi}, Studije o srpskoj diplomatici, Glas SKA, CLVÀÀ, Beograd, 1933, 201; Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wiena, 1858, 195, 278-279.

161

sve po imenu naba~ene kako pi{u hrisovuqe srpskih svetih careva, koji su pone{to zapisali i proloìli ovome svetome hramu. Ja vi|eh i potvrdih, i jo{ od mojih metoha i ba{tina i ja Svetome Nikoli priloìh, sa molbom prizivaju}i svetog gospodweg ugodnika u pomo} i zastupawe.” Uvodnik „Milo{}u Bo`jom“..., predstavqa tipi~nu kopiju niza sli~nih poveqa iz ra{ko-nemawi}kog perioda, i to Save Nemawi}a i Stefana De~anskog. Na osnovu ovog {ablona i Bal{a ÀÀÀ izdaje nekoliko svojih poveqa. Kona~no, biv{i upoznat preko svoje dvorske administracije, i sam sultan Mehmed ÀÀ u svojoj poveqi manastiru iz 1478. godine, slijedi ovaj {ablon.78 Iako je po smrti Ivana Crnojevi}a wegov sin \ura| zvani~no preuzeo upravu nad Zetom, o~igledno je Ivan jo{ za ìvota planirao da pored wega, vlast dijeli i Stefan. Da je zaista moglo biti govora o dvojno vladala~kom statusu Zete, govori i poveqa iz 1495. godine, po kojoj \ura| i Stefan utvr|uju granice cetiwskog manastira. Dvovladarje ne predstavqa novinu. To je praksa preuzeta iz duge geneze najprije Vojislava dukqanskog i wegovih nasqednika, potom Nemawi}a, a dijelom i Bal{i}a. I ova poveqa ima teolo{ki uvod, a zatim razradu u vidu potrebe davawa milostiwe, kako na molbu svih svetih, i nadom u vaskrsewe treba slijediti sud Boìji, te da prema wemu treba da sude zemaqske sudije. Tako se \ura| Crnojevi} obra}a djevi Mariji da ga zastupa pred Bogom, u ~ije ime on i ispuwava dug. U ovoj poveqi se javqa i jasna titulacija izdava~a poveqe: „Mi gospodin \ura| i brat moj Stefan.“ U poduòj poveqi ta~no se navode granice imovine cetiwskog manastira, kao i ranija prava na vinograde, sela, vodenice, dohotke od carina i brodova. Tako je ovaj dio poveqe u stvari samo potvr|ivawe ranijih prava i imovine cetiwskog manastira, koje je dao wihov otac Ivan. Drugi dio poveqe odnosi se na novo darovawe manastiru. Tako su darovani kmetovi Beladina Humca sa djecom i parcelama, zatim iz Zagore Bojka Radovanovi}a. Pa~ko Parac sa djecom trebao je da bude crkveni radnik, i da godi{we da manastiru tri krbqe vina. Bra}a Crnojevi} su manastiru darivali i imawe na Gorwem Dobru, koje su wihovi preci poklonili Mihailu Piperu, 78. Simo Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do novijega vremena, Beograd, 1835; Marko Dragovi}, Krisovuq kwaza gospodara crnogorskog Ivana crnojevi}a, Cetiwe, 1885, 7-9; Marko Dragovi}, Prilozi za istoriju Crne Gore, Letopis Matice srpske, ÀÀÀ, Novi Sad, 1891, 17-18; Jovan Tomi}, Crnojevi}i i Crna Gora od 1479-1528, Glas SKA, LVÀÀÀ, Beograd, 1900, 171.

162

kome su ga zbog nevjere oduzeli. Darivan je i jedan kabao p{eni~ne sedbe u Botunu.79 Ve} je nazne~eno da se sa teritorije Zete pojavquju graditeqi nekih va`nih crkvenih objekata, poput Vite Kotoranina, koji je gradio manastir De~ane, iako je bio katolik. Na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske ìvot je okon~ao jedan tako|e poznati neimar. O tome svjedo~i nadgrobni spomenik prene{en 50-ih godina HH vijeka sa starog manastirskog grobqa Svetog Luke u @upi kod Nik{i}a u Zavi~ajni muzej. Na wemu je sqede}i natpis: „Godine 7000, mjeseca aprila 23. Ovaj krst je Rada Neimara, kako se prestavi u hramu svetoga Luke na \ur|ev dan. I bi ìv 120 godina, i da je proklet ko ga obije.“ U narodnim pjesmama pokosovskog ciklusa, u nekoliko navrata se pomiwe ime Rada Neimara. Odnosi se na protomajstora Rada Borovi}a. Jo{ bliè locirano, to je Rade Borojevi}, rodom iz Bara. Pripadao je ne samo porodici, nego i grupi barskih graditeqa, koji su bili aktivni u Dubrovniku, i Srbiji Lazara Hrebeqanovi}a, i vremenu wegovih prvih nasqednika kwegiwe Milice i sina Stefana. Istori~ari imaju podijeqena mi{qewa o locirawu godine ro|ewa Rada Borovi}a. U opticaju je najprije 1335. na osnovu natpisa na portalu manastira Qubostiwe, zadu`bine kwegiwe Milice Lazareve. Druga godina u opticaju je 1372. Name}e se logi~an zakqu~ak, da je Rade posqedwi dio svoga ìvota proveo u manastiru Svetog Luke u @upi, jer je bio wegov graditeq, ili bar graditeq jednog wegovog dijela.80

3. Graditeqstvo, arhitektura, slikarstvo i vajarstvo Kada je Zeta u{la u sastav Ra{ke, do{lo je do spajawa stilova gra|evinarstva i arhitekture. Romani~ki stil koji je bio dominantan u primorskim gradovima Zete, izvr{io je uticaj na stil koji se identifikuje kao ra{ki. Postepeno dolazi do wihovog mije{awa. Zeta je do tada u stvari bila podru~je sudara dva stila i dvije koncepcije:vizantijske i romani~ke. Prodor romani~kog stila u unutra{wost Ra{ke, s obzirom na ~iwenicu da je Zeta ukqu~ena u Ra{ku, naro~ito se odvijao preko majstora graditeqa, koji su u zna~ajnoj mjeri bili iz zetskog primorja. Ve} pomiwani pri79. Glas Crnogorca, br. 11, 1887. 80. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 175; \ur|e Bo{kovi}, Stari Bar, Beograd, 1962, 247; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 124. 163

mjeri Vite Kotoranina i Rada Neimara samo su jedni od mnogih. Do prvih decenija HÀÀÀ vijeka u Zeti se te{ko razlikuju crkve isto~nog i zapadnog obreda, na osnovu wihovih gra|evinskih i arhitektonskih formi. Vizantijske graditeqske {eme kori{tene su i za crkve zapadnog obreda, i obratno. Crkva Svetog Petra u Bijelom Poqu po svojoj formi ne li~i na prve objekte ra{kog stila. No, dogra|ivawem prerasla je u taj stil. Crkvu je podigao humski knez Miroslav, brat Stefana Nemawe, o ~emu svjedo~i i natpis u portalu. Me|u istori~arima postoje sporewa kada je ona podignuta, ali se okvirno uzima godina 1190.81 Ova crkva postala je sjedi{te Humske Episkopije oko 1252. godine, po{to je sjedi{te ove Episkopije premje{teno iz Bogorodi~inog manastira na Stonu.82 Po dolasku Turaka crkva je pretvorena u xamiju, i toj namjeni je sluìla sve do 1912. godine, kada su Bijelo Poqe oslobodile jedinice crnogorske vojske u Prvom Balkanskom ratu, od kada je opet povra}ena wena prvobitna namjena. Na osnovu arheolo{kih istraìvawa, jasno su utvr|ene nekolike etape u wenom dogra|ivawu. U tom smislu utvr|ena je i wena osnova iz Miroslavqevog vremena. Tada je bila zasvo|ena jednobrodna gra|evina. Monumentalni romani~ki portal bio je na zapadnoj strani sa ktitorskim natpisom. On je kasnije premje{ten na ulaz u prostoriju na sjevernoj strani, koja je dogra|ena za vrijeme Turaka. Apsida je na isto~noj strani crkve. Ova crkva ima tri traveja. Crkva ima arhitektonski plan u osnovi, koji podsje}a na upisani krst sa kupolom, i trobrodan krov. êtvrtasta kupolica je uobi~ajena za crkve u dubrova~kom kraju. Pravougaona apsida je karakteristi~na za dalmatinske crkve u preromani~kom ili ranoromani~kom vremenu. Me|utim, krstoobrazna osnova je o~ito preuzeta od neke crkve iz kontinentalnog ra{kog podru~ja. Tako se graditeq crkve ugledao na vizantijska krstoobrazna rje{ewa. Kule i narteks izme|u wih ugra|eni su na zapadnoj strani naknadno. Na narteksu je bio poluobli~asti svod, koji je leào na kulama. Iznad svoda bila je prostorija u koju se ulazilo sa ugla. Ovo dogra|ivawe se vezuje za premije{tawe sjedi{ta Humske Episkopije u ovu crkvu, u doba kraqa Uro{a. Dvije simetri~ne kule sa nar81. Aleksandar Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd, 1962, fot. 29; Vladimir ]orovi}, Pitawe o hronologiji u delima svetoga Save, Godi{wica Nikole ûpi}a, XLHÀH, Beograd, 1940, 23, 34-36; Mihailo Dini}, Tri poveqe iz ispisa Ivana Lu~i}a, Zbornik Filozofskog fakulteta, ÀÀÀ, Beograd, 1955, 69-88. 82. Vladimir ]orovi}, Zna~aj humske eparhije, Spomenica eparhije zahumskohercegova~ke, Ni{, 1928, 59. 164

teksom izme|u wih predstavqaju tipi~an ra{ki stil. Dogradwa prostorija na sjevernoj i ju`noj strani crkve vezuju se za vrijeme kraqa Milutina izme|u 1317. i 1321. godine. Fragmenti kamene oltarske pregrade smatraju se tako|e izvornim iz doba kneza Miroslava. Tako crkva Svetog Petra predstavqa sloènu kombinaciju romanskog oblika, u kome je vizantijska krstoobrazna {ema. Narteks, kule i paraklisi odslikavaju tipi~an ra{ki stil.83 U reonu Budimqa, nedaleko od kasnijeg naseqa Berana, nalazi se i crkva (manastir) \ur|evi stupovi. Posve}ena je Svetom \or|u. Crkvu je podigao ùpan Prvoslav, sin velikog ùpana Tihomira, tj. bratani} Stefana Nemawe. Pri ovoj crkvi je bilo sjedi{te Budimqanske Episkopije, jedne od izvornih episkopija, ustanovqenih od samog aerhiepiskopa Save Nemawi}a. Crkva je pretrpjela nekoliko prepravki i dogradwi, ali se lako uo~avaju tri faze. Zapravo radi se o graditeqskom kompleksu, koji ~ini sama crkva, priprata dogra|ena uz wenu zapadnu stranu i kula. U produètku je i jo{ jedna priprata. Crkva je jednobrodna gra|evina. Glavni ulaz joj je na zapadnoj strani, a polukru`na apsida na isto~noj. Ima tri traveja, a iznad sredweg je kupola. Nezgrapni prozori i slijepi lukovi na kupoli upu}uju da su vjerovatno nastali nekom kasnijom rekonstrukcijom. U tom smislu je i narteks, pa je o~igledno izme|u wega i glavne gra|evine probijen prostor da bi se spojili. To je o~ito bilo nedugo poslije gradwe izvorne crkve, jer je gra|en sli~nim stilom, kao i dvije pravougaone prostorije, koje su povezane svodom. Na wemu se mogu razaznasti ostaci fresaka iz HÀÀÀ vijeka. Druga priprata je o~igledno kasnije ra|ena. Zbog toga crkva Svetog \or|a (\ur|evi stupovi) li~i na kotorske crkve Svetog Luke i Svete Marije. Sa druge strane ra{ki stil se ogleda kroz visoke bo~ne lukove ispod kupole, kao i dogradwe priprata. Crkva je vjerovatno nastala u drugoj deceniji HÀÀÀ vijeka.84 83. Radivoje Qubinkovi}, Humsko eparhisko vlastelinstvo i crkva sv. Petra u Bijelom Poqu, Starinar, IX-X, Beograd, 1958-59, 97; Ivan Zdravkovi}, Rezultati arhitektonskih ispitivawa na crkvi sv. apostola Petra u Bijelom Poqu, Starine Crne Gore, I, Cetiwe, 1963, 83; Jovan Ne{kovi}, Konzervatorsko-restauratorski radovi na crkvi sv. Petra u Bijelom Poqu, Starine Crne Gore, I, Cetiwe, 1963, 97; J. Ne{kovi}, Stari kameni ikonostas crkve sv. Petra u Bijelom Poqu, Zbornik za{tite spomenika kulture, HÀH, Beograd, 1968, 85-94. 84. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902, 5; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 50; Aleksandar Deroko, \ur|evi Stupovi u Budimqi, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, HÀ, Skopqe, 1932, 123. 165

Svakako najzna~ajniji manastir ra{kog graditeqstva na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske je Mora~a. Sabornu crkvu posve}enu Uspewu Bogorodice, podigao je Nemawin unuk, a Vukanov sin Stefan 1252. godine. O tome svjedo~i natpis uklesan na kamenom nadvratniku zapadnog portala. Manastir je o~igledno nekoliko puta popravqan i prepravqan. Sude}i po Trono{kom qetopisu, popravqen je u doba kraqa Milutina, da bi to po drugi put bilo ve} u osmansko doba 1574. godine. No, ovo nijesu jedine prepravke i popravke. Crkva je jednobrodna gra|evina sa kupolom koja dominira, aneksima i pripratom na zapadnoj strani, koja je odvojena zidom od naosa. Niske pravougaone pjevnice podignute su u popre~noj osovini potkupolnog prostora. Polukru`na apsida je na isto~noj strani spoqa i iznutra. U produètku su pjevnice uz isto~ni travej. Paraklis posve}en Svetom Stefanu je uz sjevernu stranu priprate. Prozori li~e na romanski stil razvijen u Kotoru. Dvojni prozor je u apsidi, a ostali su jednostruki. Crkva u Mora~i ra|ena je po uzoru na @i~u, naro~ito u smislu oltarskog prostora.85 Pretpostavqa se da je u ra{kom stilu bila sazidana i crkva Svetog Petra u Bogda{i}ima u Boki. Sude}i po natpisu, crkvu je sazidao zetski episkop Neofit 1269. godine. Me|utim, kasnijim prepravkama i dogradwama ra{ka izvornost je gotovo potpuno naru{ena.86 Propast srpskog carstva u doba posqedweg Nemawi}a Uro{a ÀÁ dove{}e do preispitivawa crkvenog graditeqstva i arhitekture {irom srpskih zemaqa, pa i u Zeti, u smislu odudarawa od ra{kog stila. Od tada, pa gotovo vijek i po, razni oblasni gospodari rade crkvene gra|evine razli~itih karakteristika, povode}i se za brojnim uticajima, a i materijalnim prilikama, koje sa osmanskim osvajawima postaju sve skromnije. Od vremena dràvnog haosa za Uro{a ÀÁ, pa u narednih pola vijeka, nekoliko reprezentativnih feudalnih porodica i pojedinaca: Mrwav~evi}i, Brankovi}i, knez Lazar (sa suprugom Milicom i sinom despotom Stefanom), ukqu~uju}i tu i Bal{i}e, ostvari}e niz osobenih crkvenih stilova, koji se opet uklapaju u op{ti kli{e. Vrijeme HÁ vijeka, opet ukqu~uje Bal{i}e, Kosa~e, i kona~no Crnojevi}e. Moè se slobodno re}i, da je ovo bio svetogorski stil sa svim svojim varijacijama. On je podrazumijevao crkve trikonhoznog pla85. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902, br. 17, 7; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 195. 86. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902, br. 17, 23; V. Petkovi}, Nav. dj., 32.

166

na, sa jednom ili tri oltarske apside, bo~nim polukru`nim pjevnicama, naj~e{}e jednom pripratom, a ~ak i do pet kubeta. U Zeti se crkve grade od pravilno tesanog ili pritesanog kamena, sa oblicima svodova, lukova, zvonika i prozora preuzetim od savremene romanike. O~igledan uticaj na graditeqstvo srpskih zemaqa postnemawi}kog perioda odigrali su svetogorski monasi, koji se pojavquju po wima. Prakti~no jedan od posqedwih svesrpskih dràvnih sabora odràvanih 1374/75. godine u Pe}i i Prizrenu, bavio se i naseqavawem svetogorskih monaha. U narednom periodu se iz niza fragmenata u izvorima, moè prepoznati zna~ajan uticaj ovih monaha na duhovni ìvot i politiku feudalnih porodica postnemawi}kog perioda, pa i onog u Zeti. Primjeri starca Nikona Jerusalimca u vezi sa Jelenom Bal{i}, te starca Makarija, koji se pomiwe prije 1378. godine u Bogorodi~inom manastiru na Star~evoj Gorici na Skadarskom jezeru, samo su neki od mnogih. Uticaj svetogorskog graditeqstva i stila, ne moè se samo pratiti kroz izgradwu crkava. O~igledan uticaj tog stila, vidi se i po ostacima kule-pirga na ostrvcu Topaoni na Skadarskom jezeru. Ovaj pirg je {titio prilaz drugim ostrvima u dubini jezera, na kojima je u vrijeme od propasti srpskog carstva pa u narednom periodu ìvjelo dosta brojno stanovni{tvo. Radilo se o mona{koj naseobini, koju su po svoj prilici {titila svjetovna lica, neka vrsta posade u vidu mo`da i lokalnih stanovnika. Nije iskqu~eno da su posadu ~inili i sami monasi. Zidovi su debeli oko dva metra, ra|eni od lomqenog kamena. Svaka strana pirga duga je po dvanaest metara. Da ne moè biti govora o gra|evini odbrambenog stila kakve su u to vrijeme postojale u primorju, Zeti i Srbiji, svjedo~i niz detaqa. Pilastri iska~u iz zidova ~itav metar, a raspore|eni su na svakom uglu i sredini svake strane pirga. Ovdje se vidi potpuno kopirawe stila pirgova-kula oko manastira na Svetoj Gori ili u svetogorskim lukama:Hilandaru, Vatopedu, Lavri, Pantokratoru itd.87 Broj zetskih crkava i manastira ovoga doba zapravo se ne moè ni utvrditi. Dva dokumenta vezana za Crnojevi}e ne nabrajaju wihov broj, niti karakteristike. Godine 1444. Koj~in Crnojevi} je u pismu mleta~kom Vije}u naveo da su posjedi manastira na je87. [ime Qubi}, Listine i odno{aji izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike, V, Zagreb, 1875, 7; Vasilije Markovi}, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci, 1920, 148; \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. ÀÁ, Beograd, 1931, 159.

167

zeru oduzeti. Molio je Mle~ane da se oni vrate, jer su ih podizali wegovi stari i druga zetska gospoda, koja se u wima sahrawivala. U istom smislu je i obra}awe Stefanice Crnojevi}a od 1460. godine, koji navodi ~etiri manastira u jezeru, ali ne navodi koja. On tvrdi da su im prava i posjede obezbijedila stara i pro{la gospoda koja ih je podigla.88 Crkve (manastiri) na Skadarskom jezeru, podignuti na ve}im ostrvima, ili mawim ostrvcima, mahom identifikovanim kao gorice, sa pravom se slikovito nazivaju „zetskom Svetom Gorom.“ Ve}inom su podignuti u epohi Bal{i}a. Najstariji je Bogorodi~in manastir (Star~eva gorica) na ostrvcu Star~evo. Pretpostavqa se da je izgra|en izme|u 1376. i 1378. godine. Me|u istori~arima postoje sporewa ko je ktitor manastira, da li \ura| Bal{i}, ili \ura| ÀÀ Stracimirovi}-Bal{i}? Zapaà se identi~nost gradwe tzv. trikonhoznog stila sa Ravanicom i Lazaricom u Srbiji. To se opet dovodi u vezu sa posqedwim zna~ajnijim crkveno-vlasteoskim saborom srpskih zemaqa, odrànim pod pokroviteqstvom i li~nim prisustvom kneza Lazara i \ura|a ÀÀ Stracimirovi}a-Bal{i}a. Istori~ari tako|e smatraju da je podignut zaslugom starca Makarija, te se stoga ubrzo i prozvao Star~evo, ili Star~eva gorica. Ovaj manastir je ubrzo postao zna~ajan prepisiva~ki centar, i po{tovan ~ak i do HÁÀ vijeka. Stoga nije za~u|uju}e da je u wemu po li~noj èqi sahrawen i poznati venecijanski {tampar vojvoda Boìdar Vukovi}-Podgori~anin, ~iji su posmrtni ostaci prene{eni na Star~evo, i sahraweni u ju`noj bo~noj kapeli.89 Star~eva gorica je od svih trikonhoznih gra|evina na Skadarskom jezeru najjednostavnije arhitektonski rije{ena. Ona je jednobrodna, sa tri polukru`ne apside, tj. dvije na bo~nim stranama, i jednoj isto~noj koja ima {irinu broda. Horizontalne kamene grede su na prozorima na bo~nim zidovima, kubetu i glavnim vratima. Prozori apsida su polukru`ni. O~igledno je da se elementi gotskog stila mogu samo primijetiti u tjemenom prelomu podu`nog svoda. Crkva je gra|ena od fino tesanih kamenih kvadera 88. [ime Qubi}, Listine i odno{aji izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike, IX, Zagreb, 1890, 203-204; [. Qubi}, Listine i odno{aji ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike, H, Zagreb, 1891, 154; Ilarion Ruvarac, Kami~ci-prilo{ci za drugi Zetski dom, Prosvjeta, sv. ÀÀ, Cetiwe, 1894, 422. 89. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. IV, br. 6071, Beograd, 1923; Ilarion Ruvarac, Kami~ci-prilo{ci za drugi Zetski dom, Prosvjeta, sv. ÀÀ, Cetiwe, 1894, 478; Jorjo Tadi}, Testamenti Boìdara Vukovi}a, srpskog {tampara HÁI veka, Zbornik Filozofskog fakulteta VÀÀ-1, Spomenika Viktora Novaka, Beograd, 1963, 337-359.

168

sloènih u horizontalne redove. Na~in wihovog zidawa otkriva majstore pod zapadnim uticajem, vjerovatno sa primorja. Iako je crkva relativno malih dimenzija, tj. iznutra je {iroka svega 3,5 m, a duga~ka sa apsidom 6,5 m, pa ~ak nema ni poseban prostor za |akonikon, u woj se zapaà niz prakti~nih, pa ~ak moglo bi se re}i i vrlo simpati~nih arhitektonskih rje{ewa kori{tewa prostora. Postoji ~itav niz malih ni{a polukru`no zavr{enih, koje su sluìle za dràwe crkvenih kwiga i stvari. U dnu apside, ispod prozora je izidano episkopsko sjedi{te, koje je bilo odlika naj~e{}e katedralnih crkava. Zato postoje indikacije da je ba{ na Star~evoj gorici jedno vrijeme bilo i sjedi{te Zetske Mitropolije. Uop{te po ovom pitawu, moglo bi se re}i da u izvornom smislu izu~avawa, ne postoje podaci o locirawu mitropolitskog sjedi{ta po napu{tawu Prevlake Svetog Arhangela Mihaila, i novog locirawa u Pre~istoj Krajinskoj, pa onda opet kratko poslije napu{tawa Budve do Vrawine, u prvoj polovini HÁ vijeka. Navedene odlike crkve predstavqaju prvu fazu gradwe. O~igledno je da je nedugo poslije ove faze, dogra|ena i jo{ jedna. Podignuta je pravougaona priprata. Kraj we su dvije bo~ne jednobrodne kapele sa polukru`nim apsidama. U ju`noj ve}oj je grob Boìdara Vukovi}a-Podgori~anina. Dozi|ivawe kapela je pra}ewe prakse ra{kog stila, koji se praktikuje jo{ od XÀÀ vijeka. Nesporno, Star~eva gorica predstavqala je manastirski kompleks. Nekoliko gra|evina u ru{evinama o tome svjedo~e. Zapadno od crkve bila je ~etvorougaona gra|evina na sprat. Oko kompleksa je opet bio visoki i debeli zid pravougaonog oblika. Sve~ani glavni ulaz je bio polukru`nog oblika i vodio je od pristani{ta u maloj uvali ostrva do ulaza u dvori{te kompleksa. Iako trikonhoznog karaktera, crkva na Star~evoj gorici ipak odudara nekim svojim elementima od onda{weg moravskog i svetogorskog stila praktikovanog u Srbiji. To se prvenstveno odnosi na konstrukciju kubeta. Postoqe kupole nije ~etvrtasto, i ona nije poduprta pilastrima koji izrastaju iz bo~nih zidova. Zidovi spoqa nijesu oìvqeni plitkim pilastrima ili prislowenim kolonetama, dekorativnom plastikom i izdubqenim ni{ama. Tambur nema osam do dvanaest prozora. Iako je po dimenzijama crkva mala, ona ipak ima monumentalan karakter i proporcionalna je.90 90. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 150-152; \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. ÀÁ, Beograd, 1931, 159-161; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 44-45; Pavle Mijovi}, Star~eva Gorica, Enciklopedija likovnih umjetnosti, 4, Zagreb, 1966, 306.

169

Nedaleko od Star~eve gorice je crkva Svetog \or|a na malom ostrvu Gorici, poznatom i kao Be{ka ili Brezavica. Iako nema ktitorskog natpisa ozbiqne su indikacije da je wen ktitor \ura| ÀÀ Stracimirovi}-Bal{i}, ili wegova èna Jelena, k}er kneza Lazara Hrebeqanovi}a. Na ovo upu}uje najprije naziv crkve, koji je istovjetan sa imenom pomenutog Bal{i}a. Druga ~iwenica je ta, da je decenijama kasnije, poslije smrti svoga drugoga muà Sandaqa Hrani}a, Jelena pored ove crkve (manastira) napravila sebi nadgrobnu crkvu. Preduzela je i wenu zna~ajnu opravku. Ona je u svom testamentu navela: ...„i crkve svetago Georgija u Gorice dadoh olovo, kupiv za 60 dukat, da se pokrije crkva, i o{te da im se da za majstore 30 dukat.“ Crkvi je poklonila sasude i kwige, i regulisala ovim testamentom wene svojinske odnose sa wom. Po{to je u testamentu naziva novom, o~igledno je da je crkva ve} bila zna~ajno ruinirana. Evidentno je da je izvorna crkva sagra|ena u posqedwe dvije decenije HÀÁ vijeka.91 Be{ka je ne{to blià moravskom stilu od Star~eve gorice. Weno kube po~iva na isturenim pilastrima, a priprata je izgra|ena u isto vrijeme kad i crkva. Razlika je sa druge strane u suvi{e isturenim pilastrima. Kube se oslawa na sjevernoj i ju`noj strani na polukalote bo~nih apsida. Priprata je svedena velikim rebrastim svodom, i gotskog je stila. Svod je duga~ak i polazi iz zidova. U wima nema kao u moravskom stilu prislowenih lukova. Crkva slijedi praksu ostalih crkava na jezeru, jer je wen tambur i spoqa i iznutra okrugao. On izlazi iz krovova pomo}u dosta zakr`qalog kvadratnog postoqa. Ovaj detaq je identi~an sa arhitekturom srpskog graditeqstva van Zete. Na zidovima crkve i kubeta, vrata i prozori su dosta {iroki i pravougaoni, i blago su lu~no zavr{eni. Crkva je duga~ka i dosta niska. Fasada je zidana pa`qivo, i iznad we se diè visoki i masivni zvonik u stilu preslice. Wen ostali dio sastavqen je od pritesanog kamena, dosta nepravilno sloènog. Nesporno je da je graditeqski na~in crkve zapadwa~kog stila, {to se vidi iz na~ina zidawa i konstrukciji rebrastog svoda, {to upu}uje na veliki uticaj gotike. Uticaj Star~eve gorice je jasan, i on se vidi po obliku kubeta i obliku otvora. Uz crkvu, na 50-ak m udaqenosti postojala je ~etvorougaona gra|evina na sprat, i bila je visoka oko pet meta91. Qubomir Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, kw. À, Beograd, 1929, 395-396.

170

ra. Pretpostavqa se da je nastala ne{to kasnije, i da je bila manastirski konak.92 Predmet nau~nog izu~avawa sa klasi~no istorijske, arhitektonske i gra|evinske svere svakako zasluùje i manastirski kompleks Pre~iste Krajinske. Istorijsko locirawe dubqe u pro{lost moè se izvesti jedino iz Barskog rodoslova, u vezi pri~e o Vladimiru i Kosari, tj. Kosarinoj aktivnosti oko preno{ewa Vladimirovih posmrtnih ostataka iz Makedonije, sahrani na tom mjestu, i wenog zamona{ewa. Iz ove pri~e me|utim ne dobijaju se nikakve druge informacije o karakteristikama manastira. Tako se odre|eniji podaci mogu dobiti tek od po~etka HÁ vijeka. Propa{}u srpskog carstva, i potpadawem manastira Svetog Arhangela na Prevlaci pod teritorijalnu ingerenciju Mle~ana i uè Kotorana, stolica zetskih mitropolita nesumwivo se seli u Pre~istu Krajinsku. Godine 1417, Bal{a ÀÀÀ poklonio je solila Pre~istoj Krajinskoj, i u okviru toga dokumenta navodi se „gospodin mitropolit zetski Arsenije sa svim zborom i klirom Pre~iste Krajinske.“ Analiziraju}i ovaj dokument, dalo bi se naslutiti da je on bio ktitor obnove ovog manastira, te da je svakako na tom mjestu postojao manastir, a Bal{a ÀÀÀ je ina~e po~eo vladavinu 1403. godine. Glavna manastirska crkva u Pre~istoj Krajinskoj posve}ena je Uspewu Bogorodice. Na osnovu malih otkopavawa koja je preduzeo \or|e Bo{kovi} 1930. godine, vidi se da je crkva imala osnovicu sli~nu crkvi Svetog \or|a pod Goricom u Podgorici. No, Pre~ista Krajinska je umnogome ve}a. Oltarski travej je ne{to dubqi od zapadnog traveja. Po tome se crkva razlikovala od drugih na Skadarskom jezeru. Projektantu crkve je o~igledno bilo stalo da dobije na prostoru, da bi mogao smjestiti {to vi{e vjernika i monaha na molitvi, te nije izgra|en zid izme|u priprate i crkve. Izme|u wih su samo dva pilastra i razapeti luk. Sa strane bo~nih apsida bila je kupola, poduprta sa ~etiri luka nad ~etiri pilastra. Tako je kupola vrlo sli~na karakteristikama moravske {kole. Konstruktivno gledano, sli~na je crkvi na Mora~niku. Od crkava moravskog stila, crkva na Pre~istoj Krajinskoj se razlikuje, {to je imala spoqwu pripratu sa zapadne strane, u obliku nepravilnog pravougaonika, dimenzija 14,5 x 7 m. Radi se o vrlo zanimqivoj gra|evini. Imala je ~ak dozidanu kulu-zvonik na sjeverozapadnom dijelu. Bila je spratna sa dvoslivnim krovom, i 92. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 154; \. Bo{kovi}, Nav. dj., 162; V. Petkovi}, Nav. dj., 24; Vojislav \uri}, Be{ka (Brezavica), Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. À, Zagreb, 1959, 357.

171

drvenim tavanom. Vjerovatno je ova prostorija sluìla za sastanke sve{tenstva i mona{tva, crkvene sabore i sl. Gra|evina ima i tzv. katihumenu, ili mjesto za sjedewe vi{eg sve{tenstva ili eventualno feudalaca prilikom liturgije. Mogla je biti i posebna prostorija za prepisiva~e kwiga, slikare ikona i sl. Kula-zvonik je bila na pet spratova, spratiranih drvenim gredama, obloènim daskama, i povezanih drvenim stepeni{tem. êtvrti sprat imao je malu kapelu, sa poluobli~astim svodom i jednom apsidom. Posqedwi sprat imao je mawu lo|u, u kojoj su bila smje{tena zvona. Lo|a je imala i dva prozora, na isto~noj i zapadnoj strani. Elementi gotike mogu se na}i u ovoj gra|evini samo na blago oìvqenim lukovima nad otvorima lo|e. Vrlo zanimqivi manastirski kompleks Pre~iste Krajinske sabrao je u sebi niz karakteristika, uglavnom srpskog graditeqstva. Ima svetogorsku osnovu crkve, kako je ve} nazna~eno, rasprostrawenu u ve}ini crkava na Skadarskom jezeru, i karakteristi~nu za gotovo vijek po propasti srpskog carstva. Pritesani kameni kvadri, od kojih je crkva sagra|ena, i lukovi na otvorima lo|e na kuli-zvoniku, upu}uju na uticaj gotike. Kona~no, priprata i kula-zvonik odaju tipi~an uticaj ra{kog stila katedralnosti.93 Po dimenzijama je na Skadarskom jezeru najmawa crkva na ostrvu Mora~niku, i iznutra je duga~ka oko {est metara. Tako|e se pomiwe 1417. godine, u poveqi Bal{e ÀÀÀ, kada joj on daruje guvna od solila. Crkva predstavqa prakti~no saètak svih graditeqskih iskustava crkava na Skadarskom jezeru. Ona je po datumu gradwe najmla|a od svih, i locira se na period poslije 1400. godine, a postoje opravdane indikacije da joj je ktitor upravo Bal{a ÀÀÀ. Crkva je trikonhozna, i sa jednakim oltarskim i zapadnim travejem, te niskim apsidama. Kod crkve na Mora~niku javqa se identi~nost okruglog kubeta koje izrasta iz okruglog postoqa kao i na Star~evu, sa ~etiri pravougaona prozora. Karakteristi~ni su vijenci od zako{enih plo~a, koji su tako|e prisutni i na Star~evu. Na svakoj apsidi je po jedan prozor, a na tamburu ~etiri. Oni su pravougaoni i sa kamenim gredama. Samo zapadni portal ima polu93. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 82-88; Ilarion Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosvjeta, sv. À, Cetiwe, 1892, 16-22; Thomas Ippen, Stare crkvene ru{evine u Albaniji, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, sv. XÀÀ, Sarajevo, 1900, 92-94; Milojko Veselinovi}, Srpske kalu|erice, Glas SKA, Beograd, 1909, 169-170; Aleksandar Deroko, U Bodinovoj prestonici, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. Á, Beograd, 1930, 145-146; \ur|e Bo{kovi}, Bogorodica Krajinska, Enciklopedija Jugoslavije, kw. À, Zagreb, 1955, 636; Vojislav \uri}, Bogorodica Krajinska, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 1, Zagreb, 1959, 418. 172

kru`nu linetu. Uz |akonikon i proskomodiju su tako|e ni{e na bo~nim zidovima pravougaonoig oblika. Pravougaona priprata je na zapadnoj strani crkve, i ne{to je {ira od crkve. Uz ju`nu stranu priprate je bila mala kapela sa polukru`nom apsidom i dvije ni{e za proskomidiju i |akonikon. U neposrednoj blizini crkve na ju`nom pravcu, nalazile su se i tri gra|evine. Jedna od wih je vjerovatno sluìla za smje{taj kalu|era, i mogla je biti na jedan sprat. Pored we je bila visoka ~etvrtasta kula, poput neke vrste utvr|ewa, koje je moglo sluìti i za smje{taj kalu|era. Kao i u Pre~istoj Krajinskoj, wen drugi sprat mogao je biti kapela. Gra|evina uz zapadni dio crkve, uop{te i {ira i duà od crkve, nepravilnog izduènog oblika, mogla je biti manastirska trpezarija, ili objekat za sabor sve{tenstva i mona{tva. Uop{te gra|evine manastirskog kompleksa na Mora~niku, izvedene su od nepravilno tesanih kamenih kvadera, sloènih uglavnom vodoravno, i ne naro~ito idealno pore|anih.94 Za razliku od crkava na Skadarskom jezeru, Bal{i}i su bili ktitori i crkava sa tipi~no ra{kim stilom. Reprezentativni oblik ovog graditeqstva u ktitorstvu Bal{e ÀÀÀ 1413. godine je manastirska crkva Svetog Nikole u Praskvici u Pa{trovi}ima iznad Svetog Stefana. Oteàvaju}u okolnost za izu~avawe ove crkve ~ini ~iwenica da je sa~uvan samo wen mawi dio, jer su je po~etkom HÀH vijeka poru{ili Francuzi. Sredinom istog vijeka sagra|ena je nova. Bez obzira na to, na osnovu fragmenata, moè se rekonstruisati izgled ove crkve. Sjeverni zid crkve je ostao o~uvan u visini 3-4 metra. Duìna crkve bila je zajedno sa pripratom i apsidom dvadesetak metara. Izgra|ena je od tesanog kamena, i imala je kontra poloàj u odnosu na glavni dio hrama (transept), kao i prislowene lukove. Ovakva stilizacija upotrijebqena je prvi put za izgradwu @i~e, a redovno je kasnije upotrebqavana u drugim nemawi}kim hramovima. Niski transepti upotrebqavani su za pjevnice.95 O~igledno je da je sa Praskvicom pra}en uticaj nekih nemawi}kih crkava u Boki, koja u doba Bal{i}a nije u ve}ini ni ulazila u sastav wihovih po94. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 151-152; \. Bo{kovi}, Nav. dj, 162-165; V. Petkovi}, Nav. dj., 39-40; Vojislav Kora}, Mora~nik, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 3, Zagreb, 1964, 492. 95. Petar [erovi}, Poveqa o osnivawu manastira Svetog Nikole u Praskvici, Istoriski ~asopis, kw. Á, Beograd, 1955, 323-333; Petar [erovi}, Manastir Praskvica, Glas Boke, br. 142-148, Kotor, 1935; Mladen Crnogor~evi}, Manastiri pa{trovski u Boci Kotorskoj, Starinar, kw. HÀÀ, Beograd, 1895, 76-78; Ivan Boì}, Sredwovekovni Pa{trovi}i, Istoriski ~asopis, kw. IX-X, Beograd, 1959, 182-183; Pavle Mijovi}, Praskvica, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 4, Zagreb, 1966, 16.

173

sjeda. Nemawi}ke zadu`bine u Boki u ve}ini slu~ajeva nijesu o~uvane. Na osnovu nekih o~uvanih fragmenata, jasno se vidi wihov uticaj na Praskvicu. Crkva Svetog Petra u Bogda{i}ima u Boki, je pripadala tipi~no nemawi}kom ra{kom stilu, i gra|ena je u doba zetskog episkopa Neofita.96 Jedan dio teritorije Mitropolije Crnogorsko-primorske zahvatali su posjedi Kosa~a. U blizini Ostroga kod Danilovgrada, na visu izme|u sela Graca i Brijesta, postoje ostaci crkve. U blizini ovoga lokaliteta bio je grad Ostrog. Ovo je bila teritorija hercega Stefana sredinom HÁ vijeka.97 Uop{te vrijeme Kosa~a donijelo je povratak klasi~noj ra{koj {koli graditeqstva, mada u objektima ~iji su oni ktitori, ima i elemenata romanike. Povratrak ra{kom stilu mogao bi se tuma~iti izuzetnom blisko{}u hercega Stefana sa despotom \ur|em Brankovi}em, i po{tovawem prema ktitorskom modelu kneza Lazara. Iz vremena hercega Stefana je crkva Svetog Luke, u zaseoku Smokovcu iznad Risna u Boki. Ona je ra|ena po modelu crkve Svetog Georgija u okolini Gora`da, koja se smatra najreprezentativnijim primjerom ktitorstva hercega Stefana i uop{te Kosa~a. Podignuta je 1454. godine. Ra{ki plan crkve Svetog Luke, kombinovan je sa poduìm goti~kim svodom. Crkva je duga oko osam metara, a {iroka oko 4,5. Ima polukru`nu apsidu, malo uù od osnovne konstrukcije, i niske pjevnice. Izgra|ena je od pritesanog kamena, i ima tri polukru`no zavr{ena prozora, tj. jedan na apsidi, i dva na pjevnicama.98 Prestonica hercega Stefana bila je na sastavcima Pive i Tare. Na ovom lokalitetu postoje dvije crkve. Na desnoj obali Pive je crkva posve}ena Svetom Stefanu, pa je po tome i predio dobio ime-[}epan Poqe. Tu se nalazila crkva zidana od pritesanih kamenih kvadera, duga~ka oko 25 metara ukqu~no sa pripratom. Osnova je nesporno ra{kog stila. Crkva je jednobrodna, ima plitke pravougaone bo~ne pjevnice, i na istoku se zavr{ava polukru`nom apsidom. Priprata je odvojena od naosa zidom na zapadu. 96. \ur|e Bo{kovi}, Dve bokeqske crkve, Glasnik Narodnog univerziteta Boke Kotorske, sv. VI-VÀÀ, Kotor, 1940, 33-37; Ivan Boì}, Bogda{i}i u sredwem veku, Istoriski ~asopis, kw. VÀÀ, Beograd, 1957, 117-119. 97. Maksim [obaji}, Starine u Zeti, Beograd, 1892, 9; Mihailo Dini}, Zemqe Hercega Svetoga Save, Glas SKA, kw. CLHHXÀÀ, Beograd, 1940, 178-179. 98. Aleksandar Deroko, Nekoliko crkvica primorskoga tipa, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÀÁ, Skopqe, 1934, 214; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 302.

174

Mnogo boqe je sa~uvana crkva na visu iznad [}epan Poqa, pod gradom Sokolom. Spoqa je duga~ka {esnaest metara. [irina zapadnog zida je devet, isto~nog sedam, a visina jedanaest metara. Crkva je jednobrodna, i postepeno se suàva prema zapadu, prakti~no na isti na~in kao i Mile{eva. Ima jedno kube i apsidu. U tri je cjeline. Spoqa je trostrana, a iznutra polukru`na apsida sa {irokim oltarskim prostorom. Ni{a za |akonikon je na jugu ~etvrtasta, a za proskomodiju na istoku polukru`na. Iznad sredi{weg dijela oltara je poduì {iqati svod goti~kog stila. Ozidana je kamenim kvaderima sredwe veli~ine. Qep{i na~in zidawa ve}im tesanicima prisutan je na uglovima crkve, i u dowim djelovima apside i zapadnog traveja. Hram u globalu spoqa ne li~i na nemawi}ke crkve, ali je unutra{wim rasporedom tipi~no takav. Sa sjeverne strane prizidana je uska kapela sa polukru`nom apsidom.99 Geografski relativno blizu, nalazila se i crkva u selu Po{}ewu u Drobwaku kod kasnije varo{i [avnika. Veliku sli~nost wene arhitektonske osnove sa crkvom pod Sokolom uo~io je P. A. Rovinski. Oteàvaju}u okolnost za Rovinskog ~inila je ~iwenica da je crkva bila u ru{evinama. Rovinski je vremenski locirao na period Kosa~a, a posebno hercega Stefana. Nesporno, za Kosa~e se moè vezati i crkva Uspewa Bogorodice u manastiru Savini kod Herceg Novog. To je sasvim razumqivo, s obzirom na istorijat Novog. To je jednobrodna gra|evina sa polukru`nom apsidom. Spoqa je duga~ka preko deset metara, a {iroka i visoka po {est. Uobi~ajeno za period Kosa~a, kao i svetogorski stil karakteristi~an za gra|evine Bal{i}a na Skadarskom jezeru, svod je u gotskom stilu, prelomqen na tjemenu, a luk po~iva na pilastrima. Kao uostalom i sve navedene gra|evine, samo je svod goti~kog stila. Crkva je kasnije u HÀH vijeku zna~ajno dogra|ena. Iako me|u istraìva~ima ima odre|enih protivrje~nosti u datovawu crkve, koje idu u {irokom rasponu od 1030. godine (legendarni podatak), pa sve do HÁÀÀ vijeka kada se prvi put pomiwe Savina, evidentno je da je crkva od HÁÀ vijeka manastir, a lako je mogu}e jo{ od vremena Kosa~a.100 99. Svetozar Tomi}, Piva i Pivqani, Naseqa i poreklo stanovni{tva, kw. 31, Beograd, 1949, 419-420; Mirko Kova~evi}, Crkva pod sredwovekovnim gradom Sokolom, Starinar, nova serija, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1967, 221-224. 100. [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1876, 13-14; [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1877, 6; Mladen Crnogor~evi}, Manastir Savina u Boki Kotorskoj, Vesnik Srpske crkve, br. HÀÀ, Beograd, 1901, 352-353; Pavle Mijovi}, Savina, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 4, Zagreb, 1966, 175.

175

Uglavnom istom tipu hrama, pripada i crkva Svetog Save. Ona je smje{tena stotinak metara na uzvi{ewu blizu manastira Savine. Ima ve}i broj ni{a za smje{taj kwiga i utvari od uspewske crkve, i nema bo~nih pilastara i oja~avaju}eg luka kao uspewska. Ozidana je od pritesanog kamena, a svod joj je izraèniji u smislu gotike od uspewskog. Iz druge polovine HÁ vijeka, tj. iz perioda Kosa~a, je i crkva Svetog Andrije u obli`wem Selu Kutima. Oblik ove crkve je prakti~no identi~an kao i crkve Svetog Save. Dimenzije su ne{to kra}e, tj. 6,6 m (sa apsidom) x 4,10. Ima poduì prelomqen svod u gotskom stilu. Dogra|ena je u HÀH vijeku. Najo~igledniji uticaj ra{kog stila kod Kosa~a ogleda se u crkvi Svetog Sr|a i Vakha kod grobqa u selu Podi kod Herceg Novog. Svod je kombinacija romani~kog i goti~kog stila. Potkrovqe crkve i kube imaju podudarnost sa cetiwskim manastirom iz 1485. godine. Crkva je jednobrodna sa jednom polukru`nom apsidom, ba~vastim svodom, visokim transeptom i kupolom. Transept crkve ima visinu gotovo ravnu brodu, i to je detaq koji se jedino moè na}i u manastiru Bawska kraqa Milutina. Prostor za pjevnice je dosta dubok zbog dubine pilastra. Zanimqivo je da se javqa istovjetnost isklesanog krsta u lineti portala, kao i u cetiwskom manastiru. Taj detaq ne moè se sresti ni kod jednog drugog hrama, sem kod ova dva. Crkva u Podima se vezuje direktno za hercega Stefana. I u ovom slu~aju me|u istraìva~ima postoje opre~nosti o wenom vremenskom datirawu, koje se kre}u od ÀH vijeka na daqe.101 Epoha Crnojevi}a donijela je na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske najskromnije graditeqstvo i arhitekturu. Iako je period Crnojevi}a jedan relativno dug period, prakti~no ni{ta mawi od Bal{i}a ili Kosa~a, Crnojevi}i su ipak u odnosu na nevedene bili inferiorna feudalna dinastija. Raspolagali su u odnosu na dvije pomenute feudalne dinastije i znatno mawim prostorom, nekada ~ak i minornim. U ve}ini, prakti~no sve do poznog perioda Stefanice, a zatim i Ivana Crnojevi}a, oni su bili samo juniori u odnosu na Stefana Lazarevi}a, 101. [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1876, 33; Crkva sv. Sr|a i Vakha na Podima, [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1892, 38-40; Mladen Crnogor~evi}, Bele{ke i podatci, [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1894, 41; \or|e Stratimirovi}, O pro{losti i neimarstvu Boke Kotorske, Spomenik SKA, kw. HHÁÀÀÀ, Beograd, 1895, 25-27; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskoga naroda, Beograd, 1950, 295.

176

\ura|a Brankovi}a i Mle~ane. Na{av{i se u `rvwu izme|u nevedenih, i wihovih interesa u Zeti, a kasnije i Kosa~a, Turaka i Mle~ana, oni su se batrgali za opstanak, ~esto mijewaju}i seniore. Tek se od pozne vladavine Stefanice Crnojevi}a, a zatim i Ivana, mogu prepoznati konture neke wihove ozbiqnije spoqwe politike, i poku{aja stvarawa dràvnog identiteta. Mala teritorija, skromni feudalni potencijal, i stalni ratovi sa svojim protivnicima, ukqu~uju}i tu na kraju i Turke, u~inili su, kako je ve} nazna~eno, da su ktitorske mogu}nosti i ostvarewa Crnojevi}a bili dosta skromni. Wihove prestonice su tako|e na visokim zabitim mjestima, geografski izolovanim i nepovezanim, poput @abqaka na Skadarskom jezeru, \ur|evca nad Budvom, Sokola nad zetskom ravnicom, i Oboda nad kasnijom Rijekom. âk i posqedwa prestonica Cetiwe, tj. cetiwsko poqe, izabrana je vi{e iz nu`de, geografski izolovana, da bi se bilo bezbjedno od Osmanlija. Na brijegu Komu naspram @abqaka je manastir Uspewa Bogorodice, zadu`bina \ur|a i Qe{a Crnojevi}a, vojvoda Stefana Lazarevi}a. O ovom manastiru je ve} bilo rije~i u jednom od prethodnih poglavqa. Radi se o maloj jednobrodnoj crkvi. Duìna joj je zajedno sa apsidom oko osam metara, a {irina oko 4,5. Ovakvi gabariti crkve ukazuju da je u wu mogla stati samo mawa manastirska bratija. Prisutna su tri traveja, koja obrazuju po dva pilastra na poduìm svodovima. Svod ima elemenata gotike, dosta je plitak i nepravilno izidan. U srewem traveju su bile pjevnice, a u zidu izdubqene polukru`ne ni{e za ostavqawe kwiga. Kasnije je probijen prozor na ju`noj ni{i, ~ime je ona o{te}ena. U sjeveroisto~nom dijelu crkve nazidana je mala trpeza za proskomidiju. Mali pravougaoni otvor na zidu iznad polukalote apside je originalan. Veliki prozor na apsidi je kasnije probijen. Originalni prozor, sa lukom i kamenim okvirima, postavqen na ju`nom zidu zapadnog traveja je kasnije zazidan, vjerovatno u HÁÀ vijeku, radi novog ìvopisawa crkve. Ina~e crkva je zidana od sitnih kvadera tufa, sloènih u vodoravne redove. Pretpostavqa se da je sredinom HÁ vijeka, uz sjeverni zid crkve dozidana mala kapela sa apsidom. Istom vremenu dozi|ivawa pripada na ju`nom dijelu crkve pravougaona prostorija bez apside. Jugozapadno od crkve bilo je nekoliko pravougaonih prostorija, ~iji su zidovi dosezali i do deset metara, {to je potvrda bar jednog sprata u wihovoj konstrukciji. Vjerovatno su to bili manastirski konaci, trpezarije i mjesta za okupqawe mona{tva. îtav kompleks bio je oivi~en zidom. Komski manastirski kompleks je vjerovat177

no napu{ten prilikom osvajawa @abqaka 1478. godine od strane Turaka.102 Kako je ve} nazna~eno, jedna od prvih prestonica Crnojevi}a bio je \ur|evac. Nalazio se visoko u lov}enskim stranama prema Budvi. Prvi put se pomiwe 1426. godine kao Stipanica, vjerovatno po svome gospodaru Stefanici, sinu \ur|a Crnojevi}a. Me|utim, ve} od 1426. godine, pomiwe se u mleta~ko-srpskom sporu pod imenom \ur|evac, opet vjerovatno po Stefani~inom ocu \ur|u. Grad je bio predmet spora i sru{en je 1435. ili 1436. godine. Iz toga proizilazi da je crkvu kod \ur|evca podigao Stefanica Crnojevi}, i da je ona ostala poslije ru{ewa grada-utvr|ewa. Ova crkva je mawa od komske, ali i qep{a. Sa apsidom je duga 5,5 m, a {iroka oko 3,5. Jednobrodna je i ima malu apsidu. Dosta veliki tesanici od kojih je izgra|ena, pore|ani su uglavnom u prave redove. Sa zapadne strane imala je jedan ulaz, ravno zavr{en spoqa, i sa prigwe~enim lukom iznutra. Polukru`na ni{a bila je nad ulazom. Na ju`nom zidu i apsidi su uski pravougaoni prozori, koji su {iri u drugim djelovima crkve. Svod je bio poluobli~ast. Dowi dio apside popuwen zidom sluìo je za ~asnu trpezu, po{to je crkva malih dimenzija. Na sjevernom dijelu oltara je bila izdubqena pravougaona ni{a za proskomidiju.103 U selu [titarima izme|u Podgorice i Cetiwa, tako|e je bila jedna od prestonica Crnojevi}a, tj. Stefanice Crnojevi}a. Kao vlasni{tvo Stefanice Crnojevi}a grad-tvr|ava Soko pomiwe se 1453. godine. U odnosu na \ur|evac je ve}i. \ur|evac je zapravo bio grad prema Mle~anima, a Soko prema Osmanlijama koje su sve intenzivnije napadale na Zetu. I crkva u Sokolu je ve}a u odnosu na onu u \ur|evcu, mada je slabije o~uvana. Zajedno sa apsidom bila je duga oko osam metara, a {iroka oko 4, 5. U odnosu na |ur|eva~ku crkvu skromnijih je arhitektonskih karakteristika. Gra|ena je sitnim pritesanim kamenom i nepravilno sloènim. 102. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. IV, Beograd, 1931, 159; Andrija Jovi}evi}, Manastir Kom, Zetski glasnik, god V, br. 73, Cetiwe, 30. septembar 1933, 4; Vojislav \uri}, Bogorodica na Komu, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 1, Zagreb, 1959, 419. 103. [ime Qubi}, Listine, IX, 7-14, 80-81; Mladen Crnogor~evi}, Crkve i manastiri u op}ini budvanskoj, [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1901, 60-61; Mladen Crnogor~evi}, \ur|evac (Crkva Sv. Georgija u Poborima), [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1901, 39-41; Miroslav Luketi}, \ur|evac-sredwovjekovno utvr|ewe Crnojevi}a, Starine Crne Gore, kw. ÀÀÀ-IV, Cetiwe, 1965-66, 203-207.

178

Svod je bio prili~no dug, i oja~an lukovima. Lukovi su se oslawali na dva para pilastra. U sredini crkve su dva groba koja nijesu identifikovana.104 Vremenu Stefanice Crnojevi}a pripada i crkva na ostrvu Gorici (Be{ki) u Skadarskom jezeru. Iako nije zadu`bina Crnojevi}a, ona se ubraja u wihov period. Radi se zapravo o ktitorstvu Jelene Bal{i}, iako se ona pod takvim prezimenom moè identifikovati samo dijelom svoga ìvota. Na nadvratniku zapadnog portala stoji natpis: „Sazda se hram presvete Bogorodice s trudom i otkupom blago~estive gospo|e Jele, {}eri svetopo~iv{eg kneza Lazara i èni gospodina \ur|a Stracimirovi}a, u qeto 6948“. Radi se zbrojano sa vizantijskog ra~unawa vremena o 1439. godini. Nedugo potom Jelena Bal{i} je sastavila testament u Gori~anima 1442. godine sa darovnicama crkvi. Ona je tako ovoj crkvi kao i crkvi Svetog \or|a koja je bila zadu`bina wenog muà, darovala posude. Dio nakita i posu|a ona je ostavila Stefanu Vuk~i}u, sa obavezom da ga proda da se pokrije Bogorodi~ina crkva. [est dukata ostavila je crkvi, prakti~no na ime toga {to se ona u woj sahrawuje. Darovala je i vinogradima, masliwacima i solilima u Baru. Za ktitore nasqednike Jelena je odredila tako|e Jelenu, k}er Stefana Vuk~i}a, i vojvodinog sina Vladislava. Po darovnici-testamentu, ona ih je molila da se o crkvi staraju i popravqaju je ukoliko ustreba.105 Zadu`bina Jelene Bal{i} na Be{koj je mala jednobrodna crkva. Spoqa je ukqu~uju}i jednobrodnu apsidu duga duga 6,5 metara, a {iroka 4, 5. Apsida je ina~e polukru`na. Podijeqena je na dva traveja sa po jednim bo~nim pilastrom na zidovima. Po jedna ni{a je uz apsidu sa svake strane za |akonikon i proskomodiju. Jedan prozor je na apsidi, a dva na bo~nim zidovima isto~nog traveja. Crkva je ozidana sredwim dobro oklesanim tesanicima, pravilno pozidanim u redove. Fasada na ~elu ima zvonik na preslicu sa jednim polukru`nim otvorom na zvono. Ispod wega uzidan je medaqon sa krstom. Udubqena lineta je nad portalom sa polukru`nim

104. Marko Dragovi}, Ivan-begov grad i Jerinin grad, Glas Crnogorca, god. HÁ, br. 19, Cetiwe, 13. maj 1886; \uro [padijer, Na Ivanovu gradu (Sokolu), Glas Crnogorca, god. HHIV, br. 46, Cetiwe, 11. novembar 1895; Andrija Jovi}evi}, Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski zbornik, HÁ, naseqa 7, Beograd, 1911, 551, 557-558. 105. Qubomir Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, kw. I, Beograd, 1902, br. 400; Miodrag Purkovi}, K}eri kneza Lazara, Melburn, 1957, 89-102; Ivan Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve, Beograd, 1879, 143-144. 179

likovima u dva nivoa. Hristov monogram isklesan je nad linetom u malim kamenim medaqonima. Crkva ima karakteristike jednobrodne bazilike sa oblicima romani~kih lukova. Pretpostavqa se da je nedugo poslije wene izgradwe, sa zapadne strane dogra|ena ~etvrtasta priprata, a sa sjeverne i ju`ne strane jako uske i duga~ke kapele sa polukru`nim apsidama. Ju`na kapela je bila otvorena, a umjesto zida sa ju`ne strane imala je ~etiri stupca, te je izgledala kao trijem. Vjerovatno su sve ove prostorije bile pokrivene jednoslivnim drvenim krovovima i mogle su sluìti za sahrawivawe.106 îtav set malih jednobrodnih crkava vezuje se za period Crnojevi}a u basenu Skadarskog jezera, oblastima oko Bara, Spi~a i Mrkojevi}a. Uglavnom su iste veli~ine, imaju produèni lako prelomqeni svod sa polukru`nom apsidom. Izgra|ene su od lomqenog ili pritesanog kamena, sa pravougaonim prozorima. Pitawe ktitora ovih crkava je neizvjesno. Mogu}e je da su to seoske zajednice, lokalni feudalci-juniori Crnojevi}a, ili sami Crnojevi}i u zajednici sa tim lokalnim zajednicama. U ove crkve mogu se ubrojiti Teki{a na Maski{u, u blizini sela Ckla na obali Skadarskog jezera uz albansku granicu. Ova crkva ima polukalotu od osnovice apside kao i crkva na Komu. Pod utvr|enim gradom Haj-nehajem, u blizini Spi~a (dana{we Sutomore) je crkva Svete Petke, koja je sli~na gabaritom zadu`bini Jelene Bal{i} na Be{ki. Prakti~no istovjetna sa ovom crkvom je i crkva Svete Petke u dana{wem predgra|u Bara-[u{wu, u blizini Bogorodice Rata~ke. Na pravcu Bara prema Ulciwu, zapravo bliè Baru, u mjestu Dobre Vode je crkva Svetog Nikole, po obliku apside vrlo je bliska crkvama na Komu i Maski{u. Sa gotovo istovjetnim tipom polukotalne apside je i crkva Svetog Ilije na brdu Radomiru iznad Veqeg Sela, mada ne{to ve}ih dimenzija.107 Pozno zetsko crkveno graditeqstvo vezuje se za Ivana Crnojevi}a. Oko 1475. godine on je po~eo zgradwu Oboda iznad uskog je106. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. IV, Beograd, 1931, 161-162; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 24; Vojislav \uri}, Be{ka, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 1, Zagreb, 1959, 357. 107. Aleksandar Deroko, U Bodinovoj prestonici, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. V, Beograd, 1930, 144; \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. IV, Beograd, 1931, 167; Andrija Jovi}evi}, Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski zbornik, HÁ, naseqa 7, Beograd, 1911, 555-557; Andrija Jovi}evi}, Zeta i Qe{kopoqe, Naseqe i poreklo stanovni{tva, 23, Srpski etnografski zbornik, HHVÀÀÀ, Beograd, 1926, 372-383. 180

zerskog zaliva, vi{e poznatijeg kao Rijeka, na ~ijem je kraju nastalo i naseqe, vrlo brzo identifikovano kao Rijeka Crnojevi}a. @abqak vi{e nije bio siguran, pa se stoga odlu~io za premije{tawe prestonice. Na jesen 1475. godine datira Ivanovo obra}awe Dubrov~anima za uvoz osam hiqada komada crijepa. Najvjeroivatnije je u okviru ovog komplkeksa gradwe sagra|ena i crkva Svetog Nikole unutar zidina. Ovaj kompleks je me|utim stradao od Osmanlija krajem HÁÀÀ vijeka, tako da se o prvobitnom izgledu crkve Svetog Nikole moè ste}i utisak samo na osnovu fragmenata. Naime, umjesto stare crkve 1743. godine podignuta je nova ra{kog stila. Sli~na je izvornoj crkvi u Praskvici kod Svetog Stefana, i crkvi hercega Stefana u Gora`du, ili Svetog Luke u Smokovcu. Nije utvr|eno {ta je od stare crkve ostalo? Postoji mogu}nost da je to samo kamena greda na nadvratniku portala. Ona ima ornamente srodne izvornom manastiru Ivana Crnojevi}a na Cetiwu.108 O nastanku cetiwskog manastira ve} je govoreno u prethodnom poglavqu ovog rada. Izvorni manastir Ivana Crnojevi}a miniran je 1692. godine od strane Mle~ana. Sve do 1886. godine godine postojali su ostaci ovoga manastira. Te godine je inicijativom crnogorskog kwaza Nikole Petrovi}a podignuta na istom mjestu crkva, koja je dimenzijama bila istovjetna sa Ivanovom manastirskom crkvom. No, nesporno je, tada su usqed podizawa nove crkve uni{teni zna~ajni ostaci na osnovu kojih se precizno mogao rekonstruisati izgled Ivanove crkve.109 O izgledu manastira sa~uvan je izvorni prikaz. Naime, nekoliko mjeseci prije ru{ewa, na Cetiwu je boravio mleta~ki inèwer \ovani Fran~esko Barbieri, i napravio plan manastira. Ovaj crte` je sa~uvan u mleta~kom arhivu. Crkva je bila velika i sa tri apside na isto~nom zidu. [irina svjedo~i da je u pitawu trobrodna bazilika. No, Barbieri nije ucrtao unutra{we kolonade, pa se to sa sigurno{}u ne moè re}i. Sjeverna, ju`na i zapadna strana imale su trijemove sa stubovima. Ulaz u crkvu je bio na zapadnoj strani. U blizini crkve na sjeverozapadnoj strani bila je jednobrodna kapela, sa polukru`nom apsidom, posve}ena Svetom Petru. Ova arhitektonska jedinica imala je pravougaonu pripratu.110 108. Andrija Jovi}evi}, Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski zbornik, HÁ, naseqa 7, Beograd, 1911, 529-530, 555, 557, 580. 109. Marko Dragovi}, Glas Crnogorca, god. HÁ, br. 19, Cetiwe, 13. maj 1886. 110. Ferdinand Ongania, Il Montenegro de relazioni dei provveditori veneti (1687-1735), Roma, 1896, 110-111. 181

Drugi podatak o izgledu crkve moè se na}i kod arhitekte Dragi{e Milutinovi}a. Isti je bio sin Sime Milutinovi}a-Sarajlije, a otac kasnijeg pukovnika (|enerala) Dragutina Milutinovi}a, komandanta Jadranskih trupa srpske vojske koje su 1918. godine u doga|ajima ujediwewa bile stacionirane u Crnoj Gori. Milutinovi} je ina~e za potrebe kwaza Nikole radio prostorni plan Danilovgrada, nesu|ene prestonice Crne Gore. Prilikom boravka na Cetiwu 1869. godine on je razgledao ru{evine manastirske crkve, i na osnovu toga sa~inio crte` koji postoji u wegovoj zaostav{tini. Po wemu, dowi dijelovi apsida bili su zidani od velikih blokova tesanog kamena. Dowi dio zida bio je u vidu vijenca kao neka vrsta banka. Ru{evina je imala poneki kapitel, i kanelirane stupce sli~ne anti~kim.111 Slikarstvo se do pada pod osmansku vlast na teritoriji Crnogorsko-primorske Mitropolije moè pratiti u nekoliko aspekata. To je najprije zidno slikarstvo, ili freskoslikarstvo, ikonopisi, ili slikawe na ikonama, i kona~no slikarstvo izraèno u teolo{koj i teolo{ko kwièvnoj literaturi. S obzirom da je problematika kojom se ovaj rad bavi crkvena istorija, to ostali oblici slikarstva nijesu predmet izu~avawa ovog poglavqa. No, sa druge strane se moè primijetiti, da je ve}ina onda{weg slikarstva bila teolo{kog karaktera, bilo u domenu tematike, ili materijala na kome je iskazano (zidovi crkava i manastira, ikone za upotrebu, teolo{ki radovi). Sredwi vijek ili feudalizam, uop{te su poznati kao veliki istorijski period pod izrazitim uticajem i dominacijom crkve, pa se stoga i ova problematika te{ko moè prou~avati i predstavqati izolovano od crkve. Mawe ili vi{e, sa wom se mora dovesti u vezu. Zidno slikarstvo, ili freske na teritoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske razlikuju ~etiri osnovna stila:ranoromanski, zatim romanski i gotski, komninsko-vizantijski, i kona~no srpsko-vizantijski. Freske u crkvi Svetog Mihaila na Stonu, pripadaju ranoromanskom periodu. Ipak one u sebi nose uticaj talasa vizantijske umjetnosti Komnina. Ovaj talas {irio se po Italiji u HÀ i HÀÀ vijeku u predjelima izme|u Otranta i Napuqa, Rima i Fo|e. On se daqe u HÀÀÀ vijeku {irio ka sjeveru na Toskanu i Lombardiju. Prevazilazi Italiju i dolazi i do Francuske i Katalonije u [paniji. Odlike ovoga stila su jak i mrk crte`. Jaki potezi kontura daju likovima fosilan oblik. Ivice nosa, u{iju i usana su ispup~ene. U istom smislu su i nabori na nosu, u{i111. Pavle Mijovi}, Monodija o kamenu, Kru{evac, 1967, 12. 182

ma, o~ima i ~elu. [upqine su ispuwene grundiranim bojama. Likovi su reducirani i odgovaraju zidnom pe}inskom slikarstvu u podzemnim kapelama biv{e vizantijske teme u Lombardiji.112 Crkva na Stonu ima dvije osnovne kompozicije. Prva je Istjerivawe iz raja, a druga stra{ni sud. Pored ove dvije kompozicije, kao sekundarne javqaju se portreti, biblijske scene, hagiografske i jedna istorijska. Prva kompozicija sa Adamom i Evom slikana je u apsidi. Stoga ona ne slijedi biblijsku hronologiju, nego liturgi~ke tekstove vaskr{wih poruka. Komplikovana teolo{ka obja{wewa o Hristosu i wegovoj majci Mariji, prema kojima ona u apsidi oli~ava Crkvu, preobraàvaju se u simboliku Adama i Eve, koji su inicijatori ~ovje~anskoga grijeha, radi ~ega se i `rtvovao Hristos. Stoga je ova scena Isto~noga grijeha u apsidi crkve na Stonu jedinstvena. Ona je ispoqena samo jo{ na jednom mjestu, i to vjekovima kasnije, kada se prakti~no okon~ava hri{}anska umjetnost 1804. god., u crkvici Svetog Anastasija u Sotoni}ima u Crmnici.113 Vizantijsko monumentalno slikarstvo javqa se u Zeti i prije uspostavqawa vlasti Nemawi}a. O~igledno, majstori su bili Grci. Ovaj stil slikarstva mnogo brè je stizao u Zetu pomorskim putem, nego dolinom Vardara. Najbrè se on ispoqio vezama sa vizantijskim posjedima na jugu Italije, ili preko Dra~a. Odlike ovog freskoslikarstva su ritam i uravnoteènost u kompoziciji, linearna diferencijacija oblika i istan~anost palete. Prvobitno, ovo su bile odlike vizantijskog dvorskog slikarstva. Ono je doìvjelo komninsko-makedonsku renesansu. [ire}i se daqe ka jugu i zapadu, ono je dobilo provincijske forme, ne toliko kvalitetne, ali u odre|enim primjerima itekako. Reprezentativni primjer vizantijskog monumentalnog slikarstva u Zeti je u crkvi Rize Bogorodice u Bijeloj kod Herceg Novog. Ova crkva je imala elemente episkopske. Dominiraju tri scene: Poklowewe `rtvi u dowoj zoni, i Bogorodica sa Hristom na prsima sa po dva an|ela. Ove dvije scene su u konhi apside. U ni{i iza episkopskog prijestola je portret episkopa Danila. Komparirawem stila ovih scena, primje}uje se da imaju sli~nost sa freskoslikama u nekim crkvama toga doba u Dalmaciji, {to svjedo~i da se stil vizantijskog monumentalnog slikarstva rasprostirao i mnogo zapadnije. 112. Svetozar Radoj~i}, O slikarstvu u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU, CÀÀÀ, Beograd, 1953. 113. Radivoje Qubinkovi}, Predstava Prvog greha u apsidalnoj konhi u crkvi sv. Mihaila kod Stona, Zbornik Narodnog muzeja, kw. IV, Beograd, 221229; Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, 19-20. 183

Iako ove freske nijesu precizno datirane, uglavnom se identifikuju sa episkopom Danilom. Wegov portret je zna~ajno druga~iji. Inkarnat je u okeru i bez zelenih sjenki. Kod ostalih li~nosti portreti su okerasti samo djelimi~no, i to na osvijetqenim mjestima i u podslikanim partijama. Podudarnost ovog stila moè se na}i u crkvi Svetog Nikole u Prilepu, ili u Nerezima. Detaqi sa pokrivenim rukama an|ela, i wihovim jako zalepr{anim haqinama, odgovaraju istim prikazima u Svetoj Sofiji u Ohridu. Sa druge strane, razli~iti pristup portreta episkopa Danila, odgovara mozaiku Torcella blizu Venecije. Datirawe ovih fresaka vi{e odgovara po~etku HÀÀÀ vijeka. One se ipak u nekim detaqima razlikuju od makedonsko-komninskog stila. Zapravo mogle bi se identifikovati kao wegov pozni period. Crte` je arhai~an. Modelirawe je pomo}u oker boje, i zelenog bolusa, {to ove freske ~ini mla|im u predstavi. Odlikuje ih i zgusnuta predstava arhai~nosti. Od makedonsko-komninskog stila nije iz Zete ostao vi{e ni jedan prikaz freskoslikarstva. Samo malo o~uvani fragmenti, na|eni u {utu prilikom arheolo{kih iskopavawa na crkvi Svetog Tome u Kutima tako|e kod Herceg Novog, pripadaju ovom stilu freskoslikarstva.114 Makedonsko-komninski stil freskoslikarstva u Ra{koj i Zeti potpuno se gubi polovinom HÀÀÀ vijeka, i dobija osoben stil, koje se sa pravom moè identifikovati kao ra{ki. Ovaj stil se okre}e misaonom bi}u ~ovjeka i wegovim unutra{wim osje}ajima, kao i obuzimawem qepote du{e i tijela. Ve} studeni~ki freskopis odbacuje makedonsko-komninsku monumentalnost, i tu monumentalnost ispoqava koloritnom ìvopisno{}u, i motivacijom qudskog lika u vidu izraènije boje. Svakako da u manastiru Mora~i ovaj stil doìvqava vrhunac. Osnovni uslov freskopisa-prostor, kao i wegova izraàjnost i dopadqivost obezbje|ewem svjetlosti, dobili su u Mora~i sve uslove. Crkva je izdignuta u visinu, razmaknuta u {irinu, i ra{~lawena po krakovima transepta. Time su dobijene velike povr{ine na svodovima i zidovima. Otvoreni su prozori na spratu apside i priprati, ~ime je dobijeno na svjetlosti. Naàlost, prilikom obnove manastira u HÁÀ vijeku, a po istraìvawima stru~114. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj o ispitivawu sredwovekovnih spomenika na ju`nom Primorju, Spomenik SKA, kw. LHHHÁÀÀÀ, drugi razred, Beograd, 1935, 27-28; Milivoje Vasi}, Arhitektura i skulptura u Dalmaciji, Beograd, 1922, 75; Petar [erovi}, Crkva „Riza Bogorodice“ u Bijeloj u Boki Kotorskoj, Glasnik Zemaqskog muzeja BiH, kw. HHXÀÀ, Sarajevo, 1920, 273-294.

184

waka, izvorne freske su sastrugane ili malter potpuno obijen. Izuzetak je samo mali |akonikon. Umjesto starih fresaka uglavnom su ìvopisane iste teme i rasporedi u prostoru. To su liturgi~ke u oltaru, i ciklusi Velikih praznika i ûda Hristova u naosu. Stra{ni sud, Jesejeva loza i Vaseqenski sabori su u priprati. U kapeli uz pripratu, ispod novijeg ìvopisa, paraklisa Svetog Stefana, primje}uju se tragovi starog slikarstva, posve}eni za{titniku ktitora. Isti slu~aj je i u obnovqenom sloju. U ovom dijelu originalne su i freske Bogorodice za{titnice (Odigitrije) sa Hristom i dva an|ela u timpanima spoqwog i unutra{weg portala. \akonikon ima oltarske teme i ciklus proroka Ilije, te se zbog toga smatra da mu je ova prostorija bila posve}ena kao kapela. Na ravnom isto~nom zidu |akonikona je oltarska tema, tj. Deisis-Hristos u zelenom. Bogorodica i Jovan su sa strana u posebnim plavim medaqonima. Oranta iznad udubqewa prozora je zami{qena kao da je u ~etvrtkaloti. Ilijin ciklus je svakako najzna~ajniji. Ciklus poti~e iz dva literarna dijela. Prvi je starozavjetni. Wemu pripada samo jedna scena, naslikana na sjevernom zidu iznad vrata u drugoj zoni. Drugi dio ciklusa ti~e se Prve i Druge kwige o carevima. To je epizoda o su{i koju ~ine tri scene. Prva je Prorok Ilija u potoku u Horatu. Druga je Prorok Ilija kod sareptske udovice. Tre}a predstavqa Proroka Iliju kako koqe la`ne proroke. Svakako je nasimpresivnija predstava Proroka Ilije, koji samuje kod potoka u planini, a gavran mu donosi hranu. Tamo je Ilija dospio gowen od Ahava, najsvirepijeg judejskog cara.115 Prelazni oblik od mora~kog stila ka sopo}anskom, u kome je freskoslikarstvo dostiglo vrhunac, moè se vidjeti u freskama u Voqavcu u Bihoru, u Bogorodi~inoj crkvi, ~iji je ktitor Nemawa. U arhitektonskom smislu ova crkva je jednobrodna bazilika bez kubeta. Ima slijepe arkade iznutra i kontrafore na zapadnim uglovima priprate, koja je kasnije dozidana. Freske predstavqaju nekoliko portreta ktitora na zelenkastoj zale|ini. Na ju`nom zidu je jedan vladarev. On je sa krunom i okrenut je u poluprofilu prema Bogorodici. Woj se naàlost vidi samo kraji~ak haqine. Drugi portret je na zapadnom zidu ju`no od vrata. Na sjevernoj strani od ulaza tako|e je predstavqen ktitor, vjerovatno 115. Vladimir Petkovi}, Freske XÀÀÀ veka u manastiru Mora~i, Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva, Zagreb, 1928, 31-33; Anika Skovran-Vuk~evi}, Freske HÀÀÀ veka u manastiru Mora~i, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, kw. ÁÀ, Beograd, 1958, 149-173; Svetozar Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd, 1955, 87-88, 94-96.

185

obnoviteq crkve kraq Uro{ À. Pored wega je èna Jelena Anùjska i jedan monah. Ove freske me|utim nijesu sa~uvane. Ve} 60-ih godina HH vijeka bile su pred ruinirawem. Stoga nijesu detaqno izu~ene. Istraìva~i ~ak operi{u sa ~iwenicom, da su one u stvari priprema, ili ponavqawe sopo}anskog djela.116 [irewe srpske dràve ka jugu i istoku u doba kraqa Milutina, krajem HÀÀÀ i prvih decenija HÀÁ vijeka postepeno }e donijeti i novi uticaj na freskoslikarstvo, a samim tim i u Zeti. Taj vizantijski uticaj prenosi}e se preko Makedonije, jer u doba Milutina, sve ve}i dio ove teritorije ulazi u sastav wegove dràve. Posqedwe decenije HÀÀÀ vijeka donijele su i propast Latinskog Carstva, odnosno okupacije teritorija Vizantije od krsta{a rimokatolika. U obnovqenoj Vizantiji name}e se dinastija Paleologa za vladaju}u. Stoga se i ovaj stil freskoslikarstva naziva „renesanskom Paleologa.“ Renesansa Paleologa nije bila samo uticaj koji je nametnut iz Vizantije preko Makedonije srpskoj dràvi. Zapravo freskoslikarstvo onda{we Srbije u~estvovalo je u uobli~avawu ovog pravca. Dakle, javqa se obostrani proces. Neki od prvih elemenata ovog stila mogu se na}i ve} u freskama Mora~e. One se ti~u uslo`wavawa sadrìne i produbqivawa simbolike. Milutinovo vrijeme je bilo vrijeme neprestanih ratova i osvajawa, dvorskih spletki i sukoba. Me|utim, teritorijalni polet donio je i materijalni. Vrhunac srpskog sredwovjekovnog graditeqstva desio se upravo u doba Milutina. Crkve i manastiri su imali monumentalan karakter, bogato su ukra{avani i obdarivani. Gotovo da se moè govoriti o napadnom rasipni{tvu u tom smislu. âk i Du{anovo doba, u kome je srpska dràva bila zna~ajno ve}a, ni izdaleka nije donijelo takav graditeqski polet. Dvorski ìvot i titulariji na wemu, naro~ito od dolaska princeze Simonide, bili su jedni od najluksuznijih u onda{woj Evropi. Milutin se najprostije nazna~eno, javqa kao svjestan takmac Paleologa. Srbija ve} tada zasjewuje Vizantiju. Ona postaje Vizantija bez Vizantije u jugoisto~noj Evropi. Prvi dio Milutinove vladavine predstavqa prakti~no haoti~no ispoqavawe i mije{awe svih dotada{wih stilova. Drugi dio po~iwe sa obnovom Hilandara 1301. godine. Zatim slijede: Bogorodica Qevi{ka, 116. Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 33-34; Aleksandar Deroko, Nemawina crkva sv. Bogorodice u Bistrici, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. V, Skopqe, 1929, 305-308.

186

Sveti Nikita kod Skopqa, Kraqeva crkva u Studenici, @i~a, Mu{uti{te, Staro Nagori~ane, i kona~no Gra~anica. Renesansa Paleologa obuhvatila je i obodne krajeve Zetske Episkopije, tj. crkvu Svetog Petra i Pavla kod Bijelog Poqa. Zadu`bina humskog kneza Miroslava podignuta je prije 1196. godine na karavanskom putu izme|u Zete i Ra{ke. Bila je primorskog tipa i jednobrodna bazilika sa pravougaonom apsidom. Po sredini broda bio je popre~ni brod uìh dimenzija, iznad kojeg je bilo mawe kube. No, u takvom stawu nije se dugo odràla, po{to su je 1254. godine o{tetili Bugari. Prvobitno freskoslikarstvo je stoga u najve}oj mjeri o{te}eno. Poslije toga je Uro{ À izvr{io weno obnavqawe. Potpunu rekonstrukciju crkva je doìvjela u Milutinovo vrijeme, izme|u 1318. i 1321. godine. Ostaci ovog freskoslikarstva predstavqaju vrhunsku kombinaciju monumentalnog srpskog iz HÀÀÀ vijeka, i renesanse Paleologa. U oltaru je Bogorodica na prijestolu sa an|elima. Na zidu koji dijeli apsidu od naosa Blagovijesti sa~uvana je samo figura Marije. Ispod we je jedan |akon u bijeloj albi. Uski popre~ni transept svoda uslovio je da se Vaznesewe predstavi u dvije cjeline, tj. na zidu iznad apside, i na svodu sredweg dijela prvog traveja u oltaru. Scene Silaska u ad i Hristovog Ro|ewa su na sjevernom i ju`nom dijelu tog traveja. Ciklus velikih praznika: Sretewe, Preobraèwe, i Lazarevo vaskrsewe su u sjevernom i ju`nom dijelu uzanog traveja. U najnièm dijelu kupole su dva Hristova lika, na ubrusu i cigli. Velika kompozicija Uspewa Bogorodice je na zapadnom zidu, a Duhovi na sjevernom. êtiri proroka su na lukovima popre~nog broda od isto~nog do zapadnog traveja.117 Period od propasti srpskog carstva na teritoriji, od Du{ana uzdignute Zetske Mitropolije, u smislu freskoslikarstva ostavio je malo tragova. Tako se o freskoslikarstvu iz doba Bal{i}a moè saznati vrlo malo. Evidentno je da su manastirske crkve na Skadarskom jezeru bile ìvopisane. O tome svjedo~e, iako vrlo skromni fragmenti na zidovima. Oni postoje u Pre~istoj Krajinskoj. Ne{to ih ima na Gorici i Mora~niku. Najo~uvaniji freskopisi su na Star~evu. To su predstave jevan|elista u pandantifima, kao i djelovi fresaka u svodovima. Iz svih navedenih detaqa, moè se vidjeti da su vizantijskog stila. Ratovi sa Osmanlijama u HÁ vijeku, u {iroj okolini Skadra, definitivno su uticali na 117. Radivoje Qubinkovi}, Humsko eparhijsko vlastelinstvo i crkva Svetoga Petra u Bijelom Poqu, Starinar, kw. ÀH-H, Beograd, 1959, 97-124; Svetozar Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd, 1955, 109-112. 187

ruinirawe ovih freskopisa. Ne treba zanemariti ni uticaj jezerske klime, naro~ito zimi, kada su velike vlage. Ni djelovi tada{we Mitropolije Zetske, kasnije Crnogorske, i Crnogorsko-primorske, koji su pripadali Kosa~ama, nijesu ostavili mnogo tragova u smislu freskopisa. êsta ruinirawa u ratovima, kao i u~estale rekonstrukcije i dogradwe u primorju, zna~ajno su uticali na ovu ~iwenicu. Izuzetak su neki detaqi u crkvi Uspewa Bogorodice u Savini kod Herceg Novog. Ove freske su iz HÁ vijeka, ali kojeg perioda, te{ko je utvrditi? Detaqi su u isto~nom traveju crkve i u apsidi. U dowoj zoni apside je kompozicija Poklowewa `rtvi, tj. predstava euharistije. Kompozicija je vrlo zanimqiva. [est pognutih episkopa prilaze sredini apside, u kojoj je ~asna trpeza, na kojoj su vino u ~a{i i hqeb. U rukama su im razvijeni svitci sa tekstovima molitava, koje su u vezi sa euharistijom, i napisani su na starosrpskom jeziku. Ciklus Hristovog stradawa po~iwe iznad wih. To su: Tajna ve~era, Prawe nogu, i Izdajstvo Judino. U ove scene je uba~ena scena Pri~e{}a apostola. Najvi{i djelovi svoda su imali kompozicije:Blagovijesti, Ro|ewa, Sretewa, Oplakivawe Hristovo, Mironosice na grobu, Silazak u ad i Duhove. Slika Bogorodice „Znamewa“ je bila u polukaloti apside. Woj sa svake strane prilaze po tri an|ela. Freske u Savini imaju nekoliko razli~itih karakteristika. Ikonografski, one imaju vizantijsku dekoraciju, ali nijesu vizantijskog stila. Uvijeni pramenovi brada i oblici glava episkopa, iz scene Poklowewa `rtvi, pripadaju ve} pro{lom moravskom stilu. To potvr|uje i prozirnost namaza svijetlih boja, we`ni skladovi, otvoreno zelene sjenke, topli okeri sa inkarnatima. Me|utim, glave i draperije svetiteqa, naslikane su realisti~kim stilom. To otkriva da je slikar ovih fresaka vjerovatno bio sa primorja. Tu su evidentna rje{ewa iz dubrova~kog slikarstva sredine HÁ vijeka. Ovaj slikar je izbjegao izobli~ewa figura koja su evidentna kod goti~kog naturalizma. Opet on nagla{ava uko~ene o~i svetiteqa, fine i tanke prste i izduèn vrat. Wegovane harmonije ìvih boja, i plemeniti oblici, svjedo~e o lirskom i idealisti~kom pristupu rje{ewa. Autora ovih fresaka treba traìti u krugu sqedbenika Lovra Dobri~evi}a. Sumarno gledano, ikonografija savinskih fresaka je klasi~no vizantijska, sa moravskim detaqima, a zapadwa~kim stilom.118

118. Jorjo Tadi}, Gra|a o slikarskoj {koli u Dubrovniku HÀÀÀ-HÁÀ vijek, kw. À, Beograd, 1952, 79. 188

Freskoslikarstvo iz doba Crnojevi}a je vrlo malo sa~uvano. Postoje samo mawi fragmenti u ru{evnoj crkvi u Sokolu, i na fasadi Bogorodi~ine crkve na Gorici. Za bilo kakvu ozbiqniju analizu, moè se uzimati samo ostatak freskopisa na Komu. Taj ostatak je na zapadnoj fasadi crkve. On je ispod mla|eg sloja iz HÁÀ vijeka. Ovaj sloj je vjerovatno pokriven tim starijim i izvornim slojem fresaka. Ostala je o~uvana jedino predstava Bogorodice sa ra{irenim rukama, koja drì malog Hrista na grudima. Ova predstava je u polukaloti apside sjevernog paraklisa. Na glavi Bogorodice je gr~ka kapa, koja je u istoj boji, tj. blijedoplavoj kao i wena haqina. Ogrnuta je tamnocrvenim moforionom. On je obrubqen bijelim linijama izme|u kojih su ta~kasto ozna~ena zrna bisera. U stilskom smislu i tehnici slikawa, evidentan je tanak nanos boje, koji slijedi vizantijsku tehniku HÁ vijeka. Osvjetqewa ispod o~iju likova su nagla{ena, a lica u boji blijedog okera. Lica su obla i blago osjen~ena sivozelenkastom bojom. Sama providna tehnika namaza boja, i svijetla obojenost, govore o napu{tawu tehnike predstavqawa starog tipa Bogorodice, tj. da se radi o nekom doma}em slikaru iz Zete. Ovaj stil na neki na~in podsje}a na stil krajwe poznosti moravske slikarske {kole. Datirawe freske nesumwivo odbacuje mogu}nost prije dvije tre}ine HÁ vijeka. Najvjerovatnije se radi o vremenu Ivana Crnojevi}a. To je vrijeme pred pad ili kad je pao @abqak, te se nije imalo prilike i mogu}nosti traìti nekog kvalitetnijeg slikara van Zete.119 Jedna od bitnih karakteristika srpskog slikarstva, je pored freskoslikarstva slikarstvo u minijaturi i ikonoslikarstvo. Slikarstvo u minijaturi je dosta povezano sa sadràjem teolo{kih i kwièvno-teolo{kih djela, s obzirom da se tek u poznom periodu javqa {tamparska djelatnost. Jedna od najreprezentativnijih karakteristika slikarstva u minijaturi je Miroslavqevo jevan|eqe. Ono nastaje u predve~erje osnivawa Srpske Crkve, i u obodnom dijelu Zetske Episkopije. Pisano je na bijelom i tankom pergamentu, za humskog kneza Miroslava, Nemawinog brata. Dimenzije stranica su 41,8 h 28,4. Ono ima 296 minijatura, zastavica i inicijala na 181 listu. Smatra se da je najve}i dio minijatura izradio Grigorije „dijak“. Prevedeno je sa gr~kog jevan|elistara iz carigradske crkve 119. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. ÀÁ, Beograd, 1931, 159; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 36.

189

Svete Sofije na starosrpski jezik zetsko-humske redakcije, te je po tekstu aproks-jevan|eqe. U wemu je tretirana zoomorfna, ornitomorfna i biqna ornamentika. Ovo jevan|eqe prekida praksu ornamentike nastale u skriptarnicama Makedonije i Bugarske, i prelazi na zapadwa~ki stil. Osnovne su boje rane romanske ornamentike:zelena, crvena i ùta. Glavni ukras jevan|eqa je crte` inicijala. Ra|en je perom, crvenim i kestewastim mastilom. Tako se inicijal pretvara u posebnu vrijednost kwige. Motivi su neobi~ni:zmije, ptice, ribe, lavovi, grifoni, jeleni, vukovi, ze~evi. Slikani su prakti~no u karikaturalnoj formi. Uvo|ewe ~ovje~ije figure, ~ak i sveta~ke u konstrukciju slova, predstavqa istorizovanu mla|u romani~ku minijaturu. Zna~ajniji trag vizantijsko-komninskog slikarskog slije|ewa minijatura predstavqa lik jednog od trojice jevan|elista na prvom listu. Jevan|eqe je i jevan|elistar sa kalendarom. Tako se vizantijski uticaj moè vidjeti za 20. avgust. Iz vizantijskog menologa preuzet je lik Marije Magdalene.120 Me|utim, u jevan|equ se da primijetiti i uticaj arhaizama ra{kog slikarstva toga doba. Predstava Jovana Krstiteqa u arkadi vedoma je sli~na arkadama \ur|evih stupova kod Rasa, zatim slikanim arkadama svih arhijereja i ratnika u Petru Kori{kom. Slika Jovana Krstiteqa u arkadi Studenice, tako|e je bliska predstavi iz jevan|eqa. Sve ovo dovodi do Ostromirovog jevan|eqa, ra|enog sredinom HÀ vijeka. Ono je ra|eno pod uticajem vizantijsko-bugarskih skriptorijuma u doba cara Simeona. Uticaj slikovnih minijatura Miroslavqevog jevan|eqa, vidi se i po drugom ostvarewu - Vukanovom jevan|equ. Ovo jevan|eqe je pisano u Pe}i, i to prije Nemawine smrti. S obzirom na momenat nastanka djela, a naro~ito teritoriju gdje je nastalo, ono se ne vezuje za prostore Zetske Episkopije, koja }e dvadesetak godina kasnije nastati. No, sa druge strane upravo je Vukan nosio titulu dukqanskog kraqa. Za ovo jevan|eqe je vaàn podatak, da jedan od ~etiri wegova autora, pripada zetskoj redakciji. Stoga se ovo djelo prakti~no moè uvrstiti u istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske. Iako nije utvr|en identitet tog autora, tekst od strane 10-28 po slikovnim minijaturama nepobitno pripada zetskoj pravopisnoj redakciji. 120. Svetozar Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd, 1950; Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966; Jovan Kova~evi}, Bele{ke za prou~avawe Miroslavqevog jevan|eqa i materijalne kulture HÀ i HÀÀ veka, Istorijski ~asopis, kw. À, sv. 1-2, Beograd, 1949; Lazar Mirkovi}, Miroslavqevo jevan|eqe, Beograd, 1950.

190

O~igledan dokaz za to je npr. slovo V na desetom listu. Radi se o strukturi bujnog {irokog lista uz pravu okosnicu stabla. Ono je tipi~an primjer jednostavnih vegetabilnih inicijala iz Miroslavqevog jevan|eqa. Vukanovo jevan|eqe ima samo dvije minijature sa qudskim figurama. Prva je jevan|elist Jovan, a druga mladi Hrist. Obje minijature se ne vezuju za zetskog autora. No, i pored toga, u wima se opet ogleda uticaj iz Miroslavqevog jevan|eqa. Imenovani su prikazani golih nogu do koqena, i golih ruku do laktova. Ovo je tipi~an zapadwa~ki naturalisti~ki motiv. On je mogao prodrijeti samo pod uticajem istovjetnih rje{ewa iz Miroslavqevog jevan|eqa.121 Za slikarstvo HÀÀÀ i HÀÁ vijeka sa teritorije Zetske Episkopije veliki zna~aj imala je tzv. kotorska slikarska {kola. Jedan dio kotorskih slikara nesumwivo su bili rimokatolici. Stoga je i jedan dio wihovih minijatura i ikona izraèn u rimokatoli~koj teolo{koj literaturi i ikonama. No, sa druge strane, oni su ostvarili veliki broj radova za teolo{ka djela, ikone i freske u Pravoslavnoj Crkvi. Naru~ioci ikona bili su upravo srpski vladari Nemawi}i, i darovali su ih rimokatoli~kim bogomoqama. Stoga se u kotorskoj slikarskoj {koli, ili boqe re~eno stilu, ne moè napraviti ta~na granica pravoslavne ili rimokatoli~ke provinijencije i namjene. Ve}i dio autora kotorskog slikarskog stila ostao je nepoznat. Kao najraniji primjerak ovog stila ra~una se ikona apostola Petra i Pavla u Vatikanu. Donatori su kraqica Jelena Anùjska, koja je ina~e ~itavog ìvota ostala vatrena katolkiwa, i weni sinovi kraqevi Dragutin i Milutin. Stil slikawa i predstave na ovoj ikoni identi~ne su na nekim drugim na sasvim drugim geografskim lokacijama. Na ovoj ikoni Pavle je predstavqen }elav, guste crkne brade i tamnoput. Potpuno identi~na predstava nekoliko svetaca je i na jednoj ikoni u Sinaju. To potv|uju i identi~ni biskupski ornati. Tu je o~igledan latinski uticaj. Stilski detaqi obje ikone su tipi~an prikaz ranog izraza kotorskog stila. On je u osnovi vizantijski. Putem vizantijskih posjeda u ju`noj Italiji prenosi se u zetsko primorje, i tu oformqava kao autohtoni. Wegova osnova je dakle vizantijsko-apulijska. Vatikanska i sinajska ikona vremenski se lociraju na drugu polovinu HÀÀÀ vijeka. Sinajska predstava apostola Pavla prakti~no je identi~na dowoj zoni fresaka u Ariqu oko 1296. godine. 121. Jovan Vrana, Vukanovo Jevan|eqe, Beograd, 1967; Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966. 191

Identi~nost predstava apostola Pavla prelazi i u HÀÁ vijek, i javqa se u menologu de~anske priprate za 29. jun. Da je kraqica Jelena sa sinovima bila stalan naru~ilac ikona kod kotorskih slikara, svjedo~i i wen biograf arhiepiskop Danilo, koji je naveo da se po zamona{ewu kraqice jedan dio ikona obreo i do Sinaja i Raita, te da je ona u tom smislu potro{ila ogromno bogatstvo. Vremensko locirawe stvarala~kog izraàja kotorskog slikarskog stila dovodi se u napon do sredine HÁ vijeka. Refleksije ovog stila javqaju se ~ak do prve decenije HÁ vijeka. Freske u manastiru Rudenici, koje se vezuju ve} za period tzv. moravske Srbije, prve decenije ovog vijeka, biqeè kao autora Teodora Savina iz Kotora. On je bio u~enik Georgija Grka, koji se preselio 1377. godine u Dubrovnik, i tu se posqedwi put u izvorima locira na 1385. godinu. U terminologiji istori~ara umjetnosti za kotorski slikarski stil ili {kolu, uzima se i drugi naziv-gr~ka slikarska {kola. Stoga je ovaj stil su{tinski konglomerat. Osnova mu je vizantijska. Provla~e}i se od izvori{ta-Vizantije, preko wenih posjeda na tlu ju`ne Italije, ovaj stil je pokupio i latinske elemente i karakteristike. Pre{av{i preko mora u zetsko primorje, i ustaliv{i se u Kotoru, i tu je preuzeo odre|ene elemente. Nesumwivo ga je oblikaovao i jedan broj slikara Grka, koji su se obreli u Kotoru. Geneza vizantijske uprave Kotorom je duga, a wen uticaj u gradu i okolini nesporan. I sam za{titnik gradaSveti Tripun je ~isto isto~ni, ili vizantijski kult. Kotorska biskupija se dugo odràvala ne htijev{i da primi klasi~ne latinske karakteristike Dubrova~ke ili Barske Nadbiskupije. Ona se radije opredijelila da bude pod jurisdikcijom Nadbiskupije u Bariju, dakle prekomorske, koja je opet genezu vukla iz vizantijskih posjeda.122 Poslije raspada srpskog carstva, iz vremena Bal{i}a postoji relativno malo slikarskih ostvarewa. Na osnovu izvora, postoji podatak da je Bal{a ÀÀÀ posjedovao ikonu Bogorodice, koja se smatrala djelom Svetog Luke.123 Prili~no komplikovan je i istorijat jednog teolo{kog djela iz doba Bal{i}a, tj. prve dvije decenije HÁ vijeka. Radi se o iluminiranom rukopisu koji se uslovno identifikuje kao Cetiwski psaltir. Vjerovatno je bio vlasni122. Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966; Svetozar Radoj~i}, Srpske ikone od HÀÀ veka do 1459. godine, Beograd, 1960; Vojislav \uri}, Ikone u jugoslaviji, Beograd, 1961. 123. Stanoje Stanojevi}, Bele{ke o nekim starim ikonama, Beograd, 1931, 9-10. 192

{tvo nekog od manastira na Skadarskom jezeru, pa je onda pred Osmanlijama preno{en ka Cetiwu u ~iji je manastir i dospio. Sada se nalazi u Sveu~ili{noj biblioteci u Zagrebu. Tzv. Cetiwski psaltir nije originalno djelo. Pisac i slikar minijatura u psaltiru ga je vjerovatno pisao i slikao po obrascu nekog starijeg djela iz HÀÀÀ vijeka. U psaltiru dominiraju velika slova ukra{enog tijela, motivi ìvotiwa koje gutaju li{}e ili grizu tijelo. Ovdje su primijetni uticaji starijih djela srpske, makedonske i bugarske minijature. Operativno, javqa se identi~nost uticaja Bolowskog psaltira, Beogradskog parimejnika u Vukanovog jevan|eqa. Genezu ovih predstava paganskog mitolo{kog karaktera, o ~udovi{tima i zmajevima, treba traìti jo{ dubqe u pro{losti, i to na razme|u dva milenijuma, u slovenskim djelima koja nijesu sa~uvana. Ona su stvarana pod uticajem Vizantije u gr~kim prepisiva~kim centrima u Makedoniji. Jedan sli~an primjerak ~uva se u muzeju u Veriji. Cetiwski psaltir stoga predstavqa iìvqeni umjetni~ki model povratka na pro{lost, kao i neki elementi manastira Praskvice u arhitektonskom smislu vra}awa na ra{ki uticaj.124 Iz vremena Crnojevi}a u smislu slikarstva ostvarenog na minijaturama i ikonama prakti~no ni{ta nije sa~uvano. Ono {to me|utim skre}e veliku pa`wu, je pojava grafike na ovim prostorima. Ona se reprezentuje prvom {tamparijom kod ju`nih Slovena. Ivanov sin \ura| (\ur|e ili \or|e) po~eo je sa relativno kratkom vladavinom 1490. godine. Bio je oèwen djevojkom iz mleta~ke plemi}ke porodice. Op{ti sklop izvora o wemu, generalno govori da je za ono vrijeme i mogu}nosti Zete bio i mecena i kulturni pregalac. Stoga }e nesumwivo wegov vladala~ki zna~aj i biografija, uvijek ostati u sjenci velikog kulturnog doga|aja vezanog za {tampariju. Retrospektivom izvora i wihovom analizom, da se zakqu~iti da je {tamparija bila postavqena 1492. godine. Po~etkom sqede}e godine, prakti~no jedan {tamparski tim od osam qudi po~eo je izradu prve kwige. Vo|a tog tima bio je cetiwski monah Makarije. Godinu dana kasnije, ili precizno 4. januara 1494. godine, iz {tampe je iza{ao Oktoih prvoglasnik. Wegovo {tampawe je od prvorazrednog istorijsko-kulturnog zna~aja. Bila je to prva {tampana kwiga ne samo kod Srba, nego i ju`nih Slovena. Iste godine 124. Radomir Gruji}, Psaltir Cetiwski, Nastavni vjesnik, kw. HÀH, Zagreb, 1911; Vladimir Mo{in, Opis }irilskih rukopisa Sveu~ili{ne biblioteke, Radovi Staroslovenskog instituta, kw. 5, Zagreb, 1964, 178-180.

193

22. septembra objavqen je Psaltir. Objavqene su jo{ tri kwige: Oktoih petoglasnik, Jevan|eqe i Molitvenik. One nemaju datumska odre|ewa. Istraìva~i pretpostavqaju da je uz Oktoih prvoglasnik {tampan i petoglasnik. Logi~no je da su Jevan|eqe i Molitvenik {tampani do 1496. godine, kada je \ura| pred Osmanlijama morao pobje}i u Veneciju. Pretpostavqaju da je taj doga|aj prekinuo {tampawe Cvijetnog trioda koje je po~elo. Od wega je sa~uvan samo dio makulatornog primjerka. Kwige u Crnojevi}a {tampariji opredijeqene su izgledom iz tri centra:Venecije, zetskih primorskih gradova i same Zete. Sve kwige sem izgubqenog Jevan|eqa i nekoliko makulatornih stranica Cvijetnog trioda opremqene su ukrasom. Ukrasi su u vidu:zastavica, inicijala i ilustracija. Po boji sve su u crno-bijeloj tehnici. Uop{te, u wima je nepobitan uticaj starijih srpskih rukopisnih kwiga. Ornamentalni prepleti zastavica zavisili su od sadràja rukopisa. Zastavice sa figurativnim predstavama redovno se javqaju u srpskim i gr~kim kwigama, a u latinskim vrlo rijetko. O~igledan uticaj iz srpskih minijatura druge polovine HÀÁ vijeka je vidqiv u zastavici pod brojem tri u Oktoihu Prvoglasniku, koja se pojavquje i u Petoglasniku, kao i dvijema u Psaltiru. To su motivi koncentri~nih krugova. Oni su ispreplijetani gustim jedno~lanim trakama. Goti~ko-renesansni i ~isto renesansni stil zastavica upotrijebqen je samo za dvije zastavice, i to u Oktoihu prvoglasniku, a drugoj sa grbom Ivana Crnojevi}a. Prva zastavica ima pravougaono poqe i nacrtan ornament u okviru wega. Sastavqen je od stilizovanih gran~ica koje se svijaju, i mjestimi~no rascvjetavaju i razlistavaju. Uspravqeni preplet uz zastavicu sa svake strane sli~an je prepletima na plastici moravskog stila. Druga zastavica sa grbom Ivana Crnojevi}a u sredini, je sa poqem prekrivenim postavqenim gran~icama i viticama. Inicijali \ura|a Crnojevi}a su vidqivi na grbu. Ovaj grb je vrlo sli~an grbu Ivana Crnojevi}a postavqenom na plastici cetiwskog manastira, kao i wegovom pozla}enom pe~atu. On je smje{ten u vijenac od lovorovog li{}a, i uveèn u trake koje drè dva an|ela. Grb koji nose an|eli uobi~ajen je u renesansi, i pojavqivao se u plastikama Italije i Primorja. Tu je vidqiva kopija sli~nih grbova, koji su se ve} po~eli pojavqivati u mleta~koj {tampi. Psaltir, Molitvenik i Oktoih prvoglasnik imaju ~isto zapadwa~ki ukra{ena inicijalna slova. I ovdje se javqa mleta~ki renesansni uticaj. Osnovica inicijalnih slova je crna, a slova bijela. Oko wih su gran~ice vinove loze koje se prepli}u i mjestimi~no razlistavaju. Sama tehnika inicijala je izrazito mle194

ta~kog uticaja. Do 1477. godine inicijali su naknadno ucrtavani u tekst. Od tada se u Veneciji u nekoliko {tamparskih radionica javqa tehnika izrade drvenog kalupa sa inicijalnim slovima, koji se otiskuju na materijal. Izme|u nekoliko {tamparskih radionica, inicijali u Crnojevi}a {tampariji najsli~niji su radionici majstora Ratdolda. U Psaltiru odvajaju svojom qepotom ~etiri inicijala slova: K, L, B i E. Ova slova imaju razne predstave:gran~ice sa cvjetovima, pti~ice, maske i ukrasne {titove, dje~ake bez krila, i ze~eve. Preuzeta su iz tehnike kalupa venecijanskog {tampara Otavijana Skota. On ih je po~eo upotrebqavati od 1484. godine. Kao najboqe ostvarewe Crnojevi}a {tamparije ra~una se Oktoih petoglasnik, koji naàlost nije u cjelini sa~uvan. U wemu su proèti svi uticaji. Jedina zastavica koju ima preuzeta je iz srpskih rukopisnih kwiga. Mleta~kom {tamparstvu pripadaju dva inicijala sa ornamentalnim ukrasom. Uticaj srpskog ili gr~kog ikonopisa, a zatim i renesansne {tampe i gotskog slikarstva ogleda se u {est ilustracija, kojima su o~igledno kalupi ra|eni u cetiwskoj {tampariji. Simboli jevan|elista sa po~etnim slovima su u uglovima. Oni su ukra{eni brojnim scenama i ukrasima. Tu je i grb \ura|a Crnojevi}a u okviru od lovorovog li{}a. Na vrhu grba je ranorenesansna kruna sa krinovima. Oko grba i zastavica oko wega su skra}enice: B G Gju Cr. One u stvari zna~e: Blagovjerni Gospodin Gjurg Crnojevi}. Realizacija grba i motiva oko wega predstavqa vrhunski domet grafi~ke umjetnosti onoga doba. Nesporno kalup je ra|en pod uticajem mleta~kog {tamparstva, kao i mleta~ke renesansne kwige. No, \ura|ev autor napravio je svoju verziju, koja ni u ~emu ne zaostaje za vrhunskim rje{ewima onda{weg mleta~kog {tamparstva. Vrhunske su i ilustracije: Melodi pred crkvom na Cetiwu, Sabor Jovana Prete~e, Sabor Svetog Nikole, Sabor besplotnih sila, Izdajstvo Judino i Vaskrsewe Hristovo. U wima je o~igledan uticaj srpskog i gr~kog pravoslavnog ikonopisa. Najboqe ostvarewe {tamparije Crnojevi}a - Oktoih petoglasnik otkriva i porijeklo majstora drvoreznih kalupa. On je nesporno radio po uputstvima jeromonaha Makarija, koja su bila pravoslavni ikonografski obrasci. Samo je za okvire uzimao renesansne ornamente i figure. U umjetni~kom smislu on je bio slikar, koji je jo{ uvijek radio pod gotskim uticajem. To potvr|uje uglasti crte`, i nesrazmjerne figure velikih glava. Tipologija glava svetiteqa svjedo~i o ne zna~ajno stilski naprednom umjetniku. Vlasi wihovih kosa i brada su debele. O~i su im usko prore195

zane. Kod nekih svetiteqa karakteristi~ne su tonzure na tjemenu, ~ak i kada to nije predvi|eno pravoslavnom ikonografijom. Istori~ari umjetnosti prepoznaju u svim ovim detaqima stil dalmatinskih ili kotorskih slikara i grafi~kih rezbara kalupa, koji u osnovi poti~e od kotorskog slikara Lovra Dobri~evi}a, i wegova dva sina Vica i Marina, koji su se preselili u Dubrovnik. Vjerovatno u ovom krugu slikara i grafi~kih rezbara treba traìti majstora koji je pored Makarija radio na ovom ostvarewu. Ova verzija je sasvim razumqiva, zbog toga {to su Crnojevi}i imali ~este kontakte sa Kotorom i Dubrovnikom, a ~esto su i boravili u Kotoru i tu imali ro|ake.125 U izu~avawu skulpture na teritoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske, tj. prostora koji se kroz vjekove mijewao u wenom teritorijalnom smislu zna~ewa, i same wene okoline, treba napraviti jasnu razliku izme|u op{te skulpture, i skulpture u domenu izu~avawa crkvene istorije. U nekim slu~ajevima je vrlo te{ko razlu~iti te granice. Dràvna emancipacija Dukqe u odnosu na Vizantiju, donijela je i u ovom smislu, izme|u ostalih, i autorsku emancipaciju. Tako sve vi{e u HÀ i HÀÀ vijeku skulptura prelazi iz ruku Romana po dukqanskom primorju, u ruke Srba. To je pratio i proces gubitka identiteta zetskih gradova, u smislu odseqavawa ili asimilacije Romana u Srbe, i preovla|ivawa ~isto slovensko-srpskog stanovni{tva. Stoga se skulptura najvi{e vezuje za crkvene gra|evine ili nagdrobne spomenike. Za ovaj period karakteristi~an je povr{inski stil, bez ve}ih skulptorskih dometa. On prati stil {ireg jadranskog podru~ja. Skulptura je povr{inska, plitka ili ~isto dekorativna. Wena osnova su geometrijske figure i stilizovani biqni motivi. Ponegdje se javqa i neki ìvotiwski motiv ili qudska figura. Me|u ostalim primjercima, za temu kojom se ovaj rad bavi to bi bila plo~a sa Prevlake, kao i plo~a iz crkve Svetog Tome u Kutima kod Herceg Novog. Stilisti~ki tuma~eno, to su u stvari povratci na ranohri{}ansku umjetnost i umjetnost ÁÀ vijeka. Ima i uticaja kasnije preromanske i vizantijske skulpture. Takvi primjerci su Oboàvawe krsta iz crkve Svetog Tome, koje se nalazi u muzeju u Herceg Novom. Ve} u HÀÀ vijeku dolazi na teritoriji Zete do velikih promjena, naro~ito u posqedwe dvije decenije. Velike dràvno-poli125. \or|e Radoji~i}, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÀH, Skopqe, 1938; Dejan Medakovi}, Grafika srpskih {tampanih kwiga HÁ-HÁÀÀÀ veka, Beograd, 1958, 5-26, 64-65, 84-110, 189-196. 196

ti~ke promjene, i ulazak Zete u dràvu Nemawi}a, prati}e i dominaciju romanskog stila. Tokom ovog perioda ni~e na zetskom primorju ili wegovom uèm okruèwu nekoliko monumentalnih crkvenih gra|evina. Kotor postaje veliki skulptorski centar, odakle se razlu~uju lokalni stilovi. Ve} formirani romanski stil prepli}e se u Kotoru sa vizantijskim uticajem. Sa~uvani originalni kapiteli sa katedrale Svetog Tripuna u Kotoru, imaju o~igledan uticaj rane romanike, naro~ito wenih varijacija iz Italije, tj. Apulije i Toskane. Ti elementi opet se mogu na}i u skulpturnim rje{ewima prvog pravog ostvarewa ra{ke {koleBogorodi~inoj crkvi u Studenici. To je kapitel na ju`nom portalu Studenice, vrlo sli~an onom sa qudskom glavom u sredini iz Svetog Tripuna. Iz oblika trodjelnog prozora kotorske katedrale, vidi se skulptorski uticaj trifora arhitekture u Studenici. Tako je ra{ka {kola u stvari predstavqala dijelom slije|ewe kotorsko-zetskog modela. Preromanske stilske osobine ima i ostatak kamenog ukrasa iz crkve Svetog Petra u Bijelom Poqu, za koga se pretpostavqa da je mo`da bio dio ikonostasa. Iako zapadni portal ove crkve nije sa~uvan, u ~ijem se timpanu nalazi i ktitorski natpis kneza Miroslava, wegove proporcije, ra{~lawenost i profilacija naslu}uju wegov prvobitni oblik. On li~i na studeni~ke portale. Detaqi vijugave lozice sa trolisnim zavr{ecima, dvo~lani horizontalni trouglovi, koji se zavr{avaju u gorwem dijelu srcolikim listovima, imaju paralele sa rje{ewima u Dalmaciji i na Lopudu kod Dubrovnika.126 Nove forme HÀÀÀ vijeka, u kojima je prodor gotike uticao na razvoj kasne romanike, bili su o~igledni na skulpturnim rje{ewima manastira Mora~e. Osnovni materijal za skulpturna rje{ewa ovog manastira je tamnosivi granit. U tome je wegov specifkum u odnosu na druge gra|evine nemawi}kog perioda, koje su mahom u skulpturnim rje{ewima odra|ene od ù}kastog svjetlucavog mermera. Tamnosivi granit odavao je strogost i teìnu. Sve to se opet uklapalo u fantasti~ni pejza` manastira. 126. Jovanka Stojanovi}-Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU, kw. CÀÀÀ, Beograd, 1953; J. Stojanovi}-Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju, Istoriski glasnik, kw. 3-4, Beograd, 1951; Jovan Ne{kovi}, Stari kameni ikonostas crkve sv. Petra u Bijelom Poqu, Zbornik za{tite spomenika kulture, kw. HÀH, Beograd, 1968, 87-94; Aleksandar Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd, 1953.

197

Zapadni portal je najdominantniji. I on se razlikuje od skulpturanih rje{ewa Studenice, Bawske i De~ana. On je stepenasto uvu~en u fasadu. Ima srpasti arhivolt i timpan. Mora~a nema velike samostalne konzole lavova i grifone lijevo i desno od portala. Umjesto wih isklesan je plitki reqef sa istim motivima i istom simbolikom. U Mora~i je prisutna skulptura vasiliska, fantasti~ne ìvotiwe sredweg vijeka, pola ptice pola zmije, koja drì qudsku glavu u ustima. Ova skulptura je na sjevernom kapitelu ulaznog portala. Prati trend ~uvara portala, ali ovoga puta umjesto ~este varijante sa lavovima. Pored vasiliska isklesana je Bogorodica do pojasa, koja drì malog Hrsista u naru~ju. Jo{ jedna ru`na ptica sa qudskom glavom u kanxama isklesana je na ju`noj strani istog portala. Pored ove ostavqa upe~atqiv utisak i Raspe}e sa Hristom bez krsta i nimba. Pored wih su male skulpture Bogorodice i Jovana jevan|eliste sa strane. U cjelokupnoj dekoraciji srpskog sredwovjekovnog crkvenog vajarstva, Mora~a ima jo{ jedan specifikum. To su dvije male glave na bazama lijeve strane portala. Izgleda kao da padaju odozgo sa kapitela. Tema Bogorodice sa Hristom u naru~ju, i Raspe}em na drugoj strani, predstavqa pra}ewe teolo{kog stereotipa toga doba. Ona ozna~ava po~etak i kraj ìvota Hristovog ovozemaqskog ìvota. Ipak i ona je u Mora~i zna~ajan specifikum, jer se ova tema u sredwem vijeku uglavnom predstavqala na ikonama i drugim crkvenim predmetima, a ne na portalima. Uop{te uzev skulptorska rje{ewa u Mora~i ne odaju neki ve}i umjetni~ki utisak. Ona se defini{u kao rana gotika. Klesari u Mora~i su uspje{no geometrijski obavili svoj zadatak, ali je wegova nadgradwa u o~iglednoj skulpturi qudi i ìvotiwa jo{ neuka, i sli~na mitskoj i paganskoj narodnoj skulpturi. Stereotip toga doba prati i episkopski presto, i samo u fragmentima sa~uvani ikonostas. Episkopski presto ura|en je tako|e od tamnog granita, i nalazi se na prvobitnom mjestu u oltarskoj apsidi. Po grifonima na stranama prestola on prati stereotip sli~nih episkopskih prestola u ju`noj Italiji toga doba. No, sa druge strane u srpskom sredwovjekovnom vajarstvu i tom smislu, on je specifikum, jer takvih primjeraka vi{e nema. Slabo izraène strane grifona, u dubqe umjetni~kom smislu i simbolici, tako|e ne simbolizuju autoritativnu crkvenost, nego elemente paganske mo}i.127 127. Jovanka Maksimovi}, Kamena dekoracija Mora~e, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, kw. 2, Novi Sad, 1966, 35-48.

198

Crkva Svetog Luke u Kotoru (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)

Manastir Mora~a (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka) 199

Crkva Svetog \or|a u Podgorici (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)

Vla{ka crkva, najstarija crkva na Cetiwu iz perioda prije Ivana Crnojevi}a (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka) 200

Crkva Sv. Bogorodice sa pirgom, ostrvo Mora~nik - Skadarsko jezero (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)

Crkva Sv. \or|a na ostrvu Gorica (Be{ka) - Skadarsko jezero (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka) 201

Crkva Svete Bogorodice, ostrvo Star~evo - Skadarsko jezero (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)

Crkva Svete Bogorodice sa zvonikom, Krajina - Skadarsko jezero (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka) 202

Iz perioda Bal{i}a i Kosa~a, u smislu nekog ioqe zna~ajnijeg vajarskog ostvarewa na crkvenim objektima nema traga. Epoha Crnojevi}a donosi zna~ajnija ostvarewa u ovom smislu, mada izdaleka ne toliko zna~ajna kao u doba Nemawi}a. Su{tinski, vajarstvo na crkvenim objektima u doba Crnojevi}a svodi se samo na kapitele cetiwskog manastira, i grb Ivana Crnojevi}a. Evidentno je da su cetiwski manastir gradili dubrova~ki majstori. Od wega je ostalo jedanaest velikih kapitela i jedna parapetna plo~a. Na spratu sada{weg konaka manastira ugra|eno je {est kapitela. Na ostacima originalnih stubova podignuto je pet oko nove crkve na Cetiwu. Plo~a sa ukrasom ugra|ena je u apsidu crkve cetiwskog manastira. Dimenzije svih kapitela su iste. Sa gorwe strane oko 50h50 cm, a visina je 40 cm. Oni su mogli imati dvostruko svojstvo. Prvo, i logi~nije, da pripadaju kolonadama koje su dijelile glavni od bo~nih brodova crkve. Mawe je mogu}e da su pripadali trijemu na stubovima oko crkve. Kapiteli se mogu podijeliti u tri grupe po motivima ukrasa. Prvu grupu karakteri{e stilizovani akantus obavijen oko tijela kapitela. Na gorwem dijelu uop{teno su dati debeli listovi, ispod kojih se pomaqaju obli pupoqci. Oni su razmje{teni po uglovima i po sredini sa svake strane. Ovi kapiteli pripadaju gotskom stilu. Predstavqaju stereotip kori{ten od polovine HÀÁ do polovine HÁ vijeka u regiji Dubrovnika i Kotora. Zanimqivo je da su ovakvi kapiteli prisutni i u zadu`bini cara Du{ana Svetim Arhangelima kod Prizrena. Uop{te, za ono vrijeme izgradwe cetiwskog manastira oni su ve} skulptorski demode i zastareli. âk {est kapitela pripadaju tzv. renesansnoj fazi. U wihovoj sredini je stilizovani cvijet, a na uglovima volute. I na sredini svake strane kapitela tako|e se nalazi po cvijet istog oblika. Ipak, ova grupa kapitela opet se moè podijeliti na dvije grupe. Prva od ~etiri pripada klasi~noj renesansi toga doba. To zna~i da je ona u skulpotrskom smislu trend, kakav je ve} uobi~ajen na palatama i crkvama u regiji Venecije, jadranskog primorja i Dubrovnika. Samo dva kapitela imaju dugu vajarsko idejnu genezu. Oli~ena su sa ukrasima na jednoj strani stilizovanih lavqih glava u direktnom prikazu sa lica. Ovo je dugi genetski tren skulpture od kasne antike, Justinijanovog doba i Vizantije. Renesansa ga je prihvatila i ugradila u sebe. Tre}a grupa predstavqa samo dva kapitela, ali stilski najqep{a i skulpotrski najzahtjevnija. Cvjetovi su na wihovim ugaonim volutama. Izme|u wih su dvoglavi orlovi na jednoj, a na trima stranama stilizovane palmete. Ranu renesansu ve} od 60-ih godina HÁ vijeka odlikuje upotreba kapitela sa cvijetnim voluta203

ma i palmetama. Preko Venecije i jadranskog primorja, oni su tako kroz vjerovatno dubrova~ke ili dalmatinske klesare stigli na Cetiwe.128

4. Teolo{ka i kwièvno-teolo{ka djela Na samom obodu Zetske Episkopije, tj. u predve~erje wenog formirawa, nastalo je kwièvno-teolo{ko djelo poznato pod nazivom Miroslavqevo jevan|eqe. Ono se ~uva u Narodnom muzeju u Beogradu. Samo jedan list ~uva se u Publi~noj biblioteci u Volgogradu, raniji Lewingrad. Dimenzionalne karakteristike listova odnosa su 41,5h28,4 cm. Ima ukupno 181 list. Tekst je pisan u dva stupca sa po 22 i 23 reda. Me|u istraìva~ima postoje dileme gdje je povezano? Jedna je opcija krajem HÀÁ ili po~etkom HÁ vijeka u manastiru Svetog Petra u Bijelom Poqu. Druga je u manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori, koji su od 1354. godine preuzeli Srbi. Ako je jevan|eqe pisano po prvoj opciji, nije utvr|eno kako je stiglo do manastira Hilandara, pa je stoga druga opcija mogu}nija. U Hilandaru ga je 1854. godine vidio Porfirije Uspenski, i uzeo iz wega list pod brojem 164. Tu je jevan|eqe ostalo do posjete kraqa Srbije Aleksandra Obrenovi}a 1896. godine Hilandaru, kada mu je pokloweno, i odnijeto u dvor. Put najzna~ajnijeg srpskog sredwovjekovnog pisanog djela je i poslije toga bio komplikovan. Prilikom povla~ewa srpske vojske u Prvom svjetskom ratu, prene{eno je preko albanskih gudura na Krf, gdje je ostalo do oslobo|ewa. Potom se ~uvalo u Glavnoj dràvnoj blagajni Kraqevine SHS (Jugoslavije), da bi 1935. godine dospjelo u dvor kneza Pavla. U wegovoj zaostav{tini preleàlo je i Drugi svjetski rat. Prava je sre}a da ga Wemci nijesu odnijeli tokom rata, po{to bi mu se tada vjerovatno izgubio trag. Poslije rata dospjelo je u Narodni muzej u Beogradu i tu se ustalilo do danas. Istraìva~i pisawe jevan|eqa hronolo{ki lociraju na osamdesete godine HÀÀ vijeka. Definitivno to nije bilo poslije 1190. godine, kada se humski knez Miroslav posqedwi put pomiwe 128. Jovanka Stojanovi}-Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi na crnogorskom primorju, Istoriski glasnik, kw. 3-4, Beograd, 1951, 71-72; J. Maksimovi}, Kotorski ciborij iz HÀÁ veka i kamena plastika susednih oblasti, Beograd, 1961, 21; Slobodan Nenadovi}, Du{anova zadu`bina manastir sv. Arhan|ela kod Prizrena, Beograd, 1966; Spomenica ~etiristogodi{wice obodske {tamparije, Cetiwe, 1895.

204

17. juna u ugovoru sa Dubrov~anima. Stoga je potpuno jasno da je od wega naru~eno, i wemu posve}eno, ve} samim tekstom u ovome djelu, kada je naslovqeno „knezu velikoslavnome Miroslavu sinu Zavidinu.” Dakle, Miroslav je bio Nemawin brat, a Savin stric. Jevan|eqe jasno pokazuje dva stila pisawa sa pravopisom. Ve}inu teksta napisao je anonimni pisar, a mawi dio Grigorije Dijak. Tako se u djelu razlikuju dva pravopisa: zetsko-humski i ra{ki. Zetsko-humski pravopis koji je dominantniji u djelu, je u stvari nastavak ortografije staroslovenskih pisanih djela. To je prva faza razvitka srpske recenzije staroslovenskog jezika. Upotreba nekih rije~i zapadnog, tj. primorskog porijekla upu}uje u prvom i ve}em dijelu teksta na uticaj glagoqa{kih tekstova sa primorja. Mawi dio teksta, u autorstvu Grigorija Dijaka, govori o upotrebi drugoga dijalekta i pravopisa. Neki istraìva~i smatraju da je u drugom i mawem dijelu jevan|eqa o~igledan ruski uticaj, odnosno rusku recenziju i pravopis. To se obja{wava opcijom da je Grigorije Dijak bio me|u Rusima na Svetoj Gori, i potpao pod wihov uticaj. Uostalom i kod Save Nemawi}a vide se elementi ovoga uticaja. Tako prakti~no Grigorije Dijak i nema svoga pravopisa. On slijedi glavni pisarski trend i relikte staroslovenskih pisanih djela, ili sa druge strane ruski pravopis. Stoga se Miroslavqevo jevan|eqe u redakcionom smislu moè smatrati izvorno zetskim djelom. Iako oba pisara pi{u tzv. ustavnom }irilicom, ona je razli~itog tipa. Prvi i ve}i dio napisan je uskim i izduènim slovima, sa arhai~nim elementima, koji se srije}u u nekim pisanim djelima u Makedoniji, npr. Dobromirovo jevan|eqe, Ohridski i Slep~evski apostol. Javqa se i prisustvo uticaja beneventanskog uglastog pisma. To govori da je glavni pisar pro{ao latinsko pisarsko obrazovawe. Za razliku od wega, Grigorije Dijak pi{e kvadratnim uskim pismom. Ono ogleda karakteristike kancelarijskih miniskula ra{kih }irilskih poveqa preloma dva vijeka. Stoga je Miroslavqevo jevan|eqe jedan sloèni konglomerat uticaja pisanih karakteristika i recenzije: arhai~no staroslovenske, zetske, zetsko-primorsko-latinske, ruske i ra{ke. Zato bi ga pogre{no bilo identifikovati samo kao humsko. Izvori{te i osnov su mu zetski, refleksija ka humskoj, a vaàn zaokret definitivno ka ra{kom stilu. Drugi mawi dio Grigorija Dijaka, jasno pokazuje potpuni zaokret ka ra{koj recenziji, {to je nastala u~vr{}ivawem Nemawi}a na putu ka Zeti. Tipski gledano kao djelo po sadràju i namjeni, Miroslavqevo jevan|eqe je pravoslavno izborno jevan|eqe, tj. aproks ili jevan|elistar. To je jevan|eqe u kome je tekst pisan u vidu poglav205

qa (peritoma). Dakle, ono se ~ita po redu ~itawa na bogosluèwu, tj. ne ~ita se po svom tekstu od po~etka do kraja, kao {to je slu~aj sa ~etvorojevan|eqima. Ovo jevan|eqe je potpuni aproks, {to zna~i da ima ~itawe za svaki dan u godini. Nije dakle kra}e ili potpuno izborno jevan|eqe. Ono je podijeqeno u dva teksta. Prvi je pashalni, koji po~iwe ~itawem za Vaskrs. Odre|uje se prema pokretnom pashalnom ciklusu. Drugi dio je kalendarski, uslovqen prema crkvenoj godini, i po~iwe 1. septembrom. Izme|u jevan|eqskih ~itawa, stoje alilujariji sa stihovima iz psalama za ~itav bogoslu`beni proces tokom godine. Ve} tzv. mjesecoslov, ili kalendar sa uputstvima na za~ela koja se ~itaju svakog dana, vidi se uticaj nekih ranijih slovenskih jevan|elistara, kao npr.: Savinom kwigom iz HÀ vijeka, Ostromirovim jevan|equ iz 1057. godine, i glagoqskim Asamanovim jevan|eqem iz HÀ vijeka. Ipak vizantijski uticaj na Miroslavqevo jevan|eqe sveden je na minimum. Zato se pored ostalog i pojavquje opcija da je ono pisano u manastiru Svetog Petra u Bijelom Poqu, jer je tu vizantijski uticaj mogao biti mali. Ono sadrì vi{e od 120 ~itawa koja se ne slaù sa ~itawem pravoslavne crkve, i drugih slovenskih mla|ih aproksa. Tako ono predstavqa staroslovenske aprokse, koji su ostali van uticaja liturgijskih promjena {to ih je inicirala Pravoslavna Crkva u Vizantiji.129 Stoga Miroslavqevo jevan|eqe pripada klasi~no teolo{kim pisanim djelima. Uticaji Miroslavqevog jevan|eqa, tj. zetsko-humske {kole pravopisa o~igledni su u Nemawinoj poveqi Hilandaru iz 1199. godine. Iako pisana brzopisom, i na àlost nestala tokom Prvog svjetskog rata, o woj je sa~uvan odre|eni broj podataka u ovom smislu. Jo{ o~igledniji uticaj je i u Hilandarskom tipiku iz 1199. godine. Postoje ozbiqne indicije da je wegov pisar bio direktno iz Zete, {to se vidi po wegovim jezi~kim osobinama. Kao prelazni oblici od zetskog ka klasi~nom ra{kom pravopisu, ra~unaju se Hilandarska poveqa Stefana Prvovjen~anog oko 1200/1202. godine, i Karejski tipik iz 1199. godine, koji se ~uvaju u Hilandaru. Svakako skromnije je Vukanovo jevan|eqe. Ono se ve} ne moè podvesti pod klasi~no zetski teolo{ko pisani rad. Ve} je nazna~eno da je pisano u Pe}i „kod grada Rasa“. I ovo djelo nalazilo se na Svetoj Gori, pa ga je Porfirije Uspewski odnio u Rusiju. ûva 129. Lazar Mirkovi}, Miroslavqevo Jevan|eqe, Beograd, 1950; Jovan Kova~evi}, Oko Miroslavqevog jevan|eqa, Istorijski ~asopis, kw. 2, Beograd, 1951; Stepan Kuqbakin, Paleografska i jezi~ka ispitivawa o Miroslavqevom jevan|equ, Sremski Karlovci, 1925. 206

se u Publi~noj biblioteci u Volgogradu. Jevan|eqe ima 189 listova od pergamenta. Dimenzionalni odnos listova je 25,3h19,7. Tekst je pisan u dva stupca po 26 redova. Jedan od pisara jevan|eqa je starac Simeon. Idu}i po wegovom zapisu, ono je ra|eno za „velikoslavnog ùpana Vuka“, tj. Vukana, sina Nemawinog a brata Savinog. Me|utim, me|u istraìva~ima postoji podijeqeno mi{qewe u vezi sa ovim. Jedna grupa smatra da je pisano za Stefana Prvovjen~anoga. Svoje mi{qewe bazira na analizi djela, i tvrdwi da je podatak o naru~iocu redigovan, tj. obrisan i napisano Vukanovo ime. U prvoj opciji jevan|eqe bi trebalo da bude pisano prije 1200. godine, tj. prije Nemawine smrti, jer je poslije we do{lo do sukoba me|u bra}om. Jevan|eqe je pisalo ~etiri pisara, a ukqu~en je i peti kao korektor. Iako svi pi{u ustavnom }irilicom, razlike su o~igledne. Moglo bi se konstatovati da prva tri pisara pripadaju neozetskoj pisarskoj {koli, nalik na glavnog pisara Miroslavqevog jevan|eqa. Razlika je u tome {to kod wih nema dalmatinsko-beneventanskih elemenata kao kod pisca Miroslavqevog jevan|eqa. Tre}i pisac - Simeon je najdominantniji, i on pripada mla|oj pisarskoj {koli. Ipak, kod sve trojice je dominantniji ra{ki uticaj. êtvrti pisac, kao i korektor pokazuju jasne znake zetskog stila, a naro~ito ~etvrti pisac.130 Tako i Vukanovo jevan|eqe spada u tipi~no teolo{ko pisano djelo. Za razliku od dva navedena jevan|eqa, tzv. Ilovi~ka krm~ija predstavqa pisano djelo ~isto zetske provinijencije, i direktno se moè dovesti u vezu sa istorijom Zetske Episkopije, i po naru~iocu, i po mjestu nastanka. Napisana je po naruxbi zetskog episkopa Neofita 1262. godine. Pisac je izvjesni Bogdan. Naru~ena je za crkvu Svetog Arhangela u Ilovici. Radi se zapravo o manastiru Svetog Arhangela na Prevlaci kod Tivta. Krm~ija se sada nalazi u Arhivu Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti u Zagrebu. U tehni~kom smislu pisana je na pergamentu. Broji 400 listova dimenzija 31h24 cm. Vi{e listova me|utim nedostaje, a gdje su nije utvr|eno. Pisana je ustavnim tipom }irilice. No, dva tipa ukazuju na dva autora. U djelu su glose i zapisi ra|eni brzopisom. Izu~avawe krm~ije pokazuje me|utim odre|ene nedoumice, ko je zapravo wen pisac, i po kojem modelu je pisana? Nesporno je da je pisana u srpskoj redakciji. Niz predloàka upu}uje da pisac nije bio ni 130. Jovan Vrana, Vukanovo Jevan|eqe, Beograd, 1967; O. Nedeqkovi}, Vukanovo jevan|eqe i problem punog aproksa, Slovo, sv. 18-19, Beograd, 1969.

207

Srbin, ni Bugarin, a ni iz Makedonije. Postoji niz predloàka koji upu}uju na sjevernoruske i novgorodske izraze. Sve to govori da je krm~ija ra|ena po modelu izvjesnog ruskog nomokanona, vjerovatno u svetogorskom manastiru Ksilurgu 1142. godine. Taj nomokanon je mogao biti priru~ni zbornik propisa o kaznama za grijeh (tj. epitimijama). Ove kazne idavali su duhovnici prilikom ispovijesti. Ovaj nomokanon u stvari je mogao predstavqati prepis pravila carigradskog patrijarha Jovana ÀÁ Posnika, koji je djelovao posqedwih decenija ÁÀ vijeka. No, sa druge strane, krm~ija nema potvrdu u sli~nim ruskim nomokanonima toga ili ranijeg doba. Ilovi~ka krm~ija se tako bitno razlikuje po svom karakteru od dva ve} pomenuta jevan|eqa. Ona je nomokanon, tj. zbornik gra|ansko-crkvenih zakona i crkvenih kanona (izvedeno od gr~ke rije~i „kanones“ tj. pravila). Wena osnova je u vizantijskom crkvenom zakonodavstvu. Rije~ „krm~ija“ izvodi se od termina „krmano{“, ili episkop koji rukovodi crkvom i postupa po wenim pravilima, dakle vodi crkveni ìvot. Ilovi~ka krm~ija konkretno ima kanonski zbornik vizantijskog pravnika Aristina, koji je nastao oko 1130. godine. I on je me|utim skra}ena verzija serije crkveno-zakonskih tekstova, i to: Sintagme Stefana Efeskog iz ÁÀ vijeka, Sintagme Jovana Zonare iz 1159/69. godine, poslanice Nila Sinajskog, kao i svjetovnih zakona iz dopunskih djelova gr~kog nomokanona. Neki od istraìva~a smatraju da je osnovica Ilivi~ke krm~ije u {ablonu nomokanona, ~iji je prevodilac sa gr~kog bio sam Sava Nemawi}. Za razliku od sli~nih krm~ija: Mora~ke, Pe}ke, Mile{evske i Ra{ke, u kojima se pomiwe Sava, u ilovi~kom to nije slu~aj. To opet dovodi u dilemu osnovu ovog nomokanona. Sa druge strane pogovor u ilovi~koj je nedovr{en i prekinut, {to upu}uje da je wen predloàk govorio o prevodu krm~ije od strane Save. Generalno gledano, Ilovi~ka krm~ija nema osnovu u sli~nim ruskim, bugarskim i makedonskim krm~ijama. Istraìva~i ipak imaju niz verzija wenog predlo`ka. Prva je da je ra|ena po nekom predlo{ku iz svetogorskih manastira. Druga je da je ra|ena prema bugarskom prevodu Aristina i Zonare, koji je uobli~io i redigovao sam Sava. Tre}a je da je Sava sam kompilirao nekoliko izvora koriste}i neku rusku redakciju. Kona~no, ~etvrta opcija upu}uje da je krm~iju sastavio sam Sava, koriste}i niz nomokanona prema gr~kim rukopisima. Dakle, Ilovi~ka krm~ija je jedan od svetosavskih nomokanona, jer je o~uvano jedanaest rukopisa srpske recenzije, i devet ruskih prepisa. [ablon svetosavskog nomokanona je pretpostavqa se, na208

stao u dvije etape. Prva je za vrijeme Savinog boravka na Svetoj Gori, u periodu 1192-1208. godina. Druga je poslije povratka iz Nikeje, i tokom priprema za kanonsko ustrojstvo Srpske Arhiepiskopije. Prepis Savinih nomokanona prvi je izvr{io budimqanski episkop Teofil 1252. godine. Smatra se da je Ilovi~ka krm~ija najstariji prepis tih Savinih nomokanona, nakon koga nastaju i drugi: Mile{evska, Sarajevska i Hilandarska. U isto vrijeme kada je nastala Ilovi~ka krm~ija, nastao je i prepis za Bugarsku, na osnovu kojega je 1284. godine ura|en prepis za Rusiju, poznat kao Rjazana~ka krm~ija.131 Stoga, generalno gledano, Ilovi~ka krm~ija predstavqa teolo{ko-pravno pisano djelo, sa vrlo skromnim kwièvnim detaqima. Jo{ jedan pisani rad predstavqa izvorno djelo nastalo u Zeti, i dovodi se direktno u vezu sa sada ve} Zetskom Mitropolijom. Ovaj rukopis se uglavnom identifikuje kao Gori~ki zbornik. Pisac zbornika i sastavqa~ ve}eg dijela wegovog teksta je monah Nikon Jerusalimac. To potvr|uje pretposqedwi list rukopisa, gdje on navodi: „Ime moje Nikon Jerusalimac, monah“, i to na gr~kom jeziku. Na sqede}oj i posqedwoj strani on se potpisuje jo{ jednostavnije, i to srpski „smereni Nikon.“ Istraìva~i su uloìli velike napore da identifikuju li~nost Nikona Jerusalimca. Nekoliko godina prije sastavqawa Gori~kog zbornika, pojavquje se autor tako|e sa potpisom „smereni Nikon Jerusalimac“. Najvjerovatnije je to ista li~nost. Radi se o [estodnevniku, objavqenom 1439/40. godine, koji se ~uva u manastiru Savini kod Herceg Novog. U ovom djelu najzna~ajnije je poglavqe „Tuma~ewe sv. Georgija Sinaita na apostolske rije~i da „nije na{ rat protiv krvi i tijela“ i {ta je to „rat“ i ko je „vojnik“ i {ta je „sveoru`je Boìje“. Po svoj prilici Nikon je bio Grk. Na to upu}uje prisustvo gr~kih tekstova u [estodnevniku. Nije me|utim dokazano da je on uzeo u~e{}a u prepisivawu gr~kih tekstova u wemu. Idu}i komparaciono sa Gori~kim zbornikom, u ovom djelu se javqa veliki broj gr~kih rije~i i grcizama, naro~ito u odlomku „Povijesti o jerusalimskim crkvama.“ U svom potpisu ispod „Povijesti“ Nikon koristi kriptogram za rije~ monah. Taj kriptogram je izrazito gr~ki. No, sa druge strane, Nikon je mogao biti i Srbin, koji 131. Aleksandar Solovjev, Svetosavski nomokanon i wegovi prepisi, Bratstvo, sv. 26, Beograd, 1932, 21-43; Sergije Troicki, Kako treba izdati Svetosavsku krm~iju (Nomokanon sa tuma~ewima), Spomenik, Beograd, 1952; Vladimir Mo{in, ]irilski rukopisi Jugoslovenske akademije, kw. I, Zagreb, 1955, 48.

209

je mogao boraviti u Jerusalimu, na Sinaju i u Egiptu, u doba aleksandrijskog patrijarha Grigorija ÀÁ (1398-1412), i to kao hodo~asnik, te poprimiti i koristiti gr~ke izraze i rije~i. Razlika u oslovqavawu, tj. imenu od Nikon do Nikanor ima svoje obja{wewe. Kao svjedok testamenta Jelene Bal{i} od 25. novembra 1442. godine pojavquje se Nikandar. Ovaj testament je unijet u zvani~nu kwigu dubrova~kih testamenata. Tu je na dva mjesta potpisan kao „duhovnik Nikandar starac jeruzalimski“, kao i „rukom duhovwago mi oca starca Nikandra Jeruzalimca.“ Dakle, izme|u objavqivawa Gori~kog zbornika (31. avgusta 1442. godine), i potpisivawa Jeleninog testamenta 25. novembra, on je poloìo stroge zavjete velike shime, kada ve} zamona{eno lice, koje je jednom dobilo mona{ko ime prilikom zamona{ewa, opet mijewa to ime. Tako se sa velikom ta~no{}u moè na osnovu ovoga imena pratiti daqi put ove li~nosti, i poslije Jelenine smrti. On se pomiwe 1454. godine u manastiru Vrawini, a posqedwi put, vjerovatno u dubokoj starosti kao proiguman ovog manastira 23. novembra 1468. godine, ve} za vladawa Ivana Crnojevi}a. Ktitor, naru~ilac, ili obojako tretirano je Jelena Bal{i}, k}er kneza Lazara Hrebeqanovi}a, a èna \ura|a Stracimirovi}a Bal{i}a, koja se po drugi put udala za Sandaqa Hrani}a. Poslije wegove smrti 1435. godine, ona se vra}a u Zetu, sada ve} kao dvostruka udovica. Zatekla je opustjele crkve i manastire u basenu Skadarskog jezera, usqed sukoba Mle~ana, posqedwih Bal{i}a i Crnojevi}a sa Turcima. Ona nastoji da obnovi duhovni ìvot. Vi{e je interesuje duhovni svijet. Misli na smrt. Zanosi se mona{tvom i mona{kom literaturom. Vjerovatno je ve} bila pod zna~ajnim uticajem djela i li~nosti monahiwe Jefimije, koja se upokojila poslije 1405. godine. Jelena podiè crkvu Svete Bogorodice na malom ostrvu Gorici, tj. Brezovici ili Be{ki. Ono je opet nedaleko od manastira i ostrva Mora~nika, kao i Star~eva, na kojem je ve} bila u ru{evinama crkva Svetog \or|a. Istorijat pronalaèwa i pohrawivawa Gori~kog zbornika sli~an je mnogim srpskim sredwovjekovnim pisanim djelima. Svetozar Tomi} ga je 1902. godine kupio u Skopqu prilikom svoga slu`bovawa. Na kraju je dospio u Arhiv SANU kao dio zaostav{tine Tomi}a. Po tehni~kim karakteristikama pisan je na papiru, i ima 273 lista dimenzija 21h24 cm. Neuka restauracija, neidentifikovana kada i gdje, i obrezivawe listova u~inili su da je djelo znatno o{te}eno, tako da su prvi listovi prakti~no oderci. Postoje indikacije da je djelo imalo i preko 273 lista, ali da nijesu sa~uvani. Drvene korice presvu~ene koòm su najvjerovatni210

je originalne. Djelo je pisano u manastiru Svete Bogorodice na Gorici pretpostavqa se najmawe godinu prije zavr{etka. U tehni~kom smislu pisawa, tekst je sa poluustavnom }irilicom, ali sa elementima brzopisa sa minuskulnim i kurzivnim elementima. Nikon koristi jednojerovi pravopis resavskog sistema, sa kwièvnim srpskoslovenskim jezikom, ali sa mno{tvom gr~kih rije~i i grcizama. Zbog o{te}ewa prvih sedam listova teksta, i nestanka ve}eg dijela sqede}e sves~ice, moè se samo djelimi~no pratiti pismo Nikona Jeleni. Ona mu daje odgovor od {esnaestog lista u vidu „Otpisania bogoqubnog“. Od osamnaestog lista je Nikonov „Otvet vatorago poslanija.“ Sa listom 49 po~iwe „Epistolija tretija“. U woj Nikon izlaè detaqe biblijske istorije. Daje kratke odgovore na Jelenina pitawa o raznim teolo{kim i dogmatskim problemima. Tu on koristi biblijske tekstove i navode iz patristi~kog predawa. Moglo bi se re}i da od lista 102 Nikon postaje klasi~ni istori~ar, jer on Jeleni govori o wenim precima. On koristi stare rodoslove i qetopise, a potom i @itije Svetog Simeona od Stefana Prvovjen~anog, i @itije Svetog Save od Teodosija. Izvla~i pouke i iz ìvota Svetog Save. Od lista 165 Nikon postaje klasi~ni teolog i tuma~ teolo{kih {tiva, jer ta glava nosi naziv „Pravilo skitskago prebivanija.“ To sastavqa prakti~no po Jeleninoj naruxbi „za crkvu i }eliju“ Jelenine zadu`bine Svete Bogorodice. Ovo su pravila tzv. skitskog mona{kog ìvota. Bazirana su na navodima iz djela Jovana Zlatoustog, Paterika i Svetog pisma. Drugi Nikonov spis po~iwe od lista 258. On je kosmografskog karaktera, i sa naslovom „Povest o prouvedeniji vaseqenej.” Ve} od lista 265 je sastav sa naslovom „Povest jerusalimskim crkvam i mestom va pustiwah, Jafatu, Jordanu i vasem bli`wim tamo, jeè sli{ahom i videhom ta povem i hristoqubiju va{emu.“ Ovo je putopis posve}en Jeleni. Nakon ovoga je ispovijedawe vjere, posveta sa molbom za opro{taj, ako se kod pisawa grije{ilo, i sa pozdravom. Kona~no, listovi 272-273 donose zavr{no Jelenino pismo. U wemu „smerena Jelena“ potvr|uje da je primila djelo svoga duhovnika Nikona kao „bogodahnoveni organ“(bogonadahnuti instrument). Pismo potvr|uje Jeleninu namjeru da rukopis poklawa „hramu presvetije Vladi~ici na{ej Bogorodici, Blagove{teniju, iè va Gorici.“ Zavr{na je molitva Bogorodici, te zapis Nikona Jerusalimca sa datumom pisawa zbornika. Gori~ki zbornik je teolo{ki spis, odnosno teolo{ko pisano djelo. Mona{tvo je glavna wegova tema, i uop{te teolo{ka pitawa, jer i Nikon i Jelena me|usobno korespondiraju na toj relaci211

ji. Nikon odgovara Jeleni za{to se qudi klawaju ikonama i krstu, kada su oni djelo qudskih ruku, ba{ kao i idoli, a Bog je preko proroka zabranio klawawe idolima. Nikon obja{wava i razliku poklowewa ikonama sa po{tovawem svecima na wima. Zbornik prati vizantijski trend mona{ke isihasti~ke teolo{ke literature, koja se razvija od HÀÁ vijeka, a posve}ena je skitskim pravilima. Wihov spisak je dug. Ti~e se propisa o molitvama i postu, borbi protiv gre{nih misli i o epitimijama za grijehe, metaniju (tj. klawawu i poklonima). Glavna pouka i smisao zbornika je spas du{e kroz dobro djelo, {to vodi ka sveta{tvu. Sa druge strane ovaj zbornik otkriva karakter li~nosti, teolo{ko znawe i uop{te intelektualni nivo dva korespodenta:Nikona i Jelene. Jelena je vladarka. @ena koja je pripadala visokom feudalnom i bogatom sloju. K}er je poznate li~nosti, a èna dva poznata muà, dràvnika, politi~ara, vojskovo|a. Proìvjela je burno vrijeme ratova i diplomatskih zavrzlama, {to ih je donijelo pojavqivawe Osmanlija na Balkanu i wihova osvajawa. Ona je tako|e dràvnik, diplomata i feudalni ekonomik svojih posjeda. Me|utim, svo to ovozomaqsko iskustvo pretpostavqa ona religioznim idealom ìvota. Ona je nesumwivo visoko teolo{ki obrazovana, ~ak i za vladaju}i feudalno-dràvni~ko-upravqa~ki sloj. Toliko, da ~ak ne zaostaje za dobro obrazovanom crkvenom li~no{}u. Bez obzira na to, ona od Nikona traì odgovore. Nikon je nesumwivo vrhunski obrazovani teolog. Poznaje do perfekcije patristiku, isihasti~ku kwièvnost, kao i prirodne nauke na nivou toga doba. Sastavi u [estodnevniku, kao i sam Gori~ki zbornik name}u wegovu kvalifikaciju mistika-isihasta. U „Povesti o jerusalimskim crkvama“ Nikon dostiè vrhunac osobenog stila, koja ga razlikuje i uzdiè iznad teologa toga doba. Da bi se shvatio niz nedore~enih asocijacija, i misaone lirike u ovom poglavqu, potrebno je znawe biblijske istorije i geografije. Stoga je ovo poglavqe pisano od Nikona sa o~iglednim literarnim pretenzijama, i od ~isto teolo{kog djela, prelazi u kwièvno djelo, sa svim osobenostima sredwovjekovne teolo{ke kwièvnosti. Va`na komponenta Gori~kog zbornika je isihazam. Ovaj pravac je u srpske teritorije do{ao sa Svete Gore, posredno ili neposredno pod uticajem Grigorija Sinaita, koji je skon~ao ìvot u Paroriji u Bugarskoj, okruèn u~enicima Grcima, Rusima, Bugarima i Srbima. Bio je svetogorski monah, koji je dio ìvota proveo na Sinaju, Svetoj Gori, i skon~ao u Paroriji. On je bio propagator klasi~nog i izvornog hri{}anskog mona{tva, nastalog u Egiptu jo{ u ÀÀÀ vijeku. Askezom se prelazila granica qud212

skog, i poku{avano da se pre|e u sveru boànskog ìvota. Ova ideja egipatskih pustiwaka, sinajskih, palestinskih, sirijskih i maloazijskih kalu|era pre{la je u ÀÁ vijeku u Evropu preko Vizantije. Osnova ove mona{ke ideje je najstarija mona{ka literatura iz Á i kasnijih vjekova: Lavsaik, Izreke otaca, spisi Evgarija i Makaia, zatim predstavnika sinajskog pravca Jovana Lestvi~nika, Filoteja, i kona~no Isihija. Na wu se nadovezuju djela Grigorija Sinaita, Grigorija Palame itd. Osnov isihasti~kog asketizma je „isihija“ ili mirovawe, tihovawe. Odvaja se u osami, kojom se postiè ne obi~na, nego umna molitva, i teorija molitve. Ciq je posti}i teorijom molitve mogu}nost ulaska u boànske tajne, isto onako kako su je apostoli na Tavoru vidjeli kada se Hristos preobrazio. Isihazam se iz Vizantije prenosi u drugoj polovini HÀÁ vijeka u srpske zemqe. Stoga uop{te uzev, i kroz Gori~ki zbornik, i kroz svoja ktitorstva, o~igledno i pod uticajem isihazma, Jelena Bal{i} nastoji da napravi pandam sve o~iglednijem mleta~ko-katoli~kom Hri{}anstvu, koje prodire u skadarski basen i primorske krajeve, pod tezom organizacije otpora osmanskim osvajawima.132 Pored Gori~kog zbornika, kao tipi~no zetsko pisano djelo je i Vlastareva sintagma. Weno pisawe je zavr{eno 17. maja 1453. godine. Naru~io ju je zetski mitropolit i arhiepiskop Josif. Autor je izvjesni |akon Damjan. Po napisu u woj, ona je napisana „va meste rekomem Koporiwa.“ I pored velikih napora, istraìva~i nijesu usojeli da lociraju to mjesto, ali se slaù da je svakako ono moralo biti u basenu Skadarskog jezera, te da nema apsolutno nikakve veze sa manastirom Koporinom kod Velike Plane u Srbiji. Istraìva~i tako|e nijesu mogli da identifikuju put sintagme, od nastanka do velike seobe Srba ka Ugarskoj pod patrijarhom ârnojevi}em krajem HÁÀÀ vijeka. U svakom slu~aju, nepobitno je da se ona od tih doga|aja na{la u manastiru Kru{edolu na Fru{koj Gori, da bi poslije Drugog svjetskog rata dospjela u Muzej SPC u Beogradu. U tehni~kom smislu sintagma je ra|ena na papiru, i ima 342 lista dimenzija 27h19 cm. Tekst ima po 28 redova na svakoj strani, i u cjelini je o~uvan. Pisana je polustavnim pismom, i predstavqa varijacije izme|u ra{ke i resavske {kole. \akon Damjan je u stvari uradio redakciju teksta Sintagme Matije Vlastara iz 132. \or|e Radoji~i}, O smernoj Jeleni i wenom otpisaniju bogoqubnom, Delo, kw. 5, Beograd, 1958.

213

1335. godine, koja je prevedena na srpski jezik otprilike nekoliko godina kasnije. Stoga se ona i naziva Vlastareva sintagma. Damjanov tekst odgovara prepisu sintagme koji je ura|en oko 1380. godine u manastiru P~iwi, a koji se nalazi u Biblioteci Patrijar{ije SPC. Damjanova sintagma sadrì osnovnu Vlastarevu sintagmu, zatim Vlastarev dodatak, kao i niz dopunskih sastava, i to:djelove iz pravila Svetog Jovana Posnika, kanonske odgovore mitropolita iraklijskog Nikite, pravila Ni}ifora Ispovijednika, zatim navodni odgovor episkopa kitro{kog Jovana antiminsima, rang-listu eparhija Carigradske Patrijar{ije, te jedan mali latinski rje~nik. Kona~no, od lista 335 slijedi tzv. Stariji srpski qetopis. Kako je ve} nazna~eno, osnovni {ablon Damjanove-zetske Vlastareve sintagme je sintagma Matije Vlastara. Sintagma ili zbornik je sastav, sklop ili sre|ivawe zbrke u globalnom smislu ili prevodu. Vlastareva sintagma stoga predstavqa nomokanonski, tj. gra|ansko-crkveni pravni zbornik. Sa~inio ga je Matija Vlastar 1335. godine. On je bio monah najprije na Atosu, a potom u manastiru Svetog Isaka u Solunu. Sintagma je grupisana u tzv. „sastave“ po redu gr~kog alfabeta, tj. 24. Propisi o predmetima po~iwu odgovaraju}im slovom. Tako ima ukupno 303 glave, tj. predmeta. Primarni su kanoni, nakon ~ega dolaze gra|anski zakoni. No, i oni su tretirani samo toliko koliko se ti~u crkvenih pitawa. Vlastar u svojoj sintagmi koristi pravne komentare Jovana Zonare, a naro~ito Teodora Valsamona, ~ija su kanonska tuma~ewa napisana u periodu 1169-1177. godina. Postoje dva originala Vlastareve sintagme:carigradski (gr~ki) i ohridski, i me|u wima nema bitnijih razlika. Oba originala su{tinski odraàvaju vizantijsku hegemonisti~ku crkvenu i dràvnu politiku, tj. isto~no-vizantijski dràvni i isto~no-papisti~ki crkveni totalitarno unitaristi~ki koncept. Ona je trebala da obezbijedi vizantijsku dràvnu, crkvenu i kulturolo{ku dominaciju. Kako je ve} nazna~eno, Vlastar je dominantnije kao izvor koristio Teodora Valsamona, crkvenog pravnika koji je nastojao da da primat interesima Carigrada svojim pravnim nazorima i tuma~ewima. Po Valsamonovim stavovima, svjetovna vladarska li~nost Vizantije ima neograni~enu mo}. Ona ima dominaciju i nad crkvom, te tako vladar postaje i duhovna i svjetovna centralna li~nost, koja se izjedna~ava sa svetom tajnom sve{tenstva. On tu vlast prenosi na patrijarha, koji treba da va`no ograni~i autokefalna svojstva pomjesnih pravoslavnih crkava. Dakle, su{tinski radi se o poku{aju pravoslavnog papizma, ili borbe za katoli~ki koncept ure|ewa Pravoslavqa. 214

Ovakav koncept je u duhu vizantijskog velikodràvqa, koje se naro~ito te{ko mirilo sa dràvnom emancipacijom Slovena na Balkanu, a sa wome i odgovaraju}om crkvenom emancipacijom. Vlastareva sintagma nije priznavala autokefalnost Srpske i Bugarske Crkve, niti pravo ovih Slovena da svoje dràve uzdignu na nivo carstava. Stoga prevod Vlastareve sintagme u srpske zemqe nije mogao do}i direktno, tj. nije ga mogao inicirati ni srpski vladaju}i sloj, a ni Srpska Arhiepiskopija, ba{ zato jer u doba wegovog nastanka po~iwe uspon Du{anove Srbije ka carskom zvawu, a prate}i taj trend i Srpske Arhiepiskopije ka Patrijar{iji. On je mogao do}i spoqa, od vizantofilskih krugova. Propa{}u srpskog carstva poslije Du{anove smrti iniciraju se od Vizantije prevodi sintagme, da bi se pokrenule sile razdora me|u samim srpskim feudalnim tvorevinama i lokal-vladarima, koje bi dovele do neophodnosti ponovnog uspostavqawa dràvnog jedinstva sa wom. Vlastareva sintagma, ili konkretno Koporiwska sintagma, predstavqa pre~i{}eni relikt vizantijskog crkvenog zakonodavstva, koji pada u vrlo specifi~no vrijeme. Jedinstvene srpske dràve vi{e nije bilo. âk ni biv{i zetski prostori mladih kraqeva Nemawi}a nijesu bili jedinstveni. To je bilo razme|e nestanka Bal{i}a, i potpune afirmacije Crnojevi}a, kombinovano sa penetracijom Mle~ana u Zetu. Ni jedinstvene Srpske Crkve prakti~no vi{e nije bilo. Koporiwska sintagma nastaje u doba propasti ostatka Vizantije. Stoga je generalno gledano, ona pravno-crkveni relikt povratka na dràvno-crkveno izvori{te:vizantijsko i isto~no-hri{}ansko, iz koga je nastao obrazac srpske dràvnosti i crkvenosti.133 Na Koporiwsku ili Damjanovu sintagmu, iako ~esto, mo`da i neopravdano tretiranu kao Vlastarevu sintagmu, uklapa se, ili je nastavqa Koporiwski ili Srpski qetopis. îtava ova genetska relacija vi{e nego ubjedqivo potvr|uje, ne samo nemawi}ku dràvnu tradiciju Zete od propasti srpskog carstva, nego i svetosavsku crkvenu tradiciju Zetske Mitropolije. Stoga je Koporiwski qetopis najstariji prepis Srpskog qetopisa. Ve} je nazna~eno, Srpski qetopis je posqedwi dio Vlastareve-Koporiwske-Damjanove sintagme. Qetopisi predstavqaju mla|i, napredniji i istorijski provjereniji vid pisanih djela od rodoslova. Stari srpski rodoslovi 133. Stojan Novakovi}, Matije Vlastara Sintagmat, Beograd, 1907; Sergije Troicki, Crkveno-politi~ka ideologija Svetosavske krm~ije i Vlastareve sintagme, Glas SANU, sv. 212, Beograd, 1953; S. Troicki, Dopunski ~lanci Vlastareve sintagme, Beograd, 1956. 215

uglavnom su ra|eni sa tendencijom da pokaù genetsku povezanost srpskih prednemawi}kih dinastija, pa i samih Nemawi}a, sa ve}im i priznatijim istorijskim li~nostima, koje prakti~no nemaju nikakve etni~ke veze sa srpskim narodom, i geografski su udaqenije od wega i wegovih kretawa u prvom periodu sredweg vijeka. Uostalom to je ve} vi|eni trend, koji vodi daleko u pro{lost, jo{ od prvih rimskih rodoslova, koji dovode Eneju u vezu sa trojanskom dinastijom. Stoga su qetopisi u stvari hronike pojedinih vladara i wihovih dinastija, koje utvr|uju wihovo porijeklo, bitne doga|aje iz wihovih ìvota, a izloène u razumnim hronolo{kim i geografskim periodima i prostorima. Legendarnost je znatno smawena, a provjerenost ~iwenica, i wihovo selektovawe zna~ajno poboq{ani. âk se pojavquju i prve upotrebe istorijskih izvora, {to ih klasifikuje kao prva istorijska djela. Relikti rodoslova na srpskim prostorima pojavquju se od propasti srpskog carstva, a paralelno sa time i vrhunca bosanske dràve pod Tvrtkom, kada je trebalo preko wih dokazati Tvrtkovu nemawi}ku genezu. Nastavqaju se sa Stefanom Lazarevi}em, koji u kontaktima sa zapadom preko Ugarske tako|e nastoji da uspostavi genezu najprije sa Nemawi}ima, a preko Nemawi}a, nemawi}ku sa carom Konstantinom Velikim. Za razliku od wih, qetopisi na srpskim prostorima imaju matricu vizantijskih hronika, ~iji je osniva~ Georgije Amartol koji je ìvio u ÀH vijeku. Te vizantijske hronike se kasnije prevode na srpski jezik, i daqe razra|uju. Osnovne odlike qetopisa preuzete iz Vizantije su mona{ko-religiozni duh. Istina, oni su podre|eni vanistorijskim i neistorijskim kategorijama ponekad. Smatra se da je prva prevedena redakcija Amartolovog djela kod Srba izvr{ena na Svetoj Gori polovinom HÀÁ vijeka. Od Amartola se najprije preuzima matrica u vidu tzv. Skazanija. To je prakti~no istorija svijeta od Adama do savremenih dana. U woj ima dosta detaqa koji se mogu identifikovati sa biblijskom istorijom, ali ka savremeno{}u, ona sve vi{e prerasta u istoriju Vizantije. Prvi srpski prevodioci u Skazanije ubacuju i mawe detaqe iz srpske istorije. Tako se javqa u Skazaniju jedna kombinacija op{te istorije, koja je dominantna, sa nacionalnom i nacionalno-crkvenom. Srpski qetopisi se dijele u dvije kategorije:starije i mla|e. Stariji su malobrojniji, i ima ih oko pet u vidu prepisa, a mla|ih oko 50-ak. Stariji jo{ uvijek imaju elemente rodoslova, a mla|i su konkretniji, i seù sve do HÁÀÀÀ vijeka. Mla|i dakle predstavqaju osnovu za prve poku{aje identifikacije srpske moderne istorije sa kraja HÁÀÀÀ vijeka. Koporiwski qetopis je jedan od najstari216

jih, ako ne i najstariji srpski qetopis iz plejade grupe starih srpskih qetopisa. Damjanov qetopis ima najprije Skazanije, koje ima elemente biblijske istorije, i provodi ga do pokr{tavawa Bugara i Rusa, {to zna~i da ga suàva u domen slovenske i balkanske istorije, a opet povezuje sa istorijom Vizantije do 1425. godine. Mla|i qetopis se zatim bavi ìtijem Nemawi}a, i na momente prati i srpsku crkvenu istoriju, da bi se kona~no zavr{io okon~awem vladavine cara Uro{a ÀÁ (Du{anovog) i pogibijom Vuka{ina i Ugqe{e. Pisac oba qetopisa, koji bi se mogli savremenim tretmanom identifikovati kao op{tom i nacionalnom istorijom, je nesumwivo Damjan. Evidentno je da se on u drugom ìtiju koristio kao izvorom ìtijima Savinim, Stefana Prvovjen~anog, Teodosija i Danila. Interesantno je me|utim, da se u tekstu ne nazire kori{tewe Domentijana. Stoga se Damjan sa pravom moè tretirati kao jedan od prvih srpskih sredwovjekovnih istori~ara, koji aktivno koristi izvore. Dakle, ulazi u domen klasi~nog istorijskog stvarala{tva.134 Na teritoriji Zetske Mitropolije nastalo je jo{ nekoliko pisanih radova prvenstveno teolo{kog karaktera. Na àlost jedan dio wih odavno je oti{ao sa teritorija dana{we Crne Gore, i tokom vjekova i decenija dospio do udaqenih lokacija, na kojima im se i gubi trag. Vjerovatno se neki primjerci jo{ uvijek nalaze u raznim privatnim kolekcijama, zatim bibliotekama i arhivima {irom Evrope i svijeta, a da ih crnogorska istoriografija nije locirala. Tako je Qubomir Stojanovi} identifikovao da se tzv. Vrawinsko ~etvorojevan|eqe nalazilo „u privatnim rukama u Odesi“ jo{ prije Prvog svjetskog rata. Napisao, ga je jeromonah Mina 1436. godine. Priloìo ga je manastiru iguman tog manastira jeromonah Roman. To je u~inio jer je vidio da to sveto mjesto nema ni jednog „tetrajevan|eqa“.135 Ne{to sli~no u~inio je, kako je napisao „gre{ni i nedostojni rab Isu Hristov pop Nikodim“, i to 1443/44. godine. Radi se o Triod mora~kom. Tu kwigu, zajedno sa jo{ jednim triodom i Praksapostolom on je priloìo Bogorodi~inoj crkvi na Mora~i. Na àlost, ovaj primjerak nalazi se u Dràvnoj biblioteci u Berlinu, a tu ga je locirao tako|e Qubomir Stojanovi}.136 U Univerzi134. Detaqi iz radova iz nap 139; \or|e Radoji~i}, Doba postanka i razvoj starih srpskih rodoslova, Istoriski glasnik, kw. 2, Beograd, 1948, 21-36; Qubomir Stojanovi}, Srpski rodoslovi i letopisi, Beograd, 1883. 135. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÁÀ, Beograd, 1926, 5565. 136. Nav. dj., 280. 217

tetskoj biblioteci u Torinu, zavr{io je Prazni~ni minej, ili kako se naziva „Sabornik ~etirem mesecem“ iz vremena Ivana Crnojevi}a 1483/84. godine.137 Iz 1486. godine datira âslovac Nikole Kosijera. Ovaj pisar identifikovan je i kao Nikola Dijak. Djelo je napisano na traèwe „velemudrago logofeta Boìdara Grka“. Da je Ivan Crnojevi} tada ve} bio u vazalaskim odnosima prema Osmanlijama, potvr|uje i tekst, da je djelo napisano u doba „bogohranimago gospodara zeckago gospodina Ivana Crnojevi}a“, ali i „va carstvo zelo krepkago i previsokago izmailtaskago cara sultan Bajazita, jemuè popusti Bog silu krepost nad hristijani greh radi na{ih i bezakoni.“138 Jedno pisano teolo{ko djelo, identifikuje se kao Cetiwski psaltir. ûva se u Sveu~ili{noj biblioteci u Zagrebu. Ono svakako nije pisano na Cetiwu. Mo`da je negdje u Zeti, ali nije locirano gdje? Na osnovu vodenih znaka na wemu, moè se utvrditi da mu je hronolo{ko locirawe nastanka izme|u prve ~etvrtine i prve polovine HÁ vijeka, iako je na wegovom po~etku i kraju pomenut manastir Svete Bogorodice, zadu`bine Ivana Crnojevi}a, koji tada jo{ nije ni bio podignut. Ornamentika ovog djela upu}uje na uticaj ju`ne Italije, zetskog primorja i makedonskih manastira. Neki teratolo{ki elementi u wemu kopirani su iz {ablona iz H vijeka, dakle jo{ prije Miroslavqevog jevan|eqa. Nije nemogu}e da ga je Ivan Crnojevi} ve} imao sa sobom, i pohranio u manastir prilikom osnivawa. Postoji opcija da je ve} bio negdje u nekom od manastira u skadarskom basenu, pa je tu donijet otprilike u to vrijeme.139 Kada je sagra|en cetiwski manastir vjerovatno je osnovana wegova biblioteka. Put wenog kwi{kog fonda u istorijskim izvorima nije identifikovan, niti je ona u klasi~nom smislu tada i osnovana, mada se sa sigurno{}u moè identifikovati kao takva. Dio kwiga nepobitno je do{ao sa Ivanom Crnojevi}em, wegovom malobrojnom vlastelom, kao i mona{tvom. Vjerovatno su to bili ostaci kwi{kog fonda crkava i manastira iz skadarskog basena, koji su opustjeli usqed osmanlijskog osvajawa. Logi~no, dio kwiga mogao je biti done{en i iz crkava i manastira sa primorja, jer su se tu ve} u~vrstili Mle~ani. S obzirom da ima djela iz HÀÁ vijeka, i ona su se vjerovatno nosila kako su se Osmanlije 137. Nav. dj., 353. 138. Nav. dj. 355. 139. Vladimir Mo{in, ]irilski rukopisi Nac. sveu~ili{ne biblioteke, Zagreb, 178-180.

218

u~vr{}ivale u {irem okruèwu: Srbiji, Makedoniji, Kosovu i Metohiji i slovenskim djelovima dana{we Albanije. Iz HÀÁ vijeka u cetiwski manastir su pohrawene rukopisne kwige sa datumima nastanka: Apostol Uspenske crkve iz Suhogrla iz 1370/80; Stihovni prolog za septembar-decembar iz 1375/85; Panegirik (zbornik ìtija i besjeda za praznike) iz 1370/80. Odakle je u cetiwski manastir dospio Slu`beni minej za maj, napisan od strane monaha Teofila, iz 50-ih godina HÀÁ vijeka iz Makedonije, tako|e se ne zna. Tu su jo{: Paterik gre{nog Nikite napisan oko 1390; Puna sintagma Matije Vlastara prepisana 1387; u makedonskoj redakciji prepisa iz 1370. godine je Qestvica sinajskog igumana Jovana, vizantijskog pisca iz ÁÀÀ vijeka; Besjede Svetih Otaca 1365/75; tri zajedno povezana rukopisa Pou~enija Svetih Otaca; Kanonski zbornik pisan 80-ih godina HÀÁ vijeka. Sa kraja ovog vijeka datira se i prepis zbornika P~ela. To je zbir prepisa izreka Svetih Otaca, gr~kih filosofa, besjednika, pjesnika, i istori~ara. Jedan wen dio pripisuje se kao prvom sastavqa~u Maksimu Ispovijedniku, jo{ na razme|u decenija ÁÀ i ÁÀÀ vijeka. Niz djela je i iz HÁ vijeka. To su: Slu`beni minej iz oko 1400. godine; êtvorojevan|eqe iz prve polovine HÁ vijeka; Slu`benik iz prve ~etvrtine HÁ vijeka; @itija Svetih iz druge ~etvrtine HÁ vijeka, kao i Besjede Svetih Otaca iz druge polovine HÁ vijeka.140 Poslije sagledavawa nekih reprezentativnih pisanih djela nastalih na terotoriji Zetske Episkopije (Mitropolije), ili u wenom neposrednom okruèwu, ali sa refleksijama prema woj i od we, potrebno je sagledati i neke detaqe op{te upotrebe teolo{ke literature za prakti~ki rad. Na svom vrhuncu u doba cara Du{ana, kada se uzdigla do Patrijar{ije, Srpska Crkva obi~avala je da zahtijeva od svoga sve{tenstva osnovnu teolo{ku literaturu. Tako je svaki sve{tenik morao imati ova teolo{ka djela:apostol, jevan|eqe, liturgiju, triod, nomokanon, psaltir, oktoih, gospodskim praznikom slu`bu, i ~tenija za pou~enije qudem. Na teritoriji sada ve} Zetske Mitropolije, teolo{ka literatura uglavnom se nabavqala iz Srbije i Makedonije. Tu literaturu su lokalni sve{tenici i monasi opet prepisivali po svojim crkvama i manastirima. Sa provalama Osmanlija nastupile su neredovne prilike, pokreti stanovni{tva, i postepeno opustjelost mnogih crkava i manastira. Usqed feudalne anarhije, ~estih me|usobnih ratova, te ratova sa Osmanlijama i Mle~anima, srpski 140. Vladimir Mo{in, ]irilski rukopisi Cetiwskog manastira, Qetopis JAZU, sv. 61, Zagreb, 1956, 280-284.

219

feudalci tro{e sve mawe sredstava na podizawe i obnavqawe crkava i manastira, a samim tim i bogatiji prepis teolo{ke literature. Kada je osnovan manastir na Cetiwu, trebalo je upotpuniti wegov kwi{ki fond. Otprilike u vrijeme gradwe manastira prepisan je „zbornik ~etiri mjeseca.“ Ve} je pomenuto, dijak Nikola Kosijer je po naruxbi Boìdara Grka prepisao 1486. godine jedan ~aslovac. Vjerovatno je jo{ Ivan Crnojevi} uvidio potrebu nabavqawa {tamparije, ìve}i u progonstvu u Italiji, i upoznav{i se sa {tamparskom tehnikom. Ipak na prelomu primopredaje vlasti sa svojim sinom \ura|em, on }e kao wegov nasqednik tek ostvariti tu zamisao. Po Ivanovom povratku u Zetu, nepobitno wegovi povjerenici su odlazili u Veneciju, a naro~ito je poslije ènidbe \ura|eve sa Jelisavetom Erico uobli~ena ova ideja. Istraìva~i nabavku {tamparske prese, alata i papira, i wihovo dono{ewe u Zetu datiraju na period 1491/92. godine, {to zna~i kada je ve} potpuno vladar bio \ura|. Oni su tako|e odbacili mogu}nost da su olovna slova, matrice za inicijale i ornamentiku, pa ~ak i ~itave ilustracije tako|e done{eni iz Venecije. Nesumwivo su oni ura|eni u Zeti. Stoga su kwige ura|ene u Crnojevi}a {tampariji autohtono kulturno djelo, tim prije {to se uzima da }irilske kwige do tada uop{te nijesu ni {tampane u jugoisto~noj Evropi. Zabiqeèno je da je 1491. godine [vajpolt Feol u Poqskoj u Krakovu {tampao }irilske kwige, ali mu je Katoli~ka Crkva ve} sqede}e godine to zabranila. Me|utim, Feolova aktivnost nije imala nikakve veze sa \ura|evom, odnosno \ura|u posluìti kao tehni~ko iskustvo ili podstrek. Prva kwiga {tampana u Crnojevi}a {tampariji bila je Oktoih prvoglasnik. Iz predgovora i pogovora u woj, dobija se podatak da je {tampawe obavio „smereni sve{tenik mnih Makarije ot êrnije Gori“. Uz wega je bilo jo{ sedam pomo}nika. Rad na prvoj kwizi zavr{en je 4. januara 1494. godine. Od we je sa~uvano dosta primjeraka. Druga kwiga Psaltir sa posqedovawem, zavr{ena je 22. septembra 1494. godine. Ostale kwige nijesu vremenski locirane, niti u potpunosti sa~uvane. Svakako nijesu {tampane poslije 1496. godine, kada je \ura| pobjegao u Veneciju. Istraìva~i stoje na stanovi{tu da su sve kwige iskqu~ivo {tampane na Cetiwu. U prilog tome ide ~iwenica, da se niti u jednoj od wih ne pomiwe Obod. U Psaltiru se Cetiwe izri~ito pomiwe kao mjesto {tampawa. U jednoj ilustraciji Oktoiha petoglasnika prikazana je cetiwska crkva. Kolizija ~iwenica za ovu tvrdwu sa suprotnom, dovodi do toga, da ako je {tamparija nabavqena 1491. ili 1492. godine, gdje je ona do tada bila, s obzirom da 220

manastir jo{ nije bio napravqen. Mogu}e je da je ve} negdje bila smje{tena na Cetiwu. Te{ko je shvatiti i ~iwenicu, da se te{ka {tamparska tehnika sa svim prate}im materijalom, mogla tek tako i olako, svakih godinu do dvije prenositi sa Oboda na Cetiwe, po besputnom kra{kom i strmovitom kraju, i to prvenstveno na nose}oj stoci poput kowa i magaraca. Nasuprot ovim ~iwenicama, kao jedna od uzimaju}ih u obzir, da je {tamparija prvo po~ela raditi na Obodu, je u podatku mitropolita Petra À. U svojoj istoriji Crne Gore on o tome navodi: „Vide}i ovi Georgije Crnojevi} veliku oskudicu kwigah crkovnijeh dobavi o svome tro{ku tipografiju i namjesti je pri Crnojevi}a Rijeci u ku}i koju mu pokojni otac bje{e za to ogradio.“141 Me|utim, ovaj mitropolitov podatak treba primiti sa krajwom ~iweni~nom rezervom. Ve} u nastavku teksta, on navodi da \ura| nije imao djece, te da je na nagovor ène napustio Zetu, tj. Crnu Goru. Te ~iwenice su apsolutno neta~ne. \ura| je imao djece, a pod pritiskom sultana je napustio Zetu. I Vuk Karaxi} navodi da je borave}i u Crnoj Gori slu{ao predawe qudi, da je na Obodu prvo bila {tamparija, i da su tu qudi nalazili pune {ake slova.142 Dakle, Karaxi} je samo konstatovao ono {to je ~uo, ali se nije bavio istraìvawem. On je prvi put boravio u Crnoj Gori u doba mitropolita Petra ÀÀ Petrovi}a-Wego{a. Daleko duè od wega je boravio Sima Milutinovi}-Sarajlija. I on je na stanovi{tu, mada ne obja{wava zbog ~ega, da je {tamparija radila u Obodu. Obra|uju}i period \ura|a Crnojevi}a i dono{ewa {tamparije, on tvrdi „namjesti je kod rije~kog Oboda i po~e {tampati crkvene kwige, i svuda ih po svojoj i turskoj zemqi narodu i sve{tenstvu davati“... Navodi podatak da je Petar ÀÀ na{ao jedan list Osmoglasnika kod nekog Pje{ivca iz Povije.143 U analizi rada Crnojevi}a {tamparije, postavqa se pitawe {ta je bilo sa wome od odlaska \ura|a Crnojevi}a u Veneciju, kao i sa {tamparskim osobqem? Postoje dvije varijante. Prva je da je sa sobom odnio u Veneciju \ura|. Istina, ona je mogu}a, ali teè ostvarqiva, jer je on po sultanovom ultimatumu imao samo tri dana da napusti Zetu. Te{ko je zamisliti da je on mogao organizovati transport preko besputnih krajeva do Kotora u takvoj brzini. Druga i mogu}nija varijanta, je da je {tamparija ostala na 141. Grlica, Cetiwe, 1835, 64. 142. Vuk Stef. Karaxi}, Crna Gora i Boka Kotorska, Srpska kwièvna zadruga, Kolo HHHÀÁ, kw. 161, Beograd, 1922, 27. 143. Simeon Milutinovi}-Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do noviega vremena, Beograd, 1835, 30.

221

Cetiwu, pa onda vjerovatno po wegovom savjetu prenijeta na Obod ili wen ve}i dio. Odatle je ona mogla biti razno{ena ko zna gdje, ukqu~uju}i tu i slova, pa ~ak i dio {tampanih kwiga, {to obja{wava ~iwenicu koju je dao Sima Milutinovi}, da je Petar ÀÀ jedan list kwige prona{ao ~ak u Pje{ivcima. Evidentno je da se rad {tamparije nije nastavio, ali i da je ve}ina kwi{kog fonda ipak ostala na Cetiwu. Rje{avawe pitawa {tamparskog osobqa je lak{e. Evidentno je da je ono oti{lo sa \ura|em, ili svako za sebe, po{to se tako|e aktivnost ove grupe vi{e ne pomiwe u izvorima. Glavna {tamparska li~nost „mnih Makarije ot êrnije Gori“, nastavio je svoju aktivnost u Trgovi{tu, u periodu 1507-1520. godine, {tampaju}i slovenske kwige za potrebe vla{kih crkava. Pred kraj ìvota obreo se u Hilandaru. Tu je bio iguman i 1526. godine {tampao je geografski spis „Tlkovnije“. Ona ima obiqe podataka o Dakiji, ali i zemqi Crnojevi}a, gdje je ranije ìvio. Za drugog {tampara-Pahomija, postoje ozbiqne indikacije, da je u periodu 15071520. godine radio za Boìdara Vukovi}a-Podgori~anina u Veneciji, na {tampawu Psaltira i Slu`benika. Relikti i uticaji Crnojevi}a {tamparije osje}ali su se u HÁÀ vijeku u raznim krajevima. Tako se ve} 1514. godine dubrova~ki kancelar Luka Primojevi} obratio dubrova~kom Senatu, sa molbom za odobrewe otvarawa }irilske {tamparije. Naveo je da bi slova wegove {tamparije bila sli~na crnojevi}kim, koja su vrlo hvaqena i cijewena. I u radovima {tamparija u Gora`du, Mile{evi i Beogradu u HÁÀ vijeku osje}aju se uticaji Crnojevi}a {tamparije.144 U {tampariji \ura|a Crnojevi}a od{tampano je pet kwiga. Prva od wih je svakako najzna~ajnija. To je Oktoih prvoglasnik. Istraìva~i pretpostavqaju da je wegovo {tampawe krenulo po~etkom 1493. godine, a zavr{eno je, kako je u wemu i navedeno 4. januara 1494. godine. U tehni~kom smislu djelo ima 269 listova, dimenzija 28,6h20,2. Na svakoj strani je po trideset redova. Po svoj prilici tokom samog {tampawa vr{ene su prepravke, jer me|u pojedinim primjercima postoje razlike. Ina~e, sa~uvano je preko deset primjeraka ovog djela. 144. Proslavna spomenica ~etiristogodi{wice Obodske {tamparije, Cetiwe, 1895; Qubomir Stojanovi}, Stare srpske {tamparije, Srpski kwièvni glasnik, sv. 41-42, Beograd, 1902; \or|e Radoj~i}, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, sv. HÀH , Skopqe, 1938, 133-172.

222

Sam Oktoih (osmoglasnik) je jedna od najva`nijih kwiga u Pravoslavnoj Crkvi. Wegova koncepcija formirana je jo{ u ÀH vijeku. U Crnojevi}a Oktoihu on se sastoji od niza vizantijskih pisaca, autora duhovnih pjesama. To su prije svega pjesme Jovana Damaskina, koji je umro jo{ 753. godine, i bio monah palestinskog manastira Svetog Save, poznati teolog i braniteq ikona. Pored wega zastupqeni su bili:episkop majumski Kozma (iz ÁÀÀÀ vijeka), Anatolije (ÁÀÀÀ-ÀH vijek), Mitrofan (ÀH vijek), Teodor Studit (ÀH vijek), Josif Tudit (ÀH vijek), te carevi Lav Mudri (886-912), i Konstantin Porfirogenit (913-959). Ove pjesme su raznovrsne po oblicima i temama, jednostavnosti ili sloènosti. Raspore|ene su u Oktoihu po glasovima, kojih ima osam. Oni predstavqaju osnovu melodijske formule vizantijske crkvene muzike. Svaki glas obuhvata pjesme za bogosluèwa za svaki dan u nedjeqi, a glasovi se mijewaju od prvog do osmog, iz nedjeqe u nedjequ, u neprekidnom kruèwu „stolpova“, tj. osmoglasnih ciklusa. Kako je sadrìna ciklusa obimna, Oktoih je obi~no prepisivan u dva dijela, a kasnije i {tampan. Zato se i prva ~etiri glasa nazivaju „prvoglasnik“, a od petog do osmog „petoglasnik“, jer po~iwe od petog glasa. Oktoih je vrlo rano po~eo biti prepisivan na slovenski jezik, uveliko iz prakti~nih razloga. Postoji i verzija nepotpunog Oktoiha, koji ne podrazumijeva svaki dan, nego samo pjesme za nedjequ i Vaskrs. Sudbina Oktoiha petoglasnika je bila mnogo komplikovanija od prvoglasnika. Su{tinski, on je nastavak prvoglasnika, jer podrazumijeva dane u nedjeqi od petog do osmog. Me|utim, istraìva~i prakti~no do polovine HH vijeka ili nijesu uop{te razmatrali da je on {tampan u Crnojevi}a {tampariji, ili su to primali sa velikom rezervom. Dok je prvoglasnik kako je nazna~eno, sa~uvan u preko desetak primjeraka, do po~etka Drugog svjetskog rata, bilo je poznato samo osam listova iz petoglasnika, ~uvanih u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Oni su propali prilikom wema~kog bombardovawa u Aprilskom ratu 1941. godine, tj. izgoreli. Petoglasnik je jedini ilustrovan od svih crnojevi}kih kwiga, {to potvr|uju ilustracije na dva lista od pomenutih sedam. Tragovi o ovim listovima ostali su samo u reprodukcijama. U muzeju na Cetiwu ~uva se jedan list sa ilustracijom, ali razli~it od tzv. beogradskih. U manastiru De~anima, prona|eno je ~ak 37 listova ovog djela, u kojima su ~etiri ilustracije, od kojih je jedna istovjetna sa cetiwskom. Prvi je pitawe petoglasnika kao djela Crnojevi}a {tamparije na~eo Lukijan Mu{icki jo{ 1823. godine. Na osnovu wegove neobjavqene bibliografije, potpuno je u ovom stavu stao otvoreno Pavle [afarik 1865. godine. 223

Iste godine arhimandrit Antonin je u manastiru Slep~e kod Bitoqa vidio jedan primjerak ovog Oktoiha. Me|utim, ta kwiga je kao proizvod Crnojevi}a {tamparije dugo bila osporavana. Detaqnom analizom ~iwenica decenijama, istraìva~i su bez obzira {to nije sa~uvan ni po~etak ni kraj petoglasnika, a komparirawem Antoninovog otkri}a, sa tzv. cetiwskom, de~anskom i beogradskom verzijom, nesumwivo utvrdili da je petoglasnik proizvod Crnojevi}a {tamparije. [tampan je i objavqen u isto vrijeme kad i prvoglasnik. U tehni~kom smislu imao je 272 lista, sa po 31 retkom na svakoj strani. Listovi su veli~ine 26,5h18 cm. U cjelosti je sa~uvan, i ne ostavqa dileme po pitawu sadràja Psaltir sa posqedovawem. Ima svega nekoliko primjeraka. Pored prvoglasnika, jedino je on datovan na 22. septembar 1495. godine, i to na Cetiwu. Dakle, nesporno potvr|uje da je {tamparija bila na Cetiwu, makar u drugoj fazi svoga djelovawa. Ima 348 listova, dimenzija 20,4h14,1 cm, sa samo 27 redaka po strani. To je starozavjetna kwiga, tj. zbirka najboqih pjesama hebrejske religiozne lirike. Ona je nastavila da se upotrebqava u hri{}anskoj eri, i postala je okosnica bogosluèwa. Psaltir je na svoj na~in uxbenik kwièvne estetike, na kome se stvarala vizantijska himnografija. Na wemu je oblikovan ne samo vizantijski, nego i srpski sredwovjekovni izraàj. Trebnik tako|e pripada te{ko identifikovanim djelima Crnojevi}a {tamparije. Jedan list Trebnika prona{ao je Pavle [afarik u muzeju u Pragu jo{ 1831. godine. Na osnovu sedam listova koji se ~uvaju u Publi~noj biblioteci u Sankt Peterburgu (Lewingradu), Aleksandar Pogodin je 1848. godine izvr{io analizu. U manastiru Svete Trojice kod Pqevaqa prona|eno je 184 lista. U crkvi sela Crkoleza u Metohiji prona|en je 41 list. Troji~inski i crkole{ki listovi se me|utim ne dopuwuju. Ipak na osnovu svih raspoloìvih djelova, izvodi se jedinstven zakqu~ak, da su u tehni~kom smislu listovi dimenzija 24,5h21 cm, a strane imaju po 23 ili 24 retka. Pretpostavqa se da je dovr{en u julu 1495. godine. Trebnik ima uobi~ajene ~inove i molitve za razne prilike, po~ev od zamona{ewa, do ~inova svetih tajni (kr{tewa, miropomazawa i sl.), molitava za osve}ewe crkava, ili podizawa ~asnog krsta. Stoga se ~esto naziva i Molitvenik. Peta kwiga Crnojevi}a {tamparije nije sa~uvana ne samo niti u jednom primjerku, nego ~ak ni jedanom jedinom listu originala. Radi se o êtvorojevan|equ. O wemu se saznaje tek po izvoru tre}eg reda. Rukopisni prepis êtvorojevan|eqa izradio je prezviter Vuk, od 15. maja do 14. avgusta 1548. godine, a po nare|ewu arhiepisopa beogradskog i sremskog Longina. Stoga se ono naj~e224

{}e u istorijskoj terminologiji naziva Bu|anova~ko ~etvorojevan|eqe, jer je prepisano u selu Bu|anovcima u Sremu. Preziter Vuk je naveo da je jevan|eqe prepisao „ot formi Crnojevi}a, ot sloènija Makarijeva.“ Nije me|utim naveo kada je i gdje {tampan original sa koga je izvr{io prepis. Istraìva~i {tampawe originalnog ~etvorojevan|eqa rasteù na period od polovine 1495. godine, do \ura|evog bjegstva iz Zete 1496. godine. Prema istraìvawu \or|a Radoji~i}a pred Drugi svjetski rat je ovo ~etvorojevan|eqe dospjelo u vlasni{tvo patrijarha Gavrila, ali se tokom rata i okupacije, ili u prvim posqeratnim godinama izgubilo. Sa~uvani su samo neki fotografski snimci i biqe{ke, tj. sada ve} izvor tre}eg reda. Gdje se obrelo ovo neizvorno ~etvorojevan|eqe nije utvr|eno? Radoj~i} je me|utim ne{to u svom ~lanku iz 1948. godine nagovijestio, da }e ubrzo biti prilike da se ono detaqnije analizira. No, nikada to nije ura|eno, niti je ono prona|eno. Me|u istraìva~ima je jedno vrijeme bio aktuelno i pitawe navodnog {tampawa i {este kwige Crnojevi}a {tamparije, tzv. Cvijetnog trioda. Do ovoga se do{lo otkri}em u rukopisima manastira De~ana, gdje su sa~uvana ~etiri makulaturna lista. Ovu opciju poredvodio je \or|e Radoj~i}. U drugoj opciji koju je predvodio Vladimir Mo{in ovo je negirano tvrdwom, da su to samo listovi Trebnika. O li~nosti {tampara Makarija ve} je govoreno. Najnoviji detaqi, naro~ito crnogorske istoriografije, bez ikakvog pokri}a, i vrlo pompezno, identifikuju ga kao Ze}anina, tj. Crnogorca rodom, {to nikada u bilo kojem izvoru nije dokazano. Wegov potpis moè da zna~i samo da je kao stru~wak-najamnik, bez obzira {to se radilo o crkvenom licu, radio i stvarao u Crnoj Gori. Opet, neki istraìva~i poput ve} navedenog Radoj~i}a, tvrdili su da je kasniji mitropolit ugrovla{ki Makarije ÀÀ bio u stvari taj Makarije, {to su dovodili u vezu sa wegovom nespornom pojavom i radom u Trgovi{tu. Iako je Radoj~i} nesporno zna~ajno nau~no ime, mnogi drugi zna~ajni nau~nici smatrali su ovu teoriju vrlo klimavom.145

145. \or|e Radoj~i}, Bele{ke o {tamparijama u Crnoj Gori u HÁ i HÁI veku, Istoriski zapisi, kw. 2, Cetiwe, 1948, 1-7; \. Radoj~i}, Karakter i glavni momenti iz pro{losti starih srpskih {tamparija (HÁ-HÁÀÀ veka), Istoriski zapisi, kw. 6, Cetiwe, 1950, 255-270; \. Radoj~i}, Dve na{e bibliografske retkosti, Istoriski zapisi, kw. 8, Cetiwe, 1952, 1-10; \. Radoj~i}, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, sv. HÀH, Skopqe, 1938, 133-172.

225

Odlomak iz Miroslavqevog Jevan|eqa

Odlomak iz Vukanovog Jevan|eqa 226

Odlomak iz Gori~kog zbornika

Odlomak iz Vlastareve sintagme

Oktoih Prvoglasnik Crnojevi}a {tamparija

Psaltir s posledovawem Crnojevi}a {tamparija 227

DOBA TEOKRATIJE 1. Osvrt na istoriju Crne Gore u doba teokratije

D

ruga polovina HÁ vijeka po~e}e u upotrebu da uvodi novi naziv za Zetu-Crna Gora. Eskalaciju preloma upotrebe teritorijalnog odre|ewa u ovom smislu, predstavqa}e prelom dva vijeka, kada prakti~no u prvim decenijama HÁÀ vijeka iz~ezava naziv Zeta. Termin Crna Gora nije bio nepoznat u Zeti ni do druge polovine HÁ vijeka, ali se prvenstveno odnosio na mawe lokalitete ili oblasti. U pokrajini Zeti, ime Crna Gora se prvi put upotrebqava u poveqi kraqa Milutina manastiru Vrawini, pisanoj 1296. godine. U woj se kaè: „I je{te pridah ot êrne Gore, ot Arbanas, Vasiqa sa decom da jest tako`de rabotnik svetome Nikole.“1 O~igledno se ovdje radi o nekom mawem kraju, koji u {irem kontekstu opredjequje selo Arbanase u kasnijem Ceklinu. Pokrajinsko ime Crna Gora prvi put se upotrebqava u dubrova~kim izvorima. Tako je dubrov~aninu \ivu Puci}u upu}en poziv za sud po~etkom decembra 1379. godine, a tekst odnosan sa ovom temom glasi: „I ako te ovo pismo zatekne u Zeti s ove strane Crne Gore (Cernagora)...2 U kotorskim izvorima ime Crna Gora se prvi put pomiwe 1397. godine kao Montenegro, a 1458. godine izvorno Cernagora.3 Nekoliko razli~itih termina za Crnu Goru upotrebqava se i u ugovoru despota \ura|a Brankovi}a sa Mle~anima iz 1435. godine sklopqenom u Smederevu. Predmet ovoga ugovora bila je Lu{tica, koju su oni posjeli u vrijeme odmetni{tva Crnojevi}a, a zadràli planinski kraj izme|u Budve i Kotora. Ovi krajevi se u ugovoru pomiwu kao katuni Crne Gore (Catunos Cernagore). U uputstvima mleta~kog Senata za ove pregovore, upotrebqava se ~etiri puta termin „Monte Zernagora“ i „Cernagora“.4 Ipak, sve do okon~awa HÁ vijeka, naziv Crna Gora obuhvatao je samo odre|enu regiju u okviru Zete. U poveqama iz 1485. i 1489. 1. Ivan Jastrebov, Prepis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. XLVÀÀ, Beograd, 1879, 226. 2. Jorjo Tadi}, Pisma i uputstva dubrova~ke republike, Beograd, 1935, 396. 3. Ivo Stijep~evi} i Risto Kovijani}, Prvi pomeni Crne Gore u kotorskim spomenicima, Istorijski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 232. 4. Ivan Boì}, Katuni Crne Gore, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, kw. X, Beograd, 1968, 245, 247.

228

godine, Ivan Crnojevi} se predstavqa kao „gospodin zetski“. Predstavnike Wegu{a, ]ekli}a, Ceklina i Ugawa on naziva „vlastelom od êrne Gore“. Na po~etku „Oktoiha“ iz 1494. godine, \ura| Crnojevi} sebe predstavqa kao „vojvodu Zete“.5 U vezi sa problematikom {ta je tada zaista predstavqao geografski pojam Crne Gore, otvara se i pitawe podjele Zete. U nizu izvora ve} iz druge polovine HÀÁ i ~itavog HÁ vijeka, pomiwu se geografski pojmovi Dowe i Gorwe Zete. Iako u izvorima ima odre|enih opre~nosti u ta~nom razgrani~avawu, globalno se mogu razdvojiti dvije cjeline. Dowa Zeta obuhvatala je primorske krajeve od Bojane do Kotora, i ravni~arski basen oko Skadarskog jezera. Gorwa Zeta obuhvatala je brdsko-planinske krajeve izme|u wih, oivi~ene dowim tokom rijeka Mora~e i Zete. Prema prvim prevodima u izvorima Mle~ana, Dubrovnika i Kotora na latinski i italijanski jezik, stoga se oblast Crne Gore naziva: Motanga Negra, Monetenegro ili Monte Negro. Su{tinski, prevodi se kao crna brda, crne planine ili crna {uma. I zaista, ova oblast nekada je obilovala {umom, naro~ito lov}enski masiv, koji je od primorja bio najbliì Dubrovniku i Kotoru. Naziv Crna Gora ne predstavqa nikakav specifikum. U Evropi ima nekoliko desetina vrlo sli~nih ili identi~nih naziva za oblasti ili pokrajine koji se ovako identifikuju, a prevode od slu~aja do slu~aja na romanske, germanske i slovenske jezike. âk i u okviru Gorwe Zete, moè se razdvojiti izrazito planinska oblast pogodna za qetwe sto~arstvo i stalno nenaseqena, tj. oblast katuna, iz koje nastaje kasnija Katunska nahija u doba osmanske uprave, srce i jezgro te Crne Gore, iz koje }e se u doba Petrovi}a pojaviti dràvotvorno àri{te. Tako se na razme|u dva vijeka (HÁ i HÁÀ), i dvije epohe: predosmanskom i osmanskom, Gorwa Zeta preuobli~ava u novi geografski pojam - Crna Gora, dok Dowa Zeta u potpunosti iz~ezava kao geografsko odre|ewe, i biva poklopqena osmanskom ili mleta~kom upravom. Sva tri sina Ivana Crnojevi}a zavr{ila su ìvot na teritoriji osmanske dràve. \ura| je ìvio na svom spahiluku u Anadoliji, i u izvorima mu se gubi trag 1514. godine.6 Stefanu se gubi trag u izvorima poslije 1504. godine. Posqedwi Stani{a (Stanko) u Carigradu je boravio od 1485. godine, gdje je primio islam, i 5. Cetiwski qetopis, fototipsko izdawe, Cetiwe, 1962, 32, 37a, 38; Predwego{evsko doba, drugo izdawe, Titograd, 1966, 89. 6. Risto Kovijani}, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (HÀÁ-HÁÀ vijek), kw. I, Titograd, 1963, 147.

229

vratio se u Crnu Goru 1513. godine kao Skender-beg Crnojevi}. O wegovom boravku u Carigradu u izvorima nema podataka. Od formalnog padawa Zete-Crne Gore pod osmansku vlast 1499. godine, otpor stanovni{tva nije jewavao. Osmanlije su preko lokalnih garnizona i vojske skadarskog vezira, u nekoliko navrata kretale da skr{e otpor stanovni{tva. Ono se protivilo i pla}awu poreza, kao i uzimawu mladi}a u osmansku vojsku. U takvoj situaciji su se u Carigradu sjetili Skendera Crnojevi}a. Sultan je izveo politi~ki manevar, u namjeri da preko islamiziranog potomka vladaju}e dinastije u~vrsti svoju vlast. Tako je Crna Gora pretvorena u poseban sanxak, tj. izdvojena od skadarskog. Sjedi{te novog sanxaka bio je @abqak, stara prestonica Skenderovog oca Ivana. Uop{te pojava Skender-bega Crnojevi}a u Crnoj Gori predstavqa dio ve} oprobanog scenarija u~vr{}avawa osmanske vlasti u pograni~nim krajevima prema Mleta~koj Republici, Ugarskoj i Austriji. Za to u~vr{}ivawe uzimani su potomci hri{}anskih lokalnih feudalnih porodica, koji su primili islam, i koji su bili spona izme|u osmanskih vlasti, i lokalnog hri{}anskog stanovni{tva, da bi osmansku vlast lak{e primilo. Povla{}eni poloàj islamiziranih hri{}anskih feudalaca, trebao je i da u o~iglednom primjeru pospje{i islamizaciju stanovni{tva. Stoga kod takvih islamiziranih feudalaca, postoje relikti pona{awa prvog talasa uspostavqawa osmanske vlasti na Balkanu, kada su bili aktuelni vazali. Islamizirani hri{}anski feudalci jo{ uvijek poku{avaju da u odre|enoj mjeri opona{aju oblasne gospodare, svjesni su svoga porijekla i identiteta, ali i sve bezizlasnosti svoga poloàja van osmanske vlasti. Kako je ve} nazna~eno, ove pojave prisutne su u pograni~nim krajevima prema Mleta~koj Republici, Ugarskoj i Austriji, gdje ve} u prvoj polovini HÁI vijeka otpo~iwe proces islamizacije. To su odre|eni krajevi Albanije, Crne Gore, Hercegovine, Bosne, pa ~ak i Dalmacije. I Skender-beg Crnojevi} (zapravo sanxak-beg) se pona{a tako. On se ne pona{a kao obi~an sanxak-beg. Poku{ava da napravi neku vrstu svoga dvora na @abqaku, gdje drì i muslimane i hri{}ane. On sam u jednom izvoru kaè da èli da vlada zemqom „djeda i oca na{ego“, {to svjedo~i o prisutnoj svijesti ne samo o wegovom srpskom i hri{}anskom, nego i o vladarskom identitetu. U istom smislu je i wegovo titulisawe kao sanxaka crnogorskog „vsoj dioklitijanskoj zemqi gospodina.“7 Wegove dvije sestre bi7. Franz Miklosich, Die Serbischien Dynasten Crnojevi}, Wien, 1886, 4, 15, 22.

230

le su udate u Kotoru, te je tako rodbinski bio povezan sa kotorskom vlastelinskom porodicom Drago.8 Uprava Skender-bega àbqa~kim sanxakom bila je obiqeèna te{kim nametima na lokalno stanovni{tvo, bez obzira {to se radilo o wegovim sunarodnicima. Zato je u nekoliko navrata dolazilo do vrlo sna`nih pokreta protiv osmanskih vlasti, koji bi se mogli identifikovati kao ustanci. Da bi suzbili ove pokrete, Osmanlije su morali dovoditi vojske iz drugih sanxaka. Tako se Skender-beg odrào na upravi u Crnoj Gori, samo zahvaquju}i osmanskoj oruànoj sili. Poslije po~etnih kratkotrajnih sno{qivih odnosa sa Mle~anima, naro~ito onima u Kotoru, Skender-begova uprava i u tome pravcu bila je obiqeèna stalnim krizama. Skender-beg bio je tipi~an primjer onda{wih osmanskih dràvnih upravnika pokrajina: lukav, gramziv i ohol. U narodnom sje}awu i predawu, wegova uprava o~evinom nije ostala u nimalo lijepoj uspomeni. Godine 1527. povu~en je sa poloàja, jer prakti~no nije ispunio niti jedan od globalnih zadataka koje su mu dale osmanske vlasti {aqu}i ga u o~evinu.9 Ve} u HÁÀ vijeku otpo~iwe period organizovanijeg otpora Crnogoraca osmanskoj upravi, koji ne}e proisticati od wih. Uè gledano, Crnogorci se u ovome pogledu uklapaju u {iri kontekst doga|awa u srpskom narodu. Srbi }e kao narod, a i Crnogorci kao jedan wegov dio, poku{ati da se oslobode osmanske vlasti u~e{}ima u ratovima, koje su hri{}anske dràve vodile sa Osmanskim Carstvom. To je period HÁÀ i HÁÀÀ vijeka. Konkretno, Crnogorci }e uglavnom biti angaòvani u odbrani mleta~kih posjeda u Boki, te Budve, Bara i Ulciwa. Napadom na Krf koji je bio u mleta~kom posjedu 27. avgusta 1537. godine, Osmansko Carstvo je zaratilo sa Mleta~kom Republikom. Republika je ovaj rat na svaki na~in nastojala da izbjegne. Me|utim, Osmansko Carstvo u naponu snage èqelo je pro{irewe novih teritorija, naro~ito u isto~nom Sredozemqu. Svjesna da se sama ne moè oduprijeti Osmanskom Carstvu, Mleta~ka Republika nastojala je da zainteresuje druge hri{}anske dràve, koje su se osje}ale ugroènim od osmanske dràve. Poslije duìh pregovora, 8. februara 1538. godine sklopqen je savez izme|u cara Karla V, i Mleta~ke Republike pod pokroviteqstvom 8. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. I, Beograd, 1952, 405. 9. Jovan Tomi}, Crnojevi}i i Crna Gora, Beograd, 1901; Bogomil Hrabak, Dubrova~ke vesti o Skender-begu Crnojevi}u i Crnoj Gori pod wegovom vla{}u, Anali, kw. VI-VÀÀÀ, Dubrovnik, 1957-59. 231

pape, poznat kao Sveta Liga. Poslije obimnih priprema u Madridu, pre{lo se na wihovo sprovo|ewe. Kombinovana {pansko-mleta~ka flota, pod komandom poznatog admirala Andree Dorije 27. oktobra 1538. godine oslobodila je od osmanlija Herceg Novi. Na grad su istaknute tri zastave: {panska, mleta~ka i papska. Ubrzo je bez borbe oslobo|en i Risan. Protivno ugovoru, [panci su u Novi smjestili garnizon od 4000 vojnika. U Carigradu je gubitak Novoga te{ko primqen, te je odlu~eno da se on povrati. Poslije bezuspje{nih mleta~kih diplomatskih poku{aja za dogovor sa Osmanlijama, na grad je krenuo poznati admiral Hajrudin Barbarosa. Poslije èstokog otpora [panaca, Novi je zauzet 7. avgusta 1539. godine. U okviru Barbarosinih operacija povra}en je i Risan, a izvr{en je i demonstrativni napad na Kotor. Na drugoj strani osmanski odredi su napadali i pusto{ili Bar i Ulciw sa okolinom. Ovaj rat okon~an je mirom 1540. godine. U wemu je jedino Grbaq uspio da se oslobodi od osmanske vlasti, i pri|e Mleta~koj Republici. Za Crnogorce i Crnu Goru je mnogo vi{e zna~aja imao tzv. Kiparski rat (1570-1573). Osmanska dràva je u maju 1570. godine dala Mle~anima ultimatum o predaji Kipra. Oni su to odbili, te je do{lo do rata. Mleta~ka Republika je 21. maja 1571. godine sklopila savez sa papom i Austrijom, poznatiji jo{ pod nazivom Levantska liga. Ovoga puta, za razliku od ranijih sukoba sa osmanskom dràvom Mle~ani su nastojali da {to vi{e aktiviraju doma}e stanovni{tvo u primorju i crnogorskoj zale|ini, nalaze}i u wemu prirodnog saveznika protiv Osmanlija. Krajem aprila 1571. godine, iz Carigrada su upu}ene jake kopnene snage ka Balkanu, a pomorskim putem flotila pod komandom Ferhat-pa{e. Ne biv{i sposobni da brane gradove na ju`nom jadranskom primorju, Mle~ani su ih ostavili na milost i nemilost Osmanlijama. Tako je osmanska flota krajem jula zauzela Ulciw poslije osmodnevne opsade. Oko 800 italijanskih najamnika i francuskih hugenota predalo se Ferhat-pa{i. Ubrzo po~etkom avgusta predao se i Bar. Nakon toga su osmanske snage zauzele i Spi~. Potom je osmanska flotila napala Budvu i te{ko je razorila, iako nije uspjela da je zauzme. Osmanska flota je zatim u{la u Boku, {to }e biti po~etak duge kampawe za zauzimawe Kotora. Pad Ulciwa i Bara pod osmansku vlast, ima}e dalekose`ne posqedice za etni~ku, vjersku i civilizacijsku kartu toga kraja, jer Mleta~ka Republika vi{e nije uspjela da ih povrati. Tako }e za krajeve oko wih otpo~eti osmanska era, koja }e trajati bezmalo tri vijeka, do 1878. godine. 232

Mleta~ki poku{aj preotimawa Herceg Novog krajem maja 1572. godine nije uspio, a tokom qeta Osmanlije su otpo~ele sna`nu kampawu za zauzimawe Kotora. Tek krajem januara 1573. godine Mle~ani su uspjeli da deblokiraju Kotor. Kiparski rat okon~an je mirom od 7. marta 1573. godine izme|u sultana Selima ÀÀ i mleta~kog opunomo}enika Marka Antonija Barbara. U ovom ratu Mleta~ka Republika bila je materijalno iscrpqena. Izgubila je Kipar, a na jugu jadranskog primorja dvije vrlo zna~ajne strate{ke i materijalne baze gradove Ulciw i Bar.10 Krajem HÁÀ vijeka otpo~e}e aktivnosti hri{}anskih dràva protiv Osmanskog Carstva, u kojima one èle da za svoj uspjeh angaùju i balkanske hri{}ane. Ove dràve ra~unale su na wih kao na veliku bazu ustani~kog vojnog materijala, koji je iznutra trebao da destabilizuje osmansku upravu i odvu~e dio osmanskih snaga. Kao i nekoliko puta ranije, inicijator borbe sa Osmanlijama biva jedan od rimskih papa-Kliment ÁÀÀÀ 1592. godine. Na ovu inicijativu, i pod wenim uticajem nadovezuje se austrijsko-osmanski rat (1593-1606). Be~ je imao plan o dizawu na ustanak stanovni{tva Bosne, Hercegovine i Crne Gore. U ovu kampawu ukqu~io se u ime hri{}anskog stanovni{tva Bosne Frawo Brtu~evi}, koji dospijeva do austrijskog cara Rudolfa. Pod wegovim uticajem car je sredinom aprila 1595. godine objavio proglas hri{}anima Bosne i okolnih krajeva, da ih uzima u svoju za{titu. Brtu~evi}eva misija odnosila se i na crnogorskog vladiku Ruvima (Rufima). Preko dva svoja povjerenika on se obratio Ruvimu. Ruvim je podrào ovu ideju napisav{i 15. juna 1597. godine, i ustvrdiv{i „i da i mi budemo pomo}nici vjere kristianske i da uzdièmo ove puke na{ega vladania, suprotiva ovim nevjernikom, koi nam dicu prodaju i meso na{e jedu, a krv piju, i obe}aju}i nam da }e brzo do}i bandera svetoga cesara... Ja re~eni vladika i biskup obetujem sa svimi prvimi glavami na{e zemqe da }emo biti svi sinovi posluha svitlosti cesarevoj, i ako bude od potribe umriti na wegovoj slu`bi, ne kratimo se.“11 Ovo pismo moè se smatrati kao prvi politi~ki dokument crnogorskih vladika, u kome oni na sebe preuzimaju ulogu politi~kih predstavnika Crne Gore. Evidentno je da je Ruvim podrào potpadawe Crne Gore 10. Gligor Stanojevi}, Istorija Crne Gore, tom 1, kw. 3, Titograd, 1975, 24-65. 11. Antun Ivi}, Nekoliko }irilskih spomenika iz HÁÁ i HÁÀÀ vijeka, Vjesnik kraqevskog hrvatsko-dalmatinskoga Zemaqskoga arhiva, kw. HÁ, Zagreb, 1913, 96.

233

pod austrijsku vlast, {to se uostalom poklapalo i sa koncepcijom srpskog patrijarha Jovana. Da li pod uticajem Ruvima ili ne, u svakom slu~aju 1597. godine do{lo je do poja~anih akcija u okolini Crne Gore. Po~etkom 1597. godine pobunili su se Bjelopavli}i. Pobuna je izbila i oko Bara i Ulciwa. Pod vo|stvom nik{i}kog vojvode Grdana do{lo je do akcija u Drobwaku, Pivi, Nik{i}u i okolini Gacka. U prili~no kontraverznim izvorima, ne moè se utvrditi da li je to bio {iri ustanak ili tek po~etak ustanka sa nekoliko akcija? U ovim godinama javqa se niz kontakata patrijarha Jovana i nik{i}kog vojvode Grdana sa papom, kao i vladarima evropskih dràva, u èqi za koordinacijom i podr{kom za ustanak. Centar kontakata postaje Napuq u Italiji, koji je bio pod vla{}u [panaca, i gdje je stolovao wihov vicekraq. [panija je tih godina imala ambicije za jedan {iri krsta{ki rat sa osmanskom dràvom, u kome bi pobunila balkanske hri{}ane, i naravno po pozitivnom ishodu rata prisajedinila ih sebi. Uz vojvodu Grdana, kao pristalica [panaca, javqa se tada i ku~ki glavar Lale Drekalov. [panci me|utim i pored kontakata sa patrijarhom i Grdanom, nijesu preduzeli zna~ajnije korake ka otvarawu fronta na Balkanu. Potom su ostvareni kontakti sa savojskim vojvodom Karlom Emanuelom À. Poslije nekoliko dogovora i kontakata, glavari pograni~nih hercegova~kih krajeva sastali su se u Kosijerevu po~etkom marta 1608. godine, i donijeli odluku da priznaju savojskog vojvodu za vladara, ako ih ovaj oslobodi osmanske vlasti. Kontinuitet opcije oslobo|ewa, ~iji bi inicijator bio savojski vojvoda i daqe se nastavio novim, i jo{ ve}im glavarskim skupom u manastiru Mora~i krajem aprila iste godine. Tu je i sastavqeno jedno pismo na italijanskom jeziku papi Pavlu Á, koje je potpisalo 32 vojvoda i knezova, a me|u wima i odre|eni broj spahija. Kako se akcija savojskog vojvode stalno odlagala, 13. decembra iste godine odràn je jo{ ve}i skup u manastiru Mora~i. Wemu su prisustvovali glavari Zadrime, Brda, Crne Gore i ju`ne Hercegovine, a uz wih i patrijarh Jovan i vojvoda Grdan. Na ovome skupu zvani~no je priznato nasqedno kraqevsko pravo savojskom vojvodi. No, od akcije nije bilo ni{ta. Jo{ dok su preko posrednika bili u kontaktu sa Napuqom i Torinom, povjerenici patrijarha Jovana uspostavili su veze i sa mantovanskim vojvodom Vin}encom À Gonsagom, zetom Karla Emanuela. I ova epizoda poslije niza peripetija zavr{ila se bez rezultata. Mantovanski vojvoda poslao je vojvodi Grdanu brod sa oru`jem, koji u avgustu 1611. godine nije uspio da u okolini Du234

brovnika istovari oru`je. Posqedwi u nizu poku{aja patrijarha Jovana i vojvode Grdana vezuje se za kontakte sa toskanskim vojvodom Kozimom ÀÀ Medi~ijem. Smr}u vojvode Grdana i patrijarha Jovana Kantula okon~ana je epizoda poku{aja ne samo {ire srpskih nego i crnogorskih vezawa za pojedine italijanske dràve. Obijaju}i pragove Rima, Napuqa, Torina, Mantove i Firence delegati patrijarha i Grdana, dobijali su samo prazna obe}awa, koja su se su{tinski bazirala na raspaqivawu ideje o ustanku, koju bi papa ili vladari ovih dràva potom iskoristili da zavladaju ustani~kim podru~jima. Po~eci ideja za ove akcije na dvorovima italijanskih dràva, naj~e{}e se vezuju za razne politi~ke avanturiste i probisvijete, koji su u èqi da se dokopaju brze zarade i plemi}kih zvawa pruàli vladarima ovih dràva idealizovane prilike na Balkanu za ustanak. Ti prikazi uglavnom su se svodili na predstavu, da osmanska vlast samo {to nije pala, a ovi vladari samo to treba da iskoriste. Me|u tim avanturistima predwa~e Aleksandar Nikolin iz Pa{trovi}a (koji je ~ak kasnije uzeo drugo ime Aleksandar Makedonski!), Jovan Renezi, porijeklom Albanac itd. Oni opet kao posrednici pronalaze sli~ne tipove, ili qude sa balkanskih podru~ja, koji bivaju delegati patrijarha Jovana i vojvode Grdana. Prili~no bogatu diplomatsku aktivnost u okviru svih ovih procesa zabiqeìo je kalu|er Damjan Qubibrati}.12 Sedamnaesti vijek donije}e Crnoj Gori jo{ konkretniji oblik angaòvawa za zbacivawe osmanske vlasti. Ovoga puta vi{e ne}e biti lutawa u traèwu saveznika. Jo{ od vremena Crnojevi}a, Crna Gora je bila prirodno i privredno upu}ena ka primorju, gdje je vlast dràla Mleta~ka Republika. Poslije gubitka Ulciwa i Bara, wena vlast imala je centrum u Kotoru. Stoga je kao jedina pri ruci, i konkretno najblià, mleta~ka vlast odigrala kqu~nu ulogu saaveznika Crne Gore. U ovom vijeku desila su se dva velika sukoba Mleta~ke Republike sa osmanskom dràvom, koja su izazvala sna`ne pokrete ne samo u Crnoj Gori, nego i krajevima oko we: Brdima, Hercegovini, i djelovima Albanije. Prvi veliki rat-kandijski (1645-1669) po prvi put donio je veliko interesovawe i mleta~kih i osmanskih vlasti za stanovni{tvo nabrojenih teritorija, na koju stranu da se opredijeli. Shvataju}i Veneciju kao svoga prirodnoga saveznika, i nalaze}i u woj jedinog konkretnog pomaga~a u borbi za oslobo|ewe, Crnogorci su se u najve}oj ve}ini opredijelili za wu. Stoga po~etak kandij12. Kao nap. 10, str. 76-88.

235

skog rata nije bio i po~etak crnogorske akcije protiv osmanskih vlasti. Stalni nemiri, mawi ili ve}i sukobi, i odbijawe pla}awa poreza osmanskim vlastima, bili su stalna praksa u crnogorskim i br|anskim plemenima, sa ne malim refleksijama i ka nekim krajevima Hercegovine i sjeverne Albanije. U kandijski rat Crna Gora je u{la sa ve} pozama{no izgra|enom svije{}u svoga stanovni{tva o unutra{woj samoupravi i individualitetu. Ve} od po~etka HÁÀÀ vijeka javqaju se jasno izgra|ene institucije op{teplemenskog zbora na Cetiwu kod manastira. Zboru je mogao prisustvovati svaki odrasli mu{karac, a nerijetko i ène i djeca. Na zboru se sakupqalo i do 2.000 qudi. On je postao neka vrsta op{teplemenske skup{tine, ~ije su odluke bile obavezuju}e. Iz zbora se opet izdvaja skup{tina glavara, kao operativno tijelo, ili neka vrsta vlade. Poku{aj osmanskih vlasti da imenovawem doma}ih hri{}anskih spahija u Crnoj Gori drè stanovni{tvo u pokornosti, i nametnu mu obavezu pla}awa poreza uglavnom nije uspio na duè staze. Ova faza prve polovine HÁÀÀ vijeka, tako biqeì kao spahiju Dimitrija iz Podgorice. Svakako najpoznatiji je bio Vujo Raj~ev, kao i wegov sin Mir~eta Vujovi} sa Qubotiwa. Ve} na po~etku kandijskog rata, po~etkom 1648. godine, kao oblik ove svijesti o posebnosti i autonomiji, javqa se obra}awe crnogorskih glavara na ~elu sa mitropolitom Visarionom Kolinovi}em, da se stave na stranu Mleta~ke Republike. Ovo je ve} drugi jasan pokazateq prisustva elemenata teokratije. Poslije vi{e korespondencija sa mleta~kim vlastima u Boki, kao prvi pokazateq crnogorsko-mleta~ke saradwe bio je napad na Bar u januaru 1649. godine. U wemu je u~estvovalo oko hiqadu Crnogoraca, a udarnu snagu ~inili su prido{li dalmatinski uskoci. Grad me|utim nije oslobo|en, a vojska Br|ana i pored obe}awa nije se ni pojavila. Crnogorci i Pera{tani su ubrzo uz pomo} Mle~ana sredinom februara oslobodili Risan od Osmanlija. U isto vrijeme Nik{i}i su oslobodili Grahovo. Bez znawa centrale u Veneciji, i generalnog providura, kotorski providur Filip Bolduo u{ao je sa oko 800 mleta~kih vojnika 10. avgusta 1649. godine na Cetiwe. Wegov odred ~inili su uglavnom: Grbqani, Maiwani, Pobori, Pa{trovi}i i ne{to najamnika. Crnogorci nijesu bili mnogo odu{evqeni ulaskom Mle~ana na wihovu teritoriju. Da bi ih smirio, Bolduo je predloìo daqu akciju ka Podgorici. Mleta~ki logor je me|utim no}u 28. avgusta bio napadnut od osmanskih snaga iz Podgorice i rasturen. Poslije ovoga, do{lo je do prili~ne pasivizacije Crnogoraca. Koriste}i to, nekolika osmanska odreda su krenula do kraja godi236

ne, i pokupila hara~ u Pivi, Drobwaku i Nik{i}ima. Da bi u~vrstili svoju vlast u br|anskim plemenima, Osmanlije su preko skadarskog sanxak-bega u qeto 1650. godine po~ele da podiù gradutvr|ewe u Kola{inu. Jedna od zna~ajnih epizoda kandijskog rata u primorju, bio je osmanski napad na Perast 15. maja 1654. godine, koji je uspio da se odbrani. U odbrani grada u~estvovalo je cjelokupno stanovni{tvo. Od proqe}a 1657. godine otpo~ele su osmanske pripreme za napad na Kotor. Vo|a pohoda bio je skadarski sanxak-beg Varlac. Wegov }ehaja je zauzeo Cetiwe, a vojska je opqa~kala cio kraj. Stanovni{tvo je primorano da o~isti puteve za vojsku ka Kotoru, i vu~e topove volujskim kolima od Virpazara ka Kotoru. Osmanski napad na Kotor trajao je od 30. juna do po~etka oktobra i nije uspio. Intenzitet crnogorsko-mleta~ke saradwe dobija novi zalet od 1660. godine. Jo{ od maja ove godine vo|eni su pregovori da Crna Gora prizna mleta~ku vlast, koji su krunisani potpisivawem sporazuma u Kotoru. U namjeri da suzbiju poku{aj otpora na granici Hercegovine i u br|anskim plemenima Osmanlije su rije{ile da pokose cvijet glavara ovih krajeva. Po~etkom 1662. godine, hercegova~ki sanxak-beg pozvao je u Kola{in 57 glavara iz Nik{i}a, Pive, Drobwaka i Mora~e. Po nare|ewu velikog vezira utamni~io ih je, a potom ih umorio najstra{nijom smr}u. Neke je ìve odrao pa ih nabio na kolac, nekima rasporio utrobu i tjerao da je nose dok nijesu umrli, nekima isjekao ruke i noseve. Poslije ovoga Osmanlije su poharale Nik{i}e. Pri okon~awu kandijskog rata, 6. aprila 1667. godine primorje je zadesila velika prirodna nepogoda-katastrofalni zemqotres. Naro~ito je stradao Kotor, a zatim i Budva. [ire gledano, ovaj potres okon~ao je tzv. zlatno doba Dubrovnika, koji se vi{e nikada materijalno nije oporavio. Kandijski rat okon~an je 1669. godine, bez zna~ajnijih grani~nih promjena na primorju i u Crnoj Gori, sem {to je Grbaq opet potpao pod osmansku vlast.13 Na novi rat se nije dugo ~ekalo. Refleksije austro-poqskog rata protiv osmanske dràve, i osmanski poraz pod Be~om 12. septembra 1682. godine, osjetile su se i u Veneciji. Na inicijativu pape 11. marta 1684. godine i Mleta~ka Republika se pridruìla ovom savezu poznatom kao Sveta liga, da bi ve} 29. aprila ona i zvani~no objavila rat Osmanskom Carstvu. Kao povod, posluìla joj je osmanska povreda ranijeg mirovnog ugovora u Dalmaciji. 13. Nav. dj., 115-150. 237

Ovaj rat poznat je kao Morejski. U wemu }e crnogorsko-mleta~ka saradwa jo{ vi{e biti intenzivirana. Po obi~aju, u ratna dejstva na strani Mle~ana, sa mawe ili vi{e intenziteta, ukqu~i}e se i br|anska plemena, Hercegovina i djelovi Albanije. Ve} na po~etku rata, okolne kneìne iznad Budve ka Cetiwu, izjavile su lojalnost Mle~anima, i to: Pobori, Maine, Braji}i, O~ini}i, Ugwi i Bjelice. Angaòvawe crnogorskih plemena u unutra{wosti na po~etku rata, bilo je me|utim suzdrànije. Pou~eni lo{im iskustvima iz ranijeg rata, Crnogorci su nastupali obazrivije. Vladika Ruvim je li~no u septembru do{ao u Kotor, i u razgovoru sa providurom Zenom potvrdio ve}e angaòvawe Crnogoraca, tek kada Mle~ani napadnu Herceg Novi ili se sa vojskom pojave na granicama Crne Gore. Morejski rat dove{}e do vrhunca i usko~ku djelatnost u Boki. Wen sinonim posta}e haramba{a Bajo Nikoli}Pivqanin. Mno{tvo ranijih hajduka se obrelo u Boki i Dalmaciji, i tu postalo uskocima. @ivjeli su na mleta~kom tlu u Boki i Dalmaciji, i operisali protiv Osmanlija u Crnoj Gori, Hercegovini i Boki. Ve} na po~etku rata, u januaru 1685. godine umro je vladika Ruvim, pobornik saradwe Crnogoraca sa Mle~anima. Ubrzo poslije vladi~ine smrti Crnu Goru je posjetio egzarh pe}kog patrijarha Arsenija ÀÀÀ ârnojevi}a, i do{ao i u Kotor, gdje se susreo sa providurom Zenom. Zen nije krio svoje nastojawe da se za novog vladiku postavi li~nost odana Veneciji, i za to preporu~io Visariona Borilovi}a iz Bajica, po majci Pa{trovi}a. Ubrzo, krajem maja to je i ostvareno. îm se vratio iz Pe}i, Borilovi} je posjetio Zena u Kotoru, i zahvalio mu se na podr{ci.14 U me|uvremenu, osmanske snage napale su na Cetiwe. Crnogorci su se obratili za pomo} Mle~anima, koji su im poslali usko~kog haramba{u Baja Pivqanina. Znatno ja~e osmanske snage su po~etkom maja razbile Bajov odred na Vrtijeqci kod Cetiwa. U boju je poginuo i sam Bajo. Po tradiciji, sahrawen je pred Vla{kom crkvom na Cetiwu. Smrt Baja Pivqanina bila je veliki gubitak za polet ratovawa u ovom dijelu Crne Gore, {to su priznali i sami Mle~ani, kroz pismo providura Zena, koji je naveo: „Od kako je nestalo haramba{e Baja, na krajini nema starje{ine koji bi znao rukovoditi ~etama hajdu~kim.“15 14. Jovan Tomi}, Iz istorije Crne Gore, Zemun, 1901, 5-6. 15. J. Tomi}, Posledwe dve godine ìvota i rada hajdu~kog haramba{e Baja Nikoli}a Pivqanina, Beograd, 1901, 32-34. 238

Poslije pobjede na Vrtijeqci, pa{a je u{ao na Cetiwe, i tu se zadrào ~etiri dana. Natjerao je prisutne Crnogorce da mu plate globu, a zatim popalio Cetiwe i sela oko wega: Qubotiw, Bjelo{e, Ugwe, O~ini}e, Trnovo.16 Evidentno je prilikom ovog pohoda Osmanlija, da je jedan dio Crnogoraca kolaborirao sa wima. Bitka na Vrtijeqci sa pravom je pokazala bojazni sada ve} pokojnog vladike Ruvima. Ona je jo{ pokazala, da se Mle~ani osmanskoj vojsci na tlu Crne Gore mogu suprostaviti samo brojnijom svojom vojskom, a ne mawim odredima hajduka i uskoka, i potpunim angaòvawem Crnogoraca. Od tada, nastupila je potpuna osjeka angaòvawa Crnogoraca na strani Mle~ana. Br|anska plemena dràla su se, sem izuzetka Ku~a tako|e uglavnom pasivno. Ostala je samo Hercegovina. Krajem 1685. godine za velikog vezira postavqen je Sulejman-pa{a, te je to bio po~etak pacifikovawa i Hercegovaca. Sulejman je bio rodom iz Mile{eve. Poslao je svoga bratra Husein-agu da sazove hercegova~ke glavare, i obe}a im bezbjednost, u zamjenu za pacifikovawe, i pla}awe samo tributa sultanu.17 No, Sulejman-pa{a htio je jo{ vi{e, tj. angaòvawe Crnogoraca, Br|ana i Hercegovaca protiv Mle~ana. Kada je vladika Visarion oti{ao u Pe} kod patrijarha, Sulejman je traìo od Crnogoraca da mu daju taoce, kao garant da se ne}e di}i protiv wega.18 Pa{a je natjerao Crnogorce i da ~iste puteve ka primorju za pohod wegovih trupa. U me|uvremenu vladika Visarion se vratio iz Pe}i. Oti{ao je u Kotor i sastao se sa Zenom, uvjeravav{i ga da }e se Crnogorci di}i na ustanak ako Mle~ani krenu na Herceg Novi. Po povratku na Cetiwe pisao je Zenu: „Svi smo mrtvi od straha i ne o~ekujemo drugo nego poput ovce koja ~eka no` da je zakoqu na klanici.“ Uspjev{i da primora zna~ajan dio Crnogoraca, Ku~a i Klimenata da sa wegovom vojskom krenu u pohod na Budvu i Grbaq, pa{a je traìo i od Visariona da do|e u wegov logor. On je to u~inio, ali je odmah izvijestio Mle~ane u Kotoru o snazi osmanske vojske. Sredinom avgusta 1685. godine pa{a je napao na Budvu i Grbaq, ali je bio suzbijen.19 Odmah poslije ovoga napada vladika Visarion se sastao sa Zenom u Budvi, i poku{avao da se opravda kod Zena. Zen je bio hladan i uzdràn. Uvaìo je me|utim vladi~inu pomo}, ali i traìo 16. Jovan Tomi}, O crnogorskom ustanku u po~etku morejskog rata, Novi Sad, 1903, 34-37. 17. J. Tomi}, Patrijarh Arsenije ÀÀÀ Crnojevi}, Beograd, 1906, 20. 18. J. Tomi}, Crna Gora za morejskog rata, Beograd, 1907, 42. 19. Nav. dj., 311.

239

angaòvawe Crnogoraca u borbi sa Osmanlijama.20 Ono {to su Crnogorci dugo traìli i o~ekivali, najzad im se i ispunilo. Poslije uspjeha u Dalmaciji, Mle~ani su rije{ili da likvidiraju osmansko upori{te Herceg Novi, koji im je svojim strate{kim poloàjem bio kost u grlu. Poslije priprema u bazi na Hvaru, oko 6000 mleta~kih vojnika, i oko 150 ratnih i trgova~kih brodova napalo je na Novi. On je oslobo|en 30. septembra 1687. godine. U napadu na Novi u~estvovalo je oko 2000 dalmatinskih uskoka, Bokeqi i oko 300 Crnogoraca. Crnogorci su se najvi{e i istakli, razbiv{i vojsku bosanskog vezira Husein Topal-pa{e, koja je do{la opsa|enima u pomo}.21 Na po~etku operacije za oslobo|ewe Herceg Novog, iz Hercegovine je sa nekoliko porodica do{ao Mle~anima u pomo} mitropolit Savatije Qubibrati}, i naselio se u Toploj. Sa ovim doseqenicima Savatije je kasnije u~estvovao u nizu bojeva sa Osmanlijama.22 Oslobo|ewe Herceg Novog imalo je velikog odjeka za u~vr{}ivawe saradwe Crnogoraca i Hercegovaca sa Mle~anima, i zna~ajno ih ohrabrilo. Ono }e naro~ito podsta}i migracije stanovni{tva iz Hercegovine u novski kraj. Poslije toga Sulejman-pa{a je napao na Katunsku nahiju. Dopro je do Cuca, ]ekli}a, Bjelica, Zalaza i Wegu{a, i popalio mno{tvo ku}a. Katuwanima je ipak uspjelo da ga suzbiju uz osjetne gubitke.23 Veliki udarac Sulejman-pa{i zadali su i Ku~i 20. marta 1688. godine, kada su potukli wegovu vojsku od oko 7000 vojnika. Sulejman-pa{ina vojska imala je 1500 poginulih, a zarobqeno je hiqadu pu{aka i 200 kowa. Ku~ki glavari su potom slavodobitno oti{li u Kotor kod Mle~ana, i odnijeli devet zaplijewenih zastava. Poslije toga ku~ki vojvoda Ivan pisao je kotorskom vlastelinu Bolici: „Turke pobismo i u~ini se juna{tvo kakvo se nije u~inilo ni na Kosovo.“24 Pobjeda Ku~a imala je velikog odjeka u drugim br|anskim plemenima i me|u Nik{i}ima. Na osnovu niza kontakata izme|u vladike Visariona i Mle~ana, a pod opasno{}u novog Sulejman-pa{inog napada na Crnu Goru, Mle~ani su uputili jedan odred na Cetiwe. Precizno se ne mogu prema izvorima odrediti mleta~ke snage koje su iza{le na 20. Nav. dj., 51-53. 21. Kao nap. 10, str. 180. 22. Slavko Miju{kovi}, Jedan dokument o u~estvovawu mitropolita Savatija Qubibrati}a u bitkama morejskog rata, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 266-267. 23. Il Montenegro de relazioni dei provveditori veneti (1687-1735), Roma, 1896, 3-4. 24. Nav. dj., 25-26.

240

Cetiwe. One su bile pod vo|stvom Ivana Bolice i nadintendanta Perinija. To je bio jedan bataqon klasi~nih Italijana, 500 prekomoraca i odred hajduka. Pomognut Crnogorcima, ovaj odred je razbio Sulejman-pa{ine snage koje su prodrle do Ozrini}a (êva).25 Ovi uspjesi imali su odjeka i na mleta~ko usmjeravawe ka Hercegovini. Mle~ani prodiru u ovu oblast. Tokom austro-mleta~kog rata sa Osmanlijama, do{lo je do surewivosti Austrije i Mle~ana, naro~ito po pitawu budu}e podjele teritorija u slu~aju istjerivawa Osmanlija. U sve to bio je uvu~en i srpski patrijarh Arsenije ârnojevi}. Spona mleta~ke saradwe sa patrijarhom bio je upravo crnogorski vladika Visarion, kao izrazito promleta~ki ~ovjek. Istraìva~i nijesu uspjeli da utvrde kada je patrijarh stigao u Crnu Goru? U svakom slu~aju on je 12. septembra 1689. godine pisao nadbiskupu Zmajevi}u da zahvaquje Bogu {to se izbavio od Osmanlija. Na osnovu mleta~kih izvora vidi se da je prvo boravio u Ku~ima, gdje je zaprijetio prokletstvom svakom onom ko bi se stavio pod komandu Osmanlija. Potom je oti{ao u Nik{i}e. Patrijarh je svuda upu}ivao poziv narodu da se stavi na raspoloèwe Mle~anima.26 O~igledno da Austrijancima nije odgovaralo patrijarhovo agitovawe u korist Mle~ana. îm su saznali za wegov boravak u Crnoj Gori, oni su mu uputili kapetana Petra Sokolovi}a, rodom Srbina, sa manifestom grofa Badenskog srpskom narodu. Badenski je li~no pozvao patrijarha da pozove narod na ustanak. Ova pisma patrijarh je dostavio Mle~anima.27 Sokolovi} se ubrzo pojavio u okolini Nik{i}a, i po~eo pozivati narod da se stavi pod zastavu be~kog cara. Ovo je zbunilo narod i glavare. On je ~ak zaprijetio patrijarhu da }e ako se ne pridruì caru pro}i isto kao da je osmanski saradnik. Sve to bilo je u duhu manifesta grofa Badenskog, koji je stavio do znawa, da }e svak onaj ko se ne prudruì Austriji biti smatran kao Osmanlija ili Tatarin. Kada su Austrijanci doprli do Prizrena i Pe}i, pozvali su patrijarha da se vrati nazad, uz prijetwe da }e postaviti novog, ukoliko to Arsenije ne u~ini.28 U ovom vremenu javqa se i aktivnost hercegova~kog mitropolita, koji je po nagovoru generalnog mleta~kog providura oti{ao 25. Nav. dj., 34-36. 26. Kao nap. 17, str. 40-42. 27. Kao nap. 23., str. 52-53; Kao nap. 17, str. 37. 28. Kao nap. 17, str. 37, 46.

241

u Nik{i}e, i tu ugovorio sastanak sa patrijarhom u Kotoru. Austrijski rezident u Dubrovniku Koradini, tako|e je preko hercegova~kog mitropolita uspostavio kontakt sa patrijarhom, zahtijevaju}i da se sastanu. Patrijarh mu je sredinom novembra 1688. godine odgovorio sa Cetiwa da prihvata sastanak. Do oba sastanka me|utim nije do{lo, iako je patrijarh imao korespodenciju sa obje strane. Pritisnut prijetwama Austrijanaca da se vrati, patrijharh je to i u~inio. Po povratku u Pe}, patrijarh je potpuno stao na stranu Austrije, pa ~ak je uputio poziv crnogorskim, br|anskim i hercegova~kim plemenima da se pridruè austrijskoj vojsci.29 Vrlo brzo patrijarh je pozvao vladiku Visariona u Pe}. To se nije nimalo dopalo Mle~anima. Visarion je odlu~io da po|e, iako ga je mleta~ki funkcioner Bolica odvra}ao.30 Uskoro je me|utim do{lo do sloma austrijske ofanzive. Austrijska vojska po~ela je da se povla~i u neredu. Sa wom se povla~io i patrijarh Arsenije ârnojevi} sa mno{tvom sve{tenstva i naroda. U isto vrijeme od Kosova do Bijelog Poqa izbila je kuga. Tako je otpala opcija eventualnog stavqawa vladike Visariona pod austrijski uticaj. Austrija i Mleta~ka Republika suvi{e su rano po~ele trvewa oko teritorija, dok jo{ istjerivawe Osmanlija na Balkanu nije bilo zavr{eno. Mleta~ka posada po izlasku na Cetiwe, nije predstavqala ve}u garanciju bezbjednosti Crnogoraca, niti pokreta~a novih akcija protiv Osmanlija. âk {ta vi{e, zapala je u letargiju i neaktivnost. Ova prili~no {arolika postaja, sastavqena od prekomoraca, Italijana, Bokeqa, Crnogoraca i Br|ana bila je slabo organizovana, i nevoqna za borbu, tako da su po~ela i dezerterstva. Samo u no}i 13. jula 1689. godine iz ~ete od 95 qudi pobjeglo je 44.31 Da bi aktivirao ovu posadu, sa prido{lim snagama, u ukupnoj ja~ini od oko hiqadu vojnika, mleta~ki guvernadur u Crnoj Gori Zano Grbi~i} krajem jula napao je na Bar. Ovo je me|utim bio samo demonstrativni napad, koji nije imao ve}eg rezultata, sem {to je skadarskog Sulejman-pa{u naveo da krene na Crnu Goru.32 Poslije niza mawih sukoba sa Sulejman-pa{om, u kojima je on popalio Crmnicu u drugoj polovini avgusta 1689. godine, Crnogorci su su se sukobili u Komanima sa podgori~kim kapetanom Mehmed-agom Parmakovi}em 23. maja 1691. godine, i te{ko ga pora29. Nav. dj., 59-60. 30. Kao npr., 23, str. 55-56. 31. Nav. dj., 48. 32. Kao nap. 18, str. 132-133. 242

zili. Novi prodor Sulejman-pa{e na Crnu Goru odbijen je u julu iste godine. Sqede}e 1692. godine umro je vladika Visarion Borilovi} poslije duge i te{ke bolesti. Poslije vi{emjese~nih priprema, Sulejman-pa{a je 12. septembra 1692. godine krenuo iz Skadra na Crnu Goru. Wegov ciq bio je direktno Cetiwe. Poslije o{trih borbi, u kojima je u svoju vojsku nasilno uveo i Ku~e i Klimente, on je 25. septembra izbio na cetiwsko poqe. Sa druge strane, iz Kotora je sa odre|enim snagama prispio providur Eriko. Poslije kratkotrajne borbe, mleta~ka posada bila je opkoqena u reonu manastira. Potpuno demoralisana, ona je bila spremna na predaju, koju joj je ponudio Sulejman-pa{a. Sklopqen je ~ak ugovor od jedanaest ta~aka o predaji. Prvom ta~kom bilo je predvi|eno da se mjesto Cetiwe sru{i, a da se manastir i crkva sa kalu|erima ostave u miran posjed. Posqedwom ta~kom pa{a se obavezao da }e dati amnestiju svima koji su protiv wega do tada u reonu Cetiwa bilo {ta radili.33 Iako su se naizgled ovim ugovorom mnogo brinuli o poloàju Crnogoraca i wihovog manastira, Mle~ani su postupili krajwe nevite{ki i podmuklo. Ostavili su barut da gori. Kad su ve} oti{li, a grupa Osmanlija u{la u manastir, do{lo je do eksplozije. U woj je manastir potpuno uni{ten, a prema raspoloìvim izvorima, ubijeno je od 100-300 osmanskih vojnika.34 Pa{a se svega nekoliko dana zadrào na Cetiwu. Nije globio narod ni palio ku}e, drè}i se svoje obaveze iz ugovora, sem {to je uzeo taoce. Sredinom maja 1694. godine crnogorski glavari i Zbor izabrali su za novog vladiku Savatija. Minirawe manastira i povla~ewe Mle~ana sa Cetiwa, ostavili su mu~an utisak na Crnogorce. Prvo, pokazali su da Mle~ani su{tinski ne mogu da za{tite Crnu Goru iako su Crnogorci Republici izjavili lojalnost. Te{ko je primqeno i minirawe manastira, kao ~in nepo{tovawa crnogorske vjere. Od tada crnogorsko-mleta~ki odnosi dolaze u kriznu fazu. Iako su poslije odre|enog vremena kontakti nastavqeni, prakti~no u Crnoj Gori i Brdima nema zna~ajnijih akcija protiv Osmanlija. Sa druge strane, Mle~ani su zabiqeìli ozbiqne uspjehe u Hercvegovini, i ovladali wenim znatnim dijelom. Morejski rat okon~an je pregovorima u Karlovcu, a mirovni ugovor potpisan je 26. januara 1699. godine u 32 ~lana. Ovim ratom Mleta~ka Republika izgubila je ve}inu tekovina svojih ratnih uspjeha. Izgubila je potpuno Hercegovinu. Istina, ona je zaokruìla posjede u Boki. Dobila je Ledenice i Herceg Novi. No, u po33. Kao nap. 23, str. 91-94. 34. Nav. dj., 94-97. 243

sjedu osmanske dràve ostali su Grbaq, Pobori, Maine i Braji}i. Kada je kona~no Hercegovina 1701. godine bila evakuisana od mleta~kih postaja, za wima je u Boku nagrnulo i mno{tvo naroda. Slobodno se moè re}i, da je morejski rat izazvao dramati~ne migracije srpskog stanovni{tva iz Hercegovine u Boku. Iz Trebiwa, Popova Poqa i Zubaca tada je u Boku pre{lo 208 porodica sa 1530 stanovnika. Ove porodice i stanovni{tvo, sa ugra|enim elementima plemenske organizacije, ve} u prvoj polovini HÁÀÀÀ vijeka nadja~a}e dotada{we domicilno pravoslavno boke{ko stanovni{tvo. Morejski rat je definitivno pokazao ve} u~vr{}enu instituciju teokreatije u Crnoj Gori, kroz li~nosti vladika Ruvima, a jo{ vi{e Visariona. Visarion se pojavquje kao centralna li~nost Crne Gore. On okupqa crnogorska, a dijelom i br|anska plemena za borbu sa Osmanlijama. Posrednik je sa Mle~anima, koji u wemu vide centralnu li~nost za vrbovawe Crnogoraca i Br|ana za borbu sa Osmanlijama. Ta relacija se produàva ka srpskom patrijarhu Arseniju. Istina, Visarion jo{ nema operativna svojstva strogo izraène politi~ke i vojne li~nosti, kakve }e imati wegovi nasqednici. Cetiwski manastir i Cetiwe kao sjedi{te Mitropolije, tako|e definitvno postaju sredi{we mjesto Crne Gore i wena matica. U sjenci svih ovih doga|aja, desio se za ne samo istoriju Crne Gore, nego i uè istoriju wene Mitropolije vanredan doga|aj - izbor za novog vladiku Danila [}ep~evi}a Petrovi}a sa Wegu{a 1697. godine. Od tada po~iwe jedna nova epoha u istoriji Crne Gore i wene Mitropolije, koja }e teokratiju potpuno uobli~iti i dovesti je do vrhunca. Proces islamizacije po~eo je na~iwati Crnu Goru ve} od stvarawa àbqa~kog sanxaka na ~elu sa Skender-begom Crnojevi}em. Zalet je dobio i stavqawem Ulciwa i Bara pod osmansku vlast 1571. godine, a tako|e i Herceg Novog i Risna. Idu}i linijom od Skadra, preko @abqaka i Podgorice, ka Hercegovini, pa opet ka Herceg Novom, ovaj proces je u vidu potkovice sve vi{e po~eo stezati Crnu Goru. Po~etkom HÁÀÀÀ vijeka on je intenzivno po~eo zahvatati i samu Crnu Goru. Na~eo je i samo weno jezgro Cetiwe sa okolnim selima i plemenima. Stoga se vladika Danilo na{ao pred velikim izazovom i dilemama. Doma}i islamizirani Crnogorci, tzv. poturice, postajali su sve o~iglednija {teta Crnoj Gori. Oni nijesu bili udaqene Osmanlije, koje su s vremena na vrijeme prodirale u Crnu Goru i potom odlazile iz we. Predstavqali su svakodnevni ìvot, a nerijetko samo jo{ uvijek prvu ili drugu islamizoranu generaciju ro|aka, kom{ija, kumova 244

i seqana. Rat sa wima zato je bio teì. Predstavqao je svakodnevnicu, a i ustezawe zbog navedenih obzira. Vladici Danilu postalo je jasno da ako se poturice ne neutralizuju, za odre|eno vrijeme }e Crnu Goru preplaviti ovaj proces, i potpuno izmijeniti wen ne samo vjerski nego i civilizacijski identitet. Sukob sa wima bio je dakle neizbjeàn. Crnogorcima je u ovaj sukob bilo jo{ teè u}i, i jer su bili svjesni da iza poturica stoje jake osmanske vlasti. Sa druge strane, poslije morejskog rata uvjerili su se da od Mle~ana ne mogu ra~unati na bilo kakvu ozbiqniju pomo}. Izu~avawe doga|aja zvanog „istraga poturica“ oteàno je zbog ~iwenice, da o wemu sem jednog zapisa vladike Danila nema primarnih, tj. savremenih izvora. I ovaj izvor tako|e nije sa~uvan u originalu, nego u prepisu, mada je te{ko sumwati u vjerodostojnost ovog prepisa.35 Po ovom zapisu, istraga je te{ko zapo~iwala. Vladika Danilo je ~ak izvjesne glavare morao i da potkupi. Oni su dva puta obe}avali da }e krenuti na poturice ali su iznevjerili. Prave}i komparaciju podataka sa ovim izvorom, ali i sa narodnom tradicijom, koja je opet na razne na~ine po~ela da se biqeì od kraja HÁÀÀÀ vijeka, prvi su na poturice udarili ~etiri (u nekim izvorima pet) brata Martinovi}a iz Bajica, i Vuk Borilovi}, ro|ak vladike Visariona. Oni su to tek uradili kada im je vladika dao na raspolagawe svoje momke (prakti~no tjelohraniteqe) Vu~ka Wegu{a, Stani{u Velestovca i Marka Dupiqanina. Me|u istori~arima ve} decenijama postoje rasprave da li je istraga poturica bila jedan doga|aj sna`nog zamaha (neke vrste crnogorske vartolomejske no}i), i na teritoriji ~itave Crne Gore, ili se radilo o procesu koji je trajao vi{e godina, sa nizom mawih okr{aja? Ova dilema uslovila je i novu, kako vremenski locirati ovaj doga|aj? Sude}i po jedinom sa~uvanom savremenom izvoru, ovaj doga|aj po~eo je na Boì} 1707. godine. Neki istori~ari ga me|utim vezuju sa 1709, ili prave raspon wegovog trajawa od 1707. do 1709. godine. Ima i takvih koji ga produàvaju i do 1711. godine. U svakom slu~aju, ovaj doga|aj jo{ jednom potvr|uje, da je u to vrijeme teokratija u Crnoj Gori ve} sna`no uzela maha. Istraga poturica moè se tuma~iti sa stanovi{ta istorijske nauke kao dvojak doga|aj. Ona je najprije imala politi~ki, pa ~ak i karakter embriona dràvne emancipacije. Nikako se naravno ne moè odbaciti i ~isto vjerski motiv (vjerski rat), odnosno 35. Jevto Milovi}, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1672), Cetiwe, 1956, 17-18. 245

motiv uni{tewa vjere koja se ukorijenila kao posqedica osmanskog osvajawa. Crnogorci su nesumwivo ovim doga|ajem sa pravom {titili svoj etni~ki, vjerski i teritorijalni identitet, a mo`da ~ak i dràvni, s obzirom na jo{ uvijek jako razvijenu svijest tradicije srpske sredwovjekovne dràve, i wenog relikta u obliku feudalne tvorevine Crnojevi}a (Ivanbegovine). Vaàn segment teokratije u Crnoj Gori, i wenog potpunog u~vr{}ewa, ogleda se i u spoqwoj politici, koju vode cetiwske vladike. Ve} u drugoj polovini HÁÀÀ vijeka ova karakteristika teokratije moè se sasvim izvjesno uo~iti, a vrhunac dobija aktivno{}u vladike Visariona Borilovi}a. On predstavqa stavove Crne Gore i pred Osmanlijama i pred Mle~anima, a ima izvjesne kontakte i sa Austrijom. Ove dràve opet se preko wega radi ostvarewa svojih interesa, kao kqu~noj li~nosti obra}aju Crnogorcima, u zna~ajnom dijelu Br|anima, a nerijetko i Hercegovcima (iako oni imaju svoga vladiku). Me|utim, do vladike Danila ovaj dijapazon teokratije bio je prili~no sku~en. Wegove najdaqe relacije bile su Pe} i srpski patrijarh, lokalni sanxak-begovi (uglavnom skadarski), Mle~ani u Kotoru, a ponekad i Dubrov~ani. Epohalni preokret u istoriji Crne Gore sa dolaskom na vladi~anski poloàj Danila Petrovi}a, u jo{ jednom segmentu predstavqa i povezivawe sa jednom novom dràvom, Crnogorcima uglavnom nepoznatom. To je bila Rusija. Od dolaska na carski presto Petra Velikoga, Rusija je ubrzanim koracima grabila ka poloàju i statusu velike sile. Do tada udaqeno, i na ivici evropskog kontinenta smje{teno i izolovano carstvo, upli}e se u tokove velikih evropskih zbivawa, i zna~ajno uti~e na wih. Penetracija ruskih dràvnih i civilizacijskih interesa na Balkanu, zapravo po~iwe sa Crnom Gorom. Sa druge strane, Crna Gora u venecijanskoj republici nikada nije mogla na}i istinskog i iskrenog prijateqa, pokroviteqa i za{titnika. Ova su{tinski civilizacijski strana dràva Crnoj Gori, kao neslovenska i rimokatoli~ka, nikada nije u Crnoj Gori gledala svoju istinitu interesnu sveru. Mnogo puta do tada, Crnogorci su se uvjerili, da u woj ne mogu na}i istinskog pokroviteqa i za{titnika. Kada je 1710. godine Rusija zaratila sa Osmanskim Carstvom, car Petar Veliki obratio se balkanskim hri{}anima za pomo}. U Crnu Goru poslao je po savjetu grofa Save Vladislavi}a, ina~e rodom Hercegovca, pukovnika Mihaila Milorodavi}a, kao i kapetana Ivana Luka~evi}a, rodom iz Podgorice. Po~etkom juna 1711. godine, Miloradovi} se iskrcao u Grbqu i pozvao Grbqane u borbu protiv Osmanlija, {to su ovi odu{evqeno prihvatili. Potom se Miloradovi} uputio na Cetiwe, gdje se sreo sa vladi246

kom Danilom. Ve} u julu u ku}i vladike Danila na Lov}enu, odràno je savjetovawe 24 najuglednija crnogorska glavara, kojom prilikom je odlu~eno da se ide na ustanak, ~im stigne vijest o nekoj ruskoj pobjedi. U me|uvremenu, na Cetiwe su se sjatile brojne delegacije br|anskih plemena i Hercegovine. Na rusku pobjedu nije se ni ~ekalo. Ustanici iz Crne Gore, Brda i Hercegovine napali su na Grahovo, Trebiwe, Gacko, Nik{i}, i Spu`. Ove akcije me|utim nijesu dale zna~ajnijih rezultata. Dok su one trajale, Rusi su bili poraèni na Prutu, i potpisali su mir 12. jula. Za ovaj ruski poraz u Crnoj Gori se jo{ nije znalo, a i kada se saznalo, bilo je to preko Mle~ana, u {ta Crnogorci u prvi mah nijesu vjerovali. Mle~ani i Dubrov~ani nerado su primili vijesti o dolasku ruske delegacije u Crnu Goru, i uop{te pokretu tamo{wih plemena protiv Osmanlija. Naro~ito su Mle~ani smatrali Crnu Goru, Brda i djelove Hercegovine svojom interesnom sverom. Budu}i nesposobni da vojni~ki za{tite Crne Goru, a {to su pokazali i u morejskom ratu, oni su èqeli da im ona kao stalno nemirna provincija, bude tampon zona prema Osmanlijama.36 Aktivnosti crnogorskih ~eta nastavile su se i tokom prve polovine 1712. godine, naro~ito od proqe}a. Stoga je u Carigradu odlu~eno da se Crna Gora vojni~ki potu~e i kazni, kao i da se uspostavi potpuna kontrola vlasti na ovom prostoru, izme|u ostaloga, i {to }e se sru{iti manastir na Cetiwu. Vladiku Danila i pukovnika Miloradovi}a svakako je trebalo uhvatiti. Vo|a pohoda bio je Ahmet-pa{a, koje je po~etkom jula 1712. godine prodro u Crnu Goru, i i{ao linijom od Podgorice preko Qe{anske na Katunsku nahiju i Cetiwe. Jedan od bitnih detaqa ovih doga|aja je i pitawe boja na Carevom lazu. Nesporno je da je pa{a na kraju prodro na Cetiwe i spalio manastir. Tu se zadrào nekoliko dana i krenuo nazad za Podgoricu. I prilikom prolaska ka Cetiwu, i povratka od wega, pa{ine snage imale su velike gubitke. Narodna tradicija i kasniji izvori, naro~ito o bitci na Carevu lazu, izme|u ostaloga i u istorijama Crne Gore od mitropolita Vasilija i Petra À, dovodili su broj osmanskih snaga koje su napadale Crne Goru, i wihove gubitke na Carevu lazu do fantasti~nih razmjera. Boj na Carevu lazu odigrao se 17. jula 1712. godine. U istoriografiji su povodom ovoga pitawa razvijene ozbiqne polemike, da li je do ovoga boja na tome mjestu uop{te do{lo, tj. da li se na tome mjestu odigrala klasi~na bitka, ili vi36. Kao nap. 10, str. 252-254.

247

{e mawih bojeva u {irem reonu ove lokacije, a izme|u ostaloga i na woj. Vojno-topografski gledano, na ovom mjestu nemogu}e je koncetrisati ve}u vojnu grupaciju za borbu. Radi se o brdovitom i te{ko prohodnom kra{kom terenu. U svakom slu~aju, o~igledno je da se ve}ina crnogorske vojske u reonu ovoga lokaliteta sukobila sa jednim ili nekolika osmanska odreda, i te{ko ih porazila. Stoga se od tada naziv ovog mjesta moè i prevesti sa „le{evi (lazine) careve vojske“ - Carev laz.37 Rat izme|u Rusije i osmanske dràve obnovqen je sredinom novembra istre goidine. Vladika Danilo je i ovoga puta agitovao me|u Crnogorcima da se aktivnije ukqu~e u borbe sa Osmanlijama. Me|utim, ovoga puta nije bilo ve}ih akcija. âk se i vladika Danilo tajno sastao sa izaslanikom novog skadarskog sanxak-bega Haxi-Mehmeda Huseinom, u novembru 1713. godine i vodio pregovore u Virpazaru.38 Poslije neuspjeha ovih pregovora, u Carigradu je odlu~eno da se Crna Gora potpuno suzbije. Po~etkom oktobra 1714. godine bosanski vezir Numan-pa{a ]uprili} je sa oko 30.000 vojnika napao Crnu Goru, a prvenstveno Katunsku nahiju. I pored èstokog otpora Katuwana zauzeo je Ozrini}e (êvo), Wegu{e i Cetiwe, i do{ao do same granice iznad Boke. Mleta~ka Republika je na svaki na~in nastojala da zadrì neutralan status. Postavila je niz straà na granici, koje su spre~avale Crnogorce da pobjegnu na mleta~ku teritoriju. Ipak jedan dio naroda i vladika Danilo uspjeli su da se prebace u Boku. Odredi Numanpa{e krstarili su po terenu, palili dobra i ku}e, ubijali ili odvodili neja~ u ropstvo. Uop{te u istoriji Crne Gore, Numan-pa{in pohod ra~unao se kao najgori po wu.39 Osmanska dràva dugo je po svr{etku morejskog rata vrebala priliku da opet zarati sa Mle~anima. Kao povod joj je posluìlo primawe crnogorskih izbjeglica. Numan-pa{a je odlu~no zahtijevao od Mle~ana da crnogorske izbjeglice u Boki izru~e, {to su oni odbili. Ve} sredinom decembra 1714. godine Osmansko Carstvo zaratilo je sa Mle~anima. Pred Mle~anima se na{ao teàk 37. Jovan Tomi}, Turski pohod na Crnu Goru 1712. godine, Glas SKA, kw. XCVI, Beograd, 1920, 171-172; Nikola Vuk~evi}, Pitawe boja na Carevom lazu, Beograd, 1968; Du{an Vuksan, Bitka na Carevom lazu, Zapisi, kw. V, sv. 3, Cetiwe, septembar 1929, 129-134. 38. Slavko Miju{kovi}, Doga|aji u Crnoj Gori od pojave Miloradovi}a do Numan-pa{inog pohoda (1711-1714), Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 205. 39. Jovan Tomi}, Pohod Numan-pa{e ]uprili}a na Crnu Goru 1714, Glas SKA, Beograd, 1921, 87-96. 248

zadatak da Crnogorce opet aktiviraju za borbu. U istom smislu bilo je aktivirawe Br|ana i Hercegovaca. Crnogorske izbjeglice u Boki jedva su do~ekale po~etak rata i opet krenule u akciju. Mle~ani su ubacili i svoje odrede sa Crnogorcima u Hercegovinu. U jednom takvom sukobu poginuo je poznati crnogorski junak Vuk Mi}unovi} u qeto 1715. godine pred Trebiwem. Poslije Numan-pa{inog pohoda vladika Danilo oti{ao je u Rusiju. Bio je u Be~u, i odatle krenuo u Rusiju krajem 1714. godine. Vladika je u Rusiji boravio nekoliko mjeseci. Bio je primqen i kod Petra Velikog. Dobio je pomo} od 13.400 rubaqa i 2.000 ~ervonaca. Date su mu i dvije carske gramate. Wima se Crna Gora obavezala da }e u slu~aju rusko-osmanskog rata zaratiti sa osmanskom dràvom, „po jedinovjeriju i jedinojazi~iju“ sa Rusijom. Danilo se potom uputio nazad u Be~, gdje se sreo sa princom Eugenom Savojskim, i izloìo mu svoja vi|ewa borbe sa Osmanlijama. U me|uvremenu je i Austrija u{la u rat sa Osmanskim Carstvom. U Crnu Goru vladika Danilo vratio se sredinom aprila 1716. godine. Smjestio se u manastiru Mainama kod Budve, na mleta~koj teritoriji. I pored kontakata sa Rusijom i Austrijom, vladika Danilo se po povratku, poslije izvjesnog dvoumqewa opet okrenuo Mle~anima. Po~etkom septembra 1717. godine, on se u Herceg Novom sastao sa mleta~kim generalnim providurom. Novim sastankom krajem mjeseca u Kotoru, konkretizovana je crnogorsko-mleta~ka saradwa u vidu napada na Bar. Do napada je do{lo sredinom oktobra, i u wemu je u~estvovalo oko 1.200 Crnogoraca. Vladika Danilo je u napadu pokazao i veliko li~no juna{tvo. Napad je me|utim bio odbijen. On je imao mnogo ve}i politi~ki nego vojni zna~aj.40 Ideja vladike Danila bila je da Crnu Goru uvrsti u mleta~ki dràvni suverenitet poslije rata, i da sebi potpuno osigura vjerska prava nad pravoslavnima u Boki. Stoga se on u aprilu 1718. godine uputio sa predstavnicima Crmni~ke i Rije~ke nahije u Veneciju, po{to oni nijesu ranije kao Katunska nahija primqeni pod okriqe Republike. Kada je vladika stigao u Split, generalni providur nije mu dao dozvolu da nastavi daqe, ve} je samo propustio predstavnike Crmni~ke i Rije~ke nahije. Wima je dukalom od 7. maja potvr|en prijem pod okriqe Republike.41 Mleta~ko-austro-osmanski rat okon~an je mirom u Poàrevcu 21. juna 1718. godine. Po wemu, Mleta~ka Republika dobila je 40. Kao nap. 10, str. 268-273; Milo{ Milo{evi}, Oko poku{aja osvajawa Bara i Ulciwa 1717 i 1718. godine, Istoriski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 4, Titograd, 1960, 788-795. 41. Kao nap. 10, str. 274. 249

Grbaq, Majine, Pobore i Braji}e, a sjeverno od Risna Krivo{ije, Uble i Ledenice. Ove teritorije ra~unale su se do tada kao crnogorske. Tako su Crnogorci u ovome mleta~kom teritorijalnom pro{irewu vidjeli uzurpaciju svoje teritorije, koja se do tada ra~unala kao peta crnogorska nahija. Bez obzira na ranije mleta~ke dukale, Crna Gora je ostala sastavni dio osmanske dràve. Ovim ratom okon~ana je gotovo dvovjekovna saradwa Crne Gore i Mleta~ke Republike. Ve} koncem HÁÀÀ vijeka u ju`noslovenskom dijelu Balkana, a osobito srpskim teritorijama, kao bitan faktor de{avawa pojavquje se najprije Austrija, a potom i Rusija. To su bile nove sile, ~ija mo} ubrzano istiskuje mleta~ki uticaj na jadransko primorje, a naro~ito wegovu zale|inu. Poslije ovoga rata, Mleta~ka Republika u narednim decenijama ubrzano grabi ka nemo}i, dràvnom posrnu}u i anahronizmu. Bila je nemo}na za bilo kakva ve}a pregnu}a. Uostalom, krajem HÁÀÀÀ vijeka ona }e kao dràva nestati sa istorijske pozornice. Od ovog rata Crna Gora sve vi{e svoju spoqwu politiku bazira u osloncu na Rusiju i Austriju. Istina, veze sa Mleta~kom Republikom, odnosno wenim posjedima u Boki bi}e i daqe intenzivne, ali bez ve}ih pregnu}a i realizacije. Jo{ jedna u nizu ~iwenica, koja potvr|uje izraènu viziju dràvne emancipacije vladike Danila, koja ga toliko pozitivno razlikuje od wegovih prethodnika, je i formirawe neke vrste zemaqskog suda. Ovo tijelo stvoreno je 1713. godine, i na wegovom ~elu bio je Vukadin Vukoti} sa êva. Imalo je dvanaest glavara.42 Ovoj ~iwenici treba dodati i jo{ jednu. Budno prate}i praksu pro{losti prije wega, on se ve} za ìvota postarao da vladi~anski poloàj poslije wegove smrti ne ostane upra`wen. Bio je svjestan svih te{ko}a koje su se u takvim situacijama de{avale po Crnu Goru i Crnogorce. Pored unutra{we anarhije i sukobqavawa, ovakve situacije bile su idealna prilika ne samo za mije{awe osmanskih i mleta~kih vlasti u personalna rje{ewa, nego i pe}kih patrijarha, koji su opet kao fanarioti bili pod uticajem tih osmanskih vlasti. Po samom okon~awu mleta~ko-austroosmanskog rata, po~etkom 1719. godine, Crnu Goru je posjetio pe}ki patrijarh Mojsije, i tom prilikom hirotonisao u episkopski ~in Danilovog sinovca Savu.43 Vladika Danilo upokojio se 1735. godine. Jo{ jedan detaq upotpuwuje crnogorsku teokreatiju toga doba, i svjedo~i o svoj 42. Kao nap. 23, str. 125. 43. Kao nap. 10, str. 287. 250

Danilovoj politi~koj i dràvnoj dalekovidosti. Pou~en iskustvima wegovih prethodnika, vidio je da su tokom vremena i oni bili podlo`ni ne samo uticajima stranih sila, nego se u nekim elementima rukovodili i svojim sitnim plemenskim i nahijskim interesima. Vladika Danilo obezbijedio je samim ~inom hirotonije za episkopa svoga sinovca Save dinasti~ku teokratiju, koja }e bezmnalo, po~ev od wega, trajati vijek i po u Crnoj Gori. Stoga se jo{ jednom moè konstatovati, da je li~nost i djelo vladike Danila, bilo od epohalnog zna~aja za istoriju Crne Gore. On je bio duhovni poglavar, diplomata, vojni rukovodioc, ~ak i li~ni junak i ratnik. U~estvovao je u nekoliko bojeva na ~elu Crnogoraca, i pokazao ne samo vojni~ki talenat, nego i li~no juna{tvo. Po narodnom predawu, u boju na Carevu lazu komandovao je centralnim dijelom crnogorske vojske i bio rawen. Iako u mona{koj odje}i i vladika, on je sebe doìvqavao kao svjetovnog vladara. Nesumwivo, svijest o odràwu tradicije srpske sredwovjekovne dràve, i wenog relikta Ivanbegovine, kod wega je bila ìva. Stoga se ne moè smatrati pretencioznim, niti plodom wegove uobraziqe, kada je sebe na jednom rukopisnom Jevan|equ darovanom manastiru De~ani, potpisao kao: „Danil vladika Cetiwski Wego{ vojevodi~ srpskoj zemqi.“44 U godini upokojewa vladike Danila Rusija je zaratila sa Osmanskim Carstvom. Povode}i se za obavezom potpisanom jo{ 1726. godine, Austrija je stala na stranu Rusije, i 14. jula 1737. godine objavila rat Osmanlijama. Ne{to ranije, 15. juna, austrijski car Karlo ÀÁ izdao je proklamaciju balkanskim hri{}anima da stupa u rat na strani Rusije, i pozvao ih da pomognu Rusiji i Austriji. U danima pred rat, Austrija je ve} uspostavila kontakte sa pe}kim patrijarhom Arsenijem ÀÁ [akabentom, radi angaòvawa Srba. Austrijski vojskovo|a feldmar{al Sekendorf, obratio se tako|e proglasom Srbima, iz logora kod Para}ina 19. jula. Povode}i se za ova dva proglasa, patrijarh Arsenije krenuo je sa glavarima: Vasojevi}a, Ku~a, Pipera, Bratonoì}a, Hota i Gruda u austrijski {tab u selu Te{i}u kod Ni{a, gdje je stigao 24. jula. Ve} nekoliko dana kasnije, austrijska vojska oslobodila je Ni{ i Novi Pazar. Ku~ki vojvoda Radowa Petrovi} podnio je Sekendorfu jedan memorandum, u kome je predloìo da Br|ani stupe u austrijsku vojsku kao pla}eni vojnici. 44. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀ, Beograd, 1903, br. 2606, 91.

251

U me|uvremenu je u ra{koj oblasti i Brdima buknuo ustanak protiv Osmanlija. Po povratku u Pe}, osmanske vlasti su uhapsile patrijarha. On je me|utim 8. avgusta pobjegao, i sklonio se u Vasojevi}e. Tu je okupio oko 3000 Br|ana i do{ao pred Novi Pazar, ali je zatekao praznu varo{, jer su austrijske trupe ve} odstupile. Patrijarh je zatim sa dijelom naroda krenuo za austrijskom vojskom. Ostatak br|anske vojske razmilio se po Bihoru i opqa~kao ga. Vojvoda Radowa Petrovi} oti{ao je u Ni{ kod Austrijanaca, gdje se zadrào nekoliko dana. Vra}aju}i se bolestan, i razo~aran u Austriju umro je u Starom Vlahu. Na samrtnoj posteqi napisao je pismo kotorskom plemi}u Nikoli Bolici, u kome je Mle~anima preporu~io svoga sina Iliju. Ubrzo su osmanske trupe 16. septembra 1737. godine povratile Ni{, {to je bila prekretnica u ratu.45 Rat je okon~an 1739. godine. On za Crnu Goru nije imao nikakvih terotorijalnih posqedica. Poslije okon~awa ovog rata, odnosi vladike Save sa Mle~anima bili su zategnuti. Razlog za to bilo je nekoliko pqa~ka{kih upada Crnogoraca u pograni~ne krajeve Boke. Mle~anima se nijesu svidjeli ni vladi~ini kontakti preko povjerenika, u ciqu vrbovawa Crnogoraca u regimentu napuqskog kraqa 1740. godine. Poslije nekoliko kontakata sa ruskim poslanikom u Carigradu Vi{wekovim, vladika Sava se odlu~io da ode u Rusiju po~etkom oktobra 1742. godine. Kupio je brodi} i otplovio do Zadra. Potom je i{ao na Rijeku, Qubqanu i Be~, a odatle u Rusiju. Dugo je putovao jer se usput zadràvao, te je u Petrograd stigao trek u aprilu 1743. godine. Tu je bio dobro primqen od krugova oko carice Jelisavete Petrovne. Ona je ukazom izdala obilatu pomo} Savi. Ispla}ene su sve ranije subvencije. Narodu Crne Gore data je stalna godi{wa pomo} od 3000 rubaqa, i vladici Savi jo{ hiqadu za putne tro{kove. Sem nov~ane pomo}i, i deklarativnih fraza u cari~inoj gramati od 21. maja 1744. godine, Rusija nije Crnoj Gori obe}avala nikakvu politi~ku podr{ku. No, vladika Sava je bio zadovoqan posjetom. Zbog zime, on je Petrograd napustio tek u maju 1744. godine. U oktobru iste godine stigao je u Zadar, gdje se sreo sa mleta~kim generalnim providurom Kverinijem. Put u Rusiju bio je Savin jedini zna~ajniji spoqwopoliti~ki potez. Od tada wegov ugled u Crnoj Gori slabi. 45. Mita Kosti}, Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 17371739. i seobe u Ugarsku, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. VÀÀ-VÀÀÀ, Skopqe, 1930, 208-220.

252

Dok je Sava boravio u Rusiji, zamjewivao ga je wegov bliski ro|ak arhimandrit Vasilije. Vasilije je bio su{ta suprotnost Savi. On je iskoristio Savino odsustvo, i sa grupom glavara se uputio u Zadar po~etkom aprila 1744. godine, gdje se sreo sa Kverinijem. Petnaestak dana kasnije obreo se i u Veneciji. Tu je mleta~kom Senatu uputio niz predstavki sa potpisima glavara, u kojima je traìo normalizaciju crnogorskog prisustva u Kotoru, plate za glavare, i predimenzionirano predstavqao svoj zna~aj u Crnoj Gori. Ve}inu ovih pisama i predstavki sam je pisao, pe~atio i falsifikovao potpise glavara. Ne{to od ovih zahtjeva Senat je i usvojio. Vasilije se vratio u Crnu Goru ne{to prije Save. Me|utim, ~im se Sava vratio izme|u wih je do{lo do ozbiqnih mimoilaèwa. Sava je mleta~kim vlastima Vasilija predstavio kao falsifikatora i uzurpatora. Wihov sukob podijelio je i glavare. Me|utim, zna~ajan dio glavara i naroda bio je uz Vasilija. Sava je ~ak uspio da u Rusiju preseli odre|eni broj Crnogoraca, hvale}i se Mle~anima da su to Vasilijeve pristalice. Uop{te, ve} tada je do{lo do ozbiqnog koncepcijskog razmimoilaèwa Save i Vasilija. Sava je bio prakti~ar i sitni interesxija. Glavni oslonac wegove spoqwe politike bila je mleta~ka vlast u Boki. Iako oronula, ova dràva je po wemu bila tu i uvijek pri ruci, iako Crnogorcima nije mogla obezbijediti ve}u podr{ku u borbi za slobodu. Bio je i pristalica krajwe popustqivosti prema Osmanlijama. Nije mu se ulazilo u sukobe sa wima.46 Prvi Vasilijev spoqwopoliti~ki istup bio je u Be~u 1850. Tu je dospio kao patrijarhov egzarh. Uputio je carici Mariji Tereziji jedan op{iran memorandum, u kome je htio da Crna Gora u|e u austrijsku interesnu sveru. Tipi~ne karakteristike teokratske uprave u Crnoj Gori, on je naveo time {to je wu predstavio kao republiku, i konstatovao: „Ovom republikom vlada wen mitropolit ne samo u crkvenim stvarima nego i u svjetovnim on postavqa zvawa.“47 Ovaj memorandum je me|utim ostao potpuno nezapaèn, zbog drugih problema u koje je upao vladika Vasilije. Vasilije je sredinom jula 1751. godine stigao u Zadar, a potom se vratio u Crnu Goru. Uop{te, wegov prvi me|unarodni istup u Austriji, istina pod ~isto crkvenim motivima, bio je potpuno neuspje{an. Po povratku u Crnu Goru ubje|ivao je vladiku Savu u neophodnost svoga odlaska u Rusiju. Kada je dobio preporuku Save i glava46. Kao nap. 10, str. 300-306. 47. Kao nap. 10, str. 327. 253

ra, to je i u~inio u proqe}e 1752. g. U Trstu ga je stigao serdar Stano Popov Stani{i}, pa su zajedno produìli u Be~. Vasiliju nije odgovarala Stanova pratwa, pa je nastojao da ga se otarasi. Stani{i}a je u Be~u primio car, a potom je on oti{ao u Rim, i vratio se u Veneciju. Tako je Vasilije stigao u Petrograd. Poslije kra}eg boravka tamo, po~etkom 1753. godine obreo se u Moskvi. Tu je mjesecima obilazio zna~ajne kancelarije ruske dràvne administracije, i napisao brojne predstavke. Upoznao je mno{tvo zna~ajnih li~nosti. Vrhunac wegovog boravka u Rusiji, bilo je to, da je sluìo slu`bu u dvorskoj crkvi u prisustvu carice Jelisavete i carevi}a Petra. Carica je ~ak primila pri~e{}e iz Vasilijevih ruku.48 Vasilijev boravak u Rusiji osta}e u sjenci doga|aja koji se upravo desio u tom boravku. Za istorijsku nauku u srpskom narodu, a osobito u Crnoj Gori, od velikog je zna~aja {to je on tu, tj. u Moskvi 1754. objavio istoriju Crne Gore. Bi}e to prva istorija Crne Gore uop{te. Su{tinski, ova istorija je zapravo bila jedan {iri memorandum, zasnovan na globalnim, u jednom odre|enom broju slu~ajeva ~ak ne samo istorijski nepotvr|enim, nego i neta~nim ~iwenicama. Zbog svega toga, ona ima relativno malu vrijednost kao istorijski rad. Kasnijim istori~arima vi{e je posluìla kao izvor. Sa zna~ajnim stepenom sigurnosti, mogu se uzeti ~iwenice za posqedwih stotinak godina. Bilo je to vrijeme u kome je bilo jo{ ìvih svjedoka doga|aja, ili makar je wima neko od wihovih o~eva i djedova interpretirao verzije tih doga|aja. Sve to zasnivalo se na vrlo ìvoj usmenoj tradiciji u Crnoj Gori. Ova istorija Vasilija Petrovi}a, zapravo je imala politi~ku namjenu. Ona je trebala da zainteresuje rusko javno mwewe za pomo} Crnoj Gori, i uzimawe Crne Gore pod pokroviteqstvo Rusije. U woj je Vasilije mnoge ~iwenice idealizovao.49 Ne pre{u{taju}i ni{ta slu~aju, Mle~ani su prvi odmah po objavqivawu preveli na italijanski jezik ovu istoriju. Tako je generalni mleta~ki providur za Dalmaciju Fran~esko Grimani bio porvi kriti~ar ove istorije. On je ocijenio da se radi o politi~kom memorandumu, zasnovanom na istorijskim ~iwenicama, da bi se zadobilo pokroviteqstvo Mleta~ke Republike i Rusije. Vasilijev savremenik, a jedno vrijeme i saborac iguman Teodosije Mrkojevi}, bio je mnogo kriti~niji od Grimanija. On je u nizu ~iwenica, potpuno opovrgao Vasilijeve tvrdwe u pomenutoj istoriji.50 48. Nav. dj., 328. 49. Vasilije Petrovi}, Istorija o êrnoj Gori, Moskva, 1754. 50. Jovan Tomi}, O istoriji Crne Gore crnogorskog mitropolita Vasilija Petrovi}a, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. 22, Beograd, 90-92.

254

U svakom slu~aju, Vasilijev boravak u Rusiji moè se smatrati uspje{nim. Dobio je novac za putne tro{kove i pomo} cetiwskom manastiru. Prilikom povratka svratio je u Be~, i bio primqen kod austrijskog cara. Potom je oti{ao na Trst i odatle u Crnu Goru, gdje do{ao sredinom septembra 1755. godine. Dok je Vasilije boravio u Rusiji, i vra}ao se u Crnu Goru, Sava je dvostruko djelovao. U nekoliko posjeta mleta~kim ~elnicima u Kotoru, sa ve}im brojem glavara izjavqivao je lojalnost Republici, za {ta su on i glavari bili obilato nagra|eni. Mle~anima je odgovaralo mirno stawe u Crnoj Gori prema osmanskim vlastima. Sa druge strane Sava je preko odabranih glavara imao ìve kontakte sa bosanskim vezirom. Vezir je ~as prijetio, ~as lijepo primao glavare. Traìo je hara~. Sava je bio spreman na velika popu{tawa u ciqu odràvawa mira. Savinu koncepciju potpuno je poremetio Vasilijev povratak. Iskrcao se 12. septembra 1754. godine u Budvi, i odmah produìo na Stawevi}e. Vasilije je odmah krenuo i u antimleta~ku, i u antiosmansku agitaciju. Potpuno pravilno uo~io je da je Mleta~ka Republika prevazi|ena, nemo}na i zastarela dràva, te da svako zna~ajnije oslawawe Crne Gore na wu, ne}e Crnoj Gori donijeti ve}u korist u borbi za svoju dràvnu emancipaciju. Ta emancipacija naravno nije mogla ni biti ostvarena ako bi se pla}ao hara~ Osmanlijama. Zato Mle~ani pribjegavaju i najradikalnijim poku{ajima u anulirawu Vasilija. Od kraja 1755. do novembra 1756. godine Inkvizitori su tri puta izdavali nalog za Vasilijevo trovawe, s obzirom da bi poku{aj direktnog atentata bio suvi{e o~igledan. Ovo djelo trebali su da sprovedu Domeniko Bubi} i Marko Kaànegra.51 Me|utim, Vasilije je bio oprezan. Zvani~no i formalno, i on je odràvao dobre odnose sa Mle~anima, ali je znao {ta se krije ispod te maske. Vasilije je svakako bio pod utiskom svoje posjete Rusiji. Pa`wu koja mu je tamo ukazana preuveli~avao je u svojoj uobraziqi. Pred Crnogorcima je htio da predstavi Rusiju kao glavnog partnera Crne Gore. Glavarima i narodu dijelio je obilato novac done{en iz Rusije. Htio je da Crnoj Gori prisajedini zale|inu u Boki koja je bila pod mleta~kom upravom, a prva odrednica u toj wegovoj politici bio je Grbaq. Glavno wegovo upori{te u tom kraju bio je guvernadur Petar Lazarevi} i wegov brat. Wih su Mle~ani ubr51. Jovan Tomi}, Crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} u Crnoj Gori po povratku iz Rusije (1754-1756), Glas SKA, kw. 88, Beograd, 67-73; J. Tomi}, Mleta~ki poku{aji trovawa mitropolita Vasilija Petrovi}a, Glas SKA, kw. 90, Beograd, 123. 255

zo uhapsili i utamni~ili. Zbog toga se Vasilije obra}ao mleta~kim vlastima i ruskim ambasadorima u Be~u i Carigradu.52 Rezultat Vasilijeve antiosmanske politike vidio se vrlo brzo. Kada su se osmanske hara~lije poslije Gospo|indana 1755. godine pojavile na Cetiwu, jedva su iznijele ìvu glavu. Bosanski vezir Haxi-Mehmed-pa{a Kukavica obratio se zbog toga Vasiliju pismom sa prijetwama, da }e ga na kolac nabiti. Vasilijev odgovor bio je {aqiv i cini~an, pa mu je napisao: „Razumjeh (kano ~ovjek ne bezuman) da u onoj kwizi nijesu ono tvoje istovetne rije~i, jer su odve} manite. More bit, da je tvoj pisar mimo tebe i mimo tvoji zapovijedi to u~inio, pa je napisa da on zapovijeda vjetru koji more da potopi qu|e.“53 Poslije niza peripetija, poku{aja vladike Vasilija da aktivira Bokeqe, nekoliko odrànih op{teplemenskih skup{tina, te pregovora sa Osmanlijama koji nijesu uspjeli, osmanski napad na Crnu Goru bio je neizbjeàn. U julu 1756. godine smijewen je bosanski vezir Mehmed-pa{a Kukavica, a na wegovo mjesto do{ao je ]amil Ahmet-pa{a. Poslije dugih priprema osmanska vojska krenula je na Crnu Goru. U tako te{koj situaciji, vladika Vasilije je 11. novembra 1756. godine, no}u, u pratwi igumana Teodosija Mrkojevi}a pobjegao iz Crne Gore. Bio je u smrtnoj opasnosti. Da su ga u tom bijegu uhvatili Mle~ani, vjerovatno bi ga ubili, ili ga predali Osmanlijama. Ovo je bila jedina, ali i velika mrqa vladike Vasilija u wegovoj politi~koj i duhovnoj biografiji. ]ehaja Ahmet-pa{e krenuo je od Nik{i}a i zauzeo êvo. Vojska iz Hercegovine pod komandom begova êngi}a i Qubovi}a do{la je u Cuce i uskoro se preko wih probila na êvo. Prilikom prodora, osmanska vojska je palila i pqa~kala. Pod no` je stavqeno sve {to je bilo strarije od osam godina. Crnogorska vojska pod komandom guvernadura Radowi}a hrabro se odupirala osmanskoj. Ki{a a zatim i snijeg ometali su osmansko napredovawe, koje je zaustavqeno u boju na Tomi}ima. Po jedinom autenti~nom izvoru, u ovom boju raweni su }ehaja i beg Qubovi}.54 Iako ovaj osmanski napad na Crnu Goru nije uspio, u nekoliko sastanaka izme|u osmanskih velikodostojnika i crnogorskih glavara, Crnogorci su se obavezali da }e pla}ati hara~. Sa druge strane bosanski vezir se obavezao da }e Crnogorcima biti dozvoqeno kretawe i trgovawe po gradovima na osmanskoj teritoriji. 52. Nav. dj., 138-139. 53. Kao nap. 35, str. 242. 54. Gligor Stanojevi}, Jedan dokument o crnogorsko-turskom ratu 1756. god, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 2, Titograd, 1960, 314-321. 256

Pobjegav{i iz Crne Gore, vladika Vasilije do{ao je u Rijeku. Tu je poslao niz predstavki ruskim velikodostojnicima. U to vrijeme u Trstu su boravili ruski oficiri Pu~kov i Stefan [arovi}, rodom Srbin, koji su se ubrzo povezali sa Vasilijem. Ovim susretom bi}e otvorena akcija preseqewa Crnogoraca u Rusiju. Ovom idejom vladika Vasilije se zanosio i prilikom svoje prve posjete Rusiji. Kako ova tema nije predmet izu~avawa ovog rada, to ne}e biti zna~ajnije razmatrana. U svakom slu~aju, poslije niza peripetija i pregovora, [arovi} se iskrcao u Pa{trovi}ima, i odveo u dva broda pod austrijskom ztastavom 140 Crnogoraca u Rusiju. Iseqenici su preko Trsta krenuli na Hrvatsku i Ugarsku, i potom dospjeli do Minska. Odatle su do{li u Kijev sredinom decembra 1757. godine, pa u Moskvu. Vladika Vasilije se preko Trsta u dru{tvu nekoliko crnogorskih glavara uputio za Be~, a odatle u septembru 1757. godine u Rusiju. U Kijevu je Vasilije ostao zbog bolesti, a u Petrograd je stigao po~etkom marta 1758. godine. Tu je po obi~aju uputio niz predstavki, molbi i memoranduma ruskim vladaju}im krugovima, a izme|u ostaloga ruskoj carici Jelisaveti Petrovnoj. One su se kao i do tada odnosile na poku{aje dobijawa pomo}i od Rusije, i uzimawa Crne Gore pod wen protektorat. Ta traèwa i{la su ponekad i do detaqa smije{ne banalnosti. Vasilije je naime dva puta bio primqen u audijenciju kod carice. Prvi put bilo je to u dru{tvu sa guvernadurom Radowi}em, koji je od carice traìo ni vi{e ni mawe, nego da mu izda potvrdu da je potomak cara Du{ana. Tome se Vasilije suprostavio, tvrde}i carici da je bratstvo Petrovi}a „od najstarijih vremena plemi}kog porijekla.” Carica je odbila Vasilijev zahtjev da Crnu Goru uzme pod svoju za{titu.55 Oba ova primjera me|utim, svjedo~e o dvijema nepobitnim ~iwenicama. U Crnoj Gori je jo{ uvijek bila ìva srpska nemawi}ka dràvna tradicija, i namjera da se ona nastavi preko tada{we Crne Gore. Drugi primjer me|u mnogima, svjedo~i o tada ve} uveliko ukorijewenoj teokratiji u Crnoj Gori. Ne moè ostati nezapaèno, da je ve} tada po~eo da se razvija antagonizam izme|u Petrovi}a i Radowi}a. U ovom periodu on je kulminaciju doìvio upravo u Rusiji. Grupa glavara prido{la tamo sa Vasilijem i guvernadurom, podijelila se u dva klana, i klevetala se i osporavala me|usobno. Sukob je donekle po Vasilija po{ao pozitivnim tokom kada je guvernadur Stano Radowi} i umro tamo 17. marta 1758. godine. No, sukob je nastavio guverna55. Kao nap. 10, str. 346-349. 257

durov brat \or|e. Za Vasilija je naro~ito oteèvaju}e djelovalo, {to se na \or|evu stranu svrstao wegov doju~era{wi najbliì saradnik iguman Teodosije Mrkojevi}.56 Su{tina Vasilijeve misije u Rusiji nije ostvarena. Kao i do tada, Rusija je odbila da uzme Crnu goru pod svoj protektorat. Istina, carica je odobrila Vasiliju li~no hiqadu rubaqa, a sve tro{kove puta crnogorske misije tako|e je snosila Rusija. Prilikom povratka, obreo se u Be~u u junu 1759. godine. Tu je posjetio mleta~kog ambasadora, koji mu je izdao paso{, ali je odbio da mu da preporuku za du`da, po{to je Vasilijeva namjera bila da ode u Veneciju. Iz Be~a je stigao u Trst, gdje mu se pridruìo Stefan Justinovi~ Pu~kov, i jedan inèwer, koji je u Crnoj Gori trebao da istraì rudna bogatstva.57 Vasilije je ve} ranije poslao poruku u Crnu Goru o svome povratku. Iskrcao se u blizini Budve 9. avgusta 1759. godine. Do~ekala ga je masa naroda uz {enluk iz pu{aka i kubura. U pompeznoj atmosveri, on i ruski delegat Pu~kov otpra}eni su u manastir Maine. Ovaj manastir opsjeli su i glavari primorskih sela, a do{li su i Br|ani. Sve ovo me|utim, nije se svi|alo Mle~anima, a Teodosije Mrkojevi} je u nizu pisama mleta~kim vlastima klevetao Vasilija kao ruskog ~ovjeka. Sa Pu~kovom Vasilije je obi{ao Crmni~ku i Rije~ku nahiju, kao i Cetiwe. Organizovao je skup glavara u manastiru Stawevi}ima, na kome su iznijete ideje da se formira glavarski sud. U Crnoj Gori je Pu~kov bio do 20. septembra. Potom je oti{ao u Dubrovnik, gdje je ostao deset dana, da bi se preko Barlete i Napuqa vratio u Rusiju. Svoje utiske o Crnoj Gori podnio je Kolegiju inostranih poslova 21. marta 1760. godine. Od svih Rusa koji su ikad posjetili Crnu Goru, pa mo`da i svih stranaca, Pu~kovqev izvje{taj o woj je daleko najgori i najmra~niji. On je sa krajwim pesimizmom ocijenio uspje{nost eventualnih ulagawa Rusije u Crnu Goru, i uspostavqawe pravnog sistema u woj. Crnogorce je opisao kao primitivan, lukav i potkupqiv narod. Konstatovao je da u Crnoj Gori postoje tri struje: pravoslavno-crnogorska, mleta~ka i osmanska, te da }e Crnogorci i}i za onim ko im da vi{e novca. U ovom izvje{taju, Pu~kov se nije nimalo pohvalno izjasnio ni o vladici Vasiliju. 56. Gligor Stanojevi}, Jedna predstavka Georgija Radowi}a ruskom dvoru iz 1758. godine, Istorijski zapisi, kw. IV, sv. 2, Cetiwe, 1954, 232-236. 57. Kao nap. 10., str. 352. 258

Za Vasilija je zna~ajno bilo da je na svoju stranu poslije Pu~kovqevog odlaska pridobio vladiku Savu. To je o~igledno postalo jasno poslije zbora na Cetiwu. Zbor se pored ostalog bavio i pitawem igumana Teodosija Mrkojevi}a. Na insistirawe Vasilija, zbor je donio jednoglasnu odluku da se bra}a Mrkojevi}i ubiju, da im se imovina opqa~ka i ku}a spali, po{to je i Teodosijev brat Ivo ìvo u~estvovao u kampawi protiv Vasilija kao mleta~ki ~ovjek. Majiwani su opqa~kali imawe bra}e Mrkojevi}a, i htjeli i ku}u da im spale, ali su bili sprije~eni od jednog dijela plemenika. Teodosije i Ivo pobjegli su u Kotor, a Vasilije je Teodosijevu glavu ucijenio sa 100 dukata.58 Pu~kovqev izvje{taj imao je nepovoqne posqedice po Vasilija. Iako su Sava i Vasilije uputili tri pisma novoj carici Katarini ÀÀ 1762. godine, pa ~ak i poslali svoje sinovce Nikolu i Ivana u Rusiju, odgovor je bio veoma hladan. Delegatima su ispla}eni putni tro{kovi, vladikama poslate medaqe, ali i Vasiluju poru~eno da je nepoèqan u Rusiji. Ve} sqede}e 1763. godine u Crnoj Gori je izbila velika glad zbog su{e. Vasilije je molio Dubrov~ane za pomo} „da u~inite na{oj crkvi i narodu ~ernogorskomu jednom sumom od pet asprih kako Serbi Serbima i svojijema susjedima.“59 Vasilije je na svaki na~in radio da normalizuje odnose sa Rusijom. Po~etkom juna 1765. godine iz Budve je krenuo na put. Sa wime su bili jeromonah Josif Vuki}evi} i jero|akon Petar Petrovi}. Wega je Vasilije vodio na {kolovawe u Rusiju. Uz Vasilija je bio i Teodosije Mrkojevi}, sa kojim se u me|uvremenu izmirio. Teodosije ga je me|utim pratio samo do Be~a. Tu je Vasilija primila u audijenciju carica Marija Terezija. Austrijske vlasti nijesu mu daqe dozvolile putovawe preko svoje teritorije, te je Vasilije sa delegacijom preko Bavarske, Pruske i Kijeva, dospio u Petrograd u oktobru 1765. godine. Dobio je vrlo skroman smje{taj, pa je i po tome pitawu uputio nekoliko predstavki ruskim velikodostojnicima. U niz primjera crnogorske teokratije, pa i one iz Vasilijevog doba, moè se uvrstiti i odlomak iz wegovog pisma carici Katarini, u kome se on hvali: „Tako je svoj Evropi poznato da sam ja nad onim bogodanim narodom poglavar i upraviteq.“60 58. Nav. dj., 354-356. 59. Kao nap. 35, str. 280. 60. Kao nap. 10, str. 365-366. 259

Vasilije je vrebao svaki povoqan trenutak da skrene pa`wu carice i ruskih dràvnih krugova, koje je opteretio brojnim predstavkama i molbama. Taj momenat mu se ukazao po~etkom novembra, kada je carica poslije liturgije u pridvornoj crkvi u~inila prijem za crkvene velikodostojnike. Tom prilikom Vasilije je caricu pozdravio u ime naroda Crne Gore. Ubrzo je u januaru 1766. godine, opet uputio jedan memorandum Kolegiju inostranih poslova. U o~ekivawu odgovora iznenada se razbolio. Izdiktirao je testament u prisustvu jero|akona Petra Petrovi}a i jeromonaha Josifa Vuki}evi}a. Smrt ga je me|utim sprije~ila da ga potpi{e. Upokojio se 21. marta 1766. godine. U testamentu je ruskoj carici preporu~io crnogorski narod. Po wenoj naredbi, sahrawen je uz najve}e po~asti u Blagovje{~enskoj crkvi u Petrogradu. Ukupan tro{ak pogreba na ra~un dràve iznosio je blizu 1.200 rubaqa. U ovoj crkvi po~ivale su ina~e poznate ruske li~nosti, me|u kojima i vojskovo|a Suvorov.61 Po cari~inom nare|ewu, Vasilijeva zaostav{tina trebala je biti prenijeta u Crnu Goru. Za to je ona odredila potporu~nika Mihaila Tarasova, kome je pridodat tuma~ Ivan [efer. Zajedno sa wima vra}ali su se i Petar Petrovi} i Josif Vuki}evi}. Tarasov je upu}en i u diplomatsko-istraìva~ku misiju. Trebao je da prou~i prilike u Crnoj Gori, i o tome izvijesti dràvni vrh. Sa carskom gramatom, Tarasov je stigao u Crnu Goru sredinom novembra. Tu je odmah vladika Sava sazvao zbor. Tarasovqev izvje{taj bio je mnogo povoqniji od Pu~kovqevog. Potpuno realan, ruskom dràvnom vrhu pruìo je sasvim druga~iju sliku o Crnoj Gori.62 Po Vasilijevom upokojewu, nestalo je u Crnoj Gori centralne politi~ke li~nosti, li~nosti sa dràvnom vizijom i {irokom akcijom. Vasilije je mnogo htio, i imao krupne planove. Rastrzan me|utim izme|u velikih planova, i skromnih mogu}nosti Crne Gore wegovog vremena, malo je {ta i ostvario. U razvitku crnogorske teokratije on je mnogo doprinio. Imao je jasnu predstavu {ta je Crnoj Gori potrebno:unutra{we ure|ewe, konsolidacija vlasti, finansije, vojna organizacija... Bio je svjestan da ona to sama ne moè formirati i imati za jedan kratak period, budu}i pritije{wena Osmanlijama i Mle~anima, pasivna i sa potpuno kulturno-prosvjetno zaostalim narodom. Istorija mleta~ko-crnogorskih odnosa pou~ila ga je da se u ovu dràvu, kao katoli~ku 61. Nav. dj., 367. 62. Gligor Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, Beograd, 1962, 20-24. 260

i neslovensku, Crna Gora nikada ne}e mo}i pouzdati. Potpuno pravilno je uo~io, i da je to dràva u istorijskom posrnu}u, prevazi|ena svojom organizacijom. Stoga on sve nade baca na Rusiju. Moè se slobodno re}i, da je od vladike Vasilija nastala prekretnica u crnogorsko-ruskim odnosima. On je taj koji je Crnoj Gori {irom otvorio vrata u Rusiji. Vasilije je uporno nastojao i da odrì primat ku}e Petrovi}a u prvenstvu u Crnoj Gori. Za wegovo vrijeme, osje}aju se prve ozbiqne varnice sa konkurentskom ku}om guvernadura Radowi}a sa Wegu{a. Sve to me|utim sunovratio je wegov stariji koadjutor Sava. Ubrzo po Vasilijevom upokojewu, on je za vladiku hirotonisao svoga sestri}a igumana Arsenija Plamenca, li~nost ina~e potpuno nesposobnu, bez zna~aja, a moè se re}i i omraènu u Crnoj Gori, koja najprije svojim li~nim ìvotom i postupcima nije bila dostojna jednog vladike, ma kakav on bio. Jedini pozitivni atribut vladike Arsenija, bila je pripadnost jednom poznatom glavarskom bratstvu, i ~elnom u Crmni~koj nahiji. îtav niz takvih ~iwenica, tj. nesposobnost vladike Save da se nametne za vo|u, opsjednutost perifernim i sitnim poslovima, i hirotonisawe nesposobnog i omraènog sestri}a, doveli su do pojave samozvanca u Crnoj Gori. Bio je to [}epan Mali. U istoriji i izvorima poznat jedino pod tim imenom. Po opisima savremenika, prilikom pojave u Crnoj Gori imao je oko 35 godina, sredweg rasta i ruàn. U Crnu Goru dospio je iz manastira Savine kod Herceg Novog. Bavio se i u Mainama i Stawevi}ima kao travar. O wegovom porijeklu istori~ari su samo naga|ali. Evidentno je da je bio ~ovjek sa srpskog govornog podru~ja, po{to u izvorima nije zabiqeèno da je sa te{ko}om govorio srpski jezik, tj. da ga je negdje ranije nau~io. Prema tome nesporno je bio prirodni Srbin. Posqedwe nekolike decenije, u istoriografiji su donijele nekoliko prili~no senzacionalisti~kih radova, u kojima se nastojalo odgonotnuti wegovo porijeklo. U tome je naro~ito predwa~io dr Rastislav Petrovi}. U manastiru Mainama zapravo je po~eo [}epanov vladarski uzlet. Tu se nametnuo Teodosiju Mrkojevi}u, Josifu Vuki}evi}u, kapetanu Marku Tanovi}u i drugima. Ova grupa pro~itala je pred kapijom Budve 25. septembra 1767. godine [}epanov proglas, u kome on nagovje{tava novo doba. Izvori su prili~no konfuzni i u pokazivawu jo{ jedne bitne ~iwenice oko [}epana Malog. Ko je zapravo pokrenuo teoriju o tome da je on ruski car Petar ÀÀÀ, koji je pobjegao od svoje ène Katarine u Crnu Goru, znaju}i za qubav i odanost Crnogoraca Rusiji?Mogu}e je da je to pokrenuo sam [}epan, vidje}i kao dosta dobar vidar svu zaostalost Crno261

goraca, i sklonost neznancima. To navodi na zakqu~ak da [}epan sasvim sigurno nije bio iz Crne Gore, a ni iz obli`wih primorskih, br|anskih ili hercegova~kih krajeva, jer budu}i da se radi o malom prostoru, i me|u qudima dosta kontaktnom, brzo bi bio razobli~en. Evidentno je on bio sa prostora {ire srpske zale|ine, i ~ovjek koji je dosta proputovao i vidio. Sa druge strane, mogu}e je da je pri~u lansirala i navedena grupa. Oni su bili u Rusiji, i vidjeli su cara Petra ÀÀÀ. îtav scenario pri~e mogao je najprije krenuti naivno, na osnovu wihove uobraziqe. Moè se nametnuti i zakqu~ak, da je navedena grupa i namjerno smislila taj scenario, u poku{aju da od [}epana stvori svoju marionetu, i vlada preko wega iz sjenke. Po Crnoj Gori se pronijela vijest o pojavi ruskog cara u Mainama. Poslije nekoliko zborova, [}epan je i progla{en za gospodara. U po~etku nije izlazio u Crnu Goru. Bio je u Mainama. I sam Sava ushi}eno je poslao pismo 3. oktobra 1767. godine mleta~kom generalnom providuru, sa tvrdwom da je to ruski car. Ipak, Sava je bio sitni~av ~ovjek, ra~unxija i nepovjerqiv, koji ni{ta nije prepu{tao slu~aju, pa se 23. oktobra obratio pismom ruskom ambasadoru u Carigradu Obreskovu, za razja{wewe ove situacije. Iako je ubrzo stigao odgovor da se radi o samozvancu i varalici, sve je ve} bilo kasno. [}epan je iz Maina po~eo da poziva Crnogorce na red i mir, i u januaru sqede}e godine postao potpuni gospodar situacije. Uspio je ~ak da pritvori Savu i grupu wegovih ro|aka, ali ih je ubrzo pustio kao bezopasne. U aprilu je pre{ao na Cetiwe, i po~eo da se pona{a kao potpuni gospodar. Drào je skupove sa glavarima, i primao u audijencije glavare i narod iz primorja, Brda, Hercegovine i Albanije. Pojava li~nosti koja tvrdi da je ruski car, i koja je uvela red u Crnoj Gori, sasvim je logi~no, ubrzo je izazvala pa`wu i podozrivost najprije dvije okolne dràve koje su imale kontakta sa Crnogorcima: Osmanskog Carstva i Mleta~ke Republike, a potom i Rusije. Nijednoj od wih nije odgovarala [}epanova pojava. Mleta~ki Inkvizitorski sud donio je odluku u septembru 1768. godine da se [}epan otruje. Povodom toga mleta~kom providuru u Kotoru upu}en je otrov i 200 cekina kao nagrada izvr{iocu. Mle~anima me|utim nije uspjelo da se infiltriraju u [}epanovu okolinu i to urade. I Rusija je preko nekoliko veza obavije{tena o [}epanovoj pojavi. I on sam je poku{ao da po{aqe jednu delegaciju u Rusiju. Carica Katarina je ~ak poslala tajno uputstvo svim gubernatorima pograni~nih gubernija za veliki oprez i provjeru lica, koja bi eventualno do{la u Rusiju, a mogla bi do}i iz krajeva oko Crne Gore i we same. 262

Nijesu mirovale ni osmanske vlasti. Bosanski vezir je sredinom marta 1768. godine poslao pismo vladici Savi i glavarima da [}epana protjeraju. Oteàvaju}u okolnost za [}epana predstavqala je i ~iwenica, da je tada u Crnoj Gori boravio i odbjegli (posqedwi) srpski patrijarh Vasilije Brki}. U maju je izdan sultanov ferman za napad na Crnu Goru. Po~etkom septembra osmanska vojska napala je glavninu crnogorske vojske od oko 2000 qudi u Ostro{kom klancu, i potpuno je razbila. U masovnoj bjeàniji [}epan Mali, koji je ina~e komandovao Crnogorcima, bio je jedan od prvih. Poslije toga je jedno vrijeme is~ezao skrivaju}i se. Crnu Goru tada je spasio i splet ~udnih okolnosti. U osmanskom logoru pukao je grom u barut, koji je eksplodirao, pa se znatan dio vojske razbjeào, misle}i da se radi o upadu Crnogoraca. Obilne ki{e skvasile su barut, i u~inile ga neupotrebqivim. U septembru je izbio novi rusko-osmanski rat, koji je u~inio da se osmanski pohod obustavi. Rusija je u{la u rat sa po ve} toliko puta vi|enim planom o ustanku balkanskih naroda. Ukazom carice, za komandanta ove operacije 9. februara 1769. godine imenovan je grof Aleksej Orlov. Kao Orlovqev pomo}nik, odre|en direktno za Crnu Goru i okolna podru~ja, imenovan je knez Georgij Dolgorukov. Preko Italije Dolgorukovqeva grupa 11. avgusta 1769. godine, iskrcala se u âwu, izme|u Bara i Kastel Lastve (Petrovca). Na Preobraèwe je na Cetiwu sazvan op{tecrnogorski zbor, gdje su pro~itani Dolgorukovqev manifest i cari~ina gramata. Tu je Dolgorukov izdao zvani~an dokument da je [}epan varalica, i potom je uhap{en. Me|utim, Dolgorukov je u Crnoj Gori po~eo da se pona{a kao pravi gospodar. Kritikovao je Crnogorce, i nastojao da ih podvrgne svojoj voqi i }udima, ~ime je samo izazvao wihovu odbojnost. Vide}i da [}epan ne predstavqa opasnost po Rusiju, Dolgorukov mu je potvrdio vlast. Dolgorukovu nije uspjelo ono za {ta je poslat u Crnu Goru - da aktivira Crnogorce u borbi sa Osmanlijama. Svjestan svoje odbojnosti, a boje}i se osmanskih i mleta~kih likvidatora, Dolgorukov je u no}i 25. oktobra, tajno, prakti~no bjeè}i, zajedno sa ~lanovima svoje misije napustio Crnu Goru. Sa wim je po{ao i posqedwi srpski patrijarh Vasilije Brki}, koji je bio u veoma zategnutim odnosima sa vladikom Savom. Poslije ovoga, u narednih nekoliko godina, bilo je jo{ poku{aja uspostavqawa odnosa sa Rusijom. Rusija je ~ak iz dva puta poku{avala da u Crnu Goru po{aqe svoje qude, ali su oni od mleta~kih vlasti administrativnim zabranama onemogu}avani da u|u u wu. I Mle~anima i Osmanlijama [}epan Mali predstavqao je 263

kost u grlu. Wima nije odgovaralo uspostavqawe bilo kakvih atributa svjetovnih vlasti u Crnoj Gori. [}epan Mali okon~ao je ìvot tragi~no. Ubio je ga sluga, Grk po narodnosti, 22. septembra 1773. godine. Po svoj prilici, u ovom ubistvu prste je imao skadarski vezir, koji je Grku obe}ao povratak u otaxbinu. [}epan je sahrawen u crkvi Svetog Nikole u Br~elima u Crmnici. U politi~ko-dràvnom pogledu, mogu se razlikovati dva perioda uprave [}epana Malog. Prvi i kra}i je do osmanskog pohoda 1768. godine. Do tada on je u Crnoj Gori bio potpuni gospodar. Kukavi~ko dràwe pred Osmanlijama zna~ajno je srozalo wegov ugled. Na to je do{lo i potpuno razobli~avawe od strane Dolgorukova. Ipak, on je u Crnoj Gori u zna~ajnoj mjeri suzbio krvnu osvetu, pqa~ku i plemensku samovoqu. Od 1768. godine on je ve}inu vremena provodio u Crmnici, gdje su bili vladika Sava i wegov sestri} Arsenije. To je naru{ilo tradiciju cetiwskog sjedi{ta u manastiru, {to nije moglo pro}i bez negodovawa Katuwana, pripadnika centralne crnogorske nahije. Epizoda [}epana Malog, za {est godina je naru{ila period crnogorske teokratije.63 Poslije [}epanove smrti, anarhi~no stawe u Crnoj Gori se brzo povratilo. [}epan je jo{ za ìvota u velikoj mjeri ograni~io teokratiju. Tome je zna~ajno doprinio i sam karakter vladike Save, i wegova nezainteresovanost za svjetovne poslove. U tom smislu [}epan je Savu doveo do poloàja iskqu~ivo duhovnog velikodostojnika. âk, {ta vi{e, nekom vrstom pakta Save i [}epana, [}epan je Savi obezbijedio podr{ku prilikom hirotonije Arsenija Plamenca. Sa druge strane, guvernadurska ku}a Radowi}a nastojala je da iskoristi [}epana za svoju promociju. Od po~etka HÁÀÀÀ vijeka na guvernadurskom poloàju izmijenile su se tri ku}e u Crnoj Gori. To zvawe je zna~i bilo izborno, te je svaki ugledni glavar mogao ista}i sebe za to zvawe. Suprotno tome, jo{ je vladika Danilo obezbijedio ku}i Petrovi}a, na iako neformalan, ali ipak podrazumijevaju}i na~in, birawe za vladiku. Sve to naru{io je Sava promovisawem svoga nesposobnog sestri}a. Guvernaduri su najve}i uticaj imali u Katunskoj nahiji, dok je on u ostalima bio znatno slabiji. Vladike Petrovi}i ima63. [ime (Simo) Qubi}, Spomenici o [}epanu Malome, Glasnik Srpskog U~enog dru{tva, kw. 2/ÀÀ, Beograd, 1870; Marko Dragovi}, Jedna biqe{ka o [}epanu Malome, Cetiwe, 1887; Jovan Tomi}, Kako se [}epan Mali dokopao vlasti u Crnoj Gori, Cetiwe i Crna Gora, Beograd, 1927; Gligor Stanojevi}, Jedan prilog o [}epanu Malome, Istoriski zapisi, kw. HÀÁ, sv. 12, Titograd, 1958; Stjepan Antoqak, Misija kneza Dolgorukova u Crnoj Gori, Cetiwe, 1949.

264

li su uticaj po cijeloj Crnoj Gori. Guvernadur Jovan Radowi} uspio je da isposluje 1770. godine potvrdu od [}epana za nasqedno zvawe guvernadura u ovoj ku}i, ~ime }e sukob Petrovi}a i Radowi}a u}i u novu, zna~ajno radikalniju fazu.64 U takvoj situaciji, zna~ajno poquqane teokratije, i integriteta ku}e Petrovi}a, izlazi na istorijsku pozornicu jedna nova li~nost, koja }e je u potpunosti u~vrstiti. Bio je to arhimandrit cetiwskog manastira Petar Petrovi}. U vrijeme wegovih prvih zna~ajnijih iskoraka, u Skadru }e vezirstvo dobiti porodica Bu{atlija. Predvo|ena Mehmed-pa{om, ova porodica je ve} 1774. godine izvr{ila poharu Ku~a. U Crnoj Gori su glavari bili nezadovoqni Rusijom, po{to ova nije ni pomenula crnogorsko pitawe, u miru od 21. jula iste godine sa Osmanskim Carstvom u Ku~uk Kajnarxiju. Poslije jedne op{irne predstavke ruskom dvoru, koju je u~inio guvernadur Jovan Radowi} u avgustu 1775. godine, Petar Petrovi} je postao svjestan ~iwenice, da guvernadur ho}e da se nametne Rusiji, kao prva i odlu~uju}a li~nost u kontaktima sa Crnom Gorom. Zato se on odlu~uje na samostalnu akciju, i skretawe pa`we na sebe. Samo pitawe koga je i {ta predstavqala delegacija koja je krenula u Rusiju je dosta diskutabilno. Iz Dubrovnika su se u Be~ uputili: Petar Petrovi}, Stefan Zanovi}, kalu|er Vasilije Ivanov, ina~e bratani} vladike Save, i sve{tenik Nikola Davidovi}, zvani Kapa, paroh pravoslavne crkve u Budvi. Bjeladinovi} i [arovi} na{li su se sa wima u Be~u. Delegacija za Petra nije bila mnogo afirmativna, po{to su je najprije ~inili ve}inom Bokeqi, koji i nijesu mogli predstavqati Crnu Goru. Nekolicina putnika kasnije }e biti poznati kao pustolovi i samozvanci, naro~ito Budvanin Stefan Zanovi}. Wihovi poku{aji da ih u Be~u prime dràvni velikodostojnici Austrije ostali su bez uspjeha. Ruski ambasador je ~ak odbio da im da paso{e za daqi put. U izvorima nema daqwih podataka kako je ova delegacija pro{la u Rusiji ni kada se vratila. Po povratrku, crnogorski glavari izabrali su novu delegaciju za put u Rusiju, koju su ~inili: arhimandrit Petar Petrovi}, guvernadur Jovan Radowi}, i serdar Ivan Petrovi}, brat vladike Save. Krajem 1777. godine ova delegacija stigla je u Be~. Potom je oti{la u Rusiju, gdje po svoj prilici nije ni{ta oposlila. Vjerovatno je neki negativan izvje{taj o Crnoj Gori doprinio tome. Prilikom povratka, ova delegacija je u Be~u kontaktirala i sa 64. Vladan \or|evi}, Ispisi iz be~kih dràvnih arhiva, Beograd, 1931, 7. 265

austrijskim kancelarom Kaunicom, koji je na osnovu tih kontakata carici Mariji Tereziji 22. aprila 1779. godine dostavio referat, u okviru koga je predstavio i jedan crnogorski memorandum, u vidu nu|enog ugovora Austriji. Jo{ dvije delegacije iz Crne Gore dospjele su u Be~, {to je stvorilo potpunu konfuziju. U svakom slu~aju sve ove delegacije nijesu ni{ta odre|eno isposlovale u Be~u. Austrija se jedino sloìla da }e poslati svoje emisare u Crnu Goru da prou~e tamo{we prilike.65 Vladika Sava Petrovi} upokojio se 7. marta 1781. godine. Vjerovalo se u narodu da je umro u stotoj godini. Od svih vladika Petrovi}a on je bio najmawe sposoban. O~igledno je da nije bio obdaren politi~kom sposobno{}u. Nije imao zna~ajnije vizije u dràvnoj emancipaciji Crne Gore, i kako ih konkretno posti}i. Nepobitno, on je bio dobar imovni crkveni starje{ina. Bri`qivo je ~ivao mitropolitsku imovinu, a naro~ito cetiwskog manastira, i uve}avao je. Wegova glad za uve}avawem crkvene imovine nije ga naro~ito popularisala kod obi~nih Crnogoraca. Nerijetko je davao crkveni novac pod interes Crnogorcima, a kada ne bi mogli da ga vrate plijenio wihova imawa, i dodavao ih crkvenoj imovini. U spoqwoj politici Sava je bio isuvi{e spor i neinicijativan. Ne moè se sporiti ~iwenica da je i on bio rusofil, kao uostalom sve vladike Petrovi}i. On je me|utim Rusiju doìvqavao kao jednu veliku i udaqenu dràvu, koja je malo toga konkretno Crnogorcima mogla ponuditi. Slijepo se drào Mleta~ke Republike i wenih vlasti u Boki. U izvorima se moè na}i niz wegovih izraàvawa lojalnosti ovoj dràvi i wenim velikodostojnicima, koje idu ne samo do otvorene servilnosti, ve} i banalne smije{nosti. Ova dràva je nesporno u drugoj polovini HÁÀÀÀ vijeka bila u potpunom posrnu}u. Nesposopbna vi{e za ikakve ratove, naro~ito sa Osmanskim Carstvom, svojim ure|ewem kao aristokratska republika prevazi|ena i u ekonomskoj stagnaciji, ona je biqeìla posqedwe decenije svoga postojawa. Bio je potreban samo neki krupniji doga|aj na me|unarodnoj sceni da ona nestane. Ipak, takva kakva je, ona je po Savinoj logici bila tu, u svakoj prilici na raspolagawu i na pragu ku}e. Prema osmanskoj dràvi Sava je tako|e bio miroqubiv. Svjestan da u bilo kakvoj ve}oj neprilici Crnoj Gori niko ne}e prite}i u pomo} u sukobu sa wom, tolerisao je do krajwih granica. Nije ni pomi{qao da {iri vlast 65. Nav. dj., 16-22; Vladan \or|evi}, Crna Gora i Austrija u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912, 4-22.

266

na susjedna br|anska i hercegova~ka plemena, i vi{e ih integri{e u Crnu Goru. Sava je prekinuo nit prakse izbora na vladi~anski poloàj iz ku}e Petrovi}a sa Wegu{a. To je uradio povode}i se za najbanalnijim porodi~nim surewivostima. âk {ta vi{e, izbor novog vladike odnosio se na li~nost sasvim nepodobnu u svakom smislu za taj poloàj. Sve je pripremio da po svojoj smrti taj izbor bude odràn. Iako je ve}ina naroda bila za mladog arhimandrita Petra Petrovi}a, ipak se prilikom izbora Arsenije Plamenac odrào na poloàju vladike. [to pomo}u Mle~ana, {to iz pijeteta prema po~iv{em Savi, Crnogorci su odràli wegovu èqu. Arsenijevo prisustvo i bilo kakvu inicijativu Crnogorci nijesu ni osje}ali. Sklonost ka alkoholizmu, i kona~no rawavawe od strane jednog sve{tenika, definitivno su wegov poloàj u Crnoj Gori u~inili bezna~ajnim. Svu tu situaciju nastojao je da iskoristi guvernadur Radowi}. On je u maju 1781. godine sa grupom glavara oti{ao u Be~, nose}i sa sobom falsifikovanu odluku crnogorskog zbora, koji uop{te nije ni odràn. U Be~u je ova delegacija predstavila stawe u Crnoj Gori krajwe te{kim i anarhi~nim, i po starom obi~aju traìla da Austrija uzme Crnu Goru pod svoj protektorat. Austrijski dràvni krugovi rezervisano su primili ovaj predlog. Poslije duìh konsultacija, car Josif ÀÀ je u oktobru odlu~io je da se u Crnu Goru po{aqe jedna misija, koja bi tamo detaqno ispitala stawe. Tu misiju su ~inili: kapetan Fridrih Ore{kovi}, potporu~nik Filip Vukasovi}, i opat Frano Dol~i. Na wenom ~elu je bio pukovnik Pauli}. Po dogovoru sa guvernadurom Radowi}em, ova misija je putovala preru{eno, izdaju}i se za {tampare kwiga rodom iz austrijskog dijela Poqske. Me|utim, ubrzo po povratku, i sam guvernadur Radowi} je tajno sa{ao u Kotor, i obavijestio {efa mleta~ke obavje{tajne slu`be Vrakjena o kakvim se qudima radi. Dolazak stranaca izazvao je veliku pa`wu i podjele kod Crnogoraca. Crmni~ki glavari osje}ali su da su dolaskom ove misije zaobi|eni od guvernadura Radowi}a i Katuwana. Poslali su nekoliko pisama mleta~kim vlastima u Kotoru, u kojima su izjavili lojalnost Mleta~koj Republici. Me|u wima predwa~ili su protopop Teodor, i serdar Moja{ Plamenac, brat vladike Arsenija. Ova delegacija uzbunila je i Mle~ane i skadarskog vezira Mahmut-pa{u Bu{atliju. Mle~ani su zatvorili kotorski pazar za Crnogorce, a Mahmut je pozivao Crnogorske glavare na podvorewa u Skadar, i prijetio napadom na Crnu Goru. Poslije pregleda stawa na terenu, austrijska delegacija je napustila Crnu Goru 15. 267

maja 1782. godine iz manastira Stawevi}a kod Budve. Wu su ispratili Grbqani i arhimandrit Petar Petrovi}. Pukovnik Pauli} je na osnovu ove misije podnio caru tri op{irna izvje{taja 10. avgusta 1782. godine. On je prili~no realno ocijenio stawe u Crnoj Gori. Na osnovu wegovih izvje{taja, car je donio kona~nu odluku. Po wemu, ulagawa u Crnu Goru u mirnodopsko vrijeme bila bi finansijski neisplativa. Od Crne Gore u slu~aju rata sa Osmanskim Carstvom, Austrija ne bi imala ve}e koristi, u odnosu na ono {to bi uloìla u wu u mirno doba.66 Stawe je u Crnoj Gori bilo potpuno anarhi~no. Krah nade u Austriju, na osnovu austrijske misije pod Pauli}em, zna~ajno je kod Crnogoraca diskreditovao ugled guvernadura Radowi}a. Sa druge strane ikakav zna~aj vladike Arsenija gotovo da se nije ni osje}ao. Boravio je uglavnom u Crmnici, star, bolestan i sklon pi}u. Zbog toga je grupa crnogorskih glavara: Ivan Petrovi}, Mojsije Plamenac i Nikola \ura{kovi}, uputila krajem juna 1783. godine zahtjev karlova~kom mitropolitu Mojsiju Putniku, da arhimandrita Petra Petrovi}a hirotoni{e za vladiku. Krajem jula Petar se uputio u Be~ kod cara, da traì dozvolu za hirotoniju u Karlovcima. Na putu do Be~a, Petar se u Trstu krajem oktobra na{ao sa guvernadurom Radowi}em, koji ga je jednim pismom preporu~io kod cara za hirotoniju. Po{to je u Be~u dobio od cara dozvolu za hirotoniju, Petar se uputio u Karlovce. Me|utim, na putu mu se desila nesre}a. Ispao je iz kola i slomio ruku. Poslije oporavka stigao je u Karlovce, gdje je 13. oktobra 1784. godine hirotonisan za episkopa, od strane mitropolita Arsenija Putnika. U me|uvremenu, u Crnoj Gori se 15. maja upokojio vladika Arsenije Plamenac. Petar se po hirotoniji vratio u Be~. Tu se u novembru obratio ruskom kancelaru Potemkinu, i po starom obi~aju crnogorskih vladika traìo da do|e u Rusiju. U decembru se obratio ruskom patrijarhu, sa informacijom o svome izboru, i apelovao na wega, da ne daje bilo kakvu pomo} cetiwskom manastiru bez wegovog pismenog svjedo~anstva. U o~ekivawu odgovora od kancelara Potemkina koji nije dobijao, vladika Petar je oti{ao na imawe generala Zori}a u [klov, ina~e rodom Srbina. Zajedno sa opatom Franom Dol~ijem do{ao je u [klov u avgustu 1785. godine. Tu nije zatekao generala, pa je 66. Slavko Miju{kovi}, Politi~ki manevri guvernadura Jovana Radowi}a, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 166-180; Vladan \or|evi}, Crna Gora i Austrija u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912, 34-51. 268

produìo za Rusiju. Glavni vladi~in neprijateq Sofronije Jugovi} u Rusiji je kasnije tvrdio da je Petar u [klovu bio sedam mjeseci. U ovu prili~no komplikovanu pri~u, uklapa se i boravak poznatih pustolova bra}e Zanovi}a iz Pa{trovi}a u [klovu. Oni su ubrzo uhva}eni u falsifikovawu velikih koli~ina ruskih rubaqa, i od strane austrijskih vlasti uhap{eni. Istori~ari na osnovu nedostatka izvora, ne mogu rekonstruisati koliko je Patar boravio u [klovu, niti kada je krenuo za Rusiju? U svakom slu~aju, tri dana po pristignu}u u Petrograd, ruska policija je Petru naloìla da do pono}i 8. novembra 1785. godine napusti ovaj grad, i krene nazad. Petar je to odbio, i traìo je obja{wewe. Ruske vlasti su ga me|utim jednostavno strpale u kola i najurile iz prestonice. Istori~ari su dugo naga|ali {ta je ruske vlasti motivisalo na ovakav postupak? Vjerovatno se radilo o kombinaciji intrige, i dovo|ewa u vezu Petra sa nekim li~nostima koje su u ruskim dràvnim vrhovima tretirane kao {arlatani i pustolovi. U opticaju ovih kombinacija i li~nosti, naj~e{}e se pomiwu Sifronije Markovi}-Jugovi} i David Neranxi}. Ako se na to doda i slu~aj bra}e Zanovi}, ispostavqa se dosta kombinacija. Petar se na povratku iz Minska 17. decembra obratio jednom o{trom notom ministru spoqwih poslova Rusije. I u ovom pismu mogu se na}i jazni znaci izgra|ene teokratije, jer je Petar naveo da „pomenutijem narodom crnogorskim ve} od trista godina poslije posqedwg kwaza crnogorskoga \or|a Crnojevi}a, pa i do sada, upravqaju mitropoliti, koje bira narod na op{tem saglasawu.“67 Tako je neslavno zavr{io prvi kontakt vladike Patra sa Rusijom. Ovakav postupak ruskih vlasti duboko ga je ogor~io. No, nikada nije pokolebao wegovu qubav prema Rusiji, niti opredjeqewe u globalnom politi~kom planu prema woj. Dok se Petar bavio u Austriji i Rusiji nad Crnom Gorom se nadvila velika opasnost. Ona }e sudbinski povezati dvije li~nosti. Wihov sukob ne}e biti samo tradicionalni crnogorsko-osmanski, nego i li~ni. Bi}e to sukob dva ~ovjeka razli~itog smisla ìvota i politi~kih koncepcija. Bio je to Mahmut (Mahmud)pa{a Bu{atlija. Poticao je iz porodice koja je blizu sedam decenija upravqala skadarskim pa{alukom (1765-1831). Za ovu porodicu karakteristi~na su nekolika slu~aja odmetawa od centralne osmanske vlasti u Carigradu, i poku{aja pravqewa nekakve drà67. Marko Dragovi}, Materijal za istoriju Crne Gore, Glasnik SUD, kw. 72, Beograd, 1891, 72, 224, 245-246. 269

ve u dràvi. Mahmut-pa{a bio je u toj porodici najreprezentativnija li~nost. Kada mu je 1779. godine umro otac Mehmed-pa{a, a Mahmut preuzeo vezirski poloàj u Skadru, poveo je osionu politiku pritisaka ne samo prema Crnoj Gori i Brdima, nego i lokalnim osmanskim begovatima u Podgorici, Spuù i Baru. U nekoliko pisama on je prijetio Crnogorcima i guvernaduru Radowi}u. Vi{e puta je domamqivao crnogorske i brdske glavare u Skadar, pa ih vje{ao, sjekao ili tamni~io. Crnogorci su se vi{e puta obra}ali za pomo} mleta~kim vlastima u Kotoru. No, Mle~ani su se vje{to izvla~ili, davav{i obja{wewa da ne mogu intervenisati u sukobu dviju strana podanika osmanske dràve. Tako su Mle~ani po ko zna koji put iznevjerili Crnogorce. Su{tinski, Mleta~ka Republika vi{e nije bila niti spremna niti sposobna za bilo kakav ozbiqniji sukob sa bilo kime, pa ni jednim osmanskim pograni~nim pokrajinskim upravnikom. Sa druge strane se i Mahmut obra}ao Mle~anima, zahtijevav{i da zatvore granicu kad udari na Crnu Goru, i ne pruàju pomo} Crnogorcima, na{ta su se oni i obavezali. Mahmut-pa{a je sredinom juna 1785. godine do{ao sa 18000 vojnika u Podgoricu. Jednim pravcem od Podgorice i Qe{anske nahije ka Uli}ima krenuo je on, a drugim wegov brat Ahmet-pa{a, koji je krenuo preko Zagara~a na êvo. Ve} 23. juna Mahmutove snage sjedinile su se sa Ahmetovim u Rijeci Crnojevi}a, po{to je Ahmet zauzeo êvo, i odatle se spustio na Rijeku Crnojevi}a. Crnogorci su pruìli sporadi~an otpor na nekoliko mjesta, ali je o~igledno da nije do{lo do jedinstvenog djelovawa, i da je posrijedi bila nesloga glavara, pa ~ak i kolaboracija nekih od wih sa Mahmutom. Tako su Mahmutove snage istog 23. juna dospjele na Cetiwe. Vojska je popalila stotinak ku}a u cetiwskom kraju. Zapaqen je i manstir, a jedini monah koji se u wemu zatekao je obje{en. Poslije toga Mahmut se 29. juna spustio preko Braji}a u Pa{trovi}e. Iako su Pa{trovi}i bili mleta~ki podanici, Mahmut je traìo da izraze wemu lojalnost, {to su glavari koje je pozvao kod sebe odbili. Nakon toga Mahmut je bespo{tedno opqa~kao Pa{trovi}e, i nemilosrdno pobio zna~ajan dio naroda, koji je pruìo otpor. Wegova vojska je zatim u{la u Bar, a nakon toga se vratila u Skadar. Iako se radilo o wenoj teritoriji, Mleta~ka Republika nije prstom mrdnula da je odbrani. Napad na Crnu Goru i drski prolazak i pqa~kawe kroz Pa{trovi}e, bili su prvi dio Mahmutovog separatisti~kog plana. Po{to je pokorio Crnu Goru i Pa{trovi}e, on je namjeravao da uspostavi potpunu kontrolu nad sjevernom i centralnom Albanijom. Prakti~no od pohoda na Crnu Goru otpo~e}e kontinuirani Mahmutov sukob sa 270

centralnom osmanskom vla{}u u Carigradu, koji }e sa mawim prekidima trajati sve do wegove smrti.68 Podstrekavana od Engleske osmanska dràva je 26. jula 1787. godine objavila rat Rusiji. Ovim je osmanska dràva samo preduprijedila planove Rusije i Austrije da zarate sa wom, po{to je 1782. godine postignut dogovor izme|u ruskog i austrijskog dvora o likvidaciji osmanske uprave na Balkanu, i podjeli interesnih svera. Novi rat Rusije i Austrije sa osmanskom dràvom, otvorio je ve} vi|eni scenario ovih dràva o ustanku prvenstveno srpskog naroda na Balkanu. Kao jedno od centralnih àri{ta trebala je da bude Crna Gora. Stoga se i ovoga puta po Crnoj Gori pojavquju ruske i austrijske misije, u namjeri da dignu Crnogorce, Br|ane i Hercegovce na organizovan ustanak. Ove misije tako|e su se propagandno sukobile u Crnoj Gori u borbi za uticaj. Prvi se u Crnoj Gori kao ruski emisar pojavio major Sava Mirkovi}. U martu 1788. godine u Budvu su se iskrcali austrijski emisari kapetan Filip Vukasovi} i Ludvig Pernet. Ubrzo je u aprilu jedan austrijski brod u Budvu iskrcao devet ~eta vojnika i izvjesnu koli~inu namirnica, koji su krenuli za Cetiwe. Mirkovi} je oti{ao iz Crne Gore ubrzo po dolasku austrijske delegacije, ali je krajem juna u wu do{ao pukovnik Marko Iveli}, rodom iz Risna. Poslije wega ubrzo su prispjeli i pukovnik Tutolomin i major Dra{kovi}. Pod austrijskim uticajem, Crnogorci su uz pomo} pristiglih austrijskih ~eta napali na Podgoricu, Spu` i @abqak. Me|utim, zna~ajniji rezultati su izostali. Poslije neuspjeha ovih akcija, u~estala su me|usobna optuìvawa za neuspjeh akcije. Bilo je o~igledno i do tada, a naro~ito po tom doga|aju, da Vukasovi} nije uspio da animira Crnogorce za odlu~niju bitku sa Osmanlijama. Stoga se on u no}i 17. septembra sa svojim qudstvom gotovo tajno povukao iz Crne Gore. Boravak dvije misije u Crnoj Gori: ruske i austrijske, prakti~no na istom zadatku, potpuno je podijelio Crnogorce. Vladika Petar sa ve}inom glavara bio je nepobitno za Rusiju. Pa i akcije koje su organizovane protiv Osmanlija prema Podgorici, Spuù i @abqaku, organizovane su tek kada je on pospje{io Crnogorce da to urade. Dvije misije su na terenu iskazale gotovo netrpeqivost jedna prema drugoj, iako su wihove dràve bile u savezni{tvu. Sa druge strane guvernadur Radowi} je sa mawom grupom glavara bio uz austrijsku misiju. Ve} tada se u Crnoj Gori mogla

68. Nav. dj.,422-426.

271

nazrijeti duboka strate{ka pukotina izme|u dvije ku}e:Petrovi}a i Radowi}a. Nije bez razloga vladika Petar javio ruskom generalu Ivanu Zaborovskom „na{ narod polaè svoju nadu samo u Rusiju kao jednovjernu i jednorodnu s nama, iako je ovaj rat savezni~ki i op{ti, ipak na{ narod je jedino predan Rusiji. Ruske vojnike on drì za bra}u, a druge uop{te ne moè trpjeti. Ovo ukorijeweno mi{qewe ne moè niko da nam iz glave izbije.“69 O te{kom poloàju guvernadura Radowi}a kao austrijskog ~ovjeka u Crnoj Gori, govori i on sam, u pismu pisanom sredinom septembra 1790. godine, austrijskom kancelaru Kaunicu, gdje kaè: „Narod je protiv mene za uzrok e sam se odvoio od rosinskoga dvora i priqepio k visoko slavnomu dvoru austrijskom.“70 Rusko-austro-osmanski rat zavr{en je sa dva mira. Prvi je sa osmanskom dràvom potpisala Austrija u Svi{tovu septembra 1791. godine. Ona je uspjela da izdejstvuje pomilovawe podanika obje dràve koji su u ratu u~estvovali na strani protivni~ke, pri ~emu je kao oblast pomenuta i Crna Gora. Rusija nije u~inila za Srbe, pa uè za Crnu Goru ~ak ni to. Mirom od 9. januara sqede}e godine u Ja{iju, ona nije ni pomenula osmanske podanike. Sve je ovo po ko zna koji put u~inilo mu~an utisak u Crnoj Gori na svoje saveznike. Tokom ovog rata stari crnogorski neprijateq Mahmut-pa{a Bu{atlija tako|e nije mirovao. Austrijski poku{aj da iskoristi wegove sukobe sa centralnom vla{}u u Carigradu, i aktivira ga protiv osmanske dràve zavr{io se potpunim fijaskom. Naime, sa Cetiwa je dio austrijske misije oti{ao sredinom juna 1788. godine kod Mahmuta u Skadar na pregovore. Bila su uzaludna opomiwawa Crnogoraca da se paze pa{e kao opakog i vjerolomnog ~ovjeka. I zaista je bilo tako. Poslije lijepog do~eka, pa{a je naredio da se ~lanovi misije pobiju. Wihove glave nekoliko dana bile su izloène na skadarskim bedemima, a zatim preparirane i poslate preko bosanskog vezira Selim-pa{e sultanu. Ovim je Mahmut jasno htio da stavi do znawa sultanu svoju lojalnost.71 69. Du{an Leki}, Spoqna politika Petra I Petrovi}a-Wego{a (1784-1830), Cetiwe, 1950; Dimitrije Milakovi}, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, 184 -187; Du{an Vuksan, Petar I Petrovi}-Wego{ i wegovo doba, Cetiwe, 1951, 46-47; 70. Kao nap. 64, str. 216. 71. Du{an Leki}, Spoqna politika Petra I Petrovi}a-Wego{a (1784-1830), Cetiwe, 1950, 81. 272

Ovaj okrutni i vjerolomni ~ovjek time je uspio da se potpuno i zvani~no abolira kod sultana 1789. godine. Porta je to uradila u namjeri da ga aktivira za borbu protiv Austrije. Me|utim, Mahmuta nije interesovala borba za osmansku dràvu na {irem prostoru i za wene interese. Iako se ne moè ta~no definisati wegov uslovno re~eno politi~ki program, on je u ve}ini svoje karijere snivao san o nekakvoj svojoj poludràvi, sastavqenoj od Crne Gore, Brda, dijela Hercegovine, basena Skadarskog jezera, te sjeverne i centralne Albanije. Sno{qivi odnosi sa centralom u Carigradu nijesu dugo trajali. Porta je u novembru 1793. godine poslala vojsku na Skadar koju je Mahmut razbio. Ovaj wegov uspjeh silno je odjeknuo me|u Crnogorcima i Br|anima. U proqe}e 1796. godine bilo je jasno da }e Mahmut pokrenuti pohod. Wegova meta bila su dva wemu geografski najblià br|anska plemena: Bjelopavli}i i Piperi. Vladika Petar bio je prvi crnogorski vladika, koji je jasno spojio sudbinu crnogorskih sa br|anskim plemenima, i imao viziju o wihovoj neodvojivosti i jedinstvu. Stoga je wegova rije{enost da ih sa Crnogorcima brani bila potpuno prelomqena. Kao hri{}anin i pastir on je najprije poku{ao da Mahmuta odvrati od krvoproli}a. Uvjeravao ga je „da su Br|ani moja bra}a koliko i Crnogorci.” Apelovao je na wega da se „pro|e sirotiwe brdske da se prava krv ne prolijeva; ako li ne}e{, hvala da je Bogu, a mi }emo se od tvoje sile i napasti s pomo}u Bo`jom braniti dokle jedan te~e.“72 Poslije niza priprema, i odrànih skup{tina glavara i naroda, na kojima nije ba{ sve i{lo glatko u dono{ewu odluke da se Mahmutu pruì otpor, vladika Petar je definitivno porevagnuo kod Crnogoraca, u rije{enosti za obra~un sa Mahmutom. Ujediwena vojska Crnogoraca, Bjelopavli}a i Pipera, od oko 10.000 qudi, sukobila se sa Mahmutovom od oko 35.000 11. jula 1796. godine, u okolini Spuà u Martini}ima. Okupqenim vojnicima vladika Petar je pred bitku pored ostalog rekao: „Za to na oru`je i na krvavo poqe, mili vitezi! da pokaèmo neprijatequ {to su kadre juna~ke gore! da pokaèmo da u nama neuga{eno srbsko srce kuca, srbska krvca vrije, da pokaèmo kako gorskije junaka mi{ica juna{tvom nadma{uje na bojnom poqu svakog du{manina!“73 Mahmutov poraz bio je potpun. Rawen je jedva uspio da pobjegne u utvr|eni Spu`, a potom se prebacio u Podgoricu. Vladika Petar je u septembru izvijestio austrijskog cara Leopolda ÀÀ, a 72. Dimitrije Milakovi}, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, 201-203. 73. Milorad Medakovi}, Povjesnica Crne Gore, Zemun, 1850, 92-93. 273

potom i rusku caricu Katarinu ÀÀ o pobjedi na Martini}ima. U oba slu~aja je pored svojih pisama dostavio i opis bitke dat od strane ruskog |akona Aleksija, porijeklom Rusa, koji je tada bio u vladi~inoj slu`bi. Pored vladi~inog pisma kotorskom providuru od 17. jula, ovaj opis ra~una se kao prvorazredan izvor o bitci na Martini}ima. Aleksijev opis je prili~no subjektivan, a u nekim elementima i spektakularan po pitawu crnogorske pobjede.74 Mahmut-pa{a nije mirovao. Ozloje|en i uvrije|en, spremao se za novi obra~un. On je uslijedio nekoliko mjeseci kasnije. Odlu~io je da ovoga puta napadne direktno na Crnu Goru. U mjestu Krusi u Qe{anskoj nahiji, po drugi put u istoj godini, Crnogorci su se sudarili sa Mahmutovom vojskom. I ovoga puta vladika Petar hrabrio je Crnogorce govorom pred bitku, tj. rije~ima: „Ustremite se na neprijateqa na{e vjere, na{eg predragog imena srbskog i na{e draàj{e voqnosti, u~inite, slavni vitezi! da dana{wim danom pokaèmo to {to }e vi vje~ni spomen me|u rodom i potomstvom ostaviti.“75 Mahmutova vojska brojala je 23000 vojnika, a crnogorska oko 4000. Wegov poraz bio je potpun. Poginuo je u samoj bitci 22. septembra. Po narodnom predawu, glavu mu je posjekao Bogdan Vukov iz sela Zalazi iz Cuca. Mahmutova glava odne{ena je na Cetiwe, i tu se ~uva u manastiru. Iako su ove bitke od mnogih istori~ara predstavqane kao velika prekretnica u sjediwavawu Crne Gore sa Brdima, a posebno sa Bjelopavli}ima i Piperima, one su to bile samo djelimi~no. Nesporno, sa wima otpo~iwe proces integracije br|anskih plemena sa Crnom Gorom, a prvenstveno Bjelopavli}a i Pipera. No, on }e biti jo{ vrlo dug, bezmalo skoro pola vijeka. Tek od vlade kwaza Danila, moè se u potpunosti govoriti o integraciji nekih br|anskih plemena sa Crnom Gorom. U vrijeme vladike Petra, desili su se na me|unarodnom planu krupni doga|aji, koji }e refleksiju imati i u neposrednom okruèwu Crne Gore, prvenstveno u Boki. Ti procesi otvori}e interesovawe vladike Petra za pro{irewem Crne Gore na ovu oblast. Istina, veze Crne Gore i Boke bile su vjekovne i vrlo ~vrste. Wih nije mogla razbiti ni mleta~ka uprava u Boki, i vrlo promjenqiva i varqiva mleta~ka politika. Slobodno se moè konstatovati, da se u obje provincije radilo o narodu istog etni~kog identiteta i globalnog htijewa. Ta istovjetnost identiteta i 74. Kao nap. 64, str. 221-225. 75. Kao nap. 73, str. 98-99.

274

htijewa, stalno je podgrijavana neprestanim migracijama stanovni{tva iz Crne Gore u Boku. Upravo u vrijeme kada se vladika Petar sukobio sa Mahmutom, na istorijsku pozornicu Evrope, velikim koracima zakora~io je budu}i veliki dràvnik i osvaja~ Napoleon Bonaparta. Tokom 1796/97. godine, on je kao francuski vojskovo|a porazio Austriju i Mleta~ku Republiku. Maja 1797. godine on je ukinuo ovu dràvu. Time je okon~ana vi{evjekovna mleta~ka uprava Bokom. Koriste}i to vladika Petar je sredinom jula 1797. godine zapisio Budvu i okolinu, u namjeri da ove krajeve pripoji Crnoj Gori. No, sve to bilo je kratko. Po dogovoru sa Napoleonom, Austriji je pripala Boka, te su austrijske trupe ve} krajem avgusta u{le u Budvu i okolinu. Svjestan da ne moè sam ratovati sa jednom jakom i velikom dràvom, vladika Petar se povukao. Po~etak HÀH vijeka, zapravo 1803. godina, otvori}e u Crnoj Gori tzv. slu~aj Dol~i. Ovaj slu~aj bio je samo povod za obra~un sa vladikom Petrom, od strane nekih krugova iz Rusije, a svakako mu je doprinijela i Austrija, s obzirom na veoma zategnuto stawe u vezi sa manastirima Podmainama i Stawevi}ima, koji su ostali na austrijskom tlu. Opat Frano Dol~i bio je katoli~ki sve{tenik rodom iz Dubrovnika. Iako ne formalno, on se odavno prestao baviti ovim pozivom. Wegovo ime susre}e se jo{ nekoliko decenija ranije po Be~u, Trstu i Rijeci, u kontaktima sa Crnogorcima i wihovim glavarima sa Mleta~kom Republikom i Austrijom. Na po~etku dràvni~ke karijere, jo{ dok je bio arhimandrit vladika Petar se susrijetao sa wime po Trstu, Rijeci i Austriji. Iako u izvorima ima vrlo malo podataka o tome, izgleda da je Petar jo{ kao arhimndrit prvi put putovao u Rusiju upravo sa wime. Te{ko da bi se moglo definisati {ta je zapravo bio opat Frano Dol~i? Slobodno re~eno, on je bio nezvani~ni diplomatski me{etar, najprije u ime svoje koristi, a potom u ime dràva koje bi ga angaòvale - Mleta~ke Republike i Austrije. Pojavqivao se i kao diplomatrski me{etar i posrednik za ra~un nekih italijanskih dràva sa Crnogorcima. Kretao se u dru{tvu poznatih pustolova i samozvanaca posqedwih decenija HÁÀÀÀ vijeka. Bez obaveze prema bilo kome i kojoj dràvi, on se tako obreo i u Crnoj Gori kao sekretar vladike Petra. Po~etkom 1804. godine u Kotor dolazi ruska delegacija predvo|ena sada ve} generalom Markom Iveli}em i arhimandritom Stefanom Vu~eti}em, rodom Bokeqom, koji je do tada boravio u Rusiji kao crnogorski delegat. Ova delegacija se stacionirala u Kotoru, i formalni razlozi wenog dolaska bili su anulirawe Frana Dol~ija kao navodno francuskog ~ovjeka i {pijuna, koji je 275

vladici Petru nastojao da naturi francuski uticaj. Operativno, ovaj projekat koji je su{tinski imao namjeru da anulira vladiku Petra, vodio je ruski konzul u Dubrovniku Fonton. Iveli} i Vu~eti} su nekoliko puta poku{ali da namame vladiku Petra u Kotor, ili neku drugu lokaciju na austrijskom tlu u Boki, gdje bi ga bukvalno kidnapovali, i poslali brodom u Rusiju. No, vladika nije nasjeo na ovu igru. I on je wima predlagao pregovore, ali na crnogorskom tlu. Oni su to odbijali, jer su bili svjesni ~iwenice da nemaju nikakvog upliva me|u Crnogorcima. Poslije niza peripetija, i odrànih skup{tina crnogorskih glavara, na kojima su se oni obratili ruskom caru i Sinodu, ova ruska delegacija je opozvana. Poslije toga je otvoren novi ruski konzulat u Kotoru, a za konzula je imenovan Aleksandar Mazurovski. On je po~etkom avgusta 1804. godine do{ao u Kotor i stupio na du`nost. Ubrzo je do{ao na Cetiwe, i bio dobro do~ekan od vladike i guvernadura Radowi}a. Tu je do{lo do izmirewa vladike Petra sa Iveli}em i Vu~eti}em. Ubrzo je me|utim i Mazurovski podlegao intrigama vladi~inih protivnika, i ultimativno traìo od vladike da se Dol~iju sudi. Vladika je to odbio, i traìo posebnu komisiju za utvr|ivawe tobo`we Dol~ijeve dou{ni~ko-propagandne akcije u korist Francuza. Mazurovski je iskoristio vladi~in odlazak u Crmnicu, i u manastiru Stawevi}ima organizovao sud glavara. Saslu{avao je, tukao i mu~io Dol~ija. Iako nije ni{ta dokazao, glavarski sud se povinovao voqi Mazurovskog, i Dol~ija osudio na doìvotnu robiju. Potom je Dol~i utamni~en u austrijsku tvr|avu, gdje je iako okovan, 27. aprila 1805. godine zvani~no izvr{io samoubistvo u }eliji vje{awem. O~igledno je tu ubijen. Katoli~ka crkva shodno zvani~noj verziji wegove smrti, iako je bio sve{tenik, odbila je da ga sahrani po katoli~kom obi~aju. Ne{to prije Dol~ijeve smrti, u martu je u Crnu Goru do{ao novi ruski izaslanik Sankovski, koji je donio obilnu nov~anu pomo}, i zvani~nu carsku gramatu, kojom su otklowene sve sumwe u vladiku Petra, a on wome prakti~no rehabilitovan. O~igledno je to bila smi{qena rusko-austrijska igra, koja je trebala da pokrije Dol~ijevu likvidaciju.76 Dolazak Sankovskog u Crnu Goru i Dol~ijeva likvidacija nijesu bili slu~ajni. On je trebao da pripremi Crnogorce za aktivirawe za predstoje}i rat sa Francuskom. I zaista, samo nekoliko mjeseci nakod dolaska Sankovskog, otpo~eo je rat koalicije 76. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I i Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 38-64.

276

vi{e dràva protiv Napoleonove Francuske. Me|utim, koalicione snage bile su potu~ene od Napoleona kod Ulma i Austerlica, te je 26. decembra 1805. godine sklopqen mir u Poùnu. Po ovome miru, nekada{we mleta~ke provincije, Austrija je morala predati Francuskoj. Time je otvoreno pitawe Boke. Ve}ina stanovni{tva Boke, naro~ito onog pravoslavnog èqela je ujediwewe sa Crnom Gorom. Crnogorski zbor je 15. februara 1806. godine donio odluku na Cetiwu da se Bokeqima pruì pomo}. Iako su Austrijanci otezali da predaju gradove i utvr|ena mjesta, dolazak ruske flote iz pravca Krfa 22. februara definitivno je doprinio evakuaciji Austrijanaca. Tako je sva Boka izuzev Kotora bila oslobo|ena. U nastojawu da obezbijedi boqe poloàje za napad na Boku, francuski general Loriston je sredinom maja posjeo Dubrovnik. Ovim je po~ela agonija stare Dubrova~ke Republike, koja }e ubrzo dovesti do wenog nestajawa. Crnogorci i Bokeqi pod komandom vladike Petra do{li su do Dubrovnika, u ~ijoj su se okolini razvile ogor~ene borbe. Kada je Rusija mirom u Tilzitu 8. jula 1807. godine prihvatila francuske uslove, ruski car se tajnim aneksom mira obavezao da }e istisnuti Crnogorce iz Boke. U istorijat crnogorsko-francuskog sukoba oko Boke, ulazi i ~uveni sastanak vladike Petra sa francuskim mar{alom Marmonom kod tvr|ave Trojica jugoisto~no iznad Kotora, 10. avgusta. To nijesu bili obi~ni pregovori, nego sudar dvije politi~ko-dràvne i eti~ke koncepcije. Vladika Petar se jo{ jednom sreo sa francuskim predstavnikom, i to generalom Loristonom u manastiru Lastvi 14. oktobra. Tada je Loriston poku{ao da od Petra dobije odobrewe za ustanovqewe francuskog konzulata na Cetiwu. U tome nije uspio.77 Poraz Napoleona u pohodu u Rusiji 1812. godine, uslovio je wegov potpuni poraz sqede}e godine. Tada se otvorilo pitawe {ta daqe sa Bokom? Vladika Petar je nadaju}i se engleskom prodoru uspio da do sredine oktobra ove godine oslobodi sva mjesta u Boki, uglavnom bez ve}ih borbi. Jedino je Kotor ostao pod francuskom kontrolom. Francuska posada u wemu odbijala je predaju Crnogorcima, i jedino je ovaj grad èqela predati Englezima. U me|uvremenu, u ciqu ujediwewa Crne Gore i Boke, obrazovana je pod pokroviteqstvom vladike Petra Centralna komisija. Ovo je bio privremeni organ vlasti od po devet ~lanova iz Crne Gore i Boke. Na istorijskoj skup{tini u Dobroti kod Kotora, odrànoj 29. oktobra 1813. godine, predstavnici Crne Gore, kao i: 77. Nav. dj., 74-77.

277

Pa{trovi}a, Maina, Braji}a, Pobora, Budve, Grbqa, Kotora, Lu{tice, [kaqara, Mua, Pr~awa, Stoliva, Dobrote, Perasta, Risna, Orahovca i Herceg-Novog, proglasili su ujediwewe Crne Gore i Boke.78 Me|utim, ova odluka nikada u smislu konkretne prakse nije sprovedena. Uzaludna su bila nastojawa vladike Petra da uspostavi kontakt sa ruskim carem i dràvnim vrhom. Sam ruski car Aleksandar zape~atio je sudbinu Boke u Parizu 30. maja 1814. godine, kada je prepustio Austriji. Operativno-formalno, ova odluka utana~ena je na kongresu u Be~u od novembra 1814. do 9. juna 1815. godine, kada je ~itava Boka, Dalmacija i Istra u{la u sastav Austrije. Vladika Petar ni u narednom periodu nije mogao oboriti ove odluke, i to na mawim kongresima u Ahenu 1817. i Veroni 1822. godine. Time je sudbina Boke bila zape~a}ena. Svjestan ~iwenice da bi svako daqe pretendovawe na ovaj prostor izazvalo sukob sa jednom velikom silom kakva je bila Austrija, vladika Petar od tada gubi interesovawe za Boku. Takve politike dràli su se i wegovi nasqednici. Tek se uo~i Prvog svjetskog rata i tokom wega, za vrijeme kraqa Nikole, u pregovorima o posqeratnim granicama Crne Gore, javqa se weno ìvo interesovawe za prisajediwewem Boke, u slu~aju propasti Austrougarske. Nije bezna~ajno napomenuti, da je naro~ito u vremenu odlaska Francuza iz Boke, i otvarawa pitawa wenog statusa, ve}ina katoli~kog stanovni{tva u woj, ostvarila zna~ajne aktivnosti u namjeri da se ova oblast prisajedini Austriji, a ne Crnoj Gori. U toj namjeri, boke{ki katolici preduzeli su ìvu diplomarsku aktivnost ka Austriji. Prvi srpski ustanak pod vo|stvom Kara|or|a donio je nove momente u istoriji Crne Gore. Ve} poslije prvih ustani~kih doga|awa u Srbiji, uspostavqena je korespodencija izme|u vladike Petra i Kara|or|a. Niz doga|aja u Crnoj Gori i Srbiji omeli su ve}u akciju u sadejstvu Crne Gore i Srbije toga doba. Svakako je to najprije bilo vladi~ino angaòvawe u Boki. Kada su stvoreni uslovi za akciju ka ra{koj oblasti, do{lo je do naglog preokreta na frontu u Srbiji prema Ni{u. Kao posqedwa zna~ajnija akcija protiv Osmanlija izvedena u doba vladike Petra, ra~una se napad na Mora~u. Vojska bosanskog vezira Xelaludin-pa{e, kojom je komandovao Deli-pa{a napala je 1820. godine iz Kola{ina na Mora~u. Poslije po~etnih uspjeha osmanske vojske, Mora~ani78. Ujediwewe Crne Gore i Boke 1813-1814. godine, zbornik radova, urednik dr Jovan R. Bojovi}, Titograd, 1991. 278

ma su u pomo} stigli Crnogorci i Rov~ani, i razbili pa{inu vojsku. Ovaj doga|aj ozna~io je prodor Crne Gore u br|anska plemena ka drugom pravcu. Sa wime je otpo~ela integracija Mora~e i Rovaca u Crnu Goru.79 U doba vladike Petra crnogorska teokratija je dobila potpuno izraènu formu. On se za razliku od wegovih prethodnika, pojavquje kao centralna li~nost u Crnoj Gori. Vladika Petar je diplomata, vojni komandant i inicijator svih zna~ajnijih de{avawa u Crnoj Gori wegovog doba. Ono {to ga razlikuje od wegovih prethodnika, je ve} potpuno izgra|ena vizija {irewa Crne Gore van wene tradicionalne ~etiri nahije, i to prema br|anskim plemenima i Boki. Nesumwivo, on ima projekat uspostavqawa dràvne nezavisnosti Crne Gore, iako ga konkretno nikada u formalnopravnom smislu nije potezao. Wegovi nasqednici samo prakti~no realizuju osnove koje je on postavio u tome smislu. Kao kruna teokratske aktivnosti vladike Petra ra~unaju se dva pravna spomenika. To su tzv. Stega, i Zakonik op{~i crnogorski i brdski. Stega je u stvari akt o ujediwewu Crne Gore i Brda, i done{en je 18. avgusta 1796. godine, neposredno poslije martini}ke bitke. Imala je {est ~lanova. U posqedwem {estom ~lanu, konstatuje se da svaka nahija ima da ~uva po jedan primjerak ovog dokumenta, a jedan da se ~uva u Mitropoliji. Ona se dakle pojavquje kao glavna i centralna institucija, jer se u woj ~uvaju gramate i hrisovuqe carske. Proizilazi ve} povr{nom analizom ovog ~lana, da je Mitropolija utemeqiva~ dràvnog identiteta.80 Istori~ari i pravni istori~ari gaje ozbiqne indikacije da je vladika Petar sastavqa~ jo{ jednog, i mnogo zna~ajnijeg pravnog akta - Zakonika op{teg (op{~eg) crnogorskog i brdskog. Usvojen je u manastiru Stawevi}ima 30. oktobra 1798. godine, kada je usvojeno sedamnaest ~lanova. Sa jo{ {esnaest pro{iren je na op{tecrnogorskoj skup{tini na Cetiwu 29. avgusta 1803. godine. ^lanom dvadesetim ovog Zakonika predvi|eno je davawe poreza. Za inicirawe toga procesa upravo je imenovan mitropolit Petar Petrovi}. Od wega po~iwe davawe poreza, tj. od cetiwskog manastira, a zavr{ava se opet u manastiru, gdje se sabira porez. I na ovaj na~in vide se o~igledni primjeri ve} uveliko uobli~ene teokratije u Crnoj Gori.81 79. Petar I Petrovi}, Freske na kamenu, Titograd, 1965, 211-212. 80. Istorija dràva i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, 1978, 331. 81. Nav. dj., 322. 279

Vladika Petar nije imao sre}e u izboru nasqednika, ako se to tako moè re}i. Prvi je bio Mitar, sin wegovog najstarijeg brata Stijepa, ali je mlad umro. Poslije Mitra vladi~in izabranik je bio sin wegovog brata Sava-\or|ije, koji je 1825. godine upu}en u Rusiju na {kolovawe. Privu~en vojni~kim ìvotom po~eo je da izu~ava za kowi~kog oficira, te je 1828. godine vladici pisao da ga razrije{i obaveze nasqednika. Da je vladika bio upoznat sa ovom \or|ijinom odlukom, vidi se jo{ iz pisma Jeremiji Gagi}u iz 1827. godine. No, sa druge strane vladika je ve} tada mislio o novom nasqedniku, jer je Gagi}u napisao: „Ima jo{t sinovacah u mene, a osobito jedan koji je stajao godi{te i po danah kod jeromonaha Josifa Tropovi}a na Toplu“... Odluku o nasqedniku vladika Petar ozvani~io je tek posqedweg dana svoga ìvota, nekoliko ~asova pred smrt, svojim testamentom, gdje je pored ostalog naveo: ...„a ja na moje mjesto nasqednikom, upraviteqem i ~uvateqem od svega mojega, narodskoga i cerkovnoga ~inim i ostavqam sinovca mojega Rada Tomova Petrovi}a, u kojega se nadam, da }e biti ~oek od posla i od razuma, koliko je preblagi otac nebesni blagovolio podariti, i kojega Bogu i caru na{emu i svemu narodu cernogorskomu i brdskomu za vijeka preporu~avam svojim sercem i svojom du{om“... Istoga dana, na Lu~indan 18. oktobra 1830. godine, vladi~in sekretar Simeon Milutinovi} uputio je prepis testamenta ruskom vicekonzulu u Dubrovniku Jeremiji Gagi}u. U izvorima i istoriografiji ima indikacija da su neki osporavali autenti~nost ovog testamenta. Najprije je to iz li~ne koristi ~inio guvernadur Vuk Radowi}, osjetiv{i da }e u novom crnogorskom vladici imati nepokolebqivog suparnika. I u djelu Milorada Medakovi}a ima elemenata osporavawa testamenta, tj. da je takav testament sastavio kao li~ni pristalica novog vladike Simeon Milutinovi}.82 Vladi~in testament je potvr|en od strane glavara ve} 20. oktobra, te je tako Radivoje-Rade Tomov postao novi gospodar Crne Gore. Istog dana se zamona{io, dobiv{i ime Petar. Tako je u crnogorsku istoriju u{ao jo{ jedan vladika i gospodar pod imenom Petar, tj. Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{. Pod imenom Petar po~eo je sluìti tek po{to je rukopoloèn za jeromonaha i proizveden za arhimandrita 31. januara 1831. godine. Rukopoloèwe za jeromonaha i proizvo|ewe u ~in arhimandrita izvr{io je prizrenski 82. êdomir Lu~i}, Mitropolit Petar Prvi Petrovi}, Titograd, 1991, 118119; Milorad Medakovi}, P. P. Wego{ posledwi vladaju}i vladika crnogorski, Novi Sad, 1882, 48-51. 280

vladika Ananije u manastiru Komu na Skadarskom jezeru. Me|utim, Petar ÀÀ je sebe i daqe ~esto potpisivao, ili od Crnogoraca bio tretiran kao vladika Rade, ili Radivoje Tomov. Wegovom erom otpo~e}e posqedwi dio crnogorske teokratije, ~ime }e ona biti dovedena do vrhunca. Na osnovu istorijske analize, moè se sa sigurno{}u konstatovati da se Petar ÀÀ vi{e pona{ao kao svjetovni vladar, nego kao duhovni poglavar Mitropolije. Ve} na jesen 1831. godine on je krenuo sa u~vr{}ivawem dràvne uprave. Istina, ovakvi poku{aji postojali su i za vrijeme wegovog prethodnika. Stega i Zakonik iz doba Petra À slabo su se me|utim sprovodili u praksi. Petar ÀÀ uvodi Senat i Gvardiju. Senat je bio centralni organ vlasti u Crnoj Gori. Sublimirao je u sebi elemente skup{tine, vlade i vrhovnog suda. Prvi predsjednik Senata bio je Ivan Ivanovi} Vukoti}, a potpredsjednik Matija Vu~i}evi}. Senatora je bilo ~etrnaest, i to: Savo Markov Petrovi}, serdar \uro Popovi}, serdar \iko Martinovi}, i serdar Manojlo Vukoti} (iz Katunske nahije); \okica Uskokovi} (iz Qe{anske nahije); serdar Filip \ura{kovi} i pop Matija Drecun (iz Rije~ke nahije); serdar Marko Plamenac i knez Stanko Kneèvi} (iz Crmni~ke nahije); pop Jovan Martini} (Radovi}) i serdar Mihailo Bo{kovi} (iz Bjelopavli}a); vojvoda Tomica (iz Pipera); pop Spaho Drakulovi} (iz Ku~a); vojvoda Mina Radovi} (iz Mora~e). Predsjednik i potpredsjednik Senata zapravo i nijesu bili izvorni Crnogorci. Oni su jo{ ranije sluìli kao povjerenici Petra À na ruskom dvoru. Vukoti} je bio rodom iz Podgorice, koja je tada bila pod osmanskom vla{}u, a Vu~i}evi} je bio wegov sestri}. U Crnu Goru dospjeli su u septembru 1831. godine. Tom prilikom Vukoti} je donio zaostalu pomo} iz Rusije od oko 7.000 dukata, koja nije ni ispla}ivana od 1807. do 1825. godine. Na putu iz Rusije, u Be~u su se sreli sa Dimitrijem Milakovi}em, rodom Hercegovcem, koji je sa wima produìo za Crnu Goru, i ubrzo postao sekretar Petra ÀÀ. Vukoti} je uskoro napisao jedan Zakonik od dvadeset ~lanova, poznat pod imenom „Zakonik ota~astva“. Istraìva~i pretpostavqaju da se on kratko i sprovodio u praksi, ali da je zbog strogosti odstrawen. Kako je Vukoti} ubrzo po~eo da poku{ava da koncentri{e vlast u svoje ruke kao predsjednik Senata, Petar ÀÀ je nastojao da ga se otarasi, jer to nije odgovaralo wegovom poimawu su{tine teokratije. Vukoti} i Vu~i}evi} su napustili Crnu Goru po~etkom 1834. godine, i vratili se u Rusiju, gdje su postali protivnici i klevetnici Petra ÀÀ. Ubrzo po u~vr{}ewu Petra ÀÀ Crnu Goru je napustio u martu 1831. godine i Simeon-Sima Milutinovi}281

Sarajlija, i to kao protivnik Petra ÀÀ. Wihovi odnosi su se kasnije popravili. Gvardija je bila niì sudski organ, koji je sudio za niè delikte. Weno sjedi{te bilo je na Rijeci Crnojevi}a. U vrijeme Petra ÀÀ kao prete~a àndarmerije pojavquju se perjanici. Ime su dobili po karakteristi~nim perjanicama na kapama. Bili su tjelohraniteqi Petra ÀÀ, a u isto vrijeme privodili okrivqene Gvardiji i Senatu, a po potrebi mu{ketali (strijeqali) osu|enike. Petar ÀÀ je imenovao i prvih dvanaest plemenskih kapetana, koji su u svom djelokrugu vlasti sublimirali niè sudske, upravne i vojne poslove.83 Vrhunac teokratije u Crnoj Gori predstavqa i likvidacija guvernadurstva. Kako je ve} nazna~eno, za vrijeme guvernadura Jovana-Joka Radowi}a zao{travaju se odnosi sa Petrom À. Joko nastoji da anulira uticaj Petra À i svede ga na marginalnu ~isto vjersku figuru u Crnoj Gori. Ve} tada se uo~avaju dvije su{tinske suprotnosti izme|u ove dvije ku}e uop{te, ili institucije guvernadura i vladika (mitropolita). Guvernaduri su mleta~ki, a kasnije i austrijski ~inovnici ili povjerenici u Crnoj Gori, prakti~no kao neki doma}i ambasadori u woj. Oni dakle ozna~avaju uticaj su{tinski katoli~kih i neslovenskih dràva. Nasuprot wima, institucija crnogorskih mitropolita definitivno se od Petra À kristali{e kao àri{te ruskog uticaja. Koncept svoga oca Joka, naslijedio je i posqedwi guvernadur Vuko (koji se ina~e u izvorima jo{ pomiwe kao Vukale ili Vukolaj). Narodna skup{tina na Cetiwu je 10. oktobra 1818. godine ukinula guvernadursko zvawe. No, na Vukovo insistirawe, ono mu je opet vra}eno dvije godine kasnije. Od tada Vuko je sa vladikom Petrom À odràvao dobre odnose. Iako je posqedwi potpisao priznawe Petra ÀÀ za gospodara Crne Gore nije mirovao. Agitacijama u narodu osporavao je testament vladike Petra À. âk je sakupio odre|eni broj qudi, i sa wima agitovao po plemenima za zbacivawe Petra ÀÀ. U tom smislu odràvao je stalni kontakt sa austrijskim funkcionerima u Kotoru. Kada su ti kontakti otkriveni, crnogorski zbor mu je sudio 17. novembra 1830. Osu|en je na smrt, ali je zauzimawem Petra ÀÀ oslobo|en. Oduzeto mu je guvernadurstvo, i vra}en je u zvawe prostog Crnogorca. No, u agitacijama je nastavio i daqe, te mu je 4. januara 1832. godine, tada ve} formirani Senat sudio. Done{ena je odluka da se on i wegov brat Marko uhapse. Za ostale potomke Joka Stankova odlu~eno je da se 83. êdomir Lu~i}, Vlast i spoqni uticaji u Crnoj Gori (1499-1851), Srpsko Sarajevo-Podgorica, 2002, 381-394.

282

protjeraju iz Crne Gore. Takvih je bilo {est ku}a sa 26 osoba. Vuko i Stanko kasnije su tako|e protjerani, i ku}e su im spaqene na Wegu{ima. Oti{li su na austrijsku teritoriju. Vuko je umro u Kotoru 18. maja.84 Na op{tecrnogorskom zboru odrànom na Cetiwu 23. maja 1833. godine, odlu~eno je da arhimandrit Petar otputuje u Rusiju radi hirotonije u ~in episkopa. O ovoj odluci obavije{ten je ruski konzul u Dubrovniku Gagi}. On je opet o toj inicijativi obavijestio svog nadre|enog, ruskog ambasadora u Be~u Tati{~eva. Kada je sve ure|eno, Petar je otputovao po~etkom juna. Po{to je do{ao u Petrograd, car se po informisawu svog ministra spoqwih poslova sloìo sa ovom idejom. Odredio je ~ak i 15.000 rubaqa za tro{kove hirotonije. Prilikom boravka u Rusiji, Petar ÀÀ je ostvario brojne kontakte sa uticajnim ruskim li~nostima, a dobio je i donacije od ruske vlade. Za svoj novac, tj. oko 3000 rubaqa kupio je {tampariju. Po dopremawu u Crnu Goru, ona je bila smje{tena u manastiru. U Crnu Goru se vratio krajem novembra.85 U jednoj od prostorija manastira Petar À je otvorio i prvu osnovnu {kolu u Crnoj Gori. Prvi u~iteq u ovoj {koli bio je Petar ]irkovi} iz Kotora. U doba Petra ÀÀ u~iteqi {kole bili su i: Lazar Vlahovi}, Teodor Ivan~ik i Milorad Medakovi}. Pored {kole na Cetiwu, otvorena je i druga u Dobrskom selu, tj. u manastiru Dobrskoj }eliji.86 U {tampariji u manastiru (kwigope~atwi) Petar ÀÀ je ve} 1834. godine {tampao dvije zbirke svojih pjesama: Pustiwak cetiwski, i Lijek jarosti turske. Potom su {tampane sqede}e kwige: Dika crnogorska od Sime Milutinovi}a 1835. godine; Srpski bukvar za crnogorske {kole, i Poslovice Vuka Karaxi}a 1836. godine; Srpska gramatika (prvi dio) od Dimitrija Milakovi}a 1838. godine; Istorija svijeta za djecu od [lacera, u prevodu Dimitrija Milakovi}a 1839. godine. Od 1835. do 1839. godine u ovoj {tampariji {tampan je ~asopis-kalendar Grlica. Za potrebe parohijskog sve{tenstva {tampan je i Trebnik. To zna~i da je ova {tamparija imala i elemente crkvene {tamparije.87 84. Nav. dj., 394-403. 85. Risto Dragi}evi}, Crna Gora za vrijeme prvog Wego{evog odlaska u Rusiju, Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 155-173. 86. Perko Vojinovi}, Crnogorska inteligencija od polovine HÁÀÀÀ vijeka do 1918. godine, Nik{i}, 1989, 50-56. 87. Risto Dragi}evi}, Crnogorske {tamparije (1493-1918), Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv-1-2, Cetiwe, 1956, 28-31. 283

Spoqwu politiku Petra ÀÀ treba opredijeliti u tri pravca: odnosi sa osmanskom dràvom, odnosi sa Austrijom, i odnosi sa Rusijom. U doba Petra ÀÀ nije bilo ve}ih sukoba sa osmanskom dràvom, koji bi se mogli podvesti pod velike vojne pohode i bitke. No, postojale su stalne ~arke na granicama, koje su nekada prerastale u ozbiqne konflikte. Poku{aji Petra ÀÀ da uspostavi mir na granici prema Hercegovini, u zale|u Nik{i}a februara 1834. godine propali su. On je dogovorio mir sa Hasan-begom Resulbegovi}em iz Trebiwa, i sinom Ali-pa{e Rizvanbegovi}a. No, nije stigao ni da se vrati na Cetiwe, a hercegova~ke Osmanlije su po nare|ewu Hasan-bega posjekle pet Crnogoraca. Kao osvetu za napade lokalnih osmanskih stanovnika pored Skadarskog jezera, Crnogorci su 1835. godine zauzeli kratko utvr|ewe @abqak na jezeru. Dio utvr|ewa su razru{ili, a sa wega su na Cetiwe odnijeli dva topa. Ono {to karakteri{e spoqwu politiku Petra ÀÀ je poku{aj pro{irewa Crne Gore ka hercegova~kim plemenima. Grahovsko pleme izme|u Nik{i}a i Trebiwa tako postaje predmet sporewa. Godine 1836, Grahovqani su odbili da osmanskim vlastima pla}aju hara~, a Petra ÀÀ priznali za gospodara. Zbog toga su Osmanlije 6. avgusta ove godine izvr{ile pohod na Grahovo. Grahovqanima je u pomo} do{lo oko 300 Crnogoraca. Oni su zakasnili, po{to je osmanski odred ve} bio zauzeo Grahovo i po~eo sa paqevinom ku}a. Vje{tim manevrom osmanski odred je navukao Crnogorce na êlinski potok na ivici grahovskog poqa, i tu ih potukao. Tu je poginuo vladi~in brat Joko, zatim Stefan Petrovi}, stariji brat kasnijeg kwaza Danila, i jo{ jedan Petrovi}. Kolale su pri~e da je Petrovi}e pobio poznati junak i lokalni osmanski velikodostojnik Smail-aga êngi}. Ova pogibija Petrovi}a, a naro~ito svoga brata, vladici Petru ÀÀ je te{ko pala. Grahovqani su bili prinu|eni da plate hara~. No, time pitawe Grahova nije bilo rije{eno. Novi ugovor je potpisan na Cetiwu 20. oktobra 1838. godine sa punomo}nicima bosanskog i hercegova~kog vezira. Wime su se Grahovqani obavezali da }e Osmanlijama davati dio proizvoda, a dio sultanu. Osmanlije me|utim nijesu imale pravo da sude i upravqaju po Grahovu. Naro~ito je interesantna peta ta~ka ovoga ugovora, po kojoj se ustanovqava „mir me|u nezavisnom oblasti crnogorskom s jedne strane... od vrha Koma Ku~koga do Dragaqa“. Ovim se po prvi put u crnogorsko-osmanskim odnosima ne samo defini{e linija crnogorske teritorije, u koju se ukqu~uju djelovi Brda i Hercegovine, nego {to je jo{ va`nije Crna Gora tretira kao nezavisna oblast. Istina, ugovor ne potpisuje osmanska dràva striktno, 284

nego wene pokrajinske administrativno-teritorijalne jedinice:bosanski i hercegova~ki pa{aluci. Ugovor me|utim nije precizirao koliko }e Grahovqani pla}ati osmanskim vlastima na ime hara~a. Radi precizirawa vladika Petar ÀÀ je bosanskom veziru Vexihi Mehmed-pa{i poslao u Travnik delegaciju grahovskih glavara, na ~elu sa Jakovom Dakovi}em. Kao vladi~in direktni emisar sa wima je bio perjanik Radovan Piper. Delegacija je u Travniku utana~ila sa vezirem pla}awe hara~a u iznosu od 200 talira. Me|utim, u povratku, kod hercegova~kog vezira Ali-pa{e Rizvanbegovi}a u Mostaru, glavari su zadràni i utamni~eni, a perjanik je propu{ten. Vladika Petar ÀÀ se àlio bosanskom veziru. Traìo je od Ali-pa{e da se glavari puste. Oni su pu{teni tek u aprilu 1839. godine, ali su zamijeweni taocima. êtiri Grahovqanina koji su do{li da vide zemqake, Ali-pa{a je ~ak nabio na kolac. Tao~ka kriza okon~ana je tek u julu 1839. godine, wihovim pu{tawem. Ugovor potpisan na Cetiwu nije mnogo izdrào. Tome je doprinijela i jedna i druga strana. Crnogorci su 1840. godine izveli niz mawih napada oko Nik{i}a i Klobuka. U ovima napadima uzeli su u~e{}a i austrijski podanici Krivo{ijani. Jedan od najprepoznatqivijih doga|aja vladavine Petra ÀÀ bio je ubistvo gata~kog zabita Smail-age êngi}a. Ubistvo se nije uklapalo samo u stereotip crnogorsko-osmanskih sukoba, koji su bili ~esti. Imalo je dimenzije li~ne osvete vladike Petra ÀÀ. Kako je ve} nazna~eno, vladika je nosio li~nu mr`wu na Smail-agu zbog ubistva svojih ro|aka Petrovi}a, a posebno brata Joka. Vrebao je priliku da mu se osveti. Smail-aga se jo{ ranije istakao zajedno sa Ali-agom Rizvanbegovi}em, prilikom gu{ewa pobune bosanskog begovata pod vo|stvom Husein-kapetana Grada{~evi}a iz Grada~ca (kako je pompezno nazivan „Zmaja od Bosne“) , protiv centralne vlasti u Carigradu. Smail-aga i Ali-aga su tom prilikom ostali vjerni sultanu, i zna~ajno doprinijeli da se hercegova~ki begovat opredijeli za sultana. Po ugu{ewu pobune, Smail-aga je od sultana dobio po~asno zvawe kapixi-ba{e (~uvar sultanovih odaja). Bio je gata~ki zabit (upraviteq regije). Znatno je uve}ao svoja dobra. Koriste}i te zasluge, obogatio, a budu}i i vrlo otresit i hrabar ~ovjek, nije mnogo fermao ni bosanskog a ni hercegova~kog vezira. U odnosima sa rajom isticao se okrutno{}u. Pored ostalih, imao je timare i u Drobwaku. Poslije niza peripetija i oklijevawa, vladici Petru ÀÀ je uspjelo {to mitom, {to hrabrewem, a {to obe}awima za davawe glavarstva, da nagovori grupu drobwa~kih prvaka, na ~elu sa \okom Malovi}em i Novicom Cerovi}em, da ubiju Smail-agu. 285

Kombinacijom lukavstva, poltronstva, i udarawa u aginu sujetu, da se toboè me|u narodom pri~a da ne smije do}i u Drobwak da pokupi hara~, ovi glavari su uspjeli da ga tamo domame. U iznenadnom napadu grupe Drobwaka i Uskoka, u zoru oktobra 1840. godine, na poqani Mqeti~ak u Drobwaku, napadnut je agin logor i pratwa od oko 70-ak qudi. Tom prilikom Smail-aga je ubijen. Prema narodnom predawu i tvrdwi o~evidaca, ubio ga je Novica Cerovi}, a glavu mu je posjekao Uskok Mirko Aleksi}. Smail-agina glava i oru`je odne{eni su vladici na Cetiwe. Novica Cerovi} je darovan titulom vojvode, a kasnije je postao i senator i vladi~in intimus. Ovo ubistvo zna~ilo je prekretnicu u emancipaciji Drobwaka i Uskoka od osmanske vlasti, i prikqu~ewu Crnoj Gori. Iako ga ubistvo Smail-age nije mnogo potreslo, zbog konkurencije i osionosti, bosanski vezir je radi u~vr{}ewa osmanske vlasti ubrzo napao na Drobwake i popalio ih. U namjeri da pomognu Drobwake, do{li su Bjelopavli}i, koji su naro~ito izginuli na Borovoj glavi. No, osmanska vlast nikada se vi{e nije ~vr{}e odràla u Drobwaku i Uskocima. Stoga ve}ina istori~ara uzima godinu ubistva Smail-age êngi}a, kao godinu prisajediwewa ova dva hercegova~ka plemena Crnoj Gori.88 Ubistvom Smail-age otvoreno je tzv. usko~ko pitawe. Ali-pa{a Rizvanbegovi} je traìo od vladike Petra ÀÀ da uskoke raseli sa granice u unutra{wost, {to je ovaj odlu~no odbio. Poklopilo se da je u doba otvarawa ovog pitawa, u oblasti dalmatinsko-hercegova~ke granice i tih pitawa, boravio delegat Porte Selimbeg. On se zainteresovao za ovo pitawe. Stupio je u kontakt i sa ruskim konzulom u Dubrovniku Gagi}em. Posredovawem wih dvojice, vladika Petar ÀÀ se sastao u Dubrovniku 6. jula 1841. godine sa Selim-begom. U ovom slu~aju, Selim-beg je nastupao kao Alipa{in delegat. Sklopqen je mir izme|u Crne Gore i Hercegovine. Me|utim, on je trebao da stupi na snagu tek po{to ga Ali-pa{a potvrdi, a ovaj to nije uradio. Ugovor ili mir je u stvari bio potvrda ve} pomiwanog cetiwskog ugovora. Wime Ali-pa{a nije bio zadovoqan, tim prije {to usko~ko pitawe tada nije ni otvarano, a i sklopqen je inicijativom bosanskog vezira. Ne uzimaju}i ovaj ugovor u Dubrovniku kao potvr|en, hercegova~ke Osmanlije pod vo|stvom trebiwskog Hasan-bega Resulbegovi}a napale su u februaru 1842. godine Grahovo. Popalili su ne88. @arko Lekovi}, Drobwak u prvoj polovini HÀH vijeka, Podgorica, 2001, 111-123; Hajrudin ]uri}, Ilirske narodne novine“ o pogibiji Smail-age, Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 476-483. 286

{to ku}a, oteli dosta stoke, ubili ne{to Grahovqana, a ne{to odveli kao robqe u Mostar. Iako je u vrijeme ove akcije Ali-pa{a i sam spremao napad na Grahovo, od toga je odustao, jer su pokrenuti pregovori. U prvoj polovini septembra u Dubrovniku su se ovoga puta direktno sastali vladika Petar ÀÀ i Ali-pa{a. Poslije trodnevnih pregovora, zakqu~en je mir, a vladika i pa{a su se pobratimili. Rok trajawa ovog mira bio je 1. januar 1844. godine. I ovoga puta u ugovoru je Crna Gora tretirana kao nezavisna oblast. Ni ovaj ugovor nije dugo trajao. Pitawe Grahova i Uskoka je i daqe trajalo. Stoga je Ali-pa{a traìo nove pregovore. Po svoj prilici su centralne vlasti u Carigradu vr{ile pritisak na Ali-pa{u da se ugovor revidira. U tom smislu kod wega je do{ao u martu 1843. godine Portin }ehaja. Ali-pa{inu ideju za novim susretom vladika Petar ÀÀ je rado prihvatio. Poslije nekoliko mjeseci priprema za sastanak, utana~eno je da pa{a i ne treba da ide na wega, ve} da je dovoqno da se vladika sastane sa wegovim delegatima. Utvr|eno je da pa{ini delegati do|u 22. jula u Nik{i}, gdje }e do}i vladi~in delegat, i obavijestiti ih gdje }e se na}i sa vladikom. Vladika je bio obazriv u utvr|ivawu mjesta sastanka, jer je sumwao da bi na nekoj neutralnoj lokaciji mogao biti ubijen od Osmanlija. âk je i imao obavje{tewa da su osmanski delegati pripremani za to. Osmanska delegacija u kojoj je bio i poznati trebiwski Hasanbeg Resulbegovi} do{la je u Nik{i}. Tu je on ispao iz ~lanstva delegacije. Delegacija je produìla za manastir Ostrog. Me|utim, vladika je tu nije ni primio. Na osnovu obavje{tewa nije ni{ta htio da rizikuje. Prilikom povratka, osmanska delegacija koja je brojala dvadesetak qudi sa pratwom, na Ba{inoj vodi bila je napadnuta od Crnogoraca. Jedan broj wih Crnogorci su pobili, a jedan je propu{ten, i me|u wima je bio Ali-pa{in sin. Ne{to prije ovoga doga|aja, Ali-pa{a je sa vojskom iza{ao na Gacko, da bi u septembru krenuo sa jo{ ve}om vojskom na Grahovo. Tamo se sa vojskom uputio i vladika Petar ÀÀ. Poslije niza ~arki bitka se nije otvorila. Ali-pa{a je vladici ponudio mir, nakon ~ega se sa vojskom povukao u Mostar. Novi sporazum izme|u vladike Petra ÀÀ i Ali-pa{e postignut je u jesen 1843. godine. Ovaj sporazum se opet odnosio na pitawe Grahova, i davawe amnestije odbjeglim Bawanima. Vladika je pristao da poru{i kule na Humcu i Grahovu, koje je u me|uvremenu podigao. Za to je od pa{e dobio od{tetu od 8.000 dukata. Sporazumom je predvi|eno da ni jedan Hercegovac ne moè u}i u Crnu Goru bez paso{a, kao ni Crnogorac u Hercegovinu. Bjegunci iz obje teri287

torije morali su biti predavani mati~noj teritoriji. Vladika je ~ak na ime izdràvawa neke vrste pograni~ne policije od pa{e primio novac za prvu godinu. I na ovaj na~in Crna Gora je tretirana kao nezavisna oblast, tj. oblast van ingerencije osmanske dràve, ~im je za ulazak u wu trebao paso{. Dok je vladika bio sa vojskom na Grahovu septembra 1843. godine, skadarski vezir je sa vojskom napao na crnogorska ostrva na Skadarskom jezeru Vrawinu i Lesendro, i zauzeo ih. Na Lesendru je vladika ~ak bio podigao i jedno malo utvr|ewe. Uzaludni su bili vladi~ini poku{aji da ih povrati. U narodu je ostala izreka, da kada neko ne{to àli {to je izgubio, kaè se: „Izgore ka vladika za Lesendrom.“ Petar je ~ak nastojao da u korespodenciji sa skadarskim vezirom probudi wegovu nacionalnu svijest, potenciraju}i wegovo srpsko porijeklo, ali uglavnom u tome nije uspio. âk {ta vi{e, skadarski vezir se vremenom pokazao kao veliki vladi~in neprijateq, i neprijateq Crne Gore. Podbuwivao je pojedina plemena i Crnogorce protiv vladike. Koristio je gladne godine, naro~ito 1846, i podmi}ivao glavare i plemena da ustaju protiv vladike. To je naro~ito do{lo do izraàja po~etkom 1847. godine u Crmnici, za vrijeme vladi~inog odsustva iz Crne Gore. Vladi~in brat od strica \or|ije, je sa oko 2.000 Crnogoraca, po nalogu vladi~inog brata Pera, ina~e predsjednika Senata, oti{ao u Crmnicu i ugu{io pobunu. Po povratku, vladika je ~ak strijeqao grupu Crnogoraca, optuènu za kolaboraciju sa skadarskim vezirom.89 Poslije sklapawa sporazuma sa Ali-pa{om 1843. godine, odnosi sa hercegova~kim Osmanlijama uglavnom su bili dobri. Wih nije mogao pomutiti ni osmanski napad na Uskoke oktobra 1847. godine, kada je oko 7.000 osmanskih vojnika bilo razbijeno. Ali-pa{a Rizvanbegovi} je na kraju neslavno zavr{io. Kako je ve} nazna~eno, prilikom bune bosanskog begovata na ~elu sa Husein-kapetanom, on se stavio zajedno sa Smail-agom na stranu sultana. Po slomu bune u Bosni, da bi nagradio wegovu lojalnost, sultan je odvojio Hercegovinu od bosanskog pa{aluka u poseban pa{aluk, sa sjedi{tem u Mostaru, a Ali-agi Rizvanbegovi}u dao zvawe vezira.90 Tokom godina Ali-pa{a je po~eo graditi kult svoje li~nosti po Hercegovini. Vodio je sopstvenu politiku, a sve mawe se osvr89. Kao nap. 83, str. 406-409. 90. Pavi} \uki}, Petar Petrovi} ÀÀ i Ali-pa{a Sto~evi}, Zapisi, kw. HÀÀÀ, sv. 4, Cetiwe, april, 1935, 201-216; Hajrudin ]uri}, Crnogorsko-hercegova~ki ugovor u Trebiwu (28. IX 1843), Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 486-495.

288

tao na centralnu vlast u Carigradu. U narodu je ostao upam}en, da je po imenovawu rekao, da vi{e niko nema potrebe i}i kod sultana u Stambol, kada ima sultana u Mostaru. Postepeno, wegova politika i htijewa, postali su istovjetni kao i oni nekada Huseinkapetana. Sultan je po~etkom 1851. godine u Hercegovinu poslao Omer-pa{u Latasa sa redovnom vojskom (nizamom) da ugu{i separatisti~ki pokret hercegova~kog begovata. Ali-pa{a je zarobqen, i javno ponièn kroz Mostar. Svezan je i proveden naopa~ke ja{u}i na magarcu kroz ~ar{iju. Poslat je kao zarobqenik za Bawa Luku. No, putem, toboè se straàru slu~ajno pu{ka omakla, i ubijen je. I odnosi vladike Petra ÀÀ sa Austrijom su varirali. Za vrijeme boravka u Be~u, krajem 1836. i po~etkom 1837. godine, vladika je sa austrijskom vladom pokrenuo pitawe razgrani~ewa sa Crnom Gorom. On je bio zainteresovan za ovo pitawe iz dva razloga. Prvo, {to su bili ~esti pograni~ni sukobi oko me|a i imawa. Drugo, ovim bi se opet na neki na~in Crna Gora tretirala kao nezavisna oblast, i to bez u~e{}a i posredovawa osmanske dràve. Sa razgrani~ewem se po~elo septembra 1837. godine, a izvr{eno je tek jula 1841. godine. Sve to govori da je ono i{lo te{ko. Nije bilo lako odrediti granicu, naro~ito izme|u Pa{trovi}a i Crmnice. Na Pa{trovskoj gori je ~ak 28. jula 1838. godine do{lo do ozbiqnog incidenta, u kome je bilo poginulih na obje strane. Jedan broj delegata u komisiji za razgrani~ewe tako|e je iz raznih razloga bio odsutan. Razgrani~ewe je dijelom omela i smrt guvernera Dalmacije grofa Lilienberga marta 1840. godine, ina~e poznatog po netrpeqivosti prema pravoslavacima uop{te, kao i vladici Petru ÀÀ. U razgrani~ewu je uzeo u~e{}a u delegat ruskog cara A. V. êvkin. Pod wegovom inicijativom, ono je ubrzano. No, i kada je razgrani~ewe izvr{eno, ono je uglavnom bilo na {tetu Crne Gore. Svi crnogorski posjedi koji su ostali na austrijskoj strani, morali su biti prodati, {to je izazvalo wihovo negodovawe. Ozbiqan grani~ni incident desio se po~etkom 1848. godine. Grupa austrijskih grani~ara napala je pod izgovorom da su pre{li granicu grupu crnogorskih ~obana iz sela Zalaza, i zaplijenila im stoku. Ubrzo su Crnogorci na to odgovorili u februaru. Oko 200 wih pod komandom wegu{kog kapetana Lazara Prorokovi}a, ina~e vladi~inog ujaka, upala je u sela Dobrotu i Qutu kod Kotora. Tom prilikom oni su popalili izvjestan broj ku}a, opqa~kali stoku, i poku{ali napad na tvr|avu Trojica. Poslije toga svaki saobra}aj Crne Gore sa Bokom je prekinut. Tek posli289

je niza peripetija, vladici Petru ÀÀ je uspjelo da na sastanku u Dobroti izgladi pograni~ne odnose.91 Po~etkom 1844. godine vladika Petar ÀÀ je otputovao u Trst i Be~. U Trstu se zadrào tri dana, a u Be~u vi{e od mjesec i po. Tu se obratio austrijskom kancelaru knezu Meternihu za posredovawe Austrije za povratak ostrva na Skadarskom jezeru. Ovaj potez, bio je u sklopu op{te vladi~ine kampawe za povratak ovih ostrva. Poku{avao je da po Be~u od tamo{wih Srba sakupi novac za gradwu vojnih la|a, i nabavku topova, ali nije uspio. Zbog odbijawa da mu da novac za te potrebe, do{ao je u konflikt i sa detronizovanim knezom Srbije Milo{em Obrenovi}em, koji je tada boravio u Be~u. Na povratku iz Be~a, vladika se duè vremena zadrào u Trstu. Koriste}i ~iwenicu da je parabrod iz Trsta za Kotor i{ao samo jednom mjese~no, ~etiri dana boravio je u Veneciji. Na Cetiwe se vratio 9. aprila. U Be~ je ponovo otputovao krajem septembra 1846. godine, a u Crnu Goru se vratio krajem marta sqede}e godine. Krajem februara je u Be~u zavr{eno {tampawe wegovog najboqeg djela „Gorski vijenac“. Prilikom povratka, oti{ao je u Veneciju dvadesetak dana. Tu je vrijeme proveo bave}i se u arhivu, i prou~avaju}i dokumenta vezana za [}epana Malog, {to }e mu koristiti za pisawe kwièvnog djela o wemu. Revolucionarna 1848. godina, otvorila je u austrijskoj monarhiji i nacionalno-teritorijalna pitawa. Separatisti~ki pokret Ma|ara pod Lajo{em Ko{utom teìo je formirawu nezavisne ma|arske dràve. Sa druge strane javqa se tendencija za stvarawe federalne jugoslovenske jedinice u okviru austrijske monarhije, sastavqene od Hrvata i Srba. Koriste}i ta htijewa, be~ki dvor je lukavo koristio Hrvate i Srbe za borbu sa Ma|arima, daju}i im la`ne nade. Kona~no, i u Veneciji se stvorila revolucionarna vlada, koja se zanosila idejom o obnovi Mleta~ke Republike, u koju bi opet bile ukqu~ene Dalmacija i Boka. Vladika Petar ÀÀ odmah je podrào ideju Hrvata i Srba. âk se {tampanim proglasom od 20. maja 1848. godine obratio narodu Boke, da podrì bana Jela~i}a, a osudio ideju vaspostave mleta~91. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 226-251; Milo{ Milo{evi}, Wego{ev stav prilikom austro-crnogorskog razgrani~avawa na podru~ju Dobrote (1837-1841), Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 425-455; \oko Pejovi}, Protokol o razgrani~ewu izme|u Jovi~i}a i Ugwana 1838, Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 473476; Petar [erovi}, Jedno pismo austriskog sreskog na~elnika upu}eno Wego{u 1845, Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 350-353. 290

ke dràve, ili podràvawa Ma|ara. Srpskom dràvniku Iliji Gara{aninu obe}ao je pomo} za Srbe u Vojvodini od 2.000 Crnogoraca, ako im se otvori put da odu u Vojvodinu. Komandanta srpskih ustanika u Vojvodini, i progla{enog vojvodu (po majskom saboru u Sremskim Karlovcima) Stevana Kni}anina, odlikovao je Obili}a medaqom. Svi ovi doga|aji me|utim, na kraju su kod vladike Petra ÀÀ svojim epilogom izazvali razo~arewe.92 Odnosi Petra ÀÀ sa Rusijom nijesu imali imali duboko konfliktnih situacija kao u doba Petra À. Istina, stariji scenariji klevatawa crnogorskog vladike koji su dospijevali do Rusije, ponavqali su se i u wegovo vrijeme. Vukoti} i Vu~i}evi} su pisali klevetni~ka pisma protiv vladike Petra ÀÀ. âk su instruisali i pojedine crnogorske glavare da to ~ine. Da bi te postupke preduprijedio, vladika Petar ÀÀ je u novembru 1836. godine odlu~io da krene za Rusiju. Prije odlaska za svoga zamjenika u upravi zemqe, odredio je ostro{kog arhimandrita Josifa Pavi}evi}a. Oti{av{i u Be~, ~ekao je od ruskog ambasadora odobrewe za put ~ak mjesec i po dana. Iz Be~a je krenuo u Rusiju 6. februara 1837. godine. Me|utim, po prelasku granice, po nare|ewu ruskog cara, zadràn je u Pskovu, dok se ne provjeri istinitost tvrdwi koje su dospijevale do ruskog dvora. Car je naredio konzulu Gagi}u da ode u Crnu Goru, i tu se na licu mjesta uvjeri u istinitost tvrdwi Vukoti}a, Vu~i}evi}a i wihovih sqedbenika. Gagi} je oti{ao u Crnu Goru, i tu sazvao skup{tinu glavara, koji uglavnom nijesu imali zamjerki na vladi~in rad. Jedine promjedbe su bile, da se vladika ~esto bavi lovom, i igra karte sa austrijski oficirima u Kotoru. Kad je ovo obavje{tewe stiglo do cara, vladici je dopu{teno 15. maja da krene daqe u Petrograd. Tamo je stigao tri dana kasnije. Uglavnom je postigao sve {to je htio. Ruska pomo} Crnoj Gori pove}ana je sa hiqadu na 9.000 dukata. Iz Petrograda je oti{ao nazad 12. juna, i u Crnu Goru stigao u prvoj polovini avgusta. Sa vladikom je u Crnu Goru do{ao i potpukovnik J. N. Ozerecovski. On je trebao da na terenu prou~i prilike u woj. Boravio je dva mjeseca. Na osnovu wegovog izvje{taja, car je 1838. godine poslao pomo} Crnoj Gori od nekoliko hiqada xakova bra{na i raznog ìta. Uop{te u nekoliko nared92. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I i Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 256269; Henrik Batovski, Jedan prilog pitawu: Wego{ i 1848, Istoriski zapisi, kw. HHÀÀ, sv. 4, Titograd, 1965, 653-527; Andrija-Qubomir Lisac, Petar Petrovi} Wego{ prema Sloveniji i Slovencima, Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 349-377. 291

nih godina, Crnoj Gori je iz Rusije stizala pomo} u ìtu. Rusija je pla}ala i tro{kove prevoza do Crne Gore. Ozerecovski je za svoj iscrpan izvje{taj o Crnoj Gori nagra|en ~inom pukovnika i brilijantnom tabakerom. Na osnovu tvrdwi Ozerecovskog, da na Zlatici kod Podgorice, gdje je obilazio i ostatke predslovenskog hri{}anskog hrama, moè biti zlatne rude, car je u Crnu Goru poslao rudarskog inèwera Jegora Kovaqevskog. On je u Crnu Goru stigao krajem maja 1838. godine. Zadrào se oko ~etiri mjeseca. Vladika Petar ÀÀ je u po~etku bio sumwi~av prema Kovaqevskom. Sumwao je da je on poslat po sasvim drugim razlozima. Glavni od wih je bio nadzirawe crnogorskih odnosa sa Austrijom. I zaista, Kovaqevski je vladici to ubrzo i priznao. On je me|utim vladiku uvjerio da Crna Gora u wemu ima odlu~nog prijateqa. U vrijeme wegovog boravka u Crnoj Gori, desila se u odnosu sa Austrijom ozbiqna kriza. Kovaqevski je zna~ajno doprinio da se sa Austrijom izvr{i razgrani~ewe. Ve} u jesen 1849. godine zdravstveno stawe vladike Petra ÀÀ se zna~ajno pogor{alo. U proqe}e 1850, on je po savjetu qekara si{ao u Boku, gdje se u Pr~wu zadrào oko dva mjeseca. Tu je 20. maja napisao testament. Potom je krenuo za Italiju. Prilikom odlaska iz dubrova~ke luke, testament je dostavio konzulu Gagi}u. U propratnom pismu mu je objasnio, da ako se dogodi da umre, testament po{aqe u Crnu Goru da se otvori. Ukoliko mu se poboq{a stawe, da mu ga Gagi} vrati. Iz Dubrovnika vladika Petar ÀÀ je krenuo za Trst, potom za Veneciju i Padovu. Bolest mu se pogor{ala, pa se osmi dan po dolasku u Padovu, vratio nazad u Trst. Tu je svoje djelo „La`ni car [}epan Mali“, dao tr{}anskom trgovcu Andriji Stojkovi}u da ga {tampa. Iz Trsta se vratio u Crnu Goru. Na ovom putovawu vladiku Petra ÀÀ su pratili Dimitrije Milakovi}, vladi~in sestri} Stevan Perovi}-Cuca i Novica Cerovi}. Zdravstveno stawe vladike se tokom qeta 1850. godine poboq{alo. Zdrava hrana i doma}i vidari su unekoliko doprinijeli tome. Zato se on odlu~io po~etkom novembra na novo putovawe u Italiju. Wegova zadwa odrednica bio je Napuq. Imao je blagu i suvu mediteransku klimu, pogodnu za lije~ewe tuberkluoze. Vladika je dospio u Trst, a zatim oti{ao u Be~. Tu je izvr{io jednu va`nu misiju. Izmirio je patrijarha Josifa Raja~i}a sa budimskim vladikom Platonom i drugim arhijerejima. U Be~u je ostao oko dvije sedmice. Preko Trsta, Venecije, Milana, \enove i Rima, stigao je u Napuq 17. januara 1851. godine. U vladi~inoj pratwi bili su: Andrija Perovi}, serdar \uko Sredanovi} i perjanik Vukale. 292

Stacioniran u Napuqu, vladika Petar ÀÀ pravio je izlete u Rim. Peo se na Vezuv, a posjetio je i Pompeju. Od velike je va`nosti za biqeèwe posqedwe godine vladi~inog ìvota, i uop{te wegovog boravka u Italiji, dolazak u ovu zemqu i Qubomira-Qube Nenadovi}a. U svojim „Pismima iz Italije“, posve}enim uglavnom druèwu sa vladikom, on je dao nemjerqivi literarni, eti~ki i istorijski doprinos osvjetqavawu vladi~inog ìvota. Nenadovi} se obreo u Italiji bave}i se finansijskim poslovima prognanog kneza Srbije Milo{a Obrenovi}a, i to na dvoru napuqskog kraqa Ferdinanda ÀÀ. Sa vladikom se sreo u martu 1851. godine. Vladika Petar ÀÀ je 12. aprila napustio Napuq. U dru{tvu sa Nenadovi}em opet je bio u Rimu. Sa wim je bio i u Pizi i Firenci. Tu su se rastali, a vladika se vratio u Livorno. U Be~ je stigao 11. maja. Tu se zadrào do polovine jula. Namjeravao je da ide u Rusiju, tj. u Olomuc, gdje je tada boravio ruski car Nikolaj À. Vladika je namjeravao da traì pomo} od Rusije, jer je strahovao od pohoda Omer-pa{e Latasa na Crnu Goru, po{to je on ve} bio u misiji umirivawa bosansko-hercegova~kog begovata, sa kojim se surovo obra~unao. No, nije dobio dozvolu da ode. Car se vjerovatno bojao kontakata sa vladikom u vrijeme otvarawa tzv. „isto~nog pitawa“, koji bi se kod drugih velikih sila mogli protuma~iti kao pospje{ivawe Crne Gore za rat sa osmanskom dràvom. Jo{ na putu od Trsta ka Be~u, vladika je proka{qao krv, i zdravstveno stawe mu se naglo pogor{alo. Na tu vijest u Be~ su krenuli Dimitrije Milakovi} i perjanik Vido Bo{kovi}. I u Be~u se zdravstveno stawe vladike s vremena na vrijeme popravqalo. Tu se opet sreo sa Nenadovi}em. Mnogi poznati Srbi, Hrvati i Slovenci tada su se srijetali sa vladikom. Vra}aju}i se iz Be~a, vladika se petnaestak dana zadrào u Trstu. Potom je krenuo za Crnu Goru. Iskrcav{i se po posqedwi put u Kotor, stigao je na Cetiwe 10. avgusta. Upokojio se 31. oktobra 1851. godine, u deset sati prije podne. Jo{ za ìvota, 1845. godine podigao je crkvicu na Jezerskom vrhu na Lov}enu, i posvetio je Svetom Petru Cetiwskom. Prilikom podizawa ove crkvice, a i kasnije u toku bolovawa, kada je naslu}ivao svoj kraj, vladika je izrazio èqu da se sahrani na tom mjestu, {to je kasnije po wegovoj voqi i u~iweno.93

93. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I i Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 143146, 246-251; Qubomir Nenadovi}, Odabrana dela, Pisma iz Italije, Beograd, 1971, 59-185. 293

Nepoznati autor, Zakletva nad kov~egom Petra À za ~uvawe me|usobnog mira

Nepoznati autor, Izbor Rada Tomova za gospodara 294

Artur Tejlor, Cetiwski manastir

]eni Kvinto, Crnogorski pop poziva na borbu sa Turcima 295

Valerio Teodor, Crnogorski pop u ratnoj opremi koji nosi crkvenu zastavu

Vudvil Katon, Blagosiqawe zastave i oru`ja novomobilisanih ratnika u Crnoj Gori 296

Valerio Teodor, Naricawe pred manastirom

Orou August, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ sa pratwom 297

2. Osvrt na djelovawe Srpske Crkve od pada pod osmansku vlast do 1766. godine Poslije prodirawa u srpske zemqe nakon mari~ke bitke 1371. godine, uslijedile su decenije sukobqavawa Osmanlija sa srpskim feudalnim gospodarima. One su okon~ane tek krajem HÁ vijeka, padom posqedwe srpske feudalne tvorevine Zete-Crne Gore Crnojevi}a. Razumqivo je da je u ovom periodu od oko 130 godina na {irokom prostoru srpskih zemaqa, pa i wegovom blièm okruèwu ka Gr~koj, Bugarskoj i Albaniji, dolazilo do velikih seoba stanovni{tva, koje se povla~ilo pred Osmanlijama. Usqed stalnih sukoba sa wima, ili prelazaka u vazalni poloàj, mnogi srpski feudalci bili su izloèni ogromnim tro{kovima ratovawa, ili davawa vazalne obaveze. Sve to imalo je posqedica i za Srpsku Crkvu. Nesporno velika ulagawa u podizawe crkava i manastira, ili obnavawe starih, poklona u nekretninama, prepisivawima kwiga, oslikavawima ikona prestala su. Tako se period od pada srpskih zemaqa pod osmansku vlast, do obnavqawa Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve 1557. godine, moè smatrati kao period potpunog klonu}a Srpske Crkve. Po svojim karakteristikama, ono se moè mjeriti jedino sa poluvjekovnom vladavinom komunista, koja se desila pola milenijuma kasnije. Stoga nije ~udo, {to su se prvi ve}i potresi u Srpskoj Crkvi desili oko Kosovskoga boja i poslije wega. Ve} nekoliko godina poslije wega, jedan hroni~ar je zapisao kako „bi zapusto{ewe i tuga velika od bezbo`nih Ismaili}ana kakvih nikada nije bilo niti }e biti.“94 Posqedice jednog od osmanskih upada u Despotovinu 1428. godine, kada su doprli do Dunava zabiqeìo je monah Visarion kako „bezvernici, koji do|o{e u na{ kraj, sve na{e od nas oduze{e, a i nas same su hteli povesti i oduze{e dela na{ega truda od nas tako da smo jedno vreme morali stranstvovati.“95 Visarion je do{ao iz Svete Gore i osnovao skit blizu Dunava. Me|utim, ovakva osmanska politika bila je prvenstveno namijewena frontu. Tamo se usqed ratnih operacija, i stimulisawa vojnika za ratovawe pqa~kalo na svakom koraku, i ubijalo nemilice. Brojni izvori navode da su cijene zarobqenog stanovni{tva, prakti~no na pijacama robova drasti~no pale, tako da su se 94. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902, br. 182, 57. 95. Nav. dj., br. 250, 82. 298

mogli kupiti najqep{i mladi}i i djevojke po veoma niskim cijenama. U dubini osvojene teritorije vladao je red, i nije se smjela napraviti bilo kakva {teta materijalne prirode ili nasiqe stanovni{tvu. O tome u „Jawi~arevim uspomenama“ Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice, i sam nekada jawi~ar navodi da su Turci bili „pravedni me|u sobom, a isto tako svojima pot~iwenima, kako hri{}anima, tako Jevrejima, i svima koji su pod wima, jer car sam o tome vodi ra~una“...96 Brojni izvori govore ~ak o ukqu~ewu hri{}ana u osmansku vojku, prvenstveno u komori. Oni su nabavqali osmanskoj vojsci hranu i druge potreb{tine, i prodavali joj ih po razumnim cijenama. Nesporna je ~iwenica da se hri{}ansko stanovni{tvo ubrzo po osmanskom uspostavqawu vlasti vrlo brzo apsorbovalo na tu vlast, i nastavilo svoju ekonomsku egzistenciju. Osmanski feudalni sistem za ~itavo vrijeme svoga postojawa su{tinski je bio parazitski i neproduktivan. U prvo vrijeme dok su trajala osvajawa gotovo do kraja HÁÀÀ vijeka, on se zasnivao na pqa~ki osvojenih teritorija, i poglavito sno{qivom vlastodrà~kom i ekonomskom pona{awu prema hri{}anskoj raji, pa ~ak i crkvi, pa konkretno i Srpskoj Crkvi kada je bila obnovqena. Nove osvojene zemqe nudile su obiqe materijalnih dobara i qudstva u pqa~kawu. Sluìle su i za dijeqewe novih posjeda zaslu`nim ratnicima-kowanicima, tj. spahijama. îm je to prestalo od kraja HÁÀÀ vijeka, ovaj u su{tini neproduktivni isto~wa~ki feudalni sistem, okre}e se slikovito re~eno crpqewu svoje supstance. Nasiqa i eksploatacija hri{}anskog stanovni{tva postaju sve ve}i. Osmanlije su u ratnim dejstvima, kako je ve} nazna~eno surovo pqa~kale i uni{tavale. Jedan izvor poslije osvajawa Beograda 1521. godine svjedo~i o wihovim daqwim upadima u Srem: „O ~uda, tada tolika tuga prekri tu zemqu, zvanu Srem, divni gradovi i sela zapuste{e, a crkve i gradove razori{e, a slavni Beograd Ugri i nehote}i predado{e Ismaili}anima.“97 Nasiqa Turaka su bez obzira na mirna vremena i uredno stawe bila ~esta. Godine 1537. iguman manastira Svete Trojice kod Pqevaqa Vasilije imao je sa Turcima mnogo problema, jer je zapisao da „{to smo imali imawa sve su nam uzeli, jedni dolaze}i a drugi odlaze}i i sve {to smo bili stekli odnoso{e.”98 Dakle, u 96. Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice: Jani~arove uspomene ili Turska hronika, Spomenik SANU, CVÀÀ, odeqewe dru{tvenih nauka, serija 9, Beograd, 1959, 12. 97. Kao nap. 94, kw. ÀÀÀ, br. 5590, 151. 98. Kao nap. 94, br. 492, 158. 299

ovom slu~aju radi se o direktnom ataku na manastirsku imovinu, tj. Crkvu kao instituciju. Me|utim, ve} u prvim decenijama HÁÀ vijeka, sa izgradwom osmanske feudalne organizacije na Balkanskom poluostrvu, pa i u srpskim zemqama, pored ve}inske pojave spahija islamske vjeroispovijesti, pojavquje se i jedan broj wih hri{}anske. Pojavquju se i pojedini sve{tenici i monasi kao posjednici timara. Ti timari su{tinski su nekada{wa manastirska dobra, i bili su oslobo|eni davawa poreza, a u obavezi da daju dva do tri oklopnika za osmansku vojsku. Jedan od takvih timara bio je i manastir Ravanica.99 Prve decenije HÁÀ vijeka donijele su i prve masovnije prelaske pravoslavnih na islam. Ti prelasci nijesu bili plod prisiqavawa. Monah Marko Trebiwac je 1509. godine tvrdio da „mnogi ni od koga ne mu~eni otstupi{e od pravoslavqa i pristado{e uz wihovu veru.“100 Pop Vuk iz Sarajeva je {est godina kasnije ustvrdio: „A u te dane i u toj zemqi bi veliko umnoàvawe agarjanskih ~eda i veliko smawewe pravoslavne vere u toj zemqi kako nikada nije bilo.“101 Sa druge strane zabiqeèno je da je Mehmed-pa{a Sokolovi} u Sremu i Beogradu sru{io tri crkve i jednu sinagogu da bi se mogao podignuti bezistan i karavan seraji. To je u~inio koriste}i ~iwenicu da se radilo o zapustjelim crkvama i sinagogi, u kojima nije vr{ena slu`ba.102 Niz izvora iz toga doba, naro~ito putopisnih, svjedo~i o redovnom radu crkava i manastira. To potvr|uje Benedikt Kuripe{i}, koji je 1530. godine proputovao prostor od sredwe Bosne do Sofije, konstatuju}i da su Osmanlije osvojiv{i poslije krvavih ratova i otpora srpske zemqe bili tolerantni prema Srbima, koji su se „sami pokorili ako im se vjera ostavi.“103 Kuripe{i} nije zaobi{ao ni Kosovo, gdje je vidio stawe ovako: „Gotovo u svakom selu je crkva i sve{tenik, koja vr{i na vrijeme obrede po ustanovah sv. Pavla, a za to wega, ènu mu i djecu, dok je ìv uzdràje cijela ob}ina.“104 99. Branislav \ur|ev, Hri{}ani spahije u severnoj Srbiji u HÁ veku, Godi{wak Istoriskog dru{tva BiH, Sarajevo, 1952, 167. 100. Kao nap. 94, br. 404, 125. 101. Nav. dj., br. 427, 130. 102. Petar Matkovi}, Putovawa po Balkanskom poluostrvu, Putopis Marka Antuna Pigafette ili drugo putovawe Antuna Vran~i}a u Carigrad 1567. godine, Rad JAZU, kw. C, Zagreb, 1890, 134. 103. Nav. dj., kw. LVI, 1881, 176. 104. Nav. dj, 180. 300

Izgleda da je manastir Mile{eva bio vaàn centar srpskog Pravoslavqa pod osmanskom okupacijom, i prije obnavqawa rada Pe}ke Patrijar{ije. Jedno mleta~ko poslanstvo je po~etkom januara 1533. godine i{lo za Carigrad, i svratilo i u manastir Mile{evu. Tu je vidjelo kalu|ere „koji ìve i odevaju se gr~ki, a govore slovenski. Pokazuju putnicima telo Svetog Save, koje je jo{ celo i lepo, a ve}u im milostiwu daju Turci i Jevreji, nego hri{}ani.“105 Mleta~ki ambasador u Carigradu Katarin Zen je putovav{i 1550. godine obi{ao Mile{evu, koju je okarakterisao kao „crkvu slovenskih kalu|era, koji se zovu Srbima.” On je zatekao u manastiru pedeset kalu|era koji su ~uvali mo{ti Svetog Save. Na wihovom ~elu kako je on zapisao bio je „governo“. To je svakako morao biti episkop mile{evski.106 Niz zapisa iz HÁÀ vijeka, od kojih su neki bili i poslije obnavqawa Pe}ke Patrijar{ije, govori o Mile{evi kao sna`nom centru Pravoslavqa, sa velikim brojem kalu|era, i to: Melhior Sejdlic 1556. godine - 60 kalu|era, mleta~ki bailo Marko Konterini 1581. godine - 80 kalu|era. I manastir Ravanica bio je u to doba vaàn centar srpskog Pravoslavqa. Mleta~ko izaslanstvo pod vo|stvom Marka Pigafete je putuju}i za Carigrad 1567. godine obi{lo ovaj manastir, i tu vidjelo mo{ti kneza Lazara, koje Turci nijesu dirali. Posjetiocima je bila izloèna samo kneèva ruka, na kojoj je na jednom prstu bio prsten sa prekrasnim rubinom. Oni su zapazili uglavnom isto, tj. da manastir i mo{ti „Turci nikad nisu dirali, dapa~e povlastice wekojih turskih careva dopu{taju kalu|erom ovoga manastira, da slobodno ìve po obredih svoje vjere; samo {to ne smiju zvoniti zvoni, nego ipak kad{to zvone, ali vrlo tiho... Kalu|eri ìve o radu svojih ruku.“107 Nije sporno, da je osmanska vlast u prva gotovo dva i po vijeka svoga vladawa srpskim zemqama, Pravoslavnu Crkvu, ~ak i kada ona nije zvani~no obnovqena kao institucija, a naro~ito kada je obnovqena 1557. godine, tretirala kao svojevrsnu feudalnu instituciju, koja joj je bila potrebna za popuwavawe svoje dràvne kase. Stoga su manastirska dobra radila i djelovala kao feudalne institucije sa svojim prihodima, ~iji je dio opet odlazio putem poreza Osmanlijama. Nije za~u|uju}e {to je jo{ jedan putopisac-Stefan Gerlah zabiqeìo da je u periodu od 1573/78. godine, dakle kada je Srpska Crkva ve} obnovila rad, u manastiru Pe}ke 105. Nav. dj, 214. 106. Nav. dj., kw. XÀÀ, 1882, 71. 107. Nav. dj., kw. C, 1890, 132.

301

Patrijar{ije bilo 100-150 monaha, te da „svi oni rade kojekakve zanate, te se hrane, ili obra|uju poqa, vinograde, livade, gaje vo}e i drugo.“108 Kako je ve} nazna~eno, Crnojevi}a {tamparija je bila prva {tamparija ne samo kod Srba, nego i na slovenskom jugu. Ona je imala o~igledan uticaj na niz {tamparija, koje se pojavquju u vremenu prije obnove Srpske Crkve 1557. godine. Tako se pojavquju {tamparije u manastiru Rujnu 1537. godine, i u Gra~anici 1539. godine. U Mile{evi {tamparija traje duè, od 1544. do 1557. godine. U Mrk{inoj crkvi u Beogradu, u {tampariji Trojana Gunduli}a srpski monasi 1552. godine {tampaju jedno jevan|eqe.109 Posqedwe decenije HÁ i prva polovina HÁÀ vijeka ostavqa pitawe definisawa crkvene jurisdikcije nad srpskim zemqama. Iako o tome nema zvani~nih dokumenata, evidentno je da se sa padom despotovine po~iwe {iriti jurisdikcija Ohridske Arhiepiskopije. Me|utim, ovaj gotovo vijek, pokazuje niz primjera samostalnog djelovawa srpskih mitropolita i episkopa. Evidentno je da Ohridska Arhiepiskopija nije imala nikakvih ingerencija nad zetskim i hercegova~kim mitropolitom, pa ~ak ni od po~etka HÁÀ vijeka. Ni beogradski mitropolit nije bio u bilo kakvoj obavezi prema Ohridskoj Arhiepiskopiji, samom ~iwenicom, da je tada Beograd bio pod upravom Ugara. Op{tu konfuznost po ovom pitawu, predstavqa i podatak, da je sofijski mitropolit Kalevit 1500. godine dolazio u Srem da zamona{i despota Maksima Brankovi}a. Srem je tada bio pod vla{}u Ugara. Opet, te{ko je zamisliti da bi oni dozvolili pohodovawe po svojoj teritoriji jednog mitropolita pod osmanskom kontrolom. To otvara pitawe, koliku je jurisdikciju imala Ohridska Arhiepiskopija i nad krajwim grani~nim srpskim oblastima pod osmanskom vla{}u, pa i onim ~isto bugarskim i gr~kim?110 Potpadawe hercegova~kih mitropolita pod jurisdikciju Ohridske Arhiepiskopije vidi se i po potpisu hercegova~kog mitropolita Maksima, 1532. godine, na akta ohridskog sabora. Wima je osu|en smederevski episkop Pavle.111 Jo{ ranije, 1524. godine, pomiwe se mitropolit Marko, kao onaj koji „pridràva presto 108. Nav. dj., kw. CHÁI, 1893, 55-56. 109. Radoslav Gruji}, Manastirske {tamparije, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. IV, Zagreb, 1929, 1058. 110. Kao nap. 94, br. 351, 111. 111. \oko Slijep~evi}, Humsko-hercegova~ka eparhija i episkopi i mitropoliti od 1219. do kraja HÀH vijeka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939, 254-255. 302

Svetoga Save srpskog.“ Me|u istraìva~ima postoje dileme. Dok jedni smatraju da se radi o mitropolitu hercegova~kom, drugi tvrde da je on bio mitropolit pe}ki.112 Dok joj je sjedi{te bilo u Mile{evi, ugled Hercegova~ke Mitropolije bio je svakako veliki. Dok jedan zapis iz 1506. godine potvr|uje pot~iwenost srpskog mitropolita Jawi}ija Ohridskoj Arhiepiskopiji, drugi desetak godina kasnije, biqeì obra}awe za pomo} beogradskog mitropolita Teofana, ruskom velikom knezu Vasiliju ÀÀ Jovanovi}u.113 Teofanova molba predstavqa poku{aj okretawa ka Ruskoj Crkvi. Nekoliko konfuznih i nedore~enih izvora, upu}uju na indikaciju, da su mo`da postojali srpski titularni arhiepiskopi u to vrijeme, te da su izvjesne mitropolije nekada{we Srpske Crkve, imale neformalan autonoman status prema Ohridskoj Arhiepiskopiji, ili su priznavale wenu jurisdikciju, samo toliko koliko im je odgovaralo to trenutno. Tako se u dva zapisa 1508/09. godine pomiwe arhiepiskop Jovan, bez odrednica o svojstvu. Godine 1508. prepisao je dijak Vladislav @ivot Svetoga Save. Na kwizi je zabiqeìo da je u to vrijeme „obdràvao presto Svetoga Save preosve}eni arhiepiskop kir Jovan.“ Marko Trebiwac pomiwe tako|e arhiepiskopa Jovana, kao i episkopa Visariona. To bi mogao biti hercegova~ki mitropolit koji se pomiwe 1517. godine.114 Arhiepiskop Vasilije bez naznake i svojstva, pomiwe se i 1532. godine od strane dijaka Jovana.115 Ra{ki episkop Simeon bio je Vasilijev savremenik, te je 1526. godine kupio jednu Krm~iju za svoju crkvu. On je 1550. godine postao ohridski arhiepiskop, ali su ga poslije samo pola godine Grci svrgnuli.116 U ovim decenijama kao srpski episkopi pomiwu se 1553. godine u Bor~u kod Kragujevca Makarije, zatim 1552. godine budimqanski Matija. U periodu 1530/1551. godina pomiwe se mitropolit gra~ani~ki Nikanor. Prema dostupnim izvorima, wega je u Jawevu posjetio 1548. godine ohridski arhiepiskop Prohor, ina~e veliki protivnik osamostaqewa Srpske Crkve.117 112. Ilarion Zeremski, Srpska crkva pod Ohridskom arhiepiskopijom, Glasnik Srpske pravoslavne patrijar{ije, Beograd, 1930, 189. 113. Qubomir Stojanovi}, Srpska crkva u me|uvremenu od patrijarha Arsenija ÀÀ do Makarija oko 1459-63. do 1557. g., Glas SKA, CVI, Beograd, 1923, 124. 114. Kao nap. 94, br. 404, 125. 115. Nav. dj., br. 457, 144. 116. Radoslav Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd, 1920, 72. 117. Kao nap. 94, br. 464, 148. 303

Me|u crkvenim istori~arima je ve} posqedwih decenija HÀH i u prvoj polovini HH vijeka vo|eno i objavqeno niz rasprava i radova, u kojima je izno{eno nekoliko razloga za prestanak postojawa Srpske Crkve, i wenog jurisdikcijskog pot~iwavawa Ohridskoj Arhiepiskopiji. Me|u wima najzna~ajniji su: Ilarion Ruvarac, Ni}ifor Du~i}, Rajko Veselinovi}, Vladimir ]orovi}, Konstantin Jiri~ek, Dragutin Anastasijevi}, Qubomir Stojanovi} itd. Mi{qewa variraju. Svi se uglavnom slaù, da nije postojao akt kojim je Pe}ka Patrijar{ija sama sebe ukinula, niti su to Osmanlije uradile, za razliku od drugog puta 1766. godine. Kako je ve} nazna~eno, pojedine episkopije i mitropolije, poput Zetske, Hercegova~ke, Budimqanske itd, decenijama kasnije po padu despotovine nijesu imale nikakvih obaveza prema Ohridskoj Arhiepiskopiji, niti su priznavale wenu jurisdikciju. Pitawe je i po padu Zete-Crne Gore, koliko je Cetiwska Mitropolija uop{te imala bilo kakve veze sa Ohridskom Arhiepiskopijom u prvoj polovini HÁÀ vijeka? Kao jedan od glavnih razloga, pomenuti crkveni istori~ari navode materijalni, jer je jednostavno Srpska Crkva usqed svih tih osmanskih osvajawa materijalno posrnula, i mogla je funkcionisati lak{e u okviru kanonski starije Ohridske Arhiepiskopije. Kao drugi razlog ili momenat, jedan broj istraìva~a navodi odluku vizantijskog cara Manojla ÀÀ o potvr|ivawu svih prava Ohridskoj Arhiepiskopiji, na episkopije Pe}ke i Trnovske (bugarske) Patrijar{ije koje su osvojile Osmanlije. To je ura|eno 1410. godine na molbu ohridskog arhiepiskopa Mateja.118 Prvi poku{aj obnove Pe}ke Patrijar{ije biqeì se od 1528. do 1533. godine, mada je on tiwao i gotovo deceniju kasnije. On je zapravo bio pobuna protiv jurisdikcije Ohridske Arhiepiskopije, ~ak i ne{to vi{e od toga-poku{aj podvla{}ivawa Ohridske Arhiepiskopije Srpskoj Crkvi. Istraìva~i po~etak ove akcije uglavnom vremenski lociraju na 1531. godinu. Glavni predvodnik ove akcije bio je smederevski mitropolit Pavle. On je stavio pod svoju kontrolu Pe}ke Patrijar{iju, i tu se proglasio arhiepiskopom i patrijarhom. Nepobitno, on je imao podr{ku Srba, i to zna~ajnijih, koji su imali upliva kod Osmanlija. Istraìva~i ne odbacuju ni mogu}nost da je imao i podr{ku osmanskih vlasti tih krajeva, koje su htjele da zadovoqe Srbe. Ovom ~iwenicom otvara se ve} pomenuta opcija, koju je naro~ito zastupao crkveni istori118. Dragutin Anastasijevi}, Makedonija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko -slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 647.

304

~ar Ilarion Zeremski, o izvjesnoj autonomiji srpskih eparhijija u okviru Ohridske Arhiepiskopije. Tako on ne odbacuje mogu}nost ni postojawa arhijerejskog srpskog sabora, koji bi birao svoga mitropolita ili nominalnog arhiepiskopa. Pri~a je u izvorima dosta konfuzna. Naravno da ohridski arhiepiskop Prohor nije sjedio skr{tenih ruku. Na saboru svojih episkopa odrànom 13. maja 1532. godine u Ohridu, on je osudio Pavlov rad. Izgleda da je ubrzo postignut kompromis, pa je Pavle priznao Prohorovu jurisdikciju, ali ne za dugo. Po svoj prilici Pavle je za svoju akciju imao podr{ku i odre|enih vi{ih struktura osmanskih vlasti, ~im mu je uspjelo da zbaci Prohora, i utamni~i ga, a isto tako i jedan broj wegovih mitropolita. Prohor je me|utim uspio da se oslobodi tamnice. Uz pomo} carigradskog patrijarha on je odrào 20. jula 1541. godine novi sabor, na kome su Pavle i wegove pristalice bili anatemisani i ra{~iweni. Uz Pavla to su bili:lesnovski episkop Neofit, kratovski Pahomije i zvorni~ki Teofan. Poslije ovoga mitropolitu Pavlu se u izvorima gubi trag, {to upu}uje da je utamni~en ili ~ak likvidiran. Detaqi u izvorima govore da je bio vrlo energi~an, i da je ranije putovao u Rusiju, Vla{ku i Poqsku traè}i materijalnu pomo}.119 Iako generalno neuspjela, akcija mitropolita Pavla, jasno je osmanskim vlastima stavila do znawa, da je ovakvo stawe u Ohridskoj Arhiepiskopiji neodrìvo, i da ako èle mir me|u Srbima, moraju po tome pitawu traìti alternativu. Ovo tim prije, jer su Osmanlije kretale u daqwe prodore i u~vr{}ewa vlasti u Ugarskoj, djelovima Hrvatske, Dalmacije, i biv{eg zetskog primorja, te im je trebao koliko toliko sno{qiv odnos sa Srbima, ili ~ak wihova naklonost, kao npr. prilikom osvajawa Temi{vara. Osmanlije su tako|e uvidjele da i u smislu feudalne eksploatacije Crkve putem poreza, sa ovakvim stawem ne}e posti}i puni efekat. Stoga je kod Osmanlija sazrelo uvjerewe, da se Srbima moraju na}i neke alternative ispoqavawa identiteta, ali ne po {tetu wih. Tako je akcija i naum mitropolita Pavla bila uvod u vaspostavu Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve. O samoj vaspostavi Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve nema mnogo izvora. Ne zna se ko je, i na koji na~in pokrenuo to pitawe. Nepobitno, bilo je to u doba sultana Sulejmana, ili kako je jo{ nazivan „Veli~anstvenog“ ili „Zakonodavca“. Dakle, bio 119. Radoslav Gruji}, Pavle, arhiepiskop pe}ki, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 260. 305

je to vrhunac snage osmanske dràve. Svakako da je uloga Mehmedpa{e Sokolovi}a u ovom ~inu koji se desio 1557. godine nezaobilazna. Mnogi istori~ari, naro~ito autori pregledno-uxbeni~kih publikacija, gotovo stereotipno su za ovaj ~in iznalazili patriotsko-sentimentalne Sokolovi}eve motive. Uglavnom, takva postavka je neopravdana. Sam Sokolovi} je ve} odavno izgubio osnovnu nit etni~ke svjesnosti i veze sa svojim narodom, budu}i da je bio jawi~ar. Svoju sudbinu vezao je za sasvim drugi svijet i civilizaciju, i radio za wih. On je bio Osmanlija. Ne moè se sporiti wegov diplomatski dar i sposobnost, ~im je u jednom surovom svijetu, potpuno otrgnut i sam, bez potpore dospio do zvawa velikog vezira. Sama li~nost prvog patrijarha vaspostavqene Srpske CrkveMakarija u izvorima je dosta slabo osvijetqena. Istraìva~i nikada do kraja i decidno prema izvorima nijesu dokazali, da li je Makarije bio Mehmedov brat ili ro|ak? Evidentno je da ipak nije bilo slu~ajno da je on do{ao na poloàj patrijarha. Prije nego je postao patrijarh, Makarije je bio arhimandrit Hilandara. Tu je po izvorima izgleda imao povla{ten poloàj, budu}i da je bio brat ili ro|ak velikog vezira. To ne iskqu~uje mogu}nost da je mnogo brè i napredovao u crkvenoj hijerarhiji. Nikada nije utvr|eno da je Makarije i oti{ao na hirotoniju za patrijarha u Carigradsku Patrijar{iju, ili se drào prava koje je dobio jo{ Sava Nemawi}, da svi poglavari Srpske Crkve poslije wega ne moraju tamo i}i na hirotoniju. Pred patrijarhom Makarijem na{ao se veliki izazov. Prakti~no je trebalo po~eti sve iznova, napraviti episkopije, protopopijate i parohije, kanonski, organizaciono i materijalno urediti Crkvu, tim prije, {to su osmanske vlasti prije i poslije svega, insistirale na ekonomskoj isplativosti po wih postojawa jedne od pravoslavnih crkava. Makarije je pokazao prakti~nost i trezvenost. Insistirao je na etni~kom sklopu svoje Crkve. Sasvim realno, nije poku{avao da pridobije za svoju Crkvu episkopije na krajwem jugu i istoku, koje su nekada za Du{anovo vrijeme u{le u Srpsku Crkvu kao posqedica wegovih osvajawa, i prakti~no nasilne unifikacije. Tako je Pe}ka Patrijar{ija iako crkvena institucija, na neki na~in postala paradràva, koja je po prvi put ujedinila ve}inu Srba, {to nije postignuto ni u Du{anovo vrijeme. Stoga nije ~udo {to je dr Volfgang Lanc u karti koju je izradio 1572. godine ovaj prostor ozna~io kao „Rascia“ (Ra{ka). Tako su u sastav Srpske Crkve u{le ne samo teritorije Srba-pravoslavaca pod osmanskom, nego i austrijskom i mleta~kom vla{}u. Ako 306

o li~nosti patrijarha Makarija ima malo izvora, to je o wegovim titularijima sa~uvano vi{e. Ti wegovi titulariji govore i o {irem kontekstu zna~ewa Srpske Crkve, moglo bi se re}i politi~ko-paradràvnom. Evo nekih od wih: „prvi patrijarh po drugom obnovqewu ovoga ~asnoga prestola sve srpske zemqe, zapadnog Primorja i severnim krajevima“, „patrijarh sve srpske zemqe i pomorske i severnih krajeva i ostaloga“ (1557. g.), „arhiepiskop pe}ki (na Jevan|equ iz 1563. godine u Kratovu),” „patrijarh pe}ki Makarije, koji pridràva srpsku vlast“ i „patrijarh Bugara i pomorskih krajeva“ (na kwizi iz Sarajeva iz 1564. godine), „pridràva presto srpske zemqe“ (1568. g.), „op{ti otac i u~iteq i patrijarh svim Srbima i Bugarima i zapadnoga Primorja i severnih strana (1568. g.),” „arhiepiskop pe}ki i patrijarh svih Srba i pomorskih krajeva i ostaloga“ (1569. g. ), „arhiepiskop pe}ki i patrijarh svih Srba i severnih krajeva i ostaloga“ (u Gra~anici 1570. g. ),” „upravqa~ prestolom pe}ke oblasti sa mnozini episkopi“ (1573. g. ).120 Titulisawe pe}kog patrijarha i sa bugarskim krajevima, svjedo~i da je Srpska Crkva obuhvatala i prelazne etni~ke krajeve, koji su bili popuweni mje{ovitim stanovni{tvom:srpskim i bugarskim. Srbi i Bugari su u tim krajevima na{li zajedni~ki interes, jer je pritisak gr~kog sve{tenstva i Carigradske Patrijar{ije bio veliki i na jedne i na druge. Tako su u sastav Pe}ke Patrijar{ije u{li krajevi iznad Strumice, Velesa, Ki~eva i Debra. Ohridskoj Arhiepiskopiji ostali su krajevi ju`no od Tetova, Skopqa, Velesa i [tipa. Iz ovih titularija pe}kog patrijarha, vidi se da je Srpska Crkva obuhvatala veliki prostor Srbije, pograni~nih djelova Bugarske, Zete, Hercegovine, Bosne, zapadnog primorja, i gorweg podunavqa. Ona ima jurisdikciju i u Slavoniji. Zbog toga su Rimska kurija i Be~ krenuli u akciju unija}ewa stanovni{tva zapadnih srpskih krajeva.121 Paradràvni karakter Pe}ke Patrijar{ije, ili na jedan specifi~an na~in crkvenog vazalstva sa elementima dràvnosti pod osmanskom vla{}u, ogledao se u mnogim karakteristikama. U prvom periodu Patrijar{ija je sultanu pla}ala danak od 100.000 ak~i godi{we, {to je bila velika svota. U Bosni i drugim katoli~kim krajevima patrijarsi su uzimali porez i od katolika, poziva120. Kao nap. 94, kw. I, ÀÀÀ, IV, (kroz razne izvore). 121. Radoslav Gruji}, Ohridska arhiepiskopija, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 251; R. Gruji}, Pe}ka Patrijar{ija, Narodna enciklopedija SHS, kw. ÀÀÀ, 376.

307

ju}i se na od sultana date privilegije. Pe}ki patrijarh je imao povlastice kao i vaseqenski u Carigradu. Priznato mu je pravo nasqe|ivawa dobara i imawa sve{tenika, episkopa i mitropolita bez nasqednika. Sudio je u bra~nim i ~isto gra|anskim sporovima, potvr|ivao po varo{ima pravila hri{}anskih esnafa zanatlija. Su|ewe je vr{eno po Du{anovom zakoniku, Vlastarevoj sintagmi i obi~ajnom pravu. Tako srpski narod nije zna~ajnije ni imao potrebe da se obra}a osmanskim sudskim organima. U ovom slu~aju, moè se govoriti o tzv. etnarhiji, ili patrijarhu kao etnarhu, tj. crkvenom velikodostojniku koji preuzima pored ~isto crkvenih, i ingerencije svjetovnog vazalnog vladara. Makarije nije bio patrijarh do kraja ìvota. Istraìva~i su mi{qewa da je on osje}aju}i se starim i iznemoglim odstupio sa poloàja, vjerovatno u periodu od septembra 1570. do novembra 1571. godine. Biv{i svjestan te{ko}a koje su prebro|ene da se izdejstvuje obnavqawe Srpske Crkve, a koriste}i jo{ uvijek poloàj Mehmed-pa{e Sokolovi}a, on je to u~inio potpuno pravilno. Nije htio da dozvoli da usqed wegove smrti, Ohridska Arhiepiskopija i Carigradska Patrijar{ija iskoriste konfuziju i anuliraju Srpsku Crkvu. Tako se ve} od 1571. godine kao patrijarh pomiwe Antonije, biv{i hercegova~ki mitropolit, a Makarije se upokojio 1574. godine. Bar prema jednom izvoru, postoje ozbiqne indikacije, da je Antonije bio Makarijev bratani}. Antonije je me|utim umro samo godinu poslije Makarijevog upokojewa. Poslije toga patrijarh je bio Gerasim od 1575. do 1586. godine. Wegov nasqednik bio je tako|e biv{i hercegova~ki mitropolit Savatije. On je bio postri`nik trebiwskog manastira. Istraìva~i me|utim nijesu utvrdili kako je mogu}e da je bio patrijarh, kada se posqedwi put pomiwe 1585. godine, dakle dok je jo{ Gerasim bio ìv. Vjerovatno je i Gerasim odstupio sa poloàja sli~no Makariju. Osniva~ki zapis manastira Pive iz 1573. godine, biqeì za Savatija da je kasnije bio „patrijarh pe}ki i svim Srbima.“ Jedna od fresaka na ju`nom zidu ovog manastira prikazuje jednog osmanskog velikodostojnika. Iako nema zapisa o kome se radi, istraìva~i pretpostavqaju da je to Mehmed-pa{a Sokolovi}. Ovo moè imati veze sa ~iwenicom, da postoje izvorne indikacije da je Savatije bio bratani} patrijarha Makarija. Ova opcija je mogu}a, mada prili~no neuvjerqiva. Ako je Makarije bio ro|eni brat Mehmed-pa{e, postavqa se pitawe, koliko je onda Mehmed imao bra}e, da bi imao toliko bratani}a? Vi{e je mogu}e da se u slu~aju Antonija i Savatija radilo o nekim bliskim ro|acima, koji su jo{ od djetiwstva, s obzirom na ~iwenicu da su u 308

rodu sa velikim vezirom i patrijarhom, spremani za visoke crkvene funkcije.122 Nakon Savatija patrijarh je bio Jerotej, o kome postoje dva podatka, iz 1589. i 1590. godine. Od 1591. godine patrijarh je bio Filip, da bi ga ubrzo naslijedio Jovan Kantul, koji je relativno dugo ostao na poloàju patrijarha, tj. do 1614. godine. Do Jovana Kantula moè se razlikovati prva epoha patrijar{ijskog egzistirawa, koja se naj~e{}e naziva i makarijevska. Su{tina makarijevske epohe Patrijar{ije bila je naslawawe na osmanski vladaju}i sistem. Zadovoqni obnavqawem Patrijar{ije, ovi patrijarsi nijesu sebe i funkcionisawe Srpske Crkve u dràvnom smislu vidjeli van osmanske carevine. Podre|eni feudalni poloàj i poreske obaveze prema ovoj dràvi, koja je bila su{tinski antipod hri{}anske i evropske civilizacije, oni su smatrali potpuno normalnim. Sve to treba i razumjeti i povezati sa onim vremenom i prilikama. Osmansko Carstvo je bilo na vrhuncu mo}i, i tendencijom daqweg {irewa. Iako je bio vrlo preduzimqiva li~nost, o Jovanu Kantulu se dosta malo zna. Wegovo prezime upu}uje na vla{ko porijeklo, ali je on svakako bio u duhu slu`be srpskom narodu i Crkvi. On je nosioc jedne nove koncepcije Srpske Crkve, kada ona ulazi u dvovjekovnu fazu pokreta~a oslobodila~ke borbe srpskog naroda, jer on nije imao organizovanije svjetovne grupacije da to uradi. Srpska Crkva u ovome poslu traì naslon na zapadne hri{}anske dràve, prvenstveno katoli~ke. U op{tem sklopu, ve} nekoliko puta do tada vi|enom, nosioc je ovoga puta bio papa Kliment ÁÀÀÀ, koji je poku{ao da obrazuje koaliciju hri{}anskih dràva: [panije, Mleta~ke Republike i Austrije protiv Osmanskog carstva. Tako je na razme|u HÁÀ i HÁÀÀ vijeka do{lo do ozbiqnih kretawa protiv osmanske vlasti u srpskim zemqama i oko wih. Osmanski poraz pod Siskom na Vidovdan 1593. godine doprinio je uvjerewu Srba da je mogu}e oslobo|ewe. Ve} sqede}e 1594. godine odigrala se velika bitka izme|u osmanske i austrijske vojske na Dunavu. Osje}ale su se sna`ne usko~ke akcije u Dalmaciji i Boki, vrewa i akcija bilo je u sjevernoj Albaniji, Crnoj Gori i Hercegovini. U takvoj situaciji desio se jedan nemio i po Srbe kao narod, a i Srpsku Crkvu teàk doga|aj. Istraìva~i nijesu precizno uspjeli da lociraju godinu, 122. Miodrag Jugovi}, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih, Bogoslovqe, god. IX, Beograd, 1934; Svetozar Tomi}, Piva i Pivqani, Beograd, 1949, 44-45. 309

ali svakako je to bilo u aprilu 1594. ili 1595. godine. Na Vra~aru u Beogradu Sinan-pa{a je naredio da se spale mo{ti Svetog Save.123 Uop{te u tim godinama niz izvora govori o sve ve}em pritisku i nasiqima osmanskih vlasti na Srpsku Crkvu. U~estavaju pqa~ke i otima~ine, kao i teror nad sve{tenstvom i mona{tvom. Patrijarh Jovan Kantul je u to vrijeme odràvao kontakte sa sa papom Klimentom ÁÀÀÀ. Me|utim, Katoli~ka Crkva uop{te tada a i kasnije, u svim pokretima na srpskim prostorima imala je uvijek prostu i nepokolebqivu ra~unicu-otpo~eti prema Srbima i Srpskoj Crkvi proces unija}ewa. To je kulminiralo otvorenim zahtjevom 24. aprila 1599. godine. Patrijarhova veza sa Kurijom u Rimu bio je kalu|er Damjan Qubibrati}. On je opet bio povezan sa katoli~kim sve{tenikom fra Dominikom Andrija{evi}em, rodom Hercegovcem. Andrija{evi} je od 1595. godine imao kontakte sa hercegova~kim mitropolitom Visarionom.124 Damjan Qubibrati} do{ao je u Dubrovnik u avgustu 1597. godine, sa izvjesnim kalu|erom Pavlom. Tu su oni stupili u kontakt sa papskim izaslanikom Tomom Orsinijem, koji im je dao preporuku da odu daqe u Rim. U Rimu su iznijeli papi patrijarhov projekat za obnovom srpske dràve. Patrijarh je dobio odgovor 1598. godine. I sqede}e 1599. godine, Damjan je putovao u Rim kao delegat patrijarha i hercegova~kog mitropolita sa istim predlogom. Papini odgovori bili su me|utim neodre|eni, i svodili su se na ~ekawe na pravi trenutak. I sa novim papom Pavlom Á patrijarh Jovan je odràvao veze, nastoje}i da osujeti papinsku unijatsku politiku. Unija}ewe je ve} po~elo da uzima maha u Boki, a 1609. godine patrijarh nije uspio da pokupi danak u Pa{trovi}ima, koji su bili podstrekavani od katoli~kog sve{tenstva u Kotoru da ga ne daju. Kao vo|a akcije hri{}anske koalicije u ovim godinama javqa se [panija. Na jednom zboru narodnih glavara 1608. godine, uz prisustvo patrijarha, za srpskog kraqa je izabran savojski vojvoda. Od svih tih pokreta nije bilo me|utim ni{ta na kraju. Kao posrednici izme|u Srba i Srpske Crkve sa zapadnim hri{}anskim silama i papskom stolicom, pojavquju se tih godina razni avanturisti i profiteri. Oni su u zapadnim centrima predstavqali idealno prilike za akciju. 123. \or|e Radoji~i}, Dva primera Ruvar~eve ta~nosti, Spomenica Ilariona Ruvarca, Novi Sad, 1955, 123-147. 124. Jovan Radoni}, Rimska Kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka, Beograd, 1950, 9-10. 310

Sam patrijarh Jovan je tih godina ~esto putovao, odràvao crkvene sabore, sabore uglednijih Srba po pokrajinama, hirotonisao episkope i proizvodio sve{tenike. I on kao i wegovi prethodnici sebe tituli{e kao patrijarha Bugara. Wegova velika zabluda bila je vjerovawe u zapadne katoli~ke dràve. One su imale svoje interese na Balkanu, koji su se ~esto me|usobno konfrontirali. Povrh svega, i Katoli~ka Crkva sa papama, opet je u svoj toj akciji gledala svoje uske interese. Wu je pokretawe akcije protiv hri{}anskog neprijateqa-Osmanskog Carstva, interesova~lo samo toliko, koliko je mogla da pounijati pravoslavne krajeve. Aktivnosti patrijarha Jovana nijesu mogle ostati tajna za Osmanlije. Uhvatili su ga, odveli u Carigrad i objesili 14. oktobra 1613. godine. Sahrawen je blizu Jeni-kapije.125 Jovanov nasqednik bio je Pajsije, koje je na mjestu patrijarha bio od 1614. do 1648. godine. Rodio se u Jawevu, i bio je sve{teni~ki sin. Tako je od mladih dana prvo u ku}i bio opismewen, a kasnije i dovr{avao teolo{ko znawe, najvjerovatnije u manastiru Gra~anici. Za novobrdskog mitropolita izabran je 1612. godine, i vjerovatno je bio {ti}enik i u~enik patrijarha Jovana. Za patrijarha je izabran na saboru u Gra~anici 4. oktobra 1614. godine. To govori da su crkveni i narodni krugovi ve} bili svjesni da se Jovan ne}e vratiti iz Carigrada, po{to je obje{en deset dana kasnije. Sabor vjerovatno nije htio da rizikuje nenormalno stawe, i prepusti Osmanlijama da se oni mije{aju u izbor novog patrijarha.126 Za razliku od Jovana, o Pajsiju ima vi{e podataka. U svakom smislu on je izvanredna li~nost. U ono vrijeme osmanske okupacije i svega negativnog u kulturolo{kom i civilizacijskom smislu {to je ona nosila, on se moè tretirati kao najobrazovaniji do tada od svih srpskih patrijarha, pa ~ak i bibliofilom. Pou~en jalovim oslawawem na zapadne katoli~ke sile i Rim, on se okre}e jednoj novoj sili, sasvim prirodnoj za Srbe u svakom smislu, istina dalekoj-Rusiji. Pajsije je osujetio i namjeru Ohridske Arhiepiskopije da sebi pot~ini Srpsku Crkvu, te je u tom smislu i putovao u Carigrad 1641. godine. Druga polovina wegovog patrijarhovawa, u koju spada i ovaj put, zabiqeèna je intenzivnim putovawima i aktivnostima {irom Patrijar{ije. Pred kraj ìvota, u periodu 1646/47. godine putovao je u Jerusalim.127 125. Kao npr. 94, br. 1012, 281. 126. \oko Slijep~evi}, Pajsije, arhiepiskop pe}ki i patrijarh srpski kao jerarh i kwièvni radnik, Beograd, 1933. 127. Nav. dj.

311

Pajsijev nasqednik bio je Gavrilo Raji}. Kao vrijeme wegovog patrijarhovawa uzima se od 1648. do 1655/56. godine. Prije nego je postao patrijarh, bio je ra{ki mitropolit. Rodom je bio iz Staroga Vlaha. Jedan detaq upu}uje na ~iwenicu, da je Gavrilo bio najprije sve{tenik, koji se potom zamona{io. Naime, u izvorima je sa~uvan podatak iz 1719. godine, da se knez Avram Raji} iz sela [titkova predstavqao kao unuk Gavrilov. Mo`da je taj Avram bio unuk nekog od bra}e patrijarha Gavrila? I Gavrilo je bio veliki preduzetnik. Kao i Jovan Kantul i on odràva veze sa Rimom i nekim zapadnim silama, ali i sa Rusijom. On zapravo traì modalitet oslobo|ewa svoga naroda. U po~etku on je odràvao korektne odnose sa osmanskim vlastima, {to svjedo~i i wegov odlazak u Carigrad 1649. godine, gdje je odnio danak. Zna~ajno je pomenuti da je u wegovo vrijeme, na teritoriji Srpske Crkve boravio i jerusalimski patrijarh u manastiru Kru{edolu 25. septembra 1654. godine. Wegova bogata prakti~no diplomatska aktivnost, dovela je do toga da se 1652. godine u \ur|evim Stupovima sastao sa biskupom Pavlinom, a 20. juna iste godine sa prizrenskim biskupom Franom Stojmirovi}em. Ovi razgovori i sastanci su bili ~isto politi~ke prirode. Razgovori su vo|eni i o uniji. Ve} sqede}e godine Gavrilo se preko Vla{ke i Moldavije uputio u Rusiju. On se tu povezuje u Trgovi{tu sa vla{kim vojvodom Matijom Basarabom, i poku{ava da izgladi vojvodin spor sa ukrajinskim prvakom Bogdanom Hmeqnickim. Borave}i tu, stanovao je zajedno u jednom manastiru sa antiohijskim patrijarhom Makarijem. U Rusiju je dospio po~etkom 1655. godine. U februaru ga je dva puta primio ruski car. Povezao se sa ruskim patrijarhom Nikonom, i bio wegov zastupnik za vrijeme crkvenih smutwi u Rusiji. U komplikovanim prilikama u Rusiji odlu~io je da tamo ostane, i svoju pratwu poslao natrag. Preko we je poru~io da se bira novi patrijarh. Poslije izvjesnog vremena se predomislio. U Rusiji su ga izgleda te{ko pustili da ode, i to tek po{to je tvrdio da ide u Jerusalim. Umjesto toga vratio se u otaxbinu. Istorijska nauka raspolaè sa malo ~iwenica o Gavrilovim aktivnostima od kretawa u Rusiju preko Vla{ke i Moldavije, i uop{te wegovom boravku i ulozi u doga|ajima u Rusiji. Zvani~no, Gavrilo se na taj dugi put odlu~io u namjeri da traì materijalnu pomo} za svoju Crkvu. Wegove aktivnosti od kretawa u Rusiju Osmanlijama svakako nijesu ostale nezapaène. Po povratku, do{lo je do ozbiqnog raskola izme|u novog patrijarha Maksima i Gavrila. Osmanlije svakako vi{e nijesu razmatrale opciju Gavrilovog povratka na patrijar{ijski poloàj. U nekoliko dosta konfuznih izvora, poenta informacija je u tome, da je Gavrilo navodno bio oblagan i 312

oklevetan kod sultana od vezira, da je nagovarao ruskog cara da zarati sa Osmanskim Carstvom. Ima nekih indikacija da je u klevetama u~estvovao i patrijarh Maksim. U svakom slu~aju Gavrilo je ubijen. I u tome smislu postoje opre~ni izvori. Po jednima on je obje{en u Brusi izme|u dva duba, a po drugima udavqen gajtanom. Sahranio ga je 18. jula 1659. godine prezviter Pavle. U Srpskoj Crkvi progla{en je za sveca.128 Patrijarh Maksim bio je rodom iz Skopqa. Prije stupawa na patrijar{ijski poloàj bio je ra{ki mitropolit. Vrlo je indikativno iz niza primjera, da su za srpske patrijarhe birani upravo ra{ki mitropoliti. Kako je ve} nazna~eno, on je na patrijar{ijski poloàj stupio u vrijeme Gavrilovog boravka u Rusiji, tj. kada je Gavrilo preko svoje pratwe poru~io da se ne}e vra}ati u otaxbinu, i da Srpska Crkva bira novog patrijarha. Tako se kao godine po~etka Maksimovog patrijarhovawa uzimaju 1655. ili 1656. I on je dosta putovao po Patrijar{iji i van we. U manastiru Hilandaru boravio je 1658. godine, odakle je donio êtvorojevan|eqe. U izvorima nema zna~ajnijih podataka za{to je putovao u Vla{ku 1661. godine, sem da je tamo boravio radi prikupqawa priloga. Nekoliko izvora ga prikazuje sa dodatkom „haxi“ ili „poklonik groba Boìjega“. Jasno je na osnovu toga da je bio u Jerusalimu, ali istraìva~i nijesu uspjeli da odgonetnu kada? Istraìva~i smatraju da se patrijarh Maksim povukao zbog bolesti 1674. godine, te da je u wegovo ime, prakti~no kao egzarh Patrijar{ijom upravqao Arsenije ÀÀÀ ârnojevi}. U svakom slu~aju, na osnovu nekoliko izvora, moè se vidjeti da je posqedwe godine svoga ìvota proveo kao oduzet (vjerovatno u nekom svojstvu paralizovan), te da se upokojio 29. ili 30. oktobra 1680. godine. U izvorima ima tragova da je bio u sukobu sa carigradskim patrijarhom. Po~etak wegovog patrijarhovawa vezuje se za pregovore sa Rimom, oko uspostavqawa unije, {to nije ni prvi ni posqedwi primjer u istoriji srpskih patrijarha. Poznati izu~avalac ovog pitawa Jovan Radoni}, utvrdio je me|utim da je Maksim vrlo brzo prekinuo kontakte sa Rimom, biv{i svjestan namjera Rima. No, ni ovo pitawe ne treba shvatati idealisti~ki. U izvorima ima indikacija, da je on u pregovorima sa Rimom traìo novac, i pravo oporezivawa katoli~kih vjernika na teritoriji Patrijar{ije. U kasnijem periodu pojavquje se on kao energi~an radnik u zapadnim srpskim oblastima, koje su bile prve na udaru unijatske politike. U~rvr{}ivao 128. Stevan Dimitrijevi}, Odno{aji pe}kih patrijarha s Rusijom u HÁÀÀ veku, Glas SKA, LVÀÀÀ, drugi razred 37, Beograd, 233-270-; Kao nap. 31, str. 331.

313

je crkvenu organizaciju u Sremu, Slavoniji i Vojvodini, te kod srpskih grani~ara u vara`dinskom generalatu.129 Nasqednik Maksimov postao je Arsenije ÀÀÀ ârnojevi} (Crnojevi}). Svakako on spada u red najzna~ajnijih srpskih patrijarha tzv. druge Srpske Patrijar{ije, ako ne i najzna~ajniji. Za wegovo patrijarhovawe vezuju se burni doga|aji istorije srpskog naroda, i uè crkvene istorije. Veliki doga|aji, ili veliko vrijeme, tako su ga na odre|eni na~in i izbacili na pijedestal, kako to obi~no biva u istoriji. Iako o wegovoj mladosti i {kolovawu gotovo nema nikakvih podataka, ozbiqne su indikacije da je on ro|en 1633. godine u Crnoj Gori, u neposrednoj okolini Cetiwa, te da pripada pobo~noj liniji posqedwe srpske feudalne dinastije do pada pod osmansku vlast - Crnojevi}ima. Ova ~iwenica me|utim, dugo je u na{oj istoriografiji HÀH i po~etka HH vijeka suvi{e pompezno, nacional-romanti~arski i nau~no-nekriti~ki isticana. U istom smislu treba konstatovati i ~iwenicu o porijeklu barskog nadbiskupa i patrijarhovog savremenika Andrije Zmajevi}a. I on je poticao od pobo~ne linije Crnojevi}a, koji su odselili u Boku i tu se pounijatili, a zatim pokatoli~ili.130 Evidentno je da je Arsenije bio u~enik i {ti}enik Maksimov. Prvo je bio pridvorni monah, a 1665. godine izabran je za igumana manastira Pe}ke Patrijar{ije. êtiri godine kasnije, biva hirotonisan za mitropolita pe}kog. Srpska Crkva se pod vo|stvom patrijarha Arsenija ÀÀÀ uplela u vrtlog velikih doga|aja na Balkanu, koji su bili inicirani od strane pape Ini}entija HÀ, zasnovanog na ve} vi|enom konceptu koalicije hri{}anskih dràva protiv Osmanskog Carstva. Ubrzo po hirotoniji Arsenije se obreo na primorju, i tu se sreo sa nadbiskupom Zmajevi}em. Zmajevi} je tada o patrijarhu zabiqeìo da je „u dobu 35-40 godina, lijepa i dostojanstvena izgleda i u opho|ewu vrlo qubazan.“ O samom zna~ewu patrijarha i odnosima sa wim Zmajevi} je tako|e zapisao: „Na{ drag prijateq, i u vladawu re~enoga kraqevstva Servije (koga se kada i mi nedostojni na~elnik po obi~aju Svete Rimske crkve nahodimo)kako je dru`benik, dao Bog, da u posluhu Svetoga Prestoqa bude kao i Sveti Sava, na mjesto koga i sjedi.“131 Arsenije je dosta putovao po svim eparhijama svoje Crkve, te u tome smislu ima niz izvora. Prema svome dnevniku koji je vodio, 129. Radoslav Gruji}, Maksim Skopqanac, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatskoslovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 652; Kao nap. 31, str. 345. 130. Petar Kolendi}, Andrija Zmajevi} o patrijarhu Arseniju ÀÀÀ, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. ÀÀ, sv. 1-2, Skopqe, 1927, 291. 131. Kao nap. 124, str. 363; Kao nap. 130, str. 291.

314

dospio je i do Jerusalima, i tu se poklonio Hristovom grobu 22. marta 1683. godine.132 Poslije Vaskrsa patrijarh Arsenije se vratio u otaxbinu. Nije mnogo pro{lo, a veliki doga|aji su krenuli. Na osmanskom prestolu tada je bio sultan Mehmed ÀÁ (1648-1687). Godine 1683. otpo~eo je Be~ki ili Morejski rat. Osmanski komandant Kara Mustafa-pa{a, sa oko 200.000 vojnika krenuo je na Be~. Ta ogromna osmanska sila prelivala se preko srpskih zemaqa ka Be~u. Razularene osmanske mase su u{le u Be~ i po~ele da pqa~kaju, ali je pristigla vojska poqskog kraqa Jana Sobjeskog i razbila ih. Ovaj veliki doga|aj, koji je vjerovatno okrenuo to~ak evropske istorije desio se 18. septembra 1683. godine. Kako je ve} nazna~eno, na inicijativu pape Ino}entija HÀ sklopqen je 5. marta 1684. godine savez poznat pod imenom Sveta Liga. Wega su ~inile: Austrija, Mleta~ka Republika i Poqska. Papina inicijativa nastavila se i daqe, pa je 6. maja 1686. godine savez dopuwen koalicijom Poqske i Rusije. Poslije osmanskog poraza kod brda Har{awa u okolini Moha~a 12. avgusta 1686. godine, nade Srba u mogu}nost izbacivawa Osmanlija sa wihove teritorije, i oslobo|ewa jo{ su se vi{e probudile. Iste godine Srbi Banata digli su se na ustanak. Austrijski vojskovo|a Maks Emanuel je 6. septembra tako|e 1686. godine oslobodio Beograd od Osmanlija. Op{ta ofanziva austrijske vojske se nastavqala, i po~ela je novim osmanskim porazom kod Bato~ine, ju`no od Beograda. Srpske mase su se u zapadnim krajevima listom dizale na ustanak, i pridruìvale austrijskoj vojsci kuda je prolazila. Pod uticajem Mle~ana, do vrewa i sukoba dolazi u Crnoj Gori, primorju, Brdima i Hercegovini. Osmanska vojska se povla~ila sve do Ni{a. Jedan krak austrijske vojske i srpskih ustanika dopro je do Pirota, a drugi do Prokupqa. Patrijarh Arsenije na{ao se u velikom isku{ewu, kuda da se opredijeli? Pristajawe uz hri{}anske katoli~ke sile nije zna~ilo mnogo pozitivne garancije za wegovu Pravoslavnu Crkvu. I ranije, u sli~nim prilikama, Austrija, Mleta~ka Republika i Rimska Kurija su u zapadnim krajevima Srpske Crkve na svaki na~in nastojale da pounijate pravoslavce. Sa druge strane u~estala su nasiqa Osmanlija kako su se ratni uspjesi ovih katoli~kih dràva pove}avali. Tokom ratnih operacija Osmanlije su zapalile i opqa~kale manastire: Hopovo, Mile{evo, Ra~u i Ravanicu.133 Jegen-pa{a je u proqe}e 1688. godine opqa~kao blago Pe}ke Pa132. Kao nap. 94, br. 1815, 432. 133. Nav. dj., br. 1895, 446.

315

trijar{ije, i odnio oko 100.000 talira, srebrninu, zlatni krst sa dragim kamewem, arhiepiskopske {take, bogate mitre itd. Patrijarha je odveo na magarcu i htio ga ubiti, po optu`bi jednog kalu|era da krije novac poslat od be~kog cara za uzbuwivawe Srba. Arsenije se spasio dav{i jo{ 10.000 talira pa{i.134 Ni De~ani nijesu bili po{te|eni. Pa{a Ga{li od Fisa Ga{u napao ih je 1690. godine, opqa~kao i mu~io igumana, koji je poslije tri dana mu~ewa umro.135 U Pe}i se Arsenije sastao sa austrijskiom generalom Enejom Sivijem Pikolominijem. On je me|utim umro 9. novembra 1689. godine od kuge. Ubrzo je uslijedila sna`na osmanska ofanziva. Osmanska vojska je izvojevala pobjedu kod Ka~anika 2. januara 1690. godine, a zatim krenula u napredovawe, da bi iste godine 24. septembra osvojila Smederevo, a 8. oktobra i Beograd. Potom je pre{la Savu i Dunav. U ratnim operacijama koje su se daqe odvijale, osmanska vojska doìvjela je strahoviti poraz 19. avgusta 1691. godine kod Slankamena. Vezir Mustafa-pa{a ]urpili} je poginuo sa osamnaest pa{a, i oko 20.000 vojnika. U ovoj bitci u~estvovalo je oko 10.000 srpskih dobrovoqaca pod komandom Jovana Monasterlije. Ka~ani~ki poraz austrijske vojske okrenuo je to~ak istorijskih zbivawa nazad. Iako se istorija ne bavi pitawima i dilemama {ta bi bilo kad bi bilo, evidentno je da bi u slu~aju istjerivawa Osmanlija sa srpskih zemaqa, istorijski put srpskog naroda bio mnogo lak{i i boqi u svakom smislu. Za austrijskom vojskom povla~io se patrijarh Arsenije, nekoliko episkopa, mno{tvo kalu|era i sve{tenika. Uz wih je pristalo mno{tvo naroda i narodnih prvaka, koji su se istakli u borbi protiv Osmanlija. I{li su na Novi Pazar, Studenicu i do Beograda. Prilikom povratka osmanska vojska je po svim krajevima palila, pqa~kala i masakrirala srpsko stanovni{tvo. Jedan dio krenuo se u zbjegove po brdima i planinama. Tako je otvoren u perspektivi prostor za naseqavawe Albanaca na Kosovo i Metohiju i djelove Makedonije. Prije pada Beograda, u junu 1690. godine, odràna je neka vrsta sabora. Patrijarh, pet episkopa, sedam igumana, jedanaest dobrovoqa~kih kapetana i drugih narodnih prvaka, odlu~ili su da u Be~ po{aqu jenopoqskog episkopa Isaiju \akovi}a, da traì od cara milost i mjesto za naseqavawe. Ti zahtjevi uobli~eni su 134. Rajko Veselinovi}, Arsenije ÀÀÀ Crnojevi} u istoriji i kwièvnosti, Beograd, 1949, 15. 135. Kao nap. 94, br. 1918, 450. 316

kroz tzv. Privilegije, izdate od austrijskog cara 21. avgusta 1690. godine. Bez obzirana to, bujica srpskog narodnog zbjega ve} se prelila preko Save i Dunava u Srem, i daqe u Ugarsku na sjever do Budima i Sent Andreje. Poslije Karlova~kog mira 1699. godine, povu~ena je granica izme|u Austrije i Osmanskog Carstva. Izbjegli patrijarh Arsenije ÀÀÀ upokojio se u Be~u 27. oktobra 1706. godine, poku{avaju}i da izbori vjerska prava i svjetovne povlastice izbjeglog srpskog naroda na novom stani{tu. Dolaskom patrijarha Arsenija na austrijsku (tj. ugarsku) teritoriju, tako }e po~eti neka vrsta crkvenog dvovla{}a, ili dvocrkvenosti. Jedna }e biti i daqe u Pe}i pod kontrolom Osmanlija, a druga na austrijskoj teritoriji. Bez obzira na odlazak patrijarha Arsenija i zna~ajnog dijela episkopa, mona{tva i sve{tenstva na austrijsku teritoriju, Pe}ka Patrijar{ija nastavila je svoje djelovawe. Istraìva~i kontinuitet djelovawa Patrijajr{ije vremenski lociraju ve} na 1691. godinu, dakle ve} tokom pokreta patrijarha ka Ugarskoj. Novi patrijarh bio je Kalinik À. Po svoj prilici Kalinik je bio rodom iz Skopqa ili okoline, jer ga De~anski spomenici nazivaju „Kalinik ot Skopqe“, i nije izabran na saboru episkopa. Stoga ga niz godina poslije hirotonije, veliki broj episkopa ~ak i na osmanskoj teritoriji, nije priznavao za patrijarha. Ni cetiwski episkop Danilo Petrovi} nije htio oti}i na hirotoniju kod Kalinika, nego je oti{ao kod Arsenija u Se~uj 1700. godine, o ~emu }e svakako biti vi{e detaqa u narednom poglavqu.136 Brzi nastavak djelovawa Pe}ke Patrijar{ije crkveni istori~ari obja{wavaju i inicijativom osmanskih vlasti, iz ~isto po wih koristoqubivih razloga. Poslije prvog talasa nasiqa osmanske vojske kuda se vra}ala, Osmanlije su mislile na svoju feudalnu egzistenciju. @eqele su da sprije~e daqi odliv srpske raje ka Ugarskoj, i normalizuju stawe, kako bi mogao profunkcionisati da`binski sistem. Ima i opre~nih mi{qewa o Kalinikovim identitetu. Dok jedni istraìva~i smatraju da je bio Skopqanac rodom, jedan mawi broj na ~elu sa Jovanom Radoni}em, smatraju da je bio Grk, i ro|ak Aleksandra Mavrokordata, visokog spoqwopoliti~kog osmanskog eksperta, rodom Grka, koji je imao zna~ajnu ulogu pri sklapawu Karlova~kog mira. Po tim indikacijama, on je prona|en u Skopqu, gdje je bila mala gr~ka zajednica, i radilo se o potpuno minornoj li~nosti. 136. Serafim Risti}, De~anski spomenici, Beograd, 1864, 83; Radoslav Gruji}, Kalinik I, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 223.

317

Kalinik je me|utim bio ~vrsti pravoslavac, i veliki protivnik unijatskih me{etarewa. Pored Mavrokordata, o~igledno je veliki uticaj na wegovo postavqewe imao veliki vezir Ahmet-pa{a ]uprili}. Bez obzira na sve, Kalinik se tokom vremena pokazao kao uzoran crkveni pastir. Po{to se u nekim izvorima pomiwe sa dodatkom „haxi“, to je sigurno putovao i u Jerusalim, ali istraìva~i nijesu hronolo{ki uspjeli da lociraju kada? Bio je i u Jedrenima, {to su zabiqeìli izvori. Upokojio se u Temi{varu 16. avgusta 1710. godine. Ono {to me|utim ~udi, s obzirom da je bio pod kontrolom osmanskih vlasti, je to, da je nekoliko mjeseci ranije - 16. maja, potvrdio autonomiju Karlova~ke Mitropolije. Tim postupkom jasno je pokazao svoju nacionalnu i crkvenu svijest, i zvani~no otvorio mogu}nost funkcionisawa Srpske Crkve i na austrijskom tlu, dakle nezavisno od osmanskih vlasti.137 Na patrijar{ijskom prestolu Kalinika je naslijedio Atanasije À, koji je na tom poloàju bio kratko, od 1711. do 23. aprila 1712. godine. Prije dolaska na patrijar{ijski poloàj bio je skopski mitropolit.138 Naredni patrijarh bio je Mojsije Rajovi}, i to od 6. oktobra 1712. do 1726. godine. Rodom je bio iz ra{ke oblasti. Bio je eklisijarh pe}kog manastira, a potom od 1704. godine i ra{ki mitropolit. Puno je putovao i obilazio teritorije Patrijar{ije, a nije zaobilazio ni Crnu Goru. Od vremena patrijarhovawa Mojsija Rajovi}a po~iwe pozni period tzv. Druge Srpske Patrijar{ije, koja ulazi u krizu koja }e trajati vi{e od pola vijeka do wenog ukidawa. Godine 1718, bogati kalu|er manastira Ivera sa Svete Gore Timotej, kupio je od sultana poloàj srpskog patrijarha, i uspio da sa wega ukloni Mojsija. Potom je Timotej sa carskim beratom do{ao u Pe} i preuzeo poloàj. Tada su me|utim pravoslavne crkve pokazale svoje jedinstvo. Dana 21. jula 1718. godine odràn je sabor pravoslavnih patrijarha u Carigradu, koji je stao na Mojsijevu stranu, i prokleo Timoteja. Istina, uz obilatu nov~anu sumu, sultan je anulirao svoje postavqewe Timoteja.139 Novi rat hri{}anskih dràva protiv Osmanskog Carstva uslijedio je 1714. godine. Rat je prvo izbio izme|u Mleta~ke Republike i Osmanskog Carstva oko Peloponeza. Kao izgovor za rat, Osmanlijama je posluìlo navodno pomagawe Mle~ana Crno137. Radoslav Gruji}, Kalinik I, Narodna enciklopedija SHS, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 224. 138. Kao nap. 94, br. 2085, 480. 139. Radoslav Gruji}, Pe}ki antipatrijarh Timotej 1718, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. XÀÀÀ, Skopqe, 1934, 212-213. 318

gorcima. Dvije godine kasnije u rat se umije{ala i Austrija. Poslije nekoliko pobjeda nad osmanskom vojskom, austrijska vojska je u{la u Srem, jugoisto~ni Banat i sjevernu Srbiju. Mleta~ka Republika bila je poraèna, i morala je Osmanlijama predati Peloponez. Mirom u Poàrevcu od 1718. godine, Austrija je pro{irila svoje posjede u srpskim zemqama. Granica je uspostavqena od u{}a Timoka na Zapadnu Moravu, Drinu i obuhvatala uzak pojas bosanske posavine. I u ovom ratu na strani Austrije borilo se mno{tvo srpskih dobrovoqaca. Poslije novoga rata poloàj Pe}ke Patrijar{ije postao je jo{ teì. Iako je Mojsije odràvao veze sa Karlova~kom Mitropolijom, iz wegove ingerencije izuzete su ~etiri eparhije: Beogradsko-sremska, Vaqevska, Vr{a~ka i Temi{varska. Ovo je do{lo kao posqedica istjerivawa osmanske vlasti, i uspostavqawa austrijske. To je jo{ vi{e smawilo prihode Pe}ke Patrijar{ije. Tokom svog ìvota Mojsije je za nasqednika odredio Arsenija ÀÁ Jovanovi}a-[akabentu, koji je ro|en 1699. godine u ra{koj oblasti. O~igledno se radilo o Mojsijevom u~eniku i {ti}eniku, jer se [akabenta ve} 1721. godine pojavquje kao ra{ki mitropolit i egzarh. O Arseniju ÀÁ ima veliki broj podataka u izvorima, koji svjedo~e da je dosta putovao i obilazio svoju Patrijar{iju. Novi rat Osmanskog Carstva sa Austrijom od 1736. do 1739. godine, opet je ukqu~io veliki broj Srba na strani Austrije. I ovoga puta po obi~aju, srpski patrijarh se ukqu~uje u borbu sa Osmanlijama. Represalije Osmanlija odmah su u~estale. Samokovskog mitropolita Simeona Osmanlije su uhvatile, okovale ga i bacile u tamnicu, gdje je proveo 26 dana. Iz tamnice je odveden u Sofiju. Tu ga je vezir ]uprili} primoravao da pre|e na islam, ali Simeon nije pristao te je bio obje{en 21. avgusta 1737. godine. Austrijska vojska je u prvoj fazi rata postigla nekoliko pobjeda, ali je potom uslijedilo povla~ewe. Patrijarh je bio prinu|en da sa pratwom bjeì iz Pe}i. Preko Rugovske klisure obreo se u Vasojevi}ima, a odatle je do{ao do Novog Pazara, koji je austrijska vojska sa srpskim ustanicima ve} napustila. Potom je oti{ao ka Moravi, zatim u Kragujevac, a potom u Ni{. Kako je Ni{ ve} bio ugroèn od osmanske vojske pobjegao je u Beograd, gdje je stigao 16. septembra 1737. godine. Iz Beograda je pre{ao u Sremske Karlovce i Petrovaradin. Tu se sreo sa sremskim sve{tenstvom. U pratwi ra{kog episkopa Jeftimija 16. decembra krenuo je u Be~. Zajedno sa patrijarhom, iz svojih episkopija povukli su se: episkop ni{ki Georgije Popovi}, ra{ki Jeftimije Dimitrijevi}, i uì~ki Aleksije Andrejevi}. Prema potpisanom miru u Beogradu 18. septembra 1739. godi319

ne, granica izme|u Austrije i Osmanskog Carstva ustalila se Savom i Dunavom, i ona }e kao takva opstati bezmalo sve do 1878. godine. Sa patrijarhom, episkopima i sve{tenstvom povukao se dio naroda sa prvacima, naro~ito sa Kosova i Metohije i isto~ne Srbije. Bila je to tzv. Druga seoba Srba, koja }e jo{ vi{e etni~ki oslabiti srpski prostor na Kosovu i Metohiji. Pre{av{i na austrijsko tle, Arsenije je i daqe zadrào patrijar{ijsku titulu, koju mu je i sama Austrija priznala. Upokojio se relativno mlad, u 49 godini ìvota, 7. januara 1748. godine u Sremskim Karlovcima, a sahrawen je u manastiru Kru{edolu. Prisustvovao je saboru u Sremskim Karlovcima 1744. godine, gdje je be~ki dvor potvrdio tzv. Privilegije Srbima. Imao je niz te{ko}a da ga austrijska carica Marija Terezija potvrdi za crkvenog starje{inu pravoslavaca u svojoj dràvi. To je kona~no ura|eno 21. oktobra 1741. godine.140 Ve} je nazna~eno, posqedwa ve} na~eta faza postojawa Pe}ke Patrijar{ije, u{la je u jo{ drasti~niju formu od upokojewa Arsenija ÀÁ. Od tada dolazi do ozbiqnog iskrivqewa wene forme, smisla i identiteta. Prethodnih gotovo vijek i po, pokazali su Osmanlijama da se srpskim patrijarsima, i uop{te Srpskoj Crkvi nikada ne moè vjerovati, niti u wima na}i istinskog podràvaoca svoje vlasti. Stoga osmanske vlasti nalaze modalitete da na ~elo Srpske Crkve postavqaju tzv. neautenti~ne patrijarhe, koji }e poku{ati da promijene wen identitet. Rje{ewe za to na}i }e u Grcima, koji }e opet poku{ati jelinizaciju, tj. grkizaciju Srpske Crkve. Gr~ki narod u to doba jo{ nije zapo~eo svoju oslobodila~ku borbu, i borbu za svoju dràvnu emancipaciju. Stoga je on odgovarao Osmanlijama. [akabentin nasqednik bio je Joanikije (Jawi}ije) Karaxa. Poticao je iz ugledne fanariotske porodice. Nije biran od srpskih episkopa na saboru, ukoliko je wih uop{te i bilo, poslije [akabentinog odlaska. Hirotonisan je u Carigradskoj Patrijar{iji u maju 1739. godine, a od sultana je dobio poseban berat.141 Karaxa poku{ava da vr{i intenzivnu jelinizaciju, tj. fanariotizaciju Srpske Crkve. Za episkope i sve{tenike postavqao je Grke. To gr~ko ili fanariotsko sve{tenstvo opet je poku{avalo da narodu naturi bogosluèwe na gr~kom jeziku. Na ovom jeziku poku140. Radoslav Gruji}, Arsenije IV Jovanovi}-[akabenta, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 160-162. 141. Dimitrije Aleksijevi}, Prilozi za istoriju srpske crkve, Vesnik srpske crkve, Beograd, 1909, 755-756. 320

{avano je i obrazovawe budu}ih monaha i sve{tenika pri crkvama i manastirima. Karaxa je dosta putovao po Patrijar{iji. U crkveno-narodnom sje}awu ostao je upam}en kao osioni i grabe`qivi sakupqa~ poreza, koji je kao represivno sredstvo koristio osmanske vlasti. Svoje patrijarhovawe zavr{io je po Srbe na mu~an na~in. Uzeo je blago patrijar{ijske riznice, i oti{ao za Carigrad, {to je zabiqeìo i crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi}, o ~emu }e vi{e pomena biti u narednom poglavqu. Po Karaxinom odlasku, naslijedio ga je Atanasije ÀÀ Gavrilovi}, koji je bio skopski mitropolit. Istraìva~i razli~ito hronolo{ki lociraju godinu Atanasijeve hirotonije - 1746. ili 1747. Wegovim dolaskom u zna~ajnoj mjeri su se popravile prilike u Srpskoj Crkvi. Bio je ro|eni Srbin. Odràvao je dobre odnose sa Karlova~kom Mitropolijom, a crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} mu je bio egzarh. Po~etkom 1749. godine obilazio je Crnu Goru i primorje, a doma}in mu je bio crnogorski mitroplit Sava.142 Vrijeme poslije Atanasijevog upokojewa, donosi prili~no konfuzne informacije o sqede}em patrijarhu po prezentaciji istraìva~a i izvora. Po jednima to je bio mitropolit sarajevski Gavrilo Miki}. No, tu mogu}nost negira ~iwenica da je tog mitropolita smijenio travni~ki vezir Ahmet-pa{a ]uprili} u maju 1752. godine.143 îtava serija izvora pomiwe patrijarhe pod imenom Gavrilo, a vrlo je te{ko odgonetnuti da li se pod tim imenom izmijewalo nekoliko wih. Patrijarh Gavrilo ÀÀ pomiwe se u izvorima 1755. godine.144 Krajwe nepovoqno ga pomiwe crnogorski mitropolit Vasilije, tj. da je do{ao na patrijar{ijski presto bez izbora episkopa, i da je postavqen od osmanskih vlasti. Po Vasiliju, Gavrilo je bio gramziv, mu~io je srpske episkope i sve{tenike, zato~avao ih, a na wihova mjesta dovodio Grke koji su episkopske poloàje kupovali za novac, a crkvene da`bine ubirali uz pomo} osmanskih vlasti.145 142. Radoslav Gruji}, Pe}ka patrijar{ija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatskoslovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 378-379; \or|e Milovi}, Djelatnost mleta~kih vlasti u vezi dolaska pe}kog patrijarha Atanasija u Primorje 1749. godine, Istoriski zapisi, god. IX, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 287-288. 143. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀ, Beograd, 1903, br. 3173, 202 144. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. IV, Beograd, 1923, br. 10289, 134. 145. Du{an Vuksan, Prepiska mitropolita Vasilija, mitropolita Save i crnogorskih glavara 1752-1759, Spomenik SKA, LHHHÁÀÀÀ drugi razred 69, Beograd, 1938, 26-27.

321

Iz 1759. godine datira jedan izvor od jereja Filipa, koji navodi da je za patrijarha hirotonisan u Ni{u neki Gavrilo.146 Sami ~in hirotonisawa u Ni{u, a ne u Pe}i, stoga je vrlo problemati~an, i dovodi u sumwu da je to opet ura|eno posredstvom osmanskih vlasti i fanariota. Tim prije, {to De~anski spomenici dopuwuju ovu informaciju da je Gavrilo bio Grk.147 Nekoliko izvora iz te godine, potpuno potvr|uju antisrpski rad i djelovawe tog Gavrila. Gavrilo je bio zba~en u martu 1758. godine. Me|utim, u nekoliko {turih izvora, iz vremena patrijarhovawa Gavrila, kao patrijarsi se pojavquju i Srbin Vi}entije Stefanovi}, i Grk Pajsije ÀÀ. To upu}uje na mogu}nost da je u to doba bilo nekoliko patrijar{ijskih prevrata, te da se moè govoriti o istoj li~nosti pod imenom Gavrilo, ali koja se poslije zbacivawa opet progla{avala za patrijarha. Tako se moè identifikovati kao Gavrilo ÀÀ, ÀÀÀ i ÀÁ ista li~nost. Kona~no, ovakvu konstataciju opravdana nekoliko izvora, koji ovla{ konstatuju za pet godina vi{evlasnost u Srpskoj Crkvi. Konfuziju daqe nastavqa podatak o Gavrilovom nasqedniku Kirilu, koji se kao patrijarh pomiwe ve} 1759. godine. Akt o Kirilovom postavqewu konstatuje upra`wenost srpskog patrijar{ijskog mjesta, ali i da je Gavrilo podnio ostavku i vratio se u Carigrad.148 Kirilo je bio Grk iz Halkidona, i u izvorima se posqedwi put pomiwe 1762. godine. On je 1759. godine za sarajevskog mitropolita postavio Vasilija Brki}a. @ivotni put posqedweg patrijarha Srbina tzv. Druge Pe}ke Patrijar{ije-Vasilija Brki}a bio je prili~no zanimqiv. Ro|en je 1719. godine u Sremskim Karlovcima, {to upu}uje da je pripadao izbjeglim Srbima. Otac mu se zvao Jovan, i bio je u~iteq. Po{to je 1749. godine pobjegao iz Sremskih Karlovaca, ne zna se zbog ~ega, dospio je do Ptuja u [tajerskoj (Slovenija), a potom se 1752. godine obreo u Toploj kod Herceg Novog. U izvorima ima naznaka da je bio episkop novobrdski ili kosovski, ali nije locirano kada?Kako je ve} nazna~eno, 1759. godine hirotonisan je za sarajevskog episkopa, ali je u Sarajevo dospio tek u septembru 1760. godine. Li~nost Vasilija Brki}a upu}uje da se radilo o kombinaciji pustolova i politi~ara, koji je najmawe bio crkvena li~nost. Stoga nije ~udo, {to u izvorima ima naznaka, da je on prakti~no reìranom zavjerom, kod Osmanlija kompromitovao Kirila, pa su 146. Kao nap. 144, br. 3148, 197. 147. Serafim Risti}, De~anski spomenici, Beograd, 1864, 24. 148. Kao nap. 141, str. 757. 322

ga oni zbacili. Vasilije se u izvorima pomiwe kao patrijarh od 1763. godine. Na isti na~in je oklevetan od Kirilovih ro|aka, smijewen, uhap{en i zato~en na Kipru. Odatle je pobjegao, i dospio u Boku, pa onda u Crnu Goru. Bilo je to ve} u vrijeme po~etaka [}epana Malog. Hladno primqen od mitropolita Save Petrovi}a, Vasilije je oti{ao sa ruskim knezom Dolgorukovim u Italiju. Dolgorukov je tada bio u misiji u Crnoj Gori. U Livornu se prikqu~io ruskom admiralu Alekseju Orlovu. Za Orlova je Brki} napisao „Opis turskih oblasti i u wima hri{}anskih naroda, a naro~ito naroda srpskog.“ To djelo je zavr{io 29. marta 1771. godine. Preko Trsta je dospio do Be~a, gdje je austrijskom dvoru ponudio svoje usluge u slu~aju rata sa Osmanskim Carstvom. Tu su se ve} nalazili wegovi raniji drugovi sa karlova~kog mitropolitskog dvora: mitropolit Jovan Georgijevi} i ba~ki episkop Mojsije Putnik. Oni o~ito nijesu be~kom dvoru dali afirmativne karakteristike za Brki}a, te mu je nare|eno da napusti u roku od osam dana Be~. Prakti~no cjewkaju}i se i traè}i milost, od wih dvojice je dobio neki novac za put, i oti{ao u Rusiju, gdje je i umro. Istraìva~i nijesu uspjeli da hronolo{ki lociraju vrijeme wegovog upokojewa. Opcije idu od 27. juna 1771. do 26. februara 1774. godine.149 Kako je ve} nazna~eno, patrijarh Vasilije Brki} je bio posqedwi srpski patrijarh tzv. Druge Srpske Patrijar{ije. O samom ukidawu Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve postoje najprije formalno-pravni, a zatim i su{tinski razlozi. Formalnopravni razlozi, bili su u stvari samo izgovor, ili povod za su{tinske. Tako se u smislu prou~avawa, formalno-pravni razlozi mogu podijeliti u tri osnovna izvora. Prvi izvor je neki navodni dug Georgija Spartakisa. Bio je arhont i Portin povjerenik za Vla{ku. Radilo se dakle o Grku, hri{}aninu sa plemi}kom titulom, i tipi~nom visokom osmanskom funkcioneru, nekoj vrsti diplomate. On je svoj ìvot okon~ao vrlo neprijatno. Postoje indikacije da je otkrio neku zna~ajnu dràvnu tajnu, nakon ~ega je smijewen, zatvoren i ubrzo obje{en 15. avgusta 1765. godine. Po sultanovom nare|ewu nije ~ak ni sahrawen, nego mu je tijelo ba~eno u more. Carigradski patrijarh Samuilo je ~ak zabranio da mu se drì pomen i moli za du{u, vjerovatno opet pod pritiskom sulta149. Radoslav Gruji}, Pe}ki patrijarsi i karlova~ki mitropoliti u HÁÀÀÀ veku, Glasnik istoriskog dru{tva u Novom Sadu, kw. IV, sv. 2, Novi Sad, 1931, 239-241; Radoslav Gruji}, Vasilije Brki}-Jovanovi}, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. I, Zagreb, 1925, 275.

323

na. Po onda{wem osmanskom obi~aju, predvi|enom za izdajnike dràve, svo imawe mu je konfiskovano. U svakom slu~aju, oko godinu poslije Spartakisove smrti otvoreni su wegovi dokumenti, tj. arhiva. U woj su u vidu priznanica na|eni dokumenti o zaduèwu Pe}ke Patrijar{ije, tj. Kalinika ÀÀ i nekih episkopa. Kako Pe}ka Patrijar{ija te dugove nije mogla da isplati dràvi, to se Carigradska ponudila da to u~ini, ali pod uslovom da se Pe}ka sa wom sjedini, tj. izgubi svoj identitet. Kako Pe}ka Patrijar{ija nije bila u stawu da isplati dug, to je u~inila Carigradska, i time formalno-pravno sebi obezbijedila uslove da se kod sultana izdejstvuje odluka o wenom ukidawu. Neki crkveni istori~ari smatraju ovu verziju ukidawa Pe}ke Patrijar{ije prili~no neuvjerqivim, jer su stanovi{ta da jedan broj srpskih episkopa nije priznao ovo sjediwewe. Postoji i sumwa u samu vjerodostojnost priznanica na|enih u Spartakisovoj arhivi, tj. da su one namjerno falsifikovane. Sa druge strane me|utim, verzija o zaduìvawima pe}kih patrijarha, i episkopa patrijar{ije je ta~na. Patrijarsi su, naro~ito od druge ~etvrtine HÁÀÀÀ vijeka, kada je Srpska Crkva do{la pod kontrolu fanariota, i kada su kako je ve} nazna~eno potpuno iskrivqeni wen smisao, djelovawe i namjena, uzimali ovakve pozajmice kod arhonata, koji su ih davali u ime dràve. Isto su ~inili episkopi koji bi primali episkopiju, ili prelazili iz jedne u drugu. Pri tom je dug uziman li~no na ime, ali ga je vra}ala institucija, tj. Patrijar{ija ili odnosna mitropolija ili episkopija. Tako je fanariotsko sve{tenstvo ova zvawa uzimalo i tretiralo kao neku vrstu lakog li~nog biznisa. Novac nije vra}alo ono, nego institucija. Dio crkvenog poreza ono je opet uzimalo za sebe, dio ulagalo u instituciju, a dio vra}alo dràvi. Stoga nije ni ~udo, {to se osmanskim dràvnim velikodostojnicima davao novac (mito), kako bi se izdejstvovalo dobijawe crkvenog poloàja, koji bi omogu}avao li~no boga}ewe.150 Tako je dakle dug bio osnov za ukidawe Pe}ke Patrijar{ije. Povode}i se za anulirawem duga, tj. preuzimawa obaveze isplate duga, carigradski patrijarh Samuilo podnio je sa svojim mitropolitima i episkopima sultanu molbu za ukidawe Pe}ke Patrijar{ije. U woj je on iznio niz razloga za takav ~in. Neki od wih bili su nesporno istiniti sa jedne strane, ali sa druge je pitawe ko je Pe}ku Patrijar{iju doveo u takvo stawe koje je opisano? Uglav150. Nikola Radoj~i}, Spomenici o ukidawu Pe}ke patrijar{ije, Bogoslovski glasnik, kw. HÁ, Beograd, 1909. 324

nom, parafrazirani u tezama, ti razlozi su ovi:upra`wenost mjesta patrijarha, koja je dovela do situacije da se pojedinci sami progla{avaju patrijarhom, i da to zvawe sluì za gramzivo boga}ewe; shvatawe zvawa patrijarha kao zanimawe zarad li~nih interesa; uzimawe novca na dug, a taj novac kori{ten je za li~ne potrebe, a ne za potrebe Patrijar{ije, ~ime je ona finansijski dovedena do propasti; u~estvovawe odre|enih pokrajinskih vlasti u postavqawu samozvanih patrijarha, koji su opet sa svoje strane uz pomo} tih vlasti udarali bespotrebne poreze na raju; pod uticajem pokrajinskih vlasti samoprogla{eni patrijarsi i episkopi nijesu ~ak ni pripadali mona{tvu, niti su svojim obrazovawem i dru{tvenim staleòm bili dostojni da imaju ova zvawa, {to je bilo osnova za prodirawe latinske propagande i kolaboraciju sa wom; preduprije|ivawe svih ovih pojava, da one ne bi postale jo{ gore.151 Tako je Pe}ka Patrijar{ija 11. septembra 1766. godine ukinuta od strane sultana Mustafe ÀÀÀ. Svakako da u kanonskom smislu ukidawe Srpske Crkve nije imalo opravdawe, bez obzira na ove teze, koje su izne{ene opravdawa radi. Episkop dalmatinski dr Nikodim Mila{, o ovom ~inu je naveo da „to nije bio zakoniti, kanoni~ni opravdani ~in, nego prosta protuzakonita uzurpacija, izvedena uslijed malo pohvalnih pobuda.“152 \oko Slijep~evi} je o ovome konstatovao: „I po formi i po su{tini ono je bilo jedan nasilni akt, a time i nezakonitost. Svako drugo tvr|ewe i argumentacija bila bi prosta sofistkiwa.“153 Novica Kova~evi}-Graovski je o ovome problemu napisao: „Dva su ozbiqna razloga, koja pori~u pravosposobnost ovom ukinu}u, naime, s jedne strane je gruba sila, ~ije nare|ewe traje dok traje te sile, a s druge otpor srpskih episkopa i sve{tenstva, kao i to, {to nije dokazano, da su oni episkopi molili i sinodalno zakqu~ili, kako bi pe}ska patrijar{ija prestala bitisati.”154 I Qubomir 151. Glasnik, kw, IX, Beograd, 1859; \ura Vuki}evi}, Da li se srpska patrijar{ija godine 1766. kanonski ukinula i kona~no ugasila, Novi Sad, 1904; Dimitrije Ruvarac, O ukinu}u pe}ke patrijar{ije, Srpski Sion, Sremski Karlovci, 1904; Ilarion Ruvarac, Iz istorije Pe}ke patrijar{ije, Sremski Karlovci, 1931; \oko Slijep~evi}, Ukidawe pe}ke patrijar{ije, Bogoslovqe, br. 3-4, Beograd, 1938. 152. Nikodim Mila{, Kanoni~ko na~elo pravoslavne crkve pri razre|ivawu crkvenih vlasti. K pitawu o jerarhi~kom poloàju sarajevske mitropolije, Zadar, 1884, 13. 153. \oko Slijep~evi}, Ukidawe pe}ke patrijar{ije 1766, Bogoslovqe, Beograd, 1939, 52. 154. N. Gr. (Novica Kova~evi}-Graovski), Glas Crnogorca, Cetiwe, br. 13, 25. mart 1904, 3. 325

Durkovi}-Jak{i} se pozabavio ovom problematikom, i naveo: „Carigradska patrijar{ija nezakonito je razorila 1766. srpsku crkvenu organizaciju u Pe}koj patrijar{iji, i tzv. ukidawem ove i pot~iwavawem najve}eg wenog dijela pod svoju vlast u~inila je nekanoni~ki ~in.“155 Svi ovi formalno-pravni razlozi, dovode do su{tinskih. Su{tinski se mogu opet izvorno podijeliti u dvije grupe: razloge Carigradske Patrijar{ije, i razloge osmanske dràve. Postojala je duga, prakti~no vi{evjekovna geneza su{tinske netrpeqivosti Carigradske Patrijar{ije prema Srpskoj Crkvi, i uop{te crkvenoj emancipaciji balkanskih naroda, koja je konkretno poticala jo{ od progla{ewa Srpske Crkve za Patrijar{iju u doba Du{ana. Ona je proisticala iz vizantijske velikodràvne ideje, koja je nastojala, ~ak i kada je bila u padu dràvne snage, ili i{la ~ak ka potpunoj minorizaciji, da odrì svoj civilizacijski (crkveno-kulturni) uticaj na Balkan. Bez obzira na propast vizantijske dràve (ostatka ostataka Vizantije) sredinom HÁ vijeka, Carigradska Patrijar{ija, tj. su{tinski jelinska (gr~ka) Crkva pokazala je izuzetnu vitalnost u prilago|avawu osmanskoj dràvi i wenom civilizacijskom uticaju. Slobodno se moè re}i, da je ona, bez obzira kakva je bila prema Srbima i drugim balkanskim narodima, globalno sprija~ila potpunu pobjedu isto~wa~ko-islamskog civilizacijskog koncepta u jugoisto~noj Evropi. Iako je vizantijska dràva nestala, Carigradska Patrijar{ija je odràvala wen duh i civilizacijski koncept. Crkvenu emancipaciju balkanskih naroda, pa i srpskog, pod osmanskom vla{}u, ona je primila kao nu`no zlo, koje nije mogla da sprija~i, jer je ona dolazila od we same. Konzistentno i sistematski ona je podrivala rad Srpske Crkve, i nastojala da se mije{a u wega. Koristila je svaki momenat da kod osmanskih vlasti dovede u pitawe postojawe Srpske Crkve. Zloupotrebqavala je za to svoj su{tinski poloàj izvori{ta Pravoslavqa, i svog sjedi{ta - Carigrada, koji je ujedno bio i osmanska prestonica. Carigradskoj Patrijar{iji dobro je do{lo konfrontirawe srpskih patrijarha i uop{te Srpske Crkve sa osmanskom dràvom, ve} od po~etka HÁÀÀ vijeka, i wihova kolaboracija sa hri{}anskim dràvama u ratovima. Taj trend nastavqen je i tokom prvih decenija HÁÀÀÀ vijeka. Uop{te, u ratovima i pokretima koje su hri{}anske dràve od po~etka HÁÀÀ vijeka vodila sa Osmanskim Carstvom, 155. Qubomir Durkovi}-Jak{i}, Odre|ivawe me|ucrkvenog poloàja Crnogorskoj Mitropoliji, Istorijski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 64. 326

radi wegovog istiskivawa iz Evrope, gr~ki narod i Carigradska Patrijar{ija nijesu u~estvovali. Blizina centruma osmanske dràve, za wih je bila oteàvaju}a okolnost. Stoga su oni u o~ima osmanskih vlastodràca stekli utisak potpune lojalnosti i neopasnosti. Uop{te Grci su bili potpuno lojalan narod Osmanskom Carstvu. Ne samo u Gr~koj, nego i u Carigradu i drugim osmanskim gradovima, te obodnim krajevima prema Srbima, Bugarima i Albancima, oni su u gradskim sredinama predstavqali imu}an sloj trgovaca, kamata{a i krupnih zanatlija, sa unosnim poslovima. Nijesu htjeli da se upu{taju u bilo kakav rizik sukobqavawa sa osmanskim vlastima, koji bi doveo u opasnost wihov lagodan ìvot. Gr~ka borba za nacionalnu, dràvnu i crkvenu emancipaciju, bila je potpuno druga~ijeg metoda i toka od srpskog. Prije ulaska u borbu za svoju dràvnu emancipaciju i oslobo|ewe, Grci su nekoliko vjekova poradili na svojoj jasnoj crkvenoj, kulturnoj i prosvjetnoj emancipaciji i wenom identitetu. âk {ta vi{e, za razliku od Srba, oni su u ovim vidovima prodirali i u druge etni~ke sredine, naj~e{}e preko Carigradske Patrijar{ije i wene vjerske kadrovske politike. Grci poku{avaju da jelinizuju Srbe, Bugare, Albance i Rumune. Osamnaesti vijek stoga predstavqa zavr{nu fazu utemeqewa gr~ke oslobodila~ke i dràvno emancipatorske politike. Zato ve} sa prvim ozbiqnim potresima u Srpskoj Crkvi, Grci nastoje da na|u podudarnost sa osmanskim interesima, kako bi svoje ostvarili. Od ukidawa Srpske Crkve jelinizacija srpskih teritorija se nastavqa u punom smislu, ne samo nastojawem da se vi{i crkveni klir potpuno uobli~i kao gr~ki, nego nastojawem da se u bogosluèwe uvede gr~ki jezik, otvaraju gr~ke {kole i gr~ke kulturne ustanove. Dok su Grci po srpskim pograni~nim sredinama imali jasno oformqeni i bogati gra|anski sloj, Srbi ga prakti~no ili nijesu imali, ili su imali takav, da je u wemu bilo te{ko napraviti razliku izme|u gr~kog, srpskog, bugarskog i cincarskog. Zato }e generalno gledano, gr~ki narod u prvim decenijama HÀH vijeka mnogo brè i lak{e izboriti svoje oslobo|ewe i dràvnu emancipaciju od srpskog. Su{tinski gledano, ukidawe Srpske Crkve do{lo je kao posqedica voqe i interesa osmanskih vlasti, na koje su se samo poduprli interesi Carigradske Patrijar{ije. Dakle, Carigradska Patrijar{ija presudno nije mogla uticati na ukidawe Srpske Crkve. Ona je poku{ala i da sprije~i obnovu Srpske Crkve 1557. godine, i da je do we bilo, ona se nikada ne bi ni obnovila. U tom svom naumu, nije se me|utim mogla konfrontirati sa interesima i voqom osmanske dràve. Tokom vremena, naro~ito od po~etka 327

HÁÀÀ vijeka pa idu}i decenijama daqe, osmanska dràva se na nizu primjera uvjerila, da u srpskim patrijarsima i Srpskoj Crkvi, nikada sebi ne moè na}i lojalne qude i instituciju. Niz doga|aja je uvjerio, da }e u prvom pogodnom momentu, srpski patrijarsi i Crkva, kao i ~itav srpski narod biti protiv we, i podràvati svoje prirodne saveznike-hri{}anske dràve. Emancipacijom Rusije kao velike sile krajem HÁÀÀ vijeka, osmanska dràva se jo{ vi{e uvjerila u to. Ona je poku{avala da sa vremena na vrijeme stavi Srpsku Crkvu pod svoju kontrolu, najprije likvidacijom neposlu{nih patrijarha i mitropolita, a zatim mijewawem wenog smisla i identiteta kroz fanarioticaciju. U svemu tome imala je me|utim samo kratkotrajnih uspjeha. Razloge ukidawa Srpske Crkve od strane osmanskih vlasti treba sagledavati i u {irem kontekstu doga|aja na jugoistoku Evrope, i ekonomskoj strukturi funkcionisawa Osmanskog Carstva. Kako je ve} nazna~eno, osmanska osvajawa okon~ana su u drugoj polovini HÁÀ vijeka. Ve} poslije Sulejmana „Veli~anstvenog“ Carstvo opada. Su{tinski, Osmansko Carstvo je u ekonomskom smislu funkcionisalo kao neproduktivni parazitski model isto~wa~kog feudalizma. On stoga nije bio predodre|en za ekonomski civilizacijski progres, nije mogao pratiti zapadnoevropski model feudalizma, niti se transformisati u kapitalizam. Dok je bilo osvajawa, novih teritorija, pqa~ke dobara na wima, i dobijawa obiqa zarobqeni~ke, prakti~no polurobovske radne snage, Carstvo je ekonomski funkcionisalo kao klasi~an parazit, koji nije sam po sebi bio sposoban za reproduktivnu ekonomiju. Zato su osmanske vlasti i obnovile Srpsku Crkvu. Preko we su èqele jo{ vi{e eksploatisati srpski narod, ali i davawem vjerskih prava tom narodu, dràti ga u nacional-oslobodila~koj pasivi. îm su osvajawa prestala, Osmansko Carstvo se u ekonomskom pogledu okre}e crpqewu sopstvene ekonomske supstance. Izrabqivawe hri{}anske raje postaje sve bezobzirnije. Ona prakti~ni ima tri poreska optere}ewa: jedno na dràvu, jedno na lokalnog feudalca (spahiju), i jedno na sopstvenu crkvu. Zato u~estavaju ustanci, a svaka akcija hri{}anskih dràva biva poduprta od te raje, koja kao jedinu nadu svog oslobo|ewa i qudskog ìvqewa vidi u nestanku osmanske vlasti. Srpska Crkva je trpila stalna poreska optere}ewa od osmanske dràve. U ratovima su ~esto uni{tavana wena dobra. Fanariotizaciojom u HÁÀÀÀ vijeku ona je jo{ vi{e uni{tavana. Nemaju}i vi{e nikakvog povjerewa najprije u wenu lojalnost, a zatim i biv{i svjesna da je ona po wu finansijski neisplativa, osmanska dr328

àva rije{ila je da je ukine. Poslije ukidawa Pe}ke Patrijar{ije, u narednim decenijama, a prakti~no i u jednom zna~ajniom dijelu HÀH vijeka, po~e}e da tiwa pitawe wenog pravnog nasqednika, time prije, {to se na austrijskom tlu ve} formirala jo{ jedna srpska crkvena organizacija, predvo|ena Karlova~kom Mitropolijom. U ovo pitawe od ukidawa Pe}ke Patrijar{ije mije{a}e se i najprije dràve pod ~ijem vla{}u je bio srpski narod: Austrija, Mleta~ka Republika i Osmansko Carstvo. Sa oslobodila~kom borbom srpskog naroda u HÀH vijeku, i wegovom dràvnom emancipacijom u vidu Srbije i Crne Gore, u ovo pitawe uplijeta}e se i moglo bi se re}i separatisti~ki dràvno-dinasti~ki interesi. Sve ovo rastaka}e srpsko crkveno tkivo, i oteàvati vaspostavu jedinstvene Srpske Crkve.

3. Mitropolija Crnogorska u doba teokratije Pad posqedwe srpske feudalne tvorevine postdu{anovskog perioda-Zete Crnojevi}a, koja je imala i atribute poku{aja dràvnosti, pod osmansku vlast, moè se smatrati po~etkom zasnivawa jedne specifi~ne forme, koja predstavqa kombinaciju svjetovne i duhovne vlasti. Ako se izvr{i detaqna analiza doga|aja i ure|ewa balkanskih i dru{tava u jugoisto~noj Evropi u naredna tri vijeka, ovakav oblik uprave predstavqa specifikum samo u Crnoj Gori. Kako je ve} nazna~eno, u Crnoj Gori dolazi do o~igledne pojave teokratije. Ona predstavqa sublimaciju svjetovne i duhovne uprave nad jednim prostorom u jednoj li~nosti, tj. crkvenom poglavaru. U ovom slu~aju to je crnogorski, tj. cetiwski mitropolit, i Mitropolija kao crkvena ustanova i organizacija koja stoji iza wega. Stoga se u narednom periodu, u zna~ajnom broju doga|aja i istupa crnogorskih mitropolita, ne moè napraviti i jasna granica izme|u wihove svjetovne ili vjerske konotacije. U tom smislu ide i istoriografija. Osnovne konture svjetovne istorije Crne Gore u doba teokratije, stoga su obra|ene u prvom poglavqu ove glave. One upotpuwavaju i uobli~avaju glavni tok domena crkvene istorije. Razmatraju}i navedenu problematiku, name}e se i pitawe za{to se ba{ teokratija uspostavila u Crnoj Gori, a ne u nekom drugom prostoru srpskih zemaqa, gdje se isto tako o~uvala crkvena organizacija? Nepobitno, i Crna Gora je potpala pod osmansku vlast, bar u formalno-pravnom i prakti~kom pogledu. Kako je ve} nazna~eno, ne{to sli~no se ne pojavquje ni u bilo kom drugom evropskom dijelu koji je potpao pod osmansku vlast. 329

Pe}ki patrijarh Arsenije ÀÀÀ ârnojevi}, potomak pobo~ne grane Crnojevi}a. Poveo prvu seobu Srba sa Kosova pred osmanskom najezdom 330

Pe}ki patrijarh Arsenije ÀÁ Jovanovi} - [akabenta (rodom iz Vasojevi}a). Poveo drugu seobu Srba sa Kosova pred osmanskom najezdom 331

Razloga za razumijevawe ove ~iwenice ima vi{e. Osmanske vlasti ~ak ni u prvim decenijama svoga uspostavqawa, nijesu uspjele da ostvare zna~ajniju kontrolu nad brdsko-planinskim i zaba~enim krajevima Crne Gore. Najprije ne u vojni~kom smislu. On je bio osnov za uspostavqawe administrativne uprave i feudalnoporeskog i svojinskog sistema. êste pobune Crnogoraca i granica sa Mleta~kom Republikom, koja je opet vodila ~este ratove sa Osmanskim Carstvom doprinijeli su tome. Osmanski poku{aj da izvr{i potpuni prodor u ove krajeve, a i kontrolu nad wima, u smislu integracije kao i svakog drugog svog dijela, i{ao je toliko daleko, da je za relativno mali prostor obezbije|en poseban administrativni status. To je ura|eno odvajawem prostora Crne Gore iz Skadarskog sanxaka, i stvarawem @abqa~kog sanxaka. Osmanske vlasti su ra~unale da }e instalirawem Skender-bega Crnojevi}a pospje{iti integraciju Crne Gore u svoj dràvni prostor. Pored toga sa wime je kao o~iglednim primjerom trebalo inicirati i proces islamizacije. Sve to me|utim nije uspjelo u zna~ajnijoj mjeri. Blizina mleta~kih posjeda i jaka veza sa wima, formirawe plemenskog dru{tva, brdsko-planinski krajevi u kojima osmanske vlasti nijesu mogle duè da se zadrè sa ve}im vojnim formacijama, i kona~no uticaj Crnogorske Mitropolije i wenih mitropolita, doprinijeli su vrlo brzo zaìvqavawu osnovnih karakteristika teokratije. Uspon teokratije u Crnoj Gori nije bio brz i sveobuhvatan, ali zato jeste konstantan. Epizoda sa Skender-begom Crnojevi}em, i uop{te ta koncepcija osmanske politike u Crnoj Gori na kraju se i po wega li~no, i uop{te zavr{ila neslavno i neuspjehom. Ja~awe mitropolitskog uticaja, i uop{te Mitropolije moè se pratiti jo{ u doba posqedwa dva Crnojevi}a. S obzirom da se radilo o relativno malim feudalnim posjedima Crnojevi}a, tj. malom prostoru, i ~iwenici da oni nijesu imali ioqe {ire razgranatu i bogatu vlastelu ispod sebe, prostor za uticaj Mitropolije i wenih mitropolita brzo se otvarao u doba sumraka slobode. Ivan i \ura| tako bivaju upu}eni na mitropolite i uop{te Mitropoliju kao instituciju. Oni postaju wihov glavni oslonac i saradnik. Mitropolija nije bila obi~na feudalna institucija koja se mogla olako mijewati po svom karakteru i namjeni od vladara do vladara, i od feudalne prilike do prilike. Kona~no, ona je u tim turobnim vremenima posqedwih posrtaja slobode, i padawa u ropstvo zna~ila {iri koncept i smisao. To je bila borba protiv islama u svom wegovom zna~ewu i smislu. Nikada me|utim crnogorski mitropoliti, naro~ito od potpunog razmaha teokratije, od druge polovine HÁÀÀ vijeka, nijesu zabo332

ravili svoj mitropolitski zadatak i djelo, tj. djelo duhovnih pastira. Na osnovu niza komparativnih istraìvawa u izvorima, tako se moè i sastaviti spisak crnogorskih mitropolita u doba teokratije. Vi{e podataka u izvorima od HÁÀÀ vijeka, donose i ve}u mogu}nost hronolo{kog locirawa crnogorskih mitropolita, najprije u samom odre|ewu od kada do kada su bili na ovom poloàju. Za neke od wih navedene su samo godine u kojima se pomiwu u izvorima. Spisak tako glasi: German ÀÀ (1520), Pavle (1530), Vasilije À (1532), Nikodim (1540), Romil (1530-1550), Makarije (1550-1568), Ruvim À (1561), Pahomije ÀÀ (1568), Gerasim (1575), Venijamin (1582 -1591), Ruvim ÀÀ (1593-1640), Mardarije (1640-1659), Ruvim ÀÀÀ Boqevi} (1673-1685?), Vasilije ÀÀ, Visarion ÀÀ Borilovi} (1682-1692?), Sava À (1694-1697), Danilo Petrovi}-Wego{ (1697-1735), Sava ÀÀ Petrovi}-Wego{ (1735-1782), Vasilije ÀÀÀ Petrovi}-Wego{ (kao koadjutor 1750-1766), Arsenije Plamenac (1782-1784), Petar À Petrovi}-Wego{ (1784-1830), Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{ (1830-1851).156 Skender-beg Crnojevi} je po dolasku na poloàj àbqa~kog sanxak bega, nastojao da odràva mirne odnose sa mleta~kim vlastima u Boki. Wegova uloga je bila da bez tenzija, pod parolom mirne integracije Crnogoraca u osmanski dràvni i feudalni sistem, bude i most ka wihovom islamizirawu. Stoga se iz niza izvora moè vidjeti wegov blag i pravedan nastup prema Crnogorcima. U istom smislu je i bila politika tolerancije prema mleta~kim vlastima u Boki. On sebe u nizu izvora predstavqa prakti~no kao feudalca za sebe, tj. potomka starih vladara ove zemqe, na koju on ima pravo. No, sa druge strane wegova politika u Crnoj Gori i wenom mleta~kom okruèwu bila je puna kontrasta. On nekada nastupa kao silnik i bezmilosnik. Bez obzira {to je bio islamizirani hri{}anski i srpski koqenovi}, on se uklapao u op{tu sliku i karakter osmanskih velikodostojnika. Bio je do kraja gramziv. Vodio je ra~una o sticawu li~nog bogatstva. Na lukav na~in htio je da se dokopa solila na mleta~koj teritoriji u Boki, pravdaju}i da su ona nekada bila vlasni{tvo wegovog oca i djeda. No, mleta~ke vlasti su to bez kompromisa suzbile, iako na lukav i diplomatski na~in. Skender-beg je odràvao i ìve veze sa svojim daqwim ro|acima i zetovima u Kotoru. Da bi izgladio krizu oko pitawa solila, on je ~ak u Veneciju poslao jednog kalu|era, sa jasnim porukama èqe dobrosusjedskih odnosa. Siworiji je poslao jedno rebro Svetog Stefana opto~eno sre156. Du{an Vuksan, Katalog zetskih i crnogorsko-primorskih episkopa i mitropolita, Zapisi, kw. HÀÁ, sv. 2, Cetiwe, avgust 1935, 72-73.

333

brom sa gr~kim natpisom. U Veneciji je povodom toga 3. avgusta 1514. godine organizovana procesija oko crkve Svetog Marka. Relikvija je no{ena u jednom tabernakulu oko crkve. Potom je uz misu smje{tena u oltar. Po svoj prilici ovome je data velika va`nost u Veneciji, ~im su procesiji prisustvovali vicedu`d i nadbiskup Venecije.157 O~igledno da Skender-beg Crnojevi} nije uspio u svojoj misiji, niti uop{te integracije Crne Gore u osmanski dràvni i feudalni sistem zbog Crnogorske Mitropolije i wenih mitropolita. Teokratija je u Crnoj Gori imala naslon na ~iwenicu da je \ura| Crnojevi} predao prilikom svog odlaska svjetovnu vlast mitropolitu. Iako u tome smislu u izvorima ima samo indicija, evidentno je da se u tim vremenima formirawa plemenskog dru{tva i kasnije, kada je ono potpuno zaìvjelo, uostalom kao i teokratija, javqa kult kod naroda u tome smislu. Ta ideja neprestanog kontinuiteta tvorevine Crnojevi}a sa Crnogorskom Mitropolijom, bila je polazi{te za kasnije stvarawe dràvne organizacije. Stoga nije za~u|uju}e, da niz crnogorskih mitropolita, zapravo i ne pravi granicu svojih postupaka i rada izme|u ~isto crkvenih i svjetovnih. Godine 1530, neki Crnogorci su poku{ali da ospore vlasni{tvo cetiwskom manastiru, na jedan vinograd koji mu je priloìo Ivan Crnojevi}. Vladika Romil iznio je pred wih hrisovuqu Ivana Crnojevi}a, nakon ~ega su oni odstupili u zahtjevu.158 Kontinuitet vlasti Crnojevi}a sa vlastima cetiwskih mitropolita, moè se vidjeti u jo{ nizu primjera. Stanovnici sela Humci na Cetiwu, tako|e se pozivaju na Hrisovuqu Ivana Crnojevi}a u svom sporu sa cetiwskim manastirom 1638. godine. To je o~igledno i u primjeru iz doba mitropolita Save Petrovi}a. Tada su hri{}ani i muslimani iz Qe{anske nahije dali u zakup Mitropoliji planinu Kowsko „kako ni pi{e rusovoq Crnojevi}a Ivan-bega.“159 Grupa crnogorskih glavara (guvernadur Vukadin, serdar Savi} i dr. ) pozivala se u pismu mleta~kom izvanrednom providuru u Kotoru Vin}encu Gritu, od 27. novembra 1747. godine, na sve zasluge koje su Crnogorci do tada u~inili Mle~anima, pa i ru{ewe manastira na Cetiwu zbog wih „a sve za sve cvijet na{ koji bi sagra|en ot Ivan-bega Crnojevi}a, govorimo crkvu i manastir na 157. Giuseepe. Valentinelli, Rapporti della Republica veneta con Slavi Meridionali brani e tratti dai Diarii manoscritti di Marin Sanudo 1496-1533, HÁÀÀÀ, Venezia, 397-398. 158. Marko Dragovi}, Prilozi za istoriju Crne Gore, Starine, kw. HÀH, 254. 159. Du{an Vuksan, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÀH, sv. 3, Cetiwe, mart 1938, 163. 334

Cetiwe koju dasmo za odbranu na{ega principa.“160 I mitropolit Sava Petrovi} predstavqao je sebe kao potomka Crnojevi}a.161 Ovaj trend insistirawa na kontinuitetu Crnojevi}a sa Crnogorskom Mitropolijom moè se vidjeti i na po~ecima crnogorske istoriografije. To se o~igledno vidi iz istorije Crne Gore u autorstvu mitropolita Petra À Petrovi}a. Situaciju primopredaje vlasti, pred odlazak \ura|a Crnojevi}a u Veneciju on opisuje ovako: „Ja bih vas savjetovao, da izaberete jednoga ~ovjeka izme|u vas i da ga primite i poznate za svojega vladateqa; al znaju}i, da se vi u izboru ne}ete saglasiti me|u sobom, iz tog vam uzroka ostavqam mjesto za sebe Mitropolita Germana, a po wem budu}e mitropolite, dokle, eda Bog promisli za srbski rod na drugi boqi na~in. German je ob{ti duhovni otac i arhipastir, a ovo je va{a ob{ta crkva i manastijer, u kojemu on prebiva; tko moè, dakle boqe i usrdnije za dobro va{e raditi od va{ega duhovnoga oca? I vi ste wegova po duhu svetome ~eda i ovce slovenskoga stada Hristova, za koje je on duàn, kao pastir, ìvot svoj poloìti. Dogovarajte se s wim i slu{ajte wegove sovjete i nauke, a ja mu eto ostavqam i grb, kojega su blaènopo~iv{i cari na{i, a po wima praroditeqi i roditeqi moji i ja upotrebqavali.“162 Kroz posqedwu konstataciju, uo~ava se dakle ne samo svijest o kontinuitetu teokratije u Crnoj Gori sa feudalnom tvorevinom Crnojevi}a, nego sa srpskom nemawi}kom dràvnom tradicijom. Koncepciju primopredaje vlasti od \ura|a Crnojevi}a na mitropolita, nastavio je i Sima Milutinovi}. On je to opisao ovako: „Zbog toga \ura| sakupi narod, objavi svima da odlazi za Italiju, kako bi kratki ostatak ìvota proveo u ti{ini i bez glavoboqe, a da Crnu Goru Bogu i starome vladici preporu~uje. Sve {to je imao priloì crkvi, kako bi barem vladika od toga mogao ìvjeti i u cijeloj mitropoliji zetskoj kao svetiwu narodnu slobodu i vjeru ~uvati, kao najve}i bo`ji amanet... A Crna Gora ostade na brigu i pod vladavinom svojih arhijereja, koji su taj skupi amanet jedan drugome u nasle|e, uz sve ve}e iskustvo u upravqawu narodom, dodavali, po{to ve} nemado{e kome drugome iz naroda tu dragocjenost kao va`ni amanet povjeravati, i prenositi na gra|ansku dobronamjernost i znawe.“163 160. Kao nap. 35, str. 190-191. 161. Jovan Radoni}, Rimska kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka, Beograd, 1950, 613. 162. Kao nap. 79, str. 463-464. 163. Simeon Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do noviega vremena, Beograd, 1835, 31-32.

335

Sa dolaskom Osmanlija po~iwe proces prodora islama ne samo u obliku vojnih osvajawa, i klasi~nog utvr|ivawa civilnih i vojnih elemenata osmanske vlasti. On se ogleda i u otvarawu procesa islamizacije doma}eg stanovni{tva. Kako je ve} nazna~eno, jedan od razloga instalirawa Skender-bega Crnojevi}a, i pretvarawa Crne Gore u poseban sanxak bio je upravo ovaj. Mno{tvo crkava i manastira su u ratnim operacijama ruininirani ili sru{eni. Osmanske vlasti su vrlo ~esto koristile materijal sa ovih hri{}anskih objekata za izgradwu svojih. Centralna vlast je 1560. godine naredila sanxak-begu Skadra i podgori~kom kadiji, da uzmu dovoqno mermera od jedne poru{ene crkve u Podgorici, za potrebe izgradwe hamama u Qe{u u Albaniji.164 Crkva Svete Petke u Herceg Novom iz nemawi}kog perioda, sru{ena je u tre}oj ili ~etvrtoj deceniji HÁÀ vijeka. Kada su [panci zauzeli grad 1538. godine, na wenom mjestu su podigli crkvu Svete Ane, koju Osmanlije po povratku u grad nijesu dirale.165 Neke crkve bile su izloène ~estom ruinirawu. Tako je crkvi Svetog \or|a u Podgorici probijeno kube, a zidovi o{te}eni.166 Proces islamizacije najprije se na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske po~eo odvijati u gradskim sredinama. Tu se po~ela javqati potreba za izgradwom xamija, mesxida, tekija i sl. Usqed u~estalih potreba zbog pove}awa broja stanovnika islamske vjeroispovijesti, osmanske vlasti bilo na ve}em, bilo na lokalnom nivou vodile su ra~una i o ekonomi~nosti izgradwe ovih objekata. Stoga su pribjegavale praksi, da od ruininiranih crkava i manastira uzimaju materijal za gradwu svojih objekata. U drugom slu~aju one su na mjestima istih, odre|enom rekonstrukcijom prilago|avale svojim potrebama ta zdawa. U xamije su pretvorene na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske crkva Svetog \or|a na @abqaku na Skadarskom jezeru, kao i Svete Gospo|e u Herceg Novom. U defteru od 1519. godine, crkva Svete Gospo|e upisana je kao crkva, dok se u onom iz 1585. striktno navodi da je pretvorena u xamiju. Postoje ozbiqne indikacije da je Dra~ka xamija u Podgorici tako|e nekada bila crkva.167 Niz crkava u Skadru, Baru i Ulciwu tako|e je pretvoren u xamije. U po~etku su crkve u Baru zadràle svoju autenti~nost, na osnovu povlastica sultana Selima 1571. godine. No poslije 164. Milan Vasi}, Istorija Crne Gore, kw. 3, tom 1, Titograd, 1975, 591. 165. Isto. 166. Maksim [obaji}, Starine u Zeti, Beograd, 1892, 62. 167. Isto; Andrija Lainovi}, Podgorica pod Turcima, Podgorica, 1940, 88.

336

1630. godine one dolaze pod udar. Nekoliko katoli~kih crkava u Baru i neposrednoj okolini pretvoreno je u xamije. I pravoslavna crkva Svetog Nikole doìvjela je istu sudbinu. Na mjesto katedralne crkve Svetog Teodora koja je spaqena, podignuta je crkva Svetog \ur|a, za{titnika grada. No, i ona je pretvorena u xamiju.168 Kako je ve} nazna~eno, proces islamizacije na~eo je prvo gradske sredine. Po popisu iz 1485. godine, u Podgorici u nasequ van tvr|ave su bili samo hri{}ani. Nepun vijek kasnije, po popisu iz 1582. godine bile su 94 muslimanske ku}e prema 223 hri{}anske. Da je proces islamizacije bio konstantan, govori i podatak da je od 94 muslimanske ku}e, za wih 39 upisano da su glave porodice „sinovi roba bo`jeg“, {to zna~i da su im o~evi bili hri{}ani, tj. da se radi o prvoj generaciji islamiziranih. Podgorica je 1612. godine imala 900 ku}a, i hri{}ani su jo{ uvijek bili u ve}ini. Po popisnim podacima iz sela Podgori~ke nahije, vidi se po imenima popisanih da su tako|e prva generacija islamiziranih. U Tuzima je Osman sin @iva, a Ibrahim sin Goja{a. U Grudima Hizir je sin Vu~ine, Mezid sin \er|a, Mahmut sin Prida{a, Alija sin Andrije, Mehmed sin \ona, Mezid sin Vuksana. U selu Srpska Rizvan je sin Radice, a u Rogamima Alija sin Dragi{e. Proces islamizacije u po~etku nije zahvatao cijele porodice. Ima niz primjera da su neka bra}a primila islam, a neka ne. âk se javqaju primjeri da su o~evi primili islam, ali ne i sinovi. Medun je vrlo brzo postao dominatno islamsko naseqe. Vojna utvr|ewa oko kojih se razvijaju gradovi bila su jezgra islamizirawa. Vojnici u utvr|ewima u prvim vremenima osmanske okupacije morali su biti iskqu~ivo muslimani. Tako je po popisu iz 1582. godine u Medunu bilo samo dvije hri{}anske ku}e. Nekoliko imena opet ukazuje da se radi o prvoj generaciji islamiziranih, i to: Alija sin Vu~ine, Alija sin \ukice. I u @abqaku muslimani postaju dominantni po ovom popisu. Tu je 36 ku}a muslimana, prema 28 hri{}anskih. Islamizacija je dominantno zahvatila i Rijeku Crnojevi}a, mada ona nije popisana.169 Osmanske vlasti sa~uvale su zna~ajan dio imovine crkava i manastira, i uklopile je u svoj feudalni sistem. Ova imovina, tj. imawa, registrovana su kao crkveni i manastirski vakufi. Pod ovim 168. Kao nap. 161, str. 110, 289, 291, 428. 169. Kao nap. 164, str. 535-536; Branislav \ur|ev, Sitni prilozi iz istorije Crne Gore, Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne i Hercegovine, VI, Sarajevo, 1954, 57-59. 337

imenom na popisu iz 1582. godine, registrovana su u defteru imawa Star~eve Gorice, Koma i Pre~iste Krajinske. Ona su opet uklopqena u hasove, zijamete i timare. Nekoliko manastirskih imawa, me|u kojima i ona Svetog Nikole na Rijeci Crnojevi}a, i Svete Gospo|e na Cetiwu evidentirana su kao hasovi. Kao timar jednog novskog spahije, registrovana su imawa crkava Svete Gospo|e i Svete Petke (500 ak~i), kao i manastira Savine (400 ak~i). Me|utim, tokom vremena crkvena i manastirska imawa su konfiskovana. Tako u popisu iz 1582. godine postoje podaci da su konfiskovawa neka imawa Star~eve Gorice.170 Praksa konfiskacije crkvenih i manastirskih imawa sve je bila u~estalija u HÁÀÀ i HÁÀÀÀ vijeku, kada dolazi do otvorene otima~ine. Oko 1717. godine begovi Mu{ovi}i su prakti~no oteli zgradu Mitropolije u Popima, pored samog grada Nik{i}a, te je time bio onemogu}en rad mitropolita.171 Proces islamizacije po selima otvorio je mogu}nost daqwe uzurpacije crkvene i manastirske imovine. Po defteru iz 1570. godine zabiqeèni su ve} muslimani na Cetiwu, Bokovu i Dobrskom Selu.172 Da je o~igledno do{lo do poku{aja uzurpacije manastirske imovine, govori i podatak iz 1568. godine. Crnogorski mitropolit Pahomije i{ao je u Carigrad, da tuì àbqa~ke age koje su poku{ale da mu otmu manastirske ribwake Ola~ i Karu~.173 Ne{to sli~no desilo se po~etkom 1575. godine, kada su se kalu|eri nekoliko manastira na Skadarskom jezeru àlili sultanu, da spahije od wih uzimaju desetinu, iako im je pla}awe da`bina odre|eno odsijekom. Zbog toga je sultan Murat ÀÀÀ uputio ferman podgori~kom kadiji, koji im je naredio da se sprije~i mije{awe spahija u posjede sve{tenika.174 Kako je ve} nazna~eno, poku{aji uzurpacije crkvene imovine dolazili su i od hri{}anaseqaka, koji su se grani~ili sa wom, i pod raznim izgovorima poku{avali da je prisvoje. Cetiwski mitropoliti branili su se od ove pojave pozivawem na hrisovuqe Ivana Crnojevi}a, autoritetom Crkve i kletvom. Iz nekoliko detaqa mogu se vidjeti i primjeri me|uvjerske tolerancije toga doba. To se tuma~i ~iwenicom da je etni~ka 170. Kao nap. 164, str. 600. 171. Petar [obaji}, Nik{i} (Onogo{t), Beograd, 1938, 54-55. 172. Branislav \ur|ev, Turska vlast u Crnoj Gori u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Sarajevo, 1953, 64. 173. Branislav \ur|ev, O odlasku crnogorskoga vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovini HÁÀ veka, Istoriski ~asopis, kw. ÀÀ, Beograd, 1951, 140-142. 174. Hamid Haxibegi}, Turski dokumenti u dràvnom muzeju na Cetiwu, Istorijski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 117-118.

338

osnova stanovni{tva ista, a da se ono putem pokatoli~avawa ili islamizacije odvajalo od svog pravoslavnog osnova. Ipak, za dugo vremena nije zaboravqalo taj osnov. Naro~ito su bile jake veze Crne Gore sa Bokom, koja je tada bila pod mleta~kom vla{}u. Mleta~ka vlast je bila uto~i{te mnogim Crnogorcima. Pravoslavna ve}ina stanovni{tva, koja se u dugom vremenskom periodu naseqavala iz Crne Gore i Hercegovine, upotpuwavala je tu ~iwenicu. Crnogorci su opet mleta~kim vlastima bili saveznik protiv Osmanlija. Suìvot katolika i pravoslavaca u Boki, pa i dolaze}ih Crnogoraca, bio je u ve}ini vremenskih prilika pozitivan. Crnogorci su dolazili na proslave Svetog Trifuna, za{titnika Kotora. Na proslavu su rado dolazili i zbog to~ewa vina o tro{ku komune. Tro{ak je obi~no iznosio osamdeset dukata. Ali nekada centrala u Veneciji nije gledala blagonaklono na to, smatrav{i da se na ~a{}ewe Crnogoraca bespotrebno tro{i novac, kao 1556. godine, kada je potro{eno ~ak 130 dukata. Pored toga, Crnogorci su pijani dràli brojne zdravice i bili skloni kavzi. Senat u Veneciji je odlu~io da se za tro{kove vina za dan Svetog Trifuna moè potro{iti samo deset dukata, i to za one koji pale vatre na dan sveca. Iz Kotora su zbog toga protestovali, pravdaju}i tro{kove brojnim prakti~nim razlozima.175 Sa druge strane, na sve~anosti na Troji~in dan, na Lov}en su izlazili Bokeqi, a bilo je i muslimana.176 Austrijsko-osmanski rat od 1593. do 1606. godine, bio je prvi poku{aj Austrije da izazove pokret balkanskih hri{}ana protiv osmanskih vlasti, prvenstveno Srba u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. U okviru tih aktivnosti, pomiwe se i crnogorski mitropolit Ruvim. On tada pi{e o spremnosti Crnogoraca da se ukqu~e u ovu borbu. Ovo pismo koje je ve} obra|eno u prvom poglavqu ove glave, predstavqa prvi politi~ki iskorak na me|unarodnoj sceni crnogorskih mitropolita. Po nekim {turim izvorima, po svoj prilici je 1597. godine do{lo do op{teg ustanka u Crnoj Gori. Nezaobilazno ime ovih doga|aja svakako je i nik{i}ki vojvoda Grdan. On se stavio na ~elo pokreta hercegova~kih plemena: Nik{i}a, Drobwaka, Pive, kao i br|anskih: Pipera, Ku~a, Bjelopavli}a i Klimenata. Kao posrednici izme|u pe}kog patrijarha i 175. Kao nap. 164, str. 45. 176. Risto Kovijani}, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (HÀÁ-HÁI vijek), kw. ÀÀ, Titograd, 1974, 74. 339

lokalnih glavara Crne Gore, Brda i Hercegovine, pa i vojvode Grdana, pojavquju se razni probisvijeti i pustolovi, uglavnom porijeklom sa srpskih prostora ili Albanije. Oni bivaju posrednici sa evropskim dvorovima u Be~u, Gracu, Madridu, Rimu, Napuqu i Torinu. Povezuju se sa patrijarhom i lokalnim glavarima. Potom odlaze na ove dvorove, da bi vladarima servirali razne fantasti~ne podatke, o spremnosti ovih krajeva na borbu sa Osmanlijama, i èqom da prihvate wihovu vlast. U tim svojim posredovawima, za sebe su traìli velike nov~ane sume, ili visoke plemi}ke titule po oslobo|ewu tih krajeva od Osmanlija. O~ajni Srbi, me|u kojima i patrijarh i vojvoda Grdan, u èqi da se oslobode osmanske vlasti, vrlo ~esto su lakovjerno prihvatali posredovawa ovih li~nosti. Neke od ovih li~nosti imale su i ozbiqniji karakter. Kao posrednici patrijarha Jovana i vojvode Grdana 1597. godine pojavquju se kalu|eri Damjan Qubibrati} i neki Pavle. Po wima dvojici patrijarh je poslao pismo papi, u kojem je izraàvao odanost Rimskoj Crkvi, i traìo pomo} za oslobo|ewe srpskog naroda. Ovo pismo je posluìlo papi kao pogodan momenat da predloì patrijarhu uniju. U proqe}e 1601. godine patrijarh Jovan je poslao kalu|era Damjana, i ovlastio ga da prihvati uniju. Qubibrati} je u Rimu na srpskom jeziku dao ispovijed prave vjere, odrekao se jeresi, i zakleo se na Jevan|equ da }e se dràti zakletve.177 Ovo prihvatawe unije nije imalo nikakvog prakti~nog i vjerskog odjeka u Srpskoj Crkvi. Narod o tome ni{ta nije znao. Izjava kalu|era Qubibrati}a u Rimu bila je ceremonijalnog karaktera, pa makar i po ovla{tewu datom od patrijarha. Kako od pape nije bilo ozbiqnije pomo}i, to je smjer nastojawa patrijarha Jovana i vojvode Grdana oti{ao u drugom pravcu. U uèm kontekstu prostora, koji se ti~e Mitropolije Crnogorske, poku{aj prihvatawa unije moè se pratiti u prvoj polovini HÁÀÀ vijeka. I pored odre|enih suprotnosti s vremena na vrijeme, antagonizam izme|u Pravoslavqa i Katoli~anstva u to doba bio je mali. Wegovo odsustvo bilo je posqedica stalnih ratova sa osmanskom dràvom, i wenom {irom simbolikom u vidu islama. Dakle, u jeku globalnog sukoba na Balkanu izme|u osmanske dràve kao predstavnika islama, i Mleta~ke Republike kao predastavnika hri{}anstva, malo se pa`we poklawalo unutarhri{}anskom antagonizmu.

177. Kao nap. 124, str. 10-11.

340

U obodnim krajevima Boke ka Baru, javqa se i praksa crkava sa dva oltara, u kojima su bogosluèwa imali i rimokatolici i pravoslavci. Pod ingerencijom barskog biskupa \or|a Bjankija bile su dvije takve crkve: Svetog Jovana i Svete Tekle.178 Prvi na udaru unija}ewa bili su Pa{trovi}i. Oni su bili u ~estim sukobima sa Crnogorcima. Ve} po~etkom HÁÀ vijeka u Pa{trovi}ima se pojavquju katolici. Jedan dio bratstva Medina je primio katoli~anstvo, pa je jedan wegov ~lan postao frawevac. Kako u Pa{trovi}ima nije bilo katoli~kog sve{tenika, jedan dio tih Medina vratio se u pravoslavqe.179 Pa{trovski zbor je 5. aprila 1636. godine uputio ~etiri delegata kotorskom biskupu Vi}entiju Bu}i, sa predlogom da èle da se ujedine sa Rimskom Crkvom, da priznaju papu kao vrhovnog poglavara, ali da zadrè svoj pravoslavni obred. Bilo je dogovoreno da jedna delegacija u tome smislu otputujeu u Rim.180 Ubrzo je 23. septembra imenovan za misionara Pa{trovi}a Frano Leonardi, sa titulom apostolskog vikara. On je u Pa{trovi}ima zatekao 24 katoli~ke ku}e od sedamdeset doma}instava.181 Po~etkom marta 1637. godine Leonardi je stigao u Kotor. Mleta~ki providur Molin nije bio siguran da li da dopusti Leonardiju odlazak u Pa{trovi}e, jer se nije konsultovao sa generalnim providurom u Zadru. Leonardi je me|utim pokazao Molinu instrukcije za rad, koje mu je dao sekretar Kongrecaije Fran~esko Ingoli. Po Ingolijevim instrukcijama, Leonardi je po dolasku u Pa{trovi}e trebao da okupi sve{tenike i glavare, i saop{ti im da je do{ao da spasi wihove du{e, a ne da promijeni wihovu vjeru. U tim instrukcijama je stojalo, da je dovoqno da pravoslavci ispovijedaju svoju vjeru prema formuli koju je papa {tampao za isto~nu crkvu, i pridràvaju se odluka Fjorentinskog crkvenog sabora.182 Ve} na samom po~etku rada u Pa{trovi}ima, Leonardija su blagonaklono gledali sve{tenik Nikola Stefanovi} i wegov sin Josif, jeromonah manastira Gradi{ta.183 Pa{trovi}i su me|utim bili samo Leonardijeva po~etna ta~ka misije. Wegov plan je bio da privoli mitropolita Mardarija na uniju. Mardarije je tako|e pokazivao ìvo interesovawe za Leonardijev rad. Kada je 178. Nav. dj., 99. 179. Kao nap. 10, str. 109. 180. Kao nap. 124, str. 116. 181. Carolus Neì}, De pravoslavibus jugoslavis saec. HÁÀÀ ad catholicam fidem reveresis, Vaticanus, 1940, 38. 182. Kao nap. 179. 183. Kao nap. 124, str. 122. 341

u decembru 1637. godine obi{ao pa{trovske manastire, htio je da se sastane sa Leonardijem. Ovaj mu je me|utim odgovorio da je zbog praznika Svetog Nikole zauzet, ali da }e prvom prilikom posjetiti Cetiwe.184 Loeonardi je podr{ku dobio od kotorskog vlastelina Frana Bolice, koji je bio vrlo ugledan me|u Crnogorcima. Bolica je po~etkom 1638. godine posjetio Cetiwe, i tu razgovarao o uniji sa mitropolitom. Mitropolit je pristao, i ubrzo do{ao u Kotor, gdje se li~no sastao sa Leonardijem, i prihvatio uniju.185 Mitropolitova èqa je bila da li~no otputuje za Rim, i tu da izjavu o prihvatawu unije. Krajem maja 1639. godine on je opet do{ao u Kotor, sa planom da preko Venecije ode u Rim. Taj put je trebao biti obavqen u strogoj tajnosti, jer bi imao neugodnosti ukoliko bi za wega saznale osmanske vlasti. Bolica je ubijedio mitropolita u nepotrebnost toga puta. Preporu~io mu je da u Rim otputuju dva kalu|era i mitropolitov bratani}. Mardarije je iz Kotora pisao papi, a to pismo Bolica je preporu~io Ingoliju.186 Tako je i bilo. U Rim su upu}ena dva kalu|era i bratani}. Mardarijevo pismo papi bilo je puno snishodqivosti i laskawa.187 Kongregaciji se Mardarije obratio sa molbom da mu bude ista plata kao i katoli~kom biskupu.188 Ovaj poku{aj primawa unije je propao. Naime, poslije dva sukoba podgori~kih Osmanlija i Crnogoraca, u kojima je bilo me|usobnih ubistava i otimawa robe, u~iwen je mir u avgustu 1640. godine. Podgori~ani su trebali da plate nov~anu od{tetu, a Crnogorci da vrate opqa~kanu robu. Kako su Crnogorci odugovla~ili da vrate robu, ~etrdeset odva`nih Podgori~ana upalo je u no}i 22. avgusta u selo Siwac na Mora~i, gdje se trenutno nalazio mitropolit Mardarije, otelo ga i odvelo u Podgoricu. Crnogorci su sazvali Zbor, i odlu~ili da vrate robu da bi otkupili mitropolita.189 Kada je pu{ten, mitropolit Mardarije se ispovijedio prema propisima pape Urbana ÁÀÀ i Kongregacije za propagandu. U Majinama je Mardarije obavio sve~ano ispovijedawe. U pismu kardinalu Barberinu detaqno je opisao svoje hap{ewe i tamni~ewe u Podgorici. Traìo je i pomo}. Po svoj prilici neka nov~ana pomo} iz Rima je i data, ~im je Leonardi u pismu od 9. oktobra 1640. 184. Kao nap. 181, str. 24. 185. Kao nap. 124, str. 25. 186. Kao nap. 181, str. 26. 187. Nav. dj., 73-75. 188. Kao nap. 124, str. 137. 189. Nav. dj., 145-147. 342

godine, naveo da cetiwski manastir ne bi mogao isplatiti svoje dugove bez te pomo}i.190 Idu}i postepenom linijom za unija}ewe, Leonardiju je od Pa{trovi}a i mitropolita Mardarija ostala posqedwa karika, a to je bio patrijarh Pajsije. I ovoga puta se kao posrednik pojavio Frano Bolica. On je u julu 1641. godine do{ao na Cetiwe, i tu imao dug razgovor sa kalu|erima i Mardarijem. Ugovorio je da poslije Boì}a Leonardi i dru{tvu jednog kotorskog fratra po|e u Pe}. To se oteglo, pa je patrijarh u septembru 1642. godine poslao dva kalu|era na Cetiwe, da dovedu Leonardija u Pe}. U oktobru se Leonardi obreo u Pe}i. Patrijarh Pajsije je me|utim odbio svaku pomisao o primawu unije.191 Tako je propao poku{aj globalnog unija}ewa Srpske Crkve. Leonardijev nasqednik misionar Paskvali nastavio je poku{aje unija}ewa Crne Gore. Intenzivno je radio sa mitropolitom Mardarijem, da Crna Gora prizna mleta~ku vlast. To se poklapalo sa ~iwenicom da je po~eo Kandijski rat, u kome su Mle~ani nastojali da dignu na ustanak plemena u Albaniji, Crnoj Gori, Brdima i Hercegovini.192 Gledano uè, ni ~in mitropolita Mardarija nije imao nikakvu operativnu va`nost ni teìnu. Sve{tenici i monasi na teritoriji Mitropolije malo su se razumijevali u sloène dogme Katoli~anstva i Pravoslavqa. Oni su svoj posao radili po ustaqenoj praksi, koja je ~ak u nekim slu~ajevima odudarala i od pravoslavnih dogmi. Rad mitropolita Mardarija na uniji, bio je u globalnom smislu slije|ewe politike patrijarha Jovana. Srpski narod i wegovi crkveni velikodostojnici, kao vo|e naroda, traìli su svaku alternativu osmanskoj okupaciji, i hvatali se za bilo {ta, i bilo kakvu pomo} sa zapada. Kako je ve} nazna~eno, u dugoj istoriji od preko dva vijeka, bilo je jo{ ovakvih crkvenih i politi~kih poku{aja, sa prostom namjerom, po svaku cijenu poku{ati se otresti osmanske okupacije i islama koju je ona donosila. U tom procesu se pojavquje na desetine lica sa podru~ja Albanije i raznih srpskih teritorija, koja mawe ili vi{e ozbiqno, od klasi~nih probisvijeta i avanturista, do ozbiqnih patriota bivaju posrednici. Na pitawe unija}ewa crnogorskih i brdskih plemena, nadovezuje se i pitawe odràvawa dva sabora u manastiru Mora~i, na kojima su toboè donijete odluke u tom smislu. Teze o odràvawu 190. Nav. dj., 148. 191. Nav. dj., 168; Kao nap. 181, str. 12-13. 192. Kao nap. 124, str. 184.

343

ova dva sabora, i odluke u navedenom smislu, zasnivaju se na izvorima vatikanskog arhiva Kongregacije za propagandu vjere. Radi se o saborima koji su navodno odràni 1648. i 1653. godine. Podaci o ova dva sabora posluìli su nekim istori~arima da dokaù da su operativno donijete odluke o unija}ewu Crne Gore i br|anskih plemena. Prvi se zna~ajnije u obarawu teze o odrànim saborima ukqu~io episkop zadarski dr Nikodim Mila{. Na samom dokumentu navedeno je da je sabor odràn 1. decembra 1654. godine, {to je u koliziji sa drugim podacima koji ga lociraju na godinu ranije. Operativnu ulogu u sastavqawu ovog dokumenta imao je maloruski unijatski misionar Pavlin Demski. O svemu tome Mila{ je konstatovao: „Nai{ao je taj Pavlin na onog vladiku avanturistu, koga mu obe}awima nije bilo te{ko slomiti, i od wega izmamio mu pe~at; na{ao je dva tri bezna~ajna, a po svoj prilici i nepismena kalu|era, i od wih izmamio pe~at manastira Mora~e, i tada sastavio u svojoj glavi nekakav sabor, i u ime tog izmi{qenog sabora sam sastavio za papu saborsku poslanicu, koju su imali toboè da ponesu u Rim dva mora~ka kalu|era, a koju je me|utim sam on ponio.“193 Na Mila{evom stanovi{tu kasnije je bio i dr Jovan Radoni}. On je ustvrdio da je misionar Pavlin „sastavio akt mora~kog sinoda, nabavio od nekud pe~at ’ariqskog’ mitropolita Jeftimija, a mo`da ga i falsifikovao.“ Po Radoni}u „mora~koga sabora, dakle, u istinu nije bilo, niti je na wemu pretsedavao mitropolit Jeftimije.“194 Kao glavni dokaz za svoju tvrdwu, Radoni} je naveo pismo apostolskog misionara Domenika Bubi}a. Kao Pavlinov nasqednik, Bubi} je podnio referat Kongregaciji 1657. godine. Na zasijedawu Kongregacije 7. maja, ista je zapisni~ki konstatovala, da Bubi} tvrdi „da su onaj iguman mora~ki i drugi Srbin, koji su bili dovedeni u Rim 1654. od pokojnog Pavla Demskog s pretpostavkom da su bili poslani od sinoda i pe}kog patrijarha da izraze poslu{nost Na{emu gospodinu, do{li s la`nim pismima, jer im oni nisu povjerili uop{te takvu misiju.”195 Za prou~avawe pitawa odràvawa mora~kih sabora o prihvatawu unije, svakako je zna~anije ono o prvom saboru, navodno odrànom 1. februara 1648. godine. Jedan od glavnih zagovornika iz starije jugoslovenske istoriografije, koji su pozitivno gleda193. Nikodim Mila{, Sveti Vasilije Ostro{ki, Dubrovnik, 1913, 35. 194. Kao nap. 124, str. 320. 195. Nav. dj., 321. 344

li na istinitost odràvawa ovih sabora bio je Janko [imrak. On je za ovaj sabor zapisao da se „moè nazvati i prvim unionisti~kim saborom, jer je glavna tema rasprave na wemu bila unija s katoli~kom crkvom.“196 Tekst navodne poslanice sa mora~kog sabora, prvi je sa latinskog na italijanski jezik preveo Euzebio Fermencin. Potom je Janko [imrak objavio prevod na srpski jezik.197 Dio ove navodne poslanice u dana{wem prevodu glasi: „I dade nam bog dobrostivi zgodu za ispuniti na{u misao. ûdnim na~inom svemogu}a bo`ja sila iz ruku otomanskih oslobodila presvetloga gospodina moskovskoga carevi}a Jovana Vasilijevi}a [ujskoga velikoga kneza velikopermskog koji imaju}i put za vratiti se na svoje vladawe ima voqu i u Rimu biti i svetim mo{tima se pokloniti a biv{i on odavna na{ gospodin i patron i od crkve ktitor preporu~ismo u skut wegova veli~anstva od svoga sabora na{ega izabranoga brata velike lavre bogorodice strane carske od Mora~e iz Primorja srbskoga velikoga logofeta i eklisarha Teodosija radi lemozini s carskom risovuqom kojemu dadosmo ovu kwigu na{u da ima predati do presvijetloga i previsokoga svetoga sabora rimskoga na{u poniènu molitvu za koju molimo va{u vedrinu dopustite nam od wegovi svetiwi prevedroj oblasti i ~estitosti papinoj imati blagoslov i testir za na{ega nare~enoga poklisara radi utvr|ivawa vi{e re~enoj na{oj potrebi.” Na kraju poslanice stoji: „I u mjesto drugih mitropolita i episkopa i u mjesto igumana Grigoria sa bratstvom i svega sabora ruku priloìl. Smireni Pajsej boìjom milo{}u mitropolit budimqanski i arbana{ki i svih mjesta smireni pe~atnik jeromonah Josif.“198 Za izu~avawe pitawa ove poslanice i wene originalnosti, potrebno je najprije pojasniti ko je bio jeromonah Josif? Radi se o kalu|eru iz Pa{trovi}a Josifu Be~i}u. Ve} je nazna~eno da je on odmah pruìo podr{ku Franu Leonardiju po dolasku u Pa{trovi}e. Josif je ve} 20. decembra 1637. godine uputio pismo kardinalima Kongregacije kako èli „ìviti i umrijeti u jedinstvu svete rimske crkve.“199 Josif je bio odre|en za pomo}nika Leonardiju, pa mu je Kongregacija i odredila platu.200 Leonardi je ~ak predloìo da se Josif postavi za unijatskog episkopa u Pa196. Janko [imrak, Mar~anska eparhija, Bogoslovska smotra, br. 1, Zagreb, 1931, 68-69. 197. Janko [imrak, De relationibus Slavorum Meridionalium cum Sancta Romana Sede Apstolica aaeculis HÁÀÀ et HÁÀÀÀ, vol. I, Zagreb, 1926, 85-86. 198. Isto. 199. Carolus Neì}, De pravoslavis Jugoslavis, Romae, 1940, 95. 200. Kao nap. 124, str. 123. 345

{trovi}ima, ali je kasnije odustao od te ideje.201 U drugom pismu kongregaciji od 25. avgusta 1640. godine, Josif je izrazio nadu „da }e do}i do sjediwewa svijeh ovieh vejernih sa svetom crkvom sabornom i rimskom.” Potpisao se kao „iguman od svetoga Nikole od Gradi{ta.“202 Poslije toga Kongregacija je odredila na sjednici od 3. decembra 1640. godine Josifu za wegov misionarski rad godi{wu pomo} od 200 {kuda na tri godine.203 Leonardi je svoju daqu akciju prenio na crnogorskog mitriopolita Mardarija, pa je onda poku{ao i na patrijarha. To zna~i da mu Josif vi{e nije zna~ajnije trebao. Zato je Leonardi pisao 29. januara 1643. godine Kongregaciji da se obustavi plata Josifu, jer je u toku akcija primawa unije od strane patrijarha, pa usluge Josifove vi{e nijesu potrebne.204 Josif je uputio pismo Kongregaciji 26. avgusta 1644. godine, u kome je naveo svoje zasluge, i potvrdio vjeru za unija}ewem.205 Ubrzo je Leonardi postavqen za nadbiskupa barskog. Po povratku iz Rima, 28. januara 1645. godine, Leonardi je u pismu Kongregaciji opet potvrdio da je Josif „bio i sada je mnogo plodan kod onih naroda za uniju sa svetom stolicom.“206 Iste godine me|utim Leonardi je umro. Obavijest o wegovoj smrti poslao je Kongregaciji apostolski misionar Josip Buonaldi 21. septembra, koji ga je i naslijedio na stolici barskog nadbiskupa.207 Unijatska djelatnost kalu|era Josifa, po svoj prilici zavr{ena je sa sastavqawem poslanice sa famoznog sabora u manastiru Mora~i 1. februara 1648. godine. Izgleda je je Josif ve} tada bio smijewen sa mjesta igumana manastira Gradi{ta. To potvr|uje jedan ugovor od 27. juna 1649. godine, tj. presuda pa{trovskog suda o ujmu manastirske zemqe. U ugovoru se kao iguman pomiwe Stefan Davidovi}.208 Josif je umro 1655. godine. To se saznaje iz izvje{taja maloruskog unijatskog misionara Pavlina Demskog, koji je iz Kotora podnijet Kongregaciji 21. jula 1655. godine. On se pohvalio da je nakon smrti igumana manastira Svetog Nikole 201. Nav. dj., 123-126. 202. Kao nap. 199, str. 97. 203. Nav. dj., 40. 204. Kao nap. 124, str. 176. 205. Kao nap. 199, str. 99-100. 206. Kao nap. 124., str. 180. 207. Kao nap. 199, str. 14. 208. Aleksandar Solovjev, Pa{trovske isprave HÁI-HÁÀÀÀ veka, Spomenik SKA, kw. LHHHÀÁ, Beograd, 1936, 16. 346

u Pa{trovi}ima Josifa, zauzeo wegovo mjesto, te da mladim kalu|erima predaje „slovensku i latinsku gramatiku.“209 Druga va`na li~nost ovog navodnog sabora u manastiru Mora~i je moskovski carevi} Jovan Vasiqevi}-[ujski. U izvje{taju Kongregaciji od 1654. godine Pavlin Demski je naveo da je [ujski bjeè}i od osmanskog ropstva stigao u manastir Mora~u, gdje su bili svi crkveni dostojanstvenici Srpske Crkve okupqeni poslije smrti patrijarha Pajsija, te da su tu izabrali za novoga patrijarha Gavrila, koji ìvi u Patrijar{iji. Prate}i stereotip uqep{avawa, Demski je naveo kako su arhijereji tu postali svjesni da su iznevjerili papu, te da ih Bog za to ka`wava osmanskim jarmom. Oni su odlu~ili da po{aqu misiju u Rim koja bi utvrdila primawe unije, kao {to je to ura|eno sa Rutenima u Poqskoj. Knez [ujski je htio da po|e sa delegacijom, a kao delegat je odre|en Teodosije. Demski je priloìo kopiju sinodskog pisma kojim se odlu~uje o prijemu unije. Li~nost carevi}a Jovana Vasiqevi}a [ujskog je u stvari li~nost samozvanca. Radi se o Timoteju-Timo{ki Akundinovom. Car Vasilije [ujski zba~en je sa prijestola 1610. godine i umro je u Poqskoj. Timo{ka je lutao po evropskim dvorovima izdaju}i se za carevi}a, traè}i materijalnu pomo}, i podr{ku odre|enih dràva koje bi ga instalirale na presto Rusije ratuju}i sa wom. Desna Timo{kina ruka bio je Kosta Jevdokimovi} Kowuhov, koga su 1652. godine [ve|ani predali Moskvi, nakon ~ega je on u saslu{awu detaqno opisao Timo{kina pute{estvija. Kowuhov je Timo{ku opisao kao izuzetno obrazovanog ~ovjeka, koji je nekoliko puta mijewao vjeru. Primio je islam po dolasku u Osmanko Carstvo. Potom se obreo u Rimu, gdje je primio katoli~anstvo. Dospio je i do [vedske gdje je postao luteran. Hol{tajnski vojvoda je Timo{ku kona~no predao Moskvi. Tu je na saslu{awu suo~en sa majkom, i na kraju 28. decembra 1653. godine ra{~ere~en. Kako je ve} nazna~eno, li~nost Timo{ke Akudinova, uklapa se u ~itavu galeriju samozvanaca, avanturista i probisvijeta, koji su do po~etka HÀH vijeka prodefilovali srpskim i balkanskim prostorima. Izvori biqeè da se Timo{ka oslobodio iz ropstva u Carigradu krajem 1647. ili po~etkom 1648. godine, te da je potom stigao na Stari Vlah. U Rimu se obreo u junu. Kre}u}i se od Starog Vlaha namjera mu je bila da ode u Dubrovnik, ali se obreo u manastiru Mora~i. Tu se povezao sa kalu|erom Josifom, i preko Kotora i Venecije dospio u Rim. Sinodska poslanica zapravo je 209. Kao nap. 124, str. 323.

347

trebala Timo{ki da posluì kao preporuka u Rimu, da bi ostvario svoje li~ne ambicije. Poznati crkveni istori~ar Vladimir Mo{in, je o aktivnosti Timo{ke Akudinova potpuno pravilno konstatovao da je bio „u balkanskim zemqama-u Bugarskoj, u Srbiji i u Kotoru, nastoje}i da iskoristi slovenofilsko raspoloèwe i nade koje su Ju`ni Sloveni polagali u Rusiju za oslobo|ewe od turskog ropstva.“210 Ova dva famozna mora~ka sabora, na kojima je toboè done{ena odluka o prihvatawu unije, posluìla su kao izvorni osnov mnogim istori~arima i crkvenim istori~arima prokatoli~ke provinijencije sa jugoslovenskih prostora. Taj trend po~eo je ve} od druge polovine HÀH vijeka. Bio je u svrsi dokazivawa postojawa elemenata unije u Crnoj Gori, pa i na {irim prostorima van we. Mawe ili vi{e zastupqeno, ovi pitawe posredno je obra|ivano i kroz mnoge radove op{te srpske i srpske crkvene istorije, sve do tre}e ~etvrtine HH vijeka. Za istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske vrlo je zna~ajno djelo „Opis Skadarskog sanxakata“. Nastalo je 1614. godine. Wegov autor je kotorski vlastelin Marijan Bolica. Bio je nastavnik u plemi}koj {koli u Modeni 1636. godine. Bavio se i kwièvno{}u. Evidentno je da je ovo putopisno-analiti~ko djelo nastalo kao plod wegovih direktnih putovawa po Crnoj Gori i skadarskoj oblasti. Nesumwivo, budu}i po rodu Kotoranin, on je dobro poznavao ove krajeve, s obzirom da su bili blizu Kotora, a i zbog ìvih veza Kotorana sa wima. Rukopis ovog djela ~uva se u biblioteci Svetog Marka u Veneciji. Prvi je na wega obratio pa`wu wema~ki istori~ar Leopold Ranke, u svom djelu „Srpska revolucija“ (Die Serbicshe Revolution). U potpunosti ga je prvi objavio Fransoa Lenorman, u svom djelu „Turci i Crnogorci“ (Turcs et Montenegrins) 1866. godine. Potom je objavqen u ~asopisu „Starine“, u izdawu Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti u Zagrebu 1879. godine. Objavio ga je i Pavle Apolonovi~-Rovinski, u svom djelu „Crna Gora u pro{losti i sada{wosti.“ Kre}u}i u opis Crne Gore, on prvo navodi @abqak Crnojevi}a na jezeru. Konstatuje da u wegovoj okolini ima 250 ku}a, ~iju „ve}inu ~ine hri{}ani srpskog obreda.“ On konstatuje ono {to je ve} prezentovano u ovoj glavi, a to je proces islamizacije kroz promjenu identiteta crkvenih objekata, tj. da je crkva Svetog 210. Vladimir Mo{in, Prepiska ruskog samozvanca Ivana Timo{ke Akudinova s Dubrovnikom g. 1648, Historijski zbornik, kw. V, sv. 1-2, Zagreb, 1952, 72-77. 348

\or|a pretvorena u xamiju.211 Kod Bolice se susrije}e i prvi izvorni opis Cetiwa. On tako navodi: „Cetiwe je smje{teno u vrlo plodnoj ravnici, dugoj 4 a {irokoj 2 miqe. Na jednom kraju ravnice na ~etiri velika i dobro ure|ena izvora, ~ija je voda vrlo hladna, slavni gospodar i knez Ivan Crnojevi} izgradio je mali ali veoma lijep manastir-za kalu|ere reda sv. Vasilija, srpskog obreda. U wemu je rezidencija episkopa, ìvi u wemu 25 kalu|era, a opsluùje ga jo{ 40 drugih crkvenih qudi i slugu. Taj prelat, kao mitropolit, duhovni je vladar (commanda nel spirituale) svih stanovnika Crne Gore i nad sobom priznaje samo vlast pe}kog patrijarha.“212 Ova Boli~ina konstatacija samo potvr|uje potpunu unificiranost Crnogorske Mitropoije u Pe}ku Patrijar{iju. Manastiri na Skadarskom jezeru su funkcionisali i po~etkom HÁÀÀ vijeka, {to potvr|uje Boli~in zapis: „Na wemu se nalazi pet ostrvcadi, a svako od wih nosi ime nekog od manastira u kojima ìve srpski kalu|eri. Glavni manastiri su: Sv. Nikole na Vrawini, zatim: Kom, Be{ka gorica, Star~eva gorica, Mora~nik.“213 Bolica je na svom putovawu dospio i do Pe}i. Detaqno je opisao rezidenciju tada{weg patrijarha Jovana, i naveo: „Duhovnoj vlasti patrijarha pe}kog podlijeù (svakako, samo oni koji su srpskog vjerskog obreda) sva Srbija, zatim Podgorica, Crna Gora i @upa. Me|u tim zemqama je i Kotor, kako }emo daqe vidjeti.“214 Kako je ve} nazna~eno, prva polovina HÁÀÀ vijeka osta}e obiqeèna u istoriji Mitropolije Crnogorske po nastojawu Rima da izvr{i unija}ewe ne samo ove Mitropolije, nego i Pe}ke Patrijar{ije uop{te. Mitropolija je samo trebala da bude most prema tom projektu, a Pa{trovi}i polazi{te za penetraciju. Centralna li~nost ove pri~e bio je mitropolit Mardarije. Me|u crkvenim istori~arima, izbile su dosta ozbiqne podjele o samom identitetu mitropolita Mardarija. Osnovna pitawa koja su se nametala, i bila predmet polemika su ta, da li je on bio domicilni Crnogorac ili Makedonac, na koji na~in je postavqen za mitropolita crnogorskog, i da li se uop{te radilo o istoj li~nosti u kontinuitetu od polovine HÁÀÀ vijeka? Da bi se rekonstruisalo ovo pitawe, potrebno je opet vratiti se na ve} tretiranu problematiku poku{aja unija}ewa. 211. Pavle Apolonovi~-Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom I, Cetiwe, 1993, 568. 212. Nav. dj., 570. 213. Nav. dj., 578-579. 214. Nav. dj., 585. 349

Snaàn pokret reformacije u Katoli~koj Crkvi koji je inicirao Maretin Luter, otrgao je Rimu i papama kao sjedi{tu zapadnog hri{}anstva velike teritorije i veliki broj vjernika. Pojava Anglikanske Crkve u Engleskoj samo je taj proces pro{irila. Stoga se Rim po~iwe okretati ka isto~nom hri{}anstvu, i globalno poku{ava traìti nadomje{taj gubitaka u pravoslavnim teritorijama putem unija}ewa. Svakako najbliè su bile balkanske, a kao institucija i teritorija koju ona pokriva Srpska Crkva, i jo{ uè Mitropolija Crnogorska. Wene teritorije naslawale su se na mleta~ke u Boki. Mleta~ka Republika je bila su{tinski i de fakto katoli~ka dràva. Preko unija}ewa Rim je sebi opo{qavao ne samo pro{irewe katoli~ke teritorije u uèm smislu, nego uop{te katoli~ko-hri{}anske u globalnom, prema islamu oli~enom u osmanskoj dràvi. Prvi poku{aj konsolidacije Katoli~ke Crkve i stvarawa osnova za unija}ewe, moè se vidjeti u Vaseqenskom saboru u Trentu (1546-1563). Ovaj Sabor priznao je papi kao nasqedniku Hrista i apostola Petra vrhovnu zakonodavnu, izvr{nu i finansijsku vlast, zatim pravo sazivawa vaseqenskih sabora, ~ije su odluke imale pravnu snagu tek kada ih papa blagoslovi. Za pro{irewe katoli~kih teritorija, operativni korak napravqen je 22. juna 1622. godine, kada je papa Grgur HÁ bulom osnovao Kongregaciju za propagandu vjere (Congregatio de propaganda fide). Ve} prvih decenija rada Kongregacija se susrela sa neuspjesima. Zna~ajan uzrok tome bile su informacije koje su se sticale u wu, odakle je ona pravila operativne korake ka unija}ewu, koji su ~esto bili nerealni. Jedan broj dostavqa~a podataka Kongregaciji, bili su qudi sa ju`noslovenskih prostora, naj~e{}e pravoslavci, i vrlo davijantne li~nosti. Ve} je nazna~eno, razni probisvijeti, avanturisti i samozvanci su se sticali u Rim, i servirali Kongregaciji pogre{ne podatke sa terena, i davali predloge, samo da bi se dokopali nov~ane nagrade za svoj tobo`wi rad. U istom smislu bili su i predlozi klasi~nih misionara, koje je Kongregacija slala na teren. Za wih je taj rad na terenu bio samo trenutan, i shvatan kao odsko~na daska za daqe napredovawe u hijerahiji Katoli~ke Crkve. I oni su ~esto stawe na terenu pogre{no predstavqali, preuveli~avali èqu stanovni{tva za unijom, kao i svoja dostignu}a na tom planu. Za rad na terenu dobijali su dobre plate i dotacije. Uostalom, o~igledan primjer za to je li~nost Trogiranina Frana Leonardija, koji je na kraju dospio prakti~no od obi~nog misionara do nadbiskupa, a da nije u~inio ni{ta zna~ajnije na unija}ewu prostora za koji je bio zaduèn. 350

Ve} je konstatovano, da se prvi poku{aji unija}ewa Srpske Crkve zapaàju po~etkom HÁÀÀ vijeka, u doba patrijarha Jovana Kantula. To je dakle bilo doba kada jo{ Kongregacija nije bila osnovana. Oni su zavr{eni neuspjehom. Kao mnogo operativniji ra~una se period wegovog nasqednika patrijarha Pajsija. On je bio sin popa Dimitrija, i ro|en je u Jawevu, koje je ve} tada imalo jaku katoli~ku koloniju. Pretpostavqa se da je on tu ve} ovladao latinskim i italijanskim jezikom. Pajsije je nesumwivo bio jedan od najobrazovanijih srpskih patrijarha doba tzv. druge Pe}ke Patrijar{ije. Napisao je ìtije i slu`bu cara Uro{a. Pojavquje se i kao prire|iva~ i redaktor kra}e istorije o Svetom Stefanu [tiqanovi}u. Dobro je poznavao Krm~iju Matije Vlastara, kao i Zakonik cara Du{ana, u ~ijim je preradama po svoj prilici u~estvovao. On je postao srpski patrijarh u doba kada su finansije osmanske dràve ve} bile u krizi, po{to su osvajawa ove dràve okon~ana, i kada ona prelazi na parazitski model funkcionisawa, tj. crpqewa sopstvene ekonomske supstance.215 Me|u crkvenim istori~arima koji su na osnovu izvora sumwali u porijeklo i kontinuitet li~nosti pod imenom crnogorski mitropolit Mardarije, svakako je najzna~ajniji dr Jovan Radoni}. On je konstatovao: „Ne zna se ta~no kada je Makedoncu Mardariju izdao patrijarh Pajsije sin|eliju na upra`wenu episkopiju cetiwsku. Bi}e svakako da je Mardarije dobro platio za sin|eliju patrijarhu Pajsiju, koji se vazda tuì na „nu`dna vremena“... Sin|elija patrijarha Pajsija za novopostavqenoga cetiwskoga episkopa Mardarija nije se sa~uvala“...216 Razra|uju}i daqe svoje postavke, Radoni} je izrazio sumwu i u samo hronolo{ko locirawe po~etka Mardarijevog mitropolitovawa, mada ga je ozna~io, a dio tih postavki ve} upu}uje da Mardarije nije bio domicilni Crnogorac, ~im je naveo: „Ne znamo ta~no kada je Mardarije stigao u svoju eparhiju, koja ga je do~ekala sa nepoverewem i zabrinuto{}u. Ali bi}e, po svoj prilici, da je onamo stigao tokom 1636. godine.“217 Opisuju}i Leonardijev rad, i stav mitropolita Mardarija povodom wega, Radoni} je na osnovu istraìvawa izvora ustvrdio: „Nije onda ~udno {to je episkop Mardarije, nerado gledan od Crnogoraca, ovim svojim pregovorima izazvao ~itavu pobunu u Crnoj Gori. 19. maja 1639. godine javqao je Frane Bolica sekretaru Kon215. Kao nap. 126. 216. Jovan Radoni}, O Makedoncu Mardariju, vladici cetiwskom u prvoj polovini HÁÀÀ veka, Istoriski zapisi, kw. X, sv. 2, Cetiwe, 1954, 407. 217. Nav. dj., 408.

351

gregacije Ingoliju da su u Crnoj Gori izbili nemiri.“ Li~nost koja se pojavquje u ovim pregovorima je i arhi|akon Visarion. Interesantno je da se crkveni istori~ari, a me|u wima ni sam Radoni}, nijesu pozabavili identitetom ove li~nosti, tj. istraìvawem da li je to mogao biti kasniji mitropolit crnogorski Visarion Borilovi}? Teoretski je mogu}e da je to bio on, mada u ovoj konstataciji mogu da se uzmu i ozbiqne rezerve, s obzirom na godinu Visarionove smrti. Ako je to bio zaista kasniji mitropolit Visarion, onda je on morao umrijeti u dubokoj starosti. Izvori pak nijesu utvrdili godine starosti Visariona. U svakom slu~aju, Radoni} navodi da su u Rim po Mardarijevom nalogu oti{li kalu|er Mihailo „i arhi|akon Visarion koji je ve} plivao u vodama Rima.“218 Opisuju}i ~itav postupak primawa unije, od odlaska dva navedena kalu|era u Rim, do Mardarijevog ispovijeda vjere u Mainama, Radoni} daqe navodi o kona~nom ciqu Leonardija, a to je put kod patrijarha u Pe}. Me|utim, po Radoni}u, Mardarije nije tamo smio oti}i, i kaè: „Vladika Mardarije nije smeo po}i patrijarhu Pajsiju radi pregovora o uniji kako je èlela Kongregacija. Ve} u pismu papi Urbanu ÁÀÀÀ istakao je on da }e, ako bude spre~en, uputiti onamo arhi|akona Visariona. Naravno, misionar Leonardi bio je mnogo nezadovoqan ovakvim dràwem Mardarija. U pismu kongregaciji jadao se on da episkop Mardarije nije mnogo proèt rimokatoli~kim osje}ajem.“219 Sude}i po Radoni}evim konstatacijama, taj arhi|akon Visarion nije bio ista li~nost kao i kasniji mitropolit Visarion Borilovi}. U me|uvremenu do{lo je do promjene i na patrijar{ijskom poloàju Pe}ke Patrijar{ije, {to Radoni} obja{wava ovako: „Kada je preminuo episkop Mardarije jo{ za ìvota staroga patrijarha Pajsija, dakle negde 1647. godine, zaseo je na stolicu cetiwskoga episkopa arhi|akon Visarion koji je, kao i episkop Mardarije, plivao rimskim vodama. Nerad da prekida s Rimom, od koga se vazdan nadao nov~anoj pomo}i, stari patrijarh Pajsije, gowen nevoqom, pristao je da arhi|akon Visarion sedne na stolicu cetiwskog episkopa.“220 Po~etak Kandijskog rata, u kome je Mleta~ka Republika zaratila sa Osmanskim Carstvom, pogor{ao je poloàj katolika na osmanskim teritorijama. Radoni} navodi: „Episkop Visarion naime, pisao je iz Maina na mleta~koj teritoriji, 14. marta 1654. go218. Nav. dj., 409. 219. Nav. dj., 410. 220. Nav. dj., 412. 352

dine papi Inocencu H da su ga Turci izgnali sa Cetiwa i crkve u Crnoj Gori poru{ili.“ Kona~no, Radoni} daje preloman stav o identitetu dva Mardarija i dva Visariona, kada konstatuje: „Dobar organizator i veliki protivnik rimokatolika, usto dobro gledan od turskih vlasti, patrijarh Maksim (1655-1681) pregao je, ubrzo po dolasku na vlast, da organizuje pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori. On se zaustavio na Crnogorcu Mardariju iz sela Korneta iz Qe{anske Nahije izdav{i mu sin|eliju na crnogorsku episkopiju. To je, dakle, onaj Mardarije koji se u godini 1659. spomiwe kao episkop Crne Gore.“221 Svi istraìva~i broja i poretka crnogorskih mitropolita (Sima Milutinovi}, Dimitrije Milakovi}, Ni}ifor Du~i}, i kona~no Du{an Vuksan), ne identifikuju razdvajawe dvije li~nosti Mardarija, i dvije li~nosti Visariona. Postoji i teoretska mogu}nost, da je mitropolit Visarion, koji se pojavquje na tom poloàju izme|u Mardarija Makedonca-unijate (?), i Mardarija Korne}anina (?), isti onaj Visarion Borilovi}-Bajica, koji se pojavquje kasnije, tim prije, {to istraìva~i, pa i sam Radoni} koji razdvaja dva Mardarija, nijesu objasnili kako je i zbog ~ega Visarion oti{ao sa mitropolitskog poloàja, a na wega do{ao Mardarije Korne}anin? Enigmu oko li~nosti crnogorskoig mitropolita Mardarija, dopuwava i wegov identitet. I ovo pitawe moè se objasniti sa potpuno dva suprotna stanovi{ta. Prvo je da mitropolit Mardarije nije zaista bio domicilni Crnogorac, nego da je do{ao na poloàj crnogorskog mitropolita imenovawem od patrijarha bilo na uobi~ajeni na~in, bilo da je kupio taj poloàj, {to je u vrijeme tzv. druge Pe}ke Patrijar{ije bilo isto nerijetko, po~ev od kupovine poloàja patrijarha pa do episkopa. Radoni} svoju teoriju da je Mardarije bio rodom Makedonac, bazira na pismu iz 1640. godine, u kome se on potpisuje kao: „Jas episkup kir Mardarije od predel makedonskih, ot zemqe Crne Gore, ot manastira Cetiwa... smireni u Hristu sluga Mardarije, vladika crnogorski i vsega primorja.“222 Mardarije sebe u jo{ jednom pismu, i to papi, iz 1640. godine potpisuje da je episkop Makedonije (ili iz Makedonije, ili iz makedonskih predjela). Ovo pismo objavqeno je 1817. godine u sedmom tomu djela „Iliricum sacrum“. Episkop zadarski dr Nikodim Mila{ objavio ga je u svom djelu „Sveti Vasilije Ostro{ki“ 221. Isto. 222. Kao nap. 124, str. 147.

353

u Dubrovniku 1913. godine. Mila{ je posumwao u autenti~nost ovog pisma, i naveo: „Pismo je na latinskom jeziku, i ta okolnost vodi nas u isku{ewe da posumwamo, da li ga je Mardarije i pro~itao, a napisano je ono u ~isto kurijalisti~kom rimskom stilu, koji pokazuje vje{to pero lica, koje ga je sastavqalo.” U ovom pismu Mardarije se potpisuje kao: „Marderius Dei gratia Episcopus Macedoniae, patrie Magni Alexandri, Montisnigri in Monasterio D. Ioannis Cernovichii in Campo Cetinae ad confinium Cathari“... Ako se uzme da je pismo koje je Mila{ objavio falsifikat, odnosno da ga je neko napisao u ime Mardarija, {to nije nemogu}e, ili vrlo lako mogu}e, tako prvonavedeni izvor ostaje kao jedini, u kome Mardarije za sebe navodi da je iz predjela Makedonije. U nizu drugih izvora, Mardarije se potpisuje da je iz Crne Gore: „Ja episkup kir Mardarije ot zemqe Crne Gore ot manastira Cetiwa“, „Episcopus Montisnigri et totius orae marimitimae“, „Mardarije biskup cetiwski“ itd.223 Da bi se potpuno shvatila ova problematika, potrebno je definisati i tada{we poimawe Makedonije. Poznati univerzitetski profesor Dragutin Anastasijevi} je u „Enciklopediji srpsko-hrvatsko-slovena~koj“ o tome naveo: „Od 15 veka ime Makedonija, bar u jugoslovenskim spomenicima, sre}emo u {irokom zna~ewu skoro celog Balkana na severu od Gr~ke i Jegejskog mora, tako da se ime Makedonija pri tom daje i dana{woj Bugarskoj, Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini.“224 I Jovan Cviji} prakti~no ima isto obja{wewe.225 Vladimir ]orovi} pro{iruje praktikovawe ovog pojmisawa u vezi sa crkvom, tj.: „Ohridska arhiepiskopija uspela je, ne znamo ta~no kad, da srpsku crkvu pot~ini svojoj vlasti. Sve srpske eparhije pod Turcima do{le su u wenu jurisdikciju i otud je ime Ohrida i Ma}edonije postalo u srpskim zemqama izuzetno popularno... Ovo pro{irewe geografskog pojma Ma}edonije do{lo je, nesumwivo, po tom obuhvatawu celog srpskog podru~ja pod vlast ohridske ma}edonske crkve.“226 ]orovi} je vjerovatno mislio na period od zamirawa tzv. prve Pe}ke Patrijar{ije, do wenog obnavqawa 1557. godine, i formirawa tzv. druge. îtav vijek prije Mardarija i Boìdar Vukovi}-Podgori~anin se potpisuje da je od makedonskih predjela: „ot ota~astva mojego ot zemqe Dioklitiskije, eè, jest v predjelah makedonskih ot 223. Nav. dj., 147-148, 180. 224. Dragutin Anastasijevi}, Makedonija, Narodna enciklopedija SHS, kw. ÁÁ, Zagreb, 1927, 647. 225. Jovan Cviji}, Govori i ~lanci, kw. I, Beograd, 1921, 131. 226. Vladimir ]orovi}, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1933, 310.

354

grada naricajemago Podgorica“, „Az grje{ni Boìdar Vukovi}, ota~astvom ot Dioklitije eè jest v predjelah makedonskih“, „Az grje{ni Hristu rab Boìdar Vukovi} ota~astvom ot dioklitiskijeh stranah, v predjeleh makedonskih, ot grada su{~u glagoqema Podgorica“.227 Potpisivawe identiteta iz makedonskih predjela, nastavqa se i daqe, poslije Mardarija. Vladika Danilo Petrovi} tako|e se potpisivao da je od makedonskih predjela. To se vidi po jednom pismu, koje je napisao on sa crnogorskim glavarima 27. januara 1712. godine ruskom caru. Original pisma nije sa~uvan, nego samo italijanski prevod. Ono po~iwe ovako: „Copia di lettera scritta vescovo di Cettigne e capi serviani al zar di Moscovia“ (Prepis pisma vladike cetiwskog i srpskih glavara caru Moskovskom). Pismo pomiwe pukovnika Miloradovi}a, i wegov dolazak u Crnu Goru i Hercegovinu. Crna Gora se me|utim kao odre|ewe teritorijalnog pojma ne pomiwe, nego: „Via sia nota benignissimo zaro quando arrivo in queste parti nelle regioni di Mecedonia, et Ercegovina l inviato di vostra zarea maesta e generale signor cavalier Michiel Miloradovich“... (Znajte premilostivi care, da, kada je stigao u ove krajeve Makedonije i Hercegovine va{eg veli~anstva izaslanik i general gospodin kavalijer Mihail Miloradovi}). Miloradovi} sasvim je sigurno istorijski utvr|eno nije bio u Makedoniji. Dakle, sam vladika Danilo i glavari identifikuju Crnu Goru kao Makedoniju. Kona~no, na kraju pisma vladika i glavari lociraju oblast pisawa pisma ovako: „Scritto da Montenegro nella regione di Macedonia“ (Iz Crne Gore u Makedoniji).228 Kada je vladika Danilo krenuo u Rusiju, wemu je 15. decembra 1714. godine izdat paso{ u Be~u od strane ruskog poslanstva. U paso{u je stojalo da je vladika Danilo „biskup iz Makedonije... sa Cetiwa.“229 Crnogorski glavari su 8. septembra 1742. godine poslali pismo ruskoj carici, gdje se tako|e vidi {iroko teritorijalno pojmovno odre|ewe Crne Gore, i suàvawe do we same. Iako pompezno i pretjerano u titulisawu crnogorskih kategorija, kojih u ve}ini tada u Crnoj Gori nije ni bilo (vjerovatno radi impresionirawa carice), obra}awe u dana{wem prevodu glasi: „Mi nièimenovani vojnici, knezovi, kapetani, vojvode, oficiri i proste vjerne sluge, koji jesmo pravoslavnoga gr~kog ispovijedawa, sino227. Vuk St. Karaxi}, Skupqeni gramati~ki i polemi~ki spisi, Beograd, 1896, 376. 228. Kao nap. 35, str. 22, 387-388. 229. Stevan Dimitrijevi}, Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA, kw. LÀÀÀ, Beograd, 1922, 56.

355

vi crkve isto~ne, koji se obra}amo u zemqi srpskoj u predjelu makedonskom, tj. u Skenderiji, Crnoj Gori i primorju“230 Iz niza izvora moè se dakle utvrditi, da postoje dvije opcije o porijeklu mitropolita Mardarija. Prva i ve} navedena, je da je on zaista bio iz Makedonije, {to je mogu}e, i da se jednom slu~ajno tako i predstavio, iako je odmah poslije toga sebe jasno odredio u mitropolitskom smislu. Druga je da je on bio domicilni Crnogorac, ali da je samo pratio praksu shvatawa onog vremena, {to je i dokazano sa nekoliko izvora. Izvora o teritorijalnom globalnom odre|ewu iz Makedonije, ima i iz Bosne i Hercegovine. Teza o Mardariju kao domicilnom crnogorskom mitropolitu, upotpuwuje se sa nekoliko izvora. Crnogorski mitropolit Ruvim ÀÀ otkupio je u ime cetiwskog manastira 9. septembra 1625. godine jedan mlin na Obodu, koji su uzurpirali lokalni muslimani. Ovaj mlin poklonio je jo{ \ura| Crnojevi} crkvi Svete Gospo|e na Cetiwu. Me|u svjedocima kupoprodaje pomiwe se i cetiwski iguman Mardarije.231 Iguman Mardarije pomiwe se kao svjedok u dvije darovnice cetiwskom manastiru. Vu~eta Vukmanov iz Dobrskog Sela poklonio je 9. septembra 1627. godine svoje imawe, dok je ]erana Stijepova tako|e poklonila ba{tinu.232 Jovan Radoni} u svom djelu „Rimska kurija“... je nekoliko puta sebe doveo u kontradiktornost. Ve} je nazna~eno, da je on naveo da je Mardarije po dolasku u Crnu Goru primqen sa „nepovjerewem i zabrinuto{}u,“ te da je kasnije protiv wega i izbila pobuna stanovni{tva. Radoni} je naveo da je 1640. godine radi pregovora sa papom, Mardarije u Rim uputio dva svoja kalu|era (od kojih je jedan bio Visarion) i svog sinovca. Ako je Mardarije bio iz Makedonije, malo je vjerovatno da je sa sobom u Crnu Goru doveo sinovca, iako se ni ta teza ne moè odbaciti.233 Radoni} na drugom mjestu ve} navedenog djela, dovodi sebe u kontradiktornost, time {to se poziva na Leonardijev izvje{taj Kongregaciji, u kome Leonardi tvrdi da Mardarije „uìva veliko po{tovawe svojih jednovernika, naro~ito monaha i sve{tenika.“234 Dva izvora upu}uju na jo{ jednu mogu}nost. Ta mogu}nost je da je zaista Visarion postao novi 230. Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHV, Beograd, 1895, 2. 231. Jovan Tomi}, Politi~ki odnos Crne Gore prema Turskoj 1528-1684, Glas SANU, kw. LHÁÀÀÀ, Beograd, 70. 232. Du{an Vuksan, Istoriska gra|a iz epohe vladika iz raznih plemena, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 5, Cetiwe, maj 1937, 99-101. 233. Kao nap. 124, str. 131. 234. Nav. dj., 127. 356

mitropolit, a da je Mardarije bio neka vrsta umirovqenog mitropolita. To ru{i Radoni}evu teoriju o Mardarijevoj smrti 1647. godine. Naime, u junu 1650. godine, crnogorski mitropolit sa zborom obavje{tava Maiwane i Grbqane, da Osmanlije ho}e da ih napadnu, a pismo zavr{ava ovako: „I ja stari vladika udario sam svoj uobi~ajeni pe~at radi vjerovawa, da biste tako znali“. Drugi dokument je iz sqede}e godine, gdje je potpisnik potpuno odre|en (dakle imenovan). Radi se tako|e o pismu Grbqanima, gdje stoji: „Mardaria vescovo di Montenegro et paese miritime“...235 Ni ova opcija nije nemogu}a, ako se izme u obzir praksa iz perioda prije i poslije Mardarija. Tako je u doba Ivana Crnojevi}a mitropolit bio Visarion À, a episkop Vavila. Poslije Mardarija pojavquje se ta praksa sa Danilom i Savom, Savom i Vasilijem, Savom i Arsenijem, a mnogo kasnije u doba Kwaèvine Crne Gore i sa Mitrofanom Banom i Kirilom Mitrovi}em. U svakom slu~aju, sve navedene teze su mogu}e. U navo|ewu kontradiktornosti Radoni}evih istraìvawa, i dono{ewa zakqu~aka na osnovu wih, naro~ito se istakao Risto Dragi}evi}, polemi{u}i o wima u ~asopisu „Istoriski zapisi.“ Kontradiktornosti su tim zna~ajnije, {to se Jovan Radoni} ubraja u red vrhunskih op{te i crkvenih istori~ara, jugoslovenskih prostora prve polovine HH vijeka. Wegova istraìvawa i djela, u tom periodu, a i kasnije, vrlo su ~esto uzimana kao argumentacija kod brojnih istori~ara. Jedan detaq iz doba mitropolita Mardarija nije zna~ajnije ispitan od istori~ara. Vjerovatno je to zbog nedostatka drugih izvora. Ve} pomiwani misionar Frano Leonardi je ~ak ~etiri puta posje}ivao Cetiwe, kontaktiraju}i sa mitropolitom Mardarijem oko primawa unije. To je bilo: krajem 1638, u novembru 1639, u julu 1641, i u oktobru 1642. godine.236 Leonardija je u ciqu unija}ewa interesovala i teolo{ka literatura. U svome izvje{taju Kongregaciji od 30. aprila 1638. godine, prikazuju}i stawe u Crnoj Gori, Leonardi je pored ostalog napisao „da se u cetiwskom manastiru, sedi{tu episkopa, nalazi vrlo velika srpska {tamparija s }irilovskim slovima... te se i po tome moè videti veliki zna~aj Crne Gore kada bi se pridobila za uniju.“237 Sve ovo upu}uje na ~iwenice navedene u drugoj glavi ovog rada, tj. dileme, gdje je okon~an rad Crnojevi}a {tamparije, da li na Obodu, ili na Cetiwu, te {ta je bilo sa wom poslije odlaska \u235. Gligor Stanojevi}, Crna Gora u doba kandiskog rata 1645-1669, Istoriski glasnik, sv. 1-2, Beograd, 1953, 36. 236. Kao nap. 124, str. 129, 131, 151, 167, 170. 237. Nav. dj., 128.

357

ra|a Crnojevi}a iz Zete (Crne Gore)? Malo je vjerovatno da je u me|uvremenu, poslije Crnojevi}a {tamparije u cetiwski manastir done{ena i radila neka nova. Svakako bi se sa~uvala bar neka izdawa takve {tamparije, a i ona zna~ajnije spomenuta u drugim izvorima. Po svoj prilici, radilo se o ostacima {tamparije \ura|a Crnojevi}a, koji su u najboqem slu~aju mo`da dopuweni nekim novim elementima. No, kako je ve} pomenuto, neka izdawa takve {tamparije bi se sa~uvala. U realnu mogu}nost, da je Leonardi tamo vidio ostatke Crnojevi}a {tamparije, ali da je preuveli~ao zna~aj tih ostataka, upu}uje i izvje{taj Kongregaciji, od strane Leonardijevog nasqednika misionara Ivana Paskvalija. Izvje{taj datira od 5. avgusta 1646. godine. U wemu se Paskvali pohvalio da je razvio djelatnost na unija}ewu u Crnoj Gori, a „poglavito u dijecezi crnogorskog vladike na Cetiwu, gdje se jo{ vide ru{evine palate gospodara Crne Gore, vojvode Crnojevi}a.“238 Mogu}nost djelimi~ne o~uvanosti Crnojevi}a {tamparije upotpuwava se ~iwenicom, da je tada{wi cetiwski manastir bio na ]ipuru, gdje je kasnije podignuta crkva, a da su ostaci dvora Ivana Crnojevi}a bili gdje je danas cetiwski manastir. Godine 1692, Mle~ani su bjeè}i sa Cetiwa eksplozijom uni{tili izvorni manastir, a vladika Danilo je po~etkom HÁÀÀÀ vijeka, od ostataka tog manastira i dvora Crnojevi}a, podigao manastir lokacijski identi~an sa dana{wim. îni se realnom i ~iwenica, da su u eksploziji jo{ vi{e uni{teni ostaci Crnojevi}a {tamparije, koji su se nalazili u manastiru. I oko godine dolaska na mitropolitski poloàj Ruvima ÀÀÀ Boqevi}a postoje velike kontradiktornosti: R. Ve{ovi} 1663, Radoslav Gruji} 1673, \uro Popovi} 1675, i Mitar Baki} 1675. godine. Izvori iz kwiga Biskupije u Kotoru operi{u sa 1663. godinom. Prvi izvor ti~e se razvoda braka Petra Medina i Frane Stijepove iz Pa{trovi}a. Wih je vjen~ao pop Tomica, bratani} popa Stijepca iz Pa{trovi}a. Kao srodnici oni se nijesu smjeli vjen~ati bez odobrewa mitropolita. Razvodnica braka po~iwe titulacijom: „Rufin vladika cetiwski i carnogorski, i Primioria.“ Zavr{ava se zakqu~kom: „Ova na{a kwiga biti}e na{iem pe~atom zape~a}ena upisana u manastir na{ ot sfete Petke u Mahine na pet mar~a godi{ta tisu}iu {esat, i {est-deset i tri. Ja re~eni biskup cetiwski podpisah svoom rukom.“239 238. Nav. dj., 297. 239. Slavko Miju{kovi}, Jedan prilog istoriji Crne Gore, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 235; Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Nekoliko podataka o Ruvimu Boqevi}u, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 2, Cetiwe, 1953, 528-529. 358

Ubrzo je Ruvim 15. aprila sa{ao u Kotor radi sudske parnice. Imenovao izvjesnog doktora Seprenia da ga zastupa u sporu sa Petrom Bujovi}em. Ruvim se bavio u Kotoru opet 14. jula. Tom prilikom potpisao se u kotorskom sudu na ugovoru izme|u mleta~kih vlasti i kneza Raduna, sa predstavnicima muslimana iz Komana i Mikuli}a. Pojavquje se u Kotoru i 12. novembra 1666. godine. Tada je opunomo}io kotorskog kanonika Trifuna Draga i Frana Paskvali}a, da ga zastupaju u sporu sa Majiwanima, Poborima i Petrom Bujovi}em, tj. da mogu povesti parnicu i izvr{iti naplatu. Istraìva~i pretpostavqaju da se upravo o Ruvimu Boqevi}u radi i u dva izvora iz 1662. godine (2. februara i 20. jula). U wima se pomiwe vladika cetiwski kao svjedok i jemac, ali se ne imenuje ko je? Godine 1682, pe}ki patrijarh Arsenije ÀÀÀ ârnojevi} (Crnojevi}) priloìo je cetiwskom manastiru Minej, i na wemu se svojeru~no potpisao: „Arsenije, Bo`jom milo{}u patrijarh pe}ki i svih Srba i Bugara i ostalih.“ Po svoj prilici Arsenije je tada i li~no posjetio Cetiwe. To je moglo biti pred wegov odlazak u Svetu zemqu.240 Mitropolit Ruvim ÀÀÀ Boqevi} umro je januara 1685. godine. Ubrzo poslije wegove smrti egzarh pe}kog patrijarha do{ao je u kanoni~ku posjetu Cetiwskoj Mitropoliji. Sa{ao je i do Kotora, gdje se sreo sa providurom Antoniom Zenom. Zen mu je predao pismo za patrijarha Arsenija. U ime Mleta~ke Republike Zen se u ovom pismu otvoreno zaloìo, da za novog mitropolita bude postavqena li~nost lojalna ovoj dràvi. Krajem maja u Pe}i je hirotonisan novi episkop. Bio je to Visarion Borilovi}, iz sela Bajica sa Cetiwa, po majci Pa{trovi}. îm se vratio na Cetiwe, po{ao je za Kotor, i tu se zahvalio na podr{ci Zenu. Na osnovu istraìvawa poznatog istori~ara Jovana Tomi}a, vidi se da je tada Visarion bio mlad ~ovjek, {to posredno upu}uje na ~iwenicu, da ne moè biti govora, da je to onaj isti Visarion, koji se pojavquje najprije kao kalu|er, koji u ime Mardarija odlazi u Rim, a potom i kao cetiwski mitropolit.241 Mle~anima je u toku mleta~ko-austrijskog rata sa osmanskom dràvom bio zna~ajan patrijarh Arsenije iz dva razloga. Prvo, jer je on mogao inicirati aktivniju borbu crnogorskih, brdskih i hercegova~kih plemena protiv Osmanlija. Drugo, u slu~aju pozitivnog ishoda rata, i raspodjele teritorija sa Austrijom, Mle~ani su htjeli da patrijarha stave pod svoju kontrolu i uticaj. Glav240. Kao nap. 94, br. 1794, 428. 241. Kao nap. 14, str. 5-7.

359

ni posrednik u tome poslu bio je crnogorski mitropolit Visarion. On je krajem aprila 1689. godine do{ao sa patrijarhovim sufraganom u Kotor, gdje se raspravqalo o mogu}nostima saradwe. O tome je mleta~ki vanredni providur Pjetro Duodo izvijestio Senat 5. maja: „Prije nekoliko dana bio je u ovom gradu cetiwski vladika, osoba vrlo zaslu`na, koji je sa sobom doveo drugog Vladiku, Sufragana Pe}kog Patrijarha, koji je, umoran od turske tiranije, èlio da, ako je mogu}e na|e na~in i tog prelata i hri{}ane oslobodi otomanskog jarma.“242 Patrijarhov sufragan Nikon je tom prilikom rekao mleta~kom providuru, da je patrijarh prinu|en da bjeì ispred osvete Osmanlija, jer je „podigao sve one u Srbiji pravoslavne vjere da uzmu oru`je protiv tiranije Turaka, koji ga optuùju da je preko pisma stalno zvao u pomo} Republiku i cara.“243 Iako nije ta~no utvr|eno, po svoj prilici patrijarh je dospio u krajeve blizu mleta~kih posjeda ve} krajem avgusta. On je 12. septembra poslao pismo nadbiskupu Zmajevi}u, u kome navodi da je sre}an, i zahvaquje Bogu i Bogorodici „koji nas izbavi{e iz poganijeh ruku kristijeh du{man.“244 U pismu bez datuma, patrijarh se u oktobru javio kotorskom plemi}u Ivanu Bolici i zahvalio mu na pismu. Obavijestio ga je da je vrhovni komandant austrijske vojske princ Ludvig, poslao komandanta srpskih trupa kapetana Petra Sokolovi}a, da pozove Hercegovinu i Brda na ustanak protiv Osmanlija.245 O pojavi patrijarha u neposrednoj blizini mleta~kih posjeda, Senatu je obavje{tewe dao vanredni providur Alesandro Molin iz Herceg Novog 10. oktobra. On je naveo da je patrijarh do{ao u Nik{i}e, kao i da je „visokog ugleda i beskrajno cijewen kod ovih plemena, {to slijede gr~ki obred koji on obavqa.“ Molin je jasno stavio do znawa Senatu da je patrijarh promleta~ki raspoloèn, kao i o wegovom „apsolutno antiturskom stavu zbog tiranskih nasiqa i otima~ina izvr{enim nad wegovom li~no{}u i imovinom.“ Dolaskom patrijarha u te krajeve, zapo~ela je prakti~no jagma oko wega izme|u Mle~ana i Austrije. Molin je obavijestio Senat, da je patrijarh imao pismeni kontakt sa kapetanom Sokolovi}em, u kome mu je ovaj obe}ao obilatu vojnu pomo}, ali i lobi242. Kao nap. 23, str. 42. 243. Kao nap. 17, str. 40. 244. Ciro Gianelli, Lettere del patriarca di Pe} Arsenio ÀÀÀ e del vescovo Savatija all arhivescovo di Antivari Smajevi}, Orientalia christiana, Roma, 1955, 70. 245. Kao nap. 23, str. 52.

360

rao da se stavi pod za{titu Austrije. Pismo i carski manifest koje je dobio od Sokolovi}a, patrijarh je poslao Molinu.“246 Sufragan Nikon je obavijestio Mle~ane, da je patrijarh „ujedinio u savez sva plemena: Nik{i}e, Ku~e, Klimente, Pipere, Bjelopavli}e, Rov~ane, Mora~ane, Drobwake, Pivu i sve one iz Crne Gore, osim Ri|ana, Bawana, Dubakova (?) i Pje{ivaca i sve ih je uvjeravao da se drè pod za{titom uzvi{enog principa Venecije.“247 No, patrijarhovo raspoloèwe prema Mle~anima, nije moglo ostati nezapaèno kod Austrije. Ve} unaprije|en u generalnog providura za Dalmaciju, Molin je iz Splita obavijestio Senat 4. novembra, da je izbila ~itava peripetija oko patrijarha. Po toj informaciji, Arsenije je do{ao na Cetiwe, gdje je pristigao i Ivan Bolica, koji je trebao da ga odvede u Kotor, da se tu direktno sastane sa wim (Molinom). U tom momentu na Cetiwe je do{ao glasnik iz Pe}i. Monasi su patrijarha obavijestili da je u Pe} do{ao jedan austrijski komandant, koji je od patrijarha zahtijevao da se vrati u Pe}, jer su se toboè pravoslavna plemena dogovorila da se stave pod za{titu austrijskog cara „i da ne}e daqe da budu bez svog pastira. Zato on treba da prihvati tako qubazan poziv, ili }e Wegovo Carsko Veli~anstvo pristupiti izboru nekog drugog na wegovo mjesto, da bi se na taj na~in zadovoqili mnogi novi podanici koji su se stavili pod wegovu za{titu.“ Kako je u pismu naveo Molin, uzaludna su bila Boli~ina ubje|ivawa da patrijarh ipak ode u Kotor.248 Po dolasku u Pe}, patrijarh je 4. novembra poslao pismo Ivanu Bolici (starijem) u kome mu je izrazio àqewe {to nije do{ao u Kotor da se vide, i naveo ve} opisane razloge svoga povratka u Pe}. Iz pisma se vidi, da je patrijarh namjeravao da prezimi na Cetiwu, i tokom zime obi|e i primorje.249 Mitropolit Visarion je ve} 18. novembra pisao Ivanu Bolici u Kotor, da je i on dobio poziv od patrijarha da ode u Pe}. „@ao mi je da idem, ali se ne usu|ujem da druk~ije postupim“ àlio se Visarion. Do povratka, preporu~io je Bolici (vaqda Mle~anima {ire?) „Manastir i zemqu“ dok se ne vrati.250 Patrijarhovi razlozi promjene plana, o~igledno su bili plod velikog morawa. Mle~ani su ulagali velike napore ne bi li ustanovili zbog ~ega je zaista patrijarh oti{ao u Pe}, i da li }e to 246. Nav. dj., 52-53. 247. Kao nap. 17, str. 42. 248. Nav. dj., 53-54. 249. Nav. dj., 54. 250. Nav. dj., 55. 361

zna~iti wegovu promjenu politike prema Mleta~koj Republici? Molin je zato 4. decembra u pismu Senatu naveo, da mu du{a ne moè na}i mira „dok ne shvatim skrivene razloge zbog kojih je pre~asni Patrijarh pe}ki, kome sam uga|ao na najslu`beniji na~in, poslije najiskrenije prepiske i kada je ve} do{ao nadomak Kotora, najednom promijenio i pravac puta i svoja razmi{qawa.“251 Za Mle~ane je mitropolit Visarion bio izuzetno zna~ajan. To potvr|uje Molinova konstatacija, u okviru pisma poslatog iz Splita 17. decembra u kome kaè: „Ovaj prelat je mnogo koristan u pregovorima sa br|anima Albanije, ima vje{to opho|ewe i radi umno i sa najve}om odano{}u prema Va{oj Uzvi{enosti.“252 Ubrzo je do{lo do promjene ishoda rata na Kosovu. Austrijska vojska je poslije poraza u Ka~ani~koj klisuri krenula u bezglavo povla~ewe. Sa wom se u brzini povla~io i zna~ajan dio srpskog naroda sa Kosova i Metohije, a sa wime i patrijarh. Mleta~ki providur u Kotoru Pijetro Duodo je 10. februara 1690. godine Senatu poslao izvje{taj, da nije „zanemario dràwe na oku pe}kog Patrijarha“, te da je saznao da je pobjegao ka Beogradu. Tu`na sudbina srpskog naroda obuhvatila je i patrijarha. Prema Duodovim informacijama, patrijarha su opqa~kali Srbi Ra{ani, i odnijeli mu bogat namje{taj koji je nosio na deset kowa. Po ulasku u Pe}, Osmanlije su pobile sve preostale kalu|ere koje su na{li.253 O~igledno da je mitropolit Visarion imao punu podr{ku i naklonost Mle~ana i Molina. Molin je u pismu Senatu, pisanom iz Zadra 20. februara opet iskazao rije~i hvale za „blagonaklonost i odanost Prevedroj Republici Presvijetlog Gospodina sada{weg vladike cetiwskog u Crnoj Gori, osobine hri{}anskog àra koje ga krase i pa`wa koju koristi da, kod tih plemena“... On je Senat izvijestio da je od tog mjeseca po~eo da ispla}uje iz poreske blagajne u Kotoru Visarionu deset dukata mjese~no.254 Mitropolit Visarion imao je neprilike sa Pa{trovi}ima. Oni su vi{e puta otimali crkvenu stoku i klali je za svoje potrebe. Kada su trojica wih zaklali tri brava, on se obratio providuru Duodu pismom u februaru 1692. godine, da mleta~ke vlasti plate {tetu, dok izgrednike ne privedu i oglobe, a zatim da im zaprijete „da s mirom stoje ot crkovnoga, za{to crkvi vaqa davat, a ne uzimat“...255 Na osnovu izvora nije utvr|eno kojeg je datuma umro 251. Isto. 252. Nav. dj., 56. 253. Nav. dj., 57. 254. Nav. dj., 57-58. 255. Kao nap. 35., 3.

362

mitropolit Visarion? Svakako da je to bilo krajem juna ili prvih dana jula 1692. godine. Posqedwe 3-4 godine svoga ìvota Visarion je proveo u izuzetno dobrim odnosima sa Mle~anima, {to je uostalom i prezentovano. To je vrijeme kada je mleta~ka posada bila na Cetiwu, a od novembra 1788. godine mleta~ki guverner Cetiwa bio je Ivan Bolica (Antun Grbi~i}), li~nost poznata kao spona Mle~ana i Crnogoraca. Posqedwih godina ìvota mitropolita Visariona, on je postao prakti~no wegov li~ni i politi~ki intimus od najve}eg povjerewa i podr{ke. Mitropolit Visarion Borilovi}-Bajica umro je poslije duè bolesti krajem juna ili prvih dana jula 1692. godine. Predosje}aju}i skori kraj, na samrtni~koj posteqi je zamolio Ivana Bolicu da sastavi spisak wegovih stvari. Spisak je Bolica sastavio poslije mitropolitove smrti i to na srpskom jeziku. Original nije sa~uvan, ali jeste ovjereni prepis u Kotoru na italijanskom jeziku. U jednoj kesi od atlasa na|eno je 250 cekina; u drugoj 300 reala; u tre}oj koja je vezena od crvene svile 25 cekina, i od tog novca Visarion je rekao da se popu Gavrilu da dvadeset; u ~etvrtoj prugastoj kesi je na|eno 38,5 srebrnih dukata, ¼ {kude i jedanaest srebrnih lira. Novac iz posqedwe kese, kao i preostalih pet cekina iz crvene mitropolit je namijenio za tro{kove svoga pogreba. Svjedoci otvarawa Visarionove zaostav{tine bili su: vladika Teodosije, pop Milija, Stani{a popov, iguman Sava, pop Gavrilo i Vukac Kalu|erov. Ostali inventar na traèwe Bolice popisao je pop Gavrilo. Original tako|e nije sa~uvan, ali jeste ovjereni prepis na italijanskom jeziku, koji je preveo zvani~ni mleta~ki tuma~ u Kotoru Jerolim Palta{i}. U mno{tvu stvari za li~ne potrebe, me|u zna~ajnijim vaqa ista}i: jedan svileni tamnoqubi~asti suncobran, dva koxuha od lisi~ijeg krzna, jedan stihar sa srebrnim kop~ama, jednu mantiju, dva jatagana sa srebrnim ukrasima, dvije sabqe, jednu kuburu, kutiju sa {oqama za kafu. U mitropolitovoj sobi je na|eno u sanduku mno{tvo stvari za li~nu upotrebu, uglavnom odje}e, obu}e i materijala za wih. Svjedoci ovoga popisa bili su:vladika Teodosije, iguman Sava, protopop Vuksan Mili}, Vukac Kalu|erov i Stani{a popov. Oba ovjerena prepisa Bolica je dao 4. avgusta 1692. godine u kancelariju mleta~kog vanrednog providura u Kotoru. Oni se i danas ~uvaju u arhivu Kotora.256 256. Slavko Miju{kovi}, Zaostav{tina vladike Visariona Borilovi}a-Bajice, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 303-305.

363

Smr}u mitropolita Visariona, otvoreno je i pitawe wegovog nasqednika. Mle~ani su bili vrlo zainteresovani za to pitawe. Kao i prilikom izbora Visariona, oni su nastojali da ta li~nost bude wima odana. Jedan mleta~ki obavje{tajac je iz Nik{i}a 5. jula 1692. godine, poslao nekoliko obavje{tewa i konstatacija mleta~kom providuru u Kotoru. Javio je da ima informaciju da je Visarion umro, i da }e uskoro u Crnu Goru do}i „gr~ki Patrijarh... pa da preuzme ovla{}ewa i izabere novog vladiku umjesto umrlog.“ Ovaj obavje{tajac, koji o~ito nije bio obi~an dostavqa~, dao je predlog da se patrijarhu ne dopusti da horotoni{e novog vladiku, jer je Crna Gora mleta~ka teritorija, a on osmanski podanik. Po wemu, kandidat za vladiku je trebao da bude poslat u Komoran sa preporukama providura, gdje bi od ârnojevi}a bio hirotonisan. Providur iz Kotora je 21. jula poslao kopiju ovog pisma Senatu, kao i svoje pismo, u kome je Senat zvani~no obavijestio o Visarionovoj smrti, i predstoje}oj borbi oko upra`wenog mjesta cetiwskog vladike. Jasno se vidi iz ovog pisma, da je novi patrijarh u Pe}i, koga su instalirale osmanske vlasti htio da nametne svoga kandidata. Providur je naveo da u Herceg Novom ìvi sa jo{ nekoliko vladika i vladika beogradski Haxi Simeon, i da bi on mogao biti pretendent za cetiwskog vladiku, po{to bi ga potvrdio ârnojevi}, koji se tada nalazio u Komoranu u Austriji. Prakti~no iste informacije Senatu je poslao i generalni providur Danijel Dolfin iz Splita 27. jula. On je izrazio bojazan od mogu}nosti, da se praktikovani scenario kupovawa patrijar{ijskog mjesta za novac, sada ne ponovi i po pitawu cetiwskog vladike.257 Mleta~ko-osmanski sukob oko vladi~anskog poloàja na Cetiwu pao je u zasjenak krupnog doga|aja koji se potom desio. Skadarski Sulejman-pa{a je 12. septembra krenuo sa vojskom ka Cetiwu. Istog dana i mleta~ki providur Eriko je sa jednim odredom krenuo na Cetiwe iz Kotora, da poja~a tamo{wu mleta~ku posadu. Ve} 25. septembra Sulejman je dopro do Cetiwa. Poslije kra}e borbe u poqu, mleta~ka posada na{la se opkoqena u manastiru i okolnim utvr|enim poloàjima. Detaqi predaje manastira i na~in na koji je on miniran, opisani su u prvom poglavqu ove glave. Sam ~in minirawa manastira od strane Mle~ana, ostavio je kod Crnogoraca i Br|ana mu~an utisak. Mle~ani su se ponijeli kukavi~ki. I pored potpisanog ugovora koji su prihvatile Osmanlije, da se manastir sa~uva, oni su ga podlo minirali. Pokaza257. Kao nap. 23, 88-89. 364

li su da im nije sveto ni{ta pravoslavno. Manastir je dugo àqen od Crnogoraca i Br|ana, i o tome ima nekoliko izvora. Uo~ava se da su se Crnogorci i Br|ani ~ak i predimenzionirano kasnije trudili, da prikaù monumentalnost te gra|evine, a to nastojawe ide ~ak i do samog mitropolita Vasilija Petrovi}a. Ve} od smrti mitropolita Visariona, i kampawi za wegovog nasqednika, uo~ava se ne samo {ire na op{tepoliti~kom, nego i uè na ~isto crkvenom planu u Mitropoliji, jasna orjentacija na izvornost Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije. To zna~i na nepristajawe na jurisdikciju pe}kog patrijarha koji je instaliran od osmanskih vlasti, i sqedovawe izvornom karakteru Srpske Crkve, bez obzira na uticaje velikih sila, makar i onih hri{}anskih. Ta konciznost nastavi}e se ne samo do kraja HÁÀÀ vijeka, nego }e trajati i tokom HÁÀÀÀ, pa ~ak i poslije ukidawa Patrijar{ije 1766. godine. Neki weni elementi vidje}e se ~ak i po~etkom HÀH vijeka. Novi srpski patrijarh Grk Kalinik, instaliran od osmanskih vlasti, radio je na svaki na~in da pacificira srpski narod u odnosu na otpor prema wima. U qeto 1692. godine, dakle odmah po smrti mitropolita Visariona, poklopila se wegova kanonska posjeta Bosni. Mleta~ke vlasti su preduzele sve da bi mu onemogu}ile dolazak u krajeve ne samo pod wihovom kontrolom, nego i uticajem, u prvom redu u Hercegovinu i Crnu Goru. To im nije bilo te{ko posti}i, s obzirom na jasan tada{wi otklon naroda i sve{tenstva prema wemu, bar u krajevima u kojima Osmanlije nijesu mogle preduzeti represiju. Hercegova~ki vladika Gerasim Popovi}, je u pismu kotorskom providiru Eriku za Kalinika rekao: „Mi ga smatramo da je ve}i Tur~in od Tur~ina... On nije izabran od crkve, osim od wenog lo{eg dijela.“258 Mitropolitska stolica ostala je na Cetiwu upra`wena gotovo dvije godine. Sredinom maja 1694. godine, crnogorski glavari i Zbor izabrali su za novog vladiku Savatija. Potpuni kontinuitet nastavqawa nepo{tovawa pe}kog patrijarha pod kontrolom osmanskih vlasti vidi se i ovoga puta. Crnogorski glavari o izboru su obavijestili mleta~kog providura Mar~ela: „I po tom izabrasmo za na{ega pastira du{evnago i starje{inu... a, patrijarha srpskoga.“259 Patrijarh Arsenije je 7. oktobra 1697. godine poslao jedno pismo mleta~kom providuru u Kotoru Alvizu Mar~elu, u kome je izrazio po{tavowe Mleta~koj Republici. Iz pi258. Kao nap. 10, 209. 259. Nav. dj., 212.

365

sma koje je pisano iz Medove, vidi se da je patrijarh i ranije odràvao korespodenciju sa Mar~elom. Patrijarh navodi da je poslao pisma po Crnoj Gori, Hercegovini, Brdima i primorju, sa uputstvima tamo{wim qudima {ta bi im bilo najboqe da u~ine za Mleta~ku Republiku.260 Poslije smrti mitropolita Save u proqe}e 1697. godine, za novog vladiku izabran je cetiwski kalu|er Danilo, koji je tada imao 25 godina. Bio je sin trgovca [}epana Kalu|erovi}a-Petrovi}a sa Wegu{a. Prema narodnom predawu, Danilovi preci doselili su se iz Hercegovine, ispod planine Wego{a u selo u lov}enskom masivu, koje je kasnije dobilo ime Wegu{i. Doseqewe datira za vrijeme Ivana Crnojevi}a, kada je Hercegovina pala pod osmansku vlast.261 Bratstveni~ko predawe Petrovi}a dopire do [}epana, sina Herakovog (Erakovog). Prema tome, Herak bi mogao biti sin ili unuk naseqenika iz Hercegovine. Prvi pisani pomen o dva Herakova sina vezuje se za jednu parnicu pred kotorskim sudom od 5. decembra 1534. godine, gdje su oni bili osu|eni u nekom ranijem procesu iz 1532. godine, {to je pomenuto u procesu iz 1534. Tu se oni pomiwu kao dva brata Erakovi}a.262 Danilov otac [}epac Kalu|erov pomiwe se u jednom dokumentu, tj. kotorskoj sudsko-notarskoj kwizi. Bio je ~lan suda dobrih qudi od dvanaest osoba iz Kotora, Wegu{a i Grbqa, koji je sudio o umiru krvi izme|u nekih Wegu{a, Crmni~ana i Grbqana. Taj sud se sastao 1. novembra 1677. godine u manastiru Svete Klare u Kotoru. Pomiwe se u grupi lica (Crnogoraca), koji su 8. septembra 1693. godine potpisali ugovor sa generalnim mleta~kim providurom za Dalmaciju o nabavci soli u Kotoru.263 Genealogija predaka vladike Danila nije ujedna~ena. Jovan Erdeqanovi} u svojoj kwizi „Stara Crna Gora“ iznio je wihovu genealogiju, a prema podacima koje je kupio 1910/11. godine. On tu pi{e: „Petrovi}i-Herakovi}i vele da znaju kao svoga najstarijeg pretka samo kalu|era Petra (zakalu|erio se pod starost), ~iji je sin [}epac, otac vladike Danila.“ Daqe nastavqa na drugom mjestu: „Da se je otac kalu|era Petra zvao [}epac, a ded toga [}epca opet Petar i da su Petrovi}i po tome Petru dobili prezime 260. Kao nap. 23, 114. 261. Kao nap. 6, str. 49, 52; Jovan Erdeqanovi}, Stara Crna Gora, Beograd, 1926, 474. 262. Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Prvi pisani pomen o Herakovi}ima, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 2, Cetiwe, 1953, 519-520. 263. Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Pomen o [}epcu Herakovi}u-Wego{u, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 2, Cetiwe, 1953, 520-522. 366

kao {to saop{tava Medakovi}.“264 Tako po Erdeqanovi}u genealogija ide ovako: Herak-[}epan-Luka-[}epan-Petar-nepoznati[}epac-kalu|er Petar-[}epac-vladika Danilo. Du{an Vuksan me|utim ima drugu relaciju po dowoj liniji prema vladici Danilu: Petar-Stjepan-Radule (u kalu|erstvu Petar) - [}epac-vladika Danilo. Pomen o Stijepu Petra Kalu|erova postoji u sudsko-notarskim spisima Kotora iz 1596. godine. Ovo nije [}epac Kalu|erov, tj. sin kalu|era Petra, otac vladike Danila, koji je ve} pomenut u izvorima od 1677. i 1693. godine. Radi se o ocu kalu|era Petra (tj. Radula) i sinu Petra Herakovi}a, po kojemu su i Petrovi}i dobili prezime. Pomen Stijepa Petra Kalu|erova hronolo{ki se poklapa sa genealogijom koju je izveo Du{an Vuksan. Po woj, za razliku od Erdeqanovi}a, otpada nepoznati sin Petra [}epanova. Ovaj izvor nedvosmisleno dokazuje, da je me|u precima vladike Danila postojao jo{ jedan kalu|er, i to je otac rodona~elnika bratstva Petra. Tako ispada da je navedeni Stijepo (Stjepan, [}epac), pomenut 1596. godine pradjed vladike Danila. Li~nost pod imenom Stijepa Petrova iz Wegu{a pomiwe se u jo{ nekoliko kotorskih izvora, u periodu 1594-1611. godina, ali se ne moè pouzdano dokazati da je to isti onaj Stijepo Petra Kalu|erova.265 Kao i poslije Visarionove smrti, ponovio se isti scenario i poslije Savine smrti. Svako je htio crnogorskog mitropolita pod svojim iticajem, i u tom smislu nastojao da instalira po sebe pogodnu li~nost. Vrijeme dolaska na vladi~anski poloàj Danila Petrovi}a, bilo je jo{ uvijek vrijeme pe}kog patrijarha Grka Kalinika, koji je bio pod kontrolom osmanskih vlasti. On je poku{avao da na poloàj cetiwskog mitropolita postavi sebi odanu li~nost. Kotorski biskup Marin Drago, sa svoje strane je opet htio da instalira jednog katoli~kog sve{tenika, i tako produì ne samo genezu mleta~kog uticaja, nego i da nanovo krene sa procesom unija}ewa.266 Kako je vladalo anarhi~no stawe u Srpskoj Crkvi, sa dva patrijarha i dvije crkvene organizacije, to do Danilove hirotonije nije do{lo pune tri godine, iako je on izabran za vladiku 1697. godine. Kona~no, na crkvenom saboru u Pe~uju 1700. godine, Danilo 264. Jovan Erdeqanovi}, Stara Crna Gora, Beograd, 1926, 425-433. 265. Risto Kovijani}, Pomen o pradjedu vladike Danila, Istorijski zapisi, kw. HÁ, sv. 1-2, Cetiwe, 1959, 561-563. 266. Kao nap. 124, str. 432. 367

je hirotonisan za episkopa. Uz patrijarha prilikom hirotonije su sasluìvali episkopi: zahumski Savatije, sremski Stefan, ba~ki Jeftimije, jenopoqski Isaija, vr{a~ki Spiridon i zvorni~ki Gerasim. Danilo je prilikom hirotonije dobio i sin|eliju od patrijarha, u kojoj su navedene oblasti wegove crkvene jurisdikcije: Crna Gora, Grbaq, Pa{trovi}i, Krtoli, Lu{tica, Bar, Skadar, Ulciw, Podgorica, @abqak, Zeta, Ku~i, Bratonoì}i, Bjelopavli}i i Piperi.267 Samim ~inom hirotonije u Se~uju, Danilo je htio da pokaè dvije osnovne stvari. Prvo, da priznaje crkvenu jurisdikciju izvornog patrijarha Arsenija ÀÀÀ ârnojevi}a, a ne od osmanskih vlasti instaliranog Grka Kalinika. Danilo je tim ~inom pokazao i svu srpsku etni~ku svijest o pripadnosti srpskoj crkvenosti. Drugo, htio je da pokaè da ne priznaje bilo kakvu vlast i uticaj Osmanlija, makar i preko crkvene jurisdikcije. Uostalom, on se ve} tada pona{a i kao klasi~na politi~ka li~nost, jer upravo od wega, teokratija u Crnoj Gori dobija puni zamah i uobli~ewe. Godine 1702, na Cetiwu se pojavquju izaslanici srpskog patrijarha iz Budima da traè „neke stare privilegije, kojima patrijarh ho}e da se posluì u raspri sa drugim patrijarhom koji se nalazi u Pe}i.“ Patrijarh Arsenije je tada imenovao za egzarha vladiku zahumskog Savatija, koji je obi~no boravio u okolini Herceg Novog.268 O~igledno da su u cetiwskom manastiru postojala neka dokumenta, koja su patrijarhovi izaslanici uzeli, i koji su im trebali posluìti kao dokaz da je Arsenije izvorni patrijarh. Nije mnogo pro{lo od wegove hirotonije, a Danilo je djelovao i kao crkveni velikodostojnik i kao svjetovni gospodar. Pisao je 10. jula 1701. godine Pa{trovi}ima, da se ne spore oko me|a sa Braji}ima, ve} da me|usobno formiraju komisiju oko razgrani~ewa i umirewa. Danilo insistira na Pravoslavqu. Pa{trovi}ima se obra}a „i vasem op{te pravoslavnim hristijanom velikimè i malim koji se povinujete zakonu boìju i na{emu smjereniju mir i radost od g-a Boga da imate i ot na{ego smjerenija molitva i blagoslovenije budi s vasemi vami pravoslavnimi.“ On ukazuje na zavist jednih i drugih, i savjetuje pastirski „ali je zavist ot |avola, a mir i qubav ot Boga, jakoè i vazqubqeni Jovan Bogoslov pi{et: „Bratije Bog qubi jest i pribivajej va qubi, va Boga, prebivajet i Bog va wem.“269 267. Gavrilo Vitkovi}, Arhivski spomenici Budimskog i Pe{tanskog arhiva, 1728-1748, kw. 3-6, Beograd, 1873, 5-8. 268. Kao nap. 10, str. 250. 269. Kao nap. 35, str. 14-15. 368

Jedan od nezaobilaznih doga|aja iz vrlo burne duhovne i svjetovne vladavine Crnom Gorom Danila Petrovi}a, je doga|aj poznat kao „Istraga poturica“. Prakti~no od po~etka HH vijeka, po~eo je zalet mawe ili vi{e izraènih polemika o ovom doga|aju. Polemike se uglavnom ti~u pitawa: kada se ovaj doga|aj desio, da li se radilo o doga|aju sa kratkim ali o{trim akcionim naletom (nekoj vrsti crnogorske „Vartolomejske no}i“), ili procesu koji je mogao trajati ~ak i nekoliko godina, sa mawim ili ve}im intenzitetom, te koju je teritoriju obuhvatio? Kako istorijski definisati ovaj doga|aj? On je imao elemente za izu~avawe klasi~ne svjetovne istorije. Sukob Crnogoraca sa Osmanlijama bio je neprekidan od po~etka HÁÀ vijeka. Procesom islamizacije, i doma}i muslimani urasli u etni~ko tkivo tzv. Stare Crne Gore, vremenom su shva}eni kao Osmanlije, ili makar kao sprovodioci wihove politike. Ne mogu se zaobi}i ni ekonomski razlozi. U Crnoj Gori je bilo razvijeno ~etovawe radi egzistencijalnih razloga. Wime su nerijetko bile obuhva}ene i teritorije koje su bile naseqene hri{}anima. Crnogorske ~ete operi{u tj. pqa~kaju ka Boki, dubrova~koj teritoriji i Hercegovini hri{}ansko stanovni{tvo. Nerijetko i ka Brdima. Mali pqa~ka{ki upadi praktikuju se i na susjedna plemena, otima se roba oko Kotora na putu ka pazaru i od wega. Stoga je udarawe na islamizovane kom{ije i plemenike, mogao biti samo formalni izgovor za wihovo pqa~kawe i tjerawe sa imawa, radi anulirawa stalnog deficita u obradivoj zemqi i pasi{tima. U {irem smislu sagledavawa, islamizirani Crnogorci nijesu se mogli uklopiti u viziju oslobodila~ke borbe svojih sunarodnika, i statusne emancipacije crnogorske teritorije, koja je polako ali sigurno, sa teokratijom, i{la ka zaìvqavawu dràvne organizacije. Islamizirani Crnogorci su dakle bili o~igledno dejstvo prodora osmanskog dràvnog i vjerskog uticaja u teritorijalno, etni~ko i vjersko tkivo Crne Gore. Druga strana razmatrawa ove problematike, dovodi na pozicije ~isto vjerske prirode. Radilo se o sukobu dvije vjere, potpuno razli~ite po svom konceptu, zna~ewu, pa i qudskom mentalitetu shvatawa. To je faktor vjerskog rata, sukoba u {irem i globalnom smislu Islama i Hri{}anstva. Osmanska dràva je nesumwivo bila svojim osvajawima u Evropi, ne samo nosilac prostih teritorijalnih i dràvnih osvajawa, nego i nosilac vjerskih osvajawa, tj. promjene vjerskog identiteta. Vjerski faktor, tj. faktor vjerske netrpeqivosti, sa shvatawem da se izbacuje jedna okupatorska vjera, nesvojstvena svom narodu i teritoriji, vidje}e se uostalom i u jedinom sa~uvanom izvoru o tzv. „Istrazi poturica.“ 369

Ve} je nazna~eno, proces islamizacije sa dolaskom osmanske dràvne organizacije i vlasti, nije mogao zaobi}i ni Crnu Goru. Wegov zamah po pravilu, kao i u drugim teritorijama, bio je kontinuiran i u porastu. Prvo je na~eo gradske sredine, zatim predjele oko gradova, gdje se osmanska vlast, wen administrativni, ekonomski, vjerski i kulturni uticaj najvi{e i osje}ao. Kona~no, on je u HÁÀÀ vijeku na~eo i ruralna podru~ja. Po pravilu, islamizacija se najslabije sprovodila u zaba~enim brdsko-planinskim krajevima sa sto~arskim stanovni{tvom, i u krajevima gdje su migracije hri{}anskog stanovni{tva bile ~este. Ve} u HÁÀÀ vijeku srije}u se u selima i plemenima oko Cetiwa islamizirani Crnogorci u izvorima. Godine 1647, pomiwe se kao glavni mleta~ki pismono{a Mustafa iz ]ekli}a. Kao glavni pismono{a 1654. godine godine pomiwe se Hasan Mustafi} iz ]ekli}a, a zatim i Sulejman sa Cetiwa. Iste godine navodi se i Homer Sulejman sa Cetiwa kao pismono{a. Iz 1666. godine u izvorima se pomiwu Be}ir i Hasan iz ]ekli}a.270 Jovan Erdeqanovi} je prilikom svojih istraìvawa po Crnoj Gori po~etkom HH vijeka zabiqeìo na osnovu usmenog predawa niz detaqa o islamiziranim Crnogorcima. Na O~ini}ima kod Cetiwa ìvjeli su muslimanski begovi Sokolovi}i i Rucevi}i. U ]ekli}ima su bila islamizirana bratstva: Sinanovi}i, Xakovi}i, Ramadanavi}i i Muhadinovi}i, koji su se poslije istrage poturica ponovo vratili na Pravoslavqe. Prezimena su me|utim zadràli i do danas. Islamizirano bratstvo Mustafi}a ìvjelo je u Mikuli}ima u Bjelicama. Veliko bratstvo Jabu~ana sa Cetiwa, koje se kasnije razdijelilo na vi{e mawih bratstava, tako|e se potpuno islamiziralo, ali se poslije istrage poturica vratilo u Pravoslavqe. Muslimani sa Tre{weva u Cucima su likvidirani ili raseqeni 1711. godine.271 Nekoliko lokaliteta u cetiwskom kraju do novijih vremena sa~uvalo je svoje ranije nazive, koji nesumwivo svjedo~e o prisustvu i vlasani{tvu muslimana nad wima, kao {to su: Kadijina glavica u Bajicama i Alijin kr{ u Dowem Kraju u cetiwskom plemenu; u Mikuli}ima u Bjelicama Ramadanov brijeg i Mahmutova zgrada; u O~ini}ima Begov do i Mustafi}a prodo. Narodno predawe o prisustvu muslimana u cetiwskom kraju, kao i nekim lokalitetima na kojima su oni ìvjeli, bilo je prisutno i po~etkom HH vijeka. To ìvo predawe do{lo je i do kwaza Nikole. O vre270. Kao nap. 10, str. 247. 271. Kao nap. 264, str. 244, 282, 543, 638. 370

menu istrage poturica on je u prijestonoj besjedi poslanicima Crnogorske Narodne Skup{tine na Cetiwu 6. decembra 1905. godine rekao: „Nije Moje, Gospodo Poslanici, da Ja ovdje iznosim trudove i sjajne uspjehe vladavine Doma Moga. To je zarezano u srcu narodnom, to je tema za istori~are koji ne}e mo}i da ne zabiqeè da je krajem sedamnaestoga vijeka Moja Ku}a zatekla Domovinu na{u bijednu i gotovo poplavqenu drugom vjerom, a na{a lijepa pravoslavna vjera nalazila se u velikoj opasnosti. Oni }e zapisati da se je pokraj Manastira Cetiwskog i ku}e Vladike Danila podizala kula Mustaj-kadije Medovi}a, da je kom{iluk taj bio veoma zao i opak, i da se on izmijenio ~inom Badwe Ve~eri, 1702. godine, juna~kom odlukom prvog vladara iz Moje ku}e. U istoriji se ~ita i ~ita}e se da je Crna Gora bila u ono vrijeme pozornica doma}ih razdora, me|usobnog krvqewa, zla i besu|a: da smo Mi. Gospodari, po~ev{i od Vladike Danila, prvog „Poveliteqa Crne Gore!, - istrijebili prvo potur~ewake, pa za tim samovoqu“...272 O~igledno da muslimani iz Stare Crne Gore, pa i Katunske nahije nijesu istjerani u jednom kra}em procesu. Svakako da je ve}ina u navedenim prostorima ili pre{la opet na Pravoslavqe ili pobjegla ostaviv{i Crnogorcima svoje ku}e i imawa, koje su oni jednostavno prisvojili. Imu}niji muslimani, uglavnom age zadràli su svoja imawa, ali su se odselili ìve}i u bezbjednijim mjestima u Podgorici, Spuù i @abqaku. Oni su izdavali svoja dobra cetiwskom manastiru. Taj proces odrào se decenijama poslije istrage poturica, o ~emu svjedo~i i ugovor nekoliko aga sa mitropolitom Savom. On se javqa u ugovoru od 19. jula 1746. godine kao zastupnik cetiwskog manastira. On uzima pored ostalog pod zakup i oranice u „Dobro s Cetiwem po pet dukata“. Ovi dokumenti nalaze se u arhivu na Cetiwu u zbirci turskih dokumenata.273 Jedini izvor o istrazi poturica je zapis vladike Danila iz 1707. godine. Iako nije sa~uvan original ovoga zapisa, ve} prepis, u wegovu autenti~nost te{ko je posumwati. Doga|aj je po Danilovom zapisu lociran na 1707. godinu „da se zna kako Turke izgnasmo izme|u nas 1707. godi{ta.“ U ~itavom zapisu Danilo islamizirane Crnogorce jednostavno tretira kao „Turke“. O~igledno je na Danila uticalo da se odlu~i na istragu poturica, wegovo zarob272. Kraq Nikola, Politi~ki spisi, Cetiwe-Titograd, 1989, 339. 273. Hamid Haxibegi}, Turski dokumenti u Dràvnom muzeju na Cetiwu, Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 125.

371

qavawe koje se ranije desilo. Iako su o ovom doga|aju izvori vrlo konfuzni, i proìmaju se sa tradicijom, on je uhap{en od strane osmanskih vlasti kad je do{ao da sluì slu`bu u selu Srpska u Zeti, pa je vjerovatno utamni~en u Podgorici. On taj podatak i sam navodi „prvo kada me odkupi{e iz Podgorice“. Predawe kaè da su Crnogorci skupili zlato da bi otkupili svoga vladiku iz ruku podgori~kih Osmanlija, te da su i ène skidale vjen~ane burme da bi se sakupila dovoqna koli~ina. Vladika je ~ak po jednoj verziji bio mu~en i visio je prakti~no na vje{alima. U jednom qe{kopoqskom bratstvu iz Momi{i}a kod Podgorice (Popovi}i), sa~uvano je predawe, da je wihov predak vladiku skinuo sa konopa. Potom je Danilo sakupio grupu glavara na Nikoq dan u Stawevi}ima. Oni su mu obe}ali da }e udariti na poturice na Bijele poklade „ali Crnogorci prevari{e, na Turke ne udri{e.” Novi skup je Danilo organizovao u manastirskoj ìtnici na Lov}enu oko \ur|evdana, i dogovoreno je da se napad izvr{i u Gospo|ine poste. No, ni tada se nije ni{ta uradilo „a Turci osta{e zdravo“. U~estalost procesa islamizacije vladika Danilo je odmah potom u ovom zapisu konstatovao ovako: „I jo{t se po~e{e mnozina tur~iti, jere ih mi}a{e pa{a iz Podgorice.“ Do Danila su do{le informacije da se osmanske vlasti spremaju da ga uhapse, zato {to buni narod protiv wih, i poziva na istragu poturica. ûv{i za to, on je pozvao Vuka Borilovi}a i ~etiri brata Martinovi}a, sve iz cetiwskog plemena, i rekao im da ako ne udare na poturice „da }u se ja ma} iz Crne Gore. Oni odgovore da ne smiju uloìti.“ Nijesu pomogla ni vladi~ina podmi}ivawa ovih qudi, tj. davawe pu{aka, sabaqa i novca, jer oni ~ak ni jedni drugima nijesu vjerovali, da se ne}e me|usobno izdati. Traìli su od vladike da im da wegove qude kao podr{ku. Vladika im je dao: Vu~ka Wegu{a, Stani{u Velestovca i Marka Dupiqanina. Me|u istraìva~ima se samo naga|a ko bi mogli biti ovi qudi? Oni se samo mogu locirati po plemenskoj ili seoskoj pripadnosti. Jedan je dakle bio iz Wegu{a, drugi iz sela Velestova u ~evskom plemenu, a tre}i iz Dupila iz Crmnice. Po ovom izvoru, istraga poturica dogodila se na Boì} ujutro, {to je vjerovatno imalo neku simboliku. Izvor ne obja{wava terensku lociranost u {irem smislu obuhva}enosti doga|aja. On ga samo locira na dva plemena: Cetiwe i ]ekli}e. O~igledno je tu koncentracija poturica bila najve}a, ili je mo`da vladika tu imao najpouzdanije qude. On samo navodi „i pobi{e Turke cetiwske i }eklicke koji ne k}e{e do} da se pokrsti kod mene.“ Vladika Danilo u ovom zapisu ne navodi koliko je istraèno poturica, tj. obostrane gubitke. Navodi samo da je ra372

wen Stani{a Velestovac u grudi i po obje ruke. Da je ovaj doga|aj imao najprije karakter vjerskog rata, najboqe govori vladi~ina konstatacija na kraju zapisa: „I budi slava va vijek Bogu koji nas ~uva od pasje vjere. Amin.“274 Ubrzo po ovom doga|aju, kao priznawe, ukorijewen je obi~aj da prvi nalaù badwake pred cetiwskim manastirom predstavnici bratstava Borilovi}a i Martinovi}a. Wihovu ulogu u ovom doga|aju ovjekovje~io je pompezno i Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{ u „Gorskom vijencu“. Da je o~igledno vladika Danilo bio zarobqen od Osmanlija, i zamalo ubijen, te da je poslije toga bio inspirator istrage islamiziranih Crnogoraca, koji su zapravo doveli do toga da on bude uhap{en, svjedo~i i tvr|ewe barskog, a kasnije i zadarskog nadbiskupa Vi}entija Zmajevi}a. Rodom Pera{tanin, Zmajevi} je ina~e bio li~ni i politi~ki protivnik vladike Danila. Godine 1717, on je za vladiku Danila tvrdio da „je neumoqivi neprijateq Turaka, kojima se sa saglasno{}u zemqe zakleo na vje~no neprijateqstvo, po{to je nosio na ramenima kolac dodijeqen mu kao stra{an instrument wegove smrti.“ Tri godine kasnije, prilikom hirotonije Danilovog sinovca Save za episkopa, Zmajevi} je naveo da }e Sava zamjewivati Danila „toliko poznatog radi samovoqe svoga upravqawa vladiku cetiwskog, koji po{to je umrqan qudskom krvqu, prolivenom po wegovom nare|ewu i wegovim sau~esni{tvom, izgleda da ne moè vi{e vr{iti crkvene obrede.“275 Da je nesumwivo bilo doga|aja, koji se moè smatrati organizovanim i sveobuhvatnim procesom u Staroj Crnoj Gori, radi uni{tewa islamiziranih Crnogoraca, svjedo~i i „Kratka istorija Crne Gore“ mitropolita Petra À Petrovi}a. Iako wen original nije u cjelosti sa~uvan, ona se moè smatrati va`nim izvorom, naro~ito za posqedwi vijek u odnosu na ìvot Petra À. Vremenska distanca izme|u doga|aja istrage poturica i ro|ewa mitropolita Petra iznosila je oko ~etiri decenije. Prakti~no u mawe od dvije tre}ine vijeka po ovom doga|aju mitropolit je stekao i qudsku zrelost. U wegovo vrijeme jo{ uvijek je bilo savremenika ovog doga|aja. S obzirom da je Crna Gora bila mali prostor, sa intenzivnom komunikacijom stanovni{tva, on je svakako dobio prvorazredne ìve informacije o ovom doga|aju. Wegov zapis se potpuno poklapa sa jedinim sa~uvanim izvorom, ~iji je autor vladika Danilo, {to opet dovodi autenti~nost ovog izvora u veliku sigurnost. Istina, mitropolit Petar nije zalazio u detaqe. Ne274. Kao nap. 35, str. 17-18. 275. Kao nap. 10, 247-248.

373

ma konkretnih podataka o akcijama, broju poginulih i protjeranih muslimana. On je samo konstatovao neka bratstva koja su se vratila na Pravoslavqe.276 U veoma burnu Danilovu biografiju, spada i uspostavqawe odnosa sa Rusijom. To je bila velika prekretnica za Crnu Goru. Do tada, vi{e od vijek, ona je bila prinu|ena da se uzda u varqivu pomo} i nadu od rimokatoli~ke i neslovenske dràve Mleta~ku Republiku. Su{tinski, ona je na Crnu Goru uvijek gledala iz sebi~nih interesa. Wen narod i wegov identitet nikada im nije bio blizak. Uspostavqawe odnosa sa Rusijom predstavqa veliki, prakti~no epohalni istorijski zaokret u wenoj spoqwoj politici. Balkanski pravoslavni Sloveni bili su do uspostavqawa odnosa sa Rusijom izolovano pravoslavno ostrvo, ~ije su nade u oslobo|ewe bile uprte, a i zavisile od neslovenskih i rimokatoli~kih dràva Austrije i Mleta~ke Republike. Zbog toga su oni za wih bili samo nu`no zlo, koje je trebalo upotrijebiti u obra~unu sa osmanskom imperijom. Iako su ove dràve bile hri{}anske, balkanski Sloveni, a prvenstveno Srbi, za wih su prije i poslije svega bili opet {izmatici, ~iji je identitet, kad god se to moglo, trebalo mijewati uporedno sa borbom protiv Osmanlija. Operativno i stvarno, Crna Gora vladike Danila Petrovi}a, od svih srpskih oblasti, prva je uspostavila veze sa Rusijom. To je sasvim razumqivo, jer je ona od svih srpskih oblasti i bila slobodna. Time je uspostavqena globalna pravoslavna osovina, na liniji Moskva-Balkan. Veze vladike Danila sa Rusijom, stoga ne treba samo posmatrati u {turom politi~kom smislu. Prvi put u svojoj istoriji, Srbi su se preko Crne Gore vladike Danila oslonili na svog prirodnog, u svakom smislu istorodnog saveznika. Stara borba isto~nog i zapadnog Hri{}anstva tako se nastavila. Naravno, i veze Rusije sa balkanskim Slovenima, a poglavito Srbima, ne treba idealizovati. Rusija je u to vrijeme, tj. vrijeme Petra Velikog izlazila po prvi put na istorijsku pozornicu Evrope, i prolaziola put od jedne istina velike, ali teritorijalno izolovane i nerazvijene evropske dràve, ka svjetskoj sili. Woj je najkra}i i najrazumqiviji prodor na Sredozemqe bio preko Balkana. Sasvim je razumqivo, da je kao najlak{eg saveznika traìla sebi istorodne narode. Globalni plan mleta~ke i austrijske politike ka balkanskim pravoslavnim narodima, bio je prije i poslije svega rimokatoli~ki. Poslije anulirawa osmanske vlasti, one su po prikqu~ewu 276. Grlica, Cetiwe, 1835.

374

tih teritorija èqele i anulirawe Pravoslavqa, i uspostavqawe Rimokatoli~anstva. Tako su one u hodu, pored globalne borbe sa islamom i osmanskom dràvom, nastojale da iskoriste svaki pogodan momenat za nametawe unije srpskom narodu, pa i Crnoj Gori. Uostalom, niz takvih primjera do sada je ve} prikazan. Uspostavqawe veza Crne Gore sa Rusijom, i dolazak pukovnika Mioloradovi}a u wu, vrlo su zabrinuli rimokatoli~ke velikodostojnike u ovim krajevima, uostalom kao i same mleta~ke dràvne organe. Nije se tu radilo sa mleta~ke strane samo o prostim dràvnim surewivostima i povredama interesa. Globalno, Mleta~ka Republika kao izrazito rimokatoli~ka dràva, i rimokatoli~ki kler na wenoj isto~noj teritoriji, èqeli su da po svaku cijenu sprije~e u~vr{}ivawe veza srpskih pravoslavaca sa onim u Rusiji, odnosno uspostavqawe pravoslavne osovine. Ve} pomiwani barski nadbiskup Vi}entije Zmajevi}, u pismu kardinalu Sakrapontu nije krio nezadovoqstvo vezama Crne Gore i Rusije. On je napisao: „Na ovim granicama izbio je neobi~an rat. Pravoslavni narodi, turski podanici, objavili su rat svome suverenu, da bi sa diverzijom pomogli Ruse. Vo|e ove pobune su vladike i sve{tenici koji su napustili crkve i po{li u boj.“ Zmajevi} u ovom pismu nije krio, da bi pobjeda pravoslavnih nad Osmanlijama bila veliki gubitak za Rimokatoli~anstvo. Mleta~ki Senat je konstatovao da je grof Sava Vladislavi}, Srbin iz Hercegovine u ruskoj slu`bi pobunio osmanske podanike „pravoslavne vjere da se ujedine u partiju moskovskog cara.“277 Su{tinu sukoba globalnog mleta~ko-rimokatoli~kog interesa u Crnoj Gori, sa rusko-pravoslavnim, svoje nade i uvjerewa, vladika Danilo najboqe je iskazao u pismu mleta~kom vlastelinu iz Kotora Jerolimu Bu}i, kazav{i u pismu od 27. septembra 1711. godine: „Vidimo da vam je ào {to se je ova zemqa predala preuzvi{enom ruskom caru, pravoslavnom i, ako Bog da, gr~kom, srpskom i bugarskom imperatoru. I zato ne èlite da nam pi{ete, niti da se qubazno odnosite prema nama, kao {to bi to trebalo da radite“...278 Vladika Danilo Petrovi} bio je prvi crnogorski vladika koji je posjetio Rusiju. Do{ao je dakle na izvori{te slobodnog Pravoslavqa. To je bilo poslije ~uvenog Numan-pa{inog pohoda na Crnu Goru 1714. godine. Tada je Crna Gora zauzeta, popaqena i opusto{ena. Da bi izbjegao zarobqavawe, vladika se sa grupom 277. Kao nap. 10, str. 254. 278. Kao nap. 35, 386.

375

glavara i nekoliko stotina Crnogoraca, uglavnom najtvrdokornijih osmanskih protivnika povukao na mleta~ku teritoriju. U te{koj situaciji bezna|a, odlu~io se krajem te godine da ode u Rusiju. Po dolasku u Be~, poslao je u Crnu Goru neku vrstu poslanice, datirane na Mitrov-dan. U woj on poziva Crnogorce na slogu, jedinstvo i oprost svojima bli`wim i du{manima, kao i vjernost ruskom caru: „Tako, draga djeco, po{to i mi opra{tamo svakome, nemojte ni vi zamjeriti onima koji nas neprekidno uznemiravaju, jer oni ne znaju {ta govore i jedino znaju da pomute uzajamnu qubav bra}e i plemena, a ja kaèm da svaki onaj koji je slijedio Hristu treba da vodi ra~una samo o nare|ewima cara Petra i wegovog carstva.“ Prije i poslije svega duhovni velikodostojnik i pastir, Danilo savjetuje Crnogorce: „Po{tujte na{e kalu|ere, volite popove i na{e jadne starje{ine koji su izgubili svoga tje{iteqa Danila, koga }e vam Bog vratiti. Hvala.“279 U Rusiji je Danilo boravio nekoliko mjeseci u prvoj polovini 1715. godine. Bio je primqen i kod cara Petra Velikog. Tu je po prvi put jedan crnogorski vladika dobio zvani~nu i obilnu pomo} od ruske dràve i Crkve. Danilo je dobio ukupno 13.400 rubaqa i 2.000 ~ervonaca za sebe, narod, glavare i Crkvu. Dvije gramate koje je tako|e dobio od cara su{tinski su bile osnov crnogorsko-ruske saradwe. Prvom je car obavezao Crnogorce da prilikom rusko-osmanskog sukoba budu na strani Rusije. Ona je dakle ~isto politi~ko-svjetovnog karaktera. Druga je crkvenog. U woj se pored ostalog car Petar obavezao „naredili smo sada da se iz Na{e blagajne daju crkvene sasude, arhiepiskopima i sve{tenicima ode`de i crkvama kwige potrebne za svetu slu`bu. Tako|e smo Mi, Veliki gospodar, saizvoqeli dozvoliti da iz Mitropolije Skenderijske i Primorja, iz Manastira Ro`destva Presvete Bogorodice cetiwskoga koji se u Crnoj Gori nalazi, {iqani ubudu}e dolaze u Dràvu Na{u, i to u Moskvu i ovdje u Na{ Dvor u Santpeterburgu svake tre}e godine po milostiwu, a da dolaze po dva ili tri monaha i po dva ili tri ~ovjeka gra|ana po kojima }emo slati Manastiru za odre|enu godinu po pet stotina rubaqa godi{we.“280 Danilo je krenuo iz Rusije u julu 1715. godine, a u Crnu Goru je stigao u aprilu sqede}e godine. Do~ekan sa odu{evqewem od naroda, stacionirao se u manastiru Mainama iznad Budve, na mle279. Nav. dj., 390. 280. Kao nap. 163, str. 76; Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHÁ, Beograd, 1895, 2.

376

ta~koj teritoriji. Mleta~ke vlasti budno su pratile svaki wegov korak, pona{awe i kontakte. To se vidi iz dva izvje{taja Senatu, onda{weg vanrednog mleta~kog providura u Kotoru Sebastijana Vendramina, od 16. aprila i 16. avgusta 1716. godine. On je Senat obavijestio da su uz vladiku dva ~ovjeka, koji su i ranije bili wegovi saradnici u sukobima sa Osmanlijama. „Obilno su oki}eni medaqama sa likom ruskog Cara, a koliko vidim mnogo ih je donio i Vladika, koga narod svuda do~ekuje sa povla|ivawem“, pisao je Vendramin.281 Gotovo svi mleta~ki providuri u Kotoru, nikada istinski i do kraja nijesu bili iskreni prema crnogorskim mitropolitima. Iza maske uvaàvawa kod wih su se uvijek krili prora~unati interesi Republike Svetog Marka, koji su se prema Crnoj Gori i okolnim oblastima, uvijek svodili na devizu, od wih iskoristiti i uzeti {to vi{e, a dati {to mawe. To je naro~ito bilo u vrijeme vladike Danila. Novi mleta~ki providur u Kotoru Marin de Molin uputio je 22. avgusta 1717. godine jedan op{iran izvje{taj Senatu, o razgovoru koji je vodio sa vladikom Danilom. Razgovoru je prisustvovao i bio prevodilac vi{i kapetan Bu}a. Molin je naveo „da moram da se pretvaram ukazuju}i mu veliko po{tovawe, izvje{tava}u za dobro dràve o svemu {to sam postigao“... U pismu je Molin iznio niz utisaka o vladici Danilu. Otkako ga nije vidio deset godina, vladika je „doìvio osjetnu promjenu.“ Moè se re}i da je u tih deset godina Danilo i sazrio kao duhovni i svjetovni vo|a Crne Gore. U toj deceniji desili su se krupni doga|aji: Carev laz, ]uprili}ev pohod, Danilov odlazak za Rusiju itd. Za Danila Molin kaè da je „vi~an dvorskom pona{awu, nastupa vje{to i u svakoj prilici i svojom priro|enom pronicqivo{}u, uz obrazovanost i duhovnost, izgleda da je na taj na~in stekao za sebe op{tu poslu{nost i po{tovawe ~itavog stanovni{tva. Umje{an u svim igrama, sa prefiwenom vje{tinom upravqa voqama masa, koje su po prirodi naklowene novinama.“282 U doba vladike Danila do{lo je do kakvog-takvog definisawa crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita nad Bokom i primorjem. Ve} je nazna~eno, da je u Sin|eliji patrijarha Arsenija ÀÀÀ ârnojevi}a iz 1700. godine, prilikom hirotonije Danila za episkopa, u woj pored ostalog navedeno, da ima jurisdikciju nad Pa{trovi}ima, Lu{ticom i Krtolama. Dakle, to je bio samo dio primorja i Boke. Jurisdikcija Danilovih prethodnika na zna~a281. Kao nap. 23, str. 130. 282. Nav. dj., 138-139. 377

jan dio Boke nije sporna. Ona me|utim nije ozna~avana u vidu nekih va`nijih mleta~kih dokumenata. Pri kraju mleta~ko-osmanskog rata, Danilo se u aprilu 1718. godine odlu~io na put za Veneciju. Pored politi~kih motiva, wega su na taj put opredijelili i vjerski. Ovaj rat se moè smatrati posqedwom vojnom crnogorsko-mleta~kom saradwom. To je ujedno i bio posqedwi mleta~ki rat sa osmanskom dràvom. U kasnijim decenijama Mleta~ka Republika bila je u stalnom opadawu svoje mo}i, da bi krajem istog vijeka i okon~ala svoje dràvno postojawe. Mle~ani nijesu krili namjeru, da po eventualnom pozitivnom ishodu rata, pripoje Crnu Goru i djelove Hercegovine svom dràvnom teritoriju, sa ~ime su se i Crnogorci sagla{avali. Wihov ciq bio je na svaki na~in, i {to prije se otresti bilo kakve osmanske jurisdikcije. Tokom rata Mleta~ka Republika je primila u svoju dràvu Katunsku nahiju. Sa istom politi~kom namjerom, Danilo je otputovao za Veneciju sa predstavnicima Rije~ke i Crmni~ke nahije. Me|utim, kada su stigli u Split, generalni mleta~ki providur za Dalmaciju nije mu dao isprave za daqwi put, a predstavnike dvije nahije je propustio daqe. Ovi su do{li u Veneciju sa vladi~inom preporukom. Dukalom od 7. maja 1718. godine, Mleta~ka Republika primila je u svoje podani{tvo i ove dvije nahije. U okviru dukala navedena su prava crnogorskog mitropolita na sve krajeve koji u toku rata budu prikqu~eni Veneciji. Mle~ani su ovim aktom prakti~no samo priznali ve} postoje}e jurisdikcije crnogorskog mitropolita. Na ponovnu Danilovu intervenciju, mleta~ki du`d je novim dukalom od 4. juna dao crkvenu jurisdikciju crnogorskim mitropolitima u Boki. Neprecizno formulisan, bez pomena ijednog mjesta, ovaj mleta~ki dukal je bio namjerno tako formulisan, da su ga Mle~ani mogli tuma~iti od slu~aja do slu~aja, odnosno kada im to odgovara. Stoga je u daqim decenijama ~esto bio izvor konfrontacije i nesporazuma sa ingerencijama crnogorskih mitropolita. Ipak su ovi dukali bili zna~ajni za opstanak Pravoslaqa u Boki. Naime, 1709. godine pravoslavna vjeroispovijest je u Boki stavqena van zakona. Ovaj potez mleta~kih vlasti bio je plod antipravoslavnog rada nadbiskupa Vi}entija Zmajevi}a, koga su pravoslavni vjernici u Kotoru ~ak poku{ali i da ubiju.283 U jednom pismu iz 1719. godine, Zmajevi} se hvalio kardinalu Sakrapomteu da je uputio jednog vladiku u Carigrad, sa namjerom da kod 283. Nikodim Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad, 1901, 332.

378

carigradskog patrijarha izradi da se Danilo smijeni sa svog poloàja, {to bi daqe otvorilo put za pokatoli~ewe Crne Gore. Mleta~ko-osmanski rat donio je najmasovniju migraciju stanovni{tva iz Hercegovine u Boku. Ovoga puta najja~i talas naseqenika zapqusnuo je budvanski kraj. Delegacija pravoslavaca iz Budve i okoline spremala se da ode u Veneciju, da traì podizawe crkve. Budvanski rimokatolici su me|utim traìli od du`da da ne dozvoli podizawe. Uop{te po gradovima Boke tada su rimokatolici jo{ bili dominantni. Mleta~ke vlasti nerado su gledale na podizawe novih pravoslavnih crkava po gradovima. Uglavnom su praktikovale da pravoslavni koriste ve} postoje}e pravoslavne crkve, ili stare i zapu{tene rimokatoli~ke.284 Poslije rata sa osmanskoim dràvom, Mleta~ka Republika je krajem 1718. godine otpo~ela razgrani~ewe. Ono je kona~no zavr{eno u junu 1721. godine. Ona je dobila oblasti koje su ranije pripadale Crnoj Gori, ili formalno-pravno osmanskoj dràvi: Grbaq, Majine, Pobore i Braji}e, koji su se ra~unali kao peta crnogorska nahija. Tako|e, dobila je oblast sjeverno od Risna: Krivo{ije, Uble i Ledenice. Ovim je Mleta~ka Republika kona~no zaokruìla svoje posjede u Boki u jednu nerazdvojivu cjelinu. Od tada se kod navedenih plemena i oblasti polako gubi osje}aj pripadnosti Crnoj Gori, a sve vi{e ja~a osje}aj komunalne boke{ke pripadnosti. Iako su ove oblasti od tada i formalno-pravno u{le u sastav Mleta~ke Republike, crkvena jurisdikcija crnogorskih mitropolita nad wima ostala je nesporna i poja~ana navedenim dukalima. Manastir Stawevi}i u Majinama, tradicionalna zimska rezidencija crnogorskih mitropolita, postao je i vi{e od toga. Vladika Danilo je sve vi{e boravio na tom mjestu, a zanemarivao cetiwski manastir, {to su Katuwani nerado gledali. Iz jednog izvora iz 1723. godine, jasno se vidi da je grupa katunskih glavara neizostavno traìla od vladike Danila da se vrati na Cetiwe, ili makar tu po{aqe svoga mladog vladiku Savu, ina~e }e od pe}kog patrijarha traìti novog mitropolita.285 Ubrzo po okon~awu mleta~ko-osmanskog rata, Crnogorsku Mitropoliju je po~etkom 1719. godine posjetio pe}ki patrijarh Mojsije. Tom prilikom hirotonisao je u zvawe episkopa Danilovog sinovca arhimandrita Savu.286 284. Augustin Theiner, Vettera Monumenta slavorum merdionalium, ÀÀ, Romae, 1863, 255. 285. Kao nap. 23, str. 147. 286. Kao nap. 283, str. 349. 379

Pe}ki patrijarh je u februaru 1726. godine krenuo u obilazak Crne Gore. Mle~ani su odmah do{li do informacija da je on stigao u Podgoricu. Providur u Kotoru Gabrijel Boldo, izvijestio je Senat 18. februara, da je vladika Danilo krenuo u Vir, sa namjerom da se sretne sa patrijarhom, i ubijedi ga da ne ide u Crnu Goru zbog velikog snijega, ali da }e mu biti ispla}ene uobi~ajene da`bine na koje ima pravo. Prema ovom mleta~kom izvje{taju, patrijarh je onda namjeravao da posjeti djelove Albanije, a zatim „pored ~etiri poznate nahije, posjetio bi i Pa{trovi}e, Krtole i Lu{ticu, sva mjesta sa stanovnicima koji po{tuju wegov obred i koji su pod wegovom duhovnom jurisdikcijom.“287 Puni zamah teokratije u doba vladike Danila, otvorio je u wenim elementima i preuzimawe uloge sudije. Tako postoje slu~ajevi gdje je on sudio na osnovu crkvene jurisdikcije u Boki. Taj elemenat teokratije, iako prili~no rijedak, ne samo da je ispoqavan sa podr{kom mleta~kih vlasti, nego je u wega bio ukqu~en i susjedni zahumski mitropolit Stefan Qubibrati}, ~ija je rezidencija bila tada u Toploj kod Herceg Novog. Numan-pa{in pohod na Crnu Goru 1714. godine, i kasniji mleta~ko-osmanski rat, naveli su Crnogorce iz pograni~nih krajeva prema Boki, da ostavqaju dio pokretne imovine kod Bokeqa. To je obi~no bila stoka, sukno a ponekad i novac. Crnogorci su kod prijateqa Bokeqa ostavqali te stvari, jer su ra~unali da im ku}e prilikom ratnih operacija mogu biti popaqene i opqa~kane. Sa stokom se tako|e nijesu mogli kretati u zbjegove. Poslije svr{etka rata krajem 1718. godine, bio je niz slu~ajeva, da su Bokeqi iz ovih ili onih razloga i izgovora, izbjegavali da Crnogorcima vrate ono {to su im davali na ~uvawe. Naj~e{}e su to bili Dobro}ani i drugi iz okoline. U junu 1719. godine tako je done{ena jedna zbirna presuda u Kotoru, pisana na italijanskom jeziku, o poravnawu traènih dobara. Presuda je napisana u prisustvu mleta~kog providura Marina de Molina. Na woj se potpisuju }irilicom „Danil vladika cetiwski ovako rekosmo i sudismo“, i „Az smireni Stefan vladika Zahlmiji sudismo ovako i rekosmo.“ Imeni~no u presudi se pomiwu u relaciji platioca od{tete i korisnika od{tete: Kla~evi} iz Dobrote prema Vukoti Vuka{inovu iz Ozrini}a, Barbijevi} iz Dobrote prema Moja{u \urinovi}u iz Ozrini}a, Marko Dabovi} iz Kostajnice prema Toma{u Nikoli}u iz Ozrini}a, Petar [abovi} iz Risna prema popu [}epanu Mili}u iz Bjelica, \uro Petrov Kalowarni} iz 287. Kao nap. 23, str. 151.

380

Vrta kod Kotora prema \ukanu Markovu sa Wegu{a, \uran Krstov iz Dobrote prema Niku Ivanovu Kalanci iz Zalaza, Pero Ilin iz Dobrote prema Savu Vuk~evi}u iz Bjelica, \uro Krstov iz Dobrote prema Marku Brati~evi}u iz Zalaza.288 O~igledni primjer mije{awa mleta~kih vlasti i rimokatoli~kog biskupa u ingerencije vladike Danila, vidi se i po jednom pismu vladike Danila mleta~kom providuru u Kotoru Antoniju Bembu, od 24. marta 1730. godine. Iako se u pismu ne moè precizno nazrijeti o ~emu se radi, da se pretpostaviti da je protjeran i anatemisan izvjesni Gavrilo, vjerovatno sve{tenik ili monah. Vladika Danilo se postavqa prili~no umjereno, ali ipak otvoreno stavqa do znawa ko ima po ovom pitawu ingerenciju. On pi{e: „Zato bih rad da mi se u ove stvari drugi ne mije{a, koliko ni ja u druge stvari. Svaki je pastir za svoju pastvu duàn, du{u poloìti i umrijeti. Prosimo ovu graciju u va{ega p. i p. g. da ne izgonite bez na{e kwige i otluke ni Gavrila, ni koga drugoga kalu|era, ni popa dokle mi ne u~inimo na{ duhovni sud za wegovu krivicu, pak je onda pravda v. p. g. svrhu toga da sve kastigate.“ On navodi da se radi o o~iglednim klevetama prema tome Gavrilu, i promovi{e vjersku toleranciju, pa tvrdi „preosve{teni g-n biskup kotorski je nama po duhu svetome brat, ma je boqe da ìvimo u qubav i ne slu{amo neke la{ce“...289 Veliki zna~aj li~nosti vladike Danila Petrovi}a, je {to je on uspostavio kontinuitet prakse da se na mitropolitskom poloàju smjewuju predstavnici bratstva Petrovi}a sa Wegu{a. U ~itavom wegovom svjetovnom i duhovnom radu u Crnoj Gori, kao prakti~no jedini lo{ potez, istori~ari ocjewuju izbor svog nasqednika. I to pitawe je me|utim diskutabilno. Ako se za Savu Petrovi}a moè re}i da je kao politi~ka li~nost na ~elu Crne Gore bio najgori mitropolit Petrovi}, onda se sa druge strane isto tako moè konstatovati, da je bio najboqi i najrevnosniji duhovni poglavar. Neki istori~ari u politi~kom smislu Savu ocjewuju kao tromog, neaktivnog, pla{qivog ~ovjeka bez politi~ko dràvne vizije, uskih pogleda i malih interesa, te potpuno spoqwopoliti~ki dezorjentisanog. Potpuno neopravdano, ocjewuju ga u smislu vo|ewa crkvene politike kao gramzivog i sitni~avog, okrenutog duhovnim pitawima i crkvenoj ekonomiji. Sitni~avo pedantan, postojan i uredan, u te{kim vremenima bitisawa Mi288. Petar [erovi}, Jedna presuda vladike Danila i vladike Stefana Qubibrati}a g. 1719, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 305-307. 289. Kao nap. 35, str. 103. 381

tropolije Crnogorske, naro~ito u ekonomskom pogledu, pritisnut rimokatoli~kim kapricima i propagandom u Boki, u `rvwu interesa velikih sila, on se dovijao kako je znao i umijo da odrì najprije ekonomsku supstancu Mitropolije, kao jedine organizovane institucije u Crnoj Gori wegovog doba. Iako privrèn Rusiji, on je bio svjestan surove stvarnosti daqine te dràve, i wene nemogu}nosti da pomogne Crnoj Gori i Mitropoliji u svakodnevnim poslovima i bitisawu, tim prije, {to poslije okon~awa vladavine Petra Velikog, Rusija nije pokazivala osobito interesovawe za Crnu Goru, a o nekakvom pokroviteqstvu nije bilo ni govora, ~ak i u kasnijim periodima. Veze Crne Gore uspostavqene sa Rusijom u doba vladike Danila, poslije jednog wegovog prili~no eufori~nog perioda po tom pitawu, postepeno su blijedile. U posqedwoj dekadi Danilove uprave Crnom Gorom, on je okrenut sitnim pitawima svakodnevice. Nema vi{e zna~ajnijih sukoba sa Osmanlijama. Wegova diplomatska aktivnost svodi se samo na kratke odnose sa mleta~kim vlastima u Boki. Istina, poslije smrti patrijarha ârnojevi}a, Danilo opet uspostavqa veze sa novim pe}kim patrijarsima i priznaje wihovu jurisdikciju. Ne potencira vi{e ~iwenicu wihove podvlasnosti osmanskoj dràvi. Sa druge strane, i pe}ki patrijarsi opet se postepeno istrù iz kontrole osmanskih vlasti. U doba mitropolita Save Petrovi}a, desio je jedan prili~no rijedak doga|aj. Sve{tenik Ivan Lazarevi} iz Grbqa krstio je u crkvi Svetog Jovana na Pobr|u 2. decembra 1741. godine mladu ènu koja je dobila kr{teno ime Manda. Kum je bio Vojin Ajutantovi}. No ono {to je interesantno, a kako je u kr{tenici upisano „bila je Turkiwa od godi{tah 26.“ Upisana je u kwigu kr{tenih, a iz we je izva|ena kopija, koju je potpisao mitropolit Sava „i ja biskup Sava sjedo~im kako je istinito gorwe pismo.“290 No, oko kr{tewa ove biv{e muslimanke izgleda da je izbila ~itava afera. Po svoj prilici osmanske vlasti su je potraìvale nazad, a propri~alo se da je ona kod Save. Izgleda da je i kotorski providur Marko Kverin intervenisao da se biv{a muslimanka vrati. Zbog toga je mitropolit Sava pisao pismo Kverinu 27. februara 1742. godine, pravdaju}i se: „[to su vi prezentali da je bula u mene, to se ne}e na} nigda. Moj g-ne p. nisam je ja vidio nako {to smo ~uli |e zbori svijet“... Sava je providuru prezentovao da je kr{tena. Nije razumio {to se toliko trudio da se biv{a muslimanka vrati, jer u Spuù, Podgorici i @abqaku je u ropstvu pedese290. Nav. dj., 139.

382

tak mleta~kih vojnika, pa se providur ne trudi da ih vrati.291 [teta je {to se iz dva oskudna izvora ne moè sagledati, koji su bili motivi bjegstva ove mlade ène, ni ko je i odakle od Osmanlija potraìvao nazad? Uop{te poslije svr{etka posqedweg rata sa osmanskom dràvom 1718. godine, Mleta~ka Republika je u narednim decenijama sve vi{e slabe}i kao dràva, izbjegavala bilo kakve krize sa Osmanlijama. Tokom ovog vijeka nije se vi{e ni ukqu~ivala u nove ratove koje su Austrija i Rusija vodile sa osmanskom dràvom. U tom smislu izbjegavala je svake konflikte sa osmanskim vlastima i povodom Crnogoraca. Poslije niza peripetija i zategnutosti sa Osmanlijama, mleta~kim vlastima u Boki, i kombinacija sa nekoliko italijanskih dvorova, Sava se opet okre}e Rusiji, i poku{ava da obnovi gotovo zamrle veze sa wom. Odlu~uje se da krene u wu u septembru 1742. godine. Dobiv{i preporuku crnogorskih i brdskih glavara za caricu Jelisavetu Petrovnu, Sava je krenuo pod zvani~nim obrazloèwem „da moli op{tu milost“.292 Prije odlaska za Rusiju, Sava se obratio ruskom poslaniku u Carigradu Vi{wekovu. Izloìo mu je te{ko stawe u odnosima sa Mle~anima i Osmanlijama. Molio je od ruskog poslanika da interveni{e da podgori~ke i àbqa~ke age vrate cetiwskom manastiru „zemqe i metehe, sela i vinograde, vodenice i ribnice“ koje su uzurpirali. U pratwi trojice glavara, po~etkom oktobra krenuo je na put. Do Zadra je doplovio na brodi}u koji je kupio sopstvenim sredstvima za 300 dukata. Relacijom Zadar-Rijeka-Qubqana-Be~-Rusija, u Petrograd je stigao tek u aprilu 1743. godine. Po dolasku u Petrograd obratio se carici Jelisaveti Petrovnoj, isti~u}i da su Crnogorci ustali protiv Osmanlija na poziv cara Petra À „protiv neprijateqa Hristove crkve i progoniteqa pravoslavnog naroda za vjeru i otaxbinu za ~ast i slavu naroda slovenskog.“ Sava se pozivao na odluku cara Petra À o pomo}i cetiwskom manastiru. U oktobru je carica izdala ukaz, kojim je cetiwskom manastiru data pomo} od 500 rubaqa svake tri godine, pomo} narodu Crne Gore 3000, Savi za putne tro{kove hiqadu, zatim da se isplate sva zaostala dugovawa, kao i da se u Crnu Goru upute crkvene utvare, ode`de, crkvene i {kolske kwige. Zadovoqan ovim poklonima i pomo}i, iako bez ikakvih zna~ajnijih politi~kih postignu}a svoje misije, Sava se zbog zime zadrào jo{ u Rusiji, i 291. Nav. dj., 140. 292. Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHV, Beograd, 1895, 2.

383

napustio je Petrograd tek u maju 1744. godine. Dok je bio u Rusiji, zamjewivao ga je arhimandrit Vasilije Petrovi}.293 Upravo u vrijeme odsustva mitropolita Vasilija, desio se u Crnoj Gori doga|aj koji odslikava poseban status ne samo Mitropolije u woj, nego i lica u wenoj slu`bi. Jedan Po~ek ubio je manastirskog slugu, a wega manastirski |ak Gavrilo. Na vijest o ovome doga|aju iskupili su se samoinicijativno ugledni glavari iz: Crne Gore, Grbqa, Ku~a, Zete, Pa{trovi}a pa ~ak i osmanski predstavnici iz gradova. U izvoru o ovome doga|aju oni sebe defini{u kao „svi vlasteli od sve eparhije“. Ovo je u stvari bio samoinicijativni, ali vrlo brzo organizovani sud za za{titu cetiwskog manastira i wegove ~eqadi. Odluka ovog suda je bila: „A mi vlasteli i gospoda Turci sudismo glavu za glavu, a suvi{e globe na Po~eke stavismo gotovih 300 cekinah.“ Po~eci su se àlili arhimandritu Vasiliju na visinu globe, pa je ova presuda ukinuta u tom smislu. Isti sud je donio uop{tenu odluku, koja bi preduprijedila ne samo ometawe manastirskih ~eqadi i sve{tenstva, nego i vjernika na putu do bogomoqa i od wih, tj. „ka svojemu pastiru vladiki, da ga imamo kamenijem pobiti, a wegov dom razoriti, a od wegova sarodstva globu uzeti, gotovo 300 cekinah. Ako li bi zlica ili takvi ubica uteka od svojega plemena u drugo pleme, ili zemqu, u dràvu skenderisku i primorsku, takvog ubicu ili zlo~inca tko bi primio i u sebe sahranio, da je sva zemqa na wega, da ga }era kako i istoga ubicu ili zlo~inca.“294 U doba mitropolita Save srpski patrijarh Atanasije je posjetio primorje. Mleta~ke vlasti nijesu sa zadovoqstvom gledale na tu ~iwenicu. To je bilo krajem 1748. godine. Zato su one pomno pratile svaki wegov pokret i kontakte, a kako }e se iz redosqeda doga|aja vidjeti, i zna~ajno ograni~ile wegovo kretawe i kontakt sa vjernicima. Serdar Niko Qubanovi} iz Grbqa pismeno je obavijestio 25. decembra providura u Kotoru Vi}enca Grita, da patrijarh sjutra dolazi u manastir Podlastvu u Grbaq. Dva dana kasnije Qubanovi} je Gritu podnio op{irniji izvje{taj o patrijarhovom kretawu, pona{awu i kontaktima. Naveo je da je patrijarh do{ao „da viìta hri{}anske crikve, a on je jedan mudar ~ojek“... Sa patrijarhom je bio mitropolit Sava Petrovi}. I patrijarh je postupio korektno prema mleta~kim vlastima. On je istog dana kada i Qubanovi}, napisao pismo Gritu u kome je 293. Nav. dj., 3-5. 294. Du{an Vuksan, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÁÀÀÀ, sv. 5, Cetiwe, maj 1937, 290-291.. 384

naveo: „Davamo na znawe va{emu gospodstvu kako smo do{li u ove strane vizitat na{e crkve i sve{tene redovnike i sve na{e hristijane obi~ajem starijem kako i prvi patrijarh i koji su bili na prijestol srbski“... Me|utim, mleta~ke vlasti su nastojale da po svaku cijenu ograni~e kontakt patrijarha sa stanovni{tvom. Da bi izbjegle o~iglednu namjeru po tom pitawu, svoje odluke su maskirale postupcima koji se primjewuju radi sanitarne preventive. Patrijarh je bio lice iz druge dràve, kao i pratwa sa wim. Zato je u tom smislu vanredni providur u Kotoru Grito, dao uputstva 9. januara nekoj vrsti sanitetskog organa za konkretne mjere. Ovaj organ ~inili su: providur Anton Dolfin, Jerolim Paskvali-Pima i qekar Serafin Drago. Grito je obavijestio pomenuto tijelo da se patrijarh „uvukao“ u mleta~ku teritoriju, i da stoga treba preduzeti odgovaraju}e mjere. Istoga dana navedeni organ je propisao niz mjera, koje su zvani~no imale sanitarno opravdawe. U tom smislu svim Crnogorcima koji dolaze u Kotor omogu}en je put jedino preko Mokre plo~e. Svi koji do|u trebali su da se prijave na vratima Gurdi}a sanitetskom slu`beniku, koji bi ih uvodio u grad, i pazio da se ne mije{aju sa stanovni{tvom. Isti postupak vaìo je za prido{le Grbqane i Pa{trovi}e. Ostalo stanovni{tvo van Kotora, iskqu~ivo je moglo da u|e u grad putem preko Vrmca. Po instrukcijama Grita u isto vrijeme razvio je aktivnosti i {ef mleta~ke obavje{tajne slu`be u Boki Vrakijen. On je Grita obavijestio pismom 2. januara da je stigao u Budvu i odmah pozvao na sastanak pa{trovske su|e, da bi sa wima razmotrio postupke sanitarnog kordona. Oni su mu me|utim odgovorili da ne mogu do}i prije prekosjutra, jer dolazi patrijarh u Podmaine. Ubrzo je 6. januara Vrakijen obavijestio Grita, da je li~no razgovarao sa patrijarhom i mitropolitom Savom. Najuqudnije je patrijarhu poku{ao da objasni da odustane od vizitacije zbog sanitarnih razloga. Patrijarh je me|utim to odbio, tvrde}i da su i wegovi prethodnici slobodno dolazili u ove krajeve da vr{e duhovne radwe. Poslije prili~no o{tre rasprave, patrijarh je pristao da se ne udaqava iz Podlastve, ili ako to ~ini, da }e oti}i najdaqe do Stawevi}a gdje je Savina rezidencija. I providur Herceg Novoga Marin Vituri, javio je 8. januara Gritu, da je primio uputstva od wega, i ve} preduzeo mjere da ograni~i kretawe stanovni{tva.295 295. \or|e Milovi}, Djelatnost mleta~kih vlasti u vezi dolaska pe}kog patrijarha Atanasija u primorje po~etkom 1749. godine, Istoriski zapisi, kw. HÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 286-290. 385

Svi ovi podaci pokazuju u nespornom smislu, ingerenciju pe}kih patrijarha u Crnoj Gori i primorju, kao i punu koopertivnost crnogorskih mitropolita prilikom wihovih posjeta. Opstrukcije mleta~kih vlasti bile su tih godina stalne. One su znale da crnogorski mitropoliti, i pored ~estih izjava lojalnosti Mleta~koj Republici, ostvaruju svoj politi~ki uticaj u Boki. Mitropolit Sava je 17. oktobra 1751. godine obavijestio vanrednog providura u Kotoru Valerija Antelmija „kako imam potrebu po}i u Risan na umiqeno zvawe onijeh hristijanah posvetiti wima jednu crkvu za sluìti u wu svetuju liturgiju za uzvi{ewe prevedre Republike Mleta~ke“...296 Me|utim, i pored laskavog karaktera ovog Savinog pisma i molbe, Antelmi je odbio ovaj Savin zahtjev, pravdaju}i se da mora dobiti dozvolu od vi{ih instanci. Sava se ~udio, jer „dosad nije to nam nigda zabraweno bilo ot predwijeh vlastnikah i zapovjednikah koji su vladali ovom krajinom.“ Ubje|ivao je u pismu od 20. oktobra Antelmija da mu nije potrebna potvrda du`da i Senata, jer su mu upravo oni dali na komandovawe prostor za koji ga moli da vr{i svoju slu`bu.297 Na ovu krizu nadovezala se i druga. To se vidi po detaqnom pismu Vasilija Petrovi}a Antelmiju od 28. oktobra, pisanom iz Krtola. U wemu se Vasilije potpisuje kao „eksarh Vasilij Petrovi~.“ Izvje{tava Antelmija kako je do{ao „ovdjen u vizitu kako je stari obi~aj, a potvr|en dekretom prevedroga prncipa na 1718. goda kako su bili na{i predcesori biskupi ot Cetiwa vazde na slu`bi prevedrome principu“... On kao da time ho}e da opomene Antelmija, da crnogorski mitropoliti imaju prava na podru~je Boke. Poziva se ~ak i na pravo koje im je dao papa Lav ÀÁ u {irem smislu „je{te ot starih vremenah imamo pisma ot pape rimskago ot Lava ~etvertago da mitropolit skenderiski i primorski jest najstariji u Srbiji, i Bosni i Bolgariji.“ Time on ho}e da ukaè na centralno mjesto i ulogu Crnogorske Mitropolije. Vasilijeva namjera je bila i da pro{iri jurisdikciju crnogorskih mitropolita i na drugi dio zaliva, tj. Herceg Novi i okolinu. Istakao je crnogorske zasluge u oslobo|ewu ovoga grada, a po odobrewu providura Novoga, crnogorskim mitropolitima „je bilo dopu{teno i na onu stranu oko Novoga ot na{ega zakona vizite ~initi, crkve i sve{tenike posve{~avati koje crkve i sve{tenici jesu posve{~eni rukom mitropolita Save ot Cetiwa i pre`nih.“ 296. Kao nap. 35, str. 223. 297. Nav. dj., 224. 386

Vasilije je upozorio Antelmija da je do{lo do pojave koja {kodi samoj Republici. Naime, u manastiru Savini bio je kalu|er Nektarije Qubibrati}, koji je porastao i zakalu|erio se u Austriji. Pozvao je jednog sve{tenika iz Dalmacije, koji je navodno ve} bio osu|ivan od mleta~kih vlasti. Taj sve{tenik je bez znawa mleta~kih vlasti i Save i Vasilija oti{ao u Trebiwe. Odatle je pozvao sarajevskog mitropolita, koji ga je hirotonisao za mitropolita Dalmacije i Albanije, a Qubibrati}a za arhimandrita. Novi mitropolit je traìo dukal za jurisdikciju od Senata. Vasilije je o{tro ustao protiv mogu}nosti da ovaj mitropolit ima jurisdikciju nad Bokom i Albanijom, te da je on trebao da ga posveti, a ne vladike koje su u turskoj zemqi. Radilo se o posve}ewu za hercegova~kog mitropolita Simeona Kon~arevi}a.298 Savina nesposobnost, neodlu~nost, tromost i nezanimawe za svjetovne poslove, naveli su Crnogorce da mu ako ne u potpunom smislu, a ono u paralelnom na|u dopunu i zamjenu. Ne moè se sporiti da je on bio dobar crkveni doma}in. No, i u crkvenim poslovima, naro~ito prema aspiracijama rimokatolika u Boki ka unija}ewu, i o~uvawu prava crnogorskih mitropolita u woj, pokazao je prema mleta~kim vlastima puno snishodqivosti, neodlu~nosti i pla{qivosti. Sve ovo utrlo je put mnogo odlu~nijem, otresitijem, sposobnijem i ambicioznijem Vasiliju. On je imao i crkvenoorganizacione i politi~ke vizije. Stoga nije ~udo da je skrenuo na sebe i pa`wu vi{ih crkvenih instanci van Crnogorske Mitropolije. Kao patrijarhov izaslanik prvi put je boravio u Sremskim Karlovcima krajem jula 1749. godine u vrijeme narodnog sabora.299 Sqede}e godine su patrijarh Atanasije ÀÀ i tri mitropolita poslali Vasilija u Rusiju caru za milostiwu.300 No, Vasilije nije daqe oti{ao od Srema, gdje je posjetio manastir Vrdnik i Sremske Karlovce.301 Vasilije se iz Srema vratio u Beograd, gdje ga je na preporuku mitropolita Save, patrijarh hirotonisao za mitropolita 22. avgusta 1750. godine, i dao mu zvawe egzarha. Uz patrijarha hirotoniju su sasluìvali beogradski mitropolit Vikentije, i ra{ki Gavrilo. U Gramati datoj Vasiliju stoji: „Jo{ i sinodalno potpi298. Nav. dj., 224-225; Vladimir ]orovi}, Vladika Vasilije Petrovi} protiv Simeona Kon~arevi}a, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. 44, Beograd, 51. 299. Dimitrije Ruvarac, Vasilije Petrovi}, Spomenik SKA, kw. HHHÀÀÀ, Beograd, 25. 300. Du{an Vuksan, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÀH, sv. 1, Cetiwe, januar 1938, 37. 301. Kao nap. 299, str. 25-26. 387

sujemo ovome Mitropolitu Kir Vasiliju Skenderijskome i Primorskome titulu da bude Egzarh Najsvetijeg Trona Pe}koga, Patrijar{ije Slavenosrpske. I da svuda i na svakom mjestu, kao zvani~no patrijar{ijsko lice, bude priman i po{tovan.“302 Po nalogu patrijarha, Vasilije je kao egzarh oti{ao u Be~ da vrati crkvene utvari. U Be~u se obratio carici Mariji Tereziji jednim memorandumom, u kome je iznio istorijat Crne Gore i traìo da je Austrija uzme pod svoje pokroviteqstvo. Crnu Goru predstavio je kao republiku na ~ijem su ~elu mitropoliti. „Ovom republikom vlada wen mitropolit ne samo u crkvenim stvarima nego i u svjetovnim“..., tvrdio je on. Pored toga poàlio se carici mu sve utvari nijesu vra}ene od strane mitropolita Nenadovi}a. Prilikom Vasilijevog povratka kroz Srem, u martu 1751. godine, mitropolit Nenadovi} je naredio da se Vasilije pritvori u manastiru Kru{edolu. Poslije niza peripetija, u kojima je ~ak carica utvrdila da Vasilijeva àlba nije istinita, i nekoliko mjeseci provedenih u pritvoru, Vasilije je dobio utvare Pe}ke Patrijar{ije. Potom je preko austrijskih i mleta~kih teritorija krenuo za Crnu Goru. Sredinom jula 1751. godine, on je stigao u Zadar. Odatle je izvijestio Sindike Inkvizitore o ciqu puta u Auastriju: „Pri{edi ot Vjene s paso{em carsko-kraqevskim i nosim sobom antike rabote crkvene koje su ot nama davno bile otnesene ot srpskoga trona.“303 Vasilije nije mirovao. U proqe}e 1752. godine uspio je da izdejstvuje podr{ku glavara i mitropolita Save za svoj put u Rusiju. Po dolasku u Petrograd Vasilije je predao pismo preporuke mitropolita Save, u kome je po starom obi~aju traèna pomo}, dràvni protektorat, kao i uvjeravawe u lojalnost Crnogoraca, i spremnost da za Rusiju liju krv. Po~etkom 1753. godine Vasilije je stigao u Moskvu. Tu je razvio ìvu politi~ku aktivnost, i u tome ciqu sklopio brojna poznanstva. Svuda je u Moskvi priman sa pa`wom. Velika po~ast mu je ukazana da sluì liturgiju u dvorskoj crkvi, u prisustvu carice Jelisavate i prestolonasqednika Petra. Po svr{etku liturgije carica je primila pri~e{}e iz Vasilijevih ruku, nakon ~ega je on odrào pozdravni govor pred wom i prestolonasqednikom.304 Prilikom ove posjete, Vasilije je dobio rusku pomo} u kwigama i utvarama, novac za putne tro{kove, i 5000 rubaqa pomo}i 302. Kao nap. 163, str. 85-87. 303. Kao nap. 299, str. 28-35. 304. Kao nap. 292, str. 9-20.

388

cetiwskom manastiru. Zadovoqan i odu{evqen, krenuo je nazad za Crnu Goru preko Be~a. U Be~u ga je primio u audijenciju car. Iz Be~a je daqe produìo za Trst. U Crnu Goru je stigao u septembru 1755. godine. Sa Vasilijem su se iz Rusije vratili Ri{wani guvernadur Petar Bjeladinovi} i sudija Jovo Paprenica. Oni su nosili poklon Mitra{ina Bjeladinovi}a crkvi Svetog Petra i Pavla u Risnu.305 Po povratku iz Rusije, Vasilije se pona{ao pompezno i slavodobitno. Veli~ao je Rusiju i wen zna~aj. Stacionirao se u manastiru Stawevi}ima, koji je postao rasadnik ruske agitacije. Od novca donijetog iz Rusije isplatio je manastirske dugove i podigao novu crkvu u Mainama. Kupio je ne{to zemqe na mleta~koj teritoriji, i {irokom rukom dijelio novac mleta~kim podanicima, veli~aju}i Rusiju. Dvadeset crkvenih kwiga donijetih iz Rusije, poklonio je sve{tenicima u Brdima, da bi se po crkvama molili „za zdravqe i spasenije od imperatorskoga doma i familije i za spasenije prestavl{kago se mitropolita Danila.“306 Za vrijeme Vasilijevog boravka u Rusiji, Sava se nosio uglavnom sa istim problemima u Boki, ili sa opstrukcijom mleta~kih vlasti i rimokatoli~kog sve{tenstva, ili sa pojavom pravoslavnih sve{tenika koji su osporavali kredibilitet jurisdikcije Crnogorske Mitropolije na tom prostoru. Sava se u pismu od 28. avgusta 1752. godine àlio providuru u Kotoru Valeriju Antelmiju, da se na Toploj kod Herceg Novog pojavio sve{tenik Lazar Mirojevi} „koji jest isti pop do{ao iz turske zemqe i ostavio svoju parohiju, a pak ho}e na Toplu da se u~ini vikar“... Izvje{tava ga da {aqe vikara Ilariona koji je u crkvi na Toploj, da mu razjasni situaciju. Sava poru~uje Antelmiju da ne}e dozvoliti posjete kalu|era iz Savine na wegovoj teritoriji mimo Rosa. „Ja te molim kako moga principa zapovi|i im da ih nije u moju parohiju da ne bude kavga i mutwa. Bez moga blagoslova oni mene mame parohiju, jedni laùni i baruni koji svejet laàh napuni{e.“307 Kako je ve} nazna~eno, Sava je dosta puta imao neprilika sa mleta~kim vlastima i rimokatoli~kim sve{tenstvom u Boki. On je 25. februara 1754. godine uputio po{ire pismo providuru Antoniju Moru. Izvjesni Miho Savin oènio se rimokatolkiwom Marom od Batuta iz Budve. Oni su se „vqen~ali dobrovoqno oba po zakonu gr~askomu bez nikakvijeh inpewah ni cerkovnijeh ni 305. Nav. dj., 20; Kao nap. 44, br. 3071, 182. 306. Jovan Tomi}, Crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} u Crnoj Gori po povratku iz Rusije (1754-1756), Glas SKA, br. 88, Beograd, 67-73; Kao nap. 44, br. 2087, 185-186. 307. Kao nap. 35, str. 229-230. 389

svjetovnijeh.“ Mor je zabranio pravoslavnom sve{teniku u Kotoru da potvrdi ovaj brak. Sava navodi primjere da su se Grkiwe udavala za pravoslavne kao i Latine. Zato protestuje zbog takvog ~ina i daqe navodi: „Jesu i latinke koje se udaju za Grke, pak se obra}aju na zakon gr~aski, jer na{i popovi nijesu u~eni. Zato ih ne nude i zato nas ne zovete ot zakona gr~askoga nego od zakona s}uvanskoga ~ismatici.“308 U drugom pismu od istog dana, upu}enom tako|e Moru, Sava je bio jo{ konkretniji. On moli Mora da naredi rimokatoli~kim sve{tenicima „da ne ~ine mutwu me|u pukom i neka ne ~inu novitate {to se nijesu pri|e ~inile ni zapreke na{ijema popovima, no ko }e dràt rimski zakon neka drì, tko li }e gr~aski neka drì.“ Sava kaè da po{tuje obje vjere, i moli ga da rimokatoli~ki sve{tenici „ne sramote vqeru svetu gr~asku da ne bude koja kavga, za{to mene nije mila, a tko je traì neka gleda {to ~ini.“309 Po povratku iz Rusije, Vasilije je razbio Savina nastojawa da se Osmanlijama plati hara~, kako bi Crna Gora odràla mir sa wima. U pismu providuru \ustinu Bolduu, pisanom iz manastira Maina 10. jula 1755. godine, on istoga uvjerava u svoja najiskrenija osje}awa po{tovawa prema Mleta~koj Republici, i na kraju se pored ostalog potpisuje kao „trona serbskago eksarh Vasilij Petrovi~.“310 Opasnost od osmanskog napada na Crnu Goru bila je velika. Sa Zbora odrànog na Obzovici kod Cetiwa 23. septembra, crnogorski glavari su uputili poziv za pomo}: Novqanima, Grbqanima, Ri{wanima, Pa{trovi}ima i Topqanima. Naveli su da se bosanski vezir sprema na Crnu Goru. Mole ih da ih ne izdaju, „no da zajedno krv prolijemo za vjeru hristijansku i za ~estiti krst, za crkve i za svoje ote~estvo.“311 Vasilije je do{ao u Grbaq, i sa suznim o~ima pozivao Grbqane da pomognu Crnogorce, drè}i im govor sa krstom u desnoj i Jevan|eqem u lijevoj ruci.312 Dok se Vasilije bavio problemima sa mogu}im napadom bosanskog vezira na Crnu Goru, Sava je konstantno kuburio sa rimokatoli~kim sve{tenstvom u Boki. Problem je izbio oko crkve na @awicama kod Herceg Novog. Rimokatoli~ki sve{tenici su vr{ili propagandu kod providira Boldua, da se ona preda rimokatolicima. Sava u pismu od 1. septembra, isti~e „da je sveta Gospo|a u @awic, koja je vazda bila zbora mihoqskoga i danas je wiho308. Nav. dj., 234-235. 309. Nav. dj., 236. 310. Nav. dj., 243. 311. Kao nap. 306, str. 120. 312. Nav. dj., 116. 390

va, pak ~ujemo da i{tu kqu~eve i neke novitade da ~ine {to nije pri|e bilo i vas nagovaraju da se muti krajina i puk.“ Moli Boldua da rimokatoli~ki sve{tenici „stoje s mirom, pak nijesmo ni mi |avoli no krs}ani, i mi se Bogu molimo i klawamo.“ I daqe potkrepquje svoje navode „a to je crkvica vazda na{ega zakona bila. Neka i sad bude, a tko }e se Bogu molit nitko mu ne brani.“ On savjetuje Boldua da rimokatoli~kim sve{tenicima kaè da stoje s mirom, jer „imaju crkavah dosta neka se Bogu mole.“313 Stalne smutwe i problemi na mleta~kim posjedima u Boki, naveli su i mitropolita Vasilija da se obra}a providuru Bolduu. Izgleda da su neki Pa{trovi}i sa pre}utnom podr{kom mleta~kih vlasti uzrurpirali imovinu cetiwskog manastira, i nijesu htjeli da daju arendu za wu. Zato je Vasilije u pismu Bolduu, pisanom sa Cetiwa 7. marta 1756. godine, traìo od wega da naredi tim Pa{trovi}ima da mu se isplati 250 cekina na ime kori{tewa te zemqe. On pi{e da je do{lo vrijeme „da se ba{tina rabota, za{to ako mi ne budu aspre do Blagove{tenija, to jest do 26. mar~a po serbski, potade ho}u je dat êrnogorcima ot Nahije Cermnice da je rabotaju, a cerkvi da daju dohodak“... U ovom pismu moè se vidjeti i otvoreno podsticawe nekih Ri{wana, od strane mleta~kog ~inovnika rimokatolika Stijepa Vra~e na zlo~in. Naime, Vra~a je podstakao te Ri{wane da ubiju Vasilijevog sestri}a i |aka. Vasilije daqe pi{e da je Vra~a „i nepravednu rije~ izgovorio. „Jeste li ulupali onoga Vlaha?“ Iz pisma se sazneje da je mladi} ubrzo trebao da bude postavqen za sve{tenika u Tivtu.314 Poslije niza peripetija i pregovora, tj. Savinog odugovla~ewa, i Vasilijevog nagovarawa glavara da se odbije pla}awe hara~a, osmanske snage napale su na Crnu Goru. Ne èle}i da remeti mir sa osmanskom dràvom, mleta~ka vlast se potpuno distancirala od Crnogoraca. Providur Boldi je zatvorio granicu, u namjeri da sprije~i priliv crnogorskih izbjeglica, kao i eventualno doturawe pomo}i od strane Bokeqa. âk {ta vi{e, on je objavio proglas 10. septembra 1756. godine, u kome je za Crnogorce naveo: „Gledamo ih kako du{mane ot roda lupe{koga bezvjernici.“ Ova konstatacija ogor~ila je Crnogorce, kao i uop{te pona{awe mleta~kih vlasti. Sa glavarskog Zbora na Cetiwu, oni su 24. oktobra Bolduu poslali odgovor. Ovaj odgovor pun je navedenih zasluga koje su Crnogorci u~inili za Mleta~ku Republiku. Crnogorski glavari se313. Kao nap. 35, str. 245. 314. Nav. dj., 252. 391

be identifikuju „budi}i mi pravoslavne vjere hristijanske i zakona svete crkve vasto~ne, a roda ~astna i sveta slaveno-serbskago od kojega su proishodili sveti cari serbski i gercogi ~ernogorski, ravno tako patrijarhi i arhijereji, sve{tenici i po{teni qudi“...315 Ovom konstatacijom, nepobitno se potvr|uje kod tada{wih Crnogoraca sloveno-srpska svijest, svijest o pripadnosti Pravoslavqu, Srpskoj Crkvi, i sredwovjekovnom srpskom dràvqu, koje se u najteìm vremenima po~etaka ropstva suàva na crnogorsko dràvqe Crnojevi}a. Traè}i bilo kakvu pomo}, sa istoga zbora, glavari se obra}aju i Pa{trovi}ima. I ovoga puta oni poru~uju da su odlu~ni „na{u krv proliti za vjeru hristijansku i za svoje crkve i za svoje qubeznoje ote~estvo. Ne àlimo bra}o hristijani, jer }emo poginuti, za{to i srpski knez s prvijema srpskijema vitezovima, za svoju vjeru i ota~astvo poginu na Kosovo.“316 U istom smislu je i obra}awe mitropolita Vasilija Ku~ima 29. oktobra, koji ih je prekliwao da ustanu „za krst ~asni i za svoju pravoslavnu vjeru ustanite s va{om snagom i o{trom sabqom u na{u pomo} va{e bra}e hristijana.“317 Sve je me|utim bilo uzalud, i po pitawu jednih i po pitawu drugih. U tako te{koj situaciji, desio se na Cetiwu jedan vaàn ~in iz domena crkvenog rada oba crnogorska mitropolita. Tu se pojavio ruski arhimandrit Vladimir Bukovinski, koji je do{ao iz Carigrada. Oni su ga hirotonisali u ~in episkopa, a i dobio je zvawe „episkopa predala zetskih“. Poslije hirotonije, vjerovatno svjesna {ta se moè dogodoti sa Crnom Gorom i Cetiwem, oba crnogorska mitropolita napisala su u nekoj vrsti crkvenog zavje{tawa Bukovinskom: „Poslije posve}ewa predadosmo mu, kao Velikorusu, sve stvari koje darovali bjehu ovome svetome manastiru car Petar Veliki i wegova k}er carica Jelisaveta da, ako bi Turci na{u zemqu poharali i nas dva arhijereja pobijedili ili pogubili, ovi arhijerej zetski uzme sve re~ene stvari i ponese na ~uvawe u rusku dràvu.“318 Uo~i samog osmanskog napada na Crnu Goru, suo~en sa osmanskim prijetwama, i informacijama da mu Mle~ani pripremaju ubistvo, Vasilije je u no}i 11. novembra 1756. godine, tajno, samo u dru{tvu sa igumanoim Teodosijem Mrkojevi}em napustio Crnu 315. Nav. dj., 261. 316. Kao nap. 10, str. 342. 317. Isto. 318. Nav. dj., 343.

392

Goru. Bila je to wegova jedina mrqa u arhijerejskoj i vladala~koj biografiji. Preko Rijeke krenuo je za Rusiju. U Rusiji je po obi~aju napisao veliki broj pisama i memoranduma raznim visokim li~nostima, koji su se u su{tini sastojali od nu|ewa ruskog protektorata nad Crnom Gorom. I pored brojnih intriga prido{lih Crnogoraca, i neuspjeha po tom pitawu, Vasilije je ipak uspio da dobije pozama{nu svotu pomo}i. Za li~ne potrebe dobio je hiqadu rubaqa, i 3.000 na ime {estogodi{we pomo}i cetiwskom manastiru. Ruski Sinod je tako|e dao Vasiliju pomo} za wegove potrebe, i potrebe cetiwskog manastira u iznosu od 1.132 rubqe. Kona~no, sve tro{kove Vasilijevog puta i boravka platila je ruska vlada.319 Ipak, ruska vlada nije do kraja vjerovala Vasiliju. Vasilije je traìo stalnu pomo} od 15.000 rubaqa godi{ewe. Vlada je odobrila samo jednokratnu pomo}, a novac nije dala Vasiliju, nego svom povjerqivom ~ovjeku pukovniku Stefanu Justinovi~u Pu~kovu. Krenuv{i nazad za Crnu Goru, Vasilije se u Be~u obreo po~etkom juna 1759. godine. U Trstu mu se pridruìo Pu~kov, i poveo sa sobom jednog inèwera, sa namjerom da ispita mogu}nost rudnog eksploatisawa u Crnoj Gori. Vasilije je stigao i iskrcao se u blizini Budve 9. avgusta. Kako je ve} nazna~eno, Pu~kov se u Crnoj Gori zadrào do 20. septembra. Wegov izvje{taj ruskoj vladi o Crnoj Gori, tj. Crnogorcima, Vasiliju, Savi i glavarima bio je do kraja negativan. To je bio najgori izvje{taj jednog Rusa koji je ikada napisan. Pu~kov je vidio crkve bez krsta i kwiga. Pozivaju}i se na informaciju koju mu je dao mitropolit Sava, Pu~kov je u izvje{taju naveo da u Crnoj Gori ima 600 crkava i {ezdeset manastira. Ocijenio je da u woj postoje tri struje:pravoslavno-crnogorska, mleta~ka i osmanska, te da Crnogorci idu za onim ko im da vi{e novca.320 I zaista, od samog izlaska na kopno kod Budve, Vasilije se pona{ao pompezno i {irokoruko u smislu novca. Veli~ao je Rusiju. Kao da je time htio da provocira mleta~ke vlasti u Boki, koje su preko svojih dou{nika pratile svaki wegov korak, i ko kod wega dolazi u Maine i Stawevi}e. I zaista, odu{evqewe naroda ne samo Crne Gore, nego i primorskih oblasti pod mleta~kom upravom sa Rusijom bilo je veliko. Boje}i se {ireg razmaha ruskog uticaja, mleta~ke vlasti su naredile pa{trovskim sudijama da narede 319. Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHV, Beograd, 1895, 24-25. 320. Nav. dj., str. 25-28. 393

kalu|erima manastira Praskvice, da ne primaju rusko zlato od Vasilija.321 Problemi sa mleta~kim vlastima u Boki nijesu prestajali. U namjeri da {to vi{e oslabe jurisdikciju crnogorskih mitropolita, Mle~ani su se sluìli raznim metodama, od otvorenog {ikanirawa, do perfidnijih postupaka. Krajem 1762. godine, gradske sudije u Budvi zabranile su mitropolitu Vasiliju da sluì slu`bu u crkvi u gradu.322 Smatraju}i Vasilija ruskim ~ovjekom, tj. ~ovjekom koji nosi ruski uticaj, Mle~ani su na svaki na~in nastojali da mu onemogu}e bogosluèwa po svojoj teritoriji, dok su na Savu gledali mnogo tolerantnije. Mleta~ke vlasti su na teritoriju Boke uvla~ile i Grke. Crnogorski glavari: guvernadur Drago Vukoti}, i vojvode Stijepo Martinovi} i Andrija \ura{kovi}, poslali su pismo providuru Pjetru Mawu 9. januara 1763. godine. Kao i mnogo puta do tada, oni su istakli zasluge Crnogoraca u ratovima za Mleta~ku Republiku. U pismu kao da posredno okrivquju Mle~ane za ru{ewe manastira na Cetiwu, i isti~u wegovu qepotu „prekrasni manastir na Cetiwe koji bje{e arhijerski prestol“. Problem je izbio oko crkve Svetog Luke u Kotoru. Ovi crnogorski glavari su se pozvali na dukale iz doba vladike Danila „i utverdi{e se principovijema privilegijama do skon~anija svijeta koja sva provelegija zovu cerkvu Svetoga Luke u Kotor da je data i oslobo|ena svojzi ovojzi krajini ot principa prevedrago za sluìt se narod molitvoju i leturgijom pred Bogom po svojemu prirodnomu jeziku slaveno-serbskomu i kapelan ili ti sve{tenik u cerkvu Svetoga Luke u Kotor da bude ot ove krajine kojega postavi zde{wi arhijerej, kako mu zapovijeda dukala principa prevedroga, data vladiki Danilu.“ Oni navode „da su do{li u Kotor nekakvi Gerci“, koji su namjerni da Svetoga Luku otmu boke{kim ìteqima. Optuùju Grke da su upravo oni svojim izdajstvom u~inili da Mleta~ka Republika izgubi Kipar, Kandiju i Moreju. Po logici ovih glavara, Grci trebaju da prolivaju krv oko wihovih predjela, a ne da dolaze u Kotor. Kada budu mogli, oni }e Osmanlijama predati i Boku. Ovi glavari u pismu na kraju kaù, da traè pravdu od providura „za{to kad bi bilo po na{emu, mi bismo se s tijema Gercima pobili kojizi se mije{aju u na{e zasluge provele|ija“...323 321. Kao nap. 10, str. 358. 322. Nav. dj., 363. 323. Kao nap. 35, str. 279. 394

Jedno prili~no interesantno pismo mitropolita Save, poslato 1. septembra 1763. godine dubrova~kom knezu, odslikava poglede ovog crnogorskog mitropolita na crkveni i dràvni kontinuitet i karakter Crne Gore, i kona~no etni~ki. U pismu Sava traì pomo} „da u~inite na{oj cerkvi i narodu ~ernogorskomu jednom sumom ot pet asprih, kako Serbi Serbima i svojijema susjedima“. Savino pismo je prili~no neprecizno. On se o~igledno poziva na obi~aj pohrawivawa novca i dobara srpskih sredwovjekovnih dinastija (po~ev od Nemawi}a pa daqe vjerovatno?) u Dubrovniku. Obi~no su to radili svrgnuti srpski vladari i feudalci, koji su svoju emigraciju iz raznih razloga nastavqali daqe. Sava povezuje nit tih srpskih vladara sa Crnojevi}ima, i navodi: „Ot vremena stare gospode serbske, a najposlijed od g-na Ivana ârnojevi~a, kako je ostavqen amanet wihov u va{e Republike za koju stvar imamo svjedoxbu u na{u kanzelariju ~ernogorsku na Cetiwe.“ Ve} u sqede}oj re~enici, Sava se opet poziva na nekakav novac ostavqen u Dubrovniku „one na{e stare gospode serbske.“324 Mitropolit Sava bavio se kontaktiraju}i sa mleta~kim vlastima u Boki raznim problemima i neda}ama. Providuru Pjetru Emu pisao je 20. oktobra 1763. godine o sukobu izme|u Braji}a i Pa{trovi}a, jer „pobili su se i uzeli Braji}i stoku cerkovnu Svetoga Nikole, manastira Praskvice, i ubili ~ovjeka ~obana cerkovnoga.“ Zbog toga su svi Crnogorci krenuli da pobiju i popale Braji}e „poradi cerkve kako imaju zakletvu da ~uvaju svaku cerkvu ot {tete i pohare.“ Sava apeluje na Ema, da on kazni Braji}e, i naredi im da se stoka vrati manastiru Praskvici, jer ako to ne ~ini, on ne}e mo}i da zaustavi Crnogorce u osvetni~koj akciji.325 Sava se u domenu crkvenog vi|ewa bavio i problemima braka. U wegovoj sentenciji pisanoj 12. novembra 1763. godine, vidi se da je gotovo pala krv izme|u Kalu|erovi}a i Janovi}a. Navodi „pridoh u po{teni zbor mihiqski vizitati na{e crkve i hristijane starijem na{ijem obi~ajem“... Dakle, iz ove konstatacije vidi se da je Sava bio na mleta~koj teritoriji, ali u teritoriji svoje jurisdikcije. Obi{ao je pored ostalog i sela Klince i Mrkove, gdje je ni{ao na zava|ene porodice. Naime, k}er Pera Jankova bila je udata za sina kapetana \ura Janovi}a. Tu je bila sedam godina. No, kako Sava pi{e „ne{to se zgodi u we um i po~ela bqeàt po tu|ijeh ku}ah“, pa je ~esto dolazila i u rod. Tamo su joj kona~no zaprijetili da vi{e ne dolazi, pa je ona pobjegla kod svojti u Crnu 324. Nav. dj., 280. 325. Nav. dj., 281-282. 395

Goru, i tu je bila osam mjeseci. Kad se vratila kod muà, kapetan \uro je nije htio primiti nazad. Sava mu je na to govorio: „Na{a crkva vasto~na ne da da ~lovjek ènu ostavi ni èna muà do samrti.“ \uro je odbijao da je primi, pa ga je Sava oglobio sa dvadeset cekina, i da ona moè oti}i sa pr}ijom koju je prilikom vjen~awa donijela. Na kraju pisma, Sava apeluje na vice providura, da priprijeti kapetanu \uru, da slu~ajno ne napada ènin rod.326 Te{ku materijalnu situaciju u pojedinim krajevima primorja odslikava i mole}ivo pismo mitropolita Vasilija providuru Emu, od 15. februara 1764. godine. On izvje{tava Ema da je zavladala glad u manastiru Svete Petke zbora mainskoga, te da ako ikako moè do sqede}e ètve pomogne igumanu ovog manastira Isaiiji, rodom Ri{waninu „za{to je ~lovjek dobar i sve{tenik pravi i gostoqubivi, kako to moè osjedo~it grad Budva i svaki drugi.“ Vasilije pi{e i za teàk poloàj igumana manastira Maina.327 I mitropolit Sava àlio se u pismu od 20. marta Emu, i traìo milost za sina @ivka Seni}a iz Bjelica. Seni} je bio optuèn da je pokrao crkvu u Dobroti kod Kotora, i trebao je biti upu}en na galiju da vesla, prakti~no kao rob. Sava je tvrdio da je nevin „{to je neki pas pokra u Dobrotu.” Ne {tedi ni Dobro}ane „ubio ih Bog i crkva onoga tko je.” Smatra da }e se pravi lopov otkriti, jer pi{e „a to ne}e Bog i ta sveta crkva sakrit, no }e se to znat, ako Bog da.“328 Sava i Vasilije nastavili su praksu rukopolagawa sve{tenstva i mona{tva koje je bilo van wihove teritorijalne jurisdikcije. Po Vaskrsu 1764. godine, u manastiru Stawevi}ima rukopoloìli su u sve{tenika Dositeja Obradovi}a. Po~etkom juna za arhimandrita su hirotonisali Genadija Vasiqevi}a, Rusa koji je do{ao iz Dalmacije u Crnu Goru.329 Poslije smrti mitropolita Savatija i Stefana, i pored molbi tamo{weg naroda, Mle~ani su prolongirali imenovawe novog mitropolita. Tako su pre{utno i taj kraj dali pod jurisdikciju crnogorskih mitropolita. Mitropolit Sava je zbog toga bio oprezan prema mleta~kim vlastima, ne èle}i da usiqenim forsirawem jurisdikcije nad tim krajevima izazove kontrareakciju. Ipak, na osnovu jedne poslanice, i slu~aja rukopoloèwa jednog sve{tenika, prakti~no je do{lo do male afere. Sava je 4. oktobra uputio poslanicu vjernicima u Kotoru, tj. „gospodi tutorima i svoj gospodi hri{}anskoj, starima i mladima, parohije sv. Luke u Kotoru koji se nalaze u Dobroti, Pr~awu 326. Nav. dj., 282-283. 327. Nav. dj., 284. 328. Nav. dj., 284-285. 329. Kao nap. 10, str. 363. 396

i Kav~u“... Naveo je da je pro{le godine zajedno sa Vasilijem bio u posjeti providuru. Tada su ga tutori crkve Svetog Luke u Kotoru zamolili da zapopi Vuka Petrovi}a, sina Andrijinog, a u tu svrhu ga preporu~ili ispovijedniku Rufimu da ga pripremi za sve{teni~ki poziv. U preporu~ivawu Petrovi}a predwa~ili su kapetan Andrija Vu~eti} i Lazar Svjetlo}a. Vasilije je Petrovi}a rukopoloìo za |akona, a Sava za sve{tenika. Me|utim, ubrzo su se javila pritivqewa tome ~inu izvjesne grupe qudi. Wih je po svoj prilici podbuwivao sve{tenik Nikola Davidovi}, paroh crkve Svetog Luke. Vuko je prije rukopoloèwa bio trgovac, i izgleda nije zadovoqio sve{tenika Nikolu. Samo tri mjeseca je bio na pripremi kao pomo}nik paroha. I sam Sava je bio zainteresovan za Vukovo rukopoloèwe, jer mu je bio ro|ak. Iako je crnogorski mitropolit imao jurisdikciju nad pravoslavcima u Kotoru, ipak je providur kao krajwa svjetovna instanca potvr|ivao wegove odluke. Stoga se ova poslanica mitropolita Save moè tuma~iti kao poku{aj da se preduhitri providurova intervencija, tj. da on ne da potvrdu Vukovog rukopoloèwa. Tako su se u Kotoru formirala dva tabora za i protiv novog sve{tenika Vuka. Za wega su bili uglavnom ro|aci: zlatar Mato Lipovac sa bratom Stijepom, kroja~ Jovo Dra{kovi}, \uro Dra{ko, trgovac Mihail Matkovi}, te papu~ari Jovo i Niko Stjepanovi. Oni su se po~etkom oktobra obreli kod mitropolita Save zajedno sa Vukom. Tu su dobili kovertiranu poslanicu, da je predaju tutorima, koji bi je otvorili i pro~itali za vrijeme liturgije prve naredne nedjeqe u crkvi Svetog Luke. Tako je i bilo. U liturgiji su u~estvovali sve{tenici Nikola Davidovi} i Vuko Petrovi}, kao i prido{li Dorotej Vasilo, koji se tu slu~ajno obreo. Mato Lipovac je predao tutoru Jovanu Milo{evi}u kovertiranu poslanicu, sa zahtjevom da se ona pro~ita prije svr{etka liturgije. Milojevi} je me|utim poslanicu predao drugom tutoru Andriji Vu~eti}u, kapetanu u mleta~koj slu`bi. Ovaj je predosje}aju}i koji je wen tekst, samo odloìo na rimokatoli~ki oltar, pa je liturgija nastavqena. Vu~eti} je namjeravao da se posavjetuje sa drugim tutorima, tj. Milo{evi}em, Lazarom Svjetlo}om i artiqerijskim poru~nikom u mleta~koj slu`bi Vukom Dabovim. Lipovcu je rekao da }e poslanica biti pro~itana po{to se svr{i liturgija, i po{to ène i stranci iza|u iz crkve. Vide}i wihovu opstrukciju, Lipovac je uzeo poslanicu i psuju}i iza{ao iz crkve. Za wim su iza{li wegov brat Stijepo, Jovo Dra{ki~evi~, \uro Dra{ko, Mihail Matkovi}, te Jovo i Niko Stjepanovi. Do{lo je do skandala. Vu397

~eti} je htio da interveni{e, ali ga je zadrào potpukovnik Majina koji je bio u blizini. Po{to je ova grupa nastavila sa psovkama i ispred crkve, a narod je po~eo da izlazi iz we, do{lo je do op{te pometwe. To je primijetio providurev a|utant, ~ija se kancelarija nalazila preko puta crkve Svetog Luke. On je alarmirao straàre da Lipov~evu grupu uhapse. Me|utim, ovi su povadili ma~eve i kubure i priprijetili straàrima. ûla su se i nekolika pucwa, pa su se potom dali u bjegstvo. Tom prilikom straàri su pohvatali Jova Dra{ki~evi~a, Jova Stjepanova i Mihaila Matkovi}a, koje su odmah okovali, dok su se ostali razbjeàli oko grada. U ovom doga|aju sre}om nije bilo teè povrije|enih. Po{to je providur Pjetro Emo imao i sudska ovla{tewa, povodom ovog doga|aja, ve} sjutra dan po~eo je sudski proces, na kome je saslu{an niz svjedoka. U okviru wih bili su tutori, uhva}eni iz Lipov~eve grupe, ali i sve{tenik Nikola Davidovi}. On je izjavio pored ostalog, da je sumwao da su Lipovac i dru{tvo u proteìrawu svoga ro|aka Petrovi}a, bili spremni i da ubiju, a pored ostalog da se nijesu libili i da wega ubiju. Te informacije dobio je od kalu|erice Jovanke Sredanovi}, rodom iz Ceklina, koja je ìvjela u ku}i Lazara Svjetlo}e. Zato se on ~uvao, pa ~ak i dobio pozive vjernika za obrede po ku}ama. U okviru procesa, 28. novembra saslu{an je i potpukovnik Majina, koji je bio direktno pot~iwen mleta~kom kapetanu Jadranskog mora. Majina je ina~e bio pravoslavac, te je providuru dao i pismeni izvje{taj o pomenutom doga|aju. Tokom saslu{awa pred sudom, svi tutori kao i sve{tenik Davidovi} traìli su za krivce da se primjerno kazne. No, 30. novembra oni su uputili providuru predstavku, u kojoj su ga molili da se proces obustavi, te da oprosti krivcima, kao {to su im i oni oprostili. Tako je kona~no 3. decembra proces okon~an. Na osnovu wihove predstavke, providur je donio presudu, da se krivci ka`wavaju sa dvanaest cekina globe, i to svaki ponaosob. Pola sume i{lo je crkvi Svetog Luke u Kotoru, a pola u korist kotorskog nahodi{ta za vanbra~nu djecu. Biv{i obavije{teni o toku procesa, i predstavci tutora, Lipovina i dru{tvo su se jo{ prije svr{etka procesa vratili u Kotor, i nijesu hap{eni. Vjerovatno su imali i garancije providura, a globu su uredno platili.330 Za ovu pri~u bitno je naglasiti i ovaj detaq. Pomenuto je da je poslanica mitropolita Sa330. Slavko Miju{kovi}, Povod i posqedice jedne poslanice vladike Save pravoslavcima u Kotoru, Istoriski zapisi, kw. HÁI, sv. 3-4, Titograd, 1959, 186-191. 398

ve odloèna na rimokatoli~ki oltar u crkvi Svetog Luke. Crkva je sagra|ena jo{ 1195. godine od strane Marka Kazafranka i wegove ène Bone. Predata je 1657. godine pravoslavcima u Kotoru, pa je od tada postala pravoslavna. U tom smislu izvr{ene su prepravke glavnog oltara. Pobo~ni oltar ostao je me|utim jo{ izvjesni period kao rimokatoli~ki, pa ima podataka da su i rimokatolici vr{ili slu`be u woj, ili na liturgije dolazili sa pravoslavcima.331 Vjerovatno biv{i obavije{ten o toku ovog sudskog postupka, a biv{i u blizini, slu~ajno ili namjerno u Risnu, mitropolit Vasilije je pri wegovom kraju, 30. novembra, obavijestio hri{}ane, tj. vjernike crkve Svetog Luke, gdje se nalazi. Opet slu~ajno ili namjerno prave}i se nevje{t, on ih je obavijestio da poslasti predlog da sluì slu`bu u crkvi predaju providuru, i da ga obavijeste o wegovom stavu.332 Po svoj prilici i ovo pismo je bilo u svrhu proteìrawa Petrovi}a za sve{tenika, jer u izvorima vi{e nema podataka, da su tutori crkve ili providur u~inili ne{to protivno Savinoj poslanici. Kako je ve} nazna~eno, poslije smrti mitropolita Savatija i Stefana mleta~ke vlasti nijesu postavqale za novski kraj nove, tj. nijesu dale bilo kakvu potvrdu crkvene jurisdikcije hercegova~kih mitropolita. Tako je pre{utno novski kraj pao pod jurisdikciju crnogorskih mitropolita. Tako|e je pomenuto, da su novski i uop{te boke{ki vjernici zazirali od pozivawa mitropolita Vasilija da vr{i slu`be, da se ne bi konfrontirali sa mleta~kim vlastima, koje su ga smatrale ruskim ~ovjekom, i nerado na wega gledale. No, neumorni Vasilije stalno je nastojao da podrije to gledi{te, i utvrdi jurisdikciju crnogorskih mitropolita. Tako|e 30. novembra, Vasilije je poslao pismo novskom kapetanu, serdaru, su|ama i op{tini, sa podatkom da je u Risnu. Izrazio je èqu da do|e u novski kraj jer „ùde novski hristijani da ih posjetimo.” Da je postojao nekakav otpor wegovom dolasku, iz navedenih, ili nekih drugih razloga, to je o~igledno, ~im je on nazna~enima pisao „a sad sli{u ~ti vi sumwajete se i nijeste radi da k vama do|emo.” Vasilije ih obavje{tava da ~eka poziv do sjutra ve~e, i da se oni u tom smislu konsultuju sa mleta~kim vlastima. Ako poziv ne do|e „ano ne}u tamo, a znam da su cerkve i sve{tenici rukosadi catiwskago arhijereja i ostaju su dobroèlanijem va{im.” Vasilije se ina~e na kraju ovog pisma i titulisao kao „trona serbskago eksrarh“.333 331. Ivo Stjep~evi}, Katedrala svetog Tripuna, Split, 1938, 58. 332. Kao nap. 35, str. 291. 333. Isto. 399

Ve} sqede}e 1765. godine, Vasilije se odlu~io za ponovni odlazak u Rusiju. Pu~kovqev izvje{taj o Crnogorcima, ukqu~uju}i tu i Vasilija, postepeno je padao u zaborav kod ruskih visokih dràvnih krugova. Vasilije je bio svjestan da Mle~ani zaziru od wega smatraju}i ga ruskim ~ovjekom, te je povodom svoga puta providuru Emu 25. maja iz Majina napisao pismo puno uvjeravawa u lojalnost Mleta~koj Republici. Svoj put u Rusiju pravdao je ~isto crkvenim motivom „po|oh na put ni za koje drugo |elo no za milostiwu na{e cerkve.”334 U Rusiju je krenuo po~etkom juna, jednim brodi}em iz Budve. Sa sobom je poveo jeromonaha Josifa Vuki}evi}a i jero|akona Petra Petrovi}a. Jero|akona Petra je namjeravao da ostavi u Rusiji na {kolovawu. Tre}i Vasilijev saputnik bio je Teodosije Mrkojevi}, sa kojim se Vasilije u me|uvremenu izmirio. Me|utim, Teodosije ga je pratio samo do Be~a. Jo{ pred put, Sava je sa glavarima dao Vasiliju dva pisma u kojima ga je preporu~io carici Katarini Aleksandrovnoj i ruskom Kolegiju inostranih djela. Pored ~isto politi~kih zahtjeva, Vasilije je ovla{ten da traì i dobije pomo} za crkvu.335 Do{av{i u Be~, Vasilije je bio primqen od austrijske carice Marije Terezije. No, kako mu je jo{ ranije zabraweno da putuje kroz austrijske zemqe, on je za Rusiju krenuo preko Bavarske i Pruske. U prili~no dugom i neudobnom putovawu po wega, preko Kijeva je stigao u Petrograd u oktobru. No, ni tu u po~etku nije dobio adekvatan smje{taj, pa se àlio dràvnom kancelaru Paninu. Ubrzo je crnogorska delegacija dobila boqi smje{taj, a dràvna kancelarija odredila joj je dvije rubqe dnevno i 25 mjese~no za tro{kove stanovawa. Nije me|utim Vasiliju uspjelo da ga carica primi u posebnu audijenciju. Po~etkom novembra je iskoristio odràvawe liturgije u pridvornoj crkvi, kada je carica primila visoke crkvene dostojanstvenike. Tada je on caricu pozdravio u ime naroda Crne Gore.336 Nekoliko mjeseci kasnije, o~ekuju}i odgovor Kolegija inostranih djela, iznenada se razbolio. Svjestan skorog kraja, izdiktirao je testament jeromonahu Josifu Vuki}evi}u i jero|akonu Petru Petrovi}u. No, smrt ga je sprije~ila da ga potpi{e. Upokojio se 21. marta 1766. godine. Testament je bio vi{e molba ruskoj carici da vodi ra~una o Crnoj Gori. Sahrawen je uz najvi{e po~asti o dràvnom tro{ku. Tro{kovi sahrane iznosili su oko 334. Nav. dj., str. 296-297. 335. Kao nap. 319, str. 31-35; Gligor Stanojevi}, [}epan Mali, Beograd, 1957, 7. 336. Kao nap. 319, str. 34-35. 400

1.200 rubaqa. Mjesto gdje je pokopan je bila Blagovje{~enska crkva, gdje su bili pokopane velike dràvne li~nosti Rusije, me|u kojima i ~uveni vojskovo|a Suvorov. Na nagdrobnoj plo~i, pored grba Crne Gore, stojali su podaci da tu po~iva mitropolit crnogorski, skenderijski i egzarh pe}kog patrijarha.337 U Crnoj Gori se za Vasilijevo upokojewe saznalo tek u julu. Iz izvora se posredno moè zakqu~iti, da Sava nije bio posebno oàlo{}en upokojewem svoga bliskoga ro|aka. Povode}i se za preporukom Kolegija inostranih djela, carica je naredila da se Vasilijeva zaosta{tina odnese u Crnu Goru. Odre|en je potporu~nik Mihail Tarasov, kome je pridodat prevodilac Ivan [efer. Sa wima su nazad oti{li i Vuki}evi} i Petar Petrovi}. Tarasov je odnio i pomo} cetiwskom manastiru, u iznosu od 1.500 rubaqa. U Crnu Goru su stigli u novembru. Wegova misija odno{ewa Vasilijeve zaostav{tine bila je samo formalni izgovor. On je trebao da prou~i prilike u Crnoj Gori, i o tome podnese izvje{taj. U Crnoj Gori boravio je do kraja 1766. godine, i po povratku podnio izvje{taj. Taj izvje{taj je bio mnogo pozitivniji i realniji od Pu~kovqevog. Ovaj izvje{taj pada u vrijeme ukidawa Pe}ke Patrijar{ije. Tarasov je konstatovao u wemu da je Mitropolija Crnogorska do tada bila u sastavu Patrijar{ije, a da je od tada postala samostalna. Wegov opis stawa crkvene organizacije i vjerskog raspoloèwa Crnogoraca, u izvje{taju me|utim nije bio mnogo afirmativan. Tvrdio je da u svim crnogorskim selima ima osamdeset crkava i dvanaest manastira sa 28 kalu|era, da su crkve zapu{tene, i da oko wih pase stoka, te da sluè za odmor ~obanima.338 Upokojewem mitropolita Vasilija, nestalo je u Crnoj Gori sna`ne li~nosti. Sava nije imao taj autoritet. Stoga nije ~udo {to se u Crnoj Gori pojavquje neznanac i samozvanac [}epan Mali. U pojavi [}epana Maloga i wegove politi~ke djelatnosti, kod istori~ara je uglavnom ostao malo ili nimalo prezentovan detaq wegovih vjerskih istupa, kojima je pored ostalog uspio da se nametne Crnogorcima. Crnogorsko dru{tvo onoga doba nesumwivo je bilo zaostalo, i ne samo klasi~no patrijarhalno-plemensko. Pored malog broja pismenih qudi, kako se da vidjeti iz nekih izvje{taja, Crnogorci nijesu bili osobito religiozni. âk {ta vi{e, brojni istraìva~i biqeè karakteristike praznovjerja, kao i vjerovawa u imaginarnu silu Gospodwu, koju predstavqaju 337. Kao nap. 61. 338. Kao nap. 62.

401

ovozemaqski qudi. Da li se moè govoriti i o faktoru vjerskog uticaja [}epana Maloga na wih, kao nekog vrste mesije? Po nekim detaqima svakako da. [}epan Mali pi{e Crnogorcima: „ûjte Crnogorci glas gospoda boga i slavu svetoga Jerusalima, ja nijesam ovdje do{ao, no sam poslan od boga ~iji glas ~uh, ustani, po|i, trudi se i ja }u ti pomo}i.”339 Knez Braji}a Nenad Ivanov, u pismu providuru Antoniju Renieru kaè: „[}epan Mali kaè da ide prema bo`joj zapovijesti i mudrosti i zna da nema pravde osim bo`je.”340 O~igledno je da je [}epan koristio u umiru Crnogoraca, kao i iskorjewivawu samovoqe boànski autoritet, kombinovan sa misticizmom, ~im je pisao i ovo: „Kada istinitost boga upoznate i u~inite op{te i vje~no primirje me|u vas da ne bi bilo nikakvih nesporazuma i krvoproli}a, tada }ete saznati ko je [}epan Mali.“341 On se nije libio, da li zaista umi{qen u to {to pi{e, ili da bi ostvario utisak, da sli~no tvrdi i nekim qudima iz mleta~ke vlasti. Dakle qudima koji su bili mnogo obrazovaniji, i pripadali mnogo obrazovanijem dru{tvu od crnogorskog i crnogorskih glavara i naroda. Providuru Renieru on 5. septembra 1767. godine pi{e: „Koliko puta mi je moj um govorio da idem druk~ijim putem, ali mi to nije bilo mogu}e, jer moram ispuniti veliku zapovijed koja mi je data od boga.“342 Da li uvjeren u svoju mesijansku vrednost i misiju, ili uop{te tuma~e}i tok doga|aja, [}epan Mali je ruskom poslaniku u Be~u Dimitriju Gaqicinu pisao: „Sada se pojavquje otkrovewe istinitoga boga koji upravqa cijelim svijetom.“343 Mleta~ke i rimokatoli~ke opstrukcije u Boki i Kotoru nijesu prestajale. One su bile permanentne u raznim vidovima. Naime, u Kotoru je do 1768. godine postojalo pravoslavno grobqe. Iznalaze}i opravdawe da ono vi{e ne moè biti u funkciji iz sanitarnih razloga, mleta~ke vlasti su ga zatvorile. Gradski qekar Gregorio Kristanopulo podnio je 2. maja izvje{taj vlastima, da je ono steklo uslove da se iz sanitarnih razloga zatvori. Istina, on grobqe identifikuje kao gr~ko, ali je nesumwivo mislio na grobqe gr~ke vjere. Providur \ovani Zusto zabranio je upotrebu grobqa 28. oktobra.344 339. Marko Dragovi}, Spomenici o [}epanu Malome, Spomenik SKA, kw. HHÀÀ, Beograd, 30. 340. Nav. dj., 29. 341. Kao nap. 339. 342. Marko Dragovi}, Jedna biqe{ka o [}epanu Malome, Cetiwe, 1887, 19-20. 343. Kao nap. 339, str. 6. 344. Kao nap. 10, str. 364. 402

Mitropolit Sava nesumwivo je bio izrazito mleta~ki ~ovjek. Uvijek malodu{an, skepti~an, pla{qiv i bez {irih pogleda, on je na Mleta~ku Republiku i wenu vlast u Boki gledao kao na jedini realni oslonac, bez obzira kakvu je ona snagu imala, i kako se licemjerno i varqivo odnosila prema Crnogorcima. U brojnim izvorima, tj. gra|i koju je iza sebe ostavio Sava, postoji na desetine primjera izrazito udvori~kog pona{awa prema mleta~kim providurima u Kotoru, ili onim generalnim za Dalmaciju u Zadru. Sve to se nije dopadalo mnogim Crnogorcima, glavarima i Vasiliju. Jednom prilikom Sava je upao u vrlo neugodnu situaciju. U prili~no dramati~nom pismu mleta~kom majoru Ma}edoniju od 7. septembra 1768. godine, punom udvori~kih izraza i uvjeravawa po{tovawa i lojalnosti mleta~kom principu, Sava se àlio da je umalo stradao od svojih Crnogoraca, upravo zbog velike qubavi prema Mletrakoj Republici. Iz pisma se ne moè zakqu~iti kome je mleta~kom funkcioneru Sava poslao pismo koje je dobio od ruskog poslanika u Carigradu. Sava je ina~e dosta ~esto mleta~kim funkcionerima slao originalna pisma korespodencije sa ruskim predstavnicima, ili ih izvje{tavao {ta oni misle, samo da bi uvjerio Mle~ane u svoju lojalnost. Prema wegovim rije~ima hiqadu Crnogoraca je opkolilo manastir. Prili~no dramati~no je opisao situaciju: „Ho}ahu me ubit. A ja se zatvorih u ku}u i vikahu: ’Izlazi, latinine ovamo’! Ja ne izqegoh. Oni potaraha{e i pohara{e i svako zlo ~ini{e i mene straù na manastir stavi{e. Za deset nedeqah nigda iz manastira nijesam izqega. No se bojahu da ne ute~em u Kotor. Po{to me pu{ta{e po tada mi zaprijeti{e da nemam pisat kwige ni |eneralu ni komu drugomu.“345 Mleta~ka Republika je nesumwivo u drugoj polovini HÁÀÀÀ vijeka bila dràva u opadawu. Nije vi{e bila sposobna i za kakvo ozbiqnije ratovawe, te je nastojala da po svaku cijenu odrì dobre odnose sa osmanskim vlastima u okolini, pri ~emu su joj Crnogorci bili remetila~ki faktor u tom pogledu. U septembru 1768. godine izbio je osmansko-ruski rat. Mleta~ka Republika je nastojala da se drì potpuno neutralno u ovom ratu, a da bi tu neutralnost dokazala, u dogovoru sa osmanskom dràvom potpuno je blokirala granicu sa Crnom Gorom. Mle~ani su vrlo nepovoqno gledali i na misije ruskog kneza Dolgorukova u Crnoj Gori, a kasnije i poku{aje jo{ nekih ruskih predstavnika da u|u u wu. U okviru kampawe zatvarawa granice, izbila je ozbiqna kriza oko manastira Stawevi}a i Maina, koje su Mle~ani zaposjeli 345. Kao nap. 35, str. 319.

403

sa vojskom. U pismu od 1. aprila 1770. godine, upu}enom providuru Gaetanu Molinu, guverandur Jovan Radowi}, i serdari: Vukale Vukoti}, Jovo \ura{kovi}, Jovo Petrovi} i Moja{ Plamenac otvoreno su istom stavili do znawa da su na strani Rusije, i da je Crna Gora ruska. Oni kao da mu prijete kada pi{u: „Zna{ li, g-ne, da smo mi danas rosijski. Tko stoji protiv nas stoji protiv Rosije. Tko stoji protiv Rosije stoji protiv nas.” Apeluju na wega da naredi da se manastiri oslobode „i dignete straù, za{to za kvartijere manastiri nijesu ni va{i ni na{i, a u wih imali ste slu`be dosta.“346 Za razliku od ovog prkosnog i prakti~no prijete}eg pisma crnogorskih glavara, Savino poslato direktno mleta~kom du`du 27. oktobra, bilo je puno udvori{tva i molbi. Tako on du`du pi{e: „Mojijem velikijem pla~em i àlo{}u ne dospijevam plakat moje serdce i arhijerejstvo u prevedru Republiku od nestime i {tete koja se u~inila od manastirah i robe monastirske, koja je sluìla monastire koji su u stat prevedre Republike, Stawevi~i i Mahine nepravedno aùrpane od oficijalah“...347 Me|utim, sve Savine molbe i umiqavawa mleta~kim vlastima nijesu pomagale. Mleta~ka vojska nije htjela da se izmjesti iz Stawevi}a i Majina. U svim ovim Savinim pismima, ne vidi se nikakav {iri politi~ki koncept ili bunt. On je samo uvijek sitni sopstvenik manastirskog dobra i wegove materijalne privilegije. Do{av{i na Stawevi}e 22. oktobra 1771. godine, on je uputio epel providuru Gaetanu Molinu, da posreduje kod du`da da se manastiri vrate. „Za Boga i za svetoga Marka, neka i crkvi u~ini sud... Razuri me principova vojska i pohara na veliku boù pravdu, manastir mi pod Mahine pritisnu, a blago crkovno uze, ku}u u Budvu uze, u~inio u wu fundik evo ~etiri godine, mene ne daje ni{ta, a to je rabota crkovna. Je li tako pravo za Boga i za svetoga Marka?“348 Jedan interesantan dokument odslikava problematiku vjen~awa iz kumovskih porodica, i stava crkve povodom toga. To se vidi iz sentencije mitropolita Save od 15. novembra 1773. godine. U Herceg Novom je bio slu~aj da je Aleksandar Matov [padi} oènio bratani~nu Aleksandra @ivkovi}a. Ona je bila ve} vjerena za Milo{a Vlastelinovi}a iz Risna. U vezi sa tim mitropolit Sava pi{e „i tako mi po zapovijedi zakona na{ego i po pre346. Nav. dj., 321. 347. Isto. 348. Nav. dj., 324. 404

daniju svjatih apostolah i svjatih otec kako zapovijeda svjata mati cerkov vosto~naja razsu`daju da je ne moè imat vi{eimenovani Aleksander [padi}.” Potom Sava nabraja razloge za{to brak ne moè biti potvr|en, a izme|u ostalih navodi „jedno, vozbrawajut kumstva kr{etaja koja su bila me`du @ivkovi}em i [padi}em: drugo, {to je ona drugome obru~ena“... Sava je ~ak zaprijetio anatemom i samom mladoèwi [padi}u i sve{teniku koji je vjen~ao taj brak, jer je pisao „i nikakvim obrazom ne moè ta stvar dobra i tverda bit ni po zakonu vi{ere~eni [padi} i toj sve{tenik nahodjatsja pod tja`koju kaznoju i otlu~enijem cerkovnim i pod tja`koju kqatvoju i anatemi predaniju“...349 Kriza oko Stawevi}a i Maina bila je neprestana. Mle~ani nijesu pristajali da odatle evakui{u svoje posade. Sava je pisao niz pisama mleta~kim dostojanstvenicima da ih evakui{u. Ta pisma bila su po obi~aju puna zahvalnosti Mleta~koj Republici i izraàvawa lojalnosti woj. U neku ruku prakti~no to su bila zapomagawa za povra}aj manastira. Mle~ane je Sava uvjeravao i da je te manastire Republici sa~uvao jo{ vladika Danilo, da ih se Osmanlije ne do~epaju. U jednom od takvih pisama mleta~kim inkvizitorima od 29. avgusta 1776. godine, Sava se àli da su mu Mle~ani zatvorili „dvije cerkve da se u wih Bog ne moli ni da se otvaraju, manastir, poku}stvo, intrade, sve da mi propane. Na moje vladi~eske posteqe da kurve leè.“350 Jedan obrazac unapre|ewa sve{tenika, i to na osmanaskoj teritoriji, od strane crnogorskih mitropolita, a konkretno Save, moè se vidjeti i po sin|eliji izdatoj sve{teniku Iliji Popovi}u 2. aprila 1778. godine. Ova sin|elija dolazi pri kraju ìvota mitropolita Save. On wome unapre|uje popa Iliju Popovi}a, sina [}epana Popovi}a iz Podgorice u protopopa, i daqe navodi: „Ti è, protopope Ilija, dolàn jesi prebivati vo ~tenih, pou~enih, pope~enihè du{ hristijanskih sohrawaju{~ih sojediwenije so svajtoju vosto~no{ago radi uvjerenija dahom vam sije pisanije so podpisom ruki na{eja i priloènijem pe~ata.“351 U nizu problema svakodnevnog ìvota, i stava crkve povodom wih, Sava je dolazio i u situaciju da pored ve} navedenog primjera poni{taja kumovskog braka, poni{tava brak i djevojke koja je oteta. To se vidi iz wegove sentencije sastavqene na Stawevi}ima 10. maja 1779. godine. Ovo je jedna od wegovih posqedwih sen349. Nav. dj., 327-328. 350. Nav. dj., 335. 351. Nav. dj., 351.

405

tencija. Po svoj prilici „ugrabqena“ djevojka je bila iz Kotora, a oni koji su je ugrabili iz Pa{trovi}a. Razlozi ugrabqewa (otmica) djevojaka bili su u ono doba razli~iti. Uglavnom su praktikovani ako roditeqi djevojke ne bi dali momku prosniku da je oèni, smatrav{i da je on nedostojan wihove k}eri. Obi~no su i djevojke ve} imale vezu sa takvim momcima, pa bi onda takvi parovi stavqali roditeqe pred svr{en ~in. Ukoliko bi djevojka tako ~ak i samovoqno pobjegla, pod zvani~nim obrazloèwem da je roditeqi nijesu dali proscu, tj. da je ugrabqena, porodica nije bila du`na da joj opremi miraz. Bilo je ~ak i primjera tajnih dogovora izme|u odbijenog mladoèwe i roditeqa djevojke da se ona ugrabi, kako joj se ne bi opremao miraz. Iz ove sentencije me|utim ne moè se saznati koji je razlog poni{tewa braka k}eri Iva Pejova (vjerovatno iz Kotora). Mitropolit Sava se u ovoj sentenciji poziva na crkvene kanone i obi~aje crkve povodom ovakvih problema, i daqe pi{e: „Evo, Jevangelije na srijedu, apostol, sedam saborah, vselenskijeh, {esnaest pomjestnijeh, sudovi carski koji su u stari Rim sudili, u novi Rim Konstantinopol sudili sve vi{e pisato od Boga i ot cerkve isto~ne i zapadne ustanovqeno da se pita i prosi |evojka u oca i mater i da je dobra voqa |evojci. Zato ja mitropolit Sava cerkovnijem sudim one Pa{trovi}e koji su ugrabili Iva Pejova |evojku kako bezakonike i ono vjen~awe da nije vjen~awe no dajem libertad |e je ispro{ena u oca i matere tu da se vjen~a u Kotor po zakonu.“352 Jo{ jedna od mana mitropolita Save Petrovi}a je {to je pokazuju}i porodi~nu sentimentalnost, imenovao najprije za svoga koadjutora, a kasnije i nasqednika sestri}a Arsenija Plamenca, li~nost sasvim nepogodnu najprije za mona{ki ìvot, episkopsko zvawe, i kona~no mitropolitsko. Sava se upokojio 7. marta 1781. godine. Iako istori~ari nijesu uspjeli da precizno identifikuju godinu wegovog ro|ewa, u narodnom pam}ewu ostalo je sje}awe da se upokojio u stotoj godini. Jo{ davno prije svoga upokojewa Sava je postigao da se Arsenije hirotoni{e za episkopa. Hirotoniju je izvr{io posqedwi srpski patrijarh Vasilije Brki} 1767. godine.353 Po mleta~kom izvje{taju od 28. januara 1768. godine „patrijarh pe}ki istjeran od begler-bega rumeqskog, a od patrijarha carigradskog obustavqen „a divinis“ posvetio je Arsenija, unuka 352. Nav. dj., 339. 353. Sava, episkop {umadiski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Beograd-Podgorica-Kragujevac, 1996, 431.

406

Savina, za biskupa crnogorskog onda kad je u Crnoj Gori bilo vi{e stranaka.“354 Ovo je bilo u vrijeme pojave [}epana Malog u Crnoj Gori, i wegovog nametawa Crnogorcima. Podatak u izvje{taju da je Arsenije Savin unuk nije ta~an. Savinim upokojewem i onako malo autoriteta cetiwskog mitropolita se izgubilo. Arsenije je vrijeme provodio uglavnom u Crmnici, iz koje je i bio rodom. Wegov uticaj u Crnoj Gori gotovo da se nije osje}ao. Istina, on je odràvao neku korespodenciju sa mleta~kim vlastima u Boki, no bez ikakvog operativnog zna~aja. Arhimandrit Petar Petrovi} ve} je krenuo na hirotoniju u austrijsku teritoriju, kada se Arsenije upokojio 15. maja 1784. godine. Grupa crnogorskih glavara (serdari: Ivan Petrovi}, Moja{ Plamenac i Nikola \ura{kovi}) 29. juna 1783. godine, obratila se karlova~kom mitropolitu Mojsiju Putniku, da hirotoni{e arhimandrita Petra Petrovi}a u zvawe episkopa. Oni su u pismu naglasili da ima vi{e od dvije godine, kako se ukazala potreba za novim arhijerejom, jer je Arsenije bolestan. Naveli su da je izbor na Petra pao jo{ za ìvota mitropolita Save, a da su pisali i guvernaduru Radowi}u, koji je tada bio u Be~u, da i on nastoji da do ove hirotonije do|e. Petar se uputio za Be~ 25. jula. U Trstu se na{ao sa guvernadurom Radowi}em. Ovaj se 29. oktobra obratio tako|e mitropolitu Putniku, sa zahtjevom za Petrovu hirotoniju. Ovo nije bilo prvo Radowi}evo obra}awe Putniku. Sa istim zahtjevom mu se obratio i 6. avgusta. U izvorima se ne moè saznati za{to Putnik Radowi}u nije odgovorio na prvo pismo? Po dolasku u Be~, Petar se obratio austrijskom caru za dozvolu da ode u Sremske Karlovce kod Putnika na hirotoniju. Kada je najzad dobio potvrdu za odlazak, Petar je dobio poziv mitropolita Putnika 8. avgusta 1784. godine da do|e u Karlovce. Me|utim, na putu za Karlovce, Petar je ispao iz kola i slomio ruku, pa je neko vrijeme morao provesti na lije~ewu. Da bi sve bilo spremno, mitropolit Putnik se 11. oktobra obratio pismom ba~kom episkopu Josifu Jovanovi}u [akabenti, da sa wim sasluùje u Petrovoj hirotoniji. Narednog dana je zasijedao Sinod Karlova~ke Mitropolije, na kome je donijeta i zvani~no odluka da se Petar hirotoni{e za episkopa. Sinod su pored mitropolita Putnika ~inili episkopi: vr{a~ki Vikentije Popovi}, ba~ki Josif Jovanovi} [akabenta i karl{atski Jovan Jovanovi}. U protokolu je konstatovana molba crnogorskih glavara i guvernadura Ra354. Simo Qubi}, Spomenici o [}epanu Malom, Glasnik SUD, kw. 2/ÀÀ, Beograd, 1870, 69.

407

dowi}a. Do hirotonije je kona~no do{lo 13. oktobra, poslije koje je Petar izjavio i sve~anu obavezu, a uslijedilo je wegovo obra}awe prisutnima, kao i mitropolita Putnika wemu i prisutnima. Ovom prilikom Petar je hirotonisan u episkopa Crne Gore, Skenderije i Primorja.355 Nakon hirotonije Petar se vratio u Be~. Tu se ve} 18. novembra obratio ruskom kancelaru Potemkinu, sa èqom da posjeti Rusiju. Pored politi~kih detaqa u ovom pismu, i za Crnogorce uobi~ajenih izjava uvjeravawa u lojalnost Rusiji, Petar je Potemkina obavijestio o trenutnom stawu, tj. preuzimawu episkopskog zvawa, time {to je napisao: „Pomenuti narod crnogorski ve} od trista godina priznavao je, i sada priznaje, nad sobom vlast svojijeh mitropolita, od kojih se posqedwi predstavio pro{loga maja 15 dana, te ovo t. j. mitropolitstvo po pravu nasqedstva prelazi na mene.“356 Petnaestak dana kasnije, Petar je obavijestio i ruskog patrijarha o svojoj hirotoniji. Traìo je pomo} za cetiwski manastir, i patrijarha zamolio da nikome u Rusiji ne daje pomo} za Crnu Goru bez wegovog pismenog svjedo~anstva.357 Ovo je bilo zbog toga, {to su se u tim godinama, po Rusiji po~eli pojavqivati pojedini glavari, samozvanci, ili posrednici, koji su toboè kupili pomo} za Crnu Goru, i wene manastire i crkve. Naj~e{}e su donosili razne krivotvorene odluke crnogorskih glavara ili Zbora, kojima su bili ovla{}ivani da sakupqaju novac i vr{e diplomatske misije. Ve} druga polovina HÁÀÀÀ vijeka, ozna~i}e period poplave raznih samozvanaca i me{etara, koji su naj~e{}e iz materijalnih i li~no afirmativnih razloga obilazili evropske dvorove, deklari{u}i se kao predstavnici porobqenih balkanskih naroda. Slu~aj [}epana Malog, bio je veliki podsticaj za ovakve samozvance i avanturiste. On ne}e biti ni prvi ni posqedwi takvog tipa, ali svakako }e biti najpoznatiji. Kako nije dobijao odgovor Potemkina za odlazak u Rusiju, Petar je oti{ao u [klov, na imawe austrijskog generala Zori}a, rodom Podgori~anina, koji ga je ranije pozvao u goste u avgustu 1785. godine. Sa Petrom je u [klov do{ao i rimokatoli~ki sve{tenik, rodom Dubrov~anin Frano Dol~i. Oni tamo nijesu zatekli generala Zori}a, koji je u me|uvremenu oti{ao. Istori~ari nijesu 355. Aleksandar Fori{kovi}, Nekoliko dokumenata o zavladi~ewu Petra I Petrovi}a 13. oktobra 1784. u Sremskim Karlovcima, Istorijski zapisi, kw. HHVI, sv. 1, Titograd, 1969, 135-153. 356. Kao nap. 67str, 221. 357. Stevan Dimitrijevi}, Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA, kw. LÀÀÀ, Beograd, 1922, 86-87. 408

uspjeli da rekonstrui{u koliko je Petar boravio u [klovu, ni kada je, i da li je uop{te dobio poziv od Potemkina da do|e u Rusiju? Petar se obreo u Petrogradu 5. novembra. O tom periodu od polovine decembra 1784. do po~etka novembra naredne godine, tj. do dolaska Petra u Petrograd izvori su veoma oskudni. Tako se ne zna koliko je Petar boravio u [klovu, i gdje se kretao tih mjeseci, a uop{te i kojim je putem dospio u Petrograd. Petrov neprijateq, i intrigant kod ruskih dràvnih krugova Sofronije Jugovi}, tvrdio je da je Petar boravio u [klovu ~ak sedam mjeseci. U to doba u [klovu su boravili i bra}a Zanovi}i, poznati pustolovi, probisvijeti i samozvanci, rodom iz Pa{trovi}a. Oni su vr{ili falsifikovawe i rasturawe novca. Kada su otkriveni uhap{eni su i osu|eni. To je vrlo kompromitovalo generala Zori}a i wegov krug prijateqa, u koje se identifikovao i Petar. Tako je Petrovo ime posredno dovedeno u vezu kriminalnih aktivnosti i pustolova.358 Zbog oskudnosti izvora istori~ari nikada zapravo nijesu mogli odgonetnuti za{to je u ranim jutarwim ~asovima 8. novembra 1785. godine, ruska policija upala u Petrovu sobu, naredila mu da se odmah spremi i napusti prestonicu. Uzaludna su bila Petrova opirawa i traèwa obja{wewa. Kao kakvog probisvijeta, prakti~no uz upotrebu sile, Petra su otpremili iz prestonice. Bio je ogor~en. Iz nekih izvora, pojedini istori~ari izvla~ili su pretpostavke da se radi o klevetama Sofronija Markovi}a-Jugovi}a, kao i neprihvatawu projekata Davida Neranxi}a. Petar se iz Minska 17. decembra obratio ministru inostranih djela Rusije jednim o{trim protestnim pismom.359 U svakom slu~aju Petar nikada vi{e nije do{ao u Rusiju, mada je ostao veliki privrènik Rusije. Po povratku u Crnu Goru, na{ao je te{ko stawe. Petar }e vi{e od naredne decenije provesti u stalnom sukobqavawu sa Mahmut-pa{om Bu{atlijom. Otvoreni sukob sa wim bio je neizbjeàn, i on je na kraju prerastao u pitawe opstanka slobode Crne Gore. Uo~i bitke na Martini}ima, 5. jula 1796. godine, mitropolit Petar i glavari Crne Gore obratili su se za pomo} Grbqanima. U ovom pismu nalaze se elementi otvorenog vjerskog sukoba i wegovog zna~ewa. Tako stoji: „Sada bra}o, mi evo po|osmo danas k wemu da na{u krv prolijemo za hri{}ansku pravu vjeru.“360 Poslije pobjeda na Martini}ima i Krusima nad Mahmut-pa{om Bu358. Kao nap. 67, str. 224, 245-246. 359. Nav. dj., 224-226. 360. Kao nap. 10, str. 449. 409

{atlijom, godine 1803, u Budimu je objavqena desetera~ka pjesma pod naslovom „Pesn Crnogorska o pobedi nad skadarskim pa{om Mahmudom Bu{atlijom koja se slu~ila u dva sraènija.” Autor pjesme je Vikentije Raki}-Fene~ki. Ovo djelo {tampano je o tro{ku arhimandrita manastira Pive Haxi Arsenija Gagovi}a, „a za slavu i pohvalu jego visokopreosvja{tenstvu gospodinu Petru Petrovi}u, mitropolitu ~ernogorskomu.“361 Veliki evropski doga|aji, brojni ratovi i osvajawa koje je pokrenuo Napoleon Bonaparta krajem HÁÀÀÀ i po~etkom HÀH vijeka, nijesu zaobi{li ni Crnu Goru i wenu zale|inu prema moru u Boki. Ti veliki potresi najprije su izazvali propast Mleta~ke Republike, dràve koja je vi{e vjekova upravqala Bokom, i sa kojom su Crnogorci bili zna~ajno povezani. Do tada, teì{te spoqwe politike crnogorskih mitropolita bilo je usmjereno ka ovoj dràvi, ve} samom ~iwenicom, da se ona nalazila u susjedstvu Crne Gore. Propast Mleta~ke Republike dove{}e na granice Crne Gore nove dràve, u prvom redu Austriju, a potom Crnogorcima i wihovim mitropolitima, jednu dràvu i wene velikodostojnike, o kojima prakti~no ili nijesu znali ni{ta, ili veoma malo. Kontakti sa ovim dràvama, pored diplomatskih, politi~kih, vojnih, kulturnih i privrednih konotacija, ima}e i one ~isto vjerske. Francuska toga doba, nesumwivo je bila ako ne najrazvijenija dràva Evrope, a ono bar me|u tri takve. Velika dràva, sa mo}nom armijom, dràvnim aparatom i kulturom, ostavila je za istoriju Crne Gore, pa i u domenu crkvene istorije dragocjene podatke. Crnogorci i Crna Gora bili su u ratu sa wom, potom u varqivom miru, punom zategnutosti, ali i upleteni u vrtlog odnosa velikih sila, koji su se opet reflektovali na wih. Nekoliko Francuza ostavilo je pisana svjedo~anstva o Crnoj Gori i Crnogorcima toga doba. Od wih je svakako bio najzna~ajniji pukovnik Viala De Somijer. U doba francuske okupacije Boke bio je komandant Herceg Novog, potom guverner kotorske provincije, i na kraju komandant druge divizije ilirske francuske armije. Sjedi{te divizije bilo je u Dubrovniku. Viala je 1810. godine putovao po Crnoj Gori. Na osnovu toga putovawa, Viala je 1820. godine objavio dvije kwige na 811 stranica, pod naslovom „Istorijski i politi~ki put u Crnu Goru.” Viala je opisao susret mitropolita Petra sa francuskim generalom Gotjeom na Mircu iznad Kotora u junu 1810. godine. Scenu susreta u kapeli na Mircu, on je opisao ovako: „Kapela je bila 361. ASANU, Zbirka starih kwiga i rukopisa, 454.

410

ukra{ena }ilimima i ruskim zastavama. Dvije velike kamene klupe bile su pokrivene istim pokriva~ima. Na svakoj od wih bio je po jedan svileni jastuk. îm smo u{li ponu|en je doru~ak koji se sastojao po obi~aju od dosta mesa, masla, sira, mlijeka i vina u izobiqu. Dok su svi prisutni jeli, Vladici doneso{e punu kutiju ribe spremqene po na~inu wegove zemqe. Izviwavaju}i se {to mu zavjetni post i wegov ~in ne dopu{taju da se sluì drugim jelom, on prstima raskomada ribu i po~e je jesti bez viqu{ke, drè}i kutiju na koqenima.“362 Niz zanimqivih detaqa Viala je dao i o Cetiwu, i naveo: „Cetiwe je uobi~ajeno sjedi{te Vladika jo{ od Ivana Crnojevi}a, koji je ovdje tako|e ìvio jednostavnim ìvotom. Kao nekada i on, sada{wi Vladika, kao istinski stare{ina svoga naroda, ne ìvi u rasko{nom dvoru. Luksuz koji je nedostojan crkvenih otaca, ne sabla`wava pogled wegovih vjernika. Kao sqedbenik strogih jevan|eoskih propisa, on se zadovoqava skromnim prihodima. îtava pompa wegovog vladarskog ekipaà svodi se na jednu mazgu. Wegov stan, namje{taj i obi~no odijelo, skromno je kao i wegovo opho|ewe. Wegove radwe i rije~i ~iste su kao wegova doktrina. Wegova trpeza je sli~na onoj sa koje su se hranili prvobitni kalu|eri, u pravo kakva wemu prili~i. Ako dobije kakve darove, koje milosr|e vjernika prilaè za hram, on ni{ta ne zadràva za sebe, nego, kao dobar otac porodice, dijeli oltaru i bijednicima, kojih svakodnevno ima pored manastira. êsto tako on daje korisne pouke svom narodu ma gdje se na{ao.” Manastir Viala opisuje na ovaj na~in: „Manastir u kome ìvi je sredwe veli~ine, ali je upadqiv po veoma debelom zidu, koji ga opasuje i koji je i{aran pu{karnicama. Po tome dobija izgled male tvr|ave. Odaje u manastiru, specijalno odre|ene za putnike, dosta su ~isto ure|ene. Hrana je obilata i ma da se Vladika, kao i ostali sve{tenici, strogo pridràvaju posta, strancima se svakodnevno sluì meso. Crkva je veoma lijepa, rasvijetqena i veli~anstvena u svojoj jednostavnosti.“363 Zna~aj Viale kao izvora je ne samo u tome {to je on li~no vidio mitropolita Petra, i uo~io wegov na~in ìvota, nego {to je prakti~no jedini takav koji se vezuje za wega. Viala je pronicqivo opisao i sam karakter mitropolita Petra, wegove crte lica, opho|ewe, pa ~ak u neku ruku i intelektualne karakteristike. O 362. Tri Francuza o Crnoj Gori (priredio Andrija V. Lainovi}), Beograd, 2008, 35-36 (reprint izdawe). 363. Nav. dj., 50. 411

tome on svjedo~i: „Petar Petrovi}, vladika crnogorski, rodio se u Wegu{ima, u ku}i siroma{nih roditeqa. Vladika je star oko 65 godina, veli~anstvenog je stasa i lijepa lica, brada mu je vrlo duga, a izraz lica pun dostojanstva, koje uliva po{tovawe. Vladika je qubazan i obrazovan; on je ne samo milostiv, ve} i istinski gostoqubiv prema svakome, ko mu se javi i ma koje vjere bio. On govori vrlo dobro italijanski, wema~ki i ruski, pone{to engleski i vrlo malo francuski. U obi~nom ìvotu on se sluì ilirskim jezikom. Wegovo pona{awe prema svakome je vrlo pa`qivo i vrlo obazrivo. Wegova fizionomija odaje ~ovjeka pronicqiva, vje{ta, a mo`da ~ak i lukava. Po{to je pro{ao sve mona{ke ~inove, protekcijom Josifa ÀÀ, posvetio ga je za mitropolita u Karlovcima 1777. godine jedan gr~ko-srpski mitropolit. Vladici Petru je tada bilo tek trideset godina.” Kao {to se da vidjeti, ovaj Vialin podatak o Petrovoj hirotoniji je hronolo{ki neta~an. Viala tako|e u nizu opisa, kao govorni jezik navodi ilirski, iako je to nepostoje}i jezik. No, sa druge strane to je bilo u skladu sa geografskim pojmisawem ju`noslovenskih prostora koje su Francuzi osvojili. Sve te prostore, koji su u stvari obuhvatali nekada{we prijadranske ju`noslovenske prostore pod Mleta~kom Republikom, kao i djelove Slovenije i Hrvatske koji su do wihove okupacije bili pod Austrijom, oni su generalno definisali kao Ilirske provincije. Wihovo sjedi{te bilo je u Qubqani. U domenu crkvene istorije, Viala je tako|e jedini savremenik koji je dao izvor o izgledu mitropolita Petra. On je detaqno opisao mitropolitovo odijelo: „Vladi~ino odijelo je isto, kao i ostalih gr~ko-isto~nih sve{tenika. Ono se sastoji iz crvene mantije, zakop~ane zlatnim kop~ama po ~itavoj duìni. Opasan je kadifenim pojasom svijetlo-plave i crne boje, a ukra{enim dijamantima, ili izvezenim zlatom. Mantija, koja ima vrlo duge i {iroke rukave, prekrivena je dugom, tankom haqinom sa kratkim rukavima do lakata. Ova haqina je od qubi~astog, ili crnog satina, ve} prema doti~noj ceremoniji. Na glavi nosi kapu od crnog velura, u formi vojni~ke {apke bez {tita, a ukra{ena je na ~elu krstom od dijamanata. Na gorwem dijelu kape prika~ena je panakamilavka bijele boje, ukra{ena velikim zlatnim kitama. Na vratu nosi vladi~anski krst, ukra{en dijamantima i na zlatnom lancu, koji se spu{ta do pojasa. Osim toga nosi vladika na prsima orden Svete Ane, prvoga stepena, ukra{en dijamantima. 412

[tap od abonosa i vrlo skupocjeni prsten obiqe`ja su wegovog vladi~anskog ~ina. Na lijevoj ruci nosi tako|e jedan prsten, znak ~lanstva petrogradskog sinoda.” Dvor mitropolita Petra Viala je opisao kao jednostavan. Wega su ~inila ~etiri arhimandrita, mitropolitova bra}a i bratani}i, kao i kalu|eri cetiwskog manastira. Moè se primijetiti da je Viala prili~no pompezno definisao i samo odre|ewe dvora, polaze}i od aspekata wegovog evropskog shvatawa tog tretmana. U odnosu na raniji period egzistencije Pe}ke Patrijar{ije, tj. patrijarha i mitropolita, prihodi crnogorskog mitropolita su po Vialinom opisu bili prili~no skromni. O tome on navodi: „Vladika izdràva svoju ku}u prihodima od svoga li~noga imawa. Taj prihod sastoji se od ìta, stoke i ribe. To moè iznijeti godi{we od prilike tri hiqade zlatnih cekina, ili trideset sedam hiqada i pet stotina franaka... K tome dolazi jo{ jedna nemala, i ako neodre|ena suma, koja se dobiva od naplate blagoslova i drugih obreda uobi~ajenih u ovoj crkvi.“364 Pored ovih prihoda, Viala je naveo i rusku pomo} ~iji se iznos ne zna, ali po wegovom mi{qewu ne prelazi 10.000 franaka. Moè se smatrati da je Vialina tvrdwa o pozama{nim sumama zlata i srebra, darivanim od Rusije i Austrije, kao i dono{ena nekada iz Mletaka, koju posjeduje mitropolit Petar, prili~no neuvjerqiva i neosnovana. Iako je Francuska bila velika sila, sa jakom vojskom i izgra|enom administracijom, koju je vrlo brzo uspostavila i u okolini Crne Gore, tj. na biv{im mleta~kim posjedima, integracija plemena oko Budve je bila vrlo spora, i pra}ena nizom oruànih sukoba i represalija. U pruàwu otpora francuskim vlastima naro~ito su se isticali Braji}i, a pored wih i Pa{trovi}i i Grbqani. Francuske vlasti poku{ale su da izvr{e mobilizaciju mladi}a iz Boke i okoline Budve za francusku mornaricu. Nai{le su na èstok otpor. Ubijeno je nekoliko doma}ih qudi koji su bili profrancuski nastrojeni, i podràvali tu akciju, a me|u wima i knez Jovo Bojkovi} 20. novembra 1807. godine. Budvanski francuski poddelegat Miroslav Zanovi} u izvje{taju delegatu Forlaniju, me|u kolovo|ama pobune naveo je i arhimandrita manastira Praskvice Savu Qubi{u iz Pa{trovi}a, kao i popa Andriju Ugqe{i}a iz Braji}a.365 364. Stranci o Crnoj Gori i Crnogorcima, Zapisi, kw. XÀÀÀ, Cetiwe, maj 1935, 282-283. 365. Slavko Miju{kovi}, Otpor Braji}a francuskim vlastima u Boki (1807 -1814), Istoriski zapisi, kw. X, sv. 2, Cetiwe, 1954, 332.

413

Mjeseci su prolazili, a francuske vlasti su svoje zahtjeve pro{irile i na mobilizaciju za francuske kopnene trupe. Zbog toga je izbilo niz lokalnih sukoba. U Grbqu se naro~ito kao protivnik francuskih vlasti isticao pop \uro Lazarovi}. Stvari su dostigle vrhunac kada je delegat Forlani izdao nalog kotorskom serdaru Gregorini da se Lazarovi} uhapsi. Gregorina se sa narednikom An|elijem i grupom pandura uputio u Lazarovi}evo selo. Me|utim, hap{ewe nije uspjelo jer su se seqani digli na oru`je.366 Sa okon~awem mleta~ke uprave u Boki i okolini Budve, nove okupacione vlasti, najprije austrijske, potom francuske, pa opet austrijske, otpo~ele su kampawu likvidacije prakse jurisdikcije crnogorskih mitropolita nad ovim prostorima. Ona najprije nije bila tako usiqena, i nije davala rezultate. Vuk Karaxi} u jednom od svojih djela izdatom 1837. godine, konstatuje da su crnogorski mitropoliti „do na{ijeh dana upravqali duhovnijem poslovima u primorju od Dubrova~ke oblasti do turske granice. Skoro sve do danas ìve tamo{we popove rukopoloìo je, prije pet godina umrli, vladika crnogorski Petar, i do 1808. g. on je rukopolagao popove za Dalmaciju.“367 Dalmatinski episkop Benedikt Kraqevi}, u pismu mitropolitu Stratimirovi}u od 20. januara 1814. godine, navodi da u Boki „ima 120 svjetovnih sve{tenika, koje je sve rukopoloìo crnogorski mitropolit.“368 Napoleon Bonaparta je u martu 1810. godine izdao ukaz o ure|ewu pravoslavne Crkve u Boki i Dalmaciji. Me|utim taj ukaz nije uticao da se mitropolit Petar pona{a kao i ranije. Francuzi jednostavno nijesu mogli sprije~iti wegovu jurisdikciju, naro~ito ne u okolini Budve, gdje su sukobi sa lokalnim stanovni{tvom bili dio svakodnevice, kao i vi{im selima u Boki, udaqenijim od francuskih posada. Generalni guverner Ilirskih provincija general Bertran u izvje{taju Napoleonu od 13. jula 1811. godine je pisao: „Tvorac nesloge u ovoj provinciji je neosporno crnogorski vladika; on saziva kad ho}e pretstavnike @upe (t. j. Grbqa) i pravoslavnih op{tina, saznaje o svemu {to se de{ava u provinciji; daje svoju rije~ o svemu, i ako ima momenata pokornosti vladi to je zato {to je on to dozvolio; on rukopolaè sve{tenike u porodicama koje su neprijateqski raspoloène prema Francuzima; objavquje skoru promjenu vlade i nudi pomo} svima onima koji, goweni zbog svojih zlo~ina, bi366. Nav. dj., 342. 367. Vuk Karaxi}, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1922, 9-10. 368. Episkop Nikodim Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad, 1901, 500-501.

414

jahu primorani da napuste zemqu; on se do~epao vi{e manastira i raspolaè jednim dijelom (wihovih) prihoda“...369 Petra À naslijedio je jedan od wegovih sinovaca-Radivoje (Rade) Tomov, naj~e{}~e u istoriografiji tretiran kao Wego{. Sli~no svome prethodniku, ni Rade nije imao bilo kakvo formalno obrazovawe, pa ni teolo{ko. Jednostavno, ~oban~e sa Wegu{a dovedeno je kod strica na Cetiwe, i odatle se u kra}im intervalima opismewavalo i obrazovalo. Tr{}anski u~iteq Dimitrije Vladisavqevi} pisao je 20. decembra 1833. godine dalmatinskom episkopu Josifu Raja~i}u o Wego{evom povratku iz Rusije preko Trsta, i pomenuo da ga je wegov prethodnik „poslao kao dete ot 14 godina u Boku u manastir Savinu da se ~emu obu~ava, i posle po godine k sebi ga pozvao i ne{to ga i sam obu~avao“...370 Milorad Medakovi} je 8. februara 1848. godine poslao Stanku Vrazu kratku Wego{evu biografiju, u kojoj je napisao: „U godini 1825. po{aqe ga wegov stric u Novi (Castel Nuovo) u manastir Savinu da prvopo~etni plod nauke okusi. Probivav{i tu godinu dana, na poziv svoga strica povrati se opet u svoje ote~estvo.“371 Sa Wego{em je u~io Petar Dostini}. U nekoj vrsti svojih uspomena, on je zapisao da im je u~iteq bio kalu|er Josif Mr{i} Tropovi}, koji je obavqao poslove paroha na Toploj kod Herceg Novog 36 godina. Dostini} je pored ostalog naveo i ovo: „Kod wega se pou~avao svetopo~iv{i Vtori Vladika Petar Petrovi} tri qeta, imenom u djetiwstvu Rade, sin Tome Petrovi}a, i nakon tri qeta wegovog od{estvija iz Tople k svome stricu Pervom Svetom Arhiepiskopu Petru ja, pisateq, jesam s istijem na Cetiwe po{ao i tamo dva mjeseca na Cetiwe provodio“...372 Iz tri razli~ita izvora, vide se dakle opre~ne informacije o Wego{evom prvobitnom {kolovawu. Tako dolazi i do kolizije u vrmenskom locirawu Wego{evog dolaska sa Wegu{a na Cetiwe. Hronolo{ko locirawe kre}e se na period od 1825. do 1827. godine. S obzirom da je Wego{ ro|en 1813. godine, to se onda po~eci wegovog {kolovawa, pa prakti~no i opismewavawa, lociraju na period izme|u dvanaeste i ~etrnaeste godine wegovog ìvota. Kontradiktornost ovih podataka nadovezuje i sam Medakovi}. On je naime 1882. godine izdao monografiju o Wego{u, u kojoj je za 369. Petar I. Popovi}, Dva francuska napada na Crnu Goru 1811. godine, Zapisi, kw. ÀÀ, sv. 2, Cetiwe, 1930, 210. 370. Letopis Matice srpske, Novi Sad, novembar-decembar 1936, 315-316. 371. Pavle Popovi}, Vraz prema Wego{u, Cetiwe i Crna Gora, Beograd, 1927, 184. 372. Mihailo Vuk~evi}, Iz jednog napisa Wego{evog {kolskog druga, Zapisi, kw. ÀÁ, sv. 3, Cetiwe, 1929, 243.

415

razliku od podataka datih Vrazu, samo naveo da je Wego{ probavio u Savini „kratko vrijeme“ i da se tamo u~io „~itati i pisati“.373 Ruski istraìva~ Lavrov, koji je ujedno bio i Wego{ev savremenik, navodi nekoliko podataka, koji govore da prvi koji je opismenio Wego{a nije bio kalu|er Tropovi}. On tvrdi da je Petar À Rada doveo na Cetiwe 1825. godine, te da mu je prvi u~iteq bio cetiwski kalu|er Misail, a zatim mitropolitov sekretar Jakov Cek, kod kojih se Rade opismenio. Potom u Savini na red dolazi Tropovi}, a nakon povratka na Cetiwe Sima Milutinovi}-Sarajlija, koji je bio sekretar Petra À. Lavrov pomiwe i neslagawa u tvrdwama Ami Buea i Vuka Vr~evi}a, o periodu Wego{evog u~ewa kod Milutinovi}a. Po Bueu Milutinovi} je u~io Wego{a pet godina. Sa druge strane po Vr~evi}u Wego{ se vratio iz Boke 1829. godine, te ga po tome Milutinovi} nije mogao u~iti toliko godina.374 Vuk Vr~evi} je zabiqeìo po kazivawu senatora Stevana Perkova Vukoti}a, koji je svakako bio Wego{ev intimus i savjetnik, da je 1831. godine Wego{ izrazio zabrinutost u vezi odlaska u Rusiju rije~ima: „Kako }u ovako nenau~en i}i u Rusiju da se vladi~im, ako Boga znate?! Nijesam no dvije godine u Kotor u~io, a dvije tri u Kastelnovi kod igumana Josifa Tropovi}a, pa mi treba jo{t, i koliko da znate priu~iti, pa onda oditi u Rusiju.“375 Poznati crnogorski politi~ar i predsjednik Vlade dr Lazar Tomanovi}, koji se bavio i kwièvnom kritikom, etnografijom i istorijom, tako|e se pozivao na Wego{evog {kolskog druga Dostini}a, ali sa sasvim novim detaqima. On je u ispravqawu Wego{eve biografije naveo da je podatke dobio „sa najpouzdanijeg izvora“, i jo{ 1878. godine ih naveo u be~koj „Srpskoj zori.” Tomanovi} je zabiqeìo Dostini}evo kazivawe: „Rade nije u manastiru Savini u~io nego na Topli, ne bogoslovske nauke nego osnovne, ne dvije godine nego preko tri, i da je na Topli do{ao kao dijete... Dakle se mora uzeti da je Radu bilo najvi{e 12 godina kad je kod oca Josifa na {kolu po{ao.“376 Tomanovi}eve postavke dakle su ove: „On je do desete svoje godine u roditeqskoj ku}i provodio djetiwstvo svoje kao ostala dje373. Milorad Medakovi}, P. P. Wego{ posledwi vladaju}i vladika crnogorski, Novi Sad, 1882, 36. 374. Petar Aleksejevi~ Lavrov, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ Vladika Crnogorski u literaturnoj djelatnosti, Moskva, 1887, 18-19 (na ruskom jeziku). 375. Vuk Vr~evi}, Ogranci za istoriju Crne Gore, Zabavnik „Dubrovnik“ za 1870. godinu, Dubrovnik, 1871, 105. 376. D-r Lazo Tomanovi}, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ kao vladalac, Cetiwe, 1896, 5. 416

ca wegu{ka. Tada ga stric mitropolit uze kod sebe u manastiru cetiwskome, gdje su ga kwizi u~ili neki kalu|er Misajil, pa mitropolitski sekretar Jakov Cek. No tu nije morao dugo stati, niti se kod tijeh u~iteqa mnogo koristovati; jer ga mitropolit {aqe na Toplu kod savinskog kalu|era Josifa Tropovi}a, tada na glasu u~iteqa u Boki... Rade je ostao na Topli preko tri godine i kad se povratio na Cetiwe na{o je tu drugog svoga u~iteqa-Sima Milutinovi}a Sarajliju... Tek je Simo na Cetiwe do{ao, Petar À pozove svog sinovca sa Tople i predade ga Simu, da ga vaspitava.” Tomanovi} dovodi u pitawe i 1813. godinu, kao godinu Wego{evog ro|ewa, i daqe navodi: „Kad uzmemo da je Rade do{ao na Cetiwe kao dijete od deset godina, pa pretpostavimo da je tu ostanuo bar godinu dana, a znamo da je na Topli u~io preko tri godine, a kod Sima opet preko tri, onda izlazi, da je proteklo osam godina, po{to je desetogodi{we dijete ostavilo Wegu{e, {to nas prinu|ava da kona~no prihvatimo g. 1811, kao godinu Wego{evog ro|ewa, kao {to ho}e Medakovi}.“377 Me|utim, u navedenim podacima ima niz hronolo{kih propusta. Ako je Wego{ oti{ao na {kolovawe po~etkom 1827. godine, proizilazi da se iz Tropovi}eve {kole vratio prvih mjeseci 1829. godine, {to je nemogu}e, s obzirom na ~iwenicu da je Tropovi} preminuo 8. avgusta 1828. godine. Protivre~nosti oko Wego{eve duìne {kolovawa u Boki pro{iruju jo{ neki istraìva~i. Jovan-Jovo Qepava pi{e da je Wego{ „ostao oko 3 godine“ na Toploj „kod kalu|era manastira Savine“.378 Svoje tvrdwe imaju i Jovan Gr~i}, Ja{a Prodanovi} i Jovan Skerli}. Nema odre|enijih podataka ni kod istraìva~a koji su ìvjeli i radili u Boki. Sve{tenik Savo (Sava) Naki}enovi} je samo napomenuo, da se uz grobqe parohije topaqske nalazi }elija, u kojoj je Tropovi} u~io Wego{a.379 Topaqski paroh Marko Stani{i} je napisao da je Wego{ u~io na Toploj kod Tropovi}a „pune tri godine“.380 No, sve navedene tvrdwe moè da pobije jedan prvorazredan izvor, ~iji je autor sam mitropolit Petar À. Radi se o mitropolitovom pismu ruskom konzulu Jeremiji Gagi}u od 20. januara 1827. godine. Ukratko prepri~ano, on se u ovom pismu àli Gagi}u na \or|ijevo prekomjerno tro{ewe novca u Rusiji, i izraàva boja377. Nav. dj., 2-3. 378. Jovo Qepava, Lekcije iz istorije srpske kwièvnosti, Cetiwe, 1896, 95. 379. Pop Savo Naki}enovi}, Boka (Naseqa srpskih zemaqa), kw. IX, Beograd, 1913, 442. 380. Marko Stani{i}, O {kolovawu vladike Rada na Topli kod Hercegnovoga, Spomenica manastira Savine, Kotor, 1930, 36. 417

zan da \or|ije uop{te ne}e nau~iti ono {to se od wega traì, po{to stalno zahtijeva pove}awe nov~ane sume. Uz ovo pismo nalazi se jo{ jedno koje nije datirano. Vjerovatno ga je mitropolit dopisao poslije ovoga, smatrav{i da odre|ene stvari mora jo{ da pojasni. U pismu su opet àlbe na \or|ija, a daqe se nastavqa: „Ima jo{t sinovacah u mene, a osoblivo jedan koi je stojao godi{te i po danah kod Jeromonaha Josifa Tropovi}a na Toplu; zna ne{to ~itati; vidi se prijatne fizionomije i dobre naravi, no evo moje àlosti {to nijesam u sostojanije da ga po{aqem i soderìm u koje u~ili{te u Rosiji“...381 Ovo pismo name}e niz zakqu~aka. Wego{ je u~io na Toploj a ne u manastiru Savini. To ne mora da zna~i da nije dolazio na Savinu, naro~ito u vrijeme crkvenih praznika. Savina je imala veliki zna~aj. Wego{ev {kolski drug Dostini} je za wega rekao da je bio „vtori Jerusalim; u wemu su se izver{avala cerkovna sva pravila kao u Jerusalimu vazda, a naosobito u vrijeme kada je svetopo~iv{i otac arhimandrit Dabovi} prinosio slavne nauke iz Rusije.“382 Zabiqeèno je i svjedo~ewe popa Mitra Vasiqevi}a o wegovom ru~ku kod starje{ine manastira Savine. Vasiqevi} je tvrdio da je to bilo „ne|e 1825. ili 1826. godine.” Wego{ je bio u crnogorskom odijelu, i to u pratwi Tropovi}a. „To bje{e jo{ dijete, ali poraslo i veoma nao~ito, pitoma izraza, ali za te godine neobi~no ozbiqna pogleda.” Po Vasiqevi}evoj tvrdwi Wego{ je ru~ao stoje}i, pa je upitao nastojateqa manastira Bogeti}a za{to je to tako, na{ta mu je ovaj odgovorio: „Kao sinovcu Mitropolitovu u~inili smo mu po~ast da objeduje s na{e trpeze. Ali kao u~enik on mora stajati pored svoga u~iteqa i manastirskog stare{ine.“383 Po ovom pismu kao izvoru prvog reda, anulirane su razne teze, da se period Wego{evog {kolovawa na Toploj kretao od pola godine do tri godine. Wego{evo {kolovawe je stoga u Boki zavr{eno prije 20. januara 1827. godine. Pobija se i teza zabiqe{ki na osnovu kazivawa Stevana Perkova Vukoti}a, da se Wego{ {kolovao u Kotoru. Otpada i teza da se Wego{ vratio sa Tople na Cetiwe, da bi ga podu~avao Sima Milutinovi}-Sarajlija. Sarajlija je do{ao na Cetiwe 25. septembra 1827. godine, te se Wego{ vratio na Cetiwe bar devet mjeseci prije wegovog dolaska. 381. Risto J. Dragi}evi}, Wego{evo {kolovawe, Istoriski zapisi, kw. ÀÀ, sv. 34, Cetiwe, septembar-oktobar 1948, 192-193. 382. Kao nap. 372, str. 242. 383. Misao, Beograd, novembar-decembar 1929, 372. 418

Pomenuto pismo mitropolita Petra À, otvara jo{ jedno zna~ajno pitawe, a to je pitawe falsifikovawa testamenta, odnosno dovo|ewa u pitawe, da li je zaista Rade Tomov wime odre|en za nasqednika? U istoriografiji je ve} razra|ivano ovo pitawe. Prema biqe{kama Vuka Vr~evi}a, Stevan Perkov Vukoti} mu je rekao, da su se svi glavari „za~udili“ kada su 19. oktobra 1830. godine ~uli iz testamenta da je Rade Tomov nasqednik.384 Milorad Medakovi} je naveo da se pri~alo po Cetiwu, da je Sima Milutinovi} „napisao la`no zavje{tawe u korist mladoga Rada“, te da ga je zbog toga „duqe vremena krio u svojoj ku}i brat guvernadurov, \uza, dok je prvi uvatio zgodu da ute~e.” Tvrdio je da je ova pri~a sasvim mogu}a, i nije sporio da je \or|ije Petrovi} „bio pravi i zakoni nasqednik Crne Gore.“385 Sa druge strane postoji nekoliko kontra argumenata ovim tezama. Nelogi~no je da se Milutinovi} krio u ku}i guvernadurovog brata, jer je guvernadur upravo bio najagilniji osporavateq Petrovog testamenta. Pored toga navedeno je Petrovo pismo Gagi}u iz 1828. godine, u kome on jasno nazna~ava da vi{e ne ra~una sa \or|ijem kao nasqednikom. Kona~no, u pismu tako|e Gagi}u od 1. marta sqede}e godine, mitropolit Petar je jasno naglasio da je \or|ija oslobodio obaveze da bude kalu|er, a samim tim i nasqednik, jer pi{e „ja jego razrje{aju sana duhovnago i pri tomè vseuserdwej{e moqus Vsevi{wemu“...386 Da je Rade Tomov jo{ uvijek bio kod roditeqa, kada je \or|ije oti{ao na {kolovawe u Rusiju, upu}uju detaqi iz jo{ dva \or|ijina pisma. Naime, \or|ije je iz Kotora 6. januara 1825. godine izvijestio nastojateqa manastira Stawevi}a popa Joka Jovanovi}a da „u subotu partivamo u ime Boìje put Dubrovnika“... Subota je bila 10. januar. U postskriptumu pisma pisalo je: „Pozdravite, molim, Toma i Rada qubezno.” Ubrzo je \or|ije otputovao za Rusiju preko Dubrovnika u pratwi Ivana [padijera. \or|ije se i 7. januara iz Herceg Novog obratio pismom direktno mitropolitu Petru, da bi prihvatio wegovog mla|eg brata Vuka. Vuko je bio najmla|i \or|ijin brat. Mitropolit Petar nije doveo na Cetiwe Vuka. Da se pretpostaviti, da je on ubrzo po \or|ijinom odlasku za Rusiju, na Cetiwe doveo Rada, smatraju}i da je mnogo da na Cetiwe dovede Vuka, a \or|ije je ve} poslat za Rusiju, tj. da od jednog svog brata - Sava uzme dva sina, a od drugog nijednog. Vjero384. Kao nap. 375, str. 102. 385. Kao nap. 373, str. 48. 386. Kao nap. 381, str. 195. 419

vatno idu}i tom logikom, ubrzo se po \or|ijinom odlasku na Cetiwu obreo Rade, sin drugog mitropolitovog brata Toma. Izbor na Rada je bio razumqiv. Najstariji Tomov sin Pero ve} je bio odrastao momak, mo`da vjerovatno i oèwen, a najmla|i Joko mogao je imati svega 3-4 godine. Tako je izbor pao na Rada.387 Rade Tomov je potvrdom testamenta svoga prethodnika mitropolita Petra, postao gospodar Crne Gore 20. oktobra (1. novembra) 1830. godine. Istog dana se i zamona{io, dobiv{i mona{ko ime Petar. Tako je u istoriografiji poznat pod zvani~nim imenom Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{. Uop{te u istorijskoj, crkvenoj, kwièvnoj i kulturnoj terminologiji ~esto se naziva Wego{, iako su svi Petrovi}i sebe titulisali kao Wego{i. Mona{ki postrig nad Petrom ÀÀ izvr{io je ostro{ki arhimandrit Josif Pavi}evi}. No, imenom Petar po~eo se sluìti po{to je rukopoloèn za jeromonaha i proizveden za arhimandrita 31. januara 1831. godine. Ova ~inodejstva izvr{io je prizrenski episkop (vladika) Ananije u manastiru Komu na Skadarskom jezeru. Wego{evo obja{wewe u pismu nedugo potom Matiji Vu~i}evi}u, od 8. februara, da su mu tada promijenili ime od Rade u Petar nejasno je, s obzirom na ~iwenicu, da se prilikom zamona{ewa mijewa svjetovno ime.388 Wego{ se u toku ta tri mjeseca najprije potpisivao kao Radivoj Petrovi}, a po proizvo|ewu i ~in arhimandrita monah Petar. Ina~e vladika Ananije boravio je u Srbiji, gdje je zapao u nemilost kneza Milo{a Obrenovi}a, te je do{ao u Crnu Goru. Ve} je nazna~eno, da su svi budu}i vladari Boke po propasti Mleta~ke Republike, nastojali da anuliraju crkvenu jurisdikciju crnogorskih mitropolita. To su bili kratko Austrijanci, potom Francuzi, pa od Be~kog kongresa 1814/15. godine opet Austrijanci. Ve} poslije ovog kongresa interesovawe mitropolita Petra À i Crne Gore za Boku postepeno posustaje. Svjestan ~iwenice, da bi svaki poku{aj teritorijalnog {irewa ka Boki, doveo do neminovnog sukoba sa jednom takvom velikom silom kakva je bila Austrija, mitropolit Petar vi{e nema politi~kog interesovawa za tu oblast. U istom smislu bila je i spoqwa politika wegovog nasqednika Petra ÀÀ. No, sa druge oni nijesu èqeli da izgube crkvenu jurisdikciju nad tom obla{}u. Od kako se poslije Be~kog kongresa u~vrstila u Boki, Austrija je permanetno radila da svoju dràvnu teritoriju u Boki oslobodi crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita. Istina, u 387. Nav. dj., 195-196. 388. Mira{ Ki}ovi}, Petar Petrovi} Wego{, Pisma, kw. 7, Beograd, 1951, 41.

420

poznom periodu vladavine mitropolita Petra À, ona je to diskretno radila, i bez ve}ih zao{travawa odnosa sa Crnom Gorom. Me|utim, po~etkom vladavine Petra ÀÀ, po~iwe uzlet tih austrijskih nastojawa. Ona }e biti naro~ito motivisana stalnim grani~nim sporovima, iz kojih su se nekad stvarali vrlo ozbiqni lokalni oruàni konflikti. Tokom godina vladavine Petra ÀÀ, Austriji je razgrani~ewe sa Crnom Gorom, a naro~ito anulirawe crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita, postalo prvorazredno pitawe. To naro~ito vaì za manastire na samoj granici: Podmaine i Stawevi}e, koji su se smatrali zimskom rezidencijom crnogorskih mitrolita, i pored Cetiwa, prakti~no drugom crnogorskom i svjetovnom i crkvenom prestonicom. Stoga su austrijske vlasti budno pratile svako Wego{evo kretawe na svojoj granici, i wegov ulazak u Boku. Zalet austrijskog nastojawa za anulirawem crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita u Boki, po~iwe sa stupawem na funkciju austrijskog namjesnika za Dalmaciju, sa sjedi{tem u Zadru Vencela Fetera fon Lilienberga. Prate}i Lilenbergov rad iz godine u godinu, moè se ste}i utisak, da je on radio mnogo vi{e no {to je carska centrala u Be~u od wega o~ekivala. Moglo bi se re}i da je Lilenberg bio pasionirani antipravoslavac, te je tokom svoga dugogodi{weg mandata, uvijek i na svakom mjestu, nastojao da anulira sve pravoslavno. U wegovo doba biqeè se u Dalmaciji ozbiqni pomaci unija}ewa pravoslavnog srpskog stanovni{tva, koje je u drugoj polovini HÀH vijeka, idu}i ka wegovom kraju, tako|e ubrzano mijewalo i svoj etni~ki identitet, prelaze}i iz srpsko-pravoslavnog, u hrvatsko-rimokatoli~ki. Lilenbergovi politi~ki i crkveni potezi ~esto su bili pra}eni konfliktima, ubistvima i pritiscima na pravoslavce. Karlova~ki mitropoliti nosili su se sa wime koliko su mogli, u za{titi pravoslavnih u Dalmaciji, biv{i vrlo ~esto prinu|eni i da idu u tu`bama do dvora u Be~u. Svakako da Lilenberg u otvorenom antipravoslavqu nije mogao i}i i raditi na svoju ruku, bez podr{ke iz Be~a. Konkretno, i u Boki se preko svojih vlasti, mada u mawoj mjeri, jer je Pravoslavqe u woj imalo zale|inu u Crnoj Gori, i ipak bilo dominantno, pokazao kao pasionirani Wego{ev neprijateq. Kad god je mogao, podsticao je lokalne rimokatolike na sukobe sa pravoslavnima oko hramova, kao i uop{te poku{aje unija}ewa i na ovom prostoru (mada male i simboli~ne). Sa prve dvije godine Wego{eve vladavine, zapravo po~iwe i austrijska kampawa za Podmaine i Stawevi}e. Wego{ je u Stawevi}ima boravio od 19. do 22. juna 1832. godine, jo{ uvijek kao arhimandrit, ali sada ve} kao gospodar Crne Gore. 421

Wego{ev dolazak u Stawevi}e nije mogao pro}i nezapaèno kod austrijske obavje{tajne slu`be. Vr{ilac du`nosti okru`nog poglavara u Kotoru Mikele Martelini odmah je 21. juna podnio izvje{taj Lilenbergu, da je Wego{ u dru{tvu nekoliko osoba do{ao u Stawevi}e. Kao razlog Wego{evog dolaska u Stawevi}e, Martelini je naveo da pretpostavqa da je do{ao po nagovoru Rusa Aleksandra Rojca. Rojc je bio profesor univerziteta u Dorpatu, i sam se zanimao za Stawevi}e. Dobio je informacije da je Wego{ bio obavije{ten o dolasku iz Be~a u Dubrovnik pukovnika Bernarda Kaboge. Kaboga je bio u misiji pripreme terena za oduzimawe Stawevi}a i Podmaina. Martelini je tako|e dostavio informacije o mogu}nosti dolaska ruskog vicekonzula iz Dubrovnika Jeremije Gagi}a na Cetiwe, kao i predsjednika Senata Ivana Vukoti}a. Pitao je Lilienberga {ta da radi, ako bi ga Wego{ i Vukoti} pozvali negdje na pregovore van Kotora o razgrani~ewu? Stavio je Lilienbergu do znawa, da ne}e preduzeti ni{ta bez wegovog odobrewa.389 Lilenberg je odgovorio Marteliniju 29. juna. Odobrio mu je da stupi u pregovore sa Wego{em i Vukoti}em, ali da kaè da ne moè donijeti nikakvu odluku jer nije ovla{}en od vi{ih instanci u Zadru, kojima bi prenio wihove stavove i zahtjeve. Zahtijevao je od wega da ih uvjeri u dobrosusjedske namjere Austrije. Martelini je poslao jo{ dva pisma Lilienbergu 25. i 29. juna. U pismu od 25. juna obavijestio ga je da je u Wego{evoj pratwi dvanaest Crnogoraca. Tu je bio i sekretar Dimitrije Milakovi}, koji nije htio da u|e na austrijsku teritoriju, jer je godinu dana ranije ilegalno iz Austrije do{ao u Crnu Goru. Wego{ ga je me|utim uvjeravao da dok je sa wim ni{ta ne moè da mu se desi. Uop{te Wego{ev dolazak na Stawevi}e bio je pompezan. Mjesno stanovni{tvo se iskupilo da ga do~eka uz plotune iz pu{aka. Wego{eva pratwa odgovorila je na isti na~in.390 U pismu od 29. juna Martelini je naveo da su sa Wego{em prilikom boravka na Stawevi}ima bili predsjednik poborske op{tine Vuko Zec, zatim sve{tenik Zec i |akon Ivo Zec. Sa Wego{em je bio intimus Ivo Zec, koji je nedavno boravio na Cetiwu osam dana. Po Martelinijevoj procjeni, porodica sve{tenika Zeca bila je izuzetno naklowena Crnoj Gori i Rusiji, i obavje{tavala je o svemu Wego{a {ta se de{ava u budvanskom kraju, kao i da on preko 389. Dràvni arhiv - Zadar, Spisi Namjesni{tva za Dalmaciju 11 (b. ÀÀ. Geheime Akten, 1832). 390. Isto. 422

wih odràva vezu sa nekom osobom iz Budve. Wego{ je na Stawevi}e do{ao da bi izvr{io popravke na manastiru, kao i da bi se uvjerio kako radi manastirska ekonomija. Smijenio je crnogorskog sve{tenika koji je do tada vodio ekonomiju zbog slabog rada.391 Posijedawe Boke od strane Austrije, zna~ilo je definitivni otklon ove dràve od prakse jurisdikcije crnogorskih mitropolita u woj. Kako je ve} nazna~eno, iz godine u godinu, taj proces je bio sve ja~i. Neformalno, Austrija je podru~je Boke u crkvenom smislu ve} od 1815. godine stavila pod jurisdikciju Karlova~ke Mitropolije, a formalno od 1828. godine. Izbjeglica iz BosneVenedikt Kraqevi} je za episkopa Dalmacije i Boke postavqen jo{ 1810. godine od strane Francuza. On je nastavio da bude episkop i sa dolaskom Austrije. U Boki pak, arhimandriti su u prvo vrijeme bili namjesnici episkopski. Moè se re}i da je za ìvota mitropolita Petra À Petrovi}a u neformalnom, tj. prakti~kom smislu vladalo u Boki jurisdikcijsko dvovla{}e. Jurisdikcija episkopa Kraqevi}a prakti~no se nije osje}ala. Ve}ina sve{tenstva je po naslije|enoj navici bila upu}ena na Cetiwsku Mitropoliju. Sa druge strane, Austrija nije ~inila neke prenagqene poteze, kako bi mitropolitu Petru otvoreno osporila jurisdikciju. No, za razliku od ranijeg perioda ona se mnogo mawe osje}ala, tim prije, {to izvori prakti~no ne biqeè bilo kakvo kretawe mitropolita Petra po Boki poslije 1815. godine. Ve} nekoliko godina po dolasku Austrije, episkop Kraqevi} postao je veliki zagovornik unija}ewa, te je mo`da i to uticalo na otklon od wega ve}ine sve{tenstva po Boki. Izbile su krize i nemiri. Pravoslavci su po Dalmaciji pruàli otpor Lilienbergovoj politici unija}ewa, kojoj je sluìo i Kraqevi}. Na intervenciju karlova~kog mitropolita Stratimirovi}a, 1827. godine je Kraqevi} umirovqen, a na wegovo mjesto hirotonisan gomirski arhimandrit Josif Raja~i}, kasniji srpski patrijarh, progla{en 1848. godine na tzv. Majskom saboru u Sremskim Karlovcima. On se opirao unija}ewu koliko je mogao. No, austrijske vlasti na ~elu sa Lilienbergom su izazvale niz kriza i sukoba sa vjernicima, te je na kraju bio prakti~no prinu|en da ode. Imenovan je za episkopa vr{a~kog. Od tada nastupa gotovo haoti~no stawe u Pravoslavnoj Crkvi u Dalmaciji i Boki. Episkopa nije bilo, a poku{aji unija}ewa dostigli su vrhunac. Godine 1841, stolica dalmatinskih episkopa premje{tena je u Zadar. Iste godine umro je Lilienberg, ~ime su se prilike po~ele polako normalizovati, 391. Isto, b. ÀÀa. .

423

naro~ito sa hirotonisawem za novog dalmatinskog episkopa 1843. godine Jeroteja Mutibari}a.392 Na osnovu odluke crnogorskog Senata od 23. maja 1833. godine, Wego{ je krenuo preko Trsta i Be~a za Rusiju, da se hirotoni{e u zvawe episkopa.393 Sredinom jula stigao je u Petrograd. Car se saglasio sa Wego{evom hirotonijom, odobrov{i tro{ak od 15.000 rubaqa za taj ~in. U istom smislu potvrdu je dao i ruski Sinod. Sve~ani ~in hirotonije izvr{en je 3. avgusta, uz prisustvo samog ruskog cara Nikolaja À. Polovinom avgusta Wego{ je iz Petrograda pisao Vuku Karaxi}u odu{evqeno: „Ovo ti jutros polusawiv pi{em iz glasovitog monastira Aleksandra Nevskoga, no teke imenom monastira a svijem pro~im palate, i javqam ti da sam zdravo putovao od Be~a do dovde, zdravo do{ao i zdravo se sada nalazim u monastiru Nevskom.“394 Po povratku iz Rusije, Wego{ se obreo u Boki. U nedjequ 26. novembra iskrecao se u Kotoru. O Wego{evom boravku u Boki tom prilikom protoprezviter kotorski Jakov Popovi} napisao je nekoliko izvje{taja dalmatinskom episkopu Josifu Raja~i}u, koji se tada nalazio u [ibeniku. U prvom izvje{taju od 30. novembra Popovi} je napisao: „Vladika êrnogorskij do{ao je u Kotor u ne|equ 26. t. na 4, 5 ~asa po pol. s barkom na ~etiri vesla s Porto Rosa. U wegovoj pratwi je narodni sekretar Dim. Milakovi}. Na kotorskoj rivi susreli su ga 6 Crnogoraca od wegove rodbine, mada ih je bilo do{lo vi{e stotina, ali im austrijske vlasti ne dozvoli{e da u|u u grad. Od kotorskih gra|ana susreli su ga Ilija Lumbardi}, Matej Netovi} i Nikola Ogwenovi}. Otsio je u ku}i Lumbardi}a.” Prema ovom izvje{taju, Wego{ je potom u~inio posjetu lokalnim vlastima kao i rimokatoli~kom biskupu. Wego{a su posjetili izvjesni Dobro}ani, Ri{wani i Budvani. U dru{tvu grupe Ri{wana bio je jerej Spiridon Berberovi} iz Moriwa, i jerej Vuko Popovi} iz Risna. Ina~e, Vuk (Vuko) Popovi} }e imati u~estalu korespodenciju sa Vukom Karaxi}em preko trideset godina, obavje{tavaju}i ga o stawu u Boki i Crnoj Gori, u doba Wego{a, kwaza Danila, i prvih godina vladavine kwaza Nikole. Ova pisma osta}e dragocjen izvor za rekonstrukciju prilika toga doba. U ovom izvje{taju Jakov Popovi} ostavio je jedan od najboqih opisa Wego{evog izgleda. Tako on navodi da je Wego{ „odjeven u 392. Radoslav M. Gruji}, Pravoslavna Srpska Crkva, Beograd, 1921, 164-165. 393. Nav. dj., 184. 394. Nav. dj., 186. 424

samoj gorwoj aqini ot kadife ~ervene, bez dowe, no pantalone duga~ke ot pana pepeqasta, {tivale, gorwa aqina postavom bijelom, krest okruèn s kamewami rubini na kolajnu zlatnu, a na drugoj pana|ija, koja mu je ispod kresta visila, i ova obkoqena s kamewami, {e{ir s kvaslami zlatnimi, ispod kapica cerna, bez {tampa spu{~enim rukami“... Kona~no, prilikom ove posjete Kotoru, Wego{ je posjetio i Savinu, te je „na Savinu, u cerkvu ulazio i ostavio tri cekina, posqe u manastir ulazio gdje je kafu pio.” Popovi} je Raja~i}a izvijestio da je Wego{ krenuo za Crnu Goru 29. novembra u jedanaest sati prije podne. Da su austrijske vlasti strogo motrile ko od lokalnog stanovni{tva kontaktira sa Wego{em, i to nerado gledale, ~ega je to stanovni{tvo i bilo svjesno, na kraju ovog izvje{taja govori i Popovi}eva konstatacija. On naime navodi, da su mu neki lokalni qudi zamjerili {to nije posjetio Wego{a, i {to ga nije zadrào u Kotoru da duè ostane. O~igledno je da to Popovi} nije uradio da ne bi iritirao austrijske vlasti. Zato je on Raja~i}u objasnio: „Evo vsemilostivi moj Gospodine! Kako mogu miran biti, ako se ~uvam ne podpasti u podozreniju Praviteqstva, to bivam ot naroda prekoren, ako ~inim {to je narodu ugodno to protivno tvorim vlasti.” Raja~i}a je posebno izvijestio o Wego{evom dolasku na Savinu nastojateq savinski i tada{wi vikar za Boku arhimandrit Makarije Gru{i}. Pisao je da nije zvonio ni lumbardao (pucao) kad je Wego{ ulazio u manastir, a crkvu je otvorio na Wego{ev zahtjev. Po ovom izvje{taju, Wego{ je Gru{i}a upitao za Raja~i}evo zdravqe i pozdravio ga. Raja~i} je jo{ ranije bio obavije{ten da }e Wego{ posjetiti Boku. To je bilo logi~no, jer se preko Trsta iz Rusije mogao jedino tako vratiti za Crnu Goru. Stoga on nije htio komplikacije sa austrijskim vlastima. Raja~i} je pretpostavqaju}i kako }e se stvari odvijati, nedugo prije Wego{evog dolaska u Boku, poslao raspis sve{tenstvu kako da se postavi prema Wego{u. Savjetovao je da se Wego{u ne ukazuju „obi~ni znakovi po~asti“, jer on nije nadle`ni arhijerej. Ako bi izrazio èqu da drì slu`bu, trebalo mu je na uqudan na~in objasniti da to nije mogu}e „bez naro~itog odobrewa mjesne vlasti.“395 Dakle, o~igledno je da su austrijske vlasti ve} od Wego{eve hirotonije, nastojale da suzbiju svaki wegov poku{aj ingerencije nad Bokom, ~ak i u posrednom 395. Marko Nikoli}, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ i protoprezviter kotorski Jakov Popovi}-Povodom Wego{eve posjete Kotoru 1833, Istorijski zapisi, kw. HH, Titograd, 1963, 455-456. 425

smislu. Represivan uticaj na stanovni{tvo, pa ~ak i na sve{tenstvo je o~igledan. Tako je Wego{ ve} na samom po~etku svoje arhijerejske slu`be, u Boku dolazio samo kao privatno lice, ili kao ~isto svjetovni crnogorski velikodostojnik. Vidqivo je da ni on nije potencirao svoju jurisdikciju. Nekoliko istraìva~a su me|utim o ovoj Wego{evoj posjeti i stavu Jakova Popovi}a, imali po Popovi}a krajwe negativno mi{qewe. Me|u wima su u konstatacijama predwa~ili: Du{an Vuksan, Vladimir ]orovi}, Vido Latkovi}, Risto Dragi}evi} itd. U svojim konstatacijama neki od wih su iznosili proizvoqne teze, da je Popovi} prebjeglica iz Crne Gore, i da je potajno mrzio Wego{a i rovario protiv wega. U eparhijskom arhivu u Kotoru su me|utim kr{tenice i Jakova, i wegovog oca Marka, koje govore da su iz Kotora. Jakov je ostao udovac, pa se zamona{io, dobiv{i ime Irinej i ~in arhimandrita, i bio je iguman manastira Praskvice. Umro je 19. aprila 1865. godine, i sahrawen je u crkvi Pokrova bogorodi~inog na grobqu u [kaqarima kod Kotora. Da se o~igledno radi o uglednom sve{teniku i monahu, govore podaci na wegovoj nadgrobnoj plo~i, koji glase: „UZOR DOMA]IH I GRA\ANSKIH VRLINA OD SVOJIH I TU\IH QUBQEN I POÎTOVAN IRINEJ POPOVI] BLAGOÊSTIV, PREPODOBAN, REVNOSTAN MIROQUBIV POBORNIK U SVOME RODNOM GRADU KOTORU DI^NO ÊSTNO PRIMJERNO POHVALNO U VINOGRADU GOSPODWEM 54 LETA DJELAO KAO PAROH, PROTOPREZVITER, ARHIMANDRIT I GENERALNI VIKAR RO\EN 1790. PRESTAVIO SE BOGU DNE 19. APRILA 1865. OD SVOJIH SUGRA\ANA SJAJNO SPROVEDEN I GORKO OPLAKAN POÎVA U OVOM TAMNOM GROBU VJE^NA MU PAMJAT.“396 Da ne moè biti govora o nekakvom neprijateqskom pona{awu Jakova Popovi}a prema Wego{u, i proaustrijskom stavu, govori jo{ nekoliko ~iwenica. Naime, jo{ prije Wego{evog dolaska u Boku na povratku iz Rusije, episkop Raja~i} je izvr{io kanonsku vizitaciju Boke u jesen 1832. godine. Povodom te vizitacije, Lilenberg je uputio Raja~i}u nekoliko uputstava, prakti~no sa nare|ewima {ta treba da radi i kakva uputstva da daje sve{tenstvu i narodu po Boki. U jednom od takvih pisama od 6. oktobra 1832. godine, Lilienberg se krajwe nepovoqno izjasnio o Popovi}u, prema informacijama sa terena. Po wemu, Popovi} je „nemirnog, surovog, intrigantskog, ~astoqubivog karaktera,” ... Sru{io 396. Nav. dj., 465.

426

je sporazum izme|u pravoslavaca i rimokatolika, i bio je potpuno privrèn Rusiji. Lilienberg je konstatovao da je Popovi} bio rezervisan u pona{awu, ali da je o~igledno da je agitovao protiv austrijskih vlasti, da za pravoslavno sve{tenstvo ni{ta ne ~ine. Ako se informacije koje je on dobio sa terena pokaù ta~nim, Lilienberg je konstatovao da je onda Popovi} „~ovjek opasan za javni red mir i poredak, ~iji se {tetni upliv ne bi smio daqe trpjeti, a tim mawe bi smio biti ostavqen u Kotoru.“397 Popovi} je stoga strogo pazio da se ne zamjeri austrijskim vlastima, ~im se nije sastao sa Wego{em, i prakti~no ignorisao wegovo prisustvo. U prilog tome ide jo{ jedna ~iwenica. Neposredno pred Wego{ev dolazak u Boku, Lilienberg je 18. oktobra 1833. godine uputio neku vrstu uputstva sreskom poglavaru u Kotoru Gavru Iva~i}u, da se toboè na insistirawe episkopa Raja~i}a, naredi parohijskom sve{tenstvu pod te{kom odgovorno{}u, da ne dozvoli crnogorskom vladici da na proputovawu za Crnu Goru obavi bilo kakav crkveni ~in, tj. slu`bu ili ne{to sli~no. To bi po Lilienbergu {tetilo jurisdikcijskom pravu dalmatinskog episkopa. âk {ta vi{e, sve{tenstvo je trebalo strogo da izbjegne i svaku pomisao crnogorskog vladike na bogosluèwe. Ukoliko bi on to i poku{ao, trebalo mu je otvoreno re}i da to ne moè bez namjesnikove dozvole. Iva~i} je po ovom uputstvu trebao da obavijesti pot~iwene organe i slu`benike, da se ravnaju po wemu, a isto tako i preko kotorskog protoprezvitera sve{tenstvo, a to je upravo bio Jakov Popovi}.398 Jedna od najzna~ajnijih karakteristika Wego{eve arhijerejske slu`be, bilo je progla{ewe svoga strica i prethodnika mitropolita Petra À za sveca. Povodom toga doga|aja on se proklamacijom obratio Crnogorcima i Br|anima 18. oktobra 1834. godine. U woj stoji: „Od nas vladike Petra Petrovi}a svemu narodu crnogorskome i brdskome objavlenije i pozdrav. Na znawe vi dajemo, blago~estivi narode, kako smo 18. ovoga mjeseca, na Lu~indan, otvorili grob blaèno i svetopo~iv{ega pretka mojega i arhipastira va{ega Petra i, po{to smo otvorili grob, na{li smo cjelolkupno i sveto tijelo dobroga i svetoga arhipastira na{ega. Zato, blago~estivi narode, mi vama radosno i objavqujemo o tome sre}nome doga|aju, jerbo znamo da }ete blagodariti sve397. Nav. dj., 461; Qubo Vla~i}, Prva kanonska posjeta ep. Raja~i}a Dubrovniku i Kotoru, Glasnik istorijskog dru{tva, kw. V, sv. 3, Novi Sad, 1932, 386-387. 398. Petar [erovi}, Naredba dalmatinskog namjesnika Lilienberga da se Wego{u onemogu}i bogosluèwe u Boki, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 309-310.

427

mogu}ega tvorca, koji vi va{ega dobroga oca, krepkoga pastira crkve i stada Hristova, va{ega obraniteqa i izbaviteqa, posla me|u vama u svetome tijelu, da, kako je bio u smrtnome ìvotu gotov za vas dati du{u i tijelo, tako da mu se molimo da on i sada, kako svetiteq i ugodnik bo`ji, bude molitvenik svemogu}emu bogu za nas kako za svoje sinove. Ja mislim, blago~estivi hri{}ani, da pamtite vi rije~i svetoga Petra koje je vama govorio „da ìvite u slogi, miru i jedinstvu“. Ove svete i boànstvene rije~i ja mislim da je svaki od vas drào na srcu i doklen se nije ovi ugodnik bo`ji bio me|u vama javio. A sada nadam se da }ete ih dobro dràti, jerbo vidite onoga koji vi ih je govorio me|u vama sveta i cjelokupna. I vi ste uvjereni, ja mislim, da koji Crnogorac ne}e dràti slogu, mir i jedinstvo, bi}e mu sveti Petar sapernik i na tome i na ovome svijetu, nego, koji {to ima me|u sobom nemira, sloìte se i mirite, i tada }ete biti bogu povoqni i va{eme svetitequ Petru. Za drugo vas bogu preporu~uju}i i wegovom ugodniku novoobjavqenomu svetitequ, ostajem svakom dobroèlateq. Cetiwe, na Lu~indan 1834. god. Vladika crnogorski i brdski Petr Petrovi}“399 Wego{ je pismom od 25. oktobra obavijestio o ovome ~inu i Jeremiju Gagi}a, sa molbom da to saop{ti svojima prijateqima „da i oni budu u~esnici radosti i veseqa op{tega na{ega pravoslavija.” U tri pisma od 8. novembra, istim povodom Wego{ je obavijestio mitropolita Serafima, ~lana ruskog Sinoda, kao i ruske velikodostojnike Ne~ajeva i Tati{~eva. U pismu posqedwem, Wego{ je uglavnom naveo iste razloge kao i u proklamaciji, tj. ... „rastvarawe groba bilo je zato potrebno {to se ina~e nijesu mogle vr{iti popravke u hramu, jer je ovaj grob svojom veli~inom zauzimao mnogo mjesta... a narod, kako je ~uo o cjelokupnosti mo{tiju sv. Petra, odmah je u gomilama stao dolaziti da se pokloni svome ocu i izbavitequ, koji ga voli, istinskom arhipastiru i stubu pravoslavne vjere svoje otaxbine.“400 Vuk Karaxi} je tih dana boravio u Crnoj Gori. I wegov opis uglavnom se slaè sa naprijed izne{enim. U pismu Jovanu Steji}u od 28. oktobra on kaè: „Hteli su da mu prenesu kosti na drugo mesto, no na ~udo i na osobitu radost, mesto kostiju, na|u mu celo telo sveto.“401 Vjerovatno ne samo na osnovu Wego{evog kra}eg obav399. Kao nap. 388, str. 271-272. 400. Nav. dj., 276-280. 401. Vukova prepiska, kw. VI, Beograd, 1912, 110. 428

je{tewa, Jeremija Gagi} je 1. novembra pisao knezu Milo{u Obrenovi}u „da je narod i duhovstveno bilo pobu|eno otvoriti grobnicu... i kad su je otvorili da su tjelo re~enoga mitropolita cijelo na{li, i da su ga iz grobnice izvadili i u crkvu Cetiwsku prenijeli, koje je 17. oktobra ove godine dogodilo se uo~i sv. Jevan|elista Luke.“402 Sve{tenik Vasilije Popovi} o ovome doga|aju je posvjedo~io: „Zapovi|e (Petar ÀÀ), da ga svla~im, veli pop Vasilije. Svukoh, tada tijelo cjelokupno, toliko okrut strunut i vrh nosa sagwit. Naredi uput, da se obu~e u novi okrut i po{to ga obukosmo u~ini poloìti ga na sv. Trpezi, doklen mu je kov~eg na~inio. Pri|e nego smo ga obukli ~inio je mirom ga izmazati i tako stoji u kov~egu bez nikakvog blagouhanija, ni ~udesa do sad stvorena. Poslije dade proglasiti ga svetim i dan mu torèstvuje 8. septembar.“403 Iz navedenih primjera jasno je da je Crnogorska Mitropolija ve} u doba Francuza izgubila jurisdikciju nad Bokom. Ta tendencija po~ela se sve vi{e ispoqavati u vrijeme Austrije. Tako su i Francuska, a kasnije i Austrija prakti~no poni{tile tekovine crkvene jurisdikcije Crnogorske Mitropolije iz doba Mleta~ke Republike. No, Austriji su jo{ uvijek smetala dva manastira na samom grani~nom podru~ju prema Crnoj Gori kod Budve: Podmaine i Stawevi}i. Ve} je nazna~eno da su ova dva manastira imala veliko zna~ewe u dotada{woj istoriji Crne Gore, a naro~ito ovaj drugi, koji se smatrao drugom prestonicom ne samo Crne Gore, nego i Crnogorske Mitropolije. Stoga je Austrija ve} na samom po~etku Wego{eve vladavine nastojala da i ovo pitawe likvidira. Kotorski komesar Martelini je 31. oktobra 1830. godine obavijestio Gubernatorijat u Zadru o smrti mitropolita Petra À, i pitao ga {ta da preduzme povodom Podmaina i Stawevi}a, koji su se nalazili na austrijskom tlu, ali je dotad wima raspolagao mitropolit. Gubernatorijat je ubrzo odgovorio 5. novembra Marteliniju, da se pobrine da rodbina po~iv{eg mitropolita uzme {to mu je pripadalo iz ovih manastira, jer na to ima pravo, ali i da se tako|e pobrine da ovi manastiri budu prisvojeni od Austrije. Martineli je trebao da se poveè sa komandantom dubrova~ke tvr|ave generalom \uzepeom Tacom, da se ovaj uputi ka granici Crne Gore, i pobrine se za odràvawe reda. Istog dana Gubernatorijat je izdao dekret prakti~no istog sadràja i namjene, tj. da su manastiri svojina Austrije, a da rodbina po~iv{eg mitropoli402. Isto, kw. ÀÀÀ, Beograd, 1909, 748. 403. Nikolaj Velimirovi}, Religija Wego{eva, Beograd, 1911, 160. 429

ta ima pravo da iz wih uzme sve {to misli da mu je pripadalo, i to {to prije, da bi se odvojila mitropolitova imovina, od imovine dràve Austrije. U okviru ovoga postupka, Martelini je 2. decembra javio mitropolitovim srodnicima, da se vidi iz mnogih dokumenata da su manastiri u svojini austrijske dràve, a da ih je po~iv{i mitropolit dobio samo na doìvotno kori{tewe.404 Wego{ je 12. decembra poslao pismo Marteliniju, u kome je pored ostalog naveo: „A {to mi pi{ete za dva monastira, za Stawevi}e i Maine, da prinadleè dràvi }esarskoj, oba ravno, ja znam da je me|u wima velika razlika, to jest monastir Maine sagra|en je u deràvu tader biv{e Republike Mleta~ke, i tako je isti danas panuo u dràvu avstrijsku kako i ostala Boka. [to li pak opomiwete u Va{emu pismu da ste od nekoga izvije{teni da ga je Republika Mleta~ka gradila, budite uvjereni da ste veoma prevareni; no je on po~eo se zidat vladikama ove Mitropolije jo{ kada je Primorje bilo crnogorsko. Tako|er i monastir Stawevi}i ne prinadleè, kako Vi pi{ete, dràvi }esarskoj, kako starodrevna i do danas oderàna granica na{a dokazuje, nako nam je silom i krivdom pograni~ni Guveran pomakne i Stawevi}e na{e posvoji, ema se uzdam da Va{ velikodu{ni i pravdu paze}i Monarh ne}e u~initi obide i napasti nikome, a nekali Cernoj Gori, kako izvjestnoj sirotiwi; niti je ono zdanije s tu|om pomo}u, kromje narodske, ogra|eno, i trudom i tro{kom vladikah cetiwskije.“405 O~igledno da se austrijska strana nije silom usudila da otme manastire Crnoj Gori, tj. Mitropoliji. Zato se ona bacila na pronalaèwe dokumenata u Kotoru, Zadru i Veneciji, koji bi dokazali da su ti manastiri pravqeni od strane Mleta~ke Republike, ili da su u momentu gradwe prostori bili na wenoj teritoriji. Analogno tome, kao teritorijalnio nasqednik wenih posjeda, Austrija je htjela da ih prisvoji. Iako je carski izaslanik, pukovnik Bernard Kaboga, dolazio u Dalmaciju i Dubrovnik, sa namjerom da organizuje prikqu~ewe ovih manastira austrijskoj teritoriji, vratio se neobavqena posla, po{to odgovaraju}i dokumenti nijesu na|eni. On se ~ak u oktobru 1832. godine obreo po ovom poslu u Kotoru. I sam austrijski car Franc (Frawo) À 17. novembra 1832. godine, izdao je nare|ewe austrijskim velikodostojnicima u Dalmaciji, da odràvaju dobre odnose sa arhimandritom Radivojem Petrovi}em, ali da izbjegavaju svaku slu`benu biqe{ku sa wim.406 404. Kao nap. 388, str. 16-24. 405. Nav. dj., 24-26. 406. Jevto Milovi}, Poku{aji Austrije da otme Wego{u Podmaine i Stawevi}e, Istorijski zapisi, sv. 7-9, Cetiwe, 1951, 311-319.

430

Po svoj prilici i sam Wego{ je bio svjestan neodrìvosti ovakvog stawa. Znao je da }e Austrija prije ili kasnije na}i modalitet da manastire prisvoji. Oni su bili na wenoj dràvnoj teritoriji, i to je bila neoboriva ~iwenica. Iz pisma austrijskom kancelaru Lotaru Vencelu Meternihu, od 11. jula 1834. godine, koje je Wego{ istom proslijedio preko Gabrijela Iva~i}a, vidi se da je on jo{ prilikom svoga odlaska na hirotoniju u Petrograd 1833. godine, u Be~u iznio ruskom poslaniku Dimitriju Pavlovi~u Tati{~evu ideju prodaje manastira Maina Austriji. Tako|e, u ovom pismu je Wego{ Meternihu otvoreno iznio predlog da se manastir proda.407 Ovo pismo je Predsjedni{tvo Dvorske kancelarije u Be~u proslijedilo Lilienbergu 9. decembra, sa naznakom da da savjete na {ta treba obratiti pa`wu pri kupovawu Maina.408 Lilenberg je opet poslao pismo 23. decembra Iva~i}u u Kotor, da utvrdi koliko vrijedi manastir, i o tome podnese izvje{taj.409 Ve} 25. januara 1835. godine, Lilenberg je podnio {efu Vrhovne Dvorske kancelarije u Be~u grofu Antonu Fridrihu Mitrovskom jedan op{iran izvje{taj, sa nizom ~iwenica vezanih za manastir Maine. Po ovom izvje{taju, iz pisma Burovi}a od 16. februara generalu Teodoru Milutinovi}u vidi se da je manastir prvobitno pripadao crnogorskim mitropolitima. Idu}i u nazad, Lilenberg je naveo da je do{ao do podataka, da kada je samozvanac [}epan Mali prakti~no Maine pretvorio u svoju prvobitnu prestonicu, Mleta~ka Republika je manastir oduzela Crnoj Gori. Po propasti Mleta~ke Republike, kada je Austrija kratko zavladala ovim prostorom, general Mate Rukavina ustupio je manastir mitropolitu Petru À. Mitropolit je nastavio da drì manastir i u doba francuske uprave Bokom i Dalmacijom. Po Lilienbergovom mi{qewu, Austrija }e te{ko dobiti pravo na manastir. On bi se mogao kupiti za jeftin novac, i time Crna Gora definitivno istisnuti iz ove oblasti. To bi moglo biti ura|eno na dva na~ina. Manastir bi se kupio za 8000 forinti. Ugovor bi potpisao Wego{ i glavari, u prisustvu jednog austrijskog komesara, sa naznakom da se Crna Gora time trajno odri~e manastira. Novac bi Crnogorcima trebalo isplatiti tek kad se izvr{i uredna primopredaja manastira. Druga varijanta bi bila ta, da manastir kupi neko privatno lice austrijski dràvqanin 407. Kao nap. 388, str. 244. 408. Kao nap. 389, 170 b. ÀÀa. k. ÀÀ/1. 3. 1835. 409. Isto. 431

iz Kotora, pod istim uslovima kao u prvoj varijanti. Lilienberg je pomenuo kneza Georgija Ivanovi}a kao opciju.410 Idu}i po ovom Lilienbergovom savjetu, a u dogovoru sa Meternihom, car Ferdinand I je 16. maja odlu~io da se manastir Maine sa svim dobrima kupi od strane privatnog lica koje je austrijski dràvqanin, te da se u tome smislu obavijesti Wego{.411 Stoga je Lilienberg 6. juna obavijestio Iva~i}a o ovoj carevoj odluci, i zaduìo ga da o tome obavijesti Wego{a.412 Iva~i} je to i u~inio. Stupio je i u vezu sa Georgijem Ivanovi}em, koji se sloìo da bude kupac Maina. Ivanovi} je potom otpo~eo pregovore o kupoprodaji manastira, ali su oni prekinuti. U izvorima nije utvr|eno za{to?413 Lilienberg nije odustajao od kupovine oba manastira. U pismu od 3. januara 1836. godine, on je opet savjetovao zapovijednika tvr|ave u Kotoru pukovnika Teodora Kara~ija, da na|e neko privatno lice austrijskog dràvqanstva da kupi manastire.414 Moè se sasvim sigurno konstatovati da je u kupovini manastira odlu~ila i li~na Lilienbergova inicijativa, i prakti~no wegova opsjednutost da na svakom mjestu na~ini {tetu Pravoslavqu. U izvje{taju grofu Sedlnickom u Be~u od 31. januara, on pitawe kupovine manastira postavqa kao prvorazredno pitawe dràvne bezbjednosti Austrije. Obavje{tava Sedlnickog o Wego{evim ~estim dolascima u ove manastire, i daqe konstatuje: „Uostalom ne mogu dovoqno da ponovo izrazim svoju èqu da bi bilo veoma korisno za mir u Kotoru kad bismo kupili od Vladike Crne Gore manastire Stawevi}e i Maine, jer mu ne moèmo osporiti pravo uìvawa.“415 Kara~i dostavqa podatke Lilienbergu da Wego{ tro{i veliki novac na opravku Maina, i sa|ewe loza na manastirskom imawu.416 Lilienberg je upozoravao u izvje{taju od 29. februara Sedlnickog da je pitawe kupovine manastira od prvorazrednog zna~aja.417 Poslije niza navaqivawa Lilienberga kod Meterniha, austrijski car Ferdinand À donio je odluku 11. juna o kupovini manastira Maina sa zemqi{tem na ra~un Dràvne blagajne. Mana410. Isto, b. XÀÀa. k. X/5. 1. 1835. 411. Isto, b. HÀa. k. X/5. 1. 1835. 412. Isto. 413. Isto, 18 (b. Unica Geheime Akten, 1836). 414. Isto, 196 b. XÀÀÀa. 1836. 415. Isto, 192 b. IXa. k. H/3. 1836. 416. Isto, 196 b. XÀÀÀa. 1836. 417. Isto, 192 b. Ixa. k. X/3. 4. 1836.

432

stir je trebalo kupiti posredovawem jedne povjerqive osobe, i to nikako za sumu ve}u od 8.000 forinti. Wego{ i glavari su trebali da potpi{u ugovor o vje~itom odricawu od manastira, a novac im je trebao biti ispla}en po preuzimawu manastira od Austrije. Predsjednik Dvorske komisije u Be~u baron Jozef Ajhhof obavijestio je Lilienberga o ovoj odluci 21. juna. Lilienberg je trebao ta~no da se pridràva navedenih uputstava, i ne dovede u kompromitaciju carsku vladu.418 Idu}i po ovome obavje{tewu i uputstvu, Lilienberg je 1. jula naredio Iva~i}u da kupi od Wego{a Maine po po{tenoj cijeni, a kao posrednika upotrijebi Ivanovi}a.419 Iva~i} je potom o svemu obavijestio Ivanovi}a, koji je opet otpo~eo pregovore o kupovini manastira. Ivanovi} je to diskretno radio. Wego{ je poslije nekoliko izmijewenih pisama brzo pristao na prodaju, ali je traìo 40.000 forinti.420 Ovi pregovori odvijali su se u vrijeme sukoba Crnogoraca sa Osmanlijama oko Grahova, kojom prilikom je poginuo Wego{ev mla|i brat Joko. Austrijske vlasti u Dalmaciji su pratile tok doga|aja, pa je stoga Guvernatorat iz Zadra savjetovao Iva~i}u da iskoristi tu okolnost, jer }e Wego{u mo`da trebati novac za tro{kove ratnih operacija.421 Iva~i} je 6. oktobra poslao jedan op{iran dopis Guvernatoratu u Zadru o toku kupoprodajnih pregovora koje je vodio Ivanovi}. Po mi{qewu Ivanovi}a, Wego{ je vjerovatno u cijenu od 40.000 forinti ura~unao i sam manastirski kompleks sa crkvom. Po jednom ranijem izvje{taju o procjeni vrijednosti imawa, ono ne vrijedi vi{e od 5000 forinti, plus jo{ oko 2.000 koje je Wego{ uloìo u wega. Sve u svemu, opet se cifra kretala na jo{ ranije procijewenih 8000 forinti. Wego{a je trebalo uvjeriti da je wegova cijena od 40.000 forinti nerealna, tako {to bi se poslali procjeniteqi imawa i kompleksa. Iva~i} je smatrao da Ivanovi} treba da oteè pregovore, tobo`wim izgovorom da o kupwi treba da konsultuje ~lanove svoje porodice koji su ìvjeli u Trstu i Veneciji.422 U periodu 27. oktobar - 1. novembar, Wego{ i Iva~i} su na osnovu me|usobne korespodencije utvr|ivali datum kada }e obostrano poslati qude, da izvr{e procjenu manastirskog dobra. Kao datum odre|en je 5. novembar, a iz Wego{evog pisma vidi se da je on kao procjeniteqa odredio svoga brata od strica \or|ija Pe418. Isto, 18 (Unica, Geheime Akten, 1836). 419. Isto. 420. Kao nap. 388, str. 359-360. 421. Kao nap. 389, 198 b. HÁa. Central Akten, 1836. 422. Isto, 18 (Geheime Akten, 1836).

433

trovi}a.423 Iva~i} se 1. novembra obratio Guvernatoratu u Zadru sa zahtjevom da mu se odobri tro{ak od 200 forinti za procjenu manastirskog kompleksa.424 Iz Wego{evog pisma Ivanovi}u od 16. novembra, vidi se Wego{eva popustqivost oko cijene. On neodre|eno prepu{ta Ivanovi}u da odredi cijenu, i nagovje{tava da ide na put.425 Do kupovine me|utim nije do{lo u narednih petnaestak dana. Wego{ se 1. decembra u popodnevnim ~asovima, u dru{tvu sa \or|ijem Petrovi}em u Kotoru ukrcao na brod, i krenuo preko Trsta i Be~a za Rusiju. Iako nije utvr|eno kada je Wego{ stigao u Be~, svakako je to bilo u decembru. On je u Be~u boravio i u januaru i februaru 1837. godine. Kako je u Be~ do{ao i Lilienberg 23. decembra 1836, Wego{ i on su se vi{e puta sastajali i pregovarali o prodaji manastira. Zna se ta~no da je do direktnih susreta do{lo 14. i 16. februara 1837. godine. Wego{ nije krio da mu se ùri da proda manastir, jer je sa novcem lak{e putovati, kako je govorio. O~igledno se radilo o klasi~nom cjewkawu. Wego{ je ponudio cifru od 30.000 forinti, i naglasio da ga ne bi dao ispod 50.000, ali s obzirom da ide na put, daje ga za tu cijenu. Lilienberg je opet sa svoje strane tvrdio, da Austrija za manastir moè dati najvi{e 10.000-12.000 forinti, i da je spreman da Wego{u odmah da akontaciju od 2.000 forinti. Wego{ je to odbio. Traìo je odmah novac, ili po povratku iz Rusije. No, Lilienberg je izrazio rezervu, jer je Wego{u predo~io da moè do}i do komplikacija sa Crnogorcima, koji bi Wego{u osporili prodaju. Wego{ je tu mogu}nost iskqu~io „po{to je to bila svojina wegova strica i sve {to je na to utro{eno, potro{eno je iz wegove vlastite kese i zbog toga mu niko ni{ta nema da prigovori.“426 Sve ovo moè se saznati iz izvje{taja koji je Lilienberg podnio knezu Meternihu. I sam Wego{ je bio primqen kod Meterniha, a za taj prijem poradio mu je ba{ Lilienberg. Kona~no, 17. februara 1837. godine Wego{ je prodao manastir Maine za 17.000 forinti. Tom prilikom on je Lilienbergu izdao potvrdu u kojoj pored ostalog stoji „ja doqepotpisati za sebe i za svoje nasqednike svjedo~im i objavqujem svakome kome nadleì znati kako austrijanskome pravitelstvu prodadoh nepokretno 423. Kao nap. 388, str. 370. 424. Kao nap. 389, 193b. X. k. HÀ/3. 3. 1836. 425. Kao nap. 423. 426. Osterreichisches Staatsarchiv, Abteilung, Haus-Hof und Staatscarchiv, 15. ÀÀ 1837.

434

imawe moje pod Mainam u okru`ju kotorskome sa svima k onome prinadleù}im nepokretnim dobrima, to jest: gra|evinama, zemqom, derve}em i tako daqe“... U ovom dokumentu Wego{ je ustvrdio da imawe vi{e vrijedi, ali da ga on daje za nazna~enu cijenu, da bi pokazao prijateqstvo prema Austriji. Ovaj dokument }e imati pravosna`nost, kada on bude odre|enim austrijskim ~inovnicima predao imawe, ali da za sada sluì kao potvrda da je prodato za nazna~enu cijenu.427 Sav ushi}en, Lilienberg se nije libio, da u deset i po sati uve~e, po{aqe hitno pismo Meternihu o kupovini manastira. Iz pisma se vidi da je potvrda o cijeni sastavqena na srpskom jeziku, odmah prevedena od strane kapetana Fridriha Ore{kovi}a. Svjedoci potvrde bili su upravo kapetan Ore{kovi} i Vuk Karaxi}, koji je titulisan kao doktor filosofije.428 Meternih je zaduìo barona Otenfelta da odgovori Lilienbergu na pismo od 17. februara. Otenfelt je ve} sqede}eg dana obavijestio Lilienberga da nije mogu}e da Dràvna kancelarija da potvrdu da je nazna~ena cijena pogo|ena, ~ime bi i austrijska strana, a ne samo Wego{ to potvrdila. Za to je trebao da dobije potvrdu od cara Ferdinanda À. Zato je 21. februara Lilienberg napisao novo pismo Meternihu, u kome je naveo da je o ovoj ~iwenici obavijestio Wego{a, i da ju je on hladno primio, ali da je Lilienberga uvjerio, da manastir ne}e biti prodat ni za forintu mawe od nazna~ene cijene. Lilienberg je jo{ jedan put op{irno opisao Meternihu strategijski zna~aj Maina, naro~ito u slu~aju rata sa Francuskom.429 Tako od zakqu~ewa glavnog kupoprodajnog ugovora i isplate novca tada nije bilo ni{ta. îm se Wego{ vratio iz Rusije, iste godine u septembru pokrenulo se pitawe razgrani~ewa Crne Gore i Austrije. Komisiju za razgrani~ewe su sa austrijske strane ~inili Lilienbergov a|utant kapetan Ore{kovi}, Iva~i} i okru`ni komesar iz Splita Eduard Grij. Sa crnogorske strane bili su Wego{ev brat Pero, wegu{ki kapetan Lazar Prorokovi} i nekoliko glavara. Komisija je otpo~ela rad 26. septembra. Ubrzo je na dnevni red do{la i prodaja manastira Maina. Wego{ je ve} 8. oktobra pozvao Iva~i}a da se sastanu u Mainama, da bi se tu potpisao kona~ni kupoprodajni ugovor. To je zakazao za 9. oktobar.430 427. Kao nap. 389, 206 b. VÀÀÀa. k. X. 1837. 428. Kao nap. 426, 17. ÀÀ 1837. 429. Isto, 21. ÀÀ 1837. 430. Kao nap. 388, str. 401.

435

Nazna~enog dana u Mainama su se pojavili sa austrijske strane Iva~i}, Ore{kovi} i Nikola Brdar. Ugovor je sklopqen 12. oktobra 1837. godine. Imao je dvije verzije, na wema~kom i srpskom jeziku. On je do u detaqe opisao prodavano dobro i wegovo stawe. Manastirski kompleks kupqen je za 17.000 forinti u srebru. Sa crnogorske strane pored Wego{a, potipsnici su bili: u ime Crmni~ke nahije senator Marko Plamenac, kapetan Gvardije i sudija pop Stefan \onovi}, glavar Gvardije i sudija Nikola Vukov, u ime nahija Qe{anske i Rije~ke serdar i senator Filip \ura{kovi}, senator protopop Matija{ Drecun, glavar Gvardije i sudija Peri{a Marki{in, u ime Katunske nahije Stefan Perkov Vukoti}, serdar i senator Milo Martinovi}, kapetan Gvardije i sudija protopop Nikola Kalu|erovi}, barjaktar Marki{a Ivanovi}, glavar Gvardije i sudija \uro Martinovi}, u ime nahije Bjelopavli}ke glavar Gvardije i sudija Vido Bo{kovi}, glavar Gvardije i sudija Iko Kadi}, u ime nahija Piperske i Mora~korova~ke senator Todor Boòvi}, kapetan Gvardije i sudija Sala Strugar, glavar Gvardije i sudija Radovan Piper, u ime nahije Ku~ke serdar i senator Spaho Drekalovi}, glavar Gvardije i sudija Pren Vuqa.431 Ubrzo je na Wego{evo traèwe, 12. decembra Iva~i} preduzeo mjere da se pogo|eni novac deponuje bankaru iz Be~a Teodoru Tirku.432 Ima naznaka da su neki Crnogorci te{ko primili prodaju Maina. Prema pismu Ore{kovi}a Lilienbergu od 27. oktobra, vidi se da je serdar Marko Plamenac nerado stavio krst na kupoprodajni ugovor. Mnogi Crnogorci dolazili su na Cetiwe, i pitali potpredsjednika Senata \or|ija Petrovi}a da li je istina da je Wego{ prodao manastir, i da pare nije donio u Crnu Goru, nego ih pohranio u Be~u? Iz ovoga izvora vidi se da je ve} tada \or|ije postao Wego{ev oponent. On je svima govorio da je to naàlost istina, te da je Wego{ „sa svojim skroz pogre{nim na~elima prodao bez razmi{qawa i mo{ti svetoga Petra koje se nalaze na Cetiwu samo kad bi mu neko za wih htio ponuditi deset forinti.“433 I sam Milorad Medakovi} nije podràvao ovaj Wego{ev ~in. I on je konstatovao nesuglasice koje su tim povodom izbile izme|u Wego{a i \or|ija. O tome je pisao: „Za dva manastira nije ima vladika nikakvu nu`du, niti dràvnu korist da ih proda... Za ovu prodaju jo{ onda bilo je nezadovoqstva u Crnoj Gori. I \or|ije 431. ABODMC, f. 1837. g. 432. Kao nap. 388. str. 416. 433. Kao nap. 389, 33 b. ÀÀ Geheime Akten.

436

osu|iva{e jako vladiku zato... Vladici je mnogo bilo krivo na \or|iju, {to on ne odobrava{e prodaju manastira... Vladika u svojoj naglosti napi{e pismo \or|iju, u kojem mu kaè, da se on poradi spokojstva zemqe ukloni iz Crne Gore a da }e mu davati platu. Ovo pismo naquti \or|iju, pa mu odgovori pismeno i prebaci mu za prodaju manastira... Na kraju pisma veli \or|ije: „Moè{ me uklonit sa Cetiwa, ali iz Crne Gore nikad koja je toliko tvoja, toliko i moja.“434 Iako se Petar À titulisao kao mitropolit, istoriografija nikada nije uspjela da utvrdi kada je i od koga on dobio ovo zvawe? Istina, ima posrednih izvora koji potvr|uju da ga je dobio od ruskog Sinoda. No, ovi izvori su posredni. Oni konstatuju samo ~iwenicu, ali se ne upu{taju u dilemu wenog dokazivawa. Za razliku od wega, za Wego{a se ta~no zna kada je i od koga dobio zvawe mitropolita. Istina, i po dobijawu ovoga zvawa on se i daqe potpisivao kao vladika. Wego{ je dakle dobio zvawe mitropolita od ruskog Sinoda 1844. godine posebnom Gramatom. Ona se ~uva u muzeju cetiwskog manastira. Nekolika izvora konkretno upu}uju da je Wego{ dobio Gramatu. U pismu Jeremiji Gagi}u od 20. aprila 1845. godine, Wego{ potvr|uje da su mu 14. aprila do{la dva pisma, koja mu je ovaj poslao iz Petrograda jo{ 21. septembra pro{le godine „poslata mi pored gramate, za koju mi vi javqate da }u po prvom parabrodu polu~iti.“435 Wego{ je Gagi}u javio 1. maja da je primio kasetu u kojoj je Gramata. To je potvrdio i u pismu ruskom velikodostojniku Ivanu Voroncovu-Da{kovu od 8. maja: „Maja 1. imao sam ~ast primiti gramatu ‘na ~in mitropolita, preporu~en uvaènim Va{im pismom od 21. septembra minule godine.“436 Austrijske vlasti brzo su dobile informaciju o ovom Wego{evom unapre|ewu. Sreski na~elnik iz Kotora obavijestio je Predsjedni{tvo dalmatinske vlade u Zadru aktom od 14. maja o tome. Istakao je ~ak da je na{ao na~ina da Gramatu li~no vidi. Ona je od svile ukusno izvezena zlatnom ìcom. Ruski Sinod dao je Wego{u za crkvene zasluge zvawe arhiepiskopa Crne Gore i Brda. Za dràvne zasluge car mu je dao zvawe mitropolita. Na Gramati je nekoliko potpisa ~lanova Sinoda, ili wegevog predsjedni{tva. Prvi je potpis arhiepiskopa i mitropolita novgorodskog i petrogradskog. Na~elnik je javio da nije potvr|eno da li 434. Kao nap. 373, str. 98-99. 435. Kao nap. 388, str. 218. 436. Nav. dj., 221, 223.

437

Wego{ shodno tome ima pravo da nosi panakamilavku kao i krst koji se pri{iva na wu, {to svjedo~i o visokom dostojanstvu u Pravoslavnoj Crkvi. Tvrdio je da od Wego{a nije dobio zvani~no obavje{tewe uop{te o ovome unapre|ewu, niti se nada da }e ga dobiti. Molio je vladu za uputstva kako da Wego{a tituli{e u korespodenciji, te da bi bilo nezgodno da ne uvaì nove okolnosti u tome smislu.437 Jedan od najdetaqnijih opisa Crne Gore u Wego{evo vrijeme dao je Rus Jegor Kovaqevski. On je u vi{e navrata boravio u Crnoj Gori, a u doba Wego{a od 28. maja do 26. avgusta 1841. godine. Obi{ao je u potpunosti Crnu Goru, {to zna~i da se o prilikama u woj nije informisao sa jednog do dva mjesta. Stoga su i wegovi podaci od izuzetnog zna~aja i sasvim realni. Iako Rus, i nesumwivo naklowen Crnoj Gori i Wego{u, wegov opis ne karakteri{e apologetika i predstavqawe crnogorskih protivnika, u prvom redu Osmanlija u najgorem svijetlu. Svoje putopise objavio je u u Petrogradu 1872. godine, u kwizi „Crna Gora i slovenske zemqe.” Ve} po ulasku na Cetiwe 28. maja, Kovaqevskog je zadivila scena duboke religioznosti Crnogoraca, koja je u potpunosti bila protivre~na ocjeni wihove religioznosti, datoj tako|e od Rusa Pu~kova osamdesetak godina ranije. Ulazak na Cetiwe Kovaqevski je opisao ovako: „Nedaleko ispred nas jedva se uo~avala manastirska kupolica, i mi smo se zaustavili. Moji saputnici su po~eli da se mole. S interesovawem i dubokim po{tovawem sam ih posmatrao. Na grebenu uzvi{ewa, {irine na kojoj se jedva mogao smjestiti ~ovjek ili ìlavo kquse, bilo je nekoliko Crnogoraca: jedni su se jo{ molili sa osje}awem duboke odanosti, podiù}i svoje poglede k Cetiwskom manastiru, gdje se nalazila wihova dragocjenost-mo{ti svetopo~iv{eg Petra, drugi su zavr{ili svoju molitvu, stajali osloweni na duga~ke pu{ke, u poloàju toliko wima obi~nom.“438 Kovaqevski je opis tako|e ruskog oficira Bronevskog iz 1817. godine, u kome je Cetiwe sa kulama i pozla}enim kupolama i krstovima uporedio sa Kremqem i Moskvom, ocijenio kao sasvim preuveli~an. Manastir i samo mjesto djelovali su vrlo skromno, ~im je Kovaqevski za wih naveo: „Cetiwe se, me|utim, cijelo sastoji iz manastirskog zdawa, u kojemu je jedva smje{teno 437. Petar D. [erovi}, Izvje{taj sreskog na~elnika u Kotoru o naimenovawu Wego{a za arhiepiskopa i mitropolita, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 308. 438. Jegor Kovaqevski, Crna Gora i slovenske zemqe, Podgorica, 1999, 11.

438

desetak }elija i tijesna crkva! Ja ne mogu govoriti o pozla}enim kupolama: na manastiru nema ~ak ni krsta, osim onog {to je urezan u manastirskim vratima, koji svjedo~i o siroma{tini bo`jeg doma.“439 U prvoj polovini juna Kovaqevski je nekoliko dana boravio u Crmni~koj nahiji. Pro{ao je ~amcem po jezeru, a uglavnom je spavao u manastiru na Rijeci Crnojevi}a. On ga je opisao kao vrlo skromno zdawe, ~im je konstatovao: „U Rijeci Crnojevi}a postoji razvalina stare tvr|ave, koju je podigao junak ove zemqe, ~ije ime nose rijeka i naseqe, a i ta razvalina. Postoji i manastir, sa dvije }elije, postoji kalu|er, stari ~uvar tog zdawa, kod kojega sam i ja nalazio uto~i{te, ali ne i od ki{e.” Sude}i po ovoj konstataciji Kovaqevskog manastir je proki{wavao, a i bio je u lo{em stawu, ~im je Kovaqevski na kraju boravka u wemu zapisao: „Ali moja istraìvawa u okolini su se bliìla kraju, i s rado{}u sam ùrio da ostavim manastirsku jazbinu“...440 Kovaqevski je bave}i se bra~nim ìvotom, i uop{te institucijom braka u Crnoj Gori, uo~io jak uticaj Pravoslavne Crkve i wenih pravila po tom pitawu, ~im je zabiqeìo“Po pravilima pravoslavne crkve mu{karci ne mogu stupati u brak prije navr{enih 14 godina a djevojke prije navr{enih 12.“441 Krajem jula Kovaqevski je krenuo u drugu ekspediciju, tj. u drugom pravcu po Crnoj Gori. Ovoga puta je to bilo od Cetiwa ka Zagara~u, i daqe ka Ostrogu. Iako nije precizirao, vjerovatno je jednu no} no}io u Zagara~u. Putem je vidio dosta crkava, a wihovo stawe, i uop{te prosje~nu liturgiju opisao je ovako: „Crkve su uglavnom bez sve{tenosluìteqa i bez crkvenih sasuda. Ali u wima se ponekad obavqa liturgija, i te kako sve~ana, osobito ako se ima u vidu da je obavqa sve{tenik koji tek {to je ostavio svoju ralicu, kojom u znoju svoga lica zara|uje hleb, ili oru`je, kojim {titi slobodu i prava povjerenoga plemena (sve{tenik je ovdje i vojvoda i serdar). Ti obredi su sve~aniji pred usamqenom ikonom Spasiteqa, u malenoj, nerijetko polurazru{enoj crkvi, kroz ~ije zidove se vidi i okolna divqa, veli~anstvena priroda, a ~esto i turska tvr|ava, iz koje prijeti da se svakog momenta usmjeri pucaw tamo gdje je ve}a grupa qudi.“442 439. Nav. dj., 12. 440. Nav. dj., 25. 441. Nav. dj., 32. 442. Nav. dj., 49.

439

Putopisi Kovaqevskog vrijedni su pored ostalog kao izvor, {to je on opisao vrlo vjerno trenutno stawe nekih crkava i manastira, koje nije bilo zadovoqavaju}e. On je dospio 24. juna i do manastira @drebaonika. Konstatovao je da su mnoge crkve tokom vremena iz razli~itih razloga, pa i ratova sa Osmanlijama ruinirane pa opet obnavqane. U tom obnavqawu vrlo ~esto je bilo ~iste improvizacije i gra|evinske nestru~nosti. On daqe nastavqa: „Kao primjer }u uzeti @drebaonik, manastir u kome sam se smjestio, i od kojega bi trebalo po~eti... Manastir se sastoji od jedne ku}ice, nedavno sagra|ene, i crkve koja je o~ito stara. Wu je najprije izgradio sveti Stefan, srpski kraq. To je mogu}e dokazati podacima koji se ~uvaju u Mora~kom manastiru. Osnova, dveri i mnogi ukrasi sa~uvali su se od vremena, ostalo su sru{ili i uni{tili ratovi... Ogromne razmjere i pa`qiva obrada nekih kamenih blokova, a posebno qepota izrade vrata zadivquju posjetioca. Jo{ vi{e }e se za~uditi kada na|e u novoizgra|enom dodatku crkvi, koji nije ukra{en, neke prelijepo obra|ene djelove uklopqene bez reda, gdje je {ta stiglo.” Kovaqevski je konstatovao da je manastirsko zdawe obnovqeno prije desetak godina. Iako je samo naveo lokalitet Sige, o~igledno je da je dio materijala za wegovu obnovu dono{en sa nekog okolnog lokaliteta udaqenog dvije vrste (ruska mjera za duìnu, 1, 06 km). Utvr|eno je sa arheolo{kog stanovi{ta kasnijih istraìvawa, da je na potezu od manastira @drebaonika ka Spuù i Martini}ima, bilo nekoliko rimskih naseobina. Nije nemogu}e da je dio kamenih blokova sa tih lokaliteta, mjesno stanovni{tvo razvaqivalo i donosilo za obnovu manastira, naro~ito qep{e isklesane blokeve, {to je on i zapazio.443 Tokom ove glave u nekoliko primjera istaknuto je da je u doba teokratije Crna Gora bila oskudna sa mona{tvom. I broj sve{tenika tako|e nije bio veliki. Iz nekoliko primjera koje je naveo Kovaqevski to se tako|e potvr|uje. âk {ta vi{e. Postoje elementi razmatrawa samozvanog mona{tva i sve{tenstva. To se o~igledno vidi i na kraju razmatrawa Kovaqevskog o manastiru @drebaoniku, gdje on pi{e: „U tom, da ga nazovemo, manastiru sluì samo jedan kalu|er, koji je navodno do{ao sa Atoske gore. A ko ga je proizveo u kalu|era i ko ga je smjestio ovdje-niko ne zna, ali on ipak nekako zna da ~ita, pa za{to ne moè biti kalu|er?Katkad, kada mu padne na pamet, on u crkvi ~ita bogosluèwe. Za to obi~443. Nav. dj., 56-57. 440

no uzima nekakve crkvene utvari iz susjednih manastira. Bez drugih crkvenih stvari nekako se snalazi.“444 Posqedwih dana juna Kovaqevski je obi{ao i Pipere, Dukqu i Zlaticu. Uo~io je da je pored Ostroga i Mora~e, manastir ]elija u Piperima jedan od najboqe o~uvanih u Crnoj Gori i Brdima „s nekoliko }elija, lijepom crkvom, s jednim kalu|erom, strogim ~uvarem svetiwe, i s dvojicom slugu.“445 Stawe sa mona{tvom crnogorskih manastira nije bilo pohvalno, ni na sasvim drugom kraju Crne Gore. Kovaqevski je posjetio Stawevi}e na samoj granici Crne Gore i Boke, na Petrovdan. Manastir je na osnovu prvog utiska predstavqao „pravo ~udo“. No, prvi utisak je varao. Stawevi}i su ve} bili uveliko ruinirani. Tu ih je do~ekao samo jedan sve{tenik, iako starac jo{ uvijek |akon - Ivan Zec. Bio je savremenik mitropolita Petra À. Kovaqevskom je ispri~ao tu`nu pri~u o ovom manastiru, koji je nekad bio zna~ajan, a sada je postao ruina. „Puni mjesec se probijao kroz prozor i osvjetqavao lavirint soba sa uskim hodnicima, sa stepenicama prema gore i doqe, dogra|enim djelovima, skrovi{tima-kao u na{im starim manastirima. Svuda se osje}ala vlaga od davna{we zapu{tenosti i ruinirawa. Podne daske na nekim mjestima su propale i kroz pukotine su se vidjeli podrumi“..., naveo je Kovaqevski.446 Na Kovaqevskog je najve}u impresiju ostavio manastir Mora~a. Tu je boravio od 18. do 24. avgusta. Sa pratwom je do{ao do blizu manastira. Susret sa manastirom bio je ovakav: „Manastir se pred nama pokazao iznenada i odjedanput, kada smo bili na svega nekoliko koraka od wega. Na stjenovitoj obali Mora~e uzdizala se drevna crkva slovenske arhitekture, predmet zahvalnosti i divqewa cijele Crne Gore, ali i predmet uàsa neprijateqa krsta, mjesto ~udesa i slave gospodwe, jedini ostatak grada srpskog kraqa Stefana, koji je on izgradio, u kojemu je ìvio i umro. Nepojmqivo: dva-tri istesana kamena - i to je sve {to je ostalo od veleqepnog dvorca, izgra|enog prije 600 godina.” Ovoga puta Kovaqevski nije naveo broj monaha u ovom manastiru. Detaqno je opisao samo igumana Dimitrija, da je to „~ovjek od oko 35 godina, pristupa~ne fizionomije, prijatne prirode, ~estit, pravedan, gostoprimqiv na pravi slovenski na~in. Svojom odva`no{}u on je stekao slavu i sveop{te uvaàvawe. Za vrijeme svog prethodnika bio je |akon, i bez obzira na nisko porijeklo, za 444. Nav. dj., 58. 445. Nav. dj., 63. 446. Nav. dj., 75.

441

svoju izvanrednu hrabrost postrièn je u ~in igumana-zvawe koje se u Crnoj Gori neobi~no cijeni. Otac Dimitrije nije mnogo pismen, niti je osobito pametan, ali je zato uvijek tamo gdje je najve}a opasnost.” Po opisu Kovaqevskog, o~ito je malo toga ostalo izvornog u manastiru, sem spoqwe konstrukcije. On tako opisuje: „U crkvi su sa~uvani zidovi, ~vrsto ozidani od tesane sedre. Jedino su mermerni stubovi kod ulaza i vrata, koji crkvu dijele na dvoje, unekoliko postradali: wihova sjajna politura vjerovatno je izazvala halapqivost Turaka. Nije tako bilo u unutra{wosti hrama: od sjajnih vremena srpskih kraqeva ostao je jedino }ivot kraqa Stefana, nepokretan i neotvoren, bez obzira na nastojawa muslimana i hri{}ana... Grobnica je od poliranog mermera. Na woj nema ni crteà ni natpisa. Natpis je vjerovatno bio na posebnoj metalnoj tabli. Crkvene dveri, dugo skrivane u jednoj od pe}ina, sada se nalaze u crkvi, na prethodnom mjestu, i isto su onako lijepe kao i ranije. One su pokrivene raznim {arama, neobi~no umjetni~ki izra|enim u mozaiku - od crnog drveta i slonove kosti. Jo{ nekoliko ìvopisnih likova u lijevom predvorju oltara i natpis na dverima-to je sve {to se sa~uvalo iz vremena izgradwe crkve.” Kovaqevski je konstatovao da od nekada{weg olovnog krova manastira nema ni{ta. Pokriven je trouglastim bukovim daskama. @ivopis je od prije 300 godina, a od nekada{weg izvornog, vrlo malo se {ta sa~uvalo. O~igledno je manastir u doba posjete Kovaqevskog jo{ uvijek imao vrijednih starih kwiga. Prema saop{tewu igumana Dimitrija tih kwiga je „dobra tri magare}a tovara“. I sam Kovaqevski je razgledao kwi{ki inventar manastira. Vidio je i osniva~ku povequ manastira,... „to je uski svitak, dug dva ar{ina, sli~an na{im starim svicima, koji detaqno ozna~ava pojedinosti o zemqi“..., zabiqeìo je on. Tu je bilo i mno{tvo osmanskih fermana, koje nije stigao da detaqnije pogleda.447 Sve ove zabiqe{ke Kovaqevskog, nepobitno svjedo~e o velikom izvornom blagu mora~kog manastira. Najve}e ve}ina me|utim nije do~ekala u tom manastiru ni po~etak HH vijeka, kao uostalom i u ve}ini drugih manastira i crkava u Crnoj Gori. Ve} od Wego{evog doba po~iwe sve ~e{}a posjeta stranaca Crnoj Gori. U istom smislu je i posjeta Srba koji rodom nijesu bili iz we. Mnogi od wih, naoruàni preporukama Wego{a, te kwaèva Danila i Nikole, prodefilovali su kra}e ili duè kao putopisci Crnom Gorom, i nesporno, koriste}i prili~no haoti~ne prilike u crkveno-organiza447. Nav. dj., 86-90. 442

cionom smislu, odnijeli iz we vrlo va`no kulturno blago. Mona{tvo i sve{tenstvo je bilo vrlo slabo obrazovano, i nije znalo prave vrijednosti tog kulturnog blaga, koje je ionako bilo slabo ~uvano i posve}ivana mu pa`wa. Naro~ito se ono sa puno uvaàvawa odnosilo prema Srbima koji nijesu bili rodom iz Crne Gore, ili su bili Rusi. Prou~avaju}i rad nekoliko takvih, npr. Sime Milutinovi}a-Sarajlije, Dimitrija Milakovi}a, Milorada Medakovi}a, Vuka Karaxi}a, Ni}ifora Du~i}a, ili Rusa poput Ivana Jastrebova, uo~avaju se ozbiqne indikacije, da su oni mogli odnijeti jedan dio tog blaga. Tako se jedan dio toga blaga neobja{wivo po~eo pojavqivati po muzejima, arhivima i bibliotekama {irom Rusije, Austrije i drugih evropskih dràva. Jedna od bitnih karakteristika istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske su i elementi istoriografije u woj samoj. U prvom redu tu se misli na istorije Crne Gore u autorstvu mitropolita Vasilija i Petra À, te Cetiwski qetopis. O prve dvije istorije ve} je bilo djelimi~nog pomena u prethodnim poglavqima. Vasilijeva istorija je nepobitno pisana iz dràvno-politi~kih razloga. Wen ciq je bio da zainteresuje rusko javno mwewe za Crnu Goru, tj. uzimawe Crne Gore pod svoj protektorat od strane Rusije. Posredno, istu namjenu imala je i prema jo{ nekim evropskim velikim silama, u prvom redu Austriji. Istorija Crne Gore od mitropolita Vasilija svakako nema ve}u istorijsku vrijednost. Va`na je po tome, {to je prva istorija Crne Gore. Ona je tako|e i izvor za izu~avawe istorijskih prilika. O woj je do sada dosta pisano, tj. kriti~ki je obra|ena u istoriografiji. No, iz mnogih detaqa u woj, mogu se vidjeti pogledi mitropolita Vasilija na pojedina pitawa. Iz nekoliko detaqa u ovoj istoriji, nesumwivo se moè vidjeti wegov srpski identitet, kao i identitet Mitropolije ~iji je arhijerej bio. Ta identitetska relacija etni~ka i crkvena, vidi se ve} na prvim stranicama wegovog djela. Po~etak istorije je prakti~no administrativno obra}awe ruskom dràvnom vicekancelaru grofu Mihailu Ilarionovi~u Voroncovu. U wemu Vasilije za sebe kaè „ja, smjerni pastir slavenosrpskoga crnogorskoga naroda“. Vasilije dakle uspostavqa jasnu relaciju od op{teg ka pojedina~nom, tj. {ireg slovenskog, uèg srpskog, i na kraju crnogorskog, kao dijela srpskog naroda. Svijest o sredwovjekovnoj srpskoj dràvnosti kod wega je nepobitna, jer on kaè da se usudio da pi{e o pre|a{wim vladarima zemqe crnogorske „s prilogom svetih careva srpskih i despota“... Niz detaqa u predgovoru i glavnom dijelu ovog wegovog istorijskog rada, svjedo~e o ukori443

jewenoj svijesti srpske nemawi}ke dràvnosti, iz koje proisti~e dràvnost Zete Bal{i}a i Crnojevi}a. Srpska dràvna nemawi}ka svijest, itekako je uo~qiva kod mitropolita Vasilija, jer on detaqno razra|uje razvitak nemawi}ke dràve. Vasilije se upu{ta i u raspravu o Nemawinom porijeklu, smatraju}i da je teza da je on porijeklom iz lo{e porodice popa Stefana iz Pqevaqa neta~na. U maniru istori~ara istraìva~a, Vasilije se poziva na izvore iz Hilandara, Pe}ke Patrijar{ije i Cetiwske Mitropolije, kojima dokazuje da je on ro|en u Spuù. Dakle, on se kao istori~ar opet poziva na srpske izvore. Kratko konstatuje da je Nemawa osvojio Dukqu. Sa druge strane, kod Vasilija je uo~qivo potpuno odsustvo svijesti o nekoj prednemawi}koj dukqansko-vojislavqevi}koj dràvnoj pripadnosti, tj. dràvnoj genezi kasnije Crne Gore. On ih jednostavno i ne pomiwe. Kod Vasilija je tako|e utemeqen i kosovski kult. On ga ne pomiwe samo u mitsko-epskom smislu, nego poku{ava i istorijski da obradi kosovsku bitku. U tom smislu detaqno opisuje ovu bitku. Navodi da je \ura} Stracimirovi} Bal{i} zakasnio na kosovsku bitku, i stigao tek tri dana poslije bitke sa vojskom na Kosovo. Istina on ga pomiwe samo kao Bal{u. Po~etak teokratije u Crnoj Gori Vasilije razgrani~ava sa posqedwim Crnojevi}em, i to ne \ura|evim, nego Stefanovim potomkom, i navodi: „Od te iste godine umjesto hercega vladaju mitropoliti,”... U ovoj Vasilijevoj istoriji malo je detaqa koji se mogu podvesti u domen crkvene istorije. On ne propu{ta u opisu Crne Gore, i konkretno primorja da pomene manastir Arhangela Mihaila na Prevlaci, ali mu ne daje poseban zna~aj, i ne bavi se istorijatom Zetske Episkopije. Opisuju}i Lu{ticu, Krtole i Qe{evi}e on navodi da „je tamo bio slavni manastir arhistratiga Mihaila“... Nije propustio ni da pomene doga|aj, koji se u domenu izvora bazira na fragmentima, ali je veoma ìv u narodnom predawu, o trovawu prevla~kih kalu|era od strane Kotorana rimokalika. Vasilije je o tome konstatovao: „U tom manastiru qudi rimskoga zakona iz grada Kotora otvrovom smrtonosnim na ve~eri ubi{e 72 monaha 1443. godine, po{to Srbqi poslije 63 godine izgubi{e bitku od Turaka na poqu Kosovu.” Nabrajaju}i zasluge Crnogoraca za Austriju, Vasilije je potvrdio ono {to je bilo potpuno razumqivo, a to je jurisdikcija pe}kih patrijarha prema Mitropoliji Crnogorskoj, jer navodi da je crnogorski narod bio od koristi ovoj dràvi „preko svoga prirodnog (narodnog) patrijarha Arsenija Crnojevi}a“... âk {ta vi{e, Vasilije opet insistira na Crnojevi}evom crnogorskom porijeklu, jer ga naziva „srpski patrijarh Arsenije Crnogorac“, koji „pobje444

è iz turske oblasti u svoju otaxbinu Crnu Goru, a Crnogorci ga isprati{e kroz Bosnu do }esarske vojske prema Dunavu.” Vasilije pomiwe i dolazak patrijarha pe}kog Arsenija Jovanovi}a 1737. godine u Ku~e i Vasojevi}e, koji su ga ispratili ka Ni{u kod austrijske vojske. Kona~no, u ve} pomiwanom posvetnom dijelu Voroncovu, Vasilije sebe potpisuje „smjerni mitropolit crnogorski, skenderijski i primorski i trona srpskoga egzarh.” U posebnoj glavi ove istorije, Vasilije se bavi savremenim trenutkom, i defini{e je naslovno: „BROJ SRPSKIH ARHIJEREJA pored mitropolita crnogorskog.” Ovim je on vi{e nego jasno uvrstio Mitropoliju Crnogorsku u red eparhija Srpske Crkve. Kod wega se uo~ava izraèno prisustvo o narodnoj, tj. etni~koj komponenti Srpske Crkve. U pogrdnom smislu on navodi kao primjer od Osmanlija nametnutog patrijarha Grka Karax-Joanikija, koji je istima podnio molbu „da su Srbqi sa svojim prirodnim (narodnim) patrijarhom i arhijerejima uvijek izdajnici turskog carstva“... Taj Joanikije je po Vasiliju „veoma mnogo zla nanio narodu srpskom, idu}i sa sultanovim ukazom po srpskoj zemqi, postavqaju}i Grke za arhijereje, mu~e}i narod i uzimaju}i silom novac. Sre}a wegova {to daleko zaobi|e Crnu Goru.” Tako je Vasilije napravio potpuno jasan otklon od patrijarha koje su nametale osmanske vlasti. Sa àqewem je konstatovao da je Joanikije opqa~kao ~ak i Patrijar{iju u Pe}i, ali da „poslije Srbqi postavi{e svog prirodnog (narodnog) patrijarha, kao i ranije.“448 Druga istorija u autorstvu jo{ jednog crnogorskog mitropolita je od Petra À Petrovi}a. Nije u originalu sa~uvana, ve} samo u zvani~no objavqenim fragmentima poslije wegove smrti. Objavio ih je Dimitrije Milakovi} u kalendaru „Grlica“ za 1835. godinu. Sli~no Vasilijevoj istoriji, i ova je kratka. Uglavnom i ona ima iste karakteristike kao i Vasilijeva, a to su sna`na svijest o srpskoj etni~koj pripadnosti Crne Gore, i srpskoj nemawi}koj dràvnosti i kosovskoj svijesti. Vasilijeva istorija je nesumwivo imala uticaja i na Petrovu. Kao i kod Vasilija, i kod Petra se javqa potpuno odsustvo svijesti o dràvnoj genezi Crne Gore sa prednemawi}kim, tj. dukqansko-vojislavqevi}kim periodom. Za razliku od Vasilija, Petar mnogo detaqnije obra|uje istoriju Mitropolije Crnogorske. Po~etke teokratije Petar vidi u bjegstvu Ivana Crnojevi}a iz Zete u Italiju, i navodi „a pri tom vide}i narod bez svojega duhovnoga arhipastira, sagradi crkvu vo imja Ro`destva Bogomate448. Kao nap. 49.449. Kao nap. 79, str. 463-464. 445

re i manastir na Cetiwe u sredini Crne Gore, i zapovijedi da se ima nazivati Zetskom Mitropolijom, postaviv{i u wem Mitropolita Visariona“... Kona~no, u doba odlaska Ivanovog sina \ura|a, taj prelomni momenat Petar opisuje i u smuslu utvr|ivawa teokratije, i u smislu nastavka srpske drànosti, {to se vidi po detaqu u sceni, kroz \ura|eve rije~i „iz tog vam uzroka ostavqam mjesto sebe Mitropolita Germana, a po wem budu}e mitropolite, dokle, eda Bog primisli za srpski rod na drugi boqi na~in. German je ob{ti duhovni otac i arhipastir, a ovo je va{a ob{ta crkva i manastijer, u kojemu on prebiva; tko moè, dakle, boqe i usrdnije za dobro va{e raditi od va{ega duhovnoga oca?449 I Petar À kao i Vasilije biqeì doga|aj trovawa prevla~kih kalu|era. Za to on kao naredbodavce optuùje Osmanlije, a kao izvr{ioca kotorskog gra|anina Dru{ka, jer „ne uboja{e se kroz nekojega kotorskoga gra|anina Dru`ku otrovati u manastijer na Prevlaku 72 kalu|era, koji manastijer bje{e ogradio Sveti Stefan Prvovjen~ani Kraq Srbski, o ~emu svjedo~i sqeduju}e pismo“...450 Kako je ve} nazna~eno, pitawe trovawa prevla~kih kalu|era u istoriografiji je bazirano na drugorazrednim podacima. Kao trovateq pomiwe se kotorski gra|anin Marin Dru{ko, kome je navodno obe}an dio poluostrva Prevlaka. I zaista, posqedwi izdanak ove porodice prodao je 1827. godine tu svojinu kontu Iliji Vlastelinovi}u. Wegova udovica kontesa Katarina, dio Prevlake sa lokacijom nekada{weg manastira, darivala je li~no Petru ÀÀ Petrovi}u. U tom pogledu vo|en je pred kotorskim sudom dugotrajan ostavinski postupak.451 Jo{ dva detaqa razlikuju istoriju mitropolita Petra À od Vasilijeve, i to po kvalitetu i kvantiteu podataka. Dok Vasilije uop{te ne razra|uje genezu crnogorskih mitropolita, Petar ih nabraja, ili bar ve}inu wih. Istina on ih samo uop{teno hronolo{ki re|a, ali ne i po godinama. Petar samo potvr|uje ono {to je op{te poznato, i {to je i Vasilije pomiwao, nespornu jurisdikciju pe}kih patrijarha na Mitropolijom Crnogorskom. To se vidi i iz detaqa koji glasi: „Umrije Nikodim Mitropolit, a Crna Gora ostade bez svojega arhipastira i na~elnika do dolaska Srbskoga Patrijarha, koji obi~no sedmo godi{te dolaza{e u Eparhiju crnogorskoga Mitropolita.“452 450. Nav. dj., 460. 451. Slavko Miju{kovi}, Wego{ i Prevlaka-sada „Ostrvo Cve}a“-u Boki Kotorskoj, Boka, kw. 2, Herceg Novi, 1970, 12; Ivo Stjep~evi}, Prevlaka, Zagreb, 1930. 452. Kao nap. 79, str. 465.

446

Iz pojedinih Petrovih navoda, vide se detaqi o porijeklu nekih crnogorskih mitropolita, tj. odakle su. I po ovome pitawu u istoriografiji ima uglavnom malo ili nimalo izvornih podataka. Tako Petar za Rufima navodi da je Boqevi} ({to navodi da je rodom iz sela Boqevi}a u Crmnici), za Pahomija da je Koman ({to upu}uje da je iz plemena Komana u Katunskoj nahiji), za Mardarija da je Korne}anin ({to upu}uje da je iz sela Korneta u Qe{anskoj nahiji), za Rufima da je Veqekrajski ({to upu}uje na dio kraja u cetiwskom poqu), za Vasilija da je tako|e Veqekrajski, za Visariona da je Bajica ({to upu}uje da je iz sela Bajica u cetiwskom plemenu), i za Savu da je Kalu|eri~i}.453 Za neke od ovih mitropolita sasvim sigurno je utvr|eno odakle poti~u, poput Visariona Borilovi}a da je iz Bajica, i za Savu Kalu|er~i}a da je iz O~ini}a kod Cetiwa. Pitawe li~nosti mitropolita Ruvima, tj. da li se radi o jednoj te istoj li~nosti, ili o dvije pod istim imenom, ve} je razmatrano u ovom radu, kao i o porijeklu mitropolita Mardarija i Pahomija. Jo{ jedan detaq u bitnome razlikuje istoriju mitropolita Vasilija od Petrove. Kod Vasilija se javqa potpuno odsustvo razra|ivawa pitawa islamizacije i doga|aja istrage poturica. Kod Petra se proces islamizacije konstantno provla~i ve} od pada Zete Crnojevi}a pod osmansku vlast, i li~nosti Skender-bega Crnojevi}a, pa do pomiwawa doga|aja istrage poturica. Vremenska distanca pisawa Vasilijeve istorije u odnosu na doga|aj istrage poturica seè nepunih pola vijeka. Pretpostavqa se da se Vasilije i rodio upravo te godine, sa kojom se u istoriografiji operi{e da se desio taj doga|aj. U maloj crnogorskoj sredini, nemogu}e je da Vasilije nije bio upu}en u detaqe ovoga doga|aja, jer je prakti~no sa wegovim posqedicama i odrastao. Stoga je za~u|uju}e {to ga nije ni pomenuo, ne samo zbog dràvne afirmacije Crne Gore, nego i zbog velikog zna~aja globalnog sukoba izme|u Hri{}anstva i Islama. O~igledno da nije smatrao za shodno po va`nosti da to u~ini. U Petrovoj istoriji Nemawi}i se samo uzgred pomiwu, kao i kosovska bitka. Petar istina pomiwe izdaju Vuka Brankovi}a, ali uop{te ne pomiwe ni Savu Nemawi}a i wegovo djelo, kao ni Milo{a Obili}a, za razliku od Vasilija, koji naro~ito razra|uje Obili}ev podvig. Istoriografija je do sada nekoliko puta bezuspje{no poku{ala da rekonstrui{e istoriju Crne Gore od Petra À, tj. {ta je i koliko u originalnoj verziji Milakovi} prona{ao i objavio, kao i ukoliko je imao vi{e od te istorije za{to 453. Nav. dj., 466. 447

je nije u potpunosti objavio? Evidentno je da nedostaju odre|ene poveqe, jer se tekst upravo na tim mjestima prekida. Mogu}e je da je ova istorija bila ve}a, ali da je Milakovi} objavio samo na|ene fragmente, {to je i konstastovao. Ove dileme Petar je me|utim potpuno demantovao u svojim pjesmama, prvenstveno u pjesmi „Pou~ewe u stihovima“, a i u ostalima, u kojima nesumwivo provijeva kosovski kult, i kult osvete Kosova. Kona~no, tre}e djelo koje se moè uvrstiti i u istoriografiju poniklu iz Mitropolije, a tako|e i posluìti samim svojim odlikama kao izvor, je Cetiwski qetopis. Poslije pada Zete Crnojevi}a pod osmansku vlast, i daqwih decenija i vjekova, u cetiwskom manastiru se formirala zbirka rukopisa u koje spada i Cetiwski qetopis. Qetopisi predstavqaju kombinaciju istorijskog i kwièvnog djela. Uglavnom, i u jednom i u drugom smislu, kod istraìva~a se wima osporavaju vrijenosti. No, u nedostatku drugih izvora, oni se uzimaju kao prvorazredni. Iako u istorijskoj istraìva~koj metodologiji ima nijansi u obja{wavawu karaktera qetopisa, oni se uglavnom {ire podvode pod anale ili hronike. U duhu su vizantijske hronografije. Wome se u prirodnom razdobqu prati istorijat pojedinog vladara, zatim {ire dinastije, a moè i dràve. Obi~no qetopisi najprije obra|uju op{tu istoriju od stvarawa svijeta, a zatim dolaze lokaciono i predmetno do vladara, dinastije ili dràve. Mogu to biti i sveci ili druge zna~ajne li~nosti. Dugo vremena Cetiwski qetopis objavqivan je samo u fragmentima. Primjerak qetopisa nalazi se u biblioteci Univerziteta u Odesi, tj. vodi se kao rukopis br. 104. Tu je dospio kao dio zaostav{tine poqskog slaviste A. Kuharskog. Imenovanom je jo{ 1830. godine vladika Petar ÀÀ Petrovi} poklonio taj primjerak. Izvode iz ove verzije qetopisa prvi je objavio Vatroslav Jagi}, i to „Skazanie ot Adama do dne{nego vremeni.” Kasnije ga u cjelini preuzima Qubomir Stojanovi}, i objavquje sa podnaslovom „Skazanie od Adama do Jovana Paleologa.“454 Godine 1927, Stojanovi} nastavqa daqe sa objavqivawem djelova qetopisa, ovoga puta od Stefana Nemawe do despota Jovana Sremskog, pod naslovom „povijest izloèna o srbskih gospod, iè poìvi{e v zemqi srbskoj ot~estva svojega, koliko kto poìt i ot kudu na~elstvo zemqi srbskoj ot~estva svojega, koliko kto po454. Vatroslav Jagi}, Archiv fur slaviche Philologie, knj. ÀÀ, sv. 1, Berlin, 1876, 10-106; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski hrisovuqi, biografije, letopisi, tipici, pomenici, zapisi i dr., Cetiwski letopis, Spomenik SKA, kw. ÀÀÀ, Beograd, 1890, 119-122. 448

ìt i ot kudu na~elstvo prodzebe, i kto po kim bist i kakovim koncem.” Ovoga puta on daje uporedan tekst Cetiwskog i Studeni~kog qetopisa, uz konstastaciju da je cetiwski produèwe i pro{irewe studeni~kog, naro~ito iz perioda srpske despotovine u doba Stefana Lazarevi}a i \ura|a Brankovi}a. Stojanovi} je bio na stanovi{tu, da su oba qetopisa nastala iz jednog originala, ali se razlikuju u kvantumu prepisivawa.455 Druga verzija qetopisa nalazi se u cetiwskom manastiru. Poznata je i pod imenom „Krisovuq“. Samom ~iwenicom da se nalazi u cetiwskom manastiru mnogo je vi{e od istraìva~a obra|ivana. U nauci se uglavnom kako je ve} re~eno tretira kao Cetiwski qetopis, mada negdje i kao Crnogorski qetopis. Ve} od kraja HÀH vijeka tako istraìva~i po~iwu objavqivati djelove ove verzije qetopisa. Taj trend nastavqa se i tokom sqede}eg vijeka. Od relevantnih istraìva~a tako djelove qetopisa objavquju: Pavle Apolonovi~ Rovinski, Marko Dragovi}, Du{an Vuksan itd. U cjelosti ga sa komnentarima uz fototipsko izdawe objavquje Niko S. Martinovi} 1962. godine.456 Du{an Vuksan otvorio je i dilemu oko dvije verzije qetopisa, tj. onog koji je poklowen Kuharskom, i onog u riznici cetiwskog manastira. Konstatovao je da verzija data Kuharskom, tj. qetopis koji su objavqivali Jagi} i Stojanovi} „nema nikakve veze s na{im, jer on svr{ava s despotom Maksimom, dok na{ ide do polovine HÁÀÀÀ vijeka.“457 Verzija u cetiwskom manastiru je rukopisna kwiga. Wen naslov je „Krusovuq-Ivanbega Crnojevi}a“. U tehni~kom smislu formata je 32h21cm, i ima 81 list. Broj redova na stranama je nejednak, i kre}e se od 30-35 redova na jednoj strani. Listovi su popuweni tekstom obostrano. Tekst je pisan nekaligrafskim brzopisnim tipom }irilice. Najve}i dio teksta pisao je mitropolit Vasilije Petrovi}. Potom je to ~inio mitropolit Petar À. Pe}ki patrijarh Atanasije 2. januara 1749. godine svojeru~no je napisao povequ na strani 50a, kojom je potvrdio imawa cetiwskom manastiru. U stvari to je 455. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski hrisovuqi, biografije, letopisi, timici, pomenici, zapisi i dr., Cetiwski letopis, Spomenik SKA, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1927, 63-101. 456. Pavle Apolonovi~ Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom ÀÀÀ, Cetiwe, 1994; Marko Dragovi}, Krisovuq kwaza i gospodara crnogorskog Ivana Crnojevi}a, Cetiwe, 1885; Marko Dragovi}, Cetiwski qetopis, Letopis Matice srpske, kw. 167, sv. ÀÀÀ, Novi Sad, 1891, 1-21; Du{an Vuksan, Jedan neobjavqeni Cetiwski qetopis, Zapisi, kw. V, sv. 3, Cetiwe, 1929, 166-172; Niko S. Martinovi}, Cetiwski qetopis, Cetiwe, 1962. 457. Du{an Vuksan, Jedan neobjavqeni Cetiwski qetopis, Zapisi, kw. V, sv. 3, Cetiwe, 1929, 166. 449

samo potvrda originalne osniva~ke poveqe izdate od Ivana Crnojevi}a, i lica poslije wega. Strane: 67a, 69a i 81a pisane su tzv. gra|anskom }irilicom od vi{e osoba, i to: popa Petra 1782. godine, Todora Mrvaqevi}a, [}epana Markova Kova~a 19. februara 1809. godine, Marija Radova 18. marta 1809. godine, i Pera Vukovog Kosti}a 19. marta 1809. godine. Da je mitropolit Vasilije Petrovi} zaista pisao ovaj qetopis, tj. prepisivao ga iz raznih odvojenih materijala, da se vidjeti na zabiqe{kama na 69 i 69a strani iz 1756. godine. Qetopis je o{te}en, brojne re~enice su ru~no podvla~ene od raznih ~ita~a, a na marginama su i wihove biqe{ke. Generalno gledano Cetiwski qetopis je u stvari prepis raznih dokumenata iz manastirske riznice. Ova dokumenta se razlikuju i po sadràju i po vremenu postanka, tj. pisawa. Stoga je qetopis kwiga raznih kopija. Kopije su razli~ite tematski. Kre}u se od klasi~nih isprava o posjedima crkava i manastira, i granica wihovih imawa, pa sve do pisanih kazivawa, rodoslova, zabiqe{ki, izvje{taja itd. Najvi{e poglavqe u qetopisu, a ujedno i prvo ima 62 strane i naslov „Povijest o Skenderbegu êrnojevi}u va svetom kr{}enii nare~enom Georgiju.” Ovu povijest pisao je Marin Skadranin, koji je po rodu bio Sloven. To se vidi iz 30a strane. Ovaj tekst je u stvari bio na latinskom jeziku, pa je za qetopis preveden. Drugu glavu ovog qetopisa, tj. od 32 do 46 lista ~ine prepisi hrisovuqa Ivana Crnojevi}a. Tre}u glavu qetopisa, koja je i najva`nija, i koja je zaista qetopisnog karaktera ~ine dva poglavqa. Prvo je „Istorija razli~na“, a drugo na jednoj strani „Istorija za qetopis“. Izme|u ova dva poglavqa, stoji jo{ jedno sa naslovima „Kwiga za Gorwe Dodo{e i za Kra}i Do“ i „Kwiga za Narat.” „Istorija razli~na“ je u stvari poku{aj pisawa op{te istorije od postanka svijeta do Muhameda. No, ona naglo na polovini 48 strane, prelazi na ono {to bi se dana{wim tematskim odre|ewem moglo definisati kao nacionalna istorija, pa ~ak i nacionalna crkvena istorija. Tu se govori o Kirilu filozofu, hirotoniji Save Nemawi}a za prvog srpskog arhiepiskopa, zatim o Ilarionu [i{ojevi}u, prvom zetskom episkopu, o Ivanu Crnojevi}u i podizawu cetiwskog manastira, mitropolitima Visarionu Borilovi}u i Danilu [}ep~evi}u Petrovi}u, bitci na Carevom Lazu i pohodu ]uprili}a. Zatim tu su aktivnosti mitropolita Danila i Save, wihovi odnosi sa Mle~anima, i podaci o boravku pe}kog patrijarha Atanasija, koji je upisao rukom povequ Mitropoliji Cetiwskoj 1749. godine. êtvrta glava najprije nosi povequ kalu|era Maksima Tujkovi}a „po rije~i vi{e re~enijeh Medojevi}a.” Potom je tu niz podataka sa karakteristikama qetopisa iz istorije Crne Gore sa 450

umetnutim ispravama. Petu glavu ~ine dvije isprave koje su opisnog karaktera, i to „Koliko crkva ima jedan meteh bez prestupa“, i „o Kotoru i Prvoven~anome kraqu Stefanu srbskom.” Ova isprava je bila predmet polemike me|u istraìva~ima, jer su velike sumwe da je falsifikat. U okviru ove glave je i pjesma u deset stihova posve}ena Stefanu Nemawi. O~igledno je da je wen autor mitropolit Vasilije Petrovi}, ba{ kao {to je navedeno iz zna~ajnog dijela teksta qetopisa. Ovdje qetopis ulazi u fazu klasi~nog kwièvnog djela. Taj detaq, pored jo{ nekoliko, odredio ga je da bude predmet interesovawa istraìva~a, ne samo iz domena istorije, nego i istorije kwièvnosti. [esta glava, tj. strane 63a, 64 i 64a donose „Rodoslovije serbskih despot“ od Konstantina do \ur|a Brankovi}a (koji se ovdje navodi kao Vukovi}). No, despoti su mawe obra|eni, a Nemawi}i mnogo vi{e, {to odudara od naslova glave. Sedma glava ima samo na jednoj strani opis granica izme|u Crne Gore i Hercegovine, ustanovqenih jo{ za vrijeme Nemawi}a, Ivana Crnojevi}a i Hercega Stefana Vuk~i}a, i predstavqa prepis poveqe Ivana Crnojevi}a. Osma glava je isto tako kratka, tj. strana 65a. Nosi naslov „Sud carski i patrijar{ijski, uzakowen od gospodina zetskog Ivana Crnojevi}a.” To je u stvari zakonik od {est ~lanova ustanovqen od Ivana Crnojevi}a, a na bazi Du{anovog zakonika, i uop{te elemenata srpskog nemawi}kog zakonodavstva. „Rodoslovije êrnojevi}a“ je naslov devete glave, i ima strane 66 i 67. To je u stvari istorija Crnojevi}a sa gegrafskim rasporedom oblasti kojima su vladali. Deseta glavi potpuno dovodi qetopis u vezu sa mitropolitom Vasilijem. Opisuje kako je on kupio ba{tine za manastir, sa pojedinostima o wima i cijenama. Na strani 69 Vasilije izvje{tava o svom putu u Rusiju. U lijevoj margini strane, u dva reda, stoji tekst „Pisal ja vladika Vasilije 1756, 2. marta u ubogom manastiru na Cetiwe.” Iza ovoga je testament Jova Radovanovi}a sa bratani}ima, koji cetiwskom manastiru zavje{tava imawe 8. februara 1752. godine. Jedanaesta glava od strane 70 do 78 je sa naslovom „Skazanije o Sv. Sofiji u Konstantinu gradu.” Dvanaesta glava na stranama 78a, 79 i 79a nosi naslov „Povijest otkuda nasta carstvo tursko.” U woj se pomiwe i boj na Kosovu. Diskutabilno je da li je ovo posqedwa glava qetopisa? Naime, na kraju, na stranama 80 i 81 je poveqa, tj. „setencija“. Napisao je mitropolit Vasilije u Rànom dolu o ba{tini i metehu zvanom Jasikovica. Oko wega je izbio spor izme|u Cuca i ]ekli}a. Ovu povequ potpisali su i potvrdili pe~atom mitropolit Sava, i pe}ki patrijarh Atanasije koji „to qeto pride va êrnu Goru.” 451

Iz niza detaqa u qetopisu, moè se jasno vidjeti poimawe Crnogorske Mitropolije kao dijela Srpske Crkve i wenog svetosavskog karaktera. U tre}oj glavi qetopisa, tj. Prvom dijelu je „Istorija razli~na“ (raznovrsna). Ve} je re~eno da je to poku{aj pisawa op{te istorije ~ovje~anstva od Adama na daqe. Ova istorija naglo se tematski prekida, i prelazi na nacionalnu i crkvenonacionalnu istoriju. Tako stoji: „Godine 6360. napisa slova na srpskom jeziku Kiril filozof. Godine 6727. postavi se Sveti Sava prvi arhiepiskop srpske zemqe. Godine 6728. postavi Sveti Sava prvog episkopa zetskog Ilariona [i{ojevi}a u manastir crkve svetog Nikole u Vrawini, koju sagradi Sveti Sava. Godine od Hristova ro|ewa 1471. postade gospodar nad Zetom Ivan beg Crnojevi}. Godine od Hristova ro|ewa 1484. sagradi Ivan beg mitropoliju na Cetiwu, hram Ro`destva presvete Bogoirodice i nazva je Mitropolija zetska... Godine od Hristova ro|ewa 1700. hirotonisa se Danilo za vladiku od strane sveosvje{tenog patrijarha srpskog Arsenija Crnogorca u wema~koj zemqi u mjestu Se~uju“... I detaqi iz „Istorije za qetopis“, tako|e o~igledno upu}uju na pripadnost Crnogorske Mitropolije Srpskoj Crkvi jer tu stoji: „Godine od Hrista 1719. do|e patrijharh Mojsije u Crnu Goru u zimu i hirotonisa Savu mjeseca januara na 25 dan... Godine od Hrista 1749. desi se da do|e patrijarh srpski Atanasije u Crnu Goru na Ro`destvo Hristovo i bi u Mahinama. Iz Mahina pod Lastvom, ispod Lastve na Stawevi}e, sa Stawevi}a na Cetiwe na Vasiqev dan, i dade mu vladika Sava mitru jednu, od tri koje bija{e donio iz Moskve vladika Danilo. Ranije bija{e jednu dao vladika Danilo Arseniju Patrijarhu, te do sada dvije po|o{e iz razorenog Cetiwskog manastira, 1748.” Iza ovoga slijedi poveqa patrijarha Atanasija, koja je u stvari potvrda ranijih poveqa i darovnica na imawa Crnogorskoj Mitropoliji, iz doba Ivana Crnojevi}a. Poveqa je za{titnog karaktera imovine, jer u woj patrijarh prokliwe svakog onog ko bi uzurpirao crkvenu imovinu „takav neka je proklet i treklet i na wega anatema od Gospoda Boga svedrìteqa i od svih svetih, gwev boìji da ga porazi; dom wegov neka bude pust“... itd. Poslije titulacije, patrijarhova poveqa jo{ po ko zna koji put potvr|uje crkvenu jurisdikciju srpskih patrijarha nad Mitropolijom Crnogorskom, jer stoji: „Kako Mi do|osmo u Mitropoliju cetiwsku vi|eh hrisovuqe biv{eg gospodina zetskog Ivana Crnojevi}a i poslije wega svetopo452

~iv{ih patrijarha i mitropolita koje proboì{e ovom pre~istom hramu preslavne matere Boga na{ega Mitropoliji cetiwskoj.” Kako je ve} nazna~eno, neki istraìva~i smatraju da je u petoj glavi poveqa Stefana Prvovjen~anog falsifikovana u qetopisu. Oni me|utim imaju razli~ita mi{qewa, da li je original poveqe falsifikovan prepisivawem u qetopisu, da li je uop{te sama poveqa u qetopisu falsifikat koji nema osnovu u originalu koji ne postoji, ili je sam original sa koga je izvr{en prepis falsifikat. No, sa druge strane nikada nije sigurno utvr|eno da je prepis poveqe, kao i wen original uop{te falsifikat. Ako se uop{te radi o falsifikatu, motiv za wega moè biti prvenstveno jurisdikcijsko-materijalne prirode, i u sklopu sa vremenom i okolnostima ga treba shvatiti. Prepis je kao i zna~ajan dio qetopisa izvr{io mitropolit Vasilije. U ovoj glavi prezentovan je niz primjera nesuglasica i pote{ko}a mitropolita Save i Vasilija sa mleta~kim vlastima u Boki, koje su s vremena na vrijeme nastojale da anuliraju wihovu crkvenu jurisdikciju. Stoga, sve i da je ova poveqa prepis-falsifikat, ona su{tinski to nije. Poznato je da je u ~itavom kontinuitetu vjekova Zetska Episkopija (Mitropolija), a kasnije i Crnogorska, imala jurisdikciju nad dijelom Boke. âk {ta vi{e, od posqedweg mleta~ko-osmanskog rata koji je zavr{en u drugoj deceniji HÁÀÀÀ vijeka, za vrijeme vladike Danila, crnogorski mitropoliti pro{iruju svoju jurisdikciju i na zapadni dio Boke, sve do zale|ine Herceg Novog. Vasilije je o~igledno htio i na ovaj na~in da potvrdi tu jurisdikciju, znaju}i da zapis ostaje kao izvor i za naredne generacije, i da }e se svakako neko na wega u perspektivi pozvati. Tako i ova navodno falsifikovana potvrda, ne samo da potvr|uje crkvenu jurisdikciju Srpske Crkve nad Zetskom a kasnije i crnogorskom Mitropolijom, nego i nastojawe da se koristi wenim tekovinama. Pored toga ona pokazuje i ukorijewenu nemawi}ku dràvnu svijest kod crnogorskih mitropolita. To potvr|uje i pjesma na kraju ove glave posve}ena Stefanu Nemawi, koja }e biti interpretirana u jednoj od narednih glava. U prilog ovoj tezi ide i glava {esta, sa naslovom „Rodoslovije serbskih despot.” U srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji posqedwih decenija HÀH i HH vijeka pojam despotovine podrazumijeva samo period od Stefana Lazarevi}a na daqe. Ovdje se u stvari radi o poku{aju izvo|ewa geneze srpske vladarske loze Nemawi}a jo{ iz rimskog vremena. Iako se pomiwe car Dioklecijan i Dioklitija, kao i u „Istoriji o êrnoj Gori“ javqa se potpuno odsustvo pri~e o dukqansko-zetskoj dràvi Vojislavqevi}a. Tako ispada da je su{tinski despotovina obra|ena samo minorno i to na kra453

ju. U qetopisu je zna~ajno vidqiv i kosovski kult. Istina u ovom rodosloviju despota on se samo ovla{ pomiwe, i to kao: „U ratu i velikom krvoproli}u na Poqu Kosovu turski car Murat bi ubijen od zmaja Milo{a, a knez Lazar bi vjere mu~enik.” U dvanaestoj glavi „Povijest otkuda nasta carstvo tursko“, me|utim detaqno se obra|uje kosovski boj.458 U istoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske va`no mjesto ima i ostro{ki manastir. Iako nastao znatno kasnije od svih sjedi{ta Mitropolije, koja su se tokom nekoliko vjekova smjewivala, i nije nikada ni bio sjedi{te Mitropolije, on je odigrao zna~ajnu ulogu ne samo u odbrani Hri{}anstva u te{kim vjekovima robovawa pod Osmanlijama, nego i Pravoslavqa, u nekoliko prilika, kada su udari unijatske propagande i akcije bili na vrhuncu. Pomiwati ostro{ki manastir, a ne baviti se wegovim osniva~em mitropolitom Vasilijem Jovanovi}em-Burkovi}em nije adekvatno. Vasilije Jovanovi} ~ak po ro|ewu nije ni bio Crnogorac, niti se kao monah oformio u kojem crnogorskom manastiru, ali je svojim najprije mona{kim podvi`ni{tvom, a kasnije i mitropolitskim radom ugradio sebe u istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske. I u jednom i u drugom slu~aju, oni su sinonimi jedno za drugo. Mjesto ro|ewa Vasilija Jovanovi}a je u selu Mrkowi}i, u dnu Popovog poqa, blizu mjesta Qubomir u Qubiwskoj nahiji. Svjetovno ime mu je bilo Stojan. Istraìva~i nijesu precizno ustanovili ne samo datum wegovog ro|ewa nego i godinu. U tom smislu ipak se operi{e sa odre|enim datumima, tj. sa 28. decembrom 1610. godine, ili uop{teno sa 1610. godinom. Uglavnom su istraìva~i uzimali kao datum wegovog ro|ewa iz rada sve{tenika Filipa Radi~evi}a objavqenog u cetiwskom ~asopisu „Prosvjeta“. Radi~evi} je bio dvorski proto|akon i sve{tenik Crnogorske Mitropolije. Svoju pretpostavku o datumu Stojanovog ro|ewa, bazirao je na pri~i koju je ~uo 1860. godine od ostro{kog monaha Mojsija An|i}a. Po An|i}evom tvr|ewu, postojala je u Gorwem manastiru izvjesna crkvena kwiga koja je uni{tena tokom opsade manastira 1853. godine od strane vojske Omer-pa{e Latasa, u kojoj su navedeni podaci o Stojanovom ro|ewu, i kasnijem ìvotu mitropolita Vasilija. Tako je kasnija istoriografija, prakti~no na osnovu Radi~evi}eve tvrdwe bez pokri}a, uzela kao datum Stojanovog ro|ewa 28. decembar 1610. godine.459 Izvori koji su na raspolagawu o Vasiliju Ostro{kom nijesu brojni. To su: Gramata patrijarha Gavrila, zavje{tajno pismo Vasi458. Niko S. Martinovi}, Cetiwski qetopis (fototipsko izdawe), Cetiwe, 1962. 459. Filip Radi~evi}, Sveti Vasilije, mitropolit hercegova~ki, ~udotvorac ostro{ki, Prosvjeta, sv. VI, Cetiwe, 1895, 309. 454

lijevo, te pismo patrijarha Maksima knezu Rai~u. Kona~no tu je i Kwiga prilo`nika manastiru. To su dakle originalni izvori. Predvi|aju}i mogu}i scenario razarawa od strane Omer-pa{ine vojske, arhimandrit Nikodim Rai~evi} je sklonio crkvene dragocjenosti u selo Ro{ca kod bra}e i ro|aka. Sve~eve mo{ti me|utim ostale su u manastiru, zajedno sa braniocima koje je predvodio brat kwaza Danila vojvoda Mirko Petrovi}. Me|u braniocima bio je i arhimandrit Nikodim, kao i wegov bratani} sve{tenik Pero, kojega je vladika Rade rukopoloìo za sve{tenika. On je kasnije bio manastirski starje{ina poznat kao arhimandrit Petronije. Konstatovano je dakle u istoriografiji postojawe navedene kwige kao izvora, a na osnovu tvr|ewa Radi~evi}a. No, sa druge strane postavqa se pitawe kako je takva vrijednost, koja je pruàla prvorazredne podatke o ìvotu sveca, tek olako prepu{tena propasti, i nije ponijeta sa ostalim vrijednostima? Taj podatak me|utim ne zna~i mnogo, jer se opovrgava kontraargumentom, da ni mo{ti sveca nijesu evakuisane ispred osmanske vojske. Pored ta~nog datuma sve~evog ro|ewa, pa ~ak i godine ro|ewa, diskutabilno je u istoriografiji i kako se on prezivao? Nesumwivo je veliki uticaj na daqi ìvotni tok budu}eg sveca, odigrao wegov stric. Tu se otvara pitawe izri~itog prezimena sveca, tj. da li je to bio ro|eni Stojanov stric, ili tek ro|ak?Radi se o igumanu manastira Zavala Serafimu. Manastir se nalazi u blizini istoimenog sela. To je mali manastir. Serafim se pomiwe kao iguman u dva izvora, iz 1616. i 1619. godine.460 Sve{tenik Radi~evi} kaè za Serafima da se prezivao Burkovi}-Popovac. Popovac je najvjerovatnije {ire goografsko odre|ewe, odnosno naziv je dobilo po Popovom poqu. Radi~evi} me|utim nije obrazloìo otkud mu tvrdwa da se Serafim prezivao Burkovi}, ~ime rekonstrukciju ìvota budu}eg sveca, tj. izvore o wemu dovodi do ve} pomenute izgubqene ili uni{tene kwige. Budu}i svetac se tek 1651. godine u jednoj crkvenoj kwizi pomiwe kao Jovanovi}.461 Sve{tenik Radi~evi} nije znao za ovaj izvor kada je pisao svoj rad. Ipak, ovu problematiku ne treba shvatiti jednoli~no. Najvjerovatnije je prezime Burkovi} {ireg zna~ewa, tj. bratstva, a Jovanovi} bratstveni~kog ogranka, ili ~ak uè porodi~nog od dvije do tri generacije. Uostalom, u Crnoj Gori 460. Mitropolit Vladislav, Manastir Zavala u Popovom Poqu-Hercegovina, Crkva-Kalendar Srpske pravoslavne patrijar{ije za 1983, Beograd, 1982, 57; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, br. 1069, Beograd, 1902, 294. 461. Kao nap. 94, br. 1466, 368. 455

i Hercegovini je ~esta pojava, da bratstveni~ko odre|ewe ide po nekoliko generacija (tzv. pasova), najvi{e sedam, nakon ~ega neko bratstvo koje se razmnoìlo dobija novo prezime, a u stvari je ogranak nekog {ireg. Sa tim u vezi je i narodni obi~aj, zasnovan na stavu Crkve, koji se o~uvao sve do po~etka HH vijeka u Crnoj Gori i Hercegovini, da je bilo zabraweno sklapati brakove do sedmog pasa krvnog srodstva, do kojega se ra~unalo i ro|a{tvo. Na osnovu izvora se ne moè rekonstruisati koliko je Stojan bio u manastiru Zavali, i kada je pre{ao u svakako ve}i i mnogo ugledniji manastir Tvrdo{, na desnoj obali rijeke Trebi{wice, u Trebiwskoj {umi, u blizini Trebiwa. Ovaj ugledni manastir bio je i episkopsko sjedi{te. Moè se pretpostaviti da je Stojan imao oko petnaestak godina kada je pre{ao u Tvrdo{. Tu je primio mona{ki postrig, dobiv{i ime Vasilije.462 Ima indikacija da je Vasilije kao monah kra}e boravio u cetiwskom manastiru. Tada je mitropolit bio Mardarije Korne}anin, za koga se i vezuju poku{aji primawa unije. Vasilije je bio pridvorni monah. Pavle Apolonovi~Rovinski o Vasilijevom boravku na Cetiwu, i razlazu sa mitropolitom Mardarijem, ~ak i po pitawu navodnog incidenta obqube jedne djevojke od strane Mardarija, i poku{aja prebacivawa krivice na Vasilija, ima prili~no sa stanovi{ta ozbiqne istoriografije neuvjerqivu pri~u. Ona se bazira na narodnom predawu.463 Izvori definitovno ne mogu hronolo{ki da lociraju vrijeme Vasilijevog boravka u cetiwskom manastiru. Kwiga prilo`nika manastira cetiwskog ima ~etiri puta pomen svjedoka igumana Vasilija u periodu 1626-1631. godine. No, to je period u kome bi se na osnovu godina starosti te{ko moglo prihvatiti da se radi o Vasiliju Jovanovi}u, tim prije {to se u jednom od wih i navodi za Vasilija da je Wego{.464 Po povratku sa Cetiwa, Vasilije je postao arhimandrit u Tvrdo{u. To je bilo kratko. îtava pri~a uglavnom bez oslonca na prvorazredne izvore, vodi potom wegov put preko @upe kod Nik{i}a, manastira Mora~e i Vasojevi}a u Pe}, kod patrijarha Pajsija, a potom u Svetu Goru.465 462. Vuk Vr~evi}, Red, obi~aji i uprave manastira i crkava u Hercegovini, Letopis Matice srpske, Novi Sad, 1910, 58. 463. Kao nap. 211, str. 497. 464. Du{an Vuksan, Kwiga ktitora i prilo`nika manastira Cetiwskog, Zapisi, sv. I, Cetiwe, 1927, 99-100. 465. Vuk Stefanovi~ Karaxi}, Primjeri srpsko-slovenskog jezika, Be~, 1857, 74; Ilarion Ruvarac, O humskim episkopima i mitropolitima do 1766. godine, Mostar, 1901, 18. 456

Po povratku, Vasilija je hirotonisao patrijarh Pajsije za episkopa. Na osnovu izvora prvog reda, hronolo{ki se sigurno ne moè locirati godina kada je to bilo, jer nije sa~uvan ni sultanov berat, kao uobi~ajeni dokumenat kojim se potvr|ivalo episkopsko zvawe i prava, a ni paralelni sa wim, patrijarhova sin|elija. Istraìva~i iglavnom uzimaju kao godinu hirotonije 1639. Te godine je Stevan Vladislavi} poklonio trebiwskom manastiru jednu kwigu u kojoj se na jednom mjestu navodi „ja smireni mitropolit zahumski Vasilije.“466 Me|utim, kod istraìva~a postoje opre~na mi{qewa gdje je bila Vasilijeva Episkopija: u Tvrdo{u, Onogo{tu ili Ostrogu? Godine 1622. po prvi put se pomiwe Poluhercegova~ka Mitropolija. Ve} sqede}e godine pomiwe se u isto~noj Hercegovini mitropolit Longin, koji je stolovao od 1615. do 1643. godine.467 U sastav ove Mitropolije ulazili su manastiri: Mile{eva, Vran{tica, Mora~a, Trojica kod Pqevaqa i Dubo~ica.468 Episkopska djelatnost Vasilijeva pada u doba Kandijskog rata. Istraìva~i nemaju pouzdane podatke za{to je Vasilije napustio Tvrdo{, ako se uop{te moè uzeti u obzir da je bio i sa sjedi{tem u Tvrdo{u episkop? O~igledno je to bilo i zbog stalnih sukoba sa Osmanlijama, ali i zbog rimokatoli~ke propagande. Upravo na tim klasi~no-izvorno nepouzdanim podacima otvaraju se i druge mogu}nosti. Istori~ar Vladimir ]orovi} je zabiqeìo predawe da je „zbog pakosti svoga bratstva morao da bjeì u Ostrog.“469 Iz sin|elije patrijarha Gavrila od 1651. godine Vasiliju, ne vidi se da li je on objedinio pod Vasilijevu jurisdikciju dotada{we dvije episkopije, tj. Isto~nohercegova~ku i Poluhercegova~ku? To je lako mogu}e, ali jedan broj istraìva~a to osporava konkretnim spiskovima episkopa dvije episkopije u tih nekoliko decenija, prije i poslije ove godine. U sin|eliji se kao oblasti jurisdikcije, tj. wihova zvawa navode „Nik{i} i Planu i Kola{inovi}e i Mora~u, jeè jest kadiluk prijepoqski“...470 Ova sin|elija je potvr|ena 1657. godine od strane novog patrijarha Maksima. Radi se zapravo o istom izvoru koji je dopisan, i u kome nema potpisa patrijarha Maksima, ali se po godini potvr|ivawa ra466. Kao nap. 94, br. 1321, 338. 467. Nav. dj., br. 1132, 308; Nav. dj., br. 1117, 303. 468. Ilarion Ruvarac, O humskim episkopima i mitropolitima do 1766. godine, Mostar, 1901, 15-18. 469. Vladimir ]orovi}, Hercegova~ki manastiri, Tvrdo{, Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1911, 533. 470. Kao nap. 193, str. 51-52, 71-72. 457

~una kao wegova. I po pitawu ovoga izvora me|u nekim istraìva~ima razvila se polemika oko granica Vasilijeve Eparhije, kao i nekih drugih detaqa. U prvom redu to je ~iwenica da se Vasilije i daqe potpisivao pored zvawa hercegova~kog episkopa, i kao zahumski. O ovome se zna iz zavje{tajnog pisma od 1666. godine. Posebno pitawe je i gdje je bila Vasilijeva episkopska stolica po prelasku u Nik{i}e? I tu nema izvornih autenti~nih podataka. Baziraju se uglavnom na narodnim predawima, koja su kasniji istraìva~i konstatovali, u kombinaciji sa ostacima gra|evina. Po pitawu gdje bi zaista mogla biti Vasilijeva episkopska stolica u to doba, opcija ima nekoliko, i to: manastir u Popima, Svetog Luke u @upi, u selu Risti}ima u Ozrini}ima, u Kusidama kod Medar dola, te u ]elinskom dolu kod Budo{a. Sve manastire sem ùpskog, Osmanlije su poru{ile. Najvjerovatnije je sjedi{te bilo u Popima, u neposrednoj blizini nik{i}kog grada, koji ba{ u to vrijeme po~iwe da se {iri, i u kojemu se biqeì nagla ekspanzija naseqavawa islamiziranog stanovni{tva. Nik{i} postaje do po~etka HÁÀÀÀ vijeka zna~ajno osmanlijsko kraji{ko upori{te sa kapetanima. On je upori{te: grad i tvr|ava i prema Hercegovini i prema Crnoj Gori. Po narodnom predawu koje biqeè pojedini istraìva~i, upravo kapetanska ku}a Mu{ovi}a, koja tada doìvqava ekspanziju uzurpira manastirski kompleks i rezidenciju episkopa.471 O tome koliko je Vasilije stolovao u Popima ili nekom drugom mjestu u okolini Nik{i}a, i kada je definitivno pre{ao u Ostrog, tako|e nema uvjerqivih izvornih podataka. Tako se kod raznih istraìva~a srije}e velika hronolo{ka razlika. Neki tvrde da je u Ostrogu boravio petnaest godina, dok neki u ovaj vremenski period ra~unaju samo wegovo periodi~no bavqewe u isposnici u Ostrogu.472 Sve te tvrdwe baziraju se na narodnim predawima, koja se opet kompari{u sa {krtim izvornim podacima analogijom. Tako istoriografija nije utvrdila kada je on definitivno pre{ao u Ostrog? Da je prije definitivnog prelaska u Ostrog on kao isposnik boravio u wemu periodi~no, upu}uje i jedan detaq iz zavje{tajnog pisma od 1666. godine, gdje sam Vasilije kaè „da se znajet hristjanom kako bih nekoje vreme u Ostrogu, u pustiwi.” Istoriografija tako|e nije utvrdila ni za{to se Vasilije odlu~io na lokaciju u kojoj je sada manastir Gorwi Ostrog? Opet po narodnom predawu, promijenio je tri mjesta. Prvo jer bila Mili471. Petar [obaji}, Nik{i}, Beograd, 1938, 66, 109. 472. Kao nap. 465, str. 75; Kao nap. 193, str. 52.

458

}a pe}ina, zapadno od sela Zagorak, a drugo crkvi{te pored sela Dreno{tice. Obje lokacije bile su na desnoj obali rijeke Zete, tj. visovima iznad we u Pje{ivcima. Tre}a lokacija na kojoj je nastao manastir je visoko u gredama na lijovoj obali Zete, i pripada Bjelopavli}ima. Opet po narodnom predawu, Vasilije se odlu~io za posqedwu lokaciju jer su ga molili Bjelopavli}i, a ispred svih pop i knez Milutin Bo{kovi}. Bjelopavli}i su se obavezali da }e manastiru dati od svake ku}e po baga{ ìta (2,1 kg), runo vune i grudu sira godi{we, a svake druge godine po ovna.473 Uzimaju}i ovu informaciju u obzir kao mogu}u ali nikakvim izvorom prvog reda dokazanu, ipak treba uzeti u obzir i jo{ dva kriterijuma koja su Vasilija odlu~ila za takvu lokaciju. Najprije je to onaj vjerski-isposni~ki. Pe}ine pod gredama bile su idealno isposni~ko mjesto. U zavje{tajnom pismu stoga Vasilije navodi kako je bio „nekoje vreme u Ostrogu, u pustiwi.” Na drugom mjestu on kaè „i svetej Bogorodici u Ostrogu, u studenoj stene, toplote radi Boìje“... I druga dva mjesta su svakako ispuwavala isposni~ke uslove, ali ne tako kao ostro{ko. No, svakako da je Vasilija za Ostrog opredijelila i te{ka pristupa~nost. To se prvenstveno odnosilo na mogu}e dolaske Osmanlija. Ne treba mnogo analiti~ke sposobnosti, da se vidi da je Vasilije oti{ao najprije iz Tvrdo{a, a potom iz Popa zbog nasiqa i prijetwi Osmanlija. Ostro{ki lokalitet umnogome je podsje}ao na Zavalu, mjesto i manastir gdje je Vasilije jo{ kao dje~ak Stojan do{ao da se podvizava. I on se nalazio u podno`ju brda pod nazivom Ostrog. Ve} pomiwano zavje{tajno pismo od 1666. godine, je u stvari osniva~ki akt manastira Ostroga. Vasilije kupuje okolnu zemqu seqaka. Tu se detaqno nabrajaju dobra „{to kupih Veqi Do za dvanaes gro{a i po; i Spiì}a zemqu u Dobro Poqe, ot puta do reke, i s jazom, za dva gro{a, a {to je wegovo bilo pod lozom to je priloìo crkvi {to sam kupio Zanuglicu u Milanovi}a, u Rai~a i u Vumila, za gro{ i bukilu p{enice, be p{enica skupa; i u Petra @ivkovi}a {to sam kupio Zanuglicu za dva gro{a, a vi{e {to sam dao, vidi Bog i sveta Bogorodica.” I sa strane ovog teksta, postoji dodati dio, u kome stoji: „Kupih Veliki Do i sve u Vladovi}a i Zaugnice, Bog svdok.” U dodatom tekstu je uobi~ajena kletva ko bi naru{io ili uzurpirao manastirsku imovinu. Ovi oblici kletve u raznim varijantama ve} su obra|ivani u ovom radu, i srije}u se i prije ili poslije Vasi473. Kao nap. 465, str. 74-75; Petar [obaji}, Bjelopavli}i i Pje{ivci, plemena u crnogorskim brdima, Beograd, 1923, 168-169, 279. 459

lijevog perioda. U ovom slu~aju kletva glasi: „I tko bi pokusio ne{to otnimi ot manastira, otnimio Gospod Bog takovomu razoritequ wegov dom, ku}u i stoku, sa sinovi, i vase wegovo imenije da mu Gospod Bog porazi i rasipa vanezapu va veki, amin; da ga trag i oàk pogibne va veki, amin.” Me|u istraìva~ima postoje razmimoilaèwa oko dopisanog teksta. Jedan broj ih uop{te ne pripisuje Vasiliju. Ne moè se sporiti da su slova u dopisanom tekstu zbijenija i drugog oblika. Tako pored grafi~ke razlike postoji i neka u jezi~kim i lokalitetnim detaqima. Mogu}e je da je dodatak kasnije zapisan po Vasilijevom nalogu od strane nekog od monaha. Navedena dobra kupuju se dakle li~no od samog Vasilija, a ne novcem Episkopije. Vasilije se pojavquje kao pojedanac-osniva~, a ne u ime crkvene institucije. Tako na primjer postoji znatna razlika izme|u otkupa zemqe u Vasilijevom primjeru, i primjeru mitropolita Save Petrovi}a, koji u ime Mitropolije i sa wenim novcem kupuje, ili od novca Mitropolije daje zajam pod interes. U zavje{tajnom pismu stoga stoji: „To sve priloìh i dah crkvi u Ostrog za okrmlenije i ute{enije bratijam. Gde mi je tamo drugi trud i imenije koje priloìh i spenàh za svoju du{u ot svojego usrdija“... Ve} pomiwani dodatak u zavje{tajnom pismu, najvjerovatnije je nastao kao posqedica pisma koje je patrijarh Maksim pisao knezu Rai~u. Istraìva~i pretpostavqaju da je dodatak nastao u novembru 1667. godine, poslije Vasilijevog povratka iz Pe}i, gdje je bio sa gata~kim knezom Lukom Vladislavi}em. Stoga se uzima da je dodatak posqedica patrijarhovog pisma Rai~u. U tom pismu vraègrmskom knezu Rai~u, vidi se da je o~igledno do{lo ne samo do oblika uzurpacije kupqene od strane Vasilija zemqe, nego i do nepriznavawa te kupovine. Patrijarh prokliwe onoga ko bi se usudio da ne prizna kupoprodaju, i uzurpira kupqenu zemqu. Kao lokacija i biv{i vlasnik pomiwu se Veqi do i Sava Lakovi}.474 Za mitropolita Vasilija Jovanovi}a vezuje se Gorwi manastir Ostrog. Dowi }e nastati tek kasnije. Gorwi manastir je u stvari ostro{ka greda. Sada{wi izgled Gorweg manastira je iz HH vijeka, i arhitektonski je rije{en od 1923. do 1926. godine, kao posqeica revitalizacije {tete nane{ene u poàru, poslije koje su ostale samo dvije crkvice i svetiteqeve mo{ti. No, idejni plan manastira je iz vremena mitropolita Vasilija Jovanovi}a. Pe}ine isposnice postojale su ve} od po~etka HÁÀÀ vijeka, tj. prije Vasilijevog dolaska na ovu lokaciju. Tako je Vasilije mana474. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 25.

460

stir pokrenuo na ve} u~vr{}enoj praksi isposnica-pe}ina. To se saznaje iz zapisa na unutra{woj strani nadvratnika crkve âsnog krsta od 1667. godine, poslije okon~anog posla ìvopisawa. U tom tekstu navodi se da je ìvopis zavr{en „sa blgoslovenijem vseos{tenago mitropolita zahlmiskago kir Vasilija“... Ona je po ovom zapisu sazdana 1665. godine, ali je ìvopisana „trudom i podvigom i platoju jeromonaha igumena Isaije“... Dakle, name}e se vrlo vjerovatan zakqu~ak, da je Isaija bio isposnik i prije Vasilijevog osnivawa manastira na tom mjestu, ili makar jedno vrijeme isposnik i dok je Vasilije stolovao u Popima, pa odatle dolazio u isposnice pod Ostrogom. âk {ta vi{e, i da je bio isposnik u pe}inama i prije nego {to je Vasilije uop{te premjestio episkopsku stolicu iz Tvrdo{a u Pope, ili negdje drugo oko Nik{i}a. Jo{ jedan detaq upu}uje i na duù genezu isposnica pod Ostrogom i decenijama prije Vasilija i Isaije. Naime, za igumana Isaiju se navodi da je ìvopis ura|en wegovim trudom i podvigom kao „vanuka prvago svetago i prepodobnago oca na{ego Isaije ot sela Popa.“475 Ovaj podatak upu}uje na jo{ duù genezu isposnica pod Ostrogom. Sveta~ka svojstva Isaije, djeda Vasilijevog savremenika nijesu formalno zabiqeèna. Moè biti da se radi o sve{teniku koga je ta regija smatrala svecem. Definitivno je potvr|eno da su wegove posmrtne ostatke Osmanlije spalile negdje u prvoj polovini HÁÀÀ vijeka, i to na Planinici koja je blizu Ostroga, {to je razumqivo, kada se ta wihova praksa komparira npr. sa spaqivawem mo{tiju Svetog Save. O~igledno to nije bila bezna~ajna li~nost, ~im su one to uradile.476 U svakom slu~aju iskori{ten je pe}inski prostor za stvarawe manastira. Ju`na i zapadna strana izvornog manastira nije prirodna stijena, nego predstavqaju zazidani pe}inski prostor. Zbog pe}inskog ambijenta i nedostatka ve}ih glatkih povr{ina nema velikih ìvopisanih scena. @ivopis je radio majstor Radul, koji se ra~una kao jedan od najboqih majstora toga doba.477 Iz podataka o igumanu Isaiiji, i to jo{ sa ~inom jeromonaha, sti~e se zakqu~ak, da je on u stvari ktitor manastira, i pokreta~ ìvopisawa, a da je sve to ura|eno sa Vasilijevim blagoslovom. Tako je Vasilije kupio zemqu za imovinu manastira, a po svoj prilici 475. Kao nap. 94, br. 1629, 397. 476. Du{an Ka{i}, Pogled u pro{lost Srpske crkve, Kratak istrijski pregled, Beograd, 1984, 72-74; Kao nap. 474, str. 23, 313. 477. Sreten Petkovi}, Zidne slike u Ostrogu iz 1666/1667. godine-nepoznato delo slikara Radula, Zograf, br. 2, Beograd, 1967, 35.

461

ve} do{ao na zapo~eti posao stvarawa manastira. Stoga najvjerovatnije Isaija nije bio samo prosti iguman postavqen od Vasilija, jer nije mogao imati ~in jeromonaha, koji odgovara ~inu monaha dobijenom za ve} oformqeni manastir. Druga crkvica je odmah ispod crkvice âsnog krsta, i posve}ena je Vavedewu. Istraìva~i samo pretpostavqaju da je i ona osnovana kad i âsnog krsta. Nesporno, i ona je ìvopisana. Me|utim, zbog velikog broja paqenih svije}a, tokom decenija i vjekova, zidovi su po~a|ali. Ni}ifor Du~i} je kratko zabiqeìo da se prepoznaju likovi nekih svetaca, kao. npr.: Svetog Save, Svetog cara Konstantina i carice Jelene, Svetih Mu~enika itd. Likovi su zasigurno u vrijeme Du~i}evog obilaska Ostroga, a to je bilo u prvom periodu vladavine kwaza Nikole Petrovi}a jo{ bili prepoznatqivi. On je konstatovao da je ìvopis u stilu svetogorske {kole, ali da je o~igledno da ga nije radio majstor Radul, nego neki mawe kvalitetan. Segmenti kompozicije i signaturna slova to dokazuju.478 Vjerovatno na osnovu predawa, Vuk Karaxi} je zabiqeìo svjedo~ewe arhimandrita ostro{kog Nikodima Rai~evi}a o postanku crkve Vavedewa, i naveo „kako je vladika imao jo{ podosta novca, tako najmi majstore te onu pe}inu jo{ rasprostrani i u woj na~ini crkvicu va slavu Vavedenija presvete Bogorodice i nekolike }elije i ma|upnicu. I tako od isposnice postane manastir Ostrog.“479 Crkva Vavedewa je prirodna litica, i odozgo i sa isto~ne i sjeverne strane. Preskomodija i sveti presto su usje~eni u kamenu. Prirodni pe}inski prostor je zatvoren sa ju`ne i zapadne strane zidom. Vavedewska ostro{ka crkva je mawa od one âsnog krsta. Priprata je dozidana stotinak godina kasnije, tj. 1774. godine. To se vidi po zapisu koji je ostavio monah Mihailo Vasojevi} po blagoslovu igumana Josifa Bo{kovi}a, u spomen sebi i svojim roditeqima.480 Jedan detaq u vezi sa patrijarhovim pismom od 5. oktobra 1667. godine knezu Rai~u je svakako zanimqiv. Ve} je nazna~eno da je Vasilije sa knezom Lukom Vladislavi}em i{ao u Pe}. Knez Luka je svakako i{ao privatno, tj. da obi|e Patrijar{iju i pokloni se Svetoj Bogorodici, i vidi se sa patrijarhom Maksimom. On je dakle bio neobavezna pratwa Vasilijeva, i nije imao uticaja sa poslom po kojemu se Vasilije obreo u Pe}i. Patrijarhovo pismo 478. Kao nap. 474, str. 22. 479. Kao nap. 465, str. 74. 480. Kao nap. 44, br. 3416, 250. 462

knezu Rai~u je svakako bilo posqedica Vasilijevog dolaska u Pe}, i àlbi na mje{tane oko Ostroga. Me|utim, u ovom pismu pored standardnog prokliwawa uzurpatora crkvene zemqe, srije}e se jedan detaq, a on glasi: „I ako }ete svojoj crkvi i svojim kalogerom (kalu|erima) krasti ili pakost tvoriti, a tu`dim crkvam i kalogerom milostiwu davati, ako }ete tako ~initi, ne}ete ot Boga ni jedno dobro imati.” Ovdje se otvara dvojna mogu}nost. Prva je mawe mogu}a, da su mje{tani ostro{kog kraja uzurpirali manastirsku imovinu jer je Vasilije ipak bio hercegova~ki mitropolit, a ne crnogorski. Stanovni{tvo toga kraja ipak je vi{e bilo vezano za Cetiwsku Mitropoliju. Druga je mnogo vi{e mogu}a. Nije iskqu~eno da se i u ostro{kom kraju tada pojavquju elementi unijatske propagande, i da je moglo do}i do poku{aja pounija}ivawa stanovni{tva. Uostalom, i sam Vasilije se koliko sa Osmanlijama, sudarao i sa tom po{asti. Li~nost koja se pomiwe u patrijarhovom pismu-knez Rai~, po narodnom predawu, koje je kasnije zabiqeèno imao je te{ku sudbinu. On je bio doseqenik u Ro{ca iz obli`wih Bara [umanovi}a. Imao je {est sinova. Po ovim krajevima kao hajduk i uskok iz Boke krstario je Bajo Nikoli}-Pivqanin. Uobi~ajeno je bilo da wegovu druìnu i wega ugo{}avaju seqaci, koji su se àlili na lokalne osmanske zulum}are ili doma}e qude koji su sa wima tako|e ~inili zulume. Kako je Bajo odsio kod svoga pobratima Maksima Backovi}a u Pje{ivcima, poru~io je Rai~u da }e do}i i do wega, te da mu se spremi do~ek. Rai~ je to odbio. Bajo je sa druìnom napao Rai~a i wegove sinove. Pobio mu je svo mu{ko potomstvo, sem unu~eta koje je bilo u kolijevci. Vasilije je poslije ove nesre}e nagovorio Rai~a, koji je imao gotovo sedamdeset godina da se ponovo oèni, i on je to u~inio, dobiv{i dva sina. Od Rai~evog unuka koji je ostao u kolijevci, nastalo je bratstvo Stankovi}a u Vraègrmcima u Bjelopavli}ima. Od sinova iz drugog braka, nastala su bratstva Rai~evi}i i Popovi}i. Oba sina iz drugog braka krstio je Vasilije.481 Po svoj prilici, Vasilije je posqedwe nekolike godine ìvota proveo u velikoj molitvi i postu, i ìvio je kao pustiwak. To se potvr|uje i iz zapisa engleskih putopisaca zabiqeènih u HÀH vijeku, prilikom posjeta Ostrogu, a na osnovu narodnih predawa.482 Sve to uticalo je da je Vasilije ve} posqedwih godina svo481. Petar [obaji}, Bjelopavli}i i Pje{ivci, plemena u crnogorskim brdima, Beograd, 1923, 177-178. 482. Qubomir Durkovi}-Jak{i}, Englezi o Wego{u i Crnoj Gori, Titograd, 1963, 250. 463

ga ìvota od naroda smatran svecem. Prve naznake o freskopisawu wegovog lika poslije upokojewa su iznad wegovog }ivota. Samo se pretpostavqa da bi to mogao raditi ve} pomiwani majstor Radul. No, zbog naslaga ~a|i na freskopisu te{ko je to utvrditi. Me|u istraìva~ima su podijeqena mi{qewa. Tako neki taj prvi freskopis vezan za wega vezuju za Radula, a drugi tek za po~etne decenije HÁÀÀÀ vijeka.483 Prvi ta~no hronolo{ki i autorski lociran lik sada ve} Svetog Vasilija Ostro{kog, naslikan je 1713. godine od strane Gavrila Dimitrijevi}a u manastiru Mora~i, na ikonopisu. Radi se o ikoni Uspewa presvete Bogorodice sa medaqonima petorice svetaca, od kojih je jedan i Vasilije.484 Prva zvani~na identifikacija Vasilija Ostro{kog kao sveca, bi}e ura|ena od strane arhi|akona Jovana \or|evi}a. On je bio prvo |akon u De~anima, pa potom episkop vr{a~ki, i na kraju mitropolit karlova~ki 1769-1773.485 Slu`ba posve}ena Svetom Vasiliju Ostro{kom napisana je od strane posqedweg srpskog patrijarha Vasilija Brki}a. Bjeè}i od osmanske odmazde, on je boravio u slobodnoj Crnoj Gori od novembra 1767. do oktobra 1769. godine. Po narodnom predawu proveo je oko pola godine u Ostrogu. To je bilo vrijeme [}epana Maloga. Ova slu`ba je kasnije prepisivana i dopisivana nekoliko puta. Najstariji prepis vezuje se za period odmah poslije Omerpa{inog napada na Ostrog. Na wemu stoji konstatacija: „Prepisah pop Pero Rai~evi} mjeseca maja 1854. godine.“486 Beogradski mitropolit Mihailo je 1861. godine, uz izvjesne korekcije i dopune ovu slu`bu unio u „Srbqak“. U ostro{kom manastiru ~uva se i kwiga prilo`nika. Po~iwe 1730, a zavr{ava 1789. godinom, mada ima i kasnijih zapisa prilo`nika, koji idu do polovine HÀH vijeka. Weno sistematsko vo|ewe zavr{eno je ve} krajem HÁÀÀÀ vijeka. Kwiga nema ni po~etka ni kraja, a pojedini listovi iz wenih djelova su tako|e istrzani, {to svjedo~i da je tokom vremena devastirana. Dimenzija je uglavnom standardnih za sve manastire: 27h10 cm. Ve}ina prilo`nika su seqaci. Spisak lokacija odakle su prolo`nici i imena je zaista dug. On moè da govori i o tada{wim imenima. Me|u prilo`nicima su trojica vojvoda: Jezdimir s Vrbe, Andrija \ura{ko483. Leontije Pavlovi}, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo, 1965, 164. 484. Isto. 485. Ilarion Ruvarac, Prilo{ci agiolo{ki, Srpski Sion, 1898, 458. 486. Du{an Vuksan, Rukopisi Cetiwskog manastira, Zbornik za istoriju Ju`ne Srbije-susednih oblasti, kw. I, Beograd, 1936, 51. 464

vi} sa Ceklina (1762. godine) i Mi}ko, za koga nije zapisano odakle je. Kneèva ima vi{e, i to: Simo iz Trebjese, Stojan iz Ponara, Kezun Radov sa Orje Luke, Ja}im iz Bawana, Petar iz Studenaca, Mijat iz Gacka, Peri{a iz Gacka, i Bo{ko Damjanovi}, za koga nema identifikacije odakle je. Mogu se na}i i prilo`nici iz Boke tako|e sa tutulacijama, kao i pridjevima „gospodar“ i „gospo|a“. Poslije titulacije su i wihova zanimawa, {to govori da se radi o bogatijim qudima. Kao takvi se pomiwu prilo`nici iz Risna, i to: guvernadur Milo{, kolunel (pukovnik) Luka, i kapetan Mitar. Iz Hercegovine to su: kujunxija Vasiq, neimar Nikola, majstor Sava i jekmexija Ivan.487 Ova kwiga prilo`nika moè sluìti i da se bar jednim dijelom rekonstrui{e redosqed manastirskih igumana, i to: Isaija do 1740. godine, Stefan 1740-1759, Filotej 1759, Maksim 17601769, Petronije 1802, \or|ije 1808, Josif 1814, Nikodim 1850. U kwizi prilo`nika vide se mnogi tekstovi sa raznih strana Crne Gore, Boke, Brda, isto~ne Hercegovine, pa ~ak i daqe. Nije darovana samo zemqa sa pa{wacima i vinogradima, nego i razni predmeti i ìvotne potreb{tine. Tako npr. 1730. godine serdar Pero ]elovi} iz Risna „priloì i posla... mnogocjenoe kandilo u manastir Ostrog, gdje po~ivajet sveti Vasilije, da stojit vi{e nego. I paki obe{ta se na svako godi{te po dvije boce uqa da {aqe, da gori u wegovo kandilo vi{e svetago Vasilija“... Godine 1764 „priloì Tru{o, kr{teno ime Luka, pod manastir Ostrog 9 motikah vinograda u Poxdrijelo i senokos uz vinograd ot zapada. To pisa sebe i svojim roditelei, da im je ve~an spomen kod Svetoga Vasilija“...488 Ve} pomiwani Rus Jegor Kovaqevski, dao je jedan od najdetaqnijih opisa ostro{kog manastira. On je do{ao u Ostrog 27. jula 1841. godine. Detaqno je opisao okolinu manastira i prirodne karakteristike oko wega. O samom Vasiliju Ostro{kom je konstatovao: „Ovdje je prije 200 godina otpo~inuo ~ovjek, slomqen godinama i borbom s neprijateqem, ali snaàn duhom, nekada mo}ni arhipastir humski i skadarski, izgnanik, koji je spoznao svu ni{tavnost qudske vlasti, zamijeniv{i je smirewem, molitvom i radom-Vasilije, kojega Crnogorci slave kao sveca. I kako je dosegao on ovu strminu, i kako je mogao svojim rukama izgraditi ovo 487. Du{an Vuksan, Manastir Ostrog, Zapisi, kw. HÀÁ, sv. 1, Cetiwe, juli 1935, 1. 488. Nav. dj., 2.

465

obitovali{te rada i ti{ine i doline suza-predawe je tamno. Domi{qawa se ne smiju dota}i svetiwe.489 O samom }ivotu sveca, i uop{te Gorwem manastiru Kovaqevski je zapisao: „Crkva u kojoj po~iva tijelo svetopo~iv{ega Vasilija je jadna i tijesna: jedva 20 qudi moè stati u woj. Srebrna plo~ica sa bareqefom ruku, nogu i glave, koja visi, postavqena na sanduk gdje su mo{ti, kao i prilozi onih koji su se izlije~ili od raznih bolesti posredstvom Svetopo~iv{ega-jedina su riznica manastira. Nekoliko }elija i rezervoar vode sluè kao sredstva za one koji tu dolaze i odsijedaju, i izgra|eni su u predwem dijelu pe}ine. U unutra{wosti daqe-neprozirni mrak. Na desetak koraka odatle jo{ su dvije }elije. Jedini stanovnik Gorweg manastira je sedamdesetogodi{wi starac, koji istovremeno ~uva svetiwe“....490

Mitropolit Danilo Petrovi} Wego{

489. Kao nap. 438, str. 51. 490. Nav. dj., 51-52. 466

Mitropolit Sava Petrovi} Wego{

Mitropolit Vasilije Petrovi} Wego{ 467

Mitropolit Petar À Petrovi} Wego{ - Sveti Petar Cetiwski

Mitropolit Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ 468

MITROPOLIJA CRNOGORSKA OD 1851. DO 1918. GODINE 1. Crkveno zakonodavstvo

R

azvitak dràvne uprave i dràvne emancipacije u Crnoj Gori, jo{ od mitropolita Petra ÀÀ Petrovi}a, a naro~ito kwaza Danila, uslovio je i razvitak crkvenog zakonodavstva. Istina, u doba mitropolita Petra ÀÀ nema po~etnih elemenata u tome smislu, ali su za wega stvarawem dràvnih organa stvoreni i uslovi. Definitivan raskid sa praksom teokratije u Crnoj Gori, i progla{ewe Danila Stankova za kwaza, uslovio je i razdvajawe crkvenih sa svjetovnim pitawima. U prvom periodu koji je trajao nekoliko decenija, u Crnoj Gori nema klasi~nog crkvenog zakonodavstva. Ono zapravo provijava kroz svjetovne zakone. Svjedo~i o sre|ivawu organizacionih i administrativnih prilika u Mitropoliji Crnogorskoj. Zakonik kwaza Danila od 1855. godine, u sebi ima niz odredbi crkvenog karaktera. Tako su wegovim 66 ~lanom utvr|ene obaveze sve{tenika. Oni su svake nedjeqe morali i}i u crkvu, ~isto je dràti, i „pravila svete crkve to~no izvr{avati“. Onaj sve{tenik koji ne bi ovo radio, bio bi li{en sve{teni~kog ~ina. Tu se dakle vide i sankcioinalni elementi u ovom ~lanu.1 Crna Gora toga doba, kao uostalom do prestanka svoje dràvnosti, nije bila sekularna dràva. Crkva je bila prisutna u mnogim segmentima dru{tvenog ìvota. Da je bilo anarhije po ovom pitawu, vidi se i ve} po sqede}em ~lanu Zakonika, i on se ti~e rastave (razvoda) braka izme|u muà i ène. Prvi dio ovog ~lana konstatuje da je rastava do dono{ewa Zakonika bila uobi~ajena. Od dono{ewa Zakonika ona se mogla izvr{iti utvr|enom krivicom jednog od supru`nika, i to tek po dopustu Crkve. Danilov Zakonik zapravo je u~vrstio uticaj crkve u dru{tvenom ìvotu. ^lanom 67, propisivala se du`nost mjesnog sve{tenika, da provjeri da li su vjereni momak i djevojka vjereni po svojoj voqi?Ako su protiv svoje voqe vjereni, da sve{tenik koji bi takav brak vjen~ao, moè biti „odlu~en od na{e svete crkve“.2 1. Jovan R. Bojovi}, Zakonik kwaza Danila, Titograd, 1982, 159. 2. Nav. dj., 159-160. 469

Vrlo drasti~na, i to smrtna kazna, ~lanom osamdesetim Zakonika, predvi|ena je za kradqivca u crkvi. Istina, ovim ~inom nije precizirano da li se radi o crkvenoj imovini, ili uop{te kra|i od drugih u crkvi?Za takvog kradqivca ne bi bilo ni olak{avaju}e okolnosti da nije ranije uop{te krao.3 Nepovrijedivost crkve ne samo kao institucije, nego i wenog prostora, tako|e se ozbiqno ka`wavala. ^lanom 86, predvi|ena je kazna od 25 talira, ili zatvorska, za svakoga onog ko bi pred crkvom ~inio smutwu, sva|u ili druge nepristojnosti.4 Crnogorsko dru{tvo, i uop{te prosje~an Crnogorac bili su siroma{ni. U ciqu iskorjewivawa tro{nih obi~aja, ~lanom 88 bilo je zabraweno davawe poslu`bice i torbice. Radi se o obilatim gozbama prilikom krsnih slava, i opremawu hrane u torbicu gostima, da je nose ku}i. „Dosta je da se po na{em srpskom obi~aju slavi krsno ime kao uspomena pra|edovskog kr{tewa“, navedeno je u posqedwoj re~enici ovoga ~lana.5 Zakonik kwaza Danila moè se smatrati Zakonikom koji je zvani~no propovijedao vjersku toleranciju, bez obzira {to je Crna Gora bila u potpunosti dominantna pravoslavna zemqa. To se vidi i po ~lanu 92 Zakonika. U prvom dijelu ovoga ~lana postoji konstatacija da u Crnoj Gori „nema nikakve druge narodnosti do jedine srpske i nikakve druge vjere do jedine pravoslavne isto~ne“. Ipak, svaki „inoplemenik i inovjerac“ je u woj uìvao sva prava kao bilo koji Crnogorac i Br|anin. Ovaj ~lan je u sada{wici predmet grubih manipulacija i insinuacija, raznih kvazi nau~nih pojedinaca i grupacija, motivisanih djelatno{}u promjene srpskog identiteta Crne Gore i Crnogoraca. U pisanoj verziji ovaj ~lan se razlikuje od zvani~ne {tampane, po kojoj je Zakonik i bio u upotrebi. 6 Posqedwi ~lan Zakonika - 95, jo{ jednom potvr|uje uticaj crkve i crkvenih obi~aja na ne samo svjetovni ìvot, nego i svjetovne pravne akte. U drugom pasusu ovog ~lana, konstatovano je da se Zakonik progla{ava i utvr|uje na \ur|evdan. Tada su se svi prisutni na Cetiwu sastali, i potvrdili i zakleli se „na krst ~asni i sveto Jevan|eqe“, da }e Zakonik ~uvati, po wemu se vladati i suditi. Pada u o~i ba{ \ur|evdan kao sveta~ki praznik, jer je to krsna slava bratstva Petrovi}a.7 3. 4. 5. 6. 7.

Nav. dj., 162. Nav. dj., 164. Nav. dj., 165. Nav. dj., 166. Nav. dj., 166-167. 470

[kolski Zakonik od 7. oktobra 1870. godine, moè se smatrati prvim pravim {kolskim zakonom u crnogorskoj dràvi. On je iza{ao iz okvira dotada{wih haoti~nih i periodi~no neurednih naredbi, uredbi, uputstava i sl. po pitawu ure|ewa crnogorskog {kolstva. Istina, on ne potpada pod crkveno zakonodavstvo, ali se u wemu kroz zakon opet vidi uticaj crkve tj. Mitropolije. U drugom odjeqku ovog Zakonika, koji se ti~e uputstava za rad i ovla{tewa {kolskog nadzornika, u ~lanu drugom, ta~ki „b“, {kolski nadzornik „zajedno sa mitropolitom crnogorskim postavqa mjesne {kolske nadzornike“. U tre}em odjeqku Zakonika, koji se direktno ti~e du`nosti i prava u~iteqa, u ~lanu ~etvrtom, predvi|eno je da {kolska godina po~iwe „prizivawem sv. duha“, a zavr{ava se sa „blagodarewem“. [kola je po ovom Zakoniku shvatana kao izuzetno ozbiqna institucija, izjedna~ena prakti~no sa Crkvom, {to se vidi po ~lanu devetnaestom. Tu je predvi|eno da svak ko dolazi u {kolu „vaqa da se pona{a pristojno, kao da ulazi u crkvu.“8 Poslije me|unarodnog priznawa Crne Gore, i wenog pro{irewa, {kolski sistem u Crnoj Gori iz godine u godinu dobija sve organizovanije i masovnije forme. Ve} 1. avgusta 1878. godine, iza{ao je [kolski zakonik u {est ~lanova. Moglo bi se re}i da je to bio nacrt budu}eg {kolskog zakona. U wemu se ve} vide posqedice teritorijalnog pro{irewa Crne Gore, kada je ona u svoje dràvno tkivo integrisala i pripadnike druge dvije konfesije: islamske i rimokatoli~ke. ^lanom ~etvrtim ovog Zakonika, predvi|eno je da su sve priznate konfesije ravnopravne u {kolskom sistemu. Ve} sqede}om ta~kom predvi|eno je da se sve konfesije staraju za sebe za vjersku nastavu svojih ispovijednika.9 Po Nacrtu Zakona o u~iteqskim {kolama od 24. juna 1879. godine, u petom odsijeku, koji se ticao nastave, tj. ~lanu 34, koji je propisivao predmete koji se izu~avaju u {koli, predvi|eni su pored ostalih: religija, crkvenoslovenski jezik, i crkveno pojawe i pravilo.10 Me|unarodno priznawe i pro{irewe Crne Gore, ozna~ili su i po~etak korjenitih reformi dràvne uprave, i anulirawa wenih starih elemenata, koji su ve} postali anahroni. Po~etak tih reformi ozna~ava Projekat o reformi dràvne uprave iz 1879. godine. Dràvnu upravu ~inilo je sedam odjeqewa-uprava. Me|u wima bila je uprava crkvenih poslova. Wene karakteristike bile su 8. Milan Kosti}, [kole u Crnoj Gori od najstarijih vremena do dana{weg doba, Pan~evo, 1876. 9. DACG, Biblioteka, Marko Dragovi}, [kole u Crnoj Gori, Zagreb, 1888. 10. Glas Crnogorca, br. 20, 2. jun 1879; Glas Crnogorca, br. 21, 9. Jun 1879.

471

nabrojene u devet ~lanova. Po wima, mitropolit je bio glava duhovne vlasti. Pod wegovom upravom su bila sva crkvena i manastirska dobra. On je imao Duhovni sud koji je bio nadleàn svakom sve{tenom licu, ukoliko se nije radilo o gra|anskoj problematici. I mitropolit i Duhovni sud imali su svoje pe~ate. Kontrola dràve i vladara je me|utim o~igledna nad ovom upravom, uostalom kao i drugima. Mitropolit je pravio ra~un rashoda i podnosio ga na odobrewe kwazu. Kako su mitropolitu bili odgovorni svi pot~iweni ~inovnici u wegovoj upravi, tako je on bio odgovoran i kwazu.11 Na Cetiwu je 1869. godine osnovan Djevoja~ki (\evoja~ki) institut. On je predstavqao prvu organizovanu formu {kolovawa ènske djece u Crnoj Gori. Tokom decenija imao je niz reformi svog ure|ewa, i pove}avao je broj razreda. Dana 20. septembra 1885. godine, done{en je Ustav (Statut) ove institucije, koja je djelovala na Cetiwu. I u ovom segmentu dru{tvenog i institucionalnog ìvota vidi se veliki uticaj Crkve. U [estom dijelu Ustava, tj. ~lanu 24, predvi|eno je da se vaspitanica mogla upisati u ovu instituciju, ako je pored ostalog znala „neke najprve molitve“... ^lanom 31, u sedmom dijelu Ustava, propisani su predmeti koji su se izu~avali u {kolovawu. Pored ostalih tu su bili: Zakon Boì, i crkveno-muzikalno pojawe.12 Iste godine, samo 4. oktobra, objavqen je Zakon za u~enike sredwih {kola odnosno gimnazija. U uvodnom pasusu predvi|eno je da su se u~enici du`ni dobro vladati „u {koli, u crkvi i na svakom drugom mjestu.” Odjeqkom pod „B“, u ~lanovima 9-12, predvi|eno je kako da se u~enici pona{aju u crkvi, kao i wihove du`nosti u vezi sa wom.13 Jedan od najzna~ajnijih zakonodavnih spomenika Crne Gore je svakako Op{ti Imovinski Zakonik, done{en 25. marta 1888. Poznati pravnik Valtazar Bogi{i} je poslije dugogodi{weg istraìvawa obi~ajnog prava po Crnoj Gori, sublimiranog u moderne pravne norme, uradio ovaj Zakonik. Razdio sedmi ovog Zakonika, od ~lana 716 do 720, nosio je naslov „O crkvama, manastirima i drugim wima sli~nim uredbama vjere.” Kao u mnogim detaqima prije i poslije ovog Zakonika, vidi se o~igledan uticaj dràvne vlasti na Crkvu u Crnoj Gori. Putem navedenih ~lanova, Bogi{i} je konstatovao imao~ko svojstvo crkvama i manastirima i 11. ABODMC, fond Nikola À, bez broja. 12. Zbornik zakona, naredaba, uputstava, raspisa i t. d. Kw. Crn. Ministarstva Prosvjete i crkvenih poslova, sv. À, Godina 1885. i 1886, Cetiwe, 1887, 21-29. 13. Nav. dj., 10-19. 472

drugim crkvenim ustanovama, jer im to priznaju crkvena pravila, koja samim svojim ure|ewem nijesu kontradiktorna dràvnim (~l. 716). No, ~lanom 718, to imao~ko pravo negira ~lan 716, jer crkvene ustanove to pravo imaju garantovano svojim ustavima i drugim pravilima crkvenim, ali samo ako nijesu u suprotnosti („oprjeci“) sa dràvnim zakonima. Vrhunac sputavawa autonomnosti Crkve u Crnoj Gori potvr|uju naredni ~lan 719, gdje nepokretna dobra crkava i manastira Crkva ne moè prodavati niti ustupati bez naro~itog dopu{tewa dràvnih vlasti.14 U domen klasi~nog crkvenog zakonodavstva spada Zakon o fondu za izdràvawe iznemoglih sve{tenika i |akona Pravoslavne Crkve u Crnoj Gori i wihovih udovica i djece od 21. aprila 1901. godine. On je imao {esnaest ~lanova. Su{tina ovoga Zakona je kako to sami wegov naziv govori, obezbje|ewe iznemoglih sve{tenika i wihovih porodica. Osnova fonda bila je sa~iwena od uloga sve{tenika i |akona, zatim wihovi godi{wi ulozi, zavje{tajni i dobrovoqni prilozi, i dobit na glavnicu fonda. Osnovni ulog bio je rangiran po veli~ini za prvih osam godina. Godi{wi ulog bio je 1% od plate, koji je sve{tenik upla}ivao poslije prvih osam godina slu`bovawa. Oba fonda nijesu se mogla vra}ati bilo kome, i u bilo kome slu~aju. Daqim ~lanovima razra|eni su varijeteti, kako i u kojim slu~ajevima, i sa kolikim iznosom primaju platu iznemogli i stari sve{tenici? U istom smislu razra|ivani su varijeteti primawa izdràvawa ~lanova porodice umrlih sve{tenika. Iako je ~lanom drugim ovog Zakona predvi|eno da Mitropolija upravqa ovim fondom, on je prakti~no obesmi{qen ~lanom petnaest, gdje je predvi|eno da Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova vr{i nadzor nad upravom ovog fonda.15 To jo{ jednom potvr|uje veliki uticaj dràve na Mitropoliju, i weno poistovje}ivawe ove crkvene institucije sa dràvnim organom. Vrhunac crkvenog zakonodavstva Mitropolije Crnogorske predstavqaju tri pravna djela. Pored ve} tretiranog Zakona o zbriwavawu starih i iznemoglih sve{tenika, i wihovih nasqednika (udovica i djece), ova tri zakona spadaju u red klasi~nog crkvenog zakonodavstva, kojim je Mitropolija potpuno uobli~ila svoj organizacioni i ekonomski karakter. Prvi Zakon je Ustav Svetog Sinoda u Kwaèvini Crnoj Gori, done{en 12. januara 1904. godine. Ve} po samom wegovom imenu vidi se da je on imao ja~u vrijednost od obi~nog 14. Op{ti imovinski Zakonik za kwaèvinu Crnu Goru, Na Cetiwu, u Dràvnoj {tampariji 1888. 15. Zakon o fondu za izdràvawe iznemoglih sve{tenika i |akona pravoslavne crkve u Crnoj Gori i wihovih udovica i djece, Cetiwe, 1901.

473

crkvenog zakona, ~im je tretiran kao Ustav. Formalno, autor ovog pravno-crkvenog akta bio je tada{wi poznati kanonista, episkop dalmatinski dr Nikodim Mila{. Me|utim, i po ovom pitawu ima dilema, i one }e biti tretirane u jednom od narednih poglavqa. Ustav je imao op{te odredbe i tri glave sa 29 ~lanova. Prvim ~lanom je navedeno da je pravoslavna Mitropolija u Kwaèvini Crnoj Gori autokefalna, ali i ~lan jedinstvene crkve, te da odràva jedinstvo u dogmama i kanoni~kim na~elima sa drugim autokefalnim pravoslavnim crkvama. Mitropolija u Crnoj Gori sastojala se od Cetiwske Arhiepiskopije, koja je obuhvatala teritorije na desnoj strani rijeke Zete, ukqu~no sa varo{i Podgoricom i plemenom zetskim. Pored we tu je bila Zahumsko-ra{ka Eparhija, koja je obuhvatala predjele na lijevoj obali rijeke Zete. Weno sjedi{te bilo je u manastiru Ostrogu. Mitropolit crnogorski bio je glavna crkvena li~nost, tj. poglavar Crkve u Crnoj Gori. Pored uèg zvawa arhiepiskopa cetiwskog, imao je {ire kao mitropolit crnogorski, brdski i primorski. Sveti Sinod je bio glavni i centralni organ Crkve u Crnoj Gori. Imao je ~lanom ~etvrtim jednaku vlast u crkvenim poslovima, kao i Dràvni savjet u gra|anskim. Dràva je bila obavezna da {titi rad Sinoda. Sinod je imao svoj poseban pe~at. Wega su ~inili: mitroplit Crne Gore, episkop zahumsko-ra{ki, arhimandriti cetiwski i ostro{ki, tri protoprezvitera i sinodski sekretar. Prva ~etvorica su bili ~lanovi Sinoda po poloàju, tj. stalni, a protoprezviteri i sekretar po izboru (periodi~ni). Daqim ~lanovima razra|en je djelokrug nadle{tva mitropolita i Svetog Sinoda. Iako je ovaj Ustav definitivno ~isto crkveni zakonodavni akt, on kao i u ranijim slu~ajevima nije imao autonomnost, ~im je posqedwim ~lanom, tj. 29, predvi|eno da moè da stupi na snagu, kada ga potpi{e vladar.16 Drugi Ustav koji je objavqen odmah iza Ustava Svetog Sinoda je Ustav Konsistorija. On je ibjavqen 14. januara 1904. godine. Radi se zapravo o setu dva Ustava. Ovaj Ustav imao je tri dijela sa ukupno 282 ~lana. Po wemu, svaka eparhija stojala je pod svojim arhijerejom, kome je u upravi nad wom pomagao prezviterski savjet ili konsistorija. Stoga je arhijerej bio wen starje{ina i predsjednik. Svaka konsistorija imala je svoj pe~at. înila su je tri redovna ~lana, dva po~asna ~lana, jedan sekretar, i jedan kancelista. Redovni i po~asni ~lanovi konsistorije mogli su biti monasi ili sve{tenici koji su imali teolo{ko obrazovawe, naj16. Ustav Svetog Sinoda u Kwaèvini Crnoj Gori, Cetiwe, 1904. 474

mawe pet godina sve{teni~kog staà, i bili su primjernog pona{awa. Sekretar konsistorije u odnosu na wih ne samo da je morao imati teolo{ko obrazovawe, nego i dobro poznavawe crkvenog prava. Kancelista konsistorije bio je po~etnik. To se vidi po tome da je traèno po mogu}nosti |akonsko zvawe, obavezno teolo{ko obrazovawe i primjerno vladawe. Kako je nazna~eno, pored op{tih odredbi u osam ~lanova, Ustav je imao tri dijela, ~iji naslovi govore sami za sebe koje problematike su razmatrane i rije{ene po Ustavu. Prvi dio obra|ivao je sastav konsistorije (9-28 ~l.). Drugi dio obra|ivao je djelokrug Konsistorije. Wegov razdio prvi imao je ovakav sastav tema: glava prva - pravoslavna vjera; glava druga - bogosluèwe; glava tre}a - prava Crkve i jerarhije; glava ~etvrta - duhovna prosvjeta; glava peta - crkvene zgrade; glava {esta - sve{tenstvo i parohijska slu`ba; glava sedma - parohije i uprava crkveno - op{tinske imovine; glava osma - manastiri i manastirska uprava; glava deveta - finansijski poslovi. Razdio drugi imao je ove teme: glava prva - krivice sve{tenih lica; glava druga - crkvene kazne; glava tre}a - bra~ni poslovi. Stoga je dio drugi Ustava bio i najve}i (28-245 ~l.). Dio tre}i obra|ivao je obavqawe poslova u Konsistoriji. Bio je ovog sastava: prva glava - sjednice Konsistorije; druga glava - radwe u konsistorijskim sjednicama; tre}a glava - zapisnici konsistorijskih sjednica; ~etvrta glava - izvr{ewe konsistorijskih rje{ewa; peta glava - pristavna slu`ba u Konsistoriji. Ovaj dio bio je od 245 ~lana do posqedweg 282. Kao i u Ustavu Svetog Sinoda, isto se ponavqalo i u Ustavu Konsistorija. Posqedwim ~lanom 282 stupao je na snagu po{to ga odobri i potpi{e vladar.17 Ustav Crne Gore iz 1905. godine tako|e je u sebi imao elemente crkvenog zakonodavstva. Uticaj dràve i vladara na crkvene zajednice u Crnoj Gori, pa i pravoslavnu Crkvu wime je postao o~igledan, i to najvi{im dràvnim aktom. To se vidi i po ~lanu {estom, u kojem je stojalo da je vladar za{titnik priznatih vjeroispovijesti. Crna Gora je po ovom Ustavu bila nesporno pravoslavna dràva, ~im je ~lanom ~etrnaestim vladar i vladarski dom morao biti pravoslavne vjerosipovijesti. U istom smislu je i ~lan 27. On pripada setu ~lanova Ustava koji razra|uju problematiku Namjesni{tva, odnosno situacije da je po smrti vladara nasqednik maloqetan, pa se stoga do wegovog punoqetstva obrazuje 17. Ustav pravoslavnih konsistorija u Kwaèvini Crnoj Gori, Cetiwe, 1904.

475

Namjesni{tvo. I namjesnici su tako|e morali biti pravoslavne vjerospovijesti. ^lan ~etrdeseti direktno je potvr|ivao da je dràvna vjera u Crnoj Gori „isto~nopravoslavna“. Drugim pasusom ovog ~lana Crkva u Crnoj Gori je definisana kao autokefalna. Ona nije zavisila ni od koje druge Crkve, ali je odràvala dogmatsko jedinstvo sa isto~nopravoslavnom Vaseqenskom Crkvom. Ovaj ~lan Ustava na prelomu dvije decenije HH-HHÀ vijeka bio je predmet grubih insinuacija i manipulacija. Sedmi dio Ustava, tj. od ~lana 128 do 142, nosio je naslov „Crkva, {kola i dobrotvorni zakoni“. On potvr|uje ono {to je nazna~avano vi{e puta u razmatrawu bilo posrednog bilo neposrednog crkvenog zakonodavstva, a to je veliki uticaj dràve na Crkvu. Ustavom je bilo zagarantovano slobodno ispovijedawe priznatih vjeroispovijesti u dràvi. Unutra{wa uprava Crkve u Crnoj Gori pripadala je Mitropoliji Crnogorskoj, tj. wenom Arhijerejskom Saboru. U nekim segmentima Crkva i wene duhovne vlasti su imali autonomiju u odnosu na dràvu, i to: u su|ewu sve{tenicima u domenu duhovnih vlasti, upravqawu prema crkvenom unutra{wem ure|ewu sve{tenstva, i pravo sve{tenstva na sopstveni fond od koga dobija penziju. No, sa druge strane, dràva je prakti~no imala monopol nad Crkvom, i to po ovim pitawima: sve duhovne vlasti bile su pod nadzorom ministra prosvjete i crkvenih poslova; ure|ewe crkvenih vlasti i bogoslovija donosilo se putem zakona, po dogovoru ministra prosvjete sa Arhijereskim Saborom; sve{tenstvo se u gra|anskim parnicama upravqalo prema gra|anskim zakonima, isto kao i crkvene ustanove; àlbe protiv zloupotreba duhovnih vlasti podnosile su se ministru prosvjete i crkvenih poslova; prepiska Crkve sa drugim Crkvama, saborima i sinodima vr{ila se sa odobrewem ministra prosvjete i crkvenih poslova; slu`bena pisma, naredbe, odluke sabora i sinoda drugih crkava, nijesu mogle od strane Crkve u Crnoj Gori biti obnarodovane bez odobrewa ministra prosvjete i crkvenih poslova; dobrotvorni zavodi i zadu`bine za crkvene ciqeve, ~iji su osniva~i privatna lica, odobrewe za djelovawe dobijali su od ministra prosvjete i crkvenih poslova. Da je Crna Gora toga doba po Ustavu bila nesporno pravoslavna dràva, pored ~lanova 14, 28 i prvog pasusa ~lana 40, potvr|uje i ~lan 136. Po wemu je zabrawen prozelitizam, tj. svaka radwa upravqena protiv isto~nopravoslavne Crkve u Crnoj Gori.18 Dràva Crna Gora 18. Ustav Kwaèvine Crne Gore, Cetiwe, 1907. 476

i wen Ustav dakle, jem~ili su nepovrijedivost pravoslavne vjere, i zabrawivali svaku vjersku propagandu na wenu {tetu. Kako je ve} nazna~eno, u periodu od 1851. do 1918. godine, iz oblasti direktnog crkvenog zakonodavstva izdata su ~etiri akta. Prvi je bio Zakon o fondu za izdràvawe iznemoglih sve{tenika i |akona pravoslavne crkve u Crnoj Gori i wihovih udovica i djece od 1901. godine, a potom i Ustavi Svetog Sinoda i Konsistorija iz 1904. godine. êtvrti crkveni zakonodavni akt bio je Zakon o parohijskom sve{tenstvu od 13. septembra 1909. godine. Iako se ovaj Zakon nije ticao samo pravoslavnog sve{tenstva, nego i rimokatoli~kog, ipak je on dominantno posve}en ovom prvom, jer je u wegovom prvom ~lanu opet navedeno da je dràvna vjera u Crnoj Gori isto~nopravoslavna. U ovom Zakonu koji ukupno ima 49 ~lanova, do ~lana 34 tematika je posve}ena pravoslavnom sve{tenstvu, a od ~lana 41 opet su prelazna nare|ewa. Zakon se dijeli na ta~ke „A“ i „B“. Prva ta~ka ti~e se pravoslavnog sve{tenstva. Ona ima tri dijela: op{ti (koji reguli{e zvawe i poloàj parohijskog sve{tenika i veli~inu parohije); prava i du`nosti parohijskog sve{tenstva (ukqu~no sa kaznama za sve{tenike i uop{te nepo{tovawe Crkve); nagrade i penzije parohijskog sve{tenstva. Prelazna nare|ewa po~iwu sa ~lanom 41, i uglavnom reguli{u plate`ni poloàj sve{tenstva. ^lan 43 ovog Zakona, predvi|ao je i mogu}nost, da usqed nedostatka sve{tenstva mirskog reda (popova), sve{tenoradwe mogu vr{iti i monasi. Uobi~ajeno, posqedwim ~lanom 49, konstatuje se da Zakon stupa na snagu kada ga vladar potpi{e, a pravosna`nost dobija deset dana od objavqivawa u zvani~nim novinama.19 To jo{ jednom potvr|uje uticaj dràve i vladara na Crkvu u Crnoj Gori.

2. Teku}i ìvot Mitropolije od 1852. do 1918. godine Upokojewem mitropolita Petra ÀÀ Petrovi}a-Wego{a otvorilo se pitawe statusa vladara Crne Gore. Kako je ve} u prethodnim poglavqima navedeno, wegov nasqednik Danilo se nije mnogo dvoumio da prekine vi{evjekovnu praksu teokratije. Wegova ideja je brzo prihva}ena u samoj Crnoj Gori od ve}ine glavara. Slijedilo je samo weno potvr|ivawe kod relevantnih me|unarodnih faktora, u prvom redu Rusije. Crnogorski glavari su se stoga obratili ruskom caru Nikolaju À 7. marta 1852. godine. Oni su na19. Zakon o parohijskom sve{tenstvu, Cetiwe, 1909.

477

veli ono {to je uop{te bilo poznato. Dotada{wa praksa sublimacije svjetovne i crkvene vlasti u Crnoj Gori, postala je balast wenoj daqwoj dràvnoj emancipaciji i razvitku. Glavari su sa pravom pravdali dotada{wu praksu „da ako je sjediwewe u jednoj li~nosti vlasti duhovne i svjetovne, kao glavi crkve i dràve, moglo biti korisno u pro{lim vremenima... takva potreba danas vi{e ne postoji.” U skladu sa tim, skup{tina glavara navela je ruskom caru svoje odluke, a u tre}oj stoji: „Vladika, ili boqe re}i episkop ili arhiepiskop Crne Gore, koji }e imati ograni~enu vlast nad crkvenim stvarima, bi}e izabran posredstvom visoke vlade, izme|u ~lanova svijetlog plemena Petrovi} Wego{ ili od ostalih najblagorodnijih crnogorskoh porodica.20 Rusko ministarstvo inostranih djela, obavijestilo je u junu 1852. godine kwaza Danila pismom, u kome mu je dalo smjernice u vezi sa poloàjem Mitropolije u Crnoj Gori. Novi mitropolit mogao je da se bavi samo crkvenim poslovima, da afirmi{e Pravoslavqe u Crnoj Gori, i posveti pa`wu obrazovawu sve{tenika i izradi crkava.21 Po svoj prilici, ruski izaslanik Jegor Petrovi~ Kovaqevski, imao je na umu li~nost novog crnogorskog vladike u vidu ostro{kog arhimandrita Nikodima Rai~evi}a. To se da vidjeti u pismu sve{tenika Vuka Popovi}a Vuku Karaxi}u od 3. marta 1853. godine. Rai~evi} je bio prili~no nezgrapan i neobrazovan, ~im ga Popovi} u pismu naziva „pravim me|edom“.22 O ovome nastojawu Kovaqevskog na~uo je ne{to i austrijski namjesnik u Dalmaciji, koji je svog ministra spoqwih poslova izvijestio da se Kovaqevski u Crnoj Gori pona{a kao diktator, kao i da kwaz Danilo nije odu{evqen ovim izborom, jer Rai~evi}a smatra surovim i neobrazovanim.23 Ruski vicekancelar i ministar inostranih djela K. V. Neseqrode podnio je caru Nikolaju À 20. aprila 1853. godine referat o Crnoj Gori. U prvom dijelu referata je {est ta~aka. U tre}oj ta~ki je predo~eno da „za upravqawe crkvenim poslovima treba imati posebno episkopa ili arhiepiskopa u Crnoj Gori, koje treba birati, uz posredstvo praviteqstva, iz plemena Petrovi} Wego{ ili iz drugih najblagorodnijih porodica u Crnoj Gori“. U drugom dijelu referata, u ta~ki ~etvrtoj, konstatovano je da bi 20. Branko Pavi}evi}-Radoslav Raspopovi}, Crnogorski zakonici 1796-1916, Zbornik dokumenata, kw. 1, Podgorica, 1998, 158-160. 21. Du{an Vuksan, Kwaz Danilo Petrovi} Wego{, Stupawe na presto i prva godina vlade, Zapisi, kw. ÀH, sv. 4, Cetiwe, 1931, 201. 22. Vuk Karaxi}, Prepiska, kw. H, Beograd, 1996, 110. 23. Vladan \or|evi}, Crna Gora i Austrija 1814-1894, Beograd, 1924, 86. 478

najprije trebalo odvojiti duhovnu od svjetovne vlasti, a da duhovna treba da bude strogo u tom pogledu. Li~nost novog kwaza, koji je jo{ uvijek tretiran kao neformalni vladika, prema Neseqrodeu nije pokazala sklonost ka mona{tvu, {to je konstatovano u petoj ta~ki. „U takvim okolnostima izvr{avawe nad wim obreda postrièwa i proizvo|ewa wegovog u vi{i duhovni ~in jedva da bi bilo saglasno sa pravilima na{e crkve“, kaè se. U zakqu~ku Neseqrode nagla{ava da ne treba odudarati od zavjeta pokojnog vladike, i ostaviti mogu}nost da se Danilo u perspektivi zamona{i, ako bi se pokazalo da li~nost vladike u sebi moè kvalitetnije u~initi da uprava nad Crnom Gorom bude boqa.24 Prestanak teokratije u Crnoj Gori nije uticao na promjenu austrijske politike u Boki prema crkvenoj jurisdikciji crnogorskih mitropolita. Ona je ve} na po~etku vladavine kwaza Danila kao svjetovnog vladara, jasno stavila do znawa da odlu~no nastavqa praksu utvr|enu za vrijeme wegovog prethodnika mitropolita Petra ÀÀ. Promjene takve politike nije moglo biti, ~ak i pod izgovorom da crnogorski mitropoliti vi{e nemaju nikakvih svjetovnih ingerencija, da bi se wihova jurisdikcija mogla tuma~iti kao nametawe politi~kog uticaja. Austrijski okru`ni poglavar u Kotoru Stefan Dojmi, u~tivo je, ali i energi~no stavio do znawa kwazu Danilu, da su dva crnogorska sve{tenika: Rade Hajdukovi} i Andrija Vu~eti} vr{ili obrede u budvanskom kraju, i da u tome pogledu nema dileme. Oni „su se nametnuli u crkovno podru~je Paroha od Budve.” O tome nije moglo biti govora, pa je poglavar naglasio da se crnogorski sve{tenici ne mije{aju „u du{e pope~itelstvo vrh Avstrijske Dràve“... Kwazu Danilu nije ostalo ni{ta drugo nego da Dojmija uvjeri da se takvo {to vi{e ne}e ponoviti, i da je izdao naredbu sve{tenicima da to ne rade.25 Progla{ewem Danila Petrovi}a za kwaza, mitropolitska stolica ostala je upra`wena. Na osnovu te ~iwenice, trebalo je na}i li~nost za drugi centralni poloàj u Crnoj Gori, a to je duhovni. Ve} je pomenuto, da se ruska diplomatija zalagala da se na to mjesto postavi Nikodim Rai~evi}. O~ito je da kwaz Danilo nije bio izborom odu{evqen. Wemu nije odgovaralo ~ak ni nekoliko kombinacija za tu li~nost. Kroz prethodne dokumente vidi se mogu}nost da mitropolitski poloàj bude zadràn u ku}i Petrovi}-Wego{. To kwazu Danilu, kao osobi izrazito apsolutisti~ki 24. N. I. Hitrova, Rusija i progla{ewe Crne Gore Kwaèvstvom (1852), Moskva, 1972, 344-348 (na ruskom jeziku). 25. ABODMC, fond D À, dok. Br. 317/ 1853 i dok. br. 317 (1) / 1853. 479

naklowenoj nije odgovaralo. îwenica da pored kwaza Petrovi}a, postoji i mitropolit Petrovi}, uvijek je za wega predstavqala mogu}u opasnost, da bi teokratija mogla da se vrati, bilo uzrokovana unutra{wim, bilo spoqwim faktorom. Ni druga opcija, da se izabere mitropolit iz neke od drugih najuglednijih ku}a nije mu odgovarala pod istim ~iwenicama. Uostalom, bio je pou~en i slu~ajem mitropolita Arsenija Plamenca davno prije wega, kada se za malo nije prekinula nit prakse da Petrovi}i budu mitropoliti. Kwaz Danilo nije htio da dozvoli makar i najmawu mogu}nost, da mu mitropolit bude konkurentan u upravqawu dràvnim poslovima. âk {ta vi{e, da i sam mitropolit vodi neku autonomnu crkvenu politiku bez wegovog znawa i dopu{tewa. Iako je ve} bila izgledna opcija da Rai~evi} ode na hirotoniju u Petrograd, Danilo je vje{to izbjegao taj scenario. To se vidi po pismu koje je on 30. avgusta 1853. godine uputio ruskom poslaniku u Be~u baronu Petru Mejendorfu. Nemogu}nost takvog scenarija Danilo je pravdao bole{}u i staro{}u Rai~evi}a. Najvjerovatnije je Rai~evi} bio primoran od kwaza da ne ode na hirotoniju, a i izgovor o wegovoj starosti nije realan, jer je po procjenama Rai~evi} tada bio u pedesetim godinama ìvota. Da Danilo uop{te ne razmatra Rai~evi}a kao mogu}eg mitropolita, tako|e se vidi iz ovog pisma, jer on Mejendorfa posredno uvjerava da }e sve preduzeti da na|e drugo sposobno lice, a kada ga na|e obavijesti}e ga o tome.26 Po svoj prilici kwaz Danilo je ve} imao na umu ~ovjeka koji }e sjesti na mitropolitsku stolicu. Bio je to Nikanor Ivanovi}. Godina wegovog ro|ewa nije sa sigurno{}u utvr|ena. Rodom je bio iz Drni{a, ali su wegovi preci po jednoj verziji tamo doseqeni iz Wegu{a. Zato je on po dolasku u Crnu Goru sebi uz prezime pompezno dodao i Wegu{. Tu se vidi tendencija imitirawa na posredan na~in Petrovi}a, i onog wihovog Wego{. Bogosloviju je zavr{io u Zadru 1844. godine, a monah je postao u manastiru Savini 1851. godine.27 Postoje podaci da je Ivanovi} ve} 1852. godine bio arhimandrit.28 Dao ih je Vuk Vr~evi}, ali ih nije potkrijepio konkretnim dokazima. Da je Ivanovi} zaista tada bio arhimandrit, ne bi bilo potrebe da kwaz Danilo traì od dalmatinskog episkopa Stefana Kne26. Isto, dok. br. 335. 27. Petar Popovi}, Nikanor Ivanovi}-Wegu{, Godi{wak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. ÀÁ, Novi Sad, 1959, 61-95. 28. Vuk Vr~evi}, Ogranci za istoriju Crne Gore, Nik{i}, 2002, 17.

480

èvi}a da ga rukopoloì za arhimandrita 24. septembra 1853. godine, nazivaju}i ga „upraviteqem svete obiteqi Cetiwa.” U istom smislu i sa istim datumom, kwaz je obijestio i guvernera Dalmacije generala Lazara Mamulu.29 Svakako da kwaza nije kao razlog projektovawa Ivanovi}a na mitropolitski poloàj motivisala wegova teolo{ka sprema. Ivanovi} je u potpunosti odgovarao kwazu. Nije bio Petrovi}, niti od neke ugledne crnogorske ku}e da bi mu mogao biti konkurentan za poloàj. Sa tog stanovi{ta nije se mogao ni vezati za klan Pera Tomova i \or|ije Petrovi}a. Radilo se zapravo o strancu, koji nije imao utemeqewa u Crnoj Gori, i koji je svoje napredovawe dugovao li~no kwazu, pa je stoga po kwaèvoj projekciji mogao biti wegova li~na marioneta. Ipak je kwaz imao na umu, da se treba na}i nekakva Ivanovi}eva veza sa Crnom Gorom, pa je stoga i forsirana teza o wegovom wegu{kom porijeklu. Stoga je arhimandritski ~in, koji je dobio Ivanovi}, bio samo prelazna faza ka Ivanovi}evom instalirawu. Episkop Kneèvi} u pismu kwazu kojim potvr|uje Ivanovi}evu hirotoniju, istog obavije{tava da je Ivanovi}a snadbio arhimandritskom gramatom.30 Ve} prve godine vladavine kwaza Danila pokazale su da je iako formalno-pravno raskinuo sa teokratijom, on nastavio istu praksu. Iako Crna Gora formalno-pravno nije imala mitropolita, kwaz se pona{ao kao da je on to. On se otvoreno mije{ao u crkvene poslove. Traìo je informacije 14. septembra 1853. godine od sve{tenika Lazara, kapetana Peka i Ilije Popova iz Povije o izgradwi crkve koju je vr{io izvjesni Sava Ga~anin.31 Glavare Rije~ke nahije obavijestio je 2. novembra da namjerava da obnovi rije~ki manastir, a da je za wegovog upraviteqa postavio Mojsija Stankovi}a. Glavari su Stankovi}u trebali da daju na upravu manastir i manastirska dobra. Stankovi}u je kwaz odredio i parohiju, a drugi sve{tenici nijesu smjeli vr{iti slu`bu u woj. Stankovi} je imao pravo da traì milostiwu za manastir po Crnoj Gori, a glavari da mu pruè pomo} u tome. Ako Stankovi} ne bi obavqao svoju du`nost, i ~inio {tetu manastiru, glavari su bili du`ni da ga obavijeste o tome.32 Ipak je kwaz Danilo bio svjestan ~iwenice da postoje}e stawe brojnosti, a naro~ito obrazovawa sve{tenstva i mona{tva nije ni iz daleka zadovoqavaju}e. Nema 29. ABODMC, fond D À, dok. br. 364 i 366/ 1853. 30. Isto, dok. br. 381. 31. Isto, dok. br. 372. 32. Isto, dok. br. 442.

481

podataka da li je to bilo na wegovu inicijativu, ali u svakom slu~aju, ruska vlada je 1853. godine odobrila tri stipendije za crnogorske |ake, od kojih je jedna bila namijewena bogoslovskom {kolovawu. Taj broj je pove}an 1855. godine, kada su odobrene dvije bogoslovske stipendije.33 Kwaz Danilo je 15. januara 1854. godine izdao naredbu svim plemenskim kapetanima i starje{inama o davawu naknade sve{tenicima. Pri tome, on se pozvao na naredbu iz doba mitropolita Petra À u devet ta~aka. Ovom naredbom ta~no su popisane usluge sve{tenika i naknade za wih. Imala je devet ta~aka. Po prvoj, svaka ku}a bila je du`na da daje sve{teniku trideset litara ìta. Po drugoj, opijelo za sahranu doma}ina i doma}ice ku}e stajalo je dva talira. U posqedwoj ta~ki, za kr{tewe je bila obaveza davawa objeda sve{teniku, a ko je siroma{an „u nu`du ni{ta“.34 Sublimacija dràvne i crkvene vlasti u liku kwaza Danila, moè se vidjeti i po jednom zanimqivom slu~aju. Radi se o àlbi dva kalu|era manastira ]elije u Piperima od 26. juna 1854. godine. Radi se o dvojici staraca. Jedan se potpisuje kao „stari sve{tenojeromonah Mihaile ot Serbije“, {to govori da je prido{lica iz Srbije. Drugi je „stari i sirotni Vaso Kadija“... Ova àlba ukazuje i na prili~nu anarhiju u crkvenom ìvotu onda{we Crne Gore. @albenici se ~ak pozivaju na svjedoke. Oni se àle na mjesnog paroha koji „u cerkvu ne sluì, ni ne otvara; na Troji~indan nije ni sluìo letur|ije, pa je i kqu~ od }ivota gubio, pa je }ivot razbija, te otvara narodu o malome Gospo|inu dne, to je svako vidio.” Tako|e se àle na jo{ jednoga kalu|era koji se zove Mihailo, kako je on oènio djevojku iz Crnaca koja ga nije htjela, pa se potom udala u Martini}e, a on se prije toga zapopio.35 Bilo je i slu~ajeva kada je svjetovna vlast izdavala potvrde sve{tenstvu o validnosti wegovih sin|elija. To se vidi po svjedo~anstvu koje je u ime Senata 30. jula potpisao predsjednik \or|ije Petrovi}. Jereju Filipu Popovi}u iz Kosijera u Rije~koj nahiji, posvjedo~eno je da je 1824. godine rukopoloèn od mitropolita Petra À. Razlog ovog svjedo~anstva je {to se Popovi}eva sin|elija izgubila prilikom Omer-pa{inog pohoda na Crnu Goru.36 33. Du{an Vuksan, Kwaz Danilo - druga godina vlade, Zapisi, kw. ÀH, sv. 2, Cetiwe, 1931, 71. 34. Du{an Vuksan, Sitni prilozi, Zapisi, kw. ÀÀÀ, Cetiwe, 1928, 236-237. 35. Jedna àlba kalu|era Mihajla i dr. Kwazu Danilu, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 2, Cetiwe, februar 1937, 4. 36. DACG, Otkup arhiva od porodice iz Kosijera, fond Senat, f. 1. 482

Godine 1854, kwaz Danilo je uveo niz mjera u kojima je rad crkve sistematizovan, a obaveze sve{tenika precizirane. Uvodi se za stanovni{tvo obavezan post. Sve{tenici su imali obavezu da nepo{tovawe posta prijave vlastima, koje bi ih kaznile sa dvadeset cekina. Vlasti su imale obavezu da narede sve{teniku da prekr{iocu posta ne daje pri~est tri godine. Sve{tenik koji ne bi prijavio prekr{ioca posta, mogao je da izgubi parohiju. Od posta su bili oslobo|eni bolesnici i stanovni{tvo kraja u kome je u to doba vladala glad. Sve{tenici su morali dràti slu`bu svake nedjeqe i na praznike. Pri~est su morali obavqati u skladu sa kanonima. Nijesu smjeli obavqati slu`bu u tu|im parohijama, vjen~avati ro|ake do osmog stepena srodstva, kao i mladence protiv wihove voqe. Sve{tenici bi podlijegali kaznama, ako bi neko dijete u wihovim parohijama umrlo nekr{teno, i ako parohijanin umre bez ispovijedi i pri~e{}a. Kazni bi podlijegali i ako bi odbili da vr{e obrede zbog nemogu}nosti nagrade parohijanina, tj. siroma{tva. Po svoj prilici, jedna od odredbi data je fiktivno, jer nije mogla da ispuni svoju pravu namjenu. Po woj, sve{tenik je da bi dobio ~in, morao zavr{iti duhovnu {kolu. No, Crna Gora u to doba nije imala takve {kole.37 Dràvna vlast je iste godine donijela uredbu o manastirskim prihodima i rashodima. Svaki manastir morao je napraviti spisak prihoda i rashoda na godi{wem nivou, kao i popis pokretnih i nepokretnih dobara. Ako je manastir imao ve}e prihode nego rashode, vi{ak se morao predati u dràvnu kasu. Ovo potvr|uje ~iwenicu, da je Crkva u Crnoj Gori tada poistovje}ivana sa svakim drugim dràvnim organom. Uredba je podrazumijevala uvo|ewe plata za mona{tvo na godi{wem nivou. Najve}u platu imao je arhimandrit cetiwskog manastira, i to 400 fiorina. Prema evidenciji kwaèvog sekretara, u doba dono{ewa ove uredbe, u Crnoj Gori je bilo osam manastira. Najvi{e prihode imao je ostro{ki manastir. Prema tvrdwi igumana ostro{kog manastira, na Troji~indan narod je u manastiru ostavqao 5-6.000 fiorina. Koliki je ovo bio prihod, dovoqno govori ~iwenica, da je prihod dràve od carina bio dvostruko mawi.38 Bogoslovsko {kolovawe crnogorskih mladi}a i{lo je sporo, i nije bilo masovno. Iz pisma kwaza Danila dalmatinskom episkopu Kneèvi}u od 3. februara 1855. godine vidi se da je austrijski car dao tri stipendije crnogorskim mladi}ima za bogoslov37. Kao nap. 28, str. 224-225. 38. Nav. dj., 170-171. 483

sko {kolovawe u Zadru. Stoga se kwaz obratio Kneèvi}u, da ga obavijesti kada bi mladi}e starosti 15-16 godina poslao na {kolovawe u Zadar?39 Kwaz Danilo se 15. aprila obratio ruskom poslaniku u Be~u Gor~akovu. Podsjetio ga je na ~iwenicu da je pokojni car Nikolaj À obe}ao {kolovawe crnogorskih mladi}a u Rusiji, i to prve godine pet, a potom svake sqede}e po tri. Obavijestio ga je da je odabrao pet mladi}a, me|u kojima i svoga sinovca. Dvojica su trebala da izu~avaju vojne {kole, jedan inèwersku, a dvojica bogoslovsku. Iako kwaz nije imeni~no naveo kandidata, tako|e se Gor~akovu obratio sa molbom, da bi poslao u Rusiju jednog arhimandrita na hirotoniju za episkopa. To je pravdao ~iwenicom: „Poznato je Va{em Sijateqstvu kako Arhierea u Crnoj Gori nema, a da je narodu ovome od velike nu`de imati svoga Arhierea, koji }e ga strahu Boìemu u vjeri pravoslavnoj obu~avati i hraniti ono, {to su nam na{i praotci vjerno dohranili“...40 Ovu molbu Gor~akov je poslao u Petrograd, gdje je dobio potvrdan odgovor. On je to i javio kwazu u pismu od 21. juna.41 Kwaz je wemu javio 22. jula da {aqe petoro djece u Be~, da bi otputovala u „blagoslovenu Rusiju“. Na duhovno {kolovawe poslati su Spasoje Damjanov Perovi} i Filip Lazov Jabu~anin. No, sa druge strane, kwaz je naveo da svoga sinovca i arhimandrita ne {aqe, a kao razlog je konstatovao „poradi slabosti zdravqa izostali su.“42 Iako Danilo ne navodi ime ni sinovca ni kandidata za episkopa, da se pretpostaviti da je to bio Nikola. Kasniji tok doga|aja upu}uje da se Danilo odlu~io za ve} unaprije|enog u arhimandrita Nikanora Ivanovi}a. Za{to tada nije poslao Ivanovi}a, u izvorima nije razja{weno. U me|uvremenu kwaz Danilo je preduzeo korake na sre|ivawu stawa u Mitropoliji. To se vidi iz pisma kwaèvog sekretara Milorada Medakovi}a ruskom konzulu u Dubrvniku Gagi}u od 9. maja. Iako Medakovi} eksplicitno ne navodi da to radi po nare|ewu kwaza, te{ko je pretpostaviti da je to bila wegova inicijativa. To potvr|uje i ~iwenica, da Medakovi} obavje{tava Gagi}a da za vrijeme wegovog odsustva po{tu za kwaza iskqu~ivo {aqe na Cetiwe. Medakovi} smatra da }e wegova vizitacija po Crnoj Gori trajati dvadedsetak dana. Kao razlog navodi „da vidim je li simvol kristjanstva u onom svetom po~itaniju, u kom je od 39. ABODMC, fond D À, dok. br. 12/ 1855. 40. Isto, dok. br. 72/ 1855. 41. Isto, dok. br. 132/ 1855. 42. Isto, dok. br. 163/ 1855.

484

iskona u na{emu narodu bio“, te da ne}e propustiti da „pravoslavnu vjeru u narodu utvrdim“. Ovo prakti~no inspekciono putovawe trebalo je da ide preko êva na Ostrog, odatle preko @upe u Uskoke i Mora~u, a iz Mora~e u Rovca, Pipere i Bjelopavli}e.43 Da na crnogorskog kwaza i Mitropoliju Crnogorsku nije gledato u uèm regionalnom, ve} i {irem nacionalno-crkvenom pogledu, svjedo~i i pismo za pomo} proigumana manastira Pe}ke Patrijar{ije Hrisantija i nastojateqa Isaakije od avgusta. Oni su u ime bratstva manastira traìli od kwaza pomo} „u ime naroda pe}skago i pe}ke nahije i okolne naroda i gradova, koji stradaju od prokletov Arnautov, koje je po~elo iz reda religiozno padati. Ne dajte, Svetli Gospodaru, i premilostivi vladatequ serbski, izbavitequ Stare Serbadije, pomozite slavnim delom, Va{a desnica duga~ka.” Hrisantije i Isaakije naveli su da je crnogorski podanik Jakov Bo{kovi} iz Pje{ivaca u~io pet mjeseci u Patrijar{iji, i od pe}kog mitropolita Melentija bio rukopoloèn 27. aprila za sve{tenika, te da se sprema povra}aju u Crnu Goru.44 Ovaj podatak ukazuje na op{te haoti~no stawe ne samo u {kolovawu budu}ih crnogorskih sve{tenika, ve} i wihovom rukopolagawu usqed nedostatka sopstvenog arhijereja u Crnoj Gori. Crnogorski Senat je i daqe izdavao sve{tenicima potvrde o validnosti wihove hirotonije. Jo{ jedan primjer moè se vidjeti i od 25. marta 1856. godine. Tada je sekretar Senata Stefanovi} izdao potvrdu popu Filipu Kaì}u iz Gradca u Qe{anskoj nahiji. Potvrda se bazirala na rukopoloèwu koju je izvr{io jo{ mitropolit Petar ÀÀ. Pada u o~i me|utim ~iwenica, da je pop Filip mogao „sve crkovne stvari ispolwavati, do samo da ne moè letur|ije govoriti.“45 O~ito je i sama dràvna vlast bila svjesna slabog teolo{kog obrazovawa popa Filipa. Danilovo najprije prolongirawe i izbjegavawe da se za vladiku Crne Gore hirotoni{e ostro{ki arhimandrit Nikodim Rai~evi}, a zatim i protivqewe, imalo je vjerovatno uzrok, da je Danilo sumwao u lojalnost Rai~evi}a i wegove budu}e postupke po hirotoniji. Iako Rai~evi} nikada na bilo koji na~in nije istupao protiv kwaza, o{tri i surewivi kwaz vjerovatno je sumwao da 43. Isto, fond PS, 1855. 44. Du{an Vuksan, Nekoliko pisama bratije man. De~ana i Patrijar{ije kwazu Danilu i kwazu Nikoli, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 3, Cetiwe, mart 1937, 154-155. 45. Tomo N. Kaì}, Crkve grada~ke i wihovo sve{tenstvo, Prosvjeta, sv. ÁÀ, Cetiwe, 1900, 312.

485

je Rai~evi} privrènik Pera Tomova i \or|ije Petrovi}a, koji su na kraju ìvote skon~ali kao politi~ki emigranti.46 Po svemu sude}i Nikodimov poloàj pod Danilom bio je sve gori. Iako nema pokazateqa u izvorima o progonstvu ili bjegstvu, Nikodim je u oktobru 1856. godine napustio Crnu Goru. U novembru se obreo u Be~u, gdje je od Vuka Karaxi}a traìo da mu pomogne da ode u Rusiju. Vukovom intervencijom kod ruskog poslanstva u Be~u, Nikodim je otputovao u Rusiju, gdje je o tro{ku ruske vlade bio smje{ten u jednom manastiru. Za Nikodima je intervenisao i Kovaqevski, a u Petrogradu se obreo po~etkom marta 1857. godine.47 Kona~no je smje{ten u Nevsku Lavru, gdje je dobio godi{wu pomo} od 6000 rubaqa. U Rusiji nije ìvio dugo. Upokojio se 25. februara 1858. godine.48 Austrija je nastojala da suzbije ruski uticaj u Crnoj Gori preko crkvenog pitawa. Ona je znala pravo stawe Crkve u Crnoj Gori, i poku{ala je da iskoristi ~iwenicu da Mitropolija ne samo da nema obrazovnu ustanovu za sve{tenstvo, nego i vladiku. Op{irno pismo sremsko-karlova~kog patrijarha Josifa Raja~i}a kwazu Danilu od 30. novembra 1856. godine imalo je vi{e aspekata. On je kwazu i „svima hrabrim Crnogorskim i Brdskim Srbima“ izjavio sau~e{}e i àqewe povodom upokojewa Petra ÀÀ, ali i èqu da se slaba{ni savez izme|u Karlova~ke Patrijar{ije i Crne Gore obnovi. Raja~i} je ukazao na nepobitnu ~iwenicu, da je Crna Gora „ot iskona bila u duhovnoj svezi sa Serbskom Patrijar{ijom“, i da je svoje mitropolite do Petra ÀÀ hirotonisala. ûdio se za{to je po~iv{i mitropolit tu praksu prekinuo? Isticao je i ~iwenicu koja je nepobitna, a to je: „Iz sviju Serbskog Carstva Provincija jedna je Crna-Gora izostala, te ju nije turska a`daja progutati mogla, i tako se je slu~ilo, da niti ona s Patrijarsi, niti ovi s wome tako lako saob{tavati, sledovatelni ni pou~avati, ni izpomiwati, ni kad je trebalo sovjetovati ni ukoravati niesu mogli.” Patrijarh je nudio obnovu veza, zapravo zbliàvawe Sremskokarlova~ke Mitropolije, koja je uzela titulu Patrijar{ije, sa Crnogorskom Mitropolijom, i daqe pisao: „Da }e tje{nij ovaj sojuz Crne-Gore sa svojom Materom Crkvom probita~nij biti, nego ma s kojim drugim preko svijeta udaqenom“... On je ovdje aludirao na 46. Tomica Nik~evi}, Politi~ke struje u Crnoj Gori u procesu stvarawa dràve u HÀH vijeku (Otpor stvarawu dràve), Podgorica-Nik{i}, 1999, 183. 47. Kao nap. 22, kw. HÀ, 469-470, 473-474, 502, 515-516, 521, 558-560. 48. ABODMC, fond PS, dok. br. 116.

486

~iwenicu zapravo je potencirao, da je Crnogorskoj Mitropoliji i Crnoj Gori blià Karlova~ka Mitropolija, kao srpska i dio nekada jedinstvene Srpske Crkve, nego ruska Crkva. Predloìo je kwazu potpunu reformu Crkve u Crnoj Gori u osam ta~aka, a ona se uglavnom sastojala u tome: otvarawe bogoslovske {kole na Cetiwu, slawe crnogorske djece na bogoslovsko {kolovawe za vi{e crkvene ~inove u Karlovce, primoravawe sve{tenika da obavezno nose ode`de i ne nose oru`je, striktno odre|ivawe parohija, odre|ivawe protopopova kao zamjenika episkopa po oblastima itd. Raja~i} je opet konstatovao ono {to je bilo op{te poznato, jer je kwazu napisao „da je cerkovna struka u Va{oj deràvi veoma zapu{tena, i da je u Crnoj-Gori rijedak sve{tenik, koi bi u pravom apostolskom smislu dostojan bio toga svetoga imena.” Isto tako je konstatovao da u Crnoj Gori u stru~nom smislu nema pogodne li~nosti za episkopa, te da ako ima osobu za to zvawe, ona bi trebala da se po{aqe u Karlovce na stru~no usavr{avawe i kona~no hirotoniju. Apelovao je na kwaza da se ovo wegovo pismo pro~ita po crkvama u Crnoj Gori.49 U ovom prili~no duga~kom Raja~i}evom pismu kwazu Danilu ima niz potpuno ta~nih konstatacija. Crnogorska Mitropolija je do ukidawa Pe}ke Patrijar{ije nesporno bila dio Srpske Crkve. Ve} od kraja HÁÀÀ i tokom HÁÀÀÀ vijeka, ona je pokazala jasne tendencije distancirawa od turkofilske politike nekih pe}kih patrijarha, i u tim slu~ajevima djelovala sama za sebe. Uostalom, istinski srpski karakter ove Mitropolije vidi se i u ~inu Danila [}ep~evi}a Petrovi}a da se hirotoni{e kod patrijarha ârnojevi}a. Idu}i linijom tog shvatawa, logi~no je bilo i da se Petar À hirotonisao u Karlovcima. Sve to je Raja~i} pa`qivo uo~io, i moè se konstatovati bio u pravu. Logi~ki i patriotski gledano, potpuno je opravdana i nit wegove konstatacije, istina u uvijenoj formi, da su arhijereji Srpske Crkve i wihove teritorije bliì Crnogorskoj Mitropoliji nego ruska Crkva, iako bratska slovenska. Ne moè se sporiti ni ~iwenica, da je Raja~i} pravilno konstatovao stawe u Crnogorskoj Mitropoliji. No, sa druge strane, ovo Raja~i}evo pismo kwazu, i nu|ewe pomo}i u reformama, {to je bilo skop~ano i sa izda{nom materijalnom pomo}i u tom domenu, nije na Cetiwu izazvalo ve}u pa`wu i komentare. [ta je uzrok tome? Ve} u doba Petra ÀÀ, Austrija je jasno pokazala, da ne}e dozvoliti crkvenu jurisdikciju crnogorskih mitropolita nad Bokom, pla{e}i se wihovog politi~kog uticaja. Idu}i 49. Isto, fond D À, dok. br. 283/ 1856. 487

za tim, razumqivo je da se Petar ÀÀ hirotonisao u Rusiji. Crna Gora je na Rusiju gledala kao na podr{ku, a na Austriju kao konkurenta za Boku. Crnogorski dràvni vrh na ~elu sa kwazom, pravilno je uo~io, da bi preko crkvene pomo}i i hirotonije crnogorskog episkopa u Karlovcima, Austrija poku{ala da ostvari i politi~ki uticaj u Crnoj Gori. Iako nesporno srpski patriota, Raja~i} je prije i poslije svega bio austrijski podanik, i crkveni velikodostojnik crkvene teritorije ~iju je cjelovitost i zvawe garantovala austrijska dràva i wen car. Kona~no, Raja~i} je krajem te godine austrijskom caru podnio molbu za dodjeqivawe titule barona, podnijev{i i svoju autobiografiju. Od cara je zaista i dobio tu titulu 1861. Stoga su me|u istori~arima podijeqena mi{qewa, da li je Raja~i} pokrenuo ovu inicijativu kod kwaza Danila samostalno, kako bi se dodvorio austrijskom dràvnom vrhu, ili je bio direktno instruisan od wega? Konkretnih dokaza u oba smisla me|utim nema u izvorima. Ruska Crkva, tj. Sinod slali su u Crnu Goru u to doba simboli~nu pomo}. To se vidi po kwaèvom pismu ruskom konzulu u Dubrovniku Petru Nikolajevi~u Stremouhovu od 20. decembra 1856. godine. Kwaz je konzulu izrazio po{tovawe i zahvalnost za ovaj ~in Sinoda, i obavijestio ga da u Dubrovnik {aqe sve{tenika Jovana [padijera da preuzme darovano sveto uqe.50 Posqedweg dana 1856. godine kwaz Danilo je od ruske vlade opet traìo da jedan crnogorski arhimandrit bude poslat u Rusiju na hirotoniju za episkopa. Iako personalno nije pomenuo ime, Rusi su ve} znali da se radi o Nikanoru Ivanovi}u. Ovu molbu kwaz je poslao preko ruskog konzula u Dubrovniku Stremouhova.51 Stremouhov je kwaèvu molbu proslijedio daqe. Da su Rusi ve} znali da kwaz namjerava da po{aqe Ivanovi}a na hirotoniju, svjedo~i i povratno pismo ruskog poslanika u Be~u Budberga od 1. marta 1857. godine Stremouhovu. U ovom pismu Budberg konstatuje da je ruski car upoznat sa kwaèvom personalnom odlukom. Rusi su odlu~ili da udovoqe kwazu, jer su se bojali da ako daju negativan odgovor, daju istom povoda da Ivanovi}a po{aqe u Konstantinopoq (Carigrad) na hirotoniju. Time su htjeli da odrè svoj uticaj u Crnoj Gori. Iz pisma se vidi da je Ivanovi} ve} traìo nov~anu pomo} za put, pa mu je ona odobrena u visini od dvjesta zlatnika. Taj novac je jo{ 1853. godine bio opredijeqen za tu namjenu, tj. za Rai~evi}evu hirotoniju.52 50. ABODMC, fond PS, 1856. 51. ABODMC, fond D À, dok. br. 317/ 1856. 52. ABODMC, fond PS, 1857.

488

Sekretar kwaza Danila Milorad Medakovi} napisao je 4. novembra op{iran memorandum o stawu u Crnoj Gori, i poslao ga ruskoj vladi. U ovom memorandumu od osam glava, on je izloìo istorijat razvitka Cetiwske Mitropolije i dràvne uprave u Crnoj Gori. Iz ovoga memoranduma vidi se da on nije bio zadovoqan stawem u Mitropoliji. Naveo je da ima 400 sve{tenika, 150 crkava i deset manastira. Episkop bi trebao da bude obrazovan, iskusan i sposoban. Kao takav on bi mogao utvrditi pravoslavnu vjeru. Morao je da vodi ra~una da sve{tenstvo vr{i svoje du`nosti. Po Medakovi}u, potrebno bi bilo da se ustanovi konsistorija i nekoliko crkvenih oblasti, na ~ijim ~elima bi bili protoprezviteri. Predloìo je da se osnuje bogoslovska {kola, a odrasli sve{tenici da se primoraju da je zavr{e za dvije do tri godine. Sve{tenici koji je ne bi zavr{ili, izgubili bi parohije, ali bi im ostao sve{teni~ki ~in. Time bi se postiglo da sve{tenstvo bude obrazovano, broj domova u parohijama pove}a, a samim tim i materijalno stawe sve{tenika.53 Medakovi} je zapravo ponudio isto ono {to i patrijarh Raja~i} nekoliko godina ranije u pismu kwazu Danilu. Kwaz Danilo je 23. februara 1858. godine uputio pismo ruskom ministru inostranih djela Gor~akovu, u kome se izvinuo {to svojom molbom dosa|uje ruskom caru, ali da je poznata ~iwenica, da je od odvajawa svjetovne od duhovne vlasti u Crnoj Gori episkopska stolica ostala upra`wena, i da to pitawe treba rije{iti. Ovoga puta kwaz je otvoreno naveo ime kandidata-Nikanora Ivanovi}a.54 Ruski konzul u Dubrovniku obavijestio je kwaza Danila 22. marta da je car odobrio hirotoniju Ivanovi}a.55 Upravo tada do{li su do izraàja uzroci za{to kwaz Danilo nije posebnu pa`wu obratio na ve} pomiwano Raja~i}evo pismo iz 1856. godine, i uop{te wegovu pozadinu. Kwaz je ruskom v. d. konzulu u Dubrovniku Petkovi}u poslao pismo 14. aprila, u kome je naveo da Austrija dovodi u pitawe uop{te Ivanovi}ev prolaz preko wene teritorije za Rusiju, po{to je Ivanovi} bio formalno-pravno podanik Austrije. Naveo je da ga ni{ta ne}e pokolebati da u Rusiji hirotoni{e Ivanovi}a. U ~itavom ovom postupku Austrije, vidio je namjeru da ga primora da Ivanovi}a hirotoni{e u Karlovcima, i genezu toga scenarija vidio u Raja~i}evom pismu od 1856. godine. Traìo je od Petkovi}a da interveni{e kod ruskog poslanstva u Be~u, da ono opet interveni{e kod austrijskog dràvnog vr53. Crnogorsko-ruski odnosi 1711-1918, Zbornik dokumenata, tom À, Podgorica-Moskva, 1992, 303-305. 54. ABODMC, fond D À, dok. br. 39/ 1858. 55. Isto, dok. br. 77.

489

ha, da se Ivanovi} propusti daqe za Rusiju, ili da se makar vrati nazad na Cetiwe. Kwaz se jadao da u opciji da Ivanovi}u ne bude dozvoqeno da se vrati na Cetiwe „to onda moram drugoga iz strane zemqe na}i, budu}i da nemam ni prostoga monaha koji bi sqedovao i izvr{avao cerkovna pravila.” No, bio je rije{en da ne popusti Austriji, ~im je napisao „da za Mojega ìvota makar i vi{e episkopa bilo ne}e ni jedan biti posvje{ten u Austriji.“56 Me|utim, ni intervencije ruske i francuske diplomatije nijesu pomogle. Ivanovi} se nakon toga odlu~io da zatraì otpust iz austrijskog dràvqanstva, nadaju}i se da }e sa paso{em neke druge dràve oti}i u Rusiju. No, ni to nije pomoglo. Austrija je bila neumoqiva. Tek kada se pismenim putem obavezao da }e se vratiti iskqu~ivo u Crnu Goru, i da odatle ne}e nekim drugim putem oti}i u Rusiju, austrijski dràvni organi pustili su ga da se vrati u Crnu Goru u junu.57 Kwazu Danilu je ostalo da se nanovo obra}a ruskom konzulatu u Dubrovniku za novu opciju Ivanovi}evog upu}ivawa u Rusiju. Krajem jula Petkovi} je obavijestio kwaza da je izgledna opcija da jedna ruska fregata doplovi u barski zaliv, i prihvati Ivanovi}a, i potom ga odveze za Rusiju. Kwaz je ovo prihvatio. No, krajem avgusta stigla je vijest da su austrijske vlasti prihvatile Ivanovi}ev zahtjev za brisawe iz dràvqanstva. Time su se stvorili uslovi da on ode u Rusiju.58 Kwaz Danilo je 26. septembra obavijestio Petkovi}a, koji je tada ve} bio direktor Azijskog departmana ruskog ministarstva inostranih poslova, da je Ivanovi} krenuo u Rusiju, i molio da ga tamo preporu~i, i omogu}i mu da po Rusiji pokupi nov~ane priloge za otvarawe bogoslovije na Cetiwu. Kwaz u ovom pismu hvali Ivanovi}a da je „~ovek vrlo dobar, po{ten i dosta u svom zvaniju vje{t“...59 Ove kwaève pohvale kasnije }e biti opovrgnute od samog kwaza i wegove bliske okoline. Tako je u decembru Ivanovi} hirotonisan za episkopa. Ve} je nazna~eno da se na kwaza Danila i Crnu Goru gledalo {irom srpskih krajeva kao na zalogu i za{titu. O tome svjedo~i i pismo-molba za pomo} arhimandrita manastira De~ana i namjesnika Teofila kwazu Danilu 27. februara 1859. godine. Oni traè pomo} i àle se na arnautske zlo~ine. Pismo su po~eli ovako: 56. ABODMC, fond PS, 1858. 57. Jevto Milovi}, Istorijska gra|a iz doba kwaza Danila, Istorijski zapisi, sv. 4-6, Cetiwe, 1949, 190. 58. ABODMC, fond D À, dok. br. 266/ 1858. 59. Isto, dok. br. 337. 490

„Sva zemqa, u kojoj Serbi ìve, danas raduje se, a osobito mila majka Crna Gora svemu Slovenstvu, nad o~ekuju}i; treba slaviti celo Slovenstvo, najvi{e Srbstvo; dan ro|ewa Va{eg, koje u~ilo u Va{e serce Boìjom pomo}i i juna~kom desnicom crnogorskom raz{iri}e granice bezmernog cara Du{ana.“60 Rusko ministarstvo inostranih poslova dalo je instrukcije konzulu u Dubrovniku 12. januara 1860. godine, o na~inu kako treba ispla}ivati novac za otvarawe bogoslovije u Crnoj Gori. Inicijatori sakupqawa novca bili su kwaz Danilo i mitropolit Nikanor. Radilo se o sloènoj proceduri sakupqawa nov~anih priloga po Rusiji, koji su davani kao gotovina banci, a kamata je i{la za otvarawe bogoslovije. Izraèno je àqewe {to Nikanor nije ranije pokrenuo ovu inicijativu. Na kraju ovog dokumenta, vidi se i podatak, da je Nikanor traìo i dobio obe}awe za darivawe {tamparije. Ministarvo, zapravo wegov Azijski departman, izrazili su ~u|ewe, ko je Nikanoru dao obe}awe da }e dobiti {tampariju?61 Rusko ministarstvo inostranih poslova dalo je obavje{tewe konzulatu u Dubrovniku 29. jula, da je na molbu mitropolita Nikanora odobrilo {kolovawe dvojice crnogorskih mladi}a za ikonopisce u Rusiji. Konzulat je trebao da ih snadbije ruskim paso{ima i novcem za put. Iz ovoga pisma se vidi, i da je Nikanor traìo da jednog svog ro|aka uputi na bogoslovsko {kolovawe u neku od bogoslovija u ju`noj Rusiji. Ministarstvo nije zauzelo stav tim povodom, nego je trebalo da se konsultuje sa crkvenim krugovima Rusije.62 Mitropolit Nikanor Ivanovi} nije dugo stolovao. Smrt kwaza Danila u Kotoru 1. avgusta, na osnovu po~iwenog atentata od strane Todora Kadi}a, iznijela je na vidjelo sve netrpeqivosti prema wemu. U izvorima su kontradiktorni podaci da li je Nikanor na sam dan atentata bio u Kotoru, ili je sa{ao u wega sa Cetiwa sqede}eg dana, kada je kwaz bio na samrti? Prema tvr|ewu sve{tenika Vuka Popovi}a, kwaz na samrtnoj uri nije htio da primi Nikanora da ga ispovijedi i pri~esti. âk je i grubo to odbio, pod izgovorom da mu ne izlazi na o~i.63 Sprovod kwaza Danila iz Kotora za Cetiwe, tako|e je otvorio novi raskol izme|u Nikanora i kwaèvih nasqednika i dvorske kamarile. Nikanor je kwaèvo tijelo dopratio iz Kotora samo do crnogorske granice, i to u obi~noj mona{koj ode`di, a po60. Kao npr. 44, str. 156-157. 61. ABODMC, fond PS, 1860. 62. Isto. 63. Vuk Popovi}, Pisma Vuku Karaxi}u, Podgorica, 1999, 372.

491

tom se vratio nazad u Kotor. U vezi sa ~itavim slijedom doga|aja i ~iwenica u wima, postoji i niz kontradiktornih izvora, na osnovu kojih se ne moè sklopiti slika o brojnim dilemama, a one su: da li je Niknanor na dan atentata bio u Kotoru, ili je do{ao u wega po vijesti o atentatu; za{to ga kwaz nije primio na samrtnoj uri; za{to nije po obi~aju kao crnogorski mitropolit otpratio kwaèvo tijelo do Cetiwa; za{to je na sebi imao samo obi~no mona{ko odijelo? Kona~no, da li su to bili samo izgovori za Nikanorovu ekspresnu detronizaciju? Da li je od ranije bila kwaèva netrpeqivost prema Nikanoru i zbog ~ega?64 Nikanorova detronizacija bila je vrlo brza, odmah po pogrebu kwaza Danila. Novi crnogorski kwaz Nikola, uputio je Nikanoru zvani~no kratko pismo, u kojem mu je naveo da nije „vi{e vladika na Cetiwu“. Kao uzrok navedeno je odsustvo sa kwaèvog pogreba. Novi kwaz zabranio je u ovom kratkom pismu Nikanoru i da ponese bilo kakav predmet koji se smatra svojinom cetiwske crkve.65 Vjerovatno je pod time mislio Crnogorske Mitropolije. Obra}awe velikog vojvode Mirka Nikanoru od 5. avgusta bilo je mnogo konkretnije. Iz wega se vidi da je Nikanor Mirku ve} uputio nekakvo pismo, u kome je naveo razloge svoga odsustva. Mirko mu je napisao da je kwaz Danilo bio wegov dobrotvor, te je zasluìo da mu to Nikanor vrati. Nije uvaìo Nikanorove izgovore. To se prvo odnosi na Nikanorov izgovor da nije imao odgovaraju}u odje}u za ispra}aj vladara (okrutu). Mirko mu je rekao da mu ne bi bilo zamjereno ni da je ispratio kwaza u obi~nom mona{kom odijelu. Nije prihatio ni Nikanorov izgovor o bolesti, jer i da je bio bolestan „Crnogorci bi Vas doneli na svoim rukama, ako ne bi mogli jahati ili i}i - bolovati u Kotoru ili putem do Cetiwa to Vam je bilo sve jedno“. Mirko nije krio gor~inu, ~im je na kraju pisma konstatovao: „ûo sam, da dobar pastir polaè u du{u za ovce, a jeste li Vi shodno ovom postupali, molim da zapitate svoju savjest. Moj brat umre i legne u grob i Vi ga ne vidoste, moj se sin zakwaì, pa ga ne vidoste, niti ga po obi~aju blagosloviste. Mi smo ovde dijelili zajedno i tugu i radost, a Vas ne bija{e s nama. Priznajte, dakle, da ne moète ni budu}e s nama biti. 64. Vladan \or|evi}, Crna Gora i Austrija 1814-1894, Beograd, 1924, 159; Rade Turov Plamenac, Memoari, Podgorica, 1997, 391; Petar Popovi}, Nikanor Ivanovi}-Wegu{, Godi{wak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. ÀÁ, Novi Sad, 1959, 91-92; Dnevnik Sima Kalu|erovi}a, Crnogorka, Cetiwe, 20. Novembar 1871, br. 18-19, 70. 65. Vladan \or|evi}, Crna Gora i Austrija 1814-1894, Beograd, 1924, 159. 492

Nevjerni ste Vi bili svome Kwazu, nevjerni narodu, nevjerni svome ~inu, nevjerni svojoj savjesti.“66 Moè se sa sigurno{}u re}i da je kwaèva smrt bila samo povod za Nikanorovu detronizaciju, a da su razlozi postojali jo{ ranije. Da li se moè kao razlog Nikanorove detronizacije, i konkretno kwaève netrpeqivosti prema wemu, uzeti ~iwenica, da je u novosadskom listu „Srbski dnevnik“, nekoliko mjeseci prije kwaève smrti, objavqena vijest, da je Nikanor poku{ao da prisvoji 25.000 fiorina u zlatu. Ovaj novac donio je navodno iz Rusije prikupiv{i priloge za obnovu crnogorskih crkava.67 Niz izvora me|utim, ukazuje da je nezadovoqstvo Ivanovi}em imalo dubqeg korijena. Kotorski sve{tenik Vuk Popovi} u pismu Vuku Karaxi}u od 14. maja, dakle nekoliko mjeseci prije kwaève smrti govori: „I vladika crnogorski sprema se na put da pregleda i pou~i svoje stado, ali s jela i le`nice mu~no mu je s Cetiwa krenuti. Na ovome kraju slabo ga na{i cijene i qube, mnogi drè da i nije do na{e ruke. Pop [padijer javqaju}i ovdje wegova ne~ista djela govorio je da je pravi raskolnik.“68 Kontura ove tvrdwe moè se na}i i u memoarima kraqa Nikole. No, on tu opisuje navedenog popa [padijera kao Nikanorovog intimusa. U svakom slu~aju opisuju}i svoje djetiwstvo Nikola pi{e: „Taman u to doba do}i }e kod strica i gospodin Mitropolit Nikanor, pravi raskoqnik i bezakonik, i on àlbu protiv mene. On je htio da ima za metresu jednu dosta lijepu djevojku; ona se pla{ila od wega i bjeàla. U to smo je mi jo{ i boqe pla{ili, te tako sva galanterija vladi~ina bila je uzaludna“...69 Dionisije Mikovi} je zapisao da je Nikanor Ivanovi} svojim napu{tawem Crne Gore „dao vi{e jedan povod narodnoj ravnodu{nosti prema sve{tenstvu i osjetqivoj razlici u qubavi, po{tovawu i pouzdawu prema wemu i negda{wem sve{tenstvu.“70 Austrijski guverner Dalmacije baron Mamula je u jednom kasnijem izvje{taju Be~u, kada je ve} Nikanor bio detronizovan, naveo da on nije imao nikakvog zna~ajnijeg ugleda u Crnoj Gori, nije postio, pa ~ak ni vodio ra~una o drugim crkvenim zabranama.71 66. Du{an Vuksan, Sitni prilozi, Otpust vladike Nikanora, Zapisi, kw. HHÀÁ, sv. 3, Cetiwe, septembar 1940, 187-188. 67. Petar Popovi}, Nikanor Ivanovi}-Wegu{, Godi{wak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. ÀÁ, Novi Sad, 1959, 31. 68. Vukova prepiska, kw. ÁÀÀ, Beograd, 1913, 366. 69. Nikola Petrovi}, Memoari, Cetiwe-Titograd, 1989, 35. 70. Dionisije Mikovi}, Ilarion Roganovi}, crnogorsko-brdski mitropolit, Novi Sad, 1891, 19. 71. Kao nap. 65, str. 160.

493

Nekoliko dana poslije smrti kwaza Danila, austrijske vlasti u Kotoru su Nikanoru naloìle da napusti ovaj grad. On je preko Zadra dospio do Be~a, i tu je ostao nekoliko mjeseci. Potom je oti{ao u Rusiju, gdje je dobio odgovaraju}i ~in mitropolita. Nastanio se na Kritu i ìvio od ruske pomo}i.72 Dragocjene podatke o stawu crkve u Crnoj Gori dao je Milorad Medakovi}, u svojoj kwizi „@ivot i obi~aji Crnogoraca“, objavqenoj 1860. godine. No, ti podaci nijesu bili afirmativni. Naveo je da u Crnoj Gori ima dosta crkava, ali da uglavnom nemaju ~ak ni najosnovnije stvari za normalan crkveni ìvot. On je tvrdio da ima osam manastira, ali da su samo tri u pravoj funkciji i dobrom stawu: cetiwski, ostro{ki i mora~ki. Sve{tenici su tako|e nepovoqno ocijeweni. Po Medakovi}u oni su u ve}ini slabo obrazovani, tek da umiju ~itati i pisati. Zna~ajan broj wih ne nosi mantije, a nemaju brade i nose oru`je. U ovom djelu se zapaàju potpuno razli~iti podaci o broju sve{tenika. Samo dvije godine ranije, u memorandumu ruskoj vladi, on je naveo da ih ima 400. Sada ih je bilo 500. Uop{te, Medakovi}ev broj sve{tenika drasti~no se razlikuje od Vr~evi}evog, koji je naveo da ih je polovinom HÀH vijeka bilo 200. Po Medakovi}u, broj sve{tenika u Crnoj Gori je ve}i od potrebnog, a narod ih slabo cijeni, za razliku od kalu|era, koje mnogo vi{e po{tuje.73 U eleboratu za potrebe ruskog ministarstva inostranih poslova, Konstantin Petkovi~ je 1860. godine ukazao na lo{e stawe crkava. Po wemu, Crkva u Crnoj Gori je u lo{em stawu, i ima deficit crkvenih kwiga i utvara. Podatke o ovakvom stawu Petkovi~ je dobio kre}u}i se po terenu od sve{tenika i plemenskih kapetana a, i biv{i ~lan delegacije za razgrani~ewe sa osmanskom dràvom. Uzroke za ovakvo stawe Petkovi~ je vidio u periodu mitropolita Petra ÀÀ. Zbog nastojawa da razvije dràvne organe, on je zapustio crkveno ure|ewe, i olako prilazio izboru sve{tenika. Petkovi~ je tvrdio da na 120.000 stanovnika ima devet manastira i 140 crkava, od kojih je ve}ina neupotrebqiva za prosje~no bogosluèwe, zbog nedostatka ikona, kwiga i utvara.74 Na odluku ko }e biti novi crnogorski mitropolit nije se dugo ~ekalo. Prakti~no ve} prvih dana poslije sahrane kwaza Danila, izbor je pao na ostro{kog arhimandrita Ilariona Roganovi}a. To je bio logi~an izbor, jer je ostro{ki arhimandrit bio hi72. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. 9, Beograd; Ni}ifor Du~i}, Istorija SPC, Beograd, 1894, 259. 73. Milorad Medakovi}, @ivot i obi~aji Crnogoraca, Novi Sad, 1860, 32-37. 74. Kao nap. 53, str. 375-376. 494

jerarhijski odmah ispod cetiwskog mitropolita. Sa druge strane, Crna Gora nije ni imala nekog mla|eg i prosje~no obrazovanog bogoslova, da bi ga opredijelila za hirotoniju za episkopa. Ilarion Roganovi} poticao je od uglednog katunskog bratstva, ~iji se jedan dio preselio u Podgoricu, koja je u momentu wegovog ro|ewa na Petrovdan 1828. godine bila pod osmanskom vla{}u. Svjetovno ime bilo mu je Ilija. Otac mu se zvao \uro, a majka Marija, ro|ena Markovi}. Zbog siroma{tva roditeqa, ve} u dje~akim godinama sluìo je po ku}ama podgori~kih hri{}ana. Zamona{io se u {esnaestoj godini u manastiru Vrawini. Tu se izgleda i opismenio i dobio prva bogoslovska zvawa kod sve{tenika Aleksija Radi~evi}a i jeromomaha Isaije Bajkovi}a. Mitropolit Petar ÀÀ rukopoloìo ga je u ~in jero|akona 1843. godine, a potom 1847. i u jeromonaha. Poslije smrti jeromonaha Isaije, postavqen je za starje{inu manastira @drebaonika. Godine 1856. pozvan je na Cetiwe u neku vrstu improvizovane bogoslovije. Potom je postavqen za starje{inu ostro{kog manastira. U toku svoje arhijerejske slu`be osve{tao je 45 novih hramova, i rukopoloìo 119 sve{tenika. U doba mitropolita Ilariona Crkva u Crnoj Gori je u organizacionom, materijalnom i obrazovnom smislu, napravila veliki iskorak u odnosu na pro{li period.75 Iako je Ilarion prakti~no odmah po smjeni Nikanora postao neka vrsta v. d. mitropolita, na wegovu hirotoniju se ~ekalo gotovo tri godine. U izvorima nema podataka za{to je novi crnogorski kwaz ~ekao taj period da se wegova hirotonija obavi?Uz to treba dodati op{te poznatu i u izvorima utemeqenu ~iwenicu, Nikola je u prvih nekoliko godina samo formalno bio vladar. Stvarnu vlast imao je wegov otac veliki vojvoda Mirko. Kona~no, 30. januara 1863. godine kwaz Nikola je obavijestio pismom zastupnika ruskog generalnog konzula u Dubrovniku Vikentija Maku{eva, da mu upu}uje Ilariona na hirotoniju u Rusiju, a u istom smislu molio da mu se izdaju putni tro{kovi. Iz ovoga pisma vidi se da je korespodencija u tom smislu sa Maku{evim ve} postojala.76 Na osnovu toga u Petrogradu je krajem maja Ilarion hirotonisan u zvawe episkopa. Hirotoniju je obavio petrogradski mitropolit Isidor.77 Za mitropolita Ilariona je Ni}ifor Du~i} zapisao da je bio tihe naravi, otvoren, iskren i nekoristoqubiv.78 Prvi operativ75. Kao nap. 70; Sava - episkop {umadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Podgorica-Kragujevac, 1996, 194-195. 76. ABODMC, fond N À, dok. br. 11/ 1863. 77. Kao nap. 70, str. 20. 78. Ni}ifor Du~i}, Istorija SPC, Beograd, 1894, 260.

495

ni ~in sre|ivawa stawa u Mitropoliji, mitropolit Ilarion na~inio je 1. januara 1865. godine naredbom sve{tenstvu. Kao {to se da vidjeti u naredbi, on ju je izdao sa odobrewem svjetovne vlasti. On je ukazao na anomaliju da sve{tenici u Crnoj Gori „mimo sve sve{tenike na krugu zemnome, briju svoje brade“, te da je to suprotno kanonima. Naredio je da se od datuma ovog nare|ewa brade ne smiju brijati „nego, kao {to na{a pravoslavna crkva zapovijeda i kao {to svuda pravoslavni sve{tenici bradu nose, tako posad i crnogorsko sve{tenstvo treba da bradu nosi.” Koji sve{tenik ne bi ispo{tovao ovu naredbu, izgubio bi parohiju, i ne bi mogao vr{iti svetu slu`bu.79 Iz ove prve Ilarionove naredbe vidi se da se praksa iz prethodnog perioda nije promijenila. On se dakle poziva na dràvnu vlast da bi sve{tenici koji su duhovna lica, ispo{tovali naredbu svoga arhijereja. Mitropolit je poistovje}ivan sa svakim drugim dràvnim ~inovnikom. Konstantin Petkovi~ je pozivaju}i se na zvani~ne podatke, zabiqeìo da je 1863. godine mitropolit imao platu od 1.200 fiorina, i da je ona odgovarala plati potpredsjednika Senata.80 Pozivaju}i se tako|e na zvani~nu statistiku, Ni}ifor Du~i} za istu godinu tvrdi da je mitropolitova plata bila 2.000 fiorina, i bila je najvi{a poslije kwaève, tj. u rangu sa kwaèvim qekarom. Predsjednik Senata imao je 500 fiorina mawu platu od mitropolita.81 Prostor Mitropolije bio je 1864. godine podijeqen na tri protoprezviterstva: Wegu{ko, Bjelopavli}ko i Vasojevi}ko. Tri godine kasnije formirano je i ~etvrto - Cetiwsko, a sqede}e i peto - Crmni~ko.82 Na ~elu svakog od protoprezviterstava bio je protopop. On je bio mitropolitov zamjenik za odre|enu oblast. U wegovo ime operativno je kontrolisao rad sve{tenstva i crkvene prilike. Nije primao platu od Mitropolije. Imao je povla{ten poloàj u odnosu na ostale sve{tenike, jer je wegova parohija bila ve}a za dvanaest ku}a.83 Po podacima koje daje zvani~ni dràvni statisti~ki kalendar „Orli}“, u Crnoj Gori je 1865. bilo 400 sve{tenika. Engleski putopisac Vilijam Denton me|utim navodi brojku od 420.84 Tada 79. Konstantin Petkovi~, Crna Gora i Crnogorci, Podgorica, 2005, 420, 423. 80. Nav. dj., 137. 81. Ni}ifor Du~i}, Crna Gora, Glasnik SUD, kw. XL, Beograd, 1874, 114. 82. Orli}, Cetiwe: 1865 - str. 24, 1868 - str. 18, 1869 - str. 18. 83. Tomica Nik~evi}, Baltazar Bogi{i}, Pravni obi~aji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji, (anketa iz 1873. godine), Titograd, 1984, 242. 84. Vilijem Denton, Crna Gora - wen narod i wegova istorija, Podgorica, 1996, 126.

496

jo{ uvijek nije bilo pravilnog odre|ewa veli~ine parohije, tj. broja domova po parohiji. Parohija je brojala od 50-150 ku}a. Negdje je neko mawe pleme bilo parohija, a ve}e se dijelilo na dvije. Sve{tenici koji su bili u dràvnoj slu`bi nijesu imali parohije.85 Podaci o broju mona{tva koje donosi „Orli}“ nijesu impresionirali. Godine 1865. bilo je sedam monaha, tj. dva arhimandrita i pet kalu|era. U sjedi{tu Mitropolije - Cetiwskom manastiru, ìvio je te godine samo jedan arhimandrit!86 Stoga su u zna~ajnom broju slu~ajeva mirski sve{tenici opsluìvali manastire. Arhimandrit manastira Pe}ke Patrijar{ije Hrisant i iguman Rafail sa bratstvom, poslali su pismo kwazu Nikoli 20. maja 1867. godine. U wemu pored ostalog stoji: „Prvo. A vtoro, da ve vozvisi kao Du{ana, da bi pa oìvilo ime Du{anovo i carstvo kroz Va{u Svetlost, da bi na{i sveti manastiri videli Va{e sveto lice u sebi i blistali kao sunce na nebo i proslavili se kao negda u Du{anovom veku i izbavili se od jarma islamskog narod i manastiri, koje stewu od te{kog stoletija sve u tome stoju i danas. O Bog vi{wi da te sa~uva od svakoga zla i da vi produì desnicu, da bi ve skorim vremenom videli u Prizrenu i u staroj srbskoj biv{oj Patrijar{iji i u Visokim De~anima, a i daqe do Soluna, da bi blisto Va{ sveti ma~ u Va{oj Prevozvi{enoj desnici, amin.“87 I ovo pismo dakle, spada u set ve} prezentovanih, koja pokazuju da se na Cetiwe i Crnu Goru gledalo kao uzdanicu u centru nekada{we srpske crkvenosti. Godine 1867, mitropolit Ilarion dao je naredbu da sve{tenici moraju voditi parohijske kwige, tj. registre ro|enih, umrlih, kr{tenih i vjen~anih.88 Govor kwaza Nikole na narodnoj skup{tini o reformama dràvne uprave, od 5. aprila 1868. godine, na kraju pod ta~kom dva, bio je posve}en i rje{avawu finansirawa Crkve Svete Gospo|e i manastira cetiwskog.89 Na osnovu ovih reformi, kwaèvom odlukom, u okviru Senata ustanovqeno je Odjeqewe narodne prosvjete. Na wegovom ~elu bio je mitropolit Ilarion. Ono je bilo prete~a ministarstva prosvjete i crkvenih poslova. Ovime odjeqewe nije bilo pod ingerencijom Crkve, nego se samo mitropolit bavio brigom oko isplata u~iteqskih plata i odre|enih orga85. Orli}, Cetiwe, 1865, 79; Novak Ra`natovi}, Poloàj i uloga crkve u Crnoj Gori 1852- 1878, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀÀ, sv. 4, Titograd, 1961, 596; Kao nap. 79, str. 147; Kao nap. 83. 86. Orli}, Cetiwe, 1865, 78. 87. Kao nap. 44, str. 159. 88. Orli}, Cetiwe, 1869, 63. 89. ABODMC, fond PS, 1868.

497

nizacionih poslova u prosvjeti.90 Kao dràvni ~inovnik poslove {kolskog nadzornika obavqao je krajem 60-ih godina arhimandrit cetiwskog manastira Ni}ifor Du~i}, a poslije wega arhimandrit Visarion Qubi{a, budu}i mitropolit.91 U ovom periodu u{lo se i u imovinsku reformu crkvene svojine. U tom smislu kwaz Nikola je krajem 1867. godine izdao nare|ewe proto|akonu Filipu Radi~evi}u, i svome tetku, ina~e sve{teniku i senatoru vojvodi Ristu Bo{kovi}u, da izvr{e potpuni popis pokretne i nepokretne crkvene imovine, i utvrde wene osnovne potrebe.92 Ve} sqede}e 1868. godine, skup{tina glavara donijela je 24. marta odluku o crkvenoj imovini, i obavezama koje proizilaze iz we. Priznala je svu crkvenu imovinu darovanu po hrisovuqi Ivana Crnojevi}a; imovinu na osnovu darovnica pojedinaca Crkvi; ribolove i tri mlina; prihode u ruskoj banci koje je pokupio mitropolit Nikanor, i na koje ide kamata od 130 dukata; hiqadu dukata godi{we koji su i{li kao prilog cetiwskom manastiru jo{ od cara Pavla À. Me|utim, mitropolit Ilarion nije po ovoj glavarskoj odluci imao autonomnost u odlukama o tro{ewu crkvene imovine i wenih prihoda. Obavezan je da prihode od navedenih dobara tro{i na platu sebi, posluzi i slugama manastirskim i u~iteqima, dvanaestorici pitomaca dok se {kola na Cetiwu ne zavr{i, i odràvawu manastira cetiwskog. No, ni tu nije bio kraj. Ostatak prihoda mitropolit je morao predati senatskom odboru, koji bi svaka tri mjeseca pregledao manastirske ra~une. Mitropolit kona~no, bez znawa svjetovnih vlasti, nije mogao u ime crkve ni{ta kupiti, prodati ili pokloniti.93 Iz svega navedenog se vidi, da je svjetovna vlast imala potpunu kontrolu nad crkvenom imovinom, tj. opredjeqivala wene prihode i rashode, te da mitropolit i Crkva u Crnoj Gori i po ovom pogledu, dakle imovno-finansijskom nijesu imali nikakvu autonomiju. Ovakva finansijska politika koja je proisticala iz crkvene imovine imala je vrlo brzo rezultata. Za svega tri naredne godine, Crkva je imala prihod od 56.000 fiorina. Na osnovu toga novca, davate su plate jednom dijelu klera, tj. mona{tvu i u~iteqima svih ~etrdeset osnovnih {kola u onda{woj Crnoj Gori.94 Tako je 90. Isto, fond N À, dok. br. 1742/ 1867. 91. Kao nap. 8, str. 34. 92. Pavle Apolonovi~ Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom. ÀÁ, Cetiwe, 2004, 134. 93. Orli}, Cetiwe, 1869, 62- 64. 94. Na{i manastiri, Crnogorac, br. 24, 6. jun 1872, 2. 498

plata starje{ine manastira bila 400 fiorina, a kalu|era oko 200.95 Na osnovu ovih reformi, izdat je i precizan cjenovnik usluga koje je stanovni{tvo davalo sve{tenstvu. On je izgledao ovako: kr{tewe je bilo besplatno, osim ako se sve{tenik ne daruje dobrovoqno; prvo vjen~awe - 2 fiorina; drugo vjen~awe - 2 fiorina; ispovijest je bila besplatna; pogreb ku}nog starje{ine sa sedam liturgija - 6 fiorina; opijelo bez liturgije - 2 fiorina; opijelo starje{ine sa sedam liturgija - 5 fiorina; opijelo bez liturgije - 1 fiorin; opijelo ~lana porodice preko deset godina starosti sa sedam liturgija - 4 fiorina; opijelo ~lana porodice preko deset godina bez liturgije - 1 fiorin; opijelo djetetu do deset godina starosti - 1 fiorin; ~itawe Jevan|eqa nad mrtvim - 2 fiorina; ~etrdeset liturgija pokojniku - 40 fiorina; uqe u crkvi - 2 fiorina; uqe u ku}i - 1 fiorin; molitva nad bolesnikom - 20 kruna; „opro{taj“ na bo`joj liturgiji - 20 kruna; sve}ewe vodice u ku}i - 20 kruna; sve}ewe vodice u stadu - 20 kruna. Uz to svaka ku}a u parohiji bila je du`na da da sve{teniku dvanaest oka ìta godi{we itd.96 Kwaz Nikola je u aprilu 1868. godine, dakle kada su reforme ve} bile u jeku, pisao Konstantinu Petkovi~u, da je Senat na sebe preuzeo vo|ewe upravqawa finansijama u Crnoj Gori, na vanrednoj sjednici od 5. aprila. Tada je razdvojio {ta pripada dràvi, {ta Crkvi, a {ta kwazu?97 Arhimandrit Visarion Qubi{a obratio se 8. jula 1868. godine crnogorskom Senatu, da posreduje kod austrijskih organa, da mu izdaju redovan paso{. On je naveo da je 1866. godine rije{io da iz Austrije pre|e u Crnu Goru, poslije date ostavke Konsistoriji u Zadru u parohiji Pera{koj. Obratio se namjesniku za Dalmaciju 17. decembra 1866. godine da mu se izda redovan paso{. Kako poslije dva mjeseca nije bilo nikakvog odgovora, 4. februara 1867. godine, oti{ao je u Crnu Goru sa obi~nim putnim listom, izdatim od lokalne vlasti u Risnu.98 Jedno pismo od 9. maja 1868. godine odslikava ono {to je ve} odavno bilo poznato, i {to su mnogi stranci zapazili ve} vijek ranije posje}uju}i Crnu Goru. U istom smislu su i zapaàwa rijetkih crnogorskih ~inovnika izvawaca, uglavnom Srba, koji po~iwu u wu dolaziti sa razvitkom administrativnog aparata u vrijeme Petra ÀÀ. To je ne ba{ veliki vjerski entuzijazam Crno95. Na{i manastiri, Crnogorac, br. 29, 7. avgust 1871, 2. 96. Kao nap. 79, str. 170- 171. 97. Nav. dj, 442- 444. 98. DACG, fond Senat, f. 1, 1868/ 1.

499

goraca, nepo{tovawe crkvenih lica, crkvene imovine, i Crkve kao institucije uop{te. Jeromonah manastira @upe kod Nik{i}a Nikodim Boìdarevi} àlio se kwazu Nikoli na @upqane. U poduèm pismu ukazao je na niz nemarnih pona{awa, koja su i{la do krajweg nepo{tovawa crkvenog lica i crkvene imovine. Po navodima Boìdarevi}a, @upqani se nijesu mnogo pretrgli da donesu kamene plo~e za pokrivawe manastira. I kada su mnogi donosili, one nijesu bile podesne. Donosili su ih tek da se kaè da su svoj dio posla otaqali. Sva|ali su se me|usobno, {to neki nijesu donijeli plo~e, a ovi drugi jesu. Tako su prolazili mjeseci, a manastir se nije pokrio. U dvori{tu je ostala ta gomila plo~a, koja je na kraju zasmetala. I kada su dolazili na mobe za manastir, dolazili su u podne, i nijesu radili vi{e od dva sata. I taj rad bio je protkan sva|ama, rugawima i bezobrazlucima. Traìli su od Boìdarevi}a da im da hranu dok rade. On im je odgovorio da se nema, oni wemu opet da on jede poga~e dok oni rade itd. Provocirali su ga {to nije ostao u rodnom Sremu, ako se ve} u @upi nema. Prijetili su mu da }e sje}i manastirsku {umu, i pasti stoku na manastirskoj imovini, da on nema prava da im to brani, jer to nije wegovo i sl. Na wegove opomene zamalo nije do{lo i do fizi~kog obra~una. Boìdarevi} se àlio da ni glavari ne}e da ga za{tite, i da samo kwaz moè ovu muku da rije{i.99 Jo{ drasti~niji primjer je kra|a stvari iz cetiwskog manastira i Biqarde, i to od manastirskog |aka! Senat je 11. jula 1869. godine napravio popis ukradenih stvari. Me|u ukradenim crkvenim stvarima bili su: petrahiq iz riznice crkve Svete Gospo|e, vozduh sa zlatnom }erazijom iz riznice, pokriva~ od svetog Proskomodija iz oltara, zavjesa sa svetih dveri, dvije ko{uqe done{ene iz manastira Ostroga, tri pe{kira izvezena zlatnim ìcama tako|e iz Ostroga. Konstatovano je da je uhva}en krivac, izvjesni Pipo Pje{ivac. Po{to je priznao krivicu, a stvari su na|ene kod wega, Senat ga je osudio da mu se udari pedest toqaga kao lupeù.100 Biqeè se i nerijetke uzurpacije crkvene imovine. Mora~ki kapetan [ole Vojvodi} dobio je 1. septembra nare|ewe od Senata, da prona|e i kazni one koji sijeku manastirsku {umu u Gorwoj Mora~i, ina~e }e poslati perjanike da vide o ~emu se radi, a ako oni ne prona|u krivce, bi}e posje~ena wegova {uma kao nadoknada. Kapetanu [olu je tako|e nare|eno, da naredi sve{teniku Jo99. ABODMC, fond N À, dok. br. 1768/ 1868. 100. DACG, fond Senat, f. 2, 1869/ 2. 500

ku, da se okane crkvene {ume i {qiva, jer su po tom pitawu ve} stigle pritu`be mje{tana u Senat. Ukoliko sve{tenik Joko daqe nastavi sa uzurpacijom „sve }e Joko sudom platit.“101 Problemi u @upi izgleda nijesu zavr{eni sa Boìdarevi}evom àlbom kwazu. Senat je naredio 22. decembra 1869. godine ùpskom kapetanu Jovanu Bojovi}u, da od Br{wana uzme zemqu koju su prisvojili, i vrati je ùpskom manastiru. Zemqa je popisana po protokolu, koji su u manastir donijeli mitropolit i sve{tenik Ilija. Pored zemqe Br{wani su trebali da daju i prihod od te godine manastiru. Za lokaciju Okruwak, koja je bila sporna da li je manastirska imovina, traèno je od barjaktara da se zakune ~ija je. Ako nije bila manastirska trebala je da se vrati Br{wanima.102 Biqeè se i uzurpacije parohija od strane pojedinih sve{tenika. Da se zapaziti da ove konflikte opet rje{ava svjetovna vlast a ne mitropolit, ~iji je to resor zaista bio. Podgorski kapetan Marko Buturov je 4. maja 1870. godine dobio nare|ewe od Senata da strogo opomene sve{tenike Stjep~evi}a i Vuja~i}a da ne brane sve{teniku Radu da vr{i slu`bu u svojoj parohiji. Ako i daqe istraju u tome da ih oglobi, ili po{aqe Senatu na globu. Pritu`ba na ovu uzurpaciju Senatu je do{la od mitropolita, kome je dakle trebao autoritet svjetovne vlasti da urazumi svoje sve{tenike.103 Ipak, sa druge strane, postojala je jaka utemeqenost vjere u Crnoj Gori, {to se o~igledno vidi i po po{tovawu crkvenih praznika u dràvnim organima. Senat je 4. januara 1870. godine obavijestio plemenske kapetane, o terminima koji se poklapaju sa crkvenim praznicima, kada ne}e primati zainteresovane na su|ewa. To je bilo: od Boì}a do Bogojavqewa, poslije Vaskrsa za ~etiri dana, poslije \ur|evdana za ~etiri dana, poslije Petrovdana za ~etiri dana, poslije Gospo|indana za ~etiri dana, i o Troji~indanu u Ostrogu. Onome ko bi ipak do{ao u te dane, plemenski kapetan je bio duàn da plati tro{kove puta, jer ga nije obavijestio o odluci Senata.104 Jeromonah manastira Malinsko Mihailo Rankovi} obratio se Senatu na Vidovdan 1870. godine, sa molbom da uvaì ~iwenicu, da se ne moè prihvatiti u~iteqskog zvawa na Cetiwu. Rankovi} je u ~etiri ta~ke iznio ~iweni~no stawe. Kazao je da bi se rado 101. Isto, 1869/ 14. 102. Isto, 1869/ 195. 103. Isto, 1758, 1870/ 1. 104. Isto, 48, f. 3, 1870/ 1. 501

prihvatio u~iteqskog posla, jer je bio osposobqen za rad u osnovnoj {koli. U~io je gimnaziju i bogosloviju pri manastiru Svete Roàne u Srbiji kod igumana koji je znao i pravne nauke. Rankovi} se pohvalio i da je usavr{io crkveno pojawe. No, sa druge strane naveo je da je zatekao manastir ~etiri godine bez jeromonaha, kao i da je manastirska ku}a gotovo pala. Sve to pregnuo je da popravi i dovede u red, uz pomo} „naroda ovda{weg koji je najpotqije privrèn k crkvi“...105 I daqe je me|utim bilo sporewa me|u stanovni{tvom po crkvenim pitawima. Cucki kapetan Nikola Bani}evi} 1871. godine iznio je pred Senat problem da stanovnici Kobiqeg Dola ne}e da snose tro{kove izgradwe malocucke crkve na Trwinama. Spor je izbio izme|u Dowih Malocuca i Kobiqana oko pla}awa majstora i wihovog izdràvawa.106 Ove godine u Crnoj Gori je bilo jedanaest manastira: cetiwski, Dobrska }elija, Br~eli, Ostrog, Piperska }elija, Duga, Mora~a, Bijela, Podmalinsko i @upa.107 U nekim mjestima opaà se pozivawe u pomo} dràve za izgradwu crkve. To se vidi i po obra}awu stanovnika Dowih Kokota vojvodi Boù Petrovi}u na Senat 1872. godine. Koko}ani su traìli pomo} od Senata za izgradwu crkve. Crkva je po~eta da se radi uz obe}awe pokojnog velikog vojvode Mirka i kwaza Nikole, da }e i oni u~estvovati u izgradwi. Dowokoko}ani su do{li do krova i daqe napisali „i{temo pomo} milosti radi ovu crkvu da je pokrijemo i ukrasimo. Jerbo od kako smo se iz Crne Gore vratili jo{ crkve ova ~eqad vidjeli nijesu ni u crkvu ulazili.“108 Pored obi~aja da su sve{tenici brijali brade i nosili oru`je, {to je mitropolit Ilarion poku{ao da anulirala, iz jednog izvora zapaà se i obi~aj da su Crnogorci nosili oru`je i prilikom bogosluèwa i litija. Sve{tenik Rade Hajdukovi} obratio se iz sela Utrga 1873. godine Senatu, da interveni{e da seqani vi{e ne nose oru`je „kad se nose krsti“, tj. tokom litije. On je naveo da je bilo slu~ajeva me|usobnih ubistava. Poku{avao je da pojedinim Crnogorcima predo~i da ne nose oru`je, ali da mu je jedan od - [uwa Belov (V)Ukmanovi} rekao da mu ga uzme ako mu basta. Sve{tenik Rade obavijestio je Senat: „Ako ne obratite, nemote re}, da vi nije kazato, ako se na novo zlo dogodi, za{to ja pod 105. Isto, 565, f. 4, 1870/ 1. 106. Isto, 554, f. 5, 1871/ 1. 107. Na{i manastiri, Crnogorac, br. 29, 7. jul 1871, 2. 108. DACG, fond Senat, f. 8, 1872/ 1.

502

ovi stra ne}u vi{e ~inodejstvovati u svetom hramu, jerbo ne}u vi{e ovu nesre}u trpjet, koja se nije u Crnoj Gori doga|ala.“109 Prikupqaju}i podatke za izradu „Op{teg imovinskog zakonika“, poznati pravnik Valtazar Bogi{i} se interesovao i za karakteristike Crkve u Crnoj Gori. Kwaz Nikola mu je odredio sagovornika za anketu, koju je Bogi{i} obavio 1873. godine. Oteàvaju}u okolnost za uzimawe ove ankete kao validnog istorijskog izvora, ~ini ~iwenica, da se ne zna ko je bilo anketirano lice, i koliki je stepen teolo{kog znawa ono imalo?Neki detaqi ove ankete u sada{wosti su zbog svoje dvosmislenosti, neodre|enosti, ili proste konstatacije u odgovoru predmet grubih nau~nih manipulacija i insinuacija, kako je to ve} nagla{eno u predgovoru ovog rada. Postavqeno je 131 pitawe. U {estom pitawu koje se odnosi na izbor mitropolita, vidi se apsolutan uticaj dràve, tj. da Crkva u Crnoj Gori nije imala nikakve elemente samouprave u svojim unutra{wim poslovima i poretku. Izbor mitropolita nije poticao iz same Crkve i wenog klira, nego ga je birao vladar. Sa stanovi{ta prou~avawa istorije Mitropolije, postavqa se i logi~no pitawe, koje teritorije i kada je ona obuhvatala? One su se mijewale, pa se u toku ovog rada mijewao i karakter wihove obrade, {to je tako|e u predgovoru ovog rada konstatovano. Sude}i po sedmom pitawu, u onda{woj Crnoj Gori, zapravo u trenutku ankete, pod granicama Mitropolije podrazumijevale su se dràvne granice. Iz nekih pitawa (13-14), vidi se da u Mitropoliji jo{ nije, i pored izvjesnih organizacionih reformi, ta~no odre|en kriterijum za formulisawe broja doma}instava koje je opsluìvao jedan paroh. Zapravo tu se opaà jo{ uvijek anarhi~nost. Ona je diktovana {to jo{ uvijek slabom organizacionom formom Mitropolije, {to nedostatkom obrazovanog sve{teni~kog kadra. Protopopijat je identifikovan sa nahijom, a granice i veli~ina parohija bili su pomi~ni. O~igledno je i brkawe pojma du{a (osoba-vjernik), sa pojmom dom (doma}instvo u kome ìvi mawe ili vi{e osoba). U Crmnici, gdje je o~igledno bila i najvi{a koncentracija sve{tenika, jedan sve{tenik je imao 150-200 du{a(?). U Mora~i pak, na 500 ku}a(?) bila su svega dva sve{tenika. Ispitanik je ukazao na ~iwenicu, da je ranije u oblastima bliè Primorju bilo jo{ vi{e sve{tenika, pa na svakog nije bilo vi{e od pedeset du{a. U pitawu broj petnaest, vidi se porazno stawe 109. Du{an Vuksan, Da li je no{eno oru`je kad su se nosili krsti? Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 1, Cetiwe, januar, 1937, 54- 55. 503

obrazovne spreme crnogorskog sve{tenstva. Samo tri sve{tenika zavr{ila su bogosloviju, i time je ispitanik vjerovatno mislio na onu otvorenu 1869. godine na Cetiwu. Uop{te, sve{tenike je podijelio na stare i nove. Novi su rukopoloèni za vrijeme mitropolita Ilariona, i takvih je bilo dvanaest. Oni su zavr{ili najmawe ~etiri razreda osnovne {kole na Cetiwu. Ostalima je u skladu sa ve} pomiwanom naredbom, mitropolit Ilarion naredio da obavezno moraju nositi brade. Pitawe broj {esnaest odnosilo se na broj manastira i }elija u Crnoj Gori. I ovdje se zapaà porazna slika broja mona{tva, {to }e uostalom ve} u narednom pitawu biti postavqeno. Iz podataka koji }e biti prezentovani, vidi se da su u mnogim manastirima radile {kole, i da ve}ina wih nije imala niti jednog monaha. Tako je karakter manastira u pravom zna~ewu i tuma~ewu pravoslavnih kanona doveden u pitawe. Prvo, uo~ava se jasna tendencija pretvarawa manastira u ustanove i zdawa za svjetovnu upotrebu, {to oni u istinskom smislu ne mogu biti. Drugo, najve}a ve}ina manastira ili je imala samo po jednog monaha, ili ih uop{te nije ni imala. Time se dolazi do zakqu~ka da prakti~no niti jedan manastir u Crnoj Gori nije imao to istinsko svojstvo, nego se najve}a ve}ina samo tako zvala. Evo stawa manastira: cetiwski, Rije~ki grad (pretvoren u {kolu i parohijsku crkvu), Dowi Br~eli (pretvoren u {kolu), Ostrog, @drebaonik (pretvoren u {kolu), Duga u Piperima, Mora~a, Podmalinsko, Bijela, @upa (pretvoren u {kolu). Pored wih tu su i bile }elije: Dobrska (pretvorena u {kolu) kao filijala cetiwskog manastira, Gorwi Br~eli (pretvoren u {kolu) kao filijala cetiwskog manastira, Orahovo filijala manastira Dowi Br~eli, i ]elija Piperska. Na ovo se nadovezuje pitawe broj sedamnaest, koje nabraja mona{tvo. Tu je bilo ovakvo stawe: cetiwski manastir (jedan arhimandrit i dva prosta monaha, od kojih je jedan prisluìvao crkvi na êvu), ]elija piperska (jedan jeromonah), Ostrog (jedan jeromonah), Duga (jedan jeromonah), Orahovo (jedan jeromonah), Podmalinsko (jedan jeromonah), Bijela (jedan jeromonah), Mora~a (iguman). Iz pitawa broj 45, vidi se da u Crnoj Gori nije bilo ènskih manastira. Uop{te, u nizu pitawa dati su detaqi koji su tek u kasnijim decenijama zvani~no regulisani crkvenim zakonodavstvom.110 Senat je 18. maja 1874. godine izdao raspis plemenskim kapetanima, da ima informacije da se odre|eni obi~aji ure|eni Zakoni110. Kao nap. 83, str. 238- 267. 504

kom kwaza Danila slabo po{tuju. Radilo se o ure|ewu slavqewa krsnog imena, davawa zadu{nica i grebawa èna po licu u znak àlosti pri pogrebima. Nare|eno je kapetanima da razglase po narodu, da se odredbe Zakonika strogo po{tuju, i da }e u kapetanijama gdje se pogre{ke dese kapetani biti li{eni ~ina.111 U pismu grupe glavara iz [aranaca kwazu Nikoli od 28. oktobra 1874. godine, ne moè se jasno razaznati ko se i za {ta sporio? Uglavnom spor je bio oko zemqe manastira Dovoqe. Iz pisma se vidi i da je bio spor oko zemqe koja je pripadala manastiru Dobrilovini, ali je on rije{en. Od Tripka Simova je traèno da presudi najvjerovatnije koje su me|e manastirske imovine, a nejasno je da li je sve{tenik Radosav uzurpirao manastirsku imovinu, ili je pak branio od [aranaca. Od kwaza je traèno da po{aqe lice da premjeri ba{tinu da bi se utvrdile wene granice.112 Dana 19. juna 1875. godine, sklopqen je ugovor o izradi ikonostasa crkve Svetog Nikole na Rijeci Crnojevi}a. Ugovor je imao dvije ta~ke. Ugovornici su bili Vasilije Krsto|inovski iz Dibra (sela Gali}nika), i tutor crkve. Krsto|inovski je imao obavezu da izradi istovjetan ikonostas kao u crkvi Svete Gospo|e u cetiwskom manastiru. Obaveza Rije~ana je bila da mu daju drvo i eksere za izradu ikonostasa, a wegova da da boju i pozlatu. Na kraju posla Krsto|inovski je trebalo da dobije 800 zlatnih talira. U ime op{tine rije~ke ugovor su potpisali: sve{tenik Mirko Jovi}evi}, Pero Nikolin Ra`natovi}, Risto Markov Gvozdenovi} i Marko Joka{ev.113 U anketi koju je sproveo Valtazar Bogi{i} uo~avaju se pored ostalih i dva detaqa. U pitawu broj dvanaest, veliki broj sve{tenika u ranijem periodu po pojedinim oblastima, obja{wava se pojavom da su pojedini glavari zapopqavali svoje sinove, da bi tako lak{e nasqe|ivali glavarstvo, ili ga nanovo dobijali, po{to se od mitropolita Petra ÀÀ po~eo razvijati ~inovni~ki aparat, a sa kwazom Danilom jo{ vi{e omasovio, bilo u civilnom ili vojnom obliku. U crnogorskoj istoriji od nekoliko decenija toga vremena, biqeì se ne mali broj sve{tenika, koji su bili senatori, plemenski kapetani, gvardija{i, stotina{i, komandiri itd. Uglavnom, to su bili sve{tenici samo u formalno-pravno-crkvenom smislu, a tim pozivom se prakti~no i nijesu bavili, i imali su veoma skromno bogoslovsko obrazovawe. Tako|e, sude}i po anketi, 111. DACG, fond Senat, f. 13, 1874/ 1. 112. ABODMC, fond N À, dok. br. 2707/ 1874. 113. DACG, fond Senat, f. 14, 1875/ 1.

505

ti sve{tenici nijesu imali ni parohije, jer se ra~unalo da od dràve primaju platu. Tako je npr. sve{tenik Rade Hajdukovi} poslao àlbu Senatu 26. novembra 1875. godine. Za vrijeme odsustva plemenskog kapetana Marka Buturova u Carigradu, on je obavqao poslove plemenskog kapetana, i za taj period je traìo pare.114 Kako je ve} nazna~eno, u anketi koju je sproveo Bogi{i} 1873. godine, definisane su granice Mitropolije. U odgovorima na pitawa sedam i osam, vidi se da se pod pojmom Crnogorske ili Cetiwske Mitropolije smatrao dràvni prostor. U wu je do 1815. godine bila ukqu~ena i Boka, a sa kona~nim pripadawem Austriji iza{la je iz jurisdikcije Mitropolije. Crnogorski mitropoliti su se do Petra ÀÀ titulisali kao crnogorski, skenderijski i primorski, a u vrijeme ankete samo crnogorski i brdski. Sa novim razgrani~ewem (misli se na razgrani~ewe iz 1859. godine) u sastav Mitropolije u{li su: Grahovo, @upa, Jezera i [aranci. Konstatovano je da se predjeli koji po razgrani~ewu nijesu u{li u sastav Crne Gore, ne smatraju podru~jem Mitropolije, „a oni koji sa strane ercegova~ke u|o{e u granicu“, sada smatraju wenim posjedom, iako su pripadali mostarskom mitropolitu, koji se vi{e ne mije{a u wih. Crna Gora je u rat sa Osmanskim Carstvom 1876. godine u{la sa jasnim tendencijama teritorijalnih pro{irewa ka jugu, istoku i sjeveru. Decembra 1876. godine done{ena je odluka da se osnuje Zahumsko-ra{ka Eparhija. Za budu}eg zahumsko-ra{kog episkopa kwaz Nikola je odredio Visariona Qubi{u. Ovo je bilo u doba primirja u vrijeme rata, kada je crnogorski dràvni vrh ve} realno procjewivao da moè do}i do teritorijalnih pro{irewa ka Hercegovini i Tari. U operativnom smislu Zahumsko-ra{ka Eparhija osnovana je u septembru 1878. godine. Ovo je ve} bilo vrijeme poslije svr{etka crnogorsko-osmanskog rata, i pro{irewa Crne Gore poslije Berlinskog kongresa. Qubi{a je hirotonisan za episkopa 8. septembra 1878. godine na Cetiwu. Posve}ewe su obavili crnogorski mitropolit Ilarion, i bokokotorski episkop Gerasim Petranovi}.115 Tako je dotada{wa Mitropolija Crnogorska podijeqena na dvije Eparhije: Crnogorsku i Zahumsko-ra{ku. Sjedi{te Crnogorske Eparhije ili mitropolitske Eparhije bilo je i daqe na Cetiwu. Mitropolit je bio Ilarion. Sjedi{te Zahumsko-ra{ke bilo je u manastiru Ostrogu, a episkop je bio Visarion Qubi{a. 114. Isto, f. 16, 1875/ 1. 115. Lazar Tomanovi}, Pedeset godina na prestolu Crne Gore, Cetiwe, 1910, 98.

506

Crnogorska Eparhija bila je podijeqena na osam protoprezviterstava, i to: Cetiwsko, êvsko, Grahovsko-bawansko, Bjelopavli}ko, Qe{ansko, Rije~ko, Crmni~ko-primorsko, i Podgori~ko-zetsko. Uglavnom, granica je i{la rijekom Zetom. Wenom desnom stranom bila je Crnogorska Eparhija. Precizno, granica dvije Eparhije i{la je od Vezirovog mosta kod Podgorice, zatim rijekom Zetom i na Krstac.116 Kalendar „Grlica“ je 1889. godine naveo da je Crnogorska Eparhija imala 84 parohije. U ovoj Eparhiji parohija je imala 150-200 domova. Bilo je 86 sve{tenika, pet monaha, ~etiri manastira i 195 crkava.117 U ~lanku mitropolitskog sekretara Filipa Radi~evi}a, objavqenom u „Prosvjeti“ za 1889. godinu, navodi se da je Eparhija Crnogorska imala 205 crkava.118 Ve} je nekoliko puta do sada prezentovano, da je dràvna vlast imala apsolutnu kontrolu nad Crkvom u Crnoj Gori, shvataju}i je kao kao jedan od svojih organa. Vrhunac ove teze je o~igledan u pismu koje je zahumsko ra{ki episkop Visarion uputio 12. aprila 1879. godine ministru unutra{wih djela vojvodi Ma{u Vrbici. U wemu se Visarion obra}a molbom Vrbici za dozvolu da obavi kanonsku posjetu teritoriji svoje Eparhije.119 U vezi sa tim ministar Vrbica se obratio plemenskim kapetanima raspisom od 24. aprila, daju}i im uputstva da episkopa sa~ekaju na granici svoje kapetanije i otprate do granice susjedne, da sve{tenstvo bude pripravno za posjetu, a narod sa pobo`no{}u i uredno{}u do~eka episkopa. Jedan detaq ovog raspisa opet u potpunosti potvr|uje izne{enu tezu, jer je Vrbica za Qubi{u napisao: „Wegova je namjera pobo`na i ugodna Wegovom Viso~anstvu Kwazu Nikoli À na{em preuzvi{enom gospodaru“...120 Tako hirotonisani episkop u ovom slu~aju nije ~ak ni imao kontakta sa podre|enim sve{tenstvom, nego ga je obavqao preko svjetovne vlasti. Po~etkom maja Visarion je krenuo u svoju prvu kanonsku posjetu Eparhiji. Nije bio zadovoqan onim {ta je na{ao na terenu, {to se vidi iz izvje{taja ministru Vrbici, od 28 septembra. Ve}ina naroda nije imala uredne vjerske navike, a sve{tenstvo je bilo slabo obrazovano, te nije moglo da pospje{i vjerni~ku sklonost naroda. Malo naroda i{lo je nedjeqom u crkvu. Umjesto toga rado je dolazio na pazare. Visarion je otvoreno priznao da sama 116. DACG, fond MPCP, f. 1, dok. br. 1. 117. Grlica, Cetiwe, 1889, 33- 39. 118. Filip Radi~evi}, Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, Prosvjeta, sv. H, Cetiwe, 1889, 322- 327. 119. DACG, fond MUD, f. 3, dok. br. 576/ 1879. 120. Raspis o do~eku vladike, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 6, Cetiwe, jun 1937, 380. 507

Crkva ne moè suzbiti ovakve pojave, bez angaòvawa svjetovnih vlasti.121 I iz izvje{taja ministru prosvjete i crkvenih poslova od 1881. godine, vidi se da je vladao pravi haos. Episkop je u Pivi ~ak prona{ao sve{tenike, koji za vrijeme svoje dugogodi{we slu`be nikada nijesu odràli niti jednu sve~anu liturgiju, bilo zbog nemara, bilo {to stru~no nijesu znali da je odrè. Jedan broj sve{tenika nije imao elementarna bogoslovska znawa. Visarion je to poku{ao da nadomjesti organizuju}i kra}e kurseve za sve{tenike u Ostrogu. Starije je penzionisao. Tako su mla|i koji bi pokazivali voqu za u~ewem nagra|ivani uve}awem broja ku}a u parohiji. Stariji koji su penzionisani, regulisali su prihode iz parohija koje su nekada dràli.122 Mnogo stvari i problema upu}ivali su Mitropoliju i wenog mitropolita na svjetovne organe vlasti. To se vidi i po zahtjevu mitropolita Ilariona od 14. februara 1880. godine Ministarstvu prosvjete i crkvenih djela. Mitropolit je ukazao na pojavu, da se usqed nedostatka sve{tenika, zna~ajan dio doseqenika iz Vasojevi}a u okolini Bara, niti krsti niti umire bez sve{tenika. Traìo je da se u taj kraj po{aqe za izvjesno vrijeme jedan sve{tenik, kome bi se iz dràvne kase platili tro{kovi rada. Zastupnik ministra Stevo ûturilo poslao je ~etiri dana kasnije mitropolitu odgovor, da je Ministarvo opredijelilo sredstva, i da }e poslati sve{tenika u nazna~eni kraj.123 U Baru se ubrzo desila i velika gre{ka jednog sve{tenika, {to se vidi iz obra}awa ûturila mitropolitu Ilarionu 27. marta. Okru`ni sud je dao prijavu Ministarstvu, da je jedan sve{tenik vjen~ao ènu koja je ve} bila vjen~ana. ûturilo je traìo od Ilariona da se sve{tenik {to prije podvrgne istrazi duhovnog suda, i o rezultatima istrage obavijesti Ministarstvo. Iz dokumenta se vidi da je povodom ovog slu~aja do{lo i do krvoproli}a, ali se ne navodi koga i sa kim?124 Mitropolit Ilarion je sproveo istragu, te se sa povratnom informacijom obratio Ministarstvu 4. aprila. Iz ovog obavje{tewa, koji je prili~no konfuzno, da se iz wega ne moè ste}i pravi zakqu~ak uzroka konflikta saznaje se nekoliko ~iwenica. Predmet ispitivawa bio je barski sve{tenik Savo Popovi}, za koga mitropolit navodi da je novi podanik u dràvi, ali ne navodi odakle je do{ao? Mogu}e je da je u Baru bio i sve{tenik u 121. DACG, fond MUD, f. 6, dok. br. 1919/ 1879. 122. Isto, fond MPCP, f. 1, dok. br. 12/ 1881. 123. Isto, f. 1, dok. br. 8 i 8-2/ 1880. 124. Isto, dok. br. 18/ 1880.

508

osmanskom vremenu. Mitropolit je naveo da je sve{tenikova krivica znatna, ali je opravdavao ~iwenicom, da na osnovu novopodanstva nije znao pravila u Crnoj Gori u bra~nim doga|awima. U obavje{tewu se tako|e saznaje da je do{lo do vjen~awa Ilije Tujova iz Ku~a, sa Marom Boòvom tako|e iz Ku~a. Oni su do oslobo|ewa Bara bili u Ku~ima, pa se onda tu naselili. Tu se pojavquje i izvjesni Spaso Ku~, ali je mitropolitovo obavje{tewe toliko konfuzno, da se ne moè saznati u kome svojstvu je on svjedo~io, odnosno dao podatke sve{teniku Popovi}u, da li kao mogu}i mladoèwa sa Marom, ili kao ~ovjek koji poznaje naseqenike iz Ku~a, tim prije, {to je sve{teniku dao podatke da su se Ilija i Mara poznavali jo{ ranije iz Ku~a. Postoji i opcija da je sve{tenik Popovi} vjen~ao mladence za vrijeme „blagoslovene bijele sedmice kad je to crkvom zabraweno to je obi~aj postojao jo{ od gr~ki Episkopa.” Sve u svemu, sve{tenik Popovi} je od Ilariona ka`wen sa mjesec dana zatvora u cetiwskom manastiru, uz obrazloèwe, da bi kazna bila ve}a, ali da su uvaène izne{ene ~iwenice.125 Na osnovu Zakonika kwaza Danila, a u svrhu onemogu}avawa bespotrebnih tro{kova stanovni{tva, Veliki sud je 10. novembra 1880. godine donio naredbu o zabrani no}ewa kod doma}ina koji slavi krsno ime. Ovu naredbu Veliki sud je poslao u vidu okru`nice svim plemenskim kapetanima. Oni su trebali strogo da paze da se naredba po{tuje. To je trebalo da bude ra|eno na taj na~in, {to bi se doma}in ku}e globio sa onoliko cekina, koliko se u wegovoj ku}i na|e glava na konaku prije ili poslije krsne slave.126 Mitropolit Ilarion podsjetio je pismom od 20. novembra 1881. godine ministra unutra{wih djela vojvodu \ura Cerovi}a, da je podnio Dràvnom savjetu predlog organizacije parohija i sve{tenstva u Mitropoliji. Taj predlog u vidu Zapisnika bio je razmatran na sjednici Dràvnog savjeta, pa je onda ministar trebalo da ga odnese na razmatrawe i odobrewe kwazu Nikoli. Kako nije dobio nikakve povratne informacije, mitropolit je molio ministra da ga izvijesti {ta je sa predlogom u~iweno?127 I ovaj izvor po mnogo puta potvr|uje ~iwenicu, da Crkva u Crnoj Gori nije imala nikakvu operativnu autonomiju u smislu svoga ure|ewa, nego je tretirana kao jedan od dràvnih organa. 125. Isto, dok. br. 18/ 1880. 126. Zbornik sudskih zakona, naredaba i me|unarodnih ugovora po sudskoj struci za Kraqevinu Crnu Goru, Cetiwe, 1912, 81- 82. 127. DACG, fond MPCP, f. 3, dok. br. 27/ 1881. 509

Mitropolit Ilarion je 2. januara 1882. godine uputio poslanicu parohijskom sve{tenstvu. U poduòj poslanici nije propustio da pomene i pohvali vladara kwaza Nikolu. Konstatovao je i ovo: „Strogo pazite na narod, koji se sve ve}e i ve}e po~eo kvariti, i koji se ve} po~eo navikavati porocima, neka u vama narod na|e qekara svojih poroka i mana, pokaìte mu pravi put svjetlosti hristove nauke, koja }e ga povesti u ìvot vje~ni.” Nije propustio da upozori sve{tenike da moraju revnosno vr{iti slu`be, naro~ito u nedjeqne i prazni~ne dane, tj. ve~erwu, jutarwu i boànsku liturgiju.128 To ukazuje da je postojao jo{ jedan broj sve{tenika koji se nije pridràvao svojih du`nosti, a {to se moè povezati sa ranije istaknutim ~iwenicama. I pored svih nastojawa da se unaprijedi crkveni ìvot u kvalitativnom smislu sve{teni~kog kadra, pada u o~i da je stawe i daqe bilo skromno. Zahumsko-ra{ki episkop Visarion obavijestio je Dràvni savjet 20. aprila 1882. godine da predlaè rukopoloèwe za sve{tenika Petra [auli}a. Iz obavje{tewa se vidi, da je Dràvni savjet 28. februara dao uputstvo Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova, da se svaki kandidat za sve{tenika mora prijaviti tom organu, sa preporukom episkopa. [auli} je bio star 25 godina, i zavr{io je osnovnu {kolu u [avniku sa dobrim uspjehom. Prema tvr|ewu episkopa Visariona sedam mjeseci vje`bao se u Ostrogu slovenskom ~itawu i crkvenom pravilu, a preporu~ivalo ga je i primjerno vladawe. Pored toga postojala je i prijeka potreba za wegovo rukopoloèwe, jer u Jezerima nije bilo sve{tenika.129 Mitropolit Ilarion Roganovi} upokojio se 15. januara 1882. godine, i sahrawen je u Vla{koj crkvi na Cetiwu.130 Wegov nasqednik na tronu Mitropolije bio je episkop zahumsko-hercegova~ki Visarion Qubi{a. I ovoga puta je svjetovna vlast, tj. kwaz Nikola, imala presudnu ulogu u odabiru novog mitropolita. U „Glasu Crnogorca“ od 11. novembra 1882. godine, objavqeno je da je kwaz Nikola „cijene}i zasluge preosve{tenog vladike ra{kog i zahumskog g. Visariona za crkvu i dràvu na{u, imao visoku milost naimenovati ga za mitropolita crnogorskog.” Visarion Qubi{a ro|en je 14. januara 1823. godine na Svetom Stefanu u plemenu pa{trovskom, koje je u momentu wegovog ro|ewa, a i kasnije bilo u sastavu Austrije. Zavr{io je Bogosloviju u Zadru, a ~in jeromonaha dobio je 1844. godine. Bio je u~iteq u manastirima: Pra128. ABODMC, fond NIRS, f. 3, dok. br. 301/ 1882. 129. DACG, MPCP, f. 1, dok. br. 19/ 1882. 130. Glas Crnogorca, br. 3, 17. Januar 1882, 3.

510

skvici, Reèvi}ima i Savini. Potom je bio u~iteq i paroh u Risnu. Godine 1867. prelazi u Crnu Goru, gdje postaje nastojateq manastira Mora~a, da bi ve} sqede}e godine bio hirotonisan u arhimandrita. Godine 1869. prelazi na Cetiwe, gdje biva postavqen za arhimandrita cetiwskog manastira.131 Povodom postavqewa za mitropolita, Visarion se 21. novembra obratio sve{tenstvu i narodu. Nije propustio po obi~aju da napomene da ga je kwaz imenovao na taj poloàj. Pored ostalog, i u ovoj poslanici se zapaà savjet sve{tenstvu i glavarima da podsti~u narod da ide nedjeqom u crkvu, makar po jedna osoba iz svake porodice.132 Sve to svjedo~i da narod jo{ uvijek nije imao uredne religiozne navike. Ubrzo se 15. decembra mitropolit Visarion obratio parohijskim sve{tenicima okru`nicom, i u nekoj vrsti savjetodavne naredbe, razradio postupak sklapawa braka koga sve{tenici treba da se pridràvaju. Sve{tenik je prije vjen~awa ta~no trebao da utvrdi, da li se mladenci uzimaju dobrovoqno? Ovdje se vidi kontinuitet sa Zakonikom kwaza Danila, a i ranijih uredbi. Potom je sve{tenik javno morao da objavi u svojoj parohiji parohijanima, zna li ko ima li kakve prepreke za uzimawe mladenaca, i da li su oni u krvnom srodstvu? Mladoèwa je morao imati najmawe sedamnaest godina, a mlada petnaest. Pri ceremoniji vjen~awa sve{tenik je opet morao pitati mladence uzimaju li jedno drugo dobrovoqno, i to da ~uju kum i jo{ jedan svjedok, pa potom nastaviti sa ceremonijom. Poslije vjen~awa, sve{tenik je bio duàn u narednom periodu, da na bilo kakve vijesti o nesuglasicama supru`nika u svojoj parohiji, odmah po|e do wih, ispita stvar, i pou~i ih na sloàn ìvot. Sve{tenik je bio duàn da u svojoj parohiji budno pazi ima li suìvota mu{karca i ène bez vjen~awa „(konkubinata) nalo`ni{tva, ili (poligamije) mnogoènstva“... Kada bi takvo {to opazio bio je u obavezi da odmah obavijesti najbliì mjesni sud.133 Ministar unutra{wih djela vojvoda Vrbica uputio je 26. decembra naredbu u vidu okru`nice svim plemenskim kapetanima, o zabrani krivokletstva i ka`wavawu krivokletnika. Ko bi se uhvatio u krivokletstvu, predvi|eno je da ne daje daciju, da mu sud ne sudi, niti da mu ko moè dati k}er ili se sa wim prijateqiti. On bi bio progla{en otpadnikom „i takvi se u sjen crkovni ne}e 131. Sava, episkop {umadijski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Podgorica- Kragujevac, 1996, 88- 89. 132. DACG, AOB, fond MDB, f. 1, dok. br. 13. 133. ABODMC, fond NIRS, f. 3, dok. br. 350/ 1882.

511

kopati.” Ministar je napomenuo da }e i mitropolit pisati sve{tenstvu u istom smislu.134 Administrator Zahumsko-ra{ke Eparhije arhimandrit Mitrofan Ban, obratio se 10. februara 1883. godine Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova, da mu pomogne da se krov gorwega manastira Ostroga nanovo pokrije klisom. Problem je bio {to se kvalitetan klis mogao najbliè na}i u Jasenovom poqu. Mitrofan je traìo od Ministarstva da naredi da nik{i}ki i ùpski bataqon dovuku gra|u, jer je tada najboqe da se ona posije~e.135 Dana 10. maja, on je dostavio Ministarstvu tro{kove manastira u Eparhiji ~iji je administrator bio, za 1882. godinu. Ukupni prihod je bio 13.974 fiorina, pet gro{a i {est nov~i}a. Rashod je iznosio 6.060 fiorina, {est gro{a i {esnaest nov~i}a. Od prihoda od 7.913 fiorina i jedanaest gro{a, daqe se odbijao rashod za popravke manastira: Ostroga, @upe i Pive, tj. ukupno 2.640 fiorina i devet gro{a. Tako je ~ist prihod bio 5.273 fiorina i dva gro{a, i on je poslat Ministarstvu, tj. u dràvnu kasu.136 Mitropolit Visarion obratio se kwazu Nikoli 26. avgusta. Razlog obra}awa bio je jeromonah Mihailo Doì}. On je po odobrewu kwaza bio pozvan iz manastira Mora~e, da se javi u cetiwski manastir, i tu ostane kao pomo}ni sve{tenik u Mitropoliji. On je me|utim izjavio da je nesposoban za slu`bu na Cetiwu, ali je po èqi kwaza i daqe ostao na Cetiwu da se daqe usavr{ava bogoslovski. Sa time se nije pomirio, ve} je odbio da komunicira sa mitropolitom, i nije iskazao bilo kakvu èqu za daqim u~ewem. âk {ta vi{e, na naredbu mitropolita da drì slu`bu, dva puta se izgovorio da ne moè. Tre}i put, kada je bio pozvan da to u~ini na praznik Uspewa Bogorodice to je i otvoreno odbio. Mitropolit se u obra}awu kwazu pozvao na kanone, i traìo dozvolu da se Doì} vrati u manastir Mora~u „da bi se sa ovim i sablazan iz Mitropoije uklonijo.“137 O~igledno je da se kao mnogo puta do tada, crkvena vlast nije mogla osloniti na svoj autoritet, pa ~ak i kada se radilo o direktno wenim unutra{wim pitawima, nego se pozivala na svjetovnu i vladara. Jo{ jedan primjer vrlo skromnog bogoslovskog obrazovawa crnogorskog sve{tenstva, moè se vidjeti kada je administrator Zahumsko-ra{ke Eparhije Mitrofan, traìo dozvolu za rukopo134. Kao nap. 126, str. 119- 120. 135. DACG, fond MPCP, f. 1, dok. br. 9/ 1883. 136. Isto, dok. br. 113. 137. DACG, fond MUD, dok. br. 2034/ 1883.

512

loèwe za paroha jasenova~kog u Mora~i Petra Simonovi}a 10. septembra 1883. godine. Isti je imao 21 godinu, i zavr{io je sa vrlo dobrim uspjehom osnovnu {kolu. U~iteq mu je bio upravo Mitrofan. Kako je Mitrofan naveo, podu~avao se potom Simonovi} bogoslovskom znawu u manastiru Mora~i, ne preciziraju}i koliko, kada i iz kojih oblasti? Ina~e je bio sin pokojnog sve{tenika Andrije Simonovi}a. Iz ovog pisma moè se i saznati da je parohija jasenova~ka bila upra`wena, te je hitno trebalo popuniti. Ova parohija je stoga privremeno bila povjerena nastojatequ manastira Mora~a jeromonahu Josifu Leki}u.138 Administrator Zahumsko-ra{ke Eparhije Mitrofan, dostavio je Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova 28. aprila 1884. godine prihode i rashode Eparhije za 1883. godinu. îsti prihodi manastira bili su 4.748 fiorina i 47 nov~i}a. Iz izvje{taja se saznaje da je rashod manastira Ostroga u~iwen po dozvoli samog kwaza. Pokriven je krov gorweg manastira, i izgra|ena jedna ve}a ku}a za prijem vjernika. Bez obzira na rashod, prihodi manastira Ostroga su bili 2.000 fiorina, i dati su Okru`nom sudu u Nik{i}u. Za gradwu puta od Ribwaka i od Povije do manastira u manastirskoj kasi je dràno hiqadu fiorina. Manastir Piva je u prethodnom ratu sa Osmanlijama poru{en. Mitrofan je obavijestio Ministarstvo da namjerava ve} sqede}eg qeta da manastirska dobra da pod arendu, da bi se sakupio novac za wegovu obnovu, ali da se za to ~eka odobrewe kwaza.139 Idu}i za ovim, Mitrofan je 25. jula i zvani~no traìo od Ministarstva dozvolu da se manastirska dobra izdaju pod arendu. Trebalo je i rije{iti pitawe dva monaha, kojima je trebalo dati platu. Igumanu Polikarpu Glomazi}u trebalo je dati platu kao i drugim manastirskim nastojateqima od 300 fiorina, a jeromonahu Teodosiju So~ici 200 godi{we.140 Mitropolit Visarion Qubi{a upokojio se u aprilu 1884. godine.141 Slijede}i ve} utvr|eni redosqed, kwaz Nikola odlu~io je da novi mitropolit bude Mitrofan Ban. On je upravu nad Mitropolijom preuzeo u avgustu. U martu 1885. godine oti{ao je u Rusiju na hirotoniju, i bio hirotonisan u Petrogradu u aprilu.142 Mitrofan Ban ro|en je 15. marta 1841. godine u Glavatima u plemenu grbaqskom, koje je u momentu wegovog ro|ewa, a i kasnije, bilo u 138. DACG, fond MPCP, f. 1, dok. br. 38/ 1883. 139. Isto, dok. br. 19/ 1884. 140. Isto, dok. br. 35. 141. Glas Crnogorca, br. 16, 15. April 1884, 1. 142. @ivotopis ili uspomene iz ìvota mitropolita Mitrofana Bana, Cetiwe, 1991, 180- 185. 513

sastavu Austrije. Otac mu se zvao Georgije, a majka Anastasija. U~io je osnovnu {kolu u Vranovi}ima u Grbqu, a potom i u Kotoru, srpsku i italijansku. Zamona{io se 1865. godine u manasturu Savini. Dalmatinski episkop Stefan Kneèvi} rukopoloìo ga je u ~in |akona 27. juna 1865, a u ~in prezvitera sqede}e godine 2. oktobra. Od 1867. godine bio je nastojateq manastira Podlastva. Godine 1869. pre{ao je u Crnu Goru, te je imenovan za nastojateqa manastira Mora~a, a iguman je postao sqede}e godine. U~esnik je crnogorsko-osmanskog rata 1876/78. godine, kada se naro~ito istakao u borbama oko manastira Mora~e, te je od kwaza Nikole dobio Obili}a medaqu. Kada je 1878. godine Visarion Qubi{a postavqen za episkopa zahumsko-ra{kog, Mitrofan je do{ao na wegovo mjesto arhimandrita cetiwskog manastira. Sa toga mjesta postavqen je 1882. godine za administratora Zahumsko-ra{ke Eparhije, jer je Visarion postao mitropolit.143 Iako nije imao zna~ajnijeg bogoslovskog obrazovawa, za razliku od svojih prethodnika objavio je nekoliko djela iz domena crkvene literature, i to: Besjede, Kratki crkveni Ustav, Pomo}no uputstvo pri ispovijesti, i Sedam tajni Novoga Zavjeta. Vrijeme mitropolita Mitrofana Bana predstavqa}e zlatni period razvitka Mitropolije u mnogim domenima, a za razliku od svojih prethodnika, on }e na tom poloàju ostati neuporedivo duè, i do~ekati toliko èqeno obnovqewe i ujediwewe srpskih eparhija, rasutih i razdvojenih voqom velikih sila i ropstvom srpskog naroda. Ve} 14. maja 1885. godine obratio se sve{tenstvu i narodu svojom prvom poslanicom. Nije propustio stari obi~aj da navede da je za mitropolita izabran voqom kwaza Nikole. U Petrogradu je rukopoloèn 6. aprila na dan Svetih Kirila i Metodija. Uop{te, naro~ito na kraju, provijava kroz ovu wegovu poslanicu apologetski pristup kwazu Nikoli, mo`da vi{e nego {to je to bilo uobi~ajeno kod prethodnih mitropolita. No, sa druge strane, ve} prvom analizom ove wegove prve poslanice, vidi se da je teolo{ki, i uop{teno i konkretno bio mnogo potkovaniji od svojih prethodnika. Vjerovatno je na to uticala i ~iwenica, da je s obzirom na raniji duì sta` do sticawa mitropolitskog zvawa (opet za raliku od svojih prethodnika), mnogo vi{e radio na sopstvenom bogoslovskom samoobrazovawu, a i shodno svojim operativnim zvawima u crkvenom ìvotu, stekao i bogato prakti~no iskustvo.144 Odmah po hirotoniji, Mitrofan je pod svoju upravu obje143. Kao nap. 131, str. 320- 321. 144. ABODMC, fond NIRS, f. 3, dok. br. 521/1885. 514

dinio obje Eparhije. Novog administratora za Zahumsko-ra{ku Eparhiju nije imenovao. One su i daqe postojale kao odvojene. Wegov sekretar do 1895. godine bio je proto|akon Filip Radi~evi}. Od tada je bio jo{ jedan-sve{tenik Marko Martinovi}.145 Za mitropolita mitrofana Bana se moè re}i, da je prvi otpo~eo i da sprovodi organizovane represivne mjere prema sve{tenstvu. Svakako da je to bilo neophodno, jer je u ovom radu ve} ukazano na brojne nedostatke rada sve{tenstva. Represivnost wegovog djelovawa vidi se i iz neke vrste raspisa sve{tenstvu od 10. februara 1886. godine. Iz ovog dokumenta dobijaju se podaci o operativnim mjerama preduzetim protiv odre|enih sve{tenika. Od po~etka 1885. godine mitropolit je ~etvoricu sve{tenika li{io zauvijek parohije, jednoga u trajawu od godine, a jednoga je premjestio iz jedne parohije u drugu. Ve}i broj sve{tenika ka`wen je globom, ali se ne navodi sa kolikom? Kao razloge za ovakav postupak, mitropolit je naveo: nezakonita vjen~awa koja su obavili, sva|e, nepristojnosti, sklonost ka opijawu, kao i neispuwavawe sve{teni~kih du`nosti. Ovaj raspis u jednome pasusu, posve}en je savjetima kako treba da se pona{a sve{tenik, i kakva je wegova uloga u dru{tvu?146 Mitropolit Mitrofan i{ao je i daqe u organizacionoj sistematizaciji Mitropolije, i uop{te rada sve{tenstva i mona{tva. To se vidi iz raspisa u vidu {ireg uputstva od 23. jula. On je imao 24 ta~ke, i tri odjeqka na kraju. Raspis je u stvari bio razra|ivawe kanona u operativnom radu sve{tenstva i mona{tva. Nastojateqi manastira bili su du`ni da svaki dan drè jutarwu i ve~erwu slu`bu, slu`bu nedjeqom i praznicima. Mona{tvo je bilo du`no kako u manastiru tako i van wega nositi mona{ke ode`de. Nastojateqi manastira i monasi morali su se prvenstveno baviti u manastiru, i bez potrebe ga ne napu{tati. Parohijsko sve{tenstvo je uo~i nedjeqe bilo du`no da sluì ve~erwu slu`bu, a jutarwu nedjeqom i praznicima. U odre|enim danima tako|e je moglo da sluì parastose, a jednom godi{we, u nedjequ pred Boì} i parastos za poginule vojnike za ota~astvo. Svaki monah i sve{tenik bio je duàn najmawe jednom godi{we da se ispovijedi, i to u ~asne posti kod svoga duhovnika. Trebao je i da dobije potvrdu povodom toga, i po{aqe je Duhovnoj upravi Mitropolije. Sve{tenik je bio duàn da savjetuje parohijane da nedjeqom i praznicima dolaze u crkvu. Koji parohijanin 145. Grlica, Cetiwe, 1889, 33. 146. ABODMC, fond NIRS, f. 4, dok. br. 76/ 1886. 515

ne bi makar jednom u godini to uradio, sve{tenik mu nije mogao dati pri~e{}e, izuzev ako je bio bolestan ili iznemogao od starosti. Da bi mogao obavqati ispovijedawe radi pri~e{}a, sve{tenik je morao biti stru~no bogoslovski osposobqen, po pravilima datim u pastirskom Bogoslovqu. Opaà se u jednoj od ta~aka i insistirawe, da je sve{tenik duàn da uredno vodi parohijske registre, i na kraju svake godine wihove prepise preda Duhovnoj upravi. U jednom od ovih aspekata, tako|e se insistira da je sve{tenik duàn da ogla{ava brak parohijana prije wegovog sklapawa, i to tri puta poslije prazni~nih slu`bi, da bi se eventualne smetwe za wega blagovremeno predo~ile. Parohijanki iz wegove parohije, koja se udaje u drugu, bio je duàn da izda kr{tenicu i uvjerewe da nema smetwi da sklopi brak. U istom smislu nije mogao vjen~ati parohijanku iz druge parohije sa svojim parohijaninom, koja ne bi imala ova dokumenta. Mladoèwa mla|i od sedamnaest godina, kao i mlada mla|a od petnaest, nijesu smjeli biti vjen~ani od strane sve{tenika, kao i bez blagoslova roditeqa. Ukoliko bi pak roditeqi punoqetnoj djevojci spre~avali stupawe u brak, i ako bi wihovi izgovori bili neumjesni, sve{tenik je bio duàn da o tome obavijesti Duhovnu upravu radi rje{ewa. Novoro|eno dijete je moglo biti kr{teno samo u crkvi pred oltarom, izuzimaju}i slu~ajeve velike hladno}e ili bolesti djeteta, kada se kr{tewe moglo obaviti u ku}i. Ukoliko roditeqi ne bi donijeli dijete na kr{tewe osam dana po ro|ewu, sve{tenik je bio duàn da ih opomene. U velikoj nu`di, sve{tenik je mogao krstiti dijete iz druge parohije, ali je morao izvijestiti nadle`nog paroha odgovaraju}im dopisom. U istom smislu, pri izvanrednim situacijama, nenadle`ni sve{tenik je mogao izvr{iti pogrebno opijelo nad preminulim. Naplatio bi redovno propisane usluge, ali je polovinu morao uputiti nadle`nom sve{teniku. U vrijeme slava, sve{tenik je bio duàn da pri prika|ivawu parohijane u~i o pravilnom postupku slavskog obreda i kr{}ewa. Kada bi parohijani poèqeli da podignu crkvu na nekom mjestu, sve{tenik je morao o tome obavijestiti Duhovnu upravu, radi dobijawa blagoslova. U svakoj opciji lokacije grobqa, bilo oko crkve ili na drugom mjestu, ono se moralo ograditi, da stoka ne bi u wega ulazila, i sve{tenik je bio duàn da insistira na tome kod parohijana. Sve{tenik nije smio ostavqati parohiju duè od osam dana. Ukoliko bi to bilo duè od tog intervala, morao je dobiti dozvolu od protoprezvitera, a u slu~aju duèg odsustva od Duhovne uprave. U bilo kojoj opciji, paroh je bio duàn da na|e zamjenu. Sve{tenik tako|e nije smio da ima svjetovna zvawa u dr516

àvnoj slu`bi, izuzimaju}i po potrebi u~iteqsko, i du`nosti koje bi mu u doba rata dràva odredila. Pored svih ovih pravila, zanimqiva su i bila ona koja su {titila javni dignitet i ugled sve{teni~kog poziva. Tako je sve{teniku bilo zabraweno: da posje}uje kr~me (sem ako nije u putu), da nosi xibuk i duvansku kesu za pojasom, pu{i kod manastira, na skupovima i pazarima, da igra karte, bude u nepristojnom dru{tvu, ide na pazar nedjeqom i u crkvene praznike, javno trguje, ide na svadbe i u svatove, bude li~no jemstvo za drugoga pred sudom ili privatnim licem, i nosi oru`je kad ide u crkvu na bogosluèwe. Kako je bivalo negativnih iskustava po tom pitawu, sve{teniku je bilo zabraweno da u~estvuje u parnicama izme|u parohijana, sela i bratstava, biva posrednik, savjetnik, i drì nekome stranu po tome pitawu. Du`nost sve{tenika je bila da kaè parohijanima, da svaka crkva mora imati dva do tri prokadura, koje bi oni birali iz svoje sredine, i to svake tre}e godine ili nanovo potvr|ivali. Prokaduri su tako na neki na~in bili tutori i kontrolori crkvene imovine. Morali su popisati sva pokretna i nepokretna dobra crkve. Jedan primjerak ostajao je za wih, a drugi Duhovnoj upravi. Du`ni su bili jednom godi{we pokupiti dobrovoqne priloge za crkvu. Crkveni novac koji je dat na dobit, tako|e su bili du`ni jednom godi{we napla}ivati, a svake tre}e godine crkvene ra~une pokazati op{tini. Saglasno sa sve{tenikom prokaduri su trebali da imaju dokument, na osnovu kojeg bi se davala i mawa plata crkvenoj posluzi. Drugi dio ove okru`nice imao je tri poglavqa. U prvom su bile obra|ene du`nosti nastojateqa manastira, koji su bili du`ni da jednom godi{we daju svoju ispovijednu svjedoxbu, godi{we manastirske ra~une, i izvje{taj o stawu manastira Duhovnoj upravi. Drugi je razra|ivao du`nosti protoprezvitera. Oni su morali da jednom godi{we daju izvje{taj o inspekciji o radu sve{tenstva u svome protoprezviterijatu, vo|ewu parohijalnih registara, a i davati korisne primjedbe da se rad poboq{a. Tre}i je imao {iroki spektar obaveza parohijskog sve{tenstva. Ono je bilo du`no: da priloì ispovijednu godi{wu svjedoxbu; godi{wi izvod iz sva tri parohijalna registra (ro|enih, umrlih i vjen~anih); svoje propovijedi (kao i kada i gdje su ih propovijedali); izvje{taj o posje}enosti crkvi od strane parohijana nedjeqom i za praznike; koliko je ispovije|enih u toku godine i ko je od parohijana izostao; da li je neko dijete umro nekr{teno, neko preminuo neispovije|en, i koji su razlozi za to; da li u parohiji imaju slu~ajeva nezakonitog ìvqewa mu{karca i ène, ili supru`nika koji ne ìve u 517

bra~noj zajednici. U ovom dijelu sve{tenik je imao i obavezu da da izvje{taj da li wegova crkva ima sve {to je potrebno za bogosluèwe, ukoliko nije imala, {ta joj nedostaje, {ta na crkvi treba popraviti, i koja su sredstva za to potrebna; koliko i {ta narod prilaè crkvi; ima li crkva prokadure, i kako oni upravqaju wenim dobrima?147 Mitrofan Ban obratio se op{irnom boì}nom poslanicom 22. decembra 1886. godine sve{tenstvu i narodu. Poslanica se zavr{avala apelom da se u okviru boì}ne molitve, vjernici pomole za zdravqe kwaza i vladaju}eg doma.148 Kupqewe sve{teni~kog bira, imalo je sude}i po okru`nici mitropolita Mitrofana od 15. oktobra 1888. godine velikih nedostataka. Ono je sve{tenstvo dovodilo „u vrlo neprijatan poloàj.” Duhovna uprava je stoga Dràvnom savjetu kao organu dràvne uprave, i nesumwivom operativnom autoretitetu vlasti, predloìla da svaki op{tinski kmet, odredi ku}u u parohiji, gdje bi svaka glava porodice donosila godi{wi bir, i to od dvanaest oka suvog ìta, ili umjesto toga 1,40 fiorina. Dràvni savjet je ovo proslijedio Ministarstvu unutra{wih djela, koje je donijelo istovjetnu odluku. Svima plemenskim kapetanima je nare|eno da je sprovedu, i objasne kmetovima kako da je izvr{e. Ko ne bi donio bir, imao mu se uzeti, a doma}in ku}e jo{ dodatno oglobiti sa jedan fiorin. Sve{tenik je opet bio duàn, da do 1. oktobra svake godine, preda spisak birova iz svoje parohije kmetu, i odredi ku}u i ~ovjeka u kojoj }e se kupiti bir.149 Iz ove okru`nice proizilazi i uputstvo mitropolita Mitrofana sve{tenstvu od 12. oktobra 1888. godine. Ono se ti~e rje{avawa bra~nih parnica pred Duhovnom upravom. Parni~ari su bili du`ni da imaju svjedo~anstvo o ro|ewu (kr{tenice) i vjen~awu. Sve{tenstvo je bilo savjetovano od mitropolita, da ukoliko u svojoj parohiji opazi bra~ni par u neslozi ìvi, mora ga savjetovati na pomirewe. Ukoliko do toga ne bi do{lo, sve{tenik je bio duàn da provjeri da li imaju navedena svjedo~anstva. Mitropolit je upozorio sve{tenstvo da pazi na ta~nost i uredno izdavawe ovih svjedo~anstava, jer bi svaka gre{ka od strane sve{tenika bila „strogo osu|ena“.150 147. DACG, fond MPCP, f. 2, dok. Br. 345/ 1886. 148. ABODMC, fond NIRS, f. 4, dok. br. 274/ 1886. 149. Raspis blagovjernome parohijalnome sve{tenstvu bogom - spasajeme Eparhije Crnogorske Prosvjeta, sv. H, Cetiwe, oktobar 1889, 313. 150. Prosvjeta, sv. À-ÀÀÀ, Cetiwe, januar-mart 1889, 27-28. 518

Dragocjeni podaci o stawu u Mitropoliji tokom 1888. godine mogu se na}i u ~asopisu „Prosvjeta“. U navedenom ~lanku pored ve} pomiwanih mitropolitovih okru`nica, vidi se da je izdat i spisak o praznovawu godi{wih praznika, i poslata okru`nica o ~uvawu ~asnih postiju. Te godine sagra|ene su, ali nijesu osve{tane crkva Svetog velikomu~enika Dimitrija u Kola{inu, kao i mawa crkva u Kopiqu u Piperima. Za crkvu u Kola{inu kwaz Nikola dao je prilog od 2040 fiorina, a za onu u Piperima stotinu. Nastavqena je gradwa nekoliko crkava, i to: crkve Svete Bogorodice na Cetiwu, crkve i ku}e na obnovqenom manastiru na ostrvu Vrawini, i crkve Svetog arhistratega Mihaila u Andrijevici. Za crkvu na Cetiwu ruski Sinod je obe}ao da po{aqe ikonostas. Uo~ava se ime izvjesnog Teodora Aleksandrovi~a @everèjeva, preko kojeg su nabavqene ikone za crkvu u Vrawini u Petrogradu. Isti ~ovjek pojavquje se i kao posrednik za nabavku ikona za crkvu u Andrijevici, i crkvu Svetog Vasilija Ostro{kog na Ribwaku iznad Bara. U ~lanku postoji i niz informacija o poravkama i pripremama materijala za popravku crkava i manastira. Tako je pripremqen materijal za popravku manastira Mora~e, i ku}u manastira ]elije u Piperima. Crkva Svetog velikomu~enika \or|ija u Dabovi}ima je popravqena. Tro{ak je platio manastir Ostrog, a dobrovoqno su radili ìteqi Op{tine dabovi}ke. Crkva Svetog velikomu~enika \or|ija u Ceklinu vezana je gvo`|ima, po{to je pukla po svodu. Oko istoimene crkve u Podgorici napravqeno je dvori{te i ograda. Popravqeni su ili kupqeni novi ikonostasi: u crkvi arhi|akona Stefana u Dujevu, u crkvi Svetog \or|a u Utrgu, Svete Tekle u Danilovgradu, crkvi Voznesewa Gospodwega u Seocima, crkvi Svete Paraskeve u Barama [umanovi}a, crkvi Blagovje{tewa u Glizicama, crkvi Svetog \or|a u Stijeni piperskoj, Presvete Bogorodice u Po{}ewu. Svi ikonostasi kupqeni su ili popravqeni prilozima parohijana. Op{tinska crkva na Cetiwu kupila je skupocjenu ikonu velikomu~enika Nestora. Iz ~lanka se saznaje, da su tokom 1888. godine osve{tane ove crkve: Svete Nedjeqe u Baru, Svetog \or|a u manastiru Bijela, Svetog Mihaila u Trep~ima, i Svetog \or|a u Bjelicama.151 Mitropolit Mitrofan Ban je 27. aprila 1889. godine uputio raspis parohijskom sve{tenstvu, navode}i jedan nelagodan slu~aj. Naime, jedna djevojka se obratila najprije op{tinskim vlastima 151. Isto, sv. ÀÁ-Á, april-maj, 77-78. 519

za za{titu, jer su roditeqi namjeravali da je udaju za mladi}a protiv wene voqe. Da ne bi do{lo do osvete mladoèwine porodice, djevojka je ipak pristala da se uda. Odmah poslije svadbe je pobjegla u rod, i tu ìvjela tri godine. Potom se obratila kancelariji Mitropolije sa zahtjevom za razvod braka. Mitropolit je stoga naredio parohijskim sve{tenicima, da pro~itaju parohijanima ovaj raspis, da roditeqi ni pod kakvim izgovorom ne mogu svoju djecu tjerati na brak protiv wihove voqe. Suprotno tome, djeca ne mogu sklopiti brak protiv voqe roditeqa, ve} u tome pogledu mora biti potpuno saglasje. Ko bi ubudu}e tjerao svoju djecu na brak protiv svoje voqe, bio bi osu|en na tri do pet godina zatvora.152 O~igledno je na osnovu ovoga raspisa, da nekoliko ranijih raspisa, okru`nica i nare|ewa svjetovnih vlasti i Crkve nijesu u potpunosti po{tovani. Ministar prosvjete i crkvenih poslova Jovan Pavlovi} uputio je 21. septembra Glavnom {kolskom nadzorni{tvu naredbu, da se svi sve{tenici koji imaju parohije, a uz to obavqaju poslove u~iteqa, razrije{e u~iteqskog poziva, jer ne mogu kvalitetno obavqati dva posla, a uz to, uzimaju u~iteqsko radno mjesto licima koja su se mo`da prvenstveno stru~no obrazovala za taj poziv. Ovaj podatak govori da je postepeno po~ela zaìvqavati praksa da se sve{tenstvo strogo bavi svojim pozivom. Op{irni ~lanak proto|akona Filipa Radi~evi}a u „Prosvjeti“, donio je mno{tvo podataka, naprije iz istorije Mitropolije, a potom i onih koji sagledavaju onda{we statisti~ke prilike, i uop{te prilike u Mitropoliji. Radi~evi} je iznio konstatacije koje su su{tinski ta~ne, istina pompezno patriotski, i na kojima je insistirao onda{wi crnogorski dràvni vrh. Govore}i o ulozi pravoslavne vjere i wenom o~uvawu i uticaju „na juna~ki duh crnogorskog naroda“, on je naveo da je taj narod o~uvao „u najburnija vremena pored tolikih nevoqa duh vite{tva svoga i krsta ~asnoga, na golome stijewu, gdje se orao Srpski sa Kosova dovukao sjetan, te je pored vjere o~uvata neokaqana iskra srpske slobode.” Pored ve} za ono vrijeme prepoznatqive nacional-patriotske i crkveno-patriotske retorike, Radi~evi} je u ovome ~lanku ponudio i nekoliko statisti~kih podataka. Dvije Eparhije podijeqene su na Nadzirateqstva. Eparhija Crnogorska, ili Mitropolitska, imala je ova Nadzirateqstva: Cetiwsko, êvsko, Grahovsko, Bjelopavli}ko, Qe{ansko, Zetsko, Rije~ko i Crmni~ko. Zahumsko-ra{ka Eparhija imala je ova: Bjelopavli}ko (preko ri152. Isto, sv. ÁÀÀÀ-HÀH, avgust-septembar, 254. 520

jeke Zete), Pipersko, Ku~ko, Bratonoì}ko, Vasojevi}ko, Mora~ko-rova~ko, Drobwa~ko i Pivsko. Mitropolitska Eparhija imala je 84 parohije i 205 crkava, a Zahumsko-ra{ka 75 parohija i 93 crkve. Radi~evi} je naveo da u Crnoj Gori ima petnaest manastira. Najzna~ajniji su bili: Mora~a, cetiwski, Vrawina, Gorwi Ostrog, Dowi Ostrog, Kosijerevo i Piva. O wima je dao op{iran istorijat. Prema navodima Radi~evi}a, mo{ti Svetog arhiepiskopa Arsenija, prene{ene su iz Pe}u u manastir Dovoqu na Tari, potom u Mora~u, zatim na Medun u Ku~ima, i 1857. godine u @drebaonik u Bjelopavli}ima. Odatle su 7. septembra 1884. godine prene{ene u Kosijerevo. Naro~ito je po navodima Radi~evi}a posje}en manastir Gorwi Ostrog na Troji~indan i Petrovdan. Tada dolazi narod u velikim masama ~ak iz Herecegovine, Bosne, Boke, Albanije i Stare Srbije. Dolazi i veliki broj muhamedanaca. U manastirima u Crnoj Gori po~ivale su mo{ti ~etiri sveca: Svetog Petra Cetiwskog u cetiwskom manastiru, Svetog Arsenija u Kosijerevu, Svetog Vasilija u Gorwem Ostrogu, i Svetog Stefana u ]eliji piperskoj. Sveti Vasilije i Sveti Arsenije imali su sastavqene slu`be sa ostalim svetiteqima srpskim u Srbqaku, a Sveti Petar i Sveti Stefan nijesu. Radi~evi} je konstatovao, da je u Crnoj Gori bilo 159 aktivnih sve{tenika (djejstvuju{}ih), a 57 neaktivnih (nedjejstvuju{}ih). Nije precizirao {ta podrazumijeva pod pojmom nedjejsdtvuju{}i sve{tenik, tj. da li je to penzionisani ili onaj koji nema parohiju usqed dràvne slu`be? Penzija penzionisanih sve{tenika bila je „skromna“. Svaki je imao 50-100 fiorina godi{we. Godi{wi fond za umirovqene sve{tenike iznosio je 3-4.000 fiorina godi{we. Svaki aktivni sve{tenik imao je po 150 domova u parohiji. Za svaki dom preko toga, upla}ivao je godi{we po jedan fiorin u kasu za izdràvawe penzionisanih sve{tenika.153 Od polovine HÁÀÀÀ vijeka kroz Crnu Goru je pro{lo nekoliko crkvenih li~nosti, koje su se kra}e ili duè zadràle u woj. Prvi je bio posqedwi srpski patrijarh Vasilije Brki}, potom je to bio Rus arhimandrit Vladimir Bukovinski, koga su Sava i Vasilije hirotonisali u episkopa „predela zetskih“. Na po~etku vladavine Petra ÀÀ Petrovi}a-Wego{a pojavquje se u Crnoj Gori kao izbjeglica od apsolutizma kneza Milo{a Obrenovi}a i uì~ki episkop Nikifor. Drugi period vladavine kwaza Nikole, i crkveni ìvot Mitropolije obiqeì}e i boravak Save Kosanovi}a. 153. Isto, sv. H, oktobar, 322-327.

521

Isti je bio mitropolit sarajevski. Ro|en je 1839. godine u hercegova~kom plemenu Bawanima, koje je tada bilo pod osmanskom vla{}u. No, u narednim decenijama ono je ubrzano grabilo uz pomo} Crne Gore ka emancipaciji od osmanske vlasti. Bawsko pleme kona~no je integrisano u Crnu Goru poslije Berlinskog kongresa 1878. godine. Kosanovi} me|utim nije imao bilo kakvih zna~ajnijih dodira sa Crnom Gorom tokom svoga ìvota, {kolovawa i rada. Osnovna teolo{ka znawa dobio je u manastiru @itomisli}u. Zavr{io je osnovnu {kolu u Mostaru, a potom i Bogosloviju u Beogradu. Zamona{io se 1872. godine i dobio zvawe arhimandrita. U godinama pred bosansko-hercegova~ki ustanak isticao se u Bosni kao istaknuti prvak crkveno-nacionalnog otpora. U doga|ajima bosansko-hercegova~kog ustanka 1875/78. godine, nije se me|utim zna~ajnije isticao, niti uzimao u~e{}a u nacionalnom i crkvenom buntu. Istina, u junu i julu 1878. godine, u Sarajevu je sa grupom naoruànih Srba podrào muslimane, koji su organizovali otpor dolasku austrougarskih vlasti i vojske, ali se i tu ubrzo pasivizirao.154 Austrougarska je okupacijom Bosne i Hercegovine 1878. godine, nastojala da se otarasi ~ak i posredne crkvene zavisnosti ovih oblasti od osmanske dràve. U sami vrh pravoslavnog klera, koji je bio gr~ki i turkofilski nije imala tako|e povjerewa. Stoga je sarajevskog mitropolita penzionisala, i inicirala kod Carigradske Patrijar{ije dobijawe autonomnog statusa za Pravoslavnu Crkvu u Bosni i Hercegovini. Ne èle}i da komplikuje odnose sa Austrougarskom, osmanska dràva se sloìla sa time, i dala operativnu dozvolu Carigradskoj Patrijar{iji da to uradi. Uop{te, Austrougarska je u Bosni i Hercegovini èqela vjersku, kulturnu i prosvjetnu emancipaciju Srba, samo u tolikoj mjeri, koliko bi ona bila kontrateà prili~no vjerski fanatizovanom osje}aju muslimana. Ona je u su{tini èqela sterilnu srpsku crkveno-prosvjetnu emancipaciju po svojoj mjeri i potrebi, kako bi preko we u sredworo~nom periodu izvr{ila unija}ewe pravoslavnog stanovni{tva. To je bio globalni plan Austrougarske i rimokatoli~ke crkve u Bosni i Hercegovini. Vjerovatno je Kosanovi} svojom neaktivno{}u u kqu~nim doga|ajima 1875/78. godine preporu~io sebe kod austrougarskih vla154. Sava Kosanovi}, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1928, 386; Preosve{teni mitropolit Sava Kosanovi}, Glas Crnogorca, br. 2, 8. januar 1889, 3; Visokopreosve{teni Mitropolit Haxi Sava, Glas Crnogorca, br. 8, 15. februar 1903, 1.

522

sti, kao najsno{qivija varijanta za mitropolita. Uz to, u Bosni i Hercegovini bio je i veliki deficit teolo{ki obrazovanih qudi, koji bi mogli nositi zvawe mitropolita. Tako je on 1881. godine hirotonisan u episkopa. No sa druge strane, austrougarski okupacioni sistem je po ugu{ewu otpora bosansko-hercegova~kih muslimana, i zavo|ewu redovnog stawa, oli~enog u adlatusu, ina~e Ma|aru Bewaminu (Vewaminu) Kalaju, otpo~eo sa rimokatoli~kom propagandom. U Bosnu i Hercegovinu je do{la grupa fanatizovanih jezuita, na ~elu sa novohirotonisanim nadbiskupom vrhbosanskim dr Josipom [tadlerom. Fanati~ni jezuita [tadler je sa svojom grupom odmah potisnuo ukorijewene frawevce. Frawevci su se formalno smatrali rimokatoli~kim mona{kim redom, ali se nijesu isticali u poku{ajima unija}ewa. Imali su vrlo skladne odnose sa srpskim sve{tenstvom i narodom. Jedan dio wih, ~ak su bliskim porijeklom bili pravoslavci. [tadler je odmah otpo~eo sa ekstremnom vjerskom propagandom, u ciqu unija}ewa Srba. To je naravno nai{lo na otpor Kosanovi}a i sve{tenstva. Do tada prili~no umjereni Kosanovi}, izrasta u ogor~enog borca za za{titu crkvenog prava Srba, i uop{te kulturno-prosvjetnu emancipaciju srpskog naroda. No, nije se mogao dugo odràti usqed pritisaka tandema Kalaj-[tadler. Godine 1884. podnio je ostavku. Austrougarski reìm se ustezao i analizirao {ta da mu odgovori? Ipak je sqede}e godine uvaìo ostavku. Austrougarski reìm je èlio da se obezbijedi od bilo kakve daqwe crkveno-nacionalne aktivnosti Kosanovi}a. Dao mu je dobru penziju u iznosu od 3.000 forinti godi{we, ali uz uslov da ìvi u Be~u.155 No, izrastav{i tokom vremena u ogor~enog crkveno-nacionalnog borca, uz to i ~ovjeka sa zvawem i autoritetom, Kosanovi} sebe vi{e nije vidio kao umirovqenog i udomqenog mitropolita u Be~u. Ne mogav{i vi{e da ìvi u Bosni, krajem 1885. i po~etkom 1886. godine, Kosanovi} je oti{ao na haxiluk u Palestinu. Na prolasku kroz Carigrad, javio se onda{wem crnogorskom poslaniku Mitru Baki}u. Kosanovi} je Baki}u izrazio otvorenu èqu da se nastani u Crnoj Gori, i traìo od wega da obavijesti dràvni vrh na Cetiwu, i dobije odgovor povodom toga. Dràvni vrh je oklijevao, tim prije {to je kwaz Nikola u maju boravio u Be~u. U tom smislu razvila se ~itava prepiska Kosanovi}a sa Baki}em, te Baki}a sa Cetiwem i obratno. U maju se Sava vratio iz Jerusalima u Carigrad, i smjestio se u kvartu Fanar, preko puta 155. Zastava, br. 25, 13. Februar 1903, 3; Kao nap. 131, str. 431-433. 523

zgrade Carigradske Patrijar{ije. Bio je vrlo nestrpqiv za odgovor. Sa Cetiwa su poru~ivali Baki}u, da ako Sava nema novca za boravak, bi}e mu poslat.156 Iako je imao i korespodenciju sa kwazom Nikolom li~no, Kosanovi} nije dobio konkretan odgovor. Stoga se, nemav{i kud, u junu odlu~io na povratak u Bosnu. Odatle se uputio u Be~, gdje je boravio jo{ blizu godinu i po, ìve}i mirno, i pod budnim nadzorom be~ke policije.157 Krajem 1888. godine, Sava se uputio iz Be~a u Palestinu, pod formalnim obja{wewem da ide opet na haxiluk. Preko Novog Sada i Beograda dospio je do Soluna. Tu se javio kwazu Nikoli da dolazi u Crnu Goru.158 Iako nema pouzdanih podataka da je prethodno postojao Savin dogovor sa Crnom Gorom, da ode za Solun, pa se onda uputi na Cetiwe, sve ukazuje na to. Putuju}i pod drugim imenom, tj. predstavqaju}i se kao sve{tenik iz Bara Dionisije Nikoli}, Sava se obreo u Baru 17. decembra 1888. godine, plove}i na relaciji Pirej-Bar austrijskim brodom. Odsio je u jednoj gostionici na Pristanu, i poslije nekoliko sati po wega je do{ao a|utant prestolonasqednika Danila Mihailo Popovi}. Sjutra je Sava posjetio nadbiskupa barskog [imuna Milinovi}a, kao i pravoslavnu crkvu u Starom Baru. Lokalne crnogorske vlasti na svakom koraku su mu poklawale veliku pa`wu. Pada u o~i da Sava nije posjetio austrougarskog vicekonzula u Baru, iako je bio austrougarski podanik.159 Na Cetiwe je Sava iza{ao na Badwi dan. Ispred grada do~ekalo ga je nekoliko wegovih biv{ih u~enika i li~nih prijateqa. Potom su oti{li u manastir. „Glas Crnogorca“ kao da je pravdao dràvni vrh Crne Gore u vezi sa dolaskom Kosanovi}a na Cetiwe. Obrazloèno je da je on lo{eg zdravqa. Dvorski qekar Miqani} konstatovao je da on boluje od hroni~nog bronhijalnog katara. ^lanak se pozivao i na nekada{wu dijagnozu austrijskog qekara Bamergera, da Kosanovi} treba da ìvi u krajevima sa suvom klimom i zaklowenim od vjetra, a po mogu}nosti {to bliè rodnom kraju i autohtonoj klimi u kojoj je porastao. Tako je crnogorski dràvni vrh po svoj prilici na{ao posredan izgovor, da se opravda za dolazak Kosanovi}a.160 156. DACG, fond MID, f. 17/ 1886 (serija dokumenata). 157. Risto [u{wi}, Dolazak mitropolita Save Kosanovi}a u Crnu Goru 1889. godine Zapisi, kw. HHÀ, sv. 4, Cetiwe, april 1939, 211-222. 158. ABODMC, fond NIRS, f. 4, dok. br. 12/ 1888. 159. DACG, fond MID, f. 19, dok. br. 32/ 1888. 160. Glas Crnogorca, br. 2, 6. Januar 1889, 2. 524

Austrougarska je sa negodovawem primila vijest o Kosanovi}evom dolasku na Cetiwe. Austrougarski poslanik na Cetiwu Milinkovi}, razgovarao je o tome sa kwazom ve} 19. januara 1889. godine. Kwaz se pravdao pred Milinkovi}em da Kosanovi}ev dolazak nije dio smi{qenog scenarija, i da ne}e trpjeti bilo kakav Kosanovi}ev antiaustrijski rad. Ubrzo se Milinkovi} susreo i sa Kosanovi}em. Kosanovi} je izraàvao lojalnost caru i Austrougarskoj, i tvrdio da nikada nije, niti }e raditi protiv wih. Traìo je da mu se ne ukida penzija. Pravdao se da usqed bolesti nije mogao daqe nastaviti put za Jerusalim, pa je oti{ao u Crnu Goru. Milinkovi} je sa druge strane nagovarao Kosanovi}a da se vrati u Be~, jer ina~e moè izgubiti penziju, a i da je ina~e dolaskom na Cetiwe, dao povoda wegovim protivnicima u Bosni za razna zlurada naga|awa. Na osnovu ova dva razgovora, Milinkovi} je podnio izvje{taj austrougarskom ministru spoqwih poslova grofu Kalnokom. Tu je iznio svoje procjene o ~itavom slu~aju dolaska Kosanovi}a u Crnu Goru. Po wemu, kwaz Nikola je morao dozvoliti dolazak Kosanovi}a u Crnu Goru da bi se opravdao pred panslavisti~kim i srpskim krugovima. Nije namjeravao da ga aktivira za politi~ke potrebe. Nije se ni slagao da se Kosanovi}u ukine penzija, jer bi se time gurnuo u zagrqaj panslavisti~kih krugova, koji bi mu stvorili oreol mu~enika i nacionalnog stradalnika, zbog navodne rimokatoli~ke ekspanzije. Kalnoki je ovaj izvje{taj proslijedio Kalaju. No, Kalaj je bio sasvim druga~ijeg mi{qewa od Milinkovi}a. Smatrao je da Kosanovi}ev dolazak na Cetiwe nije bezazlen, i da ga kwaz Nikola moè kad tad iskoristiti protiv Austrougarske, iako je u bliòj perspektivi to slabo mogu}e. Bio je apsolutno protiv da se Kosanovi}u ostavi penzija, jer Austrougarska sebi ne moè dozvoliti takvu velikodu{nost. To bi bilo od wenih protivnika shva}eno kao akt neodlu~nosti, i nepotrebne milosti.161 Po ustaqivawu u Crnoj Gori, Kosanovi} je od kwaza bio bogato obdaren. @ivio je u Ulciwu. Dobio je od kwaza bogato imawe od oko {est hektara (33 rala po crnogorskoj zemqi{noj mjeri), 286 stabala maslina i dvije ku}e sa ba{tom. Uz to bila je tu velika {tala, duga {esnaest metara i {iroka nekoliko. Ovo imawe je zapravo pripadalo ulciwskim muslimanima koji su oti{li iz Crne Gore poslije integracije Ulciwa u wu. Najvjerovatnije po èqi kwaza Nikole, ovo imawe je Kosanovi} poslije smrti zavje161. Kao nap. 157, str. 221. 525

{tao sabornoj crkvi Svetog Vasilija Ostro{kog u Nik{i}u, koja je po~ela da se gradi. Na to upu}uje i ~iwenica da je kwaz bio izvr{ilac zavje{tawa. Mitropolit Sava je dobio i penziju od Crne Gore, ali u izvorima nije ustanovqeno koliku.162 Dràvni vrh Crne Gore najprije se nosio mi{qu da Kosanovi}u da neku crkvenu funkciju. U obzir je dolazilo mjesto episkopa zahumsko-ra{kog. No, time bi se on ve} operativno iskoristio, tim prije {to su u Ostrog tradicionalno dolazili hodo~asnici iz Bosne i Hercegovine, {to bi Austrougarska mogla da protuma~i kao perfidan poku{aj iskori{tavawa Kosanovi}a protiv we. Sa druge strane, time bi bila podgrijana Kosanovi}eva sujeta, da bude podre|en Mitrofanu Banu, iako je po arhijerejskoj slu`bi i uop{te teolo{kom obrazovawu bio stariji i kvalitetniji od wega. Tako se od te opcije ubrzo odustalo. Prvi i jedini ozbiqniji poku{aj iskori{tavawa Kosanovi}a u patriotske svrhe, Crna Gora je u subordinaciji sa Srbijom poku{ala 1890. godine. @eqela ga je dovesti na mitropolitsku stolicu u Prizrenu. Kosanovi} je ovu inicijativu Crne Gore i kwaza Nikole primio preko voqe, sumwaju}i u ostvarivawe ove ideje. Tako je bio upleten u vi{egodi{wu diplomatsku igru i nadgorwavawa Crne Gore, Srbije, Osmanskog Carstva, Austrougarske, Rusije, Carigradske Patrijar{ije i gr~kog klera u woj. Da bi ostvarile svoj ciq, Crna Gora i Srbija su Kosanovi}a krajem 1891. godine poslale u Carigrad, gdje se nastanio. Na to ih je uputila Carigradska Patrijar{ija, smatraju}i da Kosanovi} treba najprije da postane dio wenog visokog klera, da bi se lak{e odatle postavio na poloàj prizrenskog mitropolita. Za potrebe tro{kova u Carigradu, Rusija je na inicijativu Crne Gore dala Kosanovi}u godi{wu penziju od 3.000 rubaqa, ali sa iskqu~ivom naznakom da je moè koristiti u Carigradu. Poslije niza peripetija Kosanovi} se vratio u Crnu Goru u maju 1893. godine, uìvaju}i i daqe rusku penziju. Crna Gora je Kosanovi}a poku{ala da iskoristi za svoje potrebe jo{ jednom 1895. godine. @ivot prizrenskog mitropolita Melentija se okon~avao, pa je tada postavqeno pitawe wegovog nasqednika. Ovoga puta Kosanovi} je sa jo{ ve}im negodovawem bio ukqu~en u tu kombinaciju. Ona je otpala, pa je kona~no poslije niza diplomatskih nadgorwavawa, kao zajedni~ki kandidat Crne Gore i Srbije 1886. godine, za prizrenskog mitropolita hirotonisan protosin162. Nav. dj., 219-221.

526

|el Dionisije Petrovi}, stipendista srpske vlade na bogoslovskoj {koli u Halki.163 Poslije ovoga, Kosanovi} nije vi{e bio upotrebqavan od crnogorskog dràvnog vrha za kombinacije postavqawa na neki crkveni poloàj. @ivio je u Ulciwu imu}no, uìvaju}i rusku penziju i darovano imawe od kwaza. Pojavqivao se na raznim sve~anostima i prigodama, sa naro~itim uvaàvawem od strane dràvnih organa Crne Gore, {to je nerijetko prenosio pomiwu}i wegovo prisustvo „Glas Crnogorca“. Upokojio se 13. februara 1903. godine. „Glas Crnogorca“ prenio je na prvoj strani op{irnu reportaù o wegovom ìvotu i radu.164 Po svoj prilici u nekim slu~ajevima zavje{tawa dobara Crkvi i sve{tenicima dolazilo je do anomalija. Na tu pojavu ukazao je mitropolit Mitrofan naredbom od 10. maja 1891. godine. On je naveo da je bilo slu~ajeva kada je rodbina pokojnika osporavala zavje{tawe, i traìla wegovo anulirawe pred gra|anskim organima. Za to je optuìvala sve{tenike i qude oko samrtnika, da su oni navodno uticali da se imovina opredijeli za Crkvu ili sve{tenika, ili da je sve{tenik uticao na samrtnika {ta i koliko treba da opredijeli kojem ~lanu porodice? Zbog toga je Mitrofan naredio sve{tenicima da ubudu}e ni na koji na~in ne uti~u na bolesnika i samrtnika, jer to ne odgovara „svetiwi wihova poziva.” Ubudu}e je naredio da se strogo ispo{tuje procedura. Trebalo je dovesti pisara, koji bi u prisustvu sve{tenika i bliè rodbine bolesnika izdiktirao zavje{tawe. Diktirawu su morala biti prisutna i dva svjedoka, koja bi se iz sela izabrala. Svjedoci i pisar bi se potom potpisali na izjavu bolesnika, da je ona vjerna onome {to je on iskazao. Nardba se zavr{avala bogoslovskim poukama sve{tenicima kako da okrijepe du{u samrtnika, ali i savjetom i prijekorom u isto vrijeme, koji glasi: „Ovo su du`nosti, koje je sve{tenik duàn ~initi pri bolesnikovoj posteqi, a ne nagovarati bolesnika da pravi zavje{taje i da raspore|uje kome }e {to ostaviti.“165 Bez obzira na nekoliko naredbi crnogorskih mitropolita, izgled crnogorskog mona{tva i sve{tenstva sporo je mijewan. Iako se radilo o strogim naredbama, po svoj prilici one su jed163. Novak Ra`natovi}, Rad vlada Crne Gore i Srbije na postavqawu srpskih mitropolita u Prizrenu i Skopqu 1890-1902. godine, Istorijski zapisi, kw. HHÀÀ, sv. 2, Titograd, 1965, 217-239. 164. Visokopreosve{teni Mitropolit Haxi Sava, Glas Crnogorca, br. 8, 15. Februar 1903, 1. 165. Kao nap. 126, str. 195-197.

527

nim dijelom prolongirane ili izbjegavane. Mitropolit Mitrofan je 9. septembra izdao naredbu sa detaqnim uputstvima o zabrani no{ewa oru`ja i narodnog idijela sve{tenstvu i mona{tvu. Obi~aj no{ewa oru`ja opravdao je ratnim prilikama u kojima se Crna Gora tokom svoje istorije nalazila. No, kako je on konstatovao, novo doba i mirnodopske prilike, sa ure|enim dràvnim sistemom, stvorili su uslove da za to vi{e nema potrebe. Stoga je od momenta ovoga nare|ewa sve{tenstvu zabranio da nosi bilo kakvo oru`je, bilo javno ili tajno. Mona{tvo i sve{tenstvo bilo je du`no da od 1. januara 1894. godine nosi duga~ke crne mantije neprestano u varo{ima: Cetiwu, Rijeci Crnojevi}a, Baru, Ulciwu, Podgorici, Nik{i}u i Kola{inu, kao {to to radi svo sve{tenstvo u Pravoslavnoj Crkvi. Seoski sve{tenici bili su du`ni da nose mantije kada do|u na Cetiwe, pri slu`bama u crkvama i manastirima, i na skupovima oko wih, na pazarima i u varo{ima. Sve{tenici koji nijesu materijalno mogli sebi da priu{te nabavku mantije, trebali su da se do Mitrovdana jave Duhovnoj upravi, za posebna uputstva. Mona{ka i sve{teni~ka mantija bila je jednaka. Mirsko sve{tenstvo moralo je imati pojase i liste od plavetne boje, a protojereji i proto|akoni od crvene. Mona{tvo se razlikovalo. Jeromonasi su imali od crne boje, a arhimandriti, igumani, arhi|akoni i sin|eli od crvene. Monasi su u manastirima obavezno morali nositi kamilavke, a van wih narodnu kapu sa crnim tepelakom odozgo. Sve{tenici su nosili narodne kape. Mitropolit je ukazao i na pojavu koja odudara od obi~aja Pravoslavne Crkve. Naime, neki sve{tenici su po novom evropskom obi~aju postriàvali kosu. Naredio je da se taj obi~aj anulira.166 I po drugim prilikama bilo je anomalija. Mitropolit Mitrofan je u naredbi sve{tenstvu i glavarima od 15. februara 1894. godine ukazao na sve rasprostraweniju pojavu. êsto se de{avalo da razne radwe prilikom obnove ili izgradwe crkava, crkvenih dvori{ta, pomo}nih objekata, ikonostasa i ikona ne izdrè mnogo vremena. Sve navedeno ~esto je pravqeno nesimetri~no, nestru~no i fal{, a i pla}eni su majstori i izvo|a~i mnogo skupqe nego {to wihov rad i kvalitet napravqenih stvari zaista jesu. To je bilo nepotrebno optere}ewe na narod, koji je bio darodavac. Da se sli~ne pojave ubudu}e ne bi de{avale, mitropolit je naredio, da se od momenta izdavawa ovog nare|ewa, svaka pogodba o navedenim stvarima, ima kona~no sklopiti u Mitropoliji. Tu 166. Prosvjeta, sv. HÀÀ, Cetiwe, 1893, 466-467. 528

bi se provjerilo stvarno ko{tawe izvedenih radova, i dobila garancija od izvo|a~a radova o wihovom kvalitetu, stru~nosti i odrìvosti za duì period. Lokalni sve{tenici, crkveni tutori i glavari, imali su slobodu da sa potencijalnim majstorima i izvo|a~ima radova obi|u lokaciju, utvrde materijal i sl, ali se ugovor morao sklapati u Mitropoliji.167 Uticaj Crkve i crkvenog ìvota u smislu praznovawa na dràvne organe Crne Gore, moè se vidjeti i po jo{ jednom primjeru. Ministar pravde Valtazar Bogi{i} izdao je 2. jula 1894. godine naredbu kapetanskim sudovima o neradnim danima u Velikom sudu. Od kra}ih odmora, bila su dva tipi~no vjerska „t. j. od u o~i Badwega dana do sjutra dan po Vasiqevu-dne i sva Veqa Nedjeqa sa tri uskrsna praznika.“168 Darovne hrisovuqe Ivana Crnojevi}a cetiwskom manastiru zapravo su potvr|ene odlukom kwaza Nikole od 17. juna 1895. godine. On ih i pomiwe, navode}i istorijat prilika: „Kroz zla vremena, {to su prole}ela iznad srpskog naroda uni{tiv{i mu i trag dràvnog ìvota, ova zadu`bina Ivana Crnojevi}a posqedweg nezavisnog srpskog Vladaoca, tako obilato obdarena je bila u stawu da sa~uva u neprekidnosti dràvnu misao, koju je u onoj olujini taj mudri srpski Vladaoc sklonio pod Orlov Kr{; i sem toga, da sa~uva do na{ih dana jednu episkopsku stolicu od onih, {to je Sv. Sava podigao u srpskoj dràvi.” Kwaz je konstatovao da se u cetiwskom poqu, na manastirskoj imovini, koju je Crnojevi} darovao manastiru razvila varo{. Po prvoj ta~ki odlu~io je da se sva laktarina koju pla}aju ku}e koje se grade, skupqa u posebnu kasu, zajedno sa svim drugim prihodima koje manastir ostvaruje od svojeg posjeda u cetiwskom poqu. Po drugoj ta~ki odlu~io je da se sva dobivena korist na godi{wem nivou ulaè u kupovinu nepokretnih dobara u Crnoj Gori, kako bi manastir i ubudu}e „mogao blagotvorno djelovati u oblasti Svete Pravoslavne Crkve i srpskog naroda.“169 Slijede}i ovu naredbu kwaza, ministar unutra{wih djela vojvoda Boò Petrovi} uputio je 19. juna 1895. godine naredbu Upravi Op{tine Cetiwe o podizawu ku}a na manastirskom imawu. On je ukazao na lo{u praksu, da pojedinci na manastirskom imawu uzimaju prostore za izgradwu ku}a, iste dijelom ozidaju, pa onda skupqe drugima prodaju, ili prodaju dio zemqe koju su ve} uzeli i sl. Da bi 167. DACG, AOB, fond MDB, f. 2, dok. br. 147. 168. Kao nap. 126, str. 51-53. 169. Glas Crnogorca, br. 26, 24. Jun 1895, 1.

529

se ove pojave sprije~ile, ministar je u sedam ta~aka dao uputstva. Uglavnom, Op{tina je mogla davati manastirsku zemqu prema imovnom stawu, tj. koliko pojedinac zaista moè da napravi ku}e na woj, da bi se sprije~ila prodaja. Ku}a se imala zavr{iti najdaqe za godinu od dobijawa zemqe. Prije zavr{etka nije se mogla prodati. Prvenstvo uzimawa manastirske zemqe imali su oni koji uop{te na Cetiwu nijesu imali ku}u, ili su imali malu itd.170 Dana 2. oktobra 1895. godine izvr{en je zvani~ni popis crkvenih i dràvnih praznika od strane Mitropolije Crnogorske. Crkveni praznici koji su se svetkovali su: Novo qeto (Vasiqev dan), Bogojavqewe, Savindan, Tri Jerarha, Sretewe Gospodwe, Blagovijesti, Veliki Petak, Voskrsewe Hristovo, Svijetli pone|eqnik, Svijetli vtornik, \ur|evdan, Sveti Vasilije Ostro{ki, Spasovdan, Troji~indan, Pone|eqnik troji~indanski, Car Konstantin i Jelena, Ro|ewe Svetog Jovana, Petrovdan, Ilindan, Preobraèwe, Uspenije presvete Bogorodice, Usjekovawe glave Svetog Jovana, Ro|ewe presvete Bogorodice, Krstovdan, Sveti Petar Cetiwski, Mitrovdan, Sveti Arsenije arhiepiskop srpski, Aran|elovdan, Vavedewe, Nikoqdan, Spiridovdan, Boì} - Ro`destvo Hristovo, Boì dan, Prvomu~enik i Arhi|akon Stefan. Sve~anih dana u godini je bilo {est. Samo dva bila su vezana posredno za crkvenu tematiku: Vasiqevdan - Nova godina, i Nikoqdan - imendan kwaza i gospodara. Pomena-parastosa, koje je Crkva redovno sluìla bilo je {est, i to: mitropolitu Danilu Petrovi}u-Wego{u (10. januara), kwagiwi Darinki (2. februara), poginulim junacima na Grahovcu i uop{te poginulim u bojevima do 1878. godine uvijek na Spasovdan, kwazu Danilu (1. avgusta), mitropolitu Petru ÀÀ Petrovi}u-Wego{u (19. oktobra).171 Svi praznici i parastosi bili su navedeni po starom kalendaru. Godine 1897, mogao se detaqno sagledati sastav sve{tenstva i mona{tva u obje Eparhije. U Eparhiji mitropolitskoj prvi sekretar bio je proto|akon Filip Radi~evi}, a drugi sve{tenik Marko Martinovi}. Arhimandrit cetiwskog manastira bio je Mihailo Cerovi}. ûvar manastirske riznice bio je |akon Stevan Pejovi}, a crkveni pojac u manastiru monah Nikifor Simonovi}. Manastir Kosijerevo imao je igumana Gerasima Vujovi}a, namjesnika Josifa Leki}a, i monaha Savatija Vujovi}a kao pojca. Manastir Br~ele odràvao je samo mirski sve{tenik Ilija Bo170. Kao nap. 126, str. 225-228. 171. DACG, AOB, fond MDB, f. 2, dok. br. 170.

530

{kovi}, a Vrawinu Mihail Uli}evi}. Luka Lopi~i} bio je katiheta gimnazije i sve{tenik Marijinskoga instituta. Mitropolijska Eparhija imala je dva protopopijata i {est nadzirateqstava. To su bili: Protopopijat Cetiwski na ~elu sa protojerejom Krstom Matanovi}em sa {est sve{tenika, Nadzirateqstvo êvsko na ~elu sa Krstom Vukoti}em sa ~etrnaest sve{tenika, Nadzirateqstvo Grahovsko na ~elu sa \urom Kova~evi}em sa {est sve{tenika, Nadzirateqstvo Bjelopavli}ko na ~elu sa Milutinom Bo{kovi}em sa ~etiri sve{tenika, Nadzirateqstvo Qe{ansko na ~elu sa Mihailom Pejovi}em sa ~etiri sve{tenika (svi su bili Vuk~evi}i), Nadzirateqstvo Rije~ko na ~elu sa Mihailom Jovi}evi}em sa trinaest sve{tenika, Protopopijat Crmni~ki na ~elu sa Savom Klisi}em (privremeno) sa devetnaest sve{tenika, Nadzirateqstvo Podgori~ko na ~elu sa Krstom Popovi}em (privremeni) sa {est sve{tenika. Zahumska Eparhija nije imala episkopa niti sekretara. Iguman manastira Ostroga bio je Petronije Rai~evi}, a jeromonah Simeon Popovi}. Manastir je jo{ opsluìvao mirski sve{tenik Jovan Damjanovi}. Gorwi manastir imao je samo jednog monahaHristifora Qepavu. Jovan Govedarica bio je nastojateq manastira @drebaonika. Manastir je jo{ opsluìvao mirski sve{tenik Srdan Popovi}. Iguman manastira ]elija piperska bio je Dositej Kneèvi}, a jeromonah u Dugi Mihail Mili~kovi}. Manastir Mora~a imao je igumana Mihaila Doì}a, i mirskog sve{tenika Nikolu Simonovi}a koji ga je posluìvao. Vikentije Grbovi} bio je jeromonah u manastiru Podmalinsko, a Prokopije Vra~ar u Bijeloj. Manastir Dobrilovinu opsluìvao je mirski sve{tenik Radosav Rondovi}. Iguman manastira Piva bio je Polikarp Glomazi}, a Teofan \okovi} u @upi. Ova Eparhija imala je jedan protopopijat i osam nadzirateqstava. Nadzirateqstva su bila ova: Bjelopavli}ko na ~elu sa Srdanom Popovi}em (deset sve{tenika), Pipersko na ~elu sa Dositejem Kneèvi}em (pet sve{tenika), Ku~ko na ~elu sa Pavlem Petrovi}em ({est sve{tenika), Bratonoì}ko na ~elu sa Dimitrijem Popovi}em (dva sve{tenika), Mora~ko-kolo{insko-rova~ko na ~elu sa protojerejom Novicom Simi}em (deset sve{tenika), Drobwa~ko na ~elu sa privremenim Aleksom @ugi}em (devet sve{tenika), Pivsko na ~elu sa Polikarpom Glomazi}em ({est sve{tenika), Nik{i}ko na ~elu sa \or|ijem Milanovi}em (devet sve{tenika). Na ~elu Vasojevi}kog Protopopijata bio je protojerej Aksentije Bojovi}, i imalo je deset sve{tenika. Svi nadzirateqi i protopopi obje Eparhije imali su pored tih zvawa i svoju parohiju. Pada u o~i, da su pojedini mirski sve{tenici usqed 531

nedostatka monaha opsluìvali neke manastire, a neki nadzirateqi tako|e su bili monasi, koji su ve} bili angaòvani u svojim manastirima, a pored toga imali su i parohiju.172 Mitropolit Mitrofan donio je 24. februara 1900. godine uredbu o uvo|ewu plata za parohijsko sve{tenstvo. On je kao razlog za ovakav svoj potez naveo primije}ene nesuglasice i pote{ko}e izme|u sve{tenstva i vjernog naroda oko napla}ivawa bira, i drugih sve{teni~kih usluga. To je ve} po wemu izazvalo obostranu hladno}u. Konsultovao se sa aktuelnim ministrom prosvjete i crkvenih djela vojvodom Simom Popovi}em, da bi se takvome stawu do{lo na kraj. Zato je Dràvnom savjetu podnijet predlog uredbe o uvo|ewu plata, koji ga je odobrio, i dao na kona~no odobrewe kwazu Nikoli. Kwaz je donio kona~no odobrewe. Uredba je imala pet ta~aka. Prvom ta~kom odre|eno je da od 1. januara 1900. godine, mirsko sve{tenstvo prima platu od Ministarstva prosvjete i crkvenih djela na godi{wem nivou. Drugom ta~kom narod se od istog datuma oslobodio davawa bira i taksi na vjen~awa i pogrebe. Su{tina ure|ewa sve{teni~kih plata regulisana je tre}om ta~kom. Po woj, stanovni{tvo je uz redovni godi{wi porez (daciju) davalo i prirez za sve{tenstvo. On je bio podijeqen u tri kategorije, prema imovnom stawu pojedinaca. Prva kategorija pla}ala je 2 fiorina i 80 nov~i}a, druga 2, 30, a tre}a samo jedan fiorin. Kategorizacija se uklapala ~etvrtom ta~kom protokolima dacija (kwigama). Dodatne potrebe stanovni{tva (po sopstvenoj voqi) za religioznim uslugama sve{tenstva regulisane su petom ta~kom, uz tarifu koja je data uz uredbu.173 Ve} sqede}eg dana mitropolit je izdao okru`nicu parohijskom sve{tenstvu povodom ove odluke. Pored moralnog teolo{kog savjeta, on je naveo da je parohijski sve{tenik duàn da na svaki poziv vjernika odgovori, a da nadzirateqi i protoprezviteri moraju vr{iti strogu kontrolu da li se to vr{i?174 Iz jednog mitropolitovog pisma od 1. novembra, upu}enog sve{teniku Nikoli Jovanovi}u u Br~elima, vidi se visina prosje~ne godi{we plate. Ona je iznosila 350 fiorina. Za po~etak plate su se iz mitropolijske kancelarije primale jedan put godi{we, ali je predvi|eno da se primaju iz nekolike rate. Po èqi sve{tenika u penzioni fond uzimano je 25 fiorina godi{we. Takvu penziju primali su samo sve{tenici koji su ulagali u ovaj fond, ili wihove 172. Grlica, Cetiwe, 1897, 33-36. 173. Prosvjeta, sv. ÀÀ, Cetiwe, 1900, 65-68. 174. Nav. dj., 69-71.

532

udovice i maloqetna djeca. Najavqeno je da }e se po ovome pitawu izdati poseban zakon.175 On je zaista izdat 8. aprila 1901. godine ukazom kwaza Nikole i imao je {esnaest ~lanova. Korak daqe ka sre|ivawu stawa u Mitropoliji, i preciznom odre|ivawu wene imovine i dobiti, predstavqa raspis sve{tenstvu mitropolita Mitrofana od 18. septembra 1903. godine, o obaveznom pravqewu inventara manastira i crkava. Raspis je nastao kao posqedica odluke Glavne Dràvne kontrole od 16. avgusta. Inventarski list trebao je biti sa~iwen u tri istovjetna primjerka za svaku crkvu i manastir. Dva su odlazila u Mitropoliju, a jedan je zadràvan u arhivi crkve ili manastira. Po dobijawu raspisa, protoprezviteri i nadzirateqi su bili du`ni da okupe sve{tenike sa svoga podru~ja, i daju im detaqna uputstva kako se inventar sa~iwava, da bi inventarski listovi bili ta~ni i jednoobrazni. Svaki sve{tenik je daqe inventarisawe trebao da obavi zajedno sa tutorima crkve, a inventarski list zajedno sa wima potpi{e. Isto bi u~inio nastojateq manastira sa kalu|erom ako bi ga imao. Crkveni i manastirski novac koji je dat pod interes, tako|e je precizno trebao da bude inventarisan, tj. kome je dat, u kolikom iznosu, na koje vrijeme, i ko od zajmodavaca nije vratio glavnicu i interes. U istom smislu je bila i manastirska zemqa koja je davana pod arendu. Sve{tenici su po ura|enom poslu bili du`ni da predaju inventarske listove nadle`nim protoprezviterima ili nadzirateqima. Ovi su opet bili du`ni da ih zajedni~ki predaju Mitropoliji. Ukoliko bi protoprezviter ili nadzirateq uo~io kakve nedostatke u inventarisawu, trebao ga je vratiti sve{teniku na doradu. Nastojateqi manastira inventarske listove predavali su Mitropoliji direktno. Posao je morao biti zavr{en do 1. decembra. Koji sve{tenik ne bi izvr{io svoju du`nost, trebao je biti nov~ano ka`wen, a novac od kazne proslije|en u penzioni sve{teni~ki fond.176 Ustav Svetog Sinoda od 1904. godine nametnuo je pitawe formirawa Sinoda, odnosno prakti~no profunkcionisawe crkvenozakonskih akata. Da bi se to ostvarilo bilo je potrebno izabrati zahumsko-ra{kog episkopa. To pitawe pokrenuto je sredinom 1905. godine. Mitropolit Mitrofan je neformalno po~eo da razgovara o wemu sa kwazom Nikolom, ukazuju}i mu na ~iwenicu, da se mjesto episkopa zahumsko-ra{kog mora kona~no popuniti poslije tolikog perioda. Kwaz se saglasio sa tom ~iwenicom, ali je predo~io 175. DACG, AOB, fond MDB, f. 3, dok. br. 228. 176. Isto, dok. br. 271. 533

da u Crnoj Gori za taj poloàj nema adekvatnog kandidata, i traìo od mitropolita predlog. Mitropolit je predloìo protosin|ela Kirila Mitrovi}a, koji je bio rodom iz Budve, i u to vrijeme ~lan Kotorske Konsistorije. Kwaz je to odobrio. Mitrovi} je u septembru iste godine pozvan da do|e u Crnu Goru. Mitropolit mu je predo~io da bi najprije trebalo da preuzme poloàj nastojateqa manastira Ostroga, a zatim da bude hirotonisan za episkopa. Mitrovi} je ponudu na~elno prihvatio, ali je imao uslov da se sa~eka jo{ dvije godine dok ne usavr{i francuski jezik. Mitropolit je ovo prenio kwazu, ali je kwaz predo~io da ne moè ~ekati toliko, i dao Mitrovi}u rok do 1. avgusta 1906. godine, {to je ovaj prihvatio. U oktobru iste godine Mitrovi} je do{ao u Crnu Goru, a do kraja godine mitropolit ga je rukopoloìo za arhimandrita manastira Ostroga.177 Tako je Mitrovi} prakti~no izabran za episkopa, ali je ostalo da se formalno-pravno, u skladu sa Ustavom Sinoda ta procedura izvede. Shodno ~lanu 21 Ustava, Sinod je kwazu predloìo tri kandidata. Pored Mitrovi}a to su bili arhimandriti Mihailo Doì} i Mihailo Cerovi}.178 Kwaèvim Ukazom od 21. maja 1908. godine, Mitrovi} je postavqen za episkopa, {to je objavqeno u „Glasu Crnogorca“ od 24. maja. Time su se stvorili uslovi za Mitrovi}evu hirotoniju. Mitrovi} je ro|en u Budvi 19. marta 1867. godine, gdje je zavr{io i osnovnu {kolu, potom gimnaziju u Kotoru, i Bogosloviju u Zadru. Studirao je teologiju u êrnovicama. Radilo se zna~i o solidno bogoslovski obrazovanom ~ovjeku, da bi za crnogorske prilike mogao biti episkop. Svakako, i op{te i bogoslovski, on je bio zna~ajno obrazovaniji od dotada{wih crnogorskih mitropolita. Zamona{io se 1892. godine, kada je rukopoloèn u |akona. U ~in jeromonaha rukopoloèn je 1894. godine. Za episkopa je zvani~no hirotonisan 27. maja 1908. godine u Aleksandro-nevskoj lavri u Petrogradu.178 Kao {to se da vidjeti, iako su napravqeni fundamentalni crkveni zakoni u vidu Ustava Svetog Sinoda i Konsistorija, wihovo po{tovawe u praksi sporo je teklo. Cetiwska Konsistorija ustanovqena je u januaru 1904. godine, a Nik{i}ka u januaru 1910. Bez obzira {to su ve} odavno vo|eni registri od strane paroha, primije}ene su brojne anomalije, naro~ito pri izdavawu kr{tenica. To se vidi po okru`nici mitropolita Mitrofana od 19. februara 1904. godine. U woj je on konstatovao da su primije}eni slu~ajevi da sve{tenici izdaju kr{tenice osobama koje su ro|ene 177. Kao nap. 142. str. 398-400. 178. DACG, fond MPCP, f. 41, dok. br. 1280/1908.

534

prije ustanovqewa registra, i to sa godinama ro|ewa po èqi traìoca ili wegove porodice. Pojavqivali su se i qudi koji su podnosili kr{tenice sa popravqenim ciframa ro|ewa, i to od strane sve{tenika. Neki sve{tenici su podnosili Konsistoriji kr{tenice bez sprovodnog pisma. Da bi se sve to preduprijedilo, mitropolit je izdao u {est ta~aka uputstva. Ubudu}e sve{tenik nije smio izdavati kr{tenicu osobama koje su ro|ene prije ustanovqewa registra. Ukoliko bi to ~inio, to je mogao uraditi iskqu~ivo na osnovu potvrde kapetanskog suda, koju bi zadrào u svojoj arhivi. Sve{tenik ni pod kakvim izgovorom nije smio izdati kr{tenicu, sem sa podacima koji su unijeti u registar, ako je osoba ro|ena od ustanovqewa registra. Datum ro|ewa u kr{tenici je morao biti ~itko napisan, da se jasno moè rastuma~iti, i to pored brojki i slovima. Kr{tenice koje je sve{tenik slao na potvrdu Konsistoriji, obavezno su morale biti sa sprovodnim pismom, bilo da ga on li~no {aqe, ili ga donosi neka druga osoba. Kr{tenica se nije smjela pisati na mawem formatu papira, nego iskqu~ivo na obi~nom tabaku.179 Vr{ilac du`nosti ministra pravde Milo{ [auli} uputio je 25. juna svim oblasnim sudovima raspis. On je bio u ciqu otklawawa nepravilnosti pri izdavawu kr{tenica onim licima, koja su ro|ena prije po~etka vo|ewa parohijskih registara. Lice koje je htjelo da izvadi kr{tenicu, trebalo je da dovede oca, majku, sve{tenika, kuma ili nekog srodnika, koji bi bio saslu{an zapisni~ki, i svojim potpisom garantovao datum ro|ewa podnosioca. Potom su kapetanski sudovi zapisnik odnosili nadle`nom sve{teniku, koji bi izdavao kr{tenicu. Ovaj postupak vaìo je samo za ro|ene prije 1882. godine, jer su od te godine vo|eni registri.180 Operativni smisao davawa sve{teni~kih plata, sproveden je uputstvom mitropolita Mitrofana od 2. maja 1905. godine, i to Cetiwskoj Konsistoriji. Ona je trebala u vidu okru`nice da ga po{aqe svakom plemenskom kapetanu. Pored protokola dacije, vo|en je i prirezni protokol, tj. protokol za sve{teni~ku daciju. U svakoj rubrici prireznog protokola, uno{ena je suma op{te dacije, i eventualno laktarine i finansijskih procenata. Broj prireza trebao je potpuno da odgovara broju dacije. Klasifikacija prireza parena sa op{tom dacijom je bila ovakva: dvadeset kruna ili vi{e-prva kategorija-pet kruna i {ezdeset helera, deset kruna ili vi{e-druga kategorija-~etiri krune i 179. Kao nap. 131, str. 279-280. 180. ABODMC, fond NIRS, f. 6, dok. br. 274/ 1904. 535

{ezdeset helera, ispod deset kruna-tre}a kategorija-dvije krune. Onaj ko je davao godi{wu daciju od dvije krune i mawe, bio je oslobo|en prireza. Od prireza su bili oslobo|eni i samci (be}ari) koji su radili u najmu po tu|im ku}ama. Koji bi plemenski kapetan odstupio od ovoga obra~una, pla}ao bi razliku iz svoga xepa. Po{to se dacija pla}ala u dvije rate godi{we (polugo|a), to je i prirez dijeqen na dva dijela. îm bi se prirez naplatio za prvo polugo|e slao bi se u Konsistoriju. Prirezni protokol za drugo polugo|e morao se poslati najkasnije do kraja januara sqede}e godine. Ukazano je i na slu~ajeve da neke familije ìve na dva mjesta, i prekadu krsnog imena imaju na dvije strane. One su trebale da shodno tome svaka za sebe pla}aju prirez. Bilo je i slu~ajeva da neke familije ìve dobro, bilo od plate ili ne~eg drugog, ali ne pla}aju daciju. Plemenski kapetani su trebali i da o tome povedu ra~una, uvrste ih u protokol dacija, i prema wemu im odrede prirez.181 Godine 1905 izvr{ene su pripreme za dono{ewe Ustava. Iako je on su{tinski bio oktroisan, izbori odràni 14. novembra predstavqali su na neki na~in izbore za Ustavotvornu Skup{tinu. Na ovim izborima poslani~ke mandate su osvojila trojica sve{tenika, i to: Simo Radulovi} (Komansko-zagara~ka Kapetanija), Pavi} Rajkovi} (Ceklinsko-dobrska Kapetanija), i Marko A{ti} (Ulciwska Kapetanija).182 Ubrzo poslije toga done{en je Ustav. U duga~koj prijestonoj besjedi odrànoj na Nikoqdan, kwaz Nikola se pred poslanicima pohvalio da su manastiri i druge bogomoqe ure|eni, te da je wima pridao i svoju zadu`binu-sabornu crkvu u Nik{i}u posve}enu Svetom Vasiliju Ostro{kom. Pomenuo je i poloàj sve{tenika u svojoj dràvi, koji je poboq{ao jer je ukinuo stare birove, i zaveo plate, kao i penzije za stare i iznemogle sve{tenike, wihove udovice i siro~ad, a ustanovio Sinod i Konsistoriju.183 Mitropolit Mitrofan izdao je 22. marta 1906. godine raspis, kojim je regulisao upravqawe imovinom crkava i na~in birawa crkveno-op{tinskih odbora. Ovaj raspis imao je ~etrnaest ta~aka. Raspis se bazirao na Ustavu Konsistorija, tj. wegovi ~lanovima. Tako je svaka crkva imala pravo raspolagawa sopstvenom imovinom, a sa podru~ne joj teritorije i formirawa crkveno-op{tin181. Kao nap. 126, str. 451-452. 182. Izbori za Narodnu Skup{tinu, Glas Crnogorca, br. 46, 19. novembar 1905, 3; Izbori za Narodnu Skup{tinu, Glas Crnogorca, br. 47, 26. novembar 1905, 3. 183. Nikola Petrovi}, Politi~ki spisi, Cetiwe-Titograd, 1989, 349.

536

skog odbora. Ovaj odbor birao je narod podru~ne crkve, i to od po{tenih qudi sa istog podru~ja. Odbor je opet birao tri tutora, od kojih je jedan bio ra~unovo|a i blagajnik. Tutori su se upravqali prema odlukama odbora. Jednom godi{we bili su du`ni da daju pregled ra~una, tj. primawa i davawa, i vode precizne finansijske kwige. Oni su jednom godi{we morali pokupiti dobit od crkvenih du`nika. Kada dug od povjerioca ne bi mogli naplatiti, obra}ali bi se gra|anskim vlastima za za{titu i pokretawe postupka, a potom i Konsistoriji. Crkveno-op{tinski odbor bio je obavezan da se stara da crkva bude snadbjevena svim potrebnim stvarima i materijalima za redovno bogosluèwe. Tutori su morali tokom godine organizovati davawe dobrovoqnih priloga, u vidu ìta, vune, sira, uqa itd. Potom bi ih na licitaciji javno prodavali, i time dopuwavali buxet crkve. Pokretna i nepokretna imovina crkve je morala biti strogo inventarisana. Nepokretna se nije mogla prodavati i mijewati bez dozvole Konsistorije, a ni ve}e popravke crkve vr{iti. Pravo na kontrolu ra~una crkveno-op{tinskih odbora imali su Konsistorija i Glavna Dràvna kontrola. Odbor je biran svake tre}e godine, ili nanovo potvr|ivan. Prije toga stari odbor je morao narodu podnijeti sve ra~une na uvid iz trajawa svoga mandata. Zvawe odbornika i tutora je bilo besplatno, jer je predstavqalo ~ast. Preglede ra~una odbori su vr{ili u prazni~ne dane.184 Naredba mitropolita Mitrofana o obaveznom no{ewu mantija od 1893. godine o~ito u potpunosti nije po{tovana. On je 21. juna 1906. godine izdao novu naredbu. U woj je konstatovao ve} naprijed prezentovano, tj. da neki sve{tenici bez mantija posje}uju varo{i i pazare. Da bi se ubudu}e „ovaj nered, koji ugled sve{teni~ki poniàva, odklonio“, on je naredio da sve{tenstvo i mona{tvo neizostavno mora nositi mantije pri sve~anostima kod manastira, na pazarima i u varo{ima. Ko se ovome ne bi priklonio, prvi put bi bio ka`wen sa deset, drugi sa 25, a tre}i sa pedeset kruna. U slu~aju nastavka ove negativne prakse bio bi pozvan na najostroìju odgovornost.185 Po Zakonu o izboru narodnih poslanika od 7. jula 1906. godine, tj. wegovom ~lanu trinaest, po poloàju (tj. virilni poslanici) bili su ~elnici vjerskih zajednica u Crnoj Gori: mitropolit crnogorski, muftija barski, i nadbiskup barski.186 Na osnovu 184. DACG, AOB, fond MDB, f. 5, dok. br. 407. 185. Isto, dok. br. 427. 186. Zakon o izborima narodnijeh poslanika, Cetiwe, 1906.

537

komparativnih analiza vi{e izvora, moè se potvrditi da su na izborima za Crnogorsku Narodnu Skup{tinu od 29. septembra, za poslanike su izabrani ovi sve{tenici: Vojin Popovi} (Kapetanija Podgori~ka), Krsto Popovi} (Kapetanija Qe{kopoqska), Milosav Tomi} (Kapetanija Drobwa~ka), Nikola Simovi} (Kapetanija Bratonoì}ka), Ilija Kapa (Kapetanija Cetiwska), Vuko Popovi} (Kapetanija Gorwoku~ka), i [piro Gligovi} (Kapetanija Bawska).187 Jedan slu~aj iz 1907. godine jasno govori da pojedinci nijesu po{tovali crkveni autoritet mitropolita, ~ak i ako se radilo o ~isto crkvenim stvarima, tj. wegovoj ingerenciji, nego su smatrali da su dràvni organi ti koji mogu rije{iti problem. U isto vrijeme, ovaj slu~aj svjedo~i o izvjesnom protekcionizmu u crkvenim poslovima, naro~ito ako se radi o nasqednom sve{teni~kom pozivu. Slu~aj se desio u Crmnici. To se vidi po izvje{taju mitropolita Mitrofana Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova. @iteqi Op{tine Opto~i}ke, vjerovatno po nagovoru porodice Vuja~i}, àlili su se Crnogorskoj Narodnoj Skup{tini. Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova je povodom ove àlbe Skup{tini moralo podnijeti izvje{taj o nazna~enom problemu, kako bi se ona odredila po wemu. Opto~i}ani su se àlili za{to za paroha nije rukopoloèn Du{an Vuja~i}, a za{to je u Op{tini Utr{koj rukopoloèn Petar Hajdukovi}? Du{an Vuja~i} je molio mitropolita da ga rukopoloì za parohiju opto~i}ku, ali je to mitropolit odbio, pravdaju}i se da je ta parohija popuwena, i da bez razloga ne moè iz we smijeniti sve{tenika Iliju Jovanovi}a. Du{an je ~ak sa svojim ocem Markom ponovo bio kod mitropolita po istom pitawu, pravdaju}i zahtjev da je Jovanovi} ve} ostarjeli sve{tenik, i da ga penzioni{e. Sa druge strane, ostarjeli sve{tenik protopop Rade Hajdukovi}, koji je sluìo sedamdeset godina, dao je ostavku u parohiji utr{koj, sa time, da bi se na isto mjesto postavio wegov unuk Petar, svr{eni u~enik Bogoslovsko-u~iteqske {kole. Hajdukovi} je u ostavci naveo da je svojim radom zasluìo da na wegovo mjesto do|e wegov unuk. Ova ostavka sprovedena je u predmetu koji je poslat Ministarstvu, a potom i Skup{tini. No, prije nego {to je i mitropolit odgovorio na ovu ostavku, Du{an Vuja~i} se opet pojavio sa molbom da wega rukopoloì za paroha u Utrgu. Mitropo187. Glas Crnogorca, br. 37, 16. Septembar 1906, 3; Novica Rako~evi}, Crnogorska Narodna Skup{tina 1906-1914, Podgorica, 1997, 70-71.

538

lit je to odbio, pravdaju}i se da ne moè odbiti zahtjev ostarjelog sve{tenika Hajdukovi}a. Vuja~i}u je odgovorio da sa~eka, jer je tako|e osterjeli sve{tenik Jovanovi} pred penzijom, i da }e biti to wegovo mjesto u Opto~i}ima, jer mu je rodno. Nezadovoqan ovim, Vuja~i} je podnio àlbu Dràvnom savjetu. Me|utim, i mitropolit je bio ~lan savjeta, te je u redovnoj proceduri Vuja~i}eva àlba odbijena, uz obrazloèwe da ku}a Hajdukovi}a generacijski ima zaslu`ne sve{tenike. Uz to, Konsistorija je zauzela stav, da nema razloga da se za paroha utr{kog ne rukopoloì Hajdukovi}ev unuk, jer na sve{tenika Rada nikada nije bilo nikakve àlbe. Uop{te, u izvje{taju mitropolita Mitrofana, u nekolika navrata, vidi se jasan stav, da on nije duàn nikome ni{ta od àlbenika da obja{wava i pravda se, jer mu to poloàj mitropolita dozvoqava, a i jer }e Bogu jednom odgovarati za svako rukopoloèwe.188 Ve} je nazna~eno da je dono{ewem Ustava 1905. godine otpo~eo politi~ki ìvot u Crnoj Gori, u koji se ukqu~io i jedan broj sve{tenika koji su postali poslanici. Jedan broj se u~lanio i u tada jedinu stvorenu politi~ku organizaciju Narodnu stranku. Potpisnici wenog Programa su bili ove sve{tenici: Vojin Popovi}, Vuko Popovi}, Milosav Tomi}, Nikola Simovi} i Novo Stani{i}. Politi~ke suprotnosti su se veoma zao{trile izme|u Narodne stranke i reìma kwaza Nikole. Mitropolit Mitrofan je 16. maja 1907. godine izdao raspis sve{tenstvu i mona{tvu da se ne ukqu~uje u politi~ki ìvot. Raspis je uglavnom demago{ko-crkveno-patriotskog karaktera. Mitropolit se u wemu najprije pozvao na raspis Ministarskog savjeta od 7. maja, u kome se dràvnim ~inovnicima preporu~uje da se ne ukqu~uju u politi~ki ìvot, iako na to imaju ustavna prava.189 U Crnoj Gori toga doba zabiqeèno je i nekoliko prelazaka na Pravoslavqe. Naime, mitropolit Mitrofan obavijestio je kwaza Nikolu pismom od 31. avgusta 1907. godine, o slu~aju prelaska dvije muhamedanke iz Momi{i}a kod Podgorice. One su bile punoqetne i za udaju. Mitropolit je naveo kwazu, da su dvije djevojke dale izjavu u prisustvu roditeqa i kadije podgori~kog Meda Luka~evi}a. I pored savjeta roditeqa i Luka~evi}a ostale su pri svojoj voqi. U izne{enim ~iwenicama, mitropolit se pozvao na Ustav i Ustav Konsistorije, te da je prelazak bio potpuno 188. DACG, fond MPCP, f. 28, dok. br. 196-1/ 1907. 189. ABODMC, fond N À, dok. br. 151/ 1907.

539

dobrqovoqan. Tako su se stekli svi uslovi da Konsistorija izda rje{ewe o wihovom prelasku u drugu vjeru.190 Kako su neki sve{tenici bili poslanici, a kako su predstojali novi izbori, mitropolit Mitrofan obratio se Ministarstvu prosvjete i crkvenih djela 19. septembra 1907. godine, da se odobri wegov predlog, da se u toku skup{tinskih zasijedawa, sve{tenici koji su poslanici, u wihovim parohijama privremeno zamijene susjednim kolegama. Ukoliko sve{tenik-poslanik ne bi uspio da angaùje kolegu iz najbliè parohije da ga mijewa na dobrovoqnoj osnovi, morao bi mu za te dane dati dio plate, ili honorar.191 Mitropolit Mitrofan uputio je predlog Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova 20. septembra, u vezi sa revizijom ~lana ~etiri Zakona o sve{teni~kom fondu. Po ovom Zakonu, svaki sve{tenik i |akon bio je u roku od osam godina od wegovog izdavawa duàn uloìti u sve{teni~ki fond 300 kruna. Ovo je vaìlo i za one sve{tenike i |akone koji su bili rukopoloèni poslije dono{ewa ovog Zakona. No, poslije ovog perioda od osam godina, ulagawe u fond bilo bi 1% od godi{we plate sve{tenika. Po ocjeni mitropolita, ovaj procenat je bio mali, da bi mogao ispuniti zehtjeve fonda, pa je predloìo da se on pove}a na 4%, a sa time i ~lan ~etiri Zakona izmijeni. Upore|uju}i dotada{wi procenat od 1% sa procentom koji izdvajaju ~inovnici gra|anskog reda, mitropolit je konstovao da je on mawi od wihovog, te da stoga sve{tenicima i |akonima ne moè biti ni{ta „krivo ni protivno.” Tim prije, {to je pove}avawe procenta u slu`bi wih samih, i wihove djece i udovica. Kako je ovaj Zakon done{en sankciom (ukazom) kwaza, to je mitropolit traìo od Ministarstva da inicira, da se on nanovo sankcioni{e sa izmijewenim ~lanom ~etiri.192 Iako je 1904. godine done{en Ustav Svetog Sinoda, operativno gledano, Sveti Sinod je tek po~eo da funkcioni{e 1908. godine. U ~etvrtak 1. maja ~lanovi Sinoda sastali su se pod predsjedni{tvom predsjednika mitropolita Mitrofana Bana. Prvo je u manastirskoj crkvi prizvan Sveti Duh, a potom pred }ivotom Svetog Petra Cetiwskog poloèna zakletva. U sali Mitropolije mitropolit je prigodnim govorom otvorio rad Sinoda. Sinod je potom poslao pozdravni telegram kwazu Nikoli, a on je sa Topolice u Baru tako|e odgovorio pozdravnim telegramom. ^lanovi 190. DACG, fond MPCP, f. 35, dok. br. 2416/ 1907. 191. Isto, f. 34, dok. br. 2067/ 1907. 192. Glas Crnogorca, br. 19, 3. Maj 1908, 1.

540

Sinoda bili su: mitropolit Mitrofan, arhimandrit Kiril Mitrovi}, arhimandrit Mihailo Doì}, iguman Prokopije Vra~ar, protojerej Pavle Petrovi}, proto|akon Filip Radi~evi}, i sekretar Sinoda |akon Ivo Kalu|erovi}.193 Jedan od rijektkih sankcionalnih izvora vezanih za crnogorske mitropolite, moè se locirati na 6. april 1909. godine. Sude}i po obavje{tewu mitropolita Mitrofana Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova, radilo se o neispuwavawu li~nih ambicija podgori~kog sve{tenika Krsta Popovi}a. Naime, Popovi} se 28. marta obratio Konsistoriji sa kritikama, za{to je za podgori~kog protoprezvitera proizveden podgori~ki paroh Du{an Petrovi}. Time je Popovi} omalovaìo i li~nost mitropolita, a i wegova kanonska ovla{tewa. To po navodima mitropolita nije moglo ostati nesankcionisano, naro~ito zbog discipline drugih sve{tenika. Tako je Popovi} sankcionisan epitimijom, tj. zabranom sve{tenodejstva na godinu dana, ukidawem plate za isti period, kao i gubitkom svih prava koja su mu do tada u podru~noj parohiji pripadala.194 Bez obzira {to je u crnogorskoj dràvi Crkva shvatana kao jedan od dràvnih organa, cio dràvni sistem, a naro~ito onaj prosvjetni, vodio je ra~una o religijskom formirawu mladih osoba. O tome svjedo~i raspis zastupnika ministra prosvjete i crkvenih poslova Sekule Drqevi}a od 29. oktobra {kolskim nadzornicima i nastavnicima osnovnih {kola, o glavnim vaspitnim i obrazovnim du`nostima. U wemu se pored ostalog pozabavio i ulogom crkve i religijske nastave. Pored ostalog on je napisao: „Po{to religijska nastava u prvom redu uti~e na razvi}e moralno religijskog karaktera, to ona mora predstavqati sredi{nu ta~ku cjelokupne nastave, oko koje se mora sva ostala nastavna gra|a povezivati. Sve moralne teìne imaju u religioznosti svoj korijen. Poslu{nost prema Bogu i wegovoj svetoj voqi podràva snagu i nadu na uspjeh. Otuda su moral i religioznost u prakti~nom smislu tijesno vezani. Prema tome, zadatak je religijske nastave da pravilno razvije moralno-religijska osje}awa i da stvori jasan i razgovjetan pojam o Bogu, kao svevi{wem tvorcu i odràtequ svijeta. Hrist je svojijem radom i ìvotom odredio i put i zadatak religijskoj nastavi, te kao {to nam religijska nastava predstavqa centar cjelokupne vaspitne nastave, to nam i li~nost Hristova pred193. DACG, fond MPCP, f. 51, dok. br. 1379/ 1908. 194. Glas Crnogorca, br. 43, 10. Oktobar 1909, 2. 541

stavqa centar religiozne nastave, jer on je najsavr{eniji i naj~istiji izraz moralne i religijske snage u ~ovje~anstvu.195 Zakonom o parohijskom sve{tenstvu od 1909. godine, u Crnogorskoj Eparhiji ukinuto je dotada{wih osam protoprezviterijata, i oni su bili objediweni u tri: Cetiwski, Podgori~ki i Grahovski. Cetiwski je imao 29 parohija, Podgori~ki 23, a Grahovski jedanaest.196 Godine 1910 su se tek stekli uslovi za formirawe druge Konsistorije u Crnoj Gori, koja je bila predvi|ena Ustavom Svetog Sinoda i Ustavom Konsistorija od 1904. godine. Ukazom kwaza Nikole od 1. januara 1910. godine za predsjednika Ra{ko-zahumske, tj. Nik{i}ke Konsistorije, postavqen je episkop Kiril Mitrovi}. Redovan ~lan bio je sve{tenik Radovan Vra~ar, a po~asni ~lanovi protojerej Novica Simi} i sve{tenik Srdan Popovi}. Kontrakularni sekretar bio je |akon Simo [iqak.197 Ina~e, ove godine u aprilu, mitropolit Mitrofan proslavio je 25-godi{wicu svoje arhijerejske slu`be, uz brojne ~estitke sve{tenstva i naroda. Tom prigodom izdata je i Spomenica. Bez obzira {to je u Crnoj Gori 1869. godine bila otvorena Bogoslovsko-u~iteqska {kola, a u nekim intervalima prekidala rad, bilo kao posebno bogoslovska, pa opet Bogoslovsko-u~iteqska, obrazovno stawe crnogorskog sve{tenstva bilo je slabo. O tome govori niz podataka. Godine 1909, u Crnoj Gori je bilo 112 parohijskih sve{tenika. Od wih 104 je imalo zavr{enu ~etvororazrednu osnovnu {kolu, jedan je zavr{io tri razreda, a jedan dva. Osnovnu {kolu nijesu imala dva sve{tenika. Za ~etvoricu nijesu navedeni bilo kakvi podaci. Jedan je zavr{io pet razreda gimnazije, jedanaest ~etiri, {estoro tri, ~etvoro dva, a jedan jedan. U smislu zavr{ene Bogoslovsko-u~iteqske {kole tri razreda je zavr{ilo 26, a jedan prvi. Klasi~nu Bogosloviju sa ~etiri razreda zavr{ila su dvojica, sa tri razreda {esnaestorica, dva razreda ~etrdesetorica, a prvi razred dvojica. U ~itavoj Crnoj Gori samo je jedan sve{tenik zavr{io svih {est razreda klasi~ne Bogoslovije. Od 112 parohijskih sve{tenika, jedan je rukopoloèn ~ak 1849. godine. U periodu 1863-1878. godine rukopoloèn je 21 sve{tenik, a 66 u periodu 1879-1900. Godina. U sqede}ih sedam godina poslije toga, rukopoloèn je 21 sve{tenik.198 Godine 1910, u 195. Dràvni kalendar Kwaèvine Crne Gore za 1909, Cetiwe, 1910, 60-63. 196. DACG, fond MPCP, f. 58, dok. br. 43-1/ 1909. 197. Isto, dok. br. 277/ 1910. 198. Statistika bogomoqa i sve{tenika oba reda u eparhiji mitropolijskoj Glas Crnogorca, br. 42, 24. septembar 1911, 3.

542

Crnogorskoj Eparhiji bilo je 62 sve{tenika, i to: tri protojereja, 57 jereja i dva |akona. Monaha je bilo sedam, i to: tri igumana, ~etiri jeromonaha i dva prosta monaha. Ova Eparhija imala je 253 crkve i sedam manastira.199 Mitropolit Mitrofan je 26. marta 1911. godine uputio molbu ministru prosvjete i crkvenih djela Peru Vu~kovi}u, da se prema Ustavu Konsistorija reguli{u plate ~lanovima Cetiwske Konsistorije. To pitawe Vu~kovi} je trebalo da podnese na odobrewe sada ve} kraqu Nikoli. Mitropolit je naveo da su neki ~lanovi ove Konsistorije sluìli crkvi i domovini preko dvadeset godina, a niko ispod dvanaest. U Konsistoriji sluè od wenog osnivawa, i to upravo vladarevim ukazom, a ni prije ni poslije toga nijesu bili unapre|ivani, {to se ne de{ava ni u jednoj susjednoj dràvi. Mitropolit je ministra uvjeravao kako ~lanovi Konsistorije imaju posla kao ni u jednom drugom dràvnom organu, a i da su ìvotne namirnice poskupile, da sve{teni~ka plata jedva da izdràva dostojan ìvot.200 Ratni uspjesi Crne Gore u Prvom Balkanskom ratu 1912. godine, omogu}ili su dràvno pro{irewe ka sjeveru i istoku. Iako je u Crnoj Gori u granicama do Prvog Balkanskog rata bilo muhamedanaca, oni nijesu predstavqali zna~ajniji procenat, niti je crnogorska dràvna vlast radila i{ta zna~ajnije za wihovo preobra}awe, tj. vra}awe u pravoslavnu vjeru. Ve} u prvi mjesecima ratnih uspjeha crnogorske vojske, i ulaska u varo{i i krajeve koje je osloba|ala od osmanske vlasti, pojavquje se ne mali broj slu~ajeva obra}awa muhamedanaca novim vlastima, da èle da pre|u u Hri{}anstvo, tj. Pravoslavqe. U tom smislu je ministar unutra{wih djela Jovan Plamenac izdao uputstvo crnogorskim vlastima u novooslobo|enim krajevima, da zainteresovane muhamedance upute nadle`nim sve{tenicima, koji bi izvr{ili svoju du`nost.201 Da je prelazak muhamedanaca u Pravoslavqe uzeo zna~ajnijeg maha svjedo~i i jo{ jedan podatak. Naime, mitropolit Mitrofan izdao je naredbu igumanu manastira De~ana Varsonoviju 6. marta 1913. godine, da se od inovjeraca ne smije primati niko u pravoslavnu vjeru, dok se najmawe {est mjeseci ne bi obu~io za weno poznavawe. Tek onda, ako bi zainteresovani opet izrazio èqu, to bi bilo u~iweno.202 199. DACG, fond MPCP, f. 69, dok. br. 622/ 1910. 200. ABODMC, fond N À, f. 1, dok. br. 194/ 1911. 201. Isto, f. 1, dok. br. 342/ 1913. 202. DACG, fond MPCP, f. 88, dok. br. 662-1/ 1913. 543

U novooslobo|enim krajevima svjetovna vlast sre|ivala je svoju organizaciju u hodu. Isto je ~inila i crkvena. Evidentno je da se odmah nije moglo pre}i na sistem rada i pravila po kojima se upravqala Crkva u Crnoj Gori. O tome svjedo~i i pismo mitropolita Mitrofana Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova od 8. maja 1913. godine. U tom pismu on je iznio nekoliko predloga koji su bili prelazna i kratkoro~na rje{ewa za organizaciju Crkve u novooslobo|enim krajevima. Izrazio je mi{qewe Konsistorije, da se parohije u novooslobo|enim krajevima jo{ ne mogu ravnati prema Zakonu o parohijskom sve{tenstvu od 1909. godine. Stanovni{tvo je po starim pravilima iz osmanskog perioda i daqe trebalo parohijskom sve{tenstvu da pla}a bir. Dràvne crnogorske vlasti bile su du`ne da idu na ruku sve{tenicima u kupqewu bira. U beranskom kraju je dato sve{tenicima po dvije krune na ime bira za pro{lu 1912. godinu, i to samo onima kojima su Turci popalili ku}e. Mitrofan je preporu~io da ako se pojave sve{tenici i iz bjelopoqskog kraja, sa istim ~iwenicama, tj. da su im Turci ili Crnogorci popalili ku}e, da se i wima izda po dvije krune.203 Kako je ve} nazna~eno, oslobo|ewe krajeva prema sjeveru i istoku, a tako|e i Metohije u Prvom Balkanskom ratu, otvorilo je ideju za stvarawe nove eparhije-tre}e. Ideju o tome iznio je mitropolit Mitrofan ministru prosvjete i crkvenih poslova Miju{kovi}u 28. novembra 1912. godine. Svakako da je to bilo sa znawem i odobrewem kraqa Nikole. Na ~elu te nove Eparhije trebalo je da bude dotada{wi mitropolit ra{ko-prizrenski Gavrilo Doì}, za ~iju se inauguraciju na taj poloàj Crna Gora borila jo{ prije Prvog Balkanskog rata, tim prije, {to je po ro|ewu Doì} za razliku od svih crnogorskih mitropolita poslije Petra ÀÀ (ukqu~uju}i tu i episkopa Mitrovi}a) bio crnogorski dràvqanin. Nova Eparhija nazvana je Pe}ka. Tako je Crna Gora pored jedne Mitropolije, dobila i drugu, koja je zna~ajnim dijelom obuhvatala teritorije Ra{ko-prizrenske Mitropolije iz predratnog perioda, sa ve} hirotonisanim mitropolitom. Sjedi{te joj je bila Pe}ka Patrijar{ija. Kraq Nikola i dràvni vrh oko wega, naro~ito su potencirali ovu ~iwenicu, i bilo im je stalo do we, da istorijsko sjedi{te srpske crkvenosti bude u Pe}i, tj. u wihovoj dràvi. To je imalo simboli~ki ~in. Ona je ustanovqena konkretno tek u decembru 1913. godine.204 Do tada su ve} me|unarodno priznate nove granice Crne Gore, a stawe u tim oblastima se ubr203. Isto, f. 92, dok. br. 2140/ 1913. 204. Pe}ko vladi~anstvo, Vjesnik, br. 93, 29. Novembar 1913, 1. 544

zano normalizovalo, i po~elo da prerasta u funkcionisawe kao i u svim drugim dotada{wim crnogorskim teritorijama. Ipak, jo{ uvijek nije zaìvjela praksa davawa plata sve{tenstvu, nego se ono finansiralo kupqewem bira. Novi-stari mitropolit Gavrilo Doì}, bio je nesporno po bogoslovskom obrazovawu neuporedivo superiorniji od svih crnogorskih mitropolita, a i episkopa Mitrovi}a. On se ve} za to doba, uop{te u Pravoslavqu, moè svrstati u red mladog, vrhunski obrazovanog visokog pravoslavnog klera. Rodom je bio iz poznatog dowomomora~kog bratstva Medenica-Doì}a, koje je zajedno sa Radovi}ima imalo prvenstvo u mora~kom plemenu, i pokrenulo jo{ u doba mitropolita Petra À proces emancipacije od osmanske vlasti, i sjediwavawa sa Crnom Gorom. No, sa druge strane Doì} se kao li~nost i sve{tenomonah formirao van Crne Gore, iz koje je oti{ao jo{ u ranoj mladosti, i nije imao zna~ajnijih kontakata sa zavi~ajem. Stoga dràva Crna Gora, i wen crkveni sistem nijesu imali nikakvog udijela ni u Doì}evom {kolovawu, ni u mona{kom formirawu. On je ro|en 17. maja 1881. godine u Vrujcima. Svjetovno ime mu je bilo \or|e. Zavr{io je Bogoslovsko-u~iteqsku {kolu u Prizrenu, a potom je kra}e vrijeme radio kao u~iteq u De~anima. Potom odlazi na bogoslovsko {kolovawe u Halki, a bogoslovski fakultet je zavr{io u Atini, gdje je i doktorirao. Kao u~enik prizrenske Bogoslovije zamona{io se 26. februara 1900. godine u manastiru Si}evu kod Ni{a, a ve} sjutra dan rukopoloèn je u ~in |akona, a nedjequ dana kasnije i jeromonaha. Ove radwe izvr{io je episkom ni{ki Nikanor Ruì~i}. Po svr{etku studija u Atini, ve} kao sin|el, postavqen je za glavnog sekretara manastira Hilandara. Ukqu~uje se i u ìvot i rad srpskog poslanstva u Carigradu, gdje poslije Hilandara postaje referent za crkveno{kolska pitawa, a u isto vrijeme i upraviteq srpske {kole u Carigradu. U ciqu izu~avawa francuskog jezika neko vrijeme proveo je u [vajcarskoj i Francuskoj. Po povratku u Carigrad rukoloèn je u ~in arhimandrita, ~ime se pribliìo na korak od episkopskog zvawa. To je i ostvareno 1. decembra 1911. godine, kada je izabran za mitropolita ra{ko-prizrenskog, a tri dana kasnije i hirotoniusan u to zvawe.205 Kao i u sli~nim prigodama do tada, kraq Nikola je pompeznim govorom od 20. novembra 1913. godine ispratio mitropolita Doì}a u Pe}. Ovaj govor objavio je „Glas Crnogorca“. U wemu se 205. Kao nap. 131, str. 107. 545

vidi upravo ono {to je ve} bilo nazna~eno: potencirawe ~iwenice da je istorijski centar srpske crkvenosti u sastavu crnogorske dràve. Kraq Nikola je diù}i zdravicu Doì}u pored ostalog rekao: „An|eli nebeski, sveti kraqevi i patrijarsi, koji u prostoru va{e bogohranime eparhije vje~nim snom po~ivaju, radova}e se kad pod svodovima wihovih hramova stane odjekivati pjesma bo`ja, pjesma Srbinova i molitva za zdravqe srpskoga naroda i wegovu sre}u. Izvolite, Visokopreosve{teni, sqedovati primjerima mojih slavnih predaka, gospodara ove zemqe, i biti nadahnuti prema nepravoslavnoj bra}i onom wihovom {irokom vjerskom sno{qivo{}u kojom su se vazda odlikovali. Prva tamo Va{a molitva neka bude blagodarnost bogu za doìvjele ove sre}ne dane, za upokojewe du{a poginulih Srba, kao i onih Srba, koji su radom, trudom, èqom i molitvama dorinijeli oslobo|ewu na{ega naroda ispod Turaka. Iskraj tako dugo upra`wenog prijestola slavnih srpskih patrijarha u~ite mi dragi moj narod krijeposti i vjeri pravoslavnoj. Utvr|ujte u wemu qubav prema domovini, jer Pe} je bila ogwi{te srpske crkve i mo}i srpskoga duha. Pe} je bila srpska Moskva, a Moskva je ~edna majka ne samo bra}e ni Rusa, nego i na{a, jer ona ne je branila u mu~nim vremenima i ozaravala vjerom u boga i u pobjedu na{e pravedne misli. Najqep{i bo`ji hram na Balkanu, moje Visoke De~ane, odràvajte u sjaju i velikoqepnosti kao sveti izraz i svjedoka srpske pobo`nosti i veli~ine.“206 U prvoj polovini decembra Doì} je stigao u Pe}ku Patrijar{iju. Novoosnovana Pe}ka Eparhija pokrivala je teritoriju ~etiri novoosnovane oblasti od strane crnogorske dràvne uprave, i to: Pe}ke (kapetanije: Pe}ka, \akova~ka, Isto~ka, i varo{i Pe}i \akovica), Beranske (kapetanije: Beranska, Budimska, Roàjska i varo{ Berane), Bjelopoqske (kapetanije: Bjelopoqska, Brzavska i varo{ Bijelo Poqe), Pqevaqske (kapetanije: Pqevaqska, ]ehotiwska i varo{ Pqevqa). U sastav ove Eparhije ulazila je i Kapetanija Plavo-gusiwska, koja je ulazila u sastav Vasojevi}ke oblasti.207 Kao crkvena oblast, Pe}ka Eparhija je bila podijeqena na ~etiri protopopijata (podoblasti), i to: Pe}ki sa dvanaest parohija, Beranski sa dvanaest parohija (jedno vrijeme je bio spojen sa plavogusiwskim), Bjelopoqski sa devet parohija, i 206. Glas Crnogorca, br. 55, 30. Novembar 1913, 1. 207. DACG, fond MS, f. 22, dok. br. 345/ 1913; Uredba o upravnim, sudskim i finansijskim vlastima u novooslobo|enim oblastima, Cetiwe, 1913. 546

Pqevaqski sa devet parohija.208 Prema podacima iz pisma mitropolita Gavrila ministru prosvjete i crkvenih poslova Miju{kovi}u od 20. februara 1914. godine, da se zakqu~iti da je u ovoj Eparhiji ìvjelo oko 50000 pravoslavaca. U ovom periodu je ustanovqena i Konsistorija.209 Godine 1913, Sveti Sinod su ~inili: mitropolit Mitrofan Ban kao predsjednik, a kao ~lanovi: episkop Kiril, iguman Prokopije Vra~ar, protojerej Pavle Petrovi}, proto|akon Filip Radi~evi} i sekretar |akon Ivo Kalu|erovi}. Na ~elu Mitropolijske Eparhije nalazio se mitropolit Mitrofan, sa titulom arhiepiskopa cetiwskog i mitropolita Kraqevine Crne Gore. On je bio i predsjednik Cetiwske Konsistorije. ^lanovi su bili: sve{tenici Ilija Jovi}evi} i Mira{ Vuki}, sekretar |akon Ivo Kalu|erovi} i ra~unovo|a iguman Miron Medenica. Pridvornu crkvu na Cetiwu opsluìvali su Miron Medenica i Filip Radi~evi}. Cetiwski manastir imao je kao nastojateqa i igumana Mirona Medenicu i |akona Iva Kalu|erovi}a, br~eoski nastojateqa jeromonaha Makarija \uri{i}a, vrawinski sve{tenika Mi}a Uli}evi}a, a dajbabski (}elija) jeromonaha Simeona Popovi}a. Manastir Kosijerevo imao je ne{to brojniji sastav, i to: nastojateqa jeromonaha Nikifora Simonovi}a, i manahe Savatija Vujovi}a i Leontija Mitrovi}a. Eparhija Mitropolijska imala je tri protoprezviterijata, i to: Cetiwski, Podgori~ki i Grahovski. Na ~elu Cetiwskog bio je protojerej Krsto Matanovi}. Ovaj protoprezviterijat imao je trideset parohija. Drugi protoprezviterijat bio je Podgori~ki. Na wegovom ~elu nalazio se protojerej Du{an Petrovi}, i imao je 21 parohiju. Na ~elu Grahovskog nalazio se sve{tenik Krsto Ke{eqevi} i imao je deset parohija. Ova Eparhija imala je 23 umirovqena sve{tenika. Na ~elu Zahumsko-ra{ke Eparhije bio je episkop Kiril Mitrovi}. On je bio i predsjednik Nik{i}ke Konsistorije. Sekretar je bio sve{tenik Milan Mihailovi}, a kancelista Mir~eta Golovi}. Eparhija je imala ove manastire sa sqede}im sastavom mona{tva i sve{tenstva: Gorwi Ostrog (jeromonah Danilo Labovi}), Dowi Ostrog (nastojateq iguman Leontije Nikoli} i jeromonah Pavle Ivanovi}), saborna crkva u Nik{i}u (sve{tenik Blagoje Vukoti}), Piva (nastojateq iguman Prokopije Vra~ar i jeromonah Platon Ivezi}), Podmalinsko (nastojateq jeromonah 208. DACG, fond MPCP, f. 88, dok. br. 662/ 1913. i f. 106, dok. br. 1361/ 1915. 209. Isto, f. 95, dok. br. 554/ 1914.

547

Jeftimije Glomazi}), Bijela (nastojateq jerominah Josif Leki}), @upa (nastojateq jeromonah Nikodim Jawu{evi}), Mora~a (nastojateq jeromonah Rafailo \urovi}), Dobrilovina (nastojateq jeromonah Vikentije Grbovi} i jeromonah Mojsije Popovi}), ]elija Piperska (nastojateq iguman Isaija Qumovi}), @drebaonik (nastojateq Teofil Popovi} i monah Antonije Miranovi}), Duga (nastojateq sve{tenik Novo Gruji}). Eparhija je imala tri protoprezviterijata, sa sqede}im brojem parohija: Spu{ki sa {esnaest parohija (dvije nijesu bile popuwene), Kola{inski sa dvadeset parohija (tri nijesu bile popuwene), i Nik{i}ki na ~elu sa protojerejem \or|ijem Milanovi}em sa 21 parohijom (jedna nije bila popuwena). Umirovqenih sve{tenika je bilo osamnaest.210 Dràva Crna Gora èqela je integracijom u sebe tzv. novooslobo|enih oblasti, da sva ona pravila, pa i u vezi sa crkvom prenese i na wih. Ve} je nazna~eno da se teolo{koj nastavi posve}ivala velika pa`wa, a isto tako i poha|awu crkava od strane u~enika i nastavnog osobqa. U tom smislu treba shvatiti i Uredbu o {kolama u novooslobo|enim krajevima od 10. januara 1914. godine. Razdio pod „B“ ticao se pona{awa u~enika u crkvi i uop{te du`nosti prema woj (~l. 12-19). Po ovim pravilima u~enici su bili du`ni da do|u ranije na prozivku za odlazak u crkvu, odakle bi po razredima i{li u wu. U crkvi je pona{awe u~enika moralo biti besprekorno. Ometawe reda u crkvi po ~lanu petnaestom, bilo je vi{e ka`wivo nego u {koli. Naro~ito je prilikom bogosluèwa bilo zabraweno „namjerno kvarewe pjevawa, razgovor, osvrtawe, smijawe, ~itawe kwiga i novina.” Izostanak sa ve~erwe slu`be ra~unao se kao jedan neopravdani ~as, a sa liturgije kao dva.211 Na posqedwim izborima za Crnogorsku Narodnu Skup{tinu odrànim po~etkom januara 1914. godine, poslani~ke mandate izborili su sqede}i sve{tenici: Luka Ivovi} (Kapetanija [estanskosela~ka), Tomo Kaì} (Kapetanija Qe{anska), Krsto Popovi} (Kapetanija Qe{kopoqska), [piro Gligovi} (Kapetanija Bawska), i Rafailo Qeposavi} (Kapetanija Andrijeva~ka).212 Po~etkom avgusta 1914. godine Crna Gora je u{la u Prvi svjetski rat. Ona je ve} bila materijalno i qudski iznurena u~e{}em u dva balkanska rata. Ratne operacije i tako|e veliki qudski i materijalni gubici, omeli su redovan crkveni ìvot. U tzv. novoo210. Dràvni kalendar Kraqevine Crne Gore za 1913. godinu, Cetiwe, 1913, 61-65. 211. Uredba o {kolama u oslobo|enim krajevima i pravila za u~enike u~iteqske {kole, Cetiwe, 1914. 212. Novica Rako~evi}, Crnogorska Narodna Skup{tina, Podgorica, 1997, 164-165. 548

slobo|enim oblastima stawe je bilo jo{ teè, naro~ito u sredinama gdje su muhamedanci i rimokatolici bili ve}ina, i gdje nije bilo crkava za bogosluèwe. Sa tim u vezi, po naredbi mitropolita Doì}a, ~lan Pe}ke Konsistorije sve{tenik Stevo Drecun, obratio se 16. oktobra 1915. godine Ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova. Naveo je da u odre|enim krajevima ve}inski naseqenim inovjercima nema pravoslavnih crkava, te se bogosluèwe vr{i po privatnim stanovima i lokacijama. To ~ini lo{ utisak na inovjerce u smislu ozbiqnosti pravoslavne vjere koja je vladaju}a u crnogorskoj dràvi. Dok bi se izgradile crkve, mitropolit je preko Drecuna molio, da se u buxet za 1916. godinu uvrste tro{kovi makar za izgradwu kapela, koje bi privremeno sluìle za bogosluèwe.213 No, od ove molbe nije bilo ni{ta. Vrijeme kada je ona podnijeta, predstavqa po~etak agonije crnogorske dràve u te{kim ratnim uslovima, koji }e se okon~ati u drugoj polovini januara 1916. godine. Suo~ena sa sna`nim udarima austrougarske vojske iz vi{e pravaca, i wenog prodirawa kroz crnogorsku teritoriju, crnogorska vojska se raspala. Kraq Nikola je sa dijelom ministara napustio Crnu Goru. Zemqu se posjele austrougarske trupe, koje su zavele okupacioni reìm u vidu Vojnog guvernerstva. Tako je Crkva u Crnoj Gori nastavila svoj rad pod nenormalnim okolnostima, dovijaju}i se na razne na~ine, i u materijalnom i u personalnom pogledu, da se koliko-toliko organizovani crkveni ìvot nastavi. Austrougarski okupator imao je na teritoriji Crne Gore svoje zahtjeve i planove, koji su se uklapali u {iri koncept. Tokom okupacije radila je crnogorska Vlada u izbjegli{tvu u Neju kod Pariza. Sa druge strane austrougarskom okupatoru je bilo stalo da prostor Crne Gore, iako okupiran, drì pacifikovan, i ne dozvoli razvijawe pobuweni~kog pokreta, koji bi mu odvla~io snage koje je mogao da upotrijebi na frontovima koji su za wega bili strategijski va`ni. Tokom okupacije Austrougarska nije u zna~ajnijem smislu odredila daqwu sudbinu Crne Gore, pri opciji da Antanta bude poraèna u ratu. Naravno, ona se nadala pozitivnom ishodu u tom pogledu. U izvorima o tome postoji malo podataka. Ona je bila u tom pogledu na raskrsnici, da li da poslije rata revitalizuje crnogorsku dràvu u mawim granicama, koja bi prakti~no formalno bila samo dràva, a u stvari wena polukolonija, ili da je u potpunosti integri{e u svoj dràvni prostor, poput 1908. godine Bosne i Hercegovine. 213. DACG, fond MPCP, f. 106, dok. br. 1462/ 1915. 549

Po svoj prilici, po oskudnim izvorima, a i potezima koje je ona tokom okupacije pravila, kretala se ka drugoj pomenutoj opciji. Crnogorski prosvjetni sistem potpuno je ukinula, i prilagodila ga svome. U tome smislu izbrisani su iz kwièvnosti i istorije svi srpski rodoqubivi detaqi. Ukinuto je }irili~no pismo a uvedeno latini~no. U ono malo {kola, uglavnom u varo{kim sredinama koje su nastavile sa radom, usqed ~iwenice da je zna~ajan broj crnogorskih u~iteqa poginuo tokom rata, a i kasnije bio interniran, austrougarske vlasti su po~ele dovoditi u~iteqe iz manarhije, mahom Hrvate, Slovence i Slovake. Ukinuta je i crnogorska dràvna zastava-trobojka, koja je ujedno bila i op{te srpska.214 Sve te ~iwenice ukazuju da je Austrougarska postepeno pripremala teren za aneksiju crnogorskog dràvnog prostora, po eventualno pozitivnom ishodu rata za Centralne sile, tim prije, {to je do polovine 1918. godine sudbina rata bila neizvjesna, pa ~ak i sa ulaskom SAD u rat na strani Antante. Tokom okupacije Austrougarska nije postavqala pitawe sudbine statusa Crnogorske Mitropolije u posqeratnom periodu, tj. da li bi je eventualno uklopila u svoj crkveni sistem Pravoslavne Crkve? Vjerovatno je na to uticala kolaboraterska politika samog mitropolita Mitrofana. Ve} u prvim mjesecima okupacije, kod odre|enih grupa iz biv{eg crnogorskog dràvno-vojnog vo|stva, javila se ideja o pokretawu ustanka. Na weno ~elo stavio se posqedwi ministar vojni Kraqevine Crne Gore i brigadir Radomir Ve{ovi}. Austrougarski okupacioni sistem je vrlo brzo po posijedawu Crne Gore dobro uhodao sistem denuncijacija, kome su i sami Crnogorci bili skloni. Usqed te ~iwenice Ve{ovi}eva ideja bila je vrlo brzo otkrivena. Austrougarska patrola ga je uhapsila u wegovoj ku}i na Bukovoj poqani i sprovela ka Kola{inu. Ve{ovi} je me|utim iz skrivenog revolvera ubio poru~nikavo|u patrole i pobjegao. Bio je to po~etak javqawa otpora austrougarskom okupatoru, i stvarawa komitskog pokreta, bez obzira {to je Ve{ovi} iako se odmetnuo, u tom pogledu bio vrlo pasivan. Ovaj Ve{ovi}ev akt mitropolit Mitrofan je osudio poslanicom koju je 20. juna 1916. godine objavio sve{tenstvu i narodu. âk {ta vi{e. Kako je u poslanici naveo, sa grupom biv{ih dràvnih ~inovnika, posjetio je okupacionog guvernera Viktora Vebera, i izrazio mu àqewe. To àqewe i{lo je i do servilnosti. No, sa druge strane mitropolitova poslanica odslikavala je realnost. On je naveo da je do kapitulacije crnogorska vojska sa austrougar214. Dozvoqene zastave u Crnoj Gori, Cetiwske novine, br. 73, 26. april 1917, 2. 550

skom ratovala po me|unarodnim standardima, tj. „kavaqerski“. Sudbina Crne Gore sa ovakvim aktima ne}e biti rije{ena, i rije{i}e se kada za to do|e vrijeme. Ovakvi akti po mitropolitu mogli su da odvedu narod samo do „ogromnih {teta i te{kih neprilika“. Austrougarska se i do rata ve}inom svojih granica grani~ila sa Crnom Gorom, te je stoga bila upu}ena sa wom na dobrosusjedske odnose, pa makar i u ovakvom poloàju. U svakom slu~aju mitropolit je savjetovao sve{tenstvu i narodu krajwu uzdrànost i mir.215 Mitropolitov pacifisti~ki stav tokom rata, uglavnom nije naveo ve}inu stanovni{tva da dijeli taj stav, ili se zapravo ne moè ni utvrditi u kolikoj mjeri je to bilo? Poslije Ve{ovi}evog odmetawa u Crnoj Gori se razbuktao jak komitski pokret, koji kako se pokazalo u perspektivi doga|aja, nije ni imao veze sa wime, niti zavisio od wega. U ovo se uklapa i ~iwenica, da se Ve{ovi} poslije potpune neaktivnosti po~etkom 1918. godine predao, i potom odigrao ulogu klasi~nog kvislinga Prvog svjetskog rata. Uz pratwu austrougarskih oficira i vojnika i{ao je od jedne do druge crnogorske varo{i, agituju}i da se komitska akcija obustavi, i da je pobjeda Centralnih sila neminovna. Kako su austrougarske vlasti ubrzo uvidjele da im je u tom pogledu beskoristan, odvele su ga u neku vrstu blage internacije u Hrvatsku, boje}i se izme|u ostalog, i da ga neko od komita ili wihovih pristalica ne likvidira atentatom. Ve{ovi}eva kontraverzna politi~ka biografija nastavila se i daqe. Po oslobo|ewu, bez obzira na u~iweno, i kao da ni{ta nije bilo, nove vlasti Kraqevine SHS su ga aktivirale u ~inu brigadnog |enerala sa slu`bom u Skopqu. O~ito nezadovoqan neispuwenim ambicijama dao je ostavku i zatraìo penziju. Ubrzo se povezao sa zelena{kim komitima, sa novom-starom idejom da diè ustanak, ali ovoga puta protiv novih vlasti Kraqevine SHS. Kada je otkriven bilo mu je su|eno. Nije mu ni{ta smetalo da prilikom su|ewa mitropolita Mitrofana okrivi za saradwu sa okupatorom.216 Iako se u Crnoj Gori razvio jak komitski pokret, moè se re}i da su austrougarske vlasti bile prili~no isfrustrirane mogu}no{}u op{teg ustanka. To su bazirale na tradicionalnoj sklonisti Crnogoraca ka gerilskoj borbi jo{ iz osmanskog perioda, a i na nekoliko lokalnih ustanaka na svojoj teritoriji u susjedstvu Crne Gore u drugoj polovini HÀH vijeka. Gotovo 90% biv{ih crnogorskih ~inovnika, oficira, i intelektualaca bilo je inter215. Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana, kw. 5, Cetiwe, 1999, 175-177. 216. \eneral Ve{ovi} pred sudom, Zemun, 1921, 34-35. 551

nirano. U okviru wih, bio je i znatan broj sve{tenika, naro~ito onih mla|ih. Pacifisti~ki mitropolitov stav o~igledno je bio presudan, da se u nekoliko tura puste crnogorski sve{tenici iz internacije, ve} po~etkom 1917. godine, {to su i objavile „Cetiwske novine“, list koji je na latini~nom pismu izlazio na Cetiwu, i prakti~no bio nezvani~no okupaciono glasilo. Naravno da je austrougarski okupator ovakvim potezima i propagandom sebe htio da prikaè kao milosrdnog, i pacificira crnogorsko stanovni{tvo. Pu{tawa sve{tenstva imala su izgovor da je ono toboè sa mitropolitom trebalo da u~estvuje u godi{wici smrti cara Franca Jozefa.217 Mitropolit tu nije stao. êstitaju}i okupacionom guverneru novu 1918. godinu na prijemu, zatraìo je od istog i pu{tawe svih interniranih ku}ama, {to tako|e nijesu propustile da pompezno objave „Cetiwske novine“.218 U svakom slu~aju, mitropolit Mitrofan uspio je svojom kolaboracijom sa austrougarskim okupacionim sistemom u nekoliko navrata, ili da spase sigurne smrti taoce, ili makar da okupacioni vrh odvrati od surovih represalija. Pokrenuo je i humanitarni rad, s obzirom na ~iwenicu da su u Crnoj Gori vladali glad i bolesti usqed te{kih ratnih prilika, i da je stanovni{tvo od toga masovno umiralo. Kao predsjednik crnogorskog Crvenog krsta prikupqao je novac od stranih humanitarnih dru{tava i organizacija, a potom ga uz pomo} i kontrolu okupacionog sistema distribuirao siroma{nom narodu. Od novembra 1917. do marta 1918. godine prikupio je oko 125.000 kruna, na osnovu uplata na ra~un u Be~koj banci, i raspodijelio ih u novcu ili namirnicama narodu.219 Kako je ve} nazna~eno, austrougarski okupacioni sistem nije se bavio sudbinom, tj. statusom Mitropolije poslije svr{etka rata, vjerovatno ne htijev{i da kida i posqedwu kariku koja ga je vezivala sa okupiranom Crnom Gorom, mada je Mitropolija i uop{te ~itava Crna Gora simboli~ki doìvjela jedno veliko ponièwe, {to }e tako|e biti tretirano. No, okupacioni sistem nije dao mitropolitu Mitrofanu ni potpunu slobodu u wegovom crkvenom radu. Pustio ga je da ima slobodu djelovawa samo u toli217. Pomilovawe crnogorskog sve}enstva, Cetiwske novine, br. 34, 10. decembar 1916, 3-4; Povratak crnogorskog sve}enstva, Cetiwske novine, br. 46, 21. januar 1917, 3. 218. Novogodi{wa primawa kod Preuzvi{enog generalnog guvernera, Cetiwske novine, br. 145, 3. januar 1918, 3. 219. Novica Rako~evi}, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu, Titograd, 1969, 276-277.

552

kom obliku, koliko on ne bi zadirao u interese wegove politike, tj. ~isto crkveno-kononskom. Okupator je su{tinski odlu~ivao o postavqawu paroha, raspodjeli parohija, i nov~anim primawima sve{tenstva. Mitropolit se ma kako to zvu~alo, bavio samo banalnim crkvenim stvarima, koje i nijesu interesovale okupatora, i u tom pogledu imao je wegovu punu podr{ku. U jednu od tih tema spada i javni hri{}anski moral. Mitropolit je uputio raspis sve{tenstvu 5. jula 1917. godine, da obrati pa`wu na sve masovniju pojavu vanbra~nog ìvqewa ili èqe za rastavom supru`nika. Sve{tenici su bili du`ni da prekr{iteqe o{tro opomenu. One koji su ìvjeli u vanbra~nim zajednicama vjen~aju, naravno ukoliko su se za to stekli zakonski uslovi, a ako ne, odmah im narede da vezu prekinu. Neslo`ne supru`nike trebali su da upute na slogu. Ukoliko doti~ni ne bi poslu{ali, slobodno su se mogli obratiti najbliìm policijskim vlastima.220 Dru{tvo Crne Gore je nesumwivo bilo strogo patrijarhalno, i o{tro je osu|ivalo sve moralne anomalije, a naro~ito vanbra~nog ìvqewa, preqube ili rastave. No, da ba{ nije bilo sve tako idealno po navedenom, govori i niz ranijih uputstava crnogorskih mitropolita jo{ iz mirnodopskog vremena, koja idu sve i do Zakonika kwaza Danila. U Kwaèvini Crnoj Gori postojao je ~itav jedan fond, sa strogo utvr|enom procedurom - za izdràvawe vanbra~ne djece. Svakako su ratni period, okupacija i nema{tina uticali na stvarawe zna~ajnih moralnih anomalija, naro~ito kod crnogorskih èna. Pogibije mu{karaca bile su masovne, a i internirawa tako|e. Tome je doprinio i sam okupator, koji je sa svojom vojskom i policijom podsticao na raskala{no pona{awe. Pored ve} navedenih primjera kolaboracije mitropolita sa okupatorom, mogu se navesti i jo{ neki. Kada je umro austrougarski car Franc Jozef 1916. godine mitropolit Mitrofan je u manastirskoj kapeli odrào parastos, i u govoru izrazio veliku àlost, {to su pompezno prenijele „Cetiwske novine“. Ovaj list tako|e je prenio i informaciju da je sve{tenstvo u Kola{inu odràlo parastos, a da je episkop Kiril u Nik{i}u lokalnom komandantu izrazio sau~e{}e.221 Crnogorsko sve{tenstvo oti{lo je i korak daqe. U~estvovalo je u strogo unutra{wim austrougarskim proslavama, kao da je Crna Gora ve} dio monarhije. Episkop Kiril prisustvovao je slu`bi u Nik{i}u, prilikom proslave imendana nove austro220. DACG, AOB, fond MDB, f. 9, dok. br. 838. 221. @alobne sve~anosti u Crnoj Gori, Cetiwske novine, br. 32, 3. decembar 1916, 2; Cetiwske novine, br. 30, 26. novembar 1916, 3.

553

ugarske carice Zite u martu 1917. godine, a i u maju prilikom wenog ro|endana, sa dva ~lana Konsistorije. Kirilovo u~e{}e u proslavi ro|endana cara Karla u julu sa ~lanovima Konsistorije, tako|e nije izostalo.222 U~e{}e jo{ nekolicine sve{tenika na proslavama ovakvih ro|endana i imendana u drugim krajevima Crne Gore, nije ostalo nezabiqeèno na stranicama „Cetiwskih novina“. Sa druge strane, bar opet prema izvje{tajima „Cetiwskih novina“, vladala je gotovo idili~na slika i u odnosima austrougarskih vlasti prema Mitropoliji i wenom sve{tenstvu. Ona je pravoslavnim vjernicima preko stranica ovog lista i zvani~no ~estitala Boì}, Bogojavqewe i Vaskrs. Delegacija vlasti obilazila je mitropolita prilikom wegove krsne slave, i ~estitala mu je. Vlasti su organizovale humanitarne skupove, na kojima su prikupqana sredstva za siroma{ne i djecu.223 Pada u o~i da su austrougarske okupacione vlasti dozvolile proslavqawe Savindana.224 Ta ~iwenica potpuno se kosi sa onom o potpunom izbacivawu svih rodoqubivih elemenata iz {kolskih programa i nastavnog procesa. Proslavqawe Savindana u Crnoj Gori se primje}uje ve} u doba vladavine kwaza Danila, tj. kao crkveno-{kolske slave. Tada se u Crnoj Gori i javqaju po~eci organizovanog prosvjetnog sistema, i uop{te dràvne birokratije. Austrougarska uprava je samo pratila trend sa svojih prostora u tom pogledu. Pravoslavna Crkva je na tlu austrougarske dràve bila utemeqena ve} vjekovima, i sa zajam~enim oblicima autonomije i uredne crkvene organizacije. Uostalom, veliki broj austrougarskih podanika bili su pravoslavci. Oni su bili utkani u dràvni sistem (kao ~inovnici, vojna lica, crkvene li~nosti, 222. Sve~anost imendana Wezina Veli~anstva u Nik{i}u, Cetiwske novine, br. 75, 3. Mart 1917, 3; Proslava ro|endana Wezinog Veli~anstva u Nik{i}u, Cetiwske novine, br. 80, 20. Maj 1917, 3; Proslava ro|endana Wegovog Veli~anstva, Cetiwske novine, br. 108, 26. jul 1917, 2. 223. Krsna slava mitropolita na Cetiwu/ Proslava pravoslavnog boì}a, Cetiwske novine, br. 147, 10. januar 1918, 2; Proslava boì}nih I novogodi{wih blagdana u Crnoj Gori, Cetiwske novine, br. 34, 10. decembar 1916, 4; Boì}no slavqe u Nik{i}u Cetiwske novine, br. 146, 6. januar 1918, 2; Pravoslavni uskrs, Cetiwske novine, br. 180, 5. maj 1918, 4; Pomo} rije~koj sirotiwi za Vaskr{we praznike, Cetiwske novine, br. 181, 9. maj 1918, 4; Bogojavqewe, Cetiwske novine, br. 46, 21. januar 1917, 3. 224. Sv. Sava, Cetiwske novine, br. 48, 28. januar 1917, 3; Proslava Sv. Save u pu~koj {koli u Nik{i}u, Cetiwske novine, br. 50, 4. februar 1917, 2; Svetosavska proslava, Cetiwske novine, br. 152, 27. januar 1918, 3; Svetosavska proslava na Cetiwu, Cetiwske novine, br. 153, 31. januar 1918, 3; Svetosavske proslave u provinciji, Cetiwske novine, br. 154, 3. februar 1918, 2.

554

~ak i plemstvo). Stoga proslavqawe Savindana u Crnoj Gori ne treba shvatiti kao nekakav spektakularan popust okupacionih vlasti. Savindan se kao poluzvani~an i zvani~an praznik slavio po svim austrougarskim pokrajinama naseqenim srpskim stanovni{tvom. Istina, austrougarske vlasti su strogo vodile ra~una, da ovaj praznik ne iza|e iz okvira crkveno-{kolske slave, a svaki poku{aj, makar i simboli~kog bunta su predupre|ivale. Tokom austrougarske okupacije desio se i jedan doga|aj koji je imao posrednu vezu sa Crkvom i mitropolitom Mitrofanom. On je na Crnogorce ostavio vrlo mu~an utisak. Bilo je to preno{ewe posmrtnih ostataka Petra ÀÀ Petrovi}a Wego{a. Kako je ve} nazna~eno, Austrougarska tokom okupacije Crne Gore nije otvoreno iznosila svoje ciqeve u Crnoj Gori, tj. {ta namjerava sa wom u slu~aju pobjede Centralnih sila? âk ni u smislu unutra{wih razmatrawa u svom dràvnom vrhu, ona nije imala dalekose`nijeg i konzistentnijeg plana. Tako se u izvorima mogu na}i samo naznake scenarija kojeg je pripremala Crnoj Gori. Ipak se moè zakqu~iti po raspoloìvim izvorima, da je ona namjeravala da o~uva formalno-pravno dràvni suverenitet Crne Gore, ali u mawim granicama, i potpuno u austrougarskoj sveri uticaja. Po svoj prilici, Austrougarska je namjeravala da potpuno ovlada jadranskim priobaqem sve do Albanije, {to je podrazumijevalo i anulirawe crnogorske pomorske teritorije, naro~ito u zale|u Boke. Masiv Lov}ena imao je za Austrougarsku veliki zna~aj, te je u potpunosti htjela da ovlada wime, i tako dràvnu granicu dovede prakti~no do pred Cetiwe. To je za pobjedni~ku Austrougarsku trebalo i da ima simboli~ki zna~aj. Umjesto Wego{eve kapele, na Jezerskom vrhu trebala je da izradi spomenik velikih dimenzija, tj. vojnika sa {lemom sa austrougarskim obiqe`jima, okrenutog ka Jadranu i izdajni~koj Italiji. Ta simbolika zna~ila bi da je Austrougarska ovladala ~itavim jugoisto~nim priobaqem Jadrana, i uop{te slovenskim priobaqem, i da punopravno kontroli{e jadranski basen. Time bi se i anulirala sva simbolika Wego{eve kapele i wegovog groba na Lov}enu, tj. dominacije rimokatoli~anstva nad jadranskim basenom.225 Ostanak Wego{eve kapele na Jezerskom vrhu nije se ni uklapao u vojno-strategijske radove austrougarske vojske, koja je na osnovu ovog koncepta, odmah po okupaciji Crne Gore otpo~ela sa wima u {irem obimu, idu}i ~itavom linijom iznad Boke do Rumije. Tako je 225. Novica Rako~evi}, Prilozi istoriji austrougarske okupacije Crne Gore 1916-1918, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 3, Titograd, 1960, 640-641. 555

ona otpo~lela sa gradwom puteva koji bi do najvi{ih vrhova omogu}ili izvoz te{ke artiqerije, dubokih rovova i sl. Wego{eva kapela na Jezerskom vrhu bila je tako|e te{ko o{te}ena od austrougarske artiqerije u operacijama zauzimawa Lov}ena. Od polovine juna 1916. godine, krenula je aktivna prepiska ministra spoqwih poslova Austrougarske barona I{tvana Burijana sa opunomo}enikom na Cetiwu Eduardom Otom i generalnim guvernerom Viktorom Veberom. Veber je izvijestio Burijana da se radovi na Jezerskom vrhu ne mogu izvesti bez hitnog izmije{tawa Wego{evog sarkofaga, te da u tome smislu treba pokrenuti operativni proces. Burijan je u korespodenciji sa Otom traìo detaqne podatke i procjene sa terena, kakve bi konsekvence izazvalo kod stanovni{tva preno{ewe Wego{evih posmrtnih ostataka? Nastojalo se da se izbjegne po pu{tawu te informacije u javnost, da stanovni{tvo krene na hodo~a{}e na Lov}en. Po raspoloìvim izvorima, kontaktiran je i mitropolit Mitrofan, koji je izrazio bojazan da bi sami ~in sno{ewa ostataka na Cetiwe, i sahrana na Cetiwu mogli izazvati profanisawe ovog austrougarskog poteza. Insistirao je na tome da se ~itav ~in obavi po austrougarskom slu`benom nalogu. Odbio je svaku pomisao da bi u~estvovao u preno{ewu ostataka na neslu`beni na~in, jer bi time bio prekoren od stanovni{tva, a naro~ito u vezi sa ~iwenicom jer on nije bio ro|eni Crnogorac, ve} po tro|ewu podanik Austrije. Oto je podnio izvje{taj u Be~, da se ekshumacija izvr{i u najve}oj tajnosti, jer bi bilo kakvo pu{tawe ove informacije u javnost, moglo posredno Crnogorcima da stavi do znawa jo{ i prije svr{etka rata, da je za wih Lov}en izgubqen, i time izazove te{ke posqedice. Tokom prepiske, u koju se ukqu~io i potpukovnik Gustav Hubka, na~elnik {taba Vojnog guvernerstva na Cetiwu, ustanovqeno je da se usvoji mitropolitovo insistirawe da se postupak obavi po zvani~nom nalogu i tajno, jer on nije ro|eni Crnogorac, i da ve} ima dovoqno protivnika u zemqi. Mitropolit je insistirao da se ekshumacija obavi u prisustvu dva crnogorska zvani~nika, i uz parastos dvojice doma}ih sve{tenika prije otkopavawa. Predloìo je biv{eg ministra Qubomira Baki}a i dvorskog intendanta Mi{a Popovi}a. îtav postupak imao se obaviti tajno i no}u, u prisustvu i dva austrougarska oficira. Ostatke je trebalo prenijeti na rukama (jer se druga~ije nije moglo) do Blati{ta, a odatle kamionom na Cetiwe. Poslije intenzivne korespodencije Ota, Vebera i Hubke sa Be~om, Veber je 7. avgusta prenio mitropolitu Mitrofanu da su svi wegovi zahtjevi uvaèni, a da je Vrhovna komanda jo{ 5. avgu556

sta izdala nare|ewe da se prenos obavi. On je operativno trebao da bude izvr{en u no}i 12/13. avgusta. Wego{evi posmrtni ostaci trebali su da se prenesu u riznicu manastira, a ne u kraqevsku grobnicu, {to je i u~iweno.226 Kona~no, moè se sa pravom postaviti pitawe, da li je ~itav sistem Crkve u Crnoj Gori na ~elu sa mitropolitom Mitrofanom i episkopom Kirilom bio kolaboraterski? Jesu li oni izdali crnogorsku dràvu i svoga vladara? Da li su aktivnom koegzistencijom sa austrougarskim okupatorom podupirali istog, da pri eventualnom povoqnom svr{etku rata po wega, prostor Crne Gore integri{e u sebe? Pojmovi kolaboratera, izdajnika i kvislinga pojavquju se tek u Drugom svjetskom ratu. Svakako da bi sravnavawem sa wima u vertikali vremena u nazad, naro~ito sa vi|ewem ideolo{ke istoriografije, moglo da se postavi opravdano pitawe ovakvog etiketirawa i pojmisawa.227 Ne moè se sporiti ~iwenica da je crkveni vrh Crne Gore zajedno sa najve}om ve}inom sve{tenstva nastavio rad pod okupacionim uslovima. Svaki poku{aj otpora okupatoru je osu|ivao i pozivao na pacifizam. âk {ta vi{e, aktivno je korespondirao sa okupatorom, i u~estvovao u wegovim proslavama, koje su se ticale ~isto austrougarskih jubileja, koji nijesu imali nikakve veze sa Crnom Gorom. U formalnom smislu, mitropolit Mitrofan nije ozbiqnije pruìo nikakav otpor uklawawu Wego{evih posmrtnih ostataka sa Lov}ena. No, sa druge strane, treba prihvatiti i niz drugih ~iwenica, koje mogu da opravdaju takve postupke. Crkva je u slu`bi misije sluèwa Bogu. Ovozemaqske vlasti i carstva dolaze i prolaze, a samo ona ostaje. Ako je Srpska Crkva, ili konkretno gledano Mitropolija mogla odràti svoj rad pod osmanskom vla{}u, za{to ne bi i pod austrougarskom? Mitropolija Crnogorska tako je pod okupacijom ostala jedina crnogorska institucija u samoj Crnoj Gori koja nije prekinula svoj rad. Time je izbjegla da se Crna Gora pretvori u jedan bezobli~ni prostor, pogodan za svakovrsne uzurpacije austrougarske dràvne doktrine. Crnogorska vojska se raspala, a Crna Gora kapitulirala. Istina, kraq i Vlada, ma kakva ona bila, formalno su postojali u izbjegli{tvu, ali su bili prepu{teni ishodu velikog ratnog sukoba, i preplitawu global226. Spomenica Petra ÀÀ Petrovi}a Wego{a, Cetiwe, 1926; \oko Pejovi}, Za{to su Wego{evi posmrtni ostaci preneseni s Lov}ena na Cetiwe 1916. godine, Istorijski zapisi, kw. HH, Titograd, 1963, 498-501. 227. êdomir Lu~i}, Izdajnik, kvisling, kolaboracionist... {ta je to? Istorijski zapisi, br. 4, Podgorica, 1995, 35-49.

557

nih interesa velikih sila, koji su na kraju i dokusurili postojawe crnogorske dràve. Iako nije bio mnogo ni op{te, a ni bogoslovski obrazovan, mitropolit Mitrofan pokazao je svu dubinu svoga istorijskoga i realnog zakqu~ivawa u poslanici koju je izdao sve{tenstvu i narodu, povodom akta brigadira Ve{ovi}a. Sudbina Crne Gore ve} tada nije zavisila od we same, ona je bila pokorena, i trebala je da bude rije{ena u budu}nosti, na osnovu ishoda velikih doga|aja svjetskog sukoba, kako je to kona~no i bilo. Uostalom, biografija brigadira Ve{ovi}a je od 1916. godine bila puna kontraverza i naglih politi~kih zaokreta, da se sa pravom moè postaviti pitawe {ta je bio kroz vrijeme wegov pravi stav i opredjeqewe, i koliko su na wega uticali wegova li~na ambicija i sujeta? Komitski pokret koji se formirao, nesporno je bio jedan vid bunta naroda Crne Gore protiv okupatora. Odràvao je vjeru u oslobo|ewe. Pokazao je da Crna Gora nije klonula. No, on su{tinski strate{ki nije mogao da oslobodi Crnu Goru bez velikih rje{avawa svjetskog rata, kako je kona~no i bilo. Bez obzira na „kolaboraciju“ Crkve i sve{tenstva sa okupatorom, okupacioni sistem izvr{io je masovne represalije zbog akcija komita: strijaqawa, vje{awa, odvo|ewa u internaciju, paqevine... Mitropolit je sa sve{tenstvom spasavao to {to se spasavati moè, prikupqao pomo} narodu u hrani i novcu, u vremenu kada se masovno umiralo od gladi i bolesti. Postavqa se opravdano pitawe, {ta bi bilo da Crkva i mitropolit nijesu zauzeli takav stav kakav su zauzeli, ve} da su i oni aktivno podràli otpor? Koliko bi vi{e bilo strijeqanih, obje{enih, interniranih, pomrlih od gladi? Kako je ve} nazna~eno, praksa etiketirawa i definisawa, te pozivawa na odgovornost saradnika okupatora pojavquje se tek u Drugom svjetskom ratu i po wegovom okon~awu. Stoga niko poslije oslobo|ewa i ujediwewa nije ni pomi{qao da mitropolita Mitrofana i episkopa Kirila poziva na odgovornost zbog izdaje.

3. Obnovqene i podignute crkve i manastiri u Crnoj Gori od 1860. do 1910. godine Kako je ve} nazna~eno, godine 1910. kwaz Nikola je proslavqao jubilej od pedeset godina svoje vladavine. Suo~en sa unutra{wom politi~kom krizom zbog svojeg apsolutizma, kao i jakim pokretom za ujediwewe sa Srbijom u Crnoj Gori, on je nastojao da povi{ewem svoje vladarske titule, kao i dràvnog statusa svoje dràve, dobije odre|ene politi~ke poene, ne samo na unutra{wem 558

ve} i spoqa{wem planu, naro~ito u drugim srpskim i jugoslovenskim krajevima. Tako je krajem avgusta ove godine Crna Gora progla{ena za Kraqevinu, a Nikola za kraqa. Tom prigodom, onda{wi predsjednik Vlade Crne Gore dr Lazar Tomanovi}, objavio je kwigu „Pedeset godina na prestolu Crne Gore“, posve}enu sumirawu vladarskih dostignu}a kwaza Nikole, i uop{te razvitku wegove dràve. Iako apologetskog karaktera, ova kwiga dala je veliki broj korisnih statisti~kih podataka o nazna~enom periodu, prikupila ih i sistematizovala na jednom mjestu. I u pogledu crkvenog razvitka, napravqen je spisak obnovqenih ili nanovo izgra|enih manastira i crkava. U ovom periodu podignuti su manastiri: Svetog Nikole na Vrawini 1885. godine, i Uspenija Bogorodi~inog u Dajbabama 1897. godine. Spisak obnovqenih manastira izgledao je ovako: Manastir________________ ___Mjesto________________Godina Ro`destva Bogorodice Kosijerevo Sv. Luke @upa Nik{i}ka Sv. Trojice Dowi Ostrog Sv. Arhangela Mihaila @drebaonik Sv. Velikomu~enika Georgija Bijela Ro`destva Bogorodice ]elija Piperska Sv. Nikole Dowi Br~eli Ro`destva Bogorodice Cetiwe Sv. Velikomu~enika Georgija Dobrilovina Pokrova Bogorodice Gorwi Br~eli Vavedewa Gorwi Ostrog Sv. Arhangela Mihaila___ ___Malinsko______________

1864. 1875. 1881. 1885. 1887. 1889. 1891. 1901. 1905. 1906. 1907. 1909.

U navedenom periodu podignute su ove crkve: Ro`destva Bogorodice-\inovi}i-1860; Sv. Jovana Krstiteqa-O~ini}i-1861; Voznesewa-Lijeva Rijeka-1862; Sv. Proroka Ilije-Dragovi}a Poqe1863; Sv. Velikomu~enika Georgija-Tu{ina-1863; Sv. Jovana Krstiteqa-Lukovo-1863; Sv. Trojice-Brestice-1863; Sv. Arhangela Mihaila-Bro}anac-1863; Voznesewa-Grahovac-1864; Sv. NikoleStari Bar-1864; Sv. Evengeliste Luke-Gostiq-1864; VoznesewaVini}i-1864; Uspenija Bogorodice-Tomi}i-1865; Sv. Arhangela Mihaila-Petrovi}i-1865; Voznesewa-Klopot-1865; Ro`destva Bogorodice-Brskut-1865; Sv. Arhangela Mihaila-Velimqe-1865; Sv. Nikole-Orja Luka-1866; Sv. Vra~evi-Orahovica-1868; Sv. Jovana Krstiteqa-Macovari-1868; Sv. Arhangela Mihaila-Prigradina1868; Sv. Nikole-Bijela Gora-1868; Sv. Velikomu~enika GeorgijaGrabovica-1868; Sv. Nikole-Trubjela-1868; Sv. Nikole-Trwine559

1869; Sv. Paraskeve-Gradac-1869; Sv. Trojice-Goqemadi-1869; Sv. Velikomu~enika Georgija-Rsojevi}i-1869; Sv. Paraskeve-Bogi}evi}i-1869; Blagovje{tewa-Glizica-1869; Sv. Nikole-Kosori}i1870; Sv. Nikole-Vigwevi}i-1870; Sv. Velikomu~enika GeorgijaBeri-1870; Sv. Nikole-Mom~e-1870; Voznesewa-Mrke-1871; Voznesewa-Kràwa-1871; Sv. Velikomu~enika Georgija-[avnik1871; Sv. Apostola Petra i Pavla-Mokro-1871; Voznesewa-Morakovo-1871; Sv. Nikole-Rva{i-1872; Sv. Arhangela Mihaila-Seoca1872; Sv. Nikole-Rudinice-1872; Sv. Velikomu~enika GeorgijaTrep~a-1872; Sv. Nikole-êvo-1873; Sv. Nikole-Potrk-1873; Sv. Velikomu~enika Georgija-Potrk-1873; Sv. Velikomu~enika Georgija-Godijeqi-1873; Preobraèwa-@abqak-1873; Sv. Jovana Krstiteqa-Kuti-1873; Preobraèwa-[aranci-1874; Sv. Velikomu~enika Georgija-Srpska-1879; Sv. Nikole-Lije{te-1879; Sv. Jovana Krstiteqa i Arhangela Mihaila-Sotoni}i-1880; Ro`destva Bogorodice-Bogmilovi}i-1881; Sv. Velikomu~enika GeorgijaBrijege-1882; Sv. Atanasija-Miokusovi}i-1882; Sv. Arhangela Mihaila-Doqani-1882; Pokrova Bogorodice-Dowa Su{ica-1882; Sv. Nikole-Poàr-1883; Uspewa Bogorodice-Bjelo{evina-1883; Sv. Arhangela Mihaila-Milo~ani-1883; Sv. Jovana Krstiteqa-Ràni Do-1884; Uspenija Bogorodice-Po{}ewe-1884; Sv. Nikole-Kamensko-1884; Sv. Save-Klenak-1884; Sv. Nedjeqe-Stari Bar-1885; Sv. Paraskeve-Bare [umanovi}a-1885; Voznesewa-Gostiq-1885; Sv. Arhangela Stefana-Fundina-1885; Sv. Velikomu~enika GeorgijaBukovica-1885; Sv. Jovana Krstiteqa-Pi{~e-1885; Sv. Jovana Krstiteqa-Bori~je-1885; Ro`destva Bogorodice-Cetiwe (dvorska crkva)-1886; Sv. Save-Erakovi}i-1886; Sv. Simeona Miroto~ivogDowi Zagara~-1886; Sv. Velikomu~enika Georgija-@abqak-1886; Sv. Velikomu~enika Georgija-Utrg-1886; Sv. Vasilija Ostro{kogRibwak-1886; Voznesewa-Kopiqe-1886; Sv. Jovana Krstiteqa-Borkovi}i-1886; Sv. Apostola Petra i Pavla-Krstac-1886; Sv. Arhangela Mihaila-Kwaèvac-1887; Sv. Arhangela Mihaila-Borak1887; Sv. Velikomu~enika Georgija-Mratiwe-1887; Sv. Nikole-Bezuje-1887; Bogojavqewa-Crkvice-1888; Sv. Jovana KrstiteqaLimqani-1888; Sv. Paraskeve-Mahala-1889; Sv. Petra CetiwskogBezjovo-1889; Sv. Velikomu~enika Georgija-Kli~ica-1889; Sv. Jovana Krstiteqa-Pluìne-1889; Sv. Velikomu~enika DimitrijaKola{in-1889; Sv. Proroka Ilije-Ilinski Do-1890; Sv. NikoleSa|avac-1890; Sv. Nikole-Ulciw-1890; Ro`destva Bogorodice-êpurke-1890; Sv. Velikomu~enika Gergija-Qe{kopoqe-1890; Sv. Tri Jerarha-Orah-1890; Ro`destva Bogorodice-Cetiwe (grobqanska)-1892; Sv. Velikomu~enika Georgija-Bogeti}i-1892; Sv. Petra Cetiwskog-Spu`-1892; Sv. Nikole-Bezjovo-1892; Uspenija Bogo560

rodice-Bio~e-1892; Sv. Petra Cetiwskog-Bobija-1893; Sv. Velikomu~enika Dimitrija-Qubotiw-1893; Sv. Petra Cetiwskog-Martinik-1893; Voznesewa-Kowuhe-1893; Sv. Jovana Krstiteqa-Stra{evina-1893; Sv. Nikole-Mikuli}i-1894; Sv. Paraskeve-Golubovci-1894; Sv. Proroka Ilije-Ra}e-1894; Sv. Evangeliste Luke-Rubeà-1894; Blagovje{tewe-Poqa-1894; Sv. Apostola Tome-Gorwe Brijestovo-1895; Voznesewa-Ubli-1895; Sv. Velikomu~enika Gergija-Novakovi}i-1895; Sv. Arhi|akona Stefana-Glibavac-1895; Sv. Nikole-Gorwa Brezna-1896; Ro`destva Bogorodice-Ozrini}i1896; Sv. Igwatije-Bukovi}i (Oputna Rudina)-1897; Sv. MakavijeTolo{i-1897; Sv. Velikomu~enika Georgija-Martini}i-1897; Sv. Jovana Krstiteqa-Mqeti~ak-1897; Voznesewa-Presjeka-1897; Sv. Nikole-Grab-1898; Sv. Jovana Krstiteqa-Kupinovo-1898; Ro`destva Bogorodice-Zavrh-1898; Sv. Nikole-Ri|ani-1898; Sv. Trojice-Majstori-1899; Sv. Proroka Ilije-Mrkojevi}i-1899; Sv. Velikomu~enika Dimitrija-Du~i}i-1899; Sv. Trojice-Lipovo-1899; Sv. Arhangela Mihaila-[titarica-1899; Sv. Vasilija Ostro{kogNik{i}-1900; Sv. Nikole-Dragova Luka-1900; Sv. Velikomu~enika Georgija-Trsa-1900; Sv. Arhangela Mihaila-Trebaqevo-1900; Sv. Velikomu~enika Georgija-Gorwi Ceklin-1901; Svetog Simeona Miroto~ivog-Slatina (Popovi}i)-1901; Sv. Jovana KrstiteqaBandi}i (Bijela Rudina)-1902; Sv. Jovana Krstiteqa-Bandi}i1902; Sv. Paraskeve-Grbavci-1902; Sv. Velikomu~enika GeorgijaMe|u`vale-1902; Sv. Paraskeve-Zagreda-1903; Sv. Jovana Krstiteqa-Gorwi Zagara~-1903; Sv. Velikomu~enika Georgija-Dabovi}i1903; Sv. Arhangela Mihaila-Stubica-1903; Sv. Evangeliste Mateja-Vilusi-1903; Sv. Nikole-Renovac-1904; Sv. Nikole-Stanislavi}i-1904; Voznesewa-Kraqe-1904; Sv. Petra Cetiwskog-Balosave-1905; Sv. Jovana Krstiteqa-Trebaqevo-1905; Sv. Nikole-O~ini}i-1905; Sv. Arhangela Mihaila-Crkvine (Mora~a)-1905; Sv. Vasilija Ostro{kog-Obzovica-1906; Sv. Proroka Ilije-Oèzi1906; Sv. Nikole-Ko~ani-1906; Sv. Trojice-Rastovac-1907; Sv. Velikomu~enika Dimitrija-Bijelo Poqe-1907; Voznesewa-Bjelovo Brdo-1909; Sv. Trojice-Vukovci-1909. U ovom periodu obnovqene su sqede}e crkve: Sv. Jovana Krstiteqa-Drijenak-1860; Sv. Paraskeve-Vrba-1861; Uspewa Bogorodice-Gorwa Draèvina-1862; Sv. Nikole-Dowi Zagara~ (Crna strana)-1863; Sv. Nikole-Za~ir-1864; Ro`destva Bogorodice-Vini}i-1864; Sv. Proroka Ilije-Komarnica-1864; Sv. Apostola Petra i Pavla-Uli}i1865; Sv. Nikole-Vrawina-1865; Sv. Paraskeve-Krusi-1865; Sv. Proroka Ilije-Kosijeri-1867; Sv. Apostola Tome-Gorwi Br~eli-1867; Sv. Velikomu~enika Dimitrija-Br{no-1868; Sv. Para561

skeve-Danilovgrad-1869; Sv. Nikole-Dubova-1869; Sv. Velikomu~enika Georgija-Ga|i-1869; Sv. Velikomu~enika Georgija-Kornet-1869; Sv. Nikole-[obaji}i-1869; Sv. Nikole-Pelev Brijeg1869; Sv. Arhangela Mihaila-Smokovci-1870; Sv. Nikole-Ovto~i}i-1870; Sv. Nikole-Godiwe-1870; Sv. Jovana Krstiteqa-Dowa Seoca-1870; Sv. Paraskeve-Dobrsko Selo-1872; Sv. Nikole i Jovana-Boqevi}i-1872; Sv. Nikole-Blizna-1873; Sv. Velikomu~enika Georgija-Meterizi-1874; Sv. Jovana Krstiteqa-Lipa-1875; Sv. Velikomu~enika Georgija-Komarno-1877; Ro`destva BogorodiceCetiwe (Vla{ka crkva)-1878; Sv. Arhangela Mihaila-Ubli-1879; Sv. Nikole-Grahovo-1879; Sv. Velikomu~enika Georgija-Oputna Rudina (Val)-1879; Ro`destva Bogorodice-Gluhi Do-1879; Sv. Apostola Petra i Pavla-Nik{i}-1879; Sv. Nikole-Gorwi Kokoti-1880; Voznesewa-Bukovik-1880; Sv. Jovana Krstiteqa-Planina bukovi~ka-1880; Sv. Proroka Jeremije-@awev Do-1881; Sv. Nikole-ê{qari-1882; Sv. Nikole-Prevlaka-1882; Sv. Nikole-Burowi-1882; Sv. Jovana Krstiteqa-Radomir-1883; Sv. Proroka IlijeUtrg-1883; Sv. Nikole-Milijevi}i-1884; Sv. Paraskeve-ûkovi}i-1884; Sv. Nikole-Papratnica-1884; Sv. Jovana Krstiteqa-Kosor-1884; Sv. Proroka Ilije-Vini}i-1885; Sv. Arhangela Mihaila-Zagreda-1885; Sv. Velikomu~enika Georgija-1885; Voznesewa[ipa~no-1885; Voznesewa-Siwac-1886; Sv. Nikole-Gorwa Seoca1888; Sv. Kirika i Julite-Qe{kopoqe-1888Sv. Trojice-Vukovci1888; Sv. Velikomu~enika Georgija-[trpca-1888; Voznesewa-Qeskovac-1889; Sv. Tekle-Strugari-1889; Sv. Proroka Ilije-Planik-1890; Sv. Save-Krajwi Do-1892; Sv. Arhi|akona Stefana-Jezer-1892; Ro`destva-Bogorodice-@upa Dobrska-1892; Sv. Jovana Krstiteqa-Bajice-1893; Sv. Trojice-Vitasojevi}i-1893; Uspewa Bogorodice-Dodo{i-1893; Sv. Jovana Krstiteqa-Zagorak-1894; Sv. Jovana Krstiteqa-[i{ovi}i-1894; Sv. Jevstatija-Dowi Br~eli-1894; Sv. Jovana Krstiteqa-Povija-1895; Sv. Velikomu~enika Georgija-Poqe Grahovsko-1896; Sv. Jovana Krstiteqa-Gorwi Tupan-1896; Voznesewa-Grahovac-1897; Sv. Evangeliste Luke-Mraceqi-1897; Sv. Velikomu~enika Georgija-Previ{-1897; Sv. Nikole-Tepca-1897; Sv. Nikole-Dugi Do-1898; Sv. Pantaleimona-Velestovo-1898; Sv. Atanasije-Rije~ki grad-1898; Ro`destva Bogorodice-Trnovo-1898; Sv. Velikomu~enika Dimitrija-Burowi-1900; Sv. Gospo|e-Brezovica-1900; Sv. Velikomu~enika Dimitrija-Ugwi1900; Sv. Jovana Krstiteqa-Gu{e-1902; Sv. Kirika i Julite-Orasi-1902; Sv. Arhangela Mihaila-Crnci-1902; Sv. Arhangela Mihaila-Dolovi-1903; Sv. Arhi|akona Stefana-Zagora-1903; Sv. Proroka Ilije-Veqa gora-1903; Sv. Vra~eva-Slatina-1903; Sv. Velikomu~enika Georgija-Petwica-1903; Sv. Paraskeve-Utrg 562

-1904; Sv. Arhangela Mihaila-Duì-1904; Sv. Nikole-Milojevi}i-1905; Sv. Nikole-Miqani}i-1905; Sv. Nikole-Prekornica1905; Sv. Nikole-Dru{i}i-1906; Sv. Arhi|akona Strefana-Rije~ani-1906; Sv. Paraskeve-Progonovi}i-1906; Sv. Nikole-Jelenak1906; Sv. Georgija-Dubrovsko-1906; Sv. Trojice-Uba-1907; Voznesewa-Markovina-1907; Sv. Jovana Krstiteqa-Velimqe-1907; Sv. Nikole-Seqani-1907; Sv. Jovana Krstiteqa-Gra|ani-1907; Sv. Nikole-Rije~ki grad-1908; Sv. Luke-[titari-1908; Sv. Velikomu~enika Georgija-Sretwa-1908; Sv. Arhangela Mihaila-Pridvornica-1908; Sv. Apostola Andrije-Dupilo-1909. Iz izne{enih podataka se vidi da su mnogi od obnovqenih ili nanovo izgra|enih crkava i manastira pripadali i Eparhiji Zahumsko-ra{koj.228 Iz nekih parcijalnih podataka moè se vidjeti stawe za godine 1907. i 1908. Godine 1907, na teritoriji Crne Gore bilo je 145 parohijskih crkava, a 227 seoskih. Manastira je bilo petnaest. Popravqene su ~etiri saborne crkve i dva manastira. Parohija je bilo 153. [to se ti~e stawa svjetovnog sve{tenstva, protoprezvitera je bilo pet, jereja 135 a dva |akona. Stawe u mona{tvu je bilo ovakvo: arhimandrita su bila tri, igumana tri, jeromonaha ~etrnaest, a monaha dva. Su|eno je bilo petorici sve{tenika, a osu|eno pet. Godine 1908 bilo je 145 sabornih crkava, 230 seoskih i petnaest manastira. Podignute su tri seoske crkve. Popravqeno je sedam sabornih crkava i tri manastira. I ove godine bile su ukupno 153 parohije. Protoprezvitera je bilo pet, jereja 135, i dva |akona. Arhimandrita su bila tri, jedan iguman, ~etnaest jeromonaha i dva monaha. Su|eno je {estorici sve{tenika, a osu|en je jedan.229

4. Osvrt na formirawe i rad Cetiwske Bogoslovije Kako je ve} nazna~eno u prethodnoj glavi, po~eci crnogorskog {kolstva, iako vrlo skromni, vezuju se za period Petra ÀÀ Petrovi}a Wego{a. No, tada se ne primje}uju znaci bogoslovskog obrazovawa. Nestanak teokratije, i prelazak na svjetovni na~in vladawa u doba kwaza Danila, bio je daqwi podstrek za crnogorsku prosvjetu. Upravo u doba kwaza Danila, javqaju se prvi embrioni organizovanog crnogorskog bogoslovskog obrazovawa. Oni se vezuju za |akona Stevana-Steva Petranovi}a, koji je ina~e bio rodom iz Drni{a. 228. Lazar Tomanovi}, Pedeset godina na prestolu Crne Gore, Cetiwe, 1910, 105-112. 229. Glas Crnogorca, br. 49, 21. novembar 1909, 3.

563

Zavr{io je Bogosloviju u Zadru i tri godine studirao na Filozofskom fakultetu u Padovi.230 Petranovi}a je na molbu kwaza Danila rukopoloìo u ~in |akona dalmatinski episkop Stefan Kneèvi}, a Petranovi} je u Crnoj Gori boravio u dva navrata, tj. od oktobra 1856. do februara 1860, i od juna 1861. do jeseni 1863. godine. Do{av{i na Cetiwe, Petranovi} je postao u~iteq i upraviteq osnovne {kole. Uzor za ovu {kolu Petranovi}u je bila Bogoslovija u Zadru. Predmeti koji su se izu~avali po godinama bili su sqede}i: prva godina (katihizis, biblijska istorija, prva znawa, ~aslovac, crkveno pjenije), druga godina (prostrani katihizis, srpska gramatika, crnogorska istorija, matematika i crkveno pjenije), tre}i razred (sveop{ta istorija, srpska istorija, antropologija, srpska gramatika, retorika, i veliko crkveno pjenije), ~etvrti razred (slovenska gramatika, sveop{ta istorija, crkvena istorija, fizika, velika geografija, psihologija, dogmatika i veliko crkveno pjenije). Predmeti petog razreda nijesu identifikovani, po{to je Petranovi} oti{ao sa Cetiwa u februaru 1860. godine, a ~etvrti razred jo{ nije bio svr{en po ovom programu.231 Ova {kola je bila internatskog tipa. Imala je tridesetak u~enika iz najboqih crnogorskih ku}a. Oni su godinama ve} prerasli osnovnu {kolu, mada su bili pismeni, a neki od wih i imali tri razreda osnovne {kole. Pored ostalih, u~enici ove {kole bili su budu}i mitropolit Ilarion Roganovi}, i budu}i sekretar Mitropolije Filip Radi~evi}. O~igledno je da ova {kola nije imala elemente obi~ne osnovne {kole, ve} da se radilo o nekoj vrsti seminarija, koji se mogao nazvati i bogoslovskom {kolom. Iako ova {kola nikada nije zvani~no nazvana seminarijem, niti bogoslovijom, ona je to po ve}ini funkcija bila. Stoga se ~esto u starijoj literaturi i citatima ona zaista tako i identifikuje.232 Prvi klasi~ni vid bogoslovskog obrazovawa u Crnoj Gori vezuje se za 1863. godinu, i to za biv{eg jeromonaha manastira Duì i @itomisli}a Ni}ifora Du~i}a. On se tu obreo poslije ustanka Luke Vukalovi}a u kome je u~estvovao. Ne dobiv{i amnestiju za povratak u Hercegovinu od osmanskih vlasti, Du~i} se obreo u Crnoj Gori. Jedinu zvani~nu {kolu koju je Du~i} zavr{io bila je Bogoslovija u Beogradu 1856. godine. Po dolasku na Cetiwe, Du~i} je dobio brojne funkcije od kwaza Nikole. Postao je uprav230. Cetiwska {kola - spomenica o proslavi stopedesetogodi{wice prve dràvne {kole u Crnoj Gori, Cetiwe, 1985, 97. 231. Kao nap. 8, str. 24-25. 232. Kao nap. 70, str. 16, 38, 43; Du{an Martinovi}, Portreti, ÀÀ, Cetiwe, 1987, 69-71.

564

nik Dràvne {tamparije, arhimandrit cetiwskog manastira i {kolski nadzornik. On je 5. novembra 1862. godine podnio pismeni referat kwazu Nikoli o reformi crnogorskog {kolstva. Ono {to je za tematiku kojom se ovaj rad bavi va`no, je da je Du~i} predloìo stvarawe duhovne {kole, koju bi dràla dva u~iteqa. Ova {kola je trebala da bude trorazredna, sa sqede}im predmetima: prvi razred (op{ti katihizis, slovenska gramatika sa ~itawem Biblije, op{ta srpska istorija, op{ta istorija svijeta, prakti~na fizika, tuma~ewe Svetog Pisma), drugi razred (dogmatsko bogoslovqe-prvi dio, retorika, starozavjetna istorija, logika, psihologija), tre}i razred (dogmatsko bogoslovqe-drugi dio, pastirsko bogoslovqe, moralno bogoslovqe, liturgika, novozavjetna istorija). U referatu je Du~i} na kraju konstatovao da se rukovodio qubavqu prema kwazu „pravoslavnoj crkvi u Va{oj zemqi, sa èqom da bi se dobro organizovalo i radilo u duhu Pravoslavqa.“233 Nekoliko Du~i}evih referata kwazu, ubrajaju}i tu i ovaj navedeni, proslije|eni su ruskom konzulu u Dubrovniku, koji ih je opet proslijedio ruskoj diplomatiji. Po svoj prilici nije bilo novca za otvarawe bogoslovije kakvu je predloìo Du~i}. On je kasnije naveo da je na wegov predlog 1863. godine otvorena na Cetiwu privremena Bogoslovija. Bio je to vi{e sve{teni~ki te~aj. Upravnik i profesor bio je Du~i}, a pored wega i Filip Jabu~anin. Za wega je Du~i} naveo da je bio u~enik petrogradske duhovne akademije. Ova privremena Bogoslovija prestala je sa radom poslije godinu, zbog nedostatka novca, a tro{kovi su ve} za tu godinu narasli na 3000 srebrnih forinti.234 Jedina dva identifikovana u~enika ove privremene Bogoslovije iz Crne Gore bili su Mihail Uli}evi} i @ivojin Pavi}evi}. Oni su po svr{etku postavqeni za u~iteqe, prvi na Cetiwu, a drugi u Crmnici.235 Na osnovu sitnih fragmenata u izvorima, moè se pretpostaviti da ova privremena Bogoslovija nije imala vi{e od desetak u~enika. Jedan od wih bio je Grk Georgi Hristos. On je do{ao na Cetiwe u okviru op{teg pokreta protiv Osmanske imperije. Tu ga je doveo poznati bugarski nacional-revolucionar Georgi Rakovski.236 233. Marina Martinovi}, Privremena bogoslovija na Cetiwu tragom arhivskih podataka, Istorijski zapisi, sv. 1-2, Podgorica, 1999, 301. 234. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, Biqe{ke o Crnoj Gori, kw. 3, Beograd, 1893, 103-104. 235. Crnogorac, br. 18, 6. maj 1872, 2. 236. Kao nap. 233, str. 305.

565

Kwaz Nikola je krajem 1868. godine boravio u Rusiji. Ova wegova posjeta sluìla je za u~vr{}ivawe crnogorsko-ruskih odnosa, nad kojima je lebdila zaostav{tina profrancuske politike kwaza Danila. Posjeta je imala potpunog efekta u vi{e vidova. Kwaz Nikola se li~no susreo sa ruskim carem Aleksandom ÀÀ Romanovim. Izme|u ostalog, kwaz je zatraìo i nov~anu pomo} za formirawe sredwo{kolskih institucija u Crnoj Gori, u prvom redu bogoslovije, i {kole za ènsku djecu, u ~emu je i uspio.237 Pri povratku iz Rusije, kwaz se izme|u ostalog zadrào i u Be~u, gdje se susreo sa protojerejem Mihailom Rajevskim, koji je bio sve{tenik pri ruskom poslanstvu u Be~u. Rajevski je zavr{io Duhovnu akademiju u Petrogradu, i bio je magistar bogoslovqa. Kwaz ga je zamolio da izradi plan i program za Bogosloviju na Cetiwu, ~emu se on rado odazvao. Potom je on konsultovao arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije Mihaila Jovanovi}a, koji mu je prenio zapaàwa iz rada beogradske Bogoslovije. Oti{ao je i korak daqe. Kontaktirao je profesora somborske Preparandije (U~iteqske {kole) Nikolu Vuki}evi}a, da mu da svoja zapaàwa i primjedbe o organizaciji beogradske Bogoslovije, koja bi posluìla kao osnov za pravqewe plana i programa za cetiwsku. Vuki}evi} je u kontakte sa Rajevskim ukqu~io i kwaèvog sekretara Jovana Sunde~i}a, kao i Milana Kosti}a, koji je upravo zavr{io Duhovnu akademiju u Kijevu, i dobio zvawe magistra bogoslovqa. Rajevski je kwazu preporu~io da za rektora i profesora Bogoslovije na Cetiwu imenuje upravo Kosti}a, koji se i prihvatio najve}eg udijela izrade Ustava za Bogosloviju na Cetiwu.238 Kosti} je trebalo da do|e na Cetiwe, i upozna se sa tamo{wim prilikama. U isto vrijeme ura|ene su nekolike redakcije Ustava, koji je dat na pregled kwaèvom sekretaru Sunde~i}u. Kona~nu verziju kwaz Nikola je poslao ruskom Svetom Sinodu na odobrewe 17. jula 1869. godine. Poslije konsultacija sa Rajevskim, ruski Sveti Sinod je dao pozitivan odgovor. Kwaz se zahvalio Sinodu u pismu od 29. jula.239 Ovaj Ustav imao je 39 ~lanova. Wegova prva 33 ~lana bavila su se unutra{wim ustrojstvom {kole. Odre|eni su precizno djelokrug rada rektora i profesora Bogoslovije, kao i visine wihovih plata. Po ~lanu 37 Ustava, svr{eni u~enik koji je poslije dvije godine zaèlio da bude sve{tenik, 237. Pavle Kondi}, Cetiwska Bogoslovija 1863-1945, Cetiwe, 2005, 51. 238. Nav. dj., 54-55. 239. Kao nap. 183, str. 58-59, 272-278. 566

morao je poloìti „povtvorni ispit“ pred mitropolitom i rektorom iz glavnih bogoslovskih predmeta. Predmeti koji su se izu~avali po godinama bili su sqede}i: prva godina (prostrani katihizis, crkveno-bibli~ka istorija sa crkveno-bili~kim zemqopisom, crkveno slovenski jezik, ruski jezik, sveop{ta povjestnica, antropologija s fiziologijom, dijetetika, fizika, crkveni ustav, crkveno pojawe), drugi razred (nravstvena bogoslovija, istorija hri{}anske crkve, ~itawe i tuma~ewe Jevan|eqa i apostolskih poslanica, omilitika, sveop{ta povjesnica, srpski jezik, crkveno slovenski-jezik, ruski jezik, ekonomija, psihologija, logika, crkveno pjevawe), tre}i razred (dogmati~no bogoslovqe, nravstveno bogoslovqe, pastirsko bogoslovqe, liturgika, kanoni~ko/crkveno/ pravo, istorija hri{}anske crkve, sveto pismo, omilitika, u~iteqski metod sa pedagogijom, ra~un, op{irni zemqopis, kratka istorija sveop{ta kwièvnosti, katihetika, crkveno pojawe). Po dogovoru kwaza Nikole i ruskog konzula u Dubrovniku Jonina, koji je u ime ruske vlade bio nadzirateq ustanovqewa Bogoslovije, Kosti}u je odre|ena godi{wa plata od 1200 forinti i 200 forinti za namje{taj.240 Na praznik Ro`destva Bogorodice 8. septembra 1869. godine po starom kalendaru, poslije slu`be, uz prisustvo samog kwaza, glavara i brojnog naroda na Cetiwu, u popodnevnim ~asovima otpo~eo je prijemni ispit za Bogosloviju. Ispitnu komisiju ~inilu su kwaz, mitropolit Ilarion, rektor Kosti} i novopostavqeni u~iteq Bogoslovije Spiridon-[piro Kova~evi}. Predmeti koje su polagali bili su iz ~etvrtog razreda osnovne {kole, i to: prostrani katihizis, Psaltir sa prevodom na srpski jezik, ~itawe srpsko iz druge jezikoslovne ~itanke, kratka srpska i crnogorska povjesnica, op{ti zemqopis i prostrani zemqopis balkanskog poluostrva, ra~un, i crkveno pjenije.241 Tu scenu najboqe je opisao sam rektor Kosti} ovako: „Da je bilo samo kome videti, kako su odu{evqeni do{li ti mladi}i crnogorski na Cetiwe na ispite! Pa da je bilo kome videti, kako su im o ispitima sevale o~i vatrom i àrom, kako im je svaki mig na wihovom licu izraàvao wihovu unutra{wu borbu! Ispiti behu pravi umni boj; jer svaki htede da je boqi, da je ja~i od drugoga.“242 Na prijemni ispit je do{lo trideset kandidata, a primqeno je deset o dràvnom tro{ku. Sedmorica su primqena na sopstveni 240. Kao nap. 237, str. 58-59, 272-278. 241. Kao nap. 8, str. 32. 242. Nav. dj., 195.

567

tro{ak, uz napomenu da }e im se pomo}i ukoliko ne bi imali za izdràvawe. Bogoslovija je otpo~ela sa radom 18. septembra. Tog dana u manastirskoj crkvi mitropolit Ilarion obavio je slu`bu, uz priziv Svetog Duha. Sasluìvali su mu: arhimandrit Visarion Qubi{a, protojerej Stevan Kapixi} i |akon Filip Radi~evi}. Prisutni su bili kwaz i kwagiwa, glavari, u~enici i wihovi roditeqi, kao i odabrano cetiwsko gra|anstvo. Potom se oti{lo u zgradu Biqarde, koja je zajedno sa Djevoja~kim institutom odre|ena kao objekat za rad. Operativno, nastava je po~ela sqede}eg dana. U~enici Bogoslovije po teritorijalnom rasporedu bili iz ovih predjela: Wegu{a - jedan, Crmnice - dva, [aranaca - jedan, Ku~a - dva, Qe{anske nahije - dva, Vasojevi}a - dva, Ozrini}a (êva) - tri, Rije~ke nahije - jedan, i jedan iz Krivo{ija (sa austougarske teritorije).243 Prva generacija Bogoslovsko-u~iteqske {kole na Cetiwu, okon~ala je {kolovawe 23. juna 1872. godine. Ispiti su obavqeni u prethodna dva dana, a u komisiji su pored rektora i profesora bili i kwaz i mitropolit Ilarion.244 Pred kraj {kolovawa prve generacije, rektor Kosti} podnio je ostavku oko \ur|evdana 1872. godine. Zvani~no, Kosti} je podnio ostavku zbog te{ke cetiwske klime i hladno}a koje su poremetile wegovo zdravqe. No, to je bio samo jedan od razloga. Kosti} je u op{irnom pismu od 17. maja proti Rajevskom naveo i niz drugih razloga. Jedan od glavnih je bila uvreda nane{ena od strane sina jednog visokog glavara. Iz pisma se jasno uo~ava da je Kosti} prozreo intrigantsku i ~ankoli{ku atmosveru oko kwaza. Imao je i zamjerki na organizaciju rada Bogoslovije u Biqardi. Bila je gu`va i galama, s obzirom na ~iwenicu da je ona kori{tena i za dràvne ~inovnike i pansion.245 Vojvoda Simo Popovi} je u svojim memoarima detaqno opisao razloge Kosti}evog odlaska, a izme|u ostaloga je pomenuo da je kwaz ~esto boravio u Kosti}evom stanu kod wegove ène, kada je ovaj bio u {koli ili se bavio po Crnoj Gori u inspekcijama {kola.246 Primopredaja du`nosti izvr{ena je poslije Petrovdana, kada je za novog rektora odre|en dotada{wi profesor i arhimandrit cetiwskog manastira Visarion Qubi{a. U novu {kolsku godinu 1872/73. u{lo se sa dva nova profesora: Ilijom Bearom i Boòm Novakovi}em.247 Ove {kolske godine upisano je dvanaest u~enika, 243. Orli}, Cetiwe, 1870, 59-70. 244. Crnogorac, br. 25, 24. jun 1872, 4. 245. Crnogorac, br. 20, 20. maj 1872, 4; Crnogorac, br. 21, 3. jun 1872, 4. 246. Simo Popovi}, Memoari, Cetiwe, 1995, 49. 247. Crnogorac, br. 36, 23. septembar 1872, 5. 568

od kojih dvojica nijesu bili iz Crne Gore. Jedan je bio iz okoline Budve (Pobora), a drugi iz Pqevaqa.248 [kolsku 1872/73. godinu okon~ala je druga generacija bogoslova, i to wih sedam, svi sa odli~nim uspjehom.249 Od {kolske 1873/74. godine Bogoslovija je premje{tena u manastir Ostrog. Od ove godine profesor je postao i Dimitrije An|us, rodom iz Pa{trovi}a, koji je prethodne godine zavr{io Duhovnu akademiju u Kijevu. Po pisawu „Glasa Crnogorca“, izgleda da se uvidjelo da u prostorijama Biqarde, gdje su radili i dràvni organi, nastava ne moè kvalitetno da se odràva. Tro{kovi u~enika koji nijesu bili dràvni pitomci, tako|e su bili mawi. Premje{tena je i biblioteka {kole u Ostrog.250 Ove {kolske godine primqeno je sedamnaest u~enika u prvi razred, u drugom ih je bilo dvanaest, a u tre}em trinaest. Wih 33 ukupno, bili su dràvni pitomci.251 Od {kolske 1874/75. godine Bogoslovija se ponovo premjestila na Cetiwe. Za razliku od prethodnih {kolskih godina, upisano je 38 u~enika. Dvojica su bila sa prostora van Crne Gore, tj. jedan iz Grbqa, a jedan iz Mostara.252 Ovako veliki broj upisanih u~enika, tuma~i se potrebama za popuwavawem u~iteqskih mjesta, jer su u to doba intenzivno po Crnoj Gori otvarane nove {kole. Tokom qeta 1875. godine buknuo je ustanak u Hercegovini protiv osmanske vlasti. Iako se Crna Gora direktno nije umije{ala u sukob u Hercegovini, ona je tamo slala svoje dobrovoqce, i aktivno pratila stawe. U novu {kolsku godinu 1875/76. nije upisivana nova generacija u~enika. Razloga za to bilo je nekoliko. Najprije, u drugi i tre}i razred upisan je veliki broj u~enika, wih 41, a smje{taj je time bio popuwen. Potom, Crna Gora je bila na pragu rata sa osmanskom dràvom, te je pa`wa dràve okrenuta na potpuno drugu stranu. Stoga je sredinom septembra na prijemnom ispitu primqeno pet u~enika, koji su mogli da privatno polaù ispite. Jedan od wih bio je van teritorije Crne Gore, i to iz Herceg Novog.253 Uspje{no poloìv{i ispite, oni su se po~etkom drugog polugodi{ta prikqu~ili drugom razredu. Tako je ovaj razred, zajedno sa 248. Crnogorac, br. 38, 23. decembar 1872, 4. 249. Glas Crnogorca, br. 10, 23. jun 1873, 4. 250. Glas Crnogorca, br. 22, 15. septembar 1873, 3. 251. Kao nap. 237, str. 83. 252. AMP, Biqe`nica uspjeha Cetiwske bogoslovije od godine 1869-1876, 86. 253. Isto, 56-57. 569

prido{lima brojao ~etrdeset u~enika, a u tre}em je bilo {esnaest, tj. 56 redovnih u~enika.254 Tokom juna 1876. godine Crna Gora je otpo~ela intenzivne pripreme za rat sa osmanskom dràvom, koji je ubrzo i po~eo. Borbene operacije koje su otpo~ele tokom jula, avgusta i septembra, onemogu}ile su za ionako siroma{nu crnogorsku dràvu normalno funkcionisawe, te je Bogoslovija prekinula rad. Tokom sedmogodi{weg rada, ona je redovno od{kolovala 63 u~enika. Pored dva navedena rektora (Milana Kosti}a i arhmandrita Visariona Qubi{e), wen nastavni kadar u ovom periodu ~inili su sqede}i profesori i nastavnici: Milan Kosti} (septembar 1869-jun 1872), Spiridon -[piro Kova~evi} (septembar 1869-jun 1872), Visarion Qubi{a (septembar 1870-maj 1876), Boò Novakovi} (septembar 1871-jun 1875), Ilija Beara (septembar 1872-maj 1876), Dimitrije An|us (septembar 1873-jun 1875), i Vuko Popovi} (septembar 1875-maj 1876).255 Na novu organizaciju {kole ~ekalo se prili~no dugo. Da se ova okolnost promijeni uticalo je me|unarodno priznawe Crne Gore i weno teritorijalno pro{irewa. Ve}i prostor, i potreba za novim sve{tenicima i u~iteqima bili su neophodni. Kwaz Nikola, mitropolit Mitrofan, i aktuelni ministar prosvjete i crkvenih djela uvidjeli su da dràva nema sredstava za izdràvawe dvije {kole: bogoslovije i u~iteqske. U drugoj polovini 1886, i prvoj polovini 1887. godine otpo~ele su pripreme za obnavqawe rada Bogoslovsko-u~iteqske {kole. Na osnovu {kolske objave od 15. jula 1887. godine, odlu~eno je da Bogoslovsko u~iteqska {kola obnovi rad u {kolskoj 1887/88. godini. Ona je podrazumijevala nastavak niè gimnazije, i spremala je u~enike za budu}e sve{tenike i u~iteqe. Sqede}om objavom Ministarstvo je objavilo ste~aj (konkurs) za prijem u~enika do 31. avgusta, a u isto vrijeme i za dva profesora, tj. jednog za bogoslovsku, a drugog za pedago{ku grupu predmeta. Uslov za prvo mjesto je bila zavr{ena Duhovna akademija, a drugo Preparandija. Oba profesora morala su dobro da znaju crkveno pojawe, a plata bi im bila po 800 forinti godi{we.256 Za profesora bogoslovskih predmeta primqen je Jovan Nikoli}. On je bio od{kolovani |ak prethodne Bogoslovsko-u~iteqske, pa je potom zavr{io Duhovnu akademiju u Rusiji, i imao zvawe kandidata bogoslovqa.257 Druge op{teobrazovne predmete 254. Isto, 54-55. 255. Isto. 256. Glas Crnogorca, br. 29, 19. jul 1887, 4. 257. Vasilije Luki}, Profesor Jovan Nikoli} kao prosvetni i kulturni radnik, Istorijski zapisi, kw. HHHÁÀÀÀ, sv. 1, Titograd, 1981, 99-114.

570

predavali su profesori gimnazije: Jovo Qepava, Marko Dragovi}, @ivko Dragovi} i Filip Kova~evi}. Prve {kolske godine u zvawu zamjenika rektora bio je Ilija Beara. On je bio i v. d. upravnika gimnazije. Potom je zbog bolesti napustio Crnu Goru, i upravu predao Boù Novakovi}u. Kao i prije, Bogoslovskou~iteqska {kola radila je u Biqardi, gdje je radila i gimnazija. Za razliku od prethodnog perioda, ovaj period rada Bogoslovskou~iteqske {kole ne karakteri{e internatski tip. U~enici su sami ìvjeli na Cetiwu.258 Po okon~awu {kolske 1887/88. godine raspisan je novi konkurs za popuwavawe vi{e mjesta u gimnaziji i Bogoslovsko-u~iteqskoj {koli. Na konkursu je primqen Marko Dragovi}, svr{eni |ak Bogoslovsko u~iteqske {kole iz ranijeg perioda (prve generacije), koji je potom zavr{io Duhovnu akademiju u Petrogradu. On je zapravo zauzeo mjesto profesora Ilije Beare, koji je tragi~no preminuo 26. decembra 1887. godine.259 [kolske 1889/90. godine profesorski kadar koji je pokrivao odre|ene predmete izgledao je ovako: zamjenik rektora Boò Novakovi} (istorija crkve, pjevawe), @ivko Dragovi} (pedagogija, psihologija), Jovan-Jovo Qepava (ruski jezik, staroslovenski jezik), Filip Kova~evi} (latinski jezik, gr~ki jezik), Dragan Jovanovi} (logika), Jovan Nikoli} (dogmatika, Sveto Pismo, omilitika teoretska, omilitika prakti~ka, moralno bogoslovqe, pastirsko bogoslovqe, istorija srpska sa geografijom, kanonsko pravo), Filip Jergovi} (poqska privreda, antropologija), Pavle Popovi} (srpski jezik, metodika).260 Ove {kolske godine kompletirana su sva tri razreda Bogoslovije. Prvi razred imao je sedam u~enika, drugi osam, a tre}i jedanaest.261 Nastavni plan i program koji je odobren ove {kolske godine, po~eo je da se primjewuje sqede}e, tj. 1890/91. On je izgledao ovako: prvi razred (dogmatika, istorija hri{}anske crkve, slovenski jezik, ruski jezik, novogr~ki jezik, antropologija, pedagogija teoretska, poqoprivreda, crkveno pojawe i pravilo, crtawe, vojni~ko vje`bawe i gimnastika, notalno pjevawe), drugi razred (dogmatika, Sveto Pismo sa hermenevtikom, moralno bogoslovqe, omilitika, slovenski jezik, novogr~ki jezik, ruski jezik, istorija srpske kwièvnosti do Dositeja, istorija pedagogije, poqoprivreda, higijena sa prakti~kim qekarstvom, pojawe i pra258. Kao nap. 237, str. 108. 259. Doma}e vijesti, Ste~aj, Glas Crnogorca, br. 28, 10. jul 1888, 2-3; Du{an Martinovi}, Portreti, ÀÀ, Cetiwe, 1987, 91-98. 260. Prosvjeta, sv. ÁÀÀÀ-IH, Cetiwe, 1889, 258. 261. Nav. dj., 264. 571

vilo crkveno, crtawe), tre}i razred (osnovno bogoslovqe sa polemi~kim, pastirsko bogoslovqe, kanoni~ko pravo, prakti~na omilitika, novogr~ki jezik, istorija ruske kwièvnosti, istorija srpske kwièvnosti od Dositeja, poqoprivreda, metodika, liturgika, doma}e qekarstvo, filozofska propedevetika, vojni~ko vjeàbawe, crkveno pojawe i pravilo, notalno pojawe).262 Jovo Qepava je ove {kolske godine bio zastupnik rektora. U isto vrijeme bio je i v. d. direktora gimnazije. Drugi period rada Bogoslovsko-u~iteqske {kole okon~an je {kolske 1904/1905. godine. Razloga je bilo nekoliko. Kao {to se da vidjeti iz prethodnog perioda, stalno se kuburilo sa prostorom, naro~ito od kada je gimnazija 1901. godine podignuta na rang sredwe {kole, ~ime se javila potreba za novim prostorom. O~igledno je do{lo i do hiperprodukcije kadra Bogoslovsko-u~iteqske {kole, po{to svr{eni u~enici nijesu mogli na}i uposlewe kao sve{tenici i u~iteqi, a nijesu u ve}ini ni mogli nastaviti {kolovawe u inostranstvu.263 Tre}i i posqedwi period rada Bogoslovsko-u~iteqske {kole predstavqa period od {kolske 1908/1909. godine. Za vr{ioca du`nosti rektora postavqen je @ivko Dragovi}. Ministarstvo prosvjete postavilo je za kontrakularnog profesora Stevana Radosavqevi}a, sa godi{wom platom od 3600 kruna. Pored wega tu je bio i Lazo Popovi}, koji je bio profesor u gimnaziji, kao i v. d. rektora Dragovi}. Wih trojica su me|u sobom podijelili bogoslovske i pedago{ke predmete. Ostale predmete predavalisu honorarni profesori, koji su stalno radili u gimnaziji, sa honorarom od tri krune za svaki ~as.264 U prvi razred upisano je 37 u~enika.265 Za razliku od dotada{weg perioda, Bogoslovsko-u~iteqska {kola nije vi{e radila u zgradi Biqarde. Ona je smje{tena u tzv. zgradu stare Bogoslovije, tj. privremene iz 1863. godine. Time je definitivno odvojena od gimnazije. Radilo se o ku}i oko 800 m udaqenoj od Biqarde, na obodu Doweg poqa. Do ove ku}e dovedena je voda sa Obzovice, za {ta je bilo utro{eno 320 kruna.266 Za razliku od dotada{we prakse, ova Bogoslovsko-u~iteqska {kola dignuta je za razred vi{e, tj. imala je ~etiri razreda (go262. Nav. dj., sv. ÁÀÀ, 1890, 275. 263. Kao nap. 237, str. 133. 264. Raspis, Glas Crnogorca, br. 38, 26. jun 1908, 1; DACG, fond MPCP, f. 39, dok. br. 2143/ 1908. 265. Kao nap. 237, str. 138. 266. Isto.

572

dine). Predmeti po godinama koji su se izu~avali bili su ovi: prvi razred (Sveto Pismo sa hermenevtikom, srpski jezik i kwièvnost, crkvenoslovenski jezik, ruski jezik, istorija srpska i op{ta, zemqopis srpskih zemaqa, matematika, prirodne nauke, poqska privreda, crkveno pojawe i pravilo sa pashalijom, notalno pjevawe i muzika, crtawe i lijepo pisawe, ru~ni rad, gimnastika i vojni~ke vje`be), drugi razred (Sveto Pismo sa hermenevtikom, liturgika sa crkvenom arheologijom, srpski jezik i kwièvnost, crkvenoslovenski jezik, ruski jezik, istorija srpska i op{ta, matematika, psihologija sa logikom, prirodne nauke, poqska privreda, crkveno pojawe i pravilo sa pashalijom, notalno pjevawe i muzika, crtawe i lijepo pisawe, ru~ni rad, gimnastika i vojni~ke vje`be), tre}i razred (dogmati~ko bogoslovqe sa polemi~kim, pastirsko bogoslovqe, omilitika, apologetika, ruski jezik, istorija srpska i op{ta, matematika, pedagogija, prirodne nauke, higijena sa doma}im qekarstvom, poqska privreda, poznavawe zakona, crkveno pojawe sa pashalijom, notalno pjevawe i muzika, crtawe i lijepo pisawe, ru~ni rad, gimnastika i vojni~ke vje`be), ~etvrti razred (dogmati~no bogoslovqe sa polemi~kim, pastirsko bogoslovqe, omilitika, apologetika, ruski jezik, istorija srpska i op{ta, matematika, istorija pedagogije, {kolski rad, prirodne nauke, poqska privreda, crkveno pojawe sa pashalijom, notalno pjevawe i muzika, ru~ni rad).267 [kolske 1909/1910. godine, u prvi razred je upisano 32, a u drugi 37 u~enika. Vr{ioc du`nosti rektora bio je Lazar Popovi}. Ministarstvo prosvjete i crkvenih djela je ove {kolske godine postavilo dva nova nastavnika, i to Uro{a Grbi}a i Uro{a Juri{i}a, operskog pjeva~a iz Be~a.268 Za privremene honorarne nastavnike angaòvani su nastavnici iz gimnazije: Pero Bogdanovi}, M. Rajvajn, Pero Vu~kovi}, D. \uki}, M. Dedovi}, Ilija [obaji} i K. Kosti}. No, ve} 13. oktobra Ministarstvo prosvjete je za v. d. rektora postavilo Pera Vu~kovi}a. Kako je on po~etkom 1910. godine imenovan za ministra prosvjete i crkvenih djela, to je na wegovo mjesto opet postavqen Popovi}.269 [kolske 1910/11. godine je u prvi razred upisano 25, u drugi 32, a u tre}i 37 u~enika.270 Novi rektor {kolske 1911/12. godine bio je Pero Vu~kovi}.271 Kako je bila epidemija kolere, {kolska go267. Nav. dj., 140. 268. DACG, fond MPCP, f. 55, dok. br. 2713 i 2767/ 1909. 269. Isto, f. 58, dok. br. 206/ 1910. 270. Kao nap. 237, str. 147. 271. DACG, fond MPCP, f. 73, dok. br. 2669/ 1911.

573

dina je po~ela kasnije - 26. septembra. Tokom prvih nekoliko mjeseci broj upisanih u~enika se pove}avao, pa je krajem decembra stawe bilo ovakvo: prvi razred - 45 u~enika, drugi razred - 23, tre}i - 28, ~etvrti 37.272 Stawe broja u~enika na po~etku {kolske 1912/13. godine izgledalo je ovakvo: prvi razred - 29 u~enika, drugi razred - 3 9, tre}i 23, i ~etvrti - 27.273 No, rad {kole je ubrzo po po~etku {kolske godine prekinut 20. septembra, jer su svi profesori shodno odluci Ministarstva prosvjete, a na osnovu odluke Ministarstva vojnog, dobili ratni raspored, usqed intenzivnih priprema Crne Gore za rat sa osmanskom dràvom.274 U~enik prvog razreda tada je bio Tomo Dajkovi}, budu}i mitropolit crnogorsko-primorski.275 Zgrada Bogoslovije bila je pretvorena u bolnicu crnogorskog crvenog krsta.276 Po okon~awu rata, odlu~eno je poslije razmatrawa stawa, i ~iwenice da je jedan broj u~enika rawen u borbenim dejstvima, a zajedno sa nastavnicima, pretrpio isku{ewa, da {kola nastavi sa radom 1. maja 1913. godine. Zgrada {kole je nanovo okre~ena i ure|ena, po{to je bila bolnica. [kolska godina je trebala da bude okon~ana 15. decembra, a umjesto tromjese~ja kao ocjewiva~kih perioda ustanovqena su dvomjese~ja. Broj u~enika po razredima bio je sqede}i: prvi - 37, drugi - 42, tre}i - 23, ~etvrti - 26.277 Nova {kolska godina 1913/14. otpo~ela je sa radom 12. januara 1914. godine. U woj nije upisivan prvi razred. Stawe je po razredima bilo ovakvo: drugi razred - 34, tre}i - 43, ~etvrti 21 u~enik.278 [kolska godina okon~ana je 21. juna 1914. godine, a svjedo~anstva su izdata pod datumom od 28. juna.279 Razlog neupisivawa prvog razreda bilo je otvarawe klasi~ne U~iteqske {kole u Pe}i. Ulazak Crne Gore u Prvi svjetski rat po~etkom avgusta 1914. godine uslovio je nove izvanredne prilike. Jedna od wihovih posqedica bila je odlukom ministra prosvjete Cerovi}a, neupisivawe prve i druge godine. Nastava je po~ela 21. oktobra. U tre}i razred su upisana 33, a u ~etvrti 40 u~enika.280 Razvitak ratnih 272. Kao nap. 237, str. 149. 273. Nav. dj., 153. 274. DACG, fond MPCP, f. 84, dok. br. 3743/ 1912. 275. Tomo Dajkovi}, Prvi okr{aj na [iro~kom visu 1912, Svetigora, br. 142, 32-33. 276. Kao nap. 273. 277. AMCP, fond CB, f. 2. 278. Isto. 279. DACG, fond MPCP, f. 98, dok. br. 2810/ 1914. 280. Isto, f. 101, dok. br. 3859/ 1914.

574

operacija uslovio je da su svi u~enici i profesori pozvani u regrute.281 Na osnovu ovoga {kola je raspu{tena 18. januara 1915. godine, kada je odràna posqedwa sjednica profesorskog zbora, na kojoj su zakqu~ene ocjene za prvo tromjese~je. Odlukom Ministarstva prosvjete i crkvenih djela od 17. avgusta 1915. godine, bilo je predvi|eno da ~etvrta godina po skra}enom trajawu otpo~ne sa radom 1. oktobra, i zavr{i maturu do Boì}nih praznika. Tre}a godina je trebala da radi po punom trajawu i programu.282 Tokom oktobra je prema raspoloìvoj gra|i odràn odre|eni broj ~asova. No, definitivno po~etkom novembra zbog te{kih prilika na frontovima, rad svih {kola je obustavqen, a preostali dio u~enika i profesora Bogoslovije upu}en je u ratne jedinice.283 Nedugo potom, krajem januara 1916. godine, Crnu Goru posjele su austrougarske trupe, a rad Bogoslovije tokom okupacije nije nastavqen. Zavr{na generacija maturanata Bogoslovije ~iji je rad prekinut u novembru 1915. godine, maturu je polagala tek poslije svr{etka Prvog svjetskog rata 3. marta 1919. godine pri gimnaziji u Podgorici. Me|u wima bio je i budu}i mitropolit crnogorsko-primorski Danilo Dajkovi}.284

5. Proslavqawe Svetog Save u Crnoj Gori Jedna od bitnih komponenti Mitropolije Crnogorsko-primorske je i wen svetosavski karakter. Svetosavqe kao bitan faktor i odrednica Srpske Crkve uvijek je u woj postojalo, ve} samom ~iwenicom, da je wen utemeqiva~ Sava Nemawi}. Mitropolija Crnogorska ne samo da je bila u svetosavskom odre|ewu kao dio Srpske Crkve u doba tri etape punog funkcionisawa Crkve, ve} i u vremenskom prostoru od vijek i po potpunog rasula Srpske Crkve. I tada je ona nesumwivo imala svetosavski karakter. Duboka ukorijewenost praznovawa Svetog Save uo~ava se jo{ od poznog crnojevi}kog perioda. U Psaltiru sa posqedovawem, sloènom iz crkvenog kalendara, a {tampanom u crnojevi}a {tampariji 1494. godine, vidi se za januar ime „Save prvago arhiepiskopa srbskago.“285 U jednom pismu Crmni~ana Pa{trovi}ima iz 1739. godine pored ostalog stoji: „Preko Sutormana mi se ni s kim ne stajemo. 281. Isto. 282. Isto, f. 106, dok. br. 3311/ 1915. 283. Kao nap. 219, str. 248. 284. AJ, fond Ministarstvo vera Kraqevine SHS (69), f. 66, dok. 62/ ÀÀ. 285. Bo{ko Mijanovi}, Pashalni ciklus \ur|a Crnojevi}a, Cetiwe, 1994. 575

Preko Blata ot nas nitko ne prehodi, no se Bogu molimo koji ne je sazda i prvo svetitequ Savi srbskomu koji ni je utvrdio vjeru i zakon da je u nas ne pu{te, no vi se molimo nemojte ni vi zatvarat dokle Bog da da“...286 Prva istorija Crne Gore, pisana od strane mitropolita Vasilija Petrovi}a, a {tampana u Moskvi 1754. godine, iako skromna kao istorijsko djelo, nesporno je kombinacija svjetovne i crkvene istorije Crne Gore. Ona je dakle i prvi poku{aj da se djelimi~no obradi istorija Zetske, odnosno Crnogorske Mitropolije. Uostalom, o woj je ve} govoreno u jednoj od prethodnih glava ovog rada. Vasilije Petrovi} pomiwe Svetog Savu ovako: „U to vrijeme wihov brat sveti Sava iz Atonske gore donese mo{ti roditeqa wihovog svetog Simeona Namawe, a pomiri Vukana s carem Stefanom, i od tog vremena je knez Vukan ìvio u Zeti; od ove porodice poti~u zetski i crnogorski hercezi. Tamo u Zeti je i sveti Sava postavio prvog arhijereja Ilariona [i{ojevi}a 6723.” Vasilije Petrovi} je napisao „Odu Nemawi“ u „Cetiwskom qetopisu.” U woj pored ostalog stoji: „Simeone sveti Nemawa o~e mnogi svoga imena izabrane nasqednike si ostavio Kraqevstvo u Srbiji proslavio mnoge crkve sagradili domovinu svoju prosvjetili o~evinu va{u Turci su osvojili mnoge va{e crkve razorili. Srpski carevi ustanite, Caru Hristu molbe u~inite Muhamedovu vjeru sru{ite iz ota~asatva istjerajte hri{}anskome caru pomozite o~evinu va{u obnovite arhijereji srpski ne lezite no svu no} Boga molite carstvo srpsko obnovite istinom i blago~estijom proslavite!“287 Sveti Sava pomiwe se na jo{ nekoliko mjesta u „Cetiwskom qetopisu“. Tako se pomiwe u „Poveqi Stefana Prvovjen~anog 286. Jevto M. Milovi}, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (16851782), Cetiwe, 1956, 126. 287. Milorad Pavi}, Istorija srpske barokne kwièvnosti, Beograd, 1970, 42. 576

Kraqa Srpskog.” U tekstu stoji: „Stefan milo{}u boìjom Prvovjen~ani kraq srpski, sin Simeona Nemawe, poslije smrti moga oca i vjen~awa na kraqevstvo srpske zemqe, od svoga brata i prvosvjetiteqa Save, pre|oh svoju dràvu i do|oh u grad Kotor, i ne na|oh u wemu hrama, no sazdah usred Kotora veliku sabornu crkvu u ime svetoga velikomu~enika Trifuna... I tako ovaj sveti Prvovjen~ani kraq Stefan sveto preìvje i na smrti ga pokalu|eri brat i svetiteq Sava i otide ka Bogu, wemu pak da ugodi dobrim djelima“...288 Tako|e u „Cetiwskom qetopisu“, sa naslovom „Rodoslov srpskih despota“ pi{e: „Simeon rodi tri sina: Stefana Prvovjen~anoga kraqa srpskoga, Vukana velikoga kneza cijele Zete i humske zemqe i Rastka, koji bi Sava arhiepiskop srpski... Predislav ~etvrti sin Stefanov je slijedio svetoga Savu: bi monah, i u svemu sli~an stricu svojemu.“289 Kao {kolska slava Sveti Sava je prvi put proslavqen 1856. godine. O toj proslavi Milojko V. Veselinovi} u svojoj raspravi „Sv. Sava {kolski patron u Srba“, donio je sqede}e pismo Filipa Radi~evi}a katedralnog |akona i biv{eg u~iteqa, koje mu je ovaj pisao 1908. godine, u kome pored ostalog stoji: „Sve~ana slu`ba u crkvi sa vi{e sve{tenika i |akonom, po tom obu~eni idu u {kolsku salu, za koje vrijeme slavi se procesija sa zvowewem zvona pjevaju}i tropar svetoga Save. [kolska sala dekorisana je slikama kwaza Danila i kwagiwe Darinke. Uzvi{eno postoqe za gospodara i kwagiwu, a pored toga na drugom astalu spram ikone svetoga Save osve}ewe vodice koje sve{tenstvo obavqa. Iza toga drì govor najboqi |ak, po svr{etku koga pjevaju ukupno |aci: Uskliknimo sa qubavi Svetitequ Savi, Srpske crkve vrhovnoj svetiteqskoj glavi, itd. I posle ovoga pjevawa iz ruke kwaza Danila nagra|uje se najboqi |ak, me|u kojima spada Mihail Popovi} i Filip Radi~evi}.“290 Ve} prvi list modernih karakteristika u Crnoj Gori, a to je bio „Crnogorac“ zabiqeìo je u prvom broju proslavu Svetog Save na Cetiwu ovim tekstom: „Sv. Sava proslavqen je i kod nas na Cetiwu kao {to se dostojno slavi po cijelome srpstvu. Po slu`bi bo`joj, na kojoj je bila i W. Svjetlost sa glavarima, gdje je mladi sve{tenik Krsto Vukoti} izgovorio lijepu besjedu, i{lo 288. Nav. dj., 85-86. 289. Nav. dj., 88-89. 290. Bratstvo, HÀÀ-HÀÀÀ, 1908, 63-64; Pravoslavqe, svetosavski broj, godina ÀÀ, br. 4-5, Beograd, april-maj 1935.

577

se u {kolu. Po{to je vodica osve}ena izgovorio je nekoliko rije~i g. Milan Kosti}, rektor bogoslovije, a zatim je u~iteq osnovnih {kola g. Gavro Pe{i} lijepo izgovorio slovo shodno svetkovini. Tom je darovala W. Svjetlost Danilov Krst za nezavisnost Crne Gore g. Milanu Kosti}u i g. [piru Kova~evi}u u~itequ bogoslovije za wihove trude oko istoga zavoda.“291 U istom broju lista iz 1871. godine, evidentirano je proslavqawe Svetog Save u Kotoru, koji je tada bio u sastavu Austrougarske ovako: „J. V. u Kotoru, 30. Januara na dan sv. Save, druìla jedinstvo cijene}i velike zasluge onoga, koji je za Srpstvo u pravoslavnu vjeru utvrdio, koji se neumorno trudio da mu hr|ave obi~aje iskorijeni, da ga u~i i prosvje}uje, davala je u ve~e, u slavu sv. Savi, ovome prvom prosvetitequ srpskom besjedu. Posle besjede bila je igranka.“292 Da je proslavqawe Svetog Save bilo duboko ukorijewen obi~aj u narodu, svjedo~i i tekst iz istog lista, samo za 1872. godinu u vezi sa proslavom u Kotoru, i tu stoji: „Ju~e proslavismo po obi~aju kao i svake godine dostojno praznik na{eg narodnog prosvetiteqa Sv. Save.293 Savindan je 1872. godine prema reportaì „Crnogorca“ proslavqen u Podgorici, koja je bila pod osmanskom vla{}u ovako: „Danas je pravoslavna op{tina Podgori~ka proslavila praznik Save Nemawi}a, prvog arhijepiskopa i prosvetiteqa Srbskog koji je potowi borac za svoj narod i prosvjetu srbsku kod na{e varo{i ro|en na Ribnici i sjajni vladala~ki dom oca i mater ostavio i u tu| svijet po{ao da se Bogu i srbskom narodu na korist posveti kao {to je i u~inio.” List daqe pi{e o naporima Srba iz tog grada da se podigne {kola: „Nadamo se da }e mnogi ~estiti Srbi u ovoj srpskoj op{tini koja je na ju`nom kraju srpskih zemaqa pod turskim pritiskom prite}i bratski u pomo}, sa svijema mogu}im sredstvima, da se ostvari ovaj sre}ni po~etak, koji }e srpstvu na korist biti.“294 Kako se proslavqao Savindan na Cetiwu 1900. godine, svjedo~i i ~lanak „Glasa Crnogorca“ u kome se kaè: „Poslije slu`be Boìje, na kojoj je ~inodejstvovao Wegovo Visokopreosve{tenstvo G. Mitropolit sa sve{tenstvom, litija se krenula iz manastira, ispred Biqarde i Dvora, pa Katunskom ulicom stigla je pred osnov291. Crnogorac, br. 1, 23. januar 1871, 3. 292. Isto, 4. 293. Isto, br. 2, 23. januar 1872, 4. 294. Isto, br. 4, 29. januar 1872, 3.

578

nu {kolu. Ma da lokali ne mogu primiti onoliko koliko bi rado do}i htjelo, sala za vodoosve}ewe, prekrasno dekorisana slikama Vladaju}e Ku}e i narodnim trobojkama i zelenilom, bila je dupkom puna elite cetiwske inteligencije. Pred ikonom prosvetiteqa Sv. Save izvr{io je vodoosve}ewe W. Visokopreosve{tenstvo g. Mitropolit. Slavqe je uveli~ano i ove, kao i svake godine prisustvom iz Dvora. W. Viso~anstvo Gospodar, toga dana nije bio na Cetiwu. Wihove Svjetlosti Kwaèvi Mirko i Petar odstojali su cio program. Svak se sa ove sve~anosti vratio odu{evqen, napojen idejama i vjerom u qep{u srpsku budu}nost.“295 Svetosavske proslave imale su i zna~ajan kulturni renome. O tome npr. svjedo~i isti broj lista, u kome se o ovome navodi: „U slavu dana Srpskog Prosvjetiteqa Sv. Save na{a dru{tva „îtaonice“ i „Gorski Vijenac“ priredila su u Zetskom domu, uz prijateqsko sudjelovawe pozori{ne druìne g. Krsmanovi}a u o~i toga dana zabavu sa igrankom. Zabava je otpo~ela sa pjevawem dru{tva hora „Uskliknimo“ od K. Stankovi}a, koje je publika stoje}ki saslu{ala. Pa je drào govor g. prof. Mirko Miju{kovi}, koji je odgovarao potpuno i ovoj svesrpskoj svetkovini, kao i dana{wem svesrpskom na{em poloàju. Iz Dvora je bio prisutan W. S. Kwaz Mirko, a ku}a je bila puna odabranoga gra|anstva. Igranka se produìla u najboqem raspoloèwu u~esnika poslije po no}i.296 Savindan se proslavqao po svim krajevima Crne Gore. O tome govori reportaà iz „Glasa Crnogorca“ iz 1900. godine ovako: „Dobili smo neke izvje{taje o svetosavskoj proslavi po unutra{wosti, od kojijeh donosimo u cjelini onaj iz gorwijeh Korjeni}a, tog najskrivenijeg kutka na{eg, da se vidi, kako se po Crnoj Gori slavi dan velikog Srpskog Prosvjetiteqa. U Ulciwu je tako|er ova proslava najsve~anija bila, na kojoj je Visokopreosve{teni Mitropolit Haxi Sava, po svom obi~aju, priloìo obilati dar |acima za pisa}i materijal. Iz Boqevi}a nam pi{u, kako àle {to se svetosavska proslava ove godine svr{ila ranije, zbog pazara, koji je taj dan bio na Viru, te W. V. Gospodar, vra}aju}i se iz Bara, nije prispio na slavu“...297 Samo jedan fragment izvje{taja iz Rovaca, govori da je proslava Svetog Save bila op{tenarodna, kao i u svim drugim krajevima Crne Gore. Izvje{taj pored ostalog navodi: „Preko 400 du{a skupilo se taj dan kod crkve i {kole i tu se do no}i veselilo. 295. Proslava Sv. Save u osnovnoj {koli, Glas Crnogorca, br. 3, 22. januar 1900, 3. 296. Isto. 297. Isto, Doma}e vijesti, Svetosavska proslava, br. 4, 29. januar 1900, 3.

579

U~enike su obdarili novcem g. kapetan Puni{a Seli}, oficir Jovan Bulatovi}, Marko St. Mini}, Radivoje Ristov i Miqan Boòv {to rado biqeìmo.“298 Savindan se slavio i na êvu, {to biqeì „Glas Crnogorca“ iz 1902. godine ovako: „Po{to je odstojana sv. liturgija koju su sluìli: Krsto Vukoti} i Luka Nikoli} |aci su se pjevaju}i himnu sv. Save, vratili u {kolu. Svetosavskoj proslavi prisustvovali su svi mjesni glavari i mno{tvo naroda iz ~etiri op{tine.“299 Isti slu~aj je i sa Qubotiwem, a u izvje{taju istog lista iz 1903. godine se kaè: „Pi{u nam iz Qubotiwa-I ove godine, kao obi~no svake, {kola Qubotiwska proslavila je svetoga Savu na najsve~aniji na~in na op{te zadovoqstvo svih prisutnih, koji su i ove godine iz mjesta i sa strane u velikom broju ovu {kolsku slavu uveli~ali svojim prisustvom.” Isti broj lista, donio je op{iran ~lanak N. Drecuna o proslavi Savindana u Draèvini u Qe{anskoj nahiji.300 Svetosavska proslava u Ulciwu obavqena je uz prisustvo najmla|ih, o ~emu svjedo~i i ~lanak u „Glasu Crnogorca“ iz 1903. godine, u kome je zabiqeèno: „Poslije su na{i mali srp~i}i-u~enici i srpkiwice-u~enice, po za to ure|enom programu, pjevali i deklamovali pove}i broj odabranih rodoqubivih pjesama, sa kojima su sve prisutne u neopisivom ushi}ewu, a mnoge i do suza dovodili, a nije ni ~uda, kad onoliki mali{an u suknenom guw~i}u, jo{ i bez xamadan~i}a re~e: „Ako dotle ne bude, mora po{qe biti, mi }emo je srp~i}i slavom na~initi... Ovu sve~anost je umnogome uve}ao svojim prisustvom na{ Ministar Prosvjete gosp. Vojvoda Simo Popovi}.“301 Savindan je proslavqen prema ~lanku „Glasa Crnogorca“ i u Manastiru Mora~i, a to proslavqawe konstatovano je ovako: „U na{oj {koli, u ovoj zadu`bini Nemawi}a, Savin dan je ove godine proslavqen sve~anije nego obi~no, jer se navr{uje pedeset godina, kako postoji {kola u na{em Manastiru. Pred {kolom je ~itav dan igralo kolo naroda.“302 „Glas Crnogorca” od 1905. godine, evidentirao je proslavu Savindana u Beranama, koje su tada bile pod osmanskom vla{}u ovako: „Izvje{ta~ M. P. pi{e: „Hitam da izvijestim ~itaoce „Gl. 298. Isto, O {kolskim svetosavskim proslavama, br. 4, 27. januar 1901, 3. 299. Isto, Doma}e vijesti, Svetosavska proslava u ~evskoj osnovnoj {koli, br. 5, 2. februar 1902, 4. 300. Isto, Doma}e vijesti, br. 5, 25. januar 1903, 3. 301. Isto, Dopisi, br. 7, 8. februar 1903, 3. 302. Isto, Doma}e vijesti, br. 5, 31. januar 1904, 3. 580

Crnogorca“ da smo mi Beranci ove godine, proslavili {kolsku slavu-sv. Savu, sve~anije no ikada. Ove retke, s rado{}u pi{em, jer se ovakvom odzivu ovda{wih gra|ana, ima radovati svaki brat Srbin, i ne}u pre}erati kad kaèm, da Beranci u ovakvim i sli~nim slu~ajevima, mogu posluìti za ugled drugima, srazmjerno ve}im i bogatijim varo{ima u carevini.“303 „Nastavnici i u~enici velike dràvne gimnazije na Cetiwu priredili su u korist siroma{nih gimnazijalaca sino} u prostorijama Zetskog Doma svetosavsku besjedu sa vrlo biranim govorom, koji je izveden na op{te zadovoqstvo. Na besjedi su bili od strane Dvora Wihova Kraq. Veli~anstva Kwaz Mirko i Petar kao god {to je bila cijela ku}a dupke puna najotmenijeg gra|anstva oba pola. Igranku je otvorio W. Kr. Kwaz Petar koji se zadrào i poslije odmora. Igranka je trajala u najboqem raspoloèwu i poslije pola no}i“, pisalo je o proslavi Savindana na Cetiwu u „Cetiwskom vjesniku“ od 1911. godine.304 „Glas Crnogorca“ od 1902. godine zabiqeìo je proslavu Savindana ovako: „Svake godine obavqa se ova proslava kako po svoj Crnoj Gori tako i u Podgorici na najsve~aniji na~in. Na dan Sv. Save, posqe sv. leturgije iz crkve, kroz varo{, i{la je sve~ana litija“... ^lanak daqe opisuje ukra{enost sale podgori~ke osnovne {kole, a karakteristi~no je ovo: „U pro~equ bje{e namje{tena ikona Sv. Save najvi{eg formata, oko koje sa obadvije strane se vi|ahu ~etiri slova S, sastavqena od zelenog lovorovog lista, koje svakome u o~i padahu i rado ih ~itahu i obja{wavahu: Sama sloga Srbina spasava; - nasprama ikone Sv. Save stojala je slika Wegovog Kr. Viso~anstva Gospodara, oko koje se ~itahu od lovorike sastavqena slova: „@. K. N. À. [kola je bila dupko puna naroda oba pola, koji je u najboqem redu ulazio i ostao na svojim mjestima do svr{etka sve~anosti.“305 Od mnogo izvje{taja o proslavqawu Savindana po Crnoj Gori, moè se navesti i onaj iz 1912. godine, u kome pi{e: „Pi{u nam iz Nik{i}a: Ima pola godine da su otpo~ele potrebne pripreme, kako }e ovogodi{wa svetosavska proslava {to boqe zadovoqiti gra|anstvo varo{i Nik{i}a.” Za opis sale u kojoj je odràna proslava se kaè: „Sala je bila oki}ena jelovim vijencima i gran~icama tako, da se svak osje}ao kao u zelenoj {umi. Vi{e ikone Sv. Save namje{tena je bila Bogorodi~ina ikona. S desne strane i lijeve od 303. Isto, Svetosavska proslava u Beranama, br. 6, 12. februar 1905, 3. 304. Svetosavska besjeda, Cetiwski vjesnik, br. 5, 15. januar 1911, 4. 305. Dopisi, Glas Crnogorca, br. 4, 26. januar 1902, 1. 581

ikona nalazile su se u vijencima slike na{ega Kraqa i Kraqice, a pod wima mogle su se vidjeti slike „Vjen~awe s morem“. Vi{e ovih slika namje{tena su bila dva divna veziva s natpisima: „Samo sloga Srbina Spasava.” Ostali zidovi bili su zatrti }ilimima i ukusno izra|enim vezivima, na kojima su bile namje{tene slike ~lanova Vladarskog Doma, Kraqa Petra i znamenitih vojvoda koji su se istakli u devetnaestom vijeku za ideju oslobo|ewa srpskog naroda.” Na kraju se u reportaì konstatuje: „Gosti su se razi{li u najboqem raspoloèwu izraàvaju}i se, da nigda do sada u Nik{i}u nije ovako Sv. Sava proslavqen.“306 Prilikom osve}ewa crkve manastira Vrawine 1889. godine, u besjedi mitropolit Mitrofan Ban je rekao: „Sveti Sava, prvi srpski prosvetiteq, koji je kao glava srpske crkve, ~esto obilazio sve srpske zemqe i u wima svete srpske manastire, pohodio je i ovu svetu Vrawinsku obiteq. Svete wihove molitve odavde, sa ovoga svetoga mjesta, podizate su na prestolu preblagoga Boga za sre}u i mo} srpskoga prestola, za blago i spasewe srpskoga naroda.“307 Sam crnogorski vladar-kwaz Nikola Petrovi}, bio je od strane srbijanskog kraqa Aleksandra Obrenovi}a odlikovan ordenom Sv. Save za svoj kwièvni rad. U pismu zahvalnici od 26. januara 1896. godine, kwaz Nikola je srbijanskom kraqu napisao: „Va{e veli~anstvo, dragi brate! Imao sam ~ast primiti visoko uvaèno pismo, poslato mi po naro~itom poslaniku g. generalu Milovanu Pavlovi}u. Izrazi pisma kao i poruke koje mi je usmeno podnio naro~iti poslanik od strane Va{eg kraqevskog Veli~anstva, smatram za jedan dragocjen dokaz vi{e Va{ih bratskih osje}awa prema meni i mome narodu, a u korist naroda obiju srpskih dràva. Duboko dirnut osobenom pa`wom Va{eg Veli~anstva prema mome kwièvnom radu, tim ste se blagoizvoqeli po~astvovati me Va{im kraqevskim velikim krstom reda na{eg op{teg srpskog svetiteqa Save“...308 Nikola Petrovi} napisao je i pred Savindan 1912. godine „Pjesmu Svetom Savi.” Posqedwih pet strofa te pjesme glasi: ...„a da nam je ona qep{a, sloboda je resit mora; slobodi je kolijevka Nemawina Crna Gora. 306. Isto, Doma}e vijesti, br. 3, 21. januar 1912, 3. 307. Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana, kw. 4, Cetiwe, 1999, 159. 308. Kao nap. 183, str. 270.

582

Bez slobode {to su qudi? ôpor stoke na pasi{te! Grud Srbaqa od slobode da udi{e-tamjan i{te. Zdravo, mali slobodani! Zdravo, sinci zemqe ove! Prirastajte da ste~ete rodnom kraju slave nove. da dug sveti oduìte i amanet od pro{losti, da u grobu od radosti Nemawine {enu kosti. I da harnost ukaète na{e kwige svetoj glavi, i zahvalni na vjekove ostanete svetom Savi!“309 Mitropolit Mitrofan Ban tako|e je kao i kwaz Nikola odlikovan od srbijanskog kraqa Aleksandra Obrenovi}a ordenom Svetog Save prvog stepena 23. aprila 1897. godine.310 O Svetom Savi u~ila su i djeca u crnogorskim {kolama. Tako u ~itanci za drugi razred osnovnih {kola od 1897. g., stoji ova pjesma: „Srpska djeca, srpske {kole, Srpski narod slavi slavuU pjesmama diè nosi Nemawi}a Svetog Savu, [to je dono zlatnu kwigu Punu slova i nauka, A tu kwigu uvjek ~uva Svetog Save mo}na ruka. Sveti Savo! Srpski sve~e! Zasluge su tvoje silne, Od radosti Srbin poje Danas pjesme preumilne Ti ga gleda{, pazi{, ~uva{ Sa Boìja neba plavaI za to ti svi velimo: Tebi vje~na, vje~na slava!“311 309. Nikola Petrovi}, Pjesme i spjevovi, Cetiwe-Titograd, 1989, 227. 310. Kao nap. 307, kw. 1. 311. \uro Popovi}, îtanka za drugi razred osnovnijeh {kola, Cetiwe, 1897, 6. 583

Ilarion Roganovi}, rodom iz Podgorice, crnogorski mitropolit od 1863. do upokojewa 1882. godine, egzarh Sve{tenog Trona Pe}kog

Visarion Qubi{a, rodom iz Pa{trovi}a, episkop zahumsko-ra{ki od 1878. do 1882. godine, potom mitropolit crnogorski od 1882. do upokojewa 1884. godine 584

Mitrofan Ban, rodom iz Grbqa, administrator Zahumsko-ra{ke Eparhije od 1883. do 1908. godine, mitropolit crnogorski od 1885. godine do upokojewa 1920. godine, egzarh Sve{tenog Trona Pe}kog

Kiril Mitrovi}, rodom iz Budve, episkop zahumsko-ra{ki od 1908. do 1921. godine. Poslije ujediwewa episkop bokokotorsko-dubrova~ki od 1921. godine do upokojewa 1931. godine 585

Poznati kanonista, episkop dalmatinski dr Nikodim Mila{, formalni autor Ustava Sv. Sinoda i Konsistorija Pravoslavne Crkve u Kwaèvini Crnoj Gori

Sava Kosanovi}, rodom iz Bawana, mitropolit dabrobosanski od 1881. godine. Zbog unijatske politike austrougarskih vlasti u BiH podnosi ostavku 1885. godine. Nastawuje se u Crnoj Gori krajem 1888. godine i ìvi u woj do upokojewa 1903. godine gdje je i sahrawen 586

Gavrilo Doì}, rodom iz Mora~e, mitropolit ra{ko-prizrenski 1911/13. godine, potom mitropolit novoosnovane Mitropolije Pe}ke od 1913. do 1920. godine. Poslije ujediwewa mitropolit crnogorskoprimorski od 1921. do 1938. godine, potom patrijarh srpski od 1938. do upokojewa 1950. godine

587

Faksimil svjedo~anstva u~enika Bogoslovsko-u~iteqske {kole na Cetiwu Mi}a Qesara sa Wegu{a 588

589

Faksimil odlomka iz Dnevnika Bogoslovsko-u~iteqske {kole na Cetiwu u~enika Lazara Stamatovi}a

ZAKQUÂK

M

itropolija Crnogorsko-primorska je jedna od najstarijih episkopija Srpske Crkve, i javqa se kao Zetska Episkopija jo{ u vrijeme osnivawa autokefalne Srpske Crkve pod Savom Nemawi}em. To zna~i da je on wen osniva~ i utemeqiteq. Weno sjedi{te je u osnivawu, bez obzira na neka nau~na sporewa bilo na Prevlaci Svetog Arhangela Mihaila kod Tivta, a zatim u Pre~istoj Krajinskoj na Skadarskom jezeru. Potom se sjedi{te premje{ta na ostrvo Vrawinu u Skadarskom jezeru. Posqedwa destinacija sjedi{ta u doba pojave Osmanlija biva potom na Obodu iznad Rijeke Crnojevi}a. Pred opasno{}u od Osmanlija sjedi{te Mitropolije kona~no se ustaquje u cetiwskom poqu, gdje ostaje do danas. U doba cara Du{ana, najvjerovatnije dok joj je sjedi{te bilo na ostrvu Vrawini, Zetska Episkopija biva uzdignuta u ve}i rang - Mitropoliju. Stoga je Zetska Mitropolija bila posqedwa od eparhija Srpske Crkve koja je pala pod osmansku vlast, zahvaquju}i ~iwenici, da se feudalna tvorevina Crnojevi}a, koju neki istori~ari preuveli~ano tretiraju i kao dràvu, posqedwa i odràla pred osmanskom najezdom. Ve} u to vrijeme, kad is~ezava naziv Zeta, i prerasta u Crnu Goru, izs~ezava i naziv Mitropolije, i nastaje novi - Crnogorska. Kao takva, ona biva jedna od Eparhija obnovqene Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije od 1557. godine, pa sve do wenog nasilnog i nekanonskog ukidawa od strane Osmanlija i Carigradske (gr~ke) Patrijar{ije 1766. godine. Kao {to su teritorije Crne Gore, i Mitropolije Crnogorske posqedwe pale pd osmansku vlast, tako su se od we i prve po~ele osloba|ati, ve} u HÁÀ vijeku. Ve} od tada cetiwski manastir i mitropoliti u wemu, po~iwu biti jezgro okupqawa crnogorskih, br|anskih, a nekad i hercegova~kih plemena za borbu protiv osmanskog zavojeva~a. Sa decenijama, i sqede}im HÁÀÀ vijekom taj trend se rapidno pove}ava. Kada je krajem HÁÀÀ vijeka na arhijerejski poloàj do{ao Danilo [}ep~evi}-Petrovi} sa Wegu{a, dolazi do prelomnog momenta u emancipaciji Crne Gore i wene Mitropolije. Po~ev od wega, ve} uo~qivi elementi teokratije u Crnoj Gori, dobijaju iz decenije u deceniju sve vi{e izraènu formu. Stoga je Mitropolija Crnogorska sa svojim mitropolitima postala dràvotvorni faktor prve novovjekovne slobodne srpske dràve - Crne Gore. Od Danila Petrovi}a, u mnogo slu~ajeva, s obzirom na ustaqenu teokratiju, te{ko je napraviti u istorijskoj analitici, jasnu razliku, izme|u svjetovne i crkvene istorije Crne Gore. Za vijek i po, mitropoliti Petrovi}i izgradi}e dràvnost Cr590

ne Gore, i potpuno je pripremiti, da ona u drugoj polovini HÀH vijeka uobli~i svoju dràvnu emancipaciju. Stoga nije pretenciozno zakqu~iti i tvrditi, da nije bilo mitropolita Petrovi}a i Crnogorske Mitropolije, ne bi bilo ni novovjekovne crnogorske dràve, koja opet ima kontinuitet sa savremenom crnogorskom dràvno{}u. Stoga je zna~aj mitropolita Petrovi}a prvorazredan u svjetovnoj i crkvenoj istoriji srpskog naroda, nemjerqiv i neuporediv sa bilo kojom drugom istorijskom li~no{}u. Iz svega izne{enog o istoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske, jasno se vidi, da je ona bila od osnivawa, i kao takva ostala kroz vjekove, sastavni dio Srpske Pe}ke Patrijar{ije. Osnovana Svetim Savom, a uzdignuta u rang Mitropolije 1346. godine, ona je ostala vjerna sebi i svom svetosavskom identitetu do dana{wice. To weno svetosavsko i pe}ko-patrijar{ijsko saznawe i identitet, nijesu se gasili ni izgubili, ni u te{kim vremenima Srpske Crkve, od wenog nasilnog i nekanonskog ukidawa 1766. godine. Crnogorski mitropoliti upravo insistiraju na ~iwenici, da se u wihovoj Eparhiji odrào ìvot prvobitne srpske autokefalije i pe}ko-patrijar{ijske crkvenosti. âk i onda, kada je po~etkom HH vijeka Crnogorska Mitropolija stekla naziv samoprogla{ene autokefalne Mitropolije, iz velikodràvnih i dinasti~kih pobuda kwaza (kraqa) Nikole Petrovi}a, wen poglavar mitropolit Mitrofan Ban se tituli{e kao „egzarh Sve{tenog Trona Pe}kog.” Savr{eno je jasno da je i ta samoprogla{ena od dràve i vladara autokefalnost, opet bila u funkciji vaspostavqawa Pe}ke Patrijar{ije. U tom smislu treba shvatiti konstatacije o wenom autokefalnom statusu kod kanonista i crkvenih istori~ara: Nikodima Mila{a, Vladimira Mo{ina, Du{ana Ka{i}a, Radoslava Gruji}a, Branka Cisarà i dr. Takav specifi~an, istorijskim okolnostima uslovqen pojam autokefalnosti, primjewivan je i na Sremsko-Karlova~ku Mitropoliju, a u mawoj mjeri i na Bukovinsko-dalmatinsku i Dabrobosansku. Osnovni faktor koji je motivisao Pomjesne Pravoslavne Crkve u fakti~kom privremenom shvatawu takvih stawa, u pojedinim istorijskim okolnostima, bio je i ostao sotiriolo{ke prirode: briga za duhovni i crkveno-moralni napredak Hri{}ana ili naroda. Ono u ~emu tih spoqa{wih jurisdikcionih promjena, u ìvotu Crkve, nije moglo nikad biti kompromisa, jeste ~uvawe ~istote vjere, unutra{weg crkvenog poretka, apostolskog prijemstva, kao preduslova za evharijstijsko zajedni{tvo u molitvi i qubavi sa Vaseqenskom Pravoslavnom Crkvom. S obzirom da crnogorski mitropoliti nikada nijesu doveli u znak pitawa taj izvorni crkveni poredak, apostolsko prejemstvo i zajedni{tvo; s obzirom da nijesu sami 591

traìli poloàj u kome su se na{li, nego im je nametnut silom prilika; s obzirom da su sve ~inili {to je bilo do wih da se uspostavi ponovni normalni crkveni poredak - Ruska, Carigradska i druge pomjesne crkve su je sa qubavqu prihvatile, i pomagale da opstane, i odrì svoju apostolsku misiju, kao i druge oblasne crkve nekada{we Pe}ke Patrijar{ije. Kada su se pak stvorili uslovi za wenu obnovu, prvo Carigradska, a onda i sve ostale crkve su sa velikom rado{}u odobrile i prihvatile vaspostavqawe drevne Pe}ke Patrijar{ije. Niko ni na unutra{wem planu prostora srpskih eparhija, a samim tim i Mitropolije Crnogorske, a ni na spoqwem vaseqensko-pravoslavnom, nije po okon~awu Prvog svjetskog rata postavio pitawe za{to se „ukidaju“ te eparhije kao autokefalne. Niko to pitawe ni do danas od istinskih crkvenih faktora nije postavio. To je fakat od dalekose`nog kanonskog i crkveno-pravnog zna~aja. Pitawe autokefalnosti je tek postavqeno u takvom separatisti~ko-raskolni~kom vidu (u odnosu na Mitropoliju Crnogorskoprimorsku) po~etkom posqedwe decenije HH vijeka, u doba raspada SFRJ, a ujedno i ateisti~ko-komunisti~kog reìma. Nosioci, ili pokreta~i tog pitawa su zapravo ateisti~ki krugovi biv{eg reìma. Qudi po pravilu otu|eni od Crkve, li{eni elementarnog znawa o woj, wenim ciqevima, kanonskom poretku, u ciqu ostvarivawa svog politi~kog programa, poku{avaju da obrazuju tzv. „crnogorsku autokefalnu crkvu“, pozivaju}i se na status Mitropolije Crnogorske do 1918. godine. To rade bez Crkve i protiv Crkve, negiraju}i wen vjekovni osve{tani poredak, bez hramova, bez istinskih sve{tenika i episkopa. Za sve{tenike i episkope promovi{u nekoliko individua, koje su zbog svojih crkvenih i moralnih prestupa li{ene tog dara, li{ene ~ak i ~lanstva u Pravoslavnoj Crkvi, i anatemisane. Od moralnog i duhovnog otpada Crkve, na trgovima grade „crnogorsku crkvu“, obmawuju}i lakovjerne, poniàvaju}i Crkvu, umnoàvaju}i diobe i mr`wu u narodu, brukaju}i Crkvu i Crnogorsku Mitropoliju pred svijetom, i to po prvi put u istoriji, na takav besprizoran na~in. Najgore u svemu tome je {to se pozivaju na svijetle tradicije Crnogorske Mitropolije, falsifikuju wenu istoriju, identitet i smisao. [ta im je ciq i razlog? Crnogorski nacionalizam, i promjena identiteta Crne Gore. Ne ulaze}i u problem novog tipa nacionalizma, i problema poku{aja mijewawa identiteta Crne Gore, va`no je napomenuti jednu ~iwenicu. Sa istorijske i eklisiolo{ke ta~ke gledi{ta, nacionalna ili dràvna pripadnost nikad nijesu bile bitno svojstvo Crkve i uslov pripadnosti woj, iako su povremeno igrale i igraju ulogu u organizovawu crkvenog ìvota. Crkva je po svojoj prirodi vaseqenska. U woj nema, po Apostolu Pavlu 592

„Grka ni Jevrejina, roba ni slobodwaka, mu{kog ni ènskog jer svi ste vi jedno u Isusu Hristu“ (Gal. 3, 28). Oni koji se kr{tavaju, ne kr{tavaju se u ime bilo kakve nacije, nego „u ime Oca i Sina i Svetoga Duha“, ne primaju bilo kakvo zemaqsko dràvqanstvo nego nebesko, primaju}i „pe~at Dara Duha Svetoga“. S toga danas, na osnovu prvenstveno apostolskog nasqe|a i potreba crkvene misije, postoji u jednom gr~kom narodu pet autokefalnih crkava, ili opet u vi{e dràva jedna pomjesna crkva, ili opet u jednoj pomjesnoj crkvi vi{e nacija. U ovom smislu, postojawe vi{e autokefalnih crkava u jednom i jedinom srpskom narodu krajem HÀH vijeka, me|u kojima je bila i Crnogorska Mitropolija (voqom svjetovnih vlasti i vladara), za Srpsku Crkvu apsolutno ne zna~i ni{ta, niti remeti weno dana{we kanonsko jedinstvo, i svezu sa drugim pomjesnim autokefalnim crkvama. Zato apsolutni zna~aj naciji ili dràvi, u Crkvi mogu pridavati samo oni koji ne znaju {ta je Crkva, i kojima u stvari nije stalo ni do Crkve ni do spasewa du{e. Takvi se ne klawaju Hristu Bogu, nego obogotvaraju na paganski na~in, bilo svoje pleme ili dràvu, bilo neku drugu ideju i ideologiju. Upravo tako se pona{aju tvorci tzv. „crnogorske autokefalne crkve”. Ne pripada me|utim, ni partijama ni ideologijama, ni dràvama ni vlastodr`cima, ma ko oni bili, da stvaraju crkvu prema svojim potrebama. Da je Crkva u toku svoje dvomilenijumske istorije to dozvolila, ne bi od we danas ostao ni kamen na kamenu. Dok su vladari i vlast bili hri{}anski, oni su kao kr{teni i miropomazani ~lanovi Crkve u~estvovali u wenom ìvotu, pa i kao weni spoqwi nadglednici i ~uvari. Ali, kad god bi ~ak i oni poku{avali da se mije{aju u unutra{wi ìvot Crkve, ona je to odlu~no odbijala, po cijenu svoga `rtvovawa i stradawa. To utoliko vi{e vaì za savremeno doba, kada je vlast pretrpjela radikalnu sekularizaciju i otu|ewe od Crkve, a opet ho}e da se poziva na Crkvu, i konkretno Mitropoliju Crnogorsku i wenu istoriju, da bi preko wih ostvarila svoje interese, i poku{ala da podvu~e paralelu sa nekim sasvim drugim vremenom. No, bez obzira na to, da li je Crkva odvojena od dràve, i konkretno dràva od Mitropolije Crnogorskoprimorske, obaveza je dràve da je pravno {titi, i po{tuje vjekovni wen poredak i wenu imovinu, kao {to je to obaveza da ~ini sa svakim drugim pravnim licem i priznatom dru{tvenom ustanovom. Kona~no, Mitropolija Crnogorsko-primorska, i {ire kroz wu Srpska Crkva, neodvojivi su dio Crne Gore. Ona je nastala iz wih i kroz wih, te je to obaveza vi{e savremene Crne Gore, da {titi, weguje i podràva ustanovqeni kanonski poredak Pravoslavne Vaseqene, i Mitropolije u okviru we. 593

SKRA]ENICE

ABODMC – Arhivsko bibliote~ko odjeqewe Dràvnog muzeja (Cetiwe) AMCP – Arhiv Mitropolije Crnogorsko- primorske (Cetiwe) Br. – broj..... D À – Danilo Prvi (kwaz Danilo Petrovi}) DACG – Dràvni Arhiv Crne Gore (Cetiwe) i dr. – i drugi JAZU – Jugoslovenska Akademija Znanosti i Umjetnosti (Zagreb) Kao nap. – Kao napomena broj........ Kw. – kwiga.... MDB – manastir Dowi Br~eli MPCP – Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova Kwaèvine Crne Gore Nav. dj. – navedeno djelo NIRS – Naknadno inventarisani razni spisi N À – Nikola Prvi (kwaz Nikola Petrovi}) P S – Prinovqeni spisi Sv. – sveska..... SKA – Srpska Kraqevska Akademija (Beograd) SANU – Srpska Akademija Nauka i Umjetnosti (Beograd) SUD – Srpsko U~eno Dru{tvo (Beograd)

594

IZVORI 1. NEOBJAVQENI: Arhiv Mitropolije Crnogorsko- primorske (Cetiwe) Biqe`nica uspjeha Cetiwske Bogoslovije od godine 1869- 1876. Dràvni arhiv Crne Gore ( Cetiwe) Fondovi: Crnogorski Senat, Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova Kwaèvine Crne Gore, Arhivsko bibliote~ko odjeqewe Dràvnog muzeja (Cetiwe) Fondovi: Danilo À, Nikola À, Prinovqeni spisi Arhiv Jugoslavije ( Beograd) Fond Ministarstvo vera Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca ( 69) Arhiv Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti ( Beograd) Zbirka starih kwiga i rukopisa Dràvni arhiv ( Zadar) Spisi Namjesni{tva za Dalmaciju 2. OBJAVQENI: - Ba{i} Milivoje, Stare srpske biografije, Beograd, 1924. - Bogdanovi} Dimitrije, Stare srpske biografije, Beograd, 1968. - Vego Marko, Zbornik sredwovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine, ÀÀÀ, Sarajevo, 1964. - Ve{ovi} Radomir, \eneral Ve{ovi} pred sudom, Zemun, 1921. - Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom À, Beograd, 1955 (priredili: Frawo Bari{i}-Mila Rankovi}-Bari{a Kraki}-Lidija Tomi}). - Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom ÀÁ, Beograd, 2007 (priredili: Jovanka Ka~i} - Boìdar Ferjan~i} - Ninoslava Rado{evi}-Maksimovi}). - Vitkovi} Gavrilo, Arhivski spomenici Budimskog i Pe{tanskog arhiva 1728-1748, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. 3-6, Beograd, 1873. - Vukova prepiska, kw. ÁÀÀ, Beograd, 1913. - Vuksan Du{an, Kwiga ktitora i prilo`nika manastira Cetiwskog, Zapisi, sv. À, Cetiwe, 1927. - Grani} Branko, Odgovori ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Hometijana na pitawa srpskog kraqa Radoslava, Svetosavski zbornik, kw. ÀÀ: Izvori, Beograd, 1939. - Dràvni kalendar Kwaèvine Crne Gore za 1909. godinu, Cetiwe, 1909. - Dràvni kalendar Kraqevine Crne Gore za 1913. godinu, Cetiwe, 1913. - \or|evi} Vladan, Ispisi iz be~kih dràvnih arhiva, Beograd, 1931. - @ivotopis ili uspomene iz ìvota Mitropolita Mitrofana Bana, Cetiwe, 1991. 595

- Karaxi} St. Vuk, Skupqeni gramati~ki i polemi~ki spisi, Beograd, 1896. - Karaxi} Vuk, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1922. - Vukova prepiska, kw. ÁÀ, Beograd, 1912. - Karaxi} Vuk, Prepiska, kw. H, Beograd, 1996. - Ki}ovi} Mira{, Petar Petrovi} Wego{, Pisma, kw. 7, Beograd, 1951. - Qubi} [ime ( Simo), Spomenici o [}epanu Malome, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. 2/ ÀÀ, Beograd, 1870. - Qubi} [ime, Listine i odno{aji izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike, ÀH, Zagreb, 1891. - Martinovi} Niko, Cetiwski qetopis, ( fototipsko izdawe), Cetiwe, 1962. - Mijanovi} Bo{ko, Pashalni ciklus \ur|a Crnojevi}a, Cetiwe, 1994. - Mijovi} Pavle, Ranohri{}anski spomenici Prevalisa, Arheolo{ki vestnik, 29, Qubqana, 1978. - Miju{kovi} Slavko, Qetopis popa Dukqanina, Titograd, 1967. - Milovi} M. Jevto, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (16851782), Cetiwe, 1956. - Mini} Vuk, Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana, kw. 4-5, Cetiwe, 1999. - Mirkovi} Lazar, Stare srpske biografije HÁ i HÁÀ veka, Beograd, 1924. - Mirkovi} Lazar, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih od arhiepiskopa Danila ÀÀ, Beograd, 1935. - Mirkovi} Lazar, @ivot Svetog Save i Svetog Simeona, Beograd, 1938. - Mirkovi} Lazar, Spisi Svetoga Save i Stevana Prvoven~anog, Beograd, 1939. - Mirkovi} Lazar, Miroslavqevo Jevan|eqe, Beograd, 1950. - Mo{in Vladimir, ]irilski rukopisi À pisma Nac. sveu~ili{ne biblioteke, Zagreb, 1964. - Nenadovi} Qubomir, Odabrana dela, Pisma iz Italije, Beograd, 1971. - Nik~evi} Tomica, Baltazar Bogi{i}, Pravni obi~aji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji (anketa iz 1873. godine) , Titograd, 1984. - Novakovi} Stojan, Matije Vlastara Sintagmat, Beograd, 1907. - Ongania Ferdinand, Il Montenegro de relazioni dei provveditori veneti (16871735), Roma, 1896. - Orbin Mavro, Kraqevstvo Slovena, Beograd, 2006. - Ostrogorski Georgije, Pismo Dimitrija Hometijana Sv. Savi, Svetosavski zbornik, kw. ÀÀ: Izvori, Beograd, 1939. - Pavi} Milorad, Istorija srpske barokne kwièvnosti, Beograd, 1970. - Petar À Petrovi}, Freske na kamenu, Titograd, 1965, urednici: Branko Bawevi} i dr. - Petrovi} Vasilije, Istorija o êrnoj Gori, Moskva, 1754. - Petrovi} Vladimir, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950. - Petrovi} Nikola, Politi~ki spisi, Cetiwe-Titograd, 1989. - Popovi} Vuk, Pisma Vuku Karaxi}u, Podgorica, 1999. 596

- Risti} Serafim, De~anski spomenici, Beograd, 1864. - Saria B., Paulus Realenzuklopediae der klassishen AltertumsÞissenschaffen, XX/2, 1954. - Spomenica Petra ÀÀ Petrovi}a Wego{a, Cetiwe,1926. - Stojanovi} Qubomir, Srpski rodoslovi i letopisi, Beograd, 1883. - Stojanovi} Qubomir, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902. - Stojanovi} Qubomir, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀ, Beograd, 1903. - Stojanovi} Qubomir, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀÀ, Beograd, 1905. - Stojanovi} Qubomir, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÁ, Beograd, 1926. - Tadi} Jorjo, Gra|a o slikarskoj {koli u Dubrovniku HÀÀÀ-HÀÁ vijek, kw. I, Beograd, 1952. - Toma Arhi|akon, Kronika, Split, 1977. - Cetiwska {kola - spomenica o proslavi stopedesetogodi{wice prve dràvne {kole u Crnoj Gori, Cetiwe, 1985. - Crnogorsko-ruski odnosi 1711-1918, Zbornik dokumenata, tom À, Podgorica-Moskva, 1992. - [ematizam pravoslavne eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske, Zadar, 1893. 3. MEMOARI I SJE]AWA: - Kalu|erovi} Simo, Dnevnik, Crnogorka, Cetiwe, 20. novembar 1871. - Petrovi} Nikola (kraq), Memoari, Cetiwe-Titograd, 1989. - Plamenac Turov Rade, Memoari, Podgorica, 1997. 4. RAZNI USTAVI, ZAKONI, UREDBE i sl. - Ustav Svetog Sinoda u Kwaèvini Crnoj Gori, Cetiwe, 1904. - Ustav pravoslavnih konsistorija u Kwaèvini Crnoj Gori, Cetiwe, 1904. - Ustav Kwaèvine Crne Gore, Cetiwe, 1907. - Op{ti imovinski Zakonik za Kwaèvinu Crnu Goru, na Cetiwu, u Dràvnoj {tampariji 1888. - Zbornik zakona, naredaba, uputstava, raspisa i t. d. Kw. Crn. Ministarstva prosvjete i crkvenih poslova, sv. À, Godina 1885. i 1886, Cetiwe, 1887. - Raspis blagovjernome parohijalnome sve{tenstvu bogom- spasajeme Eparhije Crnogorske, Prosvjeta, sv. H, Cetiwe, oktobar 1889. - Zakon o fondu za izdràvawe iznemoglih sve{tenika i |akona pravoslavne crkve u Crnoj Gori i wihovih udovica i djece, Cetiwe, 1901. - Zakon o izborima narodnijeh poslanika, Cetiwe, 1906. - Zakon o parohijskom sve{tenstvu, Cetiwe, 1909. - Zbornik sudskih zakona, naredaba i me|unarodnih ugovora po sudskoj struci za Kraqevinu Crnu Goru, Cetiwe, 1912. 597

- Uredba o upravnim, sudskim i finansijskim vlastima u novooslobo|enim oblastima, Cetiwe, 1913. - Uredba o {kolama u oslobo|enim krajevima i pravila za u~enike u~iteqske {kole, Cetiwe, 1914. - Bojovi} R. Jovan, Zakonik kwaza Danila, Titograd, 1982. - Vrana Jovan, Vukanovo Jevan|eqe, Beograd, 1967. - Novakovi} Stojan, Zakonik Stefana Du{ana cara srpskog, Beograd, 1898. - Novakovi} Stojan, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd, 1912. - Pavi}evi} Branko-Raspopovi} Radoslav, Crnogorski zakonici 17961916, Zbornik dokumenata, kw. 1, Podgorica, 1998. - Solovjev Aleksandar, Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd, 1926. - Tadi} Jorjo, Pisma i uputstva Dubrova~ke Republike, Beograd, 1935. 5. [TAMPA: Crnogorac - Cetiwe, Glas Crnogorca - Cetiwe, Cetiwski vjesnik Cetiwe, Cetiwske novine - Cetiwe, Zetski glasnik - Cetiwe, Glas BokeKotor, Pravoslavqe - Beograd, Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve - Beograd, Srpski sion - Novi Sad, Zastava - Novi Sad, Katoli~ki list - Zagreb 6. ÂSOPISI, GODI[WACI I ZBORNICI RADOVA: Grlica - Cetiwe, Orli} - Cetiwe, Crnogorka - Cetiwe, Prosvjeta - Cetiwe, Spomenica ~etiristogodi{wice obodske {tamparije - Cetiwe, Zapisi - Cetiwe, Istorijski zapisi - Cetiwe, Starine Crne Gore - Cetiwe, Svetigora - Cetiwe, Spomenica manastira Savine - Kotor, Svetosavski zbornik - Beograd, Starinar - Beograd, Srpski etnografski zbornik (Naseqa srpskih zemaqa) - Beograd, Zbornik Filozofskog fakulteta - Beograd, Anali Filolo{kog fakulteta - Beograd, Materijali kongresa ÀÁ- ÁÀÀÀ arheologa Jugoslavije - Beograd, Istorijski glasnik - Beograd, Istoriski ~asopis - Beograd, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor - Beograd, Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti - Beograd, Srpski kwièvni glasnik - Beograd, Bogoslovqe - Beograd, Vesnik Srpske crkve - Beograd, Bogoslovski glasnik - Beograd, Bratstvo - Beograd, Misao - Beograd, Spomenik - Beograd, Cetiwe i Crna Gora - Beograd, Godi{wica Nikole ûpi}a - Beograd, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice Zakonika cara Du{ana - Beograd, Zbornik za{tite spomenika kulture - Beograd, Zbornik Narodnog muzeja - Beograd, Crkva (Kalendar Srpske Pravoslavne Patrijar{ije) - Beograd, Delo - Beograd, Zograf - Beograd, Materijali (ÁÀÀ Kongres arheologa Jugoslavije - Herceg Novi) - Beograd, Zbornik Matice srpske - Novi Sad, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske - Novi Sad, Letopis Matice srpskeNovi Sad, Glasnik Istoriskog dru{tva - Novi Sad, Spomenica Ilariona Ruvarca - Novi Sad, Godi{wak Filozofskog fakulteta - Novi Sad, 598

Spomenica eparhije zahumsko - hercegova~ke - Ni{, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva - Skopqe, Hri{}ansko delo - Skopqe, Zbornik za istoriju Ju`ne Srbije i susednih oblasti - Skopqe, Zabavnik “Dubrovnik” Dubrovnik, Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine - Sarajevo, Glasnik Zemaqskog muzeja (Nova serija) - Sarajevo, Glasnik Odjeqewa umjetnosti Crnogorske Akademije Nauka i Umjetnosti - Podgorica, Slovnik umjetnikah jugoslovenskih - Zagreb, Vjesnik kraqevskog Hrvatsko- slovensko dalmatinskoga Zemaqskog arkiva - Zagreb, Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva - Zagreb, Bogoslovska smotra - Zagreb, Narodna starina - Zagreb, Nastavni vjesnik - Zagreb, Radovi Staroslovenskog instituta - Zagreb, Vjesnik muzealaca i konzervatora Hrvatske - Zagreb, Zbornik Historijskog instituta Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti - Zagreb, Muzeji - Zagreb, Magazin srpsko - dalmatinski - Zadar, Anali - Dubrovnik, Arheolo{ki vestnik - Qubqana,

599

LITERATURA - POSEBNA IZDAWA – - Antoqak Stjepan, Misija kneza Dolgorukova u Crnoj Gori, Cetiwe, 1949. - Boì} Ivan, Nemirno pomorje HÁ veka, Beograd, 1979. - Bo{kovi} \ur|e, Stari Bar, Beograd, 1962. - Valentinelli Giuseppe, Rapporti della Republica veneta con Slavi Meridionali brani e tratti dai Diarii manoscritti di Marin Sanudo 1496- 1533, HÁÀÀÀ, Venezia. - Vasi} Miloje, Arhitektura i skulptura u Dalmaciji, Beograd, 1922. - Vasi} Miloje, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928. - Velimirovi} Nikolaj, Religija Wego{eva, Beograd, 1911. - Veselinovi} Rajko, Arsenije ÀÀÀ Crnojevi} u istoriji i kwièvnosti, Beograd, 1949. - Vojinovi} Perko, Crnogorska inteligencija od polovine HÁÀÀÀ vijeka do 1918. godine, Nik{i}, 1989. - Vr~evi} Vuk, Ogranci za istoriju Crne Gore, Nik{i}, 2002. - Vuki}evi} \ura, Da li se srpska patrijar{ija godine 1766. kanonski ukinula i kona~no ugasila, Novi Sad, 1904. - Vuksan Du{an, Petar À Petrovi} i wegovo doba, Cetiwe, 1951. - Vuk~evi} Nikola, Pitawe boja na Carevom lazu, Beograd, 1968. - Gruji} M. Radoslav, Pravoslavna srpska crkva, Beograd, 1921. - Gianelli Ciro, Lettere del patriarca di Pe} Arsenio III e del vescovo Savatija all arhivescovo di Antivari Smajevi}, Orientalia christiana, Roma, 1955. - Denton Vilijam, Crna Gora - wen narod i wegova istorija, Podgorica, 1996. - Deroko Aleksandar, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd, 1953. - Dragovi} Marko, Krisovuq kwaza gospodara crnogorskog Ivana Crnojevi}a, Cetiwe, 1885. - Dragovi} Marko, Jedna biqe{ka o [}epanu Malome, Cetiwe, 1887. - Dragovi} Marko, [kole u Crnoj Gori, Zagreb, 1888. - Durkovi}-Jak{i} Qubomir, Englezi o Wego{u i Crnoj Gori, Titograd, 1963. - Du~i} Ni}ifor, Kwièvni radovi, kw. À, Beograd, 1891. - Du~i} Ni}ifor, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892. - Du~i} Ni}ifor, Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, Beograd, 1894. - \or|evi} Vladan, Crna Gora u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912. - \or|evi} Vladan, Crna Gora i Austrija 1814-1894, Beograd, 1924. - \or|i} Petar, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1971. - \ur|ev Branislav, Turska vlast u Crnoj Gori u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Sarajevo, 1953. - \uri} Bojislav, Ikone u Jugoslaviji, Beograd, 1961. - Erdeqanovi} Jovan, Stara Crna Gora, Beograd, 1926. 600

- @ivkovi} Tibor, Ju`ni Sloveni pod vizantiskom vla{}u, Beograd, 2007. - Zeremski Ilarion, Iz istorije pe}ke patrijar{ije, Sremski Karlovci, 1931. - Jagi} Vatroslav, Archiv fur slaviche Philologie, kw. II, sv. 1, Berlin, 1876. - Jedin Hubert , Velika povijest Crkve, Zagreb, 1972. - Jastrebov Ivan, Podatci za istoriju srpske crkve, Beograd, 1879. - Jire~ek Konstantin, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952. - Jire~ek Konstantin-Radoni} Jovan, Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952. - Karaxi} Stefanovi} Vuk, Primjeri srpsko-slovenskoga jezika, Be~, 1857. - Karaxi} Stefanovi} Vuk, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1922. - Ka{i} Du{an, Pogled u pro{lost Srpske crkve, Kratak istorijski pregled, Beograd, 1984. - Klin~arov G. Ivan, Pop Bogomil i wegovo vrijeme, Sofija, 1947. - Kovaqevski Jegor, Crna Gora i slovenske zemqe, Podgorica, 1999. - Kova~evi} Jovan i dr., Istorija Crne Gore, kw. À, Titograd, 1967. - Kovijani} Risto i dr, Predwego{evsko doba, Titograd, 1966. - Kovijani} Risto, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima (HÀÁ- HÁÀ vijek), kw. ÀÀ, Titograd, 1974. - Kondi} Pavle, Cetiwska Bogoslovija 1863-1945, Cetiwe, 2005. - Kosti} Milan, [kole u Crnoj Gori od najstarijih vremena do dana{weg doba, Pan~evo, 1876. - Kosti} Mita, Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 1737-1739. i seobe u Ugarsku, Skopqe, 1930. - Kuqbakin Stepan, Paleografska i jezi~ka ispitivawa o Miroslavqevom Jevan|equ, Sremski Karlovci, 1925. - Lavrov Aleksejevi~ Petar, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ Vladika Crnogorski u literaturnoj djelatnosti, Moskva, 1887 (na ruskom jeziku). - Lainovi} Andrija, Podgorica pod Turcima, Podgorica, 1940. - Lainovi} Andrija, Tri Francuza o Crnoj Gori, Beograd, 2008. - Leki} Du{an, Spoqna politika Petra À Petrovi}a-Wego{a (1784 -1830), Cetiwe, 1950. - Lekovi} @arko, Drobwak u prvoj polovini HÀH vijeka, Podgorica, 2001. - Luketi} Miroslav , Budva, Sv. Stefan, Petrovac, Budva-Cetiwe, 1966. - Lu~i} êdomir, Mitropolit Petar Prvi Petrovi}, Titograd, 1991. - Lu~i} êdomir, Vlast i spoqni uticaji u Crnoj Gori ( 1499-1851), Srpsko Sarajevo-Podgorica, 2002. - Qepava Jovo, Lekcije iz istorije srpske kwièvnosti, Cetiwe, 1896. - Mauer Antun, Catarensia, Zbornik Istorijskog instituta Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, Zagreb, 1954. - Maksimovi} Jovanka, Kotorski ciborij iz HÀÁ veka i kamena plastika susednih oblasti, Beograd, 1961. - Markovi} Vasilije, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci, 1920. - Ma{kin A. Nikolaj, Istorija Starog Rima, Beograd, 1968. - Markovi} Ivan, Dukqansko-barska metropolija, Zagreb, 1902. - Martinovi} Du{an, Portreti, ÀÀ, Cetiwe, 1987. 601

- Medakovi} Dejan, Grafika srpskih {tampanih kwiga HÁ- HÁÀÀ veka,Beograd, 1958. - Medakovi} Milorad, Povjesnica Crne Gore, Zemun, 1850. - Medakovi} Milorad, @ivot i obi~aji Crnogoraca, Novi Sad, 1860. - Medakovi} Milorad, P. P. Wego{ posledwi vladaju}i vladika crnogorski, Novi Sad, 1882. - Mijovi} Pavle, Monodija u kamenu, Kru{evac, 1967. - Mijovi} Pavle, Kulture Crne Gore, Titograd, 1987. - Miklosich Franz, Monumenta Srbica spectantia historiam Srbiae, Bosnae, Ragussi, Wienae, 1858. - Miklosich Franz, Die Serbischien Dunasten Crnojevi}, Wien, 1886. - Mikovi} Dionisije, Ilarion Roganovi}, crnogorsko-brdski mitropolit, Novi Sad, 1891. - Milakovi} Dimitrije, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856. - Mila{ Nikodim, Kanoni~ko na~elo pravoslavne crkve pri razre|ivawu crkvenih vlasti. K pitawu o jerarhi~kom poloàju sarajevske mitropolije, Zadar, 1884. - Mila{ Nikodim, Pravila Pravoslavne crkve, Novi Sad, 1885. - Mila{ Nikodim, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad, 1901. - Mila{ Nikodim, Sveti Vasilije Ostro{ki, Dubrovnik, 1913. - Milutinovi} Sarajlija Simo, Istorija Crne Gore od iskona do novijega vremena, Beograd, 1835. - Neì} Carolus, De pravoslavibus jugoslavis saec. HÁÀÀ ad catholicham fidem reversis, Vaticanus, 1940. - Neì} Carolus, De pravoslavis Jugoslavis, Romae, 1940. - Nenadovi} Slobodan, Du{anova zadu`bina manastir sv. Arhan|ela kod Prizrena, Beograd, 1966. - Nik~evi} Tomica, Politi~ke struje u Crnoj Gori u procesu stvarawa dràve u HÀH vijeku (Otpor stvarawu dràve), Podgorica-Nik{i}, 1999. - Novakovi} Stojan, Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim Slovenima, Beograd, 1893. - Pavlovi} Leontije, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Smederevo, 1965. - Petkovi~ Konstantin, Crna Gora i Crnogorci, Podgorica, 2005. - Petrovi} Nikola, Pjesme i spjevovi, Cetiwe- Titograd, 1989. - Popovi} \uro, îtanka za drugi razred osnovnijeh {kola, Cetiwe, 1897. - Popovi} Petar, Crna Gora u doba Petra À i Petra ÀÀ, Beograd, 1951. - Purkovi} Miodrag, K}eri kneza Lazara, Melburn, 1957. - Radi~evi} Filip, Uspenski manastir na Komu, Prosvjeta, kw. À, sv. ÁÀ, Cetiwe, 1893. - Radoj~i} Nikola, O arhiepiskopu Danilu ÀÀ i wegovim nastavqa~ima, Beograd, 1935. - Radoj~i} Svetozar, Stare srpske minijature, Beograd, 1950. - Radoj~i} Svetozar, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd, 1955. 602

- Radoj~i} Svetozar, Srpske ikone od HÀÀ veka do 1459. godine, Beograd, 1960. - Radoj~i} Svetozar, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966. - Radoni} Jovan, Rimska kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka, Beograd, 1950. - Rako~evi} Novica, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu, Titograd, 1969. - Rako~evi} Novica, Crnogorska Narodna Skup{tina 1906-1914, Podgorica, 1997. - Rovinski Apolonovi~ Pavle, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom À, ÀÀÀ, ÀÁ, Cetiwe, 1994. - Ruvarac Ilarion, O humskim episkopima i mitropolitima do 1766. godine, Mostar, 1901. - Ruvarac Ilarion, Iz istorije Pe}ke Patrijar{ije, Sremski Karlovci, 1931. - Sava, episkop {umadiski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Podgorica-Kragujevac, 1996. - Sindik Ilija, Komunalno ure|ewe Kotora od druge polovine HÀÀ do po~etka HÁ vijeka, Beograd, 1950. - Solovjev V. Aleksandar, Zakonodavstvo Stefana Du{ana, cara Srba i Grka, Beograd, 1928. - Slijep~evi} \oko, Pajsije, arhiepiskop pe}ki i patrijarh srpski kao jerarh i kwièvni radnik, Beograd, 1953. - Slijep~evi} \oko, Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, kw. 1, Beograd, 1991. - Stanojevi} Gligor, [}epan Mali, Beograd, 1957. - Stanojevi} Gligor, Crna Gora pred stvarawe dràve, Beograd, 1962. - Stanojevi} Stanoje, Borba za samostalnost katoli~ke crkve u nemawi}koj dràvi, Beograd, 1912. - Stanojevi} Stanoje, Bele{ke o nekim, starim ikonama, Beograd, 1931. - Stjep~evi} Ivo, Prevlaka, Zagreb, 1930. - Stjep~evi} Ivo, Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, Split, 1938. - Sticoti P., Die romishe stadt in Montenegro, Wien, 1913. - Schlumberger G., Sigillographia de lempire Byzantium, Paris, 1884. - Sholastik Sokrat, Crkvena istorija, Beograd, 1886. - Teranovski Teodor, Istorija srpskog prava u nemawi}koj dràvi, kw. À, Beograd, 1931. - Tomanovi} Lazo ( Lazar) , Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ kao vladalac, Cetiwe, 1896. - Tomanovi} Lazar, Pedeset godina na prestolu Crne Gore, Cetiwe, 1910. - Tomi} Jovan, Iz istorije Crne Gore, Zemun, 1901. - Tomi} Jovan, Crnojevi}i i Crna Gora, Zemun, 1901. - Tomi} Jovan, Posledwe dve godine ìvota i rada hajdu~kog haramba{e Baja Nikoli}a Pivqanina, Beograd, 1901. - Tomi} Jovan, O crnogorskom ustanku u po~etku morejskog rata, Novi Sad, 1903. - Tomi} Jovan, Patrijarh Arsenije ÀÀÀ Crnojevi}, Beograd, 1906. 603

- Tomi} Jovan, Crna Gora za morejskog rata, Beograd, 1907. - Tomi} Svetozar, Piva i Pivqani, Beograd, 1949. - Tomovi} Gordana, Morfologija }irilskih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974. - Trojicki Sergije, Dopunski ~lanci Vlastareve Sintagme, Beograd, 1956. - Theiner Augustin, Vettera Monumenta slavorum Meridionalium, II, Romae, 1863. - Uqancov D. A. i dr., Istorija sredweg veka, Beograd, 1950. - ]irkovi} Sima, Istorija sredwovekovne bosanske dràve, Beograd, 1964. - ]orovi} Vladimir, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1933. - Hitrova I. N, Rusija i progla{ewe Crne Gore Kwaèvstvom (1852), Moskva, 1972 (na ruskom jeziku). - Cviji} Jovan, Govori i ~lanci, kw. I, Beograd, 1921. - Cermanovi} A. i dr., Anti~ka Dukqa, Cetiwe, 1975. - âjkanovi} Veselin, Studije iz religije folklora, Beograd, 1924. - âjkanovi} Veselin, O srpskom vrhovnom bogu, Beograd, 1941. - [imrak Janko, De relationibus Slavorum Meridionalium cum Sancta Romana Sede Apstolica aeculis HÁÀÀ et HÁÀÀÀ, vol. I, Zagreb, 1926. - [i{i} Ferdo, Povijest Hrvata, Zagreb, 1925. - [obaji} Maksim, Starine u Zeti, Beograd, 1892. - [obaji} Petar, Bjelopavli}i i Pje{ivci, plemena u crnogorskim brdima, Beograd, 1923. - [obaji} Petar, Nik{i}, Beograd, 1938. - ^LANCI I RASPRAVE – - Aleksijevi} Dimitrije, Prilozi za istoriju srpske crkve, Vesnik Srpske crkve, Beograd, 1909. - Anastasijevi} Dragutin, Makedonija, Narodna enciklopedija srpsko- hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀ, Beograd, 1927. - Batovski Henrik, Jedan prilog pitawu: Wego{ i 1848, Istorijski zapisi, kw. HHÀÀ, sv. 4, Titograd, 1965. - Boì} Ivan, O propasti manastira sv. Mihaila na Prevlaci, Anali Filolo{kog fakulteta, ÁÀÀ, Beograd, 1967. - Anastasijevi} Dragutin, Lionska unija, Narodna enciklopedija srpsko- hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927. - Anastasijevi} Dragutin, Spomenici iz starih crkava u Sanxaku neizdani ili s pogre{kom izdani, Bogoslovqe, god. ÀÁ, sv. À, Beograd, 1931. - Anastasijevi} Dragutin, Sveta Gora u pro{losti i sada{wosti, Srpski kwièvni glasnik, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1907. - Boì} Ivan, Bogda{i}i u sredwem veku, Istoriski ~asopis, kw. ÁÀÀ, Beograd, 1957. - Boì} Ivan, Zeta u drugoj polovini HÀÁ i u HÁ stoqe}u, Historija naroda Jugoslavije, kw. À, Zagreb, MCMLIII. 604

- Boì} Ivan, Sredwovekovni Pa{trovi}i,Istoriski ~asopis, kw. ÀHH, Beograd, 1959. - Boì} Ivan, Katuni Crne Gore, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, kw. H, Beograd, 1968. - Bo{kovi} \ur|e, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, ÀÀÀ serija, kw. ÀÁ, Beograd, 1931. - Bo{kovi} \ur|e, Dve bokeqske crkve, Glasnik Narodnog univerziteta Boke Kotorske, sv. ÁÀ-ÁÀÀ, Kotor, 1940. - Bo{kovi} \ur|e, Izve{taj o ispitivawu sredwovekovnih spomenika na Ju`nom Primorju, Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, LXXXXVIII, Beograd, 1938. - Bo{kovi} \ur|e, Bogorodica Krajinska, Enciklopedija Jugoslavije, kw. À, Zagreb, 1955. - Veselinovi} Milojko, Srpske kalu|erice, Glas Srpske Kraqevske Akademije, LXXX, Beograd, 1909. - Veselinovi} Rajko, Patrijarh Joanikije, Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, br. 9, Beograd, 1946. - Vladislav (mitropolit), Manastir Zavala u Popovom Poqu-Hercegovina, Crkva- Kalendar Srpske Pravoslavne Patrijar{ije za 1983, Beograd, 1982. - Vr~evi} Vuk, Red, obi~aji i uprave manastira i crkava u Hercegovini, Letopis Matice srpske, Novi Sad, 1910. - Vuksan Du{an, Bitka na Carevom lazu, Zapisi, kw. Á, sv. 3, Cetiwe, septembar 1929. - Glumac Du{an, O jednom natpisu iz Azane HÀÀÀ-HÀÁ vek, Starinar, HÀH, Beograd, 1969. - Dini} Mihailo, Du{anova carska titula u o~ima savremenika, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice Zakonika cara Du{ana, Beograd, 1946. - Dini} Mihailo, Tri poveqe iz ispisa Ivana Lu}i~a, Zbornik Filozofskog fakulteta, ÀÀÀ, Beograd, 1955. - Dragovi} Marko, Materijal za istoriju Crne Gore, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. 72, Beograd, 1891. - Dragovi} Marko, Spomenici o [}epanu Malome, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, kw. HHÀÀ, Beograd, 1893. - Vla~i} Qubo, Prva kanonska posjeta ep. Raja~i}a Dubrovniku i Kotoru, Glasnik Istorijskog dru{tva, kw. Á, Novi Sad, 1932. - Vr~evi} Vuk, Ogranci za istoriju Crne Gore, Zabavnik „Dubrovnik“ za 1870. godinu, Dubrovnik, 1871. - Vuksan Du{an, Sitni prilozi, Zapisi, kw. ÀÀÀ, Cetiwe, 1928. - Vuksan Du{an, Jedan neobjavqeni Cetiwski qetopis, Zapisi, kw. Á, sv. 3, Cetiwe, 1929. - Vuksan Du{an, Kwaz Danilo- druga godina vlade, Zapisi, kw. ÀÁ, sv. 2, Cetiwe, 1931. - Vuksan Du{an, Kwaz Danilo Petrovi} Wego{, Stupawe na presto i prva godina vlade, Zapisi, kw. ÀH, sv. 4, Cetiwe, 1931. - Vuksan Du{an, Manastir Ostrog, Zapisi, kw. ÀÁ, sv. 1, Cetiwe, jul 1935. 605

- Vuksan Du{an, Katalog zetskih i crnogorsko- primorskih episkopa i mitropolita, Zapisi, kw. Á, sv. 2, Cetiwe, avgust 1935. - Vuksan Du{an, Rukopisi Cetiwskog manastira, Zbornik za istoriju Ju`ne Srbije i susednih oblasti, kw. À, Skopqe, 1936. - Vuksan Du{an, Da li je no{eno oru`je kad su se nosili krsti? Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 1, Cetiwe, januar 1937. - Vuksan Du{an, Jedna àlba kalu|era Mihajla i dr. kwazu Danilu, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 2, Cetiwe, februar 1937. - Vuksan Du{an, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÁÀÀÀ, sv. 5, Cetiwe, maj 1937. - Vuksan Du{an, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÀH, sv. 1, Cetiwe, januar 1938. - Vuksan Du{an, Prepiska mitropolita Vasilija, mitropolita Save i crnogorskih glavara 1752- 1759, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, LXXXVIII drugi razred 69, Beograd, 1938. - Vuksan Du{an, Nekoliko pisama bratije man. De~ana i Patrijar{ije kwazu Danilu i kwazu Nikoli, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 3, Cetiwe, mart 1937. - Vuksan Du{an, Istoriska gra|a iz epohe vladika iz raznih plemena, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 5, Cetiwe, maj 1937. - Vuksan Du{an, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÀH, sv. 3, Cetiwe, mart 1938. - Vuksan Du{an, Sitni prilozi, Otpust vladike Nikanora, Zapisi, kw. HHHÀÁ, sv. 3, Cetiwe, septembar 1940. - Vuk~evi} Mihailo, Iz jednog napisa Wego{evog {kolskog druga, Zapisi, kw. ÀÁ, sv. 3, Cetiwe, 1929. - Grani} Filaret ( Branko), Osnivawe Arhiepiskopije Justinijana prima 535. godine, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, À, Skopqe, 1925. - Gruji} Radomir, Psaltir Cetiwski, Nastavni vjesnik, kw. HÀH, Zagreb, 1911. - Gruji} Radoslav, Jevstatije À, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. À, Zagreb, 1925. - Gruji} Radoslav, Vasilije Brki}- Jovanovi}, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. À, Zagreb, 1925. - Gruji} Radoslav, Maksim Skopqanac, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927. - Gruji} Radoslav, Arsenije ÀÁ Jovanovi}-[akabenta, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927. - Gruji} Radoslav, Kalinik À, Narodna enciklopedija srpsko- hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀ, Beograd, 1927. - Gruji} Radoslav, Pe}ka Patrijar{ija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928. - Gruji} Radoslav, Ohridska arhiepiskopija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928. - Gruji} Radoslav, Skopska Eparhija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÁ, Zagreb, 1929. - Gruji} Radoslav, Manastirske {tamparije, Narodna enciklopedija srpsko -hrvatsko slovena~ka, kw. ÀÁ, Zagreb, 1929. 606

- Gruji} Radoslav, Pe}ki patrijarsi i karlova~ki mitropoliti u HÁÀÀÀ veku, Glasnik Istoriskog dru{tva, kw. ÀÁ, sv. 2, Novi Sad, 1931. - Gruji} Radoslav, Pe}ki antipatrijarh Timotej 1718, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. ÀÀÀ, Skopqe, 1934. - Dabinovi} Andrija, Kotor u drugom skadarskom ratu, Rad Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, Zagreb, 1937. - Dragi}evi} Risto, Wego{evo {kolovawe, Istorijski zapisi, kw. ÀÀ, sv. 3- 4, Cetiwe, septembar-oktobar 1948. - Durkovi}-Jak{i} Qubomir, Odre|ivawe me|ucrkvenog poloàja Crnogorskoj Mitropoliji, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 1, Cetiwe, 1953. - \uri} Hajrudin, „Ilirske novine“ o pogibiji Smail- age, Istorijski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963. - \uri} Hajrudin, Crnogorsko- hercegova~ki ugovor u Trebiwu (28. ÀH 1843), Istorijski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963. - \uki} Pavi}, Petar ÀÀ Petrovi} i Ali- pa{a Sto~evi}, Zapisi, kw. HÀÀÀ, sv. 4, Cetiwe, april 1935. - Dajkovi} Danilo, Prvi okr{aj na [iro~kom visu, Svetigora, br. 142, Cetiwe. - Deli} Stevan, Petrov manastir kod Trebiwa, Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine, HHÀÁ, Sarajevo, 1912. - Deroko Aleksandar, Monumentalna arhitektura, Narodna starina, HHÀÁ, Zagreb. - Deroko Aleksandar, Nemawina crkva sv. Bogoridice u Bistrici, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, Á, Skopqe, 1929. - Deroko Aleksandar, U Bodinovoj prestonici, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. Á, Beograd, 1930. - Deroko Aleksandar, \ur|evi Stupovi u Budimqi, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, HÀ, Skopqe, 1932. - Deroko Aleksandar, Nekoliko crkvica primorskoga tipa, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÀÁ, Skopqe, 1934. - Dimitrijevi} Stevan, Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, kw. LIII, Beograd, 1922. - Dimitrijevi} Stevan, Odno{aji pe}kih patrijarha s Rusijom u XVII veku, Glas Srpske Kraqevske Akademije, LVIII, drugi razred 37, Beograd. - Dini} Mihailo, Zemqe Hercega Svetoga Save, Glas Srpske Kraqevske Akademije, kw. CLXXXII, Beograd, 1950. - Dragi}evi} Risto, Crna Gora za vrijeme prvog Wego{evog odlaska u Rusiju, Istorijski zapisi, kw. IX, sv. 1- 2, Cetiwe, 1955. - Dragi}evi} Risto, Crnogorske {tamparije (1493- 1918), Istorijski zapisi, kw. XII, sv. 1- 2, Cetiwe, 1956. - Dragi}evi} Risto, Nekoliko starih pe~ata, Starine Crne Gore, 1, Cetiwe, 1963. - Dragovi} Marko, Prilozi za istoriju Crne Gore, Letopis Matice srpske, III, Novi Sad, 1891. 607

- Dragovi} Marko, Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, kw. HHÁ, Beograd, 1895. - Du~i} Ni}ifor, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. HHÁÀÀ, Beograd, 1870. - Du~i} Ni}ifor, Crna Gora, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. XL, Beograd, 1874. - Du~i} Ni}ifor, Kwièvni radovi, Biqe{ke o Crnoj Gori, kw. 3, Beograd, 1893. - Du~i} Ni}ifor, Kwièvni radovi, Istorija SPC, Beograd, 1894. - \ur|ev Branislav, O odlasku crnogorskoga vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovini HÁÀ veka, Istoriski ~asopis, kw. ÀÀ, Beograd, 1951. - \ur|ev Branislav, Hri{}ani spahije u severnoj Srbiji u HÁ veku, Godi{wak Istoriskog dru{tva Bosne i Hercegovine, ÀÁ, Sarajevo, 1952. - \ur|ev Branislav, Sitni prilozi iz istorije Crne Gore, Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne i Hercegovine, ÁÀ, Sarajevo, 1954. - \uri} Vojislav, Be{ka (Brezavica), Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. À, Zagreb, 1959. - \uri} Vojislav, Bogorodica Krajinska, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. I, Zagreb, 1959. - \uri} Vojislav, Bogorodica na Komu, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. I, Zagreb, 1959. - Zdravkovi} Ivan, Santa Marija in Punta u Budvi, Muzeji, br. 11, Zagreb, 1956/7. - Zdravkovi} Ivan, Rezultati arhitektonskih ispitivawa na crkvi sv. apostola Petra u Bijelom Poqu, Starine Crne Gore, À, Cetiwe, 1963. - Zeremski Ilarion, Srpska crkva pod Ohridskom arhiepiskopijom, Glasnik Srpske pravoslavne patrijar{ije, Beograd, 1930. - Ivi} Antun, Nekoliko }irilskih spomenika iz HÁ i HÁÀÀ veka, Vjesnik kraqevskog hrvatsko- dalmatinskoga Zemaqskog arhiva, kw. HÁ, Zagreb, 1913. - Ippen Thomas, Stare crkvene ru{evine u Albaniji, Glasnik Zemaqskog muzeja u Bosni i Hercegovini, sv. HÀÀ, Sarajevo, 1900. - Jastrebov Ivan, Prepis hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik Srpskog U~enog Dru{tva, XLVII, Beograd, 1879. - Jastrebov Ivan, Jepiskopija zetska, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, XLVIII, Beograd, 1880. - Jovi}evi} Andrija, Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski zbornik, HÁ, naseqa, 7, Beograd, 1911. - Jovi}evi} Andrija, Zeta i Qe{kopoqe, Naseqe i poreklo stanovni{tva, Srpski etnografski zbornik, HHÁÀÀÀ, Beograd, 1926. - Jugovi} Miodrag, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih, Bogoslovqe, god. ÀH, Beograd, 1934. - Kaì} N. Tomo, Crkve grada~ke i wihovo svje{tenstvo, Prosvjeta, sv. ÁÀ, Cetiwe, 1900. - Karaman Qubo, Crkvica Sv. Mihaila kod Stona, Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva, XV, Zagreb, 1928. 608

- Karaman Qubo, O vremenu gradwe Sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik muzealaca i konzervatora Hrvatske, IX, 3, Zagreb, 1960. - Kova~evi} Jovan, Bele{ke za prou~avawe Miroslavqevog Jevan|eqa i materijalne kulture HÀ i HÀÀ veka, Istoriski ~asopis, kw. À, sv. 1-2, Beograd, 1949. - Kova~evi} Jovan, Oko Miroslavqevog Jevan|eqa, Istorijski ~asopis, kw. 2, Beograd, 1951. - Kova~evi} Jovan, Etni~ka i dru{tvena pripadnost Kotora u Dukqi i Primorju od kraja ÁÀÀÀ do kraja HÀÀÀ veka, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd, 1955. - Kova~evi} Jovan, Tragovi jednog ranohri{}anskog obreda (in humanito pedes)..., Istorijski glasnik, br. 2, Beograd, 1955. - Kova~evi} Jovan, Sredwovekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske, Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, SV, Beograd, 1956. - Kova~evi} Jovan, O uvodu Barskog rodoslova, Zbornik Matice srpske, HÀÀÀ- HÀÁ, 1956. - Kova~evi} Jovan, Marginalije za arheologiju i istoriju umetnosti ranog sredweg veka, Zbornik Filozofskog fakulteta, ÁÀÀ/ 1, Beograd, 1964. - Kova~evi} Qubomir, Nekoliko pitawa o Stefanu Nemawi, Glas Srpske Kraqevske Akademije, LVIII, Beograd, 1891. - Kova~evi} Qubomir, Nekoliko starih natpisa i biqeàka, Starine Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, kw. H, Zagreb, 1878. - Kova~evi} Mirko, Crkva pod sredwovekovnim gradom Sokolom, Starinar, nova serija, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1967. - Kovijani} Risto, Pomen o pradjedu vladike Danila, Istorijski zapisi, kw. HÁ, sv. 1- 2, Cetiwe, 1959. - Kolendi} Petar, Andrija Zmajevi} o patrijarhu Arseniju ÀÀÀ, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. ÀÀ, sv. 1- 2, Skopqe, 1927. - Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice: „Jani~arove uspomene ili Turska hronika“ , Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, CVII, odeqewe dru{tvenih nauka, serija 9, Beograd, 1959. - Kora} Vojislav, Mora~nik, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1964. - Lisac Andrija-Qubomir, Petar Petrovi} Wego{ prema Sloveniji i Slovencima, Istorijski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963. - Luketi} Miroslav, \ur|evac - sredwovjekovno utvr|ewe Crnojevi}a, Starine Crne Gore, kw. ÀÀÀ-ÀÁ, Cetiwe, 1965/66. - Luki} Vasilije, Profesor Jovan Nikoli} kao prosvetni i kulturni radnik, Istorijski zapisi, kw. HHHÁÀÀÀ, sv. 1, Titograd, 1981. - Lu~i} êdomir, Izdajnik, kvisling, kolaboracionist....{ta je to? Istorijski zapisi, br. 4, Podgorica, 1995. - Qubinkovi} Radivoje , Humsko eparhijsko vlastelinstvo i crkva sv. Petra u Bijelom Poqu, Starinar, 9-10, Beograd, 1959. - Qubinkovi} Radivoje, Iskopavawa na crkvi Sv. Petra u Bijelom Poqu, Materijali, ÀÁ, ÁÀÀ Kongres arheologa Jugoslavije-Herceg Novi, 1966, Beograd, 1967. 609

- Qubinkovi} Radivoje, Predstava Prvog greha u apsidalnoj konhi u crkvi sv. Mihaila kod Stona, Zbornik narodnog muzeja, kw. ÀÁ, Beograd. - Qubi} Simo, Spomenici o [}epanu Malom, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. ÀÀ/ 2, Beograd, 1870. - Maksimovi} Jovanka, Kamena dekoracija Mora~e, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske, kw. 2, Novi Sad, 1966. - Martinovi} Jovan, Najstariji sakralni objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjetnosti Crnogorske Akademije Nauka i Umjetnosti, br. 11, Podgorica, 1992. - Martinovi} Marina, Privremena bogoslovija na Cetiwu tragom arhivskih podataka, Istorijski zapisi, sv. 1- 2, Podgorica, 1999. - Matkovi} Petar, Putovawa po Balkanskom poluostrvu, Putopis Marka Antuna Pigafette ili drugo putovawe Antuna Vra~i}a u Carigrad 1567. godine, Rad Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, kw. C, Zagreb, 1890. - Mo{in Vladimir, Prepiska ruskog samozvanca Ivana Timo{ke Akudinova s Dubrovnikom g. 1648, Historijski zbornik, kw. V, sv. 1- 2, Zagreb, 1952. - Mo{in Vladimir, Sv. Patrijarh Kalist i srpska crkva, Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, XXVII, Beograd, 1946. - Mo{in Vladimir, ]irilski rukopisi Cetiwskog manastira, Qetopis Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti, sv. 61, Zagreb, 1956. - Mo{in Vladimir, Opis }irilskih rukopisa Sveu~ili{ne biblioteke, Radovi Staroslovenskog instituta, kw. 5, Zagreb, 1964. - Mo{in Vladimir, Poveqa Svetog Save manastiru Svetog Nikole na Vrawini, Sveti Sava- spomenica, Beograd, 1977. - Mijovi} Pavle, Praskvica, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. IV, Zagreb, 1966. - Mijovi} Pavle, Savina, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. IV, Zagreb, 1966. - Mijovi} Pavle, Star~eva gorica, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. IV, Zagreb, 1966. - Miju{kovi} Slavko, Jedan dokument o u~estvovawu mitropolita Savatija Qubibrati}a u bitkama morejskog rata, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 1, Cetiwe, 1953. - Miju{kovi} Slavko, Politi~ki manevri guvernadura Jovana Radowi}a, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 1, Cetiwe, 1953. - Miju{kovi} Slavko, Jedan prilog istoriji Crne Gore, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 1, Cetiwe, 1953. - Miju{kovi} Slavko, Otpor Braji}a francuskim vlastima u Boki ( 1807-1814) , Istorijski zapisi, kw. H, sv. 2, Cetiwe, 1954. - Miju{kovi} Slavko, Doga|aji u Crnoj Gori od pojave Miloradovi}a do Numan- pa{inog pohoda (1711-1714), Istorijski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955. - Miju{kovi} Slavko, Zaostav{tina vladike Visariona Borilovi}aBajice, kw. HÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956. - Milovi} \or|e, Djelatnost mleta~kih vlasti u vezi dolaska pe}kog patrijarha Atanasija u Primorje 1749. godine, Istoriski zapisi, kw. HÀÀ, sv. 1- 2, Cetiwe, 1956. 610

- Milovi} Jevto, Poku{aji Austrije da otme Wego{u Podmaine i Stawevi}e, Istorijski zapisi, sv. 7- 9, Cetiwe, 1951. - Miju{kovi} Slavko, Povod i posqedice jedne poslanice vladike Save pravoslavcima u Kotoru, Istorijski zapisi, kw. HÁÀ, sv. 3- 4, Titograd, 1959. - Miju{kovi} Slavko, Wego{ i Prevlaka - sada „Ostrvo Cve}a“ – u Boki Kotorskoj, Boka, kw. 2, Herceg Novi, 1970. - Milovi} Jevto, Istorijska gra|a iz doba kwaza Danila, Istorijski zapisi, sv. 4-6, Cetiwe, 1949. - Milo{evi} Milo{, Oko poku{aja osvajawa Bara i Ulciwa 1717. i 1718. godine, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 4, Titograd, 1960. - Milo{evi} Milo{, Wego{ev stav prilikom austro- crnogorskog razgrani~avawa na podru~ju Dobrote (1837- 1841), Istorijski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963. - Naki}enovi} pop Savo, Boka, Srpski etnografski zbornik, Naseqa srpskih zemaqa, kw. ÀH, Beograd, 1913. - Ne{kovi} Jovan, Konzervatorsko-restauratorski radovi na crkvi sv. Petra u Bijelom Poqu, Starine Crne Gore, À, Cetiwe, 1963. - Ne{kovi} Jovan, Stari kameni ikonostas crkve sv. Petra u Bijelom Poqu, Zbornik za{tite spomenika kulture, HÀH, Beograd, 1968. - Nikoli} Marko, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ i protprezviter kotorski Jakov Popovi}- Povodom Wego{eve posjete Kotoru 1833, Istorijski zapisi, kw. HH, Titograd, 1963. - Novakovi} Stojan, @ivot srpskog patrijarha Jefrema, Starine Jugoslovenske Akademije Nauka i Umjetnosti, kw. HÁÀ, Zagreb, 1884. - Pejovi} \oko, Za{to su Wego{evi posmrtni ostaci preneseni s Lov}ena na Cetiwe 1916. godine, Istorijski zapisi, kw. HH, sv. 2, Titograd, 1963. - Pejovi} \oko, Protokol o razgrani~ewu izme|u Jovi~i}a i Ugwana 1838, Istorijski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963. - Popovi} Pavle, Vraz prema Wego{u, Cetiwe i Crna Gora, Beograd, 1927. - Petar À. Popovi}, Dva francuska napada na Crnu Goru 1811. godine, Zapisi, kw. ÀÀ, sv. 2, Cetiwe, 1930. - Petar Popovi}, Nikanor Ivanovi}-Wegu{, Godi{wak Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, kw. IV, Novi Sad, 1959. - Petkovi} Vladimir, Freske XIII veka u manastiru Mora~i, Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva, Zagreb, 1928. - Petkovi} Sreten, Zidne slike u Ostrogu iz 1666/ 1667. Godine - nepoznato delo slikara Radula, Zograf, Beograd, 1967. - Purkovi} Miodrag, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih, Bogoslovqe, god. ÀH, Beograd, 1934. - Purkovi} Miodrag, Srpski patrijarsi sredwega veka, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÁ- HÁÀ, 9- 10, Skopqe, 1936. - Purkovi} Miodrag, Srpski episkopi i mitropoliti sredweg veka, Hri{}ansko delo, ÀÀÀ, 4- 6, Skopqe, 1937. 611

- Radi~evi} Filip, Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, Prosvjeta, sv. H, Cetiwe, 1889. - Radi~evi} Filip, Starine, Prosvjeta, god. ÀÀ, sv. HÀ-HÀÀ, novembar- decembar, Cetiwe, 1890. - Radi~evi} Filip, Sveti Vasilije Ostro{ki, mitropolit hercegova~ki, ~udotvorac ostro{ki, Prosvjeta, sv. ÁÀ, Cetiwe, 1895. - Radoj~i} \or|e, Ko je otac Save ÀÀ, Bogoslovqe, god À, Beograd, 1926. - Radoj~i} \or|e, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÀH, Skopqe, 1938. - Radoj~i} \or|e, Doba postanka i razvoj starih srpskih rodoslova, Istorijski glasnik, kw. 2, Beograd, 1948. - Radoj~i} \or|e, Bele{ke o {tamparijama u Crnoj Gori u HÁ i HÁÀ veku, Istorijski zapisi, kw. 2, Cetiwe, 1948. - Radoj~i} \or|e, Karakter i glavni momenti iz pro{losti starih srpskih {tamparija (HÁ- HÁÀÀ veka), Istorijski zapisi, kw. 6, Cetiwe, 1950. - Radoj~i} \or|e, Dve na{e bibliografske retkosti, Istorijski zapisi, kw. 8, Cetiwe, 1952. - Radoj~i} \or|e, Dva primera Ruvar~eve ta~nosti, Spomenica Ilariona Ruvarca, Novi Sad, 1955. - Radoj~i} \or|e, O smernoj Jeleni i wenom otpisaniju bogoqubnom, Delo, kw. 5, Beograd, 1958. - Radoj~i} \or|e, O natpisu Ivana Crnojevi}a i povodom wega o kwièvnim uticajima Zapada i Istoka u Dukqi, Letopis Matice srpske, Novi Sad, jun 1962. - Radoj~i} Nikola, Spomenici o ukidawu Pe}ke Patrijar{ije, Bogoslovski glasnik, kw. HÁ, Beograd, 1909. - Radoj~i} Nikola, O zemqi i imenu bogomila, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. ÁÀÀÀ, Beograd, 1927. - Radoj~i} Svetozar, O slikarstvu u Boki Kotorskoj, Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, SIII, Beograd, 1953. - Radoni} Jovan, O Makedoncu Mardariju, vladici cetiwskom u prvoj polovini HÁÀÀ veka, Istorijski zapisi, kw. H, sv. 2, Cetiwe, 1954. - Ra`natovi} Novak, Poloàj i uloga crkve u Crnoj Gori 1852-1878, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀÀ, sv. 4, Titograd, 1961. - Ra`natovi} Novak, Rad vlada Crne Gore i Srbije na postavqawu srpskih mitropolita u Prizrenu i Skopqu 1890-1902. godine, Istorijski zapisi, kw. HHÀÀ, sv. 2, Titograd, 1965. - Ra`natovi} Novak, O dolasku i boravku dabrobosanskog mitropolita Save Kosanovi}a u Crnoj Gori krajem HÀH vijeka, Istorijski zapisi, kw. HHÀÀ, sv. 4, Titograd, 1965. - Rako~evi} Novica, Prilozi istoriji austrougarske okupacije Crne Gore 1916- 1918, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 3, Titograd, 1960. - Ruvarac Dimitrije, Vasilije Petrovi}, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, kw. HHHÀÀÀ, Beograd. - Ruvarac Ilarion, Natpis u crkvi sela Bogda{i}i blizu Kotora, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, HHÀ, Beograd, 1867. 612

- Ruvarac Ilarion, Vladike zetske i crnogorske, Prosvjeta, Cetiwe, 1892 - Ruvarac Dimitrije, O ukinu}u pe}ke patrijar{ije, Srpski Sion, Sremski Karlovci, 1904. - Ruvarac Ilarion, \ura{ Ili} ÀÀ \ura{evi}, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. XLVII, Beograd, 1879. - Ruvarac Ilarion, Kami~ci i prilo{ci za drugi zetski dom, Manastir sv. Nikole na Vrawini u Skadarskom blatu, Prosvjeta, god. II, Cetiwe, 1893. - Sakcinski Kukuqevi} Ivan, Slovnik umjetnikah jugoslovenskih, sv. V, Zagreb, 18. - Sindik Ilija, Postanak i razvitak dukqanske dràve, Historija naroda Jugoslavije, kw. À, Zagreb, MCMLIII. - Skovran - Vuk~evi} Anika, Freske HÀÀÀ veka u manastiru Mora~i, kw. ÀÁ, Zbornik radova Vizantolo{kig instituta, Beograd, 1958. - Slijep~evi} \oko, Ukidawe pe}ke patrijar{ije, Bogoslovqe, br. 3 - 4, Beograd, 1938. - Slijep~evi} \oko, Humsko- hercegova~ka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219. do kraja HÀH veka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939. - Solovjev Aleksandar, Svetosavski nomokanon i wegovi prepisi, Bratstvo, sv. 26, Beograd, 1932. - Solovjev Aleksandar, Pa{trovske isprave HÁÀ-HÁÀÀÀ veka, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, kw. LXXXIV, Beograd, 1931. - Stani{i} Marko, O {kolovawu vladike Rada na Topli kod Herceg novoga, Spomenica manastira Savine, Kotor, 1930. - Stanojevi} Gligor, Crna Gora u doba kandiskog rata 1645-1669, Istoriski glasnik, sv. 1- 2, Beograd, 1953. - Stanojevi} Gligor, Jedna predstavka Georgija Radowi}a ruskom dvoru iz 1758. godine, Istorijski zapisi, kw. ÀÁ, sv. 2, Cetiwe, 1954. - Stanojevi} Gligor, Jedan prilog o [}epanu Malome, Istorijski zapisi, kw. HÀÁ, sv. 1- 2, Titograd, 1958. - Stanojevi} Gligor, Jedan dokument o crnogorsko- turskom ratu 1756. god, Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 2, Titograd, 1960. - Stanojevi} Stanoje, Arhiepiskop Arsenije, Glasnik istoriskog dru{tva, kw. Á, sv. 3, Novi Sad, 1932. - Stanojevi} Stanoje, Srpski arhiepiskopi od Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas Srpske Kraqevske Akademije, CLIII, Beograd, 1933. - Stanojevi} Stanoje, Studije o srpskoj diplomatici, kw. HHÁ, Glas Srpske Kraqevske Akademije, Beograd, 1935. - Stjep~evi} Ivo-Kovijani} Risto, Prvi pomeni Crne Gore u kotorskim spomenicima, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 1, Cetiwe, 1953. - Stjep~evi} Ivo-Kovijani} Risto, Nekoliko podataka o Ruvimu Boqevi}u, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 2, Cetiwe, 1953. - Stjep~evi} Ivo-Kovijani} Risto, Prvi pisani pomen o Herakovi}ima, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 2, Cetiwe, 1953. - Stjep~evi} Ivo-Kovijani} Risto, Pomen o [}epcu Herakovi}u- Wego{u, Istorijski zapisi, kw. ÀH, sv. 2, Cetiwe, 1953. 613

- Stjep~evi} Ivo-Kovijani} Risto, Vita Trifunov Kotoranin, neimar De~ana, Istorijski zapisi, god. ÁÀÀÀ, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955. - Stojanovi}-Maksimovi} Jovanka, O sredwovekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju, Istoriski glasnik, kw. 3-4, Beograd, 1951. - Stojanovi}- Maksimovi} Jovanka, O sredwovekovnoj skulpturi u Boki Kotorskoj, Spomenik Srpske Akademije Nauka, kw. SIII, Beograd, 1953. - Stojanovi} Qubomir, Stari srpski hrisovuqi, letopisi, tipici, pomenici, zapisi i dr, Cetiwski letopis, Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umetnosti, kw. ÀÀÀ, Beograd, 1890. - Stojanovi} Qubomir, Stare srpske {tamparije, Srpski kwièvni glasnik, sv. 41-42, Beograd, 1902. - Stojanovi} Qubomir, Srpska crkva u me|uvremenu od patrijarha Arsenija ÀÀ do Makarija oko 1459-63. do 1557.g, Glas Srpske Kraqevske Akademije, CVI, Beograd, 1923. - Strawakovi} Dragoslav, Srbi i Bugari u pro{losti, Glasnik Srpske Pravoslavne Crkve, br. 9, Beograd, 1946. - Stratimirovi} \or|e, Natpis na crkvi Sv. Luke u Kotoru, [ematizam pravoslavne eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske, Zadar, 1893. - Stratimirovi} \or|e, O pro{losti i neimarstvu Boke Kotorske, Spomenik Srpske Kraqevske Akademije, kw. HHÁÀÀÀ, Beograd, 1895. - Stri~evi} \or|e, \akonikon i protezis u ranohri{}anskim crkvama, Starinar, ÀH-H, Beograd, 1959. - Tadi} Jorjo, Testamenti Boìdara Vukovi}a, srpskog {tampara HÁÀ veka, Zbornik Filozofskog fakulteta ÁÀÀ-1, Spomenica Viktora Novaka, Beograd, 1963. - Tomi} Jovan, Crnojevi}i i Crna Gora od 1479-1528, Glas Srpske Kraqevske Akademije, LVIII, Beograd, 1900. - Tomi} Jovan, Turski pohod na Crnu Goru 1712.godine, Glas Srpske Kraqevske Akademije, kw. XCVI, Beograd, 1920. - Tomi} Jovan, Pohod Numan-pa{e ]uprili}a na Crnu Goru 1714, kw. XCVIII, Glas Srpske Kraqevske Akademije, Beograd, 1921. - Tomi} Jovan, Kako se [}epan Mali dokopao vlasti u Crnoj Gori, Cetiwe i Crna Gora, Beograd, 1927. - Tomi} Jovan, O istoriji Crne Gore crnogorskog mitropolita Vasilija Petrovi}a, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. 22, Beograd. - Tomi} Jovan, Crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} u Crnoj Gori po povratku iz Rusije (1754-1756), Glas Srpske Kraqevske Akademije, kw. 88, Beograd. - Tomi} Jovan, Mleta~ki poku{aji trovawa mitropolita Vasilija Petrovi}a, Glas Srpske Kraqevske Akademije, kw. 90, Beograd. - Tomi} Jovan, Politi~ki odnos Crne Gore prema Turskoj 1528-1684, Glas Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, kw. LXVIII, Beograd. - Tomi} Svetozar, Piva i Pivqani, Naseqa i preklo stanovni{tva, kw. 31, Beograd, 1949. 614

- Trojicki Sergije, Kako treba izdati Svetosavsku krm~iju (Nomokanon sa tuma~ewima), Spomenik, Beograd, 1952. - Trojicki Sergije, Crkveno- politi~ka ideologija svetosavske Krm~ije i Vlasarove Sintagme, Glas Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, CCXII, Beograd, 1953. - Haxibegi} Hamid, Turski dokumenti u dràvnom muzeju na Cetiwu, Istorijski zapisi, kw. XI, sv. 1-2, Cetiwe, 1955. - Hrabak Bogomil, Dubrova~ke vesti o Skender-begu Crnojevi}u i Crnoj Gori pod wegovom vla{}u, Anali, kw. VI-VIII, Dubrovnik, 1957. - Filipovi} Milenko, Tragovi Perunova kulta kod Ju`nih Slovena, Glasnik Zemaqskog muzeja, Nova serija, III, Sarajevo, 1948. - Fori{kovi} Aleksandar, Nekoliko dokumenata o zavladi~ewu Petra I Petrovi}a 13. Oktobra 1784. u Sremskim Karlovcima, Istorijski zapisi, kw. XXVI, sv. 1, Titograd, 1969. - âjkanovi} Veselin, Da li su stari Srbi znali za idole, Srpski etnografski zbornik, XXX, Beograd, 1924. - ]irkovi} Sima, Osamostaqewe i uspon dukqanske dràve, Istorija srpskog naroda, kw. 1, Beograd, 1991. - ]orovi} Vladimir, Hercegova~ki manastiri, Tvrdo{, Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1911. - ]orovi} Vladimir, Zna~aj humske eparhije, Spomenica eparhije zahumsko- hercegovca~ke, Ni{, 1928. - ]orovi} Vladimir, Pitawe o hronologiji u delima svetoga Save, Godi{wica Nikole ûpi}a, XLXIX, Beograd, 1940. - ]orovi} Vladimir, Vladika Vasilije Petrovi} protiv Simeona Kon~arevi}a, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. 44, Beograd. - ]orovi}-Qubinkovi} Mirjana, Ranohri{}anska ~a{a iz Dukqe, Materijali IV-VIII kongresa arheologa Jugoslavije, Beograd, 1967. - Crnogor~evi} Mladen, Mihoqski zbor u Boci Kotorskoj, Starinar, X, Beograd, 1893. - Crnogor~evi} Mladen, Bele{ke i podatci, [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1894. - Crnogor~evi} Mladen, Manastiri pa{trovski u Boci Kotorskoj, Starinar, kw. XII, Beograd, 1895. - Crnogor~evi} Mladen, Manastir Reèvi}i u Pa{trovi}ima, [ematizam eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske, Dubrovnik, 1897. - Crnogor~evi} Mladen, Manastir Savina u Boki Kotorskoj, Vesnik Srpske crkve, br. XII, Beograd, 1901. - Crnogor~evi} Mladen, Crkve i manastiri u op}ini budvanskoj, [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1901. - Crnogor~evi} Mladen, \ur|evac (Crkva Sv.Georgija u Poborima), [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1901. 615

- [erovi} Petar, Crkva „Riza Bogorodice“ u Bijeloj u Boki Kotorskoj, Glasnik Zemaqskog muzeja Bosne i Hercegovine, kw. XXXII, Sarajevo, 1920. - [erovi} Petar, Poveqa o osnivawu manastira sv. Nikole u Praskvici i weni dodaci, Istoriski ~asopis, V, (1954-1955), Beograd, 1955. - [erovi} Petar, Jedno {ismo austriskog sreskog na~elnika u Kotoru upu}eno Wego{u 1845, Istorijski zapisi, kw. XI, sv. 1-2, Cetiwe, 1955. - [erovi} Petar, Naredba dalmatinskog namjesnika Lilenberga da se Wego{u onemogu}i bogosluèwe u Boki, Istorijski zapisi, kw. XII, sv. 1- 2, Cetiwe, 1956. - [erovi} Petar, Bijela u Boki Kotorskoj, Spomenik Srpske Akademije Nauka i Umjetnosti, SV, Beograd, 1956. - [erovi} Petar, Jedna presuda vladike Danila i vladike Stefana Qubibrati}a g. 1719, Istorijski zapisi, kw. XII, sv. 1-2, Cetiwe, 1956. - [erovi} Petar, Izvje{taj sreskog na~elnika u Kotoru o naimenovawu Wego{a za arhiepiskopa i mitropolita, Istorijski zapisi, kw. XII, sv. 1-2, Cetiwe, 1956. - [imrak Janko, Mar~anska eparhija, Bogoslovska smotra, br. 1, Zagreb, 1931. - [uflay Milan, Die Kirchenzustaude im Vorturkishen Albanien, Vjesnik kraqevskog Hrvatsko- slovensko-dalmatinskoga Zemaqskog arkiva, XVII, Zagreb, 1915. - [u{wi} Risto, Dolazak mitropolita Save Kosanovi}a u Crnu Goru 1889. godine, Zapisi, kw. XXI, sv. 4, Cetiwe, april 1939. - Jedna àlba kalu|era Mihajla i dr. Kwazu Danilu, Zapisi, kw. XVII, sv. 2, Cetiwe, februar 1937. - Stranci o Crnoj Gori i Crnogorcima, Zapisi, kw. XIII, maj 1935. - Raspis o do~eku vladike, Zapisi, kw. XVII, sv. 6, Cetiwe, jun 1937. - Ujediwewe Crne Gore i Boke 1813-1814. godine, zbornik radova, urednik Jovan R. Bojovi}, Titograd, 1991.

616

BIQE[KA O AUTORU

A

leksandar Stamatovi}, ro|en je na Sveta Tri Jerarha 1967. godine u Sarajevu. Roditeqi su mu iz Crne Gore, otac iz plemena Zagara~a - Katunska nahija (Stara Crna Gora), a majka iz plemena Drobwaka (selo Previ{). Godine 1976, kompletna porodica vra}a se u Crnu Goru i nastawuje u Podgorici, gdje Aleksandar zavr{ava osnovnu i sredwu {kolu (istorijsko-arheolo{ki smjer). Vojni rok odsluìo je 1985/86. godine. Diplomirao je na Filozofskom fakultetu (odsjek istorija i geografija) u Nik{i}u marta 1991. godine. Magistrirao je na Filozofskom fakultetu (odsek istorija) u Pri{tini decembra 1994. godine. Doktorirao je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (odsek istorija) januara 2000. godine. Trinaest godina radio je kao profesor istorije u vi{e osnovnih i sredwih {kola u Podgorici. Od 1. septembra 1998. do 1. septembra 2001. godine radio je kao honorarni profesor Op{te istorije u Bogosloviji Svetog Petra Cetiwskog na Cetiwu. U zvawe docenta izabran je na Filozofskom fakultetu (katedra za istoriju) Univerziteta u Isto~nom Sarajevu-Republika Srpska novembra 2006. godine. U zvawe vanrednog profesora na istom fakultetu izabran je decembra 2011. godine. U nastavnoj 2013/2014. godini predavao je sqede}e predmete: Metodika nastave istorije, Srpska i ju`noslovenska istorija 1796-1914. godine, Bosna i Hercegovina pod austrougarskom upravom 1878-1914. godine, i Hladni rat. Do sada je objavio sqede}e kwige: Poloàj oficira, podoficira, barjaktara i perjanika Kraqevine Crne Gore izme|u dva svjetska rata, Podgorica, 1994; Kratka istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1219-1999, Cetiwe, 1999; Istorijske osnove nacionalnog identiteta Crnogoraca 1918-1953, Beograd, 2000; Istina o ~etnicima, Beograd, 2000; Istorija plemena Zagara~a, Nik{i}, 2000; Pitawe autokefalnosti Crkve u Crnoj Gori, Podgorica, 2001; Istine i laì o crnogorskoj zastavi, Podgorica, 2002; êtni~ki pokret u Crnoj Gori 1941/42. godine (zbirka dokumenata), Podgorica, 2004; Etnogeneza dukqanstva - crnogorske usta{e, Podgorica, 2004; Ostro{ka Golgota, Cetiwe, 2004; Antisrpstvo u uxbenicima istorije u Crnoj Gori, Podgorica, 2007; Tri pohare kwaza Danila (na Pipere, Bjelopavli}e i Ku~e), Podgorica, 2008; Istina o Podgori~koj Skup{ti617

ni, Podgorica, 2008; êtni~ki pokret u Crnoj Gori 1943. godine (zbirka dokumenata), Podgorica, 2010; Istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske 1918-2009, Podgorica, 2014. Pored toga autor je nekoliko stotina ~lanaka, rasprava, prikaza i feqtona objavqenih u raznim nau~nim i stru~nim ~asopisima, te dnevnoj i periodi~noj {tampi. U~estvovao je na desetak nau~nih skupova me|unarodnog i nacionalnog karaktera. Nekoliko puta bio je ~lan komisija za odbranu doktorskih disertacija na Filozofskom fakultetu na Palama i Bogoslovskom fakultetu SPC u Fo~i. @ivi u Podgorici.

618

SADR@AJ PREDGOVOR...........................................................................................7 UVOD........................................................................................................23 HRI[]ANSKA CRKVA NA TERITORIJI DANA[WE MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE DO OSNIVAWA ZETSKE EPISKOPIJE.......................................33 1. Prvi vjekovi Hri{}anstva u Prevalisu......................................33 2. Religija starih Slovena prilikom naseqavawa......................41 3. Pokr{tavawe Slovena u Prevalisu i prvi vjekovi Hri{}anske Crkve po naseqavawu.................................................45 4. Crkvene prilike u Dukqi-Zeti u HÀ i HÀÀ vijeku.....................55 5. Barski rodoslov (Qetopis popa Dukqanina) kao izvor za crkvenu istoriju..................................................................................68 6. Osvrt na dràvni rad i mona{ki ìvot Stevana Nemawe.......79 7. Osvrt na ìvot i crkveno djelo Save Nemawi}a......................102 a) Osvrt na ìvot Save Nemawi}a.................................................103 b) Rad Save Nemawi}a na stvarawu autokefalne Srpske Crkve..106 ZETSKA EPISKOPIJA (MITROPOLIJA) OD OSNIVAWA DO PADA POD OSMANSKU VLAST..........................................120 1. Osvrt na istoriju Srpske Crkve od osnivawa do pada pod osmansku vlast....................................................................................120 2. Op{te karakteristike djelovawa Zetske Episkopije (Mitropolije) od osnivawa do kraja HÁ vijeka........................136 3. Graditeqstvo, arhitektura, slikarstvo i vajarstvo.................163 4. Teolo{ka i kwièvno- teolo{ka djela.......................................204 DOBA TEOKRATIJE..........................................................................228 1. Osvrt na istoriju Crne Gore u doba teokratije....................228 2. Osvrt na djelovawe Srpske Crkve od pada pod osmansku vlast do 1766. godine.........................................................................................298 3. Mitropolija Crnogorska u doba teokratije.............................329 619

MITROPOLIJA CRNOGORSKA OD 1851. DO 1918. GODINE....469 1. Crkveno zakonodavstvo....................................................................469 2. Teku}i ìvot Mitropolije od 1851. do 1918. godine...............477 3. Obnovqene i podignute crkve i manastiri od 1860. do 1910. g. ....558 4. Osvrt na formirawe i rad Cetiwske Bogoslovije..................563 5. Proslavqawe Svetog Save u Crnoj Gori....................................575 ZAKQUÂK........................................................................................590 SKRA]ENICE....................................................................................594 IZVORI..................................................................................................595 LITERATURA.......................................................................................600 BIQE[KA O AUTORU....................................................................617

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna biblioteka Crne Gore, Cetiwe ISBN 978-86-7660-180-6 COBISS.CG-ID 24937744

620

Istorija-Mitropolije-1918.pdf

Short Description

Description

Comments

We need your help!