Istorija Arhitekture 1 - a i Romanicka Arhitektura u Nemackoj

RANOROMANIČKA I ROMANIČKA ARHITEKTURA U NEMAČKOJ (SKRIPTE PO KNJIZI "ROMANIKA" U IZDANJU KÖNEMANN)

KAROLINŠKA I OTONSKA ARHITEKTURA Pad Rimskog carstva obeležen je metežima i migracijama naroda. Rezultat toga je mali doprinos arhitekturi centralne Evrope. Građevine su bile uglavnom od drveta. Monumentalni arhitektonski stil mogao je ponovo oživeti jedino za vreme Karla Velikog i Karolinga, koji su težili obnavljanju Rimskog carstva. Carski manastiri i škole predstavljali su kulturno jedinstvo carstva. Postepeno je došlo do razvijanja bazilika sa ili bez transepta, pridvornih crkava sa pravougaonim horovima, sa jednom ili 3 apside i građevina centralnog plana.

Centri dvorske arhitekture Karla Velikog Još od 796. Karlo Veliki je gradio svoju prestoničku PALATINSKU KAPELU U AHENU (Aachen). Gradnju je nadgledao franački graditelj i protomajstor Odo iz Meca. 798. godine, pre krunisanja cara, glavnina građevine bila je završena. 805. godine je osvećuje papa Lav III. Centralna struktura je deo od četiri povezane građevine koje se nalaze na južnoj strani carske palate. Bila je povezana sa takozvanom Dvoranom pravde putem dugog krila građevine, na pola puta do Aula Regia. Aula Regia je bila monumentalna dvorana sa dve bočne konhe i apsidom na zapadu. Čitava dvorana je služila kao prostorija u kojoj se nalazio Karlov tron. Glavna građevina kompleksa je oktogonalnog oblika oko koje je 16-strani ophodni brod sa galerijom. Na unutrašnjost oktogona prislonjen je klaustar. 8 pasivnih stubaca formiraju strane oktogona. Između ugaonih stubaca su konstruisani polukružni lukovi iznad kojih je izgrađena tzv. Ahenska rešetkasta arkada. Nju čine dva puta po dva stuba, jedni iznad drugih. To su korintski stubovi koji su ustvari spolije donete iz Ravene u Ahen, po naređenju i želji Karla Velikog. Poseban naglasak dao je zapadnoj galeriji izgradnjom kule. Uzor ahenskoj palatinskoj kapeli verovatno je bio San Vitale u Raveni iz VI veka i doba vladavine Justinijana. On je takođe primer oktogonalnog centralnog prostora oko koga teče oktogonalni ophodni brod na 3 nivoa. Uzor može biti i Sv. Serđ i Vakh u Carigradu, koji je takođe dograđen kao dvorska kapela u vreme Justinijana. Najbolje sačuvan primer karolinškog eksterijera je ulaz nekadašnjeg manastira Lorš, poznat kao KAPIJA LORŠ (Lorsch). Izgrađena je oko 774. godine, u obliku trijumfalnog luka. Dakle, poziva se na antičku tradiciju, ali je centralni luk iste veličine kao dva bočna luka. Klasični uzor vidi se i na bazama i kapitelima stubova i pilastara. Uzor su verovatno propileji starog Sv. Petra u Rimu. Sa druge strane,

Skripte SF-a nisu namenjene da se koriste umesto obavezne literature, već uz nju. Niko ne garantuje potpunu ispravnost ovih skripti (sve podatke bi trebalo proveriti). Niko ne garantuje pozitivan ishod na ispitu, u slučaju učenja samo iz ovih skripti. Na našem sajtu (www.studentski-forum.org) možete naći i kompletan spisak uže i šire literature preporučene od strane profesora.

ukrašavanje zida raznim bojama je vizantijski uticaj. Ulaz u Loršu nekada je činio ulaz u veliki manastirski kompleks koji je danas nestao. Svi drugi karolinški manastiri su doživeli istu sudbinu. Jedini plan koji nam govori o izgledu karolinškog manastira je PLAN MANASTIRA SEN GALEN (Saint Gallen), a to je plan iz Rajhenaua, na jezeru Konstans. Ovo je primer najranijeg arhitektonskog plana srednjeg veka koji još postoji. Raspored građevina je u harmoniji sa monaškim životom koji je verovatno uredio Sv. Benedikt. Oko crkve su građene manastirske zgrade, mala dvorišta, bašte i staze. Manastirska crkva je u centru. Oko nje su kancelarije, konak i bolnica. Ovakav pristup organizovanju prostora biće primenjivan i kasnije. Crkva Sen Galenovog manastira ima osnovu sa koje se vidi da je glavni brod načinjen od više traveja, dok su bočni brodovi upola manji od širine glavnog broda. Znači, svaki travej glavnog broda je jednak dvostrukom traveju bočnog broda. SEN ŽERMEN-D-PRE izgrađen je blizu Loare, pod nadzorom lokalnog biskupa. Osvećen je 806. Centralnog je plana. Uzor mu je San Satiro u Milanu. Pre dograđivanja u baroknom stilu, OPATIJSKA CRKVA U FULDI (Fulda) je predstavljala jednu od najmonumentalnijih građevina karolinškog perioda. Između 791. i 819. godine, postojeća crkva je zamenjena velikom građevinom, za vreme opata Ratgara. Trobrodna bazilika sa poligonalnom apsidom na istoku je izgrađena po uzoru na staru crkvu Sv. Petra u Rimu. U karolinškom periodu, opatija u Fuldi je predstavljala jedan od najvažnijih duhovnih centara na severu Alpa, i do 751. godine bila je pod upravom Rima. Kripte Jedino su građevine centralnog plana i kripte zasvođavane. Kasnije su kripte postale grobnice (od kasnog VIII veka), i uglavnom su smeštene ispod glavnog oltara. Glavni razlog za stvaranje ovog prostora je bio stvaranje prostora za smeštanje relikvija svetaca, kako bi one postale dostupne svima. Bile su različitog oblika, u zavisnosti od osnove crkve. Kada se u poznom karolinškom periodu uvećao značaj relikvija, uvećale su se i kripte. Postaju pravi hodočasnički centri. Stvoreni su i impresivni graditeljski poduhvati poput pridvorskih kripti u Špajeru. Vestverk (ecclesia militans) Jedno od najbitnijih dostignuća karolinške arhitekture bio je vestverk. Opatijska crkva u Centuli, koju je započeo Angilbert, zet Karla Velikog, karakteristična je po kulama na zapadnom i istočnom pročelju. Takođe, impresivni primer se očuvao i u Korveju 822-48. Ovaj vestverk i dalje prikazuje izuzetnu moć karolinške arhitekture. Iznad teškog prizemnog dela, čije krstaste svodove podupiru stupci, vidi se vestverk kvadratne osnove. Glavna funkcija vestverka bila je da privuče pažnju na cara ili vladara, čak i ako se on nije tamo nalazio lično. Vestverk simboliše moć države i vladara. Crkva sa vestverkom mogu imati dva značenja: crkva je posvećena svetiteljima (ecclesia triumphans), i vestverk kao bedem (ecclesia militans), gde se oslikava uticaj vladara kao zaštitnika crkve.

-2-

Ranoromanička arhitektura otonskog perioda Za vreme vladavine naslednika Karla Velikog, Franačko carstvo se podelilo na tri dela – zapadni, centralni i istočni. Carska moć je oslabila. Ratovi su opustošili zemlju, i došlo je do zastoja u graditeljstvu. Mađari napreduju sa istoka, a Germani sa zapada. Carstvo se nije učvrstilo sve do X veka, i pojave saksonskog cara Henrija, kao i Otona Velikog. Iz Istočnog franačkog carstva se razvilo Sveto rimsko carstvo nemačkog naroda, a iz Zapadnog franačkog carstva je nastala Francuska. Podižu se nove katedrale: Majnc, Trier, Regensburg, Bazel, Strazbur... Više nema imitiranja i preobličavanja klasične i ranohrišćanske arhitekture. Tako oko 1000. godine nastaje novi tip crkve – trobrodna bazilika sa transeptom i kvadratnom ukrsnicom odvojenom od srednjeg broda i transepta pomoću četiri luka. SVETI KIRIJAK U GERMRODU (St. Cyriacus, Germrode) je najstariji sačuvani primer velike građevine otonskog stila. Manastirske zgrade nisu sačuvane. Crkva je izmenjena u XII veku dograđivanjem zapadnog hora i visokih zapadnih kula. Spoljno oblikovanje je u otonskom stilu, pa građevina odaje utisak težine. Jedino veliki prozori sa kružnim lukovima daju lakoću istočnoj apsidi. U osnovi, crkva je trobrodna bazilika sa nepravilnom dispozicijom transepta. Niz arkada razdvaja srednje od bočnih brodova – rajnska alternacija. Tri dvostruke arkade galerije korespondiraju sa jednom dvostrukom arkadom ispod. Ovaj sistem organizovanja prostora nije primenjen u klerestorijumu. Otonska arhitektura je doživela vrhunac u benediktinskoj manastirskoj crkvi SVETOG MIHAJLA U HILDESHAJMU (Hildesheim). 996. godine lokalni biskup Bernar, pokrovitelj umetnosti, doveo je benediktince iz Kolonja (?) u Hildeshajm. 1010. godine je počeo izgradnju crkve posvećenu Sv. Mihajlu. Izgradnja je završena 1033. godine. Predpostavlja se da je biskup Bernar preneo u ovu građevinu utiske sa putovanja po Italiji i Francuskoj. U osnovi je trobrodna bazilika sa dvostrukim horom, dva transepta i kulama na istočnom i zapadnom pročelju. U poređenju sa Germrodom, mnogo je izbalansiranija u konstrukciji. Ova ravnoteža se može opaziti u osnovi – transepti su dodati i na istoku i zapadu glavnog broda. Kako su i srednji brod i transepti iste širine, njihova tačka preseka tj. ukrsnica je kvadratnog oblika. Srednji brod se sastoji iz tri takva kvadrata. Ovo pravilno kvadratno ukrštanje se odrazilo tako da su sve četiri strane iste visine i širine. Svaki stubac srednjeg broda je povezan sa sledećim pomoću tri polukružna luka na dva stuba. Ovakvim rasporedod ostvarena je alternacija stubac-stub-stub-stubac, što je poznato kao saksonski način alterniranja podupirača. Alternacija stubac-stub-stubac je poznata pod nazivom rajnski način alterniranja. U otonskoj arhitekturi primetna je izvesna težnja ka ravnim zidovima. Samo povremeno bi se pojavili prozori i drugi otvori. Najvažniji dekorativni elementi su različiti slojevi crkve koji su formirani od kamena bojenog u crveno i belo. Vestverk SVETOG PANTELEJMONA U KELNU (Köln ili Cologne) pokazuje kako je spoljašnjost izvođena u otonskom periodu. Crkvu je započeo nadbiskup Bruno 964. a završio 980. godine. Njen izgled je specifičan, sa širokim i niskim srednjim brodom i transeptima višim od njega, i sa visokim vestverkom na istoku sa skoro centralnim dominirajućim prostorom na kvadratnoj osnovi. Okružen je galerijama. Preneta je dakle i ideja karolinškog vestverka. Na svim stranama fasade

-3-

vestverka nalaze se lezene koje su povezane polukružnim arkadama (ovo će kasnije postati običaj). Iz potrebe za novom artikulacijom, vestverk počinje da se izvodi u otonskom stilu. Iako se na spoljašnjosti KATEDRALE SV. KOZME I DAMJANA U ESENU (Essen) primećuje vestverk, on u stvari predstavlja zapadni hor. Zapadna strana obuhvata zapadni hor čija je unutrašnja elevacija izvedena po ugledu na oktogon Palatinske kapele u Ahenu. Takođe, veliki uticaj ahenske arhitektonske koncepcije je vidljiv u oblasti gornje Rajne, u opatijskoj CRKVI U OTMARSHAJMU U ALZASU (Ottmarsheim, Alsace). Ona je imitacija Palatinske kapele u Ahenu i po osnovi, i po unutrašnjoj elevaciji. Oktogonalna je, i okružena oktogonalnim brodom. Podignuta je tridesetih godina XI veka. Na zapadnoj strani ima kulu, a za istoku hor pravougaonog oblika. Stubovi imaju jastučaste kapitele (napušta se klasični koncept). Zapadna strana je istaknuta pomoću kule, što je takođe inspirisano ahenskim uzorom. Jedna od najimpresivnijih kula je na KATEDRALI U PADERBORNU (Paderborn). Prema poslednjim istraživanjima, čitav zapadni kraj je razvijen oko 1220. godine, a ne u kasno otonskom periodu kao što se mislilo. Ipak, kula jasno oslikava prethodnu otonsku kulu po strukturi. Ima flankirajuće tornjeve (kružne do pola visine kule). Imala je simboličku funkciju jer je ukazivala na važnost biskupske crkve nadbiskupa Meinverka. Pročelja sa jednom kulom na zapadnoj strani bila su karakteristična za parohijske crkve. Episkopske i manastirske crkve su skoro uvek imale pročelje sa dve kule ili zapadnim horovima.

ROMANIKA U NEMAČKOJ Salijevski period Arhitektura koja se razvija u vreme otonskih careva postepeno prelazi u arhitekturu Salijevaca. Problem zasvođavanja postao je jedan od najvažnijih arhitektonskih izazova. Ovaj period (XI vek) obeležavaju monumentalne građevine kao Špajer i Klini. One su važan primer borbe između papstva i carstva. KATEDRALA U ŠPAJERU (Speyer) je oličenje carske moći Salijevaca. Ovaj grad je za vreme Salijevaca postao jedan od najvažnijih centara srednjevekovnog Nemačkog carstva. Monumentalna katedrala je započeta između 1027. i 1030. godine za vreme cara Konrada II, a završena je za vreme Henrija IV. Najstariji deo građevine je istočna kripta, gde kule flankiraju hor i gde su dodati temelji prvobitnog transepta. Do skoro se smatralo da su u Špajeru bili zasvođeni samo bočni brodovi, ali najnovija istraživanja govore da je građevina imala velike poprečne poluobličaste svodove. Izgrađeni su po uzoru na crkvu u Turnu u Burgundiji. Zbog velike širine srednjeg broda svod se srušio i postavljena je drvena tavanica. Za vreme cara Henrija IV, katedrala je obnovljena i uspešno je zasveden glavni brod. Glavni brod je podeljen na 6 traveja od kojih svaki odgovara dvostrukom traveju bočnog broda. Ovaj odnos je poznat kao gebundenes sistem. U glavnom brodu stupci nose arkade, a iznad su stubovi klerestorija koji se po prvi put centriraju (u nizu). I prozori bočnih brodova su

-4-

u istoj osovini. To je jednako bitno za razvoj arhitekture kao i presvođavanje glavnog broda. 1081. godine za vreme kralja Henrija IV izgrađena je i KATEDRALA U MAJNCU (Mainz). Podignuta je na temeljima izgorele starije crkve. U osnovi je trobrodna bazilika čiji su brodovi presvedeni krstastim svodovima. Istočna strana srednjeg broda je završena polukružnom apsidom, dok su bočni brodovi ravno završeni i flankirani tornjevima. Svaki od pet traveja glavnog broda odgovara dvostrukom poprečnom pravougaonom traveju bočnog broda. U glavnom brodu arkade podupiru stupci i uz svaki drugi je prislonjen jedan polustub. Iznad je klerestorij. Rajnska škola Ova oblast postaje jedna od najvažnijih u XI veku. U Kolonju se nalazi staro biskupsko sedište. CRKVA SV. MARIJE U KELNU je prva građevina rajnske škole. Posebnu pažnju privlači troapsidalni hor koji je prislonjen na srednji brod i bočne brodove. Na ovoj građevini, apsida se ne nalazi samo na istočnoj strani, već i na južnoj i severnoj – umesto transepta. Tri apside spaja ophodni brod. Bočni brodovi i ophodni brod troapsidalnog hora su krstasto zasvedeni, a tri kraka krsta poluobličasto. Srednji brod je verovatno imao ravnu tavanicu. U horu se nalaze stubovi sa jastučastim kapitelima. Ovde se javlja rani primer horskog ophodnog broda. Manastirska CRKVA U MORBAHU U ALZASU (Morbach) jedna je od najvećih dostignuća kasne salijevske arhitekture. Glavni brod i bočni prostori su ravno završeni, što je tipično za arhitekturu gornje Rajne, dok su na stranama transepta ravne kule. Građena je od tesanog kamena, pažljivo obrađenog u burgundijskom stilu. Hohenštaufenski period (?) (kasna romanička arhitektura Nemačke) Ovaj period obuhvata XII i početak XIII veka. Benediktinski MANASTIR MARIJA LAH (Maria-Laach) izgrađen je 1093. godine. U osnovi je trobrodna bazilika, čiji brodovi imaju 5 traveja i 2 transepta. Nije primenjen gebundenes sistem. Zasvedena je podužnim poluobličastim svodovima. Preovlađuje jednoličnost zidova. Visoke kule se dižu između istočnog hora i transepta, a takođe, kružne kule su prislonjene na krajeve zapadnog transepta. Nad ukrsnicom na istočnoj strani je oktogonalna kula. Uske ravne lezene dele eksterijer na pravougaone površine, na vrhu završene frizovima polukružnih arkadica koje počivaju na malim konzolama, što nije bio slučaj u arhitekturi Salijevaca. Kasni stadijum Hohenštaufenskog perioda romaničke arhitekture u Nemačkoj najbolje oslikava manastirska crkva SV. PETRA I PAVLA U KENIGSLUTERU (Koenigslutter). Izgrađena je između 1135. i kraja XII veka, u vreme cara Lotara III. Složenost građevine pokazuje da ju je poručio car. U CRKVI SV. KLEMENTA U ŠVARCHAJNDORFU (Schwartzheindorf) u blizini Bona su 1173. izgrađeni prvi rebrasti svodovi u oblasti Rajne. Prozori više nisu samo polukružni već dobijaju sasvim neobične oblike, kao na primer četvorolist. Sekularizacija starih ideala klinijevskog reda navela je grupu monaha da osnuju novi red u gradu Citou (Citeaux) u XII veku, gde se vodio život po starim, asketskim monaškim pravilima. 1113. godine, Bernar od Klervoa ulazi u red i postaje jako uticajan. Osniva preko 500 novih manastira. Građevine su jednostavne i stroge, u -5-

skladu sa pravilima cistercita. Nije bila dozvoljena izgradnja kula, jedino su se mogli graditi mali tornjevi zvonici. Cistercitski MANASTIR U MAULBRONU (Maulbronn) sačuvan je skoro netaknut. U centru je crkva, a oko nje su pomoćne zgrade. Manastir je bio okružen zidom. Crkva je u osnovi trobrodna bazilika sa transeptom i ravno završenim horom. Imala je ravnu tavanicu.

-6-