Ismail Kadare - Prilli i thyer

Prilli i thyer

KAPITULLI

I

PARE

Sa herë që ndiente ftohtë nga këmbët, ai lëvizte pak g j u n j ë t d h e a t ë h e r ë d i k u poshtë" v ê t e s d ë g j o n t e g u r a l e cët që z h u r m o n i n ankueshëm. Në të vërtetë ankesa ishte b r e n d a tij. Asnjëherë në jetë n u k i kishte qëlluar të r r i n t e kështu pa lëvizur, një kohë kaq të gjatë, prapa një ledhi, tek u d h a e m a d h e , d u k e p r i t u r të kalonte d i kush. D i t a p o t h y h e j . I t r e m b u r , g a t i m e a l a r m , a i afroi syrin te pushka për të vështruar shënjestrën. Pas pak d o t ë fillonte t ë n g r y s e j d h e s h ë n j e s t r a d o t ë m j e g u llohej. Ai do të kalojë me siguri pa u e r r u r shenji i pushkës, i kishte t h ë n ë i ati. V e t ë m ki d u r i m d h e prit. 181

Lëvizi ngadalë t y t ë n , d u k e e k a l u a r s h ë n j e s t r ë n e saj m b i c a c o p e r à b o r e t ë p a s h k r i r a m i r e , p ë r t e j r r u g ë s . Prozhmi matanë qe i mbuluar aty-këtu me shegë të e g r a . P ë r t ë n j ë q i n d t ë n h e r ë atij i k a l o i n ë p ë r m e n d i d e j a se kjo i s h t e n j ë d i t e e j a s h t ë z a k o n s h m e e j e t ë s së t i j . Shënjestra e p u s h k ë i lëvizi përsëri m b r a p s h t , n g a s h e get e egra te copërat e p a s h k r i r a të dëborës. Ajo që ai e quajti me m e n d je dite e j a s h t ë z a k o n s h m e e tij, n u k ishte tani veçse ky g r u m b u l l pllangash d ë b o r e e k ë t o shegë të egra, që d u k e j sikur p r i s n i n a t y q y s h n g a m e s d i t a p ë r t ë p a r e s e ç'do t ë b ë n t e a i . Edhe pak dhe do të erret, mendoi, d h e u n e n u k do t ë s h ë n o j dot. N ë t ë v ë r t e t ë a i d o n t e q ë m b r ë m j a t ë b i n t e s a m ë p a r e d h e p a s saj t ë r r o k u l l i s e j n a t a d h e ai të ikte me v r a p nga kjo pritë e n ë m u r . P o r dita s h t y hej s h u m ë n g a d a l ë d h e a i d u h e j t ë p r i s t e a k o m a . M e gjithëse ishte prita e d y t ë për g j a k m a r r j e në j e t ë n e tij, njeriu që duhej të vriste ishte po ai i prîtes së pare, k ë s h t u q ë e d h e kjo p r i t ë i s h t e s i v a z h d i m i i s a j . T e k ë m b ë t ndjeu p r a p ë ftohtë d h e p r a p ë lëvizi g j u njët, s i p ë r t a n d a l u a r t ë f t o h t ë n t ë n g j i t e j l a r t . M e g j i thatë e ftohta ishte ngjitur prej kohësh në b a r k u n e tij, n ë g j o k s e g j e r n ë k o k ë . M a d j e n ë k o k ë ajo d u k e j s i k u r e kishte ngrirë t r u r i n copa-copa, si ato copërat e dëborës matanë udhës. Ai s'ishte në gjendje të m e n d o n t e asgjë të piote e m e l i d h j e logjike. K i s h t e v e t ë m n j ë n d j e n j ë a r m i q ë s o r e ndaj shegëve të egra dhe pllangave të dëborës dhe h e r ë - h e r ë i d u k e j se, p o t ë m o s i s h i n a t o , a i d o t a k i s h t e b r a k tisur prej kohësh v e n d i n e pritës. Mirëpo ato ishin aty, dëshmitare të palëvizshme, dhe ai s'ikte dot. T e b ë r r y l i i u d h ë s , p ë r t ë n j ë q i n d t ë n h e r ë g j a t ë asaj pasditeje^ u s h f a q n j e r i u q ë d u h e j t ë v d i s t e . A i e c t e m e hapa të shkurtër, me t y t ë n e pushkës që i dilte në të d j a t h t ë të qafës, k r e j t e zezë. N j e r i u i p r i t ë s u d r o d h : ky n u k ishte më përfytyrimi i tij. I p r i t u r i vinte vërtet. A s h t u si q i n d r a h e r ë t e tjera, G j o r g u drejtoi t y t ë n e pushkës nga njeriu që po vinte d h e futi në shënjestër kokën e tij. Një çast k o k a u d u k sikur bëri naze, s'donte 182

q ë s ' d o n t e "të futej atje, m a d j e G j o r g u t i u d u k s i k u r n ë çastin e fundit buzëqeshi me ironi. Gjashtë m u a j më p a r e i k i s h t e n d o d h u r e n j ë j t a g j ë , d h e ai, p ë r t ë m o s i a s h ë m t u a r f y t y r ë n v i k t i m ë s , (se n g a i e r d h i n j ë k e q a r d h j e e tillë në ç a s t i n e f u n d i t ) , e k i s h t e u l u r s h ë n j e s t r ë n m ë p o s h t ë , d h e k j o q e a r s y e j a q ë s'e k i s h t e v r a rë dot, v e t ë m e kishte plagosur në qafë. I p r i t u r i p o a f r o h e j . V e t ë m t ë m o s e plagos, m e n doi G j o r g u n ë f o r m e l u t j e j e . G j o b ë n e p l a g o s j e s s ë p a r e m e z i e k i s h i n s h l y e r d h e n j ë p l a g o s j e e d y t ë do t'i s h k a t ë r r o n t e e k o n o m i k i s h t . K u r s e v r a s j a s ' k ë r k o n t e as* gjë. I prituri po afrohej. Më m i r e të më shkojë plumbi d ë m , s e t a plagos, m e n d o i ai. S i q i n d r a h e r ë t e t j e r a t ë p ë r f y t y r i m i t , p ë r p a r a s e t a q ë l l o n t e , G j o r g u , a s h t u sic e k ë r k o n t e z a k o n i , i foli n j e r i u t q ë p o v i n t e . A s n ë a t ë çast, a s m ë v o n ë a i n u k e k u p t o i n ë s e i foli m e zë, a p o zëri n u k i doli. E vërteta ishte që v i k t i m a k t h e u k o k ë n b e fasisht. G j o r g u p a v e t ë m n j ë l ë v i z j e t ë s h k u r t ë r t ë k r a h u t , q ë , sic d u k e j , d o n t e t ë h i q t e n g a s u p i p u s h k ë n , d h e në atë çast shtiu. Ai ngriti sytë m e n j ë h e r ë nga p u s h k a d h e g a t i i h a b i t u r p o s h i k o n t e s e ç'po n d o d h t e . I v d e kuri (njeriu ishte akoma në këmbë, por Gjorgu ishte ,i b i n d u r se kishte vdekur), bëri d h e një gjysmë hapi p ë r p a r a , p u s h k a i r a a n a s h d h e fill p a s s a j , n ë a n ë n e k u n dërt të saj, ra ai vetë. G j o r g u doli n g a p r i t a d h e eci d r e j t t ë v r a r i t . R r u g a i s h t e k r e j t ë s i s h t b o s h . I s h i n v e t ë m h a p a t e tij q ë g j ë nionin m b i të. I vdekuri kishte r ë n ë përmbys. Gjorgu u përkul m b i të dhe i vüri dorën mbi njërin sup, si për t a z g j u a r . Ç'po b ë j ? m e n d o i . D o r a p ë r s ë r i p r e k u s u p i n é t ë v r a r i t , s i k u r t'i t h o s h t e t ë k t h e h e j p r a p ë n ë j e t ë . Perse e bëj këtë, t h a me vete. D h e në çast e k u p t o i se nuk ishte përkulur mbi të vrarin për ta përmendur nga gjumi i vdekjes, por për ta k t h y e r m b a r ë . Jo, ai d o n t e v e t ë m t a k t h e n t e t r u p i n m b a r ë , a s h t u sic e k ë r k o n t e z a koni. S h e g ë t e egra d h e pllangat e pashkrira të dëborës i s h i n a k o m a d i k u a t y r r o t u l l d h e s h i k o n i n çdo gjë. U ngrit më k ë m b ë d h e u m a t të ikte, por në çast iu 183

' kujtua se duhej t'ia mbështeste edhe p u s h k ë n te koka. Të gjitha këto i bëri si në ëndërr. I v i n t e p ë r të v j e llë d h e d y - t r i h e r ë t h a m e v e t e : m ë k a z ë n ë g j a k u . C a caste më vonë e gjeti veten d u k e ikur gati me v r a p n ë , për rrugën e shkretë. Po binte muzgu. Dy-tri herë ktheu kokën mbrapa, pa e ditur as vetë pse. R r u g a v a z h d o n t e të ishte fare b o s h . Ajo z g j a t e j t u t j e , m i d i s p r o z h m e v e d h e k a ç u b a v e . mes për mes dites që po mbaronte. D i k u p ë r p a r a a i n d j e u zile m u s h k a s h d h e p a s t y r e zëra njerëzorë. Një grumbull njerëzish po vinte drejt tij n ë p ë r r r u g ë n e m a d h e . H e r ë n g j a n i n s i m y s a f i r ë , h e r ë si malësorë që k t h e h e s h i n nga tregu. Ai u gjet përballë t y r e m ë p a r e . s e ç'e m e n d o n t e . M i d i s b u r r a v e k i s h t e nuse të reja d h e fëmijë. Ata i t h a n ë «mirëmbrëma» dhe ai mbajti këmbët. P ë r p a r a s e t ' u fliste, b ë r i n j ë s h e n j ë m e d o r e n ë d r e j timin e kundërt nga kishte ardhur. — Atje, t e b ë r r y l i i U d h ë s s ë M a d h e , k a m v r a r ë n j ë njeri, — t h a me një zë pothuajse të n g j i r u r . — K t h e j e ni mbarë dhe vendosjani pushkën te koka, o njerëz të mire. Në g r u m b u l l i n e r r u g ë t a r ë v e u bë n j ë ç a s t h e s h t j e . — Të ka z ë n ë g j a k u ? — p y e t i n j ë z ë . Ai n u k u p ë r g j i g j . Z ë r i d i ç k a e k ë s h i l l o i , sic d u k e t , k u n d ë r zënies së gjakut, por ai n u k e dëgjoi. Kishte n i s u r të ecte përsëri. T a n i që u tha a t y r e ta k t h e n i n të v r a r i n m b a r ë , e n d j e u v e t e n disi t ë l e h t ë s u a r . K u r r s e s i s'i k u j tohej, e kishte k t h y e r apo n u k e kishte k t h y e r trupin. Kanuni e parashikonte tronditjen nga vrasja dhe e lejonte të porositje kalimtarët për të b ë r ë atë që ti n u k e b ë r e dot. K u r s e , p o t a lije t ë v r a r i n p ë r m b y s d h e m e pushkën tutje, ky ishte një t u r p që s'falej. Akoma n u k ishte ngrysur k u r h y r i në fshat. Ishte e n d e dita e tij e j a s h t ë z a k o n s h m e . P o r t a e k u l l ë s i s h t e gjysmë e hapur. Ai e shtyu me sup dhe hyri. — Ë? — p y e t i d i k u s h n g a b r e n d a . Ai bëri «po» me kokë. — Kur? 184

— P a k përpara. Ai ndjeu hapat e tyre që po zbritnin nëpër shkallët e d r u n j t a . — I ke d u a r t me g j a k , — t h a b a b a i , — s h k o t ' i l a s h . Gjorgu i shikoi i h a b i t u r duart. — Sic duket, k u r e k a m k t h y e r m b a r ë , — tha. Kot ishte bërë m e r a k gjatë rrugës për kthimin e trupit. Mjaftônte të shikonte duart për t'u kujtuar se g j i t h ç k a e k i s h t e b ë r ë a s h t u sic d u h e j . Në k u l l ë n d i h e j e r a e k a f e s ë së p j e k u r . P ë r ç u d i , i vinte g j u m ë . Madje dy h e r ë r r e s h t gogësiu. Te supi i m a j t ë i tij s y t ë e n d r i t u r të m o t r ë s së v o g ë l i d u k e s h i n të largët, si dy yje p r a p a një bregoreje. — Po t a n i ? — tha papritur, pa iu drejtuar askujt. -i D u h e t l a j m ë r u a r m o r t i në f s h a t , — u p ë r g j i g j i ati. V e t ë m t a n i G j o r g u v u r i r e s e a i p o m b a t h t e o p i n g a t . Ishte d u k e pire kafenë që ia poqi e ëma, k u r d ë gjoi z ë r i n e p a r e p ë r j a s h t a : — G j o r g u i B e r i s h a j v e s h t i u m b i Zef K r y e q y q e n . Z ë r i k i s h t e n j ë t i n g u l l t ë v e ç a n t ë , d i ç k a m i d i s Zerit të kasnecit që shpall një dekret qeveritar dhe një psalmi të vjetër. K y z ë j o n j e r ë z o r s i k u r e zgjoi n j ë ç a s t n g a p ë r g j u m ja. l u d u k s i k u r e m r i i tij k i s h t e d a l ë n g a q e n i a e t i j , nga. lëkura dhe brinjët dhe po ndehej përjashta mizorisht. I s h t e h e r a e p a r e që i n d o d h t e n j ë g j ë e tillë. G j o r g u i Berishajve, përsëriti me vete zërin e kasnecit të p a m ë s h i r s h ë m . Ai i s h t e n j ë z e t e g j a s h t ë v j e ç d h e p ë r h e r ë t ë p a r e e m r i i tij p o h y n t e n ë f u n d a m e n t i n e j e t ë s . J a s h t ë kasnecët e vdekjes po ia kalonin njëri-tjetrit, si m b i f l a t r a , e m r i n e t i j .

P a s g j y s m ë o r e t r u p i n e t ë v r a r i t e sollen n ë k a t u n d . Sipas zakonit, e kishin v e n d o s u r m b i katër degë a h u . Kishte akoma një shpresë të vakët se ndoshta ende n u k kishte dhënë shpirt. 185

I ati i të v r a r i t priste më k ë m b ë te p o r t a e kullës. K u r njerëzit që po e sillnin trupin ishin a k o m a dyzet h a p a l a r g , ai i p y e t i : — Ç'më k e n i sjellë? Plage apo m o r t ? P ë r g j i g j ja qe e s h k u r t ë r , e p r e r ë : — Mort. G j u h a e tij e k ë r k o i p ë s h t y m ë n t h e l l ë , s h u m ë t h e llë, n ë s h p e l l ë n e g o j ë s . M e g j i t h a t ë a r r i t i t ' i n g j i z t e fjalët: — Futeni brenda të vdekurin dhe shpërndajeni mortin në fshat e n ë p ë r vëllazëri.

Zilet e bagëtive që po k t h e h e s h i n në fshatin B r e z ftoht, tingulli i k ë m b a n ë s së m b r ë m j e s d h e gjithë z h u r m a t e tjera të ndajnatës, dukej sikur kishin sipër vêtes lajmin e porsashpallur të vdekjes. Në rrugët d h e tragat e katundit kishte një gjallëri jo të zakonshme. Ca flakadanë që dukeshin akoma të ftohtë, ngaqë drita s'kishte firuar plotësisht, valëviteshin diku, te m ë n g a e fshatit. P ë r p a r a shtëpisë së të v r a r i t h y n i n e dilnin njerëz. Te shtëpia e vrasësit gjithashtu. Të tjerë njerëz, dy nga dy e tre nga tre, nises h i n p ë r d i k u , ose k t h e h e s h i n n g a d i k u . Nga dritaret e kullave të veçuara këmbeheshin lajm e t e fundit: — G j o r g B e r i s h a v r a u Zef K r y e q y q e n , e m o r ë t v e s h ? — G j o r g u i B e r i s h a j v e l a u g j a k u n e të v ë l l a i t . . —• A do ta k ë r k o j n ë B e r i s h a j t b e s ë n n j ë z e t e k a t ë r orëshe? — Me siguri, p o . 186

Nga d r i t a r e t e kullave d u k e j krejt lëvizja në r r u gët e katundit. Tani m u z g u kishte rënë plotësisht. D r i ta e flakadanëve sa vente bëhej më e rende, sikur m p i k s e j . D a l n g a d a l ë ajo p o m e r r t e n j ë n g j y r ë t ë k u q e t ë m b y llur, si m a g m ë vullkani e p o r s a d a l ë n g a një thellësi m i s t e r i o z e . P ë r s h k ë n d i t j e t e saj s p ë r k a t n i n p ë r r e t h p a randjenja e stërkala gjaku të a r d h m ë . J a , k a t ë r b u r r a , m i d i s t y r e n j ë plak, p o e c n i n d r e j t shtëpisë së të vrarit. — Ndërmjetësit po shkojnë të kërkojnë besën njëzetekatërorëshe për Berishajt, — thoshte dikush nga një dritare. — Do ta j a p i n v a l l e ? — Me s i g u r i do ta j a p i n . M e g j i t h a t ë g j i t h ë fisi i B e r i s h a j v e p o m e r r t e m a s a t e mbrojtjes. A t y - k ë t u dëgjoheshin zëra: M u r r a s h , eja s h p e j t n ë s h t ë p i . Cen, m b y ï ï e p o r t ë n . K u ë s h t ë P r e n g a ? Po mbylleshin portât e shtëpive të gjithë farefisnisë, të afërtat d h e të largëtat, sepse ishte koha e rrezikshme fill p a s v r a s j e s , k u r f a m i l j a e t ë v r a r i t n u k k i s h t e d h ë n ë akoma asnjërën prej besave, kështu që Kryeqyqët, akoma të v e r b u a r nga gjaku i porsàderdhur, e kishin të lej u a r nga k a n u n i të shtinin e të m e r r n i n hak m b i cilindo p j e s ë t a r t ë fisit t ë B e r i s h a j v e . N g a d r i t a r e t e k u l l a v e të g j i t h ë p r i s n i n d a l j en e der*gates prej shtëpisë së të vrarit. Do ta japin valle besën? — pyesnin gratë aty-këtu. M ë n ë f u n d k a t ë r n d ë r m j e t ë s i t dolën. B i s e d a k i s h t e q e n ë e s h k u r t ë r . Nga ecja e t y r e n u k k u p t o h e j asgjë, megjithatë një zë e s h p ë r n d a u pas pak lajmin. — F a m i l j a e K r y e q y q ë v e e çeli b e s ë n . T ë g j i t h ë e k u p t o n i n s e i s h t e fjala p ë r b e s ë n e v o gël, n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e n . K u r s e b e s ë n e m a d h e , t r i d h j e t ë d i t ë s h e n , a k o m a s'e p ë r m e n d t e k u s h , s e p s e a t ë n u k m u n d t a k ë r k o n t e familja, p o r k a t u n d i d h e , v e ç k ë s a j , ajo m u n d t ë k ë r k o h e j v e t ë m pas v a r r i m i t t ë t ë v r a r i t .

187

Zërat fluturonin nga kulla në kullë: — F a m i l j a e K r y e q y q ë v e e çeli b e s ë n . — E çelën besën K r y e q y q ë t . — S h y q y r . S ë p a k u n j ë z e t e k a t ë r o r ë s'ka p ë r t ' u d e r d h u r m ë gjak, — p s h e r ë t i u n j ë z ë i n g j i r u r p a s n j ë kanati.

Ceremonia e p ë r m o r t s h m e u bë të nesërmen në m e s ditë. Gjëmëtarët erdhën nga larg, d u k e grisur fytyrat e d u k e s h k u l u r flokët sipas zakonit. V a r r e z a e v j e t ë r te kisha u m b u s h plot me x h o k e t e zeza të kësolltarëve. P a s v a r r i m i t g r u m b u l l i i p ë r z i s h ë m u k t h y e te k u l l a e K r y e q y q ë v e . G j o r g u i s h t e m i d i s t y r e . A i n ë fillim n u k donte të shkonte, por i ati kishte n g u l u r këmbë. K ë s h t u e k ë r k o n k a n u n i , i k i s h t e t h ë n ë ai, t i d u h e t t ë s h k o s h në varrim, madje duhet të shkosh edhe në drekën e mortit. Po u n e j a m gjakësi, kishte t h ë n ë Gjorgu, u n e e v r a v a atë, perse d u h e t të shkoj atje? Pikërisht se ti je vrasësi, d u h e t të shkosh, ia kishte p r e r ë i ati. G j i t h k u s h m u n d t ë m u n g o j ë sot n ë v a r r i m , ose n ë d r e k ë n e m o r tit, p o v e t ë m t i s ' m u n d t ë - m u n g o s h , P o p s e , k i s h t e k u n dërshtuar për herë të fundit Gjorgu. Perse duhet ta bëj k ë t ë ? I ati e kishte p a r e me sy të z g u r d u l l u a r d h e G j o r gu n u k kishte folur më. Ai ecte tani midis kësolltarëve, i zbehtë, me h a p a t ë l ë k u n d u r , d u k e ndiflr a n a s h s h i k i m e t e n j e r ë z v e , q ë v e t ë m sa e fshiknin, për të ikur tutje, n ë p ë r mjegull. S h u m i c a e a t y r e n j e r ë z v e i s h i n n g a fisi i t ë v r a r i t . P ë r kushedi të satën herë ai rënkoi me v e t e : perse d u h e t të jem këtu! S y t ë e t y r e i s h i n p a u r n e j t j e , t ë f t o h t ë , s i kjo d i t e m a r s i , a s h t u sic k i s h t e q e n ë ai, i f t o h t ë e pa u r r e j t j e 188

një d i t e më pare, në pritë. Tani varri i porsahapur, k r y qet prej guri e prej druri, shumica të vithisur anash, tingujt e pikëllueshëm të k ë m b a n ë s , të gjitha këto kishin atë d i t e një lidhje të d r e j t p ë r d r e j t ë me të. F y t y r a t e gjëmëtarëve, me ato çjerrjet e frikshme që linin thonjtë e t y r e n ë p ë r to, ( o zot, k u r k i s h i n a r r i t u r t'i r r i t n i n t h o n j t ë b r e n d a n j ë z e t e k a t ë r o r ë v e , m e n d o i ai), f l o k ë t e shkulur egërsisht, sytë e m u f a t u r , h a p a t monotone që e r r e t h o n i n n g a t ë g j i t h a a n ë t , g j i t h ë kjo s t r u k t u r e v d e k j e j e q e k r i j u a r p r e j t i j . D h e , s i k u r t ë m o s m j a f t ô n t e kjo, ai ishte i d e t y r u a r të ecte midis saj, ngadalë, përzishëm, ashtu si ata. Vijat e tirqve të t y r e ishin fare pranë vijave të tirq v e t ë t i j , g j a r p ë r i n j t ë zinj m e k o k a t p l o t h e l m , q ë i s h i n g a t i t ë k a f s h o h e s h i n . N ë ecje e s i p ë r a t o g a t i s a n u k p r e k e s h i n . P o r ai i s h t e k r e j t ë s i s h t i q e t ë . I s h t e i m b r o j t u r n g a b e s a n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e m ë m i r e s e n g a çdo f r ë n g j i kulle apo kështjelle. Tytat e p u s h k ë v e të tyre çoheshin d r e j t m b i x h o k e t e zeza, p o r t a n i p ë r t a n i a t o s ' k i s h i n t ë drejtë të shtinin mbi të. Nesër, pasnesër... ndoshta. K u r se, p o t ë k ë r k o n t e k a t u n d i b e s ë n t r i d h j e t ë d i t ë s h e p ë r t ë , atëherë do të kishte edhe katër javë jetë të qetë. Pastaj... Një tytë maliheri, b ë n t e ç'bënte, lëkundej si p ë r t'u dalluar midis të tjerave, disa h a p a përpara. Një tytë e shkurtër, shurdhane, ishte n g a e majta. Të tjera tyta p ë r r e t h . Cila p r e j t y r e d o të... N ë n d ë r g j e g j e n e tij fjalët «do të më vrasë mua», në çastin e fundit, si p ë r t'u lehtësuar pak, u shndërruan në «do të shtjerë mbi m u a » . R r u g a nga varreza gjer te shtëpia e të vrarit dukej e p a f u n d . D h e p ë r p a r a i s h t e d r e k a e m o r t i t , ku a t ë e p r i s t e n j ë p r o v ë a k o m a m ë e v ë s h t i r ë . D o t ë u l e j n ë sofër b a s h k ë me fisin e të v r a r i t , do t'i v i n i n b u k ë e do t'i h i d h n i n gjellë, d o t ' i v i n i n l u g ë t e p i r u n ë t p ë r p a r a d h e a i duhej të hante. D y - t r i h e r ë i s h k r e p i n ë k o k ë t ë d i l t e n g a kjo g j e n d j e pa kuptim, të ikte me v r a p nga ky grumbull kësolltarësh, le ta shanin, le ta tallnin, le të thoshin se ai shkeli zakonet qindravjeçare, madje le t'i shtinin pas shpine po t ë d o n i n , v e t ë m t ë ikte, t ë i k t e . M i r ë p o a i e d i n t e s e n u k d o 189

t ë i k t e d o t k u r r ë . A s h t u sic n u k k i s h t e i k u r n g a p r i t a n j ë dite m ë p a r e . A s h t u sic n u k k i s h t e i k u r d o t g j y s h i , s t ë r gjyshi, katragjyshi i tij, pesëdhjetë, pesëqind, një m i j ë vjet m ë p a r e . Ja, kulla e të vrarit po afrohej. Në dritaret e n g u s h t a s i p ë r q e m e r i t t ë p o r t e s k i s h i n v ë n ë c o h a t ë zeza. O h , ku do të futem, rënkoi ai me vete dhe, megjithëse q e m e r i i portes së ulët të kullës ishte akoma njëqind h a p a larg, ai e uli kokën q y s h më pare, që të m o s e përplaste në h a r k u n e saj t ë g u r t ë .

Dreka e m o r t i t u bë sipas të gjitha rregullave. G j a t ë g j i t h ë k o h ë s G j o r g u m e n d o n t e d r e k ë n e m o r t i t t ë t i j . Cili p r e j a t y r e d o t ë s h k o n t e atje, a s h t u s i c k i s h t e a r d h u r s o t a i k ë t u , a s h t u sic k i s h t e s h k u a r b a b a i i t i j d h e g j y s h i dhe katragjyshi, gjatë qindra e qindra vjetëve të breznive njerëzore. Gjëmëtarët i kishin a k o m a f y t y r a t të çjerra e të gjakosura. Zakoni e k ë r k o n t e që ata të m o s i lanin fytyrat as në katundin ku kishte n d o d h u r vdekja e as u d h ë s . M u n d t'i l a n i n v e t ë m k u r t ë m b ë r r i n i n n ë f s h a t rat e tyre. M e a t o vija t ë ç j e r r a n ë f a q e e n ë b a l l e a t a d u k e shin si me maska. Gjorgu mendonte se si do të d u k e s h i n v a l l e p a s ç j e r r j e v e t ë g j ë m ë s n j e r ë z i t e fisit t ë t i j . Tani atij i dukej se gjithë jeta e b r e z n i s ë së t y r e n j e r ë zore n u k i s h t e v e ç s e n j ë d r e k ë m o r t i e p a m b a r i m , k u h e r ë njëra paie shkonte te tjera e herë v i n t e pala tjetër t e k ajo. D h e secila p a i e , p ë r p a r a s e t ë n i s e j p ë r n ë g o s t i , vinte në fytyrë m a s k ë n e përgjakur.

Mbasdite, pas drekës së mortit, në k a t u n d nisi p r a p ë ecejaka e p a z a k o n s h m e . P a s disa orësh m b a r o n t e besa e 190

vogël njëzetekatërorëshe për Gjorg B e r i s h ë n d h e q y s h t a ni pleqnarët e k a t u n d ï t po bëheshin gati të paraqiteshin, sipas të gjitha rregullave, te kulla e K r y e q y q ë v e , për të k ë r k u a r për Gjorgun, në e m ë r të fshatit, besën e m a dhe, t r i d h j e t ë d i t ë s h e n . - ^ Nëpër pragjet e kullave, në katet e dyta, ku b a nonin gratë, dhe në sheshet e fshatit bisedohej vetëm për k ë t ë . I s h t e v r a s j a e p a r e p ë r g j a k m a r r j e e kesaj p r a n v e r e d h e i s h t e e n a t y r s h m e q ë t ë flitej i m t ë s i s h t p ë r g j i t h ç k a që kishte lidhje me të. Kjo kishte q e n ë një vrasje e bërë sipas të gjitha rregullave, d h e v a r r i m i , d h e d r e k a e m o r tit, d h e b e s a n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e , d h e g j i t h ç k a t j e t ë r i s h t e bërë sipas k a n u n i t të moçëm. K ë s h t u që e d h e besa tridhjetëditëshe që pleqnarët bëheshin gati të kërkonin te K r y e qyqët, do të jepej me siguri. Ndërkaq, ndërsa bisedoheshin të gjitha këto, në pritje të lajmeve të fundit lidhur me besën tridhjetëditëshe, njerëzit kujtonin ngjarje dhe raste k u r ishin shkelur r r e gullat e kanunit, në k o h ë të m o ç m e d h e të reja, në k a tundin e tyre dhe në krahinën përreth, madje d h e . n ë krahinat e largëta, gjer ku shtrihej ky rrafsh i p a m b a r i m . A t a k u j t o n i n s h k e l ë s i t e k a n u n i t si d h e n d ë s h k i m e t e egra kundër tyre. Kujtoheshin njerëz të veçantë, të dën u a r nga vetë familjet e tyre, familje të tëra të d ë n u a r a prej katundit dhe madje katunde të tëra, të lojtura mendsh, të d ë n u a r a prej një grupi k a t u n d e s h të tjera, ose p r e j F l a m u r i t , s i c q u h e j . P o r , s h y q y r , t h o s h i n a t a p ë r mes një psherëtime lehtësimi. Në fshatin e t y r e kishte k o h ë q ë n u k k i s h i n n d o d h u r t u r p ë r i t ë tilla. G j i t h ç k a ishte b ë r ë sipas rregullave të vjetra, d h e p r e j kohësh askujt n u k i kishte k ë r c y e r në kokë t'i t h y e n t e ato. Edhe gjaku i fundit qe d e r d h u r sipas zakonit, d h e Gjorgu i B e r i s h a j v e , g j a k ë s i , m e g j i t h ë s e d j a l ë i ri, e k i s h t e m b a j t u r veten mire, si gjatë varrimit të h a s m i t të tij, si gjatë drekës së mortit. Me siguri Kryeqyqët do ta jepnin besën t r i d h j e t ë d i t ë s h e p ë r t ë . A q m ë t e p ë r q ë kjo lloj b e s e , a s h t u sic n x i r r e t p r e j k a t u n d i t , a s h t u e d h e m u n d t ë k ë 191

p u t e t po prej tij, në qoftë se gjakësi, d u k e p ë r f i t u a r n g a favori i p ë r k o h s h ë m që i bëhet, i k ë r c e n në k r y e ta p ë r dorë këtë duke bredhur e duke u m b u r r u r nëpër katund për vrasjen. Po jo, Gjorgu i Berishajve s'ishte i tillë. P ë r kundrazi, për të kishin thënë gjithmonë se ishte t e p ë r i mbyllur e i mendueshëm, kështu që n g a kushdo m u n d t ë p r i s t e n j e r i u m a r r ë z i r a t ë tilla, p o r k u r r s e s i p r e j tij.

Besa e m a d h e u d h a prej K r y e q y q ë v e m b a s d i t e v o në, pak kohë p ë r p a r a se të m b a r o n t e afati i së voglës. Një nga pleqtë e katundit, që kishte q e n ë te Kryeqyqët, e r d h i n ë k u l l ë n e B e r i s h a j v e d h e njoftoi p ë r d h ë n i e n e besës tridhjetëditëshe, d u k e p ë r s ë r i t u r m e k ë t ë r a s t k ë shillat e n e v o j s h m e se si Gjorgu n u k d u h e j ta s h p ë r d o r o n t e atë etj., etj. P a s ikjes s ë p ë r f a q ë s u e s i t , G j o r g u v a z h d o i t ë r r i n t e si i m p i r ë në n j ë r ë n n g a q o s h e t e k u l l ë s . I m b e t e s h i n a k o m a t r i d h j e t ë d i t e j e t ë p a r r e z i k . P a s t a j q e n i e n e tij d o t a mbështillte nga të gjitha anët pusia e vdekjes. Si lakuriqi i natës, ai do të lëvizte v e t ë m nëpër terr, i t r e m b u r nga dielli, n g a h ë n a e p i o t e d h e n g a f l a k a d a n ë t . Tridhjetë dite, t h a ai me vete. E s h t i m j a e p u s h k ë s aty te ledhi i u d h ë s së m a d h e e kishte n d a r ë befas j e t ë n e tij n ë d y p j e s ë : n ë p j e s ë n n j ë z e t e g j a s h t ë v j e ç a r e t ë d e r i t a n i s h m e d h e n ë p j e s ë n t r i d h j e t ë d i t o r e , q ë p o i fiUonte sot, s h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s g j e r m ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë prill. M ë t u t j e i s h t e j e t a e l a k u r i q i t t ë n a t ë s , q ë a i q y s h tani nuk e llogariste më. Me bisht të syrit Gjorgu vështronte copën e p e j zazhit që dukej përtej dritares së n g u s h t ë . J a s h t ë ishte 192

m a r s i , g j y s m ë i q e s h u r , g j y s m ë i a k u l l t , me a t ë d r i t ë n e r r e z i k s h m e a l p i n e , q ë e k a v e t ë m ai. D h e p a s t a j d o t ë v i n t e prilli, ose m ë m i r e v e t ë m g j y s m a e tij e p a r e . G j o r g u n d j e u n j ë l i g ë s h t i m n ë p j e s ë n e m a j t ë t ë gjoksit. P r i lli q y s h t a n i p o i v i s h e j m e n j ë d h e m b j e t ë k a l t ë r e m e . . . A h , p o atij p a k a s h u m ë k ë s h t u i q e d u k u r p ë r h e r ë p r i lli, n j ë m u a j k u r d i ç k a n u k p ë r m b u s h e t . P r i l l i i d a s h u r i s ë , sic t h o s h i n k ë n g ë t . P r i l l i i p a m b a r u a r i t i j . . . E m e g j i t h a t ë m ë m i r e q ë qëlloi k ë s h t u , m e n d o i ai, p a e d i t u r a s v e t ë s e ç f a r ë i s h t e ajo q ë qëlloi m ë m i r e k ë s h t u , m a r r ja e g j a k u t të v ë l l a i t , a p o k o h a e g j a k m a r r j e s . Kishte y e t ë m gjysmë orë që i ishte d h ë n ë besa tridhjetëditëshe, dhe ai gati po mësohej me idenë se jeta e tij i s h t e n d a r ë në dy copa. M a d j e t a n i i d u k e j se ajo kishte qenë g j i t h m o n ë k ë s h t u : n j ë r a copë e gjatë, n j ë z e t e g j a s h t ë v j e t , n j ë j e t ë e n g a d a l t ë , e n g a d a l t ë g j e r në m ë r z i , n j ë z e t e g j a s h t ë m a r s e e p r i l l e e po aq d i m r a e vera, k u r s e copa tjetër, e s h k u r t r a , katërjavore, e v r u l l shmja, e shpejta si një ortek, v e t ë m me një g j y s m ë m a r s e g j y s m ë prill, s i d y g j y s m a d e g e t ë t h y e r a p l o t r r e z ë llimë b r y m e . Ç'do t ë b ë n t e n ë k ë t o t r i d h j e t ë dite q ë i m b e t e s h i n ? Zakonisht në kohën e besës së m a d h e njerëzit shpejtonin të k r y e n i n atë që s'kishin k r y e r dot gjatë pjesës tjet ë r t ë j e t ë s . D h e , n ë qoftë s e s'u k i s h t e m b e t u r n d o n j ë gjë e m a d h e p ë r të bërë, a t ë h e r ë shpejtonin të kryenin p u n ë t e zakonshme. Po të ishte stinë mbjelljesh, s h p e j tonin të m b a r o n i n mbjelljet, po të ishte kohë korrjesh, mblidhnin duajt dhe, në qoftë se n u k ishte as njëra as tjetra, atëherë bënin gjëra a k o m a më të zakonshme, si rregullimi i çatisë, e, po të m o s qe nevoja p ë r këtë, a t ë herë dilnin thjesht nëpër bjeshkë, për të p a r e edhe një h e r ë fluturimin e krillave, apo b r y m ë n e p a r e në tetor. Të pamartuarit martoheshin zakonisht në këtë kohë, po G j o r g u n u k d o t ë m a r t o h e j . E f e j u a r a e t i j , p r e j n j ë flamuri të largët, që ai n u k e kishte pare kurrë, ishte sëm u r u r e kishte vdekur një vit më pare, dhe ai n u k ishte fejuar më. P a i h e q u r s y t ë n g a ajo c o p ë e p a m j e s q ë p o m j e 1 3 - 2

193

gullohej përjashta, ai po m e n d o n t e se c'do të b ë n t e me këto tridhjetë dite që i mbetëshin. Njëherë iu d u k ë n pak, t e p ë r p a k , n j ë v r u n d u l l k o h e , g j a t ë s ë cilës n u k d o t ë a r r i n t e t ë b ë n t e asgjë, por p a s disa m i n u t a s h ato t r i dhjetë dite iu d u k ë n tmerrësisht s h u m ë , dite të gjata e krejt të panevojshme. Shtatëmbëdhjetë mars, mërmëriti ai me vete. Njëzet e një m a r s . Njëzet e tetë mars. K a t ë r prill. N j ë m b ë d h j e t ë prill. S h t a t ë m b ë d h j e t ë prill. Tetëmbëdhjetë.... p r i l l m o r t . E k ë s h t u m e r a d h è j : p r i l l m o r t , p r i l l m o r t due m a j a s n j ë herë. Askurrë maj. Ishte duke mërmëritur kështu nëpër d h ë m b ë data të n d r y s h m e , herë t ë prillit, h e r ë t ë marsit, k u r n d j e u h a p a t e të atit që po zbriste. n g a kati i s i p ë r m i kullës. Në d o re m b a n t e një qese pëlhure të dyllosur. — G j o r g , ja ku i ke p e s ë q i n d g r o s h ë t e g j a k u t , — t h a ai, d u k e i z g j a t u r q e s e n . Gjorgu e shikoi me sy të çakërritur, d u k e i f s h e h u r d u a r t p a s s h p i n ë s , s i p ë r t'i p a s u r s a m ë l a r g a s a j q e s e j e të nëmur. — Ç f a r ë ? — ia b ë r i me zë të s h u a r . — P s e ? I ati e vështroi pak habitshëm. — Si pse? H a r r o v e se d u h e t p a g u a r taksa e g j a k u t ? — A h , — ia b ë r i G j o r g u , me n j ë f a r ë l e h t ë s i m i . — Ah, po. i Qesja ishte a k o m a e n d e r u r p a r a tij d h e ai lëvizi d u a r t drejt saj. — Pasnesër d u h e t të nisesh për në kullën e Oroshit, — v a z h d o i i a t i . — Të d u h e t n j ë d i t e r r u g ë g j e r s a të arrish atje. Gjorgu s'kishte asnjë dëshirë të s h k o n t e askund. — A s'pret kjo punë, babë? A d u h e t p a g u a r m e n j ë herë? — Po, bir. Kjo p u n ë s'pret. Taksa e g j a k u t d u h e t p a g u a r fill p a s d e r d h j e s s ë g j a k u t . Qesja ishte tani në dorën e djathtë të Gjorgut. Ajo ishte e rende. K u r s i m e stinësh të tëra ishin g r u m b u l l u a r atje, j a v ë pas jave e m u a j pas muajsh, në p r i t je të g j a k marrjes.

194

— P a s n e s ë r , — p ë r s ë r i t i i a t i , — te k u l l a e O r o s h i t . i Ai qe afruar te dritarja d h e diçka vështronte përjashta me vëmendje. Nga cepat e syve i buiste një dritë çlodhëse. — Eja k ë t u , — i t h a të b i r i t me zë të b u t e . Gjorgu u afrua. P o s h t ë , n ë o b o r r t ë k u l l ë s , t e teli i r r o b a v e q e nderur një këmishë e vetme. — K ë m i s h a e t ë t v ë T H . — t h a g a t i me p ë s h p ë r i m ë i ati. — K ë m i s h a e MëhilliL G j o r g u n u k i h i q t e s y t ë q ë a n d e j . E b a r d h ë , ajo fërgëllonte në erë, valëzohej, gufmohej h a r e s h ë m sipër telit. P a s një v i t i e g j y s m ë , q y s h n g a d i t a e v r a s j e s së vëllait, n ë n a e k i s h t e l a r ë m ë n ë f u n d k ë m i s h ë n , q ë f a t keqi e kishte të v e s h u r atë dite. P ë r një vit e gjysmë r r e s h t ajo, a s h t u e p ë r g j a k u r sic q e , k i s h t e q ë n d r u a r e v a r u r , sic e k ë r k o n t e k a n u n i , n ë k a t i n e s i p ë r m t ë k u l l ë s , duke pritur që të lahej vetëm pas marrjes së gjakut. Thos h i n se, k u r n j o l l a t e g j a k u t m b i k ë m i s h ë n i s n i n t ë z v e r d h e s h i n , kjo i s h t e s h e n j ë e s i g u r t se i v r a r i po s h q e t ë s o h e j që s'po i m e r r e j g j a k u . B a r o m e t e r i p a g a b u e s h ë m , këmisha tregonte nëse po bëhej vonë apo jo për shpagim. Me anë të saj, që nga thellësia e d h e u t ku qe shtrirë, i v d e k u r i d ë r g o n t e s i n j a l e t e t i j . Sa herë, në orët e vetmisë Gjorgu qe ngjitur në atë kat të shkretë për të p a r e këmishën. Gjaku zverdhej e z v e r d h e j g j i t h m o n ë . Kjo do të t h o s h t e se i v d e k u r i s'gjente qetësi. Sa herë Gjorgu e kishte p a r e në ëndërr a t ë k ë m i s h ë m i d i s ujit d h e s h k u m ë s s ë s a p u n i t , d u k e u larë, d u k e u z b a r d h u r e d u k e f a r f u r i t u r si qielli p r a n v e r o r . P o r n ë m ë n g j e s ajo i s h t e p r a p ë a t j e , p l o t njolla të kuqërremta gjaku të tharë. D h e ja, t a n i k ë m i s h a n d e h e j m ë n ë f u n d s i p ë r telit. P o r n g a kjo G j o r g u , p ë r ç u d i , n u k n d i e n t e n d o n j ë l e h tësim.

i

195

Ndërkaq, si një f l a m u r i ri që n g r i h e t pas uljes sè flamurit të vjetër, në katin e sipërm të kullës së K r y e qyqëve qe v a r u r k ë m i s h a e përgjakur e të porsavrarit. Stinët e ftohta apo të nxehta do të ndikonin m b i n g j y r ë n e g j a k u t të t h a r ë , lloji i p ë l h u r ë s së k ë m i s h ë s gjithashtu, por asnjeri n u k do të donte të dinte për to, dhe të gjitha n d r y s h i m e t n u k do të m e r r e s h i n veçse si m e s a z h e m i s t e r i o z e , t ë cilave n u k m u n d t ' u k u n d ë r shtonte askush.

196

KAPITULLI

I

DYTË

K i s h t e disa o r ë q ë G j o r g u p o u d h ë t o n t e n ë p ë r rrafs h n a l t ë , e m e g j i t h a t ë a s n j ë s h e n j ë e a f r i m i t të k u l l ë s së Oroshit n u k po dukej. N ë n s h i u n e i m ë t b o k ë r i m a t p a e m r a , ose m e e m r a q ë a i s'i d i n t e , z b u l o h e s h i n n j ë r a p a s t j e t r ë s t ë z h v e s h u r a e plot pikëllim. P r a p a b o k ë r i m a v e mezi s h q u h e s h i n m a let, p o m j e g u l l a t i s h i n t ë tilla, s a q ë m ë t e p ë r d o t ë b e soj e se p a s vellos së t y r e i s h t e p a s q y r i m i i z b e h t ë , i s h u mëfishuar si në mirazh, i një mali të vetëm, sesa një grumbull masivësh të vërtetë, njëri më i m a d h se tjetri. 197

M j e g u l l a i k i s h t e b ë r ë a t a si të p a l ë n d ë t , p o r , p ë r ç u d i , tê tillë a t a d u k e s h i n a k o m a m ë s h t y p ë s s e s a n ë k o h ë t ë m i r e , atëherë kur u dalloheshin qartë shkëmbinjtë dhe rrëpirat. Z h u r m a e guriçkave të rrugës nën t h u n d r a t e opingave të Gjorgut ishte e s h u r d h ë r . F s h a t r a t ishin të r r a 11a n d a n ë u d h ë s , d h e a k o m a m ë t ë r r a l l a q e n d r a t e b a nimit të nënprefekturave apo bujtinat. Por edhe sikur ato të ishin të shpeshta, Gjorgu nuk kishte n d ë r m e n d të ndalej asgjëkund. Ai duhej të arrinte patjetër në m b a r i m t ë dites, qoftë e d h e n ë m b r ë m j e v o n ë , n ë k u l l ë n e O r o shit, n ë m ë n y r ë q ë t ë n e s ë r m e n t ë m u n d të kthehej m b r a p s h t në katundin e vet. Udha, në pjesën më të m a d h e të saj, ishte pothuajse e shkretë. Aty-këtu shfaqeshin, midis mjegullës, m a l ë s o r ë t ë v e t m u a r , q ë a s h t u s i ai, u d h ë t o n i n p ë r d i k u . N ë l a r g ë s i , ata, a s h t u s i g j i t h ç k a t j e t ë r n ë n j ë d i t e t ë t i l l ë mjegullore, dukeshin të p a e m ë r e të palëndët. Qendrat e b a n u a r a ishin po aq të h e s h t u r a sa u d h a . Shtëpitë çoheshin të rralla aty-këtu me nga një t y m h u taq sipër çative të pjerrëta. Shtëpi q u h e t një kullë, një kasolle, a g j i t h ç k a t j e t ë r , m j a f t që të k e t ë ç a r a n i n e v a t rës e të qesë t y m . N u k e kuptoi as vetë perse iu p ë r s ë r i t në ndërgjegie ky përcaktim i kanunit për shtëpinë, që ai e kishte ditur qysh në fëmijëri. Në shtëpi s'hyhet pa thirrë e pa u përgjegjë kush... Po u n e s'kam ndër m e n d të trokas e të hyj gjëkund, thirri ai me vete ankueshëm. Shiu nuk po pushonte. Udhës, për të treten herë, ai ndeshi një rresht malësorësh që ecnin njëri' pas tjetrit me nga një thes miser në krahë. Nën peshën e thesit shpinat e tyre dukeshin të kërrusura më tepër se ç'duh e j . Ndoshta për shkak se misri është i lagur, m e n d o i ai. I kishte qëlluar një herë të conte një thes miser n ë p ë r shi nga depoja e n ë n p r e f e k t u r ë s gjer në k a t u n d . M a l ë s o r ë t e n g a r k u a r n g e l ë n d i k u m b r a p a d h e ai u gjet p r a p ë i v e t ë m midis u d h ë s së m a d h e . S h e n j a t e k u f i j v e t ë saj h e r ë d a l l o h e s h i n m ë q a r t ë , h e r ë m ë h u m b ë t nga të dyja anët. Ujërat d h e vithisja e tokës e k i s h i n 198

ngushtuar u d h ë n aty-këtu. Ajo d u h e t të jetë e gjerë sa shtiza e f l a m u r i t , t h a a i m e v e t e p ë r t ë d y t ë n h e r ë , d h e n ë çast e k u p t o i s e k i s h t e k o h ë , q ë , m e g j i t h ë s e n u k d ë s h i r o n t e , p o i sillte n d ë r m e n d p ë r c a k t i m e t e k a n u n i t p ë r udhën. Në u d h ë kalon njeriu, kalon d h e bagëtia, kalon i gjalli, k a l o n d h e i v d e k u r i . Ai buzëqeshi me vete. Sido që të bënte, n u k s h p ë tonte dot prej përcaktimeve të tij. Ishte e kotë të g ë njente veten. Ai ishte më i fuqishëm se ç'dukej. I s h t e i shtrirë kudo, zvarrisej n ë p ë r tokë, në kufij arash, futej në themele shtëpish, nëpër varre, kisha, rrugë, tregje, dasma, ngjitej gjer në kullotat alpine, madje e d h e më lart, gjer në qiellin vetë, prej n g a zbriste në forme shiu, p ë r t ë m b u s h u r v i j a t e ujit, p ë r t ë cilat b ë h e s h i n n j ë e treta e vrasjeve. N ë fillim, k u r p ë r h e r ë t ë p a r e i u b ë e q a r t ë s e a i d u h e j të v r i s t e n j ë n j e r i , G j o r g u k i s h t e sjellë e r i s j elle ndër m e n d gjithë atë pjesë të k a n u n i t që kishte të b ë n t e m e r r e g u l i a t e v r a s j e s . T ë m o s h a r r o j t ' i fias p ë r p a r a s e t ë s h t i e , t h o s h t e ai. Kjo ë s h t ë e p a r a gjë k r y e s o r e . T ë m o s harroj f i a kthej trupin m b a r ë dhe f i a mbështet a r m ë n te kryet. Kjo është e dyta gjë kryesore. Të tjerat j a n ë të thjeshta, s h u m ë më të thjeshta. Mirëpo rreguliat e vrasjes ishin v e t ë m një pjesë e vogël e k a n u n i t , h y r j a e t i j . Me k a l i m i n e j a v ë v e d h e të m u a j v e G j o r g u e k i s h t e k u p t u a r se p j e s a t j e t ë r e t i j , ajo e z a k o n s h m j a , e p a p ë r l y e r a me g j a k , i s h t e e l i d h u r p a z gjidhshmërisht me pjesën e përgjakur, d h e askush n u k e d i n t e m i r e k u f i r i n k u m b a r o n t e n j ë r a e k u fillonte t j e t r a , d h e g j i t h ç k a i s h t e k r i j u a r n ë n j ë m ë n y r ë t ë tillë, q ë a t o pillnin n j ë r a - t j e t r ë n , e p a p ë r g j a k u r a p i l l t e t ë p ë r g j a k u r ë n d h e e p ë r g j a k u r a të p a p ë r g j a k u r ë n e k ë s h t u g j i t h m o n ë , nga koha në kohë e nga brezi në brez. Që larg Gjorgu pa të vinin një karvan njerëzish m b i k u a j . K u r u a f r u a n d h e p a k , a i dalloi m i d i s t y r e n u sen dhe e k u p t o i se k a r v a n a r ë t ishin krushq. Ishin të gjithë të lagur e të lodhur d h e v e t ë m zilkat e kuaj ve t r i n g ë l l i n i n g ë z u e s h ë m n ë a t ë ecje. 199

G j o r g u b ë r i m ë n j a n ë p ë r t'i h a p u r r r u g ë k a r v a n i t . K r u s h q i t , a s h t u s i ai, i m b a n i n a r m ë t m e t y t a t p o s h t ë , për të mos iu lagur nga shiu. Ndërsa n d i q t e me sy d e n gjet e s h u m ë n g j y r t a , b r e n d a t ë c i l ë v e i s h t e v e n d o s u r , m e siguri, p a j a e n u s e s , a i m e n d o n t e s e v a l l e n ë ç ' k ë n d të tyre, në ç'kuti, në ç'xhep, në ç ' x h a m a d a n të qëndisur ishte vendosur prej prindërve të vajzës «fisheku i pajës», m e t ë cilin, s i p a s k a n u n i t , d h ë n d r i k i s h t e t ë d r e j t ë t ë v r i s t e n u s e n , n ë qoftë s e ajo p ë r p i q e j t ë i k t e p r e j t i j . K y m e n d i c a atij i u p l e k s m e k u j t i m i n e s ë f e j u a r ë s , m e t ë cilën n u k u m a r t u a d o t p ë r s h k a k t ë s ë m u n d j e s s ë saj t ë g j a t ë . G j i t h s a h e r ë s h i k o n t e k r u s h q , a t i j i k u j t o h e j ajo, p o r k ë t ë h e r ë , p ë r ç u d i , k r a h a s d h e m b j e s p a t i n j ë ndjenjë 'ngushëllimi : ndoshta ishte më m i r e që kishte n d o d h u r k ë s h t u . N d o s h t a i s h t e m ë m i r e q ë ajo, d u k e q e n ë vajzë, k i s h t e i k u r e p a r a a t j e k u e d h e a i d o t ë s h k o n t e pas ca kohe, në vend që të mbetej v e j u s h ë në një jetë të gjatë e të mërzitshme këndej. Dhe, sa p ë r atë «fishek u n n ë pajë», q ë çdo p r i n d e n d i e n t e p ë r d e t y r ë f i a conte dhëndrit p ë r f i a bërë më të lehtë vrasjen e vajzës, a t ë fishek a i d o t a k i s h t e f l a k u r m e s i g u r i n ë h u m n e r ë që natën e pare të martesës. Apo ndoshta i dukej k ë s h t u t a n i q ë ajo n u k i s h t e , d h e i d e j a p ë r ' t ë v r a r ë d i k ë q ë s ' ë s h t ë m ë , i s h t e njëlloj e l a r g ë t s i m u n d ë s i a p ë r f u m a t u r me një hije. Krushqit qenë zhdukur nga pamja më pare se mendja e tij t ë k i s h t e m b a r u a r s ë m a r r u r i m e t a . A i i p ë r fytyroi edhe një copë herë se si ecnin r r u g ë s sipas të gjitha rregullave të kanunit me k r u s h k a p a r i n në krye, me të vetmin ndrysbjm se tani, në vend të nuses, ai kishte vendosur n ë n duvak ish-të fejuarën e vet. Dita e martesës nuk shtyhet kurrë, thoshte kanuni. Krushqit do të shkojnë, edhe sikur n u s ja të jetë d u k e vdekur, zhargas e rrëshqanthi do ta çojnë në shtëpi të dhëndrit. G j o r g u i k i s h t e d ë g j u a r t ë p ë r s ë r i t e s h i n s h p e s h k ë t o fjalë, g j a t ë k o h ë s s ë s ë m u n d j e s t ë s ë f e j u a r ë s , k u r n ë k u llën e t y r e b i n t e fjala p ë r a f r i m i n e a f a t i t të d a s m ë s . K r u s h q v e s'u n d a l e t u d h a , e d h e s i k u r t ë k e s h t ë v d e k u r 200

në shtëpi. I v d e k u r i në shtëpi, k r u s h q i t do të nisen. N u s j a h y n n ë s h t ë p i , i v d e k u r i del s h t ë p i e . A n d e j t ë vajtohet, këndej të këndohet. Të gjitha këto, duke i kaluar p ë r d h u n s h ë m nëpër mend, e lodhën, d h e një copë r r u g ë të gjatë ai u p ë r p o q t a b ë n t e p a m e n d u a r asgjë. N g a t ë d y j a a n ë t e r r u gës ishin c a d j e r r i n a t ë g j a t a , p a s t a j p r a p ë b o k ë r i m a p a e m ë r , g j i t h ë g u r ë të vegjël. D i k u n g a e d j a t h t a u s h f a q një mulli që p u n o n t e me ujë, më tutje një kope dhensh, n j ë k i s h ë d h e p r a n ë saj v a r r e z a . A i k a l o i p ë r b r i t y r e p a k t h y e r a s k o k ë n , p o r kjo n u k e n d i h m o i d o t q ë t ë mos i vinin n d ë r m e n d ato pjesë të k a n u n i t që kishin lidhje me mullirin, kopenë e dhenve, kishën dhe varret. P r i f t i s'bie n ë g j a k . N ë v a r r e t ë n j ë v ë l l a z ë r i e e fisi s'mund të futet v a r r i h u a j . Ai deshi të thoshte me vete «mjaft», por n u k e pati atë guxim. E vari kokën d h e vazhdoi të ecte me po atë hap. Larg dukej çatia e një hani, më tutje ngrihej një kuvend murgeshash, dhe p r a p ë një kope dhensh, më tutje një t y m d h e ndoshta një q e n d ë r banimi, dhe për të gjitha ato kishte rregulla qindravjeçare. P r e j t y r e s'kishe k u t ë f u t e s h e . A t y r e s'u s h p ë t o n t e d o t a s k u r r ë a s k u s h . M e g j i t h ë s e . . . prifti s'bie n ë gjak, p ë r s ë r i t i a i m e vete një nga thëniet më të n j o h u r a të k a n u n i t . Ai e m e n d o i a t ë n d ë r s a ecte n ë p ë r a t ë p j e s ë t ë r r u g ë s , n g a ku dukej më mire kuvendi i murgeshave, dhe mendimi se vetëm po të ishte prift n u k do të kishte të b ë n t e me kanunin, iu përzie me murgeshat, me marrëdhëniet që flitej s e k i s h t e m i d i s t y r e e p r i f t ë r i n j v e t ë r i n j d h e m e m u n d ë s i n ë e n j ë l i d h j e j e t ë tillë, t ë a t i j v e t ë m e n j ë m u r g e s h ë , p o r n ë çast i s h k r e p t i u n ë m e n d j e s e a t o i k i s h i n flokët t ë q e t h u r d h e g j i t h ç k a i u p r i s h n ë p ë r f y tyrim dhe ai e hoqi mendjen andej. P r a vetëm po të ishte prift m u n d t ë m o s k i s h t e t ë b ë n t e m e k a n u n i n , m e n d o i ai. M e g j i t h ë s e e d h e prifti i s h t e i p ë r z i e r me n e n e t e t j e ra të kanunit. Në të vërtetë ai s'kishte të bënte vetëm me pjesën vdekësore të tij. Një c o p ë h e r ë m e n d j a i u d u k s i k u r i n g r i u t e p j e s a e p ë r g j a k s h m e e k a n u n i t . Në të v ë r t e t ë ajo i s h t e e d h e

201

thelbi i tij. K ë s h t u që ngushëllimi se gjithë bota ishte lidhur me zinxhirët e k a n u n i t ishte i kotë. Në të v ë r t e të, jo vetëm prifti, por një pjesë e m a d h e e n j e r ë z v e ishin jashtë pjesës së përgjakshme të tij. K ë t ë ai e kishte m e n d u a r njëfarësoj edhe h e r ë tjetër. Bota ishte n d a r ë n ë d y p j e s ë : n ë p j e s ë n q ë k i s h t e p ë r t ë d h ë n ë ose p ë r t ë m a r r ë gjak d h e n ë p j e s ë n t j e t ë r , q ë n d o d h e j j a s h t ë gjakmarrjes. Jashtë gjakmarrjes... Ai gati sa n u k lëshoi një p s h e rëtimë. Si jshte valle jeta në ato familje? Si zgjoheshin n j e r ë z i t m ë n g j e s e v e d h e s i b i n i n t ë flinin m b r ë m j e v e ? A t i j kjo i d u k e j g j i t h s e s i e p a b e s u e s h m e , po aq e l a r g ë t n d o s h t a sa j e t a e zogjve. E m e g j i t h a t ë s h t ë p i të t i l l a k i s h t e . Në f u n d t ë fundit, k ë s h t u k i s h t e q e n ë e d h e s h t ë p i a e t i j , para shtatëdhjetë vjetësh, gjer në atë n a t ë n e n g r y s u r t ë v j e s h t ë s s ë d y t ë , k u r n ë d e r ë n e saj t r o k i t i n j ë n j e r i . Ai e kishte dëgjuar nga baba, d h e b a b a e kishte d ë gjuar prej babës së vet historinë e armiqësisë së t y r e me familjen e Kryeqyqëve. Kjo ishte një histori e zakons h m e m e n j ë z e t e d y v a r r e n g a secila p a i e , g j i t h s e j d y z e t e k a t ë r v a r r e , m e fjalë t ë s h k u r t r a , të thëna para v d e k j e s , p o r m ë t e p ë r m e h e s h t j e , s e m e fjalë, v e t ë m m e n g u l ç , m e g r a h m ë t ë r e n d e , p ë r m e s s ë c i l ë s s'del d o t a m a n e t i i fundit, me tri k ë n g ë të një lahutari, njëra p r e j t ë cilave i s h t e s h u a r m ë p a s , m e n j ë v a r r f e m r e t ë v r a r ë g a b i m i s h t d h e t ë l a r ë m e gjbbë. s i p a s t ë g j i t h a rregullave, me mbyllje të burrave të të dyja palëve në kullën e ngujimit, me një përpjekje pajtimi të gjakut, që kishte d ë s h t u a r në çastin e fundit, me një vrasje në dasmë, me dhënie bese të vogël e bese të m a d h e , me d r e k ë t ë m o r t i t , m e t h i r r j e «filani i B e r i s h a j v e s h t i u m b i f i l a n i n e K r y e q y q ë v e » , ose a n a s j e l l t a s , m e f l a k a d a n ë , e c e jake nëpër katund, e kështu me radhë gjer te mbasditja e shtatëmbëdhjetë marsit, kur, për t'u futur në vallen m a kabre, i kishte a r d h u r r a d h a Gjorgut. D h e e g j i t h ë kjo k i s h t e f i l l u a r s h t a t ë d h j e t ë v j e t më pare, në atë n a t ë të ftohtë tetori, k u r në d e r ë n e k u llës s ë t y r e k i s h t e t r o k ë l l i t u r n j ë n j e r i . Ç ' i s h t e v a l l e a i n j e r i ? — k i s h t e p y e t u r G j o r g u i vogël, k u r e k i s h t e d ë 202

g j u a r p ë r h e r ë t ë p a r e h i s t o r i n ë e asaj t r o k i t j e j e . K j o pyetje ishte bërë shumë herë në kullën e tyre, atëherë dhe më vonë, dhe askush nuk i kishte dhënë dot p ë r gjigje. S e p s e a s k u r r ë a s k u s h n u k e m o r i d o t v e s h s e cili ishte ai njeri. Madje tani Gjorgut herë-herë n u k i b e sohej që në p o r t ë n e tyre të kishte trokëllitur v ë r t e t një n j e r i . Do të b e s o n t e më l e h t ë që ajo i s h t e t r o k ë l l i t j a e n j ë f a n t a z m e , e f a u t v e t ë , s e s a e n j ë s h t e g t a r i të p a njohur. Njeriu, pas trokitjes, kishte b ë r ë zë nga porta d h e k i s h t e k ë r k u a r s t r e h ë p ë r t ë k a l u a r n a t ë n . I zoti i s h t ë pisë, g j y s h i i G j o r g u t , i k i s h t e h a p u r d e r ë n d h e e k i s h t e futur b r e n d a të panjohurin. E kishin p r i t u r sipas zakonit, i kishin d h ë n ë të hante, e kishin vënë të flinte dhe në m ë n g j e s h e r ë t , p r a p ë sipas z a k o n i t , n j ë n j e r i n g a f a m i l j a , vëllai i v o g ë l i gjyshit, e k i s h t e p ë r c j e l l ë m y s a f i r i n e p a n j o h u r g j e r n ë kufi t ë f s h a t i t . A t j e , p o r s a i s h t e n d a r ë me të, ishte dëgjuar një k r i s m ë d h e i p a n j o h u r i kishte r e ne i v d e k u r përdhe. Ishte v r a r ë mu në kufi të trojeve të fshatit. Dhe, sipas kanunit, në qoftë se ti e përcolle m i k u n d h e m i k u u v r a në s y t ë e t u , g j a k u i tij b i e m b i t y . Në qoftë se e përcolle, i k t h e v e s h p i n ë n d h e në a t ë ç a s t miku u vra, ti je i larë nga gjaku. Përcjellësi kishte k t h y er shpinën k u r miku u vra, p r a i vrari n u k binte mbi të. Mirëpo këtë n u k e kishte p a r e askush. Ishte akoma m ë n gjes h e r ë t d h e r r e t h e r r o t u l l s ' k i s h t e a s n j e r i p ë r t ë v ë r t e t u a r s e n ë ç a s t i n q ë m y s a f i r i u godit, p ë r c j e l l ë s i k i s h t e k t h y e r s h p i n ë n . E m e g j i t h a t ë d o t'i b e s o h e j fjalës s ë t i j , sepse k a n u n i i b e s o n t e fjalës, p r a , d o t ë b e s o h e j s e p ë r cjellësi q e n d a r ë m e m i k u n d h e i k i s h t e k t h y e r s h p i n ë n në çastin e vrasjes, sikur k ë t u të mos dilte një pengesë. D h e p e n g e s ë q e d r e j t i m i n ë t ë cilin k i s h t e r ë n ë t r u p i i të vrarit. Komisioni de ishte krijuar menjëherë për të përcaktuar se rëndonte apo n u k rëndonte gjaku i bujtësit të panjohur mbi shtëpinë e Berishajve, shqyrtoi me i m tësi g j i t h ç k a d h e e r d h i n ë p ë r f u n d i m i n s e g j a k u i r ë n d o n t e Berishajve. I panjohuri kishte r ë n ë p ë r m b y s me fytyrë n g a k a t u n d i , p r a , sipas k a n u n i t , f a m i l j a e B e r i s h a j v e , q ë 203

v

i kishte dhënë bukë dhe strehë dhe që kishte pasur për d e t y r ë t a m b r o n t e t ë p a n j o h u r i n g j e r s a t ë d i l t e n g a tre— j e t e f s h a t i t , d u h e j t a n i t'i m e r r t e g j a k u n . Burrat e Berishajve qenë kthyer të heshtur nga prozhmja ku komisioni ishte v ë r t i t u r me orë të tëra rreth kufomës, d h e që nga dritaret e kullës gratë kishin k u p t u a r gjithçka. Të zverdhura dyllë, ato kishin dëgjua r fjalët e t y r e t ë s h k u r t r a , q e n ë z v e r d h u r a k o m a d h e më, por nga goja e t y r e n u k kishte dalë asnjë mallkim p ë r b u j t ë s i n e p a n j o h u r , i cili k i s h t e sjellë v d e k j e n në kullën e tyre, sepse m i k u ishte i shenjtë dhe, sipas k a n u n i t , s h t ë p i a e m a l ë s o r i t , p ë r p a r a se të i s h t e e n j e r ë z v e të s h t ë p i s ë , i s h t e e z o t i t d h e e m i k u t . Po atë dite fetori u mor vesh se k u s h kishte shtirë m b i s h t e g t a r i n e p a n j o h u r . G j a k ë s i i s h t e n j ë d j a l ë i ri n g a f a m i l j a e K r y e q y q ë v e , i cili e p ë r g j o n t e p r e j k o h ë s h viktimën për ta ,vrarë, për shkak të një fyerjeje që ai i kishte b ë r ë atij, diku në një kafene, p ë r p a r a një g r u a je, e d h e ajo e p a n j o h u r . D h e k ë s h t u , n ë m b a r i m t ë asaj d i t e f e t o r i B e r i s h a j t u n g r y s ë n në gjak me K r y e q y q ë t . Fisi i Gjorgut, i q e të gjer atëherë, qe futur më në fund në m e k a n i z m i n e m a d h të gjakmarrjes. Dyzet e katër v a r r e gjer tani d h e kushedi sa varre akoma përpara, dhe të gjitha për shkak t ë asaj t r o k ë l l i m e t ë p a k u p t i m n ë a t ë n a t ë v j e s h t e . S h u m ë herë, në orët e vetmisë, atëherë k u r t r u r i i punonte më lirshëm, Gjorgu ishte p ë r p j e k u r të m e r r t e m e m e n d s e s i d o t ë k i s h t e r r j e d h u r v a l l e j e t a e fisit t ë tij, në qoftë se ai bu j tes i vonuar n u k do të trokiste në derën e kullës së tyre, por një porte më tutje, te kulla fqinje. A t ë h e r ë , o h , a t ë h e r ë (dhe h é k ë t ë p i k ë l e g j e n d a t i d u k e s h i n Gjorgut aq të natyrsbme), nga ato dyzet e katër varre do të lëviznin rrasat e renda të gurëve dhe do të ngriheshin dyzet e katër të vdekurit, do të s h k u n d nin baltën nga fytyra dhe do të ktheheshin prapë midis t ë gjallëve, d h e b a s h k ë m e t a d o t ë v i n i n f ë m i j ë t q ë n u k arritën të lindnin, d h e pastaj vocërrakët e t y r e e k ë s h t u me radhë, dhe gjithçka do të ishte ndryshe, ndryshe. 204

D h e k j o e g j i t h a do të n d o d h t e në qoftë se i p a n j o h u r i nuk do të ndalonte pikërisht përpara portes së tyre, por p a k m ë t u t j e . P a k m ë tutje... M i r ë p o a i k i s h t e n d a l u r p i k ë r i s h t atje, d h e k ë t ë n u k e l ë v i z t e dot më askush, a s h t u sic n u k e n d r y s h o n t e d o t a s k u s h d r e j t i m i n n ë t ë cilin k i s h t e r ë n ë t r u p i i v i k t i m ë s p a s v r a s j e s d h e sic n u k n d r y s h o h e s h i n dot k u r r ë rreguliat e k a n u n i t të m o ç ë m . Pa atë trokëllimë gjithçka do të ishte aq ndryshe, saqë ai n g a n j ë h e r ë kishte frikë ta mendonte, madje e q e t ë sonte veten duke thënë se ndoshta duhej pikërisht të n d o d h t e kështu, se jeta, jashtë qerthullit të gjakmarrjes, do të ishte ndoshta vërtet më e qetë, por kushedi, pik ë r i s h t p ë r k ë t ë a r s y e ajo m u n d t ë i s h t e e d h e m ë e m ë r z i t s h m e d h e p a k u p t i m . A i p ë r p i q e j t ë sillte n d ë r m e n d familje që ishin jashtë gjakmarrjes dhe n u k g j e n t e në t o n d o n j ë s h e n j ë t ë v e ç a n t ë l u m t u r i e . M a d j e i d u k e j se, të m ë n j a n u a r a prej këtij kërcënimi, ato t h u a s e n u k e dinin çmimin e jetës d h e jetonin më keq. K u r s e në s h t ë pitë ku kishte hyrë gjaku, kishte një tjetër rrjedhje ditësh d h e stinësh, një si dridhje të b r e n d s h m e , d h e njerëzit dukeshin si më të bukur, d h e vajzat e donin më s h u m ë mashkullimin e tyre. Ja, ato dy murgeshat që kaluan p a k më pare përbri tij, porsa i pane r u b i n e zi të qepur në mëngën e djathtë, që tregonte se ai ishte një njeri që kishte për të m a r r ë apo për të dhënë gjak, pra q ë k ë r k o n t e ose k ë r k o h e j p r e j v d e k j e s , e v ë s h t r u a n m e njëherë në një m ë n y r ë të çuditshme. Por kryesorja n u k i s h t e kjo. K r y e s o r j a i s h t e ajo q ë p o n d o d h t e b r e n d a t i j . D h e ajo q ë p o n d o d h t e a t j e , i s h t e e b u k u r d h e e f r i k s h m e n j ë k o h ë s i s h t . A i a s v e t ë s ' d i n t e t a t h o s h t e s e ç'po n d o d h t e atje. I d u k e j se z e m r a i k i s h t e d a l ë p ë r t e j b r i n j ë v e , q e s h t r i r ë g j e r ë e g j a t ë p ë r r e t h d h e a s h t u e p ë r h a p u r sic qe, p i a g o s e j l e h t ë n g a çdo gjë, g ë z o h e j d h e h i d h ë r o h e j f a r e lehtë, fyhej, dhembte, lumturohej, shkretohej nga një g j ë e v o g ë l ose e m a d h e , q o f t ë k j o f l u t u r , g j e t h , d ë b o r ë e p a a n ë , a p o s h i i m ë r z i t s h ë m si ky i s o t m i . Të g j i t h a b i n i n d r e j t e m b i t ë , qiej t ë t ë r ë z b r a z e s h i n d h e ajo i m b a n t e t ë gjitha, m a d j e m u n d t ë m b a n t e e d h e m ë .

205

Kishte disa orë që ecte pa p u s h i m d h e i dukej se n u k po ndiente lodhje, përveç një mpirje te gjunjët. V a z h d o n t e t ë c u r i s t e shi, p o r p i k a t i s h i n m ë t ë r r a l l a , s i kur dikush të kishte bërë një tëharrje në rrënjët e re ve. Gjorgu ishte i sigurt se kishte dalë nga k r a h i n a e tij d h e e c t e n ë p ë r n j ë k r a h i n ë t j e t ë r . P a m j a i s h t e p o t h u a j se po ajo: m a i e që ngriheshin p r a p a supit të njëri-tjetrit me një kureshtje të ngrirë dhe k a t u n d t h e që ngjanin si t ë p a g o j ë . P ë r b a l l ë tij p o v i n t e n j ë g r u p i v o g ë l m a l ë s o r ë s h d h e ai p y e t i se a i s h t e l a r g k u l l a e O r o s h i t d h e a ishte në r r u g ë të drejtë për atje. Ata i t h a n ë se r r u g ë n e kishte m i r e , por, në qoftë se d o n t e të m b ë r r i n t e atje p a r ë n ë n a t a , d u h e j t ë s h p e j t o n t e . N d ë r s a i flisnin, a t a shikonin me bisht të syrit shiritin e zi të mëngës së tij d h e , sic d u k e t , p ë r s h k a k t ë atij s h i r i t i , i p ë r s ë r i t ë n d h e një h e r ë s e d u h e j t ë s h p e j t o n t e . Do të shpej to j, do të shpej to j, tha me vete Gjorgu me një farë hakërrimi. Mos u bëni merak, do të arrij ta paguaj taksën pa rënë nata. Pa e k u p t u a r as vetë pse, për shkak të hakërrimit të befasishëm, apo thjesht p ë r të vënë në vend këshillën e u d h ë t a r ë v e të panjohur, ai kishte shpejtuar vërtet hapat. T a n i i s h t e v e t ë m "fare n ë r r u g ë , n ë p ë r n j ë p l l a j ë t ë ngushtë, plot g j u r m ë rrëkesh të vjetra që, kushedi pse, n u k n g j a l l e s h i n m ë a s n ë n j ë d i t e t ë tillë s h i u . G j i t h ç k a p ë r r e t h ishte e s h k r e t ë d h e e lënë djerr. Atij iu d u k se dëgjoi h u n g ë r i m ë n e n j ë b u b u l l i m e t ë l a r g ë t d h e n g r i t i kokën. Një avion -i v e t m u a r fluturonte ngadalë midis r e v e . Një c o p ë h e r ë , k r e j t i m r e k u l l u a r , a i n d o q i m e s y i ' l u t u r i m i n e t i j . E k i s h t e d ë g j u a r se m b i k r a h i n ë n f q i n j e 206

kalon te një h e r ë në jave aeroplani i pasagjerëve, që lidhte Tiranën me një shtet të huaj, tutje në Evropë, mirëpo n u k e kishte pare kurrë. K u r avioni u zhduk midis re ve, Gjorgu ndjeu një d h e m b j e në qafë dhe v e t ë m a t ë h e r ë e kuptoi se ai e k i shte ndjekur një copë herë të gjatë fluturimin e tij. Avioni la p r a p a vêtes një boshësi të m a d h e d h e Gjorgu p a dashur psherëtiu. Ai ndjeu befas uri. Kërkoi me sy r r e t h e rrotull ndonjë trung peme apo ndonjë gur ku m u n d të ulej p ë r t ë n g r ë n ë c o p ë n e b u k ë s d h e g j i z ë n q ë k i s h t e marrë me vete për rrugë, por nga të dyja anët e rrugës ishte v e t ë m djerrina me gjurmët e rrëkeve dhe asgjë t j e t ë r . T ë eci d h e pak, t h a m e v e t e . D h e v ë r t e t , p a s n j ë g j y s m ë o r e dalloi q ë l a r g ç a t i n ë e n j ë h a n i . E b ë r i gati me v r a p r r u g ë n g j e r te p o r t a e tij, qëndroi një grime te pragu, pastaj h y r i brenda. Ky i s h t e n j ë h a n i z a k o n s h ë m , si g j i t h ë b u j t i n a t e m a l ë s i s ë , me pullaz s h u m ë të pjerrët për të rrëshqitur dëbora, me erë kashte, me kthinë të m a d h e të përbashket dhe pa tab e l ë . _ A n a s h n j ë t r y e z ë t ë g j a t ë p r e j d r u lisi p l o t s h e n j a të djegurash, mbi ca ndenjëse të g d h e n d u r a po prej d r u lisi, i s h i n u l u r c a b u j t ë s . D y p r e j t y r e k i s h i n p ë r p a r a n g a një vorbë me fasule dhe po hanin me shpejtësi. Një tjetër kishte v ë n ë kokën midis duarve d h e vështronte d h o gat e tryezës me ca sy të h u m b ë t . Ndërsa po ulej në një nga ndenjëset boshe, Gjorgu n d j e u t y t ë n e p u s h k ë s t'i p r e k t e d y s h e m e n ë d h e e h o q i armën nga supi. Ai e vuri atë midis gjunjëve, pastaj, me n j ë lëvizje t ë q a f ë s , r r ë z o i m b i s h p i n ë k a p u ç i n e q u l l u r të xhokes. Pas kurrizit ndjeu praninë e njerëzve të tjerë dhe vetëm atëherë vuri re se në të dyja anët e shkallës që të conte në katin e dytë, të u l u r m b i lëkurçe të zeza d h e m b i t o r b a p r e j leshi, r r i n i n m a l ë s o r ë t ë t j e r ë . D i s a p r e j t y r e , a s h t u t ë m b ë s h t e t u r sic q e n ë p a s m û r i t , h a n i n b u k ë m i s r i m e gjizë. G j o r g u u m a t t ë n g r i h e j n g a t r y e z a dhe ashtu si ata të n x i r r t e nga torba b u k e n dhe gjizën e vet, p o r në a t ë çast e r a e f a s u l e v e i n g a c m o i h u n d c ' n dhe ai ndjeu një dëshirë të papërmbajtshme për të n g r ë -

207

në një pjatë fasule të n x e h t a . I ati i kishte d h ë n ë n j ë g r o s h , p ë r t a p a s u r p ë r çdo r a s t g j a t ë u d h ë s , p o r G j o r gu vetë nuk e kishte të qartë nëse m u n d ta prishte vërtet groshin, apo duhej ta kthente në shtëpi të p a t h y e r . N d ë r k a q hanxhiu, që Gjorgu gjer a t ë h e r ë n u k e kishte v ë n ë re, se nga m b i u p ë r p a r a tij. — P ë r në k u l l ë n e O r o s h i t ? — p y e t i a i . — N g a v j e n ? — Nga Brezftohti. — Atëherë duhet të kesh uri. Do gjësendi? Ishte një h a n x h i i hollë e s h t r e m b a n i k , pa d y s h i m h i l e q a r , m e n d o i G j o r g u , s e p s e , n d ë r s a po i t h o s h t e «do g j ë s e n d i » , n ë v e n d q ë t a v ë s h t r o n t e n ë sy, i s h i k o n t e s h e n j ë n e zezë n ë m ë n g ë , s i k u r t'i t h o s h t e : t i q ë p o shkon të paguash pesëqind groshë për vrasjen që ke bërë, s ' b ë h e t k i a m e t i p o t'i p r i s h ë s h n j a d y n ë h a n i n t i m . — Do g j ë s e n d i ? — p ë r s ë r i t i p y e t j e n h a n x h i u , d u k e i h e q u r më në fund sytë nga mënga e Gjorgut, por pa i p ë r q e n d r u a r mbi fytyrën e tij, por diku anash, në k r a hun e kundërt. — N j ë t a s f a s u l e , — t h a G j o r g u . — Sa k u s h t o n ? B u ken e k a m vetë. Ai e ndjeu që po s k u q e j , por ishte. i d e t y r u a r ta b ë n t e pyetjen. P ë r asgjë në bote n u k do të cenonte p a r ë t e t a k s ë s së g j a k u t . — Një çerek groshi, — tha h a n x h i u . Gjorgu mori frymë i lehtësuar. Hanxhiu i ktheu shpinën dhe, kur erdhi prapë me tasin e drunjtë të fasuleve në dore, n d ë r s a po ia vinte atë përpara, Gjorgu vuri re se ai ishte i vëngër. Si për të h a r r u a r gjithçka, G j o r g u uli k o k ë n m b i t a s i n e f a s u l e v e d h e nisi t ë h a n t e me shpejtësi. — Do n j ë k a f e ? — i t h a h a n x h i u , k u r e r d h i të m e r r t e tasin bosh. G j o r g u e pa në sy si i t r u l l o s u r . S y t ë e tij d u k e j s i k u r t h o s h i n : mos m ë m e r r m ë qafë, o bujtinar. U n e k a m vërtet pesëqind groshë në qese, por më m i r e do të jepja k o k ë n ( o zot, t h a a i m e v e t e , p o k o k a i m e p i k ë r i s h t k a q d o t ë k u s h t o j ë pas... t r i d h j e t ë d i t ë s h , m a d j e j o p a s t r i d h jetë, por njëzet e tetë ditësh), p r a më m i r e do të jepja... 203

p a r a k o h e . . . k o k ë n , sesa n j ë g r o s h n g a q e s j a e k u l l ë s s ë Oroshit. P o r hanxhiu, sikur ta kishte k u p t u a r ç'bluante në m e n d je, shtoi: — Ë s h t ë f a r e lire, d h j e t ë q i n d a r k a . G j o r g u b ë r i «po»- m e k o k ë , m e n j ë f a r ë p a d u r i m i . Hanxhiu, duke lëvizur shtrembtazi midis ndenjëseve dhe t r y e z ë s , d i ç k a h o q i p r e j saj, d i ç k a solli, p a s t a j u z h d u k përsëri p ë r të ardhur më në fund me filxhanin e kafesë në dore. Gjorgu ishte akoma d u k e rufisur kafenë, k u r në h a n h y r i një grumbull i vogël burrash. Nga trazimi që shkaktoi hyrja e tyre, nga k t h i m i i kokave të njerëzve d h e n g a m ë n y r a s e s i h a n x h i u s h t r e m b a l u q u doli p ë r para, ai e kuptoi se të p o r s a a r d h u r i t duhej të ishin njerëz të n j o h u r në k r a h i n ë . Njëri prej tyre, ai që ecte m i dis, i s h t e n j ë b u r r ë j a s h t ë z a k o n i s h t i s h k u r t ë r , m e n j ë f y t y r ë t ë f t o h t ë , t ë b a r d h ë . P a s tij e c t e n j ë n j e r i v e s h u r qytetarçe në një m ë n y r ë krejt të çuditshme, me një x h a ketë me katrorë dhe me pantallona-qillota të futura në çizme. I treti kishte një fytyrë nga ato që mospërfillja duket sikur ua rrumbullakos tiparet, dhe sytë ua bën si të ujshëm. Megjithatë u k u p t u a menjëherë, se vëmendja e të g j i t h ë v e u p ë r q e n d r u a te b u r r i i s h k u r t ë r . « A l i B i n a k u , Ali B i n a k u » , d ë g j o i G j o r g u t ë p ë s h p ë ritej p ë r r e t h . Ai vetë shqeu sytë, sikur të mos e besonte se ndodhej në një han me shkoqitësin e famshëm të kan u n i t , e m r i n e të cilit e k i s h t e d ë g j u a r q y s h në v e g j ë l i . H a n x h i u , duke lëvizur shtrembtazi, i priu grupit të v o g ë l n ë k t h i n ë n fqinje, t ë c a k t u a r , m e s a d u k e t , p ë r bujtësit më të nderuar. Njeriu i shkurtër shqiptoi nëpër dhëmbë një përshëndetje për të gjithë dhe, pa kthyer kokën as djathtas a s m a j t a s , eci p a s h a n x h i u t . N d i h e j m e n j ë h e r ë q ë a i i s h t e i n d ë r g j e g j s h ë m p ë r f a m ë n e v e t , m i r ë p o kjo, p ë r ç u d i , n u k i shoqërohej me ndonjë shenjë kapadaillëku, gjë e z a k o n s h m e sidomos për njerëzit e shkurtër, k u r b ë h e n të f a m s h ë m . p ë r k u n d r a z i , në l ë v i z j e t e t i j , në f y t y r ë n , e s i domos në sytë, kishte një lodhje të qetë. 14-2

209

T ë p o r s a a r d h u r i t ishin z h d u k u r n ë k t h i n ë n t j e t ë r , por përreth vazhdonin pëshpërimat p ë r ta. Gjorgu e k i shte m b a r u a r së piri kafenë, megjithatë, megjithëse e d i n t e se k o h ë n e k i s h t e të ç m u a r , i p ë l q e n t e të r r i n t e e të dëgjonte ato që thuheshin përskaj tij. Perse kishte a r d h u r v a l l e Ali B i n a k u ? M e s i g u r i p ë r n d o n j ë p l e q ë s i t ë ngatërruar. Zaten ai gjithë jetën me këto p u n ë ishte m a r r ë . E t h ë r r i t n i n nga k r a h i n a në k r a h i n ë e nga flamuri në flamur, për të dhënë m e n d i m i n e vet në gjyqësi të vështira, k u r pleqnarët ndaheshin në m e n d i m e përsa i përket shkoqitjes së kanunit. Midis q i n d r a shkoqitësve, nëpër gjithë rrafshin e pafund të malësisë, n u k kishte më t e p ë r s e d h j e t ë a d y m b ë d h j e t ë t ë f a m s h ë m s i Ali B i n a k u . K ë s h t u q ë ai* n u k s h f a q e j k o t s ë k o t i a s g j ë k u n d . E d h e këtë herë t h o s h i n se po v i n t e p ë r një n d a r j e kufijsh, q ë d o t ë b ë h e j a t o dite, m a d j e q y s h t ë n e s ë r m e n , n ë f l a m u r i n fqinje. P o a i t j e t r i , s y ç e l ë t i , k u s h q e ? V ë r t e t k u s h i s h t e a i t j e t r i ? T h o s h i n s e i s h t e n j ë m j e k , q ë Ali B i n a k u e merrte shpesh me vete në raste të veçanta, sidomos k u r i s h t e fjala p ë r n u m ë r i m i n e p l a g ë v e , d e m i i të c i l a v e shlyhej me gjobë. Po, në qoftë se ishte kështu, atëherë Ali B i n a k u n u k k i s h t e a r d h u r p ë r n d a r j e k u f i j s h , p o r p ë r n d o n j ë ç ë s h t j e tjetër, s e p s e d i h e j q ë n ë n d a r j e n e kufijve m j e k u s'ka asnjë p u n ë . Vërtet, n d o s h t a ishte m a rrë vesh gabim arsyeja e ardhjes. Disa thoshin se kishte a r d h u r vërtet p ë r një rast tjetër, tepër të ngatërruar, që kishte n d o d h u r ca dite më pare në k a t u n d i n m a t a n ë pllajës. G j a t ë n j ë g r i n d j e j e m e t ë s h t ë n a a r m ë s h k i s h t e v d e k u r n j ë g r u a , e cila u g j e t m i d i s g r i n d ë s v e . G r u a j a k i s h t e q e n ë s h t a t z ë n ë , m e f ë m i j ë m a s h k u l l , sic q e v ë r tetuar pas hapjes. Pleqtë e k a t u n d i t e kishin vështirë, sic d u k e t , t ë v e n d o s n i n s e m b i k ë r ë n d o n t e g j a k u i f ë m i jës. N d o s h t a Ali B i n a k u k i s h t e a r d h u r p i k ë r i s h t p ë r k ë të gjyq. Po ai tjetri, ai që ishte v e s h u r si k a r n a v a l , ç'ishte ai? — pyesnin të tjerët. Dhe gjendej dikush që jepte p ë r gjigje p ë r t ë g j i t h a . A i i s h t e n j ë f a r ë n ë p u n ë s i , q ë m e r r e j me m a t j e n e t o k a v e , m a d j e e d h e e m r i n se si e k i s h t e , një d r e q e m r i : a s k o v a ç , a s m u l l i s , a s r r o g t a r , p o r m e 210

« m e t ë r » , k u p t o n , një d r e q e m r i q ë s'e t h u a d o t p a p a s u r frikë m o s t ë t ë s h t r e m b ë r o h e t goja, gjeo,gjeo,gje... H ë , se m ' u k u j t u a : gjeometër. O , p o a t ë h e r ë q e n k a t a m a m p u n ë kufijsh, g j e r s a p a s k a a r d h u r k y , g j e o m e t r i , s i c i t h u a ti. G j o r g u k i s h t e qejf t ë d ë g j o n t e a k o m a , a q m ë t e p ë r që parandihej se në han do të tregoheshin histori të tjera, m i r ë p o , p o t ë v o n o h e j e d h e pak, a i m u n d t ë m o s a r r i n te dot të m b ë r r i n t e në kullë. U ngrit befasisht, për të mos i lënë vêtes kohë të m ë d y s h e j , pagoi fasulet dhe k a fenë d h e u m a t të d i l t e , p o r në ç a s t i n e f u n d i t u k u j t u a të pyeste e d h e një h e r ë për r r u g ë n . — Do të e c ë s h d r e j t r r u g ë s së m a d h e , — i t h a h a n x h i u , — p a s t a j , k u r të a r r i s h te V a r r e t e K r u s h q v e , a t j e ku j - rruga n d a h e t më dysh, ki kujdes që të m a r r ë s h k r a h u n e d j a t h t ë e jo të m a j t i n . Më k u p t o n , k r a h u n e d j a t h t ë . c

K u r G j o r g u doli p ë r j a s h t a , s h i u i s h t e r r a l l u a r e d h e m ë , po ajri i s h t e k r e j t i l a g ë s h t . D i t a i s h t e po aq e v r e n j tur sa në mëngjes dhe, ashtu si atyre grave që nuk u k u p t o h e t m o s h a , asaj n u k i k u p t o h e s h i n o r ë t . G j o r g u ecte d u k e u p ë r p j e k u r t ë m o s m e n d o n t e asgjë. R r u g a zgjatej p a f u n d ë s i s h t n ë p ë r n j ë zallinë n g j y r ë h i r i . K u r v ë s h t r i m i i tij n d e s h i d i s a v a r r e g j y s m ë t ë v i t h i s u r a ndanë saj, ai tha me vete: këto duhet të jenë Varret e Krushqve. Mirëpo rruga s'ndahej më dysh dhe ai e mori m e m e n d s e V a r r e t e K r i f t h q v e d u h e j t ë ishin m ë t u t j e . D h e i s h t e v ë r t e t a s h t u . P a s n j ë ç e r e k o r e a t a i dolën përpara, po aq të vithisur sa e d h e të parët, por më të trishtuar dhe krejt të mbuluar me myshk. Duke kaluar përbri tyre, ai ishte gati të besonte se karvani i k r u s h q v e q ë k i s h t e t a k u a r n ë m ë n g j e s , n u k k i s h t e b ë r ë gjë t j e 211

ter, véçse i s h t e r r o t u l l u a r , k i s h t e n d ë r r u â r r r u g ë , p ë r të ardhur e për t'u futur në këto varre, që duhej të ishin b a n e s a e tij e p ë r h e r s h m e . Ai m o r i d e g ë z i m i n e d j a t h t ë të r r u g ë s , sic e k i s h t e këshilluar h a n x h i u dhe, ndërsa largohej, mezi e mbajti veten për të mos k t h y e r kokën që të shih te e d h e një h e r ë v a r r e t e v j e t r a . N j ë c o p ë h e r ë i a doli t ë e c t e p a a s n j ë m e n d i m në kokë, me një ndjesi të ç u d i t s h m e h a r m o n i z i m i me g u n g a t e m a l e v e e të m j e g u l l ë s që i v ë r t i t e s h i n në një v a l l e t ë n g a d a l t ë p ë r r e t h . N u k e k u p t o i a s v e t ë s e s a v a z h d o i kjo lëvizje e m p i r ë . Ai do të d o n t e - që ajo të mos k i s h t e fund, m i r ë p o p ë r p a r a i doli diçka, që e s h k ë p u t i m e s h p e j tësi n g a g u r ë t d h e m j e g u l l a . I s h t e g ë r m a d h a e një shtëpie. Ndërsa ecte përbri saj, vështronte me bisht të syrit g r u m b u l l i n e gurëve, ku shenjat e djegies ishin fshirë p r e j kohësh prej shiut dhe erës, duke lënë në vend të t y r e n j ë gri t ë s ë m u r ë , p r e j s p i k a m ë s t ë s ë cilës d u k e j s i k u r m u n d ta nxirrje më lehtë një ngulç, të m b l e d h u r prej k o h ë s h n ë gjoks. G j o r g u eci s a eci, m e b i s h t i n e s y r i t t ë n g u l u r m b i g ë r m a d h ë n , k u r befas, m e n j ë k ë r c i m t ë s h p e j të, k a p ë r ceu hendekun e cekët ndanë udhës dhe me dy-tri hedhje u gjend p r a n ë rrënojës. Një g r i m e q ë n d r o i i palëvizur p r a n ë saj, pastaj, si ai njeriu që, k u r gjendet p a r a n j ë trupi kërkon të m a r r ë vesh nga ç'plagë a nga ç'mjet është goditur i vrari, ai bëri d y - t r e h a p a gjer te njëri nga cepat e shtëpisë. U përkul mbi 'të, m ë n j a n o i me k ë mbë ca gurë, pastaj shkoi me radhë te tre cepat e tjerë dhe, k u r pa se g u r ë t e themeleve në të k a t ë r cepat ishin të shkulur, e kuptoi se ndodhej p ë r p a r a rrënojës së një shtëpie besëprerëse. Kishte dëgjuar se kështu u s h k u leshin g u r ë t p a s djegies s h t ë p i v e k u k r y h e j k r i m i m ë i madh për k a n u n i n : prerja e nîikut në besë. Gjorgut iu kujtua se si vite më pare në katundin e tij i s h t e n d ë s h k u a r n j ë p r e r j e n ë b e s ë . V r a s ë s i i s h t e grirë katundisht, duke shkuar gjakhupës. Shtëpia ku m i k u u p r e , p a v a r ë s i s h t se n j e r ë z i t e saj n u k i s h i n f a j t o r ë , u d o g j . V e t ë i zoti i s a j p r i n t e m e u r ë e m e s ë p a t ë , d u k e

212

klithur sipas zakonit: «I m a r r s h a të ligat k a t u n d i t d h e flamurit». P a s tij, me urë e me sëpata në duar, vinte gjithë f s h a t i . P a s k ë s a j , t ë z o t i t t ë s h t ë p i s ë , p ë r v i t e m e r a d h ë g j i t h ç k a d u h e j t'i j e p e j m e d o r e t ë m a j t ë e p ë r n ë n gju, p ë r t'i k u j t u a r s e d u h e j t ë p a g u a n t e m i k u n . S e p s e dihej q ë b a b a , v ë l l a i , m a d j e e d h e f ë m i j a i v r a r ë m u n d t ë faleshin, p o r m i k u i p r e m ë , k u r r ë . Ç'pabesi m u n d të jetë b ë r ë valle në këtë shtëpi, m e n d o i ai, d u k e s h t y r ë m e k ë m b ë d y - t r e g u r ë . Z h u r m a e tyre ishte e shurdhët. Hodhi sytë p ë r r e t h për të p a r e s h t ë p i t ë e t j e r a t ë f s h a t i t , p o r n u k p a gjë, v e ç s e n j ë r r ë n o j ë tjetër, n j ë z e t h a p a l a r g . Ç ' ë s h t ë k ë s h t u ? t h a m e v e t e . P a d i t u r a s v e t ë pse, u s u l p ë r t e g ë r m a d h a tjetër, i u v ë r t i t c e p a v e t ë saj d h e h e t o i t ë n j ë j t ë n gjë. G u r ë t e themeleve ishin shkulur në të gjitha qoshet. Është e mundur që të jetë ndëshkuar një katund i tërë? m e n doi. K u r n d e s h i m ë t u t j e r r ë n o j ë n e t r e t e , u b i n d s e i s h t e p i k ë r i s h t a s h t u . Diçka k i s h t e d ë g j u a r , v i t e m ë p a r e , p ë r një k a t u n d b e s ë s h k e l ë s , n ë n j ë k r a h i n ë t ë l a r g ë t , t ë n d ë shkuar prej flamurit. Ishte vrarë një ndërmjetës në një grindje kufijsh midis dy fshatrave. M i k u n e prerë në b e së f l a m u r i e l y p i nga k a t u n d i ku ai u v r a d h e , m e q e n ë s e k a t u n d i doli m e n d s h e n u k e l a u g j a k u n , u m o r v e n d i m për zhbërjen e tij. Me h e d h j e të lehta një copë h e r ë të gjatë, Gjorgu u v ë r t i t si h i j e n g a r r ë n o j a në r r ë n o j ë . Ç ' q e v a l l e ai n j e r i q ë m e v d e k j e n e vet k i s h t e m a r r ë p a s n j ë k a t u n d t ë t ë r ë ? S h u r d h ë r i a e r r ë n o j a v e i s h t e e d h i m b s h m e . N j ë zog, që G j o r g u e d i n t e se k l i t h t e v e t ë m n a t ë n , ia b ë n t e -«or», « o r » . Gjorgut iu k u j t u a se'po i bëhej vonë për të m b ë r r i t u r në k u l l ë d h e k ë r k o i me sy u d h ë n e m a d h e . K l i t h m a e z o g u t u dëgjua e d h e një herë, fare larg, t a m a m në kohën që ai pyeti edhe një herë veten se k u s h kishte q e n ë valle n j e r i u q ë u p r e n ë b e s ë n ë k ë t ë k a t u n d fatzi. Zogu, s i p ë r t'i d h ë n ë p ë r g j i g j e , i a b ë r i p r a p ë «or», « o r » , d h e atij i u d ë gjua s i k u r a i t h a e m r i n e t i j . « G j o r g » , « G j o r g » . B u z ë q e s h i m e v e t e s i k u r t'i t h o s h t e : « t a n i p o flet b u d a l l a l l ë q e » d h e u drejtua nga udha. P a s p a k , k u r ishte p ë r s ë r i n ë r r u g ë , s i p ë r t ë s h k a r k u a r 213

n j ë p j e s ë të n d j e n j ë s së r e n d e që i la k a t u n d i i z h d u k u r , ai u përpoq të sillte n d ë r m e n d n d ë s h k i m e t më të lehta të kanunit. Prerja e m i k u t ishte e rralle d h e r r j e d h i m i s h t të r r a l l a i s h i n d j e g i e t e s h t ë p i v e e aq më p a k s h k u l j a e f s h a t r a v e t ë t ë r a . A t i j i u k u j t u a s e p ë r faje m ë p a k t ë r e nda vihej në zbatim dëbimi prej flamurit me r o b e me robi. G j o r g u n d i e n t e s e si, b a s h k ë m e d y n d j e n e n d ë s h k i meve, shpejtoheshin edhe hapat e tij, thuase ashtu do të m u n d të shpëtonte prej tyre. Ndëshkimet ishin të s h u m t a : V e ç i m i ose lëçitja, sic q u h e j n ë k a n u n , k u r n j e r i u veçohej përjetë prej të gjithëve. (I n d a r ë p ë r mort, për d a s m ë e për mieli hua). Lënia e t o k a v e djerr, s h o q ë r u a r m e p r e r j e n e d r u r ë v e t ë k o p s h t i t . L ë n i a p a n g r ë n ë (në familje). H e q j a e a r m ë v e t ë k r a h u t a t ë b r e z i t p ë r n j ë apo dy javë. Lidhja dhe burgosja në shtëpi. Rrëzimi i të zotit apo së zonjës së shtëpisë prej gjindjes së familjes. Veçanërisht prej mundësisë së ndëshkimit b r e n d a në familje ai ishte sfilitur shpirtërisht për një kohë të gjatë. D h e kjo k i s h t e n d o d h u r g j a t ë k o h ë s k u r a t i j i k i s h t e a r d h u r r a d h a për të m a r r ë gjakun e vëllait. Atij n u k i hiqej nga mendja ai m ë n g j e s i n g r i r ë j a n a r i , k u r i a t i e t h i r r i në d h o m ë n e m i q v e , në k a t i n e sipërm t ë kullës, p ë r t ë biseduar m e t ë k o k ë m ë k o k ë . Ishte një mëngjes jashtëzakonisht i kthjellët, qielli d h e dëbora që kishte r ë n ë të lëbyrnin sytë, gjithçka ishte e qelqtë e rrezëlluese, saqë të besohej se bota e t ë r ë m u n d të rrëshqiste e të thërrmohej në miliona coperà për s h k a k t ë ç m e n d u r i s ë s ë saj k r i s t a l i n e . P i k ë r i s h t n ë n j ë m ë n g j e s t ë tillë i a t i i k u j t o i a t i j d e t y r ë n . G j o r g u r r i n t e p r a n ë d r i t a r e s d h e d ë g j o n t e t ë a t i n q ë fliste p ë r g j a k u n . B o t a e tërë u bë pllanga-pllanga prej tij. Ai s k u q t e m b i dëbor ë n e b a r d h ë , p e l l g j e t e tij z m a d h o h e s h i n e n g r i n i n e d h e ato kudo. Pastaj e k u p t o i se skuqja ishte në s y t ë e tij. E dëgjoi k o k u l u r t ë a t i n , p a i t h ë n ë a s g j ë . D h e p ë r h e r ë t ë p a r e n ë d i t ë t q ë e r d h ë n m ë pas, G j o r g u t p a e d i t u r a s v e t ë pse, i u r e n d i t ë n n d ë r m e n d t ë g j i t h a n d ë s h k i m e t që m u n d të merrte njeriu i pabindur në familje. S'donte 214

t'ia pohonte as vêtes që s'kishte dëshirë të vriste një njeri. U r r e j t j a që i a t i u p ë r p o q t'i r i n d i z t e në gjoks p ë r K r y e qyqët, në atë mëngjes janari, dukej sikur shuhej ndërkaq nga ndriçimi i dites. Gjorgu a t ë h e r ë n u k e k u p t o n t e se një n g a a r s y e t q ë zjarri i u r r e j t j e s n u k n d i z e j dot, i s h t e se v e t ë z j a r r v ë n ë s i , i ati, i s h t e a k u l l i f t o h t ë . Me sa d u k e j , urrejtja ishte ftohur dalngadalë qyshkur, në vitet e - h a k m a r r j e s s ë g j a t ë , a p o n d o s h t a ajo s ' k i s h t e q e n ë k u r r ë . I ati fliste d h e G j o r g u m e f r i k ë , g a t i m e t m e r r , e n d i e n te se n u k i s h t e i aftë të u r r e n t e v i k t i m ë n e a r d h s h m e . D h e k u r n ë d i t ë t e p a s t a j m e m e n d j a e tij v e n t e n g a v e n te dhe kthehej te radha e ndëshkimeve që m u n d të pës o n t e n ë s h t ë p i n j e r i u i p a b i n d u r , a i nisi t ë k u p t o n t e s e p o përgatitej shpirtërisht për të m o s d e r d h u r gjak. D h e po në a t ë k o h ë e k u p t o i se sa i k o t ë i s h t e v r a p i m i i m e n d j e s s ë tij p a s n d ë s h k i m e v e n ë f a m i l j e . Ai, a s h t u s i t ë g j i thë, e dinte m i r e se për m o s m a r r j e n e gjakut kishte n d ë s h k i m e t ë tjera, s h u m ë m ë t ë r ë n d a . Në bisedën e t y r e të d y t ë për çështjen e g j a k u t toni i të atit ishte më i zymtë. E d h e dita ishte n d r y s h e , një d i t e e q u l l ë t n ë një m ë n y r ë t ë m j e r ë , p a shi, m a d j e p a mjegull, p ë r t ë m o s k u j t u a r v e t ë t i m a t , q ë d o t ë i s h i n l u k s i m a d h p ë r atë qiell v a r f a n j a k . G j o r g u p ë r p i q e j t'i s h m a n g e j v ë s h t r i m i t t ë t ë atit, p o r m ë n ë f u n d s y t ë e tij ranë si në grackë. — Shikoje këmishën, — t h a tjetri, d u k e b ë r ë me k o kë nga këmisha e varur në m u r i n përballë. Gjorgu ktheu kokën andej. lu duk se damarët e q a fës i k ë r c i t ë n s i k u r t'i k i s h i n z ë n ë n d r y s h k . — G j a k u -po z v e r d h e t në të, — t h a i a t i . — I v d e k u r i kërkon shpagim. G j a k u v ë r t e t ishte z v e r d h u r m b i k ë m i s h ë . M ë t e p ë r s e z v e r d h i m , ajo i s h t e n j ë n g j y r ë n d r y s h k u , s i ajo q ë l ë s h o j n ë t u b a t e një c e z m e t ë p a p ë r d o r u r p r e j k o h ë s h . — Ti po v o n o n s h u m ë , G j o r g , — v a z h d o i i a t i . — N d e ri y n ë , p o r s i d o m o s yti... Dy gisht n d e r në Iule të ballit na i ka qitë i m a d h i zot. M e q i n d r a e q i n d r a h e r ë . G j o r g u k i s h t e p ë r s ë r i t u r m e v e t e , në j a v ë t e p a s t a j m e , fjalët e k a n u n i t , që i a t i ia

215

t h a a t ë dite. F y t y r ë n e v r u g u a r n ë d a ç laje, n ë d a ç zezoje d h e m ë . J e i lire t ë m b a s h b u r r ë r i n ë t e n d e , j e i lire t ë zhburrërohesh. J a m valle i lire? pyeste ai veten më vonë, k u r ngjitej i v e t ë m n ë k a t i n e s i p ë r m t ë k u l l ë s p ë r t ' u m e n d u a r . N d ë s h k i m e t q ë m u n d t'i b ë n t e i a t i p ë r faje t ë n d r y s h m e s'ishin asgjë p ë r p a r a r r e z i k u t t ë h u m b j e s s ë n d e r i t . D y g i s h t n d e r n ë Iule t ë ballit... A i p r e k t e b a l l i n m e dore, si për të g j e t u r vendin e saktë ku m u n d të ishte nderi. E pse pikërisht këtu? kishte t h ë n ë me vete. I s h t e n j ë frazë q ë p ë r c i l l e j gojë m ë gojë, p a u k a p ë r d i r ë k u r r ë plotësisht. T a n i ai e kishte z b ë r t h y e r më në fund k u p t i m i n e saj të v ë r t e t ë . N d e r i e k i s h t e s e l i n ë e v e t në Iule t ë ballit, p r a n ë q e n d ë r t ë ballit, s e p s e a i i s h t e v e ndi k u m u n d t ë g o d i s t e p l u m b i y t k o k ë n e t j e t r i t , o s e plumbi i tjetrit kokën tende. P u s h k ë të b u k u r paska qitë, t h o s h i n p l e q t ë k u r d i k u s h e g o d i s t e h a s m i n balle p ë r balle d h e n ë k o k ë . Ose, p u s h k ë t ë p a b u k u r , k u r p l u m b i s h p o n t e s t o m a k u n ose k ë l l q e t , p ë r t ë m o s p ë r m e n d u r s h p i n ë n . G j i t h s a h e r ë G j o r g u ngjitej n ë k a t i n e s i p ë r m t ë k u llës p ë r të p a r e k ë m i s h ë n e Mëhillit, i d u k e j s i k u r b a l l i po i d i g j t e . S h e n j a t e g j a k u t m b i p ë l h u r ë sa v e n t e ç n g j y roseshin e d h e më. Do të ngrohej moti d h e ato do të zverd h e s h i n f a r e . A t ë h e r ë m u n d t ë fillonin f i a j e p n i n f i l x h a n i n e k a f e s p ë r n ë n g j u . Kjo d o t ë t h o s h t e s e a i d o t ë ishte i v d e k u r për k a n u n i n . T ë g j i t h a r r u g ë t i s h i n m b y l l u r p ë r të. A s d u r i m i i n d ë s h k i m e v e , a s n j ë lloj flije t j e t ë r n u k e s h p ë t o n t e d o t . Kafja n ë n gju, q ë e t m e r r o n t e G j o r g u n m ë s h u m ë s e çdo gjë t j e t ë r , e p r i s t e d i k u p ë r p a r a . T ë g j i t h a p o r t â t i s h i n t ë m b y l l u r a p ë r të, p ë r v e ç n j ë r ë s . I k o r i t u r i e k a d e r ë n të çelur për nga k a n u n i , thuhej në k a n u n . E vetmja derë e ç e l u r p ë r të i s h t e v r a s j a e d i k u j t n g a fisi i K r y e q y q ë ve. D h e k ë s h t u . p r a n v e r ë n e v i t i t q ë s h k o i , a i v e n d o s i t ë shkonte në pritë. G j i t h ç k a në s h t ë p i n ë e tij u g j a l l ë r u a . S h u r d h ë r i a q ë e r r e t h o n t e u m b u s h b e f a s m e mu^ikë. E d h e m u r e t r r e t h tij d u k e j s i k u r u z b u t ë n . Ai do ta kishte k r y e r vrasjen qysh atëherë dhe tani 216

do të i s h t e i q e t ë , i m b y l l u r në k u l l ë n e n g u j i m i t , a p o a k o m a më i qetë, nën tokë, sikur të mos n d o d h t e diçka. Nga një flamur i largët kishte a r d h u r p a p r i t u r një teze e tyre, e m a r t u a r atje. E shqetësuar, tërë brenga, kishte kapërcyer shtatë a tetë maie dhe po aq krahina, për të ndaluar derdhjen e gjakut. Gjorgu është mashkulli i fundit i f a m i l j e s p a s t ë a t i t , t h a ajo. J a , d o t a v r a s i n G j o r g u n , p a s t a j d o t ë v d e s ë n j ë n g a K r y e q y q ë t , p a s t a j d o t'i vijë r a d h a babës, dhe familja e Berishajve do të s h u h e t . Mos e b ë n i k ë t ë , t h a ajo, m o s e t h a n i lisin. K ë r k o n i p a j t i m i n e gjakut. N ë fillim a s q ë d e s h ë n t a d ë g j o n i n , p a s t a j h e s h t h i n , n d ë r s a ajo fliste d h e m ë n ë f u n d e r d h i n j ë k o h ë b o s h e , q ë s ' i s h i n a s n ë n j ë m e n d j e m e të, p o a s k u n d ë r . I s h i n thjesht të lodhur. K u r s e tezja n u k lodhej. Dite p ë r dite e natë për natë, d u k e bujtur herë në një kullë, herë në t j e t r ë n , n ë p ë r k u s h ë r i n j e v ë l l a z ë r i , ajo e a r r i ti më në f u n d t ë v e t ë n : p a s s h t a t ë d h j e t ë v j e t v d e k j e s h d h e zie, Berishajt vendosën të kërkonin pajtim gjaku me K r y e qyqët. Kërkesa për pajtim të gjakut, aq e rrallë në malesi, bëri bujë në katund, madje edhe në flamur. U morën të gjitha masat që gjithçka të kryhej sipas rregullave të përpikta të kanunit. Ndërmjetësit e pajtimit, b a s h k ë me ca shokë e dashamirës të Berishajve, që në këtë rast q u h e s h i n « t ë zotët e g j a k u t » , i s h k u a n g j a k ë s i t , p r a K r y e q y qëve, për të ngrënë b u k ë n e gjakut të pajtuar. Sipas zakonit, ata hëngrën drekë së bashku me vrasësin dhe caktuan çmimin e gjakut që duhej të paguanin K r y e q y q ë t . P a s kësaj m b e t e j v e t ë m që i ati i G j o r g u t , p r a i zoti i gjakut, me s q e p a r e daltë të skaliste një k r y q te dera e vrasësit, të pinin një pikë gjak të shoshoqit d h e të q u h e s h i n t ë p a j t u a r p ë r j e t ë . M i r ë p o a i çast n u k e r d h i Tcurrë, sepse një x h a x h a p l a k u bë s h k a k që të prishej gjithçka. D h e kjo n d o d h i k u r p a s d r e k ë s , n d ë r s a n j e r ë z i t , s i p a s z a k o n i t , h y n i n n ë çdo d h o m ë t ë k u l l ë s d h e p ë r p l a s n i n k ë m b ë t për të t r e g u a r se hija e gjakut do të d ë b o h e j nga çdo k ë n d i s h t ë p i s ë , x h a x h a i p l a k i G j o r g u t t h i r r i b e f a s : j o . I s h t e n j ë p l a k i q e t ë , q ë s ' i s h t e n d i e r k u r r ë n ë fisin 217

e t y r e d h e p r e j tij m ë p a k s e p r e j k u j t d o p r i t e j n j ë g j ë e tillë. T ë g j i t h ë n g r i n ë n ë v e n d , d h e s y t ë , d h e q a f a t , dhe k ë m b ë t që q e n ë n g r i t u r për t'u p ë r p l a s u r me force në dysheme, u ulën shurdhtazi si në p a m b u k . Jo, t h a p r a p ë x h a x h a i p l a k . A t ë h e r ë prifti q ë n d o d h e j a t j e , s i ndërmjetësi kryesor i pajtimit, bëri një shenjë me dore. « A t ë h e r ë g j a k u v a z h d o n » , t h a ai. Gjorgu, që gjatë kësaj kohe kishte m b e t u r si j a s h t ë vëmendjes, u gjend përsëri në qendër të saj. Bashkë me a n k t h i n e v j e t ë r , p r e j t ë cilit p ë r k o h ë s i s h t k i s h t e s h p ë tuar, ai provoi e d h e një ndjesi kënaqësie. Me sa d u k e t i s h t e p i k ë r i s h t k ë n a q ë s i a q ë rifitoi v ë m e n d j e n e h u m b u r . T a n i i d u k e j s e n u k i s h t e n ë g j e n d j e t ë k u p t o n t e s e cila j e t ë i s h t e më e m i r e , a j o e q e t a , e m b u l u a r me n j ë tis harrese d h e jashtë m a k i n ë s së gjakut, apo tjetra, e r r e z i k u a r a , p o r m e n j ë s b k r e p t i m ë zie, q ë e k a r f o s t e t e j p ë r tej si t e g e l i d r i d h s h ë m . I k i s h t e p r o v u a r që të d y j a d h e p o t'i t h o s h i n t a n i : z g j i d h n j ë r ë n p r e j t y r e , G j o r g , a i me siguri do të mbetej në mëdyshje. Ndoshta duheshin v i t e p ë r t ' u m ë s u a r m e p a q e n , a s h t u sic i s h i n d a s h u r n d o shta po aq vite për t'u mësuar me h u m b j e n . Mekanizmi i g j a k u t i s h t e i tillë q ë , e d h e k u r t ë l ë s h o n t e s ë j a s h t m i , të m b a n t e të lidhur s h p i r t ë r i s h t për një k o h ë të gjatë. N ë d i t ë t p a s d ë s h t i m i t t ë p a j t i m i t , k u r n ë qiellin e tij gjer a t ë h e r ë bosh u d y n d ë n p r a p ë r e t e e rrezikut, G j o r g u disa h e r ë k i s h t e p y e t u r v e t e n : valle i s h t e m ë m i r e a p o m ë k e q q ë u b ë kjo p ë r p j e k j e p a j t i m i ? A i n u k i s h t e n ë gjendje të përgjigjej. Ishte më m i r e sepse i d h a atij e d h e n j ë v i t t j e t ë r j e t ë t ë lire, p o r , n g a a n a t j e t ë r , i s h t e m ë k e q s e p s e t a n i d o t'i d u h e j t ë m ë s o h e j r i s h t a z i m e a t ë j e t ë q ë ishte ç m ë s u a r : idenë për të vrarë dikë. Së shpejti ai d u h e j t ë b ë h e j n j ë doreras, sic q u h e s h i n n ë k a n u n a t a q ë s h t i n i n p ë r v r a s j e . Dorërasët i s h i n n j ë lloj p a r a r o j e e fisit, a t a q ë v r i s n i n , p o r e d h e q ë flijoheshin t ë p a r ë t g j a t ë h a k m a r r j e s . K u r fisit k u n d ë r s h t a r i v i n t e r a d h a p ë r t ë m a r r ë g j a k u n , ai l a k m o n t e të v r i s t e p i k ë r i s h t dorërasin e fisit t j e t ë r . V e t ë m n ë r a s t p a m u n d ë s i e , n ë v e n d t ë tij v r i t e j një m a s h k u l l tjetër. Gjatë s h t a t ë d h j e t ë vjetëve të a r m i q ë sisë m e K r y e q y q ë t , f a m i l j a e B e r i s h a j v e k i s h t e p a s u r n j ë 218

zet e dy dorërasë, s h u m i c a e të cilëve i s h i n g r i r ë më v o n ë n g a p l u m b i . Ûorërasët i s h i n l u l j a e n j ë fisi, p a l c a d h e k u j tesa e tij k r y e s o r e . S h u m ë g j ë r a h a r r o h e s h i n në j e t ë n e fisit, n j e r ë z d h e n g j a r j e m b u l o h e s h i n m e p l u h u r , v e t ë m dorërasët, f l a k ë z a t e v o g l a të p a s h u a r a m b i t u m u l e t e fisit, s ' h a r r o h e s h i n k u r r ë . E r d h i v e r a d h e kaloi, e s h k u r t ë r s i a s n j ë h e r ë t j e t ë r . Berishajt shpejtonin të m b a r o n i n p u n ë t e bujqësisë, në m ë n y r ë që pas vrasjes së a r d h s h m e të m u n d të m b y l l e shin në kullë. Gjorgu ishte qetësisht i p i k ë l l u a r . K i s h t e një gjendje shpirtërore si p ë r p a r a dhëndërisë. Në fund të vjeshtës së dytë ai shtiu më në fund mbi Zefin e K r y e q y q ë v e , p o r n u k e v r a u dot, v e t ë m e p i a g o s i n ë nofull. E r d h ë n m j e k ë t e k a n u n i t , q ë m e r r e s h i n m e c a k t i m i n e gjobës q ë d u h e j t ë p a g u a n t e n j e r i u n ë r a s t se plagoste dikë dhe, meqenëse plagos ja ishte në kokë, e ç m u a n a t ë m e një g j o b ë p r e j t r i q e s e s h g r o s h ë o s e b a r a z m e g j y s m ë g j a k u . Kjo d o t ë t h o s h t e s e B e r i s h a j t m u n d t ë z g j i d h n i n n j ë n g a t ë d y j a : ose t ë p a g u a n i n g j o b ë n , ose t a q u a n i n plagosjen sa një gjysmë gjaku. Në rastin e fundit, pra, n ë q o f t ë s e B e r i s h a j t n u k p a g u a n i n g j o b ë n , p o r e futnin plagosjen në llogarinë e gjakut, ata n u k kishin të drejtë më të vrisnin një njeri nga K r y e q y q ë t , sepse gjysma e gjakut ishte larë. A t a kishin të drejtë vetëm të plagosnin një njeri. Natyrisht që Berishajt nuk pranuan ta quanin plagos j e n si g j y s m ë g j a k u . M e g j i t h ë s e g j o b a i s h t e e r e n d e , a t a m b l o d h ë n n j ë pjesë t ë k u r s i m e v e d h e e s h l y e n a t ë , k ë s h t u që l l o g a r i a e g j a k u t m b e t i e p a p r e k u r . Gjatë gjithë kohës që vazhdoi historia e gjobës për p l a g o s j e , s y t ë e të a t i t të G j o r g u t i s h i n v a z h d i m i s h t si të përqarë nga një përbuzje zemërimi dhe helmi. Ata sy dukej s i k u r i thoshin Gjorgut: n u k mjafton që e s h t y v e marrjen e gjakut kaq vonë, por tani po na s h k a t ë r r o n dhe ekonominë e shtëpisë. Gjorgu e ndiente d h e vetë se e gjithë kio kishte n d o d h u r p ë r s h k a k t ë p a v e n d o s m ë r i s ë s ë tij t ë v j e t ë r , q ë e b ë r i t'i dEàdhej d o r a në s e k o n d ë n e f u n d i t d h e të s h ë n o n t e gabimisht. Në të vërtetë Gjorgu s'ishte në gjendje J

219

as vetë të k u p t o n t e më vonë, se iu d r o d h dora v ë r t e t në çastin e s h ë n i m i t , a p o e uli v e t ë s h ë n j e s f r ë n n g a b a l l i i v i k t i m ë s , në p j e s ë n e p o s h t m e të f y t y r ë s . Pas kësaj ngjarjeje erdhi një p e r i u d h ë mpirjeje. J e t a u duk sikur q ë n d r o i në vend. I plagosuri prej Gjorgut p ë r një k o h ë t ë g j a t ë lëngoi n ë s h t ë p i . T h o s h i n s e p l u m b i i kishte t h y e r nofullën, se plaga i qe m a h i s u r . Dimri i s h t e i g j a t ë d h e i m ë r z i t s h ë m si a s n j ë h e r ë t j e t ë r . M b i dëborën e u r t ë (pleqtë thoshin se rrallë m b a h e j m e n d një dëborë kaq e shtruar, që s'krijonte asgjëkund asnjë ortek) fishkëllente ultazi një e r ë po aq e p a n d r y s h u e s h m e sa ajo. Zefi i K r y e q y q ë v e , q ë l l i m i i v e t ë m i j e t ë s së G j o r g u t , vazhdonte të lëngonte në shtrat, kështu që Gjorgut i d u k e j vetja si n j ë i p a p u n ë , që v ë r t i t e t k o t r r e t h e r r o t u l l . Vërtet ishte një dimër që dukej sikur s'do të kishte mbarim. Dhe t a m a m në kohën kur thanë se i plagosuri po shërohej, u s ë m u r Gjorgu. Do ta d u r o n t e me shpirt në dhëmbë çdo lëngatë, në m ë n y r ë që të m o s zinte shtratin pa k r y e r vrasjen, m i r ë p o ishte krejtësisht e p a m u n d u r . U z v e r d h si d y l l i , d u r o i sa d u r o i më k ë m b ë , p a s t a j u shtri. Dy muaj rresht qëndroi në shtrat, t a m a m në kohën q ë Zefi i K r y e q y q ë v e , d u k e p ë r f i t u a r n g a s ë m u n d j a e t i j , kishte nisur të dilte lirisht nëpër katund. Që nga këndi ku ishte i shtrirë në k a t i n e dytë të kullës, G j o r g u v ë s h t r o n t e a t ë copë p a m j e q ë i l e j o n t e d r i t a r j a d h e p o t h u a j s e n u k m e n d o n t e asgjë. I s h t e k r e j t i t r u l l o s u r n g a s ë m u n d j a e gjatë. Matanë dritares ishte bota e z b a r d h u r n g a dëbora, m e t ë cilën, p ë r v e ç n j ë v r a s j e j e , t a n i n u k e l i d h t e m ë asgjë. P r e j k o h ë s h i s h t e b ë r ë i h u a j , m a d j e i t e p ë r t n ë atë bote dhe, në qoftë se atje përjashta e prisnin akoma, kjo n d o d h t e v e ç p ë r s h k a k t ë asaj v r a s j e j e . M e orë t ë t ë r a a i v ë s h t r o n t e t o k ë n e m b u l u a r m e d ë b o r ë , m e c a s y m o s p ë r f i l l ë s , s i k u r t ë t h o s h t e : d o t ë vij, d o t ë vij s ë s h p e j t i , t a d e r d h a t ë g r u s h t gjak. D h e k a q s h u m ë n u k i ndahej ky m e n d i m , saqë kishte caste që i dukej se po e s h i h t e v ë r t e t n j o l l ë n e vogël të k u q e , që ia h a p t e mes për mes gjithshkafjes së zbardhur. Në ditët e p a r a të marsit e ndjeu veten p a k më mire d h e j a v ë n e d y t ë të m a r s i t u n g r i t . K ë m b ë t i k i s h t e a k o m a 220

t ë d o b ë t a k u r doli p ë r j a s h t a . A s k u s h n u k e m e n d o n t e s e a s h t u i t r u l l o s u r sic ish n g a s ë m u n d j a , m e f y t y r ë n t ë b a r d h ë si pëlhurë, ai po nisej për në pritë. Kjo ishte n d o s h t a e d h e a r s y e j a q ë Zefi i K r y e q y q ë v e , d u k e e d i t u r a k o m a t ë s ë m u r ë a r m i k u n e t i j , q e k a p u r n ë befasi.

Shiu rrallohej herë pas here aq sa dukej se do të mente, por t a m a m në çastin e fundit niste të curiste përsëri. D u h e j t ë i s h t e m b a s d i t e , p o r G j o r g u i n d i e n t e k ë m b ë t t ë m p i r a . I s h t e p o ajo d i t e g r i , v e t ë m k r a h i n a i s h t e t j e t ë r . D h e k ë t ë Gjorgu e kuptoi nga n d r y s h i m i i veshjes së m a lësorëve, që takonte përballë. K a t u n d t h e t i mënjanoheshin p ë r h e r ë e më tepër rrugës së m a d h e . Aty-këtu, në largësi m e z i d a l l o h e j n d r i ç i m i i z b e h t ë i b r o n z i t të n d o n j ë k ë m b a ne. Pastaj me kilométra të tërë ishte p r a p ë boshësi. P ë r b a l l ë tij k a l i m t a r ë t i s h i n p ë r h e r ë e m ë t ë r r a l l ë . Gjorgu pyeti përsëri për kullën e Oroshit dhe njëherë i t h a n ë s e ajo i s h t e t a s h m ë afër, k u r s e m ë t u t j e , k u r a i p r i s t e q ë ajo t ë q e a f r u a r v ë r t e t , i t h a n ë s e k u l l a i s h t e e n d e t e p ë r larg. D h e t ë d y h e r ë t k a l i m t a r ë t t r e g u a n m e dore të njëjtin drejtim, ku n u k dukej veçse mjegullinë. Dy-tri herë Gjorgut iu duk se po binte mbrëmja, p o r n u k i s h t e a s h t u . V a z h d o n t e t ë i s h t e p o ajo m b a s d i t e pa m b a r i m ku katundet i mënjanoheshin rrugës, sikur të d o n i n t ' i f s h i h e s h i n p ë r j e t ë asaj d h e g j i t h ë b o t e s . A i p y e t i p r a p ë p ë r k u l l ë n d h e i t h a n ë s e t a s h m ë ajo i s h t e afër. Madje kalimtari i fundit ia bëri edhe me dore në drejtimin që duhej të ishte i saj. — A mbërrij para mbrëmjes? — pyeti Gjorgu. — Besa, po, — t h a m a l ë s o r i . — T a m a m në m b r ë m j e ke për të mbërritur. G j o r g u u vu p r a p ë të e c t e . Ai n d i h e j k r e j t ë s i s h t i lor 221

dhur dhe herë ishte gati të besonte se ishte m b r ë m j a aio që vononte të binte, d u k e e larguar k ë s h t u kullën, h e r ë i d u k e j se, p ë r k u n d r a z i , i s h t e l a r g ë s i a e k u l l ë s që e m b a n te m b r ë m j e n pezull në erë, pa e lënë të rrëzohej m b i dhé. N j ë h e r ë iu d u k se dalloi s i l u e t ë n e sa.) m i d i s m j e g u llës, p o r n g r e h i n a e z y m t ë s ' i s h t e v e ç s e n j ë k u v e n d m u r geshash, si ai që kishte p a r e në p a r a d i t e n e kësaj d i t e të gjatë. P a s një copë r r u g e pati p r a p ë ndjesinë që po i a f r o h e j k u l l ë s , m a d j e i u d u k s e e dalloi m ë n ë f u n d q a r t ë , n ë k r y e t ë n j ë s h k a r r ë z i m e . por, k u r eci e d h e ca, e k u p t o i s e ajo q ë p a n u k i s h t e k u l l a e O r o s h i t , s ' i s h t e a s n g r e h i n ë e ç f a r ë d o s h m e , p o r n j ë copë m j e g u l l , v e ç m ë e z e zë se të tjerat. Shpresa se më në fund po i avitej kullës, iu davarit krejt, k u r u g j e n d p r a p ë i v e t ë m në r r u g ë n e m a d h e . Zbrazëtinë nga të dy a n ë t e saj e s h t o n i n e d h e më ca shkurre të shkurtra, të m b i r a aty si me qëllim të keq. Ç'është kështu. mendoi Gjorgu. Tani s'dukeshin më as k a tunde, qoftë edhe të m ë n j a n u a r a . dhe më e keqja ishte se d u k e i s i k u r a t o s'do t ë s h f a q e s h i n m ë k u r r k u n d . Ndërsa ecte, h e r ë - h e r ë ngrinte kokën p ë r ta k ë r k u a r kullën në njërin nga horizontet dhe p r a n ë iu duk se e pa. por n u k besonte m ë . Qysh nga fëmijëria kishte d ë g j u a r p ë r k u l l ë n p r i n c ë r o r e , e cila p r e j s h e k u j s h v i g i i l o n t e q ë të mos shkelej kanuni, por prapëseprapë nuk e dinte o a m j e n e s a j , a s h t u sic n u k d i n t e asgjë t j e t ë r p ë r të. B a n o r ë t e R r a f s h i t e t h ë r r i t n i n t h i e s h t O r o k , por. k u r t r e g o n i n p ë r të, p r e j t r e g i m e v e t ë t y r e i s h t e e n a m u n d u r t ë k u o t o j e s e ç ' p a m i e k i s h t e ajo. E d h e t a n i a ë G j o r g u p o e s h i h t e q ë larg, p a e b e s u a r s e o e a i o . n u k i s h t e n ë g i e n d i e të k u p t o n t e se si e k i s h t e p a m i e n . R i l u e t a e s a i . në m i e g u l l . n u k d u k e j as e l a r t ë , as e u l ë t d h e n g a n j ë h e r ë ngiante e shtrirë e nganjëherë e mbledhur. Njëherë Giorg u t i u d u k s e kjo n d o d h t e n s a a ë r r u e a n g j i t e j d u k e u l a kuar vazhdimisht dhe për shkak të kësai pam ja n d ë rronte. Por edhe k u r u afrua më pranë, asgië nuk u q a r t ë s u a . I s h t e p o t h u a j s e i s i g u r t që i s h t e ajo. sic i s h t e i s i g u r t q ë n u k q e . H e r ë i d u k e j s i k u r kishte n j ë çati m b i 222

d i s a n g r e h i n a t ë n d r y s h m e e h e r ë s i k u r k i s h t e disa ç a t i m b i të njëjtën ngrehinë. Sa më s h u m ë që afrohej, aq më tepër ndryshonte pamja. Tani i dukej se midis disa kullave kishte një si kullë kryesore. Gjithçka tjetër ishte si shtesë r r o tull saj. P o r eci d h e pak d h e kulla kryesore u zhduk e n u k d u k e s h i n veçse shtesat përreth. Madje d h e ato n i s ë n t ë s h p ë r b ë h e s h i n d h e , k u r u a f r u a e d h e ca, v u r i r e s e a t o s'ishin a s p a k k u l l a , p o r c a s i b a n e s a , m a d j e n j ë pjesë nuk ishin as banesa, por më tepër u ngjanin hajateve gjysmë të braktisura. P ë r r e t h s'ndihej asnjë frymë e gjallë. M o s k a m a r d h u r g a b i m i s h t ? t h a a i m e v e t e . P o n ë a t ë ç a s t p ë r b a l l ë tij s e n g a m b i u n j ë n j e r i . — T a k s ë e m o r t i t ? — p y e t i ai, d u k e v ë s h t r u a r r r ë s h q i tazi m ë n g ë n e d j a t h t ë t ë G j o r g u t d h e , p a p r i t u r p ë r g j i g j e , tregoi m e d o r e n ë d r e j t i m t ë n j ë r i t p r e j h a j a t e v e . Gjorgu u d r e j t u a andej. K ë m b ë t i dukej se n u k do t a m b a n i n d o t m ë . P ë r p a r a tij i s h t e n j ë d e r ë p r e j ' d r u r i , tepër e vjetër. Ai k t h e u kokën pas si për të p y e t u r njei r i u n që i kishte folur, se a duhej të h y n t e n ë p ë r atë derë, po njeriu se nga ishte z h d u k u r . Ai e vështroi një grime d e r ë n , p a r a s e t ë v e n d o s t e t ë t r o k i s t e n ë t ë . D r u r i i saj i s h t e i b r e j t u r k u d o d h e m i d i s asaj b r e j t j e j e d u k e s h i n gjithfarë koka gozhdësh e coperà h e k u r a s h të ngulur aty k o t s ë koti, s h u m i c a s h t r e m b t a z i d h e p a n d o n j ë k u p t i m . N d r y s h k u i t y r e ishte b ë r ë njësh me vjetërsinë e drurit, ashtu si ca thonj të vjetër në një dore plaku. G j o r g u n g r i t i d o r ë n p ë r t ë t r o k i t u r , p o r n ë a t ë çast vuri re se mbi atë derë, ku ishin ngulur e ngjitur gjithfarë hekurishtesh, nuk kishte trokitëse. Madje n u k kishte asnjë g j u r m ë b r a v e . Vetëm a t ë h e r ë v u r i re se d e r a s'ishte plotësisht e mbyllur. A t ë h e r ë Gjorgu bëri diçka që nuk e kishte b ë r ë k u r r ë gjatë gjithë jetës së t i j : s h t y u një d e r ë , pa t h i r r u r së p a r i «o i zoti i s h t ë p i s ë » . B r e n d a i s h t e g j y s m ë t e r r . N ë fillim a t i j i u d u k s e hajati ishte bosh, por pastaj, në njërën nga qoshet dalloi n j ë z j a r r . K y i s h t e n j ë z j a r r i z y m t ë , k u n d i h e j m e n j ë h e r ë d r u r i i l a g ë t , q ë m ë s h u m ë b ë n t e t y m s e flakë. « P ë r p a r a se të s h q u a n t e njerëzit, ai ndjeu e r ë n e shajakut t ë l a g ë t t ë x h o k e v e , p a s t a j i p a d h e a t a v e t ë , disa t ë u l u r

4

223

m b i n d e n j ë s e p r e j d r u r i , disa t ë k r u s p u l l o s u r q o s h e v e . U platit dhe ai në një qoshe, d u k e e v ë n ë p u s h k ë n midis gjunjëve. Sytë po i mësoheshin dalngadalë me gjysmëterrin. Athëtira e tymit po i hidhëronte g r y k ë n . Ai m u n d i t ë d a l l o n t e s h i r i t a t e zinj n ë m ë n g ë t e t y r e d h e e k u p toi s e , a s h t u s i ai, t ë g j i t h ë a t a i s h i n p a g u e s t ë t a k s ë s s ë mortit. Ishin gjithsej k a t ë r vetë. P a s p a k v u r i re se ishin pese. Por nuk kaloi as një çerek ore d h e përsëri iu duk s e i s h i n k a t ë r . I p e s t i , q ë n ë fillim s'e k i s h t e s h q u a r d o t d h e pastaj i qe d u k u r si i pesti, n u k ishte veçse një t r u n g i m b ë s h t e t u r , k u s h e d i pse, te qoshja më e e r r ë t . — N g a j e ? — e p y e t i n j e r i u që i s h t e p ë r b r i t i j . Gjorgu i t h a e m r i n e katundit. J a s h t ë k i s h t e r ë n ë m b r ë m j a . G j o r g u t i u d u k s e ajo r a papritur, porsa ai k a p ë r c e u p r a g u n e hajatit, a s h t u si ajo g ë r m a d h a që rrëzohet pas shpinës sate, porsa M largohesh p r e j hïjes s ë s a j . — Ti s ' p a s k e q e n ë d h e aq l a r g , — i t h a n j e r i u p ë r b r i . — Mua m'u desh të bëja dy dite e gjysmë r r u g ë pa p u shim. Gjorgu s'dinte ç'të thoshte. Hyri dikush, d u k e s h t y r ë derën që kuisi vajtueshëm. Ai m b a n t e në d u a r një k r a h dru, që ia hodhi zjarrit. D r u t ë ishin të lagët dhe ai p a k ndriçim që fërgëllonte p ë r r e t h u s h u a . Por pas një g r i m e njeriu, që d u k e j si ulok, ndezi një llambë vajguri, që e vari mbi njërën prej gozhdëve të s h u m t a të n g u l u r a në m u r . D r i t a e v e r d h ë e l l a m b ë s , e dobësuar nga bloza që kishte zënë qelqi i saj, u p ë r p o q më kot të arrinte gjer në skutat më të largëta të hajatit. A s k u s h n u k p o fliste. N j e r i u doli d h e h y r i n j ë t j e t ë r . Ky i ngjante të parit, veçse në d u a r s'kishte asgjë. I vësht r o i t ë g j i t h ë s i k u r t'i n u m ë r o n t e ( d y - t r i h e r ë k t h e u s y t ë nga trungu, si për t'u b i n d u r ^ s e ai n u k ishte njeri) d h e doli. P a s p a k u d u k p r a p ë m e n j ë v o r b e n ë d u a r . P a s i v i n t e një tjetër që m b a n t e ca k u p a druri dhe dy b u k ë misri. Ky i dyti i vuri secilit nga një k u p ë d h e nga një copë »büke përpara, k u r s e tjetri u hodhi fasule me lëng nga vorba. — Ti p a t e fat, — i t h a fqinji G j o r g u t . — E r d h e t a m a m 224

%

k u r j e p e t buka. N d r y s h e do të m b e t e s h e gjer nesër në d r e kë pa ngrënë. — U n e k i s h a p a k b u k ë e gjizë me v e t e , — t h a G j o r g u . — P s e ? — t h a t j e t r i . — K u l l a j e p b u k ë dy h e r ë d i t ë n për paguesit e mortit. — U n e n u k e dija, — t h a G j o r g u , d u k e f u t u r në gojë një kafshatë të m a d h e b ü k e . Misërnikja ishte e forte, p o r ai qe s h u m ë i u r i t u r .

G j o r g u n d j e u n j ë gjë m e t a l i k e q ë i r a n ë p r e h ë r . I s h t e p a k e t a e d u h a n i t të f q i n j i t të t i j . — Ndize një d u h a n , — i tha. — Sa kohë ke që p r ê t k ë t u ? — pyeti Gjorgu. — Q y s h në m e s d i t ë . G j o r g u n u k t h a asgjë, m e g j i t h a t ë t j e t r i u d u k s i k u r e ndjeu habinë e tij. — P s e ç u d i t e s h ? K a n j e r ë z q ë p r e s i n q y s h dje. — A s h t u ? ! — ia b ë r i G j o r g u . — K u r s e u n e k u j t o j a se sonte do të dorëzoja paret dhe nesër do të nisesha për në katund. — O, jo, — t h a t j e t r i . — Do të k e s h fat në q o f t ë se p a guan nesër në mbrëmje. Përndryshe mund të presësh edhe dy dite, madje e d h e tri. — E d h e t r i ? Si ë s h t ë e m u n d u r ? — Kulla n u k n g u t e t k u r r ë të m a r r ë paret e gjakut. Dera e hajatit kërciti dhe hyri prapë njeriu që kishte sjellë vorbën me fasule. Ai mblodhi k u p a t boshe, trazoi n ë k a l i r n e s i p ë r z j a r r i n d h e doli. G j o r g u e n d o q i m e sy. — S h ë r b y e s të p r i n c i t j a n ë k ë t a ? — p y e t i ai me zë të ulët fqinjin e tij. Tjetri ngriti supet. y

1 5 - 2

225

— S'di ç'të t h e m . M e s a d i u n e , a t a j a n ë g j y s m ë k u shërinj, gjysmë shërbëtorë. — Ashtu?! — A i pe n d ë r t e s a t r r e t h e r r o t u l l ? Në to b a n o j n ë s h u më familje që k a n ë lidhje fisnore me k a p e d a n i n . Po, d u k e qenë kushërinj të tij, ata janë njëkohësisht roja d h e n ë punës. N u k ua pe veshjet si i kishin? As malësorë as qytetarë. — Ke të d r e j t ë , — t h a G j o r g u , — a s h t u d u k e s h i n . — D r i d h e d h e një d u h a n , — tha tjetri. — F a l e m n d e r i t , — t h a G j o r g u , — u n e e pi r r a l l ë . — K u r e ke b ë r ë v r a s j e n ? . — Pardje. Që jashtë dëgjohej shiu që curiste. — S'dashka të dalë ky dimër. — P o , — ia b ë r i G j o r g u . — Si s h u m ë u zgjat. Larg, nga thellësia e g r u m b u l l i t të ndërtesave, n d o s h t a nga v e t ë k u l l a k r y e s o r e , u d ë g j u a n j ë r r a p ë l l i m ë p o r t e . Ishte një mbyllje, ndoshta hapje kanatesh të rende, k ë r k ë l l i m a e s ë cilës v a z h d o i n j ë c o p ë h e r ë t ë g j a t ë . Fill p a s saj u d ë g j u a n j ë s i k l i t h m ë s h p e n d i , q ë m u n d t ë i s h t e njëkohësisht b r i t m ë roje, përshëndetje, apo n d a r j e m e m i kun. Gjorgu u platit edhe më në qoshen e vet. Gjithsesi nuk i besohej se ndodhej në Orok.

Kuisja e derës e përshkonte k r y q e tërthor dremitjen e tij. P ë r të treten herë Gjorgu hapi s y t ë d h e pa u l o k u n që po h y n t e me një k r a h d r u në duar. Pasi hodhi d r u t ë n ë z j a r r , a i n g r i t i fitilin e l l a m b ë s m e v a j g u r i . D r u t ë p i k o n i n u j ë d h e n g a kjo k u p t o h e j s e j a s h t ë s h i u n u k k i s h t e pushuar. 226

Nën dritën e llambës Gjorgu vuri re se asnjeri nga njerëzit n u k p o f l i n t e . A i k i s h t e f t o h t ë n ë k u r r i z , p o r d i ç k a e p e n g o n t e t'i a f r o h e j z j a r r i t . V e ç k ë s a j , i d u k e j se ai zjarr n u k t ë n g r o h t e . N d r i ç i m e t e t i j t ë p a s i g u r t a , t ë h a l l a k a t u r a e s i t ë a r n u a r a v e n d e - v e n d e m e p l l a n g a t ë zeza, e b ë n i n e d h e më të r e n d e h e s h t j e n e p r ï t ë s v e . Dy-tri herë Gjorgut i shkoi nëpër m e n d se të tërë ata ishin v r a s ë s d h e t ë t ë r ë k i s h i n n g a n j ë h i s t o r i . P o r h i s t o ri të ishin të k y ç u r a thellë b r e n d a tyre. Jo më kot gojët d h e s i d o m o s n o f u l l a t e t y r e , n ë n n d r i ç i m i n e zjarrit, t ë k u j tonin ca forma b r a v a s h të vjetra. Gjatë gjithë u d h ë t i m i t për këtu Gjorgu ishte i t m e r r u a r nga mendimi se dikush m u n d ta pyeste p ë r historinë e tij. K u l m i n e druajtjes e provoi k u r hyri në këtë hajat, megjithëse, me të h y r ë , diçka e s i g u r o i s e n d o d h e j j a s h t ë r r e z i k u t . K ë t ë s i g u r i e j e p t e n d o s h t a q ë n d r i m i i n g r i r ë i a t y r e që i s h i n a t j e , a p o n d o s h t a t r u n g u , të c i l i n çdo i p o r s a a r d h u r e m e r r t e n ë fillim p ë r n j e r i . e p a s t a j p ë r t r u n g , apo, p ë r k u n d r a z i , e m e r r t e p ë r t r u n g n ë fillim, p a s t a j q e s h t e m e v e t e , d u k e e m a r r ë p ë r njeri, gjersa e k u p t o n t e se ishte vërtet t r u n g . Tani Gjorgu gati-gati e besonte se ai t r u n g ishte lënë aty t a m a m m e atë qëllim. D r u t ë e lagët, të p o r s a h e d h u r prej ulokut, kërcitnin në zjarr. Gjorgu m o r i f r y m ë thellë. N a t a jashtë me siguri ishte n x i r ë e d h e m ë . Diku m u r l a n i fishkëllinte ultazi m b i tokë. Ai, p ë r ç u d i . n d j e u n e v o j ë n t ë t r e g o n t e diçka. P o r n u k e h a b i t i kjo. s e s a d i ç k a t j e t ë r . G j o r g u t i u d u k s e format e. nofullave të njerëzve përreth po ndryshonin dalngadalë. A s h t u si d e m a v e që në n e t ë t e ftohta u vjen ushqimi në grykë për ta ripërtypur, ashtu edhe historitë i s h i n n g j i t u r n ë g r y k ë t e t y r e . D h e a t o n i s ë n t ë p i konin. Sa dite ke në gjak? Katër. Po ti? Dalngadalë historitë nisën të dilnin prej atyre v e s h jeve prej shajaku si b u b u z h a r ë të zinj, vërtiteshin h e s h t u r a z i p ë r r e t h , p ë r z i h e s h i n m e n j ë r a - t j e t r ë n . Ç'do t ë bësh m e b e s ë n t r i d h j e t ë d i t ë s h e ? C'do t ë b ë j ? m e n d o i G j o r g u . A s g j ë . H e r ë - h e r ë i dukej se do të r r i n t e i m b ë r t h y e r përjetë t e a i h a j a t i lagësht, p r a n ë atij z j a r r i , q ë m ë s h u m ë (

227

të ngjethte, se të ngrohte, ngaqë n u k ndizej k u r r ë plotësisht, d h e p r a n ë a t y r e b u b u z h a r ë v e t ë z i n j , q ë v ë r t i teshin nëpër d y s h e m e . K u r do ta thërritnin valle për f i a m a r r ë taksën? Gjatë gjithë k o h ë s që ai ishte aty, v e t ë m njërin prej t y r e kishin p r a n u a r . Vërtet m u n d të p r i s t e atje dite te tëra? Po sikur të kalonte java e të mos e t h ë r r i t n i n ? Po s i k u r të m o s e p r a n o n i n f a r e ? ' U hap dera d h e hyri një njeri. D u k e j m e n j ë h e r ë që vinte nga larg. Zjarri i hodhi dy-tri flakërima përbuzjeje, sa për ta dalluar që ishte llangosur gjithë balte e ujë dhe e la ndërkaq në gjysmëterr, ashtu si gjithë të tjerët. I hutuar, ai eci drejt një qoshëze d h e zuri vend aty, përbri trungut. G j o r g u e ndiqte me bisht të syrit, sikur të donte të dinte se si ishte d u k u r ai vetë k u r kishte h y r ë k ë t u p a r a disa o r ë s h . N j e r i u uli k a p u ç i n d h e m b ë s h t e t i mjekrën mbi gjunjë. Dukej menjëherë që historinë e kis h t e thellë, a k o m a s h u m ë l a r g fytit. N d o s h t a ajo s ' k i s h t e h y r ë akoma as në qenien e tij, por kishte m b e t u r jashtë, te d u a r t e kallkanosura, me të cilat p o r s a kishte b ë r ë vrasjen. Ai i lëvizte ato me një m ë n y r ë nervoze sipër gjunjëve.

228

KAP IT

ULLI

I

TRETE

Karroca vazhdonte të ngjitej me lehtësi nëpër r r u g ë n malore. Ajo ishte me rrota prej gome, e tipit llandon, nga ato që përdoreshin zakonisht në k r y e q y t e t për shëtitje, ose s i t a k s i d h e q ë j o v e t ë m n d e n j ë s e t i k i s h i n t ë v e s h u r a m e k a d i f e t ë zezë, por, n ë p ë r g j i t h ë s i , n ë t ë r ë f o r m e n e tyre kishin diçka të kadifenjtë. Ndoshta pikërisht për k ë t ë a r s y e ecja e saj n ë p ë r r r u g ë n e v ë s h t i r ë m a l o r e n g j a n te s h u m ë më e bute se ç'pritej dhe do të dukej n d o s h t a edhe më e bute, po të m o s ishin trokëllimat e potkonjve d h e n g u l ç i m a t e k u a j v e , t ë cilat v e s h j a p r e j k a d i f e j e s ' k i s h t e si t'i p a k ë s o n t e . 229

Pa ia lëshuar d o r ë n së shoqes, B e s i a n Vorpsi afroi fytyrën te x h a m i i dritares, si për t'u b i n d u r se qyteti i vogël p r e j t ë cilit a t a i s h i n n i s u r p a r a g j y s m ë o r e , i f u n d i t qytet në këmbët e rrafshnaltës së m a d h e të Veriut, ishte zhdukur më në fund nga pamja. Tani p ë r p a r a dhe anash t y r e i s h t e n j ë u l t ë s i r ë e p j e r r ë t , një t r u a l l disi i ç u d i t shëm, as fushë, as mal, as pllajë. Malet s'kishin filluar akoma, por hi ja e tyre ndihej qyshkur d h e dukej se ishte p i k ë r i s h t ajo h i j e q ë , d u k e m o s e p r a n u a r n ë b o t ë n e m a leve, e pengonte megjithatë këtë truall të q u h e j ultësirë. K ë s h t u që, i m i d i s t e , ai t r u a l l i s h t e d j e r r d h e p o t h u a j s e i pabanuar. Herë pas h e r e pikëzat e vogla të shiut të imët b u l ë zonin mbi x h a m a t e karrocës. — B j e s h k ë t e N ë m u r a , — t h a ai me zë të u l ë t , p a k të d r i d h s h ë m , sic m u n d të t h u h e t e m r i i d i ç k a j e , s h f a q j e n e së cilës e p r ê t p r e j n j ë k o h e t e p ë r të g j a t ë . Ai e n d j e u se kv e m ë r shkaktoi tek e shoqja një ngjethje s o l e m n e d h e i u b ë qejfi. Ajo afroi k o k ë n n g a a n a e tij p ë r t ë p a r e , d h e a i n d j e u a r o m ë n e m i r e të aafës së saj. — Ku? Ai bëri me kokë përpara, pastaj tregoi me dore andej, p o r n ë d r e j t i m i n q ë t r e g o n t e d o r a e tij a j o n u k p a gjë t j e t ë r . vecse n j ë p ë s h t j e l l i m m j e g u l l a s h . — S ' d u k e t asgjë e q a r t ë , — s h p j e g o i ai. — J e m i a k o m a tener larg. A i o e la p ë r s ë r i d o r ë n e s a j m b i të t i i ë n d h e u m b ë s h t e t n a s n d e n j ë s e s . N g a l ë k u n d j e t e k a r r o c ë s . g a z e t a që e k i s h i n b l e r ë p a k p a r a nisjes, n ë q y t e t i n e v o g ë l . d h e q ë s h k r u a n t e n ë f a q e n e p a r e p ë r ta. r r ë s h o i t i e r a p o s h t ë . p o r psniëri prei t y r e n u k u përkul ta ngrinte. Aio buzëaeshi n ë r h u m b s h ë m , d u k e risiellë n d ë r m e n d titullin e shkrimït, k u s M u a r udhëtimit të tvre. «Një sensacion i k ë n d s h ë m : SVikrimtari B e s i a n V o r o s i m e g r u a n e tii t ë r e . D i a n e n , v e ndosën ta b ë i n ë m u a i i n e m i a l t i t në R r a f s h i n e V e r i u t ! » Më poshtë shkrimi ishte pakëz i turbullt. N u k k u o toViPi m i r e n ë s e a u t o r i i s h k r i m ï t , n i e f a r ë A . G . (të i s h t e valle i njohuri i t y r e i p ë r b a s h k e t A d r i a n G u m a ? ) , e 230

miratonte, apo kishte një farë qesëndisje të lehtë ndaj këtij udhëtimi. Asaj v e t ë i d e j a e u d h ë t i m i t i i s h t e d u k u r k r e j t e j a s h t ë z a k o n s h m e , k u r e k i s h t e d ë g j u a r s ë p a r i p r e j gojës s ë tij, d y j a v ë p ë r p a r a m a r t e s ë s . P o t i m o s u h a b i t aspak, i kishin t h ë n ë shoqet. P ë r d e r i s a po m a r t o h e s h m e n j ë n j e r i t ë j a s h t ë z a k o n s h ë m , p r e j tij s ' k e p ë r t ë d ë gjuar veçse gjëra të çuditshme. Në fund të fundit, s'mund t ë t ë t h e m i g j ë t j e t ë r v e ç s e : e l u m j a ti. N ë t ë v ë r t e t ë ajo n d i h e j e l u m t u r . G j i t h ë a t o d i t e para dasmës, në r r e t h e t gjysmë m o n d a n e , gjysmë artistike t ë T i r a n ë s , n u k flitej v e ç s e p ë r u d h ë t i m i n e t y r e t ë ardhshëm. S h u m i c a entuziazmoheshin : ti do të shkosh nga bota reale drejt e në botën e legjendave, midis eposit të mirëfilltë, që rrallë e gjen a k o m a të gjallë m b i fytyrë t ë r r u z u U i t t o k ë s o r . D h e v i j o n i n fjalët p ë r z a n a t e s h t o j z o vallet, p ë r r a p s o d ë t , h o m e r i k ë t e f u n d i t t ë b o t e s , d h e p ë r kanunin e t m e r r s h ë m , por m a d h ë s h t o r si asgjë tjetër. T ë t j e r ë t n g r i n i n s u p e t p ë r k ë t ë trill, d u k e u p ë r p j e k u r t a s h f a q n i n s a m ë l e h t ë m o s b e s i m i n e t y r e , i cili l i d h e j gjithsesi m e ç ë s h t j e k o m o d i t e t i , a q m ë t e p ë r q ë i s h t e fjala p ë r n j ë u d h ë t i m p a s m a r t e s o r , p r a m e d i ç k a d e l i k a t e , kurse në Alpe ishte akoma ftohtë dhe kuUat epike ishin t ë g u r t a . K u r s e m ë t ë r a l l ë q e n ë a t a q ë i d ë g j o nin të gjitha me një farë qesëndie të lehtë, sikur të t h o shin: shkoni, shkoni në Veri, midis shtojzovalleve, n d o shta do t'ju bëjë m i r e të dyve, sidomos Besian Vorpsit. Dhe ja tani ata po rendnin drejt Rrafshit të zymtë ) verior. A i R r a f s h , p ë r t ë cilin ajo k i s h t e l e x u a r d h e d ë gjuar aq s h u m ë k u r studionte në Institutin e vajza ve «Nëna Mbretneshë» e sidomos më pas, gjatë kohës së fejesës m e B e s i a n V o r p s i n , e d h e e t ë r h i q t e , e d h e e t r e m b t e . N ë t ë v ë r t e t ë , n g a a t o q ë k i s h t e l e x u a r e d ë g j u a r p ë r të, madje e d h e nga vetë s h k r i m e t e Besianit, ajo e kishte pasur të vështirë të k u p t o n t e se si ishte jeta atje lart, p r a p a m j e g u l l a v e t ë p ë r j e t s h m e . A s a j i d u k e j s e çdo gjë q ë thuhej për Rrafshin, merrte aty për aty një kuptim të dyfishtë, m j e g u l l o r . B e s i a n V o r p s i k i s h t e s h k r u a r p ë r V e r i u n t r e g i m e g j y s m ë t r a g j i k e , g j y s m ë filozofike, t ë c i l a t 231

ishin pritur në s h t y p po ashtu, në m ë n y r ë të dyfishtë: d i s a i k i s h i n p ë r s h ë n d e t u r si p e r l a , të t j e r ë i k i s h i n k r i tikuar për mungesë realizmi. Dy-tri herë Dianes i kishte s h k u a r n ë p ë r m e n d s e n d o s h t a j o a q p ë r t'i t r e g u a r a s a j kureshtitë e Veriut, sesa për të verifikuar diçka b r e n d a vetvetes, i shoqi e kishte n d ë r m a r r ë atë s h t e g t i m të j a shtëzakonshëm. Mirëpo e kishte hedhur poshtë këtë ham e n d j e , d u k e m e n d u a r se, p o t ë i s h t e a s h t u , a i m u n d t a kishte ndërmarrë atë udhëtim shumë kohë më pare dhe, veç kësaj, vetëm. J a t a n i s h i k o n t e v j e d h u r a z i p r o f i l i n e tij d h e n g a tendosja e mollëzave dhe m ë n y r a se si ai vështronte jashtë xhamit të karrocës, kuptohej menjëherë që m e zi e f s h i h t e n j ë f a r ë p a d u r i m i . D i a n a e k u p t o n t e f a r e m i r e perse ai ishte si në një gjendje pritjeje të vazhd u e s h m e . M e s i g u r i atij i d u k e j s e g j i t h ë ajo b o t e g j y s m ë f a n t a s t i k e , g j y s m ë e p i k e , p ë r t ë cilën i k i s h t e f o l u r dite të tëra, po v o n o n t e të shfaqej. J a s h t ë , p ë r b r i k a r r o cës, v a z h d o n t e të s h p a l o s e j d j e r r i n a e g j a t ë , e p a b a n u a r , m b i guriçkat e p a n u m ë r t a ngjyrë-kafe të zbehtë të së cilës b i n t e m ë m e d i o k r i i s h i r a v e t ë b o t e s . A i k a f r i k ë s e m o s u n e filloj t ë z h g ë n j e h e m , m e n d o i ajo d h e d y - t r i h e r ë u m a t t'i thoshte: po ti m o s u mërzit, Besian, ne s'kemi veçse një orë që u d h ë t o j m ë d h e veç kësaj u n e s'jam as aq e p a d u r u e s h m e , as aq naive, s a q ë të kujtoj se gjithë kureshtitë e Veriut do të na dalin p ë r p a r a b e f a s i s h t . M i r ë p o n u k i a t h a k ë t o fjalë, v e t ë m u m j a f t u a q ë m e n j ë lëvizje t ë n a t y r s h m e t ë m b ë s h t e s t e k o k ë n m b i s u p i n e t i j . I n t u i t a i t h a s e kjo i s h t e m ë q e t ë s u e s e s e t ë g j i t h a fjalët d h e n j ë k o h ë t ë g j a t ë q ë n d r o i a s h t u , d u k e p a r e m e b i s h t t ë s y r i t s e s i f l o k ë t e saj n g j y r ë g ë s h t e n j e t ë ç e l ë t l ë k u n d e s h i n m b i s u p i n e tij s i p a s e c j e s s ë k a r r o cës. ; 0- — Ishte duke qëndruar kështu në prag të dremitjes, k u r n d j e u se t r u p i i tij lëvizi. — D i a n e , s h i k o , — t h a me zë të u l ë t , d u k e i k a p u r dorën. L a r g , n ë a n ë t ë r r u g ë s , d u k e s h i n c a s i l u e t a t ë zeza. — M a l ë s o r ë ? — p y e t i ajo. 232

— Po. Sa më s h u m ë që karroca afrohej, siluetat bëheshin më të gjata. Ata të dy i kishin fytyrat pothuajse të ngjit u r a m e x h a m i n d h e ajo d y - t r i h e r ë f s h i u a v u l l i n e krijuar prej hukatjes së t y r e në të. — Ç ' k a n ë a s h t u n ë d u a r , c a d r a ? — p y e t i ajo, p o r m e z ë f a r e t ë ulët, k u r k a r r o c a i s h t e j o m ë s h u m ë s e p e s ë dhjetë hapa larg nga malësorët. — A s h t u d u k e t , — ia b ë r i ai n ë p ë r d h ë m b ë . — H m , nga dolën këto c a d r a ? Karroca kaloi më në fund përbri malësorëve. që e n d o q ë n m e sy. A i k t h e u k o k ë n p a s , s i p ë r t ' u b i n d u r q ë ato rrangalla që m b a n i n malësorët në duar, ishin v ë r t e t c a d r a t ë v j e t r a , m e tela t ë s h q y e r d h e m e p ë l h u r ë n t ë b ë r ë leckë. — S'kisha p a r e ndonjëherë malësor me çadër, — s h k r o fëtiu a i n ë p ë r d h ë m b ë . D i a n a g j i t h a s h t u i s h t e e b e f a s u a r , p o r n u k e s h f a q i h a b i n ë e s a j , p ë r të m o s e b ë r ë nervoz të shoqin. Kur më tutje ata pane një grumbull tjetër malësorësh, dy prej të cilëve ishin të n g a r k u a r me nga një thes. ajo b ë r i s i k u r n u k i pa. B e s i a n V o r p s i i n d o q i n j ë c o p ë h e r ë m e sy. — Miser, — t h a a i m ë n ë fund, p o r D i a n a n u k i u p ë r g j i g j . Ajo m b ë s h t e t i p ë r s ë r i k o k ë n m b i s u p i n e t i j , d h e flokët n i s ë n t'i s h p ë r n d a h e s h i n e t'i r i s h p ë r n d a h e s h i n prapë butësisht sipas lëkundjeve të karrocës. T a n i i s h t e a i q ë v i g j i l o n t e r r u g ë n , d h e ajo u p ë r p o q ta conte m e n d j e n në gjëra më të gëzueshme. Në fund të f u n d i t , s'ishte n d o n j ë h â t a e m a d h e n ë q o f t ë s e n j ë m a l ë s o r k r e s h n i k n g a r k o n n ë k r a h ë n j ë t h e s m i s e r , ose m b a n n ë d o r e një ç a d ë r s h k a t a r r a q e p ë r t ' u m b r o j t u r n g a s h i u . A n u k k i s h t e p a r e ajo m e d h j e t ë r a m a l ë s o r ë , q ë mbushnin rrugët e qyteteve, në prag të dimrit, me nga n j ë s ë p a t ë n ë k r a h ë dh'e m e b r i t m ë n e p i k ë l l u a r « d r u me pre», që më s h u m ë se një zë njerëzor n g j a n t e me një klithmë s h p e n d i ? P o r Besiani i kishte t h ë n ë se ata n u k ishin përfaqësues të v ë r t e t ë të malësisë. D u k e ikur për arsye të n d r y s h m e nga zona epike, si d r u r ë t që s h k u -

233

len n g a t a b a n i i v e t , a t a v e t ë ç h e r o i z o h e s h i n d h e i h u m b n i n cilësitë e t y r e të m i r ë f i l l t a . M a l ë s o r ë t e v ë r t e t ë j a n ë a t j e në Rrafsh, i kishte thënë ai një natë, duke b ë r ë me dore në një d r e j t i m që më t e p ë r tregonte lartësinë qiellore, sesa ndonjë pikë të horizontit, thua se Rrafshi verior ndodhej në q i e l l e jo në t o k ë . Tani, i m b ë s h t e t u r pas dritares, ai n u k ia hiqte s y t ë d j e r r i n ë s , i t m e r r u a r n d o s h t a se m o s e s h o q j a i b ë n t e p y e t j e n : valle k ë t a u d h ë t a r ë m j e r a n ë , m e ato c a d r a s k e letike në duar, apo me shpina të k ë r r u s u r a nën thesin me miser, ishin kreshnikët e mirëfilltë të bjeshkëve? P o r Diana, e d h e sikur të zhgënjehej plotësisht nga gjithçka, kurrë n u k kishte n d ë r m e n d f i a bënte atë pyetje. A s h t u , e m b ë s h t e t u r sic q e p a s t i j , m e s y t ë q ë h e r ë -herë i puliteshin n g a lëkundja, si një mbrojtje nga p i k ë llimi q ë t ë z g j o n t e k j o d j e r r i n ë s h t e r p ë , ajo s i l l t e n d ë r m e n d coperà nga k u j t i m e t e saj me Besian Vorpsin, në ditët e njohjes së t y r e d h e në javët e p a r a të fejesës. G ë s h tenjat përbri bulevardit të m a d h , d y e r t e kafeneve, vezullimin e unazave gjatë përqafimit, stolat në park me gjethet e r ë n a të vjeshtës përsipër dhe d h j e t ë r a gjëra të tjera ajo i hidhte pa kursim m b i atë djerrinë të pafund, me s h p r e s ë s e m u n d t a p o p u l l o n t e disi s h k r e t i m i n e saj. P o r d j e r r i na i s h t e e p a n d r y s h u e s h m e . L a k u r i q ë s i a e sai e l a g ë s h t ishte gati të gllabëronte për një grime jo v e t ë m k r e i t r e zervën e lumturisë së saj. p o r ndoshta g r a m b u j l u m t u r i s h të brezave të tërë njerëzorë. Diana s'kishte p a r e k u r r ë në ietë n j ë yrt të tillë. Jo më k o t k ë t u nisnin B j e s h k ë t e Nëmura. Nffa g j e n d j a e g j y s m ë p ë r g j u m j e s e n x o r i n j ë l ë v i z j e e supi.t d h e p a s t a j zëri i tii i k u j d e s s h ë m : • — Diane, shiko një kishë. Ajo u a f r u a te x h a m i d h e s y t ë e s a j e k a p ë n m e n j ë h e r ë krvoin m b i këmbanaren e gurtë të kishës. Kisha ishte m b i m'ë l a r t ë s i s h k ë m b o r e d h e , n g a q ë r r u g a k a l o n t e t e p ë r p o s h t ë n ë k r a h a s i m m e të, a p o n d o s h t a p ë r s h k a k t ë g r i s e s ë oiellit, k r v o i i z i d u k e j s i k u r l ë v i z t e k ë r c ë n u e s h ë m midis reve. Kisha i s h t e akoma larg, por, k u r u a f r u a n d h e pak, a t a d a l l u a n k ë m b a n ë n , p ë r n d r i t j a e z b e h t ë , v e r d h a 234

I

m e e b r o n z i t t ë s ë cilës s h p ë r n d a h e j s i n j ë n ë n q e s h j e n ë n atë kërcënim të zi kryqor. — Sa b u k u r ! — t h a D i a n a . A i b ë r i « p o » m e k o k ë , p a folur.- N ë t ë v ë r t e t ë z y m t i a e kryqit dhe nënqeshja zbutëse e kambanës valviteshin m b i ç d o gjë, d h e d u h e j t ë d u k e s h i n s h u m ë m i l j e p ë r r e t h , p ë r h e r ë së bashku e të pandara. — Ja d h e kullat malësore, — t h a ai. A j o i s h k ë p u t i s y t ë m e zor n g a k i s h a p ë r t ë k ë r k u a r kullat. — Ku? Ku? — J a , a t j e , në f a q e n e b r e g o r e s , — t r e g o i ai me d o r e , — Ja një më tutje, në b r e g u n tjetër. — Ah, po. A i u g j a l l ë r u a p a p r i t u r d h e s y t ë e tij k ë r k o n i n m e etje në horizont. — M a l ë s o r e , — t h a ajo, d u k e t r e g u a r m e d o r e n g a x h a m i i përparmë, përtej shpinës së karrocierit. Malësorët vinin në drejtim të tyre, por ata ishin tepër larg dhe akoma s'dalloheshin qartë. — K ë t u p r a n ë d u h e t të jetë ndonjë katund i m a d h . K a r r o c a po u afrohej m a l ë s o r ë v e d h e D i a n a n d j e u g j i t h ë t e n d o s j e n e tij te x h a m i i a v u l l u a r i d r i t a r e s . — J a n ë m e p u s h k ë n ë k r a h ë , — t h a ajo. — P o , — u p ë r g j i g j ai, disi i l e h t ë s u a r , pa e h e q u r k o k ë n n g a x h a m i . S y t ë e tij d u k e j s e k ë r k o n i n d i ç k a tjetër. Malësorët n u k ishin më s h u m ë se njëzet h a p a larg. — J a , — t h i r r i ai më në f u n d , d u k e e t ë r h e q u r D i a n e n me f o r c e n g a s u p e t . — Ja r u b i i zi në m ë n g ë n e d j a t h t ë . E sheh? — P o , po, — ia b ë r i ajo. — Ja d h e një tjetër me s h e n j ë n e vdekjes. Ja d h e i treti. N g a g ë z i m i , atij i q e ç r r e g u l l u a r f r y m ë m a r r j a . — Sa e t m e r r s h m e ! — i s h p ë t o i asaj p a d a s h u r . — Si? — D e s h a të t h o s h a sa e b u k u r d h e sa e t m e r r s h m e njëkohësisht. 235

— A s h t u është, një b u k ù r i e t m e r r s h m e , një t m e r r b u k u r , q u a j e si të d u a s h . Ai u k t h y e befasisht drejt saj, me një dritë të ç u d i t s h m e n ë s y , s i k u r t'i t h o s h t e : d h e t i n u k b e s o j e n ë t ë g j i t h a k ë t o . M i r ë p o n ë t ë v ë r t e t ë ajo s'i k i s h t e s h f a q u r k u r r ë n j ë d y s h i m t ë tillë. Karroca i kishte lënë pas malësorët dhe Besiani ishte m b ë s h t e t u r në ndenjëse me një buzëqeshje lodruese në fytyrë. — Po i a f r o h e m i z o n e s së hijes, — t h a ai, s i k u r të f l i s t e me vete, — atje ku rreguliat e vdekjes sundojnë m b i ato të jetës. — Po si dallohen ata që k a n ë për të m a r r ë gjak, nga a t a që k a n ë p ë r të d h ë n ë g j a k ? — p y e t i a j o . — R u b i i zi ë s h t ë i n j ë l l o j t ë p ë r të g j i t h ë , a p o j o ? ' — P o , ai ë s h t ë i n j ë l l o j t ë . V u l a e v d e k j e s ë s h t ë n j ë , si për ata që e kërkojnë vdekjen, si për ata që kërkohen prej saj. — E t m e r r s h m e ! — ia b ë r i ajo. — Asgjëkund në bote n u k ka një vend ku m u n d të takosh n ë p ë r r r u g ë njerëz, që, a s h t u si a t a d r u r ë t e pyllit, t ë cilët s h ë n o h e n p ë r t ' u p r e r ë , t ë m b a j n ë m b i v e t e s h e n j ë n e vdekjes. Ajo e v ë s h t r o i m e b u t ë s i . S y t ë e tij i s h i n t ë n d e z u r q ë b r e n d a , m e a t ë lloj n d r i ç i m i q ë vjen p a s n j ë p r i t j e j e l o d h ë se. T a n i m a l ë s o r ë t , m e a t o c a d r a t ë s h k a l l m u a r a q e s h a rake dhe me thasët banale të misrit sipër kurrizit, dukej sikur s'kishin ekzistuar kurrë. — J a , p r a p ë m a l ë s o r e , — t h a ai. K ë t ë h e r ë r u b i n e zi m b i m ë n g ë n e n j ë r i t e pa e p a r a ajo. — Po, tani m u n d të t h e m se h y m ë t a m a m në m b r e tërinë e vdekjes, — tha Besiani, d u k e m o s i h e q u r s y t ë nga xhami. Jashtë shiu vazhdonte të binte si më pare, i hollë d h e s i i p ë r z i e r m e m j e g u l l . D i a n e V o r p s i p a d a s h u r lëshoi n j ë p s h e r ë t i m ë t ë t h e l l ë . — P o , — t h a ai, — h y m ë në m b r e t ë r i n ë e v d e k j e s , si Ulisi, v e ç s e Ulisi z b r i t i p o s h t ë p ë r t ë m b ë r r i t u r a t j e k u r s e ne po ngjitemi lart. i

236

Ajo d ë g j o n t e p a i a h e q u r s y t ë . A i k i s h t e m b ë s h t e t u r ballin te xhami, që ishte krejt i a v u l l u a r nga hukatja. Prapa qelqit bota dukej e shfytyruar. — Vërtiten rrugëve me atë r u b të zi në mëngë, si s h p i r t r a n ë p ë r m j e g u l l , — t h a ai. Ajo d ë g j o n t e si e n e m i t u r . Sa h e r ë p a r a n i s j e s k i s h i n b i s e d u a r p ë r t ë g j i t h a k ë t o , p o r t a n i fjalët e tij m e r r n i n një t i n g ë l l i m t ë r i . P r a p a t y r e , s i k u a d r o t e n j ë filmi prapa subtitrave shpjegues, pejzazhi ngjante d h e më i zymtë. Ajo deshi të pyeste se a do të takonin valle e d h e n j e r ë z q ë e c n i n m e q e f i n n ë k o k ë , sic i k i s h t e s h p j e g u a r ai dikur, por diçka e pengoi për ta b ë r ë këtë pyetje. N d o s h t a i s h t e n j ë lloj f r i k e n a i v e , se, d u k e e b ë r ë p y e t j e n , a t a d o t ë k u j t o h e s h i n t ë s h f a q e s h i n v ë r t e t , gjë q ë ajo n u k e donte. T a n i karrocä« i s h t e l a r g u a r m j a f t d h e k a t u n d i n u k dukej m ë . Vetëm kryqi i kishës lëkundej ngadalë në skaj i n e h o r i z o n t i t , p a k ë z i s h t r e m b ë r u a r m ë n j a n ë , si a t o k r y q e t m b i v a r r e , t h u a s e e d h e qielli q e v i t h i s u r p a k , sic vithisej d h e u i v a r r e z a v e . — J a n j ë m u r a n e , — t h a ai, d u k e t r e g u a r m e d o r e anën e rrugës. Ajo u zgjat p ë r t ë p a r e m ë m i r e . I s h t e n j ë g r u m b u l l gurësh pak më të çelët se të zakonshmit, vendosur si pa k u j d e s njëri m b i t j e t r i n . A s a j i u d u k s e , p o t ë m o s i s h t e dite shiu, a t a n u k d o t ë n g j a n i n a q t ë p i k ë l l u a r . l a t h a a t i j këtë mendim, por ai buzëqeshi duke tundur kokën në mënyrë kundërshtuese. — M u r a n a t j a n ë p ë r h e r ë të p i k ë l l u a r a , — t h a ai. — Madje, sa më e b u k u r të jetë p a m j a p ë r r e t h , aq më të trishtme duken ato. — N d o s h t a , — u p ë r g j i g j ajo. — U n e k a m p a r e lloj-lloj v a r r e s h e v a r r e z a s h , m e g j i t h f a r ë s h e n j a s h e s i m b o l e s h p ë r s i p ë r , — v a z h d o i ai, p o r varr më të vërtetë se m u r a n a e thjeshtë që ngrënë malës o r ë t t a n ë , p i k ë r i s h t t e vertdi k u n j e r i u v r i t e t , ë s h t ë e p a m u n d u r të gjendet. — P o , — t h a ajo. — Ë s h t ë t e p ë r e p i k ë l l u e s h m e p a m j a e saj. 237

— E d h e e m r i n e k a t ë tillë, t ë z h v e s h u r , t ë g u r t ë , v e t ë m d h e m b j e d h e asgjë t j e t ë r z b u t ë s e , m u r a n e , a p o j o ? Ajo b ë r i -«po»- m e k o k ë d h e p r a p ë p s h e r ë t i u . Ai, i r i g j a l l ë r u a r n g a fjalët e v e t a , v a z h d o i të fliste. I foli p ë r a b s u r d e n e jetës d h e p ë r realitetin e vdekjes në Veri, për njeriun verior, që vlerësohet apo zhvlerësohet k r y e sisht nga raportet që krijon me vdekjen dhe për u r i m i n e t m e r r s h ë m q ë bëjnë malësorët k u r lind një foshnjë: « m e j e t ë t ë g j a t ë e t a v r a f t ë p u s h k a » , gjë q ë t r e g o n t e s e v d e kja e n a t y r s h m e prej s ë m u n d j e v e apo pleqërisë ishte e t u r p s h m e për njeriun e bjeshkës dhe, më në fund, për s y n i m e t e m a l ë s o r i t në j e t ë , i cili n u k ka q ë l l i m t j e t ë r , v e ç s e t ë g r u m b u l l q j ë a q n d e r n ë j e t ë , s a q ë t'i m j a f t o j ë s i k a p i t a l p ë r t'i n g r i t u r n j ë m o n u m e n t p a s v d e k j e s . — I k a m d ë g j u a r ca k ë n g ë p ë r të v r a r ë t , — t h a a j o . — J a n ë njëlloj si m u r a n a t e t y r e . — Ashtu është. Të rëndojnë mu këtu si një g r u m b u l l gurësh. Zaten edhe këngët, dhe m u r a n a t janë të ngritura sipas të njëjtit koncept. Diane Vorpsi mezi e mbajti një p s h e r ë t i m ë tjetër. D i ç k a i h u m n e r o h e j h e r ë p a s h e r e b r e n d a v ê t e s . Ai, s i k u r t a n d i e n t e a t ë z g a v ë r q ë i k r i j o h e j a s a j , s h p e j t o i t'i t h o s h t e se, m e g j i t h a t ë , e g j i t h ë kjo, d u k e q e n ë p a d y s h i m e t r i s h t u a r , i s h t e n j ë k o h ë s i s h t e m a d h ë r i s h m e . Ai u p ë r p o q t'i s h p j e g o n t e asaj se, n ë f u n d t ë f u n d i t , p e r m a s a e v d e k j e s i j e p t e diçka eterne jetës së njeriut tonë verior, sepse n j ë p e r m a s e e tillë, e p a m b a r i m , e p a s k a j , e n d i h m o n t e atë të ngrihej m b i vogëlsitë dhe meskinitetet e jetës. — Të m a t ë s h d i t ë t e j e t ë s me m e t r i n e v d e k j e s , ë s h t ë , n ë r a d h ë t ë p a r e , n j ë d h u n t i , — t h a ai, — a p o j o ? Ajo buzëqeshi d u k e n g r i t u r supet. — I tillë ë s h t ë k a n u n i , s i d o m o s p j e s a e tij m o r t o r e , — vazhdoi Besiani. — Ty të k u j t o h e t ? — P o , — t h a ajo, — më k u j t o h e t f a r e m i r e . — N j ë k u s h t e t u t ë e v ë r t e t ë e v d e k j e s , — t h a ai, d u k e u k h y e r b e f a s i s h t n g a a j o . — P ë r t ë flasin s h u m ë d h e gjithfarë gjërash, megjithatë, sado i e g ë r d h e i p a m ë s h i r s h ë m t ë j e t ë ai, p ë r një gjë j a m i b i n d u r : kjo ë s h t ë n j ë nga kushtetutat më monumentale të lindura m b i fyty238

r ë t ë globit tokësor, d h e n e s h q i p t a r ë t d u h e t t ë j e m i k r e n a r ë që e p o l l ë m atë-. A i p r i t i sic d u k e t q ë ajo t ë t h o s h t e diçka, p r o o s e k u n d ë r , p o r ajo n u k s h q i p t o i a s n j ë fjalë, v e t ë m s y t ë e saj q ë n d r u a n mbi sytë e tij, butësisht si e d h e më pare. — Po, duhet të jemi t a m a m ashtu, k r e n a r ë , — vazhdoi ai. — R r a f s h i ë s h t ë i v e t m i r a j o n në E v r o p ë , që, d u k e q e n ë pjesë e një shteti m o d e m , e përsëris, pjesë e një s h t e t i m o d e m evropian dhe jo një vendbanim tribush primitive, i k a f l a k u r ligjet, s t r u k t u r a t j u r i d i k e , policinë, g j y q e t , m e një fjalë, k r e j t o r g a n i z m a t s h t e t ë r o r e ; i k a f l a k u r , m ë k u p t o n , i k a p a s u r d i k u r d h e i k a f l a k u r p ë r t'i z ë v e n d ë s u a r m e ligje t ë t j e r a , m o r a l e , t ë cilat jarie k a q t ë p i o t a , saqë i k a n ë d e t y r u a r a d m i n i s t r a t a t e h u a j a të p u s h t i m i t dhe më vonë administratën e vetë shteti t të p a v a r u r s h q i p tar, t'i n j o h ë a t o d h e t a l ë n ë k ë s h t u R r a f s h i n , d o m e t h ë n ë gati gjysmën e mbretërisë jashtë kontrollit të shtetit. V ë s h t r i m i i D i a n e s n d i q t e h e r ë lëvizjet e b u z ë v e , h e r ë s y t ë e të s h o q i t . — D h e kjo h i s t o r i ë s h t ë e v j e t ë r j a s h t ë z a k o n i s h t , — v a z h d o i ai. — S e p s e k a n i s u r t ë ngjizet q y s h a t ë h e r ë k u r Kostandini i balades u n g r i t nga varri p ë r të m b a j t u r besën. Të ka s h k u a r n d ë r mend, k u r e keni b ë r ë atë b a l a d e n ë shkollë, s e b e s a , q ë p ë r m e n d e t atje, ë s h t ë n j ë n g a g u r ë t e p a r e t ë t h e m e ! i t t ë kësai n g r e h i n e s a t ë l l a h tarshme aq edhe të m a d h ë r i s h m e ? Sepse k a n u n i s'është v e t ë m k u s h t e t u t ë , — v a z h d o i ai i n d e z u r . — Ai ë s h t ë n j ë m i t kolosal n ë f o r m e k u s h t e t u t ë . N j ë p a s u r i b o t ë r o re, p ë r p a r a s ë cilës ligjet e H a m u r a b i t . a D O ç ' j a n ë a t o a n d e i t u t j e , n g j a j n ë s i l o d r a f ë m i j ë s h . M ë kuDton? N d a j p ë r t ë n u k m u n d t ë p y e t e t ë s h t ë i m i r e a n o i k e q , sic p v e s i n p ë r g j e r a t k a l a m a j t ë . S i ç d o gjë e m a d h ë r i s h m e , k a n u n i ë s h t ë p ë r t e i m i r ë s i s ë a p o ligësisë. A i ë s h t ë p ë r t e j . . . A j o n d j e u t'i s k u q e s h i n f a q e t n g a f y e r j a . N j ë m u a j m ë p a r e i s h t e p i k ë r i s h t ajo q ë i a k i s h t e b ë r ë n j ë p y e t j e të t i l l ë : ë s h t ë i m i r e a p o i k e q k a n u n i ? A t ë h e r ë ai i k i s h t e b u z ë q e s h u r , pa i t h ë n ë a s g j ë , k u r s e tani... — S'ka nevojë për i r o n i , — e n d ë r p r e u ajo, d u k e u l a r g u a r sa mundi në s k a j i n t j e t ë r të n d e n j ë s e s . 239

- Çfarë? U d e s h ë n disa m i n u t a s a t ë m e r r e s h i n v e s h s e p ë r s e i s h t e fjala. A i q e s h i m e z ë t ë l a r t ë , i u b e t u a s e s ' k i s h t e t h ë n ë asgjë m e q ë l l i m , m a d j e s e n u k e m b a n t e m e n d f a r e p y e t j e n e saj t ë d i k u r s h m e d h e m ë n ë f u n d i k ë r k o i një mijë ndjesa. K j o n g j a r j e e vogël u d u k s i k u r çliroi d i ç k a të g j a l l ë b r e n d a karrocës. A t a u p ë r q a f u a n një copë herë, i p ë r k ë d h e l ë n f l o k ë t n j ë r i - t j e t r i t , p a s t a j ajo h a p i ç a n t ë n , nxori që andej pasqyrëzën dhe pa se mos i kishte i k u r i k u q i i l e h t ë p r e j b u z ë v e . K ë t o lëvizje t ë n j o h u r a t ë s a j sollen pas vêtes coperà bisedash për shtëpinë, të n j o h u r i t e t y r e d h e p ë r T i r a n ë n , p r e j s ë cilës b e f a s asaj i u d u k se kishte s h u m ë kohë që ishin larguar. Edhe k u r folën p r a p ë p ë r kanunin, biseda n u k ishte më e ftohtë dhe e t e n d o s u r si një teh s h p a t e të vjetër, por më e n a t y r s h m e . Kjo v i n t e ndoshta n g a q ë biseda u vërtit k r y e s i s h t r r e t h pjesëve të kanunit që i përkitnin jetës së p ë r d i t s h m e . K u r ai, n ë p r a g t ë fejesës, i k i s h t e d h u r u a r b o t i m i n l u k soz t ë k a n u n i t , p i k ë r i s h t k ë t o p j e s ë ajo i k i s h t e l e x u a r më pa kujdes dhe shumë formulime që ai i p ë r m e n d t e tani, asaj mezi i kujtoheshin. Herë-herë ata ktheheshin prapë në rrugët e k r y e qytetit dhe te të njohurit e përbashket, por mjaftônte që në horizont të dukej një mulli, një k o p e d h e n s h apo një u d h ë t a r i v e t m u a r , që ai të kuj tonte n e n e t e kanunit p ë r ta. — K a n u n i ë s h t ë total, — t h a mjëherë ai, — d h e s ' k a asnjë sferë të jetës ekonomike apo morale që të mos e përfshijë. P a k p a r a m e s d i t ë s a t a n d e s h ë n një k a r v a n k r u s h q i s h , d h e ai i shpjegoi ecjen e t y r e në r r e s h t sipas r r e g u l l a v e k r e j t t ë n g u r t a , s h k e l j a e t ë cilave m u n d t a k t h e r e t e d a s m ë n n ë zi. J a k r u s h k a p a r i , t h o s h t e ai, j a , n ë f u n d t ë k a r v a n i t , i a t i a p o vëllai i n u s e s me k a l ë p ë r d o r e . Diana, me faqen të ngjeshur pas xhamit, krejt e mrekulluar, nuk i shkëpuste dot sytë nga k o s t u m e t p o p u l l o r e t ë g r a v e . S a t ë b u k u r a , oh, s a t ë b u k u r a , t h o s h t e h e r ë p a s h e r e m e v e t e , n d ë r s a ai, i m b ë s h t e t u r p a s s a j , 240

m e një z ë n a n u r i t ë s i p ë s h p ë r i s t e t e v e s h i p a r a g r a f e t e kanunit për krushqit: Dita e martesës nuk shtyhet kurrë. Krushqit do të shkojnë, edhe sikur nusja të jetë duke vdekur, zhargas e rrëshqanash do ta çojnë në shtëpi të dhëndrit. I vdekuri në shtëpi, krushqit do të n i s e n . N u s j a h y n n ë s h t ë p i , i v d e k u r i del s h t ë p i e . A n d e j të vajtohet, këndej të këndohet. K u r k r u s h q i t m b e t ë n p a s , a t a t ë d y folën p ë r «fis h e k u n m e t ' i u m t ë dora», që, s i p a s z a k o n i t , i j e p e j d h ë ndrit prej familjes së nuses, në m ë n y r ë që ta përdorte k u n d ë r saj, p o q e s e ajo e t r a d h t o n t e , d h e q ë t ë dy, d u k e q e s h u r e d u k e b ë r ë shaka se ç ' m u n d të n d o d h t e në qoftë se ajo ose ai e s h k e l n i n b e s n i k ë r i n ë b a s h k ë s h o r t o r e , e n g a c m u a n e i s h k u l ë n v e s h i n n j ë r i - t j e t r i t në f o r m e q o r timi duke i t h ë n ë «t'iumtë dora!» — Ti je f ë m i j ë , —i i t h a B e s i a n i p a s v r u l l i t të p a r e t ë h a r e s ë d h e asaj i u d u k s e a i k i s h t e n j ë f a r ë k e q a r d h j e j e që ata bënin shaka me kanunin, dhe këtë ai nuk e b ë n t e veçse p ë r t'i k r i j u a r n j ë k ë n a q ë s i a s a j . M e k a n u n i n s ' b ë h e t s h a k a , , i u k u j t u a fraza e d i k u j t , por sakaq e hoqi mendjen prej andej. lu desh dy-tri herë t ë v ë s h t r o n t e p ë r j a s h t a q ë v r u l l i i g ë z i m i t t'i b i n t e . P e j zazhi k i s h t e n d ë r r u a r , qielli i s h t e b ë r ë m ë i g j e r ë , p o p i k ë r i s h t kjo g j e r ë s i e k i s h t e b ë r ë e d h e m ë s h t y p ë s e q e n d r ë n e t i j . A s a j i u d u k s e p a n j ë zog d h e g a t i s a s ' k l i t h i «një zog», s i k u r t ë s h i h t e n j ë s h e n j ë z b u t j e j e , a p o m a r r ë v e s h j e j e m i d i s atij qielli. p o r a j o q ë pa, n u k i s h t e v e ç s e një k r y q t j e t ë r , i a n u a r p a k a s h t u si k r y q i i p a r e , midis vithisjes së mjegullës. Në thellësi d u h e t të j e n ë k u v e n d e t e f r a n ç e s k a n ë v e , m e n d o i ajo, d h e a k o m a m ë t u t j e ato t ë m u r g e s h a v e . Karroca vazhdonte të ecte me një lëkundje të lehtë, t ë n j ë t r a j t s h m e . H e r ë - h e r ë n ë p r a g t ë d r e m i t j e s ajo d ë g j o n t e z ë r i n e t i j , që d u k e j s i k u r i v i n t e n g a l a r g dhe_ i v e s h u r m e n j ë o s h ë t i m ë s h p e l l e . A i v a z h d o n t e t'i k u j t o n t e nene të n d r y s h m e të kanunit, kryesisht ato që kishin të b ë n i n m e j e t ë n e p ë r d i t s h m e . P o i fliste p ë r r r e g u l i a t , e m i k p r i t j e s d h e n ë p ë r g j i t h ë s i i r i k u j t o n t e asaj t ë g j i t h a n e n e t q ë k i s h i n t ë b ë n i n m e m i k u n , i cili i s h t e p ë r s h q i p 16-2

241

tarin diçka absolute, e p a k r a h a s u e s h m e me asgjë tjetër. Të kujtohet përcaktimi i shtëpisë në k a n u n ? thoshte ai. S h t ë p i a e s h q i p t a r i t ë s h t ë e z o t i t d h e e m i k u t . E zotit d h e e mikut, më k u p t o n ? Pra, p ë r p a r a se të jetë e v e t ë p r o n a r i t , ajo ë s h t ë e m i k u t . M i k u ë s h t ë k a t e g o r i a më e lartë etike në jetën e shqiptarit, v a z h d o n t e ai. Është diçka që n g r i h e t mbi lidhjet e gjakut. G j a k u i babës d h e i djalit m u n d t ë falet, i m i k u t k u r r ë . Ai k t h e h e j e r i k t h e h e j te r r e g u l i a t e mifcpritjes, p o r a s h t u g j y s m ë e f j e t u r sic i s h t e , ajo e n d i e n t e se n e n e t e vjetra, d u k e u r r o t u l l u a r me gërvimë, si d h ë m b ë z a t e n d r y s h k u r a të një mekanizmi, nga pjesa e p ë r d i t s h m e paqësore po i afroheshin pjesës m o r t o r e të k a n u n i t . Sido q ë t a v ë r t i t j e b i s e d è n p ë r k a n u n i n , ajo d o t ë t ë s i l l t e q ë d o t ë t ë s i l l t e atje. J a , t a n i , m e a t ë z ë p l o t j e h o n a s h p e l l e , a i p o i t r e g o n t e një n g j a r j e t i p i k e k a n u n o r e . A j o v a z h d o n t e t'i m b a n t e sytë mbyllur, duke u përpjekur të mos dilte nga gjendja gjysmë dremitëse, sepse e n d i e n t e se v e t ë m k ë s h t u zëri i tij d o t ë v a z h d o n t e t a r u a n t e a t ë j e h o n ë l a r gësie. A i z ë p o i t r e g o n t e p ë r n j ë u d h ë t a r q ë p o k a l o n t e i v e t ë m në muzg, në një rrëzë bjeshke. U d h ë t a r i kishte p ë r të d h ë n ë një gjak dhe prej k o h ë s h r u h e j n g a gjakmarrësit. D h e befas, aty në udhën e m a d h e , në atë orë të m u z g u t a t ë e k a p i n j ë a n k t h e n j ë p a r a n d j e n j ë e keqe. P ë r r e t h ishte s h k r e t i m i piote, s'dukej as shtëpi, as f r y m ë e gjallë n j e r i u , k u m u n d t ë f u t e j o s e t ë d o r ë z o h e j si mik. Ishte v e t ë m n j ë k o p e d h i s h , p o r e d h e ajo p a bari. Dhe atëherë, për të trimëruar sado pak veten, apo ndoshta për të mos mbaruar jetën pa një shenjë, njeriu i t h i r r i tri h e r ë b a r i u t të tufës. Asnjë zë n u k iu përgjigj. A t ë h e r ë ai i t h i r r i c j a p i t të k ë m b o r ë s : O cjap i k ë m b o r ë s , i t h u a j t ë t zoti s e , p o m ë gjeti gjë p a k a l u a r a a f ë n e kodrës përtej, ta dijë se i j a m p r e r ë mik. Dhe, s i k u r ta dinte, pak hapa më tutje, njeriun e qëlluan dhe e vranë. Diana hapi sytë. — E p a s t a j , — p y e t i ajo, — ç ' n d o d h i p a s t a j ? Besian Vorpsi buzëqeshi h i d h u r : — N j ë b a r i , f q i n j e me b a r i u n e k o p e s ë , i d ë g j o i fjalët e f u n d i t të v i k t i m ë s d h e i t h a f q i n j i t të v e t . D h e u n g r i t 242

ky i fundit, që as e n j i h t e , as e k i s h t e p a r e d h e as e k i shte dëgjuar k u r r ë e m r i n e të vrarit, u ngrit p r a ky bari, l a t u f ë n , f a m i l j e n e çdo p u n ë t j e t ë r e , d u k e s h k u a r t ë m a r r ë h a k u n e njeriut të panjohur që iu p r e m i k në besë të t i j , u fut në q e r t h u l l i n e g j a k m a r r j e s . — E t m e r r s h m e , — t h a D i a n a . — Po kjo ë s h t ë a b s u r d e . Kjo është fatale. — Ë s h t ë e v ë r t e t ë , — t h a ai. — Ë s h t ë d h e e t m e r r s h m e , d h e a b s u r d e , d h e fatale, s i t ë g j i t h a g j ë r a t e m ë d h a . — Si g j i t h ë g j ë r a t e m ë d h a , — p ë r s ë r i t i ajo, d u k e u s t r u k u r p ë r s ë r i në q o s h e n e v e t . K i s h t e f t o h t ë . S y t ë e saj v ë s h t r o n i n p ë r h u m b s h ë m h a p ë s i r ë n e s h q y e r m i d i s d y m a l e v e , s i k u r t ë k ë r k o n i n m i d i s g r i s e s ë saj s f i n k s o r e shpjegimin e énigmes. — Sepse m i k u për shqiptarin është gjysmë perëndi, — t h a B e s i a n V o r p s i , s i k u r t a n d i e n t e p y e t j e n e saj t ë p a shprehur. D i a n a m b y l l i s y t ë p ë r g j y s m ë , n ë m ë n y r ë q ë fjalët e tij të m o s i v i n i n aq të z h v e s h u r a . Ai e uli z ë r i n e d h e m ë , a s h t u s i m ë p a r e , d h e zëri i rifitoi j e h o n ë n m ë s h p e j t se ç'priste ajo. — Sepse, sic k a m d ë g j u a r n j ë h e r ë , — v a z h d o i ai, — ndërsa shumë popuj i kanë rezervuar malet për hyjnitë, malësorët tanë, d u k e qenë se i kanë ato të vetmet troje ban i m i , k a n ë q e n ë t ë d e t y r u a r q ë o s e t'i d ë b o j n ë h y j n i t ë q ë a n d e j , ose t'i p ë r s h t a t i n s i p a s v ê t e s , n ë m ë n y r ë q ë t ë m u n d t ë j e t o j n ë t ë p ë r z i e r m e ta. M ë k u p t o n , D i a n e ? K ë s h t u s h p j e g o h e t kjo b o t e g j y s m ë r e a l e , g j y s m ë f a n t a s t i ke në Rrafsh si në kohërat homerike. Dhe kështu shpjeg o h e t k r i j i m i i g j y s m ë - h y j n i v e të tilla, sic ë s h t ë « m i k u » . Ai pushoi një grime, d u k e i v ë n ë veshin, kushedi pse, z h u r m ë s s ë r r o t a v e q ë f ë r k o h e s h i n p a s r r u g ë s . — Miku është t a m a m gjysmë perëndi, — vazhdoi pas pak, — dhe fakti që çdo njeri i z a k o n s h ë m m u n d të n g r i h e t befas në l a r t ë s i n ë e m i k u t , n u k e z b e h , p ë r k u n d r a z i , e thekson më s h u m ë divinitetin e tij. Fakti që ky divin i t e t fitohet b e f a s i s h t d h e r a s t ë s i s h t , b r e n d a një m b r ë m j e je, vetëm me një të trokitur në porte, e bën atë e d h e më të vërtetë. Q y s h në çastin që u d h ë t a r i më i zakon243

shëm, me opinga d h e trastë në krahë, troket në porte dhe të dorëzohet mik, ai brenda sekondës s h n d ë r r o h e t në njëri të jashtëzakonshëm, sovran i p a p r e k s h ë m , ligjvën ë s , d r i t ë e b o t e s . P i k ë r i s h t kjo befasi. e s h n d ë r r i m i t ë s h t ë t a m a m n ë shijen e j e t ë s s ë h y j n i v e . A n u k s h f a q e s h i n befasisht, në m ë n y r ë n më të papritur, hyjnitë e g r e k ë v e të vjetër? Ja, kështu shfaqet miku te porta e shqiptarit. Dhe, si gjithë hyjnitë, ai është plot enigmë d h e vjen d r e j t e n g a m b r e t ë r i a e f a u t , a p o f a t a l i t e t i t , q u a je si ta d u a s h . T r o k i t j a e tij ë s h t ë e tillë, s a q ë b r e z a të t ë r ë n j e r ë z o r ë m u n d t ë v a z h d o j n ë t ë j e t o j n ë ose t ë s h u h e n n g a kjo b o t e p ë r s h k a k t ë s a j . J a , k y ë s h t ë m i k u . — Ky ë s h t ë n j ë t m e r r , — t h a ajo. A i b ë r i s i k u r n u k e dëgjoi, v e t ë m q e s h i , p o r m e n j ë q e s h j e t ë ftohtë, n g a a t o q ë i r r i n ë l a r g p ë r m b a j t j e s s ë një bisede. — Prandaj prerja e m i k u t në besë është për s h q i p t a r i n g j ë m a më e m a d h e , — v a z h d o i ai, — n j ë f u n d i v ë r t e t ë i botes. Ajo v ë s h t r o i n g a x h a m i d h e i u d u k s e i s h t e v ë s h t i r ë t ë gjej e n ë b o t e n j ë v e n d m ë t ë p ë r s h t a t s h ë m s e s a k ë t o bjeshkë, për të p ë r f y t y r u a r fundin e botes. — Disa v i t e m ë p a r e k a n d o d h u r k ë n d e j r r o t u l l n j ë ngjarje, që për cilindo do të ishte e h a b i t s h m e , por jo për malësorin, — tha Besian Vorpsi, d u k e i v ë n ë Dianes d o r ë n m b i s u p . D o r a e tij asaj iu d u k e r e n d e si a s n j ë h e r ë tjetër. — Po, një ngjarje v ë r t e t ngjethëse. P o p e r s e n u k e t r e g o n ? p y e t i ajo v e t v e t e n , k u r i u d u k s e kaloi m j a f t k o h ë d h e a i s'po n i s t e t ë t r e g o n t e a s gjë. N ë t ë v ë r t e t ë ajo a s v e t ë n u k i s h t e n ë g j e n d j e t ë k u p t o n t e , donte apo n u k donte të dügjonte një ngjarje tjetër ngjethëse. — K i s h t e n d o d h u r një v r a s j e , — v a z h d o i b e f a s ai, — d h e jo në pritë, por në mes të tregut. Me bisht të syrit Diana ndiqte cepat e b u z ë v e të tij t e k l ë v i z n i n p ë r t ë k r i j u a r fjalët. A i t r e g o n t e s e s i v r a s j a k i s h t e n d o d h u r n ë m e s t ë dites, m i d i s z h u r m ë r i s ë s ë t r e gut, d h e vëllezërit e viktimës, që ishin n d o d h u r aty, q e n ë vënë në ndjekje të gjakësit, sepse ishin orët e p a r a pas 244

vdekjes, kur s'ishte k ë r k u a r a k o m a besa, dhe g j a k u m u n d t ë -merrej. a t y , p ë r a t y . P r a g j a k ë s i a r r i t i t'i s h p ë t o n t e a t y p ë r a t y n d j e k j e s , p o r n d ë r k a q g j i t h ë fisi i t ë v r a r i t qe ngritur më këmbë dhe po e kërkonin kudo. Po binte m b r ë m j a dhe gjakësi, që kishte a r d h u r nga një k a t u n d tjetër dhe n u k e njihte m i r e vendin, i t r e m b u r se do ta z b u l o n i n , t r o k i t i n ë p o r t ë n e p a r e q ë i doli p ë r p a r a d h e k ë r k o i b e s ë . S i p a s z a k o n i t , i zoti i s h t ë p i s ë e p r i t i d h e i dha besë të panjohurit. — D h e e m e r r me m e n d se cila i s h t e kjo s h t ë p i ku ai u d o r ë z u a m i k ? — t h a B e s i a n i , m e g o j ë n f a r e p r a n ë qafës së saj. D i a n a k t h e u k o k ë n v r u l l t a z i . S y t ë e saj i s h i n t ë m ë d h e n j e të p a l ë v i z s h ë m . — Ishte shtëpia e viktimës. — A h , — ia b ë r i ajo, — s i k u r ta dija. E p a s t a j ? Ç ' n d o dhi pastaj? B e s i a n i m o r i f r y m ë t h e l l ë . A i t r e g o i s e n ë fillim asnjëra pale n u k e mori me m e n d të vërtetën. Gjakësi e kuptoi se në shtëpinë ku kishte h y r ë si mik, porsa kishte n d o d h u r një f a t k e q ë s i , p o k u r r s e s i s'e m o r i m e m e n d s e s h k a k t a r i î saj i s h t e ai v e t ë . N g a a n a tjetër, i zoti i s h t ë pisë, p a v a r ë s i s h t n g a d h e m b j a e h u m b j e s së djalit, e priti sipas zakonit m i k u n , d u k e e k u p t u a r se ai posa kishte vrarë dikë d h e ndiqej, por pa e ditur se kishte v r a r ë p i k ë r i s h t të b i r i n e t i j . — Dhe kështu, ata q ë n d r u a n pranë vatrës duke ngrënë b u k ë të dy e d u k e p i r e k a f e . I v d e k u r i , s i p a s . z a k o n i t , ishte në dhomë tjetër. D i a n a h a p i g o j ë n p ë r t ë t h ë n ë diçka, p o r e n d j e u s e n u k d o t ë p ë r s ë r i s t e v e ç s e fjalët « a b s u r d i t e t » d h e «fat a l i t e t » , p r a n d a j n u k s h q i p t o i asgjë. — Por në m b r ë m j e vonë, të lodhur e të k ë p u t u r nga n d j e k j a , në k u l l ë u k t h y e n të v ë l l e z ë r i t e v i k t i m ë s , — v a z h d o i Besiani, — d h e a t a , p o r s a h y n ë d h e e p a n e m i k u n te v a t r a , e n j o h ë n që ai i s h t e g j a k ë s i . B e s i a n i k t h e u f y t y r ë n n g a ajo p ë r t ë p a r e e f e k t i n e fjalëve të t i j . — Mos u t r e m b , — t h a ai. — N u k n d o d h i a s g j ë . 245

— Si?! — P o , asgjë. N ë fillim, n ë v r u l l t ë z e m ë r i m i t , v ë l l e z ë r i t n x o r ë n a r m ë t , p o r u d e s h v e t ë m n j ë fjalë e p l a k u t , q ë a t a t ë u r t ë s o h e s h i n n ë ç a s t . Besoj t i e m e r r m e m e n d ç ' i s h t e ajo fjalë, — v a z h d o i a i . Ajo tundi kokën gjithë vuajtje. — «Ai ë s h t ë m i k , m o s e p r e k n i » , k ë t o q e n ë f j a l ë t e plakut. — E p a s t a j ? — ia b ë r i ajo. — Ç ' u bë p a s t a j ? — Pastaj ata q ë n d r u a n me a r m i k u n — m i k aq k o h ë sa e lyipte z a k o n i . E m b a j t ë n me m u h a b e t . E v u n ë p ë r të f j e t u r d h e në m ë n g j e s e p ë r c o l l ë n s h ë n d o s h ë e m i r e gjer në kufi të fshatit. Diana kishte vënë dy gishtat midis vetullave, sikur të hiqte andej diçka. — Ja, ky është m i k u . Besiani e tha këtë frazë midis dy heshtjeve, a s h t u sic v e n d o s e t n ë n j ë h a p ë s i r ë b o s h e d i ç k a q ë n j e r i u d ë s h i r o n t ë b j e r ë n ë sy. A i p r i t i q ë D i a n a t ë t h o s h t e « k y ë s h t ë t m e r r » , a s h t u s i h e r ë n e p a r e , ose t ë t h o s h t e d i ç k a t j e t ë r , p o r a j o n u k foli asgjë. V e t ë m g i s h t a t v a z h d o n t e t'i m b a n t e m i d i s b a l l i t , atje k u b a s h k o h e n v e t u l l a t , s i k u r t ë m o s e gjente dot atë që donte të shkulte që andej. Që jashtë vinin m b y t u r a z i ngulçima e kuaj ve të k a rrocës d h e vërshëllimat e h e r ë p a s h e r s h m e të karrocierit. T ë p ë r z i e r m e to, D i a n e V o r p s i d ë g j o n t e z ë r i n e t ë s h o q i t , që, k u s h e d i pse, i s h t e b ë r ë p ë r s ë r i i u l ë t e i n g a d a l t ë . — D h e tani vjen pyetja: perse shqiptari e ka k r i j u a r k ë t ë g j ë ? — t h o s h t e ai. A i f l i s t e d u k e e m b a j t u r k o k ë n e tij f a r e p r a n ë s u p i t të saj, t h u a s e k ë r k o n t e e d h e një m e n d i m të saj p ë r të gjitha pyetjet apo h à m e n d j e t që thoshte, megjithëse ritm i k a e t ë f o l u r i t t ë tij i s h t e e tillë q ë n u k l i n t e b o s h l l ë q e për ndonjë ndërhyrje të saj. Ai vazhdonte të pyeste, (vetv e t e n , D i a n e n , a p o d i k ë t j e t ë r , kjo n u k k u p t o h e j m i r e ) , p r a a i v a z h d o n t e t ë s h t r o n t e p y e t j e n s e cila i s h t e v a l l e a r s y e j a që s h q i p t a r i e k i s h t e k r i j u a r i n s t i t u c i o n i n e m i k u t , duke e ngritur atë m b i të gjitha lidhjet e tjera n j e r ë zore, m a d j e mbi a t o t ë g j a k u t . 246

— Përgjigj ja duhet k ë r k u a r ndoshta në vetë k a r a k t e r i n d e m o k r a t i k të k ë t i j i n s t i t u c i o n i , — a r s y e t o n t e a i . — Ç d o n j e r i i z a k o n s h ë m , n ë çdo d i t e a p o n a t ë t ë z a k o n s h m e , m u n d t ë n g r i h e t gjer n ë l a r t ë s i n ë s u b l i m e t ë m i k u t . P r a , rruga drejt këtij hyjnizimi të përkohshëm është e h a p u r k u r d o d h e p ë r k ë d o . A p o jo, D i a n e ? — P o , — t h a ajo f a r e u l t a z i , pa e h e q u r d o r ë n n g a balli. A i lëvizi n ë n d e n j ë s e n ë n j ë m ë n y r ë t ë tillë, t h u a s e bashkë me kërkimin e një qëndrimi më të rehatshëm të t r u p i t d o t ë g j e n t e n j ë k o h ë s i s h t e d h e fjalët e p ë r s h t a t s h m e për të thënë atë që donte. — Pra përderisa skeptrin e m i k u t m u n d ta m a r r ë k u s h do, — v a z h d o i Besiani, — d h e , p ë r d e r i s a k y s k e p t ë r p ë r shqiptarin është më i lartë se çdo skeptër sovrani, perse të m o s m e n d o j m ë se në jetën plot rreziqe d h e varfëri të shqiptarit, të qenit mik, qoftë e d h e p ë r njëzet e k a t ë r orë, qoftë e d h e p ë r k a t ë r o r ë , ë s h t ë n j ë lloj ç l o d h j e j e , n j ë h a r r i m , n j ë a r m ë p u s h i m , n j ë s h t y r j e afati, e p s e jo, një ikje n g a j e t a e p ë r d i t s h m e d r e j t n j ë r e a l i t e t i d i v i n . A i p u s h o i s i n ë p r i t j e d h e ajo, n g a q ë e n d j e u s e d u h e j t'i t h o s h t e diçka, e p a t i m ë l e h t ë t'i m b ë s h t e s t e p ë r s ë r i k o k ë n t e s u p i , s e s a t'i fliste. A r o m a e n j o h u r e f l o k ë v e të së s h o q e s ia p l o g ë s h t o i n j ë çast r r j e d h ë n e m e n d i m e v e . S i b l e r i m i q ë m ë m i r e se çdo gjë t j e t ë r j e p t e i d e n ë e p r a n v e r ë s , a p o si d ë b o r a q ë j e p t e d i m r i n , a s h t u ajo f l o k n a j ë n g j y r ë g ë s h t e n j ë , e rënë mbi supin e tij, jepte lumturine. Mendimi se ai ishte n j ë n j e r i i l u m t u r , v e t ë t o i në n d ë r g j e g j e n e tij të z b e h t ë midis kadifesë së karrocës, që i j e p t e atij m e n d i m i gjithë lodhjen d h e fshehtësinë e gjërave luksoze. — Ti je e l o d h u r , D i a n e ? — p y e t i ai. — Pak, Besian. Ai i vuri k r a h u n mbi supe d h e e shtrëngoi lehtë pas vêtes, d u k e t h i t h u r aromën e lehtë. të k ë n d s h m e , që trupi i saj p r e j g r u a j e t ë p o r s a m a r t u a r e d h a m e k u r s i m s i ç d o gjë t ë s h t r e n j t ë . — Ja, e d h e pak dhe do të arrijmë 247

P a e h e q u r k r a h u n p r e j saj, a i p ë r k u l i k o k ë n t e x h a mi i karrocës, për të pare përjashta. — N j ë orë, e s h u m t a n j ë o r ë e g j y s m ë d h e do të m b ë r r i j m ë , — p ë r s ë r i t i ai. Pas xhamit dukej bjeshka e përthyer, me mbasditen e marsit, gjithë shi sipër saj. — Ç'krahinë është kjo? Ai vështroi përjashta, por n u k u përgjigj, v e t ë m ngriti s u p e t p ë r të t h ë n ë : nuk e di. Asaj iu kujtuan p r a p ë d i t ë t p a r a nisjes, (ato d i t e q ë t a n i i d u k e s h i n t ë p r e r a j o n g a k y m a r s , p o r n g a një m a r s t j e t ë r , i l a r g ë t s i y j t ë ) . t ë m b u s h u r a p l o t fjalë, t ë q e s h u r a , s h a k a r a , f r i k ë r a , z i lira, p ë r - « a v e n t u r ë n e t y r e v e r i o r e » , s i c e k i s h t e o u a j t u r A d r i a n G u m a . t ë cilin ß k i s h i n t a k u a r n ë p o s t e , k u r p o b ë h e s h i n gati t'i d ë r g o n i n t e l e g r a m i n m i k u t q ë d o t'i p r i s te në Veri. N i e telegram një banori të Rrafshit? k i s h t e t h i r r u r ai. P o k i o ë s h t ë njëlloj s i k u r t ë p ë r p i q e s h t ' u b ë s h n j ë t e l e g r a m zogjve a p o b u b u l l i m a v e . A t a k i shin q e s h u r atëherë të tre së b a s h k u d h e p ë r m e s shakave Adrian G u m a vazhdonte të thoshte: keni me të v ë r t e t ë n j ë a d r e s ë ? M ë falni, p o s ' m ë b e s o h e t . — Ja edhe p a k d h e do të m b ë r r i j m ë , — tha për h e r ë të t r e t ë Besiani, d u k e u p ë r k u l u r te x h a m i . Ajo h a b i t e j se si e k u p t o n t e ai që po a f r o h e s h i n , n g a ajo r r u g ë ku nuk kishte as tabela dhe as gurë kilometrikë. Kurse ai m e n d o n t e se s'ishte e rastit që ishte h a p u r biseda p ë r mikpritien dhe mikun. tamam në kohën që a t a p o i afroheshin o ë r h e r ë e më tepër. b a s h k ë me m u z g u n , kullës ku d o t ë flinin a t ë n a t ë . — E d h e p a k d h e ne do ta v ë m ë sonte k u r o r ë n e mikut, — i tha ai me pëshpërimë, d u k e p r e k u r me b u z ë m o l l ë z ë n e sai t ë d j a t h t ë . Ajo b ë r i n i e l ë v i z j e t ë k o k ë s d r e i t t i j . M e g j i t h ë s e f r y m ë m a r r i a i u s h p e s h u a s i n ë çastnt e a f r i m i t t ë t y r e i n t i m , ajo n u k p ë r f u n d o i v e ç s e n ë n j ë psherëtimë. — C ' k e ? - i t h a ai. — Asgjë, — u përgjigj ajo q e t ë s i s h t . — K a m v e t ë m pak frikë. • 248

— V ë r t e t ? — q e s h i ai. — Po si ë s h t ë e m u n d u r ? — N u k e di. A i t u n d i k o k ë n m e v e t e n j ë copë h e r ë , s i k u r e q e s h u r a t ë i s h t e n j ë flakë s h k r e p ë s e j e p ë r p a r a f y t y r ë s s ë tij dhe ai përpiqej ta shuante. — Atëherë, ja ku ta them, Diane, megjithëse n d o dhemi në zonën e vdekjes, të jesh e sigurt se k u r r ë n d o një..erë në jetën tende s'ke qenë kaq e m b r o j t u r sesa sonte, jo v e t ë m nga fatkeqësitë, por nga fyerja më e vogël. S e p s e a s n j ë çift m b r e t ë r o r n u k k a p a s u r n d o n j ë h e r ë rojë më të devotshme, të g a t s h m e për t'u flijuar, m e t ë t a s h m e e m e t ë a r d h m e , sic d o t ë k e m i n e s o n t e . A n u k t ë j e p s i g u r i kjo g j ë ? — S'e k i s h a fjalën a t j e , — t h a D i a n a , d u k e l ë v i z u r në n d e n j ë s e . — F r i k a i m e ë s h t ë e n j ë lloji t j e t ë r , as v e t ë s'di s i t a t h e m . T i p a k m ë p a r e p ë r m e n d e fjalët h y j ni, f a t d h e f a t a l i t e t . T ë g j i t h a k ë t o j a n ë t ë b u k u r a , p o r a t o n j ë k o h ë s i s h t t ë t r e m b i n . U n e s ' d u a t'i s h k a k t o j f a t keqësi askujt. — O, — ia b ë r i ai g ë z u e s h ë m . — Si ç d o s o v r a n , k u r o r a e d h e t ë t ë r h e q , e d h e t ë t r e m b . P o r m u a kjo m ë d u k e t e k u p t u e s h m e , s e p s e , n ë f u n d t ë f u n d i t , çdo k u r o r ë k a me vete e d h e shkëlqimin, edhe helmin. — Mjaft, Besian, — t h a ajo me zë të b u t e . — M o s u tall. — U n e n u k tallem, — t h a ai po me atë shkujdesje ngazëlluese. — U n e vetë provoj të njëjtën ndjenjë si d h e ti. M i k u , b e s a d h e g j a k u j a n ë s i n y j e t e t r a g j e d i s ë a n t i k e dhe, të h y s h në mekanizmin e tyre, do të thotë të pranosh m u n d ë s i n ë e tragjedisë. Megjithatë ne s'kemi pse të t r e m bemi, Diane. Në mëngjes ne do ta heqim përsëri k u r o r ë n dhe do të çlodhemi prej barres së saj, gjer në m b r ë m j e n tjetër. Ai n d j e u gishtat e saj ta p ë r k ë d h e l n i n në qafë d h e e m b ë s h t e t i k o k ë n mbi flokët e saj. Si do të flemë atje, t h a ajo m e v e t e , b a s h k ë a p o v e ç e veç, k u r s e m e z ë p y e t i : — A është akoma larg? Besian Vorpsi hapi pak derën e karrocës, p ë r të p y e t u r k a r r o c i e r i n , q e n i e n e të cilit a t a p o t h u a j s e e k i s h i n 249

harruar. Bashkë me përgjigjen në karrocë hyri një v r u n d u l l ajri i f t o h t ë . — Po a f r o h e m i , — t h a B e s i a n i . — B r , sa f t o h t ë , — ia b ë r i ajo. J a s h t ë m b a s d i t j a , q ë g j e r a t ë h e r ë d u k e j s i k u r s'do t ë m b a r o n t e k u r r ë , p o j e p t e s h e n j a t e p a r a t ë ikjes. G u l çimat e kuaj ve dëgjoheshin tani më fort d h e Diana p ë r f y t y r o n t e s h k u m ë n q ë u d i l t e n g a goja, n d ë r s a t ë r h i q n i n karrocën drejt kullës së panjohur ku do të bujtnin. Muzgu nuk kishte rënë akoma mire kur karroca ndaloi d h e ata zbritën. P a s troshitjes së gjatë, bota d u kej e s h u r d h ë t d h e e n g r i r ë krejt. K a r r o c i e r i t r e g o n t e me dore njërën nga kullat që çoheshin m a t a n ë rrugës, por atyre, ngaqë i kishin k ë m b ë t të m p i r a , u v i n t e çudi se si do të mbërrinin gjer atje. Një copë h e r ë u vërtitën r r e t h karrocës, h y n ë e d o lën n ë të, d u k e u m a r r ë h e r ë m e ç a n t a t e u d h ë t i m i t e herë me valixhet, gjersa u nisën më në fund drejt kullës, kortezh i çuditshëm, ata të dy përpara, të zënë p ë r k r a h u dhe pas tyre, me valixhet prej lëkure në duar, k a r r o cieri. K u r iu a f r u a n kullës, Besiani u s h k ë p u t nga e shoqja d h e m e h a p a q ë asaj i d u k e s h i n k r e j t t ë p a s i g u r t , i u avit ngrehinës së g u r t ë . P o r t a e n g u s h t ë i s h t e e mbyllur, d r i t a r e z a t p a j e t ë d h e asaj v e t ë t i m t h i i k a l o i n ë p ë r m e n d pyetja: e kanë m a r r ë valle telegramin tonë? Ndërkaq Besiani kishte n d a l u a r p r a n ë kullës dhe po ngrinte kokën p ë r të thirrur, sic d u k e t , sipas zakonit: «a p r ê t m i q , o i zoti i s h t ë p i s ë ? ! » Në n j ë r r e t h a n ë t j e t ë r Diana do të qeshte me të madhe, d u k e e pare të shoqin në r o l i n e m y s a f i r i t m a l ë s o r , p o r t a n i d i ç k a e p e n g o n t e . Ishte m b a s e hija e kullës, (guri e ka hijen të rende, t h o shin pleqtë), që i p e s h o n t e m b i m u s h k ë r i . Besian Vorpsi për të dytën herë ngriti kokën dhe befas t r u p i i tij iu d u k asaj i v o g ë l e i p a m b r o j t u r , në r r ë z ë t ë a t i j m u r i t ë f t o h t ë m i j ë v j e ç a r , t ë cilit a i p o b ë h e j g a t i t'i b ë z a n t e .

250

t

M e s n a t a k i s h t e k a l u a r p r e j k o h ë s h , p o r D i a n e n s'po e z i n t e g j u m i . Ajo r r o t u l l o h e j p a p u s h i m n ë n d y v e l e n x a t e leshta, p r e j t ë cilave h e r ë i d u k e j s e k i s h t e v a p ë e h e r ë f t o h t ë . I k i s h i n s h t r u a r d r e j t e në d y s h e m e n ë p r e j dërrase, në katin e d y t ë të kullës, k r a h a s n u s e v e dhe vajzave. Besiani flinte lart në katin e trete, në d h o m ë n e miqve. Me siguri d h e atë nuk e zinte gjumi. Poshtë, nën d y s h e m e , dëgjohej bërlykja e një kau. K u r e k i s h t e n d i e r n ë fillim, ajo q e t m e r r u a r , p o r n j ë r a n g a n u s e t , ajo q ë i s h t e s h t r i r ë p ë r b r i s a j , i k i s h t e t h ê n ë me zë të ulët: m o s u t r e m b , është Kazili. N g a m ë s i m i i zoologjisë i q e k u j t u a r s e k ë s h t u e r i p ë r t y p n i n l o p ë t u s h q i m i n e n g r ë n ë g j a t ë d i t e s d h e i s h t e q e t ë s u a r . P o r kjo n u k e kishte n d r h m u a r që ta zinte gjumi. Ndër mend i dyndeshin në m ë n y r ë të çrregullt dhe pa këmbëngulje gjithfarë copëza m e n d i m e s h a p o bisedash, t ë d ë g j u a r a d i k u r a p o disa o r ë m ë p a r e . N j ë h e r ë i u d u k se s h k a k u i p a g j u m ë s i s ë së saj i s h t e p i k ë r i s h t d y n d j a e t y r e e çrregullt d h e u përpoq t'i sistemonte a t o njëfarës o j . P o r kjo i s h t e t e p ë r e v ë s h t i r ë . S a a r r i n t e t ë s h t r o n t e n j ë r ë n linjë t ë m e n d i m i t , t j e t r a e g ë r s o h e j n ë çast, d u k e dalë jashtë s h t r a t i t të vet. Një copë h e r ë u përpoq ta p ë r q ë n d r o n t e m e n d j e n te p l a n i i t y r e i u d h ë t i m i t , a s h t u sic ia k i s h t e s h p j e g u a r B e s i a n i p a r a nisjes. Nisi t ë l l o g a r i s t e d i t ë t që do të qëndronin në malesi, kullat e n d r y s h m e ku do të b u j t n i n , disa p r e j t ë c i l a v e i s h i n p ë r t ë p l o t t ë p a n j o h u r a , s i 'kulla e O r o s h i t , n ë t ë cilën d o t ë b u j t n i n t ë n e s ë r m e n d h e k u d o t'i p r i s t e k r y e z o t i i m i s t e r s h ë m i R r a f s h i t v e r i o r . D i a n a d o n t e t ë m e r r t e m e m e n d s e s i m u n d t ë ishin t ë g j i t h a ato, p o r p i k ë r i s h t a t y m e n d i m i i u s h t h u r p ë r s ë r i . Ajo vuri dorën në tëmtha, si për të ngadalësuar rrahjen 251

e t y r e t ë s h p e s h t ë , q ë asaj i d u k e j s e k i s h t e l i d h j e m e a c a r i m i n e t r u r i t , p o r p a s disa ç a s t e s h i u d u k s e s h t r ë n g i m i i t y r e e s h t o n t e s h t h u r r j e n . I h o q i d u a r t që a n d e j d h e një copë h e r ë e la m e n d i m i n të hargalisej n g a të d o n t e . M i r ë p o kjo i s h t e e p a d u r u e s h m e . D u h e t t ë m e n d o j d i ç k a gjithsesi t ë r r e g u l l t , t h a m e v e t e . D h e nisi t ë s i l l t e ndër mend gjithçka që ishte biseduar pak orë më pare, n ë d h o m ë n e m i q v e . D o t'i risjell t ë g j i t h a , m e n d o i , s i k a u q ë b ë r l y k e t p o s h t ë n ë k a t u a . B e s i a n i t d o t'i p ë l q e n t e m e s i g u r i n j ë k r a h a s î m i tillë. Ai i s h t e t r e g u a r m j a f t i d a shur me të atje lart në dhomën e miqve. I kishte shpjeg u a r asaj g j i t h ç k a , d u k e i m a r r ë m ë p a r e l e j e p ë r k ë t ë të zotit të shtëpisë. Sepse në d h o m ë n e m i q v e , apo në d h o m ë n e b u r r a v e , sic q u h e j n d r y s h e , n u k l e j o h e j p ë s h p ë r i m a apo t ë f o l u r i t n ë v e s h . A t j e , sic i k i s h t e s h p j e g u a r B e s i a n i , fliteshin v e t ë m «fjalë b u r r a s h » , n u k l e j o h e s h i n thashethemet, n u k k i s h t e fraza apo m e n d i m e t ë m b e t u r a p e z u l l , çdo b i s e d ë m i r a t o n e j me fjalët « m i r e e ke«-, a p o « t ë l u m t ë goja». J a , v ë r v e s h i n n ë a t o q ë t h o n ë , i p ë s h p ë r i s t e B e s i a n i . D h e ajo i v i n t e v e s h i n b i s e d ë s d h e i s h t e v ë r t e t a s h t u sic e s h p j e g o n t e ai. P ë r d e r i s a s h t ë p i a e s h q i p t a r i t ë s h t ë n j ë k ë s h t j e l l ë , m ê k u p t i m i n e m i r ë f i l l t ë t ë fjalës, i s h p j e g o n t e ai, d h e p ë r d e r i s a n d ë r t i m i i b r e n d s h ë m i f a miljes, s i p a s k a n u n i t , t ë k u j t o n n j ë s t r u k t u r e t ë vogël shtetërore, është e k u p t u e s h m e , që e d h e biseda e s h q i p t a r i t t ë j e t ë e stilit e t a t i s t . P a s t a j , g j a t ë d a r k ë s B e s i a n i ishte kthyer prapë te biseda e preferuar për m i k u n d h e m i k p r i t j e n , d u k e i s h p j e g u a r a s a j , SQ. f e n o m e n i « m i k » , s i çdo f e n o m e n i m a d h , k r a h a s a n ë s s u b l i m e k i s h t e a n ë n e tij a b s u r d e . N e j e m i s o n t e k ë t u t ë p l o t f u q i s h ë m s i h y j n i të, i k i s h t e t h ë n ë ai, n e m u n d t ë b ë j m ë ç d o m a r r ë z i , m a d j e m u n d t ë v r a s i m d i k ë d h e p ë r g j i t h ç k a e m e r r fajin i zoti i s h t ë p i s ë , s e p s e a i n a d h a b u k ë , ( b u k a m ' u g j e t p ë r dreq, thotë kanuni), por ka megjithatë një kufi e d h e për n e . h y j n i t ë . D h e e d i cili ë s h t ë k^ifiri? N e v e , q ë m u n d t ë b ë j m ë gjithçka, m a d j e e d h e v r a s j e , s ' n a l e j o h e n d y g j ë r a : e para, të fshijmë me kafshatë pjatën, e d y t a . të p r e k i m vegshin e vatrës. Diana mezi e kishte m b a j t u r të q e s h u r ë n . P o k j o ë s h t ë k o m i k e , k i s h t e t h ë n ë ajo n ë p ë r d h ë m b ë , kjo 252

ë s h t ë p ë r t e j k o m i k e s . A s h t u ë s h t ë , i qe p ë r g j i g j u r ai, m e g j i t h a t ë kjo ë s h t ë e v ë r t e t ë . N ë qoftë s e u n e d o t a b ë ja s o n t e një g j ë të tillë, i zoti i s h t ë p i s ë do të n g r i h e j n ë çast, d o t'i a f r o h e j d r i t a r e s d h e m e n j ë k u j ë t ë t m e r r s h m e do të l a j m ë r o n t e f s h a t i n se t r y e z a e tij u f y e p r e j mikut. Dhe që në atë çast m i k u k t h e h e t në a r m i k për v d e k j e . P o pse, p y e s t e D i a n a , p s e t ë j e t ë k ë s h t u . B e s i a n i n g r i n t e s u p e t . N u k e di, t h o s h t e , s'di ç'të t h e m . N d o s h t a ë s h t ë d i a l e k t i k a e g j ë r a v e ajo q ë d u k u r i v e t ë m a d h ë r i s h m e u vë p ë r b r e n d a n j ë cen, jo p ë r t'i z h v l e f t ë s u a r ato, p o r p ë r t'i b ë r ë m ë t ë v ë r t e t a . K ë s h t u fliste B e s i a n i , n d ë r s a ajo m e b i s h t t ë s y r i t v ë s h t r o n t e p ë r r e t h , d u k e u m a t u r d y - t r i h e r ë t'i t h o s h t e : t ë m a d h ë r i s h m e v ë r t e t j a n ë k ë t o gjëra, por a n u k m u n d të kishte pakëz më s h u m ë pastërti? Në fund të fundit, kush ti i pare që një ferner të m u n d të k r a h a s o h e j me n j ë z a n e m a l i d u h e j n j ë salle de bain, a p o j o ? P o r D i a n a n u k i a k i s h t e t h ë n ë k ë t o fjalë, j o s e n u k kishte pasur guxim, por nga keqardhja, për të mos i p r i s h u r atij f a n t a z i n ë . JNë t ë v ë r t e t ë k ë t o i s h i n n g a t ë r r a l l a t fjalë q ë ajo i k i s h t e m e n d u a r , p a i a t h ë n ë . N ë p ë r g j i t h ë s i ajo i t h o s h t e g j i t h ç k a që m e n d o n t e d h e ai e d i n t e k ë t ë gjë, n d a j n u k i a m e r r t e k u r r ë p ë r k e q , n ë qoftë s e ajo i t h o s h t e n d o n j ë h e r ë n d o n j ë gjë p l a g o s ë s e , s e p s e , në f u n d t ë fundit, kjo i s h t e n j ë t a k s ë p ë r s i n q e r i t e t i n e s a j . Diana u rrotullua ndoshta për të njëqindtën herë në k r a h u n tjetër. P r a , p ë s h t j e l l i m i i m e n d i m e v e n ë k o k ë n e saj n u k k i s h t e n i s u r p a s r e n i e s p ë r g j u m ë , p o r q y s h a t j e , n ë d h o m ë n e m i q v e . M e g j i t h ë s e ajo p ë r p i q e j t'i v i n t e v e s h i n g j i t h ç k a j e q ë t h u h e j . q y s h atje m e n d j a e saj nisi t ë f l u t u r o n t e d e g ë m ë d e g ë . T a n i , n d ë r s a b ë r l y k e j , (ajo b u z ë q e s h i m e v e t e p ë r t ë d y t ë n herë), ajo n d i e n t e h e r ë a f r i m i n e t r e m b s h ë m të g j u m i t , h e r ë ikjen e tij n g a n j ë k ë r c i t j e d y s h e m e j e a p o n g a një p i c k i m . N j ë h e r ë r ë n k o i « p e r s e m ë solle k ë t u » , d u k e u h a b i t u r d h e v e t ë p ë r n g u l çimën e saj, sepse ishte akoma zgjuar për të dëgjuar zërin e v e t , m e g j i t h ë s e j o a q s a t ë k u p t o n t e fjalët. T a n i g j u m i i s h p a l o s e j p ë r p a r a në f o r m e n e d j e r r i n e s së m ë n g j e s i t , m i d i s s ë cilës k i s h t e p l o t p j a t a q ë n u k d u h e j t ë f s h i h e s h i n kurrsesi me kafshatë, dhe ajo b e n t e pikërisht atë që n u k

253

duhej ta bënte, zgjaste dorën drejt tyre, prandaj d h e gjithçka trandej rënkueshëm. K j o ë s h t ë t o r t u r e , m e n d o i ajo d h e h a p i s y t ë . P ë r b a l l ë saj, m i d i s m û r i t të e r r ë t dalloi një k a t r o r të n d r i ç u a r d o b ë t . P ë r n j ë k o h ë t ë g j a t ë , s i e m a g j e p s u r , ajo m b a j t i s y t ë m b i a t ë copëz h i r o s h e . K u k i s h t e q e n ë k y k a t r o r , p e r s e n u k e k i s h t e v ë n ë r é m ë p a r e ? J a s h t ë , sic d u k e t , p o g d h i n - , te. D i a n a n u k i s h t e n ë g j e n d j e t ' i h i q t e s y t ë n g a d r i t a r j a e n g u s h t ë . Midis t e r r i t t ë m u n d i m s h ë m t ë d h o m ë s a i c o p ë ag a k o m a i z b e h t ë i s h t e si një m e s a z h s h p ë t i m i . D i a n a e n d i e n t e s e s i n ë n e f e k t i n e tij q e t ë s u e s ajo p o ç l i r o h e j m e shpejtësi nga ankthet. Në atë k a t r o r të hirtë drite p ë r f a qësoheshin shumë mëngjese, ndryshe ai nuk kishte si të i s h t e a q esëll, i q e t ë d h e m o s p ë r f i l l ë s n d a j t m ê r r e v e t ë n a t ë s . N ë n n d ë r h y r j e n e tij D i a n e n e z u r i g j u m i s h u m ë shpejt.

Karroca ecte përsëri nëpër një rrugë malore. Dita ishte e hirtë me një horizont shurdh. që mbyllej në largësitë alpine. Përcjellësit sapo ishin k t h y e r mbrapsht, dhe ata të dy, m e g j u r m ë t e l o d h j e s n ë f y t y r ë n g a n a t a e k a l u a r , të s h k u r o r ë z u a r n g a k u r o r a e mikut, ishin g j e n d u r p ë r s ë ri v e t ë m m b i ndenjësen e kadifenjtë. — Si fjete? — e p y e t i ai. — Të z u r i g j u m i ? — Disi. A f ë r m ë n g j e s i t . — E d h e u n e p o t h u a j s e s ' k a m fjetur. — E m o r a me m e n d . B e s i a n i i zuri d o r ë n d h e i a m b a j t i n ë t ë t i j ë n . I s h t e n a t a e p a r e pas m a r t e s ë s q ë k i s h i n f j e t u r t ë n d a r ë . M e bisht të syrit ai vështroi një g r i m e profilin e saj. Diana iu d u k e z b e h t ë . Ai d e s h i ta p ë r q a f o n t e , po s e p s e u d r u a j t . N j ë c o p ë h e r ë i m b a j t i s y t ë në d r i t a r e z ë n e k a r r o c ë s , 254

pastaj, pa e k t h y e r kokën, vështroi prapë vjedhurazi profilin e së s h o q e s . Më t e p ë r se e z b e h t ë , ajo f y t y r ë iu d u k e f t o h t ë . D o r a e saj r r i n t e e p l o g ë t në d o r ë n e t i j . Me v e t e a i p y e t i « ç ' k e ? » , p o r m e fjalë n u k t h a a s g j ë . N j ë a l a r m i dobët i b i n t e diku thellë, s h u m ë thellë, p ë r b r e n d a qenies s ë t i j . N d o s h t a i s h t e s h u m ë t a q u a n t e ftohtësi. I s h t e m ë t e p ë r n j ë m ë n j a n i m , a p o faza e p a r e e n j ë f a r ë t ë h u a j z i m i , në m u n d të p ë r d o r e j n j ë fjalë e tillë. Karroca lëkundej ritmikisht, dhe ai mendoi se ndoshta n u k ishte asnjëra nga të dyja. Sigurisht, t h a me vete, a s n j ë r a . I s h t e d i ç k a më e t h j e s h t ë . I s h t e t h j e s h t d o z a e l a r gësisë, a p o e y l l ë z i m i t , n ë m u n d t ë q u h e j k ë s h t u , q ë k a çdo n j e r i d h e q ë , n ë f u n d t ë f u n d i t , p ë r b ë n n j ë n g a s e k r e t e t e t ë r h e q j e s së t i j . P r a , i s h t e kjo dozë e q i e l l z i m i t , që i s h t e r r i t u r p a k s a k ë t ë m ë n g j e s t e D i a n a d h e q ë atij i bënte përshtypje ngaqë ishte m ë s u a r ta ndiente atë përherë të a f ë r t e të k u p t u e s h m e . Ndriçimi i h i r t ë i dites futej me k u r s i m b r e n d a k a r r o c ë s d h e , s i k u r t ë m o s m j a f t ô n t e kjo, v e s h j a p r e j k a difeje, t h i t h t e pjesën e vet, d u k e e z y m t u a r e d h e m ë . Besian Vorpsi mendonte se po provonte h u m b j e n në f a z ë n e saj t ë p a r e , a t ë h e r ë k u r n u k k u p t o h e t m i r e n ë ë s h t ë e h i d h u r a p o e ë m b ë l s h i j a e s a j . S e p s e ai e q u a n t e v e t e n a q fin, s a q ë t ë d i n t e t ë g j e n t e h u m b j e n a t y k u t ë tjerët shihnin a k o m a fitoren. A i b u z ë q e s h i m e v e t e d h e n g a kjo k u p t o i s e s ' i s h t e a s p a k i trishtuar^. N ë f u n d t ë f u n d i t , m e s i g u r i a s h t u p a këz i largët i qe d u k u r p ë r h e r ë ai asaj, d h e s'kishte asgjë t ë k e q e n ë q o f t ë s e e d h e ajo m e r r t e p a k l a r g ë s i . M a d j e k ë s h t u do t'i dukej e d h e më e d ë s h i r u e s h m e . Besiani e kapi veten duke m a r r ë frymë thellë. Do të vinin dite të tjera në jetën e tij, h e r ë njëri, h e r ë tjetri do të enigmatizoheshin përkohësisht dhe me siguri ai do të rifitonte prapë gjendjen e pare. O zot, p o ç'pozitë k a m h u m b u r q ë m ë d u h e t t a r i f i toj? qeshi me vete. E qeshura, ngaqë n u k u shfaq m b i asnjë pjesë të lëkurës së tij, u rrokullis përbrenda me një z h u r m ë të m b y t u r . Dhe, si për t ' u b i n d u r p ë r budallallë-

255

kun e harnend jeve të tij, për të katërtën herë vështroi v j e dhurazi fytyrën e së shoqes, me shpresë që të gjente v ë r t e t i m i n e s ë k u n d ë r t ë s n ë të. M i r ë p o f y t y r a e b u k u r e D i a n e V o r p s i t n u k j e p t e asgjë.

Kishin mjaft orë që udhëtonin, k u r karroca ndaloi ndanë rrugës. Pa pasur kohë të pyetnin perse ndaluan, a t a p a n e k a r r o c i e r i n t ë z b r i s t e d h e t'i a f r o h e j d r i t a r e zës, n g a a n a e B e s i a n i t . A i h a p i d e r ë n d h e t h a s e k ë t u ishte një vend ku m u n d të hanin drekë. Vetëm atëherë ata vunë re se kishin ndaluar përpara një ndërtese me k u l m të pjerrët, që duhej të ishte han. — Gjer në kullën e Ofoshit ka e d h e katër-pesë orë r r u g ë , — po i s h p j e g o n t e k a r r o c i e r i B e s i a n i t , — d h e p ë r t ë n g r ë n ë d r e k ë , s'besoj s e g j e j m ë n d o n j ë v e n d t j e t ë r p ë r t ë q e n ë . Veç k ë s a j , e d h e k u a j t k a n ë n e v o j ë t ë ç l o dhen pak. P a t h ë n ë asgjë, B e s i a n i z b r i t i i p a r i d h e i d h a d o r ë n s ë s h o q e s , p ë r t a n d i h m u a r t ë z b r i s t e d h e ajo. M e një k ë r c i m t ë l e h t ë D i a n a u h o d h n ë t o k ë . P a e h e q u r d o r ë n n g a k r a h u i t ë s h o q i t , ajo v ë s h t r o i n ë d r e j t i m t ë hanit. Tre-katër njerëz kishin a r r i t u r të dilnin që b r e nda dhe po vështronin gjithë kureshtje të p o r s a a r d h u rit. N j ë t j e t ë r , që doli i f u n d i t n g a p o r t a e b u j t i n ë s , u afrua me një ecje s h t r e m b a l u q e . — U r d h ë r o n i , z o t ë r i n j , — t h a ai. Kuptohej menjëherë që ishte bujtinari dhe k a r r o cieri e p y e t i se a h a h e j d r e k ë në h a n i n e tij d h e a k i s h t e gjithashtu ushqim për kuajt. — P o s i , posi. H y n i , ju l u t e m , — u përgjigj i z o t i i hanit, d u k e treguar me dore nga porta, kurse me sy

256

një p j e s ë t ë m û r i t , k u n u k k i s h t e a s p o r t e , a s n d o n j ë vend tjetër hyrjeje. — Urdhëroni, zotërinj. Mire se erdhët! D i a n a po e shikonte me habi, por Besiani i p ë s h p ë r i t i : Është i vëngër. N d ë r s a ecnin d r e j t portes, h a n x h i u u dilte u d h ë t a rëve herë në njërin krah, herë në tjetrin. Në lëvizjet e g j y m t y r ë v e t ë tij t ë s h t r e m b r a , k r a h a s g j a l l ë r i s ë p ë r b u j tësit, k i s h t e d h e n j ë f a r ë s h q e t ë s i m i . — K a m n j ë k t h i n ë të v e ç a n t ë , — s h p j e g o n t e ai, — m e gjithëse t r y e z a e saj sot është e zënë, p o r u n e do të r r e gulloj n j ë t r y e z ë t j e t ë r p ë r j u . A l i B i n a k u m e n d i h m ë s i t e tij k a t r i d i t e q ë k a b u j t u r k ë t u , — s h t o i m e k r e n a r i . — Si t h a t ë ? A l i B i n a k u , ai v e t ë . N u k e n j i h n i ? Besiani ngriti supet. — J u v i n i n g a S h k o d r a ? J o ? N g a T i r a n a . Ah, s i g u r i s h t m e k ë t ë k a r r o c ë . D o t ë flini s o n t e k ë t u ? — J o , ne u d h ë t o j m ë p ë r në kullën e Oroshit. — Ah, po. E m o r a me mend. K a m dy vjet që nuk k a m p a r e n j ë k a r r o c ë t ë tillë. J e n i fis i p r i n c i t ? — J o . Mysafirë të tij. Ndërsa kalonin përmes kthinës së madhe të hanit drejt dhomës së veçantë, Diana ndjeu vështrimet e b u j tësve, një pjesë e të cilëve h a n i n d r e k ë në një t r y e z ë të g j a t ë e t ë p i s t e m e d r u lisi, k u r s e t ë t j e r ë t r r i n i n q o s h e v e , të ulur m b i trastat e zeza prej shajaku. Dy a t r e prej tyre, që ishin u l u r drejt e në tokë, lëvizën pak, p ë r të lënë g r u p i n e vogël të kalonte. — Këto tri ditët e fundit kemi p a s u r p a k r r ë m u j ë në han, për s h k a k të një ndarjeje kufijsh që bëhet k ë t u afër. — Një ndarje kufijsh? — pyeti Besiani. — Si urdhëron, — t h a bujtinari, d u k e shtyrë me njërën dore një derë gjysmë të shkalafitur. — Ndaj ka a r d h u r d h e Ali B i n a k u me- n d i h m ë s i t e v e t . A i i t h a fjalët e f u n d i t m e z ë t ë u l ë t , t a m a m n ë kohën që të porsaardhurit nga Tirana kapërcyen pragun e k t h i n ë s së v e ç a n t ë . — Ja ku janë, — pëshpëriti hanxhiu, d u k e bërë me kokë nga qoshja boshe e kthinës. Por ata të dy, të m ë s u a r tani m e s y t ë e tij t ë v ë n g ë r , v ë s h t r u a n n ë d r e j t i m i n t j e t ë r ,

17-2

257

a t j e k u , t ë u l u r n ë n j ë t r y e z ë p r e j d r u lisi, p o r m ë t ë vogël e p a k më të p a s t ë r se tryeza e k t h i n ë s k r y e s o r e , po hanin drekë tre njerëz. — Ja, t a n i po ju sjell tryezën tuaj, — t h a h a n x h i u d h e u z h d u k në çast. Dy prej t r e d r e k u e s v e v ë s h t r u a n në drejtim të bujtësve, k u r s e i treti vazhdonte të hante, pa n g r i t u r sytë. Që jashtë nisi të dëgjohej një r r a p ë l l i m ë e çrregullt, e n d ë r p r e r ë nga goditje të s h k u r t r a , që, sa vente, afrohej dhe, më në fund, te d e r a e kthinës a t a p a n e të futeshin në fillim dy k ë m b ë tryezë, pastaj n j ë pjesë e trupit të h a n x h i u t dhe pas pak krejt tryeza d h e hanxhiu, të shtrembër e të pleksur bashkë, midis ofsham a v e d h e mallkimeve të këtij të fundit. H a n x h i u e lëshoi m ë n ë f u n d t r y e z ë n p ë r t o k ë d h e doli p ë r s ë r i p ë r t ë s j e l l ë c a n d e n j ë s e d r u r i . — Uluni, zotni, — t h a d u k e i v e n d o s u r ndenjëset p r a në tryezës. — Uluni, zonjë. Ç'urdhëroni të h a n i ? Besiani pyeti se çfarë kishte dhe D i a n a tha se d o n t e vetëm dy vezë të s k u q u r a dhe pak djathë. H a n x h i u p ë r çdo gjë t h o s h t e «si u r d h ë r o n i » d h e n j ë c o p ë h e r ë e r d h i vërdallë plot telashe nëpër kthinën e ngushtë, për t ' u shërbyer mysafirëve të rinj, por pa h a r r u a r të vjetrit. D u k e j m e n j ë h e r ë s e g j i t h ë q e n i a e tij i s h t e n ë n j ë m u n d i m të m a d h ndërsa vërtitej midis dy grupeve të bujtësve të s h q u a r , p a e k u p t u a r d o t s e cilët i s h i n m ë t ë r ë n d ë s i s h m i t . Nga mëdyshja dukej se po shtrembërohej edhe më, d h e h e r ë - h e r ë n g j a n t e s i k u r n j ë p j e s ë e g j y m t y r ë v e t ë tij synonte drejt njërit grup, k u r s e pjesa tjetër drejt tjetrit. — Kushedi p ë r kë po na marrin, — tha Diana. Besiani, pa e n g r i t u r kokën, vështronte pjerrtazi t r e burrat që hanin drekë. Ndërsa po përkulej për të fshirë diçka me leckë m b i tryezën e tyre, kuptohej m e n j ë h e r ë që hanxhiu po u jepte atyre të dhëna për të porsambërriturit nga Tirana. Njëri prej tyre, ai më i shkurtri, b ë n t e s i k u r n u k d ë g j o n t e ose n u k d ë g j o n t e . v ë r t e t . T j e t r i v ë s h t r o n t e h u t u e s h ë m m e c a s y t ë çelët, q ë d u k e s h i n s e i s h i n t a m a m n ë v e n d i n e t y r e m b i f y t y r ë n e tij t ë f l a s h k ë t moskokëçarëse. I treti, v e s h u r me një x h a k e t ë me k a 258

trorë, n u k ia hiqte sytë Dianes. Kuptohej menjëherë që k i s h t e pire. — Ku b ë h e t nda"rja e k u f i j v e ? — p y e t i B e s i a n i , k u r b u j t i n a r i solli v e z ë t e s k u q u r a të D i a n e s . — Te S h t e g u i U j k u t , z o t n i , — iu p ë r g j i g j b u j t i n a r i . — G j y s m ë orë larg që k ë n d e j . Po, në qoftë se zotnia d ë shiron të shkojë, me karrocë është më pak. — A s h k o j m ë , D i a n e ? — t h a B e s i a n i . — D u h e t të j e t ë një gjë e pazakonshme. — Si të d u a s h , — t h a ajo. — A ka p a s u r s h e r r të v j e t ë r p ë r k ë t a k u f i j , — iu k t h y e B e s i a n i b u j t i n a r i t . — A ka p a s u r v r a s j e ? H a n x h i u lëshoi n j ë v ë r s h ë l l i m ë . — Po si jo, zotni. Ë s h t ë n j ë r r i p t o k e që s ' k ë r k o n • veç mort. Pëllëmbë e m u r a n e qysh nga kohët që s'mbahen mend. — D u h e t të s h k o j m ë p a t j e t ë r , — t h a B e s i a n i . — Si të d u a s h , — p ë r s ë r i t i e s h o q j a . — T r i h e r ë k a a r d h u r g j e r m ë s o t Ali B i n a k u d h e p r a p ë sherri d h e gjaku s'janë m e h u r , — vazhdoi bujtinari. Në atë kohë b u r r i i s h k u r t ë r nga tryeza tjetër u ngrit. N g a m ë n y r a s e s i fill p a s t i j u n g r i t ë n d y t ë t j e r ë t , B e s i a n i k u p t o i s e a i d u h e j t ë i s h t e Ali B i n a k u . A i b ë r i një përshëndetje m e kokë, p a v ë s h t r u a r askënd d h e doli i pari. Dy të tjerët i r a n ë pas. Ai me x h a k e t ë me k a t r o r ë doli i fundit, d u k e p ë r p i r ë e d h e një h e r ë Dianen me sytë e s k u q u r nga pija. — Ç ' t i p i p ë s h t i r ë , — ia b ë r i D i a n a . Besiani bëri një lëvizje me duar. — N d o s h t a s'i d u h e t v ë n ë f a j . — t h a . — k u s h e d i sa k o h ë ka që vërtitet në maie pa gra, pa dëfrim. Me sa d u k e t nga veshja, është nga qyteti. — M e g j i t h a t ë m u n d t'i p ë r m b a i ë p a k a t a s v g j i t h ë l y r e , — t h a D i a n a d u k e s h t y r ë p j a t ë n , n ë t ë cilën n j ë r a nga vezët ishte e paprekur. Besiani thirri bujtinarin për të paguar. — N ë q o f t ë s e z o t n i a m e zonjën d ë s h i r o i n ë t ë s h k o i n ë t e S h t e g u i U j k u t , t a n i s a p o u n i s ë n p ë r a t i e Ali B i n a k u me n d i h m ë s i t e vet. M u n d të ndiqni r r u g ë n me karrocë y

259

p a s k u a j v e t ë t y r e . P ë r n d r y s h e , n ë qoftë s e d o n i n d o n j ë shoqërues... — Po s h k o j m ë pas kuajve të tyre, — t h a Besiani. Karrocieri ishte duke pire kafe në kthinën e m a d h e k u r a t a d o l ë n . A i u n g r i t m e n j ë h e r ë d h e eci p a s t y r e . B e siani pa orën. — K e m i së p a k u dy orë k o h ë të tepërt p ë r të pare një n d a r j e kufijsh, a p o j o ? Karrocieri tundi kokën me mëdyshje. — S'di s i t ë t h e m , z o t n i . R r u g a g j e r n ë O r o s h ë s h t ë e gjatë. Megjithatë, në qoftë se ju dëshironi... — Mjafton që në kullën e Oroshit të m b ë r r i j m ë në m b r ë m j e , — vazhdoi Besiani. — T a n i është pothuajse m e s ditë d h e ne k e m i p ë r p a r a mjaft kohë. Ë s h t ë një rast i rrallë që s'duhet h u m b u r , — iu k t h y e ai Dianes. A j o k i s h t e n g r i t u r j a k ë n p r e j gëzofi t ë p a l l t o s d h e p r i s t e m ë k ë m b ë ç'do t ë v e n d o s n i n a t a . Pas dhjetë minutash karroca e tyre i arriti kuajt e g r u p i t t ë v o g ë l t ë Ali B i n a k u t . A t a b ë n ë m ë n j a n ë p ë r t ë l ë n ë k a r r o c ë n t ë k a l o n t e d h e u d e s h një c o p ë h e r ë q ë karrocieri t'u shpjegonte se karroca do të ecte pas tyre, meqenëse n u k e d i n t e rrugën p ë r te Shtegu i Ujkut. Gjatë gjithë kësaj k o h e Diana r r i n t e e z h y t u r në thellësi të ndenjëses, në m ë n y r ë që sytë e bezdisshëm të njeriut m e x j i a k e t ë m e k a t r o r ë , k a l i i t ë cilit d i l t e h e r ë n g a e d j a t h t a , h e r ë n g a e m a j t a e k a r r o c ë s , të m o s e g j e n i n d o t . Shtegu i Ujkut ishte më larg se ç'tha hanxhiu. Që n g a l a r g a t a p a n e n j ë pllajë t ë h a p ë t , s i p ë r s ë cilës n j e r ë z i t që l ë v i z n i n d u k e s h i n si n j o l l ë z a të zeza. N d ë r s a i afroheshin vendit, Besian Vorpsi po përpiqej të kujtonte ç'thoshte kanuni p ë r kufijtë. Diana e dëgjonte e qetë. E s h t r a t e v a r r i t d h e g u r i i k u f i r i t n u k lozin k u r r ë , t h o s h t e ai. P o e n g a t ë r r o i k u s h k u f i r i n d h e p ë r k ë t ë a r s y e n d o d h vrasje, a t ë h e r ë fajtori grihet k a t u n d i s h t . — Mos po verni të s h o h i m n d o n j ë p u s h k a t i m ? — t h a D i a n a a n k u e s h ë m . — E d h e kjo n a d u h e j . Besiani buzëqeshi. — M o s k i f r i k ë . Kjo d u h e t t ë j e t ë n d o n j ë z g j i d h j e p a qësore, m e q e n ë s e k a n ë ftuar atë, si e quajnë, Ah B i n a k u n . 260

— Dukej njeri s h u m ë serioz, — t h a Diana. — K u r s e njëri nga ndihmësit, ai me atë x h a k e t ë si klloun, është aq i pështirë. — Ç'ia vë r e , — t h a B e s i a n i . Ai i m b a n t e sytë përpara, sikur n u k i durohej sa të mbërrinin në pllajë. — V e n d o s j a e g u r ë v e të k u f i r i t ë s h t ë n j ë p r o c è s m a d h ë s h t o r , — t h a ai, pa i s h k ë p u t u r s y t ë n g a l a r g ë s i a . — N u k e d i n ë s e s o t d o t ë k e m i f a t i n t ë s h o h i m p i k ë r i s h t n j ë gjë t ë tillë. A h , s h i k o n j ë m u r a n e . — Ku? — J a , atje, p a s k a ç u b ë s . D j a t h t a s . . . — P o , po, — ia b ë r i D i a n a . — Ja n j ë t j e t ë r . — Po, po. E shoh. Ja d h e më tutje një tjetër. — J a n ë m u r a n a t p ë r t ë c i l a t n a foli h a n x h i u , — t h a Besiani. — Ato s h ë r b e j n ë si kufij n a t y r o r ë midis arave ose p r o n a v e . — Ja n j ë t j e t ë r , — t h a D i a n a . — K ë s h t u t h u h e t në k a n u n , — vazhdoi Besiani. — K u r ndodh vrasja mu në kohë të grindjes për kufirin, aty ku ngulen m u r a n a t , a t y m b e t e t dhe kufiri. Diana e m b a n t e kokën vazhdimisht te x h a m i i dritares. — M u r a n ë n q ë b ë h e t kufi, s'e l u a n a s k u s h n ë j e t ë t ë j e t ë v e , — v a z h d o i Besiani, — se, sic t h u h e t në k a n u n , u m o r me gjak e me kokë të lënë. — Sa s h u m ë s h k a q e p ë r të v d e k u r , — t h a Diana. Ajo i s h q i p t o i a t o fjalë f a r e p r a n ë x h a m i t , k ë s h t u që ai u v e s h s a k a q m e a v u l l s i k u r t ë d o n t e t ë b ë n t e një s h k ë p u t j e m i d i s saj d h e p e i z a z h i t . P ë r p a r a tyre tre kalorësit kishin ndalur dhe po zbritn i n n g a kuajt.- K a r r o c a q ë n d r o i disa h a p a l a r g . M e t ë z b r i t u r prej saj, ata e ndien përnjëherësh vëmendjen e përgjithshme. P ë r r e t h kishte burra, gra dhe s h u m ë fëmijë. — Ka f ë m i j ë , e s h i k o n ? — i t h a B e s i a n i D i a n e s . — N g u l j a e k u f i j v e ë s h t ë e v e t m j a n g j a r j e e r ë n d ë s i s h m e në j e t ë n e m a l ë s o r i t k u t h i r r e n f ë m i j ë t , d h e kjo b ë h e t m e qëllim që kufiri të m b a h e t m e n d . 261

.

A t a v a z h d u a n të flisnin një copë h e r ë me njëri-tjetrin, sepse kështu u dukej se e përballonin më n a t y r s h ë m k u reshtinë e malësorëve. Me bisht të syrit Diana vështronte grate e reja, x h u b l e t a t e zeza të të cilave l ë k u n d e s h i n valë-valë pas çdo lëvizjeje. Të gjitha i kishin flokët të l y e r m e b o j ë t ë zezë, t ë p r e r ë s i p a s n j ë m o d e l i t ë n j ë j t ë : b a l u k e m b i balle d h e f l o k ë t ë d r e j t ë n ë t ë d y j a a n ë t , q ë të kujtonin perden e një skene teatri. Ato vështronin që l a r g çiftin e t ë p o r s a a r d h u r v e , d u k e u p ë r p j e k u r t a f s h i h nin kërshërinë. — Ke f t o h t ë ? — e p y e t i B e s i a n i të s h o q e n . — Pak. Në të v ë r t e t ë pllaja ishte e ftohtë, d h e kaltërimi i A l p e ve rreth e rrotull d u k e j s i k u r e ftohtë e d h e më grinë e saj. — Sa m i r e që s'po b i e shi, — t h a Besiani. — S h i ? ! — u h a b i t ajo. P ë r një çast iu d u k se s h i u i s h t e njëlloj v a r f a n j a k u , i p a p r a n u e s h ë m m i d i s k ë t i j l u k s i dimri alpin. Midis pllajës Ali B i n a k u me ndihmësit e vet diçka po bisedonin m e një g r u m b u l l b u r r a s h . — S h k o j m ë a t j e , — t h a B e s i a n i . — D i ç k a do të m a r r i m vesh. A t a e c ë n n g a d a l ë m i d i s n j e r ë z v e t ë s h p ë r n d a r ë atyk ë t u , d u k e d ë g j u a r c o p e r à p ë s h p ë r i m a s h , t ë cilat, c a n g a q ë fliteshin n ë p ë r d h ë m b ë e ca nga dialekti malor, p o t h u a j s e n u k kuptoheshin. A t a k u p t u a n v e t ë m fjalët «princeshë» dhe «motra e mbretit», d h e Diana për herë të pare gjatë atij mëngjesi deshi të q e s h t e me të m a d h e . — E d ë g j o v e ? — i t h a ajo B e s i a n i t . — Po më m a r r i n për princeshë. I g ë z u a r që a j o po g j a l l ë r o h e j , ai i s h t r ë n g o i k r a h u n . — Të iku pak lodhja? — P o , — ia b ë r i ajo. — K ë t u ë s h t ë b u k u r . Pa e ndier d h e vetë, a t a i ishin a f r u a r grupit të Ali Binakut. Njohja e t y r e u bë vetvetiu, midis g r u m b u l l i t të malësorëve, që dukej sikur i shtynte drejt njëri-tjetrit të dy grupet e të ardhurve. Besiani tha kush ishte dhe nga v i n t e d h e t ë n j ë j t ë n g j ë b ë r i Ali B i n a k u , p ë r h a b i n ë e malësorëve, që e dinin atë të njohur në tërë rruzullin t o 262

kësor. Ndërsa ata bisedonin, rreth t y r é njerëzit u s h t u a n edhe më, duke mos i h e q u r sytë prej tyre, sidomos prej Dianes. — Bujtinari na t h a se në këtë pllajë k a n ë n d o d h u r shpesh grindje për kufij, — t h a Besiani. — P o , — u p ë r g j i g j A l i B i n a k u . Ai f l i s t e me zë të u l ë t , me një m ë n y r ë monotone, pa asnjë shenjë pasioni, gjë q ë i a k i s h t e m ë s u a r n d o s h t a v e t ë p u n a e tij s i s h k o q i t ë s k a n u n i . — Besoj s e i p a t ë m u r a n a t n ë t ë d y j a a n ë t e r r u g ë s . Besiani me Dianen b ë n ë të dy «po» me kokë. — G j i t h ë a t o v d e k j e d h e p r a p ë ç ë s h t j a n u k ë s h t ë zgjidhur? — tha Diana. Ali Binaku e vështroi qetësisht. Pas vështrimeve k u reshtare të turmës që i r r e t h o n t e dhe sidomos pas vështrimit të ndezur të xhaketëkatrorshit, që u prezantua si gjeometër, sytë e Ali B i n a k u t iu d u k ë n Dianes si sy s t a t u j a s h klasike. — N u k bëhet më s h e r r p ë r atë pjesë të kufirit të v e n d o s u r m e gjak, — t h a a i . — A j o p j e s ë ë s h t ë n g u l i t u r një herë e përgjithmonë m b i fytyrë të dheut. Është pikër i s h t kjo p j e s a t j e t ë r q ë s h k a k t o n g r i n d j e , — d h e a i t r e goi m e d o r e n ë n j ë d r e j t i m t ë pllajës. — Pjesa e papërgjakur? — tha Diana. — Pikërisht, zonjë. Ka s h u m ë e s h u m ë vite që n u k po s h u h e t sherri midis dy katundeve për këtë kullotë. — Po v a l l e a ë s h t ë e d o m o s d o s h m e p r a n i a e v d e k j e s , që k u f i r i të j e t ë i q ë n d r u e s h ë m ? — e n d ë r p r e u D i a n a , e habitur d h e vetë për n d ë r h y r j e n e sidomos për tonin e saj, k u n u k i s h t e v ë s h t i r ë t ë d a l l o j e p ë r z i e r j e n e n j ë lloj p r o teste me ironinë. Ali Binaku buzëqeshi ftohtë. — P o n e p r a n d a j j e m i k ë t u , zonjë, q ë t ë m o s l e j o j m ë vdekjen. Besiani, në m ë n y r ë pyetëse, sikur të thoshte «ç'pate k ë s h t u ? » , i n g u l i s y t ë s ë s h o q e s . N ë s y t ë e saj atij i u d u k se pa një shkarkim të shkurtër, të panjohur. Me njëfarë ngutjeje, si për të shlyer kujtimin e incidentit të vogël, a i e p y e t i Ali B i n a k u n p ë r d i ç k a , p o p a u p ë r q é n d r u a r dot për të dëgjuar përgjigjen.

SIS

Përreth të gjithë ndiqnin me sy grupin e vogël të bashkëbiseduesve. Vetëm ca pleq rrinin mënjanë, të ulur mbi ca gurë të mëdhenj, krejt mospërfillës për gjithçka. Ali Binaku v a z h d o n t e të fliste n g a d a l s h ë m d h e v e t ë m pas një m i n u t e Besiani e kuptoi që e kishte p y e t u r p i k ë risht për diçka që ndoshta n u k do të ishte m i r e ta pyeste, për vrasjet që shkaktoheshin në grindje e sipër për kufijtë. — Po qe se i v r a r i n u k rrëzohet prej pushkë, por i j e p z e m ë r v ê t e s e s h t y h e t , ku d u k e u ç u a r e ku d u k e u r r ë z u a r , rrëshqanthi, drejt kufirit të huaj, sado thellë të hyjë, aty ku rrëzohet e i lodhur prej plagëve vdes, a t y i v i h e t m u r a n a , e ajo m u r a n e , e d h e p s e n ë t o k ë t ë h u a j , m b e t e t p ë r gjithmonë. S'ishte v e t ë m pamja, por e d h e sintaksa e të folurit të Ali B i n a k u t k i s h t e d i ç k a t ë f t o h t ë e j a s h t ë s ë f o l m e s s ë përditshme. — E po u v r a n ë dy v e t ë f l a k ë p ë r f l a k ë ? — p y e t i Besiani. Ah Binaku ngriti sytë. Dianes iu duk se irallë kishte t a k u a r n j ë n j e r i k a q t ë s h k u r t ë r , a u t o r i t e t i i t ë cilit t ë mos prekej aspak prej shkurtësisë. — Po të v r i t e n dy vetë flakë p ë r flakë e larg n j ë r i t j e t r i t , k u f i r i m b e t e t t e k r a secili e h a p ë s i r a m i d i s q u h e t tokë e a s k u j t — T o k ë e a s k u j t , — p ë r s ë r i t i D i a n a . — T a m a m si m i dis s h t e t e v e . — Ë s h t ë ajo që b i s e d u a m m b r ë m ë , — i t h a B e s i a n i . — Jo v e t ë m në stilin e të folurit, p o r në gjithë m e n d ë s i n ë dhe veprimet e banorit të Rrafshit ka diçka etatiste. — E kur' s'ka qenë p u s h k a ? — pyeti Besiani. — K a nuni është më i vjetër se a r m ë t e zjarrit, apo jo? — S h u m ë më i v j e t ë r , s i g u r i s h t . — Atëherë përdorej rrasa e gurit, apo jo? — Po, — t h a Ali Binaku. — K u r s'ka q e n ë p u s h k a , përdorej gurapeshi. Në rastin e grindjes midis dy familjeve, dy katundeve, apo dy flamurëve, caktoheshin nga të dy palet mbartësit e gurapeshit. Kush shtyhej më larg me rrasën e gurit në krahë, ai fitonte. *• Po s o t ç'do të b ë h e t ? — p y e t i B e s i a n i . v

264

— Sot do të bëhet një rivërtetim kufijsh. Ali B i n a k u r r o t u l l o i v ë s h t r i m i n m i d i s t u r m ë s s ë s h p ë r n d a r ë , g j e r s a s y t ë e tij u n d a l ë n në g r u p i n e v o g ë l të pleqve. — J a n ë t h i r r u r pleq të m o ç ë m nga flamuri për të d ë s h m u a r vijën e vjetër të kufijve të kullotës. B e s i a n i m e D i a n e n k t h y e n s y t ë n g a ajo a n ë k u p l e q t ë vazhdonin të rrinin të u l u r mbi gurët e mëdhenj, si ata aktorët që presin të futen në roi. Dukeshin aq të moçëm, saqë h e r ë - h e r ë me siguri harronin perse ishin aty. — Do të fillojë s h p e j t ? — p y e t i B e s i a n i . Ali B i n a k u n x o r i n j ë o r ë m e z i n x h i r n g a x h e p i i v o gël i j e l e k u t . — P o , — ia b ë r i ai. — B e s o j se do të fillojë s h u m ë shpejt. — Do të q ë n d r o j m ë ? — p y e t i Besiani me zë të ulët Dianen. . — Si të d u a s h , — t h a a i o . S y t ë e m a l ë s o r ë v e , s i d o m o s të g r a v e e f ë m i j ë v e , n d i q n i n ç d o l ë v i z j e t ë t y r e , p o r t a n i a t a u m ë s u a n disi m e k ë t ë gjë. D i a n a k i s h t e k u j d e s v e t ë m q ë t ' u s h m a n g e j s v v e g j y s m ë t ë d e h u r t ë g j e o m e t r i t . Q ë t ë dy, a i b a s h k ë m e n d i h mësin tjetër, që u p r e z a n t u a në h a n si mjek, i s h k o n i n p r a p a h a p p a s h a p i Ali B i n a k u t , m e g j i t h ë s e k y i f u n d i t n u k u d r e j t o h e j a s n j ë h e r ë p ë r asgjë, t h u a s e n u k k i s h t e asnjë p u n ë m e ta. Nga n i e zhvendosje disi e sihqetësuar e njerëzve n d i h e j m e n j ë h e r ë që po a f r o n t e o r a e c e r e m o n i s ë . P a s i u n d a n ë p r e j t y r e , Ali B i n a k u m e n d i h m ë s i t e v e t s h k o n i n e vinin n g a njëri gruo i njerëzve te tjetri. V e t ë m tani, pas zhvendosjes së njerëzve, Besiani me Dianen v u n ë re gurët e kufirit të vjetër, që e përshkonin tejpërtej pllajën. Befas u d u k se mbi pllaië plîakosi një atmosfere p r î tieje. D i a n a i v u r i k r a h u n B e s i a n i t d h e u m b ë s h t e t e g i i tha pas tij. — Po s i k u r të n d o d h ë g j ë ? — t h a ajo. — Cfarë? — Gjithë malësorët j a n ë me pushkë, n u k i shikon? 265

Ai e shikoi ngultazi d h e vetëtimthi i shkoi n d ë r m e n d t'i t h o s h t e : k u r s e ti, v e t ë m s e p e n j a d y m a l ë s o r e m e c a dra shkatarraqe, kujtove se m u n d të talleshe me Rrafshin. Tani e ndien rrezikun, e h ? Mirëpo në çast iu kujtua se ajo n u k k i s h t e t h ë n ë asgjë p ë r c a d r â t d h e g j i t h ç k a a i e kishte bluar në kokë të vet. — Të n d o d h ë n d o n j ë v r a s j e ? — ia b ë r i ai. — N u k e b e soj. Në të vërtetë gjithë malësorët ishin të armatosur d h e mbi pllajë r ë n d o n t e n j ë a l a r m i ngrirë. A t y - k ë t u m b i m e n g e t e t y r e d u k e j r u b i i zi. D i a n a u m b ë s h t e t a k o m a m ë shtrëngueshëm pas të shoqit. — Së s h p e j t i do të fillojë, — t h a ai, d u k e m o s i h e q u r s y t ë n g a p l e q t ë e m o ç ë m , t ë cilët i s h i n n g r i t u r t a n i m ë këmbë. Diana e ndiente veten çuditërisht të zbrazët. Rastës i s h t n ë një n g a r r o t u l l i m e t e s h i k i m i t s y t ë e s a j k a p ë n k a r r o c ë n . E n d a l u r n ë a n ë t ë pllajës, e zezë, m e f o r m a t e spërdredhura rokoko të dyerve dhe kupesë, me kadifenë e saj p r e j l l o z h e k o n c e r t i , ajo r r i n t e a t y m ë n j a n ë k r e j t e h u a j n ë s f o n d i n g r i a l p i n . Ajo d e s h i f i a t u n d t e k r a h u n B e s i a n i t , p ë r f i t h ë n ë « s h i k o karrocën»-, p o r n ë a t ë ç a s t ai pëshpëriti: — Po fillon. Nga grupi i pleqve qe s h k ë p u t u r njëri prej t y r e d h e p o b ë h e j gati p ë r d i ç k a . — Të a f r o h e m i e d h e p a k , — t h a B e s i a n i d h e e t ë r h o q i për dore. — Sic duket, k ë t ë plak k a n ë zgjedhur të dy palet e grindësve p ë r të shënuar kufirin. Plaku i v e ç u a r nga të tjerët b ë r i disa h a p a , pastai q ë n d r o i p ë r p a r a n j ë g u r i d h e n j ë plisi d h e u t ë f r e s k ë t . N ë pllajë u b ë n j ë f a r ë h e s h t i e , a p o u d u k k ë s h t u , s e p s e n ë të vërtetë zhurmëria njerëzore ishte s h u m ë më e paktë se o s h ë t i m a e v a z h d u e s h m e e b j e s h k ë s , k ë s h t u që h e s h t j e n n u k k i s h t e fuqi t a v e n d o s t e e l e m e n t i n j e r ë z o r . M e g j i t h a t ë ajo u n d j e . Plaku u përkul. kapi me të dy d u a r t gurin d h e e vuri * mbi S U D . Dikush tjetër i vuri mbi të njëjtin s u p edhe plisin e d h e u t . F y t y r a e p l a k u t , e t h a t ë , me ca p l l a n g a 266

t ë h i r t a n e p e r të, i s h t e e p a l ë v i z u r . A t ë h e r ë m i d i s h e s h t j e s një zë i tingullt, me një k u m b i m bronzi që s'u k u p t u a nga ç'anë erdhi, t h i r r i : — P r i j , p r a , e , n ë m o s p u n o f s h m e t ë d r e j t ë , kjo p e s h ë t'u rëndoftë në atë jetë. Sytë e pläkut mbetën ca caste të palëvizshëm. Nuk të b e s o h e j q ë g j y m t y r ë t e tij d o t ë b ë n i n q o f t ë e d h e n j ë l ë vizje t j e t ë r , p a u s h k a t ë r r u a r k r e j t ajo s t r u k t u r e v j e t r a n e . M i r ë p o p l a k u lëvizi. — Afrohemi d h e pak, — pëshpëriti Besiani. Ata të dy ishin tani pothuajse në mes të grumbullit të njerëzve, që ecnin pas plakut. — K u s h flet k ë s h t u ? — p ë s h p ë r i t i D i a n a . — P l a k u , — u p ë r g j i g j B e s i a n i po me p ë s h p ë r i m ë . — M e g u r e b a l t e n ë s u p t ë k r a h u t b e t o h e t , sic t h u h e t n ë kanun. Z ë r i i p l a k u t , i t h e l l ë , si i m a r r ë h u a n g a s h p e l l i n a t , mezi dëgjohej. — P ë r k ë t ë g u r e d h é , m e t ë cilët n g a r k o v a v e t e n , .për ç k a k a m d ë g j u a r p r e j t ë p a r ë v e , k ë t u e k ë t u j a n ë k u fijtë e h e r s h ë m t ë k u l l o t ë s e k ë t u p ò i n g u l e d h e u n e . P o rrejta, i mbajtsha në atë jetë gur e balte në shpirt. P l a k u , d h e p a s tij g r u m b u l l i i n j e r ë z v e , i r a n ë d a l ngadalë m e s p ë r m e s pllajës. U dëgjuan p ë r h e r ë të f u n dit fjalët e p l a k u t : « P o r r e j t a , k y g u r e kjo b a l t e m ' u r ë n d o f s h i n n ë k ë t ë e n ë a t ë j e t ë » , d h e i lëshoi a t o p ë r t o k ë . Disa prej malësorëve që ecnin pas tij, nisën të g ë r m o nin menjëherë n ë p ë r të gjitha pikat që shënoi plaku. — Ja, po zhgulin g u r ë t e vjetër d h e po ngulin gurët e r i n j të k u f i r i t , — i s h p j e g o i B e s i a n i së s h o q e s . A t y - k ë t u dëgjoheshin goditjet e çekiçëve. Dikush t h ë rriste: Afroni fëmijët. Afroni fëmijët të shikojnë. Diana vështronte përhumbshëm vendosjen e gurëve. P a p r i t u r m i d i s x h o k e v e t ë zeza t ë m a l ë s o r ë v e ajo p a d i s a katrorë të përbuzshëm që po afroheshin dhe e kapi për m ë n g e t ë s h o q i n , s i p ë r t'i k ë r k u a r n d i h m ë . A i e v ë s h t r o i n ë m ë n y r ë p y e t ë s e , p o r ajo n u k a r r i t i t'i s h p j e g o n t e asgjë, sepse gjeometri ishte n d ë r k a q përballë tyre. Buzëqeshja i bënte të d u k e s h i n e d h e më të d e h u r sytë e tij. 267

— Ç ' k o m e d i , — t h a ai, d u k e t r e g u a r m e k o k ë n ë d r e j tim të malësorëve. — Ç'tragjikomedi! Ju jeni shkrimtar, a p o j o ? S h k r u a j e n i k ë t ë idiotësi, j u l u t e m . B e s i a n i e v ë s h t r o i r r e p t a s , pa i d h ë n ë p ë r g j i g j e . — M ë falni q ë n d ë r h y r a k ë s h t u p a t a k t . A ? M ë f a l n i ju lutem, sidomos ju, zonjë. Ai bëri një përkulje pakëz teatrale p ë r p a r a d h e D i a n a ndjeu e r ë n e pijes. — Ç ' d ë s h i r o n i ? — t h a ajo ftohtë, pa e f s h e h u r p ë r buzjen. Tjetri hapi dy-tri h e r ë gojën p ë r të folur, po r q ë n d r i mi i saj, sic d u k e t , e h u t o i d h e n u k t h a d o t a s g j ë . E ktheu kokën nga malësorët dhe qëndroi një grime ashtu, m e f y t y r ë t ë p a l ë v i z s h m e , m b i t ë cilën k i s h t e a k o m a n j ë p j e s ë t ë b u z ë q e s h j e s s ë tij d h e p i k ë r i s h t p j e s ë n m ë t ë keqe të saj. — Është vërtet p ë r të v ë n ë kujën, — m ë r m ë r i t i pas pak. — Asnjëherë gjeometrisë nuk i është b ë r ë një fyerje më e m a d h e në fytyrë të dheut. — Çfarë? — E s i t ë m o s fias k ë s h t u ? J a , u n e j a m g j e o m e t ë r . K a m studiuar për këtë punë, më kuptoni? Për m a t j en e tokave. E megjithatë vërtitem vite me r a d h ë nëpër Rrafsh, p a e u s h t r u a r dot p r o f e s i o n i n t i m . S e p s e m a l ë s o r ë t n u k duan ta njohin profesionin e gjeometrit. Ju i patë vetë se si i z g j i d h n i n a t a p u n ë t e k u f i j v e . Me g u r ë e m a l l k i m e e shtriga e ku di une. K u r s e veglat e m i a r r i n ë prej v i tesh të mbyllura në trastën e udhëtimit. Atje në b u j t i n ë i k a m lënë, h e d h u r në një qoshe. Ndonjë dite k a n ë për të m'i v j e d h u r fare, në mos m ' i k a n ë vjedhur. P o r u n e s ' k a m p ë r t a l ë n ë q ë p u n a t ë v e j ë g j e r atje. K a m p ë r t'i d a l ë p u n ë s p ë r p a r a e k a m p ë r t'i s h i t u r e p ë r t ' i p i r e , p ë r p a r a se n d o k u s h të m'i vjedhë. Oh, dite e zezë! Ika, zotni, po m a b ë n m e s h e n j ë Ali B i n a k u , u s t a i I m . M ë falni, zoti shkrimtar, në b ë r a ndonjë gabim, më falni, zonjëz e b u kur. Lamtumirë. — Tip i çuditshëm, — t h a Besiani, k u r tjetri u largua. — Ç'do të b ë j m ë t a n i ? — t h a D i a n a . 268

Midis turmës së rralluar ata kërkuan me sy karrocierin, i cili u a f r u a m e n j ë h e r ë p o r s a n d e s h i v ë s h t r i m i n e t y r e . — Do të n i s e m i ? Besiani bëri «po» me k o k ë . Ata iu afruan karrocës në kohën që plaku i moçëm p r e k t e m e d o r e g u r ë t e p o r s a v e n d o s u r t ë k u f i r i t t ë ri, d u k e shqiptuar një formule mallkimi p ë r ata që do të g u x o nin t ' i l ë v i z n i n . Ndërsa hipnin në karrocë, Diana e ndjeu se vëmendja e malësorëve, që ishte t ë r h e q u r përkohësisht nga shënimi i kufijve, u p ë r q e n d r u a përsëri t e k ata. Ajo u fut e p a r a në karrocë në kohën që Besiani përshëndeste edhe një herë me dore së largu Ali B i n a k u n d h e ndihmësit e tij. Diana e ndiente veten pak të lodhur dhe rrugën gjer në h a n e b ë r i pothuajse pa folur. — P i m ë një kafe p ë r p a r a se të nisemi? — pyeti Besiani. — Si të d u a s h , — t h a D i a n a . N d ë r s a u sillte k a f e n , h a n x h i u u t r e g o n t e r a s t e p l e q ë s i m e s h t ë f a m s h m e t ë Ali B i n a k u t , t ë cilat r r ë f e h e s h i n gojë p a s g o j e n ë m a l e s i . K u p t o h e j m e n j ë h e r ë q ë a i i s h t e tepër k r e n a r për bujtësin e tij. — K u r vjen në këtë krahinë, gjithmonë në bujtinën time bie, — tha. — P o z a k o n i s h t k u b a n o n ? — p y e t i Besiani, s a p ë r t ë thënë diçka. — A s g j ë k u n d , — t h a h a n x h i u . — I tillë ë s h t ë A l i B i naku, është kudo e s'është asgjëkund. Sepse ai është gjithmonë në shtegtim, sepse gjithmonë e gjithkund ka s h e r r e pezmatim, d h e njerëzit k a n ë nevojë për gjyqtar. Ai e v a z h d o i b i s e d ë n p ë r Ali B i n a k u n e p ë r p e z m i n s h e k u l l o r t ë n j e r ë z v e e d h e p a s i solli k a f e n , e m ë v o n ë , kur erdhi të m e r r t e filxhanët e paret d h e pastaj, k u r i përcolli a t a gjer jashtë. Ishin d u k e hipur në karrocë, k u r Besiani ndjeu që Diana i shtrëngoi krahun: — B e s i a n , s h i k o , — fha ajo me zë të ulët. D i s a h a p a l a r g t y r e n j ë m a l ë s o r i ri, t e p ë r i z b e h t ë , vështronte me ca sy të shtangur në drejtim të tyre. Në m ë n g ë n e tij dallohej q a r t ë r u b i i zi. 269

— Një g j a k ë s , — t h a B e s i a n i , d u k e i u d r e j t u a r h a n x h i u t . — Ti e n j e h ? Sytë e vëngër të bujtinarit vështruau disa hapa anash malësorit. K u p t o h e j menjëherë që udhëtari po bëhej gati të hynte në han d h e kishte ndalur sa për të pare mysafirët e rrallë me karrocë. — J o , — t h a b u j t i n a r i . — P a r a t r i d i t ë s h ka k a l u a r k ë n d e j p ë r n ë O r o s h , p ë r t a k s ë n e g j a k u t . E j , djalosh, — i t h i r r i ai të p a n j o h u r i t , — si e ke e m r i n ? Malësori, q ë , sic d u k e t , i e r d h i e p a p r i t u r t h i r r j a e b u j t i n a r i t , k t h e u s y t ë n g a ai. D i a n a n ë a t ë ç a s t k i s h t e h y r ë në karrocë, por Besiani qëndroi a k o m a një g r i m e te shkallina, si p ë r të pare do të përgjigj ej apo jo i p a njohuri. Te d r i t a r j a e karrocës, e k a l t ë r y e r lehtazi nga q e l qi, u d u k f y t y r a e D i a n e s . — Gjorg, — u përgjigj i p a n j o h u r i , me n j ë zë d i s i të pasigurt, të s h k ë r m o q u r pak, si zëri i çdo njeriu që s'ka folur për një k o h ë të gjatë. Besiani u l ë s h u a n ë n d e n j ë s e p r a n ë s ë s h o q e s . — Ka v r a r ë para ca ditësh d h e tani po kthehet n g a Oroshi. — E d ë g j o v a , — t h a ajo me zë të u l ë t , pa i h e q u r s y t ë nga xhami. Që n g a v e n d i ku d u k e j si i m b ë r t h y e r , m a l ë s o r i e vështronte si në e t h e gruan e re. — Sa i z b e h t ë , — ia b ë r i D i a n a . — E q u a n i n Gjorg, — t h a Besiani d u k e u r r e g u l l u a r në ndenjëse. Diana vazhdonte ta m b a n t e kokën te x h a m i . Që j a s h t ë d ë g j o h e s h i n fjalët e b u j t i n a r i t . — E di r r u g ë n ? — i t h o s h t e ai me zë të l a r t ë k a r r o cieri t. — Ki k u j d e s te V a r r e t e K r u s h q v e , a t j e n g a t ë r r o h e n të gjithë, në v e n d që të m a r r i n k r a h u n e djathtë, m a rrin të majtin. Karroca lëvizi. Sytë e të panjohurit, që u d u k ë n j a shtëzakonisht të errët, ndoshta për s h k a k të zbehtësisë së fytyrës, vazhduan të nguleshin mbi k a t r o r i n e dritares, ku i s h t e f y t y r a e D i a n e s . A s a j g j i t h a s h t u , m e g j i t h ë s e e ndjeu se nuk duhej të vështronte më, iu duk se nuk kishte fuqi t ë h i q t e s y t ë n g a a i s h t e g t a r q ë k i s h t e m b i r ë a s h t u 270

papritur ndanë rrugës. Ndërsa karroca largohej, dy-tri h e r ë ajo f s h i u a v u l l i n q ë s a j o h e j m b i x h a m n g a f r y m ë m a r r j a e s a j , p o r avulli ri'krijohej p r a p ë a t y p ë r a t y , s i kur të shpejtonte të ngrinte një perde midis tyre. — Ti k i s h e të d r e j t ë , — t h a ajo, d u k e u m b ë s h t e t u r e l o d h u r m b i s h p i n ë n e n d e n j ë s e s , 'kur" k a r r o c a u l a r g u a mjaft d h e p ë r j a s h t a s'dukej më asnjë f r y m ë njeriu. Besiani vështroi një g r i m e me habi të shoqen. Ai u m a t t a p y e s t e s e ç'ishte a j o gjë, p ë r t ë cilën a i k i s h t e p a s u r t ë d r e j t ë , p o r diçka e p e n g o i . N ë t ë v ë r t e t ë , g j a t ë gjithë u d h ë t i m i t të paraditës atij i qe d u k u r se në diçka ajo n u k i j e p t e t ë d r e j t ë . K u r s e t a n i q ë ajo v e t ë p o h o n t e të kundërtën, atij iu duk e panevojshme, për të m o s t h ë n ë disi e r r e z i k s h m e t ë k ë r k o n t e s o a r i m e . K r y e s o r e i s h t e që ajo të m o s dilte e z h g ë n j y e r n g a ky u d h ë t i m . D h e ajo p o r s a i k i s h t e p o h u a r n j ë gjë t ë t i l l ë . B e s i a n i n d j e u t ë g j a l l ë r o h e j . M a d j e atij i u d u k se, m e g j i t h ë s e t u r b u l l , pak a s h u m ë po e kuptonte perse ai kishte pasur të drejtë. — E v u r e re se sa i z b e h t ë i s h t e ai m a l ë s o r i që k i s h t e b ë r ë v r a s j e p a r a c a ditësh, — t h a B e s i a n i d u k e i a n g u l u r sytë, kushedi pse, unazës në dorën e saj. — Ai që p a m ë pak përpara, apo jo? — Vërtet, ishte tmerrësisht i zbehtë. — tha Diana. — Kushedi ç'dyshime, ç'iëkundie ka pasur gjersa është nisur p ë r të bërë vrasjen, E ç'janë lëkundjet e Hamletit p ë r p a r a mëdyshjeve të këtij Hamleti të malësive tona? S y t ë e s a j e v ë s h t r u a n me m i r ë n j o h j e . — Të d u k e t e t e p r u a r që të p ë r m e n d e m r i n e p r i n c i t danez p ë r një malësor të Rrafshit? — A s p a k , — t h a D i a n a . — Ti i t h u a g j ë r a t k a q b u k u r d h e ti e di se" sa të ç m o j u n e p ë r k ë t ë . R r ë s h a i t a z i a t i j i kaloi n ë p ë r t r u i d e j a s e i s h t e p i k ë r i s h t e f o l u r a ajo që e k i s h t e n d i h m u a r p ë r ta f i t u a r Dianen. — H a m l e t i t iu shfaq f a n t a z m a e të a t i t p ë r ta s h t y r ë •>të h a k m e r r e i . — v a z h d o i B e s i a n i , i n d e z u r . — Po a e m e r r dot me m e n d se ç'fantazmë e t m e r r s h m e del p ë r p a r a m a l ë sorit, p ë r t a s h t y r ë t ë n i s e t p ë r g j a k m a r r j e ? 271

S y t ë e Dianes, të zgjeruar j a s h t ë m a s e e v ë s h t r o n i n ngultazi. — Në shtëpitë që k a n ë për të m a r r ë gjak, v a r e t në një k ë n d të k u l l ë s k ë m i s h a e p ë r g j a k u r e v i k t i m ë s , e cila n u k h i q e t që a n d e j pa u s h l y e r g j a k u , — v a z h d o i B e s i a n i . — E m e r r m e m e n d ç'gjë e t m e r r s h m e ë s h t ë k j o ? F a n t a z m a e babait iu shfaq H a m l e t i t dy-tri herë, në m e s n a t ë , d h e v e t ë m për pak caste, k u r s e këmisha që k ë r k o n g j a k m a r r j e , n ë k u l l a t t o n a r r i a t y dite e n e t , m u a j d h e s t i n ë t ë t ë r a , d h e g j a k u n d ë r r o n n g j y r ë n ë të, d h e n j e r ë z i t t h o n ë : ja, t ë v d e k u r i t s'po i d u r o h e t s a t ë m e r r e t h a k u i t i j . — P r a n d a j ai i s h t e n d o s h t a aq i z b e h t ë , — t h a D i a n a . — Kush? — Ai... m a l ë s o r i a t j e . — Ah, po. Sigurisht. P ë r një grime Besianit iu duk se Diana e shqiptoi fjalën « i z b e h t ë » n ë n j ë m ë n y r ë t ë tillë, s i k u r t ë t h o s h t e «i bukur», por e hoqi mendjen sakaq që a n d e j . — E ç'do të b ë j ë t a n i ai? — p y e t i D i a n a . — Kush? — Ai... p r a , m a l ë s o r i . — A h , ç'do t ë b ë j ë a i ? — B e s i a n i b ë r i n j ë î ë v i z j e m e s u p e . — N ë qoftë s e a i e k a b ë r ë v r a s j e n p a r a k a t ë r - p e s ë d i t ë s h , sic t h a b u j t i n a r i d h e n ë q o f t ë s e e k a m a r r ë b e s ë n e madhe, domethënë besën njëmuajshe, atëherë nuk i m b e ten veçse njëzet e pesë dite jetë n o r m a l e p ë r të jetuar. Besiani buzëqeshi hidhur, por fytyra e saj m b e t i e palëvizshme. — K j o ë s h t ë n j ë f a r ë leje e t i j e f u n d i t m b i k ë t ë b o t e , — v a z h d o i ai. — S h p r e h j a e f a m s h m e se të g j a l l ë t s ' j a n ë veçse të vdekur që k a n ë ardhur me leje në këtë jetë, në bjeshkët tona m e r r një kuptim krejt të saktë. — Ashtu dukej ai, krejt si i a r d h u r me leje që a n d e j , — i a b ë r i ajo. — D h e m e a t ë s h e n j ë n e a t j e s h m e n ë m ë n g ë , — D i a n a m o r i f r y m ë t h e l l ë . — Ti e t h e m i r e , — v a z h d o i ajo, — t a m a m si n j ë H a m l e t . Besiani v ë s h t r o n t e përjashta, me një buzëqeshje të ngrirë në pjesën e s i p ë r m e të fytyrës. — Dhe të m e n d o s h se Hamleti, pasi bindet për atë që 272

d u h e t t ë bëjë, e k r y e n v r a s j e n m e p a s i o n . K u r s e ai, — B e siani tregoi me dore në rrugë, në drejtimin e k u n d ë r t nga p o i k t e k a r r o c a , — m o t o r i q ë v ë n ë l ë v i z j e atë, ë s h t ë j a s h t ë t i j , m a d j e disa h e r ë j a s h t ë k o h ë s s ë t i j . Diana dëgjonte e përqendruar, megjithëse diçka i shpëtonte nga k u p t i m i i fjalëve të t i j . — Duhet një vullnet prej titani që të nisesh drejt v d e k j e s , s i p a s n j ë u r d h r i t ë m a r r ë p r e j një l a r g ë s i e t e p ë r të m a d h e , — v a z h d o i B e s i a n i . — S e p s e u r d h r i v j e n disa h e r ë vërtet që larg, m a d j e ndonjëherë p r e j brezash të zhdukur njerëzorë. Diana përsëri mori frymë thellë. — Gjorg, — t h a ajo me zë të u l ë t . — K ë s h t u e k i s h t e emrin, apo jo? — Kush? — Ai p r a , m a l ë s o r i . . . te b u j t i n a . — A h , po, G j o r g . T a m a m k ë s h t u d u k e j . T y t ë b ë r i përshtypje, apo jo? Ajo b ë r i « p o » m e k o k ë .

D y - t r i h e r ë u d u k se do të n i s t e shi, p o r p i k l a t e tij të vogla humbisnin, sic d u k e t , në atë hapësirë të p a niate, pa e a r r i t u r tokën. V e t ë m disa prej t y r e kishin r ë n ë mbi xhamin e karrocës d h e dridheshin mbi të si ca pikëza loti. K i s h t e n j ë c o p ë h e r ë q ë D i a n a v ë s h t r o n t e d r i d h j e n e a t y r e p i k ë z a v e , p r e j të c i l a v e q e l q i d u k e j i m a l l ë n g j y e r . Ajo v e t ë s ' n d i h e j m ë a s p a k e l o d h u r . P ë r k u n d r a z i , n g a n j ë f a r ë l e h t ë s i e e b r e n d s h m e , v e t j a i d u k e j disi e t e j d u k s h m e , m e g j i t h ë s e e g j i t h ë k j o i s h t e e f t o h t ë d h e pa gëzim. — I g j a t ë ky d i m ë r , — t h a B e s i a n i . — S'do që s'do të dalë. 1 8 - 2

273

Diana vazhdonte të vështronte peizazhin. Kishte në

të d i ç k a që t ë s h p ë r n d a n t e v ë m e n d j e n , t ë z b r a z t e ty vetë, d u k e t ë l e h t ë s u a r k ë s h t u n g a çdo d e n d ë s i m m e n d i m e s h . Dianes i vinin ndër m e n d raste shkoqitjesh të vështira të k a n u n i t prej Ali B i n a k u t , a s h t u sic i k i s h t e d ë g j u a r në h a n prej b u j t i n a r i t . N ë t ë v ë r t e t ë , jo n g j a r j e t ë piota, p o r copëza të tyre, p a m j e o s e p j e s ë n o t o n i n n g a d a l s h ë m n ë r r j e d h ë n e m e n d i m e v e të s a j . Ja dy p o r t a s h t ë p i s h , që shkuleshin nga vendi për të k ë m b y e r vendet. Njëra u Bhpua m e p l u m b p r e j d i k u j t n j ë n a t ë v e r e . I zoti i k u llës s ë f y e r d u h e j t ë m e r r t e s h p a g i m , p o ç'të b ë n t e ? P ë r s h p i m i n e p o r t e s n u k m u n d t ë d e r d h e j g j a k , p o r as fyer ja e portes s ' m u n d të d u r o h e j . A t ë h e r ë Ali Binaku, i t h i r r u r p ë r g j y q ë s i , k i s h t e v e n d o s u r : t'i s h k u l e t p o r t a e s h t ë p i s ë f a j t o r i t d h e n ë v e n d t ë saj t'i v i h e t p o r t a e s h p u a r , që ta mbajë ashtu me brima tërë jetën, pa pasur të drejtë ta n d ë r r o j ë . D i a n a p ë r f y t y r o n t e e n d j e n e Ali B i n a k u t k a t u n d m ë k a t u n d e k r a h i n ë më krahinë, i -ndjekur n g a dy n d i h m ë s i t e tij, m j e k u dhe gjeometri. G r u p më të çuditshëm v ë s h t i r ë s e m u n d t ë p ë r f y t y r o j e dot. J a , n j ë n a t ë t j e t ë r d i k u j t i vinte befas miku në shtëpi, dhe ai dërgonte gruan te fqinjët, ( d h e f q i n j ë t m ë t ë a f ë r t i s h i n n j ë ç e r e k o r e l a r g ) , për t ë m a r r ë h u a d i ç k a . K a l o n i n o r ë t d h e g r u a j a s ' k t h e h e j , p o r ai e m b a n t e v e t e n p ë r p a r a m i k u t e k ë s h t u e fshihte shqetësimin gjer në mëngjes. Ndërkaq gruaja s'kthehej as të nesërmen, as të pasnesërmen, sepse kishte ndodhur diçka që s'ndodhte k u r r ë në Rrafsh: gruan e m b a nin me force robinë në s h t ë p i n ë e tyre t r e vëllezërit fqinje, d u k e f j e t u r secili n g a n j ë n a t ë m e t ë . Diana e përfytyroi v e t e n në gjendjen e gruas d h e u ngjeth nga tmerri. Shkundi kokën. si o ë r t'u çliruar prej m e n d i m i t t ë n e v e r i t s h ë m , p o r a i s'i n d a h e j l e h t ë . Pas natës së tretë gruaja u k t h y e d h e i tregoi të shoqit g j i t h ç k a . Po ç'të b ë n t e i f y e r i ? Ng.iarja i s h t e k r e j t e j a s h t ë z a k o n s h m e d h e m u n d t ë l a h e j v e ç m e g j a k . M i r ë p o fisi i v ë l l e z ë r v e l a p ë r d h a r ë i s h t e fis i s h u m t ë e i f u a i s h ë m d h e qysh në s t i n ë t e para të gjakut familia e n i e r i u t të fyer d o t ë s h u h e j k r e j t . V e ç k ë s a j , n j e r i u i fyer s ' k i s h t e q ë 274

lluar s h u m ë trim. D h e kështu, p ë r ngjarjen e jashtëzak o n s h m e ai kërkoi diçka që rrallë e k ë r k o n malësori : n d i h m ë n e g j y q i t të p l e q v e . G j y q i i s h t e i v ë s h t i r ë . S ' i s h t e e lehtë të gjykohej një p u n ë që i s h t e e p a s h e m b u l l t në k u j tesën e Rrafshit, po aq vështirë ishte të gjendej ç'dënim duhej të m e r r n i n tre vëllezërit. A t ë h e r ë t h i r r ë n Ali Bin a k u n d h e ai vendosi njërën n g a dy zgjidhjet: ose të tre vëllezërit t'i dërgojnë g r a t e e t y r e me r a d h ë të f lene nga n j ë n a t ë m e n j e r i u n e fyer, o s e t ë z g j e d h i n n j ë r i n p r e j tyre, që të vritet prej të fyerit, d u k e s h k u a r g j a k h u p ë s . Vëllezërit e pleqësuan /punën d h e zgjodhën të d y t ë n : njëri •prej t y r e t ë v d i s t e d h e p i k ë r i s h t i m e s m i . P j e s ë n e v d e k j e s së v ë l l a i t të m e s ë m D i a n a e p ë r f y tyroi krejtësisht me lëvizje të ngadalësuara, si në filma. Vëllai i m e s ë m k ë r k o i n g a p l e q ë s i a t r i d h j e t ë d i t ë t e b e s ë s . P a s t a j , d i t ë n e t r i d h j e t e n j ë t ë i i'yeri i z u r i p r i t ë d h e e v r a u qetësisht. E pastaj? kishte p y e t u r Besiani. Pastaj asgjë, ishte përgjigjur h a n x h i u . Ishte njeriu në bote dhe iku, s'është m ë , d h e e g j i t h ë kjo k o t , p ë r n j ë m a r r ë z i . Në prag të nemitjes Diana e kishte mendjen te koha që i kishte m b e t u r p ë r të j e t u a r atij malësorit me e m r i n G j o r g . I p ë r k o h s h ë m , t h a ajo m e v e t e d h e p s h e r ë t i u . — Ja n j ë k u l l ë n g u j i m i , — t h a B e s i a n i , d u k e i r ë n ë x h a m i t m e gisht. Diana vështroi në drejtimin ku ai tregonte me dore. — A j o e v e ç u a r a , e s h i k o n ? A j o me frëngji t e p ë r të ngushta. — Sa e z y m t ë , — t h a D i a n a . A j o k i s h t e d ë g j u a r s h p e s h t ë flitej p ë r k u l l a t e f a m s h m e t ë n g u j i m i t , k u m b y l l e s h i n p a s m b a r i m i t t ë afa tit t ë besës gjithë gjakësit që iknin n g a shtëpitë p ë r të m o s rrezikuar familjet e tyre. Ishte h e r a e p a r e që shikonte një k u l l ë n g u j i m i e q ë d ë g j o n t e h o l l ë s i r a t ë p i o t a p ë r t ë . — F r ë n g j i t ë e saj v ë s h t r o j n ë n g a çdo r r u g ë e f s h a t i t , në m ë n y r ë që askush të mos afrohet pa u diktuar prej të n g u j u a r v e , — s h p j e g o n t e B e s i a n i . — K u r s e n j ë r a f r ë n g j i vështron nga porta e kishës, për rastet e pajtimit, p o r këto janë tepër të rralla. 275

— E sa r r i n ë n j e r ë z i t a t j e ? — p y e t i D i a n a . — Në k u l l ë n e n g u j i r a i t ? O, me v i t e të t ë r a , g j e r s a p ë r j a s h t a t ë n d o d h i n n g j a r j e t ë tilla, q ë t ë n d ë r r o j m ë r a portin midis gjakut të dhënë d h e gjakut të m a r r ë . — G j a k u t të d h ë n ë , g j a k u t të m a r r ë , — p ë r s ë r i t i Diana. — Ti flet p ë r këtë gjë sikur të ishin v e p r i m e bankare. Besiani buzëqeshi. — P o n ë n j ë f a r ë m ë n y r ë a s h t u ë s h t ë , — t h a ai. — K a n u n i n e p ë r s h k o n t e j e m b a n ë një llogari e ftohtë. — Është vërtet e tmerrshme, — tha Diana, d h e Besiani n u k e k u p t o i n ë s e ajo e t h a k ë t ë p ë r k u l l ë n e n g u j i m i t , a p o p ë r fjalët e f u n d i t t ë t i j . N ë t ë v ë r t e t ë a j o k i s h t e a f r u a r prapë kokën te xhami, për të pare edhe një herë kullën e z y m t ë , së cilës i d u k e j t a n i v e t ë m n j ë r a b r i n j ë . K ë t u d o t ë f u t e j a i m a l ë s o r i i z b e h t ë , m e n d o i ajo. Por kishte mundësi që të vritej përpara se të mbyllej në atë gurëri. Gjorg, p ë r s ë r i t i ajo m e v e t e e m r i n e tij d h e i u d u k se ndjeu një rrëzomë diku në pjesën e p o s h t m e të gjoksit. A t j e diçka u s h p ë r b ë d h i m b s h ë m d h e n ë t ë n j ë j t ë n k o h ë ëmbëlsisht. D i a n a n d j e u t ë h u m b t e n j ë lloj m b r o j t j e j e , q ë , a s h t u s i çdo g r u a t ë r e g j a t ë p e r i u d h ë s s ë f e j e s ë s a p o d a s h u r i s ë , e kishte m b a j t u r edhe atë larg rrezikut të ndjenjave për dikë tjetër. Ishte h e r a e pare, qysh pas njohjes me B e s i a n i n , q ë ajo e l a v e t e n l i r s h ë m t ë m e n d o n t e p ë r d i k ë . A j o p o m e n d o n t e p ë r atë, q ë i s h t e k ë t u m e leje, sic t h a B e s i a n i , d h e leja e tij i s h t e e s h k u r t ë r , d i ç k a m ë t e p ë r se tri javë, d h e çdo dite që ikte, ia p a k ë s o n t e atë e d h e m ë , n d ë r s a a i e n d e j b j e s h k ë s m e a t ë r u b t ë zi, q ë t r e g o n te se gjakun e kishte borxh, krejt g j a k u n e tij, që dukej se po e j e p t e p a r a k o h e , k a q i z b e h t ë ish, i z g j e d h u r p r e j vdekjes, si d r u r i i s h ë n u a r p ë r t'u p r e r ë , në pyll, sic e q u a j t i B e s i a n i , d h e të g j i t h a k ë t o i t h o s h i n s y t ë e tij të ngujuar mbi sytë e saj: une jam k ë t u për pak kohë, grua e huaj. Asnjëherë një vështrim b u r r i n u k e k i s h t e t r o n d i t u r D i a n e n n ë n j ë m ë n y r ë t ë tillë. N d o s h t a n g a p r a n i a

276

e v d e k j e s , k i s h t e m e n d u a r ajo, a p o n d o s h t a n g a k e q ardhja që ishte aq i b u k u r . Tani e kishte vështirë të k u p t o n t e nëse- a t o d y - t r i p i k ë z a lot i s h i n s i p ë r x h a m i t a p o në s y t ë e s a j . — Ç ' d i t ë e g j a t ë , — t h a ajo me zë, e h a b i t u r d h e v e t ë p ë r fjalët e s a j . — Ndihesh e l o d h u r ? — tha Besiani. — Pak. — P a s një ore, e s h u m t a pas një ore e një çerek, d u het të mbërrijmë. A i i v u r i k r a h u n m b i s u p e d h e e afroi l e h t a z i d r e j t vêtes. Ajo qëndroi e qetë, pa iu larguar, por e d h e pa e l e h t ë s u a r p e s h ë n e saj p ë r f i a b ë r ë a t i j m ë t ë l e h t ë t ë r h e q j e n . Ai e n d j e u këtë, m e g j i t h a t ë a r o m a e m i r e q ë v i n t e p r e j q a f ë s s ë saj, e b ë r i t ë p ë r k u l t e k o k ë n t e v e s h i i saj d h e t'i p ë s h p ë r i s t e : — Si do të flerne s o n t e ? Ajo n g r i t i s u p e t p ë r t ë t h ë n ë « k u e d i u n e ? » . — S i d o q o f t ë k u l l a e- O r o s h i t ë s h t ë si k u l l ë p r i n c i d h e besoj s e n ë t ë d p t ë n a v ë n ë t ë f l e m ë t ë d y n ë n j ë d h o m ë , — vazhdoi ai me zë të ulët, me një n u a n c e fshehtësie n ë të, — a p o j o ? S y t ë e tij b i n i n p j e r r t a z i m b i p r o f i l i n e s a j , d u k e shoqëruar në një m ë n y r ë kuptimplote fshehtësinë p ë r k ë d h e l ë s e t ë z ë r i t t ë t i j . P o r ajo e m b a n t e v ë s h t r i m i n p ë r para dhe n u k iu përgjigj. Pezull, midis fyerjes dhe mosfyerjes, a i e liroi p a k ë z k r a h u n d h e n d o s h t a d o f i a h i q t e f a r e n g a s u p e t , s i k u r ajo, n ë ç a s t i n e f u n d i t , n g a q ë e n d j e u n d o s h t a k ë t ë gjë, a p o a s h t u k o t , i foli d i ç k a . — S i ? — ia b ë r i ai. — Të pyeta, a ka lidhje gjaku midis princit të Oroshit d h e familjes m b r e t ë r o r e . •— A s p a k , — u p ë r g j i g j ai. — Po si është e m u n d u r që q u h e t p r i n c ? Besiani u r r u d h në fytyrë. — Ë s h t ë p a k e n g a t ë r r u a r , — t h a . — Në të v ë r t e t ë ai nuk është princ, pavarësisht se në r r e t h e të caktuara e quajnë ashtu dhe njerëzit e Rrafshit e thërresin shpesh 277

Prenk, që do të thotë pikërisht princ. P o r ata e njohin më s h u m ë me emrin «kapidan», megjithëse... Besiani u kujtua se n u k kishte n d e z u r cigare prej k o h ë s h . Si çdo n j e r i që e pi c i g a r e n r r a l l e , ai u m o r n j ë copë herë me paketën dhe shkrepësen. Dianes i dukej se e bënte këtë sa herë që donte të s h t y n t e s a d o p a k një s h p j e g i m t ë v ë s h t i r ë . N ë t ë v ë r t e t ë , ajo q ë n i s i t ' i s h p j e g o n t e B e s i a n i asaj p ë r k u l l ë n e O r o s h i t , ( s h p j e g i m q ë k i shte mbetur përgjysmë qysh në Tirane, atëherë kur nga kanceleria e princit, me një gjuhë të ngrirë, disi të çud i t s h m e , atij i k i s h t e a r d h u r ftesa, k u i n j o f t o h e j s e i s h t e i m i r ë p r i t u r n ë O r o s h , n ë çdo k o h ë t ë v i t i t e n ë ç d o o r ë t ë d i t e s e t ë n a t ë s ) , p r a ajo q ë p o i t h o s h t e t a n i n ë k a r r o c ë , n u k i s h t e m ë e q a r t ë s e ajo q ë i k i s h t e t h ë n ë d i k u r n ë T i r a n e , p r a n ë n j ë g o t e çaji, m b i k a n a p e n ë e s t u d i o s s ë t i j . P o r n d o s h t a kjo v i n t e s e p s e k i s h t e d i ç k a t ë m j e g u l l t n ë g j i t h ç k a q ë l i d h e j m e k u l l ë n d r e j t s ë cilës ata po shkonin mysafirë. — Nuk është t a m a m princ, — tha Besiani, — e m e g j i t h a t ë , n g a një p i k ë p a m j e , ë s h t ë m ë s h u m ë s e p r i n c , j o v e t ë m p ë r f aktin se familja e kullës së Oroshit është s h u m ë më e vjetër se familja m b r e t ë r o r e , por sidomos p ë r m ë n y r ë n se si ajo sundon m b i krejt Rrafshin. A i v a z h d o i t'i s h p j e g o n t e s e k y i s h t e n j ë s u n d i m i n j ë lloji t ë v e ç a n t ë , s u n d i m m e a n ë t ë k a n u n i t , i p a n g j a s h ë m m e a s n j ë s u n d i m t j e t ë r m b i fytyr^ë t ë d h e u t . Q y s h p r e j k o h ë s h q ë s ' m b a h e s h i n m e n d , a s policia d h e a s a d m i n i strata shtetërore nuk ndërhynin në Rrafsh. Kulla vetë s ' k i s h t e a s polici, a s a d m i n i s t r a t e , m e g j i t h a t ë R r a f s h i i s h t e i gjithi nën kontrollin e saj. Kështu kishte q e n ë në k o h ë n e Turqisë, madje më përpara, dhe k ë s h t u më vonë, gjatë pushtimeve serbe e austriake, dhe pastaj gjatë r e publikës së pare d h e më pas, në republikën e d y t ë e gjer tani, n ë n m b r e t ë r i n ë . Madje disa vjet m ë p a r e n ë P a r l a m e n t ishte bërë një përpjekje e fundit nga një g r u p d e putetësh, për të futur administratën shtetërore në Rrafsh, por përpjekja kishte dështuar. Ne duhet të ëndërrojmë që k a n u n i të s h t r i j ë p u s h t e t i n e tij m b i g j i t h ë t r o j e t e v e n d i t , kishin thënë mbrojtësit e Oroshit, dhe jo të p ë r p i q e m i ta 278

s h k u l i m p r e j b j e s h k ë v e të t i j , m e g j i t h ë s e a t ë nuk ka force në bote që ta shkulë. Diana pyeti p r a p ë diçka p ë r origjinën p r i n c o r e të z o t ë r v e t ë k u l l ë s , d h e B e s i a n i t i u d u k s e ajo e b ë r i a t ë pyetje me po atë m ë n y r ë të thjeshtë, k u r një grua kërkon t ë dijë n ë s e j a n ë a p o s ' j a n ë v ë r t e t p r e j floriri b i z h u t ë q ë b ë h e n g a t i t'i v ë n ë p ë r p a r a . Ai i t h a se n u k e b e s o n t e që të z o t ë t e O r o k u t r r i d h nin nga ndonjë familje e vjetër princore shqiptare. Së p a k u n j ë gjë e tillë n u k n j i h e j . O r i g j i n a e t y r e g j i t h s e s i i s h t e e h u m b u r n ë m j e g u l l . S i p a s tij k i s h t e d y m u n d ë s i : o s e f a m i l j a e t y r e i s h t e filiz i n d o n j ë f a m i l j e j e të h e r s h m e feudale, por jo s h u m ë të njohur, që u kishte s h p ë t u a r r r e b e s h e v e t ë k o h ë s , ose m u n d t ë i s h t e t h j e s h t n d o n j ë familje që ishte m a r r ë brez pas brezi me interpretimin e k a n u n i t . D i h e j se s h t ë p i të tilla, që i s h i n si ca lloj f a l toresh juridike, diçka midis vendeve të orakujve dhe a r k i v a v e g j y q ë s o r e , m e k a l i m i n e k o h ë s g r u m b u l l o n i n fuqi të mëdha, gjersa u harrohej fare origjina d h e s h n d ë r r o h e shin në sundim tare." — T h a s h ë i n t e r p r e t u e s k a n u n i , — v a z h d o i të s h p j e gonte Besiani, — sepse kulla e Oroshit edhe sot e kësaj dite përcaktohet në k a n u n si vigjiluese e kanunit. — Aio vetë qëndron jashtë kanunit? — pyeti Diana. — Më duket se kështu më ke thënë njëherë. — P o , ë s h t ë p i k ë r i s h t a s h t u . E v e t m j a ajo q ë n d r o n jashtë kanunit në gjithë Rrafshin. — P ë r të ka s h u m ë legienda të zymta, apo jo? B e s i a n i u m e n d u a një h o p . — Në të v ë r t e t ë ë s h t ë e n a t y r s h m e që n j ë k u l l ë të tillë s h e k u l l o r e t a r r e t h o j ë n j ë a t m o s f e r e g j i t h s e s i e m i s tershme. — Sa qejf, — t h a D i a n a g ë z u e s h ë m d u k e u b ë r ë p a p r i t u r e a f ë r t si më p a r e Dër të. — S h u m ë qejf që po s h k o j m ë m y s a f i r ë atje. A p o j o ? A i m o r i f r y m ë thellë, s i p a s një l o d h j e j e t ë m a d h e . Ta shtrëngoi p r a p ë s u p e t d h e e vështroi me ëmbëlsi të p ë r z i e r m e q o r t i m , s i k u r t'i t h o s h t e : p o p s e m ë m u n d o n d u k e më ikur befas larg, k u r je kaq e afërt? 279

Ajo kishte në fytyrë p r a p ë a t ë buzëqeshje, së cilës ai i s h i k o n t e v e t ë m anët, k u r s e pjesa k r y e s o r e e saj i k t e p ë r para në largësi. A i afroi k o k ë n t e x h a m i . — Së s h p e j t i do të b j e r ë m u z g u , — t h a . — Besoj se kulla do të j e t ë afër tani, — t h a D i a n a . Të dy e kërkonin nga të dyja d r i t a r e t e karrocës. Në qiellin e v o n ë p a s d i t o r k i s h t e n j ë p a l ë v i z s h m ë r i t ë r e n d e . Retë dukej sikur kishin ngrirë një h e r ë e p ë r g j i t h m o n ë atje lart dhe, në qoftë se akoma kishte njëfarë lëvizjeje t ë f u n d i t p ë r r e t h , k j o n u k n d o d h t e n ë qiell, p o n ë t o k ë . Lartësitë malore shtjelleshin ngadalshëm, sipas ritmit të ecjes s ë k a r r o c ë s . A t a të dy ishin k a p u r p ë r dore, n d ë r s a s y t ë v a z h d o nin të k ë r k o n i n kullën në horizont. Misteri i saj i a f r o n te e d h e më. «Ja, ja!» thanë dy-tri h e r ë pothuajse në një gojë, p o r n u k i s h t e ajo. I s h i n v e t ë m f o r m a k r e s h t a s h a p o resh të ngecura përbri tyre. Rreth e rrotull ishte shkreti, t h u a s e shtëpitë e tjera, vetë jeta ishin t ë r h e q u r praptazi, p ë r të m o s b e z d i s u r v e r m i n e e k u l l ë s së O r o s h i t . — Po ku ë s h t ë ? — ia b ë r i D i a n a a n k u e s h ë m . S y t ë e t y r e e k ë r k o n i n kullën në çdo pikë të horizontit d h e s h f a q j a e saj m i d i s t ë ç a r a v e t ë r e v e , l a r t n ë q i e l l , d o t'u d u k ej ndoshta po aq e n a t y r s h m e , sa e d h e d i k u m i d i s shkëmbinjve në tokë.

' Drita e llambës prej bakri që m b a n t e në dore njeriu që u p r i n t e në katin e trete të kullës, lëkundej frikshëm nëpër mure. — K ë n d e j , z o t n i , — t h a ai p ë r të t r e t e n h e r ë , d u k e e m ë n j a n u a r llambën prej vêtes, në m ë n y r ë që ata të s h i h -

280

nin më mire r r u g ë n . Dyshemeja ishte e s h t r u a r e gjitha me dërrasa që kërcitnin e d h e më tepër në atë orë të pasmesnatës. — K ë n d e j , zotni. B r e n d a n j ë l l a m b ë t j e t ë r p o p r e j b a k r i , m e f i til t ë ngritur fare pak, ndriçonte dobët m u r e t dhe figurât e një qilimi ngjyrëvishnje. Diana lëshoi p a d a s h u r një p s h e rëtimë. — T a n i po ju sjell v a l i x h e t , — t h a n j e r i u d h e u z h d u k pa zhurmë. A t a t ë d y m b e t ë n një copë h e r ë m ë k ë m b ë , d u k e v ë s h t r u a r n ë fillim n j ë r i - t j e t r i n d h e p a s t a j d h o m ë n . — Si t'u d u k princi? — pyeti ai me zë të ulët. — S'di si të t h e m , — u p ë r g j i g j D i a n a g a t i me p ë s h p ë r i m ë . N ë n j ë r a s t t j e t ë r ajo d o t'i t h o s h t e s e a i i u d u k p a k s a i p a k a p s h ë m , g j i t h s e s i i p a n a t y r s h ë m , a s h t u si g j u h a e ftesës s ë t i j , m i r ë p o d h ë n i a e k a q s h p j e g i m e v e n ë a t ë o r ë t ë p a s d a r k ë s i u d u k e p a k u p t i m t ë . — S'di s i t a t h e m , — p ë r s ë r i t i . — K u r s e ai, « q e h a j a i i g j a k u t » , sic e q u a n i n , nuk më pëlqeu. — As m u a , — t h a B e s i a n i . V ë s h t r i m i i t i j , d h e p a s tij ai i s a j , u n d a l ë n d y - t r i h e r ë r r ë s h q i t a z i m b i n j ë s h t r a t t ë r e n d e p r e j d r u lisi, t ë m b u l u a r m e flokëse p r e j l e s h i n ë n g j y r ë t ë k u q e t ë e r r ë t . Në mur, mbi kokë të shtratit, ishte një kryq po prej dru lisi. Besiani iu afrua njërës prej dritareve. Ai ishte akoma atje k u r t e d e r a u d u k p r a p ë n j e r i u m e l l a m b ë b a k r i n ë dore. Në dorën tjetër m b a n t e me vështirësi dy valixhet. A i p o l i n t e a t o n ë d y s h e m e k u r B e s i a n i , a s h t u sic i s h t e i kthyer me shpinë, me fytyrën gati të ngjitur te x h a m a t e dritares, pyeti: — Ç ' ë s h t ë ajo a t j e ? Njeriu, me h a p a të lehtë, iu afrua. Diana i pa një copë h e r ë t ë dy, g j y s m ë t ë p ë r k u l u r t e p a r v a z i , d u k e v ë s h truar poshtë, si në një h u m n e r ë . — Ë s h t ë n j ë f a r ë d h o m e , zotni, n j ë f a r ë h a j a t i , s'di q y s h ta quaj, ku presin njerëzit e a r d h u r nga të gjitha anët e R r a f s h i t p ë r të d h ë n ë t a k s ë n e g j a k u t . — A h , — d ë g j o i D i a n a z ë r i n e të s h o q i t . N g a q ë ai 281

ishte gati i n g j i t u r pas dritares, zëri i e r d h i i ç n a t y r u a r . — Është paradhoma e famshme e vrasësve. — E gjakësve, zotni. — Po, e gjakësve... E di, e di. K a m d ë g j u a r p ë r të... Besiani vazhdoi të qëndronte te dritarja. Njeriu i k u llës u t ë r h o q d i s a h a p a p a s , p a z h u r m ë . — Natën e mire, zotni! Natën e mire, zonjë! — N a t ë n e m i r e , — t h a Besiani me po a t ë zë të p a na tyrshëm. — N a t ë n e m i r e , — t h a D i a n a , pa n g r i t u r k o k ë n nga valixhja e p o r s a h a p u r . Një copë h e r ë , me ca lëvizje p a gjallëri, ajo t r a z o i t e s h a t e s a j , p a v e n d o s u r d o t s e ç'duhej të n x i r r t e prej valixhes. D a r k a kishte q e n ë e rende dhe tani ndiente një peshë të pakëndshme në stomak. Vështroi flokësen e k u q e m b i s h t r a t i n e m a d h d h e prapë nguli sytë m b i brendësinë e valixhes, pa ditur se ç'duhej të vishte për natën. Ishte akoma d u k e trazuar teshat, k u r dëgjoi zërin e tij : — Eja të s h i k o s h ! Diana u n g r i t d h e iu afrua dritares. Ai lëvizi p ë r t'i b ë r ë v e n d d h e ajo n d j e u a k u l l s i r ë n e x h a m a v e f i a p ë r shkonte tejpërtej qenien e saj. Përtej a t y r e x h a m a v e n a t a ngjante si e v a r u r në h u m n e r ë . — S h i k o a t j e , — t h a B e s i a n i , me zë të d o b ë t . Ajo n g u l i s y t ë n ë t e r r , p o n u k p a a s g j ë , v e ç n d j e u pafundësinë e natës, që të kallte drithëtirën. — A t j e , — t h a ai, d u k e p r e k u r m e d o r e x h a m i n , — p o shtë... a n u k d a l l o n n j ë d r i t ë z ? — Ku? — A t j e thellë... s h u m ë p o s h t ë . S y t ë e saj k a p ë n m ë n ë f u n d n j ë n d r i ç i m t ë z b e h t ë . Më t e p ë r se dritëz ishte një kuqëlim i d o b ë t në brinjët e h u m n e r ës. — E s h o h , — p ë s h p ë r i t i ajo. — Po ç ' ë s h t ë ? — Hajati i famshëm, ku gjakësit presin me d i t e e n d o njëherë me javë për të dhënë taksën e gjakut. Frymëmarrja e Dianes ndihej e shpeshtë p r a n ë supit të tij. 282

— E p e r s e p r e s i n k a q g j a t ë ? — p y e t i ajo. — N u k e di. Kulla n u k e m e r r taksën kollaj. Ndoshta që në hajat të ketë gjithmonë pritës. Ti ke ftohtë! H i d h diçka krahëve. — A i m a l ë s o r i atje... t e b u j t i n a , k a q e n ë k ë t u ? — Po, pikërisht. Na t h a h a n x h i u për të, apo jo? — Po, ka tri dite që kaloi këndej p ë r të d h ë n ë t a k sën e gjakut, kështu na tha. — E pra, është t a m a m ashtu. Dianes i shpëtoi një psherëtimë. — D o m e t h ë n ë k a q e n ë atje... — Të g j i t h ë g j a k ë s i t e R r a f s h i t , pa p ë r j a s h t i m , k a l o j n ë n ë p ë r a t ë p a r a d h o m ë , — t h a ai. — E f r i k s h m e . Si t h u a t i ? — A s h t u ë s h t ë . Q y s h p r e j k a t ë r q i n d e ca v j e t ë s h , qyshse është në k ë m b ë kulla e Oroshit, d i t e e natë, d i m ë r e verë, në atë hajat ka përherë vrasës. Ajo e n d j e u f y t y r ë n e t i j f a r e p r a n ë ballit. — Ë s h t ë e f r i k s h m e , n a t y r i s h t , s ' k a si të m o s j e t ë e frikshme. Vrasës që presin të paguajnë. Në të vërtetë është tragjike. Madje do të thosha, në njëfarë m ë n y r ë e madhërishme. — E madhërishme?! — J o m e a t ë k u p t i m t ë mirëfilltë... P o r s i d o q o f t ë . . . ajo d r i t ë z në gjirin e n a t ë s , si n j ë q i r i m b i v d e k j e n . . . o zot, është vërtet diçka madhërisht e frikshme. Dhe të m e n d o s h s e s ' ë s h t ë fjala p ë r v d e k j e n e n j ë n j e r i u , p ë r d r i t ë z ë n mbi v a r r të tij, por për një vdekje të m a d h e . Ti ke ftohtë? Të thashë të hedhësh diçka krahëve. A t a q ë n d r u a n një copë h e r ë ashtu, pa i h e q u r sytë n g a n d r i ç i m i atje p o s h t ë , g j e r s a D i a n a n d j e u t ë f t o h tët t'i futej gjer në palcë. — Është v ë r t e t s h u m ë ftohtë, — t h a dhe u largua n g a d r i t a r j a . — B e s i a n , m o s r r i atje, — i t h a p a s p a k të s h o q i t . — Do të f t o h e s h . A i u k t h y e n g a ajo d h e b ë r i d y - t r e h a p a d r e j t m e s i t të dhomës. Në atë kohë, me një tingull të r e n d e që i bëri t ë d r i d h e s h i n t ë dy, n j ë o r ë e v a r u r n ë m u r , q ë s'e k i s h i n vënë re gjer atëherë, ra dy pas m e s n a t e . 283

— O zot, sa u t r o m b a , — t h a D i a n a . Ajo u ul p r a p ë në gjunjë p ë r p a r a valixhes d h e n j ë c o p ë h e r ë t r a z o i n ë p ë r të. — T ë t'i n x j e r r e d h e t y p i z h a m e t ? — p y e t i p a s p a k . A i m ë r m ë r i t i diçka n ë p ë r d h ë m b ë d h e n i s i t ë e c t e poshtë e lart n ë p ë r dhomë. Diana iu afrua p a s q y r ë s së v e ndosur sipër një s ë n d u k u : — Ti ke g j u m ë ? — p y e t i ai p a s p a k . — Jo. Po ti? — As une. Ai u ul t e k a n a e s h t r a t i t d h e n d e z i n j ë c i g a r e . — N d o s h t a s ' d u h e j të k i s h i m pixë k a f e n e d y t ë , — t h a . D i a n a t h a diçka, p o r , n g a q ë n ë c e p i n e m a j t ë t ë g o j ë s m b a n t e n j ë k a r f i c ë q ë b ë h e j g a t i t a v i n t e n ë flokë, n u k i u s h q u a n fjalët. Besiani u m b ë s h t e t te koka e krevatit dhe me sy të s h p ë r q e n d r u a r ndiqte lëvizjet e n j o h u r a të së shoqes p r a n ë p a s q y r ë s . P a s q y r a , s ë n d u k u m b i t ë cilin i s h t e m b ë s h t e t u r ajo, o r a n ë m u r , a s h t u s i e d h e s h t r a t i d h e s h u m i c a e m o b i l j e v e t ë t j e r a n ë k u l l ë , n g j a n i n s i t ë stilit b a rrok, por tepër të thjeshtësuar. Ndërsa krihej përpara pasqyrës, me bisht të syrit D i a n a v ë s h t r o n t e fjollat e t y m i t s i p ë r f y t y r ë s s ë p ë r h u m b u r të Besianit. K r e h r i rrëshqiste përherë e më ngadalë, s i m e m ë d y s h j e , n ë flokët e s a j . P a s t a j d o r a i n g e l i p ë r n j ë ç a s t p e z u l l n ë e r ë . N g a d a l ë ajo e l a k r e h r i n m b i s ë n d u k dhe, pa ia h e q u r sytë pamjes së të shoqit në pasqyrë, q e t a z i , t h u a s e d o n t e m e çdo k u s h t t ' i s h p ë t o n t e v ë m e n d j e s së tij, me h a p a të lehtë iu afrua dritares. P a s x h a m a v e i s h t e a n k t h i d h e n a t a . Ajo e l a v e t e n t ë përshkohej p r e j drithëtirës së saj, ndërsa s y t ë k ë r k o n i n me n g u l m n ë p ë r atë kaos dritëzën e h u m b ë t . E gjeti më n ë f u n d . I s h t e n ë t ë n j ë j t i n v e n d , atje p o s h t ë , s i e v a r u r në hon. tek regëtinte dobët, gati të gëlltitej në çdo çast p r e j n a t ë s . N j ë c o p ë h e r ë t ë g j a t ë s y t ë e saj n u k s h q i teshin dot nga ai kuqëlim i zbehtë në atë rrokullimë terri. Ai i s h t e si k u q ë l i m i n j ë z j a r r i p r i m i t i v , m a g m ë e v j e t ë r m i j ë r a v j e ç a r e , r e f l e k s i i d o b ë t i së cilës d i l t e që n g a q e n d r a e globit t o k ë s o r . I s h t e si p o r t â t e f e r r i t . D h e p a p r i 284

tur, me një dendësi të papërballueshme, Diana kujtoi atë, n j e r i u n q ë k i s h t e k a l u a r n ë p ë r a t ë ferr. G j o r g , e t h i r r i ajo m e v e t e , d u k e l ë v i z u r b u z ë t e n g r i r a . A i v e n t e e v i n t e n ë p ë r ato u d h ë të p a a r r i t s h m e , me m e s a z h e t e vdekjes n ë p ë r duar, m ë n g ë , f latra. D u h e j të ishte gjysmë perëndi për të p ë r b a l l u a r atë terr e a t ë kaos të fillimit të botes. Dhe ashtu i jashtëzakonshëm, i p a a r r i t s h ë m , ai m e r r t e p e r masa të m ë d h a , fryhej e valonte n ë p ë r natë, si një kujë. Tani n u k i besohej se e kishte p a r e d h e ishte pare prej t i j . V e t j a i u d u k e ç n g j y r o s u r , e z h v e s h u r n g a çdo m i s t e r n ë k r a h a s i m m e t ë . H a m l e t i b j e s h k ë v e , p ë r s ë r i t i ajo fjalët e B e s i a n i t . P r i n c i im i zi. Do ta takonte edhe një h e r ë valle? D h e aty te d r i tarja, m e b a l l i n q ë p o i b ë h e j a k u l l p r e j x h a m i t t ë n g r i r ë , ajo e n d j e u s e p ë r a t ë t a k i m i s h t e g a t i t ë j e p t e s h u m ë . N ë a t ë çast n d j e u p a s v ê t e s f r y m ë m a r r j e n e t ë s h o q i t d h e d o r ë n e tij që iu m b ë s h t e t në ijë. D i s a s e k o n d a ai e përkëdheli me butësi në atë pjesë të trupit që ia pëlqente veçanërisht dhe pastaj, megjithëse n u k shikonte ç'ndodhte në fytyrën e saj, pyeti me një zë të s h u r d h ë t : — Ç'ke kështu? Diana n u k u përgjigj, vetëm fytyrën vazhdonte ta mbante të k t h y e r nga x h a m a t e errët, sikur ta ftonte edhe atë të shikonte andej.

285

KAPITULLl

I KATËRT

Ndërsa ngjitte shkallët prej druri që çonin në katin e trete të kullës, Mark Ukaçjerra dëgjoi një zë që thirri fare ultazi: — S h ë t ! M y s a f i r ë t e n d e po f l e n ë . Ai vazhdoi të ngjitej, pa n d ë r r u a r asgjë në ecjen e vet, d h e z ë r i n ë k r y e t ë s h k a l l ë v e p ë r s ë r i t i : — K u j d e s , po të t h o n ë . A n u k e d ë g j o v e që m y s a f i r ë t po flenë? Marku ngriti sytë për të pare se kush kishte guxim i n t'i fliste k ë s h t u , t a m a m n ë k o h ë n k u r njëri nga 286

shërbëtorët po zgjaste kokën te parvazi p ë r të p a r e p r i shësin é qetësisë. Shërbyesi m b u l o i gojën me dore n g a tmerri k u r njohu «Qehajanë e gjakut». M a r k Ukaçjerra vazhdoi të ngjitej dhe, k u r arriti në k r y e t ë s h k a l l ë v e , kaloi p ë r b r i s h ë r b ë t o r i t t ë n g r i r ë , p a t h ë n ë asgjë, m a d j e pa k t h y e r as kokën. Ai ishte një nga kushërinjtë e afërt të princit dhe, ngaqë në ndarjen e punëve të kullës merrej me pjesën e gjakmarrjes, quhej «Qehajai i gjakut». Shërbyesit, m e gjithëse një pjesë e t y r e ishin gjithashtu kushërinj, po t e p ë r të largët të princit, e kishin frikë atë gati njëlloj si princin. Të habitur, ata shikonin shokun e tyre, që shpëtoi n g a n j ë r r e b e s h i s i g u r t , d u k e sjellë n d ë r m e h d , j o p a keqardhje, r a s t e t ë tjera, kur, p ë r pakujdesi m ë t ë vogla, „ ata kishin p a g u a r tepër shtrenjtë. P o r «Qehajai i gjakut», megjithëse pas një darke të bollshme e me miq, kishte një fytyrë ngjyrë balte atë mëngjes. Dukej menjëherë që ishte i mërzitur d h e mendjen e kishte gjetkë. Pa k t h y e r kokën nga asnjëri, ai shtyu d e r ë n e një d h o m e të m a d h e , përbri dhomës së miqve dhe hyri brenda. D h o m a ishte e ftohtë. Nga x h a m a t e dritareve të n g u s h t a , p o r t ë l a r t a , m e k o r n i z a p r e j d r u lisi t ë p a l y e r , h y n t e n j ë n d r i ç i m , q ë atij i u d u k s i k u r v i n t e n g a n j ë d i t e armiqësore. U afrua edhe më pranë xhamave dhe vështroi jashtë r e t e e palëvizshme. Po h y n t e marsi, por në qiell i s h t e a k o m a s h k u r t . K y m e n d i m i k a l o i n ë p ë r t r u m e n j ë f a r ë n e r v o z i z m i , s i k u r e d h e kjo t ë i s h t e n j ë p a d r e j t ë s i që i b ë h e j p o s a ç ë r i s h t a t i j . D u k e i m b a j t u r sytë përjashta, sikur të donte t'i m u n donte me atë ndriçim që, megjithëse i hirtë, ishte i forte p ë r vështrimin, ai i harroi në çast korridoret e m b u s h u r a me h a p a të kujdesshëm e me atë «shët, qetësi!», d h e të g j i t h a k ë t o p ë r s h k a k t ë çiftit t ë m y s a f i r ë v e t ë m b r ë m s h ë m , t ë cilët, a s a i v e t ë s ' d i n t e p s e , i k i s h i n n g j a l l u r n j ë ndjenjë jomiqësore. Në përgjithësà darka e m b r ë m s h m e k i s h t e q e n ë p ë r të e bezdisur. N u k i hahej. Në s t o m a k ndiente vazhdimisht një gërryerje, një si boshllëk, që ai përpiqej ta m b u s h t e , 287

por, përkundrazi* s a m ë s h u m ë q ë s h t y n t e u s h q i m i n m e zor në të, aq më t e p ë r i dukej se s t o m a k u po i b o s h a tisej. M a r k Ukaçjerra i hoqi sytë nga d r i t a r e t d h e një copë h e r ë v ë s h t r o i r a f t e t e r è n d a p r e j d r u lisi t ë b i b l i o t e k ë s . Shumica e libra ve të vendosur në të ishin të hershëm, një pjesë libra fetarë, të tjerë në latinisht apo në shqipe të vjetër. Në një raft të v e ç a n t ë , poshtë, ishin b o t i m e b a s h k ë kohore, që kishin lidhje të drejtë apo të tërthortë me kanunin d h e me kullën e Oroshit. Kishte libra të t ë r ë të s h k r u a r p ë r t ë , ose r e v i s t a k u q e n ë b o t u a r p j e s ë l i b r a s t i apo artikuj, studime apo vjersha. Në të vërtetë, si p u n ë kryesore Mark Ukaçjerra kishte ç ë s h t j e t e g j a k m a r r j e s , p o r ai qe i n g a r k u a r , v e ç k ë s a j , edhe me arkivin e kullës. Arkivi ishte vendosur në pjesën e poshtme të bibliotekës, në pjesën e m b y l l u r , të v e s h u r përbrenda me llamarinë. Atje ishte n d r y r ë gjithë d o k u mentacioni i kullës: aktet, marrëveshjet e fshehta, k o r r e s pondenca me konsuj të huaj, akordet me qeveritë s h q i p tare, me republikën e pare, me republikën e dytë, me mbretërinë, akordet me guvernatorët apo komandantët e t r u p a v e pushtuese, turq, sërbë, austriakë.*Aktet ishin n ë disa g j u h ë , p o r s h u m i c a q e n ë t ë s h k r u a r a n ë s h q i p e n e v j e t ë r . N j ë d r y n i m a d h , çelësin e të cilit ai e m b a n t e v a r u r në qafë, lëshonte një rrezëllimë v e r d h a n e m i d i s dy kapakëve. Mark Ukaçjerra bëri e d h e një h a p drejt bibliotekës dhe dora e tij, me një lëvizje gjysmë përkëdhelëse, gjysmë të egër, preku r a d h ë n e librave d h e të revistave bashkëkohore. Ai dinte s h k r i m e këndim, megjithatë jo aq sa të ishte në gjendje të lexonte se çfarë s h k r u h e j në to p ë r Orokun. Një n g a priftërinjtë e kuvendit të raurgeshave, që ishte jo larg që këndej, vinte një herë në m u a j , p ë r të sistemuar sipas pënmbajtjes librat d h e r e v i s t a t e m b ë r r i t u r a n ë k u l l ë . A i i n d a n t e ato n ë t ë m i r a d h e t ë k ë q i j a , m e n j ë fjalë n ë a t o q ë s h k r u a n i n m i r e p ë r O r o k u n dhe Kanunin d h e në ato që shkruanin keq për të. Sasia e të mirave në krahasim me të këqijat n d r y s h o n t e v a z h dimisht. Zakonisht t ë ' m i r â t ishin m ë tepër, por e d h e t ë 288

këqijat s'ishin pak. K i s h t e stinë që të këqijat shtoheshin me vrull, saqë ishte rrezik të barazoheshin me të mirât. P ë r të d y t ë n h e r ë dora e M a r k u t kaloi me nervozizëm mbi r a d h ë n e librave, d u k e rrëzuar dy-tre prej tyre. Kishte atje n o vela, d r a m a d h e g o j ë d h ë n a p ë r R r a f s h i n , q ë , sic t h o shte prifti që i lexonte, të qetësonin shpirtin, p o r kishte dhe asosh, të h i d h u r a helm, që s'merrej vesh se si princi i d u r o n t e të rrinin në bibliotekën e tij. Të ishte për atë, M a r k Ukaçjerrën, a t a libra do t'i kishte d j e g u r prej kohësh. P o r princi ishte i durueshëm. Jo v e t ë m që n u k i d i g j t e , a p o s ë p a k u n u k i flakte n g a d r i t a r j a , p o r k i s h t e c a s t e q ë e d h e i s h f l e t o n t e n g a p a k . P o r a i i s h t e z o t i tdj dhe ai dinte ç'bënte. Ja, edhe pas darkës së mbrëmshme, k u r po u tregonte mysafirëve mjediset përbri dhomës së miqve, k u r erdhën t e kjo d h o m ë , a i k i s h t e t h ë n ë : « S a h e r ë k a n ë v j e l l u r v r e r k u n d ë r O r o k u t , p o r s ' t u n d e t O r o k u d h e s'do t ë r u n det kurrë.» Dhe në vend që të vështronte sharapollët e k u l l ë s , s y t ë i m b a n t e t e rafti i l i b r a v e d h e r e v i s t a v e , t h u a s e a t j e i s h t e j o v e t ë m sulmi, p o r e d h e m b r o j t j a e k u llës. « S a q e v e r d r a k a n ë r ë n ë , — k i s h t e v a z h d u a r p r i n c i , — d h e s a m b r e t ë r i r a j a n ë f s h i r ë n g a faqja e d h e u t , k u r s e Oroku është në këmbë.» K u r s e ai, m y s a f i r i s h k r i m t a r , t ë cilin M a r k u n u k e d e s h i q y s h n ë fillim, b a s h k ë m e g r u a n e v e t t ë b u k u r , p ë r kulej për të pare titujt e librave d h e të revistave d h e s ' t h o s h t e asgjë. Sic e k i s h t e k u p t u a r M a r k u g j a t ë b i s e dës s ë d a r k ë s , a i k i s h t e s h k r u a r p ë r R r a f s h i n n ë n j ë m ë n y r ë t ë tillë q ë s ' m e r r e j v e s h , i s h t e m i r e a p o i s h t e k e q . M e n j ë fjalë n j ë f a r ë s h k r i m i d e l e d a s h . P o r n d o s h t a p i k ë risht p ë r këtë arsye princi e kishte ftuar në kullë, madje bashkë me gruan, p ë r ta k u p t u a r ç'klshte në kokë dhe për ta bërë për vete. «Qehajai i gjakut» i ktheu shpinën bibliotekës d h e p r a p ë v ë s h t r o i n g a d r i t a r j a . T ë i s h t e p ë r a t ë , n u k d o t'i z i n t e s h u m ë b e s ë atij m y s a f i r i . S ' i s h t e v e t ë m n j ë n d j e një e turbullt armiqësore, që provoi q y s h në çastin e p a r e k u r i pa, tek ngjitnin shkallët me ato çantat e t y r e t ë l ë k u r t a n ë d u a r . I s h t e diçka t j e t ë r , m a d j e kjo t j e t r a \ 289 1 9 - 2

k i s h t e l i n d u r e d h e n d j e n j ë n a r m i q ë s o r e . I s h t e n j ë lloj frike n d a j t y r e , s i d o m o s n g a g r u a j a e m y s a f i r i t . « Q e h a j a i i gjakut» buzëqeshi h i d h u r me vete. Do të d u k e j e çudits h m e t ë d ë g j o n t e d i k u s h , s e ai, M a r k U k a ç j e r r a , q ë r r a l l ë ishte t r e m b u r n ë jetë e d h e n g a gjërat prej t ë cilave zakonisht zverdheshin trimat, m u n d të kishte provuar një ndjesi frike p ë r p a r a një gruaje. Mirëpo ishte t a m a m ashtu. A i p a t i f r i k ë p r e j s a j . Ajo d i ç k a s ' b e s o n t e n g a a t o q ë t h u h e s h i n r r e t h t r y e z ë s s ë d a r k ë s . D h e kjo k u p t o h e j m e n j ë h e r ë n g a s y t ë e s a j . N j ë p j e s ë e f j a l ë v e të k u r s y e r a të z o t i t t ë t i j , p r i n c i t , q ë a t i j i i s h i n d u k u r p ë r h e r ë ligje t ë p a kundërshtueshme, h u m b n i n fuqinë, mbyteshin qetësisht, rrënoheshin, porsa m b ë r r i n i n në sytë e saj. A është e m u n dur, kishte thënë ai dy-tri h e r ë me vete d h e po me vete i s h t e p ë r g j i g j u r : s ' ë s h t ë e m u n d u r , kjo ë s h t ë n j ë m a r r ë z i imja. P o r kishte p ë r v j e d h u r p r a p ë me sy g r u a n e re d h e kishte pare se ishte t a m a m ashtu. Fjalët treteshin në a t a sy, h u m b n i n f u q i n ë . D h e p a s fjalëve r r ë n o h e j q e t ë s i s h t një pjesë e kullës, ai vetë, M a r k Ukaçjerra d h e pas tij... D h e kjo n d o d h t e p ë r h e r ë t ë p a r e , p r a n d a j d h e , m e s a d u k e t , i s h k a k t o i atij f r i k ë . S e p s e n ë d h o m ë n e m i q v e t ë p r i n cit k i s h i n b u j t u r lloj-lloj m y s a f i r ësh t ë r ë n d ë s i s h ë m , q ë nga të dërguarit e pàpës, apo njerëzit e afërt të m b r e t i t Zog, g j e r t e k a t a m j e k r o s h ë t e d i t u r q ë q u h e n filozofë apo dijetarë dhe asnjëri prej t y r e n u k i kishte s h k a k t u a r M a r k u t n j ë n d j e s i t ë tillë. N d o s h t a kjo k i s h t e q e n ë d h e a r s y e j a q ë n a t ë n e m b r ë m s h m e princi kishte folur më s h u m ë se zakonisht. E d i n i n të g j i t h ë se ai fliste f a r e p a k , n g a n j ë h e r ë e h a p t e gojën sa për të t h ë n ë mirëseardhjen dhe ishin të tjerët ata q ë e m b a n i n gjallë b i s e d ë n . K u r s e m b r ë m ë , s i k u r t a k u p t o n t e d h e v e t ë boShin n ë p ë r t ë cilin k u l l o n t e g j i t h ç k a , a i e shkeli zakonin. D h e p ë r p a r a kujt! P ë r p a r a një gruaje! Jo grua, po shtrigë kishte q e n ë ajo. E b u k u r si orët e b j e s h k ë v e , p o r o r ë e k e q e . N d r y s h e s'ishte e m u n d u r t ë cenonte fuqinë e zotit të tij. Në të vërtetë gabimi ishte bërë qëkurse qe p r a n u a r , k u n d ë r zakonit, në d h o m ë n e b u r r a v e . S'e k i s h t e k o t k a n u n i q ë n d a l o n t e h y r j e n e g r a v e në d h o m ë n e m i q v e . Mirëpo, p ë r fat të keq, k o h ë t e fundit

290

r e n d j a p a s m o d e s i s h t e e tillë, s a q ë g j e r k ë t u , n ë s h t y l l ë n e k a n u n i t , në O r o k , n d i h e j f r y m a e saj d j a l l ë z o r e . Mark Ukaçjerra ndjeu prapë atë boshllëkun e neveritshëm në stomak. Një inat i shurdhët përzihej me k r u p ë n e s t o m a k u t , përpiqej të s h p ë r t h e n t e diku, por, n g a q ë n u k gjente vendin e përshtatshëm, kthehej prapë përbrenda tij p ë r t a b ë r ë t ë v u a n t e . I v i n t e p ë r t ë vjellë. N ë t ë v ë r tetë e kishte vënë re prej kohësh se një erë e m a l l k u a r që ï r y n t e që andej larg, nga qytetet dhe fushat e z h b u r r ë ruara qyshkur, përpiqej të n d y n t e e të moliste e d h e m a let. D h e k j o p o n d o d h t e q y s h s e m i d i s m a l e v e n i s ë n t ë e n d e s h i n k ë t o g r a t ë s p i t u l l u a r a m e flokë t ë g ë s h t e n j t a a p o n g j y rë lajthie, që shtonin etjen p ë r të jetuar, qoftë e d h e pa nder, të hipura në ca karroca gjithë spërdredhje, t a m a m k a r r o c a - l a v i r e , m e c a b u r r a q ë m u n d t ë i s h i n çdo gjë, p ë r veç b u r r a . D h e , ç ' ë s h t ë m ë e k e q j a , k ë t o b u k u r o s h e gji'thë n a z e n a u f u t k ë s h i n g j e r n ë d h o m ë n e m i q v e , d h e k u pa, m u k ë t u n ë O r o k , n ë d j e p i n e k a n u n i t . J o , s'ishin t ë r a s t i t të gjitha këto. Diçka po zvetënohej me shpejtësi përreth, d i ç k a p o b j e r r t e . K u r s e a t a i k ë r k o n i n llogari a t i j p e r s e po pakësohej gjakmarrja. E d h e n a t ë n e m b r ë m s h m e k r v e - . zoti i k i s h t e t h ë n ë , m i d i s t ë t j e r a s h , g j i t h ë v r e r : « D i s a njerëz kërkojnë zbutjen e kanunit të të parëve» dhe e k i s h t e v ë s h t r u a r v ë n g ë r M a r k u n . C'do t ë t h o s h t e zoti i O r o k u t m e a t ë v ë s h t r i m ? M o s v a l l e ai, M a r k U k a ç j e r r a , i s h t e f a j t o r që k a n u n i , e s i d o m o s g j a k m a r r j a , k o h ë t e f u n dit po jepte shenja zbutjeie? A n u k e n d i e n t e ai d u h m ë n që frynte nga qytetet deledashe? Ishte e vërtetë që të ard h u r a t prej taksës së gjakut këtë vit ishin pakësuar, por n u k i s h t e v e t ë m a i f a j t o r p ë r k ë t ë , a s h t u sic n u k i s h t e v e t ë m m é r i t e e qehaiait të t o k a v e p r o d h i m i i m b a r ë i m i s rit. L e t ë b ë n t e k o h ë e k e q e , p a d o t ë s h i h t e a i s e ç ' m i s ë r do të korrte. Mirëpo viti bëri i m b a r ë d h e qehajai i tokave u lavdërua prej princit. K u r s e giaku n u k ishte shi që derd h e j p r e j qiejve. S h k a q e t e p a k ë s i m i t t ë tij i s h i n t e p ë r t ë m j e g u l l t a . Ai n a t v r i s h t k i s h t e p j e s ë n e v e t t ë faut n ë t ë r ë k ë t ë gjë. M i r ë p o kjo n u k v a r e j v e t ë m p r e j t i j . A h , p o t ' i j e p n i n a t i j t ë d r e j t a m ë t ë m ë d h a d h e p o t'i linin n ë d o r e disa g j ë r a , l e t'i k ë r k o n i n p a s t a j l l o g a r i g j e r 291

në n j ë p ë r të a r d h u r a t e gjakut. A t ë h e r ë po, ai do të d i n t e ç'të b ë n t e . M i r ë p o , m e g j i t h ë s e n j e r ë z i t d r i d h e s h i n n g a n o f k a e tij e t m e r r s h m e , c a k u i fuqisë së tij s ' q e aq i largët. Ndaj d h e p u n ë t e gjakut po m e r r n i n t a t ë p j e t ë n në R r a f s h . - K i s h t e r ë n ë n u m r i i v r a s j e v e n g a v i t i n ë vit, p o r s t i n a e p a r e e k ë t i j viti k i s h t e q e n ë s i d o m o s k a t a s t r o f i k e . Ai e kishte ndier këtë dhe me gjak të n g r i r ë priste m b a r i m i n e l l o g a r i v e që n d i h m ë s i t e tij po i b ë n i n q y s h p r e j d i s a d i t ë s h . P ë r f u n d i m i q e m ë i k e q s e ç'e k i s h t e p r i t u r : as shtatëdhjetë për qind e s h u m ë s së të njëjtës stinë të v i t i t t ë s h k u a r n u k i s h t e d e r d h u r d o t n ë a r k ë . D h e kjo ndodhte në kohën që jo vetëm qehajai i tokave, p o r gjithë n d i h m ë s i t e t j e r ë të p r i n c i t , q e h a j a i i b a g ë t i v e e i k u l l o tave, qehajai i fajdeve d h e sidomos qehajai i nmllinjve e i minierave, që kishte n ë n u r d h ë r gjithçka që bëhej me vegël, d u k e nisur nga a v l ë m e n d e t gjer t e k o v a ç h a n a t , k i shin derdhur shuma të mëdha në arkën e përbashket. K u r s e ai, q e h a j a i k r y e s o r , (të a r d h u r a t e t ë t j e r ë v e m b l i d h e shin vetëm nga pronat e kullës, kurse të tijat nga gjithë R r a f s h i ) , p r a ai, q e h a j a i m ë i r ë n d ë s i s h ë m , s h u m a t e t ë cilit dikur barazobeshin me s h u m ë n e përbashket të gjithë të tjerëve, tani mezi dha gjysmën e tyre. Ndaj d h e vështrimi i princit në darken e m h r ë m s h m e i s h t e m ë i h i d h u r s e fjalët e t i j . A i v ë s h t r i m d u k e j s i k u r thoshte: ti je qehajai i gjakut, pra ti duhet të jesh egërsuesi kryesor i gjakmarrjes, ti je ai që d u h e t ta ngucësh atë, t'i f u t ë s h z e k t h i n , t a zgjosh, t a t ë r b o s h k u r ajo f a s h i t e t apo përgjumet. K u r s e ti po na bën të kundërtën. Të r r u a t ajo n o f k ë q ë m b a n . J a , k ë s h t u t h o s h t e a i v ë s h t r i m . O zot, psherëtiu thellë M a r k U k a ç j e r r a aty p r a n ë dritares. P s e n u k e linin të qetë. Valle të p a k t a ishin a n k t h e t e tij... Ai u përpoq ta hiqte m e n d j e n andej, u p ë r k u l te k a t i i poshtëm i bibliotekës dhe, pasi hapi një n g a k a p a k ë t e rende, nxori që brenda një radhor jashtëzakonisht të t r a shë, të lidhur me lëkurë. Ai ishte «Libri i gjaqeve». Një c o p ë h e r ë g i s b t ë r i n j t ë e tij s h f l e t u a n f l e t ë t e t r a s h a , të m b u s h u r a me një shkrim të dendur, ndarë në dy kolona t ë n g u s h t a . S y t ë e t i j n u k l e x o n i n asgjë, v e t ë m k a l o n i n ftohtazi mbi ata mijëra emra, rrokjet e të cilëve d u k e s h i n 292

t ë n g j a s h m e m e n j ë r a - t j e t r ë n s i g u r i ç k a t e n j ë zalli t ë paniate. Atje ishin shënuar me r r ë n j ë e me t h e m e l gjaqet e g j i t h ë R r a f s h i t , b o r x h e t e v d e k j e s , që f a m i l j e t a p o fiset i kishin njëri-tjetrit, shlyerjet n g a të dyja palet, gjaqet e pashlyera, që përtërinin gjakmarrjen pas dhjetë, njëzet, disa h e r ë n j ë q i n d e n j ë z e t v j e t ë s h , l l o g a r i t ë e p a f u n d m e prapë me borxh e me shlyerje, breza të tërë njerëzorë të z h d u k u r , lisi i g j a k u t , sic t h i r r e j g j a k u n g a b a b a i , d h e lisi i tëmblit, sic thirrej gjaku n g a n ë n a , vrasja e l a r ë me v r a s j e , filani p ë r filanin, n j ë p ë r n j ë , k o k ë p ë r k o k ë , k a t ë r çifte t ë v r a r ë s h , f c a t ë r m b ë d h j e t ë , n j ë z e t e k a t ë r d h e p ë r h e r ë një gjak i tepërt në k r y e , një gjak tek, që, si dashi p ë r ç o r q ë i p r i n tufës, u p r i n t u r m a v e t ë r e j a t ë t ë v d e k u r v e . Libri ishte i vjetër, n d o s h t a po aq sa kulla. Atje n u k m u n g o n t e asgjë d h e fletët e t i j h a p e s h i n k u r v i n i n p ë r t ë b ë r ë h u l u m t i m e të d ë r g u a r të familjeve apo fiseve që p r e j k o h ë s h j e t o n i n p a g j a k . p o r a ë befas, p ë r s h k a k t ë nie dyshimi, të një h a m e n d i e j e , të një p ë s h p ë r i m e apo t ë n i e ënidrre g j y s m ë t ë m a r r ë , u t u r b u l l o h e j q e t ë s i a . A t ë h e r ë « Q e h a j a i i g j a k u t » , M a r k U k a ç j e r r a , a s h t u sic k i s h i n b ë r ë më p a r e dhjetëra p a r a a r d h ë s i t e tij, h a n t e fletët e t r a s h a t ë librit, k ë r k o n t e f l e t ë p a s fletè e k o l o n ë p a s k o l o n e r r i e d h ë n e fisit t ë g j a k u t d h e n d a l e i m ë n ë f u n d d i k u . «Po, keni giak p ë r të shlyer. Në vitin kaq e aa, në m u a i i n k a q e aq, n i e b o r x h i u k a m b e t u r p a e l a r ë » . N ë k ë t ë rast svië e «Qehajait të e i a k u t » kishin n i e qortim të r e n d e p ë r h a r r e s ë n e Efiatë. V ë s h t r i m i i tij d u k e j s i k u r t h o s h te: paaja juai ka qenë e gënieshtër. mjerë ju! P o r kjo n d o d h t e t e p ë r r r a l l ë . Z a k o n i s h t t ë g i i t h a g j a qet mbaheshin mend brez pas brezi nga giithë piesëtarët e familjes. A t o i s h i n k u j t e s a k r v e s o r e e fisit d h e h a r r e s a m u n d të ndodhte vetëm pas ngiarjesh të iashtëzakonshme e aë v a z h d o n i n g i a t ë . K ë t o i s h i n r r e b e s h e të befta, l u f t ë r a , shpërngulie, epidemi murtaie, atëherë k u r vdekja zhvler ë s o h e i . h u m b t e m a d h ë s h t i n ë , r r e e u l l a t , v e r m i n e e sai d h e , duke u bërë kështu e zakonshme dhe e përgjithshme, kthehei në një gië banale e pa neshë. Në këtë vërshim giithë halte e mërzi të vdekjes, aëllonte të h u m b t e n d o n j ë giak. P o r e d h e k u r n d o d h t e kjo, l i b r i i s h t e aty, i n d r y r ë n ë k u 293

llën e O r o s h i t d h e , s a d o v i t e t ë s h k o n i n , s a d o q ë fisi t ë l u l ë z o n t e e t ë l ë s h o n t e b i s q e t ë reja, d o t ë v i n t e n j ë d i t e dyshimi, p ë s h p ë r i m a apo ë n d r r a gjysmë e m a r r ë p ë r të ringjallur gjithçka. Mark Ukaçjerra vazhdonte të shfletonte librin. Sytë e tij n d a l e s h i n h e r ë p a s h e r e n ë v i t e t e h o v z i m i t t ë g j a k m a r r j e s , ose, p ë r k u n d r a z i , n ë v i t e t e r e n i e s s ë s a j . M e gjithëse i kishte p a r e dhe kishte b ë r ë k r a h a s i m i n midis t y re me dhjetëra herë, tani që i shfletonte sërish, t u n d t e kokën në një m ë n y r ë të pakuptueshme. Kishte në atë lëvizje t ë k o k ë s n j ë a n k i m t ë p ë r z i e r m e k ë r c ë n i m , t h u a s e i g ë r g a h e j s h u r d h t a z i k o h ë s s ë s h k u a r . J a v i t e t 1611-1628, me n u m r i n më të lartë të gjaqeve brenda krejt shekullit t ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë . J a d h e v i t i 1639, m e n u m r i n m ë t ë u l ë t : g j i t h s e j 722 v r a s j e n ë g j i t h ë R r a f s h i n . A i i s h t e v i t i i t m e r r s h ë m i dy k r y e n g r i t j e v e , ku g j a k u u d e r d h l u m ë , p o r a i i s h t e gjak t j e t ë r , j o k a n u n o r . P a s t a j m e r a d h ë v i t e t 1640 g j e r m ë 1690, n j ë g j y s m ë s h e k u l l r r e s h t , k u r n g a viti në vit, përherë e më oak, gjaku që d i k u r r r i d h t e si k r u a , m e z i c u r i s t e pikë-jpikë. D u k e j s i k u r g j a k m a r r j e s p o i vinte fundi. P o r t a m a m në kohën aë d u k e j se po vdiste, ajo s h p ë r t h e u m e n j ë v r u l l t ë r i . Viti 1 6 9 1 : d y f i s h i m i i g j a q e v e . V i t i 1693: t r e f i s h i m i , 1694: k a t ë r f i s h i m i . K i s h t e ndodhur një ndryshim themelor në kanun. Marrja e gjakut, që gjer atëherë binte v e t ë m m b i dorërasin, p r a m b i njeriun që kishte shtirë me pushkë, tani u shtri m b i krejt fisin. V i t e t e f u n d i t të s h e k u l l i t që po i k t e d h e v i t e t e p a r a të shekullit të ri u përgjakën fund e m a j ë . Gjendja v a z h doi k ë s h t u g j e r p r a n ë m e s i t t ë s h e k u l l i t , k u r u d u k ë n s h e n j a t e n j ë t h a t ë s i r e t ë r e . J a v i t i i t h a t ë 1754. M ë v o n ë 1799. Një s h e k u l l m ë v o n ë , t r i v i t e r r e s h t . 1878, 1879, 1880, p o r t ë g j i t h a k ë t o i s h i n v i t e k r y e n g r i t j e s h a p o luft ë r a s h m e t ë h u a j t , 'kur z a k o n i s h t g j a k m a r r j a b i n t e . G j a k u î tyre ishte i jashtëm për kullën e Oroshit e p ë r k a n u n i n , p r a a t o ishin v i t e g j a k h u p ë s e . K u r s e këtë vit s t i n a e p r a n v e r ë s p o n i s t e k e q e m ë k e q . Ai g a t i u d r o d h n g a k u j t i m i i d i t e s së s h t a t ë m b ë d h j e t ë marsit. Shtatëmbëdhjetë mars, përsëriti me vete. Sikur t ë m o s i s h t e ajo v r a s j a n ë B r e z i f t o h t , ajo dite d o t ë k i « 294

s h t e m b e t u r pa g j a k . E p a r a d i t e e tillë, e bardhë, q y s h p r e j n j ë shekuâli, n d o s h t a q y s h p r e j d y , t r e , p e s e s h e kujsh, apo ndoshta q y s h prej nismës së gjakmarrjes. Edhe t a n i , t e k s h f l e t o n t e f l e t ë t e l i b r i t , a t i j i d u k e j se g i s h t a t po i d r i d h e s h i n . J a , d i t a e g j a s h t ë m b ë d h j e t ë m a r s i t k i s h t e tetë vrasje, më tetëmbëdhjetë m a r s njëmbëdhjetë, më n ë n t ë m b ë d h j e t ë e n j ë z e t m a r s n g a p e s ë v r a s j e , k u r s e ajo dita e s h t a t ë m b ë d h j e t ë marsit desh m b e t i pa vdekje. Harnend ja se m u n d të g d h i n t e një dite e tillë, M a r k U k a çjerrës i dukej e llahtarshme. D h e gati sa n u k kishte n d o d h u r a s h t u . Ajo h a t a d o t ë n d o d h t e m e s i g u r i , p o r i s h t e n g r i t u r n j ë Gjorg, n j ë f a r ë G j o r g u n g a B r e z f t o h t i , q ë e k i s h t e p ë r g j a k u r d i t ë n é zotit. D h e k ë s h t u e k i s h t e s h p ë t u a r atë... N d a j , k u r n j ë d i t e m ë p a r e a i k i s h t e a r d h u r të p a g u a n t e t a k s ë n e g j ä k u t , M a r k U k a ç j e r r a e k i s h t e vështruar në sy në një mënyrë të pazakonshme, me dhimbsuri, me mirënjohje, saqë tjetri qe h u t u a r . Mark Ukaçjerra e la më në fund librin mbi syprinën e k a t i t t ë u l ë t t ë b i b l i o t e k ë s . S y t ë e tij p ë r t ë d h j e t ë n h e r ë rrëshqitën mbi librat dhe revistat bashkëkohore. Gjatë k o h ë s s ë s i s t e m i m i t t ë t y r e , p r i f t i q ë m e r r e j m e to, i l e x o n te h e r ë pas here copa të n d r y s h m e nga shkrimet e k u n d ë r s h t a r ë v e t ë k a n u n i t . N ë to, p ë r h a b i n ë d h e t ë r b i m i n e M a r k U k a ç j e r r ë s , s u l m o h e s h i n g a t i h a p ë t , ose t ë r t h o r a z i pjesë të kanunit, madje dhe vetë kulla e Oroshit. Hm, hungronte Marku gjatë leximit, lexo më tej. Dhe tërbimi i tij, që sa vente rritej, përfshinte në vorbullën e vet jo vetëm njerëzit që i s h k r u a n i n ato t m e r r e e t u r p ë r i , p o r gjit h ë njerëzit e q y t e t e v e e të fushave, m a d j e vetë q y t e t e t e f u s h a t , p ë r të m o s t h ë n ë k r e j t u l t ë s i r a t e b o t e s . Nganjëherë kureshtja e shtynte të dëgjonte me orë t ë t ë r a , ç ' t h u h e j n ë . t o , sic i s h t e r a s t i i d i s k u t i m i t t ë h a p u r nga një revistë, ku shqyrtohej çështja nëse k a n u n i me ligjet e tij të r r e p t a e n x i s t e g j a k m a r r j e n , a p o , p ë r k u n d r a z i , e p e n g o n t e atë. Një paie s h k r u a n i n se disa n g a n e n e t t h e melore të kanunit, si ai që thoshte se gjaku n u k h u m b k u r r ë dhe se gjaku lahet veç me gjak, e n x i t n i n h a k m a r r j e n , p r a ishin n e n e b a r b a r e . T ë t j e r ë t , p ë r k u n d r a z i , s h k r u a n i n se nene të tilla që në dukje dukeshin të k u ç e 295

d ë r s h m e , ishin n ë t ë vërtetë n g a m ë njerëzorët, sepse p i k ë r i s h t d u k e e b ë r ë ligj l a r j e n e v d e k j e s m e v d e k j e , e parandalonin vrasësin d u k e i t h ë n ë : m o s d e r d h gjak, se do të përgjakesh edhe ti pastaj. K ë t o lloj s h k r i m e s h i s h i n d i s i t ë d u r u e s h m e p ë r M a r k Ukaçjerrën, por kishte të tjera që të prishnin gjakun. Një s h k r i m i tillë i m y n x y r s h ë m , q ë i n x o r i g j u m i n n e t m e r a d h ë princit, i shoqëruar m a d j e me një p a s q y r ë llogarie, ishte botuar pa e m ë r katër m u a j më pare në një n g a ato revistat e mallkuara. Në p a s q y r ë n e llogarisë, me një saktësi t ë ç u d i t s h m e ishin n x j e r r ë gjithë t ë a r d h u r a t q ë kishte m a r r ë kulla e Oroshit n g a taksat e gjakut, gjatë katër vjetëve të fundit; ishin bërë krahasime me të ard h u r a t e tjera, të misrit, të bagëtisë, të shitjes së t o k a v e , të minierave e të përqindjeve n g a fajdetë, d h e ishin n x j e r r ë ca përfundime çmendurore. Një nga këto ishte se gjoja në k o h ë n tonë, bashkë me p ë r ç u d n i m i n e gjithçka j e , po përçudnoheshin edhe gurët e themelit të k a n u n i t si « b e s a » , « g j a k m a r r j a » , « m i k u » , t ë cilat n g a g j ë r a t ë m ë d h a e sublime në jetën shqiptare, me kalimin e viteve, ishin tjetërsuar, d u k e u s h n d ë r r u a r dalngadalë në një m a k i n ë çnjerëzore, gjersa ishin k a t a n d i s u r t a s h m ë , sipas artikullshkruesit, në një sipërmarrje kapitaliste fitimesh. N ë a t ë s h k r i m i s h i n p ë r d o r u r s h u m ë fjalë t ë h u a j a , që M a r k u n u k i kuptonte e që prifti ia kishte shpjeguar me d u r i m . K ë s h t u p ë r s h e m b u l l , iishin p ë r d o r u r s h p r e h j e t « i n d u s t r i a e g j a k u t » , « g j a k u si m a i l » , « m e k a n i z m i i g j a k marrjes». K u r s e titulli i s b k r i m i t ishte i p ë r b i n d s h ë m : «G j a k m a r r jelogj ia». Natyrisht q ë princi, m e a n ë t ë njerëzve t ë vet n ë Tirane, kishte m u n d u r ta ndalonte menjëherë revistën, m e g j i t h a t ë autori i artikullit, me gjithë përpjekjet e p r i n cit, s ' u m o r q ë s ' u m o r v e s h . P o r n d a l i m i i r e v i s t ë s n u k e qetësonte Mark Ukaçjerrën. Fakti që ato gjëra ishin s h k r u a r , madje q ë ishin m e n d u a r nga një m e n d j e n j e r ë zore, ishte i frikshëm. Ora e madhe në m u r ra shtatë herë. Ai u afrua p r a pë te xhamat dhe ashtu më këmbë, me vështrim të tre296

t u r në largësitë e bjeshkëve, e n d j e u se t r u r i i tij po b o s h a t i s e j disi n g a d e n d ë s i a e m e n d i m e v e . P o r , s i z a k o n i s h t , kjo i s h t e n j ë b o s h a t i s j e e p ë r k o h s h m e . N g a d a l ë m e n d j e n e tij po e m b u s h t e n j ë m a s ë e m j e g u U t g r i . K j o i s h t e diçka më s h u m ë se mjegulla d h e diçka më p a k se m e n d i m i . I s h t e m i d i s të d y j a v e , e t u r b u l l t , e g j e r ë , e p a p l o t ë suar. Sa i zbulohej n j ë pjesë, tjera i m b u l o h e j në çast. Dhe Marku e ndiente se kështu mund të vazhdonte me orë, madje me dite të tëra. N u k i s h t e h e r a e p a r e q ë m e n d j a e tij n g r i n t e k ë s h t u p ë r p a r a é n i g m e s s ë Rrafishit. A i i s h t e p ë r t ë g j i t h ë b o t a e lejuar, normale d h e e arsyeshme. Pjesa tjetër e botes, ajo « a t j e p o s h t ë » , s ' i s h t e v e ç s e n j ë u l t ë s i r ë k ë n e t o r e , p r e j s ë cilës n u k n g j i t e s h i n v e ç s e s ë m u n d j e e z v e t ë n i m . Tek rrinte i palëvizshëm p r a n ë x h a m a v e , ashtu si herët e tjera, ai u përpoq të toapte më kot me m e n d i m gjithë shtrirjen e pafundme të Rrafshit, që niste prej q e ndrës së Shqipërisë e vazhdonte përtej kufijve shtetër o r e . E g j i t h ë kjo r r a f s h n a l t ë k i s h t e l i d h j e m e M a r k u n , përderisa taksat e gjakut m b ë r r i n i n nga të k a t ë r anët e s a i , e m e g j i t h a t ë ajo k i s h t e m b e t u r p ë r t ë n j ë e n i g m ë . E k i s h i n l e h t ë q e h a j a i i t o k a v e e i v r e s h t a v e , a p o ai i m i n i e rave. Misri dukej me sy, dhe r r u s h i dukej me sy po t'i binte v r u g u , d h e minierat no të shteronin, k u r s e a r a t që atij i k i s h t e r ë n ë fati t ë a d m i n i s t r a n t e , i s h i n t ë p a d u k s h m e . H e r ë - h e r ë atij i d u k e j se po e k a p t e e n i g m ë n , se po e m b a n t e midis trurit, për t a z b ë r t h y e r m ë n ë fund, p o r a i o n g a d a l ë , s i a t o r e t ë q ë z h v e n d o s e n p a k u p t u a r n ë oiell, i ikte. Atëherë m e n d i a i kthehej prapë tek arat e vdekjes, d u k e u p ë r p j e k u r m ë k o t t ë g j e n t e s e c'i b ë n t e p j e l l o r e e ç'i b ë n t e s h t e r p a ato. I s h t e n j ë t h a t ë s i r ë t i e t ë r l l o j , s h p e s h m i d i s s h i u t d h e d i m r i t , n d a j d h e m ë e f r i k s h m e s e çdo gjë. M a r k U k a ç j e r r a n s h e r ë t i u . M e Sytë t ë t r e t u r n ë l a r gësi a i p ë r p i q e i t ë o ë r f v t y r o n t e s h t r i r j e n e p a f u n d t ë R r a f s h i t t ë m a d h . A i i s h t e i m b u s h u r m e pllaja, n ë r r e n j , h u m n e r a , b o r e , celtina, k a t u n d e , k i s h a , p o r a t i j . M a r k U k a c j e r r ë s . n u k i i n t e r e s o n i n a t o . P ë r të i g i i t h ë R r a f s h i i m a d h n u k ishte i ndarë veçse në dy pjesë: në pjesën që 297

p i l l t e v d e k j e d h e n ë t j e t r ë n q ë s'pillte. P j e s a v d e k ë s o r e , troje, sende e njerëz, kalonte tani n g a d a l s h ë m , a s h t u si s h u m ë h e r ë n ë p ë r t r u r i n e t i j : M i j ë r a v i j a uji v a d i t ë s e , t ë m ë d h a e t ë vogla, q ë r r i d h n i n n g a p e r ë n d i m i n ë l i n d j e , apo nga jugu në veri dhe në b u z ë të të cilave kishin m b i r ë aq e aq s h e r r e e p a s t a j g j a q e ; Q i n d r a vija m u l l i r i , . m i j ë r a g u r ë kufijsh, p r a n ë t ë cilëve g j i t h a s h t u m b i n t e l e h t ë s i s h t g r i n d j a d h e p a s saj g j a k u ; D h j e t ë r a m i j ë r a k r u s h q i , një p j e s ë e t ë c i l a v e p r i s h e s h i n p ë r a r s y e t ë n d r y s h m e , por që sillnin pas veç një gjë: zinë; K r e j t m a s h k u l l i m i i Rrafshit, i rrezikshëm, gjaknxebtë, që l u a n t e me v d e k j e n s i m e n j ë l o d ë r t ë s ë dielës. E k ë s h t u m e r a d h ë . K u r s e pjesa s h t e r p ë ishte, p ë r fat të keq, po aq e s h t r i r ë : V a r r e zat, q ë dulkej s i k u r , t ë n g o p u r a m e v d e k j e , s ' p r a n o n i n m ë mort, ngaqë në to ishte e ndaluar vrasja, grindja, m a d j e d h e fjalosja; H u p ë s a t , a t a q ë p ë r a r s y e t ë m ë n y r ë s s i i s h i n vrarë, apo të rrethanave të vdekjes, k a n u n i i shpallte gjakhupës; Priftërinjtë, që n u k quheshin k u r r ë të r ë n ë në gjak; K r e j t graria e Rrafshit, që gjaku n u k e k a p t e . Sa herë Marku kishte menduar me vete marrëzira, që nuk do të guxonte k u r r ë fia thoshte askujt. Sikur graria t ë b i n t e n ë gjak n j ë l l o j s i b u r r a i . . M ë v o n ë i k i s h t e a r d h u r t u r p n g a v e t j a , m a d j e k i s h t e n d i e r e d h e n j ë lloj t m e r r i , por këto ishin caste t ë rralla, t ë s h k a k t u a r a m ë t e p ë r n g a dëshpërimi, k u r në fund të muajve apo tremujorëve shik o n t e t a b e l a t e U o g a r i v e . I l o d h u r , ai p ë r p i q e j ta h i q t e mendjen që andej, por mendja prapë b ë n t e ç'bënte dhe kthehej atje. Veçse k ë t ë h e r ë kthehej jo p ë r të b l a s f e m u a r kundër kanunit, p o r më thjesht, në forme habitjeje. K ë shtu, ai habitej se si zakonisht dasmat, që ishin aq të g ë z u e s h m e , s h k a k t o n i n s h p e s h s h e r r e d h e fillime g j a k marrjesh, k u r s e kësollet, që ishin të zymta, p o t h u a j s e k u rrë. Nga kjo mendja i shkonte te krahasimi midis gjaqeve t ë r e j a m e g j a q e t e v j e t r a .Të d y llojet k i s h i n t ë m i r â t e të k ë q i j a t e v e t a . G j a q e t e v j e t r a , a s h t u si t o k a t që p u n o h e s h i n p r e j k o h ë s h , ishin t ë s i g u r t a , p o r a t o i s h i n disi të f t o h t a e të n g a d a l t a . G j a q e t e reja, p ë r k u n d r a z i , i s h i n të vrullshme dhe nganjëherë, për një p e r i u d h ë kohe njëvjeçare, j e p n i n a q v d e k j e , s a ç ' j e p n i n t ë v i e t r a t p ë r n j ë 298

zet vjet. M i r ë p o , t ë p a s h t r u a r e n d e sic ishin, a t a m u n d t ë mbylieshin shpejt me ndonjë pajtim. Kurse^gjaqet e vjetra ishte e vështirë të pajtoheshin. Brezat njerëzorë mësoheshin me to qysh në djep dhe kështu, ngaqë nuk e m e ndonin dot jetën pa to, as që u shkonte n ë p ë r m e n d se m u n d t ë ç l i r o h e s h i n p r e j t y r e . N u k t h o s h t e k o t fjala: « g j a k u , po z u r i v i t i n e d y m b ë d h j e t ë , ë s h t ë si lisi, n u k e s h k u l dot kollaj». Sidoqoftë M a r k Ukaçjerra kishte a r r i t u r në p ë r f u n d i m i n se të dy llojet e g j a q e v e , i v j e t r i me h i s t o r i k u n e tij d h e i r i u m e g j a l l ë r i n ë , n d i h m o n i n n j ë r i - t j e t r i n d h e se shterja e njërit n d i k o n t e m b i tjetrin. Ja, kohët e f u n d i t , p ë r s h e m b u l l , i s h t e e v ë s h t i r ë t ë k u p t o j e s e cili p r e j t y r e n i s i t ë m e h t e i p a r i . O zot, t h i r r i a i m e zë, p o t ë vazhdojë kështu, une do të m a r r fund krejt. T i n g u l l i i v e t m u a r i o r ë s e b ë r i të d r i d h e j . Ai n u m ë roi g o d i t j e t . G j a s h t ë , s h t a t ë , tetë... P r a p a d y e r v e , n ë k o r r i d o r e , s ' d ë g j o h e j gjë t j e t ë r v e ç s e n j ë f ë s h f ë r i m ë e b u t e f s h e se. M y s a f i r ë t a k o m a p o flinin. Ndriçimi i dites, megjithëse ishte sbtuar pakëz, r u a n t e p r a p ë po atë ftohtësi armiqësore të largësisë prej nga v i n t e . O zot, p s h e r ë t i u ai, k ë t ë h e r ë a q t h e l l ë , s a q ë i u d u k se b r i n jet iu l ë k u n d ë n si t r a r ë t e një kasolleje që do të shkallmohej. Vështrimi i tij mbeti prapë i h u m b u r në atë qiell gri, q ë shtjellej v e t m u e s h ë m m b i b j e s h k ë t d h e që kurrsesi n u k qe e m u n d u r të kuptohej, ishte ai që i zymitonte a t o , a p o v e t ë z y m t o h e j p r e j t y r e . Vështrimi i Mark Ukaçjerrës kishte në vetvete edhe p y e t j e , e d h e k ë r c ë n i m , d h e k ë r k i m m ë s h i r e . Ç'ke, d u k e j sikur i thoshte ai vështrim hapësirës që kishte përpara, p e r s e u b e r e e tillë... I qe d u k u r përherë se e njihte mire atë Rrafsh, për t ë cilin t h o s h i n s e i s h t e n j ë n g a m ë t ë m ë d h e n j t ë e h i j e r ë n d ë t e Evropës e që, pasi shtrihej me mijëra kilométra katrorë b r e n d a Shqipërisë, vazhdonte pastaj përtej k u fijve, n ë v i s e t s h q i p t a r e t ë K o s o v ë s , ose a t o q ë s l l a v ë t i quanin «Serbia e vjetër» e që në të vërtetë n u k ishin veçse pjesë të tij. K ë s h t u kishte kujtuar, por kohët e fundit, p ë r h e r ë e më s h p e s h g j e n t e në p a m j en e tij d i ç k a që s'e a f r o n t e . M e n d j a e tij r r o p a t e j m u n d i m s h ë m n ë p ë r pllaja 299

e z g r i p e , s i k u r t ë k ë r k o n t e t ë g j e n t e s e n g a v i n t e ajo gjë e p a k u p t u e s h m e , m a d j e m ë k e q , ajo d i ç k a t a l l ë s e n ë n d r i ç i m i n e d i t e s . S i d o m o s k u r reisnin v ë r s h ë l l i m a t e e r e s d h e k u r b j e s h k a n i s t e t ë v e t m o h e j , ajo i n g j a n t e h e r ë - h e r ë krejt e huaj. E d i n t e se m e k a n i z m i i v d e k j e s i s h t e atje, i n g r i t u r që nga kohërat që s'mbaheshin mend, mulli i stërlasht ë q ë b l u a n t e d i t e e n a t ë d h e t ë f s h e h t a t e t ë cilit ai, si q e h a j a i g j a k u t , i njihite më m i r e se k u s h d o . M e g j i t h a t ë kjo n u k e n d i h m o n t e t a z h d u k t e a t ë n d j e s i t ë h u a j z i mi. Atëherë, si p ë r të b i n d u r veten p ë r të kundërtën, si në ethe, ai niste të përshkonte në mend je gjerë e gjatë atë h a p ë s i r ë t ë f t o h t ë q ë s h p a l o s e j n ë t r u r i n e tij n ë n j ë f o r me disi të çuditshme, diçka midis një h a r t e dhe një mësalle .të një dreke morti. A t ë h a r t ë t ë p ë r z i s h m e p o e sillte t a n i n d ë r m e n d aty p r a n ë x h a m a v e të bibliotekës. Në një rend të ngrirë s h p a l o s e s h i n në m e n d j e n e tij g j i t h ë t o k a t e b u k ë s të Rrafshit. Ato n d a h e s h i n në dy g r u p e të m ë d h a : në tokat e p u nuara dhe në tokat e lena djerr për shkak të gjakmarrjes. E gjithë kjo k i s h t e një rregullshmëri të thjeshtë: n j e rëzit që kishin gjak p ë r të m a r r ë , i p u n o n i n tokat, sepse r a d h ë n e v r a s j e s e k i s h i n ata, n d a j s'i k ë r c ë n o n t e a s k u s h të dilnin lirisht në are. Përkundrazi, njerëzit që kishin gjak p ë r të dhënë, i linin tokat djerr, sepse duhej të m b y Meshin n ë k u l l ë n e n g u j i m i t p ë r t ' u m b r o j t u r . P o r kjo gjendje n d r y s h o n t e menjëherë, porsa njerëzit që kishin gjak p ë r t ë m a r r e e k r y e n i n v r a s j e n . A t ë h e r ë a t a , n g a n j ë fis q ë k i s h t e p ë r t ë m a r r ë n j ë gjak, k t h e h e s h i n n ë fis q ë k i s h t e p ë r t ë d h ë n ë n j ë gjak, p r a k t h e h e s h i n n ë g j a kës dhe rrjedhimisbt mbyïïeshin në kullën e ngujimit, d u k e i lënë tokat e t y r e djerr. K u r s e armiqtë e tyre, përkundrazi, pushonin së qeni gjakës, dilnin n g a kulla e n g u jimit d h e , n g a q ë e kishin ata r a d h ë n p ë r të vrarë, s'kishin f r i k ë t'i p u n o n i n t o k a t l i r i s h t . D h e kjo v a z h d o n t e g j e r n ë vrasjen e ardhshme. Atëherë gjithçka përsëritej. Sa herë që Mark Ukaçjerrës i kishte qëlluar të u d h ë t o n t e p ë r p u n ë t e k u l l ë s n ë p ë r b j e s h k ë , s y r i t t ë tij n u k i shpëtonte k u r r ë sasia e tokave të p u n u a r a në k r a h a s i m me 300

djerrinat. Zakonisht tokat e p u n u a r a ishin më s h u m ë . Ato përbënin gati tri të katërtat e gjithë tokës së bukës. Mirëpo k i s h t e vite që raporti n d r y s h o n t e në dobi të tokave djerr. Ato rriteshin në tridhjetë p ë r qind, dyzet e disa h e r ë i afroheshin barazimit me tokat e p u n u a r a . Madje m b a heshin m e n d dy vite, k u r sipërfaqja e tokave djerr e kishte k a l u a r sipërfaqen e çeltinave. Mirëpo kjo n d o d h t e dikur. Dalngadalë, me rënien e gjakmarrjes, djerrinat sa v e n t e zvogëloheshin. Ato djerrina ishin gëzimi i syrit të Mark Ukaçjerrës. Ato tregonin se kanuni ishte ende i f u q i s h ë m k u d o . F i s e t ë t ë r a pranonira t ' i l i n i n t o k a t djerr e të v u a n i n p ë r bukë, veç të shlyenin gjakun, ashtu sic k i s h t e fise q ë b ë n i n t ë k u n d ë r t ë n , e s h t y n k i g j a k u n s t i n ë p a s s t i n e e v i t p a s viti n ë m ë n y r ë q ë t ë k i s h i n m u n d ë s i të korrnin aq miser, sa të ngujoheshin pastaj b r e n d a p ë r një kohë të gjatë. Je i lire të m b a s h b u r r ë r i n ë tende, je i lire të zhburrërohesh, thoshte kanuni. Midis misr i t d h e g j a k u t secili z g j i d h t e a t ë q ë i p ë l q e n t e . Disa, p ë r turp të tyre, zgjidhnin misrin, të tjerë, përkundrazi, gjakun. Shpesh Mark Ukaçjerrës i kishte qëlluar të shikonte t o k a fisesh q ë i s h i n n ë gjak, f q i n j e m e n j ë r a - t j e t r ë n . D h e gjithmonë e njëjta pamje: një ngastër e p u n u a r , tjetra djerrinë. Në plisat e ares së mbjellë kishte diçka të t u r p s h m e p ë r M a r k U k a ç j e r r ë n . D h e a v u l l i q ë l ë s h o n t e ajo, d h e a r o m a , d h e b u t ë s i a e saj p r e j f e m r e i s h t i n i n p ë s h t i r o sjen. K u r s e djerrina e tharë, a t y përbri, me të carat që ngjanin h e r ë si r r u d h a , h e r ë si nofulla të s h t r ë n g u a r a , gati ia përlette sytë. Dhe kudo n ë p ë r bjeshkët e m ë d h a ishte e njëjta pamje: çeltina d h e toka djerr, m a t a n ë d h e më këtë a n ë të rrugës, ngjitur me njëra-tjetrën, të huaja, që e v ë s h t r o n i n me urrejtje njëra-tjetrën. D h e gjëja më e p a b e sueshme ishte që pas një stine, pas dy, fatet e tyre n d r y shoheshin: toka djerr bëhej p a p r i t u r pjellore, kurse çeltina kthehej në djerr. M a r k Ukaçjerra, ndoshta për të dhjetën h e r ë atë m ë n g j e s , p s h e r ë t i u . M e n d j a e tij i s h t e e n d e l a r g . N g a t o k a t ajo kaloi t e r r u g ë t , n j ë p j e s ë t ë t ë c i l a v e a i i k i s h t e p ë r s h k u a r më këmbë, apo me kalë gjatë s h ë r b i m e v e të 301

t i j . R r u g a e M a d h e e B j e s h k ë v e të N ë m u r a , R r u g a e H i jes, R r u g a n d a n ë D r i n i t t ë zi, R r u g a n d a n ë D r i n i t t ë B a r dhë, Rruga e Keqe, Rruga e Madhe e Flamurëve, Rruga e Kryqiit. N ë p ë r to e c n i n d i t e e n a t ë n j e r ë z i t e R r a f s h i t . Copa të veçanta të k ë t y r e r r u g ë v e ishin në besë të p ë r hershme. Kështu, në Rrugën e Madhe të Flamurëve, pjesa n g a U r a e G u r t ë e g j e r te G ë s h t e n j a t e M ë d h a i s h t e në besë të Nikajve e të Shalës. K u s h d o që pësonte gjë duke ecur n ë p ë r to, gjaku i mbetej krahinës së Nikajve dhe Shalës. Po kështu, në Rrugën e Hijes pjesa nga A r a t e Rekës gjer te Mulliri i S h u r d h i t , ishte në besë. K r e j t Rruga e Currajt gjer te K r o i i Ftohtë ishte në besë. K o n a k ë t e N i k a j v e e të Shades i s h i n g j i t h a s h t u në b e s ë . Hani i Vjetër, në R r u g ë n e Kryqit, me p ë r j ash tim të stalles, i s h t e n ë b e s ë . H a n i i V e j u s h ë s , g j i t h a s h t u , b a s h k ë me katërqind hapa udhë nga porta veriore. Të tetë lëf y t e t e K r o i t t ë Z a n a v e , d y z e t h a p a p ë r s ë gjati e p ë r së gjeri. K o n a k ë t e R r ë z ë s . L i v a d h i i K r i l l a v e . A i u p ë r p o q t ë sillte n d ë r m e n d m e r a d h ë t ë g j i t h a vendei e tjera që ishin në besë të dikujt, si edhe vendet n ë b e s ë t ë g j i t h k u j t , d o m e t h ë n ë a t o k u n u k lejohej t ë q ë llohej p ë r g j a k m a r r j e , sic q e n ë t ë g j i t h ë m u l l i n j t ë p a p ë r jashtim, dyzet hapa djathtas e majtas, si dhe të gjitha ujëvarat, katërqind hapa djathtas e majtas, për arsyen se z h u r m a e t r o k a s h k a v ë apo u t u r i m a e ujërave n u k lejonin të dëgjohej b r i t m a p a r a l a j m ë r u e s e e qëlluesit. K a n u n i n u k h a r r o n t e k u r r ë asgjë. S h u m ë h e r ë M a r k U k a çjerra e kishte v r a r ë m e n d j e n për të gjetur nëse v e n d e të tilla në b e s ë i k u f i z o n i n , apo, p ë r k u n d r a z i , i s h t o n i n gjaqet. H e r ë - h e r ë i d u k e j se a t o , me m b r o j t j e n e s h p a l l u r p ë r çdo k a l i m t a r , e l a r g o n i n v d e k j e n , p o r h e r ë - h e r ë , p ë r kundrazi, i dukej se t a m a m r r u g a apo bujtina e b e s ë t u a r , m e p r e m t i m i n e t y r e p ë r t'i m a r r ë g j a k u n e k u j t d o që vritej midis tyre, h a p n i n gjaqe të reja. E gjithë kjo ishte, për m e n d j e n e tij, e p a q a r t ë dhe me k u p t i m të d y zuar, ashtu si s h u m ë gjëra të kanunit. Të njëjtën pyetje kishte bërë dikur p ë r baladât e s h u m t a për gjaqet, që këndoheshin a n e m b a n ë Rrafshit. Rapsodët ishin të s h u m t ë n ë p ë r k a t u n d e t d h e përgjatë 302

krahinave. S'kishte r r u g ë që të mos i takoje dhe s'kishte h a n ku të m o s i d ë g j o j e . E s h t o n i n a p o e p a k ë s o n i n v d e kjen, i s h t e v ë s h t i r ë t a k u p t o j e . I s h t e e d h e a s h t u , e d h e k ë s h t u . E n j ë j t a gjë m u n d t ë t h u h e j p ë r h i s t o r i t ë q ë s h t e g t o n i n g o j ë m ë gojë, n g j a r j e t ë h e r s h m e a p o m ë p a k të hershme, që rrëfeheshin mbasdarkave të dimrit, p r a n ë zjarrit dhe q ë s h p ë r n d a h e s h i n pastaj, b a s h k ë m e u d h ë t a rët, p ë r t ë r i a r d h u r n d o n j ë n a t ë p ë r s ë r i , t ë n d r y s h u a r a , sic vjen i n d r y s h u a r n g a k o h a b u j t ë s i i d i k u r s h ë m . N j ë pjesë t ë k ë t y r e r r ë f e n j a v e a i i g j e n t e n g a n j ë h e r ë t ë b o tuara në ato revistat e neveritshme, të renditura në kol o n a s i n ë a r k i v o l e . S e p s e p ë r M a r k U k a ç j e r r ë n ajo q ë s h t y p e j n ë l i b r a , s ' i s h t e gjë t j e t ë r , v e ç s e k u f o m a e a s a j q ë r r ë f e h e j m e gojë a p o m e l a h u t ë . S i d o q o f t ë , d o n t e a p o s ' d o n t e ai, t ë g j i t h a k ë t o k i s h i n lidhje m e p u n ë n e t i j . M a d j e d y j a v ë m ë p a r e p r i n c i , n d ë r s a b ë h e j g a t i t'i t ë r h i q t e v ë r e j t j e n p ë r v a j t j e n k e q • t ë p u n ë v e , i a p ë r m e n d i n ë n j ë f a r ë m ë n y r ë k ë t ë gjë. Ç ' i s h t e e v ë r t e t a . fjalët e tij i s h i n p a k ë z të e r r ë t a , p o r k u p t i m i p a k a s h u m ë i s h t e k y : n ë qoftë s e t y , Q e b a i a i i g j a k u t , t ë ë s h t ë m ë r z i t u r kjo o u n ë , m o s h a r r o s e s h u m ë n j e r ë z e l a k m o i n ë a t ë d h e m a d j e j o n j e r ë z dosido, p o r e d h e me shkollë të lartë. Ishte h e r a e p a r e aë princi e kishte p ë r m e n d u r s h k o llën e l a r t ë d h e m e n j ë f a r ë k ë r c ë n i m i . E d h e h e r ë t e t j e r a e kishte porositur M a r k u n të studionte. me ndihmën e priftit, g i i t h ë c ë s h t i e t q ë k i s h i n t ë b ë n i n m e g j a k u n , p o r k ë t ë h e r ë t o n i i tij i s h t e i p r e r ë . E d h e t a n i aë e k u j t o n t e . M a r k U k a ç j e r r a n d i e n t e një s h t y o i e n ë t ë m t h a . M e r r ndonjë shkollar, nga ata që mbajnë erë parfum dhe v ë r e në vehdin tim. shkrofëtiu me vete. V ë r e qehajanë e gjak u t m e s h k o l l ë , m e q e n ë s e t ë p a s k a h y r ë n ë qejf s h k o 11a e m a d h e d h e p a s t a j , k u r q e h a i a i u s h i k a të të ç m e n d e t që javën e trete, do ta kuitosh M a r k Ukaçjerrën. H m . N j ë c o p ë h e r ë e la m e n d i m i n e t i j të b r i d h t e e g ë r s i s h t nga n j ë h a m e n d j e n ë t j e t r ë n , d h e n ë t ë g j i t h a a t o p r i n c i pendohej d h e ai triumfonte. Sidoqoftë d u h e t të n d ë r m a r r një u d h ë t i m n ë p ë r R r a f s h , t h a m ë n ë f u n d m e v e t e , k u r e n d j e u se v r u l l i i d e h j e s së çastit po i b i n t e . S ' i s h t e k e q 303

të përgatiste një r a p o r t për princin, ashtu si katër vjet më pare, me të d h ë n a të sakta për gjandjen d h e me p a rashikime për të a r d h m e n . Ndoshta dhe princit n u k i venin mire p u n ë t dhe hajde, m b i kë të shfrej e gjej M a r k U k a ç j e r r ë n . P o n e j s e , a i i s h t e zoti i t i j d h e q e h a j a i t n u k i p ë r k i s t e t ë g j y k o n t e t ë zotin. M a r k U k a ç j e r r ë s i k i s h t e r ë n ë i n a t i k r e j t . M e n d j a e t i j , që z e m ë r i m i i beftë ia kishte m b l e d h u r p ë r ca caste, e çliruar tani n g a ngërçet, iku përsëri larg, në bjeshkë. Në të v ë r t e t ë u d h ë t i m i i tij i s h t e i d o m o s . d o s h ë m . A q m ë t e p ë r t a n i q ë n u k e n d i e n t e veten m i r e . N d o s h t a r r u g a ia l e h t ë s o n t e disi b r e n g ë n e k o h ë v e të fundit. E d h e gjumi m u n d t'i r i k t h e h e j . Veç kësaj, ishte m i r e që t'i hiqej për ca kohë n g a sytë p r i n c i t . P r o j e k t i i u d h ë t i m i t nisi t a p ë r p i n t e n g a d a l ë , p a n d o një vrull të veçantë, por me këmbëngulje. D h e prapë, a s h t u s i p a k m ë p a r e , n i s ë n t'i k a l o n i n n ë p ë r m e n d r r u g ë t n ë p ë r t ë cilat n d o s h t a d o t ë u d h ë t o n t e , v e ç s e k ë t ë herë, të lidhura me opingat e tij, apo me potkonjtë e kalit të tij, ato iu p ë r f y t y r u a n ndryshe. Po ashtu n d r y s h e i e r d h ë n n ë k u j t e s ë h a n e t d h e k u l l a t k u m u n d t ë flinte, hingëllima e kuajve natën, çimkat. K y d o t ë i s h t e n j ë u d h ë t i m p u n e , g j a t ë t ë cilit d o t'i d u h e j n d o s h t a t ë r i s h i k o n t e g j i t h ë a t ë q ë n ë m e n d j e n e tij i s h t e s k i c u a r s i d i ç k a e n g j a s h m e m e n j ë m u l l i v d e kje je, me m o k r a t e tij, veglat, rrotat dhe rrotëzat e p a fundme. Të kontrollonte një p ë r një gjithë mekanizmin, për të gjetur se ku ngecte makina, ç'qe n d r y s h k u r e s'punonte mire, apo ç'qe k ë p u t u r . Uh, ia bëri nga një therje në stomak. Ti shiko më m i r e ç'të ë s h t ë k ë p u t u r ty, d e s h i t ë t h o s h t e m e v e t e , por e ndërpreu përgjysmë mendimin. Ndoshta e d h e ai b o s h l l ë k u i n e v e r i t s h ë m d o t'i i k t e m e n d ë r r i m i n e ajrit. P o , p o , t ë nisej s a m ë p a r e , t ë i k t e q ë k ë t e j . T ë s h i k o n t e një p ë r një gjithçka, të bisedonte giatë, sidomos me shkoqitësit e kanunit, t'u k ë r k o n t e mendime, të h y n t e n ë për kullat e ngujimit, të takohej pastai me famulltarët. të pyeste se a kishte mësues që pëshpëritnin k u n d ë r k a n u n i t , t ë s h ë n o n t e e m r a t e t y r e p ë r t'i k ë r 304

kukar princit dëbimin etj. Mendja e Mark Ukaçjerrës u gjallërua. Ai m u n d t'i b ë n t e vërtet n j ë raport t ë h o l l ë s i s h ë m p r i n c i t p ë r t ë g j i t h a k ë t o . M a r k u nisi t ë e c t e poshtë e përpjetë nëpër bibliotekë. H e r ë - h e r ë ndalej p ë r p a r a dritareve, pastaj, porsa m e n d o n t e diçka të re, n i s t e t ë l ë v i z t e p ë r s ë r i . Q y s h t a n i sillte n d ë r m e n d s h k o q i t ë s i t e k a n u n i t , fjalëve të të cilëve p r i n c i u j e p t e p ë r h e rë rëndësi. Ata ishin rreth dyqind në gjithë Rrafshin, por v e t ë m ndonjë dyzinë prej tyre ishin të famshëm. Në mos gjithë të famshmit, ai duhej të takonte të paktën gjysm ë n e tyre. Ata ishin shtylla e kanunit, truri i Rrafshit, d h e a t a d o t'i j e p n i n m e s i g u r i n d o n j ë m e n d i m m b i g j e n djen d h e ndoshta ndonjë këshillë për rrugëzgjidhje. Me siguri kështu do të ndodhte, megjithëse ai s'duhej të kënaqej me k a q . Mendja i thoshte se do të ishte mire q ë , p ë r v e ç t a k i m e v e m e ta, t ë z b r i s t e e d h e a t j e k u i s h t e b a z a e v d e k j e s , te g j a k ë s i t . Të f u t e j n ë p ë r k u l l a t e n g u j i mit, të bisedonte kokë më kokë me të ngujuarit, me ata që i s h i n b u k a d h e k r i p a e k a n u n i t . K j o i d e e f u n d i t e g ë zoi v e ç a n ë r i s h t . S a d o fjalë t ë m e n ç m e t ë t h o s h i n s h k o q i t ë s i t e f a m s h ë m , fjalën e f u n d i t p ë r s a i p ë r k e t v d e k j e s k a n u n o r e e kishin gjakësit. A i f ë r k o i b a l l i n m e d o r e d u k e u p ë r p j e k u r t ë sillte n d ë r m e n d të d h ë n a t e m b l e d h u r a dy vjet më p a r e p ë r kullat e ngujimit. Ah, tani iu kujtua saktësisht. Ato ishin njëqind e s h t a t ë d h j e t ë e k a t ë r në k r e j t Rrafshin, me r r e t h n j ë m i j ë b u r r a t ë n g u j u a r n ë to. U p ë r p o q t'i p ë r f y t v r o n t e a s h t u sic ishin, n j ë k ë t u , n j ë atje, z y m t o r e d h e i d h n a k e , m e f r ë n g j i t ë e zeza d h e p o r t â t e k y ç u r a n g a b r e n d a . P ë r f y t y r i m i i t y r e i u m p l e k s m e v i j a t e ujitjes, për s h k a k të të cilave gjendeshin aty një pjesë e të n g u juarve, me r r u g ë t dhe bujtinat në besë, me shkoqitësit e k a n u n i t , k r o n i s t ë t , lahu.tarët. T ë g j i t h a k ë t o i s h i n v i d h a t , r r i p a t d h e r r o t ë z a t e m a k i n ë s s ë v j e t ë r , e cila p u n o n t e pa u n d a l u r që prej q i n d r a vjetësh. Që prej q i n d r a v j e t ë s h , p ë r s ë r i t i ai. D i t e p ë r d i t e e n a t ë p ë r n a t ë . P a u n d a l u r k u r r ë . V e r ë s e d i m r i t . P o r ja, k i s h t e a r d h u r d i t a e s h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s i t p ë r të prishur rendili e gjërave. K u j t i m i i saj e b ë r i M a r k U k a ç j e r r ë n t ë p s h e r ë t i n t e p r a -

20-2

305

p ë . A t i j i u d u k se, n ë q o f t ë s e v ë r t e t a j o d i t e d o t ë k a l o n t e ashtu, sic desh kaloi, i gjithë ky m u l l i vdekjeje, t r o k a s h k a t , m o k r a t e tij t ë r ë n d a , s u s t a t d h e r r o t ë z a t e s h u m t a , do të kërcitnin kobshëm, do të trandeshin k u l m e themel, gjersa të k ë p u t e s h i n e të s h k a t ë r r o h e s h i n në n j ë m i j ë copa. O zot, m o s a r d h t ë ajo dite, i a b ë r i a i d h e p r a p ë n d j e u atë n e v e r i n ë midis s t o m a k u t dhe zemrës. Pastaj, të p ë r ziera m e t ë , p r a p ë i u k u j t u a n c a s t e n g a d a r k a e m b r ë m shme, pakënaqësia e princit, d h e gjallëria e p â k çasteve m ë p a r e i u fik a t y p ë r a t y , p ë r f i a l ë n ë v e n d i n n j ë b r e n ge të çuditshme. Në dreq të v e n ë të gjitha, t h a me vete. B r e n g a i s h t e e n j ë lloji t ë v e ç a n t ë , e n g j a s h m e m e n j ë m a s ë t ë q u l l ë t gri q ë f u t e j k u d o , q e t ë s i s h t , p a m a j a q ë s h p o n i n o s e t h e r j e t ë d h i m b s h m e ; oh, a i d o t ë d o n t e një mijë h e r ë të ishte ashtu, po ç'f i b ë n t e një qulli të tillë, p r e j t ë cilit s ' k i s h e k u t ë f u t e s h e . K u r s e a t a i b i n i n akoma më qafë, sikur të m o s -f mjaftonin a n k t h é t e tij. P ë r ato ai n u k i kishte folur askujt. Kishte tri j a v ë që i përsëriteshin s h p e s h e më s h p e s h dhe ai p a p r i t u r bëri me v e t e pyetjen që e kishte s h t y r ë dite pas ditësh e net pas n e t ë s h : m o s po e zinte g j a k u ? Kështu i kishte ndodhur shtatë vjet më pare. Ishte vizituar nga gjithfarë mjekësh e kishte pire giithfarë ilaçesh, p o r p a a s n j ë d o b i , g j e r s a n j ë p l a k n g a G j a k o v a i kishte t h ë n ë : «Kot pi ilaçe e s h i k o h e s h në doktorë, biri im. L ë n g a t ë s s a t e s ' k a n ë ç'i b ë j n ë a s d o k t o r ë t , a s i l a ç e t . t y t ë k a z ë n ë g j a k u . G j a k u ? ! q e h a b i t u r ai. P o u n e s'kam v r a r ë njeri, o axhë. D h e plaku i qe përgjigjur: S'ka gjë s e s ' k e v r a r ë n j e r i , o b i r , t ë k i s h e v r a r ë n j e r i d o t a k i she m b a s e m ë l e h t ë , p o t i k e n j ë p u n ë t ë tillë q ë e z ë g j a k u : D h e ai i kishte t r e g u a r për «qehallarët e tjerë t ë g j a k u t » , s h u m i c a e t ë cilëve i s h i n s ë m u r u r n g a k j o lëngatë, m a d j e e d h e m ë keq, n u k ishin s h ë r u a r m ë . K u r s e ai arriti të shërohej në bjeshkët përtej Oroshit. T h u h e i s e ajri i t y r e i s h t e i p ë r s h t a t s h ë m k u n d ë r l ë n g a t a v e t ë Shtatë vjet Marku kishte qenë i aetë dhe vetëm kohët e f u n d i t s ë m u n d j a po i j e p t e p r a p ë s h e n j a t e s a j . Ç ' m ' u 306

desh kjo p u n ë , t h a m e v e t e . G j a k u i n j ë n j e r i u , k u r t ë zinte, d h e i s h t e v ë s h t i r ë t a p ë r b a l l o j e , p o k u r t ë z i n t e n j ë gjak i tillë, q ë s'dihej k u fillonte e k u m b a r o n t e ? J o g j a k po përrenj gjaku brezash njerëzorë, që kullonin tejembanë R r a f s h i t , të p ë r z i e r b a s h k ë , të v j e t ë r e të r i n j , v i t e s h e shekujsh. P o r n d o s h t a s ' ë s h t ë ajo, p s h e r ë t i u m e v e t e m e n j ë shpresë të fundit. Ndoshta është thjesht një mërzi e përkohshme, p ë r n d r y s h e do të çmendesha. Ai tendosi qafën, sepse i u d u k s e d ë g j o i z h u r m ë p a s d e r ë s . I s h t e v ë r t e t a s h t u . Në k o r r i d o r e u d ë g j u a k u i s j a e n j ë d e r e , p a s t a j h a p a d h e zëra. Q e n k a n z g j u a r m y s a f i r ë t , m e n d o i ai.

•

307

KAPITULLI

I

PESTE

Gjorgu u k t h y e në Breziftoht më 25 m a r s . Udhëtoi pothuajse pa p u s h i m gjithë ditën. N d r y s h e n g a vajtja, gjatë kthimit kokën e kishte vazhdimisht në një gjendje përgjumjeje, kështu që udha iu d u k më e s h k u r tër. Madje u h a b i t pak k u r njohu r r e t h i n a t e fshatit. Pa e k u p t u a r as vetë pse, ngadalësoi hapat. Z e m r a g j i t h a s h t u nisi t'i r r i h t e m ë n g a d a l ë , n d ë r s a s y t ë k ë r k o n i n diçka n ë b r e g o r e t p ë r r e t h . P l l a n g a t e b o r e s q e n k a n shkrirë, tha me vete. Kurse shegët e egra ishin a t y . M e g j i t h a t ë p s h e r ë t i u disi i l e h t ë s u a r . K u s h e d i p s e 308

i q e d u k u r s e njollat- p r e j d ë b o r e d o t ë i s h i n m ë t ë pamëshirshme me të. J a d h e v e n d i . . . n j ë m u r a n e e vogël i s h t e n g r i t u r aty gjatë mungesës së tij: Gjorgu kishte ndalur mu p ë r p a r a s a j . N j ë çast i u d u k s e d o t ë s u l e j k u n d ë r asaj murane, për f i a ngritur gurët e për fia shpërndarë n ë t ë k a t ë r a n ë t , q ë t ë m o s m b e t e j p r e j saj a s n j ë gjurmë, por t a m a m në kohën që truri i përfytyronte n j ë v e p r i m t ë tillë, d o r a e tij k ë r k o n t e s i n ë e t h e n j ë g u r m b i k a l l d r ë m i n e rrugës. E gjeti më në fund g u r i n d h e m e n j ë lëvizje t ë p a z a k o n s h m e , sikur. t ë i s h t e g j y s m ë e k ë p u t u r , d o r a e tij e h o d h i g u r i n m b i m u r a n e . G u r i l ë s h o i një z h u r m ë të shurdhët, bëri dy-tri rrotullime brinjazi, gjersa zuri vend pranë të tjerëve. Gjorgu n u k ia ndante sytë, thuase dyshonte që guri do të lëvizte përsëri nga vendi, por ai qysh tani dukej atje i natyrshëm, sikur të qe h e d h u r prej kohësh. Megjithatë Gjorgu n u k lëvizi. Me sy të ngrirë, vështronte muranën. Ja ç'kishte m b e t u r p r e j . . . p r e j . . . (ai d e s h i t ë t h o s h t e : p r e j j e t ë s s ë atij tjetrit), por me vete m e n d o n t e : ja ç'kishte m b e t u r p r e j j e t ë s së t i j . \ G j i t h n j ë ajo b r e n g ë , a t o n e t p a g j u m ë , s h e r r i i h e s h t u r me të jatin, mëdyshjet, arsyetimet, vuajtja n u k k i s h i n p j e l l ë veçse k ë t a g u r ë t ë l a k u r i q t ë d h e p a kuptim. Ai bënte të largohej prej tyre, po n u k m u n d t e . B o t a nisi t ë - t r e t e j m e s h p e j tësi r r e t h e r r o t u l l , ç d o g j ë u f i r u a , m b e t i v e t ë m a i d h e p ë r b a l l ë tij g r u m b u l l i i g u r ë v e , v e t ë m a t a t ë d y , Gjorgu. d h e m u r a n a , k r e j t të v e t ë m mbi sipërfaqen e botes. Dhe midis dënesës gati sa s'thirri me zë: Po p e r s e ? Ç'duhej e gjithë kjo? Pyetja ishte e lakuriqtë, ashtu si g u r ë t aty poshtë, d h i m b t e n g a t ë g j i t h a a n ë t , o zot, s i d h i m b t e , d h e a i u p ë r p o q të lëvizte më në fund, të shkëputej, të i k t e s a m ë l a r g p r e j saj, s a m ë l a r g , qoftë e d h e n ë ferr, v e ç të mos mbetej aty.

309

Në shtëpi Gjorgun e pritën me një ngrohtësi të qetë. Babai e pyeti shkurt për rrugën, e ë m a e vështronte vjedhurazi me ca sy të mjegulluar. Ai tha se ishte tepër i lodhur nga rruga e nga të qëndruarit pa g j u m ë dhe u shtri të f linte. P ë r një kohë të gjatë hapat d h e pëshpërimat nëpër kullë iu ngjitën si karfoma gjumit t ë t i j , g j e r s a m ë n ë f u n d fjeti. T ë n e s ë r m e n u z g j u a v o n ë . K u j a m ? t h a d y - t r i h e r ë m e v e t e d h e fjeti përsëri. Edhe k u r u ngrit, k o k ë n e kishte të r e n d e dhe si të m b u s h u r me sfungjer. S'kishte dëshirë të b ë n te asgjë. Madje as të m e n d o n t e . G j i t h ë ajo d i t e k a l o i a s h t u d h e p o a s h t u k a l o i e nesërmja dhe e pasnesërmja. Dy-tri herë iu vërtit k u llës d h e m e c a s y t ë p a l ë v i z s h ë m v ë s h t r o n t e h e r ë n j ë pjesë të gardhit që duhej n d r e q u r prej kohësh, h e r ë q o s h e n e d j a t h t ë t ë pullazit, t ë r r ë n u a r d i m r i n q ë s h k o i . Por s'ndiente asnjë dëshirë për të punuar. Më e keqja i s h t e se n d r e q j a e t y r e i d u k e j e p a n e v o j s h m e . Ishin ditët e fundit të marsit. Së shpejti do të h y n t e prilli. M e g j y s m ë n e tij t ë b a r d h ë d h e m e g j y s m ë n t j e t ë r t ë zezë. P r i l l m o r t . N ë m o s d o t ë v d i s t e , d o t ë n d r y h e j n ë k u l l ë n e n g u j i m i t . S y t ë d o t'i cfobësoheshin n g a gjysmëterri, kështu që prapëseprapë, edhe po të mbetej gjallë, s ' k i s h t e p ë r t a p a r e m ë b o t ë n . P a s p ë r g j u m j e s m e n d i m i n i s i t ' i g j a l l ë r o h e j disi. D h e g j ë j a e p a r e q ë i lëvizi n ë p ë r t r u i s h t e m u n d ë s i a p ë r të gjetur një u d h ë që ta nxirrte jashtë vdekjes d h e jashtë verbimit. Mirëpo r r u g ë s'kishte, përveç njërës. Dhe ai e mendoi atë gjatë: të bëhej d r u v a r shëtitës. K ë s h t u bëheshin zakonisht malësorët Që iknin nga Rrafshi. S ë p a t ë n p a s s h p i n e (bishti i saj f u t e j s h t r ë n g u e s h ë m pas jakës së xhokes në shpinë, k u r s e presa gjysmë e zezë e n d r i t u r n g j a n t e p r a p a q a f ë s s i n j ë k r e s h t ë p e s h ku) p r a , s ë p a t ë n p a s s h p i n e d h e p a s t a j s h t e g t i m i q y t e t 310

më qytet, me atë britmën e zvargur e të pikëllueshme -«dru m e p r e ! » . J o , m ë m i r e t ë m b e t e j n ë p r i l l m o r t ( t a n i a i i s h t e i b i n d u r s e kjo fjalë, q ë e k z i s t o n t e v e t ë m n ë ndërgjegjen e tij, kuptohej dhe m a d j e përdorej nga të gjithë) p r a , m ë m i r e t ë m b e t e j k ë t u , s e s a t ë i k t e a n d e j , d r u v a r i mjerë, u d h ë v e me shi të qyteteve, p r a n ë ca dritare bodrumesh me hekura, përherë të pahitura nga një farë p l u h u r i i zi (kishte p a r e n j ë h e r ë në S h k o d ë r n j ë m a l ë s o r q ë p r i s t e d r u p ë r s k a j n j ë d r i t a r e j e t ë tillë), jo, n j ë q i n d h e r ë m ë m i r e n ë p r i l l m o r t . Një mëngjes, ishte dita e parafundit e marsit, ndërsa zbriste shkallët e gurta të kullës, ai qëndroi balle për balle me të jatin. N u k dëshironte të bëhej heshtje p a r a s e t ' i fliste, m e g j i t h a t ë h e s h t j a u b ë . D h e p a s saj, s i p a s n j ë m u r i k u f s h i h e t d i k u s h , i s h i n fjalët e t i j : — H ë , — foli i ati, — ç ' k ë r k o n të më t h u a s h , G j o r g ? A t ë h e r ë ai i foli: — Babë, këto dite që më m b e t ë n , dëshiroj të dal për të pare edhe një herë bjeshkën. I a t i e v ë s h t r o i g j a t ë në sy. N u k i t h a asgjë. T a n i p ë r m u a ë s h t ë njëlloj, m e n d o i G j o r g u p ë r g j u m s h ë m . N ë f u n d t ë f u n d i t , s'ia v l e n t e b a r a q i r a n ë t ë g r i n d e j p r a p ë me të j a t i n për një gjë të tillë. Mjaft ishin g r i n d u r shurdhtazi gjer atë d i t e . D y j a v ë m ë p a r e d y javë m ë vonë, s'kishte ndonjë n d r y s h i m të m a d h . Vërtet, m u n d të bënte e d h e pa e p a r e bjeshkën. Madje kot që e h a r x h o i fjalën. A i u b ë g a t i t ' i t h o s h t e : s'ka n e v o j ë , babë, po tjetri ndërkaq ishte ngjitur lart. Ai zbriti pas pak me një qese në dore. Ajo ishte fare e vogël në k r a h a s i m me qesen e taksës së gjakut. I a t i ia zgjati. — Nisu, Gjorg. Të qoftë u d h a m b a r ë ! Gjorgu e mori qesen. — Falemnderit, babë. I a t i n u k ia h i q t e s y t ë . • — V e ç m o s h a r r o , — i t h a me zë të ulët, — b e s a p ë r t y m b a r o n m ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë prill. D u k e j s i k u r d i ç k a m u n g o n t e b r e n d a gojës s ë t i j . — Mos harro, bir, — përsëriti.

311

Kishte disa d i t e q ë p o u d h ë t o n t e . X h a d e t ë n d r y s h m e . B u j t i n a n d a n ë u d h e . F y t y r a t ë p a n j o h u r a . I nguvj u a r në fshatin e tij, Rrafshin e kishte k u j t u a r p ë r h e r ë të ngrirë, sidomos dimrit. Por s'ishte ashtu. Rrafshi i s h t e plot lëvizje. V i n i n n g a a n ë t e tij d r e j t q e n d r ë s d h e iknin nga qendra drejt anëve. Të tjerë udhëtonin n g a e majta në të djathtë, dhe të tjerë, p ë r k u n d r a z i , n g a e djathta në të majtë. Ca ngjiteshin, ca zbritnin, k u r s e shumica herë ngjiteshin, h e r ë zbritnin gjatë të njëjtit udhëtim, dhe këtë e bënin aq shpesh, saqë në fund të udhës nuk e dinin as vetë nëse rruga kishte qenë në përgjithësi e tatëpjetë apo e tërmaltë. Herë-herë Gjorgu kujtohej për rendjen e ditëve. E c j a e k o h ë s i d u k e j k r e j t e p a z a k o n s h m e . G j e r në n j ë f a r ë ore d i t a i d u k e j e g j a t ë , e g j a t ë , p a s t a j p a p r i t u r , si ajo s u m b u l l a e u j i t që, p a s i l ë k u n d e t n j ë c o p ë h e r ë t e lulja e pjeshkës, bie papritur, dita k ë p u t e j e m b a r o n t e . K i s h t e h y r ë prilli, p o p r a n v e r a m e z i p o s h f a q e j . H e r ë - h e r ë n j ë b r e z i k ä l t e r e m ë s i p ë r A l p e v e i d u k e j aq i p a d u r u e s h ë m , s a q ë i n g j a n t e s i k u r do t'i z i n t e f r y m ë n . E p r a , ë s h t ë prill, t h o s h i n k u d o u d h ë t a r ë t e r a s t i t , q ë n j i heshin me njëri-tjetrin nëpër bujtinat. P r a n v e r a e ka k o h ë n , m a d j e s h u m ë v o n o i k ë t ë vit. D h e a t i j i v i n t e n d ë r mend porosia e t'et p ë r afatin e besës, apo, më saktë, jo krejt porosia, m a d j e as një p j e s ë e saj, po v e t ë m fjala « b i r » n ë f u n d , d h e b a s h k ë m e t ë c u n g u i kohës nga një gjer më shtatëmbëdhjetë prill d h e ideja që të gjithë e kishin prillin të piote, k u r s e ai e k i s h t e të veçantë, gjysmak. Pastaj përpiqej ta hiqte mendjen nga të gjitha këto d h e u. vinte veshin a t y r e që tregonin u d h ë t a r ë t , t ë cilët, p ë r h a b i n ë e t i j , m u n d t ë m o s k i s h i n b u k ë e kripë në torbe, por pa rrëfenja s'ishin kurrë, 312 4

Në b u j t i n a m u n d të d ë g j o j e g j i t h f a r ë n g j a r j e s h e historish, për gjithfarë njerëzish e kohërash. Ai r r i n t e gjithmonë pak mënjanë dhe, i kënaqur që askush nuk e trazonte, vinte veshin. H e r ë - h e r ë mendja i ikte, bënte një përpjekje për të m a r r ë coperà nga histori të e d ë g j u a r a e p ë r f i a n g j i t u r j e t ë s s ë t i j , ose, e k u n d ë r t a , c o p e r à n g a j e t a e tij p ë r p i q e j f i n g j i s t e n ë p ë r h i s t o r i t ë e të tjerëve. Nganjëherë ngjitja bëhej lehtë, n g a n j ë h e r ë jo. t K ë s h t u do të vazhdonte n d o s h t a gjer në fund, sikur t ë m o s n d o d h t e diçka. N j ë d i t e , n ë n j ë h a n m e e m r i n • H a n i i Ri ( s h u m i c a e h a n e v e q u h e s h i n ose H a n i i V j e t ë r , ose H a n i i Ri) ai d ë g j o i të flitej p ë r n j ë k a r r o c ë . . . N j ë k a r r o c ë e v e s h u r p ë r b r e n d a m e k a d i f e t ë zezë... N j ë karrocë qyteti me dyer të spërdredhura... Mos valle është ajo? t h a me vete d h e n g r i u i tëri p ë r të d ë g j u a r m ë m i r e . P o , i s h t e ajo. P o f l i s n i n p ë r f e m r ë n e b u k u r me sy të kthjellët e me flokët e gështenjta. Gjorgu u drodh. Vështroi përreth, pa ditur as vetë pse. Ishte një h a n i ndytë, me erë të h i d h ë t t y m i d h e s h a j a k u t ë l a g ë t , d h e , s i k u r t ë m o s m j a f t ô n t e kjo, g o j a q ë fliste p ë r g r u a n , l ë s h o n t e , b a s h k ë m e fjalët, n j ë d u h m ë d u h a n i d h e q e p e . G j o r g u k t h e u s y t ë s a andej^ k ë n d e j , s i k u r të t h o s h t e : «po p r i s n i p a k , a ë s h t ë i p ë r s h t a t s h ë m ky vend për të zënë në gojë e m r i n e saj?» Mirëpo ata v a z h d o n i n t ë flisnin, t ë q e s h n i n . G j o r g u v a z h d o i t ë r r i n te a t j e si i m b ë r t h y e r në g r a c k ë , m i d i s d ë g j i m i t e mosdëgjimit, me veshët që i uturinin. D h e befas iu q a r tësua në një mënyrë të pamëshirshme shkaku i vërtetë për se ishte nisur në shtegtim. Atë shkak qe m u n d u a r f i a fshihte e d h e vêtes. E kishte larguar n g a m e n d j a me këmbëngulje, e kishte shtypur, kishte k u j t u a r se e kishte n d r y r ë thellë e më thellë, po shkaku ishte aty, mu në qendër të qenies së t i j : ai ishte nisur për shtegt i m jo p ë r të pare bjeshkën, por, në r a d h ë të pare, p ë r t ë p a r e e d h e n j ë h e r ë a t ë ferner. E k i s h t e k ë r k u a r , p a e d i t u r a s v e t ë pse, a t ë k a r r o c ë m e p u p e d h e m b ë s h t e t ë s e të spërdredhura, që r e n d t e e rendte vazhdimisht mes për mes Rrafshit, ndërsa ai i pëshpëriste fshehtazi që 313

larg: perse endesh këndej, moj karrocë-flutur. Në të v ë r t e t ë ajo, m e a t ë stof t ë zi, m e d o r e z a t e d y e r v e p r e j bronzi d h e me p u p e n ë e spërdredhur, i kujtonte atij një sarkofag që e kishte pare dikur, gjatë të v e t m i t u d h ë t i m t ë tij n ë S h k o d ë r , n ë K i s h ë n e M a d h e , m i d i s një procesioni dhe muzikës së r e n d e të një organo je. D h e b r e n d a asaj k a r r o c e - f l u t u r - a r k i v o l i s h t e v ë s h t r i m i i femrës me flokë të gështenjtë, që e kishte p ë r p i r ë Gjorgun aq ëmbëlsisht dhe aq tronditshëm, sa askush tjetër në këtë bote. Kishte vështruar dhe ishte vësht r u a r prej s h u m ë sysh femërorë në jetën e vet, sy të zjarrtë, të turpshëm, dehës, naziqë, miklues, dredharakë, k r e n a r ë , p o r n g a t ë tillë s y s ' q e v ë s h t r u a r k u r r ë . A t a ishin të largët e të afërt njëkohësisht, të k u p t u e s h ë m e të pakuptueshëm, të huaj e të dhimbshëm. Nën atë vështrim, krahas afshit të zjarrtë që të n g r i n t e peshë, k i s h t e d i ç k a q ë t ë fikte, t ë c o n t e l a r g , p ë r t e j h i r i t , p ë r t e j j e tës, prej n g a m u n d ta shikoje v e t e n t e n d e qetësisht. N ë n e t ë t e tij ( c o p e r à g j u m i p ë r p i q e s h i n t ' i m b u s h nin ato kaotikisht, ashtu si përpiqen ta m b u s h i n një q i e l l të zi v j e s h t e y j e t e r r a l l ë ) ai v ë s h t r i m i s h t e e vetmja gjë që n u k tretej nga p ë r g j u m j a e tij. R r i n t e a t y m i d i s t i j , b r i l a n t i h u m b u r , p ë r k r i j i m i n e t ë cilit qe h a r x h u a r gjithë drita e botes. Ja, për të ndeshur edhe një h e r ë ata sy ishte nisur ai mes p ë r mes Rrafshit të m a d h . K u r s e a t a flisnin p ë r atë* g r u a s i p ë r g j ë n ë m ë t ë z a k o n s h m e , m u n ë m e s të atij h a n i të n d y t ë , p r a n ë erës së t y m i t të h i d h ë t , me gojët e tyre plot d h ë m b ë të prishur. Gjorgu brofi në këmbë, hoqi p u s h k ë n nga supi, shtiu m b i ta një herë, dy herë, katër herë. I vrau të gjithë, pastaj v r a u ata që v r a p u a n në ndihmë, bashkë me h a n x h i u n d h e me x h a n d a r ë t që u n d o d h ë n rastësisht atje, d h e pastaj doli m e v r a p n g a d e r a d h e s h t i u p ë r s ë r i k u n d ë r a t y r e që po e ndiqnin, k u n d ë r ndjekësve të tjerë, k a t u n d e v e të t ë r a që po i viheshin pas, f l a m u r ë v e , krahinave... Të gjitha këto i mendoi, kurse në të v ë r t e t ë s'bëri gjë t j e t ë r v e ç s e u n g r i t n g a v e n d i - d h e doli t e d e r a e h a n i t . E r a e f t o h t ë i a freskoi b a l l i n . N j ë c o p ë h e r ë 314

qëndroi ashtu, me sy gjysmë të mbyllur, ndërsa ndër m e n d , pa e d i t u r as v e t ë pse, i e r d h i n j ë frazë që e kishte dëgjuar dikur vite më pare, një dite shtatori plot l a g ë s h t i , n ë n j ë r a d h ë t ë g j a t ë p ë r p a r a n j ë d e p o j e misri të nënprefekturës: thonë se vajzat e qytetit të p u t h i n n ë buzë.-

Ngaqë gjatë një pjese të s h t e g t i m i t v ë m e n d j a i shpërqendrohej sa andej këndej, p ë r h e r ë e më tepër Gjorgut po i dukej se udhët që p ë r s h k o n t e ai ishin pa vazhdimësi, plot boshllëqe apo k a p ë r c i m e të m ë d h a . Shpesh e gjente veten në një u d h ë apo në një han tjetër, ndërsa e dinte se ndodhej a k o m a në u d h ë n apo hanin prej nga ishte nisur disa orë më pare. D h e k ë shtu, orë pas ore e dite pas dite, m e q ë shkëputja e m e n d j e s s ë tij n g a g j ë r a t r e a l e s a v e n t e s h t o h e j , s h t e g t i m i i tij p ë r h e r ë e më t e p ë r po i ng j a n t e n j ë e n d je je nëpër ëndërr. Tani nuk e fshihte më nga vet ja që po e kërkonte k a r r o c ë n e s a j . M a d j e a s n g a t ë t j e r ë t . Disa h e r ë k i s h t e p y e t u r : M o s e k e n i p a r e gjë n j ë k a r r o c ë m e c a s p ë r d r e d h j e . . . me ca... s'di si ta t h e m . . . S i ? i p ë r g j i g j e s h i n n j e r ë z i t , s h p j e g o h u m ë m i r e , ç f a r ë k a r r o c ë ? P o ja, p ë r gjigj e j ai, n j ë k a r r o c ë n d r y s h e n g a t ë tjerat... m e k a d i f e t ë zezë... m b ë r t h y e r m e bronz... s i a r k i v o l . . . A flet p ë r n j i m e n d , a je i m a r r ë , o n j e r i ? ! i t h o s h i n a t a . Njëherë i treguan se kishin p a r e një karrocë me p a m j e p ë r a f ë r s i s h t t ë tillë, p o r d o l i q ë ajo i s h t e k a rroca e peshkopit të krahinës fqîhje që po udhëtonte, k u s h e d i pse, n ë p ë r k o h ë t ë k e q e . L e t ë j e n ë n ë p ë r h a n è t ë n d y t a , l e t'i k e n ë d h ë m b ë t të prishur, veç të tregojnë për të, thoshte ai me vete. 315

D y - t r i h e r ë r a n ë g j u r m ë t ë saj, p o r e h u m b i p ë r sëri. Fqinjëria me vdekjen ia bënte më të d ë s h i r u e s h ë m takimin. Po ashtu, rrugët e bëra për të e s h t o n i n etj e n p ë r t a • p a r e . Një d i t e pa një njeri që i ngjau si i h i p u r m b i m u s h k ë . I s h t e « Q e h a j a i i g j a k u t » i k u l l ë s së O r o s h i t , q ë k u s h e d i k u s h k o n t e . P a s i eci n j ë c o p ë u d h ë , G j o r g u ktheu kokën, si për t'u bindur në ishte vërtet «Qehajai i gjakut». Tjetri gjithashtu kishte k t h y e r kokën p ë r të pare Gjorgun. Po ky ç'pati? tha me vete Gjorgu. Një d i t e i t h a n ë se e kishin p a r e një karrocë të tillë, t a m a m sic e t r e g o n t e ai, p o r ajo k i s h t e q e n ë b o s h e . Një dite tjetër i treguan pikë për pikë shenjat e saj, m a d j e e d h e k o k ë n e g r u a s s ë b u k u r , m e c a flokë q ë dikujt i qenë dukur ngjyrë gështenje e dikujt tjetër n g j y r ë l a j t h i e , te q e l q e t e d r i t a r e s . Së paku ndodhet ende këtu në Rrafsh, kishte m e n d u a r ai. S ë p a k u s'ka z b r i t u r atje p o s h t ë . N d ë r k a q prilli i tij p o h a r x h o h e j m e s h p e j t ë s i . D i t ë t r e n d n i n r r e s h t n j ë r a p a s t j e t r ë s , d h e ai, q ë e d h e pa k ë t o i s h t e më i s h k u r t r i i m u a j v e p ë r të, t k u r r e j e tretej me ngut. S'dinte ku të shkonte. Nganjëherë h u m b t e kohën në një u d h ë të kotë, nganjëherë kthehej p a d a s h u r atje ku kishte qenë një herë. Pyetja se mos po ecte në d r e j t i m i n q ë n u k d u h e j , nisi t a m u n d o n t e s h p e s h e m ë shpesh. Pastaj i dukej se kishte ecur v e t ë m në drejtimin që n u k duhej dhe kështu do të ecte gjer në fund, në atë grusht ditësh që i kishin mbetur, s h t e g t a r i p ë r h ë n u r n ë p ë r p r i l l i n e tij ulok.

316

*

KAPITULLI

I

GJASHTË

Vorpsët, burrë e grua, vazhdonin të ndodheshin në udhëtim. Vjedhurazi, Besian Vorpsi v ë s h t r o n t e profilin e s ë s h o q e s . Ajo d u k e j e v r a r ë p a k n ë m o l l ë z a , m e n j ë zbehtësi të lehtë në fytyrë, që e bënte, ashtu si disa dite më pare, më të dëshirueshme. Është e lodhur, m e n doi ai, m e g j i t h ë s e n u k e t h o t ë . N ë t ë v ë r t e t ë g j a t ë g j i t h ë a t y r e d i t ë v e a i k i s h t e p r i t u r q ë ajo t ë t h o s h t e m ë n ë f u n d fjalët e k u p t u e s h m e : u h , u l o d h a . I k i s h t e p r i t u r a t o fjalë m e p a d u r i m , n ë e t h e , s i n j ë s h p ë t i m n g a e k e q j a , p o r ajo s i t h a q ë s'i t h a . V ë s h t r o n t e a s h t u e 317

z b e h t ë r r u g ë n d h e p o t h u a j s e n u k fliste. K u r s e s h i k i m i i saj, që edhe në rastet e zemërimit apo të fyerjes kishte q e n ë p ë r h e r ë i k u p t u e s h ë m për të, tani ishte b ë r ë i p a k a p s h ë m . Së p a k u të ishte i p a k ë n a q u r ai s h i k i m , m e n d o i ai, ose, a k o m a m ë k e q , i f t o h t ë . P o r a i s h i k i m kishte diçka tjetër. K i s h t e h u m b u r diçka n ë q e n d r ë n e tij d h e n ë t ë s ' k i s h i n m b e t u r t a n i v e ç s e anët. Fjalët brenda karrocës ishin rralluar krejt. H e r ë - h e r ë ai b ë n t e një përpjekje p ë r të ringjallur diçka, por, d u k e mos dashur ta vinte veten në një pozitë inferiore, p ë r p j e k j e t e tij i s h i n t ë p ë r m b a j t u r a . M ë e k e q j a i s h t e se n u k po gjente në vetvete aftësinë për t'u zemër u a r me të. Nga përvoja e m a r r ë d h ë n i e v e me g r a t ë kishte vënë re se shpeshherë zemërimi dhe sherri ishin të afta të zgjidhnin në një m ë n y r ë të beftë gjendje të amullta, që dukeshin pa rrugëdalje, ashtu si një furtunë që çliron gjithçka nga zabullima mbytëse. Mirëpo në p r e r j e n e s y v e t ë saj k i s h t e d i ç k a q ë e m b r o n t e n g a z e m ë r i m i i tjetrit. A s h t u si në p r e r j e n e syve të g r a v e s h t a t z ë n a . M a d j e n j ë çast a i t h i r r i m e v e t e : m o s ë s h t ë gjë shtatzënë? P o r truri, jashtë vullnetit të tij, a t y p ë r aty bëri një llogaritje të thjeshtë, d h e kjo shpresë e fundit u t r e t n ë çast. B e s i a n V o r p s i m b y t i n j ë p s h e r ë t i m ë q ë t ë m o s e d ë g j o n t e ajo d h e v a z h d o i t ë s o d i s t e n g a d r i tarja e karrocës. Po ngrysej. A i q ë n d r o i n j ë c o p ë h e r ë a s h t u d h e , k u r nisi p r a p ë të mendonte, truri e ktheu p r a p ë tek e njëjta pikë. Së paku të thoshte që nuk i pëlqente më ky shtegtim, që ajo i s h t e z h g ë n j y e r plotësisht, q ë i d e j a e tij p ë r t ë k a luar m u a j i n e mjaltit në Rrafsh ishte një idiotësi e p a parë, ndaj të ktheheshin menjëherë mbrapsht, qysh atë dite, a t ë çast, a t ë m i n u t e . M i r ë p o ajo, j o v e t ë m q ë n u k e k ë r k o i a s n j ë h e r ë n j ë gjë t ë tillë, p o r e d h e k u r ai, p ë r f i a l e h t ë s u a r k ë r k e s ë n i a solli f j a l ë n r r o t u l l p ë r f u k t h y e r p a r a k o h e , ajo i t h a : S i t ë d u a s h . N ë q o f t ë s e dëshiron, m u n d të kthehemi. Sa për m u a mos u s h q e tëso. N a t y r i s h t q ë a t i j i k i s h t e s h k u a r disa h e r ë n d ë r 318

mend që ta ndërpritnin udhëtimin dhe të ktheheshin menjëherë, m i r ë p o e m b a n t e një s h p r e s ë e v a k ë t se diçka m u n d të ndreqej akoma. Madje i dukej se, në qoftë s e k i s h t e p ë r t ë r i p a r u a r diçka, kjo m u n d t ë b ë h e j vetëm derisa të ndodheshin akoma në Rrafsh, kurse, po të zbritnin poshtë, asgjë n u k ndreqej m ë . I s h t e e r r u r p l o t ë s i s h t d h e t a n i f y t y r a e saj n u k dallohej. Ai u përkul dy-tri herë te dritarja, por n u k po e kuptonte dot se ku ndodheshin. Pas pak mbi u d h ë r a d r i t a e h ë n ë s d h e a i afroi k o k ë n t e x h a m i . Q ë n d r o i ashtu për s h u m ë kohë, ndërsa dridhjet e x h a m i t te ftohtë i kalonin n ë p ë r m j e t ballit n ë p ë r gjithë t r u p i n . Nën dritën e hënës u d h a dukej e qelqtë. Silueta e nje k i s h e të v o g ë l u z h v e n d o s n g a e m a j t a . P a s t a j u d u k një mulli m e ujë, q ë m ë s h u m ë s e m i s e r d o t ë besoje se ishte ngritur për të bluar dëborë në këtë shkreti. D o r a e tij k ë r k o i m b i n d e n j ë s e d o r ë n e s a j . — D i a n e , — i t h a me zë të u l ë t , - s h i k o p ë r j a s h t a . M ë d u k e t s e kjo ë s h t ë n j ë r r u g ë n ë b e s ë . A j o afroi k o k ë n t e x h a m i . G j i t h m o n ë m e z ë t ë ulët, m e fjalë t ë k u r s y e r a , q ë i l i d h t e m e n j ë s i n t a k s ë që p ë r h e r ë e më t e p ë r i d u k e j jo e n a t y r s h m e , ai i shpjegoi se ç'ishte një r r u g ë në besë. I dukej se d r i t a e akullt e hënës e ndihmonte. P a s t a j , k u r fjalët m b a r u a n , a i a f r o i k o k ë n t e q a f a e saj d h e e p ë r q a f o i m e d r u a j t j e . D r i t a e h ë n ë s r a d y - t r i herë te gjunjët e saj. Ajo n u k bëri asnjë lëvizje, as u s h t r ë n g u a p a s t i j , as e s h t y u . I v i n t e po ajo e r ë e m i r e , e n j o h u r , d h e a i e m b a j t i m e zor n j ë t h i r r a v a j ë . K i s h t e n j ë si shpresë të fundit se diçka do të zbërthehej tek e s h o qja. P r i s t e n j ë d ë n e s ë s a d o t ë l e h t ë t ë s a j , s ë p a k u n j ë p s h e r ë t i m ë . P o r ajo s e s i i s h t e , e h e s h t u r d h e n j ë k o h ë s i s h t jo, n ë n j ë m ë n y r ë t ë v e ç a n t ë , e s h k r e t ë , sic m u n d t ë j e t ë e s h k r e t ë n j ë a r e e m b j e l l ë m e y j . O zot, i a b ë r i ai. Ç ' ë s h t ë k ë s h t u m e m u a !

319

Dita ishte gjysmë e kthjellët, gjysmë me re. K u a j t trokonin lehtë m b i udhën e shtruar përgjysmë me kalld r ë m . Kjo ishte U d h a e K r y q i t . Pas dritares së k a r r o cës shtjellohej n j ë p a m j e e p ë r s ë r i t u r me d h j e t ë r a h e r ë . V e ç s e k ë t ë h e r ë , a t y - k ë t u , h e r ë n ë fillimet, h e r ë n ë f u n d e t e saj, a j o k i s h t e p a k ë z k a l t ë r s i . D e b o r a k i s h t e n i s u r t ë shkrinte, firohej n g a poshtë, atje k u prekej m e t o k e n , d u k e l ë n ë s i p ë r z g a v r i m i t n j ë lloj l ë v o z h g e q ë mezi trete j . — Sa ë s h t ë d a t a . s p t ? — p y e t i D i a n a . I h a b i t u r p a k , ai e v ë s h t r o i n j ë g r i m e p a r a se t'i përgjigjej. — N j ë m b ë d h j e t ë prill. A j o u m a t t ë t h o s h t e d i ç k a . Fol, t h a a i m e v e t e . F o l , të l u t e m . N j ë s h p r e s ë e f u n d i t e m b ë s h t o l l i si n j ë a v u l l i n g r o h t ë . T h u a j ç'të d u a s h , v e t ë m fol. B u z ë t e saj, q ë a i i n d i q t e m e b i s h t t ë s y r i t , l ë v i z ë n p r a p ë për të sajuar në një forme ndoshta të re frazën e pathënë. — Të kujtohet ai malësori që e p a m ë ditën që po shkonim te princi? — P o , — t h a ai, — më k u j t o h e t . N a t y r i s h t . Ç ' i s h t e kjo « n a t y r i s h t » k r e j t p a v e n d ? N j ë g r i m e t ë s h k u r t ë r i e r d h i k e q p ë r v e t e n . S'e k u p t o i a s v e t ë p s e . N d o s h t a p ë r g a t i s h m ë r i n ë p ë r t ë m b a j t u r gjallë m e ç d o k u s h t b i s e d ë n . N d o s h t a p ë r t j e t ë r gjë, q ë n ë a t ë ç a s t s'ishte në gjendje ta gjente. — A t i j i m b a r o n t e b e s a g j e r n ë m e s t ë prillit, a p o jo? — P o , — t h a ai, — d i ç k a e tillë. P o , p o , t a m a m në m e s t ë prillit. '

320

— S e s i m ' u k u j t u a , — t h a ajo, — pa i h e q u r s y t ë nga xhami. — Kot. K o t , p ë r s ë r i t i a i m e v e t e . F j a l a i u d u k fatale, s i n j ë bizhu e Iyer me helm. Diku, në një k ë n d të qenies së tij, përpiqej të ngrihej një valë z e m ë r i m i . Mos valle ti i b ë n t ë g j i t h a k ë t o k o t ? Kot, p ë r t ë m ë m u n d u a r m u a ? A? Po vaia e zemërimit u s h u a aty për aty. D i t ë t e f u n d i t , d y - t r i h e r ë , ajo k i s h t e k t h y e r v r u l l shëm kokën pas, p ë r të pare malësorët e rinj që karroca i parakalonte në u d h ë . I shkoi n j ë h e r ë ndër m e n d se ajo e b ë n t e k ë t ë g j ë d u k e k u j t u a r s e p o n d e s h t e p ë r s ë r i a t ë m a l ë s o r i n e b u j t i n ë s , p o kjo i u d u k s i d i ç k a k r e j t p a r ë n d ë s i . E d h e t a n i q ë ajo p y e t i p ë r t ë , a s h t u i u d u k . Ndalimi i papritur i karrocës i preu rrjedhën e mendimeve. — Ç ' ë s h t ë ? — ia b ë r i ai, pa iu d r e j t u a r k u j t . Karrocieri, që kishte zbritur, u d u k pas pak përpara xhamit. Ai bënte me shenjë nga rruga. Vetëm atëherë Besian Vorpsi pa një malësore plakë, gjysmë të ulur, gjysmë të shtrirë n d a n ë udhës. Malësorja vështronte në drejtim të t y r e d h e diçka thoshte. Besian Vorpsi hapi derën. — Është një plakë aty ndanë udhës, që thotë se n u k lëviz dot, — i s h p j e g o i k a r r o c i e r i . Besian Vorpsi zbriti dhe, pasi bëri d y - t r e h a p a sa për të çmpirë këmbët, iu afrua plakës, që ia bënte «uh» herë pas here d h e kapte me d u a r gjurin. — Ç'pate kështu, n ë n ë ? — pyeti Besiani. — U h , n g ë r ç i m a l l k u a r , — ia b ë r i p l a k a . — K a m gjithë mëngjesin e ngujuar këtu, m o r bir. Ajo ishte v e s h u r me një rrobë pëlhure të qëndis u r , si g j i t h ë m a l ë s o r ë t e k r a h i n ë s , d h e n g a s h a m i a i dilnin një tufë flokësh të thinjur. — K a m gjithë mëngjesin që p r è s të kalojë ndonjë r o b i zotit e të më n d i h m o j ë të lëviz. — N g a je t i ? — e p y e t i k a r r o c i e r i . — N g a ai k a t u n d i atje. — P l a k a t r e g o i me d o r e d i k u p ë r p a r a . — N u k ë s h t ë larg, d r e j t e në u d h ë n e m a d h e . — Ta m a r r i m në k a r r o c ë , — t h a B e s i a n i . — Falemnderit, bir.

21 - t

321

Ata e ngritën të dy me karrocierin, d u k e e m b a j t u r me kujdes nga sqetullat dhe po e çonin drejt karrocës. Që pas x h a m a v e sytë e Dianes i n d i q n i n v ë m e n d s h ë m . — M i r ë d i t a , bija i m e , — t h a p l a k a k u r e f u t ë n në karrocë. — Mirëdita, nënë, — u përgjigj Diana d h e i b ë r i vend të ulej. — U h , — ia b ë r i p l a k a k u r k a r r o c a lëvizi, — g j i t h ë mëngjesin në u d h ë , v e t ë m fare. Asnjë frymë e gjallë k u r r k u n d . T h a s h ë s e d o t ë vdisja. — Vërtet, — tha Besiani, — s h u m ë e zbrazët m ' u d u k kjo u d h ë . K a t u n d i j u a j ë s h t ë i m a d h , a p o j o ? — I m a d h , — t h a p l a k a d h e f y t y r a iu n g r y s . — B o l l i m a d h ë s h t ë , b e s a , p o r ç'e do... Sytë e Besianit h e t o n i n me v ë m e n d j e tiparet e ngrysura të plakës. P ë r një çast atij iu d u k se në to kishte një armiqësi ndaj gjithë gjindjes së katundit, p ë r faktin se asnjeri s'kishte kaluar andej për ta n d i h m u a r d h e q ë e h a r r u a n a t y . M i r ë p o ajo q ë e k i s h t e e r r u r fytyrën e malësores plakë, ishte diçka më e p ë r gjithshme se një zemërim. — Boll i m a d h ë s h t ë k a t u n d i , po s h u m i c ë n e b u r r a v e i ka të n g u j u a r b r e n d a . Ndaj e d h e m b e t a q y q e në rrugë e t h a s h ë se po vdisja. — Të n g u j u a r n g a g j a k u ? — P o , bir, n g a g j a k u . A s n j ë h e r ë s ' k a b ë r ë v a k i kështu. J a n ë vrarë e janë grirë përherë në katundin tonë, por si k ë t ë h e r ë s'ka bërë vaki. Plaka psherëtiu thellë. — Nga dyqind shtëpitë e fshatit v e t ë m njëzet s'janë n ë gjak. — Si ë s h t ë e m u n d u r ? ! — Do ta s h i k o s h , o b i r . K a t u n d i n g j a n k r e j t i g u rosur, sikur ka r ë n ë m u r t a j a . B e s i a n i afroi k o k ë n t e x h a m i , p o f s h a t i e n d e s'po d u k e j . — P a r a dy m u a j s h e d h e u n e varrosa një nip, — v a z h d o i malësorja,, — i m i r i i lokes, i b u k u r i . Ajo nisi t ë t r e g o n t e d i ç k a p ë r n i p i n d h e p ë r v r a s j e n e tij, p o r g j a t ë s ë f o l u r ë s , n ë n j ë m ë n y r ë t ë h a 322

b i t s h m e , r e n d i t j a e fjalëve në f r a z a t e saj n i s i të p ë sonte një ndryshim. Dhe jo vetëm renditja. Po n d r y s h o n te hapësira ndërmjet tyre, thuase midis po h y n t e një lloj ajri i v e ç a n t ë , i d h i m b s h ë m d h e d e h ë s . Si f r u t i p a r a p j e k j e s , e f o l u r a i s h t e g a t i të k a l o n t e n g a g j e n d j a e v e t e z a k o n s h m e n ë n j ë g j e n d j e t ë r e : n ë n j ë lloj p a r a k ë n g e a p o p a r a v a j i . Sic d u k e t , k ë s h t u k r i j o h e n k ë n g ë t , mendoi Besiani. Ai n u k e h i q t e v ë s h t r i m i n nga malësorja. P r a g u i k ë n g ë s t e ajo k i s h t e b ë r ë n d r y s h i m e t e n e v o j s h m e e d h e n ë f y t y r ë . S y t ë e saj k i s h i n b r e n d a q a r j e n , p o r p a lot. Kështu ata dukeshin edhe më vajtues. Karroca kishte hyrë tani në katundin e madh. K ë r k ë l l i m a e r r o t a v e t ë saj l i n t e n j ë j e h o n ë t ë z v a r g u r mes për mes udhës së shkretë. Nga të dyja anët çoheshin kulla prej guri, që në dritën e dites dukeshin e d h e më të heshtura. — K j o ë s h t ë k u l l a e S h k r e l ë v e d h e ajo at je e Krasniqëve, gjaqet e të cilëve janë krejt të n g a t ë r r u a r a d h e a s k u s h n u k e d i s e cili k a r a d h ë n p ë r t ë v r a r ë , ndaj të dyja palet janë n d r y r ë brenda, — shpjegonte p l a k a . — Ajo k u l l a atje, ajo e l a r t a , t r i k a t ë s h j a , ë s h t ë e Vidhdreqve, që janë në gjak me Bungët, kulla e të cilëve, e s h i h n i , ajo që e ka g j y s m ë n e m û r i t me g u r ë të zinj, mezi duket. Ja d h e kullat e M a r k a j v e d h e të Dodanajve, të dyja në gjak me njëra-tjetrën dhe që kanë nxjerrë nga dy arkivolë prej porte këtë pranverë. Kurse ato atje janë kullat e Ukajve dhe të Kryezezve, të dyja në vijë të drejtë, aq larg nga njëra-tjetra, saqë i ha pushka d h e kështu goditen pa dale fare përjashta, që nga dritaret, jo vetëm mashkullimi i shtëpisë, por edhe grate e cucat, M a l ë s o r j a v a z h d o i t ë fliste një c o p ë h e r ë k ë s h t u , ndërsa ata të dy afronin kokat herë nga njëra dritare e karrocës, herë nga tjetra, për të k u p t u a r këtë u r b a n i s t i k ë t ë ç u d i t s h m e g j a k u , a s h t u sic e t r e g o n t e p l a k a . Asnjë shenjë jeté n u k d u k e j në heshtimin e r r e p t ë të a t y r e k u l l a v e . Dielli i s h p ë l a r ë , q ë b i n t e p j e r r t a z i m b i gurët e mureve, e bënte edhe më të thellë shkretimin. 323

Plakën e zbritën diku p r a n ë mesit të fshatit d h e e n d i h m u a n të shkonte gjer te porta e kullës së s a j . Karroca vazhdoi rrugën p ë r m e s mbretërisë së gurit, që dukej si e magjepsur. Dhe të mendosh se prapa a t y r e m u r e v e d h e a t y r e frëngjive t ë n g u s h t a k a njerez, m e n d o n t e B e s i a n V o r psi. K a v a j z a m e gjoks t ë n g r o h t ë d h e nuse të porsamartuara. Dhe për një grime iu duk se nën atë ngrirje të jashtme guri ai mundi të kapte r r a h jen e pulsit të jetës, në tension të t m e r r s h ë m të b r e n d shëm, që rrihte m u r e t me goditje bethoveniane. Kurse p ë r j a s h t a m u r e t , v i j a t e f r ë n g j i v e , r r e z e t e s h p ë l a r a të diellit në to s ' j e p n i n asgjë. E ç ' t ë d u h e t t y , i t h i r r i ai p a p r i t u r v ê t e s . T i s h i k o m ë m i r e n g r i r j e n e sat s h o q e j e . N j ë v a l e e b e f t ë z e m ë r i m i u d u k se po n g r i h e j m ë n ë f u n d b r e n d a tij d h e a i k t h e u k o k ë n m e v r u l l n g a Diana, për të t h y e r më në fund heshtjen e n e v e r i t s h m e , p ë r t'i folur, p ë r t ' i k ë r k u a r s h p j e g i m e , g j e r n ë f u n d , g j e r m ë n j ë , p ë r sjelljen e s a j , p ë r h e s h t j e n , e n i g m ë n . S ' i s h t e h e r a e p a r e q ë i s h t e m a t u r t'i k ë r k o n t e shpjegime. Me dhjetëra herë kishte përsëritur me vete projektet e frazave, duke nisur nga më të ëmblat: Diana, p o ç ' k e k ë s h t u , m a t h u a j m u a , ç ' t ë m u n d o n , e g j e r te më të egrat, ato që m u n d të ndërtohen vetëm me fjalën « d r e q » b r e n d a : p o ç ' d r e q i n k e , ç ' d r e q i n t ë p i ckoi, a t ë h e r ë n ë d r e q t ë v e s h . K j o fjalë i s h t e v ë r t e t e p a z ë v e n d ë s u e s h m e n ë r a s t e t ë ' tilla. J a , e d h e t a n i , n ë v r u l l i n e i n a t i t , a j o r e n d i e p a r a në m a j ë të g j u h ë s së tij, e g a t s h m e p ë r t ë h y r ë n ë t ë g j i t h a f r a z a t e p ë r d o r u eshme lehtësisht, e etshme për të m a r r ë pjesë në sherr. M i r ë p o ai, a s h t u s i e d h e h e r ë t e t j e r a , j o v e t ë m q ë n u k e p ë r d o r i a t ë fjalë k u n d ë r s a j , p o r , a s h t u s i n j e r i u që, për të shlyer një gabim, e m e r r m b i v e t e pasojën, e p ë r d o r i a t ë fjalë k u n d ë r v ê t e s . E k i s h t e k o k ë n a k o m a t ë k t h y e r n g a e s h o q j a d h e , n ë v e n d q ë t'i fliste e g ë r sisht a s a j , m e v e t e t h a : p o ç ' d r e q i n k a m k ë s h t u ! Ç ' d r e q i n k a m , p ë r s ë r i t i . D h e a s h t u s i h e r ë t e tjena. aty p ë r aty hoqi dore nga k ë r k i m i i shpjegimit. Më vonë, e q e t ë s o i v e t e n . M ë v o n ë n d o s h t a r a s t i d o t ë vijë v e t ë . A s v e t ë n u k e k i s h t e p a s u r t ë q a r t ë p e r s e

324

i qe s h m a n g u r shpjegimit me të. Tani iu duk se në një farë m ë n y r e po e zbulonte s h k a k u n : kishte frikë nga shpjegimi i saj. Ishte një frikë e n g j a s h m e me a t ë që kishte provuar një n a t ë dimri në Tirane, në një m b r ë m j e spiritizmi te një m i k u i tij, k u r q e n ë b ë r ë gati të dëgjonin zërin e një shoku të t y r e të v d e k u r kohë më pare. S'dinte as vetë perse, po shpjegimin e D i a n e s n u k e p ë r f y t y r o n t e v e ç t ë tillë, s i t ë s h q i p t u a r prapa një tymtaje. Karroca kishte kohë që e kishte lënë pas k a t u n d i n e m a g j e p s u r d h e ai p ë r s ë r i s t e me v e t e se i v e t m i shkak që e kishte shtyrë shpjegimin me të shoqen, ishte frika. U n e k a m frikë p r e j p ë r g j i g j e s s ë s a j , m e n d o n t e , k a m frikë, p o p e r s e ? N j ë n d j e n j ë faji po e p u s h t o n t e g j i t h m o n ë e më t e p ë r g j a t ë k ë t i j s h t e g t i m i . N ë t ë v ë r t e t ë ajo k i s h t e l i n dur më pare, shumë më pare, dhe ai ishte nisur ndoshta n ë k ë t ë s h t e g t i m p i k ë r i s h t p ë r t ' u ç l i r u a r n g a kjo n d j e n j ë faji. M i r ë p o k i s h t e n d o d h u r e k u n d ë r t a , n ë vend që të çlirohej, po r ë n d o h e j p ë r h e r ë e më t e p ë r p r e j s a j . D h e t a n i , m e s a d u k e j , frika s e m o s s h p j e g i m i i Dianes kishte ndonjë farë lidhjeje me atë ndjenjë faji, e n g j e t h t e . J o , m ë m i r e l e t ë h e s h t t e ajo g j a t ë gjithë këtij kalvari, le të kthehej në m u m j e , veç të mos i thoshte gjëra që m u n d ta lëndonin. Rruga ishte e gërryer nga të dyja anët dhe karroca lëkundej sa djathtas majtas. Po ecnin përbri ca pellgjesh t ë m ë d h a , t ë k r i j u a r a n g a s h k r i r j a e d ë b o r ë s , k u r ajo e p y e t i : — Ku do të h a m ë drekë? Ai k t h e u kokën me habi. Fjalët iu d u k ë n të ngrohta në t h j e s h t ë s i n ë e t y r e . — Ku të m u n d i m , — u p ë r g j i g j . — Si t h u à t i ? — Më m i r e a s h t u , — t h a ajo. A i p a t i d ë s h i r ë t ë k t h e h e j befas n g a e s h o q j a , p o r n j ë d r u a j t j e e ç u d i t s h m e . s i k u r atje p ë r b r i * W i s h t e n j ë gjë e q e l q t ë q ë m u n d t ë t h y h e j , e m b a j t i p a l ë v i z u r . — Madje mundet që edhe në m b r ë m j e të bujtim në n d o n j ë h a n , — foli pa e k t h y e r k o k ë n . — A p o j o ? — Si të d u a s h , — t h a ajo.

325

A i n d j e u n j ë v a l ë t ë n g r o h t ë t'i n g j i t e j d r e j t m u s h k ë r i v e . Mos e g j i t h ë kjo k i s h t e q e n ë d i ç k a më e t h j e s h t ë , d h e ai, m e z a k o n i n q ë k i s h t e p ë r t ' i s t ë r h o l l u a r g j ë r a t , k i s h t e p a r e fillimet e n j ë d r a m e a t j e k u n d o shta n u k kishte veçse një lodhje nga rruga, një d h e m b j e koke banale, apo diçka tjeter të tillë? — Në n j ë h a n të r a s t i t , — p ë r s ë r i t i , — në h a n i n e p a r e që do të na dalë përpara, apo jo? A j o b ë r i «po»- m e k o k ë . Ndoshta vërtet ishte më m i r e kështu, mendoi ai gjit h ë gëzim. Të gjitha n e t ë t ata i kishin k a l u a r n ë p ë r n j e r ë z t ë p a n j o h u r , m i q t ë m i q v e t ë t y r e , ose, m ë s a k t ë , një zinxhir miqsh, që kishin v e t ë m një b u r i m : m i k u n ku Vorpsët kishin b u j t u r n a t ë n e p a r e të shtegtimit të t y r e d h e që ishte i v e t m i që njihnin. D h e çdo n a t ë p ë r s ë r i t e j p a k a s h u m ë e n j ë j t a g j ë : fjalët e m i r ë s e a r d h j e s , ulja në dhomën e m i q v e r r e t h zjarrit, bisedat p ë r kohëm bagëtinë, shtetin. Pastaj d a r k a e s h o q ë r u a r me bisedë të k u j d e s s h m e , kafja p a s b ü k e d h e n ë m ë n g j e s p ë r c j e l l j a tradicionale gjer në kufijtë e k a t u n d i t . Në f u n d të f u n d i t e g j i t h ë kjo m u n d t ë b ë h e j e m ë r z i t s h m e p ë r n j ë grua të porsamartuar. Një han, thirri ai me vete. Një han i zakonshëm n d a n ë rrugës, ja ç'ishte shpëtimi. Si n u k i kishte s h k u ar më p a r e ndër m e n d një gjë e tillë? Budallë, i tha vêtes gjithë gëzim. Një han, qoftë e d h e i n d y t ë , n g a a t a që bien erë bagëtish,^ do t'i afronte ata, d u k e i rrethuar, në mos me konfortin që s'kishte ku ta gjente, m e m j e r i m i n e t i j , n ë s f o n d i n e t ë cilit s h k ë l q e n t e d i s a herë më mire lumturia e bujtësve të përkohshëm.

H a n i u doli p ë r p a r a m ë p a r e s e ç'e p r i s n i n . A i i s h t e mu në mes të një trualli të shkretë, atje ku U d h a e Kryqit pritej me Udhën e Madhe të F l a m u r ë v e d h e ku 326

n ë afërsi n u k k i s h t e a s k a t u n d e , a s s h e n j ë t j e t e r j e t é . — A ka g j ë p ë r të n g r ë n ë ? — t h i r r i B e s i a n i , p o r s a kapërceu i pari pragun e portes. Hanxhiu, i gjatë sa një katana, me sy gjysmë të mbyllur, u përgjigj nëpër d h ë m b ë : — G r o s h ë të f t o h t ë . A i u g j a l l ë r u a disi k u r p a D i a n e n t ë k a p ë r c e n t e pragun, e ndjekur nga karrocieri që m b a n t e në dore njërën n g a ç a n t a t e saj, por sidomos k u r dëgjoi h i n g ë llimën e njërit prej kuajve të karrocës. Fërkoi sytë dhe t h a me zë të ngjirur. — Urdhëroni, zotni! M u n d të bëjmë edhe vezë të skuqura me djathë. K a m edhe raki. A t a u ulën në cepin e një tryeze të gjatë prej d r u lisi, q ë , s i n ë s h u m i c ë n e h a n e v e , z i n t e p j e s ë n m ë t ë m a d h e të kthinës kryesore. Dy malësorë që ishin ulur në qoshe dçejt e në d y s h e m e , v ë s h t r o n i n me kureshtje në drejtim të tyre. Një g r u a e re kishte m b ë s h t e t u r k r y e t m b i d j e p i n e fëmijës e po f l i n t e . N g j i t u r me të, mbi ca torba ngjyra-ngjyra, dikush kishte lënë një lahutë. N d ë r s a p r i s n i n h a n x h i u n t ' u sillte u s h q i m i n , a t a v ë s h t r o n i n p ë r r e t h p a folur. — H a n e t e t j e r a k a n ë q e n ë m ë t ë gjalla, — t h a m ë në f u n d D i a n a . — Ky ë s h t ë i q e t ë . — Më m i r e k ë s h t u , a p o j o ? — B e s i a n i pa o r ë n . — M e g j i t h ë s e t a n i ë s h t ë n j ë o r ë e tillë... — Ai e k i s h t e mendj en gjetkë dhe trokiste vazhdimisht gishtat në t r y e z ë . — P o p a m j e n s'e k a t ë k e q e , a p o j o . — P a m j e n e ka të k ë n d s h m e , s i d o m o s n g a j a s h t ë . — Pullazin e ka të pjerrët, s i c të pëlqen ty. P ë r të rrëshqitur dëbora dimrit. A j o b ë r i «po»- me k o k ë . S h p r e h j e n e f y t y r ë s e k i s h t e më të afërt tani, megjithëse qe lodhur. — A flemë sonte këtu? P o r s a e b ë r i p y e t j e n , B e s i a n i n d j e u z e m r ë n t'i r r i h t e m e goditje t ë mbytura. Ç'pësova kështu? tha me vete. K u r e kishte ftuar për h e r ë të pare në shtëpinë e t i j , a t ë h e r ë k u r ajo i s h t e v a j z ë d h e a t a p o r s a i s h i n 327

njohur bashkë, ishte tronditur më pak sesa tani që i s h t e g r u a j a e tij m e k u r o r ë . Kjo ë s h t ë p ë r t ë l u a j t u r mendsh, tha me vete. — Si të d u a s h , — iu p ë r g j i g j D i a n a . — Çfarë? Ajo e v ë s h t r o i h a b i t s h ë m . — Ti pyete a të f l e m ë s o n t e k ë t u , a p o j o ? — D h e ti je d a k o r d ? — Sigurisht. Ç'mrekulli, t h a ai me vete. I erdhi ta përqafonte a t ë kokë të dashur që gjithë këto dite e kishte m u n d u a r . Vaia e një ndjesie të ngrohtë, të p a n j o h u r n d o n j ë h e r ë , e përshkonte gjithë qenien e tij. Pas kaa netësh që b i nin në dhoma të ndryshme, do të flinin më në fund bashkë, në hanin e v e t m u a r alpin, midis shkretisë së udhëve. Natyrisht, më mire që kishte n d o d h u r e gjithë kjo. P a k ë t ë a i n u k d o t ë p r o v o n t e d o t n j ë n d j e s i t ë tillë, k a q t ë m p r e h t ë e t ë r a f i n u a r , q ë r r a l l ë k u j t i q ë llon t a p r o v o j ë n ë j e t ë : p ë r j e t i m i n s ë r i s h t ë p o s e d i m i t të p a r e të femrës së d a s h u r . Sepse, k a q e largët i qe b ë r ë ajo k ë t o dite, s a q ë t a n i p o i d u k e j s e d o t a r i z b u l o n t e njëlloj s i a t ë h e r ë , n ë k o h ë n e v a j z ë r i s ë . M a d j e ky përjetim i d y t ë po i dukej më k u r e s h t a r d h e më i ë m b ë l . J o m ë k o t t h o s h i n s e çdo e keqe vjen për të mire. Ai ndjeu një lëvizje pas shpine d h e n d ë r k a q p ë r p a r a syve të tij, si nga një bote banale, se n g a m b i n ë disa gjëra të r r u m b u l l a k t a me erë shpuese d h e krejt të p a nevojshme. Ishin p j a t a t me vezë të s k u q u r a . Besiani ngriti kokën. — A keni një d h o m ë të m i r e p ë r të fjetur? — P o , zotni, — t h a h a n x h i u me zë të s i g u r t . — B i l e dhomë me oxhak. — V ë r t e t ? P o kjo ë s h t ë m r e k u l l i . — P o , a s h t u ë s h t ë , — v a z h d o i h a n x h i u . — Në të g j i t h a bujtinat e kësaj k r a h i n e është e v ë s h t i r ë të g j e n d e t një d h o m ë që m u n d t'i afrohet asaj. P a s k a m p a s u r v ë r t e t fat, m e n d o i B e s i a n i . — Pasi të mbaroni së ngrëni, m u n d ta shikoni, zotni, — t h a h a n x h i u . 328

— Me g j i t h ë qejf. A t i j n u k i h a h e j . D i a n a g j i t h a s h t u n u k i h ë n g r i vezët e s k u q u r a . K ë r k o i d j a t h ë të b a r d h ë , të cilin e la, s e p s e i s h t e i forte, p a s t a j k ë r k o i k o s d h e n ë f u n d k ë r k o i p ë r s ë r i vezë, p o r k ë t ë h e r ë t ë ziera. B e s i a n i k ë r k o n t e t ë n j ë j t a t g j ë r a s i ajo, p a p r e k u r asgjë. Fill p a s d r e k ë s a t a u n g j i t ë n n ë k a t i n e d y t ë p ë r të p a r e dhomën. Ajo, që sipas h a n x h i u t ishte k r e n a r i a e g j i t h ë b u j t i n a v e t ë kësaj a n e t ë R r a f s h i t , n u k i s h t e veçse n j ë d h o m ë f a r e e t h j e s h t ë m e d y d r i t a r e n g a v e r i u , të dyja me k a n a t ë druri dhe me një shtrat të m a d h të m b u l u a r m e k u v e r t ë leshi. P o r o x h a k u n e k i s h t e v ë r t e t , m a d j e me s h e n j a t e h i r i t në t ë . . — Dhoma është e mire, — t h a Besiani, duke i h e dhur një shikim pyetës së shoqes. — Po z j a r r a m u n d të n d e z i m në o x h a k ? — p y e t i ajo hanxhiun. — Sigurisht, zonjë. Qysh tani. Besianit iu d u k se në sytë e saj, p ë r h e r ë të pare pas kaq kohësh, kaloi një dritëz gëzimi. H a n x h i u doli, p ë r t ' u k t h y e r p a s p a k m e n j ë k r a h ë dru në duar. Ai e ndezi zjarrin me ngathtësi. që treg o n t e s e e b ë n t e k ë t ë gjë t e p ë r r r a l l ë . A t a t ë d y s h i k o n i n n ë n j ë m ë n y r ë t ë tillë, s i k u r t ë s h i h n i n z j a r r p ë r h e r ë t ë p a r e . H a n x h i u m ë n ë f u n d doli d h e B e s i a n i ndjeu përsëri atë goditjen e m b y t u r në pjesën e poshtm e t ë gjoksit. V ë s h t r i m i i tij d y - t r i h e r ë k a l o i r r ë s h q i tazi m b i s h t r a t i n e m a d h , q ë k u v e r t a e l e s h t ë n g j y r ë qumështi i jepte një pamje të ngrohtë. Diana rrinte , në k ë m b ë përballë zjarrit, me s h p i n ë të k t h y e r nga ai. M e d r u a j t j e , s i k u r t'i a f r o h e j n j ë g r u a j e t ë p a n j o h u r , B e s i a n i b ë r i d y h a p a d r e j t saj d h e i v u r i k r a h u n në shpinë. Ajo i kishte d u a r t të k r y q ë z u a r a d h e q ë ndroi a s h t u pa lëvizur, ndërsa ai nisi ta p u t h t e te qafa d h e afër b u z ë v e . H e r ë - h e r ë s y r i i tij k a p t e r e f l e k sin e k u q ë r r e m t ë t ë z j a r r i t m b i m o l l ë z a t e s a j . M ë n ë fund, k u r p ë r k ë d h e l j e t e tij u b ë n ë m ë k ë m b ë n g u l ë s e , ajo m ë r m ë r i t i m e z ë t ë u l ë t : — Jo t a n i .

329

— Po p s e ? — D h o m a ë s h t ë t e p ë r e ftohtë... V e ç k ë s a j , m ë d u h e t të bëj një banjë. — Ke të d r e j t ë , — t h a ai d u k e e p u t h u r te f l o k ë t . P a i t h ë n ë asgjë, u s h k ë p u t p r e j saj d h e doli. Z h u r m a e h a p a v e t ë tij n ë p ë r s h k a l l ë e d h a n ë m ë n y r ë n m ë t ë p ë r piktë gëzimin e tij. U k t h y e pas pak me një kovë të m a d h e n ë duar, t ë m b u s h u r plot m e ujë. — Falemnderit, — tha Diana dhe i buzëqeshi. Si i d e h u r , ai e v u r i k o v ë n në z j a r r , p a s t a j u k u j t u a p ë r diçka, p ë r k u l i k o k ë n t e o x h a k u p ë r t ë p a r e në • b r e n d ë s i , e b ë r i k ë t ë d y - t r i h e r ë d u k e u m b r o j t u r me p ë l l ë m b ë t e d u a r v e n g a s h k ë n d i j a t , g j e r s a e gjeti, sic duket, atë që kërkonte, sepse thirri: — Ja ku qenka. D i a n a g j i t h a s h t u uli k o k ë n d h e p a n j ë ç e n g e l k r e j t t ë n x i r ë n g a bloza, q ë v a r e j d r e j t e m b i z j a r r , a s h t u si në s h u m i c ë n e o x h a k ë v e f s h a t a r a k ë . B e s i a n i e n g r i t i kovën dhe, duke u mbajtur me njërën dore te m u r i i oxhakut, me tjetrën u përpoq ta varte a t ë te çengeli. — K u j d e s , — t h i r r i D i a n a , — do d i g j e s h . Por ai e kishte varur ndërkaq kovën dhe po h u k a t te gjithë gëzim dorën që i ishte p ë r s k u q u r p a k nga nxehtësia. — U dogje? — Asgjë fare. Në s h k a l l ë u n d i e n h a p a t e d i k u j t . I s h t e k a r r o c i e r i , q ë p o sillte v a l i x h e t . N d ë r s a e v ë s h t r o n t e m e n j ë b u zëqeshje të shpërqendruar, Besianit i dukej se gjithë këta njerëz, që hipnin e zbrisnin shkallët me d r u në krahë, me valixhe, me çanta, s'bënin gjë tjeter, veçse p ë r g a t i t n i n l u m t u r i n ë e t i j . A t i j s'i r r i h e j n ë n j ë v e n d . — S a t ë n g r o h e n d h o m a d h e uji, a s h k o j m ë t ë p i m ë n j ë k a f e ? — p y e t i ai. — K a f e ? Si të d u a s h , — t h a D i a n a . — N d o s h t a do të ishte m i r e të shëtitnim pak. Kokën e k a m krejt të t r u ll o s u r n g a k a r r o c a . Pas pak ata zbritën poshtë, nëpër shkallët e drunjta q ë k ë r c i t n i n , d h e B e s i a n i n u k h a r r o i t'i t h o s h t e h a n x h i u t 330

që të kishte kujdes zjarrin, m e q e n ë s e ata donin të s h ë titnin pak. — Me këtë rast, dua të di a ka ndonjë vend të b u k u r rreth e rrotull, ndonjë vend që ia vlen barra qiranë ta shohësh? — N d o n j ë v e n d të b u k u r r r e t h e r r o t u l l ? — H a n x h i u tundi kokën në një m ë n y r ë m o h u e s e . — J o , zotni, r r e t h e rrotull është pothuajse shkreti. — Ashtu! — P o , veçse... P r i s n i p a k . J u k e n i k a r r o c ë , a p o j o ? Atëherë p u n a ndryshon për ju. Gjysmë ore larg që k ë n d e j , ose e s h u m t a t r e ç e r e k o r e , n ë qoftë s e k u a j t j a n ë të lodhur, ju m u n d të shkoni në Ujëbardhën e E p ë r m e për të pare liqenet alpine. — Ujëbardha e E p ë r m e është gjysmë ore larg me k a r r o c ë që k ë n d e j ? — p y e t i B e s i a n i , i h a b i t u r . —Po, z o t n i . G j y s m ë o r e , e s h u m t a t r e ç e r e k o r e . T ë h u a j t q ë u k a r ë n ë r r u g a k ë n d e j , s'e k a n ë l ë n ë r a s t i n t'u shpëtojë. — Si t h u a t i ? — iu k t h y e B e s i a n i së s h o q e s . — M e gjithëse na është mërzitur u d h ë t i m i me karrocë, por ia vlen b a r r a qiranë të shohësh a t ë k a t u n d . Sidomos liqenet e famshme. — Më k u j t o h e n n g a m ë s i m i i g j e o g r a f i s ë , — t h a ajo. — A t j e ajri ë s h t ë i m r e k u l l u e s h ë m . D h e v e ç k ë s a j , gjersa të k t h e h e m i ne, d h o m a do të j e t ë n g r o h u r tamam... — A i e n d ë r p r e u fjalën, p ë r t a v ë s h t r u a r n ë s y n ë n j ë m ë n y r ë që kuj tonte se ishte e veçantë. — S h k o j m ë , — t h a ajo. Haxhiu jioli të thërriste karrocierin, që erdhi pas p a k m e n j ë f y t y r ë j o f o r t t ë k ë n a q u r . .Duhej t ë m b r e h te përsëri kuajt që porsa i kishte çmbrehur, megjithatë s'bëri asnjë k u n d ë r s h t i m . Ndërsa hipnin në karrocë, Besiani i kujtoi edhe një h e r ë h a n x h i u t të kishte kujdes z j a r r i n . N ë çastin q ë k a r r o c a lëvizi v e t ë t i m t h i , a t ë e përshkoi mendimi se mos po bënte gabim që e linte lehtësisht atë dhomë hani të fituar me aq m u n d , por në cast e qetësoi veten, d u k e t h ë n ë se pas një shëtitjeje 331

të këndshme Diana do ta ndiente veten më mire për gjithçka. Mbasditja h i d h t e një dritë t ë b u t e m b i djerrinë. P ë r shkak të një n u a n c e të p u r p u r t , që kushedi se nga i vinte, ajri dukej më i ngrohtë se ç'ishte. — Ditët po zgjaten, — t h a ai d h e me vete m e n d o i : Ç'po fias k ë s h t u ! K o h a p o n a m b a n . . . D i t ë t j a n ë m ë t ë g j a t a tani... S a h e r ë i s h i n t h ë n ë k ë t o fjalë, s i m j e t i m ë i s i g u r t për të m b u s h u r zbrazëtitë në bisedat e njerëzve që s'njiheshin" m i r e m e n j ë r i - t j e t r i n . M o s v a l l e a t a i s h i n bërë aq të h u a j , s a q ë të k ë r k o n i n n d i h m ë n e fjalëve të t i l l a ? A h , p o m j a f t , m e n d o i ai, s i k u r t a g j e n t e v e t e n n ë një zhgjëndër. Ajo kohë iku tani. U j ë b a r d h a e E p ë r m e u d u k më p ë r p a r a seç e p r i s n i n . K u l l a t e saj n g j a n i n q ë l a r g s i t ë v e s h u r a m e myshk. Bora vende-vende nuk kishte shkrirë ende dhe copat e tokës d u k e s h i n edhe më të zeza në fqinjërinë e saj. Karroca vazhdoi rrugën drejt liqeneve, pa h y r ë në katund. K u r ata zbritën, u dëgjua k a m b a n a e k i s h ë s . D i a n a m b a j t i k ë m b ë t e p a r a . A j o u k t h y e si p ë r të gjetur nga ç'drejtim po vinin tingujt, po kisha n u k d u k e j . V e t ë m c o p a t e zeza t ë t o k ë s , t ë p l e k s u r a d r a matikisht me pllangat e dëborës së pashkrirë, në m u ngesë të kishës, shpejtuan të m b u s h n i n shikimin e saj. Ajo u k t h e u shpinën atyre d h e u m b ë s h t e t te k r a h u i të shoqit. Po i afroheshin njërit p r e j liqeneve. — Sa j a n ë g j i t h s e j ? — p y e t i D i a n a . — Më d u k e t , g j a s h t ë . Ishin vetëm mbi gjethnajën e t r a s h ë ngjyrëkafe, të përbërë nga s h u m ë shtresa fletësh stinash të s h k u a r a dhe të kalbëta vende-vende gëzueshëm, si nga një sëm u n d j e l u k s o z e . B a s h k ë j n e p e s h ë n e saj m b i k r a h u n e t i j , B e s i a n i n d j e u se e s h o q j a m a t e j t ' i t h o s h t e d i ç k a . Zhabëllima e g j e t h e v e nën k ë m b ë t e t y r e e b ë n t e më të q e t ë a n k t h i n e saj. — J a d h e l i q e n i t j e t e r , — t h a p a p r i t u r ajo, d u k e t r e g u a r z a l l i s h t e n e tij m i d i s p i s h a v e d h e , t a m a m n ë çastin k u r ai k t h e u kokën andej, v a z h d o i : — Besian, ti 332

m e s i g u r i d o t ë s h k r u a s h diçka m ë t ë m i r e p ë r R r a f s h i n . Ai u kthye si ta kishin s h p u a r me shtizë. Klithm ë n «Çfarë?» e m b y t i në çastin e fundit. Jo, më m i r e të mos e dëgjonte për herë të dytë pyetjen. lu duk sikur ballin ia përvëloi një p o t k u a i s k u q u r . — P a s k ë t i j s h t e g t i m i , — v a z h d o i ajo me n j ë t o n të b u t e , — ë s h t ë e n a t y r s h m e . . . d i ç k a më të v ë r t e t ë . . . — S i g u r i s h t , — ia b ë r i ai, — s i g u r i s h t . Ai p o t k o i i n x e h t ë i s h t e a k o m a m b i b a l l i n e t i j . D i ç k a n g a e n i g m a po i z b u l o h e j . . . N g a e n i g m a e h e s h tjes... N ë t ë v ë r t e t ë s ' k i s h t e q e n ë a s n j ë h e r ë e n i g m ë . . . P o t h u a j s e e d i n t e , p o t h u a j s e e p r i s t e që ajo f i a k ë r k o n t e këtë përpara natës së pare të dashurisë së tyre të re, si një shpërblim për marrëveshjen, për paktin... — U n e të k u p t o j , Diane, — t h a ai me një zë çuditërisht të lodhur, — une natyrisht e k a m s h u m ë të v ë shtirë, por të kuptoj... — Ç ' m r e k u l l i që ë s h t ë k ë t u , — t h a ajo d u k e ia p r e r ë fjalën. — S a m i r e b ë m ë q ë e r d h ë m . A i ecte p a e p a s u r m e n d j e n n ë v e n d d h e k ë s h t u s h k u a n gjer te l i q e n i i d y t ë , p a s t a j u k t h y e n p a s . T e k p o k t h e h e s h i n , a i nisi t a m b l i d h t e v e t e n d h e p ë r h e r ë e më tepër e conte m e n d j e n te d h o m a e n g r o h t ë me oxhak që i priste në han. A t a arritën te vendi ku kishin lënë karrocën, por, n ë v e n d q ë t ë h i p n i n n ë të, v a z h d u a n r r u g ë n p ë r t ë p a r e katundin. Karroca i ndiqte pas. Njerëzit e p a r e që takuan në udhë, dy gra të n g a r k u a r a m e b u c e l a uji, n d a l ë n h a p a t d h e i k u n d r u a n n j ë copë herë. Në k u n d ë r s h t i m me peisazhin e b u k u r , nga afër k u l l a t d u k e s h i n e d h e m ë t ë z y m t a . N ë r r u g ë t e fshatit, s i d o m o s n ë s h e s h i n p ë r p a r a k i s h ë s , k i s h t e n j e rëz. T i r q i t e n g u s h t ë b o j ë q u m ë s h t i , m e a t ë v i j ë t ë zezë që i p ë r s h k o n t e anash, të n g j a s h m e çuditërisht me shenjën që tregon shkarkim elektriciteti, jepnin gjithë n e r v o z i z m i n e ecjes së t y r e . — Diçka do të k e t ë n d o d h u r , — t h a B e s i a n i . A t a v ë s h t r u a n një copë h e r ë në drejtim të njerëz333

Ve, per t ë k u p t u a r s e ç ' m u n d t ë k i s h t e n d o d h u r . P o r n d o d h i a d u k e j e n j ë n a t y r e disi t ë q e t ë d h e s o l e m n e . — Ajo do të j e t ë v a l l e k u l l a e n g u j i m i t ? — p y e t i Diana. — Ndoshta. Ashtu duket. Diana mbajti këmbët për ta pare më mire kullën e mënjanuar. — N ë qoftë s e atij m a l ë s o r i t q ë p a m ë a t ë h e r ë , a t i j q ë b i s e d u a m sot, i k a m b a r u a r b e s a k ë t o d i t e , m e s i g u r i ka përfunduar në ndonjë kullë ngujimi, apo jo? — pyeti Diana. — S i g u r i s h t , — u p ë r g j i g j B e s i a n i , pa i h e q u r s y t ë nga grumbulli i njerëzve. — E, në qoftë se m b a r i m i i b e s ë s e zë g j a k ë s i n në u d h ë t i m e sipër, l a r g k a t u n d i t t ë v e t , a t ë h e r ë a i m u n d të futet në çfarëdo kulle ngujimi? — Besoj se p o . Ë s h t ë e n j ë j t a g j ë si p ë r u d h ë t a r ë t që i zë n a t a d i k u d h e f u t e n në b u j t i n ë n e p a r e që u d e l përpara. — K ë s h t u q ë a i m u n d t ë j e t ë f u t u r e d h e t e kjo k u llë? Besiani buzëqeshi. — M u n d e t . M e g j i t h a t ë s'e b e s o j . K a k a q s h u m ë k u l l a ngujimi dhe, veç kësaj, ne e p a m ë atë s h u m ë larg që këndej. Diana ktheu edhe një herë kokën n g a kulla dhe në r r ë n j ë të shikimit të saj, te bishtat e syve, atij iu d u k s e p a n j ë lloj l a k m i e b u z ë q e s h ë s e . P o r n ë a t ë ç a s t a i vuri re se nga grumbulli i njerëzve dikush ua b ë n t e me dore. Një x h a k e t ë me katrorë, ca fytyra të n j o h u r a . — Pa shih kush qenka, — tha Besiani, d u k e t r e g u a r me kokë andej. — Ali Binaku, — t h a Diana me zë të ulët, p r e j të cilit n u k k u p t o h e j n ë s e e d ë s h i r o n t e a p o j o k ë t ë t a k i m . Ata u takuan mu në mes të sheshit. Gjeometri k u p tohej menjëherë që kishte kthyer ndonjë gotë. S y t ë e çelët t ë m j e k u t , m a d j e j o v e t ë m s y t ë , p o k r e j t l ë k u r a e tij e h o l l ë e k u q e , d u k e s h i n të p i k ë l l u a r a . K u r s e p r a p a f t o h t ë s i s ë s ë z a k o n s h m e t ë Ali B i n a k u t m e z i n d i h e j n j ë 334

lodhje s o l e m n e . P a s t y r e v i n t e n j ë g r u m b u l l j o i v o g ë l malësorësh. — V a z h d o n i u d h ë t i m i n n ë p ë r R r a f s h ? — p y e t i Ali B i n a k u m e z ë r i n e tij t ë t i n g u l l t . — P o , — u p ë r g j i g j B e s i a n V o r p s i . — E d h e d i s a dite akoma. — T a n i d i t ë t po z g j a t e n . — Po. Është " t a m a m prill. Po ju k ë n d e j ? — N e ? — ia b ë r i g j e o m e t r i . — Ne si p ë r h e r ë , n g a k a t u n d i në katund, n g a flamuri në flamur... P o r t r e t g r u p i m e n j ë njollë g j a k u . . . — Si? — Desha të bëja një krahasim... Si të t h e m , një krahasim nga bota e pikturës... Ali B i n a k u e v ë s h t r o i f t o h t ë . — K i s h i t n d o n j ë g j y q ë s i k ë t u ? — iu d r e j t u a B e siani Ali B î n a k u t . Ali B i n a k u pohoi m e k o k ë . — D h e ç f a r ë g j y q ë s i e se, — n d ë r h y r i p r a n ë g j e o m e t r i . — Sot ai, — g j e o m e t r i t r e g o i me k o k ë Ali B i n a k u n , — ka b ë r ë n j ë gjyqësi q ë d o t ë k a l o j ë s i g o j ë d h ë n ë b r e z p a s brezi. — S ' d u h e t t e p r u a r . — t h a Ali B i n a k u . — U n e s ' t e p r o j asgjë. — t h a g j e o m e t r i . — V e ç k ë saj, a i ë s h t ë s h k r i m t a r d h e d u h e t t a d ë g j o j ë g j y q ë s i n ë t e n d e , Ali B i n a k . P a s disa m i n u t a s h n g j a r j a , p ë r s h k a k t ë s ë cilës i s h t e t h î r r u r n ë k a t u n d Ali B i n a k u m e n d i h m ë s i t e v e t , u r i p r o d h u a n g a disa gojë, q ë n d ë r p r e n ë . p l o t ë s u a n a p o n d r e q ë n njëra-tjetrën, sidomos atë të gjeometrit. Ajo ishte kështu: P a r a n j ë j a v e a n ë t a r ë t e n j ë fisi v r a s i n n j ë v a j z ë të t y r e të mbetur shtatzënë. Ishte e qartë që së shpeiti d o t ë v r i s n i n e d h e djalin q ë k i s h t e p a s u r m a r r ë d h ë n i e d a s h u r i e me viktimën. Familja e djalit m e r r v e s h n d ë r kaq se foshnia e vajzës. aë n u k arriti të lindte, k i s h t e q e n ë m a s h k u l l . Ajo i d e l p ë r p a r a p ù n ë s d h e e s h n a l l v e t e n n ë gjak m e f a m i l j e n e v a i z ë s , p i k ë r i s h t p ë r s h k a k të foshnjës-mashkull që i përkiste asaj, p a v a r ë s i s h t se 335

djali i t y r e s ' k i s h t e k u r o r ë m e v i k t i m ë n . D u k e e b ë r ë k ë t ë , f a m i l j a e djalit s h p a l l s e i k a b o r x h gjak, p r a k a r a d h ë n p ë r t ë v r a r ë d i k ë n g a fisi i v a j z ë s . N ë k ë t ë m ë n y r ë f a m i l j a e djalit e s i g u r o n d j a l i n f a j t o r n g a n d ë s h k i m i d h e e zgjat p a q e n s a t ë d o j ë ajo, d u k e i l i d h u r d u a r t paies k u n d ë r s h t a r e . K u p t o h e t që familja e vajzës e k u n d ë r s h t o n n j ë gjë t ë tillë m e force. P u n a s h k o n n ë pleqësinë e katundit, por n u k është kaq e lehtë për t'u z g j i d h u r . F a m i l j a e vajzës, e t r u l l o s u r n g a f a t k e q ë s i a , ka të drejtë të tërbohet nga mendimi se i paska a k o m a n j ë g j a k b o r x h p a i e s k u n d ë r s h t a r e , n j ë pinjoll i s ë c i lës u b ë s h k a k t a r p ë r v d e k j e n e v a j z ë s . A j o n g u l k ë m bë për të k u n d ë r t ë n . Por, n g a ana tjetër, në bazë të kanunit, foshnja-mashkull, qoftë edhe në bark të n ë n ë s , i p ë r k e t fisit të djalit d h e p ë r v d e k j e n e tij l y p e t g j a k njëlloj s i p ë r n j ë b u r r ë . P l e q ë s i a e k a t u n d i t n u k është në gjendje ta zgjidhë çështjen d h e k ë s h t u t h ë r r e t k a n u n t a r i n e m a d h Ali B i n a k u n . Gjyqësia është b ë r ë para një ore. ( T a m a m në k o h ë n që ne shëtitnim te liqenet, m e n d o i Besiani). Si gjithë g j y q ë s i t ë e k a n u n i t , ajo k i s h t e q e n ë t e p ë r e s h k u r t ë r . P ë r f a q ë s u e s i i familjes së d j a l i t i qe d r e j t u a r Ali B i n a k u t : D e s h a t ë di, p e r s e m a d e r d h ë n a t ë m i e l i ( d o m e t h ë n ë f o s h n j ë n e p a l i n d u r ) . D h e Ali B i n a k u i q e p ë r gjigjur aty për a t y : Ç'donte mielli yt në thes të h u a j ? (Domethënë në b a r k u n e vajzës së h u a j , pa kurorë). G j y q i n s'e k i s h t e f i t u a r a s n j ë r a p a i e d h e t ë d y p a l e t u quajtën të lara nga gjaku. I qetë, pa lëvizur asnjë m u s k u l në fytyrën e b a r d h ë d h e p a b ë r ë a s n d ë r h y r j e n m ë t ë vogël, Ali B i n a k u dëgjoi t r e g i m i n e z h u r m s h ë m t ë g j y q i t t ë t i j . — E h , i f a m s h ë m je, — ia b ë r i në f u n d g j e o m e t r i , me sy të përlotur nga pi ja e nga admirimi. Dalngadalë ata kishin nisur të lëviznin në forme s h ë t i t j e j e n ë p ë r s h e s h i n e f s h a t i t . G j a t ë ecjes z h v e n d o s e s h i n d i s a p ë r p a r a , disa p r a p a . — N ë f u n d t ë fundit, p o t'i s h i k o s h m e g j a k f t o h t ë s i , j a n ë gjëra të thjeshta, — tha mjeku, që u gjet p ë r k r a h Vorpsëve. — E d h e te rasti i fundit, që d u k e t aq d r a m a 336

tik, n ë t h e l b d u h e t k ë r k u a r r a p o r t i b o r x h d h ë n ë s d h e borxhli. M j e k u vijoi t ë fliste, p o B e s i a n i n u k e d ë g j o n t e m e s h u m ë v ë m e n d j e . A i nisi t ë s h q e t ë s o h e j p ë r t j e t ë r gjë: mos po i b ë n t e keq Dianes rihapja e një bisede të tillë? D y d i t ë t e f u n d i t a t a s i k u r i s h i n l a r g u a r p a k p r e j k ë t y r e b i s e d a v e d h e ajo k i s h t e n i s u r m ë n ë f u n d t ë çelej. — Po ju, si keni p ë r f u n d u a r k ë t u në R r a f s h ? — p y e t i ai sa për të k ë m b y e r bisedë. — Ju jeni mjek apo jo? Tjetri buzëqeshi hidhur. , — K a m q e n ë , t a n i j a m t j e t ë r gjë. Në s y t ë e tij u d u k n j ë b r e n g ë e m a d h e d h e B e s i a n i t i s h k o i n d ë r m e n d s e s i d o q o f t ë s y t ë e çelët, m a d j e sytë që në pamjen e pare m u n d të të duken të stipelare, j a n ë në gjendje të japin një b r e n g ë më m i r e se g j i t h ë lloj et e s y v e . — Une kam mbaruar në Austri për kirurg, — v a z h doi m j e k u . — M e t u r m ë n e p a r e d h e t ë f u n d i t q ë d ë r g o i mbretëria me bursën shtetërore. Ju ndoshta keni dëgjuar se si p ë r f u n d u a n pjesa më e m a d h e e s t u d e n t ë v e pas kthimit nga jashtë. E pra, u n e j a m një nga ata. Zhgënjim i piote, as klinikë, as m u n d ë s i për të u s h t r u a r profesionin. Ca kohë q ë n d r o v a pa p u n ë , pastaj r a s t ë sisht, n ë n j ë k a f e t ë T i r a n ë s , u n j o h a m e k ë t ë n j e r i , — ai t r e g o i me k o k ë g j e o m e t r i n , — i cili më p r o p o z o i k ë t ë punë të çuditshme. — P o r t r e t g r u p i m e n j ë njollë g j a k u , — t h a p r a p ë gjeometri, që ishte afruar dhe po ndiqte bisedën e t y r e . — K u k a gjak, a t y n a k e e d h e n e . M j e k u n u k i k u s h t o i a s n j ë v ë m e n d j e fjalëve t ë t i j . — D h e ju me d i e s i n e e m j e k u t i j e n i i n e v o j s h ë m Ali B i n a k u t në p u n ë n e t i j ? — p y e t i B e s i a n i . — N a t y r i s h t . N d r y s h e s'do t ë m ë m e r r t e m e v e t e . Besian Vorpsi e vështroi një copë h e r ë me h a b i bashkëfolësin. — S ' k a asgjë p ë r t ' u ç u d i t u r , — v a z h d o i m j e k u . — N ë g j y q ë s i t ë e k a n u n i t , k r y e s i s h t k u r ë s h t ë fjala p ë r çështje që k a n ë të bëjnë me vrasje, sidomos me pla2 2 - 2

337

gosje, ë s h t ë p ë r h e r ë e n e v o j s h m e p r a n i a e d i k u j t që të k e t ë disa n j o h u r i e l e m e n t a r e t ë m j e k ë s i s ë . N a t y r i s h t a s q ë b ë h e t fjalë p ë r n j ë k i r u r g . B i l e d o t ë t h o s h a s e i r o nia më e m a d h e e gjendjes sime është pikërisht se une m e r r e m me një punë që m u n d ta k r y e n t e infermieri më i thjeshtë, për të mos t h ë n ë një njeri i zakonshëm që diçka di për anatominë e trupit të n j e riut. — Që di d i ç k a ? . . . A ë s h t ë e m j a f t u e s h m e k j o ? Mjeku buzëqeshi përsëri me hidhërim. — E keqja ë s h t ë se ju me siguri kujtoni që u n e m e r r e m këtu me mjekime plagësh, apo jo? — N a t y r i s h t . U n e e k u p t o j që j u , p ë r a r s y e t që i thatë, e keni braktisur profesionin e kirurgut, por a m a p l a g ë t m u n d t'i m j e k o n i , a p o j o ? — J o , — t h a m j e k u . — K j o do të i s h t e g j y s m a e së keqes, që une të merresha së paku me mjekimin e plagëve. Por u n e s'merrem me to aspak. Më k u p t o n i ? A s pak. Malësorët gjithë jetën i k a n ë m j e k u a r vetë plag ë t d h e k ë s h t u v a z h d o j n ë e d h e sot, m e r a k i , m e d u h a n , m e m ë n y r a t m ë b a r b a r e , sic ë s h t ë p ë r s h e m b u l l n x j e r r j a e p l u m b i t m e Dlumb e t j . , e t j . P r a , a t a s'e k ë r kojnë kurrë mjekun. Kurse une jam këtu për tjetër gjë. M ë k u p t o n i ? U n e j a m k ë t u i o s i m j e k , a s s i n d i h mësmjek, por si ndihmësjurist. Ju d u k e t e çuditshme? — Jo d h e aq, — t h a B e s i a n V o r p s i . — D i ç k a e n j o h edhe une kanunin dhe po e marr me mend me ç'punë merreni. — Me n u m ë r i m i n e plagëve d h e me klasifikimin e tyre, v e t ë m me këtë, — tha prerazi mjeku. I s h t e h e r a e p a r e q ë B e s i a n i t i u d u k s e tjetçi p o b ë h e j n e r v o z . Ai k t h e u k o k ë n nffa D i a n a , p o r s y t ë e t y r e n u k u t a k u a n dot. P a d y s h i m q ë kjo b i s e d ë s'i bëri aspak mire, mendoi. por tani. të bëhet si të bëhet. Veç të mbarojë sa më shpejt dhe të ikim që këndej. — Ju n d o s h t a e dini se. s i p a s k a n u n i t , p l a g o s i a s h l y h e t m e gjobë. Ç d o p l a g e p n g u h e t v e ç e veç, d h e ç m i m i i p l a g e s v a r e t n g a v e n d i ku n d o d h e t . P l a g ë t e k o k ë s paguhen, për shembull. dy herë më shtrenjtë se ato të 338

trupìt, që gjithashtu n d a h e n ne dy kategori, nga brezi e l a r t e riga b r e z i e p o s h t ë , e k ë s h t u me r a d h ë . P u n a i m e s i n d i h m ë s i Ali B i n a k u t ë s h t ë v e t ë m k j o : t ë p ë r caktoj n u m r i n e plagëve d h e vendin e t y r e . A i v ë s h t r o i n ë fillim B e s i a n V o r p s i n , p a s t a j t ë s h o qen, sikur të donte të k u p t o n t e se sa a r r i t ë n tek ata fjalët e t i j . — Plagosjet krijojnë problème në gjyqësitë ndoshta më tepër se edhe vetë vrasjet, — vazhdoi mjeku. — Ju n d o s h t a e d i n i se, s i p a s k a n u n i t , n j ë p l a g o s j e , n ë q o f t ë s e n u k s h l y h e t m e gjobë, q u h e t e b a r a b a r t ë m e g j y s m ë gjaku. Pra, një njeri i plagosur, p ë r k a n u n i n , është gjysmë i vrarë, si të thuash, gjysmë hije. Rrjedhimisht dy plagosje të p a s h l y e r a b a r a z o h e n me n j ë gjak. Me një fjalë, n ë qoftë s e d i k u s h p l a g o s d y v e t ë t ë n j ë fisi t j e t ë r , ose p l a g o s d y h e r ë t ë n j ë j t i n n j e r i , ai, p o q e s e n u k i zhdëmton plagosjet, ka b o r x h një gjak. Mjeku përsëri heshti një grime p ë r t'u lënë a t y r e k o h ë të g ë l l t i t n i n fjalët e t i j . — E g j i t h ë kjo k r i j o n p r o b l è m e t e p ë r të n g a t ë r r u a r a , kryesisht ekonomike, — vazhdoi. — Ju më shikoni me habi dhe une po e përsërit: kryesisht ekonomike. Ka familje q ë n u k p a g u a j n ë d o t d y p l a g o s j e d h e p r a n o j n ë të japin për të një jetë njerëzore. Ka të tjerë që j a n ë gati të shkatërrojnë krejt ekonominë e tyre, të paguajnë qoftë edhe njëzet plage të viktimës, veç të k e n ë të d r e j t ë n që, p a s i v i k t i m a t ë s h ë r o h e t p r e j t y r e , t a v r a s i n atë përsëri. E çuditshme, eh, por ka edhe më. K a m njoh u r një t i p n ë L u g j e t e Zeza, q ë p ë r v i t e m e r a d h ë është duke e mbajtur familjen me b u k ë me zhdëmtimet që m e r r nga plagosjet që i bëhen prej gjakësve të tij. Ka shpëtuar disa h e r ë pa u v r a r ë d h e i ka s h k r e p u r n ë k o k ë se, m e a n ë t ë d i s a s t ë r v i t j e v e q ë k a b ë r ë , m u n d të shpëtojë p ë r h e r ë prej plumbit, d u k e krijuar kështu, i p a r i në b o t e , p r o f e s i o n i n e n j e r i u t që u s h q e h e t p r e j plagëve të veta. — Ç ' t m e r r ! — m u r m u r i t i B e s i a n V o r p s i . Ai k t h e u k o k ë n n g a D i a n a d h e ajo sesi i u d u k , m ë e b a r d h ë n ë f y t y r ë . T ë m a r r ë f u n d s a m ë p a r e kjo b i s e d ë , m e n d o i . 339

Tani dhoma e hanit, oxhaku d h e kusia me ujë, e v a r u r m b i të, iu dukën tepër të largëta. Të ikim, m e n d o i p ë r sëri. Të ikim sa më pare që këndej. Njerëzit ishin s h p ë r n d a r ë në g r u m b u j të vegjël n ë për shesh, dhe ata të dy me Dianen kishin m b e t u r v e tëm me mjekun. — Ju n d o s h t a e d i n i , — v a z h d o i m j e k u , ( U n e s'di d h e s ' d u a të di a s g j ë , d e s h i ta n d ë r p r i s t e B e s i a n i . ) , — q ë , sipas kanunit, k u r dy vetë goditen flakë p ë r flakë d h e njëri vritet, k u r s e tjetri plagoset, a t ë h e r ë i plagosuri p a g u a n t e p r i c ë n e g j a k u t ? M e n j ë fjalë, a s h t u sic j u t h a s h ë n ë fillim, s h p e s h h e r ë p r a p a g j i t h ë k ë t i j d e k o r i gjysmë mitik duhet kërkuar ekonomia. M u n d të tingëllojë cinike, p o r n ë k o h ë n e s o t m e , a s h t u s i ç d o g j ë tjetër, edhe gjaku është shndërruar në mail. — O, jo, — k u n d ë r s h t o i B e s i a n i . — S ' d u h e t p a r e kaq thjeshtë. Natyrisht ekonomia ka pjesën e vet në shpjegimin e shumë dukurive, megjithatë s'duhet tepr u a r me të dhe me këtë rast desha t'ju pyes, mos e keni shkruar ju një artikull për gjakmarrjen, që u ndalua nga censura mbretërore? — J o , — t h a p r e r a z i m j e k u . — Të d h ë n a t i k a m d h ë n ë u n e , por a r t i k u l l i u s h k r u a n g a t j e t ë r k u s h . — Atje, m e s a m ë k u j t o h e t , p ë r m e n d e s h i n p i k ë r i s h t fjalët « g j a k u ë s h t ë k t h y e r n ë m a i l » . — Është një e vërtetë e palujtshme. — E keni l e x u a r Marksin? — pyeti Besiani. Tjetri nuk u përgjigj, vetëm e vështroi ngultazi, sik u r t'i thoshte: po ti që më p y e t m u a , e ke l e x u a r ? R r ë s h q i t a z i B e s i a n i pa profilin e D i a n e s d h e e n d j e u se duhej ta kundërshtonte mjekun. — J u , e d h e v r a s j e n që u g j y k u a sot, e s h p j e g u a t në m ë n y r ë të thjeshtëzuar, — tha duke kërkuar një shkak kundërshtimi. — A s p a k , — ia b ë r i m j e k u . — E t h a s h ë d h e e p ë r s ë r i s : e g j i t h ë d r a m a që u g j y k u a sot, s ' i s h t e v e ç s e n j ë çështje borxhi. — N a t y r i s h t b o r x h , p o r a m a ë s h t ë fjala p ë r n j ë borxh gjaku. 340

— S ' k a r ë n d ë s i , gjak, r u b i n , a p o stof. P ë r m u a a i ishte b o r x h d h e asgjë tjetër. — S'është njëlloj. — Njëlloj ë s h t ë . Zëri i m j e k u t ishte bërë i egër. K u r s e lëkura e h o h e i q e s k u q u r f l a k ë . B e s i a n i e n d j e u v e t e n t ë fyer. — Është një shpjegim tepër naiv, për të mos p ë r d o r u r fjalën c i n i k , — t h a ai. S y t ë e m j e k u t u b ë n ë të a k u l l t . — N a i v j e n i j u , — t h a ai, — n a i v d h e c i n i k b a s h k ë , ju bashkë me artin tuaj. — Mos bërtitni, — tha Besiani. — D o t ë b ë r t a s , bile g j e r n ë k u p ë t ë qiellit, — t h a mjeku, d u k e e u l u r megjithatë zërin. Por kështu i ulët, d u k e d a l ë m e v ë r s h ë l l i m ë m i d i s b u z ë v e , z ë r i i tij ngjante e d h e më kërcënues. — Librat tuaj, arti juaj, ai bie erë i gjithi k r i m . Në vend që të bëni diçka për k ë t a malësorë të mjerë, ju bëni sehir vdekjen e tyre, k ë r koni në të motive eksitante, kërkoni të bukurën, p ë r a r t i n t u a j . N u k e s h i h n i q ë kjo ë s h t ë n j ë b u k u r i q ë v r e t , sic e k a t h ë n ë n j ë s h k r i m t a r i ri, q ë j u m e s i g u r i n u k e d o n i . J u m ë sillni n d ë r m e n d a t a t e a t r o t b r e n d a n ë pallatet e aristokratëve ruse, ku skenat j a n ë të gjera për të luajtur në to me q i n d r a vetë, k u r s e salla është aq e vogël, s a p ë r f a m i l j e n e p r i n c i t . J a , m e a t a a r i s t o k r a t ë m ë n g j a n i . E n x i t n i n j ë p o p u l l t ë t ë r ë t ë lozë n j ë t e a t ë r të përgjakur, k u r s e vetë rrini në lozhë d h e bëni s e hir, b a s h k ë me d a m â t tuaj a. Besiani vuri re se Diana mungonte. Do të jetë diku më përpara, ndoshta me gjeometrin, mendoi si i mpirë. — Po j u , — e n d ë r p r e u ai m j e k u n , — e k a m f j a l ë n për ju personalisht, ju që jeni mjek, që na i kuptokeni g j ë r a t a s h t u sic d u h e t , p e r s e m e r r n i p j e s ë j u n ë k ë t ë mistifikim? A? Perse ushqeheni në kurriz të tij? — P ë r m u a keni të drejtë, — t h a mjeku. — U n e s'jam veçse një d ë s h t a k i mjerë. Por, së paku, u n e e k u p t o j se ç'jam d h e n u k helmoj botën me libra. B e s i a n i p r a p ë k ë r k o i D i a n e n m e sy, p o n u k e p a . N g a n j ë a n ë , m ë m i r e q ë n u k e dëgjoi g j i t h ë k ë t ë m a r r ë 341

zi, m e n d o i . M j e k u d i ç k a p o t h o s h t e d h e B e s i a n i u p ë r p o q t ë p ë r q e n d r o h e j , por, k u r h a p i p ë r s ë r i g o j ë n , n ë v e n d q ë t'i p ë r g j i g j e j a t i j , t h a , s i k u r t ë fliste m e v e t e : — Ku është gruaja ime? Tani e k ë r k o n t e me sy midis grumbullit të vogël të n j e r ë z v e , që, a s h t u s i e d h e m ë p a r e , l ë v i z n i n n g a d a l ë te sheshi përpara kishës. — D i a n e ! — t h i r r i k o t më k o t . Ca njerez k t h y e n kokat. — N d o s h t a k a h y r ë n ë k i s h ë n g a k u r e s h t j a , ose n ë ndonjë shtëpi p ë r në banjë, tha mjeku. — Ka m u n d ë s i . Vazhduan të ecnin, po Besiani ishte i trullosur. S'duhej të isha l a r g u a r nga hani, mendoi. — Më falni, — t h a m j e k u me zë të b u t e . — N d o s h t a e teprova. — S ' k a gjë. K u t ë k e t ë s h k u a r v a l l e ? — Mos u b ë n i m e r a k . K ë n d e j rrotull është. Ju m e rren mendtë? Jeni zverdhur në fytyrë. — S'kam gjë. Besiani ndjeu d o r ë n e m j e k u t që e mbajti p ë r k r a h u , deshi ta hiqte, por aty për aty e harroi. Ca kalamaj v i nin anash grumbullit të pare të njerëzve, atje ku ishte Ali Binaku me gjeometrin d h e diçka tregonin me dore. Besiani ndjeu n j ë h i d h ë r i m në gojë. Liqenet, i vetëtiu n d ë r m e n d . Ai qilim i vjetër gjethesh, i k a l b u r tragjikisht, me atë p r a r i m të gënjeshtërt sipër tij... Ai po ecte me h a p a të m ë d h e n j drejt g r u p i t të Ali Binakut. Është m b y t u r ? pyeti me vete që larg. Por fytyrat e tyre ishin të ngurosura në një m ë n y r ë të v e çantë. Asnjë ngushëllim s'vinte prej tyre. — Ç'është? — p y e t i ai me zë të m a r r e dhe, pa e d i t u r a s v e t ë pse, n d o s h t a n g a p a m j a e a t y r e f y t y r a v e , n ë vend që të pyeste «ç'ka pësuar?», pyeti: «ç'ka bërë?» P ë r g j i g j j a m e z i doli n g a a t o n o f u l l a t ë k y ç u r a p a mëshirë. lu desh t'ia përsëritnin atë dy-tri herë, gjersa ta m e r r t e vesh: Diane Vorpsi kishte h y r ë në kullën e ngujimit.

342

S i k i s h t e n d o d h u r ? A s n ë a t ë cast d h e a s m ë v o n ë , k u r n d o d h i a nisi të tregohej e plotësuar nga gjithë d ë s h m i t a r ë t ( n d i h e j m e n j ë h e r ë s e ajo i s h t e n j ë n g a a t o lloj n d o d h i s h , q ë k i s h i n n ë v e t v e t e e d h e r e a l i t e t i n , p o r edhe tymtajën, që e n d a n t e nga jeta e zakonshme, p r a një ndodhi t e p ë r e prirur p ë r t'u s h n d ë r r u a r në gojdhënë), p r a , a s n ë a t ë cast e a s m ë p a s t a j n u k u m o r d o t v e s h saktësisht se si gruaja e re k r y e q y t e t a s e arriti të futej në kullën ku nuk shkelte k u r r ë këmbë e jashtme. Madje, ajo q ë i s h t e a k o m a m ë e p a b e s u e s h m e s e v e t ë h y r j a , i s h t e f a k t i q ë n u k u v u r e p r e j a s k u j t , ose, m ë s a k t ë , d i ç k a u vu r e , që ajo u l a r g u a , që u e n d a t y r r o t u l l , por askush n u k e pati vëmendjen të kthjellët p ë r ta n d j e k u r e n d j e n e saj, m e p ë r j a s h t i m t ë c a k a l a m a j v e . N d o s h t a a s ajo v e t ë , p o t ë p y e t e j s e s i e b ë r i r r u g ë n gjer atje d h e si arriti më në fund të futej, n u k do të i s h t e n ë g j e n d j e t ë s h p j e g o n t e asgjë. N g a fjalët e r r a l l a q ë t h u h e j s e m b e t ë n p r e j saj n ë R r a f s h , u h a m e n d ë s u a s e ajo, n ë a t o caste, p a t i n j ë lloj s h k ë p u t j e j e n g a g j i t h çka, n j ë lloj h u m b j e p e s h e , e cila i a b ë r i t ë l e h t ë j o vetëm idenë, por edhe vetë rrugën gjer te kulla. M a dje n u k p ë r j a s h t o h e j q ë p i k ë r i s h t kjo g j ë n d i h m o i e d h e në h u m b j e n e përgjithshme të vëmendjes ndaj saj, v ë mendje që do ta ndalonte gjithsesi të b ë n t e h a p i n e k o b s h ë m . N ë t ë v ë r t e t ë , sic e r i k u j t o n i n t a n i , ajo q e larguar prej njerëzve dhe i qe afruar kullës së ngujim i t me ca lëvizje të lehta si p . i j f l u t u r e që i afrohet l l a m b ë s q ë djeg. V a l ë v i t e j n ë e r ë , s h t y h e j n ë a t ë d r e j tim d h e a s h t u lehtësisht, si një gjethe e shtyrë nga era, h y r i , ose, m ë m i r e , r a n ë p r a g u n e s a j . . . I b ë r ë balte në fytyrë, Besian Vorpsi e kuptoi më në 343

fund ç'kishte n d o d h u r . Gjëja e p a r e që. u p ë r p o q të b ë n te, i s h t e t ë s u l e j m e v r a p p ë r t a n x j e r r ë g r u a n e v e t q ë andej, por ca duar të fuqishme e kapën nga të dy krahët. — L ë s h o m ë n i , — t h i r r i ai me zë të n g j i r u r . F y t y r a t e t y r e i s h i n p r a n ë tij si g u r ë t e p a l ë v i z s h ë m të një m u r i . Midis t y r e spikatte fytyra e b a r d h ë e Ali Binakut. — L ë s h o m ë n i , — iu d r e j t u a a t i j , m e g j i t h ë s e Ali B i naku nuk ishte një nga ata që e mbanin. — Q e t ë s o h u n i , zotni, — t h a A l i B i n a k u . — Ju n u k m u n d t ë shkoni atje, sepse atje n u k m u n d t ë h y j ë a s k u s h përveç priftit. — Po a t j e ë s h t ë g r u a j a i m e , — t h i r r i B e s i a n i . — E vetme midis atyre... —Keni t ë d r e j t ë . D i ç k a d u h e t b ë r ë , p o r j u v e t ë s'mund t ë shkoni atje. M u n d t'ju qëllojnë m e pushkë, m ë kuptoni? M u n d t'ju vrasin. — A t ë h e r ë të thirret prifti, apo k u s h dreqin tjetër d u h e t p ë r t ë h y r ë atje. — Prifti u lajmërua, — t h a Ali Binaku. — Po vjen, ja ku është. R r e t h e rrotull ishin g r u m b u l l u a r s h u m ë njerëz. M i dis t y r e B e s i a n i p a k a r r o c i e r i n , q ë p o e v ë s h t r o n t e m e sy të çakarritur, duke p r i t u r hdonjë u r d h ë r prej tij. Por Besiani i hoqi sytë. — L a r g o h u n i , — i u d r e j t u a Ali B i n a k u t u r m ë s . D i sa bënë ca h a p a më tutje, por p r a p ë q ë n d r u a n në vend. P r i f t i u a f r u a d u k e m a r r ë f r y m ë m e zor. F y t y r a e tij e f l a s h k ë t , m e q e s k a t ë m ë d h a p o s h t ë s y v e , d u kej tepër e a l a r m u a r . — Sa k o h ë ka që ka h y r ë ? — p y e t i ai. Ali B i n a k u v ë s h t r o i p ë r r e t h n ë n j ë m ë n y r ë p y e t ë s e . U dëgjuan disa zëra përnjëherësh. D i k u s h t h o s h t e gjysmë orë, d i k u s h një ore, d i k u s h një çerek ore. S h u m i c a ngrinin supet. — S'ka r ë n d ë s i , — t h a Ali B i n a k u . — K r y e s o r j a ë s h t ë q ë diçka d u h e t b ë r ë . Ai me priftin diçka po thoshin k o k ë më kokë. B e 344

s i a n i d ë g j o i fjalët e Ali B i n a k u t : « A t ë h e r ë po vij e d h e une me ju», dhe mori pak zemër. Nëpër t u r m ë u dëgjuan fjalët: « P o shkon prifti b a s h k ë me Ali Binakun.» P r i f t i u n i s i p a r i . A l i B i n a k u eci p a s t i j . P a s i b ë r i dy-tre hapa, ai u ndal d h e iu k t h y e njerëzve: — Askush tjetër të mos afrohet. A t a m u n d të q ë Uojnë. Besiani ndjeu se akoma po e m b a n i n për krahësh. Ç ' ë s h t ë kjo q ë m ë g j e t i m u a , d ë n e s i a i m e v e t e . N ë s y t ë e tij b o t a e t ë r ë u z b r a z , m b e t ë n v e t ë m a t o dy f i g u r a lëvizëse, prifti d h e Ali Binaku, d h e kulla e ngujimit, d r e j t s ë cilës a t a p o s h k o n i n . Zërat p ë r r e t h vinin si një vërshëllimë e largët ere nga një bote tjetër. Mbi priftin s'mund të qëllojnë, se e m b r o n k a n u n i , p o r m b i A l i B i n a k u n p o . A s m b i Ali B i n a k u n s'besoj s e q ë l l o j n ë . A t ë e n j e h g j i t h k u s h . Prifti dhe Ali Binaku ishin në m e s të rrugës, k u r Diana u shfaq te dera e kullës së ngujimit. A t ë që n d o d h i n ë a t o c a s t e , B e s i a n i s'e m b a n t e m e n d m i r e . I s h t e n j ë p ë r p j e k j e e tij e p a m b a r i m p ë r t'i d a l ë p ë r p a r a , një m b a j t j e e n j e r ë z v e p ë r k r a h ë s h d h e z ë r a t : p r i t s a t ë largohet edhe p a k nga kulla, sa të m b ë r r i j ë gjer te g u r ë t e b a r d h ë . P a s t a j ai pa m j e k u n që u d u k e u z h d u k d i ku, p a s t a j p r a p ë n j ë p ë r p j e k j e e tij d h e p r a p ë t ë n j ë j t ë t zëra, q ë m u n d o h e s h i n t a q e t ë s o n i n . Më në fund Diana arriti gjer te gurët e bardhë, d h e njerëzit e lanë Besianin, megjithëse d i k u s h t h a : Mos e lini, b r e b u r r a , s e d o t a v r a s ë g r u a n . D i a n a i s h t e e b a r dhë si pëlhurë. Në fytyrë s'kishte as tmerr, as vuajtje, as turp, kishte vetëm një mungesë të frikshme, sidomos në z o n ë n e s y v e . Me a n k t h , v ë s h t r i m i i B e s i a n i t k ë r koi n d o n j ë s h q y e r j e n ë r r o b a t , a p o njolla t ë zeza t e b u zët e t e qafa, p o r i u d u k s e s ' k i s h t e g j ë r a t ë tilla. A i d o të psherëtinte ndoshta i lehtësuar, sikur të mos ishte ajo z b r a z ë t i a e s y v e . Me n j ë lëvizje që s ' i s h t e as e r r e p t ë , p o r as e dhemshur, ai e kapi nga krahu të shoqen, dhe duke ecur v e t ë i p a r i , e t ë r h o q i a t ë d r e j t k a r r o c ë s , ku u f u t ë n n j ë r i pas tjetrit, pa folur e pa u p ë r s h ë n d e t u r me asnjeri. 345

Karroca rendte me shpejtësi nëpër u d h ë n e madhe. Sa kohë kishin që udhëtonin k ë s h t u : një minute, një shekull? Besian Vorpsi u k t h y e më në fund nga e shoqja: — P s e s'flet? — i t h a . — P s e s ' m a s h p j e g o n si n d o dhi? Ajo rrinte e platitur në ndenjëse, me vështrimin përpara, sikur ai të mos ishte aty. A t ë h e r ë ai e kapi - p ë r b ë r r y l i fort, m e e g ë r s i . — Fol, ç ' b ë r e a t j e b r e n d a ? Ajo as u përgjigj d h e as e tërhoqi k r a h u n që ai po ia shtrëngonte si me darë. P e r s e s h k o v e a t j e , t h i r r i a t ë h e r ë p a zë. . P ë r t ë p a re sa e tmerrshme qe d r a m a ? Për hakmarrje ndaj meje? A p o p ë r t ë k ë r k u a r a t ë m a l ë s o r i n e asaj d i t e , a t ë Gjorg... Gjorg... K u l l ë m ë k u l l ë n g u j i m i d o t ë t ë k ë r koj... A ? T ë g j i t h a k ë t o p y e t j e i a b ë r i p a s t a j m e fjalë p a k a s h u m ë t ë t j e r a , p o r m e t ë n j ë j t ë n r e n d i t j e , p o r ajo s'u përgjigj për asnjërën d h e ai e kuptoi që të gjitha ato shkaqe ishin të vërteta. P a p r i t u r ai ndjeu një lodhje të m a d h e si asnjëherë tjetër. Jashtë po ngrysej. Muzgu, i ndihmuar nga mjegulla, p o b i n t e m e s h p e j t ë s i m b i u d h ë . P a s x h a m i t t ë karrocës iu duk se pa midis mjegullës një njeri të hïpur m b i mushkë. F y t y r a e verdhë e shtegtarit, që B e sianit iu duk e njohur, e ndoqi p ë r një g r i m e karrocën. K u v e t e n ë p ë r k ë t ë m u z g « Q e h a j a i i gjakut»-, m e n d o i . Ku vete ti? i t h a pas p a k vêtes. I v e t ë m në k ë të Rrafsh të huaj, në m u z g u n plot fantazma, ku?... 346

P a s gjysmë ore karroca ndaloi përpara hanit. Njëri pas tjetrit ata ngjitën shkallët e drunjta d h e h y n ë në dhomë. Zjarri ishte ende i ndezur dhe kova me ujë, që h a n x h i u me siguri e kishte m b u s h u r përsëri, ishte atje krejt e n x i r ë n g a bloza. Një llambë me vajguri lëshonte dritë të pasigurt përreth. Askush n u k u m o r as me zjarrin, as me kovën. D i a n a u zhvesh d h e u shtri në shtrat, duke mbuluar me njërin krah sytë, për t'u mbrojtur nga drita e llambës. Ai qëndroi në k ë m b ë pranë dritares, me vështrimin nga xhamat dhe vetëm herë p a s h e r e k t h e h e j p ë r t ë p a r e k r a h u n e saj t ë b u k u r , m e n j ë r r i p d a n t e l l e , r r ë s h q i t u r p o s h t ë supit, q ë v a z h d o n t e t ' i m b u l o n t e g j y s m ë n e f y t y r ë s . Ç't'i k e n ë b ë r ë v a l l e ata polifemët gjysmë të verbër? t h a me vete. D h e e n d i e n t e q ë kjo i s h t e n j ë n g a a t o lloj p y e t j e s h , q ë i s h i n të afta të m b u s h n i n një jetë të tërë njerëzore.

Ata qëndruan në han atë natë dhe gjithë ditën e n e s ë r m e , p a d a l e f a r e n g a d h o m a . H a n x h i u u a solli ushqimin në dhomë, i habitur pa masë, që n u k kërk u a n më t'u ndizej zjarri në oxhak. Në mëngjesin e dites së pasnesërme (ishte s h t a t ë m b ë d h j e t ë prill) k a r r o c i e r i çoi v a l i x h e t n ë k a r r o c ë , d h e ata, b u r r ë e grua, pasi paguan dhe u përshëndetën ftohtë me hanxhiun, u nisën për udhë. Po iknin nga Rrafshi.

347

KAPITULLI

I

SITATE

M ë n g j e s i i s h t a t ë m b ë d h j e t ë p r i l l i t G j o r g u n e zuri në Udhën e Madhe, që të conte p ë r në Brezftoht. M e gjithëse kishte qysh në agim që u d h ë t o n t e pa p u s h u a r a s g j ë k u n d , e k u p t o i s e g j e r n ë B r e z f t o h t d o t'i d u h e j së p a k u n j ë dite u d h ë a k o m a , k u r s e b e s a e tij m b a r o n t e në mesditë. A i n g r i t i k o k ë n l a r t p ë r t ë k ë r k u a r n ë qiell diellin, të cilin r e t e e l a r t a e m b u l o n i n pa e f s h e h u r m e g j i t h a t ë vendin ku ndodhej. Mesdita n u k është larg, mendoi, duke e ulur vështrimin mbi udhë. Nga lbyrja e syve u d h a i d u k e j plot r e f l e k s e t ë k u q ë r r e m t a . T e k ecte, m e n 348

d o n t e se, n ë qoftë s e b e s a e tij d o t ë m b a r o n t e n ë mbrëmje, ai do të kish m u n d u r të mbërrinte në shtëpi së p a k u a t y n g a m e s n a t a . M i r ë p o ajo, s i s h u m i c a e b e s a v e , m b a r o n t e në mesditë. Dihej se në këtë rast, në qoftë se i b e s ë t u a r i v r i t e j p i k ë r i s h t d i t ë n e m b a r i m i t të b e s ë s , i s h i k o h e j s e n ë ç ' a n ë i b ë n t e h i j e k o k a fill p a s r r ë z i m i t n ë t o k ë , n g a p e r ë n d i m i a p o n g a l i n d ja. N ë q o f t ë s e k o k a i b ë n t e h i j e n g a l i n d ja, d o t ë t h o s h t e s e a i i s h t e vrarë pas mesditës, pra pas mbarimit të besës. Në q o f t ë s e k o k a i b ë n t e hije^, n g a p e r ë n d i m i , d o t ë t h o s h t e se ishte v r a r ë para kohe, pra me pabesi. G j o r g u n g r i t i p ë r s ë r i k o k ë n . P u n ë t e tij k i s h i n l i d h j e a t ë d i t e m e qiellin, m e l ë v i z j e n e diellit n ë p ë r t ë . Pastaj, a s h t u si h e r ë n tjetër, ai vështroi u d h ë n , që, për shkak të lbyrjes së syve, iu duk p r a p ë e m b y t u r në dritë. E k t h e u kokën pas d h e kudo ishte po ai n d r i ç i m i trëndafiltë dhe asgjë tjetër midis tij. Me sa d u k e j , k a r r o c a e zezë, q ë a i e k i s h t e k ë r k u a r m ë k o t t r i j a v ë rresht n ë p ë r të gjitha rrugët e Rrafshit, n u k do të s h f a q e j a s k ë t ë m ë n g j e s t ë f u n d i t t ë j e t ë s s ë t i j t ë lire. Sa h e r ë i qe d u k u r se ja, po e h a s t e , d h e sa h e r ë ajo q e z h d u k u r s i k u r t ë k i s h t e f l u t u r u a r n ë qiell. E k i s h i n p a r e n ë U d h ë n e Hijes, n ë K a n a k ë t e S h a l ë s , n ë U d h ë n e M a d h e të Flamurëve, por ai s'kishte m u n d u r që s ' k i s h t e m u n d u r t a g j e n t e dot. S a a r r i n t e a i n ë k r a h i n ë n q ë t h o s h i n s e e k i s h i n p a r e , ajo n d o d h e j n d ë r k a q n ë k r a h i n ë n f q i n j ë d h e , s a k t h e h e j a i p ë r t'i p r e r ë u d h ë n n ë n d o n j ë k r y q ë z i m k u m u n d t ë k a l o n t e , ajo merrte një drejtim të papritur. H e r ë - h e r ë e harronte, por u d h a vetë ia sillte n d ë r mend. Kurse tani pothuajse s'kishte më asnjë shpresë. Se, e d h e s i k u r ajo t ë s h t e g t o n t e g j i t h ë j e t ë n n ë p ë r R r a f s h , a i v e t ë d o t ë m b y l l e j n ë k u l l ë n e ngu.jimit d h e s ' k i s h t e p ë r t a p a r e dot, se. e d h e s i k u r p a s t a j t ë n d o d h t e e p a m u n d u r a , q ë a i t ë d i l t e n g a k u l l a , n j ë d i t e s y t ë e tij d o t ë i s h i n g j y s m ë t ë p r i s h u r , k ë s h t u q ë n ë v e n d t ë saj a i s'do t ë s h i h t e v e ç s e n j ë m'ollë t ë t u r b u l l t , a s h t u s i dielli, q ë p a s r e v e t ë . s o t m e s'ishte v e ç s e n j ë t u f ë t r ë n d a f i l a s h të shtrydhur.

349

G j o r g u e h o q i m e n d j e n p r e j saj d h e e çoi te s h t ë pia. A t a e p r i s n i n sot g j i t h ë m e r a k , k u r s e a i n u k d o të mbërrinte dot para mesditës. Në mesditë duhej të ndërpriste u d h ë t i m i n d h e t ë fshihei p ë r t ë p r i t u r n a t ë n . T a n i a i i s h t e g j a k ë s q ë k ë r k o h e j , d h e l ë v i z j a e tij k ë n dej e t u t j e d o t ë i s h t e v e t ë m n a t ë n d h e k u r r ë n ë p ë r r r u g ë n k r y e s o r e . N j ë gjë t ë tillë k a n u n i j o v e t ë m n u k e q u a n t e shenjë frike, por, p ë r k u n d r a z i , e q u a n t e shenjë u r t ë s i e d h e b u r r ë r i e , s e p s e ajo, j o v e t ë m q ë i m b r o n t e j e t ë n g j a k ë s i t , p o r e p e n g o n t e a t ë q ë m e e c j e n e tij t ë lire të a c a r o n t e fisin e v i k t i m ë s . K r a h a s n d j e n j ë s s ë kryerjes së detyrës gjakësi duhej të kishte një ndjenjë faji n d a j b o t e s . S i d o q o f t ë q y s h a t ë m e s d i t ë a i d u h e j t ë gjente ndonjë skutë për t'u fshehur gjersa të binte terri. D i t ë t e f u n d i t , n ë h a n e t k u k i s h t e n d a l u a r p ë r t ë fjetur, dy-tri herë i qe d u k u r se kishte pare rrëshqitazi një njer i p r e j fisit t ë K r y e q y q ë v e . N d o s h t a i k i s h i n b ë r ë s y t ë , por ndoshta ishte vërtet a s h t u : i kishin v ë n ë pas n d o një njeri për ta n d j e k u r e p ë r ta v r a r ë m e n j ë h e r ë pas mbarimit të besës, a t ë h e r ë k u r i ndjekuri është ende i pakujdesshëm për mbrojtjen e vet. Sidoqoftë d u h e t t ë r u h e m , m e n d o i d h e p ë r h e r ë t ë t r e t ë n g r i t i k o k ë n d r e j t qiellit. T a m a m n ë a t ë çast i u d u k s e dëgjoi n j ë z h u r m ë t ë l a r g ë t . M b a j t i k ë m b ë t p ë r t ë k u p t u a r n g a v i n t e z h u r m a , p o r s'e m o r i d o t v e s h . U v u t ë ecte d h e z h u r m a nisi t ë n d i h e j p ë r s ë r i . I s h t e s i n j ë uturimë e m b y t u r , që v i n t e h e r ë më dobët, h e r ë më fort. Do të jetë ndonjë ujëvarë, mendoi. Dhe vërtet ashtu i s h t e . K u r i u a f r u a d h e e pa, m b e t i i m r e k u l l u a r . U j ë varë më magjepsëse s'kishte pare ndonjëherë në jetën e t i j . I s h t e n d r y s h e n g a të t j e r a t , pa s h k u m ë e s t ë r k a l a , e shtruar lëmueshëm përskaj shkëmbit me ngjyrë të gjelbër në të errët, si një floknajë e r e n d e . Gjorgut iu k u j t u a n flokët e g r u a s s ë b u k u r k r y e q y t e t a s e . N ë qoft ë s e d o t'i b i n t e dielli, u j ë v a r a d o t ë n g j a s o n t e t a m a m m e ta. Ai vazhdoi të q ë n d r o n t e sipër u r ë s së vogël të drunjtë, nën të cilën ujërat e rrëzuara nga s h k ë m b i v i jonin udhën, por të s h t h u r u r a tashmë e pa solemnitet. 350

Gjorgu n u k ia h i q t e sytë ujëvarës. Një javë më pare, në një nga hanet ku kishte kaluar natën, kishte dëgjuar se kishte vende në bote që prej ujëvarave të malit bënin d r i t ë elek^rike. Një m a l ë s o r i ri u tregonte dy b u j t ë s v e s e k ë t ë e k i s h t e d ë g j u a r p r e j n j ë t j e t r i , t ë cilit gjithashtu ia kishte t r e g u a r një tjetër dhe bujtësit që e dëgjonin, përsëritnin: Të b ë h e t dritë prej ujit?! Je i m a r r e , o n j e r i ? ! P o pse, v a j g u r ë s h t ë uji, q ë . m u n d t ë bëjë d r i t ë ? ! Po uji e s h u a n zjarrin e jo ta n d e z ë ! K u r s e malësori ngulte k ë m b ë se k ë s h t u e kishte dëgjuar këtë ' g j ë d h e n u k s h t o n t e asgjë n g a vetja, s e m u n d t ë b ë h e j d r i t ë p i k ë r i s h t n g a uji, v e ç s e j o n g a u j ë dosido, s e p s e dhe midis ujërave ka ndryshim, ashtu si midis njerëzve, p r a d r i t ë m u n d t ë b ë h e t v e t ë m p r e j ujit fisnik t ë u j ë v a rave. Të çmendur ata që ta k a n ë thënë e akoma më i ç m e n d u r t i q ë e k e b e s u a r , t h o s h i n b u j t ë s i t . P o r kjo s'e p e n g o n t e m a l ë s o r i n t ë t h o s h t e se, n ë q o f t ë s e d o t ë n d o d h t e kjo, a t ë h e r ë ( g j i t h m o n ë , s i p a s fjalëve t ë a t i j tjetrit, që ia kishte t h ë n ë n j ë tjetër) pra, në qoftë se do , t ë b ë h e j kjo n ë R r a f s h , a t ë h e r ë k a n u n i d o t ë z b u t e j paksa dhe Rrafshi do të shpëlahej paksa n g a m o r t ja, ashtu si tokat e helmëta që shkripëzohen me anë të shpëlarjes. I m a r r ë o i m a r r ë , përsëritnin bujtësit, kurse G j o r g u sepse i k i s h t e b e s u a r t ë p a n j o h u r i t . Ai me vështirësi i k t h e u shpinën ujëvarës. Rruga z g j a t e j p a fund, g a t i e d r e j t ë , m e n j ë p u r p u r t ë l e h t ë n ë ska jet. Ai ngriti k r y e t drejt qiellit. Edhe pas pak dhe koha e besës m e r r t e fund d h e ai do të dilte j a s h t ë kohës k a n u n o r e . J a s h t ë k o h ë s , p ë r s ë r i t i m e v e t e . l u d u k disi e çuditshme të dilte njeriu j a s h t ë kohës së vet. E d h e p a k , p ë r s ë r i t i d u k e n g r i t u r k o k ë n d r e j t qiellit. T r ë n d a filët e s h t r y d h u r pas r e v e s i k u r i s h i n n x i r ë t a n i l e h t a z i . Gjorgu buzëqeshi me hidhërim, sikur të thoshte me vet e : S ' k e ç'i b ë n !

351

N d ë r k a q k a r r o c a , b r e n d a s ë cilës i s h i n V o r p s ë t , burrrë e grua, rendte nëpër U d h ë n e M a d h e të F l a m u r ë v e , më e gjata e u d h ë v e që përshkonin Rrafshin. Bjeshkët, gjysmë të zbardhura nga borima, sprapseshin gjithnjë dhe Besian Vorpsi, tek i shikonte ashtu, m e n d o n t e se ja, m ë n ë f u n d a t a p o i k n i n n g a m b r e t ë r i a e v d e k j e s . S y r i i tij i d j a t h t ë k a p t e h e r ë p a s h e r e p r o f i l i n e së shoqes. E zbehtë, me një ngrirje që lëkundjet e karrocës, n ë v e n d q ë t a m b u l o n i n , e t h e k s o n i n m ë s h u m ë , ajo h e rë-herë i kallte frikën. Ishte krejtësisht e huaj, e t j e t ë r s u a r , v e t ë m f o r m e t r u p o r e , s h p i r t i i s ë cilës k i s h t e m b e t u r atje lart. Ç ' m ' u d e s h t a sill j a n ë k ë t ë R r a f s h t ë m a l l k u a r , t h a ai me vete për të njëqindtën herë. Vetëm një përkitje pati me Rrafshin dhe ai ia mori. N j ë grime e p r e k u m e k a n i z m i i p ë r b i n d s h ë m , d h e ajo g r i m e m j a f t o i q ë a i fia merrte gruan, për f i a bërë robinë, në rastin më të mire, zane mali. Kërkëllima e r r o t a v e të karrocës ishte një m u z i k ë e përshtatshme për të shoqëruar dyshimet, hamendjet dhe p e n d i m i n e t i j . E k i s h t e v ë n ë në p r o v ë l u m t u r i n ë e t i j , sikur të donte të m e r r t e vesh nëse e m e r i tonte apo jo atë lumturi. E kishte çuar nëpër portât e skëterrës atë l u m t u r i t ë b r i s h t ë q y s h n ë p r a n v e r ë n e saj t ë p a r e . D h e a j o s'i q ë n d r o i d o t p r o v e s . I qetë nganjëherë, m e n d o n t e se në të vërtetë asnjë ndjenjë anësore, asnjë i t r e t ë n u k do të ishte kurrsesi n ë g j e n d j e t ë p r e k t e n d j e n j ë n e D i a n e s n d a j t i j . N ë qoft ë s e n d o d h i ( m e d e t , s a t ë h i d h u r a q e n ë fjalët -«kjo n d o d h i » !), n d o d h i j o p ë r s h k a k t ë n j ë t ë t r e t i , p o r p ë r 352

shkak të diçkaje tmerrësisht të gjerë. Ishte diçka e t u r bullt, q ë k i s h t e t ë b ë n t e m e n j ë d r a m e m i l i o n a s h n ë për shekuj, ndaj dhe dukej e pariparueshme. Si flutura q ë m u n d t ë p r e k e j n g a n j ë l o k o m o t i v ë e zezë, i s h t e p ë r k i t u r ajo m e d r a m ë n e R r a f s h i t d h e k i s h t e h u m b u r . H e r ë - h e r ë , m e n j ë q e t ë s i p r e j s ë cilës t r e m b e j d h e vetë, ai "mendonte se ndoshta i duhej p a g u a r kjo taksë Rrafshit. Një taksë për v e p r a t e tij, p ë r ato z a n a t d h e shtojzovallet e maleve të p ë r s h k r u a r a në to d h e p ë r atë lloxhën e v o g ë l ' t ë shfaqjes përballë skenës ku lot një popull i tërë i përgjakur. Por ndoshta ndëshkimi do të më gj ente kudo që të isha, g j e r n ë T i r a n e , m e n d o n t e d u k e q e t ë s u a r v e t e n . Sepse Rrafshi lëshonte valë gjer larg, m b i gjithë vendin dhe në të gjitha kohërat. Ashtu si valet kozmike. Ai ngriti m ë n g ë n e pardësysë dhe pa orën. Ishte mesditë.

G j o r g u n g r i t i k r y e t d h e g j e t i n j o l l ë n e diellit, p a s reve. T a m a m mesditë, t h a me vete. K o h a e besës kishte mbaruar. M e d y h a p a t ë l e h t ë a i doli n g a U d h a e M a d h e d h e nisi t ë e c t e n ë p ë r d j e r r i n e . T a n i d u h e j t ë g j e n t e n j ë vend për të pritur rënien e territ. Rruga nga të dyja anët ishte e shkretë, m e g j i t h a t ë v a z h d i m i i ecjes nëpër U d h ë n e M a d h e do t ' i d u k e j a t i j n j ë s h k e l j e e k a n u n i t . Djerrina ishte e gjatë d h e e sheshtë. Në thellësi k i shte toka të p u n u a r a dhe ca drurë, po rreth e rrotull s'dukej ndonjë shpellë apo së p a k u ndonjë k a ç u b ë . Sa t ë gjej s k u t ë n e p a r e d h e d o t ë f s h i h e m , m e n d o i ai, s i kur të bindte veten se n u k po vazhdonte të ecte i zbuluar p ë r t'u kapardisur, por n g a q ë s'po gjente strehim. D j e r r i n a d u k e j s i k u r s'do t ë k i s h t e f u n d . N ë k o k ë a i 23 - 2

353

kishte një qetësi të çuditshme, më tepër një zbrazëti shurdhane. Ishte fare i vetëm nën qiellin që tani dukej sikur qe i anuar pakëz nga perëndimi prej peshës së diellit. Rreth e rrotull dita ishte po ajo, po ai ajër d h e po ai ndriçim i purpurt, megjithatë koha e besës kishte mbaruar dhe tani ai kishte hyrë në kohën tjetër. Me sy të ngrirë vështronte përreth. Ja pra, kjo ishte koha përtej besës. Koha eterne, që s'i përkiste më atij, pa dite, stinë, vite e të ardhme, një kohë e përgjithshme, me të cilën ai s'kishte asnjë llogari. E huaj krejtësisht, ajo s'do t'i jepte më asnjë shenjë, asnjë njohje, madje as ditën e dënimit të tij, që ishte diku përpara, në një date që s'dihej, mbi një truall dhe prej një dore që gjithashtu s'diheshin. Tek mendonte këtë, sytë e tij dalluan larg ca ngrehina të murme, që iu dukën si të njohura. Po këta janë Konakët e Rrëzës, tha me vête kur u afrua dhe pak. Prej tyre e gjer në një krua që s'i kujtohej si quhej, dihej se rruga ishte në besë. Së paku, ai kështu e dinte. Rrugët në besë s'kishin as tabela, as shenja të veçanta, megjithatë të gjithë i dinin. Për siguri ai mund të pyeste të parin kalimtar që do të ndeshte. Gjorgu shpejtoi hapat nëpër djerrine. Mendja e tij doli nga përgjumja. Ai do të arrinte gjer te rruga në besë dhe atje do të endej ca kohë, gjersa të binte mbrëmja, pa qenë nevoja të futej në ndonjë kaçube. Ndërkaq... kushedi, karroca e kadifenjtë mund të kalonte andej. Një herë, sic i kishin thënë, ajo ishte d u kur në Konakët e Shalës. Po, po, ashtu do të bënte. Gjorgu ktheu kokën nga e majta, pastaj nga e djathta, u sigurua që udha, ashtu si dhe djerrina, ishte krejtësisht bosh dhe me një të ecur të lehtë kapërceu për disa caste hapësirën që e ndante nga Udha e Madhe dhe nisi të ecte nëpër të. E bëri këtë që të arrinte sa më shpejt te udha në besë, ndryshe do t'i duhej një orë ecje. Kujdes, i tha vêtes. Tani koka të bën hije nga'lindja. Por Udha e Madhe vazhdonte të ishte pa njeri. Ai eci 354

m e h a p a t ë s h p e j t ë , p a m e n d u a r asgjë. N ë t h e l l ë s i t ë r r u gës p a c a s i l u e t a t ë zeza, g a t i t ë p a l ë v i z s h m e . K u r u a f r u a d h e pak, v u r i r e s e i s h i n d y m a l ë s o r ë m e n j ë grua të hipur mbi mushkë. — A ë s h t ë në b e s ë kjo r r u g ë k ë n d e j , o b u r r a ? — pyeti Gjorgu kur u ndesh me ta. — Posi, o ç u n , — u p ë r g j i g j më i v j e t r i p r e j t y r e . — Ka njëqind vjet që është në besë u d h a prej K o n a k ë v e të R r ë z ë s te K r o i i S h t o j z o v a l l e s . — Falemnderit, — tha Gjorgu. — N d e r p a ç , or çun, — u p ë r g j i g j p l a k u , d u k e i p a r e s h k a r a z i r u b i n e zi te m ë n g a . — E të qoftë u d h a m b a r ë ! Ndërsa përpinte rrugën me hap të shpejtë, Gjorgu m e n d o n t e s e ç'do t ë b ë n i n v a l l e g j a k ë s i t q ë i z i n t e d i t a a n d e j - k ë n d e j n ë p ë r R r a f s h , n ë qoftë s e n u k d o t ë i s h i n u d h ë t n ë besë, s t r e h a e t y r e e v e t m e , k u m u n d t'i s h p ë tonin ndjekësve. Pjesa e udhës në besë s'kishte asnjë n d r y s h i m nga u d h a t j e t ë r . Po ai k a l l d r ë m i v j e t ë r , i d ë m t u a r v e n d e -vende nga kuajt dhe rrëkezat, po ato gropëza d h e kaçuba anëve. Megjithatë Gjorgut iu duk se kishte diçka të ngrohtë në p r a r i m i n e p l u h u r i t të saj. Ai m o r i frymë thellë dhe ngadalësoi hapin. K ë t u do të près mbrëmjen, m e n d o i . D o t ë p u s h o n t e m b i n d o n j ë g u r , ose d o t ë e n d e j poshtë e përpjetë nëpër të gjersa të ngrysej. Sidoqoftë kjo d o t ë i s h t e m ë m i r e s e s a t ë s t r u k e j n ë n d o n j ë k a ç u b ë t e d j e r r i n a . V e ç kësaj... k a r r o c a m u n d t ë k a l o n t e k ë n d e j . Një s h p r e s ë e v a k ë t e m b a n t e a k o m a s e d o t a s h i h t e d h e n j ë h e r ë . K u r s e ë n d ë r r i m i i tij i k t e m ë t u t j e : t a s h i h t e k a r r o c ë n , ajo t ë n d a l o n t e d h e a t a q ë i s h i n b r e n da, t'i t h o s h i n : e j , m a l ë s o r , n ë qoftë s e j e l o d h u r , h i p n ë k a r r o c ë t ë b ë s h n j ë c o p ë r r u g ë b a s h k ë m e ne... H e r ë p a s h e r e G j o r g u n g r i n t e k o k ë n n g a qielli. E s h u m t a pas tri orësh do të ngrysej. Në r r u g ë kalonin m a l ë s o r ë t ë v e t m u a r a p o n ë g r u p e t ë vogla, n ë k ë m b ë a p o m b i k u a j . L a r g , n ë t h e l l ë s i , d u k e s h i n d y - t r i njolla t ë vogla t ë p a l ë v i z s h m e . D o t ë ishin m e s i g u r i g j a k ë s q ë , a s h t u s i ai, prisniri r ë n i e n e n a t ë s p ë r t ë l ë v i z u r m ë t u t j e . Në shtëpi do të jenë bërë merak, tha me vete. 355

Rrugës po afrohej një malësor, që ecte n g a d a l ë p a s n j ë kau.. K a u i s h t e k r e j t i zi. G j o r g u ecte m ë n g a d a l ë s e m a l ë s o r i m e k a u n d h e ata e arritën. — Mirëdita! — përshëndeti malësori kur u gjend përbri. — Mirëdita! — u përgjigj Gjorgu. T j e t r i b ë r i m e k o k ë n g a qielli. — S'ecën k o h a , — t h a . Ai kishte m u s t a q e të verdha, që dukej sikur e n d i h m o n i n b u z ë q e s h j e n e t i j . Në m ë n g ë i d u k e j r u b i i zi. — Të ka m b a r u a r besa? — P o , — u p ë r g j i g j G j o r g u , — sot në m e s d i t ë . — M u a k a t r i d i t e q ë m ë k a m b a r u a r , p o ja, m ë k a mbetur pa shitur ky ka. Gjorgu e vështroi i habitur. — K a m dy j a v ë që s h t e g t o j me të e s'po e s h e s d o t , — v a z h d o i m a l ë s o r i . — Ë s h t ë ka i m i r e , t ë r ë g j i n d j a e s h t ë p i s ë q a u k u r u n d a p r e j t i j , m e g j i t h a t ë s'po m a bien k u s h . G j o r g u s ' d i n t e ç't'i t h o s h t e . N u k i s h t e m a r r ë n d o n j ë h e r ë me shitje bagëtish. — Desha ta shes përpara se të m b y l l e m në kullën e n g u j i m i t , — v a z h d o i m a l ë s o r i . — K e m i n e v o j ë , , or djalë, m i r ë p o , p o n u k e s h i t a u n e , s ' k a n j e r i t j e t ë r n ë shtëpi që ta bëjë këtë punë. Megjithëse tani p a k s h p r e s ë m ë k a m b e t u r . K u r s'e s h i t a d o t p ë r d y j a v ë q ë k a m q e n ë i l i r e , s i d o t a s h e s t a n i q ë lëviz v e t ë m n a t ë n ? H e , si t h u a ti? — A s h t u është, — t h a Gjorgu. — V ë s h t i r ë e ke. S y t ë e tij v ë s h t r o n i n n g u l t a z i k a u n e zi që b ë r l y k e j q e t ë s i s h t . N d ë r m e n d s e p s e i e r d h ë n fjalët e b a l a d e s së vjetër të ushtarit që la amanetin në çastin para v d e k j e s : T ë fala b ë j i n i n ë n ë s ë , k a u n e z i l e t a s h e s ë . — Nga je? — pyeti malësori. — Nga Brezftohti. — S'je s h u m ë l a r g . P o t ë ecësh m i r e , s o n t e n a t ë n arrin. — Po t i ? — p y e t i G j o r g u . 356

— Ohu, u n ë j a m larg, n g a F l a m u r i i K r a s n i q e s . G j o r g u lëshoi n j ë v ë r s h ë l l i m ë . — Q e n k e v ë r t e t larg. Sa të arrish gjer atje, ke p ë r ta s h i t u r k a u n me siguri. — S'e b e s o j , — t h a t j e t r i . — T a n i të v e t m e t v e n d e k u m u n d t a s h i s j a j a n ë u d h ë t n ë besë, m i r ë p o a t o j a n ë të rralla. Gjorgu pohoi me kokë. — J a , s i k u r kjo u d h ë n ë b e s ë k ë t u t ë z g j a t e j g j e r te kryqëzimi me Udhën e Madhe të Flamurëve, atëherë po, d o t a shisja m e s i g u r i . M i r ë p o ajo m b a r o n m ë p ë r para. — U d h a e F l a m u r ë v e ë s h t ë a f ë r që k ë n d e j ? — S ' ë s h t ë l a r g . Asaj i t h e m u d h ë u n ë . Ç ' n u k s h e h n j e r i u t ë ecë n ë p ë r t ë . — Vërtet, nëpër u d h ë njeriu sheh gjëra të çuditshme, — tha Gjorgu. — Njëherë më ka qëlluar të shikoj një karrocë... — N j ë k a r r o c ë e zezë m e n j ë g r u a t ë b u k u r b r e n d a ? — e n d ë r p r e u tjetri. — Ku e di t i ? - t h i r r i G j o r g u . — E p a s h ë m b r ë m ë në H a n i n e K r y q i t . — Ç'bënin atje? — Ç ' b ë n i n ? Asgjë. K a r r o c a i s h t e p ë r p a r a h a n i t . K a rrocieri pinte kafe brenda. — Po a j o ? . Malësori buzëqeshi. — A t a ishin b r e n d a . D y d i t e e d y n e t b r e n d a n ë d h o m ë . K ë s h t u t r e g o n t e h a n x h i u . Eh, o v l l a . G r u a j a i s h t e e b u k u r si z a n ë . Të s h i t o n t e me sy. A t j e i l a s h ë m b r ë m ë . Sot d u h e t t ë j e n ë n i s u r . — K u e di t i ? — Kështu tha hanxhiu. Nesër do nisen. la kishte t h ë n ë karrocieri i tyre. Ca caste G j o r g u a ë n d r o i si i s h a s t i s u r . S y t ë i m b a n te të ngulitur mbi kalldrëm. — E n g a k a l o n r r u g a ? — p y e t i befas. M a l ë s o r i zgjati k r a h u n p ë r p a r a . — N j ë o r ë l a r g q ë k ë n d e j , kjo u d h ë q ë p o e c i m n e , 357

pritet me U d h ë n e F l a m u r ë v e . N ë p ë r të do të ecin me siguri, n ë qoftë s e s ' k a n ë k a l u a r . U d h ë t j e t ë r s'ka. Gjorgu i m b a n t e sytë andej nga tregonte malësori. T j e t r i filloi t a n d i q t e m e s y h a b i t s h ë m . — Po ti ç ' k e me ta, o q y q a n ? — p y e t i . Gjorgu n u k u përgjigj. Një orë larg që k ë n d e j , p ë r sëriti me vete. Ngriti kokën p ë r të k ë r k u a r g j u r m ë n e diellit n ë r e . K i s h t e s ë p a k u d y o r ë d i t e . A s n j ë h e r ë g j u r m ë t e saj s ' k i s h i n q e n ë k a q p r a n ë . A i m u n d t a s h i konte zanën. Pa m e n d u a r gjatë, madje pa e përshëndetur b a s h k u d h ë t a r i n , ai u n i s si i n d ë r k r y e r a n d e j k u , s i p a s fjal ë v e t ë n j e r i u t m e k à t ë zi, kryqëzoheshi-n r r u g ë t .

Karroca e Vorpsëve vazhdonte ta linte pas me s h p e j tësi R r a f s h i n . D i t a i s h t e t h y e r k u r q ë l a r g u d u k ë n p u llazet e q y t e t i t t ë vogël, m a j a t e d y m i n a r e v e d h e kambanorja e kishës së v e t m e të tij. B e s i a n V o r p s i afroi k o k ë n t e x h a m i : a t o r r u g i n a t ë vogla m i d i s n d ë r t e s a v e q ë d u k e s h i n q e s h a r a k e , a i i mbushi aty për aty me njerëzit e qytetthit, me n ë p u n ë sit e n ë n p r e f e k t u r ë s që ç o n i n s h k r e s a t te g j y k a t ë s i i p a qit, m e d y q a n k a t , z y r a t e p ë r g j u m u r a d h e k a t ë r - p e s ë t e lefonat e tipit të vjetër, të vetmit telefona të qytetit, n ë p ë r t ë c i l a t t h u h e s h i n fjalë t ë m ë r z i t s h m e , s h u m i c a p ë r mes gogësimash. Ai i përfytyroi të gjitha këto, d h e befas ajo bote q ë e p r i s t e a t j e p o s h t ë , i u d u k t m e r r ë s i s h t e zbehtë d h e e çngjyrosur, në krahasim me atë që kishte lënë pas. E m e g j i t h a t ë , m e n d o i ai t r i s h t u e s h ë m , ai i p ë r k i s t e kësaj b o t e t ë z b e h t ë d h e s i i tillë s ' d u h e j t ë i s h t e n g j i tur në Rrafsh. Rrafshi nuk ishte krijuar për të v d e k shmit e zakonshëm, por për qenie titanike. 358

T y m t a r ë t e q y t e t i t t ë vogël s a v e n t e z m a d h o h e s h i n . Diana, me kokën të m b ë s h t e t u r te shpina e ndenjëses, r r i n t e njëlloj s i m ë p a r e , e p a l ë v i z s h m e . B e s i a n V o r p s i t i dukej se po conte në shtëpi f o r m e n e gruas së vet, k u r s e v e t ë atë e kishte lënë diku në gjirin e m a l e v e . Tani po ecnin nëpër djerrinën e lakuriqtë, prej ku kishte nisur shtegtimi i tyre një muaj më pare. Ai ktheu e d h e një h e r ë kokën pas, për të p a r e ndoshta p ë r h e r ë të fundit Rrafshin. Bjeshkët shtjelleshin përherë e më ngadalshëm, duke u larguar gjithnjë e më tepër në vetm i n ë e tyre. Një mjegull e b a r d h ë , misterioze ulej m b i to, s i p e r d j a m b i d r a m ë n e p o r s a m b a r u a r .

T a m a m në atë kohë Gjorgu ecte me hapa të m ë d h e n j në U d h ë n e F l a m u r ë v e , në të cilën kishte dalë një orë më p a r e . Në erë po ndihej dridhja e pare e m u z g u t , k u r ai dëgjoi një b r i t m ë të p r e r ë që i erdhi a n a s h : — G j o r g , të fala Zef K r y e . . . K r a h u i t i j , m e n j ë lëvizje t ë beftë, d e s h i t ë h i q t e p u s h k ë n nga krahu, por ngritja e k r a h u t u përzie me fjalën « - q y q e s » , g j y s m a e m b i e m r i t t ë u r r y e r , q ë a r r i t i turbull në ndërgjegjen e tij. Gjorgu pa tokën të lëvizte, p a s t a j t a b a n i i saj u n g r i t f u r i s h ë m v e r t i k a l i s h t , d u k e iu përplasur në fytyrë. Ishte rrëzuar. Një grime bota u s h u r d h u a krejt, pastaj p ë r m e s s h u r d h ë r i s ë s ë saj a i dëgjoi c a h a p a . N d j e u d y d u a r q ë diçka po bënin me trupin e tij. Po më kthejnë mbarë, m e n d o i . P o n ë a t ë çast d i ç k a e f t o h t ë , n d o s h t a t y t a e p u s h k ë s , i p r e k u f a q e n e d j a t h t ë . O zot, k r e j t s i p a s r r e g u l l a v e . Ai u p ë r p o q të h a p t e s y t ë . N u k e k u p t o i n ë s e i h a p i d o t a p o jo, v e ç s e n ë v e n d t ë g j a k ë s i t p a c a n j o l l a t ë b a r d h a b o r e q ë ende s'kishin s h k r i r ë d h e p ë r m e s t y r e 359

k a u n e zi që s ' p o s h i t e j e s'po s h i t e j d o t . K j o ë s h t ë e g j i t h a , m e n d o i , m a d j e s h u m ë u zgjat. Dëgjonte akoma hapat që po largoheshin dhe dy-tri herë pyeti v e t e n : të kujt janë valle? lu d u k ë n si h a p a të njohur. Ah, po ata ishin krejt të njohur, ashtu si edhe duart që e kthyen mbarë... J a n ë t a m a m të miat, tha me vete. Në shtatëmbëdhjetë mars, udha p r a n ë Brezftohtit... N j ë c a s t e h u m b i n d ë r g j e g j e n , p a s t a j p r a p ë d ë g j o i k u m b i m i n e h a p a v e d h e përsëri iu d u k se a t a ishin k r e j t h a p a t e tij d h e i s h t e a i v e t ë e a s k u s h t j e t ë r , q ë p o v r a p o n t e kështu, d u k e lënë pas, të shtrirë midis rrugës, t r u p i n e vet, që porsa e kishte v r a r ë .

Dhjetor

360

1978.

%