Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku 1

MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE

Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku

1

Izdavač: Matica muslimanska Crne Gore Za izdavača: Dr Avdul Kurpejović Urednik: Osman Grgurević Lektor: Sreten Vujović Grafička priprema i dizajn: DauS - Cetinje Tiraž: 1000 primjeraka Štampa: IVPE - Cetinje

Realizacija Projekta i izdavanje knjige finansirao Fond za manjine Crne Gore

2

Dr Safet Bandžović

Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku Knjiga I

ISELJAVANJE MUSLIMANSKOG STANOVNIŠTVA CRNE GORE U TURSKU (1877 - 1940) Knjiga I

Podgorica, 2011. godine 3

4

PREDGOVOR Demografska kretanja stanovništva koja se mani­festuju kroz preseljavanje, premještanje, migracije, bjekstva, progone, etni­­čka čišnjena i druge pokrete su veoma složena pa zahtjevaju mu­lti­ disciplinarno naučno proučavanje. Pošto sadrže istorijsku, etno­ grafsku, kulturnu, ekonomsku, socijalnu, sigurnosnu, psi­hološku, pravnu, društveno-političku i nacionalnu ko­mponentu mora im se prilaziti svestrano, objektivno i činjenično ute­meljeno, jer svaki jednostrani prilaz, emotivan ili nacionalno ostrašćen ne doprinosi saznanju stvarnog stanja. U dugom evolutivnom procesu kulturološkog i nacionalnog oformljenja identitet Muslimana se temeljio na islamskoj religiji, civilizaciji i kulturi, pošto ovaj narod nije mogao koristiti bitnu komponentu narodnosnog oformljenja-sopstvenu teritoriju i državu. U tome je spe­cifi­čnost Muslimana kao nacije, jer su jedinstvena pojava u evropskoj istoriji, da jedan narod nastane u svom punom etničkom i nacionalnom biću na osnovu tzv. religijske inicijacije. Pri­padnici islamske religije i u kasnijem periodu muslimanske nacionalnosti su bili izlo­ženi mnogim iskušenjima, negi­ranjima, marginalizaciji, diskriminaciji, i asimilaciji koja je prijetila etno-ge­ nocidom. U takvim okolnostima ovaj narod je tražio spas u iselja­ vanjima u bezbjedinije krajeve ili države. Projekat “Iseljavanje Musli­mana Crne Gore u Tursku u periodu od 1878. do 1970. godine” ima za cilj da na istorijskim saznanjima i zvaničnim statističkim podacima izuči i javnosti prezentira demo­ grafska kretanja ovog naroda, unutar Osmanskog carstva, odnosno kasnije u Tursku. Realizacija Projekta je predviđena u dva dijela. Prvi dio se odnosi na period od 1878. do 1940. godine, a drugi na period iseljavanja u Tursku poslije II svjetskog rata do 1970. godine. 5

Autor i odgovorno lice za realizaciju prvog dijela Projekta Dr Safet Bandžović je istoričar koji se dugo bavi demografskim kre­ tanjima muslimanskoig stanovništva, počev od 1877. godine pa sve do 1970. godine kada je prestao proces iseljavanja u Tursku. On je o ovom pitanju napisao i objavio veliki broj knjiga i drugih publikacija, što ga je preporučilo za autora. Kretanja stanovništva kroz istoriju uticala su na izmjene etni­ čkih granica kao i na promjene u teritorijalnoj rasprostranjenosti pojedinih religija, jezika, kultura i etničkih osobenosti. Tako su mi­gracije ra­­dikalno mijenajale demografsku kartu balkanskog, etni­ čki nestabilnog, prostora gdje je stalno prisutan fe­­nomen seoba, egzodusa, ra­se­ljavanja i naseljavanja. Muslimani na Balkanu su do završetka Prvog svjetskog rata imali status vjerske manjine, da bi na osnovu Senžermenskog ugo­ vora o miru iz 1919. i De­klaracije o pravima manjina Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, 1920. godine bili ozvaničeni kao etnonacionalna manjina. Ove činjenice će pomoći razumijevanju ovog djela i uvažavanju pojmovnih odrednica koje su upo­trijebljene, jer regularnih iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u Tursku nije bilo niti je moglo biti u toku, već nakon završetka Prvog svjetskog rata. Prva iseljavanja većeg broja porodica iz Crne Gore se javljaju nakon genocida nad muslimanskim stanovništvom u Ša­ hovićima kod Bijelog Polja 1924. godine. Rijetko gdje u svi­jetu je bilo toliko nemira, ratova, prolivene krvi, masovnih stradanja, uništenja na­se­lja, iseljenih i prognanih naroda, kao što je to bilo na Balkanu. Iako su stradanja dio istorije svih naroda i vjeroispovjesti Ba­lkana, posebno su u ovom periodu njima bili izloženi pripadnici islamske religije. Ta stradanja nijesu mogla proći a da ne ostave negativan odraz na psihologiju, etnologiju i ukupan kulturni nivo ovdašnjeg muslimanskog stanovništva. Za pripadnike islamske vjeroispovijesti i muslima­n­ske na­ci­ onalnosti Balkana karakteristično je da su u prošlosti ali i danas u te­žem društveno-političkom, ekonomsko-socijalnom i kulturnonacionalnom polo­ža­ju od pripadnika drugih religija i na­cionalnosti, što je neminovno prouzrokuje neprekidna kretanja, premje­štanja, iseljavanja, u traganju za sigurnijom egzistencijom i uslovima kultu­ rne i nacionalne afirmacije i zaštite. Pripadnici islamske religije i muslimanske nacionalnosti Crne Gore nijesu do sada u većoj mjeri bili predmet istorijskih i 6

kulturoloških izučavanja. Zato i ne čudi da se još uvjek brkaju pojmovna određenja religije i nacionalne osobenosti i da su Muslimani izloženi ignoprisanju, negiranju i nametanju tuđeg nacionalnog identiteta. Izuzetno je važno da o Muslimanaima Balkana svoj sud da istorijska nauka, temeljito i cjelovito kako je to rađeno za druge narode, jer su ta izučavanja izuzetno značajna za istorijske refleksije, komparativne pristupe i praktične konsekvence. Negiranje identiteta i pokušaji asimilacije su jedan od gla­ vnih razloga što se tanovništvo islamske religije i muslimanske nacionalnosti kontinuirano iseljavalo iz Crne Gore počev od Berli­ nskog kongresa pa sve do 1970. godine. Posebno je interesantna činjenica da je najmasovnije iseljavanje Muslimana iz Crne Gore u Tursku bilo sedamdesetih godina XX vijeka, kada su bili u relativno povoljnijem socio-ekonomskom i kulturnom položaju. Zato će ovaj period iseljavanja tražiti egzaktniju obradu uzroka iseljavanja. Matica muslimanska Crne Gore je Projektom i izda­vanjem ove knjige željela da doprinese sveobuhvatnom sagle­davanju prošlost stanovništva islamske reli­gije i muslimanske nacionalnosti na prostorima Balkana i Crne Gore. Koliko se u tome uspjelo prosudiće čitaoci, stručna i laička javnost. Dr Avdul Kurpejović

7

8

I ISELJAVANJE MUSLIMANSKOG STANOVNIŠTVA IZ CRNE GORE U OSMANSKE DIJELOVE BALKANA (1877-1914.) Migracije su stalni pratioci etničke, političke, kulturne i privredne evolucije čovječanstva. Kretanje populacija: “promjena, protok i pokret” staro je koliko i samo čovječanstvo. Pomicanja i preseljenja stanovništva su kroz istoriju uticali na izmjene etničkih granica, kao i na očite promjene u teritorijalnoj proširenosti pojedinih jezika i dijalekata.1 Kada bi se istorija Balkana, piše Holm Zundhausen, pisala iz perspektive istorije seoba, stekla bi se mnogo realnija, stvarnosti bliža slika od one koje pružaju izobličene i ekstremno konstruisane nacionalne istorije.2 Migracije su radikalno mijenjale demografsku kartu balkanskog etnički nestabilnog prostora koji je zapravo “pojas trenja”, gdje je trajno prisutan fenomen seoba, migracija, egzodusa, preseljavanja, raseljavanja i naseljavanja. One su značajno uticale i na profilisanje etničkih, političkih, društvenih i kulturnih odnosa.3 Počevši od kraja XIV stoljeća, u velikim migracijskim pokretima, po Jovan Cvijiću, “ispremeštano je sve stanovništvo na prostoru od Veleške klisure na Vardaru pa do Zagrebačke gore”.4 M. Friganović, Demografija: Stanovništvo svijeta, Zagreb 1978, 139; Povijest svijeta, Zagreb 1990, 475. 2 H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka (u daljem tekstu: Istorija Srbije), Beograd 2008, 54. 3 M. Lutovac, Migracije i kolonizacije u Jugoslaviji u prošlosti i sadašnjosti, Glasnik, Etnografski institut SANU, VII, Beograd 1958, 1. 4 “Ove seobe znatno su izmenile raspored naroda na Balkanskom po­ luostrvu u mnogim oblastima. Jedno stanovništvo smijenjeno drugim, drukčijim osobinama, negde drugog jezika, a često drukčijeg dijalekta. Nastala su ukrštanja stanovništva, koje se usled migracija izmešalo, izvršili su se znatni etnički i etno­ 1

9

Mnogobrojni istorijski procesi i zbivanja prevazilaze po prirodi stvari lokalne okvire i regionalne granice. Geografija i istorija se prožimaju, spajajući različite oblasti. Etnička i vjerska mozaičnost Balkana oduvijek je kvarila račune prostim kategorizacijama. Lo­kalne događaje treba stavljati u širi teritorijalni i hronološki kontekst. Unutar slojevite istorijsko-demografske problematike zna­ čajno mjesto predstavljaju migraciona kretanja muslimanskog sta­ novništva koje, kao pojavu dugog trajanja, treba posmatrati u široj regionalnoj perspektivi. Migracije su jedno od najvažnijih obilježja istorije muslimana na Balkanu, jedan od temeljnih simbola njihove istorijske sudbine, bilo da je riječ o dugom, iscrpljujućem periodu povlačenja Osmanskog carstva iz Evrope započetom u XVII stoljeću, što je dovelo do golemih demografskih prekomponiranja etničkih i vjerskih zajednica, ili o periodu krajem XIX i tokom XX stoljeća, kada se ova kretanja odvijaju u novonastalim uslovima, u pojedinim regijama, sa više ili manje intenziteta.5 Od “Bečkog rata” nastalo je vrijeme opštih progona “musli­ manskog stanovništva sa balkanskih prostora a da se za to nisu birala sredstva”. Jednom riječju, navodi dr. Mustafa Imamović, svaki veći ili manji politički potres na tim prostorima od kraja XVII stoljeća donosio je muslimanskom stanovništvu “uobičajenu mjeru pokolja, prisilnih pokrštavanja, naglih odlazaka, odnosno bjekstva i izgona”. Val prisilnih migracija zahvatio je posebno južnoslavenske muslimane nakon udara kojim je krajem XVII stoljeća bilo izloženo Osmansko carstvo. Od 1684. “nadalje nastaje bespoštedan obračun s Osmanlijama i poturicama”. Genocid prema muslimanskom stanovništvu bio je lo­ški procesi koji su u mnogome izmenili etnički tip pojedinih oblasti. Često je nestajalo starog pokrajinskog i istorijskog narodnog tipa i obrazovao se nov etnički amalgam” – cit. prema: J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske zemlje. Osnovi antropogeografije, Beograd 1966, 129-130. M. Crnjanski u Seobama piše: “I drugi su nacioni izumirali i drugi su se nacioni selili. Svud prolaze, zime, proleća, leta i jeseni... Bilo je seoba i biće ih večno, kao i porođaja, koji će se nastaviti. Ima seoba. Smrti nema”. 5 Po grčkom historičaru Dimitri Kicikisu Osmansko carstvo je bilo jedno od najvećih stalnih, neokolonijalnih carstava i civilizacija drugog milenijuma nove ere. U trenutku najveće ekspanzije, prisustvom na tri četvrtine oboda Sredozemlja, ovo carstvo je posjedovalo impresivnu političku konstrukciju kakvu Zapad nije vidio još od vremena Rimskog carstva. Po iskazu Ž. Sovažea, “svaki podanik Velikog Gospodara (mogao je da) putuje od Dunava do Indijskog okeana i od Persije do Magreba, a da u svakom trenutku bude potčinjen istim zakonima, sa istom administrativnom organizacijom, da govori istim jezikom i da koristi istu novčanu jedinicu”. Njegova istorija je i historija svih naroda koji su ga sačinjavali.

10

pravilo.6 Nakon više od dva stoljeća koliko je naseljavalo prostore balkanskog sjeverozapada i Panonije, dijelove Dalmacije, Kninske krajine, Like, Slavonije, Ugarske i drugih krajeva, muslimansko sta­ no­vništvo je, povlačenjem osmanske uprave sa tog prostora, bilo izloženo represalijama praćenim masovnim progonima. Nije se tada zapravo moglo ni zamisliti da vladar toleriše ni drugu varijantu hrišćanstva, a kamoli islam. Radilo se o potpunim etničko-vjerskim progonima. Muslimani su nestajali i sa prostora Boke. Herceg Novi je, po E. Čelebiji, bio grad „otmjenih i dostojanstvenih ljudi, koji su bili moćni i razboriti“.7 Muslimani su, osim u Risnu i Herceg Novom, živjeli još u Bijeloj, Sutorini, Baošićima, Đenovićima, Grebenima, Jošićima, Kostajnici, Krivošijama, Gornjim Ledenicama, Gornjem i Donjem Morinu, Prijevoru, Savini, Trebesinju i Zadvarinu.8 Nakon V. Stipetić-N. Vekarić, Povijesna demografija Hrvatske, Zagreb-Du­ brovnik 2004, 144-145. Mehmedalija Bojić kako je sudbina muslimana u mnogim krajevima srednje Evrope i Balkana bila više nego tragična: “Njihovo istrebljivan­ je se može upoređivati samo sa najmračnijim periodom povijesti nekih srednjoev­ ropskih i balkanskih država. I dok su se muslimani i države u kojima su oni bili u većini, tolerantno odnosili prema hrišćanima, ovi su, na podsticaj svojih država i realnih nacionalnih pokreta, uzvratili, gdje god su mogli, potpunim istrebljivanjem svih muslimana i rušenjima njihove kulture i civilizacije” – prema: “Preporod”, br. 23/510, Sarajevo 1. decembar 1991 7 E. Čelebija, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Saraje­ vo 1967, 431-435. U Novom su živjeli muslimanski rodovi: Abaze, Alagići, Alajbegovići, Alići, Alijagići, Arslanagići, Babovići, Balići, Bajrovići, Bardonjići, Bašići, Bećiragići, Behlilovići, Berberi, Bijelići, Bubići, Cvijetići, Čame, Čelebije/Čelebići, Ćatovići, Ćerimagići, Danjevići, Dautovići, Dizdarevići (od Slijepčevića), Drljevići, Durakovići, Duranovići, Fazlagići, Fetahagići, Galijatovići, Galovići, Ganibegovići, Ganijagići, Glavovići, Hadrovići, Hadžagići, Hadžalići, Hadžiahmetovići, Hadžialijagići, Hadžihasanovići, Hajdarevići, Hasani, Huremovići, Huseinagići, Jaganjci, Ihtijarevići, Jusufagići, Jusufovići, Kabili, Kapidžići, Kasumovići, Korkuti, Kosići, Krese, Kurtbegovići, Kurtagići, Mahmutagići, Mavri, Mujčinovići, Murgići, Musići, Nurkovići, Omeragići, Omerbegovići, Omerovići, Ostojići, Ovčine, Parente, Paripovići, Parputi, Pašići, Pivodići, Preklovići, Ramadanovići, Ramovići, Rejzovići, Repovići, Resulbegovići, Resulovići, Rikalovići, Rizvanbegovići, Saračevići, Seferovići, Selimovići, Skenderbegovići, Štrpci, Topalovići, Serdarevići, Šabanagići, Šahinagići, Turaci, Zaferovići – prema: J. Mulić, Velika Srbija, Muslimani i Bosna: od početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine, Sarajevo 2006, 421-422. 8 M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 60. Iz Bijele su protjerane rodovi: Ahmetagići, Alvahodžići, Babovići, Bakači/Bakči, Balići, Bilajdanovići, Bjelalići, Čakalići, Glavovići, Hadžihasanovići, Ibrahimagići, 6

11

mletačkog zauzimanja dalmatinskih i primorskih gradova u jesen 1687. brojne muslimanske porodice su se iselile u Bar, Hercegovinu i Nikšić, (Dživar) Trebinje i Klobuk (Korjenići).9 Balkan je u XIX stoljeće ušao kao, potencijalno, jedinstvena cjelina koja je u odnosu na Zapad bila Istok, a izašao iz njega, rascijepljen, kao područje koje, još uvijek u odnosu na Zapad, nije bilo ni Istok, ni Zapad, nego nešto između.10 Vojno-političko slabljenje Osmanskog carstva povlačilo je za sobom stalno smanjivanje njegove teritorije, kao i neminovno povlačenje muslimanskog stanovništva u one oblasti koje su ostajale u njegovom posjedu, postajući pribje­ žište muhadžira različite etničke i lingvističkog pripadnosti sa izgubljenih teritorija. To je pratilo i zbivanja na Balkanu, gdje su se sa svim osmanskim porazima i uzmicanjima, pokretali iseljenički Kljukumci, Levantini, Mulići, Mušići, Parputi, Slavovići, Zasluše – prema: J. Mulić, Velika Srbija, i Bosna: od početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine, 429. 9 Iz Risna su protjerani rodovi: Agbabići, Begovići, Bijedići, Danevići, Ganijagići, Hadžagići, Hadžialijagići, Hažihasanovići, Jerkovići, Komanići, Kurbegovići, Mahmutovići, Mrvovići, Risanovići/Rišljani, Rizvanagići, Rizvanovići, Selimovići, Sulinovići, Šehovići. Naselili su se u sela Klobuk i Korjenići (Trebinje), a jedan broj porodica naselio se u trebinjskoj tvrđavi, pa je taj dio po njima nazvan Risan mahala – prema: J. Mulić, Velika Srbija, Muslimani i Bosna: od početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine, 423-424. Iz Herceg Novog otišlo je 3.500 stanovnika. U ovom gradu i njegovoj okolini postojalo je oko 45 džamija i preko 40 mesdžida. Iz njega je oko 1700 žena i djece odvedeno u Napulj i prodato kao roblje. U Hercego­ vini je bilo najviše muhadžira iz Herceg-Novog, iz Risna, Imotskog, Makarske i drugih mjesta nekadašnje “turske Dalmacije”. U literaturi se navodi da su pori­ jeklom iz Herceg Novog i Risna bile trebinjske porodice: Erkočevići, Spahovići, Durakovići, Resulbegovići, Cvijetići, Omeragići, Galijatovići, Kadići, Hadžovići, Alečkovići, Kočo, Kurtovići, Salahovići, Omanovići, Ćatovići, Hadžihasanovići, Hadžismailovići, Begovići, Abdagići, Bijedići, Šehovići i Šahovići. Muhadžiri su došli i u druga mjesta, poput Mostara i Livna (mostarski i livanjski Brkići). Evlija Čelebija je bilježio da ljubinjski muslimani potiču iz Novog. Među po­ tomcima hercegonovskih muhadžira koji žive u Sarajevu, su i Bijedići, Šehovići, Resulbegovići, Dizdarevići, Durakovići, Krese, Abaze, Balići, Bašići, Paripovići, Pivodići, Šamići i drugi; opšir. vidi: M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, Sarajevo 1990, 122-123; R. Hajdarpašić, Trebinjska kapetanija u odbrani Hercegovine, Sarajevo 1996, 42; M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 490-491; Isti, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, Sarajevo 2008, 33-34. 10 E. Skopetea, Orijentalizam i Balkan, Istorijski časopis, knj. XXXVIII, Beograd 1991, 133-134.

12

talasi muslimana, dinamizirani raznovrsnim progonima. Iza progo­ na muslimana nije stajala samo vjerska isključivost, već i konkre­ tni, snažni socijalno-ekonomski motivi. Migracioni pokreti stano­ vništva tokom XIX stoljeća uglavnom su posljedica vojno-političkih događaja, i to prije svega nastanka nacionalnih država. na razvalinama Osmanskog carstva, koje su isključivale ideju složene države. Pitanje slobode je bilo pitanje slobode od drugog, a ne pitanje slobode za onoga ko u toj zemlji živi.11 Osmansko carstvo je u XIX stoljeću, pod unutrašnjim i konti­ nuiranim, ponižavajućim spoljnim udarcima, prepušteno pohlepi velikih sila, nagrizano bujanjem raznih nacionalizama, vjetrom razdora i brojnih ustanaka, upadalo iz krize u krizu, prepuštajući se vrtlozima tzv. “Istočnog pitanja”, postajući uto­čište ogromnog broja muhadžira sa prostora odakle su mu­slimani protjerani. Samo su Rusi 1770.-1850. što silom, što zakonima, protjerali oko 400.000 tatarskih muslimana iz njiihovih domova na Krimskom poluostrvu. Na području Ka­vkaza (Zakavkazja) ubijeno je ili protjerano više od 1,2 miliona muslimana.12 Protjerani muslimani su našli utočište na prostorima pod osmanskom upravom. Osmansko carstvo su iznutra kontinuirano destruirali razni hrišćanski narodi, a spolja velike sile, postajući predmet njihovih transakcija. Tzv. “Istočno pitanje” se kao problem opstanka osmanske države u Evropi, postavljalo sa dvije strane: od balkanskih hrišćanskih naroda i od evropskih sila sa njihovim ekspanzionističkim pretenzijama.13 Svaki značajniji proces u XIX stoljeću na Balkanu nastajao je uz izrazitu asistenciju strane diplomacije i evropskog duhovnog uticaja, ostavljajući za sobom osnove za nove krize. Napori hrišćanskih naroda ka osamostaljivanju, praćeni progonima muslimana, ne bi bili dovoljni bez pomoći velikih sila, prije svega Rusije. Ona je još 1774. odredbama mira u Kučuk-Kainardžu, stekla status samostalnog zaštitnika interesa pravoslavnih hrišćana u Osmanskom carstvu. “Pravo intervencije u korist hrišćana” ona je obilato koristila tokom borbe tih naroda za L. Perović, Političko-istorijska percepcija muslimana u modernoj Srbiji, u: Sandžak: identitet u procepu starog i novog, Helsinške sveske, br. 28, Beograd 2008, 49. 12 S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine, Znakovi vre­ mena, br. 37, Sarajevo 2007, 155. 13 F. Brodel, Turska veličina: od Male Azije do Balkana, “Književne no­ vine”, br. 870, Beograd 15. septembar 1993; J. Jovanović, Diplomatska istorija Nove Evrope 1918-1938, knj. I, Beograd 1938, 81. 11

13

stvaranje samostalnih država.14 Uticaj velikih sila na Balkanu od XIX stoljeća znatno je doprinosio dinamičnoj istoriji. Za držanje svake sile pojedinačno, bili su odlučujući njihovi pojedinačni interesi, što je uticalo da se i na Balkan prenesu njihove međusobne napetosti i unose sukobi koji su se razvili negdje drugdje.15 U balkanskom etničkom kaleidoskopu načelo nacionalnosti nadasve je bilo recept za nasilje.16 Protivosmanski ustanci u XIX stoljeću, smatra dr. Ivo Banac, bili su po definiciji i vjerski i nacionalni: “u tome leže korijeni uvriježena straha od vjerske i nacionalne raznolikosti”. Borbe koje su vođene pod parolom “Za krst časni i slobodu zlatnu” bile su zapravo ideološki vid sukoba hršćanstva i islama.17 U mitologiji i tradiciji se borba protiv Osmanlija svodila de facto na borbu protiv islama. Sloboda hrišćanskih balkanskih država je označavala eksproprijaciju na štetu muslimana, V. Ćorović, Stvaranje nezavisnih država na Balkanu, u: Knjiga o Balkanu, I, Beograd 1936, 209; M. Ekmečić, Spoljni faktor u procesu sazrijevanja balkanskih revolucija 1849-1878. godine, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3, Beograd 1964, 27; Č. Popov, Građanska Evropa (1770-1871), I, Novi Sad 1989, 200-201; F. Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd 2003, 56. Rusija je, između XVII i XIX stoljeća, protiv Osmanskog carstva, sama ili zajedno sa dru­ gim državama, vodila 12 ratova, u nastojanju da proširi granice svoje teritorije. 15 A. Mitrović, Devet teza o osnovama međunarodnog položaja Balkanskog poluostrva u novijoj istoriji, u : Balkan krajem 80-tih godina, Beograd 1987, 5152. Nisu rijetki istraživači koji smatraju da su nesreće Balkana rezultat politike velikih sila, a ne unutarnjih mržnji i atavizama. Zlo u prošlosti Balkana, naglašava Stevan Pavlović, nije bilo ništa manje u odnosu na ono u drugim dijelovima Ev­ rope. Stanovnici Balkana su postajali Evropljani time što su uništavali imperijalna nasljeđa i prihvatali oblik nacionalnih država. Nacije su se na Balkanu, prema njegovom mišljenju, razvijale, bivale nametnute, odbacivane, ukidane, nestajale ili bile obnavljane. Kako ih je teško bilo odrediti, njihovi narodi su preduzeli sve da ih učine što konkretnijim. Ovi narodi su zato pribjegavali ubrzanoj kulturnoj asimilaciji, raseljavanju, protjerivanju ili ubijanju. Pri tome su im bili neophodni korjeni, pa su se oslanjali na mitove, tražili u prošlosti opravdanje teritorija koje su držali, sukobljavali historijska prava sa pravom na samoopredjeljenje; opšir. S. Pavlović, Istorija Balkana, Beograd 2001. 16 Dr. Milorad Emečić 1988. ustvrđuje kako je nasilje “babica stvaranja nacionalnih država, i to, uglavnom, nasilje u ratu. Svaki nacionalizam počinje skupljanjem bajki ili epskih pesama, i to je uglavnom elitni nacionalizam”- prema: “Književne novine”, Beograd 1. decembar 1988; O. Milosavljević, Jugoslavija kao zabluda, u: Srpska strana rata, Beograd 1996, 60; upor. M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 300; M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003, 125. 17 A. Sućeska, Bošnjaci u osmanskoj državi, Sarajevo 1995, 45. 14

14

garantovanu odsustvom muslimana sa tih teritorija.18 Religije su moćne vododjelnice velikih ljudskih kolektiva. Hrišćanstvo se nije moglo osloboditi reliogiocentrizma, niti privići na koegzistenciju sa islamom. Radilo se zapravo o temeljitim etničko-vjerskim čišćenjima i etnoteritorijalnim ratovima uz primjenu srednjovjekovnih metoda.19 Balkanske “revolucije” u XIX stoljeću jesu pripovijest o seljačkim ustancima u kojima je ključni element izgon i nestanak muslimana. Nastanak svake balkanske hrišćanske države bio je praćen masovnim progonima muslimana.20 Sticanje nezavisnosti i izgradnje balkanskih država bili su u neposrednoj vezi sa borbom protiv muslimana, njihovim progonom i zavodenjem sopstvene vlasti. Oni su nasilno ili “na lijep način išćerani”, što se, potom, prepuštalo zaboravu, kao “davno iskopneli snegovi”.21 Samo u grčkim pobunama početkom XIX stoljeća ubijeno je između 15.000 i 40.000 peleponeskih muslimana. Dugo je važilo načelo - što manje muslimana to je potpunija sloboda i sigurniji put nastanka države.22 Ratovi balkanskih hrišćana na Balkanu za nezavisnost bili su koncipirani i vođeni M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak za društvenu istoriju, br. 3, Beograd 1995, 353. 19 V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, Prilozi, br. 8, Sarajevo 1972, 60. Dr. Vasilj Popović će forsirati tezu, koji će prihvatiti i brojni drugi istoričari, da su se Osmanlije, kada su ih hrišćanske sile počele potiskivati, “dok su mogli, povlačili i iseljavali iz izgubljenih zemalja, ne mogući zamisliti podanički odnos muslimana prema neverničkoj, đaurskoj vlasti. Oni sami, dakle, nisu mogli shvatiti da može da bude ravnopravnog mirnog života Osmanija i hrišćana, jednih pored drugih” – cit. prema: V. Popović, Istočno pitanje, Sarajevo 1965, 7. Ova teza doživjeće izuzetnu dugovječnost i upotrebljivost u kontunuiranom minimiziranju i marginalizaciji muhadžirskih pokreta i njihovih primarnih uzroka. 20 I. Banac, Teret lažne povijesti, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 45; opšir. S. Bandžović, Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 199-223. 21 N. Cigar, Uloga srpskih orijentalista u opravdanju genocida nad muslimanima Balkana, Sarajevo 2000, 56; opšir. S. Bandžović, Demografska deosmanizacija Balkana krajem XIX i početkom XX stoljeća, Novopazarski zbornik, br. 28, Novi Pazar 2004, 85-101. 22 Upor. M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi između dva svetska rata, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Beo­ grad 1997, 455; R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, II, Novi Sad 2001, 367; opšir. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti u spisima i svjedočenjima savremenika tokom XIX i XX stoljeća, Zbornik Sjenice, br. 14, Sjenica 2003, 21-53. 18

15

prije da bi se izmijenila etničko-vjerska struktura nego politička mapa neke teritorije. Objekat te operacije hrišćanske “reconquiste” mahom su bili “turci” – muslimani, identifikovani kao vlasnici ma­ terijalnih dobara, prije svega zemlje, kao i nematerijalnih dobara vezanih za status dominacije.23 Semantički sadržaj izraza “Turčin” bio je artikulisan momentom religioznosti a ne momentom etničke identifikacije. Nazivanje svih muslimana “Turcima” kod većine nije bila posljedica neupućenosti, već usađenog predubjeđenja i sa­svim konkretnog stava.24 U osmanskom društvu, riječi “Turčin” ili “turski” bile su, pak, u osnovi pogrdne. Pripadnik elite je sebe sma­trao Osmanlijom, dok su zapravo anadolski seljaci bili poznati kao Turci.25 Osmanlije nisu bili nacija, već “mnoštvo naroda, jedna carska porodica i jedan sistem” (H. R. Trevor-Roper). Stav prema kojem su muslimani stranci na evropskom prostoru dio je mentaliteta poznatog pod imenom “Istočno pitanje”, koje je u Evropi živjelo između 1774. i 1923. godine, kada su muslimani nasilno protjerivani iz dijelova Evrope izuzetih od osmanske uprave.26 Iz te M. Dogo, Neka zapažanja o osmanlijskom nasleđu i seobama muslimana, “Književne novine”, br. 908, Beograd 15. maj 1995; Isti, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi između dva svetska rata, 455; A. Gagula, Osmanlijski ceh balkanskih muslimana, “Strogo pov.”, br. 23, Sarajevo mart 2007, 20-23. 24 Upor. N. Filipović, O problemima društvenog i etničkog razvitka u doba osmanske vlasti, diskusija: Problemi etničkog razvitka u Bosni i Hercegovini, Prilozi, br. 11-12, god. XI-XII, Sarajevo 1975-1976, 278. V. Karadžić je, pak, pisao: “U carstvu turskome ko gođ vjeruje u svjeca Muhameda, on se zove i jest Turčin” – vidi: V. Stanisavljević, Srpska nacionalna revolucija u delima Vuka Stefanovića Karadžića, Gornji Milanovac 1987, 8; D. Tanasković, “Srbi turskog zakona” ili “Turci srpskog jezika”, u: Serbia i komentari, Beograd 1991, 215. Brojni autori, pak, razlikuju pojmove turčin (pripadnici “turske” vjere) od Turčina (u nacionalnom smislu), smatrajući da je “turčin, kao grk i latin u ono vrijeme u konfesionalnim identifikacijama značilo religiju”. Filip Višnjić u pjesmi “Lazar Mutap i Arapin” razlikuje “turke, proklete Bošnjake”, odnosno “turke Bosanlije”, i “turke, ljute Arnaute”; opšir. A. Isaković, Naša epika i zbilja, Sopoćanska viđenja, br. 8, Novi Pazar 1989, 71-75. 25 M. Gleni, Istorija Balkana 1804-1999, I, Beograd 2001, 83. 26 Islam je za Evropu ostao trajna trauma. Treba otkrivati interese koji de­ formiraju istinu o prošlosti. U brojnim knjigama i u glavama duboko je usađeno mišljenje o štetnosti i izopačenosti muslimanskog svijeta u cjelini, a posebno onog turskog. Većina djela pisanih tokom XIX i početkom XX stoljeća o Osmanskom carstvu bila su obilježena evropocentričnom vizijom istorije. Djela su nastala na osnovu zapadnih izvora, a ne onih istočnog porijekla. Bez obzira što tada osman­ ski, odnosno turski arhivi nisu bili dostupni, to svakako ne bi izmijenilo koncep­ 23

16

perspektive, muslimani su, bez obzira na njihovu etničku pripadnosti, smatrani “strancima” od kojih je trebalo očistiti evropsku teritoriju.27 Stvaranje autonomnih i nezavisnih država na Balkanu nije značilo samo raskid sa političkom prošlošću, “nego i odbacivanje te prošlosti”. Ako je Osmansko carstvo do grčkog ustanka 1821. bilo “terra incognita”, znanja o njemu više se zasnivalo na “pričama iz 1001 noći”, nego na istorijskim faktima.28 Antiorijentalizam je bio veoma značajan rastegljivi ideološki okvir izmišljanja prošlosti, a graničarstvo njen misionarski segment. Sve do okončanja balkanskih ratova bila je to odbrambena ideologija slovenskih hrišćanskih naroda protiv Osmanskog carstva. Ključni stereotipi su “turke” definisali kao violentne varvare. U nacionalističkoj literaturi XX stoljeća oni su izjednačavani sa ubicama Isusa Krista, a Vuk Branković, “unutrašnji Turčin”, postaje simbol i prađedovsko prokletstvo svih slovenskih muslimana.29 Pisana književnost činila je u XIX stoljeću od “Turaka” - “đavola Krsta Gospodnjeg i silovatelja roda hrišćanskog”, odnosno “bič božji”, posebnu vrstu strašila, koje se ciju političko-kulturne premoći Evrope i selektivnu, legalizovanu, ali ostrašćenu preradu prošlosti. Neophodno je, prije svega u ozbiljnim tekstovima, distanciranje od manihejskih i instrumentaliziranih interpretacija koje hronično pritiskaju sve balkanske istoriografije. 27 S. Bakr-F. Karčić, Zapad i muslimanski svijet: uzajamne predodžbe, “Muallim”, br. 36, Sarajevo 29. decembar 2008, 39. 28 V. Vinaver, Tursko stanovništvo u Srbiji za vreme Prvog srpskog ustanka, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd 1955, 49; D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo, Beograd 1999, 6. Na Balkanu se nacionalizam prvobitno formirao među Grcima i slovenskim hrišćanskim narodima. Grci su još krajem XVIII stoljeća bili predmet “Grčkog projekta” ruske carice Katarine, projekta za prekrajanjem Osmanskog i stvaranjem Grčkog carstva. Značajan broj Grka obavljao je posao ruskih kon­ zula. Helenizam je bio vodeći balkanski nacionalizam. On se zanosio obnovom “treće civilizacije”, koja bi nastavila onu klasičnu i vizantijsku. Grci su u prvim decenijama XIX stoljeća zarazili Balkan virusom nacionalizma koji se razvijao unutar nehrišćanskog, osmanskog političkog sastava, i njegovo je širenje imalo teške posljedice - opšir. H. Seton-Watson, Nacije i društvo, Zagreb 1980, 121; R. Clogg, Grčki nacionalizam kao majka svih nacionalizama, u: Europa i nacionalizam, Zagreb 2000, 18; И. Ортајли, Идеолошкото историско наследство на Балканот, u: Балканот во новиот милениум, Скопје 2002, 206. 29 M. Sells, Vjera, historija i genocid u Bosni i Hercegovini, Glasnik, Ri­ jaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, br. 1-2, Sarajevo 1998, 93-94. Au­ tor smatra da nazivanje slovenskih muslimana “turcima” kristališe stanovište da su “muslimani prelaženjem na islam promijenili svoj rasni identitet i da su postali turci koji su ubili kršćanskog kneza Lazara”.

17

moglo predstaviti samo mračnim i krvavim bojama.30 “Turci” su dugo bili kostur balkanskih “oslobodilačkih mitova” i kolektivnog pamćenja koje je uticalo i na istoriografiju. Izmišljena monolitna prošlost je nadvladavala diferencirane i višeslojne istorijske slike.31 Istorija je često intepretirana sa mnoštvom predrasuda, stereotipa, sa jednostranim i površnim zaključcima koji proističu iz dugo taloženih i ukorjenjenih predstava o nespojivosti islamskog svijeta sa tradicijama hrišćanskog svijeta Evrope. Ove predstave su proisticale iz vjerske netrpeljivosti i isključivosti prema drugim kulturnim vrijednostima. Novonastale balkanske hrišćanske države su, u različitom stepenu, pored “sustavnog memoricida islamske civilizacije”, nastojale da hitro pročiste svoje jezike i toponime od turcizama. Jedna petina srpskog jezika bila je turskog porijekla.32 Upor. L. Marković, Polemika ili dijalog s islamom?, Livno 1995, 130132; H. Kung-J. Van Ess, Kršćanstvo i svjetske religije. Islam, Livno 1995, 4143; S. Terzić, Religija kao faktor oblikovanja nacionalnog identiteta Srba, u: Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Beograd 1998, 300; O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma: ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o “nama” i “drugima”, Beograd 2002, 284-288; Za A. Giljferdinga (1831.-1872.) pravi Turčin je izgledao kao “takav ljudski stvor koji je od svih meni poznatih živih bića najbliži životinjskoj vrsti”. S. Gopčević je, pak, uvjeravao krajem XIX stoljeća evropske čitaoce kako islam “treba iskoreniti u interesu kulture”. Opisujući srp­ ski nacionalni pokret od 1860. i njegovo “patriotsko raspoloženje” Jovan Skerlić se zadržavao na “kultu Crne Gore” i na njegovom antipodu “mržnji na Turke”, slikajući ironično izraze mržnje protiv Turaka koji se pogrdno nazivaju - “turskim skotom” i “azijskom kugom”: “Što god je bilo crnih boja njima su se slikali Turci, i nije bilo poroka i zločina koji se nisu njima pridavali” - prema: J. Skerlić, Omladina i njena književnost (1848-1871), Beograd 1925, 180-181. Kako je zmija bila demonska životinja, narodni pjevači su izjednačavali “Turke” sa zmijama, dajući borbi protiv njih mitološki karakter; opšir. O. Zirojević, Turci u našem ogledalu, u: Etnički odnosi Srba sa drugim narodima i etničkim zajednicama, Beograd 1998, 108-109. 31 T. Kuljić, Mit i istorija na “tržištu”, “Helsinška povelja”, br. 85-86, Beo­ grad jul-avgust 2005, 32. Bugarski istoričar Ivan Ilčev je, analizirajući propagan­ du balkanskih država tokom XIX i prvih decenija XX stoljeća, zaključio da su u svim ovim zemljama propagandne metode bile identične, a činjenice uklopljene u postojeće, unutarbalkanske stereotipe. Sopstveni narod je uvijek dobar, naglašeno je “mi”, naspram njih, a “oni” su uvijek cjelina i svi su isti. Protagonisti propa­ gandi su uvijek iskreni, žrtve i mučenici, dok su oni drugi, protiv kojih je ona usmjerena, njihova potpuna negacija – prema: Lj. Trgovčević, Zamrznuta slika nesreće i mržnje, “Danas”, Beograd 18. januar 2000. 32 M. Ekmečić, Istorijska opomena, Književnost, br. 10, Beograd 2000, 1229. Abdulah Škaljić je sabrao i obradio 8.742 turcizma sa 6.878 raznih poj­ mova; opšir. vidi: A. Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1965. 30

18

U tradicionalnim predstavama balkanskih hrišćana muslimani su bili “otpadnici” koji su odbacili svoju prijašnju vjeru i priklonili se vjeri osvajača. U XIX stoljeću tri mita - prelazak na islam temeljen isključivo na kukavičluku i pohlepi, stabilne, dugovječne etnokonfesionalne zajednice i potpuna izopačenost osmanske uprave činili su temelj nove vjerske ideologije, “hristoslavizma”, vjerovanja da su Sloveni hrišćani po prirodi i da bilo kakav prelazak iz hrišćanstva u drugu vjeru podrazumijeva izdaju slovenske rase.33 Mit o vjerskonacionalnim konverzijama kao otpadništvu u svijesti balkanskih hrišćana je toliko snažan da se njime simbolički dočarava i savremeni ateizam ili anti-nacionalizam. Doktrina o destruktivnom ponašanju konvertita kao ispoljavanju osjećaja krivice, koja ima korijen, prije svega, u narodnom predanju, nije nikada dokazana, ali se ustalila u književnost i nauku. Uprošćena istoriografska tumačenja potiču iz metodološke postavke u kojoj se fenomeni vezani za nacionalnu prošlost, pa i za vjerske konverzije, prikazuju teleološki, u kontekstu borbe za samoodržanje, i pruženog, raznolikog otpora.34 Položaj i sudbina muslimana nisu bili određivani time šta su oni sami mislili o sebi, već i onim šta su “drugi” mislili o njima.35 Tokom čitavog XIX stoljeća, ustvrđuje Vladimir-Đuro Degan, u balkanskim državama koje su se stvarale – Grčkoj, Srbiji, Crnoj Gori, Bugarskoj, gdje su “mnogi muslimani bili istog jezika i etničkog porijekla kao većina, na njih se gledalo kao na strano tijelo za koje je najbolje da napusti nacionalnu teritoriju”.36 M. Sells, Iznevjereni most: Religija i genocid u Bosni, feljton, “Jutarnje novine”, Sarajevo 26. jun 2002; “Naši dani”, br. 265, Sarajevo 12. jul 2002. (in­ tervju: M. A. Sells). 34 B. Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti, u: Religija, društvo i politika: Kontroverzna tumačenja i približavanja, Bonn 2002, 143-150; Isti, Poturica gori od Turčina: srpski istoričari o verskim preobraćenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003, 234-235; opšir. S. Bandžović, “Sintetičke nacije” u “krugu turske magije”: deterministički splet antibošnjačkih stereotipa, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2003, 106-131. 35 Francuz Massien de Clerval pisao je još 1855. o muslimanima u Bosni: “Velika nesreća ovog dijela slavenskog naroda jeste u tome da je nepoznat, osim po izvještajima svojih neprijatelja” – prema: M. de Clerval, Putovanje u Bosnu 1855, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999, 321. 36 Cit. prema: V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 70. 33

19

Istorija stvaranja nacija i država na Balkanu je uvijek bila istorija secesionizma i ekspanzije, otcjepljenja iz višenacionalnih država uz istovremene pretenzije ka velikonacionalističkoj zamisli.37 Nacionalne države na Balkanu nastajale su putem nasilja, pljačke i masovnih progona nepoželjnih etničkih i vjerskih zajednica, prije svega, muslimana. Oni su bili prva žrtva njihovog nastanka i ekspanzije. Sticanje nezavisnosti kao i izgradnja nacionalnih država na Balkanu bili su u neposrednoj vezi sa borbom protiv Osmanlija i muslimana, njihovim masovnim iseljavanjem i zavođenjem sopstvene vlasti. Borba je imala oznake vjersko-građanskog rata.38 Nacionalne kulture i strasti mogle su se obuzdavati i bez formiranja nacionalnih država kakve su pravljene po Bizmarkovom ili Kavurovom modelu. Trend ka demografskoj deosmanizaciji, odnosno protjerivanjima muslimana prisutan je u istoriji balkanskih nacionalnih država u XIX stoljeću. Sastavni dio borbene, integracione ideologije bili su znanje, mitovi i predstave o srednjovjekovnoj istoriji. Ovakav splet okolnosti uticao je da kontinuirano potiskivanje “Turaka” prati san o obnovi srednjeg vijeka.39 Odnos između novostvorenih balkanskih država i muslimana u izvorima XIX stoljeća je loše ili tendenciozno prezenti­ ran. U dokumentaciji žurnalističkog tipa, prepunoj sopstvenog na­ rcizma, dominirao je negativan stereotip o muslimanima. Ona je prećutkivala kontinuirana nasilja nad muslimanima, koja su pra­tila borbu za nezavisnost i nasilno teritorijalno širenje.40 Odnos bal­ kanskih država država prema muslimanima je slojevito pitanje koje traži multiperspektivnu analizu. U pristupu ovakvim temama treba odoljevati iskušenjima epike i manihejske interpretacije istorije, jednoznačnog svođenja istorijskog totaliteta na samo jednu dimenziju, olahkim sudovima koji su snagom inercije ukorjenjivani kao do­ gme, prepoznatljivim floskulama o “ide­ntifikaciji sa agresorom”, me­haničkom preuzimanju nenaučne terminologije XIX stoljeća, uzimajući u obzir i naučne rezultate u svom užem i širem okruženju. Prelomne događaje u istoriji Balkana treba prikazivati sa različitih pozicija, sa pozicija svih aktera u njima, kao i iz perspektive običnih ljudi. T. Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd 2002, 467. 38 R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, knj. II, 267. 39 S. Ćirković, Rabotnici, vojnici, duhovnici: društva srednjovekovnog Balkana, Beograd 1997, 184. 40 M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, 353-362. 37

20

Ratovi osamdesetih godina XIX stoljeća najviše su do­prinijeli drastičnoj promjeni vjerske i nacionalne strukture Ba­l­kana. U posljednjim decenijama XIX stoljeća došlo je do ve­likih migracionih pokreta muslimanskog stanovništva na Balkanu, prouzrokovanih brutalnim ratnim pohodima Rusije i balkanskih hrišćanskih država 1877.-1878. protiv Osmanskog carstva, kao i nemilosrdnim dikta­ tom Berlinskog kongresa. Progoni muslimana sa teritorija koje su oduzete od osmanske vlasti bili su u skladu sa dotadašnjom evropskom i balkanskom praksom. Do Berlinskog kongresa 1878. muslimanska manjina u hrišćanskoj državi nije bila dozvoljena niti toleririsana.41 “Istočno pitanje”, u kojem se ispoljavao duh tradicije netrpeljivosti pre­ma muslimanima i islamu, najprije je moralo da umre u du­šama ljudi, da bi njegova istoriografija postala cjelovita na­uka.42 Evropske sile su se užasavale zločina nad muslimanima, ali su redovito legalizirale osvajanja i rezultate etničkih čišćenja. Dr. Milorad Ekmečić ustvrđuje da je “svetska nauka” odavno izgradila stanovište kako je do progona muslimana sa evropskog teritorija u svim ratovima koje je Osmansko carstvo do 1878. gubilo, do­ lazilo zbog nepostojanja odredbi u međunarodnom pravu da se “muslimanska manjina u oslobođenom teritoriju mora zaštititi.”43 M. Ekmečić, Revolucija i romantizam, Letopis Matice srpske, knj. 474, sv. 5, Novi Sad 2004, 654; opšir. S. Bandžović, Iseljenička politika balkanskih država i pitanje muslimana (1878-1941), Almanah, br. 29-30, Podgorica 2005, 187-234; Isti, Balkanski muhadžirski pokreti u historiografskom kaleidoskopu, Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192. 42 Upor. M. Ekmečić, Rezultati jugoslovenske istoriografije o Istočnom pitanju 1875-1878, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 1977, 55; A. Mitrović, Značaj istočne krize 1875-1878. za istoriju balkanskih naroda, Marksistička misao, br. 3, Beograd 1978, 138. 43 M. Ekmečić, Opažanje o Srbima u turskom časopisu “Perceptions” za februar 2000., Radovi, br. 3, Banjaluka 2000, 181. Bečki kongres 1815. je, po Ekmečiću, to tumačio “prirodom islamskih ratova” koji se po raznim odredbama ne završavaju mirom, nego primirjem. Zarobljenici, ukoliko kao muslimani žele ostati na “oslobođenoj strani” moraju promijeniti vjeru, kao i hrišćani na “turskoj strani”. On će pisati da je do Berlinskog kongresa 1878. postojalo pravilo u svim dotadašnjim ratovima da muslimansko stanovništvo nema šta da čeka, kad dođu vojske hrišćanskih država; opšir. M. Ekmečić, Istoriografija “samo po ogrtaču”, u: Odgovor na knjigu Noela Malkolma: Kosovo. Kratka istorija, Beograd 2000, 25. Ovaj historičar će, prvobitno, tvrditi da su te “migracije” bile dinamizirane ra­ tom i zločinima, ali, i “običajima” osmanskih generala da u povlačenju svoje vo­ jske povedu i muslimane u “sultanovu zemlju” – prema: Istorija srpskog naroda, knj. V, tom I, Beograd 1981, 523. 41

21

Kod izvršitelja etničko-vjerskih čišćenja prisutna je potreba da svoje “djelo” svedu u “podnošljive” numeričke granice. “Naučnom” numeričkom redukcijom osigurava se tzv. konfor za savjest dželataegzekutora, svojevrsna dijalektika cifara, po kojoj je težina krivice u upravnoj srazmjeri sa brojem ubijenih, preseljenih, pokrštenih, prevjerenih.44 Sedamdesetih godina XIX stoljeća muslimani su sačinjavali polovinu ukupnog stanovništva Balkana. Od 1870. do 1890. poubijano je na tom području preko 300.000 muslimana, a preko pet miliona ih je prognano u Anadoliju do kraja tog stoljeća.45 Prva meta, ruske politike, po dr. S. Rizaju, nisu bili Austro-Ugarska i istočna Evropa, nego Osmansko carstvo i Balkan, a prva žrtva ruskog panslavizma, bili su muslimani na Balkanu. Rusi će iskoristiti pobunu Bugara 1876. da krenu ka ostvarivanju svojih ciljeva na Balkanu i širem prostoru. Bugarski ustanak u aprilu/maju 1876. prouzrokovao je pokolj stotine muslimana i zauzimanje glavnih osmanskih tvrđava u balkanskim klancima. Uslijedili su sukobi između muslimanskih i hršćanskih sela, dok su osmanske regularne snage nastojale uspostaviti red i sigurnost. Mada je bilo ubijeno oko 4.000 hrišćana, a znatno više muslimana, britanska štampa je pisala o “bugarskim užasima”, tvrdeći da je pobijeno na desetine hiljada hrišćana. Bez obzira što su žrtve među muslimanima bile brojnije od onih na hrišćanskoj strani, za većinu evropskih političara i novinara, nije ni bilo muslimanskih žrtava.46 Alarmantni izvještaji o “bugarskim užasima” uzburkali su ne samo Britance i Francuze, nego i mnjenje u Srbiji i Crnoj Gori. Ruska intervencija je u takvoj klimi bila sasvim očekivana, uzimajući u obzir i njene šire pretenzije.47 Rusko-osmanski rat 1877. uz učešće D. Marinković, Kratka istorija etničkog čišćenja, “Književna reč”, br. 500, Beograd januar 1998, 54-55. 45 R. Mahmutćehajić, Trajnost stradanja, Glasnik, Rijaset IZ u RBiH, br. 7-9, Sarajevo 1996, 397; prema: K. H. Karpat, Ottoman population 1830. - 1914. Demographics and social characteristich, Medison 1985; opšir. S. Bandžović, Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 199-223; Isti, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i početkom XX stoljeća, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998, 127144. 46 Upor. M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 121; V. Jovanović, Uspomene, Beograd 1988, 340. Posebno su velikog odjeka imali izvještaji Amerikanca Janu­ ariusa Mekghana za “Daily News” o stradanju Bugara. 47 J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, knj. III, Zagreb 1979, 445-446. 44

22

balkanskih hrišćanskih saveznika dovešće do masovnog progona muslimana sa Balkana.48 Stotine hiljada uspaničenih ljudi je nakon ruskog prelaza Dunava i pokreta prema Jedrenu i Istanbulu, rušenja, pljačkanja, ubijanja i protjerivanja, ostavilo sav imetak i krenulo u neizvjesno izbjeglištvo, pogоtovo ka Trakiji, Makedoniji i Maloj Aziji: “po drumovima su se kretale čitave kolone izbjeglica, jedne koje idu u Makedoniju, i druge u Tursku, a drugi koji se vraćaju, umirući na tom putu.“49 Mada je zapadni svijet dugo vremena iskazivao zabrinutost za sudbinu hrišćana u osmanskom dijelu Balkana, samo se neznatan dio zapitao o balkanskim muslimanima i njihovom fatumu. Zbog takvog odnosa, jedna od najvećih evropskih demografskih katastrofa nikada nije ni otkrivena.50 Biti iskorjenjen, napisala je Hana Arent, značilo je nemati u svijetu mjesto koje bi drugi priznali i jamčili.51 U martu 1878. kada je potpisan preliminarni SanStefanski mir, koji je izdiktirao Ignjatijev, vođa ruske delegacije, nekoliko stotina hiljada muhadžira se našlo sa druge strane, tada uspostavljene demarkacione linije. U literaturi se navodi podatak da Francuski novinari su početkom jula 1877. izvještavali o nedjelima nad muslimanima, da je oko 10.000 porodica iz Eskidžuma i Osman-pazara emigri­ ralo. Drugi strani dopisnici su pisali o zločinima nad stanovništvom Razgrada, Tirnava, Drenove i Glena. Dopisnik londonskog lista “Daily Telegraph” sredinom jula 1877. pisao je da su Bugari, pojavom ruske vojske, izvršili strašna varvarstva nad muslimanima. Diplomate su procjenjivale da je u septembru 1877. bilo oko 150.000 izbjeglih muslimana sa područja Plevne, Selve i Lovce. Prava katastrofa zadesila je izbjeglice iz sjeverne Bugarske i Rumelije u blizini Jedrena u januaru 1878. kada su ih sustigle ruske trupe i potom otvorile topovsku vatru. Posljednjih deset dana januara u Istanbul je pristiglo oko 80.000 muhadžira. Tifus i kolera uzimali su velike žrtve. Svakodnevno je umiralo od 300 do 500 muhadžira; opšir. B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents, I, A Turkish exodus 1877-1878, Ankara 1989, 406-407; S. Bandžović, Balkanski muhadžirski pokreti u historiografskom kaleidoskopu, Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192. 49 Ocjenjujući ponašanje ruske vojske u Bugarskoj prema muslimanima Vasa Čubrilović navodi da se čovjek ne može oteti utisku da su ruski vojni za­ povjednici namjerno pravili čitavu pustoš među njima: “hteli su valjda da jednim udarcem reše Bugarsku, ne samo Tatara i Čerkeza no i turskih starosedelaca” – prema: V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983, 538. 50 J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada Carstva (I), Glasnik, br. 7-8, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999, 744; također vidi: А. Матковски, Исламот во очите на немуслиманите од Балканскиот полуостров, Скопје 1975. 51 H. Arent, Izvori totalitarizma, Beograd 1998, 483-484. 48

23

se između 600.000 do 1.000.000 muhadžira našlo na teritoriji koja je ostala u sastavu Osmanskog carstva.52 Revizija odluka iz San Stefana izvršena je od 13. juna do 13. jula 1878. na Berlinskom kongresu. Ruski pokušaji da se izbjegne sazivanje ove međunarodne konferencije bili su bezuspješni.53 Periodizacija u istoriji do i poslije Berlinskog kongresa 1878. učinila je ovaj skup višestrukim međašem. Predstavljao je klasični model diobe interesnih sfera. On je polomio “odredbe San Stefanskog rusko-turskog mira kao trulu vrbovinu” (S. Novaković). U Berlinu je obnovljeno načelo, prihvaćeno na Pariskom kongresu 1856. i potvrđeno Londonskom konferencijom 1871. godine, prema kome je za svako narušavanje cjelovitosti i nezavisnosti Osmanskog carstva bila potrebna saglasnost velikih država.54 Osmanski predstavnici su u Berlin bili pozvani samo iz jednog razloga - da daju velike teritorije onim državama koje su velike sile smatrale pogodnim.55 Administrativna služba Berlinskog kon­gresa nije ni imala tačne podatke o površini zemlje koja se dijelila. Glavni poslovi “svršavali su se na privatnim sastancima i dogo­vorima, na sednicama kongresa iznošene su samo formalne stvari i javno potvrđivali već stvoreni zaključci i sporazumi”.56 Izaslanici “balkanske raje” mogli su svoje S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog vilajeta u drugoj polovini XIX veka, Vranjski zbornik, knj. VIII, Vranje 1972, 96. 53 С. А. Чернов, Россия на завершающем этапе восточного кризиса 1875-1878 гг., Москва 1984, 77-79; opšir. А. Ф. Ротштейн, Международные отношения в конце XIX века, Москва 1960; Восточний вопрос во внешней политики Росии (конец XVIII начало XX в.), Москва 1978. 54 F. I. Uspenski, Istočno pitanje, Beograd-Podgorica 2003, 179. 55 Upor. A. Mitrović, Značaj Istočne krize 1875-1878. za istoriju balkanskih naroda, 138; M. Ekmečić, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878. godine, Prilozi, br. 18, Sarajevo 1981, 78; J. Matuz, Osmansko Carstvo, 147; M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 152. 56 V. Čubrilović, Bosanski ustanak1875-1878, Beograd 1996, 242, 257258; M. Vojvodić, Stojan Novaković o Berlinskom kongresu, Istorijski časopis, knj. XLIX (2002), Beograd 2003, 190. Berlinskom kongresu bilo je od 21. juna do 11. jula 1878. upućeno 145 peticija predstavnika muslimana-muhadžira iz Janjine, Bitolja, Skoplja, Bara, Niša, Prokuplja, Kuršumlije, Debra, Prištine, Novog Paz­ ara, Bosne, Podgorice, Spuža, Gruda, Hota i drugih mjesta, kojima je bio izražen protest protiv podjela njihovih predjela, tražeći zaštitu velikih sila, uz zahtjev da ostanu u okviru Osmanskog carstva, kao i da im se nadoknadi načinjena šteta; opšir. S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), Međunarodni naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim bal­ kanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, knj. II, ANU BiH, posebna izdanja, knj. XXX, Sarajevo 1977, 186-197. 52

24

pismene zahtjeve samo da unesu u salu zasjedanja, ali prije sjednice, kada tamo nije bilo nikoga, i da ih stave na mjesta za zelenim stolom, gdje su sjedili pojedini opunomoćenici velesila.57 Predstavnici Srbije i Crne Gore Jovan Ristić i Božo Petrović nisu udostojeni ni pažnjom da budu saslušani prije rasprava o ovim državama i njihovim zahtjevima. Animozitet i nipodaštavanje nisu skrivali naročito predstavnici britanske i njemačke vlade.58 Sam Bizmark koji je rukovodio ovim međunarodnim skupom odnosio se sa prezirom prema Balkanu i raznorodnim zahtjevima koji su otuda pristizali: “Tim ovcokradicama treba jasno staviti do znanja da evropskim vladama nije potrebno da se uključuju u njihovu pohlepu i njihova suparništva”.59 “Istočno pitanje” je regulirano izvjesnim uravnoteženjem interesa evropskih sila na tom prostoru.60 Ovaj kongres – “apotekarski izlog diplomatije kao zanata”, osnažiće diplomatski modalitet dogovaranja velesila, što će omogućiti da se opasnost od opšteg evropskog rata, ili velikih ratova, izbjegne u nekoliko narednih decenija. Diplomatija počiva na pravu čovjeka na pregovore (“ius negoitiandi”), dok, kako piše dr. Milorad Ekmečić, sile izviru iz prava čovjeka da iskorišćava svoje prirodne mogućnosti.61 Berlinski kongres 1878. je radikalno destabilizirao Balkan, suprostavljajući interese etničkih grupa koje su ga naseljavale, sijući među njima razdor.62 Po njegovim odlukama Osmansko carstvo je moralo ustupiti tri petine svoje teritorije i jednu petinu ukupnog stanovništva, oko pet i pol miliona ljudi, od kojih je po­lovica bilo muslimana. Za ovo carstvo bio je to strašan poraz, jer je izgubilo zemlje, ljude i sredstva, te onima koji su ostali nije bilo lako nastaviti V. Čubrilović, Bosanski ustanak, 269. A. Apostolovski, Jovan Ristić je verovao u istorijsku misiju Srbije, “Poli­ tika”, Beograd 10. septembar 1998, 18. 59 H. Kisindžer, Diplomatija, I, Beograd 1999, 130. Andrassy, austrijski ministar vanjskih poslova, govorio je 1873. da su austrijski bliskoistočni susjedi “divlji Indijanci prema kojima se treba odnositi kao prema neprimitomljenim kon­ jima, kojima jednom rukom treba davati zob, dok im se prijeti bičem u drugoj ruci” – cit. prema: M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, 108-109. 60 M. Imamović, Berlinski kongres i južnoslavenski prostor, Pregled, br. 10-11, Sarajevo 1978, 1191; J. Udovički, Spone i sukobi, “Republika”, br. 188, Beograd 1-15. maj 1998. 61 M. Ekmečić, Ogledi iz istorije, Beograd 2002, 402-403; Isti, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878. godine, 96-97. 62 J. Ristić, Diplomatska istorija Srbije, knj. II, Beograd 1898, 228-231. 57 58

25

život.63 Zauzvrat je u Berlinu dobilo još jednu lažnu nadoknadu - praznu obnovu ranijih odredbi koje su obuhvatale formalno garantovanje njegovog teritorijalnog integriteta. Porta je prvobitno nastojala da odugovlačenjem i opstrukcijama izbjegne izvršavanju odluka Berlinskog kongresa o ustupanju određe­ nih teritorija i gradova Crnoj Gori, ali su je velike sile svojim pritisci­ ma, naročito Rusija, zastupajući interese svojih balkanskih štićenika, prisilile na tražene ustupke.64 Delegat Crne Gore na Berlinskom kongresu pisao je 19. juna 1878. u pariskom listu “Le Temps” da su Crnogorci da bi mogli živjeti “dosad uvek bili prinuđeni da se tuku... Neka nam Evropa da malo ravnice na obali mora da se tamo nastanimo... Čim se naša kneževina bude našla u povoljnim prilikama za život, ona će živjeti u miru; ona neće uznemiravati nikoga. Ali, ako joj budete odbili ono što traži, ona će biti prinuđena da postane ponovo nemirna”.65 Ruski zastupnik grof Gorčakov je crnogorskim zastupnicima na njihove maksimalističke zahtjeve, posebice prema Novopazarskom sandžaku, odgovarao: “Pa šta će vama nove zemlje, vi Crnogorci ste razbojnici, i sve muslimane ćete isjeći i imanja im razgrabiti”.66 A. Achleitner je ustvrdio da je Crna Gora bila “najviše ogovarana zemlja Evrope”, imajući pritom u vidu vjerovatno ne J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva, III, 474; opšir. J. McCarthy, Deat and Exile. The Etnhnic Cleansing of Ottoman Muslims 18211922, New Jersey 1996, 1-23. 64 G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne Gore od Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski časopis, knj. XI, Beograd 1961, 151. Veoma je teško, zbog nepostajanja pravih izvora, utvrditi broj muslimanskog stanovništva. Nikšić je imao preko 4.000 stanovnika, u Podgorici je bilo oko 630 muslimanskih i 270 crnogorskih porodica, a u okolini ovog grada još 265 musli­ manskih porodica. U Podgorici i okolini je bilo oko 6.200 muslimana. U Žabljaku je bilo oko 315 muslimanskih domaćinstava; u Baru 800; u Mrkojevićima 400; Krajina je imala 770, područje Bojane 730; u Ulcinju je bilo 848 muslimanskih domaćinstava sa približno 3.550 stanovnika; u Kolašinu oko 630 muslimanskih domaćinstava - upor. N. Rakočević, Prilog proučavanju nacionalne svijesti Crnogoraca u periodu od 1878. godine do početka XX vijeka, Godišnjak Društva istoričara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988, 130; M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 502, nap. 18. 65 J. Radonić, Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955, 337. 66 N. Ražnatović, Crna Gora na Berlinskom kongresu, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1973, 327. 63

26

samo izvještavanje evropske političke, nego i satiričke publicistike o “junačkim otimačima stoke” i njihovom “kralju Nikiti”.67 Na Berlinskom kongresu lord Solzberi, britanski predstavnik, iznio je prijedlog dopunske odredbe po kojoj “svi stanovnici teritorije prisajedinjene Crnoj Gori sačuvaće svoja imanja, a oni koji bi odredili svoj boravak izvan knjaževine, moći će u njoj da sačuvaju svoje posjede dajući ih pod zakup ili pod upravljenje drugih”. Ovaj Solzberijev prijedlog, donekle modifikovan, dobio je svoje mjesto kao 30. član u Berlinskom ugovoru. Agrarni problem u Crnoj Gori malo će se u stvarnosti rješavati po ovoj odredbi, jer bi to “dosta i za dugo teretilo Crnu Goru”. Iseljavanja su “nešto voljno a nešto i silom” uzela naročitog maha i iz krajeva Osmanskog carstva koji su odlukama Berlinskog kongresa 1878. pripali Crnoj Gori.68 Smatralo se da će se i muslimani samim gubitkom ranijih privilegija postepeno iseliti.69 Iseljavanjem muslimanskog stanovništva sa prostora Nikšića, Kolašina, Žabljaka, Spuža, Zete, Podgorice, Bara, Mrkojevića, Zabojane i Krajine, koji su pripali Crnoj Gori, nakon “Veljeg rata” (1876-1878) broj muslimanske populacije se uveliko smanjio.70 Zauzimanjem gradova i ravničarskih krajeva, došlo je do znatnog spuštanja pravoslavnog stanovništva iz planinskih i brdskih Prema: J. Džambo, Bosna i Hercegovina u njemačkim tekstovima: imagološka skica, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 171. Božidar Jezernik se posebno osvrtao u svom djelu na mjesto Crnogoraca na Balkanu, njihovo ponašanje prema osmanskoj vlasti i muslimanima. On prenosi ocjene Creagh-a iz 1876. da crnogorski glavari nisu bili svjesni “koliko su smješni, nadmeni zbog predstava o sopstvenoj važnosti i čvrsto ubijeđeni u svoju jednakost sa svim drugim visokom državnim službenicima u Evropi”. Brakovi kćerki crnogorskog knjaza Nikole napravile su više za tu zemlju “nego sve hrabre akcije vojnika tog naroda”. Ove kćerke su upamćene kao “najmoćnije oružje u očevoj diplomatiji” – vidi: M. Stojanović, Crnogorske princeze kao izvozni proizvod, “Danas”, Beo­ grad 6-7. mart 2010, IX. 68 Opšir. S. Bandžović, Muhadžirska bespuća 1878. godine, Mak, br. 12, Novi Pazar 1996, 191-214; Isti, Muhadžirska bespuća na Balkanu krajem XIX stoljeća, Takvim, Novi Pazar 1997, 119-147; Isti, Balkanski muhadžirluk, Mak, br. 15-16, Novi Pazar 1997, 126-138. 69 V. Degan, Međunarodno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 69. 70 M. Imamović, Pregled istorije genocida nad Muslimanima u jugoslavenskim zemljama, Glasnik, Rijaset IVZ, br. 6, Sarajevo 1991, 682-683; P. A. Rovin­ ski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Cetinje 1994, 183; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 228-229. 67

27

predjela u doline rijeka, kotline i u ravnice.71 Dobijanjem gradova bili su, po pisanju crnogorske štampe, izbijeni “klinovi koji su zabodeni u tijelo crnogorsko”.72 Upravo je od velikih sila poteklo prvo nametanje nekih mjera zaštite manjina u novim balkanskim državama, s obzirom da se u XIX stoljeću, kako ističe C. A. Macartney, počelo osjećati da “čovjek nema samo temeljno pravo na slobodu ispovijedanja vjere, nego takođe i na malo ovozemaljske sreće”. Cilj tih odredbi bio je da se muslimani i hrišćani međusobno ne istrijebe, “ukoliko već nije prethodno dolazilo do ‘čišćenja’ svih muslimana” sa novoosvojenih teritorija.73 Berlinski kongres je priznanje nezavisnosti novih balka­nskih država formalno povezao sa njihovim prihvatanjem principa nediskriminacije na vjerskim osnovama. Zaštita prava nacionalnih manjina nije ulazila u sadržaje njegovih odredbi.74 Uspostavljeni sistem zaštite manjina M. Sarić, Migraciona kretanja u nikšićkoj oblasti, u: Deseti kongres istoričara Jugoslavije, Beograd 1998, 226. 72 N. Ražnatović, Izvršenje odluka Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, knj. 1, Titograd 1963, 89. 73 Prema: V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 61. 74 E. Redžić, Jugoslavenska misao i socijalizam, Sarajevo 1982, 299-301. U završnom aktu Berlinskog kongresa, u članu XXVII bilo je predviđeno da u Crnoj Gori “razlike u vjerovanju i konfesiji neće moći biti povod da se ma ko isključi ili proglasi neposobnim u pogledu uživanja građanskih i političkih prava i počasti, primanja u javne službe, sticanja položaja i počasti ili vršenja razlilčitih zanimanja i zanata. Biće osigurani sloboda i javno vršenje svih vjerskih obre­ da svim državljanima Crne Gore, kao i strancima, i neće se moći činiti nikakve smetnje bilo hijerarhijskoj organizaciji različitih vjerskih zajednica, bilo njihovim odnosima sa svojim duhovnim glavarima”. Po članu XXX Muslimani i drugi, koji posjeduju imovinu na teritorijama anektiranim Crnoj Gori i koji se žele iseliti iz Knjaževine, moći će sačuvati svoje nekretnine, bilo da ih iznajme ili da ih daju na upravljanje trećima. Niko neće moći biti eksproprisan osim putem zakona u opštem interesu i uz prethodnu odštetu. Jednoj osmansko-crnogorskoj komisiji biće stavljeno u zadatak da u roku od trui godine uredi sve poslove koji se od­ nose na način otuđenja, ekspoloatacije i uživanja države svojine za račun Visoke Porte i vakufa, kao i pitanja koja se odnose na interese pojedinaca koji su tamo angažovani”. Gotovo iste odredbe, uz male razlike, navedene su i u članovima XXXIV, XXXV i XXXIX kao uslov priznavanje nezavisnosti Srbije. Uz slične us­ love bila je kolektivno priznata nezavisnost Rumunije, vazalni položaj Bugarske, te unutrašnja autonomija Istočne Rumelije – vidi: V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 64. 71

28

nakon 1878. nije bio prikladan jer nije posjedovao nadzorne mehanizme koji bi kontrolisali primjenu preuzetih obaveza. Međunarodna zaštita manjina nije do Prvog svjetskog rata predstavljala opštu ustanovu, već individualne slučajeve proizišle iz nastanka novih država, odnosno teritorijalnog prekomponovanja.75 U istoriografiji Balkana o Berlinskom kongresu odredbe o zaštiti vjerskih manjina se “uopšte ne pominju ili, u svakom slučaju, samo uzgred”. Po pravilu se ne govori o ljudima dire­ktno pogođenim teritorijalnim promjenama, “pogotovo o musli­manima”. Odredbe ovog kongresa o zaštiti manjina u praksi su “jedva uvažavane ili se uopšte na njih nije obaziralo”.76 Berlinski kongres je Osmanskom carstvu dao “još jednu gene­ raciju života” jer je još uvijek bila evropska potreba.77 Ono što je ostalo nakon 1878. od osmanske Evrope bila je “traka zemlje” rastegnuta od Jadranskog do Crnog mora. Osmansko carstvo se posljednjih decenija XIX stoljeća nalazilo pred egzistencijalnim pitanjem kako da se odbrani od pretenzija balkanskih država i velikih sila, očuva i konsolidovanje preostale teritorije.78 Nastao je nakon 1878. čitav splet malih balkanskih država koje su, zbog lošeg međusobnog odnosa, predstavljale pravo bure baruta. Grčka, Bugarska, Rumunija, Srbija i Crna Gora, svaka od njih ponaosob težila je da zadobije nove teritorije, razvijajući strasne nacionalističke i imperijalističke osjećaje, tražeći sve one zemlje u kojima su njihovi narodi vladali u bilo kojem prethodnom istorijskom razdoblju. Posljedica takvog shvatanja bila je dalja agresija na ostatke Osmanskog carstva u Evropi, zatiranje bespomoćnih muslimanskih sela, a povremeno i otvoreni sukobi oko podjele plijena.79 Nakon 1878. nastala su tzv. “turska ostrva” na Balkanu koja se vremenom sužavaju ili iščezavaju sa površine zbog iseljavanja muslimana i prodora hrišćanskog stanovništva.80 Stotine hiljada Upor. C. A. Macartney, National States and National Minorities, New York 1968, 160-166; V. Degan, Zaštita manjina na Balkanu putem međunarodnih ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974, 1005-1009; M. Stojković, Istorijski razvoj zaštite manjina i savremena međunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u balkanskim odnosima, u: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beo­ grad 1996, 552-553. 76 H. Zundhausen, Istorija Srbije, 155. 77 J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, 474; A. J. P. Taylor, Habsburška Monarhija 1809-1918, Zagreb 1990, 188. 78 Б. Јелавич, Историја на Балканот, II, Скопје 1999, 92. 79 J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva, III, 479. 80 T. Kovalski, O balkanskim Turcima, u: Knjiga o Balkanu, I, Beograd 1936, 180. 75

29

mu­ha­džira sa Balkana naseljeno je u unutrašnjosti Male Azije, u vilajetima centralne i zapadne Anadolije, u Izmir, Manisu, Ajdinu, Ankaru, zatim u Siriju, na Kipar, Arabiju. Prema konstataciji Bilala N. Šimšira, u svim krajevima Rumelije bilo je oko milion muhadžira.81 Protjerivanja i iseljavanja muslimanskog stanovništva uticali su na suštinske izmjene etničko-vjerske strukture na Balkanu. Vojni porazi ovog carstva su snažno poremetili samopouzdanje muslimana, dovodeći kod njih do dalekosežne moralne i intelektualne krize.82 Stotine hiljada muhadžira, iz izgubljenih osmanskih provincija kretali su se 1877.-1879. prema centralnim i drugim dijelovima Osmanskog carstva, “sledujući nepoznatim odredbama sudbine”.83 To je pred državu, koja je na finansijskom planu već bila na izdisaju, postavilo krupan problem njihovog prihvatanja i smještaja.84 Prema osmanskim podacima oko 1,5 miliona muhadžira napustilo je 1878.-1918. Balkan, ne uzimajući u obzir znatan broj ljudi koji su ilegalno prešli osmanske granice.85 Pristizanje muhadžira sa Krima, Kavkaza i Balkana uticalo je da Anadolija promijeni svoj etnički i vjerski karakter. Osmansko carstvo je nakon 1878. postalo većim dijelom muslimansko. Taj će proces biti zaključen sa balkanskim ratovima 1912.-1913. godine.86 Muhadžiri, različitog etničkog porijekla, unijeli su u Carstvo veliku S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), 191-195. I. J. Hadad, Globalizacija islama, u: Oksfordska istorija islama, Beograd 2002, 646. 83 S. Novaković, Balkanska pitanja i manje istorijsko-političke beleške o Balkanskom poluostrvu 1886-1905, Beograd 1906, 11-12. Muhadžirluk ima dubokog korjena i u islamskom učenju i tradiciji. Arapska riječ “hedžr” je iz­ vedena od riječi “hidžr”, što u prijevodu znači odlazak iz jednog mjesta u drugo. Kur’ansko značenje hidžre je odlazak iz jednog u drugi kraj radi izbjegavanja bilo kakvog uznemiravanja i zlostavljanja. 84 Porta je još 1857., kada se suočila sa masovnim pristizanjem prognanih Tatara sa Krima, izdala zakon koji je porodicama muhadžira obećavao zemlju, kao i oslobađanje od poreza i služenje vojnog roka na šest do dvanaest godina, u ovisnosti od mjesta naseljavanja – opšir. F. Žoržon, Poslednji trzaji (1878-1908), u: Istorija Osmanskog carstva, priredio R. Mantran, Beograd 2002, 589, 633, 657-658. 85 K. Karpat, The Ottoman Population 1830-1914, Vol. 1, Madison 1985, 4; opšir. M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923: A Study in International Relations, London 1991; A. L. Macfir, The End of the Ottoman Empire, Longman, London-New York 1998, S. Bandžović, Migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu krajem XIX stoljeća, Znakovi vremena, br. 15, Sarajevo 2002, 268-291; Isti, Deosmanizacija Balkana i bošnjački muhadžirski pokreti krajem XIX stoljeća, Istraživanja, br. 2, Mostar 2007, 293-313. 86 D. Kicikis, Osmanlijsko carstvo, Beograd 1999, 110. 81 82

30

etničko-lingvističku raznolikost. Njihova asimilacija tekla je sporo. Nakon ratova, problem postaju pobjednici. Oni misle da su dokazali da se rat i nasilje isplate.87 Ratovi u kojem “oslobođenje” jednog naroda rezultira eliminisanjem drugih naroda ne mogu imati oslobodilački smisao, pored svih mitoloških magli i “pobjedničkih istina” koje prenebregavaju osnovne činjenice istorijske stvarnosti, prelazeći bezobzirno preko suštine isto­rijskih procesa, orvelovski odbacujući sve ono što može narušiti idealiziranu sliku prošlosti, kojoj istoričari teže osigurati, u ime “viših ciljeva” stvarnosti, na ograničenom i probranom broju historijskih činjenica, traženi naučni legitimitet. Vatra isto gori, kazao je Aristotel, u Grčkoj i Persiji, ali se ideje o dobru i zlu razlikuju od mjesta do mjesta. Istorija muslimana Balkana posljednjih decenija XIX i tokom XX stoljeća, tog “doba ekstremizma”, protekla je u zna­ku masovnih egzodusa, deportacija, asimilatorskih pritisaka, nedefinisanog manjinskog statusa u okviru balkanskih država, latentne ili otvorene diskriminacije, represije i neizvjesnosti. Niko se nije brinuo u Evropi zbog iseljavanja muslimana. Na naklonost Evrope nisu mogli računati iz jednostavnog razloga: nisu bili hrišćani.88 Sve žrtve nisu bile jednake u svojim stradanjima. O onima koje su doživljene kao zlo nije se mislilo niti govorilo.89 Muslimani koji su živjeli na periferiji Osmanskog carstva, suočeni sa realnim prijetnjama svog opstanka i materijalne sigurnosti, tražili su spas idući ka centralnim, sigurnijim dijelovima države, čija je privlačnost rasla u proporciji sa slabošću periferije. Za muslimane na Balkanu, kao najbrojnije stanovništvo, uprkos činjenici da je većina njih živjela na granici islamskog svijeta, suočena sa neprijateljskim evropsko-hrišćanskim svijetom, islam je ostao apolitičan sve dok nisu N. Čomski, Novi militaristički humanizam, Beograd 2000, 15. B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako: Prilozi za etnologiju Balkana (u daljem tekstu: Zemlja u kojoj je sve naopako), Sarajevo 2000, 316. 89 S. Pavlović, Istorija Balkana, 495. Historija Osmanskog carstva je nerijetko interpretirana, preko zamagljenih vidika, sa mnoštvom preovlađujućih predstava i predrasuda, sa potcjenjivačkim i olakim zaključcima, u evropskim, a naročito u historiografijama balkanskih zemalja, ambicioznim i isključivim u lo­ kalnim koordinatama. Tradicionalni način istraživanja bio je u vezi sa politikom. Dodatni problem u proučavanju istorije Osmanskog carstva i danas čine stare ma­ trice, ignorancija, neprevaziđena opsjednutost arhaičnim pogledima i obrascima, preuzetim iz političkog miljea i literature prošlih stoljeća. Ukorjenjena i pojed­ nostavljena stajališta nisu karakteristična samo za vanstručnu javnost, već i za mnoge stručne krugove koji su se mnogo više trudili da sude nego da shvate. 87 88

31

desetkovani. Njihova pasivna kulturno-vjerska svijest mogla se lako preobratiti u impulsivni muslimanski identitet kada su to okolnosti zahtijevale. Međutim, sve do pojave migracije, islamski identitet ovih muslimana održavao se mahom u nepolitičkim obredima i društvenoj praksi. Migranti su bili krajnje raznoliki u pogledu društvenog, etnolingvističkog i istorijskog porijekla. Dr. Kemal Karpat smatra da su se oni u mjestu svoga porijekla identifikovali s islamom u smislu društvenog ponašanja i rituala više nego u smislu političkog sistema. Prije seoba u srce Carstva, većina tih muslimana se poistovjećivala sa svojim plemenom ili etničkom grupom, dok je islam u principu osiguravao pravilo društvenog ponašanja i sekundarni izvor identiteta. Proces seoba je promijenio ovaj relativno pasivni grupni muslimanski identitet u mnogo intenzivniju političku svijest šireći njen geografski i ideološki okvir. Proces seoba nije samo promijenio izvorni grupni muslimanski identitet migranata, već je i pomogao da se politizuje identitetom muslimana u krajevima u koje su se naselili. Seobe i okolnosti koje su ih proizvele bile su katalizator promjene vjerskog i kulturnog identiteta migranata u novi dinamični politički identitet povezan s novim konceptom muslimanske teritorijalne države.90 Problem iseljavanja muslimana se ne može posmatrati izolo­ vano od širih tokova zbivanja, bez uklapanja u nužni ge­ografskoistorijski kontekst. Emigracija muslimanskog sta­novništva sa prostora današnje Crne Gore u Osmansko carstvo, kao sastavni dio dugotrajnog procesa širokog iseljavanja muslimana sa Balkana, predstavlja masovni iseljenički pokret koji je bio izazvan neposrednim Opšir. Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, Zbornik ra­ dova, Tuzla 2001. Evropske sile nisu, s druge strane, muslimanskim narodima na Balkanu otvarale mogućnost države, već samo labilnog vjerskog opstojanja. I sami muslimanski narodi kao da su, barem prećutno, prihvatili tada raširena i nametnuta razmišljanja da nisu i da ne mogu biti državotvorni i nacionalnotvorni element. Komadanje teritorija koje su naseljavali i pojava novog, užeg, definisanja identiteta naroda dovela je do diskontinuiteta i fragmentacije svijesti muslimana na Balkanu. Njihova istorijska svijest nije kondenzovana i generacijski prenošena. Fragmentacija se manifestovala i u odsustvu svijesti o medusobnoj povezanosti sudbina muslimanskih zajednica. Muslimani su se vidjeli samo kao pripadnici za­ sebnih vjersko-etničkih skupina, čija se istorija nije doticala ostalih muslimana – vidi: E. Karić, Bosanske muslimanske rasprave za i protiv obnove i reforme u XX stoljeću, Beharistan, br. 5-6, Sarajevo 2002, 162; Isti, Muslimani Balkana na pragu 21. vijeka, Znakovi vremena, br. 9-10, Sarajevo 2000, 213; Isti, “Istočno pitanje”: paradigma za historiju muslimana Balkana u XX. vijeku, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, 20. 90

32

djelovanjem niza političkih, društvenih, ekonomskih i drugih relevantnih činilaca. Iseljenički pokreti umogome su izmjenili etničku sliku tog prostora. Iseljavanjima se naročito trajno gubio znatan dio naroda koji se u turskim predjelima, u promijenjenim okolnostima življenja dugo prilagođavao novim uslovima života, kidajući mahom veze sa rodnim krajevima, čuvajući samo predanja o svom pravom porijeklu i zavičaju, svrstavajući se u kategoriju “izmještenog na­roda” (displaced people). Naučno istraživanje sadržaja te više­ stoljetne drame, sem kontinuiranog procesa iseljavanja, otkriva i dugo potisnuti, skoro zaboravljeni svijet individualnih i porodičnih ljudskih sudbina, svijet borbe za opstanak.91 Iseljeništvo se smatra pravom životnom ili egzistencijalnom krizom. Iskorijenjeni, izmje­ šteni ljudi u iseljeništvu, neminovno su se suočavali sa doživljajem grubog prekida kontinuiteta životnog toka. Njihov izbor je značio ostavljanje iza sebe jednog i prihvatanje drugog identiteta. Iseljenici u svom pamćenju zaustavljaju vrijeme u zavičaju. Oni češće pjevaju o njemu, nego što ih on pominje.92 Iz poređenja onoga što emigrant napušta ili je prisiljen da napusti i onoga za čime traga, dobija se slika domovine u njegovoj svijesti.93 Osjećanje izgnanstva je unutrašnja praznina koja čovjeka ne ostavlja i čežnja da se vrati u prošlost ili da ubrza prolaženje vremena. Pojava iseljeništva je Književnik Husein Bašić u romanu Crnoturci navodi: “Pitali gavrana ima li šta crnje od njega. A on im odgovorio: Srce muhadžersko je crnje od mene” – prema: H. Bašić, Crnoturci, Podgorica 1996, 15. 92 Opšir. Nacionalni osjećaj iseljenika Muslimana-srpskohrvatskog jezika u Turskoj (Fond istraživačkog projekta: Medjunacionalni odnosi u Jugoslaviji i problemi federalizma), šapirografirano izdanje Instituta za društvena istraživanja Fakulteta političkih nauka, Sarajevo 1971; S. Smlatić, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974; E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, Zbornik radova Etnografskog instituta SANU, br.12, Beograd 1981; B. Mušović, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, Sim­ pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 266-271; Ista, Jugoslovenski muhadžiri u Turskoj i njihova sudbina, u: Identitet BošnjakaMuslimana, Plav 1995, 89-90; S. Bandžović, Iseljenici iz Sandžaka u Turskoj, Novopazarski zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996, 137-155. 93 M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 312. Ivo Andrić je napisao: “Čovjek se najlakše pomiri sa najbeznadnijim gubicima. Gubiti malo donosi žalost, suze; i dok možemo na preostalom mjeriti veličinu izgubljenog, teško nam je, ali kad jednom izgubimo sve, onda osjetimo lakoću za koju nema imena, jer to je lakoća prevelikog bola” – prema: “Odgovor”, br. 281, Beograd 13. jul 2000. 91

33

tragična za pojedinca ali i za narod u cjelini.94 Davno je napisano kako je bolno svako premještanje iz zavičajnog u drugi kraj, da kao iščupana i presađena biljka i čovjek mora odbolovati prilagođavanje drugoj sredini. Što je imigracioni kraj udaljeniji i drugačiji od matične oblasti, utoliko je prilagođavanje teže, posebno za starije ljude. Iseljeništvo nije predstavljalo samo napuštanje zemlje, njene političke i ideološke strukture, već i njeno odbacivanje. Istraživanja izbjeglištva i progonstva su usko povezana sa problemima ljudskih prava, nacionalizma, genocida i etnocida. To pitanje nema samo humanitarnu, već i političku, pravnu i moralnu dimenziju.95 Svi narodi imaju zasebne priče i različite datume u svojoj memoriji. Istorija je višeznačan proces. Još je Gizo ukazivao da ima stotinu načina kako da se napiše istorija. Isti se događaji mogu prikazivati na više načina sa suprotnim efektima.96 Istorija nije samo istorija pobjednika, već uključuje i pobjeđene. Treba se suočiti sa kazivanjima žrtve, bez obzira na onu Lisandrovu mudroliju da u raspravi oko mêđa najispravnije prosuđuje onaj u čijim je rukama mač. Tradicionalna istorija regiona Balkana je u biti istorija osmanskih manjina data izvan njihovog konteksta. Njihov kontekst je zapravo većinsko muslimansko stanovništvo tokom višestoljetne osmanske uprave. Istorija tog prostora se ne može potpuno razumijeti bez izučavanja sudbine muslimanskog stanovništva.97 Muslimani nisu Francuskinja Simon Vejl je u svojoj studiji Potreba za korenima jasno pokazala da su rasni i etnički projekti, koji dovode do masovnog izbjeglištva, u osnovi usmjereni na slamanje čovjeka, ljudske duše. Ona kaže da da su potrebe duše, njena prava, neodvojivi od ideje postojanja. Ne postoji samo ljudski život kao takav, on uvijek podrazumijeva određen okvir da bi imao smisla. Izbjeglištvo je jedan od najsnažnijih načina da se taj okvir ukine i čovjek slomi, jer kako Vejl navodi: “Imati korjene je možda najvažnija i najmanje shvaćena potreba ljudske duše” - prema: Ž. Korać, Izbeglištvo i čovekova potreba za ukorenjenošću, “Od­ govor”, br. 169, Beograd 15. januar 1998. 95 Opšir. Izbeglice – žrtve etničkog inženjeringa, priredio Boris Delić, Beo­ grad 2004. Jedna izbjeglica je napisala da ljudi koji su nasiljem protjerani iz svog doma “neće više nigdje naći smiraja ni spasa, lutaće do svoje smrti kao uklete duše između pustih zemaljskih odredišta” – vidi: “Oslobođenje”, Sarajevo 15. april 2010, 30. 96 Г. Марков, Збогум на балканизацијата, u: Балканот во новиот милениум, Скопје 2002, 301. 97 F. Karčić, Neispričana priča: smrt i progonstvo osmanlijskih muslimana, “Preporod”, br. 18/715, Sarajevo 15. septembar 2001; opšir. vidi: M. S. Ander­ son, The Eastern Question 1774-1923: A Study in International Relations, London 1991; A. L. Macfir, The End of the Ottoman Empire, Longman, London-New York 1998. 94

34

bili “miljenici” balkanske i evropske istoriografije. Oskudna znanja i odsustvo želje da se to stanje prevaziđe posljedica je rasističkog stava u tim istoriografijama, shvatanja istorije Balkana sa jasno nacionalnih polazišta, ne samo običnih ljudi već i stručnjaka, umanjujući pritom dostignuća drugih etničkih grupa i višenacionalnih društava kojima su nekad pripadali.98 Svijest savremenika pritiskaju različite, nerijetko potpuno opre­čne slike prošlosti. Na Balkanu egzistiraju zasebni modeli kole­ ktivnih memorija, kao i različite datume i priče unutar njih. Ono što jedni smatraju slavnim dijelom svoje prošlosti, za druge, pak, predstavlja tragičnu stranicu nacionalne istorije. I obrnuto. Isti se događaji mogu prikazivati na sasvim različite načine sa značajno suprotnim efektima. Raširena sklonost da se demantira ili potiskuje teret sopstvene prošlosti doprinosi devalviranju istorije. Davno je uočena ravnodušnost prema istini koju moć sa sobom nosi, kada je ona suprotna “dobiti i požudi”. Nacionalna ideologija i istorijska svijest, po dr. Andreju Mitroviću, ispunjeni su “velikim vremenima” prošlosti: “Reći ili prećutati zlo postaje veliko pitanje”.99 Iz bića istorijske nauke proizilazi da se istraživanje prošlosti ne može izvoditi bez uvažavanja i novih iskustava, pozitivnih ili negativnih, sadržanih u protoku vremena, prisutnih u svijesti savremenika, pa i istoričara, kao čeda svoje epohe.100 Nova saznanja i iskustva, višedimenzionalna, fundirana tumačenja istorijskih procesa, prepoznavanje skrivenih oblasti između istorije i pamćenja, zatim i tematski, metodološki i sadržajni prevrati, kao i “prevrati u memoriji”, modifikuju shvatanje prohujalog razdoblja i otkrivaju zanemarene, slojevite sadržaje.101 И. Ортајли, Идеолошкото историско наследство на Балканот, u: Балканот во новиот милениум, 206-209. Takva shvatanja našla su opisa i u romanu Zuhdije Hodžića Gusinjska godina gdje se govori: “Ništa se bolje neće snaći ni naš porod. Jednom će ih nauku učiti škola a drugom kod kuće...Ubjeđuju ih da su Turci a uče ih da mrze Turke. Kad u čitanju dođu do te riječi, a dođu počesto, ona se jadna zagrcnu, obore oči od stida...Svoju djecu uče da mrze našu, a našu da mrze sami sebe...kao da mi nijesmo ništa imali: ni junaka, ni običaja, ni ljudi ni pjesama, ni učenjaka. Ako se neko njihov trnom ubo - sad ga pominju i turaju u knjige, slave i uče. A o nama ništa”. 99 On ističe kako na to pitanje naučni duh i razum odgovaraju: “priznajmo, jer niko na svetu nikada nije bio potpuno čistih ruku” - prema: A. Ćirić, Javna, tajna i porodična istorija, “Vreme”, br. 429, Beograd 9. januar 1999. 100 B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 71. 101 Treba se podsjetiti na riječi Meše Selimovića, da se i preko površnog izučavanja istorije, iznenadimo koliko ima “analognih, pa i identičnih situacija s 98

35

Naučnih odgovora nema na jednom mjestu, u jednom arhivu, istoriografiji jednog naroda ili u jednoj knjizi. Samo iz sveukupnih, interdisciplinarnih studija, koje analiziraju različite strane djelovanja, preko multiperspektivnog metoda koji traži demonumentalizaciju istorije, predstavljanje prošlosti sa stanovišta različitih aktera, može se doći do njene opšte slike.

našima, iz ovog vremena u kojem živimo. Sva egzistencijalna pitanja i muke žive u nama jednako kao što su živjela u našim bližim i daljim precima. .. Logičan zaključak iz tog notornog saznanja je da se sve oko čovjeka može promijeniti, ali se suština čovjekova veoma sporo mijenja ili se uopšte ne mijenja. Otkako čovjek postoji ista je ljubav, mržnja, zavist, želja za moći, sujeta, česta surovost, rijetka plemenitost, zaslijepljenost parolama, spremnost na osuđivanje drugih, strah od ostalih ljudi, strah od smrti, želja za lažnom utjehom, euforično ili panično traženje bogova, žaljenje i gubljenje iluzija. Sva egzistencijalna pitanja i muke žive u nama jednako kao što su živjela u našim bližim i daljim precima” - prema: M. Selimović, Roman i istorija, Zbornik radova posvećen uspomeni Salke Nazečića, Filozofski fakultet, Sarajevo 1972, 93-95.

36

MUHADŽIRSKI POKRETI IZ CRNE GORE OD SREDINE XIX STOLJEĆA DO PRVE DECENIJE XX STOLJEĆA

Teritorija Stare Crne Gore, koju su sačinjavale četiri nahije (Katunska, Lješanska, Riječka i Crmnička) pokrivao je do XVI stoljeća ogromni šumski kompleks. Tokom XVI i XVII stoljeća došlo je do eksploatisanja šuma, što je rezultiralo stvaranjem prostranih goleti. Procenat obradive zemlje iznosio je svega tri odsto u Katunskoj nahiji. Slično je bilo i u drugim nahijama. Broj stanovnika je rastao, dok su površine obradive zemlje ostajale iste ili su postojale manje usljed diobe ili erozivnog djelovanja. Nedovoljne površine obradive zemlje predstavljale su snažan podsticaj migracionih kretanja.102 Od sredine XIX stoljeća muslimani na prostorima današnje Crne Gore našli su se u veoma teškoj situaciji. Česti sukobi sa Crnogorcima, ubistva, pljačke, protjerivanja i pokrštavanja postaće dio njihove teške sudbine. Periferija osmanske države, na kojoj se nalazila i Zeta, docnija Crna Gora, koja je formalno bila u njenom sastavu, priznavajući sultanovu vlast sve do kraja XVIII stoljeća, bila je jedan od najzaostalijih dijelova Balkana i Evrope.103 Crnogorska četovanja su bila usmjerena prema Hercegovini, Boki Kotorskoj i Dubrovačkoj Republici. U tome su posebno prednjačili stanovnici Katunske nahije, koji su napadali i pljačkali ne samo muslimansko, već i susjedno hrišćansko stanovništvo. Bosanske paše su često V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u XIX vijeku, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2005, 82-83. 103 Б. Јелавич, Историја на Балканот, I, 98. 102

37

dobijale zadatak da umire crnogorske nahije.104 Mada Crnogorci tvrde da su vlastitim junaštvom sačuvali svoju slobodu, činjenica je da su njihovi krajevi bili toliko siromašni, da Osmanlije nisu vidjele mnogo smisla u rasipanju svojih snaga i sredstava na pokušaje da ih pokore.105 Suše su kao elementarna nepogoda bile jedan od glavnih uzročnika za intenzivnije migracije crnogorskog stanovništva. Time su izazvane depopulacije pojedinih krajeva, posebno kraških predjela Katunske, Lješanske, Riječke i Crmničke nahije, potom Pipera, Kuča i Bratonožića.106 U godinama gladi crnogorsko stanovništvo se dijelom iseljavalo u druge krajeve koji su pružali sigurnije osnove egzistencije. Tako se naseljavalo i po krajevima Bosanskog ejaleta.107 Početkom XVIII stoljeća osmanske vlasti su intenzivirale izgradnju pojasa dobro utvrđenih gradova oko crnogorskih, brdskih i hercegovačkih plemena sa ciljem da ubuduće osujete njihovu nepokornost. Naročito se pristupilo brzoj izgradnji tvrđave Onogošt, koja je trebala da preuzme ulogu izgubljenog Herceg Novog, koga je osvojila Venecija.108 Od bitke na Krusima 1796. Crna Gora je pripajanjem ple­mena Pipera i Bjelopavlića, zaokružila prostor na kome je mogla izgrađivati svoju državnost. Od tada Crnogorci čak smatraju da nisu bili u osmanskoj državi, bez obzira na davanje poreza i sukobe kada bi oni izostali, “a neuhvatljiva krhkost tih ranijih veza u novim generacijama Iz jednog takvog osmanskog pohoda 1714., kada su stradale Katunska i Crmnička nahija, a posebno sela Ozrinića, Cuca, Bjelica i Ćeklića, odvedeno je preko 2000 ljudi, žena i djece u Bosnu. Dovedeni su na slabo naseljeni Gla­ sinac i naseljeni po čiflucima vojnih zapovjednika i vojnika koji su učestvovali u ovom pohodu; opšir. E. Pelidija, Pohodi bosanskih paša na Crnu Goru od 17061714. godine, Prilozi, br. 17, Sarajevo 1980; 101-126; B. Šekularac, Migracije iz prošlosti i sadašnjosti iz Crne Gore u Bosnu i Hercegovinu, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 224-225; J. Erdeljanović, Kuči, Bratonožići, Piperi, Beograd 1981. 105 T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003, 56. 106 V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u XIX vijeku, 84. 107 Opšir. V. Skarić, Porijeklo pravoslavnog naroda u sjeverozapadnoj Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, XXX, Sarajevo 1919; E. Imamović, Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998. 108 M. Vasić, Gradovi pod turskom vlašću, u: Istorija Crne Gore, knj. III, tom I, Titograd 1975, 532-533; E. Pelidija, O prilikama u Bosanskom ejaletu prvih godina XVIII stoljeća, Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 199-200; Isti, Banjalučki boj iz 1737., Sarajevo 2003, 164. 104

38

podgrijava veru da u njoj nikada nisu ni bili”. Mitovi o nezavisnosti su bili crnogorski doprinos balkanskoj političkoj mitologiji.109 Crna Gora je pravno bila dio Osmanskog carstva sve do 1878. i odluka Berlinskog kongresa. Siromašno crnogorsko stanovništvo se, mučeći “muku od gladi”, prehranjivalo u znatnoj mjeri pljačkom i plijenom. U planinsko područje Katunske nahije, čiji je centar bilo Cetinje, osmanske snage su, pak, mogle dospjeti preko dobro organizovanih vojnih pohoda. Planine su, uostalom, kao i na cijelom Mediteranu, bile “čuvari prošlosti” – starih običaja, nošnje, alata, tradicije, preživjelih mentaliteta koji teško ustupaju pred stvarnošću.110 Sukobi Crnogoraca sa muslimanima dobijaju vremenom širi zamah. Raniji sukobi su vođeni gotovo jedino “radi ubijanja i pljačkanja”.111 Muslimansko stanovništvo u crnogorskom okruženju Na prostoru potonje Crne Gore, doći će do dugotrajnog, iscrpljujućeg sukoba sela i grada. U Crnoj Gori je hrišćanski živalj bio i teritorijalno odvojen od muslimana. Lokalni muslimani su imali uticaja samo u ravnicama oko utvrđenih gradova Podgorice, Žabljaka, Spuža i Bara. Stoljećima su priželjkivali, pisao je Vasa Čubrilović, crnogorski brđani plodne njive i pašnjake Nikšićkog polja, Zete i Skadarskog jezera. “ako je igde bilo nemoguće zadržati hrišćane da ne zauzmu muslimanske zemlje, bilo je to u Crnoj Go­ri”.112 Crnogorac, “od davnih vremena, bacao je svoje željne po­glede, sa vrletnih stjenovitih brda, na ravnu Zetu, Podgoricu, N­ikšić, Kolašin, na Spuž, Žabljak, a pri tome čeznuo je za jednim i najmanjim kutićem na moru”.113 U planinsko područje Katunske na­hije, čiji je centar bilo Cetinje, osmanske snage su, pak, mogle dospjeti preko dobro organizovanih vojnih pohoda. Stvarni gospodar tog neplodnog i slabo naseljenog prostora, gdje je živjelo u XVIII stoljeću tek 14.000-15.000 stanovnika, bila su nepoćudna crnogorska plemena. Veliki protivnici su im bili muslimani - čije uništavanje “slavi kasnija istorijska tradicija”.114 Muslimani u Gornjem Polimlju, S. Pavlović, Srbija: istorija iza imena, Beograd 2004, 53. Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998, 39. 111 V. Stefanović Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1953, 92. 112 V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983, 543. 113 G. Vuković, Memoari, II, Cetinje-Titograd 1985, 19. 114 I. Božić-S. Ćirković-M. Ekmečić-V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1972, 175. Ljubomir P. Nenadović piše: “A Turke iz Hercegovine i Arbanije, koji su 109 110

39

u dolini Lima i Tare, kao i većina u Novopazarskom sandžaku bili su slovenskog porijekla.115 Islam se razvijao postupno i evolutivno, bez primjene nasilja.116 Primanje islama na zauzetim teritorijama nije bila avantura ni nosilaca osmanske vlasti, ni onih koji su tu vjeru prihvatili. Nije se radilo samo o novoj vjeri, već i novoj civilizaciji koja je imala korijene u antičkim civilizacijama Bliskog istoka.117 Iznevjeriti toleranciju, značilo bi iznevjeriti jedan od osnovnih islamskih principa. Jovan Hadži Vasiljević 1924. piše kako ni u jednoj oblasti muslimani “nemaju predanja o sebi da su nasilno poturčeni u masi”.118 Tokom XIX stoljeća u svijesti Crnogoraca bilo je veoma prisutna predstava o “Turcima” kao “vječitim krivcima” crnogorskim. Na mnoge pretke iz dalje prošlosti, ovjenčane u borbi sa “Turcima”, gledalo se skoro kao na viša bića.119 Neprijateljstvo prema “Turcima” bila je “prava državna religija”. Gavro Vuković je pisao da Crnogorac nije mogao zamisliti da bude iskreni prijatelj sa “Turčinom”, jer je svagda sa nizamima na Crnu Goru udarali, nećemo ni spominjati; za njih svak zna da su odrasli u ovakvim brdima, i da su od detinjstva vični kršu i bojevima”. 115 Upor. M. Dašić, Oslobodilački pokret u Donjim Vasojevićima 1861. i 1862. i njegov odjek u Sandžaku, Vranjski glasnik, knj. XIIV-XV, Vranje 1982, 108-109, nap. 7; S. Šćepanović, Porijeklo kolašinskih Muslimana, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999, 63. 116 M. Memić, Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama Crne Gore, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 41, Sarajevo 1991, 182; V. Nikčević, Istraga poturica: Mit ili stvarnost, Podgorica 2001, 108-109. 117 N. Filipović, Diskusija na Naučnom skupu “Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine”, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 559-560; D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo, 14. 118 J. Hadži Vasiljević, Muslimani naše krvi u južnoj Srbiji, Beograd 1924, 56. Vladislav Skarić je pisao: “Krivo je mišljenje da se na Balkanskom poluostrvu islam širio naglo i da je službeno širen silom. Ja ću istaći samo fakat da 19. vijek ne bi zatekao nijednog hrišćanina, niti bi bilo ijedne crkve i manastira da je islam širen državnom silom. Islam su širile prilike i ljudske okolnosti” – cit. prema. M. Handžić, Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko-hercegovačkih muslimana, Sarajevo 1940, 28. Vladimir Ćorović piše: “Turci su, ipak, bili dosta tolerantni. Da su oni odista imali kao državni sistem ne samo nasilnu nego čak i postepenu islamizaciju hrišćanskog elementa, oni bi je kroz četiri stotine godina neograničene vlasti mogli i sprovesti” – cit. prema: V. Ćorović, Stvaranje nezavisnih država na Balkanu, u: Knjiga o Balkanu, knj. I, Beograd 1936, 197-198. 119 U Vasojevićima je očuvano predanje za “dva Vuka” (Vujičića i Marinkovića), da “u po jednog potjeri Turaka sjekli dvadeset i dvije i po dvadeset i četiri glave” – prema: R. Vešović, Kult predaka i bratstvenički ponos Crnogoraca i Brđana, Pregled, sv. 120, knj. IX, god. VII,. Sarajevo 1933, 696.

40

“neprijateljstvo usađeno u njihove kosti od tolikih vijekova”.120 B. Jezernik iz arsenala raznovrsnih “istina” i predrasuda, prenosi i jedno indikativno kazivanje po kome je “prvog Turčina” u Crnoj Gori okotila svinja. Taj se potom “otimao” oko sise pa je tako nastao naziv - otomani. Zato se “Turci takođe zovu Otomanovići; zato ne jedu svinjsko meso; i otuda im je ostalo da svaki grabi tuđe”. Zabilježeno je i da su bogatiji zarobljenici - begovi, da bi bili potpuno poniženi, nekad bili razmjenjivani za svinje.121 U prvoj polovini XIX stoljeća Crnogorci, kojih je bilo oko 120.000, bili su razvrstani u 36 plemena, naseljeni u 240 sela. Nisu imali nijedne varoši, a Cetinje je sredinom tog stoljeća imalo svega devet kuća.122 Nacionalizam je bio dominantan činilac ideologije nacionalne i državotvorne ideologije Crne Gore u posljednjim dece­ nijama njenog “herojskog doba” (1852.-1878.). Još od polovine XIX stoljeća jedan od osnovnih ciljeva državne politike Crne Gore postaje teritorijalno širenje na okolne oblasti - Hercegovinu, Brda, Zetu, sjevernu Albaniju, Kosovo, Novopazarski sandžak.123 Do početka XVIII stoljeća muslimansko stanovništvo je broj­ nije bilo zastupljeno u Ćeklićima, u Crmnici, Ceklinu. Na samom Ce­ tinjskom polju postojale su tri džamije.124 Ezan sa cetinjske džamije čuo se sve do manastira, pa je otuda nastala ona “čuvena” Njegoševa rečenica: “Odža riče na ravno Cetinje”.125 Borbu protiv lokalnih mu­ sli­mana započeo je svojedobno još vladika Danilo Petrović, čiji je Prema: B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, u: Kralj Nikola, ličnost, djelo i vrijeme, II, Podgorica 1998, 46. Ljubiša Stojković i Miloš Martić su primanje islama “jednostavno” tumačili: “Mnogi Južni Sloveni primili su Muhamedovu veru i vremenom, u toku vekova, postali su Turci” – prema: Lj. Stojković-M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1953, 25. 121 Njihovim porodicama su Crnogorci poručivali: “U cijeloj Hercegovini nema toliko novca da bi ih mogli otkupiti; ali mi ćemo ih pustiti žive, ako za svakog bega date po jednog debeleog vepra, mijenjat ćemo ih za veprove”. Poro­ dice su prihvatile ponudu i kada su odlazili kućama, neka je Crnogorka dovikivala za njima: “O begovi, o plemići hercegovački! Znajte i vašim bulama recite: da nijedna Crnogorka ne bi svog muža u kuću primila kada bi se za takav otkup vratio iz sužanjstva! Ljudi se mijenjaju za ljude, prasci za prasce” – cit. prema: B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 23, 294-295. 122 I. Božić-S. Ćirković-M. Ekmečić-V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, 232233. 123 Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 83-84, 104. 124 M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 124. 125 B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001, 116. 120

41

rad na “istrazi poturica” - muslimana koji “nekćeše... da se pokrste”, poslužio njegovim sljedbenicima kao putokaz u suzbijanju islama na prostoru Crne Gore.126 Re­ligija je bila ispred kulture, jezika i rase u određivanju identiteta pojedinca.127 Tradicija o prvoj, “Božičnoj” istrazi u Ćeklićima, Crmnici i Ceklinu, krajem XVII i početkom XVIII stoljeća nije uzimala u obzir da se to desilo upravo na jedan od najznačajnijih pravoslavnih bogosluženja u godini, čiji se sadržaj može sažeti u poruci: “Mir Božji, Hristos se rodi”. Bilo je to djelo “na­ tplemenske organizacije” (S. Vukosavljević). Prikazujući “istre­blje­ nje poturica” u svom “Gorskom vijencu” sam Njegoš je, prelaskom sukoba iz područja krvne osvete u kosmički duel do­bra i zla, stavio slovenske muslimane u trajno stanje različitosti onih drugih.128 Dan “istrage poturica” junaci Njegoševe poeme doživljavaju kao “oslobođenje od turaka”, oži­vlja­­vaju sjećanja na pretke, a narod vidi njihove duše kako, kao bijeli labudovi, igraju nad jezerom, po nebu vedrome.129 Njegoš nije krio uvjerenje da su “Turci najgori narod”.130 Historija naroda Jugoslavije, knj. II, Zagreb 1960, 1252-1280; T. W. Ar­ nold, Povijest islama, Sarajevo 1989, 235. Bivše muslimanske porodice su, navodi M. Hadžijahić, Mustapići, Muhidinovići i Ramadanovići iz Ćeklića, PopovićiJabučari, Martinovići, Miloševići, ranije Mustajkadići sa Cetinja, Šabani, Bećiri, Kadići, Kasomi i dr. Muslimani koji su uspjeli da se isele, naselili su se u selo Tuđemile poviše Bara, u neka sela u crnogorskoj Krajini. U Nikšiću je takođe bilo muslimana iz Ćeklića; opšir. M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 124. 127 M. Gleni, Istorija Balkana 1804-1999, I, 84. 128 M. Seels, Vjera, historija i genocid u Bosni i Hercegovini, Glasnik, br. 1-2, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1998, 94-95. Milija Stanić piše u predgovoru Njegoševog Gorskog vijenca da su poturice “bili nadebljali i kao polip pustili pipke u živi crnogorski organizam, preteći da ga potpuno rascrvotoče, razore”; pa je trebalo, “dakle istrebiti poturice bio je prvi, neposredni i neizbežni zadatak, bez čijeg rešenja nije bila moguća dalja borba” - prema: P. Petrović Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1968, 17; To stanje duha M. Krleža je nazvao “krugom turske magije”, utvrdivši da o tome kako se fascinantni krug turske magije “još uvijek nije ugasio u našim svijestima, više govori Njegoš, čije parole još danas ubiru pljesak sa otvorene scene, kao da se u ‘Gorskom vijencu’ govori o neposredno živim političkim problemima, a ne o jednom historijskom motivu na prijelazu iz XVII u XVIII stoljeće”; opšir. S. Bandžović, “Sintetičke nacije” u “krugu turske magije”: deterministički splet antibošnjačkih stereotipa, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2003, 106-131. Ima, međutim, i drugačijih stavova. Vidi: Š. Alomerović, Njegoš – muslimanski pisac, “Nedeljna borba”, Beograd 20-21. novembar 1993. 129 M. Popović, Vidovdan i časni krst, Beograd 1998, 154. 130 K. Spasić, Njegoš i Francuzi, Zaječar 1988, 121. M. Ekmečić će, pak, ustvrditi: “Kao da je moguće Njegoševu istragu poturica 1847. suprostaviti stanju evropske svesti o islamu onog vremena. Do Berlinskog kongresa 1878. u 126

42

Artur Dž. Evans je pisao kako bi Crna Gora odavno postala “turski pašaluk da nije njen najveći vladika pronašao onako užasan lek”.131 Holm Zundhausen piše da je “Gorski vijenac” možda veličanstveno pjesničko djelo, “ali suptekst i u njemu sadržane poruke su izdvajanje i razgraničenje u najekstremnijoj formi”.132 Dr. Mustafa Memić navodi da je sredinom XVII stoljeća mu­ slimansko stanovništvo činilo oko 12 odsto ukupne populacije Crne Gore, i da “od preko 800 ratnika i 3.500 muslimanskog sta­novništva poslije 1712. godine njih više u Staroj Crnoj Gori nije bilo, da je nestalo njihovih šest džamija, da se više nije spominjao crnogorski kadija, kojih je u 17. stoljeću bilo dvanaest.133 Sačuvana su 52 toponima koji podsjećaju da su muslimani nekad živjeli i u ovom dijelu Crne Gore. Ostala su čitava muslimanska bratstva koja su onda uspjela da izbjegnu fizičko uništenje ili prevođenje u ‘pradjedovsku’ vje­ru”.134 Iguman Mojsije Zečević je u Vasojevićima razvio je ideju po kojoj je vjersko opredjeljenje istovjetno sa pripadnošću je­dnom narodu. Vođen takvim poimanjima, hristijanizacijom ili međunarodnom pravu nema nijedne odredbe o zaštiti muslimanske verske manjine u bilo kojoj zemlji koja je oslobođena od islamske države, sem Rusije” - prema: M. Ekmečić, Srpsko pitanje Dobrice Ćosića, Letopis Matice srpske, sv. 1-2, Novi Sad 2002, 79. 131 A. Dž. Evans, Ilirska pisma, Sarajevo 1967, 141. Slobodan Jovanović pišući o Petru Petroviću Njegošu ističe da je njega, hrišćanina i kaluđera, mučio problem Zla u svijetu: “Ali ma koliko da je borbu protiv toga Zla smatrao najsveti­ jom dužnošću prema Bogu, on se u “Gorskom vijencu” ipak pomirio sa pokoljem poturica kao s političkom nužnošću. Radi uspeha našega naroda u borbi s Turcima, njegov vladika Danilo posle dužeg kolebanja nalazi da takvo zlo kao što je tursko nečoveštvo valja razbijati svim sredstvima, pa čak i onima koji bi s moralnog gledišta bila nedopuštena. Taj zaključak ne može se složiti s hrišćanskom etikom: On se da braniti jedino u ime nacionalnih interesa i političke celishodnosti” – pre­ ma: “Republika”, br.159, Beograd 1-15. mart 1997. 132 H. Zundhausen, Istorija Srbije, 119. 133 Srušene su džamije u Duboviku kod Cetinja, u Čeklićima, u Ostojićima, u Vir-pazaru, Dupilu, Staniseljićima; opšir. M. Memić, Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama Crne Gore, 165-166; B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 112-114. 134 On dalje navodi kako u Sarajevu utvrdio dvadeset prezimena musli­ manskih bratstava koja su do 1711. živjela u Staroj Crnoj Gori, a “među njima su najviše poznati Mustafići, Vranići, Osmanagići i Bajramovići. Oni se nisu neposredno naselili u Sarajevo, već najprije u Podgoricu, Nikšić, okolinu Bara, pa su se kasnije doseljavali u Sarajevo” – cit. prema: M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 492-493.

43

na­silnim uklanjanjem, on je otpočeo borbu protiv muslimana u Vasojevićima, gdje su već krajem tridesetih godina XIX stoljeća započela pokrštavanja ovog stanovništva.135 Pokrštavanje je bilo alternativa smrti. Nije se vodilo računa o ranijem relativno mirnom suživotu muslimana i nemuslimana.136 Zakonik Vasojevića iz 1829.1830. određivao je da se nove džamije ne grade, “a stare zabatale”, “poturčenjake niko da ne ubija, no da se ostavi svakom bratstvu da svoje vrne u pradjedovsku vjeru. Ako poturice ne budu oldžije, da budu nagondžije, a ćoteci šta ko ponese; “ko se podanas poturči i lažnu vjeru primi, da se za Turčina drži”.137 “Izgonjenje poturica” nastavilo se i dalje. U pokušaju da opravda akcije pokrštavanja, dr. M. Dašić, uz polemičku tvrdnju da je “proces islamizacije doveo do deslovenizacije naselja”, ističe kako borba protiv “poturica” nije navodno povedena zbog toga što su ti ljudi bili muslimani, već zato što su se oni počeli identifikovati s Turcima, pa su kao takvi počeli da “usporavaju oslobodilačku borbu i suprostavljaju se jedinstvu naroda u borbi protiv Osmanskog carstva”.138 Primanje islama nije moglo proizvesti deslavenizaciju. Pobratimstva između crnogorskih glavara i osmanskih dostojanstvenika, uprkos sveopštoj netoleranciji prema islamu, ipak nije bila izuzetna pojava. Zbog nesigurnog stanja u pograničnim krajevima, pobratimstvo je služilo i jednima i drugima kao “propusnica za međusobni saobraćaj i ličnu i imovinsku zaštitu”. Ono je imalo značaja za umir krvne osvete. U Kučima u vrijeme “besuđa ljudi su sreda imavali po desetak pobratima i čim je besuđe nestalo i primjeri bratimljenja su smanjeni. Bolji i glasovitiji ljudi iz uglednijih bratstava imali su više pobratima nego nejačica”. U doba Njegoša društvena svijest je bila više opterećena tradicijom plemena, nego dogmatikom pravoslavlja. Pa i on se sam, uprkos kanonima pravoslavne crkve, bratimio sa hercegovačkim Ali-pašom N. Dučić, Krštenje poturčenjaka u Vasojevićima od 1827 do 1857, “Orlić” 2/1886, 21-28; M. Dašić, Vasojevići od pomena do 1860 (dalje: Vasojevići), Beo­ grad 1986, 370-372. 136 G. Vuković, Vojvoda Miljan Vukov i Vasojevići, feljton, “Monitor”, br. 532/533, Podgorica 29. decembar 2000-5. januar 2001. 137 Vasojevićki zakon od dvanaest tačaka, SKA, Beograd 1929; B. Aleksov, Poturica gori od Turčina: srpski istoričari o verskim preobraćenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003, 233-235. 138 Upor. M. Dašić, Vasojevići, 371; P. Vlahović, Etničke grupe Crne Gore u svetlu osnovnih etnoloških odrednica, Glasnik Etnografskog muzeja, br. 60, Beograd 1996, 20-22. 135

44

Stočevićem. Marko Miljanov je bio pobratim Šaban-bega iz Tuzi i Alila Bećova iz Tuđemila.139 Pod vladikom Petrom Petrovićem Njegošem (1830.-1851.) Crnogorci su ojačali svoj položaj. “Zakonom otačastva” 1833. uda­reni su temelji poreskog sistema, stvoreno je jezgro vojske, proširena je mreža škola i pokrenuta štamparija.140 Njegoš je, kao i njegov prethodnik vladika Petar I Petrović, “Turke” označavao kao najveće crnogorske neprijatelje, a “tursko okruženje” izuzetno opasnim. On je smatrao da borba Crnogoraca protiv “Turaka” trajati “doklem god jednom trag iz Evrope ne pogine”.141 Naslanjajući se na običaj krvne osvete, on je podsticao potrebu kolektivne (narodne) i opštehrišćanske “osvete”, pišući da prolivena krv “očeva” poziva na “osvetu”, što znači da je insistirao na transformaciji ličnog čina u narodni, opšti.142 Knjaz Danilo je, poput svojih prethodnika Petra I i Petra II, “Turke” i dalje tretirao kao glavne neprijatelje, kao “zaklete neprijatelje vjere i zakona našega”. Nedugo nakon stupanja na knjaževski prijesto on će se krajem 1852. žaliti ruskom konzulu u Dubrovniku da Crnogorci nemaju dovoljno vojničke spreme da se odupru “zakletom neprijatelju“. Upozoravao je i druge konzule kako se Crnogorci nalaze u “bijednom položeniju” zbog neprijateljskog “turskog” okruženja i sukoba sa “Turcima”. Promjena takvog stanja i oslobađanje od takvog okruženja, za njega su bili životni imperativi.143 Od sredine XIX stoljeća muslimani na prostoru Crne Gore našli su se u nepovoljnom položaju. Česti sukobi sa Crnogorcima, ubistva, pljačke, protjerivanja i pokrštavanja postaće dio njihove nezavidne sudbine.144 Crnogorci su, kao i njihovi protivnici, u 139 O. Zirojević, Oko kumstva i pobratimstva, “Helsinška povelja”, br. 8586, Beograd jul-avgust 2005, 45-46. 140 M. Ekmečić, Srpski narod u borbi za nezavisnu državu, “NIN”, br. 2772, Beograd 12. februar 2004. 141 Ž. Andrijašević, O pokrštavanju muslimana 1913. godine, u: Ž. Andrijašević - Z. Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913. godine, Podgorica 2003, 22. 142 Kazivao je da su “Turci” nakon Kosovskog boja 1389. porušili “crkve i oltare”, iako su opstali najznačajniji pravoslavni objekti (Dečani, Žiča, Pećka patrijaršija, Studenica, Gračanica); opšir. D. Radojević, Odumiranje mita, “Moni­ tor”, br. 403, Podgorica 10. jul 1998, 32. 143 Ž. Andrijašević, O pokrštavanju muslimana 1913. godine, 22-23. 144 Opšir. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u XIX vijeku, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 133-174. Marko Miljanov

45

sukobima neprijateljima odsijecali glave. Balkanska krvoločnost je bila “očekivani prirodni ishod ratničkog etosa, duboko ukorijenjen u psihi balkanskog stanovništva”.145 Sječa glava i kidanje nosa neprijatelju, kroz istoriju, pothranjivali su “plemenštinu” i podvajali Crnogorce na “zaslužne” i “obične”, na “soj” i “nesoj”.146 U zasluge predaka ubrajao se i broj posječenih “turskih” glava. Francuski putopisci su četrdesetih godina XIX stoljeća na Cetinju vidjeli “groznu zbirku 45 turskih glava koje su bile nasađene na koplja i crnile se na suncu”.147 Pored odsjecanja glava, kao “kraća varijanta”, Popović je zapisao: “Prije u Kučima, gdje Turaka ima, davali su im pravoslavni djevojke, ali bi se dogovorili da joj bude zakon slobodan. Ipak, djeca bili bi Turci. Kučani dosta puta otimali su Turkinje ali bi ih vazda pokrstili. Tako je bivalo i u Kolašinu gdje su pravoslavne žene Turaka mirno živjele, niti ih je ko silovao da se turče. Ima i priča da su kolašinsko dijete pitali: Šta ti radi otac? Klanja. A šta mati? Krsti se. A šta ti? Kamenim se” - cit. prema: J. Bojović, Neki podaci vojvode Marka Miljanova Popovića o običajima u Kučima i neki dokumenti o Kučima u Bogišićevom arhivu u Cavtatu, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 1992, 189. Beogradska štampa je 1848. pisala kako na Pešteri i Bihoru ima takvih domova “u kojima se nalaze po dva brata, pa jedan veruje u Hrista a drugi u Muhameda, jedan klanja a drugi se krsti. U nekim kućama ima po tri brata i svi drže da su Turci, a otac im je Srbin, i tako sinovi klanjaju, a otac se krsti; a kad Bajram dođe svi zajedno proslave, otac ide u crkvu a sinovi u džamiju. - U ovim predelima i to se može naći da dva brata Turčina u jednoj kući živeći jedan drži za ženu bulu a drugi hristajnku, jednoj je ime Ana a drugoj Nazija” - prema: J. Tomić, O Arnautima u staroj Srbiji i Sandžaku, Beograd 1913, 90; “Politika”, Beograd 28. februar 1999. 145 Opšir. M. Todorova, Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek, Beograd 1999. 146 Knjaz Danilo je, primjerice, uveo tefter u koji su upisivane sve “turske” glave, koje su Crnogorci posjekli, i to na način da se zna ko je, gdje i kada i čiju glavu posjekao. Za posječene “turske” glave dodjeljivane su i medalje sa svjedočanstvom. Nazvati nekog glavosječom smatralo se znakom osobitog uvažavanja; opšir. P. Stojanović, Običaji sječe glava i kidanja nosa u crnogorskoturskom ratovanju (osvrti na stanje u XVIII, XIX i na početak XX vijeka), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1979, 72, 91. 147 B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 177. Po Vuku Karadžiću, “Turci” su obično nabijali glave na kolje “po gradskijem zidovima; Crnogorci čine to isto po kućama svojijeh glavara ili na drvetima u blizini kuće” – prema: V. Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1953, 92. Nabijanje ili pro­ bijanje ljudskog tijela bilo je omiljeno još među Rimljanima – Dž. Ebot, Smrtne kazne, Beograd 1998, 243. Zapad ima kratko pamćenje i neke je stvari, koje je radio nekada “kad je bio i on mlad”, jednostavno zaboravio. U Engleskoj se običaj javnog prikazivanja odsječenih glava “kao opomena svim izdajnicima”, održao sve do XVIII stoljeća, kada su prolaznici plaćali po šest penija da ih mogu gledati; opšir. B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 193.

46

primjenjivana je i metoda odsjecanja nosne kosti i cijele gornje usne. Crnogorske vođe su vremenom poduzele korake, na pritisak stranih država, da se ti primitivni običaji zabrane. Bilo je slučajeva da su neki Crnogorci, u borbi prsa u prsa na Skadarskom jezeru, kidali muslimane zubima.148 Milovan Đilas piše da se nad muslimanima vršila “odmazda sudbine”.149 U nevoljama su posebno bili muslimani Polimlja, naročito u Vasojevićima, gdje su bili izloženi stalnim progonima i nasilnom pokrštavanju. Borba za životni prostor je bila veoma surova. Maso­ vni talas pokrštavanja zbio se nakon crnogorskog napada 1857. na Rečine: “Opet su Turci šćerani u grad Kolašin, odakle se više u Rečine nijesu vraćali”.150 U Vasojevićima je do 1857. pokršteno 400 lica “pod otvorenim nebom, u prisustvu vojvode Miljana Vukova, novopostavljenih kapetana, stotinaša, perjanika, više sveštenika i naroda iz okoline”. Nije teško razabrati da je u ovom pokrštavanju bilo nespornih elemenata prisile s obzirom da je glavni “kum” bio vojvoda Miljan Vukov koji je “svijema bio kum; jednako zato, da bi im krštenje još milije bilo”.151 Godinu dana kasnije u Donjoj Ržanici pokršteno je “do 250 duša muških i ženskih”, u Konjusima 50 i u Božićima još 75 lica. Pokrštavanje muslimana vršeno je po naređenju knjaza Danila. Ono je izvršeno u 32 vasojevićka bratstva. Između ostalih pokršteni su i Fatići iz Konjuha, najstarije muslimansko bratstvo u Vasojevićima, kao i bratstva: Ćulafići, Labani, Đukići, Šobajići, Mališići, Ćeranići, Guberinići, Sakovići, Čukići, Tomovići, Upor. T. Stojanović, Balkanska civilizacija, Beograd 1995, 59-60; M. Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858-1878), Sarajevo 1997, 128-129; Z. Šehić, Prilog prošlosti Hercegovine XIX stoljeća - sjećanje Murad efendije iz Hercegovine, Hercegovina,br. 11-12, Mostar 2000, 120-121. 149 M. Đilas, Crna Gora, Beograd 1989, 271. Po dr. Mustafi Memiću sve što se u Crnoj Gori uradilo tokom istorije protiv muslimana inicirano je iz Petro­ grada, pa se Crna Gora ponašala kao “jedna od ruskih gubernija, a to je povre­ meno i javno iskazivala”. Pošto je Rusija Kučuk-karndžijskim mirom stekla pravo pokroviteljstva nad balkanskim hrišćanskim narodima, ona je tu funkciju, bar u odnosu prema Crnoj Gori i Srbiji, revnosno izvršavala, bez obzira na ograničenja koja su joj povremeno bila nametnuta – vidi: M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 182. 150 G. Vuković, Vojvoda Miljan Vukov i Vasojevići, feljton, “Monitor”, br. 532/533, Podgorica 29. decembar 2000-5. januar 2001. 151 M. Memić, Karakteristike pokreta otpora protiv sprovođenja odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880), Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 57-58. 148

47

Zekovići i druga.152 Oni muslimani koji se nisu htjeli pokrstiti morali su se iseliti. Neki su samo formalno prihvatali pravoslavlje poput Ramhusovića, Zujovića, Đukića, Garčevića, ali su i oni, na kraju, morali da se isele sa tih prostora. Ovi muhadžiri su se naseljavali u beranskom i bihorskom kraju, ali i na Kosovu, Makedoniji i Anadoliji. Zaključno sa 1858. u Gornjim Vasojevićima, kada su na Božić izvršena posljednja pokrštavanja, gdje su se mnogi “krstili iz straha”, nije više bilo muslimana, dok ih je u Donjim Vasojevićima preostalo nešto veoma malo.153 Šabanagića nahija se od tada zvala Vasojevićka nahija.154 Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz kolašinskog kraja Sredinom XVII stoljeća nastao je Kolašin (u pojedinim izvorima označavan i kao Kolachine i Kalakin), u istoimenom selu i nahiji Nikšić, prvobitno kao strateški značajno vojno utvrđenje, koje je osiguravalo carski drum između Akove i Podgorice, predstavljajući snažnu prepreku agresivnom crnogorskom širenju prema sjeveru. Bilo je to jedno od istaknutih pograničnih naselja Bosanskog pašaluka prema Rumeliji.155 Ono se, dolaskom zanatlija i trgovaca, postepeno razvijalo. Kolašin i njegova pijaca okupljali su narod iz okoline kao i iz crnogorskih krajeva. Naseljavali su ga muslimani iz Meduna i sa prostora Kuča.156 Kolašinsko stanovništvo su pretežito sačinjavali uskoci s područja Crnogorskih Brda, Hercegovine, kao i muhadžiri M. Dašić, Vasojevići, 378; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 178-179. 153 Upor. M. Dašić, Vasojevići, 378-379; E. Mušović, Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499), (dalje: Muslimani Crne Gore), Novi Pazar 1997, 107-108. Izbjegli Mašovići i Rahići naselili su se u sjeničkom kraju, Zujovići, Ramhusovići, Gibernići (Tubljani), Đukići, Garčevići, Memovići, Ćeranići po Bihoru, Pešteri, tutinskom, rožajskom i u novopazarskom kraju gdje danas živi 75 domaćinstava porijeklom iz Vasojevića. 154 M. Memić, Korjeni zla i nasilja, Sarajevo 2002, 203. 155 H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982, 81. Muslimani slaven­ skog porijekla i jezika u današnjoj Crnoj Gori, osim onih u Sandžaku, Nikšiću i Kolašinu, nisu nikad duže bili u sastavu Bosanskog pašaluka. Kraće vrijeme, krajem XVI i početkom XVII stoljeća, jugoistočna granica ovog pašaluka pro­ tezala se do Žabljaka, na ušću Morače u Skadarsko jezero. Cijela Crna Gora je kao kadiluk Karadag bila pripojena Hercegovačkom sandžaku - opšir. M. Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003, 319. 156 B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 312-313. 152

48

iz krajeva stare Crne Gore.157 U kolašinskom kraju još od kraja XVIII vijeka nije bilo mira zbog nastojanja Vasojevića, Moračana i Rovčana da se dokopaju novih zemalja i bogatih pašnjaka na Komu, Bjelasici, Sinjajevini. Te planove je ometao “turski Kolašin, pa su zato ta plemena stalno upirala pogled na taj grad”.158 Muslimani u ovom mjestu su bili “ljuti osmanski Krajišnici” koji “stalno ratuju sa Crnogorcima”. Oni su se, bez uzmaka, suprostavljali borbenim brdskim plemenima i njihovim čestim upadima.159 Kolašin je imao status kapetanije od sredine XVII stoljeća. Iz Travnika je 1761. ili 1762. dobio topove.160 On je, kao i Nikšić, bio “ubojita muslimanska”, vojna krajina.161 Za razliku od “šeher Podgorice” ili Taslidže “grada bijelog”, u narodnoj pjesmi se Kolašin, poput Spuža i Nikšića, naziva “gradom krvavijem”. Po starim običajima imao je svoga glavara. Obično su oni bili iz porodice Mušovića, kao jedne od najstarijih u Kolašinu.162 Porodičnog glavara imala je svaka veća porodica. Za središnju vlast Kolašinci, zbog svog specifičnog položaja, upućeni prije svega na sebe i svoju snagu, nisu mnogo marili. U izvorima XIX stoljeća o njima se govorilo kao “žestokim junacima” koji nisu imali nad sobom “ni cara ni gospodara”. Kolašinci su sami isticali kako “Tara ne zna za gospodara”.163 Hercegovačke paše su znali poslati vojsku na njih, da ih pokore.164 U vremenu 1825-1832. oni su bili na strani 157 Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Potarju i Zatarju uoči ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju, u: Međunarodni naučni skup povodu 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zeml­ jama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, II, 230. 158 N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana iz Kolašina i okoline 1878-1886. (dalje: Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana), u: Stogodišnjica crnogorsko-turskog rata 1876-1878, Titograd 1978, 284; o Kolašinu vidi: Ž. Šćepanović, Kolašin u narodnoj epici, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979, 233-243. 159 B. Pavićević, Knjaz Danilo, Beograd 1990, 369. 160 H. Kreševljaković, Izabrana djela, I, Sarajevo 1991, 30, 206; R. Hajdarpašić, Kolašinska kapetanija i bošnjački narod, Sarajevo 1996, 15-16. 161 S. Vukosavljević, Organizacija dinarskih plemena, Beograd 1957, 46. 162 H. Crnovršanin-N. Sadiković, Sandžak: porobljena zemlja, Tuzla 2001, 153-154. 163 P. Apolonovič Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, II, Cetin­ je-Novi Sad 1994, 86. 164 S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, Sarajevo 1999, 712.

49

buntovnih bosanskih glavara protiv sultanove vlasti.165 Spremajući se da vode borbu protiv nadmoćnijeg protivnika, oni su zamolili Moračane da kod njih privremeno sklone žene i djecu, ali su ih ovi, po naređenju vladike Petra II Petrovića, odbili.166 Kada god je osmanska vojska ratovala “bilo na Moraču; bilo na Vasojeviće; osobito na Crnu Goru; oni su svagda prednjačili turskoj vojsci. A često su se i sami zavađali i po srpskim plemenskim navikama krvili: čas s Vasojevićima; čas s Moračanima; čas sa Šarancima, Jezercima, Tušimljanima i Drobnjacima. Samo do Pive nijesu doprirali”.167 Po A. F. Giljferdingu Kolašin je šezdesetih godina XIX stoljeća bio “pljačkaško, muslimansko gnijezdo”, odnosno “gnijezdo fanatika pljačkaša”. Slično je nazivao i njihove pravoslavne susjede. On je uočavao kako u Kolašinu i Nikšiću “carska blagajna ništa ne dobija i pravo jačega gospodari neograničeno”.168 Žarko Šćepanović smatra da je kolašinsko stanovništvo bilo ratoborno i bezgranično fanatizovano, ustvrđujući da je “Turski Kolašin” predstavljao “krvavu krajinu” - sui generis, ustvrđujući da je tamošnji musliman “ponikao u krvavoj sredini, predstavnik gospodarujućeg sloja, pothranjivan muslimanskom narodnom pjesmom - pratiocem svakodnevnog života, slušajući u dugim ramazanskim večerima o bojevima u svojoj sredini i van nje, od malih nogu navikavao se da je ratništvo jedino zanimanje dostojno ljutog krajišnika”.169 Kao D. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Cetinje 1951, 363; A. Aličić, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996, 162, 168. 166 M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 495. 167 N. Dučić, Kolašin - prijedjel i pleme u Hercegovini, “Bratstvo”, II, Beo­ grad 1888, 144-145. 168 A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sara­ jevo 1972, 272, 282. 169 Ž. Šćepanović, Društveno-ekonomske prilike u Zatarju uoči i za vrijeme Istočne krize 1875-1878, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1974, 57. On u napomeni (br. 7) navodi izvor po kome je Kolašin imao mnogo sela u kojima su “izmiješani Turci i Srbi”, da Srbi kolašinski svoje djevojke daju Turcima, “oni bi ubili Srbina za Turčina”, te da su tamošnji “Srbi i Turci sorta jednaka”, pa da su ovi sa Vasojevićima “vazda u rat i često se tuku”. Prokopije, trebinjski mitropolit, koji je nešto prije 1870. boravio u Kolašinu zbog kanonične vizitacije, pripovi­ jedao je “kako se Kolašinci malo ili nimalo od domaćih Turaka ne razlikuju, kako se jedni od drugih žene, kako Turci nadevaju deci hrišćanska imena, a ovi svojoj turska, kako jedni drugima kumuju i bratime se, i šta više - hrišćani idu u tursku džamiju, a Turci u crkvu” - prema: O. Zirojević, Konvertiti - kako su se zvali, Podgorica 2001, 20, nap. 87. 165

50

stanovnici Kolašina pominju se u izvorima, između ostalih, porodice Martinovića, Bašanovića, Mekića, Šabanagića, Smailagića, Kajovića. Oručevići su živjeli u Drpama, Mušovići u Mušovića Rijeci, Pepići u Babljaku, Zuličići u Drijenku, Pijuci u Blatini, Balabani i Kofrci u Migalovici, Husovići, Redžovići, Hoti (Oti), Đurđevići, Martinovići u Planoj, Lalevići u Bistrici, Hoti u Vojkovićima, Hasići i Lukači u Moračkom Trebaljevu, Balijagići, Hadžibulići i Anuševići u Rovačkom Trebaljevu. Hrišćani u ovom kraju se pominju tek kao rijetki žitelji koji su radili kao čifčije na begovskim imanjima.170 Još od sredine XIX u ovom kraju dolazilo je do velikih borbi i razaranja. Kolašinski kraj je tada bio u sastavu Novopazarskog sandžaka i Prijepoljskog kadiluka.171 Knjaz Danilo je podstrekavao i slao Crnogorce da “ulaze u tuđe zemlje i da ćeraju pljenove, od kojih se glavno daje njemu, a on prestupnike pokriva”.172 Kolašincima je dosta nevolja nanosio i Milisav Mišnjić, koji se u vrijeme knjaza Danila, naselio u Rječinama kod Kolašina. Crnogorci, iz plemena Vasojevića, Donje i Gornje Morače, Rovaca, Jezera, Šaranaca, Lijeve rijeke i dijelom Kuča, napali su iznenadno Kolašin “leglo turskih zlica” i okolna sela u ranim jutarnjim satima 28. jula 1858. i popalili katune na Sinjajevini i sela: Lipovo, Trebaljevo i Štitaricu. Napadači su, predvođeni Miljanom Vukovim i Novicom Cerovićem, napravili od Kolašina “grdilo”.173 U Kolašinu je tada ubijeno i u kućama popaljeno više stotina lica. Austrijski izvori navode da je nastradalo preko hiljadu ljudi. U napadu su, pored muškaraca, stradali žene E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 105; R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pa­ zar 2001, 26-27. 171 M. Šačić, Kolašinci, Beograd 2000, 62. 172 J. Milićević, Pokušaj Đorđa Petrovića Njegoša, predsednika Crnogorskog senata, da u borbi protiv kneza Nikole pridobije velike sile, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd 1973, 102. Jovan Jovanović citira Zakonik knjaza Danila (18261860) iz 1855. u kome stoji: “Iako u ovoj zemlji nema nikakve druge narodnosti do jedino srbske i nikakve druge vjere do jedino pravoslavne istočne to opet svakij inoplemenik i inovjeran može slobodno živiti i onu slobodu i onu našu domaću pravicu uživati kako i svakij Crnogorac i Brđanin što uživa”, zaključujući kako je ovim normativnim aktom priznata i “muhamedanska vjeropispovijest i regulisan položaj Muslimana u Knjaževini Crnoj Gori” – prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 5. april 1980. 173 Upor. G. Vuković, Vojvoda Miljan Vuković i Vasojevići 1826-1886, Cetinje 1932, 22-27; S. Tomović, Vojvoda Miljan Vukov i njegovo doba, Tokovi, br. 14, Ivangrad 1977, 64-65; M. Cemović, Vasojevići: Istorijska istraživanja, Beograd 1993, 340-341. 170

51

i djeca.174 Napadači su sa sobom odnijeli i brojne odsječene glave ubijenih ljudi. One su nošene kućama kao znak junaštva.175 Kolašin je bio skoro opustošen. Atavistički nagoni su došli do punog izražaja. Čak su i žene iz Vasojevića prinosile slamu i sijeno za paljenje kuća, paleći i ubijajući kao “muške glave”.176 Spaljene su sve kuće i zgrade: “vjekovna mržnja gajena prema porobljivačima i zlikovcima strahovito se izlila na kolašinske Turke”.177 Kolašin je bio u ognju. Za nekoliko sati postao je ruševinom, a njegovi branioci “gorjeli su sa svojim gradom”.178 Vuk Popović je pisao Vuku Karadžiću kako su sve kuće zapaljene: “i nehtevši se mnogi predati živi, 1.000 ih je kažu, u svojim kućama izgorjelo, 1.000 zarobljeno, a toliko ih je posječeno”.179 Opljačkano je sve što se moglo odnijeti. Kolašin ipak tada nije ostao u crnogorskim rukama. Da bi očuvao svoj autoritet u Crnoj Gori i pred velikim evropskim silama, knjaz Danilo, bez čijeg je znanja navodno izvršen napad na Kolašin, izdao je pod spoljnim pritiskom, nakon pohare “najstrožu naredbu na cio narod koji je učestvovao u pohari Kolašina, da sve što nije utrošeno”, pogotovo stoku, vrati Kolašincima. Po prvi put se desilo da su Vasojevići i ostali Brđani morali da protivničkoj strani vrate dio plijena zadobijen u masovnom pljačkaškom pohodu.180 Na zahtjeve koji su upućivani 174 G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, Landshut 1998, 390-391. 175 B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 175. 176 M. Joksimović, Doprinos narodu vojske Vasojevića u širenju istočne granice Crne Gore, u: Međunarodno priznanje Crne Gore, Podgorica 1999, 471. 177 R. Vešović, Iz doba četovanja oko Kolašina, Zapisi, knj. VI, br. 2, Cetinje 1930, 105-107; J. Jovanović, Marko Miljanov, Cetinje 1952, 27; A. Šaulić, Novica Cerović, Beograd 1959, 217-218. 178 M. Vujačić, Znameniti crnogorski i hercegovački junaci, knj. II, Beo­ grad 1952, 124-125. Nakon pokolja muslimana 1858. u Crnoj Gori, Porta je upu­ tila pismo Francuskoj smatrajući da je ona na strani Crne Gore. U pismu se, pored opisa izvršenih zločina, kada su, između ostalog, njenim vojnicima sječeni nosevi, ističe: “Nas nazivaju varvarima ali ni jedan Turčin ne bi izvršio svireposti za koje se okrivljuju vaši novi štićenici. Nadamo se da će se istina obelodaniti i da će se u Francuskoj već jednom znati da li je dovoljno biti hrišćanin pa biti civilizovan” - “Zapisi”, god. XIII, knj. XXIV, Cetinje decembar 1940, 350. 179 M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare od sredine XIX vijeka do početka velike Velike istočne krize (1878-1878), (dalje: Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare), Istorijski zapisi, god. XXXII (LII), br. 1, Titograd 1979, 10; B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N. Rakočević, Kolašin, Beograd (bez godine izdanja), 117-118. 180 M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare, 11; Isti, Vasojevići, 525.

52

iz Kolašina državnim osmanskim vlastima da ih zaštiti jače vojne jedinice, bilo im je odgovoreno “da se ne prihvataju oružja”.181 Na insistiranje velikih sila, pogotovo Rusije, Porta je pristala na formiranje komisije za administrativno razgraničenje sa Crnogorcima pa je u proljeće 1859. Crna Gora u Gornjem Kolašinu dobila Gornje Lipovo i Rječine. Iz ovih sela, koja “zapadoše u granicu crnogorsku”, iselili su se brzo muslimani, a u njih su došli Ljevorečani, Moračani i Rovčani.182 Najviše zemlje su dobile vojne starješine.183 Sam Miljan Vukov je dobio najbolju livadu zv. Hadrovica na planini Bjelasici. Kolašin se našao pritješnjen sa tri strane od Crnogoraca. Preživjelo stanovništvo koje se bilo panično razbježalo povratilo se u Kolašin tek 1864. godine. Grad se, međutim, više nije mogao oporaviti od onoga što je doživio, niti će dostignuti raniji značaj.184 Zebnja od sličnih crnogorskih akcija je stalno bila prisutna. Administrativno razgraničenje između osmanske teritorije i Crne Gore izvršeno u jesen 1859. i uspostavljanje nove granice pratilo je suprostavljanje mjesnog muslimanskog stanovništva. Do oštrih sporova je naročito dolazilo u okolini Spuža i Podgorice, jer je tamošnje stanovništvo nastojalo da zaštiti svoja imanja koja su trebala pripasti Crnoj Gori.185 Crnogorci su bili zadovoljni postignutim razgraničenjem, osjećajući da se, u datim okolnostima, granica nije mogla postaviti dublje na račun osmanske teritorije. To je bila prva na terenu obilježena i priznata crnogorska granica. Ovako upostavljena granica je u velikoj mjeri stijesnila muslimane u Nikšiću, Kolašinu i Spužu, pa su se oni našli u skoro potpunoj ovisnosti od Crnogoraca. U teškom položaju našli su se zemljoposjednici čija su imanja obrađivale čifčije, a koja su ostala na crnogorskoj teritoriji. Čifčije su se u takvim uslovima smatrale oslobođenim plaćanja arende, a time su vlasnike zemlje lišavali dijela sredstava za život. U nezavidnoj situaciji su se našli oni posjednici kojima je nova crnogorska granica zahvatila ne samo imanja već i kuće. Gonjeni oskudicom i velikom nuždom, izazvanom nerodnom godinom, korjenički, nikšićki i 181 182

284.

G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, 400. N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana,

M. Dašić, Društveno-ekonomska kretanja u Gornjem Polimlju poslije 1862. i uzroci ustanka 1875. godine, Tokovi, br. 14, Ivangrad 1977, 254. 184 E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 106. 185 R. Jovanović, Izvršenje razgraničenja Crne Gore i Turske 1859-1860. godine, Istorijski zapisi, br. 4, Titograd 1980, 42-43. 183

53

kolašinski muslimani su nastojali stupiti u kontakt sa knjazom Danilom. Posljednjih desetak muslimanskih porodica iz Crnog Vrha u Vasojevićima, koje su Vasojevići i Bratonožići bili protjerali sa njihovih posjeda, bilo je, u očaju, spremno da se, prema nekim navodima, pokrsti i prizna knjaza Danila za gospodara, ako bi im se omogućilo da se vrate na svoja, još nenaseljena imanja. Neki su, pak, da bi mogli koristiti svoja imanja, koja su ostala na crnogorskoj teritoriji, tražili od knjaza da ih prihvati za crnogorske državljane. Deputacije, koje su mu dolazile na noge, knjaz Danilo je prijateljski dočekivao na Cetinju, ali im nije ispunjavao želju da postanu crnogorski državljani. On je ipak, te gladne 1860. omo­­ gućavao muslimanima da odlaze u Risan, preko crnogorske te­ ritorije, i da tamo, kao i Crnogorci, kupuju žito doveženo iz Rusije i Francuske. Nikšićanima je bio dozvoljen slobodan trgovački promet sa Podgoricom i Skadrom. U takvim okolnostima došlo je do postepenog poboljšanja odnosa između starih “krvnih neprijatelja”. Započeti proces međusobnog približavanja prekinut je 22. maja 1860. žestokim napadom Drobnjaka, Šaranaca i Pivljana na Stričinu Mušovića u Poljima Kolašinskim. Tom prilikom su Crnogorci imali 57 mrtvih i ranjenih, a 10 ih se utopilo u Ta­ri.186 Knjaz Danilo je uporedo insistirao na uspostavi direktnih diplo­matskih odnosa između Crne Gore i Porte.187 “Mržnja na Turke” karakteriše i vrijeme “prve” vladavine knja­za Nikole (1860.-1878.), s tim što je taj nacionalizam, za razli­ ku od prethodnog perioda, dobio moderniju i nešto p­ostojaniju, institucionaliziranu formu. Ovaj crnogorski vladar je pisao da su Crnogorci ratujući sa “Turcima” namirivali svoje po­trebe za život, “jer ih je ratovanje uzdržavalo od svakog rada”.188 Vasojevići su 1861. napali na Bihor. Tada je spaljeno preko “200 kuća turskijeh i posjekoše 130 glava, a goveda i sitne stoke čudo su veliko plijenili”.189 Šezdesetih godina XIX stoljeća Crna Gora se prostirala R. Jovanović, Izvršenje razgraničenja Crne Gore i Turske 1859-1860. godine, 46-49. 187 D. Vujović, Zahtjev knjaza Danila za uspostavljanje direktnih diplomatskih veza između Crne Gore i Turske, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1965, 158-159. 188 Upor. R. Jovanović, Kosovski mit u nacionalno-političkoj ideologiji i strategiji Crne Gore polovinom XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1989, 7; Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, 90-91; B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, 46. 189 D. Vuletić, Polica kod Berana, Beograd 1998, 397. 186

54

na 4.400 kvadratnih kilometara, sa oko 125.000 stanovnika. Od te teritorije bilo je obradivo svega tri odsto zemlje, odnosno pola rala po stanovniku. Nedovoljna ekonomska osnova bila je izražena kao problem državnog opstanka Crne Gore. Njenim teritorijalnim širenjem na okolne krajeve taj problem je trebalo riješiti ili barem ublažiti.190 Teritorijalne aspiracije Crne Gore bile su usmjerene na prostore između Neretve i Drine, i od Lima do Jadranskog mora.191 Borba za životni prostor (“Lebenssraum”) postaje, kao i kod drugih balkanskih hrišćanskih naroda, konstanta crnogorske državne politike. Zbog česte pojave gladi u Crnoj Gori znalo se da će biti “mnogo zla”.192 Još 1861. crnogorski knjaz se žalio srpskom da “crnogorski narod i u najplodnije godine veoma bijedno živi. Uzrok su tome vrlo krševite gore, u kojima se nalazi vrlo malo zemlje za obrađivanje”. Korijen bijede nije oskudna priroda već neznanje naroda.193 Radoman Jovanović piše da su sukobi “često proizilazili i iz iskonske mržnje Crnogoraca prema muslimanima, a posebno prema svemu onome što je tursko. Po logici Crnogoraca, bilo je normalno i zakonito oteti bilo šta od Turaka”.194 Muslimani su zazirali od crnogorskih napada, čijih se zlodjela “više boje nego li najgušće kiše metaka”.195 Omraze su bile opterećene bunama, najezdama, pjesmama i vizijama.196 Pored čestih sukoba u svim graničnim pojasevima, po­sto­ja­ la je i opšta nesigurnost i na pazarima, osobito u Kolašinu, Be­rana­ 190 Ž. Andrijašević, Ideološko-političko značenje pjesme “Onamo, namo”, Stvaranje, br. 1-5, Podgorica 1997, 179. 191 Ž. Andrijašević, O ciljevima državne politike Knjaževine Crne Gore (1852-1878), Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997, 175. 192 Đ. Pejović, Crna Gora u doba Petra I i Petra II, Beograd 1981, 199. 193 M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, knj. 2, Beograd 1989, 127. 194 R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i Boj u Lipovu 1872. godine, Istorijski zapisi, br. 4, Titograd 1963, 561. Isti autor dalje navodi: “Stiješnjenost i nedostatak obradive zemlje upućivali su ih da je dobijaju putem otimanja od Turaka. Ovo je imalo za posljedicu potiskivanje, makar i u manjoj mjeri, Turaka sa njihovih imanja pored crnogorske granice, premda su oni i dalje zadržavali formalnu svojinu na njih. Pri ovome se ponekad nije obaziralo ni na to što je Turcima pravo svojine na takva imanja bilo zagarantovano međunarodnim aktima i što im je to pravo priznavao i sam knjaz Nikola”. 195 G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, 449. Muhamed Hadžijahić piše da su se muslimani po selima, osjećajući se nesigurno, selili u gradove ili u sela sa kontigentnijom muslimanskom populacijom. Tako su muslimani iz sela Lukova kod Kolašina odselili u Ulog; opšir. M. Hadžijahić,Porijeklo bosanskih Muslimana, 125. 196 M. Đilas, Revolucionarni rat, Beograd 1990, 69.

55

ma i Pljevljima, na koje su dolazili Crnogorci, jer su bili za njih životno zainteresovani. Za sukobe i ozbiljne incidente koji su izbijali međusobno su se optuživali sa lokalnim stanovništvom. Je­dan takav sukob desio se u Kolašinu 18. jula 1872. godine, nakon čega je došlo do žestokog okršaja u selu Blatini, u blizini crnogorsko-osmanske granice. Tom prilikom je poginulo 15 lica.197 Sukobi su izbijali i u okolini Podgorice. U pograničnom selu Lipovo došlo je do novog okršaja u septembru 1872. godine. Boj je započet na crnogorskoj teritoriji, ali su Crnogorci u kontranapadu prešli na osmanski teritorij. Lipovo je bilo predmet sporova još od 1858-1859. godine. Ovo selo je nekada bila svojina kolašinskih muslimana, ali su ih Moračani i Rovčani postepeno potiskivali. Sporovi oko Lipova će se dugo voditi “upravo sve donde dok je Kolašin bio u sastavu Turske”.198 Zbog učestalih upada crnogorskih četa u pogranična muslimanska sela, sedamdesetih godina, ovo stanovništvo je živjelo u strahu uprkos činjenici da je vlast nastojala da ga zaštiti. U žalbama mjesnih vlasti iz Berana, Gusinja, Kolašina, Pljevalja, Bijelog Polja, Rožaja i drugih mjesta duž crnogorske granice - neprestano se tražilo slanje dodatnih vojnih snaga kako bi se spriječilo upadanje crnogorskih četa.199 Kolašin je bio čvorište telegrafskih veza Bosne, Hercegovine i Rumelije, a preko Rumelije sa cijelim Carstvom.200 Crnogorci će ponovo u novembru 1876. pokušati da zauzmu Kolašin. Na njihov napad je odgovorenom pucnjavom iz pušaka i topova tako da “Crnogorci nisu mogli oka otvoriti”. Oni su imali “mnogo poginulih, pa su se povukli”.201 U maju 1877. Crnogorci su ponovo napali na Kolašin i prodrli do Stožera, “šest sati prema Tari” i zauzeli “šest kula turskih”. U ovom napadu pala je sva “posada turska i mnogo domaćih Turaka, a osobito stara kuća turska Mušovića s glave je poginula. Crnogorci su uzeli mnogo oružja i silu stoke”.202 U junu su zauzeli još šest sela “gdje je takođe mnogo Turaka palo”. R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i Boj u Lipovu 1872. godine, 564. 198 Upor. S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, 1154; R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i Boj u Lipovu 1872. godine, 583. 199 M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Tare i Lima, 63. 200 Š. Irijart, Bosna i Hercegovina - putopis iz vremena ustanka 1875-1876, Sarajevo 1981, 136. 201 S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, 1266. 202 N. Petrović Njegoš, Autobiografija. Memoari, Putopisi, Cetinje-Tito­ grad 1898, 448. 197

56

Prilike su još više usložnile odluke Berlinskog kongresa 1878. i nova crnogorsko-osmanska razgraničenja koja su izazvala nova, masovna iseljavanja muslimana. Kolašin u početku nije bio predmet diplomatskih zahtjeva Crne Gore, jer je bio osmanska enklava, praktično izgubljena u njenom potpunom okruženju. Crnogorci su smatrali da je to završena stvar, oko koje jednostavno nema pregovora. Sukobi Crnogoraca sa lokalnim muslimanskim stanovništvom, kao i isključivi stavovi velikih sila, odredili su definitivno sudbinu ove enklave.203 Izvjesni planovi Prizrenske lige da pomogne svojim ljudstvom, nisu se ostvarili.204 Muslimani iz Kolašina su bili, i pored spremnosti za pružanje otpora, prisiljeni na povlačenje, pošto se grad nalazio u bezizglednom, potpunom crnogorskom okruženju.205 Lokalno stanovništvo je, pred poražavajućim utiskom svog pogubnog okruženja i neumoljivih odluka Berlinskog kongresa, shvatilo da se grad mora predati, ali na to, zbog svega šta se stravično desilo 1858. godine, nije htje­ lo, imajući u vidi ranija negativna iskustva sa “crnogorskim obe­ ćanjima”, pristati bez određenih, čvrstih garancija. Oko predaje grada bilo je razmimoilaženja između muslimanskog stanovništva iz Donjeg i Gornjeg Kolašina, kao i ovih posljednjih sa kajmekamom. Donjokolašinci nisu pokazivali spremnost da se Kolašin preda Crnoj Gori.206 Crnogorske prijetnje da će grad, koji su držali u opsadi, silom zauzeti urodile su plodom. Predaja je bila neminovna, a sa njom i masovni egzodus njegovog stanovništva. Kolašinski kajmakam Nuribeg je sa predstavnicima kolašinskih muslimana 3. oktobra 1878. potpisao sporazum o predaji Kolašina. Dan kasnije osmanska vojska je napustila Kolašin i uputila se ka Akovu (Bijelom Polju). Zajedno sa njom otišlo je mnogo muslimanskih porodica, od kojih su neke ostale u Gornjem Bihoru (Levajići, Čilovići i druge). Muslimansko stanovništvo je, izloženo čestim crnogorskim napadima, bilo prisilje­ no da masovno napusti kolašinski kraj. N. Ražnatović, Crna Gora i Berlinski kongres, Cetinje 1979, 108. B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i Hercegovine 1878. godine, Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 39; također vidi: Isti, Novopazarski sandžak između Austro-Ugarske i kosovskih Arbanasa, Užički zbornik, br. 21, Užice 1992, 35-42. 205 B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raška, Novopazarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998, 88; također vidi: Isti, Sukobljavanje Austro-Ugarske, Prizrenske lige i sandžaklija oko Sandžaka 1878-1881, Istraživanja, XIV, Beograd 1991, 87-142. 206 N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana, 287. 203 204

57

Ugovor o predaji “grada Kolašina sa svijema selima i zemljištem do Mojkovca Knjaževstvu Crnogorskom” potpisan je na Cetinju 8/20. oktobra 1878. godine. Knjaz Nikola je sa Cetinja slao naređenja da se sa “njegovim novim podanicima” zakonski postupa, da im se “omili njihova nova otadžbina i novi gospodar” i u njima probudi “srpski pradjedovski duh”.207 Okružni morački načelnik Bašo Božović je, shodno knjaževim uputama, odmah po zauzimanju Kolašina, pozvao lokalne muslimanske prvake na dogovor. Na ovaj razgovor je došlo 74 muslimana. On im je rekao da je Kolašin oslobođen od osmanskog zavojevača i da oni nemaju ništa zajedničko sa Turcima, iako su njihovi pradjedovi primili islam, već da su oni zadržali “sve osobine, ono što nas čini braćom, narodnost i jezik”, te da će imati sva prava. Predstavnici muslimana su uzeti u lokalne organe vlasti. Za kapetana u Kolašinu je postavljen Iso Pepić, a u Poljima Zejnil-aga (Zeko) Lalević. Nekolicina je uzeta i za knjaževe perjanike. Tara je, od Mojkovca nizvodno, postala granica između osm­ anske teritorije i Crne Gore. Njena desna strana je ostala i dalje pod osmanskom upravom u okviru Novopazarskog sandžaka. Taj dio, sa zaljeđem, poznat kao Donji Kolašin, ostao je u sastavu Osmanskog carstva sve do balkanskih ratova. Na prostoru Donjeg Kolašina i Sandžaka se skrasio znatan broj muhadžira. Tu se život muslimanskog stanovništva, po sudu S. Šćepanovića, odvijao u znaku “pjevanja mevluda, turkovanja i bošnjakovanja”.208 Nepoznavanje kulture, tradicije i islama, rezultira nerijetko paušalnim ocjenama, predrasudama, brojnim stereotipima i matricama. Iako se Crna Gora obavezala na Berlinskom kongresu da će poštovati prava muslimana do toga nije došlo. Moračani i Rovčani su se teško mirili sa činjenicom da kolašinski muslimani, sa kojima su stoljećima bili u neprijateljstvu i sukobima, budu sa njima ravnopravni i da žive zajedno.209 N. Rakočević čak navodi da su se kolašinski muslimani osjećali Turcima, kao i da je u interesu Crne Gore bilo da se oni isele, kako bi se na njihove posjede naselile crnogorske porodice iz Rovaca i Morače, “koje su u svojim siromašnim i prenaseljenim selima krajnje teško živjeli i zato priželjkivali njihovu zemlju”, naselivši se u To je zapravo istrajavanje na Njegoševom kazivanju u “Gorskom vijencu”: “Prosto vjeru što prigrli drugu no mu prosto ne bilo pred Bogom što se Srbom dalje ne kazuje”. 208 S. Šćepanović, Porijeklo kolašinskih Muslimana, 79. 209 N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana, 290. 207

58

pojedinim selima i krajevima po plemenskoj osnovi. U oblasti Kolašina i Polja Crna Gora je dobila prostor od oko 400 kvadratnih kilometara sa 25 sela. Sva napuštena zemlja u ovom kraju bila je proglašena za državnu. Zemlja na području Kolašina prvi put je dijeljena 1879. Gornjomoračkom, Donjomoračkom i Rovačkom bataljonu, kao i tamošnjem pravoslavnom stanovništvu. Svako domaćinstvo je dobilo određenu površinu ziratnog zemljišta i šume. Po plemenima su, po istom principu, razdijeljeni i dijelovi planina.210 Život je nakon burnih događaja 1878. u kolašinskom kraju po­ stao težak za muslimanski živalj i on se neprestano iseljavao. Talas masovnog iseljavanja je započeo početkom ljeta 1879. i završio se krajem septembra iste godine.211 Neki su talase iseljavanja nazivali “bježanijom”.212 Na iseljavanju je u Kolašinu aktivno radio kapetan Iso Papić. Revoltirani iseljenici iz Gornjeg Kolašina nisu se olako pomirili sa činjenicom da je Kolašin pripao Crnoj Gori, pa su, potpomagani od Donjokolašinaca, prelazili crnogorsku granicu, vršili napade i pljačke.213 Među organizatorima tih upada su bili Fejzaga Kalić iz Lijeske, hodža Mehmed Gušmirović iz Bijelog Polja.214 Intenzivnim naseljavanjem Moračana i Rovčana u kolašinskom kraju stvoreno je poprište svakodnevnih sukoba sa muslimanima koji su Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja (1879-1886), Isto­ rijski zapisi, br. 3, Titograd 1961, 400; N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana i razgraničenje Crne Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora (u daljem tekstu: Iseljavanje Muslimana), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1962, 261; B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N. Rakočević, Kolašin, 148; N. Tomović, Ekonomske migracije Crnogoraca krajem XIX i početkom XX vijeka, u: Deseti kongres istoričara Jugoslavije, 249. 211 Po nekim statističkim podacima iz 1879. u kolašinskom srezu živjelo je 7.732 muslimana i 4.642 hrišćanina, bjelopoljskoj kazi 20.236 muslimana i 6.000 hrišćana, pljevaljskoj 12.080 muslimana i 10.965 hrišćana; opšir. E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 126-127. 212 A. Đogović, Bošnjaci Vitomirice, Peć 2001, 49-50. 213 Upor. N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana, 262-263; Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje 1973; V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo, Mostovi, br. 36, Pljevlja 1977, 94-95; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Sarajevo 1991, 24; R. Hajdarpašić, Kolašinski Muslimani u odbrani svojih domova i bošnjačkih teritorija, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996; S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore 1878. godine, 87-90. 214 O Fejzagi Kaliću vid. opširnije: H. Avdić, Fejzaga Kalić, feljton, “Sandžak Bosna”, br. 34-36, Mainz BRD februar-mart 1997. 210

59

se zadržali u Poljima.215 Opasnost od novih sukoba je bila stalno prisutna. Crnogorce, svjesne slabosti protivnika, nisu zadovoljavala polovična rješenja pa su i sami vršili upade na prostor Polja. Na opustjelim posjedima u Poljima 1883. naseljeno je 287 pravoslavnih porodica iz Jezera, Lijeve Rijeke, Vasojevića, Rovčana i Moračana.216 Sukobi na ovom području su okončani u noći između 23. i 24. marta 1886. kada su Morački i Rovački bataljoni, tobože mimo suglasnosti vlade na Cetinju, upali u Polja, a muslimani pruživši slabašan otpor, pobjegli preko Tare. Fejzaga Kalić i hodža Gušmir su, prije toga, sa svojim grupama otišli da pomognu Plavljanima i Gusinjanima, misleći da Crnogorci ne smiju napasti Polja. Usamljeni Zeko Lalević, sa malobrojnom jedinicom, nije uspio da odbrani Polja. Nasilno pripajanje Polja Crnoj Gori u Istanbulu nije izazvalo veće uznemirenje, pa su se duhovi ubrzo smirili. Otuda je poručeno knjazu Nikoli da zbog “malog” graničnog nesporazuma njihovo prijateljstvo neće oslabiti.217 Porta je imala previše drugih akutnih, egzistencijalnih problema. Problemi perifernih balkanskih dijelova nisu se smatrali primarnim. U Poljima Kolašinskim zemlja je podijeljena nakon konačnog iseljavanja muslimanskog stanovništva. Njihova zemlja je mahom bila data ustanicima iz Polja Kolašinskih, a u manjem broju i iz drugih krajeva. Novodobijeni krajevi su bili bogati šumama i pašnjacima. Osnovni princip diobe zemlje bio je podjela na muške glave. Svaka muška glava dobila je po šest rala zemlje.218 Iseljavanjem muslimana iz Polja pravoslavne čifčije su postali slobodni seljaci. U neka sela poljske kapetanije useljene su crnogorske porodice, kao na primjer u Bjelojeviće, gdje je ranije živio samo muslimanski živalj, a djelimično i u Podbišće i Štitaricu.219 215 N. Ražnatović, O razgraničenju Crne Gore i Turske (1881-1887), Isto­ rijski zapisi, br.1, Titograd 1987, 114. 216 Đ. Pejović, Naseljavanje Kolašina i Polja, Istorijski zapisi, br. 3, Tito­ grad 1961, 384-389; M. Šćepanović, Naseljavanje i podjela zemlje u kolašinskom kraju (1879-1886), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1985, 83-88. 217 N. Ražnatović, O razgraničenju Crne Gore i Turske (1881-1887), 114. F. Saltaga piše: “Obraćajući se Muslimanima Crne Gore, crnogorski kralj Nikola I je rekao: “Nemojte ići u Sandžak i tamo će vaše kuće gorjeti... nego se vi dalje selite u Malu Aziju” - cit. prema: F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo 1991, 168; Isto, “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990. 218 N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana, 292. 219 N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana, 274. Autor dalje navodi: “Iseljavanje muslimana iz novodobijenih krajeva bilo je nužno, dok je Turska držala još

60

Gotovo sva zemlja u Kolašinskoj oblasti je oduzeta musli­ manima, “koje su Crnogorci poubijali ili prognali iz osvojenih oblasti. Čak su i njihova groblja sravnjena sa zemljom... Zaposijedanje muslimanskih imanja smatrano je kao nagrada za nasilje i krvoproliće nad muslimanskim življem kao i heroizam u ratu”.220 Po ocjeni Gligorija Božovića crnogorski doseljenici, žustri i plahoviti, sa preseljenjem su postali nemarni i neradni: “čardaci i zgrade ubrzo postaju zapušteni i njive zaparaložene, voćnjaci propadaju, pa doseljenici ubrzo postaju prava sirotinja”.221 Ohrabreni osvajanjem Polja i opštom slabošću osmanske države Crnogorci su nastavili sa upadima u krajeve Donjeg Kolašina, što je rezultiralo i kontraakcijama muslimanskih naoružanih grupa.222 To je bio i jedan od izvora prihoda za osiromašene muhadžire, protjerane iz Kolašina i Polja. “Turski Kolašinci” nisu imali mnogo izbora.223 Kaza Donji Kolašin je krajem XIX stoljeća bila bez gradskog naselja. Imala je tri nahije: Vraneš, Mojkovac i Ravnu Rijeku. Vraneš i Mojkovac su imali po devet, a Ravna Rijeka 13 sela. Tu je bilo 1.030 domaćinstava sa 6.337 stanovnika: 4.067 muslimanskih i 2.270 pravoslavnih. Sjedište kaze je bilo u selu Šahovići.224 U prilično veliki dio Balkana i njena zapadna granica nalazila se na rijeci Tari. U novodobijenim krajevima ne samo što su raskinuti nazadni feudalni odnosi i srpski živalj oslobođen nasilja, nego je iseljavanje muslimana omogućilo da se nasele crnogorske porodice i tako donekle ublaži proces iseljavanja”. 220 V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas, Beograd 1991, 113. V. Dedi­ jer dalje navodi: “Jedan drugi poznati crnogorski pisac, Miodrag Bulatović, napisao je za mene istoriju svoje porodice, koja je živela u blizini Đilasovih. Opisuje kako su napustili drevna ognjišta u planinama i naselili se na otetoj bogatoj zemlji u dolini. Bulatovićev deda je došao do jednog muslimanskog sela i iz šume primetio jednu veliku i lepu kuću. Saznao je da ta kuća pripada nekom bogatom begu koji je imao veoma lepu, mladu ženu. Kada je pala noć, Bulatovićev deda je provalio u kuću i odrubio begu glavu. Odmah nakon ubistva silovao je mladu ženu i sledećeg jutra doveo nekog mladog pravoslavnog sveštenika koji je ženu pokrstio”. 221 G. Božović, Kolašinske razure, “Politika”, Beograd 9. decembar 1935. 222 M. Korać, Sukobi na crnogorsko-turskoj granici u Sandžaku početkom XX veka, Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1968, 283. 223 M. Kostić, O brojnom, socijalno-ekonomskom i političkom stanju Srba pod Turcima u Novopazarskom Sandžaku posle Berlinskog kongresa (1878), Isto­ rijski časopis, knj. XIV-XV, Beograd 1965, 404. 224 T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910, 184; V. Šalipurović, Raonička buna, II, Priboj 1970, 8-9; S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog vilajeta u drugoj polovini XIX stoleća, Vranjski glasnik, VIII, Vranje 1972, 102; H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, Stockholm 1997, 18-19.

61

donjokolašinskoj kazi su, između ostalih, živjele porodice Kalića, Micana, Pepića, Čokovića, Bakovića, Eldića, Ladića, Čikovića, Ge­ zovića, Račića, Kupusara, Hasanbegovića, Ibrahimovića, Redića, Sadikovića, Alandžakovića, Čokrlića, Muslića, Šešića, Tutića, Klindupa, Lalovića i druge.225 U proljeće 1886. kada je crnogorska vojska zauzela Polja i pomjerila granicu sve do Tare, muslimani su odatle bili progonjeni. Oni su se potom definitivno iselili iz Kolašina i čitavog gornjekolašinskog kraja. Bjelopoljski kraj je bio “naprosto zagušen izbjeglicama”. Kako se svi muhadžiri tu nisu mogli zbrinuti, oni su morali ići i u druge krajeve Sandžaka i Bosne.226 Rušenje džamije u Kolašinu 1887. predstavljalo je još jedan znak preostalom muslimanskom življu da se brzo iseli. Dosta muhadžira iz šire oblasti Kolašina se doselilo u okolinu Brodareva i susjednih krajeva Polimlja.227 U Bosni su za Kolašince govorili da su “najžešći i najsuroviji muslimani u cijeloj Bosni i Hercegovini”.228 Za sandžačko gradsko stanovništvo oni su bili “ratoborni, na boj naviknuti ljudi”. Kolašinski muhadžiri koji su pristigli na Kosovo, u lipljanskom kraju, naselili su se u Suhodolu.229 Napuštanje Nikšića (1877-1882.) Nikšić je, po kazivanjima J. Cvijića, bio najsilnija “mu­ hamedanska varoš” na Balkanu. O veličini grada svjedočila je i izreka: “Šeher Moštanica (dio Nikšića - prim. S. B.) Mostar kasabica”. Prvo R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pazar 2001, 27. 226 H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 20-22; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 68; S. Bandžović, Muhadžiri u Sandžaku nakon 1878. godine, Mak, br. 25, Novi Pazar 1999, 62-65. 227 P. Vlahović, Brodarevo i njegova okolina, Beograd 1968, 108; Isti, Etničke prilike u prijepoljskom kraju, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, IV, Prijepolje 1976, 173; M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške, Glas SANU, CCCVII, Beograd 1978, 219. Austrijski konzul Simon Joanović je za njih pisao da su “u stanju nezavisnosti od turske vlade i nepokorni su pljačkaši najgore vrste”; Radoman Jovanović pak da su Kolašinci bili “svojevrstan tip surovog ratnika”. 228 F. Sebečevac - S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995, 33. 229 R. Škrijelj, Enklave bošnjačkih muhadžira na Kosovu, Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001, 166. 225

62

jezgro muslimanskog stanovništva činile su doseljene muslimanske porodice iz Herceg Novog, iz Boke krajem XVII vijeka.230 U Nikšiću su živjele i porodice Gledića, Šabovića, Laćevića, Hasovića, Orahovaca, Komanića, Paripovića, Bajrovića, Pivodića, Dizdarevića, Brunčevića, Đoljevića, Mehmednikića, Ma­raša, Hadžimanića, Mrka, Bauca, Durkovića, Ferizovića, Seferagića, Ajvazovića, Šahinagića, Jašarevića, Mušovića, Tuzo­vića, Strinića, Hodžića, Brunce, Gaševića, Hadžiajlića, Hamzagića, Kapetanovića, Bašagića i druge.231 U gradu su postojale četiri džamije, od kojih je najstarija bila u Donjem gradu. Nju su podigli muhadžiri iz Hercegovine koji su se tu naselili. Najveća džamija je bila Pašina džamija, koju je podigao “neki Mehmed paša el gazija”.232 Svoje spahiluke Nikšićani su imali u Banjanima, Pivi, Drobnjacima, Nikšićkoj Rudini. Stanovništvo Nikšića se stalno borilo sa crnogorskim i hercegovačkim plemenima: “Nikšićko polje je bilo skoro dva veka strašno vihorište i razbojište. Usled toga se kod muhamedanaca razvio islamski ponos i ćud gospodareće klase do najvećih razmera”.233 Čitavih 150 godina, navodi Jovan Ivović, nije Crna Gora Nikšićane mogla omesti u njihovom razvitku, kao ni pravoslavno stanovništvo Polja i Drobnjaka koje se bunilo i pridruživalo crnogorskoj vojsci u njenim Po predanju je u Nikšić tada došlo oko 20 porodica koje je narod zvao Hercegovcima, a dio Nikšića koji su naselili Hercegovačka mahala. Bijedići, Danevići, Ganijagići, Hadžidanovići, Jerkovići, Komanići i Kurbegovići su bili iz Risna, a Ihtijarevići, Paripovići iz Herceg Novog. Iz Nevesinja su došli Bajrovići, Duranovići, Glavovići, Hajrovići, Pivodići, Šahinagići, Murgići; opšir. vidi: H. Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Herceg Novom i okolini, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998, 91; S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore 1878. godine, Mak, br. 24, Novi Pazar 1998, 83-84; Isti, Raseljavanje muslimana iz Nikšića (1877. - 1882.), Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 141161. 231 Opšir. vidi: Ž. Rukavina, Muslimanska naselja u starom Nikšiću, “Mus­ limanska svijest”, br. 42, Sarajevo 10. februar 1938; A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, Glasnik, IVZ, br. 4, Sarajevo 1983, 562; H. Hasanefendić, Hadži Hasan Ivadova džamija u Nikšiću (Onogoštu), “Muallim”, br. 40-41, Sarajevo februar 1996, 17. Poznate gradske mahale su bile: Grudska, Piperska, Spuška, Podgorička, zatim mahale Ferizovića, Seferagića, Mušovina i druge. 232 Š. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini XX vijeka, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998, 50. 233 Upor. S. Šobajić, Crnogorci, faksimil izdanja iz 1928., Beograd 1996, 118; Isti, Muhamedanizam hercegovački, karakterstika poturica, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 215-216; J. Cvijić, Antropogeografski i etnografski spisi, Sabrana dela, knj. IV, Beograd 1987, 147. 230

63

akcijama.234 Među građanima Nikšića poštivao se i izgrađivao kult humanosti i plemenitosti, pa su brojni Nikšićani bili uvažavani i među Crnogorcima.235 Nikšićani su, po ocjeni dr. Šerba Rastodera, pripadali ratničkom elementu, vjerski fanatizovanom, ljudima ratničke tradicije, velike hrabrosti i gordosti.236 Od 1859. kada je Crna Gora zauzela Grahovo, Rudine, Lukovo, Župu i dio Drobnjaka, Nikšić je ostao opkoljen sa svih strana i samo je preko klanca Duge održavao vezu za drugim dijelovima Osmanskog carstva. Obližnja mjesta su zauzeli i naselili Crnogorci. Veliki dio zemlje ostao je neobrađen.237 U toku novog crnogorsko-osmanskog sukoba 1862. Nikšić se našao u čvrstom okruženju crnogorske vojske. Hrane u gradu nije bilo, pa se stanovništvo prehranjivalo samo mesom, jer je raspolagalo sa izvjesnim stočnim fondom. Nevolja je bila u tome što se stoka nije mogla napasati dalje od dometa topova sa gradske tvrđave. Oka hljeba plaćala se zlatni talir.238 U nikšićkoj mahali Seferagića maja 1862. spaljeno je sto kuća, i ubijeno 200 lica. Muslimani su se tada “iz nekih utvrđenih kuća branili sa upornošću dostojnom divljenja; inače Nikšićani su bili čuveni zbog svoje hrabrosti, očeličeni u stalnim bojevima sa Crnogorcima”. Crnogorci su se iz grada ubrzo povukli, odvodeći nekoliko stotina zarobljenika i zaplijenjenih 3.000 grla stoke.239 Sukobi nisu prestajali. Etnoteritorijalni ratovi Srbije i Crne Gore 1876.-1878. vođeni su uz podršku Rusije, mahom u okviru rusko-osmanskih ratova. Od 1875. Nikšić, nekada bogati grad je bio opsjednut crnogorskom vojskom i skoro izolovan. Samo jaki odredi osmanske vojske mogli su povremeno da se probiju kroz taj klanac i donesu u Nikšić potrebnu hranu i municiju. Osmanske vlasti su, po cijenu velikih žrtava, nastojale da pomognu opkoljenom gradu oko koga se neumoljivi obruč sve više stezao. U grčevitim pokušajima proboja obruča i opskrbe hranom opsjednutog Nikšića bilo je J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, Istorijski zapisi, br. 5-6, Cetinje 1948, 364. 235 M. Memić, Nastanak i širenje islama, 173. 236 Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912, I dio, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999, 108. 237 Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd 1959, 38. 238 B. Pavičević, Početak crnogorsko-turskog rata 1862. godine, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1962, 21. 239 B. Pavičević, Početak crnogorsko-turskog rata 1862. godine, 23-25. 234

64

obostranih gubitaka.240 U aprilu 1876. iz Gacka do Nikšića je uspjela da se probije požrtvovana jedinica sa životnim namirnicama natovarenim na tri stotine konja. U povratku sa ovom jedinicom povuklo se i dosta nikšićkih porodica.241 Nikšić je i pored svih grčevitih napora da se deblokira, dalje ostao odsječen od svijeta, u potpunoj neizvjesnosti. Za Crnogorce je ovaj grad imao veliki privredni i strategijski značaj, pogotovo imajući u vidu prirodne karakteristike i bogatstvo Nikšićkog polja i njegovog užeg i šireg gravitacionog područja. Crna Gora je 2. jula 1876. zvanično objavila rat Porti.242 Nikšić se tada, izbijanjem novih sukoba, našao u veoma nepovoljnoj situaciji koja će, na kraju, dovesti do njegovog pada u crnogorske ruke. U ovom gradu je do 1877. bilo 410 muslimanskih i 40 hrišćanskih porodica koje su bile većinom uskočke “mahom sirotinje u službi bogatih Turaka ili zanatlija (tufekdžije, kalajdžije), a mali se broj bavio trgovinom”.243 Osmanske trupe su uspjele 1877. da, nakon ogorčenih borbi, osvoje Ostroški klanac i dopreme pomoć ovom opkoljenom gradu, pripremajući se za dalji prodor prema Cetinju. Porta je, međutim, nakon izbijanja ruskog-osmanskog rata, naredila Sulejman-paši, zapovjedniku osmanske vojske, da najveći dio svojih trupa prebaci u Bugarsku, u pokušaju da se zaustavi siloviti ruski prodor, čime je bio oslabljen front oko Nikšića, što su Crnogorci znali da iskoriste.244 Borbe za Nikšić trajale su od od 9. jula do 27. M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1876, Cetinje 1950, 247-248. Autor navodi stavove stranih izvještača (str. 197) da su sve aspi­ racije bile sadržane u zakletvi: “Napolje s Turcima”. 241 M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1876, 256-257. 242 Prije objave rata knjaz Nikola je u junu mjesecu uputio “Proklamaciju hercegovačkom narodu”, obraćujući se njome i hercegovačkim muslimanima: “Hercegovci muhamedanske vjere! Sve što ovdje rekoh braći Hristove vjere važi potpuno i za vas. Vrijeme kada su vaši preci primili vjeru Muhamedovu i uživali osobitu vlast i gospodstvo, prošlo je odavno. Malo po malo oduzeo vam je sve to Osmanlija i teški, samovoljni pritisak osmanlijski počeli ste već i vi jako osjećati... Muhamedanci! Iako ste druge vjere, vi ste braća naša, jer u žilama vašim teče srp­ ska krv. Zato ja dolazim, da vas oslobodim isto kao i braću vaše hrišćane”. Knjaz Nikola je, pripremajući vojsku za rat, “prvo zabranio sječu glava, nosova, i svaki drugi varvarizam. Zabranio je paljenje kuća, sijena, žita i drugih stvari” - nav. prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 5. i 6. april 1980; o zločinima izvršenim ranije vidi: Zapisi, god. XIII, knj. XXIV, Cetinje decembar 1940, 350. 243 P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, Beograd 1938, 72; Isti, Crnogorci, 130. 244 H. Hadžibegić, Prolaz Sulejman-paše kroz klanac Dugu i kroz Ostroški klanac 1877. godine, Istorijski zapisi, sv. 4-6, Cetinje 1950, 189; H. Kapidžić, 240

65

avgusta 1877. godine. Grad je više od mjesec dana pod opsadom držalo 15 crnogorskih i hercegovačkih bataljona. Grčevitu odbranu grada je sačinjavalo 700 nizama, 300 kordunaša i 300 građana, koji su pružali najodlučniji otpor, pošto su, pored grada, branili svoje porodice i imovinu.245 U odbrani je učestvovala i “ženskinja koja je pjevajući nabožne pjesme nosila vodu, municiju i hljeb u sva utvrđenja i pored toga, što su s obe strane padala topovska i puščana zrna kao kiša, nije bilo nikakve manjkavosti”. Početni pregovori nisu davali rezultata i pored obećanja knjaza Nikole o mirnoj predaji i sigurnosti branilaca. Sam knjaz Nikola je svojim vojnicima obećavao da će im dati priliku, “da se napiju nikšićke krvi i osvete se za sva zla što su Crnoj Gori počinili od pamtivijeka”.246 Uslijedilo je teško granatiranje iscrpljenog grada. Crnogorci su koristili ruske opsadne topove.247 U drugoj polovini avgusta grčkim brodovima dovezeni su, naime, kod Petrovca Crnogorcima ruski opsadni topovi. Na nove crnogorske zahtjeve, ojačanih prijetnjom ruskih topova, za predaju Nikšićani se nisu i dalje mnogo obazirali.248 Od topovskih granata je samo u jednom avgustovskom Sulejman-pašin pohod od Gacka kroz klanac Dugu prema Nikšiću i Spužu u junu 1877, Istorijski zapisi, br. 1, Cetinje 1954, 218-219; J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, 320. 245 Upor. P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 119; H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izveštaju nikšićkog naiba, Istorijski zapisi, br. 1-3, Cetinje 1949, 49-65; A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, 557-558. 246 G. Vukotić, Memoari, knj. I, 423. Vojvoda Petar Vukotić, po odobrenju knjaza Nikole, pisao je Fetah-begu Mušoviću, nikšićkom prvaku, pozivajući ga na predaju: “Evo gotovo mjesec i po dana, kako je svijetli Knjaz s vojskom u polje nikšićko počinuo. Kule, koje su bile oko polja, dao je Bog, pale su bez krvi i naše i vaše. Vi, opkoljeni u taj grad, mislili smo, da ćete se i sami staviti i viđeti da je zlo, da se krv prolijeva bez preše i bez nade. Božja ti vjera, kume, i vi svi poz­ nanici i čuvenici, što ste se dosad držali mogu vi reći, da mi se sviđa, jer da ste se odmah predali ne bi lijepo bilo za vaš glas, koji imate u Crnu Goru i Hercegovinu, ali po sada, ako mislite držati kajaćete se i najposlije rđavo će se svršiti. Nemojte se uzdati u indat. Inđaša vi nemate nikakvoga” – cit. prema: N. Petrović Njegoš, Autobiografija. Memoari. Putopisi, Cetinje-Titograd 1989, 463-464. 247 V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997, 115. 248 Knjaz Nikola je 21. avgusta, prije bombardovanja grada, uputio pismo Nikšićanima: “Čuli ste da su mi došli veliki opsadni topovi iz Rusije, kojima ću sve oko vas porušiti. Meni je žao đecu, nejač što će od mojih topova da postradaju. Ja smatram za humanu dužnost opomenuti vas, da ne činiti da se prolijeva krv uzaludno, već predajte se i spasite se. Ja vam dajem moju Knjaževsku i vojničku riječ da ću dati begu potpunu slobodu da sa vojskom ide u Tursku kud hoće. Daću

66

danu stradalo 30-40 kuća: “artiljerija je rušila kuće u varoši i gradu, gde se sklonila bila sva nejač, žene i deca, i odakle se razlegao njihov vrisak”. Domaći muslimani su se u najtežim trenucima nekoliko puta okupljali u džamiji i zaklinjali da se neće predati dok svi ne izginu, da ih ne bi potomstvo proklinjalo: “Nećemo se predati, borićemo se do kraja, s kamenicama”.249 Crnogorski vojvoda Gavro Vukotić je o tim danima patnje u Nikšiću zapisao: “Videći žene i đecu da pište oko njih od straha, da će grom artiljerije sve da pokosi, znali su u čemu je spas. Ali ko se između njih smio usuditi da izreče tu strašnu riječ, predaja! Pred njom stajale su učestane zakletve. Svi savjeti, svi dogovori, osnivali su se na upornost, jer nije majka rodila đetića da izgovori tu smrtnu riječ, da na njega ostane kletva izdajstva”.250 Pomoći sa strane, koja bi preokrenula dalji tok dešavanja, nije bilo. Pored granatiranja grada, Crnogorci su preduzimali niz mjera kako bi unijeli pometnju među njegovim stanovništvom, pa su, između ostalog, zatvarali izvore vode. Kada su Crnogorci opsjeli Nikšić u Sarajevu se probudio ratoborni duh. Nešto Sarajlija je, nakon određenih priprema, kre­ nulo u pomoć opsjednutom gradu. Već u Mostaru su se međusobno posvađali, pa su se “preko brda i dolina” vratili svo­jim kućama.251 Osmanske snage iz graničnih oblasti nastojale su da oslabe crnogorsku opsadu Nikšića. Učestali su bili napadi iz Podgorice i Spuža prema Farmacima, Kučima, Kokotima, Zeti, Doljanima, Berima i drugim mjestima. Vršeni su i pokreti osmanske vojske iz Gacka, ali bez vidljivog uspjeha. Krajem avgusta Hafiz Ahmed-paša, sa 18 bataljona i 18 topova prešao je most na Tari kod Mojkovca i stigao do Jezera. Tu je vođena višednevna borba, sa velikim obostranim gubicima. Do sredine septembra Crnogorci su uspjeli da prisile ovu osmansku vojsku da se povuče preko Tare i, da potom nastave sa mu vojsku i konje, da ponesu sve vojničke pokretne stvari sem topova. Jednom riječju učiniti ću sve moguće olakšice, da serbez može u Tursku. Sve ovo činim iz humanitarnih osjećaja, da se ne prolijeva uzaludna krv, a ne e se bojim e neću sa mojim Crnogorcima osvojiti grad Nikšić, pa da je tvrđi od Vidina” - prema: G. Vukotić, Memoari, I, 418. 249 H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba, 57. 250 G. Vukotić, Memoari, I, 425; B. Šobajić, Opsada Nikšića, Dubrovnik 1912, 51-53; I. Kemura, Hafiz Salih Gašević u svjetlosti djela jednog crnogorskog pisca, Glasnik, Vrhovno islamsko starješinstvo u SFRJ, Sarajevo 1968, 121-123. 251 M. Prelog, Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade, II dio (1739-1878), Sara­ jevo (bez godine izdanja), 129.

67

daljim pritiscima na Nikšić.252 Početkom septembra uslijedio je jak crnogorski topovski napad na Nikšić: “Grmljavina topova i granata pretvori se u jednostavnu jeku i prasku, da se nije moglo znati otkud puca i gdje granate prskavaju”. Paljbom iz ruskih topova do temelja je bila srušena kula zvana Hasan-Džidin grob. Uz artiljerijsku podršku Crnogorci su osvojili sve šančeve ispred Nikšića.253 Razorni učinak artiljerije, posebno ruskih topova, poražavajuće je djelovao na odbranu grada. Pad Nikšića je, uslijed neprestanog granatiranja, nedostatka hrane i municije, bio neizbježan. Glad je neumoljivo pritiskala opkoljeni grad. Miralaj Skender-beg je, svjestan uzaludnosti daljeg otpora i novih žrtava, bio primoran da izda naredbu o isticanju bijelog barjaka. Posada Nikšića je konačno, nakon dugog vijećanja glavara, pred knjazom Nikolom, predvođena Skender-begom, pristala na predaju. Prema utvrđenim uslovima predaje nikšićki garnizon se predao bezuslovno i bez ikakve rezerve u ruke crnogorskog knjaza Nikole. Cijeneći hrabrost ovog garnizona, tokom opsade, dopušteno mu je da se “poslije defilovanja ispred crnogorske vojske i spuštanja svojih zastava, povuče ka Gacku, zadržavajući svoje oružje”.254 Po zapisima nikšićkog naiba Husejn Ruhit-efendije knjaz Nikola je rekao: “Prema 16.000 vojnika i 18 topova, koje ste eto vidjeli, vaša istrajnost kroz 48 dana - i pored toga što vas je vojnika i građana bilo hiljadu pušaka - učinila je to, da vam svak odaje priznanje i pohvalu. Radi ovog neviđenog junaštva ja sam vas pozdravio. Neka ste slobodni s vašim stvarima i s vašim oružjem”.255 Ključeve grada predao je knjazu Nikoli Hamza Mušović, posljednji nikšićki kapetan.256 Knjaz Nikola je računao da će mu se i drugi gradovi “lakše i prije predati kad čuju kako je velikodušno postupio sa posadom nikšićkom”.257 Grad je Crnogorcima predat “na viru”.258 Prema izvještaju nikšićkog naiba 252 253

113-114.

254

116.

O. Blagojević, Piva, Beograd 1971, 278-279. V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka, V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka,

H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba, 60. 256 E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986, 143. 257 Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912, I dio, 108. 258 S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, 1294. 255

68

Crnogorci su prilikom opsade Nikšića imali blizu tri hiljade mrtvih i ranjenih, a Nikšićani oko 220 mrtvih i ranjenih branilaca.259 Po zauzimanju Nikšića, knjaz Nikola poslao je poruku svojoj ženi Mileni na Cetinje: “Na bijelu Onogoštu zastava se moja vije... A Nikšićani sjetni, tužni, sad su meni svi robovi”.260 Crnogorci su ostvarili svoj višestoljetni san. Maksim Šobajić je ovako opisao ulazak crnogorske vojske u Nikšić: “Kad su u Nikšić ulećeli osvojitelji Crnogorci sve bijaše opalo i poderano. Nestalo srebra i zlata, nestalo krdova stoke, nestalo svile i kadive, krava kesimača i konja jahaćih. Hrišćani oružjem oteše polje i planinu, agaluke i čitluke, na kojima se širiše dva vijeka Muhamedovci, raspolažući tekovinom, oko koje se drugi trudiše, braća hrišćani, kao ekonomsko roblje. A taj sirotnjski znoj i suze vapijahu do neba”.261 Nikšićani su se, svjesni posljedica svog vojnog poraza, novog položaja u kome su se našli, pripremali da konačno napuste svoj grad koga su godinama uspješno branili. Po nekim izvorima crnogorski knjaz Nikola je zaustavljao muslimane iz Nikšića, obećavajući im mir, sigurnost i ravnopravnost. Stanovništvo, pak, shodno svojim gorkim historijskim iskustvima, nije imalo povjerenja u date garancije. Ustrašeni stanovnici su malo nade polagali u kneževa obećanja, već su “mnogi povrvili po polju, vatali konje, krave, volove, tovarili sebe i njih, da i oni bježe za askerom u Hercegovinu”.262 Salih Sidki Hadžihuseinović Muvekkit je zapisao da stanovništvo nije imalo povjerenja u riječi knjaza Nikole.263 Hroničar Maksim M. Šobajić je ocijenio kako “neobrazovani građani Muhamedovci, ne umjedoše i ne mogoše pojmiti i ocijeniti velikodušnost brata Gospodara…nemajući znanja ne umjedoše se, po nesreći, usrećiti… Naša nesrećna braća građani odbiše blagodušije novog gospodara i moliše za otpuštanje van granice, u Bosni”.264 Drugi crnogorski prvaci, poput Boža Petrovića, su tvrdili da su Nikšićani zapravo “Turci” i da treba da odu, obrazlažući to tvrdnjom da se “4.000 muslimana iz Nikšića neće nikada miriti sa H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba, 60. 260 N. Petrović Njegoš, Autobiografija. Memoari. Putopisi, 466. 261 P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 118. 262 G. Vukotić, Memoari, I, 428. 263 S. Sidki Hadžihuseinović, Povijest Bosne, knj. II, 1297. 264 M. Šobajić, Muhamedanizam hercegovački, karakteristika poturica, 227. 259

69

novonastalom situacijom, da će uvek predstavljati opasnost po novu državu”.265 Negativan odnos prema njima nije bio prevaziđen.266 Arthur J. Evans izvještavao je u septembru 1877. iz Nikšića o odlasku njegovog stanovništva: “Bilo je zaista uzbudljivo posmatrati dugu povorku turskih izbjeglica koja se protegla iz grada. Ponekad je u grupi bilo i po šesdeset osoba. Poneki dječaci su ostavljali dosta tužan utisak. Žene su bile umotane dugim bijelim čaršafima i ništa im nijeste mogli vidjeti sem nosa. Ljudi su bili i suviše ponositi da bi odali neki znak žalosti. Čak su oblačili najsvjetlija praznična odijela... Danas pod turbanima čuče sijede brade, ogrnute ogrtačima krznom oivičenim, van gradske kapije i čekaju znak za polazak. Kod njih se zaista ni sada ne osjeća nedostatak plemenitog izraza. Baš dok ovo pišem, njihova je pratnja stigla i pod zaštitom srpske trobojke oni zauvijek napuštaju svoje domove. Kako siromašno i tužno izgleda ovo šarenilo slovenskih gorštaka sa kapama crna oboda, koja kao da uvijek znači poslovanje, sa prostim bijelim gunjem ili dolamom, tamnosmeđim strúkom pred veličanstvenim turbanom, sa sjajnim i slobodnim kićankama na fesu i na bogatom svilenom džamadanu i sa svim onim drugim fantazijama od zlata i smaragda”.267 Britanski novinari su predstavljali Crnogorce kao ljude još ne­spremne za “civiliziranu Evropu”, ali kao živa otjelovljenja na­ rodnih balada.268 O masovnom odlasku iz Nikšića savremenici su za­pisali: “Mnoge porodice nikšićke, u prvome strahu svome, pođoše za carskom vojskom da za vazda ostave ognjište svoje... Pružio se dugački red iseljenika džadom od Nikšića, starci o štapu, žene sa djecom u naručju, a ljudi ćeraju pred sobom konje natovarene po­ kućstvom, a kroz gomile ove bleji prestravljena stoka”.269 E. Mušović, Mušovići, Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1981, 94. R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i boj u Lipovu 1872. godine, 563. 267 Prema: Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994, 101; J. K. Tracy, engleski novinar piše o odlasku Nikšićana i razgovoru sa knjazom Nikolom: “Prišavši oduševljenom i očigledno uzbuđenom knezu upitah: - Vaše veličanstvo, kuda idu ovi ljudi? Knez me pogleda sa čuđenjem u očima, kao da nije razumio što ga pitam. Zato ponovih pitanje. - Ne znam kud idu - odgovorio je knez. - Ne mislim da ni oni znaju kuda idu. - Kako? - začudih se ovakvom odgovoru. - Tako... naši su ljudi kao vrane. Uj! Ma’ni rukom prema njima i oni će odlećeti. Neće ostati da ih gledaš kako ti ne smiju i ne mogu nikakvo zlo učiniti”. 268 D. Noris, Balkanizacija - sa najboljim namerama, “Književne novine”, br. 960/961, Beograd 15. oktobar - 1. novembar 1997. 269 E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 115-116. 265 266

70

Osmanski komandant Nikšića, miralaj Skender-beg 28. avgusta (9. septembra) je poslao pismo Salih Zeki-paši, komandantu hercegovačke vojske, kojim ga je izvještavao: “Potrošivši kako treba svu municiju u žestokim borbama s topovima i puškama, koje su vođene dan noć, i bivši pritješnjeni sa svih strana, 27. tekućeg mjeseca, a 48. dan od otvaranja topovske vatre, Nikšić je bio prisiljen predati se Crnogorcima. Obzirom na vanredno junaštvo carskih vojnika i građana, koje su pokazali za vrijeme opsjedanja, Crnogorci su pristali, da carski vojnici pod oružjem, a takođe i građani, sa svojim imetkom, koji su u stanju ponijeti, mogu otići u Hercegovinu. Pošto su ranjenici i bolesnici ostavljeni na povjerenje u Nikšić do njihovog ozdravljenja, danas se je pod pratnjom jednog bataljona Crnogoraca došlo do Nozdara. Pošto dvije trećine građana seli zajedno sa svojom djecom, te je kretanje sporo, to će se u Gacko moći doći istom u utorak” (30. avgusta, odnosno 11. septembra- prim. S. B.).270 Oni koji su u prvi mah ostajali, mislili su da će biti zaštićeni ukoliko iskažu lojalnost novim vlastima. Međutim, situacija je išla u drugom smjeru, i pored zvaničnih izjava i garancijama o njihovoj sigurnosti i ravnopravnosti. Pokušaji vlasti da muslimane ubrzo regrutuju i da im nametnu nošnju crnogorskih kapa sa krstovima uticali su i na preostale da i oni “napuste svoje domove i da se upute u jednu veliku životnu neizvjesnost i svojevrsnu stradaniju”. Takve akcije muslimani su tretirali kao čin ravan pokrštavanju. Po zvaničnim crnogorskim izvorima imami su govorili da oni koji stave crnogorsku kapu ne mogu više ulaziti u džamije. Mahmut Čauš, jedan od uglednijih Nikšićana, je govorio: “Mi nijesmo znali da nas knjaz zove da nas krsti, a nas je poslalo sve sedam devleta. Kad bude tako, ima starijih od knjaza”.271 Glavni cilj uvođenja vojne obaveze i obaveznog školovanja za sve muslimane bio je više u tome da se tim putem prisile da napuste Crnu Goru, nego u vojnoj i prosvjetnoj politici.272 H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba, 61. 271 J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, 367; takođe vidi: H. Avdić, Muslimani Nikšića, “Sandžak Bosna”, br. 26, Frankfurt/Main BRD, 20-27. de­ cembar 1996; “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998. 272 D. Đoković, Kralj Nikola i finansijski problemi Crne Gore u periodu njegove vladavine, u : Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, 542. Po dr. E. Mušoviću: “iseljavanje muslimanskog stanovništva vršeno je uz toleranciju i nastojanja vlasti. Koliko znamo, jedini vladar koji je nastojao da zadrži Muslimane bio je crnogorski 270

71

Iseljavanje iz Podgorice, Ulcinja i Bara Porta je 1878. pokušavala bezuspješno da opstruira predaju Podgorice. Predaju ovog grada pokušala je, bez uspjeha, da uslovi oslobađanjem svojih 1.150 vojnika koji su bili u crnogorskom zarobljeništvu, mahom na Cetinju, a za koje je tvrdila da se vlasti prema njima veoma loše odnose: “izgladnjeli su, pohabani, tjeraju ih na teški rad”, da ih za najmanju neposlušnost ka­žnjavaju smrću.273 Nastojanja da se sklopi sporazum sa Crnom Gorom o tome da se stanovnici Podgorice za prve tri godine ne mogu, ako ne žele, smatrati podanicima Crne Gore, i da Crna Gora dozvoli da se u Podgorici otvori osmanski konzulat nisu realizovana. Knjaz Nikola je rekao da će se prije odreći Podgorice nego što će to dozvoliti.274 Početkom februara 1879. jedinice crnogorske vojske su ušle u Podgoricu. Za uzvrat Ulcinj je vraćen Porti, kako će se ubrzo pokazati, samo privremeno. “Glas Crnogorca” je istog mjeseca pisao: “Sad kad su se osvajanjem Nikšića i prisajedinjenjem Spuža, Podgorice i Žabljaka izbili klinovi koji su zabodeni bili u tijelo crnogorsko, sad se već može imati jači mah, da se pristupi u svestranom unutrašnjem uređenju državne zgrade crnogorske”. Iz Spuža, Podgorice i Zete 1878. iselilo se nekoliko stotina porodica mahom prema krajevima današnje Albanije.275 Dr. Đoko Pejović smatra da su se jedni iseljavali samo zato što je u te krajeve došla knjaz Nikola... medutim, crnogorski Muslimani su ipak iseljeni, upravo baš za vlade knjaza Nikole, izuzimajući one krajeve koji su pripadali Sandžaku. Izgleda da knjaz Nikola, iako gvozdene ruke, iako je i smrću kažnjavao one koji su se grubo odnosili prema Muslimanima, nije mogao da odoli pritisku javnosti, moguće i spoljne, i nastojanjima da se Muslimani isele” - prema: E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, 155-156. Dr. Šerbo Rastoder smatra da “ne mali broj istraživača tvrdi da je Crna Gora ovoga doba bila vjerski najtolerantnija zemlja na Balkanu”; opšir. Š. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos prema muslimanima), 578. Ovaj autor u drugom radu ističe kako “u svijesti najvećeg broja muslimana u Crnoj Gori (posebno u granicama prije 1912) živi predstava o kralju Nikoli kao pravednom vladaru i zaštitniku, kod kojeg su uvijek mogli naći ‘pravdu’ i ‘zadovoljenje’ i čovjeku vjerske trpljivosti i tolerancije” - prema: Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 131. 273 N. Ražnatović, Izvršenje odluke Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1963, 81; A. Apostolovski, Diplomatske igre oko preuzimanja Podgorice, “Politika”, Beograd 12.9.1998. 274 N. Ražnatović, Izvršenje odluke Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, 87. 275 B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, II, 156-157.

72

druga vlasti “čija vjera nema ničeg zajedničkog s njihovom vjerom i životom koji su živjeli u doba Turaka”, da su se drugi selili pod uticajem propagande “računajući da će samo bjekstvom sačuvati glavu”, a treći da će im biti oduzeta sva imovina “i da nema razloga da tu ostaju”.276 U Skadru je, po nekim podacima, bilo oko 3.500 izbjeglica. Skadarski paša je namjeravao da jedan dio muhadžira prebaci brodovima preko Drača u Kazaju, Elbasan i Tiranu, a drugi dio da naseli u Peći. Ipak znatan broj je ostao u Skadru.277 Prema austrougarskim izvorima u Skadru je polovinom juna 1882. bilo oko 2.300 lica iz Bosne. Pored njih, u ovom gradu je bilo i dosta muhadžira iz Nikšića, Spuža i Podgorice. Svi su mahom živjeli u u teškim uslovima. Muhadžiri su radili kao nadničari, mesari, drvosječe i sezonski radnici.278 Dobivši Podgoricu nova vlast je načelno bila proklamovala da će njeni “muhamedanski podanici” biti izjednačeni u pravima sa Crnogorcima. Međutim, ubrzo ih je proglasila “Crnogorcima islamske vjere” što je izazvalo revolt ovog stanovništva koji se manifestovao kroz više načina. Krajem avgusta 1880. vlasti su uhapsile 18 muslimana zbog veza sa osmanskim oficirima u Skadru i Tuzima. Nakon predaje Ulcinja pušteni su na slobodu krajem novembra iste godine. Proces uklapanja u društveni i državni život Crne Gore bio je dosta spor.279 276 Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), Istori­ jski zapisi, br. 1-2, Titograd 1973, 73. 277 A. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, Cetinje 1950, 62. Pred ulazak u Podgoricu 26. januara 1879. knez Nikola se obratio muslimanima sljedećim proglasom: “Muhamedanci! Vas neće dijeliti preda mnom vjera od vašijeh pravoslavnijeh i katoličkijeh sudržavljana. Svi skupa uživaćete jednaku i istu ljubav Moju, jednaku i istu pravicu zakona Mojijeh. Svaki je slobodan u svojoj vjeri, u svojim dobrim običajima, u svojemu radu”. Ovakvi proglasi su više bili pokriće pred inostranim faktorima i preuzetim obavezama, nego što su imali pravog odraza u stvarnosti. 278 Nakon gušenja Hercegovačkog ustanka 1882. među 8.000 izbjeglica iz BiH u Crnoj Gori našlo se i 1.200 muslimana. Neke od njih su su sreli italijanski poslanik Durando i knjaz Nikola u Njegušima. Knjaz ih je tada zaustavio i upitao da li među njima ima i onih koji su se u prethodnim ratovima borili prtiv Crnogo­ raca. Rečeno mu je da su se svi borili. Na to je knjaz upitao zašto su onda napustili svoju zemlju da bi našli utočište kod svojih neprijatelja. Na to mu je odgovoreno: “Šta hoćete? Uprkos naših nesporazuma vaša krv je bliska našoj dok onih đaura (Austrijanaca) je tuđa” – vidi: G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne Gore od Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski časopis, knj. XI, Beo­ grad 1961, 161-162. 279 P. Strugar, Jedno suđenje grupi muslimana u Podgorici 1880. godine, Isto­ rijski zapisi, br. 3, Titograd 1968, 477; N. Rakočević, Nacionalna politika i politička

73

Crnogorska vlast je pokušavala da nacionalizuje muslimane. Najprije je to počelo sa nametanjem nošenja crnogorskih kapa, a zatim sa pokušajima da se muslimani ubijede da su Srbi muhamedanskog zakona. U jednom zvaničnom uputstvu iz 1880. upraviteljima osnovnih škola u krajevima gdje žive muslimani, navodi se da sve učenike nacionalno treba smatrati Srbima, a da za jedinu razliku između njih treba smatrati – konfesionalnu pripadnost. U zvaničnom “Glasu Crnogorca” često se isticalo da su muslimani u Crnoj Gori “čisti Srbi od srpske krvi”. Muslimani sami, u prvo vrijeme su se, pak, najčešće izjašnjavali kao Turci.280 Vlast je, mahom, za svoje potrebe, birala one muslimane koji su joj bili naklonjeni. Iseljavanje je još više intezivirano u periodu 1880-1881. kada je uvedena vojna obaveza za muslimane i obavezno školovanje njihove djece. Muslimani su od sredine decembra 1880. masovno prelazili na osmansku teritoriju, ostavljajući u kućama po jednog člana porodice. Muslimani su se odlučivali na iseljenje iz straha da će škole za njihovu djecu biti istovjetne kao i za crnogorsku, da će u njima biti izloženi asimilaciji.281 Zbog toga je u Velikom sudu u Podgorici bilo odlučeno da muslimansku djecu u Podgorici uči neki učitelj, musliman iz Bara, da im se ostave fesovi, da će imati biljege bez krsta i da će na podgoričkom barjaku biti napisano ime knjaževo.282 O služenju crnogorske vojske je bilo rečeno da muslimani neće biti primoravani da pucaju na svojevjerce, a “što se upisivanja u vojsku tiče i to se mora izvršiti što prijed, pa ako se kojemu Podgoričanu čini da drukčije stoji u Berlinskom ugovoru, kad se ovome ispune tri godine, nama ne čini, no je svakome slobodno” da ide iz Crne Gore ako ne želi da se podvrgne ovakvim naredbama. Krajem decembra 1880. iseljeno misao u Crnoj Gori u ustavnom periodu, u: Oslobodilački pokreti jugoslovenskih naroda od XVI veka do početka Prvog svetskog rata, Beograd 1976, 314-315. 280 Ž. Andrijašević, Crnogorska država prema muslimanima (1878-1912), Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 161. 281 Jovan Jovanović pojednostavljuje višeznačni problem: “Treba napome­ nuti da se poslije ratova 1876-1878. nekoliko muslimanskih porodica iselilo iz Crne Gore zbog bojazni da će njihova djeca biti lišena vjerskog vaspitanja i obra­ zovanja u školi. Iz istih razloga neki roditelji koji su ostali kod svojih kuća nerado su slali svoju djecu u školu. Neminovno, to se moralo negativno odraziti na broj muslimanske djece u školi. Takođe na broj službenika Muslimana u činovničkoj hijerarhiji Crne Gore” - nav. prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 11. april 1980. 282 U Crnoj Gori je 1894. izišao Zakon za osnovne škole u Knjaževini Crnoj Gori. Po čl. 41 ovog zakona muslimanskoj djeci je bilo zagarantiran “raspust o Bajramu i Ramazanu”, dok je u školama u kojima su muslimanska djeca bila u većini odmor bio “u petak umjesto u četvrtak, kad u školu nijesu išla ostala djeca”.

74

je 260 porodica, uz navođenje razloga da to čine zbog obaveza da se djeca školuju, služi crnogorska vojska, kao i zbog poziva iz osmanskih krajeva. U jednoj depeši je Derviš-paša, komandant Skadarske divizije isticao kako su crnogorske vlasti naredile muslimanskom stanovništvu da u roku od tri dana napusti Crnu Goru samo zato što je odbilo da se pokori naređenjima koje nije moglo da prihvati.283 Vojvoda Mašo Vrbica je uvjeravao knjaza Nikolu da u Zeti i Podgorici neće ostati ni 30 njihovih porodica. Muslimani su u Podgorici, međutim, i pored iseljavanja još 1881. zadržali većinu. Tu je te godine registrovano 933 muslimanska, 216 pravoslavnih i 13 katoličkih domaćinstava. U pograničnim selima Vranju, Vladnama i Matagužima smjestio se veliki broj muhadžira iz Podgorice i Zete, što je uticalo na promjenu strukture stanovništva. Prije rata u Matagužima je bilo tri muslimanska i 80 pravoslavnih domova, a 1893. bilo je 76 muslimanskih i 50 pravoslavnih domova. U Vranju je prije rata bilo 20 muslimanskih i 24 pravoslavna doma, a 1893. je bilo 60 muslimanskih i 16 pravoslavnih. U Vladnama je do 1879. bilo 40 muslimanskih porodica i tri pravoslavne, a 1893. je bilo 60 muslimanskih i jedna pravoslavna. Ukupno je u ovim selima do 1879. bilo 63 muslimanske i 107 pravoslavnih porodica, a 1893. bilo je 196 muslimanskih i 67 pravoslavnih porodica.284 Tuzi takođe postaju veliko muhadžirsko utočište. Ovdje se naseljavaju porodice: Ademović, Alibašić, Ačković, Anifić, Agović, Adžiablahović, Ahmatović, Adžimuhović, Bešlić, Baštić, Dibranin, Izetović, Jusić, Kerović, Ljaljević, Ljačević, Maljević, Muminović, Mustafić, Omu­ rović, Oručević, Omerčić, Orahovac, Osmanagić, Ramović, Ra­ma­ danović, Smaković, Sujović, Šabanadžović i druge.285 Poje­di­nim iseljenicima koji su se nakon 1881. htjeli vratiti na svoja ima­nja u Crnoj Gori vlasti su tražile dokaze o ispisu iz osmanskog drža­vljanstva, bez čega im nije bilo dozvoljeno naseljavanje.286 Od proljeća 1880. muhadžirska imanja su naseljavana bez ika­ kvog plana. Pravoslavni naseljenici u Podgorici dobijaju napuštenu zemlju za čije se vlasnike smatralo da se nikada više neće vratiti.287 Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 74-75. 284 Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 85. 285 M. Muminović, Moji Tuzi, Podgorica 1998, 8-9. 286 Arhiv Crne Gore (dalje: ACG), Fond arhive Ministarstva unutrašnjih djela (dalje: MUD), f. 1881, II, sv. 63. 287 ACG, MUD, f. 1881, sv. 24. 283

75

Od 1886. počinje da se podiže nova varoš na desnoj obali Ribnice, na livadama, gdje je nekad bilo muslimansko groblje.288 Džamije u Golubovcima, Berislavcima, Spužu i Žabljaku su porušene.289 Samo u selima Vranju, Vladnima i Matagužima, u neposrednoj blizini crno­ gorske granice, bilo je 1893. godine 133 muslimanske porodice koje su emigrirale iz Zete i Podgorice. Muhadžiri iz Žabljaka naselili su se u Skadru, Kavaji i Draču, po selima Omara, Grilja, Stari Borić, Kotrobudan i Kamenica.290 Iseljavanje iz Podgorice nastavilo se i to­ kom prve decenije XX stoljeća. Prema arhivskim aktima Pasoškog odjeljenja Ministarstva inostranih djela Crne Gore nekoliko porodica se tokom 1909. iselilo u Prevezu, primorsko naselje u Epiru, na obali Jonskog mora. Neke porodice su se iselile u Skadar.291 Na obali Ska­ darskog jezera, na prostoru od Božaja do Skadra, u rejonu Vrake, živi i danas više hiljada potomaka muhadžira iz Podgorice i obližnjih gradova.292 Bar će se takođe naći na crnogorskom udaru.293 Neki od Ba­ rana su, vidjeći da ne mogu sačuvati grad, predlagali da se svi koji A. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, 62; o Podgorici i njenom stanovništvu također vidi: Isti, Podgorica pod Turcima, Godišnjak nas­ tavnika podgoričke gimnazije, I, Podgorica 1930, 181-189; I. Zlatičanin, Znameniti podgorički Muslimani, “Zeta”, br. 9/1938; Ž. Rukavina, Podgorički muslimani u prošlosti i sadašnjosti, “Muslimanska svijest”, br. 57, Sarajevo 5. april 1939; A. Nametak, Neki narodni običaji i lokalne tradicije Muslimana u Podgorici, Glasnik, Etnografski muzej na cetinju, II, Cetinje 1962. 289 Š. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos prema Muslimanima), u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, 586-587. 290 Z. Lakić - T. Žugić, Položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji od 1945. do danas, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992, 148. U albanskim krajevima je naseljeno i dosta muhadžira sa područja Plava i Rožaja, Bara i Ulcinja. 291 P. Vukić, Iseljavanje muslimana iz Podgorice u toku 1909. godine, Al­ manah, br. 27-28, Podgorica 2004, 277. 292 “Politika”, Beograd 14. februar 1995. 293 Mašo Vrbica, crnogorski vojvoda, koji je sa vojskom opsjedao ovaj grad, početkom novembra 1877. uputio je poziv Ibrahim-begu, komandantu od­ brane Bara, s pozivom da se preda: “Evo već četvrti dan od kako sam po zapo­ vijedi Njegove Svjetlosti viteškoga moga Gospodara Knjaza Nikole I s vojskom opasao grad Bar i od kad ga bijem s topovima. Ja sa sobstvenim očima viđu kakva se zla i šteta u taj grad proizvode, kakve žertve za žertvama bez uspješno padaju. Ja sam iz sažaljenja više puta topovsku vatru zaustavljao, nadajući se da ćete vi G-ne Komandantu kao pametan i savjestan čovjek to i s vaše strane učinjeti i prekratiti dalju bezuspješnu borbu kad vidite da vam se nije moguće održati i da su svi Vaši junački napori uzaludni i da ćete s toga pošteđeti krv carski vojnika koja se bezuspješno na taj grad prolijeva, a tako isto i krv nevine nejači žena, đece i staraca u tom gradu” – prema: “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998, 45. 288

76

su ostali živi zatvore u skladište baruta sa ženama i djecom i onda ga zapale i svi izginu. Ovaj prijedlog su odbacili imami koji su uvjeravali narod da takva žrtva nije dozvoljena po vjeri.294 Tada je, shodno sporazumu, 1.400 vojnika barskog garnizona, bez oružja, otišlo u Skadar, zajedno sa znatnim brojem civilnog stanovništva.295 Muhadžiri iz Bara pristigli u Skadar bili su u teškom položaju. Njima je bila dodijeljena izvjesna količina kukuruza od uprave Skadarskog vilajeta, ali su ubrzo ispražnjena vilajetska skladišta, što je još više pogoršalo stanje među muhadžirima. Britanske diplomate iz Skadra izvještavele su svog ambasadora u Istanbulu da izbjeglice traže da se vrate u svoje domove i da, tim povodom, upućuju peticije stranim konzulatima. Zbog teškog položaja muhadžira intervenisao je i veliki vezir Safvet-paša. On je u oktobru 1878. knjazu Nikoli uputio telegram, tražeći da se muhadžirima vrati imovina i osigura život. Knjaz Nikola nije dozvoljavao muslimanima Bara i Kraje da se vrati u svoje domove, pored svih njihovih molbi.296 Crnogorci su 1878. spalili neka sela u barskoj opštini da se izbjegli muslimani ne bi povratili.297 Zbog hrabrog držanja Barana sultan Abdul Hamid II im je dozvolio da se nasele u Kučuk Čekmedži u Istanbulu i poslao brodove po njih.298 Po nekim podacima se, međutim, u Bar krajem maja 1879. vratilo 198 porodica.299 Mada su odlukom Berlinskog kongresa Crnoj Gori trebali pri­pa­sti Plav i Gusinje, iako je u ovim mjestima bilo svega 10% pra­voslavnog stanovništva, do toga nije došlo jer se većinsko mu­ slimansko stanovništvo ovih buntovnih krajeva tome oštro su­ prostavilo, vidjeći šta se desilo sa muslimanima u novopripojenim F. Hadžibajrić, Murteza efendija Karađuzović muftija crnogorskih muslimana, Glasnik, VIS, Sarajevo 1963, 394. 295 J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, 320; “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998. Kada je Ibrahim-beg, zapovjednik Bara htio da preda svoju sablju, u znak predaje, knjazu Nikoli ovaj mu je odgovorio: “Zadržite je i nosite ponosno, jer ako grad nijeste mogli održati, svoju vojničku čast sjajno ste očuvali”. 296 B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, I, Ankara 1989, 660; S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), 192-193. 297 E. Peročević, Mrko(je)vići: prošlost i demografska kretanja, Almanah, br. 9-10, Podgorica 2000, 109. 298 F. Hadžibajrić, Murteza efendija Karađuzović muftija crnogorskih muslimana, 394; J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 7. april 1980. 299 H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 69. 294

77

krajevima, što je poremetilo njene naseljeničke planove.300 Stano­ vništvo u ovim krajevima nije htjelo znati ni za sultana ni za Be­ rlinski ugovor, niti su pak željeli da se “kao stoka dadu novom gospodaru”.301 Teška nerodica pogodila je 1879. Crnu Goru i dio njenog stanovništva tražio je da se preseli u Srbiju. Crnogorska vlada je odobrila izdavanje pasoša samo onima koji “nemaju nigde ništa”, savjetujući ostalim da pričekaju da se “ostvari preseljenje u bogati Plav i Gusinje i uz Polimlje, u slobodnu Knjaževu zemlju”. Od toga, međutim, nije bilo ništa. Porta nije bila voljna da preda Plav i Gusinje.302 U boju na Nokšiću, početkom decembra 1879. nedaleko od Plava, lokalno muslimanske snage su potukle do nogu crnogorsku vojsku. U svojim memoarima, crnogorski vojvoda Gavro Vuković je zapisao da je pred “malim Plavom i Gusinjem, Crna Gora na Nokšiću doživjela najteži poraz u svojoj istoriji postojanja i bačena je na koljena”.303 U decembru 1879. crnogorska vlada je priznala da “nema za sad puta na Gusinje”. Sile potpisnice Berlinskog ugovora našle su potom novo rješenje. Umjesto Plava i Gusinja, Crna Gora je 1880. dobila Ulcinj u kojem je mahom živjelo albansko stanovništvo islamske i katoličke vjeroispovijesti.304 Odavde se stanovništvo nije masovno iseljavalo. Otišle su mahom porodice iz Ulcinja koje su se bavile pomorstvom kao i nekoliko porodica koje su živjele na seoskom području. Porta je krajem 1880. uputila cirkularnu notu svim evropskim silama, optužujući Crnu Goru da je odgovorna zbog velikog broja izbjeglica Jahja efendija Musić - plavski muftija i kadija Gusinjskog okruga, Glasnik, IVZ, Sarajevo 1980, 316-320. Kada se ovog uglednog muftiju sinovi upitali da li hoće da se iseli, ako se povuče osmanska država, on je rekao: “Ne, muhadžir je tuđa muka na srcu, ma gdje bio. I oni što će otići, kada budu umirali, posljednje će im riječi biti: “Aj vaj vatan”. Njegov sin mula Sado, kao muftija, ubijen je 1913. kada je odbio da se pokrsti i pređe u pravoslavlje. 301 Upor. Dž. P. Guč - J. M. Jovanović, Diplomatska istorija moderne Evrope 1878-1919, Beograd 1933, 13; M. Memić, Karakteristika pokreta otpora protiv sprovođenja odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880), Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 59-60. 302 G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju, 154-155. 303 N. Ražnatović, Plavsko-gusinjska afera 1879. i Marko Miljanov, Isto­ rijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1982, 59-71; M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 167-170; “Sandžak”, Novi Pazar 1-15. mart 1994. 304 M. Hadžibrahimović, Razvitak muslimanske prosvjete i kulture u Ulcinju od sredine XIX do početka XX vijeka, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991, 732. 300

78

iz Ulcinja i okoline i konfiskacije njihove imovine. Crnogorska vlada je Portine optužbe odbacila kao “prazne i uopštene optužbe, bez navoda ijedne konkretne činjenice”.305 Kao i u drugim mjestima koji su došla u posjed Crne Gore i ovdje je došlo do naseljavanja crnogorskog življa. U ulcinjski kraj tada dolaze, na dobijenu zemlju, Katunjani, Piperi, Kuči, Vasojevići, Ljubotinjani. Samo do kraja 1890. bilo je, uz isticanje da “moramo Ulcinj da pocrnogorčimo”, naseljeno 200 crnogorskih domova.306 Crna Gora je dobila izlaz na more od područja Bara pa do rijeke Bojane. Austro-Ugarska je ipak uspjela da ograniči suverenitet Crne Gore na moru, pa je prema odredbama Berlinskog kongresa, nije smjela držati ratne brodove. Lučku i sanitarnu policiju duž crnogorske obale preuzela je upravo Austro-Ugarska.307 Do masovnijeg iseljavanja muslimana iz Ulcinja doći će nakon uvođenja obaveznog školovanja i vojne obaveze 1880-1881. godine. Tada se iselilo “oko 200 domova”, mahom porodice koje su se bavile pomorstvom.308 Izbjeglice iz Ulcinja koje su smještaj potražile na teritoriji Skadarskog vilajeta žalile su se 1895. valiji ovog vilajeta na teške uslove života u kojima su se našli: “Mi dole potpisani smo muhadžiri s kaze Ulcinja. Iako smo siromašni i bez prihoda, do sada smo egzistenciju naših porodica osigurali, tako da ne umremo, kako se zna, da bismo plaćali kirije kuća gde stanujemo, prodali smo pokretnu imovinu i jedva smo do sada ove kirije plaćali. Ali, naše veliko siromaštvo, onemogućiće nam, od danas, kirije da plaćamo. Stoga molimo Vašu ekselenciju da shvatite naš položaj strašnog osiromašenja, i da uzmete u obzir našu molbu o podizanju nekoliko kuća u mahali Ali-Bega, koja se nalazi u blizini Drima, i da u te kuće nas smestite”. Vlasti su ovoj molbi izašle u susret “budući da je mahala Ali-Bega, koju oni traže, odavno porušena, neka se u njoj G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju, 160-161. Đ. Pejović, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore (1878-1916), 220-221; Isti, Naseljavanje Bara i Ulcinja, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1970, 307-336; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 68-69. 307 L. M. Vukčević, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908-1909. godine i Crna Gora, u: Naučni skup posvećen 80. godišnjici aneksije Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1991, 246. 308 ACG, MUD, f. 1906, br. 4100. H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 69. Šarkinović navodi da je nova seoba oko stotinu, mahom pomorskih, porodica iz Ulcinja uslijedila 1906. kada je izvršen novi popis vojnih obveznika. 305 306

79

molici nasele, jer bi time ona oživela, a biće i druge koristi, samo ukoliko vrtovi, kuće i placevi, napomenute mahale, sopstvenika nemaju”.309 Sredinom 1906. odobreno je da se 200 porodica iz Bara i okoline iseli iz Crne Gore, pod uslovom da prethodno rasprodaju svu pokretnu imovinu. Zbog naredbi da se mrtvaci drže 24 sata prije sahrane, bez obzira na vjersku pripadnost, kod muslimana je prvih godina XX stoljeća došlo do osjetnog pokreta za iseljavanjem. Jedan broj lica se 1909. iselio na granicu Grčke, gdje su im osmanske vlasti dale zemlju, na posjedu bivšeg sultana Hamida.310 Odnos crnogorske države prema imovini muhadžira Porta je tražila da Crna Gora izvrši preuzete obaveze na Berlinskom kongresu (čl. 30) po kojima su dotadašnji vlasnici mogli zadržati svoje nepokretnosti i kad se isele iz Crne Gore “dajući ih pod zakup ili predajući ih drugim licima na upravu”).311 Intervencije Porte su bile povod i za francusko interesovanje za položaj muslimanskog življa u Crnoj Gori. Na osnovu osmanskih žalbi da Crna Gora krši odredbe Berlinskog kongresa, Francuska je intervenisala kod crnogorske vlade, savjetujući joj da se pridržava preuzetih obaveza.312 Crnogorska vlada nije mnogo vodila računa o preuzetim obavezama kao ni interesima muhadžira.313 Knjaz Nikola se 13. jula 1881. proglasom “Iseljenim muslimanima crnogorskim” formalno, zbog preuzetih međunarodnih obaveza, obratio iseljenicima pozivajući ih da se vrate u svoje domove, uz obećanje da će im imanja biti vraćena, te da će dobiti nadoknadu na ime prihoda sa njihovih imanja dobijenih u periodu odsustva.314 Pomenutu proklamaciju je tri dana kasnije podržalo ministarstvo unutrašnjih djela upućujući naređenja svim kapetanijama u novoosvojenim krajevima da “svijem S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), 196. Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, 295. 311 M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, Beograd 1954, 461-462; Đ. Pejović, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore (1878-1916), Is­ torijski zapisi, br. 2, Titograd 196, 212. 312 D. Vujović, Treća francuska republika i Crna Gora (1871-1914), Istori­ jski zapisi, br. 3-4, Titograd 1984, 128. 313 Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd 1959, 80-90; M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989, 148-149. 314 Ž. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Tito­ grad 9. april 1980. 309 310

80

iseljenicima muhamedanske vjeroispovijesti, koji su se izselili iz Knjaževine u susjednoj nam Otomanskoj carevini činiti naplatit četvrtinu od cjelokupnog ovogodišnjeg roda s njihovijeh zemalja”.315 Ministar unutrašnjih djela crnogorske vlade, vojvoda Mašo Vrbica tim povodom je objašnjavao: “Ti ugovori nisu se mogli izvršavati u svemu onako kako su napisani... Kada bi se muhadžirima dozvolilo (da slobodno raspolažu svojim dobrima) tada bi mnogi naši siromasi ostali bez igdje išta, jer bi muhadžiri sva svoja dobra dali ovdašnjoj braći-Turcima, ili ih upotrijebili na njima svojstveni kopiljanluk da ih preko njih sami rade”.316 Već te 1881. prišlo se oduzimanju zemlje koju su iseljene poro­ dice ostavljale muslimanima - državljanima Crne Gore. Rovinski je zaključio da se “na kraju krajeva Crna Gora oslobodila nemirnih elemenata, kakvi su bili stanovnici Spuža, Nikšića i Kolašina, koji su vječno ratovali sa Crnom Gorom i polunomada Malisora, a njihova je zemlja dobro došla za naseljavanje Crnogoraca u nove krajeve”.317 U Nikšić se ubrzo doseljavaju pravoslavne porodice Lakovića, Ružića, Nastića, Novakovića, Kostića, Raonića, Bobovaca, Mrdaka, Zekovića, Lalovića, Popara iz okoline Pljevalja, kao i porodice Grebovića, Čopića iz Bijelog Polja.318 Prvim doseljenicima poklanjana je zemlja i muslimanske kuće.319 Bez odobrenja knjaza Nikole Crnogorci nisu smjeli skinuti crijep sa dobijenih kuća i iskoristiti ga za gradnju novih. Knjaz Nikola je svakom bataljonu svoje vojske koji je učestvovao u zauzimanju Nikšića, Nikšićkog polja, Kolašina i okoline dodijelio određene površine zemlje. Ona se potom unutar bataljona dijelila na čete, vodove i vojnike.320 Najveće i najbolje dionice zemlje u Nikšićkom polju bile su rezervisane za knjaza i najviše crnogorske glavare, koji su dobili po nekoliko stotina rala zemlje. Pod plaštom patrijahalnog romantizma, pisao je Lav M. Šćepanović, Naseljavanja i podjela zemlje u kolašinskom kraju, 84. M. Memić, Istrebljivanje Bošnjaka-Muslimana i otimanje njihovih teritorija, “Sandžak-Bosna”, br. 19, Mainz BRD, 31. oktobar - 7.novembar 1996; S. Bandžović, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i početkom XX stoljeća, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998. 317 P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, 182-183. 318 T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti (Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 282-283. 319 P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 122-123. 320 Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983, 10-11. 315 316

81

Trocki, u Crnoj Gori je vladao lični režim “pesnika bez pesničkog dara”. Knjaz Nikola nije pravio “razliku između svoje kese i državne blagajne.321 Posjedi imućnijih uvećavali su se i putem kupovine imanja iseljenog muslimanskog stanovništva, koje je bilo prinuđeno da ih prodaje veoma jeftino.322 Krajem 1910. u Nikšićkoj oblasti bilo je svega 162 muslimana.323 Naseljenici i bivše čifčije odbijale su u kolašinskom kraju da plaćaju odštetu iseljenim muslimanima. Na to ih ni crnogorska vlada nije mogla prisiliti. Na isti način su postupali i doseljenici iz Gornjih Vasojevića na posjedima plavskih i gusinjskih aga i begova. Crnogorska vlada je samo formalno priznavala prava muhadžira na napuštene nepokretnosti koje su im bile zagarantirane međudržavnim ugovorima, ali je stvarno provodila mjere koje su onemogućavale realizaciju tih prava i time pripremale teren za jeftini otkup muhadžirske zemlje. Ovaj otkup je započeo 1883. za neznatnu nadoknadu a u cjelosti nikada nije dovršen.324 Prava muhadžira su svedena na golo pravo svojine čije su ekonomske koristi bile minimalne i nesigurne. Ponašanje crnogorskih vlasti je u suštini označavalo laganu i nezakonitu konfiskaciju imovine iseljenog muslimanskog stanovništva. Po sistemu otkupa muhadžirske zemlje 1883. to pravo je pripadalo državi, a ona se pobrinula da otkupna cijena bude niža od stvarne, ne dozvoljavajući da se zemlja slobodno procjenjuje. Knjažev dvor je preuzeo pravo da skuplja feudalnu rentu, koja je nasljeđivana u obliku četvrtine. Ta je zemlja potom darivana odsluženim vojnicima, ali su knjaževi rođaci i prijatelji dobili veće dijelove.325s Najveći dio zemlje u novopripojenim krajevima bio je u svo­jini muslimana. Veličina posjeda 568 podgoričkih muslimana 1879. iznosila je 7.218 rala, 1.179 kosa i 582 motike vinograda, a 26 lješkopoljskih muslimana 259 rala i 133 kose livade. Podgorički pravoslavci su te godine imali samo 210 rala oranice, 88 kosa livade i više od sedam motika vinograda.326 Crnogorski seljak-ratnik vidio je u zauzimanju ovih krajeva prije svega svoju šansu da se oslobodi L. Trocki, Srbija, jesen 1912., feljton, “Danas”, Beograd 10. jun 1999. Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, 250-253. 323 Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), 39. U Nikšiću je bilo 85, Trebješkoj pet, Planino-pivskoj 71 i Jezersko-šarenskoj kapetaniji samo jedan musliman. 324 M. Šćepanović, Naseljavanja i podjela zemlje u kolašinskom kraju, 85. 325 M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije, II, 128. 326 Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 85. 321 322

82

bijede u kojoj je živio. Oči su mu bile širom otvorene i uprte na novu zemlju koja se prostirala pred njima, očekujući da će dobiti svoj dio.327 Muslimanski zemljoposjednik je smišljenom politikom potisnut na beznačajnu marginu društva “sa koje se njegovo dozivanje nije čulo”. Vlasti su dozvoljavale muslimanima da mogu prodati kuće i zemljište, ali su, sa druge strane, potajno izdavale instrukcije da se od njih ništa ne kupuje računajući da će tu zemlju dobiti uz nikakvu ili minimalnu nadoknadu.328 Crnogorsko stanovništvo doseljavalo se iz krševitih krajeva u ra­vničarske, iz kojih su otjerani muslimani. Zemlja u Zagaraču, na Cijevni i Omerbežićima bila je dodijeljena Kučima i Bratonožićima. Od 1882. do 1893. u Zeti su se naselili Cetinjani, Kosjeri, Lju­bo­tinjanii, Cuce, Njeguši, Šestani, Bjelopavlići, Leškopoljci, Komorani i drugi. Neki muslimani su i ubijani da bi se ostali prisilili na iseljavanje.329 Crnogorski kralj Nikola sebi je uzeo velike posjede od prognanih muhadžira u Spužu, Baru, Podgorici, Zeti, Ulcinju, Žabljaku, na Skadarskom jezeru, Danilovgradu, Nikšiću, Kolašinu, i drugim mjestima. On je 1890. posjedovao nekoliko hiljada hektara zemlje sa godišnjim prihodom od 100.000 forinti.330 Naseljenici i starosjedioci u Kolašinu i Gornjim Vasojevićima su odbili da plaćaju četvrtinu. Na tom području je od ranijih vlasnika oduzeto 20.000 rala obradive površine (ralo = 1.820 kvadratnih metara). Za to je Crna Gora platila svega 180.000 groša i to na ime godišnje četvrtine u roku od tri godine.331 Crna Gora je i dalje imala problema sa ishranom stanovništva. Velika glad je u Crnoj Gori bila izražena i u ciklusu nerodnih godina 1887. - 1890., pa je posebno 1889. zajedno sa 1847. i 1822. bila jedna od najtežih. Te godine 10.924 emigranta iz Crne Gore prešlo je u susjedne i druge zemlje svijeta.332 327 Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983, 9. 328 Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja, 409; Isti, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 90. 329 M. Memić, Istrebljivanje Bošnjaka-Muslimana i otimanje njihovih teritorija, Sandžak-Bosna, br. 19, Mainz BRD, 31. oktobar -7. novembar 1996. 330 Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912, 17; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 180; Isti, Geneza Muslimana u Sandžaku i njihovo kretanje kroz historiju, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, 68-69. 331 Istorija srpskog naroda, VI knjiga, tom I, 208-210. 332 V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u XIX vijeku, 85.

83

Raseljavanje muhadžira Muslimansko stanovništvo koje je napustilo svoje domove bilo je, s druge strane, izloženo svakovrsnim nedaćama i pa­tnjama.333 Pravci iseljavanja su išli ka Sandžaku, Kosovu, krajevima današnje Albanije i Bosni, rasipajući se od tuzlanskog okruga u Bosni pa sve do anadolskih sela u Maloj Aziji. Do polovine aprila 1878. iz Nikšića se u albanske krajeve iselilo 283 porodice.334 Kao razloge za odlazak iz Nikšića, pored pritisaka vlasti, suvremenici i naučnici navodili su kao neke od motiva: ponos muslimana, njihovo nemirenje da budu isti sa “bivšom rajom” i da uđu u državu svojih vjekovnih protivnika, gubitak spahiluka, vjerski fanatizam, neprilagođavanje novim uslovima života. Jovan Ivović dalje navodi da crnogorska vlada nije mogla isključiti vjersku mržnju kod Crnogoraca, “koja je tada morala postojati”.335 Nacionalizam je bio dominantni činilac nacionalne i državotvorne akcije Crne Gore.336 Iz Nikšića se 1877-1882. iselilo ukupno 319 muslimanskih po­ro­dica - građana, kako ih je označavao P. Šobajić. Muslimani, po­sebno iz Nikšića, Kolašina i drugih mjesta danima su se, u ne­ prekidnim i izmučenim kolonama povlačili prema osmanskoj te­ri­ toriji preko Bara, albanskih krajeva i Sandžaka, zadržavajući se tamo Mnogi će se muslimani i docnije, tragično dezorijentirsani, nalaziti u teškim dilemama kuda se zapravo usmjeravati: opstati i istrajavati uprkos raznim pritiscima, ili podleći i krenuti put nekih mukotrpnih seoba. Te dileme su nosile i trgovca Emina, jednog od junaka romana Zuhdije Hodžića Gusinjska godina koji se pitao: “Dođem u Stambol i pitaju me: ko sam? Reknem da sam Turčin, a oni zanjišu glavom: E, nijesi, ti si Arnaut. Dođem u Skadar kao Arnautin, a oni će: Jok, more, ti si Bošnjak. Dođem u Sarajevo, a pitaju me ljudi oklen sam i ko sam. Kažem: Bošnjak. A Bošnjaci će: Hajd bolan, otkud? Ti si Crnogorac, samo što ti je vjera naša. A jedan iz Podgorice ne priznaje ni to, no veli: Turčin si, šta drugo. E, hajd se ti sad snađi u tome. Ko sam i što sam? Niko”. 334 J. Cvijić, Antropogeografski i etnografski spisi, 147; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 68. Cvijić navodi o Nikšićanima doseljenim na Kosovo: “Kad je Srbija zauzela Kosovo nisu mogli trpeti ni jednakost, izgleda nisu mogli shvatiti drukčiji red stvari, nego da pobedilac gospodari; to mogu shvatiti tek nove generacije. I makoliko se obzira imalo prema njima, njih je peklo što Islam nije gospodareća vera, i sve su se više iseljavali u Trakiju i naročito u Malu Aziju”. 335 Upor. J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, 366; B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, II, Ankara 1989, 147-148. 336 Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, 83. 333

84

gdje su mogli ostati. Preko vidljivih i čestih grobova iznemoglih staraca, bolesnika i djece na tom putu mogao se odrediti njegov pravac, rasipajući se po Carstvu “a niko ti ne voli muhadžera i ne primače se muhadžeru, a djecu plaše s njima, bježite, djeco, eto muhadžera” jadao se Osmanaga Nišić koji se skrasio u Novom Pazaru.337 U Mostar su se doselile porodice: Bajrović, Gašević i Džinić, u Sarajevo Šahmanić, Šahinagić i Ljuce, u Bileću Jaganjac, u Stolac Ihtijarević, u Konjic Gašević itd.338 U Nikšiću je privremeno ostalo muslimanskih 19 porodica.339 Martin Đurđević iznosi kako ih je bilo “okolo 40 kuća”.340 One su jedno vrijeme obrađivale svoja imanja, držale stoku, a najviše radile na proizvodnji duvana, dok nije uveden monopol. Potom su pojedinačno gotovo sve porodice prešle na osmansku teritoriju. Šobajić navodi da su svaku ovu porodicu Nikšićani ispraćali a da se na rastanku razlijegao “plač Građana i kuknjava njihov žena za rodnim krajem”. Riza-beg, osmanski predstavnik na Cetinju, protestirajući protiv ponašanja vlasti u Nikšiću, suprotno garancijama i odredbama Berlinskog kongresa, ukazivao je u novembru 1881. da je iz Nikšića emigriralo 600 porodica od kojih “nijedna, od aneksije grada do ovog datuma, nije primila dohodak sa zemlje, niti uzela posesiju nad zemljom”.341 Nikšić je, poput mnogih gradova, koji su imali sličnu sudbinu, odmah bio izložen silovitim urbanističkim promjenama. Srušena je velika Pašina džamija, mnoge zgrade i objekti islamske i istočnjačke arhitekture.342 A. Đogović, Abdagićev epski junak i pripovjedač Vejsil, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998, 205. 338 M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 127. 339 J. Ivović, Nikšić, mjesto naseljavanja i privremenog boravka (18771897), Istorijski zapisi, br. 3-4, Cetinje 1948, 210-211; Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Titograd 1962, 294. Ivović navodi starješine tih 19 po­ rodica: Asko Ibričin, Odža Đolelović Gruda, Zulica Đolević Gruda, Hamid Džogo Gruda, Meho Krnjević Gruda, Mujo Mekić Gruda, Suljo Erkočević, Ibro Suljov Verizović, Zajo Mujković, Zuljica Erković, Dedo Erković, Bećira Erkovića sin, Paša Erkova udovica, Sali Hadži Bećirov, Mujo Hacajlić, Tahir Ljutović, Arslan Dizdarević, Adem Hadžimusić, Pašo Džidić. 340 M. Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858-1878), 139. 341 V. Šakotić, Nikšić u Knjaževini (Kraljevini) Crnoj Gori, Nikšić 1996, 51; S. Drobnjak, Demografsko kretanje muslimanskog stanovništva onogoškonikšićkog kraja 1688-2003., 128. 342 P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 121, 126-127. 337

85

Muhadžiri su se u Bosni 1878. priključili masovnom narodnom otporu protiv okupacionog ulaska oružanih snaga Austro-Ugarske. Domaće stanovništvo ih je nazivalo Arnautima.343 Nikšićani su činili glavni dio pratnje čuvenog Hadži Loje u Sarajevu u ljeto 1878. godine. Prema nekim navodima jedan od nikšićkih muhadžira bio je određen da u ime stanovnika Sarajeva preda zahtjev Mehmed Ali-paši, osmanskom valiji, da napusti Bosnu. U jednoj od naredbi Narodnog odbora koji je rukovodio odbranom Sarajeva, spominju se i nikšićki muhadžiri koji su tražili da im se da oružje kako bi išli na front u odbranu Bosne.344 Nikšićani su takođe učestvovali u napadu i ubistvu mostarskog mutesarifa zato što nije htio da ih vodi u rat protiv Austro-Ugarske.345 Više izraz spontanosti nego organizovanosti, lišen jedinstvenog sistema rukovođenja i jasnih političkih ciljeva, trostruko manjeg borbenog sastava i neuporedivo slabije vojne, te­ hničke i materijalne spreme, otpor okupaciji je morao doživjeti poraz.346 Nakon slamanja otpora u BiH dio muhadžira se ponovo, nakratko, vratio u Nikšić, odakle su, posredstvom međunarodnih snaga, transportirani prema Izmiru i Istanbulu.347 Po Milanu Prelogu, Nikšićani i Korjenići “kao veliki zulumćari bijahu protjerani iz Hercegovine”.348 U Istanbulu su neki Nikšićani uzeti za pripadnike Upor. J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih Muslimana, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1948, 364-365; A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana, Za­ greb 1989, 141. U rogatički kraj je stigao tih muhadžira zv. “arnauta” iz Nikšića i Kolašina, kao i iz Podgorice. Toj grupi pripadaju Makaši u Kukavicama kod Rogatice, Kulići u Smrtićima i Mrvićima, Mujagići u Nepravdićima, Hrbati u Po­ bratcima i Hodžići u Nepravdićima, svi iz Kolašina, a Barjaktarevići i Šehovići u Primčićima i Mrvićima iz Podgorice, Jusići u Mrvićima iz Nikšića – prema: V. Kosorić, Naselja i porijeklo stanovništva, u: Rogatica, Sarajevo 1966, 19. M. Memić navodi da je od 90 nikšićkih i kolašinskih bratstava evidentiranih u Novom Pazaru i okolini, u Sarajevu njih bilo 67, odnosno 75% od ukupnog broja – vidi: M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 492. 344 M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, 61. 345 H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba, 65; V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, 543; E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, 150-151. 346 E. Redžić, Istorijski pogledi na vjerske i nacionalne odnose u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1993, 42. 347 Jedan od najčuvenijih begova iz porodice Mušovića govorio je nakon dolaska u Anadoliju: “Mi smo pokojni ljudi. Ja bih volio da sam u Nikšiću ostao da rogoše sadim nego ovamo da u zlato spavam. Rekli bi: “Eto beg Mušović sadi rogoše”, a ovamo ne zna niko ni za bega ni za agu” - cit. prema: S. Tomović, Konstruktivni realizam starih Crnogoraca, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 58. 348 M. Prelog, Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade, II, 161. 343

86

obezbjeđenja sultana Abdul-Hamida.349 Među muhadžirima, pristi­ glih sa Balkana, bilo je dosta uticajnih ličnosti.350 Znatan dio nikšićkih i kolašinskih muhadžira se nastanio u krajevima Sandžaka, koji je bio jedan od muhadžirskih centara.351 Šezdesetih godina tog stoljeća na Balkan pristiže i na desetine hiljada Čerkeza protjeranih sa Kavkaza. U Novom Pazaru ih je bilo 20-30 kuća. Zbog nesnalaženja i stalnih bolesti mahom su napustili ovaj grad i otišli na Kosovo. U njihove oronule kuće naseliće se docnije muhadžiri iz Bosne.352 Muhadžiri iz Crne Gore, Hercegovine dolaze u Sandžak od šezdesetih godina XIX stoljeća.353 U tom periodu, prema ruskim izvorima, osmanske vlasti su pripremale Novi Pazar, Sjenicu i Pljevlja za prijem izbjeglica u slučaju srpskog i crnogorskog napada.354 U novopazarskom kraju i danas žive potomci A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, 561. U to vrijeme djelovali su kao visoki osmanski državni funkcioneri Mehmed Ali-paša Rizvanbegović, Osman Mahzar-paša Čengić, Hamdi beg Resulbegović, Mehmed-beg Jajčanin, a u samoj sultanovoj sviti bili su kao silahšori, među ostalim, Bećir-aga Bihorac, Omer-aga Plava, Zaćir-aga Nikšić, Emin-Travničanin i drugi. Docnije se ovoj emigraciji priključio i Ali Fehmi ef. Džabić, vođa pokreta za vjersko-prosvjetnu autonomiju u Bosni i Hercegovini; opšir. M. Hadžijahić, Političko djelovanje bosanske emigracije u Turskoj, “Naš svijet”, Sarajevo oktobar-novembar 1966. 351 S. Bandžović, Muhadžiri u Sandžaku nakon 1878. godine, 55-60. Bosan­ ski vilajet je sedamdesetih godina XIX stoljeća činilo sedam sandžaka (Travnički, Bihaćki, Banjalučki, Zvornički, Hercegovački, Novopazarski i Sarajevski), sa cen­ trom u Sarajevu. Sandžaci su se dijelili na kaze ili kadiluke. Novopazarski Sandžak je 1868. bio podijeljen na kaze: Novi Pazar (Yeni Pazar), Mitrovica, Sjenica, Nova Varoš (Yeni Varos), Rožaje (Trgovište) sa Bjelopoljem (Akova), Bihor, Gusinje sa nahijom Drinak, Pljevlja (Taslidža), Kolašin i Prijepolje. Novopazarski sandžak je 2. februara 1877. izdvojen iz Bosanskog i priključen Kosovskom vilajetu. Novo­ pazarski sandžak su činile kaze: Novi Pazar, Bijelo Polje i Bihor, Berane, Mitro­ vica, Rožaje, Pljevlja, Kolašin, Prijepolje sa nahijom Priboj i Nova Varoš; opšir. H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982, 232-234; A. Aličić, Uređenje Bosanskog elajeta od 1789. do 1878. godine, Sarajevo 1983, 61, 84, 122. 352 T. Đorđević, Čerkezi u našoj zemlji, u: Naš narodni život, knj. 3, Beo­ grad 1984, 155. 353 Opšir. S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku nakon 1878. godine, Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 3-4, Sarajevo 1999, 261-276. 354 Освободительная борьба народов Боснии и Герцеговины и Россия 1850-1864., Документы, Москва 1985, 258. Srpski ustanici su početkom sep­ tembra 1875. bili nakratko osvojili Priboj i popalili većinu kuća i džamija. Tada su zauzeli teritoriju od Višegrada do Nove Varoši i dijelom do Sjenice, a na lijevoj obali Lima od Pljevalja do Prijepolja. Ustanici su nastupali bez milosti. Popaljena su mnoga bošnjačka sela, hanovi, čardaci, džamije, mektebi i “popljačkano sve 349 350

87

muhadžirskih porodica koje su došle iz Srbije nakon 1804, 1833. i 1867. godine. Najbrojnije su ipak doseljene porodice iz Crne Gore i Bosne i Hercegovine.355 Veliku grupu izbjeglica je iz BiH doveo i pljevaljski muftija Šemsekadić nakon tamošnjeg sloma narodnog otpora 1878. godine.356 Vijesti o prestanku borbi u Bosni, a posebno o padu Višegrada, u Novom Pazaru izazvale su potres, jer su u odbrani ovog grada koji je nekada bio i sam dio Sandžaka, oni gledali kao na sopstvenu odbranu. Time su se u svom nastupu koristile i pristigli muhadžiri, predvođene pljevaljskim muftijom, pokušavajući da od Novog Pazara stvore središte otpora protiv austrougarske okupacione sile.357 Među muhadžirima pristiglim nakon 1878. bio je i Salih-aga Fortić, jedan od vođa Hercegovačkog ustanka 1882. koji je, nakon njegovog sloma, preko Crne Gore došao u Sandžak sa tri sina, dok mu je pet kćeri ostalo u selu Sopilju kod Nevesinja. On se nastanio u selu Gujiće, na Donjoj Pešteri, u tutinskom kraju. Mehmed, njegov sin, iselio se u Anadoliju, dok je on sa dva sina ostao da živi u Gujiću. Sa Salih-agom su došla još dvojica vođa ustanka: Mehmedono što Turci nisu mogli da odnesu”. U jednom izvještaju se navodi: “Ustanici goneći svoje krvopije Turke, popališe sve što je njihovo, ne samo da se više ne bi tamo ugnjezdili, već i zato da im se trag utre”. U osmanskoj kontraofanzivi pobun­ jenici su bili razbijeni. Osmanske jedinice su u znak osvete, palila sva srpska sela od Sjenice do Priboja. Srpski izvori navode kako je krajem septembra zapaljen i manastir Banja “kao osveta za njihovu džamiju i kuće u Priboju i Kratovu, koje ustaši bijahu popalili pre nekoliko dana”; opšir. Novovaroški kraj kroz istoriju. Od neolita do 1941, Nova Varoš 1991, 145-148. 355 P. Vlahović, Etnički procesi i etničke odrednice Muslimana u Raškoj oblasti, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993, 162. 356 V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, Titovo Užice 1968, 138. Simon Joanović, austrijski konzul, pisao je da su se Sandžaklije 1878. sma­ trale pozvanim da organizovanju otpor invaziji, pa su zato dva čuvena sandžačka prvaka: Hakki Smail-beg Selmanović-Taslidžak, koji je stao na čelo Narodnog od­ bora, i pljevaljski muftija Mehmed Nuradin Vehbi-efendija Šemsekadić, jedan od vodećih komandanata, preuzeli na sebe vođstvo pokretom otpora; opšir. H. Ćurić, Uloga pljevaljskog muftije Šemsekadića u otporu protiv austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine od 1878, u: Otpor austrougarskoj okupaciji 1878. godine u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1979; S. Joanović, Novopazarski sandžak 18781900, Novopazarski zbornik, br. 8, Novi Pazar 1984; S. Bandžović, Pljevaljski muftija Šemsekadić u otporu austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine i zaposjedanju Novopazarskog Sandžaka, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar 1991, 100-110. 357 B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i Hercego­ vine 1878. godine, Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 46-47.

88

Mujo Kurtović i Omer-aga Šačić, obojica iz Uloga (Nevesinje), koji su se naselili u Bijelim Vodama i Žabrenu, na Pešteri. Njihovi potomci su se bavili poljoprivredom. Vlasti se nisu blagonaklono odnosile prema njima.358 Hercegovački borci, pristigli sa Salih-agom Fortićem i Omer-agom Šačićem u novopazarski kraj, rasuli su se po njegovim selima.359 Krajem XIX i početkom XX vijeka područje Sandžaka, Ko­ sova i Makedonije, kuda su se zaputile brojne izbjeglice iz Crne Gore, nalazilo se u teškoj privrednoj stagnaciji, opterećeno brojnim unutrašnjim socijalnim, nacionalnim i vojno-političkim pritiscima zainteresovanih okolnih država, surovim interesnim realizmom veli­ kih sila koje su željele da ovladaju ovim značajnim dijelom Balkana, nakon očekivanog, neumitnog povlačenja onemoćale osmanske vlasti i države sa tog prostora.360 Srpski i crnogorski izvori, po­vodeći se za sopstvenim nacionalnim i državnim interesima, nisu pokazivali razumijevanje za muhadžire i nevolje u kojima su se našli. Samo prisustvo muhadžira je iritiralo, za njih je to bila alarmantna pojava, pa su zato bile upadljive težnje da se oni što masovnije pokrenu na iseljavanje ka udaljenim, maloazijskim krajevima. Njihovo alarmantno ponašanje prema dolasku muhadžira u Sandžak je bilo više nego očigledno.361 Muslimani su činili većinu po varošima u M. Šačić, Omeraga Šačić i Salihaga Forta u Hercegovačkom ustanku 1882. godine, Beograd 1997, 81. 359 F. Sebečevac-S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995, 34. 360 Opšir. S. Bandžović, Sjenički kraj krajem XIX i početkom XX stoljeća u svjetlu opštih zbivanja u Sandžaku, Zbornik Sjenice, br. 11, Sjenica 2000, 1359. Austro-Ugarska je “Novopazarskom konvencijom” 21. aprila 1879. stekla pravo da stacionira garnizone u Priboju, Prijepolju i Pljevljima što je izazvalo uznemirenje muslimanskog i pravoslavnog stanovništva u Sandžaku pa je dola­ zilo i do niza lokalnih incidenata. Porta je uvjeravala stanovništvo da se, sem dol­ aska austrougarskih četa u tri sandžačke varoši, ništa bitnije neće mijenjati, te su time izbjegnuta dalje napetosti. Austro-Ugarska je 1905. u Pljevljima imala stacioniranu Devetu brdsku brigadu i tri bataljona pješadije, u Prijepolju bataljon, a u Priboju i Jabuci po jednu pješadijsku četu. Ovim jedinicama je zapovijedao feldmaršal baron Josip Vangl, sa sjedištem u Pljevljima. U Pljevljima je tada bilo osam džamija, jedna medresa, dva hamama i 580 dućana. Muslimani su činili 2/3 stanovništva – vidi: A. Knežević, Iz vremena turske vladavine, Breznički zapisi, br. 7-8, Pljevlja 1997, 40; opšir. M. Vojinović, Pljevaljski kraj: prošlost i porijeklo stanovništva, Pljevlja 1993. 361 Počev od 1827. nazivom “Stara Srbija” Srbi označavaju prostor Koso­ va, Sandžaka, južnog Pomoravlja i sjevernog Povadarja. Termin “Južna Srbija” 358

89

Sandžaku prve decenije XX stoljeća. Hrišćana je, prema osmanskoj statistici, bilo svega 11% u Novom Pazaru, 16,1% u Sjenici, 19,3% u Prijepolju, 18,1% u Pljevljima, 24,8% u Beranama i 31,8% u Novoj Varoši.362 Đurđe Jelinić je pisao kako u Sandžaku “u malim razmerama postoji religiozna netolerantnost, tako fatalna u ne­kim drugim srpskim pokrajinama. Ukoliko se pak ovde katkad i pojavi, ona je veštački izazvana i sa strane ubačena”.363 Muslimani u Sandžaku su uvijek pravili razliku između sebe i etničkih Turaka.364 Po istraživanjima Sretena Vukosavljevića muslimani u Sandžaku su starinci, i na selu i u gradu bili su starije stanovništvo nego hri­ šćansko: “hrišćanski deo našega naroda u dolini Lima ili gornje Drine, na primer, doseljen je skoro ceo od kraja XVII veka”.365 Po I. Kosančiću muslimansko stanovništvo po varošima i selima u pljevaljskoj, prijepoljskoj, novovaroškoj i vraneškoj kazi pripadalo je tipu bosanskih i hercegovačkih muslimana. Kod muslimana u pljevaljskoj i vraneškoj kazi preovlađuje tip hercegovačkog, a u kazama prijepoljskoj i novovaroškoj tip bosanskih muslimana.366 Donji Kolašin, pljevaljski i prijepoljski kraj se takođe pominju kao mjesta koja pripadaju Hercegovini.367 uveden je nakon 1912. kada su u sastav Srbije ušle Makedonija, Kosovo, dio Metohije i Sandžak. Terminom “Sjeverna Srbija” bila je obuhvaćena dotadašnja teritorija države Srbije; upor. D. Petrović, Sandžak: (prema) Raška oblast, “Has”, br. 70, Novi Pazar 17. februar 1999. 362 G. Gravier, Novopazarski Sandžak, (preštampano iz Književnog glasnika, Beograd 1913), Novi Pazar 1977, 15-18. Po podacima koje ovaj autor objavljuje u Novom Pazaru je 1911. bilo 13.847 stanovnika (12.304 muslimana, 1.543 nemu­ slimana); u Pljevljima 8.090 stanovnika (6.552 muslimana, 1.448 nemuslimana); u Sjenici 3.882 stanovnika (3.256 muslimana i 626 nemuslimana); u Prijepolju 3.895 stanovnika (3.296 muslimana i 599 nemuslimana); u Novoj Varoši 2.707 stanovnika (1.842 muslimana i 859 nemuslimana); u Beranama 2.244 stanovnika (1.687 muslimana i 560 nemuslimana). 363 Đ. Jelinić, Novopazarski Sandžak i politička ravnoteža na Balkanu, Beograd 1910, 5. 364 R. Petković-Popović-V. Šalipurović, Srpske škole i prosveta u zapadnim krajevima Stare Srbije u XIX veku, Priboj 1970, 112. 365 Prema: R. Crnišanin, Naselja i kuće Muslimana u delima Sretena Vukosavljevića, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prij­ epolje 1997, 134. 366 I. Kosančić, Novo-Pazarski Sandžak i njegov etnički problem, Beograd 1912, 21. 367 S. Terzić, Raška ili “Sandžak”, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje 1996, 197; N. Dučić, Donji Kolašin i pleme u Hercegovini, u: Književni radovi arhimandrita Nićifora Dučića, knj. 3, Beograd 1893, 337-356.

90

Dolazak muhadžira u Sandžak je uzburkao duhove, ali se ra­dilo o nevoljnicima koji su tražili svoje mjesto pod suncem. Od okupacije Bosne i Hercegovine 1878. Sandžak je bio praktično prepušten samom sebi. Prestao je biti “vrata Bosne”, koji je živo posredovao u saobraćaju između Sarajeva, Soluna i Istanbula.368 Od saobraćajnog čvora čitavog jednog dijela države Sandžak je postao granična oblast. Novi Pazar, čija se ekonomska moć zasnivala na tranzitu koji je išao preko njega u pravcu istok-zapad i obratno, našao se u mrtvom uglu, na krajnjem zapadnom dijelu osmanske države. Nesigurne političke prilike i stalne razmirice sa susjednim državama kao i sa centralnim vlastima prepustile su, po austrijskim ocjenama, znatan dio stanovništva Sandžaka “jednom stanju zadi­ vljalosti koje se gnuša svakog mirnog rada. To važi naročito za Kolašince i albanske elemente koji svakako nisu brojno zastupljeni u Sandžaku, kao i za posvuda naseljene bosanske emigrante koje se bez sumnje može označiti kao antikulturno”.369 Bosanski begovi koji su emigrirali preko Crne Gore u Sandžak i na Kosovo bili su uporni u nastojanjima da se preduzmu sve preventivne mjere kako Sandžak ne bi doživio sudbinu BiH. Uticaj bosanskih muhadžira bio je najveći u Novom Pazaru i u pograničnim mjestima.370 Dr. Petar Vlahović piše da je Sandžak bio sklonište impozantnog broja muhadžira “muslimana srpske krvi i jezika”.371 Po njegovom K. N. Kostić, Naši novi gradovi na jugu, Beograd 1922, 33; R. Purić, Kroz sandžačke čaršije, Pregled, br. 11, Sarajevo 20. mart 1927. 369 Joanović je opisivao, dalje, na svoj način, stanje u Sandžaku nakon dolaska muhadžira: “Muslimani su nesumnjivo gospodari u zemlji. Njima pripadaju potomci starih begovskih porodica koji sačinjavaju zemaljsko plemstvo, većina gradskog stanovništva i po čitavoj zemlji nastanjene izbjeglice iz Bosne i Crne Gore. Oni se strogo pridržavaju propisa Kurana, čak su skloni vjerskom fanatizmu i kao pravi muslimani neprijatelji svake novine. Muhamedanci, dakle, sačinjavaju konzervativan, i usled toga antikulturalan element u zemlji koji je prilivom izbjeglica iz Bosne i Crne Gore posle 1878. stekao pojačanje koje nije za potcjenjivanje... Ostalo autohtono muslimansko seosko stanovništvo i bosanski emigranti toliko su zagriženi za propise Kurana i izopačenosti islama koje rađa i gaji muslimanska sveštenička kasta tako da ih moramo ubrajati u neprijatelje svake hrišćanske kulture, pa i naše” – prema: S. Joanović, Novopazarski Sandžak 1878-1900, III dio, Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985, 128-133. 370 B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raška, Novopazarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998, 90. 371 Upor. P. Vlahović, Etničke prilike u prijepoljskom kraju, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, IV, Prijepolje 1976, 173-174; B. Kljajević, Pljevaljski kraj i njegov značaj u seobama stanovništva, Breznički zapisi, br. 6, Pljevlja 1995, 99-102. 368

91

sudu, praveći teško održivu vezu činjenica, useljavanje muhadžira je ubrzalo “unekoliko proces islamizacije i pregrupisavanja musli­ manskog življa”. Sličnu tezu je zastupao i E. Mušović ističući, bez šire elaboracije, kako je muhadžirska seoba poslije 1878. preko Sandžaka donijela i određene novine, “među njima i nešto primetniju islamizaciju”.372 Muhadžiri su nastojali da budu na okupu, na osnovu mjesta odakle su doseljeni, pa čak i da se ne miješaju sa drugima, pa ni sa mještanima. Odbojnost prema muhadžirima iskazivana je i u beranskom kraju gdje pravoslavno stanovništvo nije dozvoljavalo njihovo nastanjivanje.373 Neki Nikšićani, zajedno sa dijelom muha­ džira iz Podgorice i Kolašina, dolaze u malo Berane. Tu dolaze i trgovci i zanatlije, iseljenici iz Bosne i sjeverne Albanije što će povoljno uticati na razvitak ovog mjesta koje ubrzano poprima karakter grada i dobija zanatsko-trgovačku funkciju.374 Dio stanovništva u ovom mjestu činili su i muhadžiri pristigli iz okoline Bihora, Bijelog Polja i drugih muslimanskih krajeva koji su gravitirali Gornjem Polimlju.375 Među kolašinskim muhadžirima nastanjenim u ovom mjestu bile su i porodice Kalića i Musića.376 Iz Berana su neki kolašinski mu­ ha­džiri tražili bezuspješno 1881. da se vrate na svoje posjede u kolašinskom kraju.377 Muhadžiri su, u nevolji, naseljavali pašnjake i utrine, čime je bila smanjena ispaša i gajenje stoke u krajevima gdje Radi se zapravo o preuzetim tezama I. Kosančića iz njegovog djela NovoPazarski Sandžak i njegov etnički problem (Beograd 1912). upor. E. Mušović, Islamizacija u Novopazarskom Sandžaku, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979, 112; P. Vlahović, Etničke prilike u prije­ poljskom kraju, 174. Dr. S. Terzić također piše kako ima “više primera nasilne islamizacije, posebno žena, silovanja i drugih oblika svakodnevnog ponižavanja” - “Politika”, Beograd 6. septembar 1993. Indikativno je, međutim, da nakon 1912. nema primjera “povratka” na pravoslavlje onih koji su navodno bili “nasilno islamizirani”. 373 Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983, 270-271. Novica Rakočević dalje piše da su muhadžiri “verski fanatizovani do neverovatnosti jer im je islamska vera iznad svega, a ozlojeđeni zbog napuštanja svojih domova i (za većinu) teškog života u novoj sredini” pričinjavali “velika zla i nasilja nad nedužnim srpskim stanovništvom”. 374 M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 139-140. 375 M. Dašić, Postanak Berana i uticaj beranskog tržišta na razvoj privrednih i društvenih odnosa u Gornjem Polimlju šezdesetih i sedamdesetih godina XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1977, 57. 376 S. Međedović, Bošnjačko-muslimanska obilježja beranskog kraja, “Has”, br. 90, Novi Pazar 21. mart 2000. 377 Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja (1879-1886), 410. 372

92

su se zadržavali. Nisu imali previše izbora. Podizali su kuće pletare koje su obljepljivali blatom ili goveđom balegom.378 Siromašna muhadžirska, zasebno grupirana naselja bila su najčešće “bez vidnog dodira sa ostalim stanovništvom”.379 Donijeće sa sobom svoje običaje i navike. Generacije će proći dok poprime odlike mještana naselja u koja su došli.380 Umjesto ranijih karaula na putevima i prilazima varoši, osmanska vlast je omogućavala formiranje muhadžirskih naselja.381 Muhadžiri su, kao čifčije obrađivali i vakufska dobra.382 Osmanska vlast je nastojala da u Sandžaku zadrži muhadži­re iz političkih i vojnih razloga, kako se ne bi iseljavali iz ovih oblasti dalje na istok.383 Oni su, po navodima dr. Ejupa Mušovića, bili neželjeni u Sandžaku, jer su, mahom osiromašeni, dolazili u krajeve, i same izložene stagnaciji. Slični problemi pratili su i one pristigle na Kosovo, u Makedoniju i druge oblasti pod osmanskom upravom.384 Prema Nazif-paši, kosovskom valiji, u Kosovskom vilajetu bilo je M. Šačić, Kolašinci, 112. Jedan od potomaka muhadžira iz Kolašina je govorio: “I poslije sto godina odkako smo izašli iz Kolašina još sebe imenujemo njegovim imenom Kolašinci-i koji god dunjalučki haliluk ovatanimo, mjestu na­ djenemo ime - Novi Kolašin ili Stari Kolašin ili - Donji Kolašin ili - Gornji Kolašin ili - Mali Kolašin-ili Anadolski Kolašin ili, samo - Kolašin, kako ko i kako gdje-a oni koji su nas iz njega izagnali, ni danas, poslije sto godina življenja u Kolašinu, sebe ne zovu - Kolašincima” - cit. prema: Š. Alomerović, Kolašinski muhadžeri, Mak, br. 2-3, Novi Pazar 1994, 41. 379 Upor. G. Gravje, Novopazarski sandžak, Novi Pazar 1977, 12; N. Rakočević, Sandžak na stranicama “Cetinjskog vjesnika” od mladotorskog ustava jula 1908. do balkanskog rata, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VI, Prijepolje 1978, 139-140. 380 M. Melajac, Žar, Novi Pazar 2000, 57. 381 Novi Pazar i okolina, Beograd 1968, 264-265. 382 Upor. S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, I, Beograd 1953, 284; V. Šalipurović, Raonička buna, knj. I, Sjenica 1969, 16; P. Vlahović, Selo u oblastima Stare Raške krajem XX i početkom XX veka, u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, Prijepolje 1994, 128. 383 M. Lutovac, Etničke promene u oblastima Stare Raške, 221. 384 Upor. А. Апостолов, Колонизација на мухаџирите во Македонија и растројство на чифчиските односи од крајот на XIX век до 1912. године, Гласник, бр. 1-2, Скопје 1960, 118; S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog vilajeta u drugoj polovini XIX veka, Vranjski glasnik, knj. VIII, Vranje 1972, 99101; N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 274-275; T. Kraljačić, Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine u Albaniju za vrijeme austrougarske uprave, u: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991, 585-590. 378

93

oko 100.000 muhadžira.385 Narod u Sandžaku do tada nije vidio teže bijede i ljuće sirotinje: “Na pustim ledinama kraj gradskih naselja muhadžiri su umirali od gladi i zime”.386 Bez dovoljno hrane i ogrijeva “mnoge je satirala glad i boleštine”.387 Vlasti su ih jedino mogle kolonizovati. Begovi po Sandžaku mahom nisu dozvoljavali kolonizovanje svojih posjeda. U novopazarskom selu Aluloviće su Srbi-čifčije u dogovoru sa svojim agama napravili plan kako da se oslobode muhadžira. Dogovorili su se da prilikom mljevenja žita za muhadžire stave kreč u brašno. Od takvog žita su muhadžiri dobijali stomačne tegobe. Kako se izvor bolesti nije mogao saznati, došlo se do zaključka da klima u tom selu ne odgovara muhadžirima, pa su oni otišli ka Kosovu.388 Pogodne zemlje za to nije bilo mnogo. Od kolonizovanja su bili izuzeti i vakufski posjedi. Preostalo je da se naseljavaju po pašnjacima i utrinama. Takva zemlja nije bila za obradu pa muhadžiri na njoj nisu mogli ni opstati, niti se okućiti. Bila je to posna, loša planinska zemlja. Lokalne vlasti iz Sjenice i Nove Varoši su slale neistinite izvještaje nadležnim organima da se muhadžirima dodjeljuje državna, carska zemlja, jer se seoske utrine i pašnjaci po zakonu nisu smjeli dodjeljivati.389 Nakon muhadžira iz Nikšića koji su mahom dolazili odjednom, u većim grupama, uslijedili su dolasci i drugih muhadžira iz Bosne i graničnih predjela prema Crnoj Gori koji su pristizali postepeno u većim ili manjim grupama.390 U Novom Pazaru su lokalne vlasti, nakon izvjesnih sukoba domaćeg stanovništva sa novopridošlicama, u kome je nastradao i gradski kajmekam 1878, dozvolile muhadžirima iz Nikšića da se nastane na njegovoj južnoj periferiji, gdje su, na Hadžetu formirali svoju mahalu i u njenoj sredini podigli svoju К. Битоски, Македонија во времето на големата источна криза (1875-1881), Скопје 1982, 186-189. 386 V. Šalipurović, Raonička buna, knj. II, Priboj 1970, 14. Stojan Novaković je pisao da su “bedan svet ti muhadžiri ili begunci” – prema: S. Novaković, Ba­ lkanska pitanja i manje istorijsko-političke beleške o Balkanskom poluostrvu, Beograd 1906, 11-12. 387 V. Šalipurović, Babinska buna kao klasni seljački pokret protiv feuda­ lnog čifčijskog poretka, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, III, Prijepolje 1976, 294. 388 E. Mušović, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja, Beograd 1989, 53. 389 V. Šalipurović, Raonička buna, II, 15. 390 S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku, 265-267. 385

94

džamiju. Mnogo muhadžira je uzelo prezime Nikšić.391 U ovaj grad su, pored muhadžira iz Nikšića, pristigli i muhadžiri iz Kolašina, Bihora, Bosne i Hercegovine. Povodom dolaska muhadžira u Novi Pazar, dr. Petar Vlahović predočava da su se oni odvajali čak i u odnosu na zatečeni muslimanski živalj u ovom kraju.392 Nikšićani, kao i hercegovački muhadžiri su naselili i brojna sela na Pešteri. Nastanili su se i u selu Kanjevina kod Sjenice, zatim u selima Trijebine, Suhi Do kod Tutina, Trnavi kod Novog Pazara.393 Većina pristiglih muhadžira iz Nikšića koji su se nastanili po sandžačkim gradovima podigli su svoje zasebne mahale (muhadžirske mahale).394 U aprilu 1890. iz Sjenice je preseljeno 80 muhadžirskih porodica, mahom iz Hercegovine i Kolašina, u Maleš, gdje im je država obećala dati zemlju, sjeme i stoku. Čim su tamo stigli došli su u sukob sa Bugarima, pa je bilo mrtvih na obije strane: “Na sami dan Bajrama, kad su ovi Turci bili u džamiju i nemajući kod sebe oružja, jer im je oružje vlada oduzela, napadnu ih tamo Bugari u samoj džamiji, te ih za pola časa padne 40 mrtvije, a zatim Bugari napadnu na njihove žene i decu, te većinom sve iseku”.395 Krajem aprila 1892. u Pljevlja je stiglo 15 muslimanskih porodica iz mostarskog okruga tražeći da se naseli u tom kraju. Kako tu nije bilo raspoloživog E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pa­ zara, Beograd 1978, 89-90; Isti, Sandžačke migracije i imigracije u XIX veku, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, V, Prijepolje 1978, 207-218; M. Šačić, Kolašinci, 162. 392 “Naime, stariji muslimanski sloj u novopazarskoj okolini predstavljao je u prošlosti vrstu aristokratije, posebno po gradovima, a uz to je zauzimao gotovo sva počasna mesta i zvanja. Međutim, useljenici (“muhadžiri”) u odnosu na pomenute bili su slabijeg imovnog stanja, uostalom kao i sve druge izbjeglice. Zbog toga su se morali privikavati obradi zemlje, a uz to i pojedinim zanimanjima koja su u otomanskoj Turskoj smatrana počasnim, kao što su, na primer, bili sarački, potkivački i berberski zanat” - prema: Novi Pazar i okolina, Beograd 1968, 391392. J. Dedijer navodi da su u Novom Pazaru među glavnim trgovcima i zanatli­ jama i neki “muhadžiri doseljeni iz Bosne i Nikšića”. 393 E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986, 153-155. 394 V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 139-140. 395 A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine), Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985, 148; M. F. Petrović, Dokumenta o Raškoj oblasti 1890-1899, Beograd 1997, 109110; opšir. S. Bandžović, Bosanskohercegovački muhadžiri u Makedoniji (18781912), Hercegovina, br. 15-16, Mostar 2003, 95-130 391

95

zemljišta bili su upućeni ka Novom Pazaru.396 U pljevaljskom srezu bilo je dosta i muhadžira iz Kolašina. U Pljevljima je bilo njihovih 80 domova sa 464 lica.397 U ovom gradu je 1890. Teodor Ippen, pored mahala koje su pokazivale “propalo blagostanje i uveli sjaj”, zapazio kako je nikla jedna “nova sirotinjska četvrt Hamidić Ševar, mahala koja je nastala od okupljenih izbjeglica muslimana iz Nikšića”.398 Muhadžiri, pristigli iz Hercegovine i Crne Gore, po pljevaljskom kraju naseljavaju u Brvenicu, Levere, Komine, Borovaču, Golo Brdo, Kovač, Potpeće, Očevinu, Šerbetovac, Drugliće, Manguru, Paljiku, Jele, Bukovac i u druga sela. Na posnoj i neplodnoj zemlji utrina i pašnjaka, bez alata i stoke, teško su živjeli. Mnogi su se odmah išli dalje. Okolni Srbi i Crnogorci ne samo da im nisu ni u čemu pomagali, nego su im smetali i često napadali.399 U sjeničkom kraju naselili su se mahom muhadžirske porodice iz Hercegovine i Crne Gore: Agovići, Bajrovići, Buljukbašići, Ciljevići, Vrcići, Guzonjići, Zimonjići, Zvizdići, Krvavci, Ljuce, Pašići, Salkovići, Tanovići, Trbovići, Talovići, Ćesovići, Fazlagići, Habeši, Hasanbegovići, Hrkalovići, Hodžići, Džeke, Džalturi, Šaćići i drugi. Po okolini su se naselile porodice Alibašića, Alića, Atovića, Bašovića, Brunčevića, Vranjakovića, Durakovića, Kaljića, Kapetanovića, Kozica, Kolića, Lukača, Međedovića, Mujovića, Smailagića, Serhatlića, Haskovića, Hadžiajlića, Hadžibegovića, Hadžibulića, Hadžovića, Šahovića i druge.400 Siromašne muhadžirske porodice su mahom ostajale na posjedima pešterskih begova u Suhom Dolu, Naboju, Boljarima, Boroštici, Biocu, Ramoševu (Hadžibulići, Kolići, Dupljaci, Kajovići, Pepići, Hasići, Fakići, Smailagići).401 S. Joanović, Novopazarski sandžak 1878-1900, IV dio (Istorija novopazarskog Sandžaka i graničnih oblasti od 1879-1893), Novopazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986, 173. 397 B. Peruničić, Izvještaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962, 522. 398 Prema: V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo, Mostovi, br. 36, Pljevlja 1977, 99-101; Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Beograd 1979, 233, nap. 689. 399 V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 138-139. 400 M. Nedeljković, Krst i polumesec–najstrašnija srpska razdeoba, Beo­ grad-Bijelo Polje 1993, 74; E. Mušović, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja, 20-21; M. Šačić, Kolašinci, 115; R. Kurtanović, Brnjica otrgnuta od zaborava, Sarajevo 2004, 71. 401 E. Mušović, Pešter i njegovo stanovništvo u prošlosti, Glasnik, EI, god. XXIX, Beograd 1980, 82. 396

96

Muhadžiri iz Crne Gore su naseljavali sela od Bara preko Trijebina, zaključno sa Dugom Poljanom i dijelom same Sjenice. Oni su se prvobitno mahom prezivali Kolašinci, Bihorci, po mjestima odakle su došli, da bi potom promijenili prezimena, uzimajući najčešće po onome “ko ih je doveo u novu sredinu ili po nekome ko je bio značajan i poštovan u porodici”.402 Na područje pešterskog sela Kladnice već od druge polovine XIX stoljeća iz Kolašina se doseljavaju Mujaši, Mujašinovići (potom Višnjići), Halilovići zvani Šuntići, Tarići. Iz Užica su se u ovaj kraj 1865. doselili Barajaktarevići.403 U Dugu Poljanu dolaze Tabaci, Hodžići, Rožajci, u Žabren Šačići, a iz Kolašina u Žitniće i Šare: Kolašinci, Bilalovići, Nuhovići i Muratovići.404 U tutinskom kraju naselile su se muhadžirske porodice iz Crne Gore: Alića, Alomerovića, Babića, Gološa, Drndara, Čokrlija, Fakića, Hadžibulića, Hasića, Kajovića, Kalića, Karadana, Kolašinaca, Kolića, Kriještoraca, Kučevića, Lukača, Martinovića, Mecinovića, Pepića, Šahovića i druge.405 Tutinske age i begovi su nerado prihvatali muhadžire, i pored pritisaka vlasti, pošto ovi nisu htjeli da obrađuju zemlju i ispunjavaju predviđene obaveze.406 Age i begovi su radije držali na svojim imanjima pravoslavne seljake nego muhadžire, jer su im ovi bili podložniji i bolje obrađivali zemlju.407 Prijepoljski kraj je bio naseljavan muhadžirima iz crno­gorskih i hercegovačkih predjela, posebno iz Nikšića i okoline, Gornjeg i Donjeg Kolašina. U Prijepolju su muhadžiri iz Bosne postepeno obučavali domaći muslimanski živalj raznim zanatima i trgovini, koju su do tada držali Srbi, pa su već 1914. svi berberi i nanuldžije bili Muslimani, kao i dva od tri sarača i dva od tri časovničara. Bilo ih je i u svim ostalim zanatima i trgovini.408 Muhadžirska naselja su u ovom kraju nicala uz putne pravce Priboj - Pobjenik - Šerbetovac - Babine - Jabuka - Kamena Gora - Pavino Polje, kao i na putnom E. Mušović, Stanovništvo, u: Sjeničko-pešterska visoravan, Beograd 1989, 25-26. 403 S. Selimović, Kladnica, Novopazarski zbornik, br. 14, Novi Pazar 1990, 124-125. 404 F. Sebečevac, Duga Poljana i okolina, Novi Pazar 1993, 95. 405 E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 56. 406 E. Mušović, Tutin i okolina, 56-57; S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku, 267. 407 M. Lutovac, Bihor i Korita, Beograd 1967, 41. 408 M. Radović, Promena u zanimanjima stanovništva opštine Prijepolje od početka ovog veka, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića, IV, Pri­ jepolje 1976, 59. 402

97

pravcu Babine - Stolac - Dušmanići - Prijepolje. U predjelu Babina nikla su ova naselja na Šerbetovcu, Borovači, Stocu. Muhadžiri su živjeli u teškim uslovima jer je obradivog zemljišta bilo malo pa su bili prisiljeni da krče okolne šume.409 U grad i okolinu Prijepolja 1883. dolazi 12 muhadžirskih porodica a 20 u bjelopoljsku kazu.410 U pribojskom kraju naseljene su, pored ostalih, porodice Praše, Musabegovići iz Čajniča, Maglajlije i Lagumdžije iz Rudog, Peštovići i Topalovići iz Sarajeva, Polimci iz Polimlja, Čizmići iz Župe kod Višegrada, Ljuce, Hadžihamzići i Rožajci iz Nikšića, Baždarevići, Marići i Veletovci iz Višegrada.411 Ivan Kosančić je navodio da se po Sandžaku “protežu gusta naselja muhadžirska između Kamene Gore, Zvijezde i Babine, na granici pljevaljske i prijepoljske kaze, zatim u novovaroškoj kazi na Manguri, ispod Tikve na Krivoj kaldrmi, kod sela Draževića i u Međugorju. Zatim rastureno je dosta muhadžirskih naselja po Rogozni i po Deževi”.412 Srpski diplomata Todor Stanković je uočavao da se dosta muhadžira u Sandžaku bavi trgovinom po gradovima.413 Sreten Vukosavljević je u “Cetinjskom vjesniku” 1910. navodio da su se muhadžiri naseljavali pored važnijih puteva “kao handžije, kafedžije, koji, u isto vrijeme rade i zemlju”.414 U Novoj Varoši se manji broj muhadžira bavio zanatima, dok ih je mnogo više bilo kao sluga i nadničara kod bogatijih trgovaca, aga i begova. Nekolicina je otvorila svoje trgovine i ta se grupa vremenom uvećavala.415 Po srpskim izvorima dolazak nikšićkih muhadžira u Novu Varoš i njihovo ponašanje, uticali su na prekid pređašnje “ljubavi i harmonije što imadijaše između starosedeoca Srba i muslimana”.416 Muhadžiri su pokušali da uzmu zemlju manastira J. Brašanac, Sela babinske površi od bune 1875. do konačnog oslobođenja od Turaka 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 186. 410 M. Kostić, Pregled bosanskohercegovačkih muhadžira i njihovih prvaka po Kosovskom vilajetu 1883. godine, Istorijski časopis, br. 1, Beograd 1948, 253. 411 A. Bejtić, Priboj na Limu pod osmanlijskom vlašću 1418-1912, Sarajevo 1945, 30. 412 V. Šalipurović, Raonička buna, II, 15. 413 T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, 200-201. 414 Prema: N. Rakočević, Sandžak na stranicama “Cetinjskog vjesnika” od mladoturskog ustava jula 1908. do balkanskog rata, 141. 415 Novovaroški kraj kroz istoriju, Nova Varoš 1991, 184. 416 V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 139-140. 409

98

Banje čiji je arhimandrit Prokopije Bujišić bio odmetnik i ustanik protiv osmanske vlasti. Tim povodom bio je vođen sudski spor u Pljevljima s crkvenim odborom oko te zemlje. Manastir je uspio da dobije spor. Da ne bi muhadžire dalje nasrtali na manastirske posjede, crkveni odbor je dao vodenice i imanja u zakup grupi srpskih ustanika, koji su se, koristeći amnestiju, shodno odlukama Berlinskog kongresa, predali osmanskim vlastima.417 U izvještajima sa javorske carinarnice 1890. koji su slati u Beograd isticano je kako Austro-Ugarska snažno pokreće “muhamedanski element iz Bosne i Hercegovine u NovoPazarski sandžak, a sa druge strane se Kolašinci izmiču od Crnogorske granice, te se i oni amo nastanjuju, a srpskome elementu dolazi duša u konopac i više mu na ovaj način nije moguće živeti. Navala Turaka iz Bo­sne i Hercegovine i Kolašina je tako velika da se već nemaju đe smeštati”.418 Već u aprilu 1890. došlo je do sukoba kolašinskih muhadžira na Kopaoniku sa tamo naseljenim Crnogorcima zbog otimanja stoke.419 U daljim izvještajima srpskih činovnika u oktobra 1891. ističe se kako su “Turci, koji su u Novo pazarski Sandžak došli, naročito Nišići i Kolašinci, kao i Kladničani” počinili brojna zlodjela.420 Sa iste carinarnice su izvještavali polovinom septembra 1892. kako je Porta izdala naređenje da se napuštena i neobrađena zemlja dodjeljuje muhadžirima pristiglim iz Bosne i Hercegovine, te da je to naređenje objavio i novovaroški kajmekam pa su “Muadžeri Turci, koji su se doselili naročito iz Nikšića, učinili pravi grabež od sviju nepokretnih imanja koja su ostala od raznih Srba koji su, od vremena naših sa Turskom ratova pa do sad prebegli u Srbiju”.421 Odbojnost prema muhadžirima iskazivana je i u beran­skom kraju gdje se pravoslavno stanovništvo protivilo njihovom nasta­ V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 139-140. Arhiv Srbije u Beogradu (u daljem tekstu: AS), fond arhive Ministarstva inostranih dela Srbije (u daljem tekstu MID), Političko odeljenje (u daljem tekstu: PO), 1890, f. 6, br. 603; A. Avdić, Prilog proučavanju iseljavanja Srba iz Novopazarskog Sandžaka, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 116. 419 A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku, Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987, 147. 420 AS, MID, PO, 1891, br. P/3, f. VI. 421 M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1890-1899, 221-222; A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine), 151. 417

418

99

njivanju.422 U proljeće 1893. oko 20 muslimanskih porodica iz Nikšića koje su se doselile u Berane, nakon neprestanih sukoba sa crnogorskim pograničnim organima, iselilo se daleko, u okolinu Burse gdje im je Porta dodijelila imanja.423 Neki su išli i ka Bijelom Polju. Gornji Bihor je bio prepun izbjeglica iz Nikšića, Gornjeg Kolašina i Bosne i Hercegovine.424 Muhadžiri su naseljavani na čitlucima u Zatonu, Rasovu, Bistrici i Suvom Dolu.425 U gornjebihorsko selo Azane, koje je do 1878. bilo naseljeno pravoslavnim stanovništvom, naselile su se kolašinske porodice Kolića, Drpljana, Drndara, Adžajlića i Nišića.426 Srbija je neprestano pomagala komitske pokrete Srba u Osma­ nskom carstvu, ubacivala komite i oružje, podržavala i orga­nizirala Srbe u borbi protiv osmanskih vlasti “ali da se to radi organizovano i oprezno”. U tome su se aktivno isticale srpske pogranične vlasti. Crna Gora je, s druge strane, pokazivala interes za slične akcije u beranskom, bjelopoljskom i pljevaljskom kraju.427 Ona je vršila uticaj 422 Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983, 270-271. Novica Rakočević tom prilikom piše da su muhadžiri “verski fanatizovani do neverovatnosti jer im je islamska vera iznad svega, a ozlojeđeni zbog napuštanja svojih domova i (za većinu) teškog života u novoj sredini” pričinjavali “velika zla i nasilja nad nedužnim srpskim stanovništvom”. 423 A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stano­ vništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine), 148; M. Kostić, Iz istorije Srba u novopazarskom Sandžaku, Skopje 1940, 107. 424 Po stranim izvorima “ovi došljaci su iz svog zavičaja donijeli svađalačku, ratničku, naprasitu i nedisciplinovanu ćud. Starinska tradicija, krvna osveta i otmi­ ca su uvijek kod njih u punoj snazi... To je goroštačka rasa vrlo lijepo razvijena i gorda sa svoje ljepote... vrlo neznalačka, vrlo fanatična, koja voli razbojništvo, ne odvaja se nikad od svog oružja, nepovjerljiva prema strancima i prema vlastima, od kojih je uvijek daleko živjela” – prema: S. Adrović, Gornji Bihor, Berane 1995, 75; upor. P. Vlahović, Osvrt na etnološka proučavanja prijepoljskog kraja, Mileševski zapisi, br. 1, Prijepolje 1995, 15-16. 425 R. Hajdarpašić, Sandžak – stjecište izbjeglica, Almanah, br. 37-38, Pod­ gorica 2007, 136-137. 426 S. Šabotić, Redžo Šabotić - guslar iz bihorskog sela Azana, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998, 69-70, nap. 2. Nakon 1912. ovi muhadžiri su uglavnom “nastavili svoja lutanja”. U Azanama su krajem 80-ih godina XX stoljeća regi­ strirana sljedeća muslimanska bratstva: Bošnjaci (8), Šabotići (4), Lukovići (1) - opšir. S. Šabotić, Iz etnološke prošlosti Azana, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998, 258, nap. 4. 427 V. Šalipurović, Kulturno-prosvetne i političke organizacije u Polimlju i Raškoj 1903.-1912, Nova Varoš 1972, 360; Isti, Raonička buna, I, 138; Č. Lučić, Previranja u Raškoj oblasti krajem 19. i početkom 20. vijeka, Istorijski zapisi,

100

u tim kazama preko lokalnih vlasti u pograničnim krajevima, koje su imale čvrste veze sa pravoslavnim stanovništvom s druge strane granice ilegalno naoružavanje pravo­slavnog stanovništva izazivalo je revolt kod muslimana, koji su takve aktivnosti doživljavali kao izdaju sopstvene države.428 Todor Stanković, srpski diplomata, obilazeći pljevaljski kraj, zaključio je da se “ne možemo mnogo žaliti na zulume nad našim sunarodnicima. Tamo je još narod zaštićen od zlih ljudi”.429 Iz sjeničkog kraja srpski informatori su slali izvještaje 1901. u Beograd da pravoslavni seljaci bježe u Srbiju “od zuluma aga, koji su mahom muadžeri iz Nikšića i sarajevske okoline”.430 Austrijski uhoda Jovo Popović je 1903. na putu od Pljevalja za Peć, i na povratku, prolazeći preko sela pljevaljskog, donjokolašinskog i bjelopoljskog kraja zapisao o selima, poput Mioča, da su tu naseljeni “muhađeri-bjegunci iz Crnogorskog Kolašina, svi naoružani”.431 Zbog izbijanja nemira pravoslavnog stanovništva od 1904. do 1906. vlasti su kolonizovale muhadžire u nepoćudna sela pljevaljskog, pribojskog, novopazarskog, sjeničkog i prijepoljskog kraja koja su bila najviše udaljena od nadzora osmanskih vlasti.432 Vlasti su muhadžire u kriznim vremenima i naoružavale zbog sveopšte nesigurnosti u krajevima gdje su živjeli. Ustanici su u maju 1905. zapalili 40 muslimanskih kuća u selima Vodno i Podbleće pa je stanovništvo bilo prisiljeno da pobjegne u Pljevlja i neka okolna mjesta. Kod lokalnog življa je zavladao bio “užas i strah da ustanici ne siđu u Pljevlja i sve živo zakolju”.433 Do sukoba širih razmjera ipak nije došlo zahvaljujući diplomatskim pregovorima i pritiscima na Portu da ukine novouvedene poreze i prireze pravoslavnom stanovništvu.434 br. 3, Podgorica 1997, 160-161; Ž. M. Andrijašević, Neki podaci o zagraničnoj politici Crne Gore (1878-1912), Istorijski zapisi, br. 1-3, Podgorica 2003, 8-9. 428 V. Stojančević, Srbi i Arbanasi 1804-1912, 190-191. 429 T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, 201. 430 AS, MID, PO, 1901, f. 1, b/11, br. 27. 431 S. Antoljak-I. Dermaku, Izveštaj austrougarskog uhode o prilikama između Pljevalja i Peći 1903. godine, Godišnjak Arhiva Kosova, II-III, Priština 1970, 258-259. Za Bijelo Polje je Popović konstatirao da je “mrtvo i nerodno mesto”, koje broji “300-350 kuća Turskih i do 30-40 srpskih, hrišćanskih”. 432 Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, 270. 433 N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom Sandžaku i Donjokolašinskoj kazi (dalje: Bune u Pljevaljskom Sandžaku), Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 113. 434 N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom Sandžaku, 17.

101

Austrougarski diplomata Teodor Ippen 1892. je naveo da je u Sandžaku veliki broj “slovenskih muslimana koji su se od 1878. godine uselili delom iz BiH a naročito iz Crne Gore”.435 Britanski putopisac Edite Daram (Edith Durham) je 1905. posjetila Prijepolje. Po njenim zapažanjima skoro cijeli Sandžak, od Mitrovice do granice sa Austrijom bio je naseljen “Slovenima koji govore srpski, ali su većinom muslimanske vere”, nalazeći to u objašnjenju da “veliki broj njih potiče od ljudi koji su 1878. godine protjerani iz Crne Gore i Srbije, pa zato nisu naklonjeni ni jednoj od ove dve zemlje”.436 Mitropolit raško-prizrenski Nićifor Perić izvještavao je 1907. predsjednika Ministarskog savjeta Kraljevine Srbije, Nikolu Pašića o obilasku Pljevalja, Šahovića i Bijelog Polja godinu dana ranije. On je navodio da je prilikom prolaska kroz Donji Kolašin vidio “popaljene i porušene muslimanske i srpske kuće, no više muslimanskih”, ističući dalje kako su planinskim selima Donjeg Kolašina krstarile crnogorske komite, upadajući u muslimanska sela i vršeći nasilja, pljačku i ubijanja. Seljaci iz Prenćana, Vaškova i Krupica, zajedno sa mještanima iz Stožera, Barica i Prošca, naoružani, oružjem pristiglim iz Srbije i Crne Gore, potpomognuti još sa dva bataljona crnogorske vojske, popalili su, opljačkali i pobili deset muslimanskih sela (Sigu, Lepenac, Obod, Lijesku, Vodno i druga). Sukobi, međutim, nisu u potpunosti prestali, naročito u donjokolašinskom kraju. Početkom XX vijeka pojedine muslimanske naoružane grupe upadaju u pogranične krajeve Srbije. Najpoznatiji su bili Đurđevići, Rapovići, Kriještorci i Martinovići iz Đurđevića Tare, koji su kao muhadžiri iz Crne Gore nakon 1878. naselili Đurđevića Taru. Zemljište im je bilo nerodno i stranovito: “izgledalo je kao da im kuće vise na tarskim vrletnim stranama”.437 Prenaseljeni, na nerodnoj zemlji u malom posjedu teško su mogli preživjeti, pa su se odavali hajdučiji. Novi talas muhadžira stići će u Sandžak posebno nakon aneksije Bosne i Hercegovine. Direktor srpske gimnazije u Pljevljima Petar Kosović izvješta­ vao je srpsko ministarstvo inostranih djela polovinom februara 1908. da se muhadžiri naseljavaju u okolini Nove Varoši, da se vlast “živo Upor. V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo, Mostovi, br. 35, Pljevlja 1977, 106; T. Kraljačić, Kalajev režim u Bosni i Hercegovini 1882-1903, Sarajevo 1987, 272. 436 N. Petković, Britanci o Srbiji od 1900. do 1920. godine, Beograd 1996, 16. 437 V. Šalipurović, Raonička buna, I, 50-51. 435

102

dala na posao da tamo između tih srpskih sela naseljava nekakve propalice turske, muhadžire iz raznih krajeva”.438 Petar Kosović je u junu 1909. izvještavao o muhadžirskoj bijedi u Pljevljima: “Sve je to puka sirotinja, koja je nekako mogla živjeti, dok su Austrijanci ovde držali svoje garnizone, nalazeći koliko-toliko rad i zarade. Toga je sada nestalo i oni došli dotle da krepavaju od gladi. Stoga su neki od njih čim je trava nikla i gora ozelenila pokušali da se nasele na pojedinim mestima u okolini. To je uzbudilo naše seljake, kojima je i ovako težak život, pa su se žalili mesnoj vlasti da se ti muhadžiri uklone”, zaključujući da vlasti to nisu dozvoljavale bez odobrenja.439 U ovakvim i drugim izvještajima preovladavale su informacije o opasnosti da muhadžiri ne razbiju jednonacionalnu strukturu srpskih sela, da ne dobiju šume i utrine koje bi pretvorili u obradive površine.440 Srpski informatori su izvještavali vladu u Beogradu i o organizovanom naoružavanju, od strane vlasti, muslimanskog sta­ novništva po Sandžaku, prvenstveno muhadžira.441 Sa povlačenjem austrougarske vojske iz Pljevalja započelo je i djelimično iseljavanje tamošnjih muslimana ka Bosni. Do polovine juna 1909. u Bosnu se iselilo oko 150 porodica iz Pljevalja, kao i neke porodice iz Bijelog Polja i Sjenice nakon dobijanja vize u austrougarskom konzulatu u Kosovskoj Mitrovici.442 Pogranični crnogorski organi izvještavali su vladu na Cetinju početkom januara 1911. da se “Muslimani muhadžiri neprestano doseljavaju iz Bosne i Hercegovine u novopazarski Sandžak. Bogataši pljevaljske okoline age i begovi neprestano prodavaju svoje nepokretne čitluke muhadžirima. Srbi koji imaju kredita natiječu se kupovati aginska imanja što agama ne godi”.443 U avgustu AS, MID, Političko-prosvetno odeljenje (dalje: PPO), 1908, br. 49. M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1900-1912, 236; vid. takođe dokumente br. 169, 186, 214, 215, 221 i 229. 440 AS, MID, PPO, 1912, f. 4, pov. br. 14. 441 AS, MID, PPO, 1912, br. 105. 442 AS, MID, PPO, 1909, I-17. 443 Upor. T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti (Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 285-286; J. Bojović, Šaranskojezerski bataljon u oslobođenju pljevaljskog kraja 1912. godine, u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, 214. Bojović citira isti dokument, s tom ra­ zlikom da je kod njega termin “muhadžir” zamijenjen terminom “mudžahedin”. Branislav Giligorijević takođe piše o naseljavanju mudžahedina u Staroj Srbiji i Makedoniji - vidi: B. Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, knj. 1, Beo­ grad 1996, 89-90. 438 439

103

1912. svještenik Simo J. Šiljak je u izvještaju Jovanu S. Plamencu, crnogorskom ministru unutrašnjih djela i zastupniku ministra prosvjete i crkvenih poslova, naglašavao da je osmanska politika kolonizacije stvorila u pljevaljskoj nahiji muhadžirska naselja: u Kruševu 11 čitluka, Katunu tri, Bučju 35 (novo selo), Šumilici jedan, Brvenici šest i Pljevljima (Rihvaniji, Hadži Zakariji, Hamdiji, Podgori i Boljanićima) 36 čitluka. Država je takođe, po ovom izvoru, kupila “od propalih Turaka” i razdijelila muhadžirima zemlju u Židovićima, Vidrama, Poblaću, Boljanićima, Brvenici, Oćevini i Rasci za sumu od 3.703 turske lire i 213 groša.444 Po podacima iz srpskih izvora iz 1913. u pljevaljskom srezu je, pored muhadžira iz Crne Gore i Hercegovine, bilo evidentirano 400, u prijepoljskom 1.200 i novovaroškom srezu 600 muhadžira iz Bosne.445 Jefto Dedijer navodi da je lokalno muslimansko stanovništvo u Sandžaku bilo mirnije i staloženije od muhadžira doseljenih iz nekadašnjih osmansko-crnogorskih graničnih oblasti: Kolašinaca, Nikšićana i Korjenića koji su u “ove i onako nekulturne oblasti uneli mnogo više divljine, nesigurnosti, pljačke, nasilja i krvne osvete. Prema starijem muslimanskom stanovništvu, koje se obično naziva Bošnjacima, ovi izgledaju divljačniji, prskaviji, nestalniji i sposobniji za četničku akciju i pljačku. “Bošnjaci” su tromiji, često izgledaju rezignirani, ali su puni verske mržnje i osobitog fanatizma, ko­ji je stalan, gotovo na najveće zločine i sposobni za mnogo što-šta”.446 Po Sretenu Vukosavljeviću odnosi u Sandžaku između pravoslavnih i muslimanskih seljaka su bili dobri dok nisu pristigli muhadžiri iz planinskih oblasti koje su pripale Crnoj Gori. On dalje navodi i kako je “turska agrarna gospoda” ometala naseljavanje izbjeglica jer od njih “pošto su bili muslimani, nisu imali koristi”.447 E. Mušović je prihvatio ovakve diskutabilne teze, proširujući ih dalje sličnim ocjenama da su muhadžiri bili “prgav svet pa su sa sobom doneli svađalačku prirodu i uneli je u do tada relativno mirno stanovništvo” iznoseći dalje kako je T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti (Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 287; N. Rakočević, Stanje na crngorsko-turskoj granici uoči Balkanskog rata (1908-1912), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962, 494. 445 AS, MID, PO, 1913, f. 15, br. 40. 446 J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913, 289. 447 S. Vukosavljević, Istorija seljačko društva, I, 55. 444

104

to sigurno uticalo na “produbljivanje jaza netrpeljivosti između Srba i Muslimana, pa je i ubrzalo iseljavanje Srba”.448 Muhadžiri su dolaskom u Sandžak uticali na mnoga shvatanja, običaje domaćeg stanovništva. U krajevima Sandžaka, gdje su bili kompaktniji, naročito u krajevima Limske doline: Priboju, Prijepolju i Novoj Varoši njihov uticaj je bio veći.449 Sreten Vukosavljević ih je opisivao kao “zdrave, krepke i plodne”, ubojite i osione, “nasrtljive na svaku stranu”. Analizirajući gubljenje plemenske organizacije u prijepoljskom kraju Petar Vlahović je zaključio da je tome doprinosilo više činilaca: “turski feudalni sistem, česta useljavanja i iseljavanja, a posebno priliv muhadžira koji je tekao neprekidno od kraja XVIII sve do prvih decenija XX veka”.450 Austrijski diplomata, Simon Joanović opisivao je, na svoj način, stanje u Sandžaku nakon dolaska muhadžira: “Muslimani su nesumnjivo gospodari u zemlji. Njima pripadaju potomci starih begovskih porodica koji sačinjavaju zemaljsko plemstvo, većina gradskog stanovništva i po čitavoj zemlji nastanjene izbjeglice iz Bosne i Crne Gore. Oni se strogo pridržavaju propisa Kurana, čak su skloni vjerskom fanatizmu i kao pravi muslimani neprijatelji svake novine”.451 U Sandžaku, prema istraživanju naučnika, muhadžirske porodice doseljene iz Nikšića i Kolašina, nakon 1878. su, između ostalih, sljedeće: Babići, od kojih su Avdulovići, Kurtanovići i Džemovići u Crnokrpama, Raduhovcu i Gluhavici, Derviševići u Novom Pazaru, Župići i Župljani u Vučiniću, Ivanči, Jasenoviku i Novom Pazaru (iz Nikšićke župe), Pašovići u Novoj Varoši i Novom Pazaru, Sukići u Prijepolju i Novom Pazaru, Džidići u Novom Pazaru, Mekići u Novom Pazaru (iz Kolašina i Nikšića), Melići u Novom Pazaru i Prijepolju, Mušovići u Bijelom Polju, Goduši, Doliću, Novom Pazaru, Sebečevu, Suvom Dolu i Trnavi E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, Novopazarski zbornik, br. 7, Novi Pazar 1983, 95-96. 449 Upor. E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, 96-97; Isti, Crnogorski Muslimani, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 70-72; S. Bandžović, Muhadžiri iz Hercegovine u Sandžaku nakon 1878. godine, Herce­ govina, br. 13-14, Mostar 2001, 137-168. 450 P. Vlahović, Osvrt na etnička proučavanja prijepoljskog kraja, 13; upor. M. F. Petrović, “Carigradski glasnik” prvi list na srpskom jeziku za srpske zemlje pod turskom upravom, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 346-347. 451 S. Joanović, Novopazarski sandžak 1878-1900. godine, III dio, Novopa­ zarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985, 128-129. 448

105

(iz Kolašina i Nikšića). Nikšići su prezime koje su, po dolasku iz istoimenog grada uzeli, osim Ljuca i Ljuhara, još i dijelovi rodova Alagića, Bajrovića, Derviševića, Isovića, Mekića, Mulaalića, Mulića, Mustafića, Mušovića, Pašovića, Saračevića i Džidića.452 Na Kosovu su neki muhadžiri iz Nikšića, pristigli preko Sandžaka, pak, uz dopuštenje osmanskih vlasti, formirali selo Mazgit u blizini turbeta sultana Murata. Veoma je bilo dirljivo, pisao je do­ cnije J. Cvijić posmatrati ove muhadžire kada dolaze u ovo turbe da klanjaju i “mole Boga za spas njegove duše”.453 Oni će na Kosovu tokom vremena biti izloženi neumoljivom albaniziranju.454 Prema navodima Džemaila Mehmedovića (1919-1974) iz Hasanbegova (Skoplje), sina nikšićkog muhadžira Abdulaha, u Mazgitu su “ostala dva brata, Tahir i Sadik Prekić, Adem-aga Bećović, adžo Alija, adžo Bahto, Muharem i Derviša (Rifatovi roditelji), Hadžo, Zejnin otac i majka i još mnogo porodica, Hadžo Mešić, amidža Mehmedov i M. Nedeljković, Krst i polumesec - najstrašnija srpska razdeoba, Beo­ grad-Bijelo Polje 1993, 72-74.Kao muhadžirske porodice, porijeklom iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine dr. E. Mušović, je ustvrdio sljedeće, i kako je sam isticao, ne u potpunosti: Alibašići, Alići, Alivodići, Alomerovići, Babići, Bajrovići, Beganovići, Bošnjaci, Bošnjovići, Cmiljevići, Ćatovići, Ćustovići, Čengići, Čokovići, Čokrlije, Čubure, Karovići, Kočani, Kolići, Kofrci, Kriještorci, Kučevići, Kurahovići, Kurtovići, Lukači, Ljuhari, Ljuce, Malmudirovići, Martinovići, Mecinovići, Mekići, Derviševići, Drndari, Drpljani, Džidići, Džogovići, Džuburovići, Fakići, Fazlagići, Fortići, Gašani, Glavovići, Gološi, Grudići, Gušmirovići, Guzonjići, Hadžajlići, Hadžibulići, Hasanbegovići, Hasići, Hodžići, Harčinovići, Hrnjaci, Huskovići, Kahrovići, Kajovići, Kalići, Kapetanovići, Kapidžići, Kardani, Karalići, Melići, Mešići, Mučići, Mujovići, Muhadžeri, Mulići, Mustafići, Mušovići, Pašovići, Pepići, Poplate, Porovići, Redžepefendići, Rujovići, Rustemovići, Selakovići, Saračevići, Serhatlići, Smailagići, Sukići, Šačići, Šahovići, Šehovići, Špage, Trbonjići, Vranjakovići, Zimonjići, Zvizdići, Župljani i Župići; opšir. vidi: E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 146-147. 453 J. Cvijić, Antropogeografski i etnografski spisi, 147; H. Avdić, Muslimani Nikšića, “Sandžak Bosna”, br. 26, BRD Frankfurt 20-27. decembar 1996; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 68. Cvijić navodi o Nikšićanima doseljenim na Kosovo: “Kad je Srbija zauzela Kosovo nisu mogli trpeti ni jednakost, izgleda nisu mogli shvatiti drukčiji red stvari, nego da pobedilac gospodari; to mogu shvatiti tek nove generacije. I makoliko se obzira imalo prema njima, njih je peklo što Islam nije gospodareća vera, i sve su se više iseljavali u Trakiju i naročito u Malu Aziju”. 454 Upor. Savremenici o Kosovu i Metohiji 1852-1912, Beograd 1988, 158, 385. 452

106

Hamdov, Zejne (Tahira Prekića) otac i majka i još muhadžira”.455 Početkom januara 1880. pominje se porodica od pet članova, “Iskendera ili Ibrahima Alemdara iz Nikšića”, naseljena u Prizrenu u Jeni mahali.456 Drugi se nisu zadovoljili ponuđenim uslovima pa su put nastavili ka Skoplju i drugim krajevima. U Makedoniji su tako naseljeni neki muhadžiri iz Crne Gore. Za muhadžire iz BiH i Crne Gore formirano je i jedno novo naselje - selo Bezgaštevo (Bezgaće).457 U ovom kraju, kod Maleša, naseli su se muhadžiri iz okoline Nikšića, Kolašina, Bileće, Leskovca, Niša, kao i muhadžiri iz Bugarske.458 U Hasanbegovu je doseljeno 70-80 domaćinstava mahom iz Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Tu su formirane tri muhadžirske mahale: Rudinjanska, Krvavska i Nikšićka. U prvoj su bile porodice pristigle iz Bileće, u drugoj iz Gacka, a u trećoj muhadžiri iz Nikšića. Tu su se doselile porodice Krvavac, Avdović, Tahirović, Jusufović, Melić, Zećirović, Šehović i druge.459 Brojni osmanski dokumenti ukazuju na težak položaj muhadžira iz Nikšića, na njihove molbe vlasti za pomoć i smještaj. Tako su na čifluku u selu Bunardžiku, radili Ali Abid, Hasan Abid, Topali Hasan, Salih Mumin, Ismail Salih, Ismail Abdulah, Muradin Hasan, Bekir Ali.460 Svoj mir muhadžiri neće naći ni u Sandžaku, niti na Kosovu i u Makedoniji. Već nakon Prvog balkanskog rata 1912. i poraza osmanske vojske, sa tog prostora krenuće nove muhadžirske kolone prema udaljenim ostacima Osmanskog carstva. Iste generacije su za života potpadale pod nadležnost više različitih država. Njihovo R. Škrijelj, Bošnjački Mazgit – muhadžirska oaza Bošnjaka na Kosovu, Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 200. 456 R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, Almanah, br. 21-22, Pod­ gorica 2003, 220. 457 М. Пандевска, Присилни миграции во Македонија 1876-1881, Скопје 1993, 121; G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog kongresa do početka Prvog balkanskog rata 1912. godine, JIČ, br. 3-4, Beograd 1970, 122; opšir. Р. Шкријељ, Мухаџирската криза и населување на Бошњаците во Македонија (1875-1901), Скопје 2006. 458 J. Dedijer, Nova Srbija, 137. 459 Nakon 1912. ovo selo će biti zahvaćeno masovim iseljavanjima stanovništva – vidi: J. Trifunovski, Bosansko-hercegovački muslimani u Skopskom polju, Zbornik, III kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1954, 89; B. Redžepagić, Bošnjaci u Makedoniji, “Vakat”, br. 3, Skoplje mart 1994; R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, 230-231. 460 R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, 222-223. 455

107

smjenjivanje, dok su ljudi ostajali u svojim prebivalištima, donosilo je suštinske promjene u njihovom statusu, najčešće mimo njihove volje. Protjerivanja i egzodusi čitavih populacija svoj su vrhunac doživjeli u balkanskim ratovima.

108

PRVI BALKANSKI RAT I DEMOGRAFSKA DEOSMANIZACIJA BALKANA Osmanska država je nakon Berlinskog kongresa bila u dugo­ trajnoj krizi rastrzana brojnim unutrašnjim slabostima i vanjskim pritiscima, kao i nezajažljivim aspiracijama susjednih država i intervencijama velikih sila. Momenat vezan za evro­psku kolonijalnu ekspanziju u XIX i XX stoljeću tumačen je, s druge strane, kao evropeizacija svijeta, proizvodeći duboko osjećanje kulturne etno­ centričnosti. Civilizatorska misija pod kojom se opravdavala dominacija, degradacija i istrebljenje pokorenog stanovništva, težiće da obavije varvarstva, koja je Evropa počinila van granica, etičkim vrijednostima.461 Porta je još od polovine XIX stoljeća bila pod jakim pritiskom evropskih sila da izvrši reforme svog sistema. Najavljivane reforme su često odlagane ili su površno sprovođene uz velike otpore. Međutim, sve izraženiji sukobi i problemi doveli su do stvaranja “mladoturskog pokreta” koji je uspio da u ljeto 1908. prisili sultana Abdul Hamida da donese novi ustav kojim su bila zajemčena demokratska prava kao i ravnopravnost muslimana i nemuslimana. Mladoturci su u početku mnogo govorili o univerzalnim ljudskim pra­vima, rasnoj i vjerskoj ravnopravnosti, obećavajući da će Akt iz Berlina iz 1885., kojim su Evropljani podijelili afrički kontinent, ukazivao je da su evropske sile morale “podučavati domoroce i učiniti da onih shvate i cijene prednosti civilizacije”. Prema tome, kada ovi postanu “tvrdoglavi”, nastojeći očuvati svoju zemlju ili status, biće “opravdano” kažnjeni i desetkovani; opšir. G. Martin Muñoz, Odnosi između muslimanskog svijeta i Zapada – više politika nego kultura, u: Budućnost je već počela, Sarajevo 2002, 37-42. 461

109

Osmansko carstvo i njegove mnogobrojne etničke zajednice uvesti u moderno doba. “Bilo da se molimo u sinagogi, crkvi ili džamiji”, govorio je Enver-paša, jedan od vođa Mladoturaka, “svi živimo pod istim plavim nebom, ponosno se nazivajući Osmanlijama”.462 Nova, mladoturska vlast je pokušavala da sačuva državu izloženu brojnim udarima. U tom smislu je pokušavala da riješi i akutno muhadžirsko pitanje, nastojeći ujedno da učvrsti svoje granice prema Srbiji, Crnoj Gori, Bugarskoj i drugim susjednim državama. Na putevima i prilazima varoši, vlast je gradila muhadžirska naselja, rukovodeći se planovima osmanizacije evropskog dijela države, smatrajući da u “naseobinama muhadžirskim leži uslov za miran razvitak Turske”.463 Prema srpskim izvorima osmanske vlasti su, za dvije godine realizacije tog plana potrošile 300.000 lira.464 Formirani su i posebni komiteti za pomoć muhadžirima. Bio je uzet i državni zajam za kupovinu zemlje i novčanu pomoć muhadžirima. Da bi se pomoglo muhadžirima, Porta je uvela tzv. “muhadžirske marke” T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog života, Beograd 2006, 120. U Beču je zavladao strah od oporavka i mogućeg ponovnog uzdizanja osmanske države. Odlučujuće za aneksiju Bosne i Herce­ govine bilo je uvođenje ustava u Osmanskom carstvu i egzistiranje pokreta za odvajanje BiH od Austro-Ugarske. U Sandžaku je aneksija BiH izazvala među muslimanskim i pravoslavnim stanovništvom znatno uznemirenje. Na akt aneksije je odgovoreno i bojkotom austrougarske robe. Muslimanski seljaci iz pljevaljskog kraja napali su grupu austrougarskih vojnika i oficira, među kojima je bio i jedan general. Oni su, bježeći, spas potražili po nekim seoskim kućama. Odatle su uspjeli da se povežu sa osmanskim vlastima, da od njih dobiju uniforme osmanske vojske i da se, preodjeveni nekako prebace do Pljevalja. Muslimani i Srbi su, vođeni svo­ jim interesima, imali nekoliko zajedničkih skupova, od kojih je bio najveći onaj održan 19. oktobra 1908. u Sjenici. Tada je usvojena rezolucija kojom je traženo od Porte 30.000 pušaka sa municijom za naoružanje narodne vojske Sandžaka u koju bi dobrovoljno stupili muslimani i hrišćani da se bore kako bi se povratila BiH: “Sve je gotovo da uzme pušku i pođe na Bosnu. Bilo ih je na hiljade”. Nakon aneksije BiH, Austro-Ugarska je sa Portom sklopila 26. februara 1909. Protokol o Bosni i Hercegovini i Novopazarskom sandžaku. Njime se Austro-Ugarska odrekla svih ranijih prava u odnosu na Sandžak, a za uzvrat je od Porte dobila izričit pristanak na ukidanje Carigradske konvencije iz 1879., te priznanje anek­ sije; opšir. Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Novopazarski sandžak u aneksionoj krizi, Novopazarski zbornik, br. 4, Novi Pazar 1980, 29; M. Ekmečić, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908. i istorijske posledice, u: Naučni skup posvećen 80. godišnjici aneksije Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1991, 21. 463 I. Kosančić, Novo-Pazarski Sandžak i njegov etnički problem, 61. 464 Г. Тoдoровски, Српски документи за состојбата на муаџирите во Македонија (1906-1911), Гласник, бр. 2-3, Скопје 1982, 214. 462

110

koje su naplaćivane prilikom podnošenja sudskih tužbi, kao takse, u iznosu od jednog groša i deset para (“muhadžer-pul”).465 Porta je, i pored svih napora, postala zavisna od stranog kapitala, preživljavajući sve teže finansijske krize. Bila je, ne­ moćna pred nadmoćnim evropskim silama, neprestano pri­siljavana na politiku diktata i stalnih ustupaka. Takvo stanje koristi AustroUgarska koja anektira BiH, Italija da, uz prevlast na moru, ratom 1911.-1912. otrgne Tripolis i Kirenaiku.466 Italija je, u ovom ratu, upotrebom avijacije izvršila prvo bombardovanje u istoriji ratovanja. Zato se on u literaturi uzima kao prvi primjer rata koji je jedna “civilizovana država” vodila uništavajući domaće stanovništvo Li­ bi­je tada najsavremenijim oružjem.467 Aneksija BiH podstakla je, s druge strane, pretenzije ratobornih balkanskih država da ostvare dobit na drugoj strani. Porta je pokazala naspram tih događaja mnogo slabosti, što je uvjeravalo njene agresivne balkanske susjede da će morati brzo odustati i od svojih preostalih evropskih teritorija. “Zlatni vijek” nacionalne državnosti na Balkanu od 1878. do 1914. kada započinje period velikih evropskih katastrofa, bio je razdoblje krajnjih nacionalnih napetosti i pokušaja da se istorija ispravi ne samo perom već i militantnom državnom politikom.468 Srbija i Crna Gora, nakon ankesije BiH, usmjeravaju svoje ambicije ka jugu, zahvatajući Sandžak, Kosovo, Makedoniju, Skadar i sjevernoalbanske krajeve. Srbija i Crna Gora su, i prije sticanja svoje nezavisnosti, bile posebno zainteresovane da osvoje Sandžak kako bi se preko ove teritorije neposredno povezale. Srbi su pisali da je Sandžak za osmansku državu slijepo crijevo, a za Srbiju pupak.469 Predstavnici Srbije i Crne Gore potpisali su još u junu 1876. u Veneciji tajni ugovor i vojnu konvenciju. Po ovom ugovoru: “obe visoke N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom Sandžaku, 107; Г. Тoдoровски, Прилoг кон прашањето за состојбата на муслиманските иселеници (муаџири) во Македонија по младотурската револуција, Гласник, бр. 2-3, Скопје 1982, 139-140. 466 Jedan britanski političar je tada okarakterisao odnos prema Osmanskom carstvu: “Sada nije problem kako će se održati Turska, nego kako će se umanjiti potres od njenog pada i šta će se postaviti na njeno mjesto”; opšir. V. Popović, Istočno pitanje, III izdanje, Beograd 1996, 220. 467 M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 456. 468 I. Banac, Cijena Bosne, Sarajevo 1996, 303. 469 Đ. Jelinić, Novopazarski Sandžak, Beograd 1910, 1; D. Petrović, Sandžak: (prema) Raška oblast, “Has”, br. 70, Novi Pazar 17. februar 1999. 465

111

ugovarajuće strane zaključuju savez kome je opšti cilj oslobođenje hrišćana a bliži i neposredni cilj oslobođenje srpskog naroda u evropskoj Turskoj”. Sandžak je pritom bio izdijeljen na interesne sfere ove dvije države.470 Albanci su takođe svojatali Sandžak, proglašavajući ga, zajedno sa Kosovom, za “Gornju Albaniju”.471 Austrijanci su, pak, smatrali da je Sandžak za Bosnu “isto što i posjedovanje Bosfora za Crno more”.472 Zbog sveopšte situacije, vitalne zainteresovanosti posebno za Sandžak, gdje su, nakon 1878. godine, počeli dolaziti i naseljavati se muhadžiri iz Crne Gore i Bosne i Hercegovine, kao i krajeva koji su, odlukama Berlinskog kongresa, pripali Crnoj Gori i Srbiji, srpska vlada je 1909. pravila planove za stvaranje organizacije srpskog naroda u Sandžaku.473 Do realizacije ovog projekta zbog splašnjavanja aneksione krize 1909. i pritisaka evropskih sila nije došlo, ali pojačane, sinhronizovane obavještajnoinformativne aktivnosti, kao ni u prethodnim vremenima, nisu izostale. Srbija je pomagala komitske pokrete Srba u Osmanskom carstvu, ubacivala ljudstvo i oružje, pomagala i organizovala Srbe J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetinje 1948, 314-316. Srpski general Petar Bojović 1907. u knjizi Vaspitavanje vojnika piše: “Ima dosta naše braće Srba muhamedanske (turske) vere. Oni su, kao i oni katoličke vere, bili prisiljeni da prime muhamedansku veru. Ali ipak su pravi Srbi i govore pravim srpskim jezikom. Takve naše braće muhamedanske vere ima najviše u Bosni, Hercegovini, Staroj Srbiji i Makedoniji. Oni siromasi, iako se po svom neznanju, nazivaju Turcima, nisu Turci nego pravi Srbi čije su pretke Turci naterali silom da prime muhamedansku veru. Oni sada i sami počinju uviđavati da su Srbi, i počinju se priznavati i nazivati Srbima muhamedanske vere, kao što priznaju da su Srbi i oni katoličke vere nazivajući se Srbima katolicima. Zbog ovoga mi treba uvek da imamo na umu onu pametnu srpsku izreku: “Brat je mio, koje vere bio”. Bog prašta njima, jer im je silom naturena tuđa vera, koju će oni ostaviti i primiti svoju pradedovsku pravoslavnu veru i slavu, kad ih, ako Bog da, oslobodimo i s nama sjedinimo u veliku i silnu srpsku državu, kao što je to bilo pod carem Dušanom Silnim” - prema: T. Gavrić-D. Simović, Vojvoda Petar Bojović, Beograd 1990, 40-41. 471 Upor. B. Hrabak, Novopazarski Sandžak između Austro-Ugarske i Arba­ nasa, Užički zbornik, br. 21, Užice 1992, 35; P. Bartl, Albanci, Beograd 2001, 94. 472 K. Isović, Austro-ugarsko zaposjedanje Novopazarskog sandžaka 1879. godine, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine, god. IX, Sarajevo 1958, 111. 473 AS, MID, Prosvetno-političko odeljenje (dalje: PPO), 1909, br. 122; opšir. D. Pejatović, Osvrt na nekoliko pitanja iz projekta za stvaranje organizacije srpskog naroda u Novopazarskom Sandžaku 1909. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 349-359. 470

112

u borbi protiv organa vlasti “ali da se to radi organizovano i opre­ zno”. U tome su se naročito aktivno, pored političara, isticale i srpske pogranične vlasti. Crna Gora je, s druge strane, pokazivala interes za slične akcije u beranskom, bjelopoljskom i pljevaljskom kraju.474 Akcije paravojnih formacija su bile jedan od načina da se izmijeni ili ubrza tok istorije. Formirana je i paravojna organizacija “Narodna odbrana” sa zadatkom da pripremi gerilu za rat u BiH. Među državnicima Crne Gore i Srbije se već 1910. počelo govoriti o savezu za rat protiv osmanske države. Inicijativa je došla od Crne Gore, koja je “uvijek bila spremna” za izazov i podsticanje nemira u osmanskom susjedstvu.475 Rat je u dvadesetom stoljeću prestao biti, kako je to bilo u prošlosti, sukob između oružanih snaga ili čak između «blagajni» zaraćenih strana. Postao je rat između snage volje i morala društava koja su se našla u sukobu.476 Stvaranjem saveza Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke 1912. bile su, pod pokroviteljstvom Rusije, okončane pripreme za rat. Formiranje saveza počivalo je na sistemu ugovora koji su sadržavali i tajne klauzule. Ovom savezu je bilo najvažnije da vojnički slomi Osmansko carstvo i definitivno ga elimišu kao evropsku državu. Balkanske države su uviđale da udruživanjem svojih snaga raspolažu vojnim potencijalima sposobnim da osmansku državu poraze i potpuno potisnu sa Balkana, kao i političkim mogućnostima da Evropu brzo suoče sa situacijom “svršenog čina”.477 Crna Gora je, u odnosu na ostale saveznike, bila na znatno nižem ekonomskom, društvenom, vojnom i političkom stepenu. Balkanske države su biće svoje nacije obrazovale na konzervativnoj političkoj ideji i nacionalnoj homogenizaciji. Bugarska je imala najjaču vojsku, a Grčka najveće međunarodne simpatije.478 Ofanzivne namjere balka­ V. Šalipurović, Kulturno-prosvetne i političke organizacije u Poli­mlju i Raškoj 1903-1912, 360; Č. Lučić, Previranja u Raškoj oblasti krajem 19. i početkom 20. vijeka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997, 100-102. Neki od podgoričkih muslimana iseljavali su se u toku 1910. I 1911. u Berane; opšir. P. Vukić, Iseljavanje podgoričkih muslimana u Berane u toku 1910. i 1911, Alma­ nah, br. 35-36, Podgorica 2006, 313-314. 475 N. Rakočević, Odnosi Crne Gore i Srbije 1903-1918, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1984, 95. 476 M. Howard, Rat u europskoj povijesti, Zagreb 2002, 144-145. 477 Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, 22. 478 L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, Helsinške sveske, br. 10, Beograd 2001, 94. 474

113

nskih saveznika bile su skrivane od velikih sila. Jedino je Rusija bila upoznata sa njihovim planovima.479 Nijedna koalicija do tada, poput ove koalicije pravoslavnih naroda i država, nije povela rat na temelju nejasnijeg međusobnog dogovora o tome za što se, doista, bori nego što su to učinili sudionici nove vojne akcije protiv Porte. Većina stanovništva Grčke, Srbije, Bugarske i Crne Gore pružala je otvorenu podršku ciljevima antiosmanskog saveza i potonjeg balkanskog rata. “Srbija se budi, ona se sprema za krvavi rat i sveti čin Narodnog Oslobođenja i Ujedinjenja”, pisao je “Pijemont”, list organizacije “Ujedinjenje ili smrt”. Albanci u Kosovskom i Skadarskom vilajetu su svojim usta­ ncima 1909.-1912. najneposrednije postavili na tapet opstanak osmanske države u Evropi. U ljeto 1912. došlo je do albanskog ustanka. Ustanici su zauzeli Skoplje, Prištinu, Peć, Đakovicu i Prizren.480 U balkanskim istoriografijama je nerijetko zanemarivana činjenica da su se 1912. Kosovo i dio Makedonije već nalazili u rukama albanskih ustanika. Na smišljeni nagovor nekih uglednijih Srba Albanci u Skoplju, gdje je bilo prisutno dosta konzula i stranih novinara, oslobađaju iz zatvora preko 1.500 lica koja potom pljačkaju i izazivaju nered u ovom gradu. To se sa srpske strane, koja se pripremala za rat i tražila povoda za njegovo izbijanje, i priželjkivalo jer “kad se to moglo desiti u Skoplju kod toliko evropskog sveta, šta je tek po ostalim palankama”. Evropska štampa potom piše: “U Turskoj je rasulo”, a balkanska “Naša braća izgiboše u Turskoj”.481 Mladoturci su pristali na pregovore sa Albanskim komitetom na­ cionalnog ujedinjenja o uspostavljanju autonomne Albanije, koja je trebala obuhvatiti vilajete Skadar, Kosovo, Monastir (Bitolj) i Ja­ njinu. U avgustu 1912. grof Berthold, ministar inostranih poslova Austro-Ugarske, predočio je vladama velikih sila novi program reformi u Osmanskom carstvu, ali je sve već bilo kasno. Balkanske države nisu bile spremne da private uspostavljanje Albanije u nje­ nim “etničkim granicama”. Ratni mehanizam je zato postao ope­ Upor. Д. Зографски, Големите сили на Балканот во почеткот на ХХ век (1900-1914), Гласник, бр. 2-3, Скопје 1970, 61-62; D. Đorđević, Na početku razdoblja ratova, u: Istorija srpskog naroda, VI knjiga, I tom, Beograd 1983, 188; Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, 22. 480 S. Jović-Ž. Atanacković, Bitke i bojevi, Niš 1983, 78; Đ. Mikić, Albansko pitanje i albansko-srpske veze u XX veku (do 1912), Marksistička misao, br. 3, Beograd 1985, 154-155. 481 J. Popović, Život Srba na Kosovu 1812-1912, Beograd 1987, 201, 386. 479

114

ra­tivan ranije nego što je bilo planirano.482 Porta se bezuspješno obraćala velikim silama sa zahtjevom da izvrše dodatni pritisak na agresivne balkanske države kako bi one odustale od svojih ratnih pohoda. Velike sile su negirale postojanje saveza balkanskih drža­ va. Za ovaj savez Porta je saznala kasno, tek krajem septembra 1912. godine.483 Balkanski saveznici su imali oko 700.000 vojnika nasuprot 320.000, koliko su brojale osmanske snage. U predvečerje rata sa granice su u Beograd slati izvještaji o pripremama za rat, kao i instrukcije ovlašćenim oficirima da se “napadnu muhadžiri u selima na Kopaoniku prema turskoj strani i da ih unište, a narod preko granice da odmah počne oružati”.484 Određivana su i posebna lica koja su imala zadatak da pale muhadžirske kuće u prijepoljskom kraju, za šta su i nagrađivana.485 U toku avgusta i septembra 1912. Crna Gora je inscenirala “incidente” na svojoj južnoj granici, a Srbija je pojačala aktivnosti svojih komita.486 Združene balkanske države su, da bi preduhitrile nagoviještenu demokratizaciju Osmanskog carstva, što bi pred Evropom poništilo motive za novi ratni pohod i diobu osmanskih zemalja, započele 1912. rat, u kome je, pored kršenja međunarodnog prava i postojećih sklopljenih sporazuma, aktuelizovan, do svireposti, termin - osveta.487 Tradicionalna anti­ osmanska osjećanja i tvrdi, atavistički stavovi bili su velika pokre­ tačka snaga. Rat je, prema dogovoru, uzimajući kao argument pogranične čarke, prva započela Crna Gora prodorom u sjevernu Albaniju i Sandžak. Crnogorska vojska, veličine 35.600 vojnika, bila je podijeljena u tri operativna odreda: Zetski, Primorski i Istočni. Zadatak prva dva odreda bio je da zauzmu Skadar, dok je treći bio upućen prema Sandžaku i Metohiji. To što je Crna Gora prva krenula M. Imamović, Historija Bošnjaka, 457. D. Đorđević, Kako su velike sile saznale za sklapanje Balkanskog saveza 1912. godine, Istorijski glasnik, br. 4, Beograd 1954, 142; V. Ćorović, Naše pobede, reprint izdanje iz 1929., Beograd 1990, 28. 484 AS, MID, PO, 1912, dosije 8, pov. br. 1684. 485 AS, MID, PPO, 1912, f. 1, br. 4062. 486 N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 295. 487 D. Radojević, Odumiranje mita, “Monitor”, br. 403, Podgorica 10. jul 1998. Crnogorci su strahovali da će “popravljanje” Osmanskog carstva “bilo pod oblikom vladavine mladoturske, bilo staroturske”, biti “jedino na štetu i pravu propast nas Balkanaca” - cit. prema: H. Batovski, Crna Gora i Balkanski savez 1912. g., Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1957, 51. 482 483

115

u rat bila je proba reakcije velikih sila, posebno Austro-Ugarske. U slučaju nepovoljnog razvoja događaja smatralo se da bi se za Crnu Goru založile Rusija i Italija. U crnogorskoj objavi rata navedeno je da se prekidaju svi odnosi sa Portom, “prepuštajući sreći oružja Crnogoraca priznanje njihovih prava i vekovno nepriznatih prava njihove braće u Otomanskom Carstvu”.488 Druge balkanske zemljesaveznice su ubrzo uputile ultimatume Porti, kojim su, između ostalog, zatražile nove reforme pod hrišćanskim nadzorom i hitnu demobilizaciju osmanske vojske. Porta na sve zahtjeve, jasno, nije mogla dati pristanak i uslijedile su objave rata sa svih strana.489 U rat protiv Osmanskog carstva Srbija i Crna Gora su, željne konačnog obračuna sa Osmanlijama, krenule sa borbenim pokličem: “Za krst časni i slobodu zlatnu”.490 U Proglasu kralja Crne Gore Nikole Petrovića 26. septembra 1912. povodom objave rata Osmanskom carstvu se ističe: “Nijesmo sami. S nama je Bog, s nama su balkanske hrišćanske kraljevine, sa kojijema smo udruženi u zajednicu, za čim sam vazda čeznuo i koju su sve do navale azijatskog osvajača željno očekivali toliki pasovi balkanskih naroda”.491 Vrhovna komanda crnogorske vojske u ovom ratu bila je puka improvizacija. Skoro sve njene poslove obavljao je kralj Nikola, čijom su aktivnošću do­minirale dvije težnje: prigrabiti što više teritorija i što efektnije osigurati prestiž dinastije Petrovića. Crna Gora je svojim ponašanjem i postupcima predstavljala remetilački činilac u međunarodnoj politici.492 Njoj je bilo najviše stalo do rata, pošto se mogla teritorijalno proširiti jedino osvajanjem teritorija pod osmanskom Balkanski ugovorni odnosi, I, 1876-1918, Beograd 1998, 314. Velike sile su, međutim, napravile tek demarš u kojem je rečeno da se protive svakoj akciji koja može izazvati narušavanje mira, i da, ako izbije rat one neće dopustiti, po završetku sukoba, nikakve izmjene postojećeg teritorijalnog rasporeda na Bal­ kanu. 489 AS, MID, PO, 1912, f. XII, d. 6. 490 Medalja koja je dodjeljivana srpskim vojnicima povodom pobjede u Prvom balkanskom ratu zvala se “Osvećeno Kosovo”, u znak osvete Osmanlijama zbog izgubljene bitke na Kosovu 1389. godine. 491 AS, MID, PO, 1912, P/31-VI. Cetinjski “Glas Crnogorca” (br. 40), je 18. septembra 1912. objavio naredbu kralja Nikole o mobilizaciji: “Ovaj važni korak, izazvan neprestanim pograničnim neredima i jakim pojačanjima carske otomanske vojske duž naše granice, sredstvo je za zaštitu zemlje i njenih državnih i nacionalnih interesa u sadašnjim ozbiljnim prilikama”. 492 D. Živojinović, Nevoljni saveznici: Rusija, Francuska, Velika Britanija, SAD 1914-1918, Beograd 2000, 19. 488

116

upravom, naročito sjevernoalbanskih krajeva, Medove i Skadra koji je za nju bio “životno pitanje”, davnašnji san mnogih generacija Crnogoraca.493 Ratni motivi Crne Gore u Prvom balkanskom ratu imali su snažnu ekonomsku osnovu, jer su Limska dolina, bogata Metohija i plodna ravnica oko Skadarskog jezera pružali velike mogućnosti da se obezbijedi materijalna egzistencija Crnogoraca. Većinu stanovništva Crne Gore činila je agrarna sirotinja - siromašni zemljaci i bezemljaši. Sa 19.436 hektara plodnog zemljišta, koliko je Crna Gora imala pred Prvi balkanski rat, ona nije mogla da ishrani 240.000 stanovnika.494 U proklamaciji srpskog kralja Petra I od 5. oktobra 1912. rat protiv Osmanskog carstva je okarakterisan kao “sveti boj za slobodu porobljene braće, za bolji život i napredak Kraljevine Srbije”. Muslimani u Sandžaku su sa zebnjom dočekali početak rata, pogotovo u krajevima gdje su bili u manjini. Slabašna osmanska vlast ih nije mogla zaštiti. Bili su prepušteni svojoj sudbini.495 U nekim srpskim izvorima muslimansko stanovništvo u Sandžaku su 1912. opisivali kao “fanatizovane pristalice islama, konzervativni, ratoborni i smatraju ovaj ugao Balkana poslednjim pribežištem pod skiptar padišaha kome su neograničeno odani”.496 M. Đurišić, Uloga kralja Nikole u Prvom balkanskom ratu, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1960, 69; I. Banac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Zagreb 1995, 229-230. Skadar je bio glavni cilj operacija crnogorske vojske. Za akcije u tom pravcu bile su koncentrisane dvije trećine vojske, a ostatak je bio određen za operacije prema Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama, Peći i Gusinju. Crno­ gorci su početno strahovali od reakcije Austro-Ugarske na njihova osvajanja u Sandžaku; opšir. M. Vojvodić, Skadarska kriza 1913. godine, Beograd 1970, 23; N. Rakočević, Odnosi Crne Gore i Srbije 1903-1918, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1984, 96. 494 Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. I, Bar 1995, 61. 495 Aleksa Borisavljević, pribojski trgovac, piše: “U početku oktobra 1912. po objavi rata od hrišćanskih država balkanskog saveza Turskoj, naše komite bile su gotove na zbornim mestima, a Turci uplašeni, i spremali se da beže u Bosnu Švabi na sklonište. U to vreme bio sam i od ranije predsednik crkvene opštine... Muslimani poturice ovoga sreza (nahije) dolazili su češće na razgovor uplašeni da će biti pokolja od komita i seljaka... Govorio sam im ne bojte se ništa, to biti rđavo neće. Pri tom, kažem im, a eto i vaše džematlije prvaci iz čaršije a poneki i iz sela, doneli su svoj dževair i vrednosti pokućstva u denkovima te ostavili u mojim magazama i kući za sigurnu ostavu... Potom odlaze blagosiljajući” - prema: V. Subotić, Prvi balkanski rat u Staroj Srbiji prema kazivanju Borisavljevića i dopisnika, u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, 248. 496 Cit. prema: M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem XIX i početkom XX veka, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje 1996, 233. 493

117

U dijelovima Sandžaka, po pojedinim mjestima gdje je bilo u izrazitoj većini, pak, ovo stanovništvo se spremalo da pruži otpor. Taj oružani otpor je posebno došao do izražaja u Novom Pazaru čija je odbrana, pred nadmoćnim srpskim topovima, na kraju, ipak bila prisiljena na predaju.497 U napadu na ovaj grad učestvovao je i četnički odred od 700 ljudi, formiran u Raškoj od srpskih iseljenika iz Sandžaka.498 Osmanski izvori su bilježili stradanja naroda u sjeničkom i novovaroškom kraju od srpskih komitskih četa.499 Javorska brigada srpske vojske je zauzela 25. oktobra Sjenicu nakon velikih borbi, gdje se ujedno srela sa crnogorskim jedinicama, zatim 27. oktobra Prijepolje. Nova Varoš je zauzeta 1. novembra, a pet dana kasnije Priboj. Srpske dobrovoljačke i komitske grupe vršile su napade na naoružane muslimanske grupe u Kratovu i Bistrici, kao i na muhadžire u Manguri, Osoju, Druglićima, Vilovima, Jovcu i Međugorju u novovaroškom kraju. Zapaljene su i opljačkane kuće i hanovi u Kratovu, Bistrici i Međugorju.500 Crnogorska i srpska vojska su težile da odvojeno, bez obzira na prethodne dogovore, što prije osvoje pojedine krajeve i gradove, kako bi im to bio jedan od argumenata, da ih docnije zadrže u okviru svoje države. Obe vojske U pokušaju odbrane Novog Pazara, pred napadima srpske vojske, bilo je u ovom gradu, prema srpskim izvorima, preko 300 mrtvih i 700 ranjenih bo­ raca: “Koliko je pak dobrovoljna i borbena gotovost da se Novi Pazar uporno brani pokazuje i ta okolnost, što i do sada, među mrtvima i ranjenima, koje Turci nisu uspeli da sa bojišta uklone i odnesu, što uvek veoma revnosno čine, moglo videti i mladića od 17 i 18 godina, kao i staraca od preko 60 godina” – vidi: M. Radović, Oslobođenje Novog Pazara u Prvom balkanskom ratu, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 127; Ratna memoarska i dnevnička proza, prire­ dio S. Đorđić, Beograd 1988, 18. Srpska vojska je 23. oktobra 1912. ušla u Novi Pazar: “Komandant Ibarske vojske ušao je u Novi Pazar na čelu srednje kolone, u pratnji konjičkog eskadrona i bataljona pešadije. Ispred kolone išli su izaslanici i taoci - turske age i begovi”. Omer Koničanin opisao je ulazak i doček srpske vojske: “Srpske žene su bile obučene u svečane haljine sa niskama dukata oko glave i vrata. U razgovoru sa njima komandant mesta ih je kroz šalu pitao: “Je li to onaj turski zulum, što ste ga trpeli”, pokazujući na zlatne niske. Istoga dana srpska vojska je raspoređena po svim ulicama grada”. Srpska vojska se ponašala korektno prema muslimanskom stanovništvu što je na većinu ostavilo povoljan utisak – opšir. vidi: S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 14; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 458. 498 B. Biševac, Deževski i Štavički srez u pismima Tihomira Šarkovića 1941. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001, 259. 499 R. Škrijelj, Enklave bošnjačkih muhadžira na Kosovu, Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001, 154. 500 Novovaroški kraj kroz istoriju, 206. 497

118

su žurile da u Sandžaku i na Kosovu zaposjednu što više teritorija. Kralj Nikola je naredio serdaru Vukotiću, komandantu Istočnog odreda, da se u Peći ne zadržava ni časa “no naprijed i kaži vojsci da je to moja želja, pa šta bog da. Naprijed što brže, ako boga znaš”. Srpska vrhovna komanda je, na drugoj strani, požurivala komandanta Treće armije da “što pre zauzme Prizren i Đakovicu, dokle tamo nisu stigli Crnogorci”.501 Osmansku vojsku je rat zatekao usred sporog procesa obnove. Ona, vodeći odbrambeni rat, trpi poraze kod Skadra, Jedrena, Kirk-Kilise, Čataldže, Lile Burgasa, Soluna. U osmanskim vojnim skladištima na hiljade novih topova i pušaka ležalo je beskorisno jer vojnici nisu znali s njima rukovati. Velike mase muhadžira sa sjevera hrlile su ka Istanbulu, “jad i nesreće su preplavile ulice”.502 Džamije i škole su bile prepune ranjenika i muhadžira. U Istanbulu se krajem 1912. pojavila kolera. Odmah nakon njenog uočavanja austrijske vlasti u Bosni i Hercegovini su naredile zatvaranje granice prema Srbiji, Sandžaku i Crnoj Gori. Brojni muhadžiri su ipak nalazili načina da ovu granicu pređu. Već krajem oktobra 1912. u BiH se, osim njih, nalazilo i 1.600 izbjeglih osmanskih vojnika.503 Velike sile su se pretvarale da ih događaji na Balkanu prevazilaze. U Berlinu, kao i u Londonu, smatrali su da je bolje neutralno sačekati rasplet balkanske ratne drame. Porta je, uprkos izolaciji u kojoj se nalazila, bila odlučna da ne dozvoli da bude ponižena. Za Osmanlije su stvari ubrzo poprimile obrise katastrofe. Bugari su osvojili istočnu Trakiju, izvršili opsadu Jedrena, došli do rovova Čataldže, posljednje osmanske linije odbrane pred Istanbulom. Grci su, nakon proglašanja pripajanja Kipra, zauzeli brojna druga ostrva. Zauzeli su Epir i južnu Makedoniju, pretekavši Bugare u osvajanju Soluna. Spska vojska je zauzela Kosovo i sjevernu Makedoniju, dok su Crnogorci došli do Skadra. Za svega nekoliko nedjelja, Osmansko carstvo je izgubilo skoro sve svoje evropske teritorije.504 Istaknuti francuski intelektualac Pjer Loti je povodom osmanskih poraza, braneći Osmanlije “na­ puštene, prevarene od svih, pokradene”, kritikovao ponašanje Zapada: M. F. Petrović, Od oslobođenja do ujedinjenja Srbije i Crne Gore, felj­ ton, “Politika”, Beograd 4. decembar 1998. 502 J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, 525. 503 M. Ekmečić, Uticaj balkanskih ratova 1912-1913. na društvo u Bosni i Hercegovini, Marksistička misao, br. 4, Beograd 1985, 139. 504 P. Dimon-F. Žoržon, Umiranje jednog carstva (1908-1923), u: Istorija Osmanskog carstva, 732. 501

119

“napredak, civilizacija, hrišćanstvo, sve je to ekstra-brzo ubijanje, ubijanje poput mašine”, napadajući balkansku gramzivost koja se nije zadovoljavala samo sa već osvojenim teritorijama, nego je težila zauzimanju Istanbula, optužujući Evropu za saučesništvo u tom komadanju Osmanskog carstva: “Bruka, bruka za Evropu, bruka za njeno lažno hrišćanstvo”.505 Napad balkanskih država na Osmansko carstvo neki su upoređivali sa napadom saveza evropskih država 1792. na Francusku. Njemački car Vilhelm bilježi da su se “Turci” pokazali “potpuno nesposobnim da zadrže zemlje i moraju napolje”.506 Prvi balkanski rat je bio izuzetno svirep. Najsnažniji pokretački činilac u balkanskim ratovima, uz mentalni povratak u srednji vijek, bio je agresivni nacionalizam. Proklamovani ideali s kojima su balkanski saveznici krenuli u rat 1912. pretvorili su se brzo u pljačku i razbojništvo, u masakre “naroda Polumjeseca” u interesu “kulture” Krsta.507 Nacional-šovinističke strasti i vjerska netrpeljivost našli su izraz u ubijanju, protjerivanju, pljački i paljenju kuća muslimana. U tome nije zaostajala nijedna od vojski balkanskih država.508 Gdje god su pripadnici balkanskih vojski vidjeli priliku da ugrabe dodatne teritorije, oni su to i uradili, pa i onda kada nije bilo ni istorijskog ili demografskog razloga za taj korak.509 Dragiša Vasić je napisao da su balkanski narodi u ovim ratovima otkrili svoje “karaktere”.510 Pandorina kutija je bila širom otvorena. Etnonacionalistički ideali o etnički homogenim državama bili su u sukobu sa realnošću i etničkom heterogenošću zajednica na zapo­ sjednutim teritorijama. Većinu stanovništva na tim teritorijama nisu A. Vileže, Pjer Loti i balkanska Evropa, Stvaranje, br. 8-10, Podgorica 1995, 938-939. Turska je u teškom položaju, piše Loti, “jer su jednodušno odbačeni i prezreni ugovori... ta Turska kojoj su tri nedjelje ranije sva ministarstva pravde svečano obnovile data obećanja o teritorijalnom integritetu” bila je napuštena a Evropa prvenstveno “zaokupljena podjelom onoga što je od nje ostalo”. 506 A. Mitrović, Prodor na Balkan. Srbija u planovima Austro-Ugarske i Nemačke 1908-1918, Beograd 1981, 113; Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Mladoturci 1908-1912, Banjaluka 1983, 332. 507 Ratni izvještaji Lava Trockog - balkanski ratovi 1912-1913, Znakovi vremena, br. 11, Sarajevo 2001, 174; opšir. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balcan Wars, Carnegie Endow­ ment for International Peace, Washington D.C. 1914. 508 Nedovršeni mir: Izveštaj Međunarodne komisije za Balkan, Beograd 1998, XIX; V. Ortakovski, Minorities in the Balkans, Skopje 1998, 92-93. 509 M. Gleni, Balkan, I, 255. 510 O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002, 47. 505

120

činili niti Bugari, niti Srbi i Grci, već pripadnici drugih etničkih zajednica. Tokom 1912.-1913. došlo je do prvih etničkih čišćenja velikog stila u evropskoj istoriji XX stoljeća. Šok zbog tih masovnih zločina bio je utoliko veći što su se zbili samo pet godina nakon usvajanja Haške ratne konvencije 1907. godine.511 U britanskom parlamentu čuli su se glasni protesti protiv zločina i lažnih nosilaca “kulture” i slobode, kao i iskazi da je saglasnost da se sa muhadžirima postupa kao i sa onima iz 1878. godine “užasna sramota i blamaža za civilizirane države”.512 Pojedini izvještači su navodili da za sto godina osmanske uprave u Makedoniji nije nanešeno hrišćanima toliko nepravdi, koliko su hrišćanski osvajači napravili muslimanima samo za jedan mjesec. Bugarski i grčki vojnici su se utrkivali u zauzimanju pojedinih džamije, da bi na njihovim ulazima stavljali svoje krstove. Druge džamije sravnjene dinamitom ili zapaljene, bile su uobičajen prizor koji su Bugari ostavljali za sobom. Američka štampa je pisala da “zločini i vandalizmi koje su Grci počinili nisu od one vrste koju ljudski um može opisati”.513 Gradovi Voden, Neguš, Ber, Enidže Vardar bili su pretvoreni u ruševine. Bugari su u nekim čisto muslimanskim selima izvršili strašna krvoprolića. Bilo je muslimanskih sela u blizini Sereza, Drame, Kavale, koje su bugarski vojnici potpuno uništili, ne ostavljajući u njima nijedne žive duše. Zločini nisu bili rezultat zastranjivanja, već bitni dio strategije. M. Gleni ističe kako su Prvi balkanski rat karakterisali izuzetna svirepost i bezobzirnost prema civilnom stanovništvu koje je imalo nesreću da živi na područjima zahvaćenim oružanim sukobima. Balkanski saveznici su novoosvojene teritorije shvatali kao ratni plijen i nastojale su silom da nametnu svoje interese i narasle apetite.514 Ono što je balkanskim ratovima udarilo pečat najvarvarskijih ratova, pisao je Dimitrije Tucović, to su bile “reke krvi poubijanoga neboračkog stanovništva, nevine dece, žena i mirnih ljudi, radnoga Cilj ove konvencije je bio da se svaka forma rata uklopi u neka pravila, pa je jasno povučena razlika između boraca i civilnog stanovništva. Ta su pravila na Balkanu odmah prekršena; opšir. H. Zundhausen, Istorija Srbije, 238-239. 512 S. Korkut, Dvije preuzete rezolucije, Socijaldemokrat, br. 5, Sarajevo 2001, 150; opšir. S. Bandžović, Muslimani u Makedoniji i Prvi balkanski rat, Zna­ kovi vremena, br. 13-14, Sarajevo 2001-2002, 206-221. 513 H. Silajdžić, Albanija i SAD kroz arhive Vašingtona, Sarajevo 1991, 83. 514 Upor. J. Marjanović, Reforma ili revolucija na Balkanu, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1975, 7; L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, 92. 511

121

sveta Stare Srbije, Arbanije, Makedonije i Trakije, čija je jedina krivica što se drukčije bogu moli, što drugim jezikom govori, drugo ime nosi i što je na svom vekovnom ognjištu naivno sačekao četiri divlje najezde”.515 Strani novinari su pisali o zarobljenim osmanskim vojnicima kojima su nos i gornja usna bili odrezani.516 Edith Durham je vidjela devet žrtava koje su preživjele odsijecanje noseva. Nosna kost im je bila odsječena i odstranjena zajedno sa cijelom gornjom usnom. Crnogorci su, kako su se hvalisali, nakon svake bitke išli naokolo i osakaćivali ranjene: “nijedan nos nisu ostavili na truplu između Berana i Peći”. U većini slučajeva su preživjele žrtve umi­ rale od dodatnog krvarenja.517 Kada su dva crnogorska vojnika ubijena u blizini sela Punoševca na Kosovu, to selo je spaljeno do temelja. Stanovništvo je pobijeno, a djecu koja su bježala nabijali su na bajonete i bacali u kuće u plamenu.518 Kosovo je za Srbe imalo kvazimistični status.519 Đakovica je bila opljačkana “do poslednjeg On je ocijenio da zločini nisu bila djela pojedinaca ni ličnog raspoloženja, već sastavni dio “nacionalne” politike balkanskih država, čije su vojske ubijale nedužno muslimansko stanovništvo “sa zločinačkim uverenjem da time vrše jedno ‘nacionalno delo’, da, skidajući taj nevini svet s lica zemlje, skidaju s vrata neprijatelja sa kojim će u budućnosti biti teško izaći na kraj”; opšir. “Radničke novine”, br. 223, Beograd 22. oktobar 1913; D. Tucović, Sabrana dela, knj. 7, Beograd 1980, 160-164. Holm Zundhausen prenosi svojevremeni iskaz istoričara Vladimira Dedijera kako je godinama proučavao sva dokumenta iz 1913. i da zato mirne savijesti može reći kako je Tucović događaje opisao onako kako su se zbili – prema: H. Zundausen, Istorija Srbije, 240, nap. 320. 516 Neki podgorički gimnazijski profesor Kovačević najavljivao je prije rata da neće ostati mnogo Turaka sa nosevima, tumačeći to činjenicom da oni i nisu ljudi, da je rezanje noseva stari crnogorski običaj: “Kako da vojnik dokaže svoje junaštvo svom komandantu, ako ne donese noseve? Naravno da ćemo rezati noseve, uvijek smo ih rezali” - prema: B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 187. 517 B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 187. 518 V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas, 113; upor. Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. VI, sv. 1, Beograd 1981, 418-419. 519 O. Zirojević navodi da su se osveta Kosova i kosovski mit krajem XIX i prvih decenija XX stoljeća postepeno preinačili u vidovdanski kult i Vidovdan postaje simbol “krvave, bespoštedne osvete nad svim što je tursko, muslimansko uopšte”. Čitave su generacije dovođene u iracionalno stanje zbog izgrađenog osjećaja potrebe za kolektivnom osvetom. Osvajanje Kosova poistovećivano je sa obnavljanjem stare srpske države, “povratkom na silom uzetu zemlju”. Međutim, kada se srpska vojska 1912. našla na Kosovu, većinu nisu u toj oblasti imali Srbi već Albanci, koji se nisu smatrali oslobođenim već pokorenim; upor. O. Zirojević, Kosovo u kolektivnom pamćenju, u: Srpska strana rata, Beograd 1996, 218; R. Samardžić, Za carstvo nebesko, u: Kosovska bitka i posledice, Beograd 1991, 12; D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990, 207. 515

122

dućana”. Nije bilo obzira ni prema radnjama čiji su vlasnici bili Srbi: “zaprepašćenje je ovladalo i kod hrišćana i kod muslimana”.520 U Ferizaju (Uroševcu) su izbjegli Albanci bili pozvani da se vrate svojim kućama, da bi potom, 300-400 onih koji su to uradili, bili pobijeni. Srpski štab je izdao naredbu da svako naselje, u kojem je ispaljen metak iz albanske puške na srpske vojnike, bude uništeno. Nakon toga je došlo do masakra albanskog stanovništva. Samo oko Prizrena ubijeno je više od pet hiljada ljudi, a između dvanaest do petnaest hiljada je nestalo.521 Od 32 džamije u Prizrenu, 30 je vojska pretvorila u kasarne, skladišta municije i spremišta za sijeno.522 Vatre zapaljenih sela bile su jedini signal kojim su se pojedine kolone srpske vojske međusobno obaviještavale o svom “napredovanju” i pravcima kretanja. Sa padom Kumanova u srpske ruke u Skoplju se slegao “ceo onaj svet arnautskog stanovništva koje je srpska vojska, nadirući sa severa, gurala pred sobom i koje je tu, tražeći utočišta, velikim delom našlo – smrt”.523 Pojava srpskih jedinica u blizini Skoplja izazvala je bila pravi haos u ovom gradu. U bolnicama je ležalo preko 900 osmanskih ranjenih vojnika kada se pročulo da srpske jedinice ulaze u grad. Bolnicu su prvo napustili ljekari a potom i bolničarke. Na ulicama je vladala graja i užasna panika. Ranjenici su se, preplašeni i ostavljeni, dizali jedan po jedan puzeći i zapomagajući na putu do kasarni ili do ulice, pokušavajući da se probiju do željezničke stanice i vozova koji su odvozili sretnike: “Tu su tako, kao mravi, ležali iznemogli, polumrtvi, onesvešćeni... Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. V, sv. 3, Beograd 1986, 308. U toku ratnih operacija i makedonske komite su napadale muslimansko stanovništvo. U selima oko Skoplja zlostavljani su bosanski muhadžiri. U Skopskoj kotlini bosanski muhadžiri su 1912. panično napustili sela Mrševac, Džidimirce i Deljadrovce. U Mrševcu je bilo oko sto njihovih domaćinstava. Njihov odlazak je bio iznenadan. Govorilo se da su u nekim njihovim kućama tada ostale i trpeze postavljene sa hranom. Lav Trocki je izvještavao 1912. o počinjenim komitskim divljaštvima i okrutnostima nedaleko od Prilepa, zbog kojih je regularna srpska vojska prigovarala: “da su Turci ušli u našu zemlju, oni se ne bi ovako ponašali”; opšir. vidi: Lj. Doklestić, Kroz historiju Makedonije. Izabrani izvori, Zagreb 1964, 209; L. Trocki, Srbija, jesen 1912, feljton, “Danas”, Beograd 15. jun 1998; 521 J. Udovički, Spone i sukobi, “Republika”, br. 188, Beograd 1-15. maj 1998. 522 N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, 298-302. 523 “Radničke novine”, br. 223, Beograd 22. oktobar 1913. D. Tucović je pisao da će se počinjeni zločini “pamtiti s kolena na koleno, kao što se pamte Vartolomejska noć, Sicijalijansko večernje, Kišnjevo, i kao što će se pamtiti Demirhisar i Doksat”. 520

123

Nisu mogli dalje. Slabosti i rane ne dadoše im da se spasu, i da se odvuku do voza. Poskapavala je tu većina njih na ulici”.524 U jesen 1912. godine, dok paljba topova još uvijek nije bila utihnula, u Kumanovo i Skoplje, kao i druge mjesta, počeo je pristizati veliki broj Srba iz Srbije i Austro-Ugarske da izvidi mogućnosti za naseljavanjem u “oslobođenim krajevima”.525 Blizu 2.000 “turskih izbjeglica”, većinom žena i djece, između Radovišta i Štipa, “umrlo je od gladi - doslovno od gladi” - pisao je jedan činovnik poslat u Štip da organizuje filijalu nacionalne banke.526 Razoružavanje muslimanskih sela pretvorilo se ne samo u sakupljanje oružja, već i u otvorena razbojništva. Za vojnim kolonama su se vukla brojna stada opljačkane stoke. Srpska i crnogorska vojska su 1912. u sjevernoj Albaniji čitava sela pretvarale u krematorijume.527 U Beograd su iz Albanije slate informacije da “kuda god je naša vojska prošla, tuda treba drugi narod da se seli, a prvi je uništen i sve njihovo što se nazivalo”.528 Nasuprot srpskim “donosiocima kulture”, stajali su, prema Vladanu Đorđeviću, Albanci - varvarski “crvenokošci Evrope”, što je nagoviještavalo namjeru da se sa njima postupa na sličan način, kao što je svojedobno bijelo stanovništvo Amerike postupalo sa Indijancima.529 Osjećanje posebnosti, superiornosti, Cit. prema: S. Đurić, Dnevnik pobeda. Srbija u balkanskim ratovima 19121913, Beograd 1988, 244. Milorad Marković, srpski vojnik je svjedočio o zbivanji­ ma u blizini Prilepa i sudbini muhadžira koji su bili izloženi napadima srpske vojske. Oficiri su nagovarali vojnike da pljačkaju zbegove. Oni su uzimali zlato a vojnici ostatak. Takođe su pojedini oficiri silovali žene: “iz varoši vodi divan drum preko Belasice uz brdo. Prođosmo selo Kosturino. S obe strane puta još sveže humke. Tu su sahranjeni pomrli iz zbega. Putem - masa spavača i stvari, mahom jorgani. Oko jedne ćuprije leševi još nesahranjeni, staro, mlado; izgladneli psi. Jedno dete i posle 5-6 dana ostalo je još lepo, ispod žbuna leži a opružilo ručice” – vidi: S. Đurić, Dnevnik pobeda. Srbija u balkanskim ratovima 1912-1913, 139, 246. 525 J. Tomić, Seoba u Srbiju i čija da bude zemlja u oslobođenim srpskim krajevima, Beograd 1914, 6. 526 Ratni izvještaji Lava Trockog - balkanski ratovi 1912-1913, 172. 527 P. J. Cohen, Srpski tajni rat: Propaganda i manipulacija historijom, Sa­ rajevo 1998, 30-31. Dr. Hakif Bajrami iznosi procjenu, na osnovu britanskih izvo­ ra, da je u Kosovskom, Skadarskom, Bitoljskom i Janinskom vilajetu 1912.-1913. bilo ubijeno oko 150.000 ljudi, “po kratkom postupku i bez ikakvog povoda” . Srpska vojska će 1913.-1914. zapaliti ili do zemlje uništiti 133, a crnogorska 102 albanska sela; opšir. H. Bajrami, Orijentacija Srbije za kolonizaciju i srbizaciju Kosova, u: B. Cana-C. Milivojević, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996, 156-165. 528 P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd 2000, 201. 529 H. Zundhausen, Istorija Srbije, 241-242. 524

124

pa čak i mržnje prema drugim etničkim zajednicama uporno postoji kao neka vrsta arhetipa uspostavljenog na samim počecima nastanka ljudskog društva.530 “Radničke novine” su pisale u novembru 1913. da su “varvarski podvizi nekulturnih crnogorskih plemena i besne srpske soldateske” izvršili za godinu dana snažniju propagandu za Austro-Ugarsku nego “njeni konzuli i frateri za čitav vek”.531 Izlazak srpske vojske, preko sjevernih albanskih krajeva, na Jadransko more, što je bio primarni cilj Srbije u ratu, označio je pobjedu “radikalnog nacionalizma” koji je sve manje tražio opravdanje za razvitak srpske države u ciljevima nacionalnog programa i principa “Balkan-balkanskim narodima”. Povodom upada srpske vojske u albanske krajeve s ciljem izlaska Srbije na more, Jovan Cvijić će podržati ideju o aneksiji kao “antietnografsku nužnost”.532 Srpska vanjska politika je ovim destruktivnim, imperijalnim činom i “ubija­ njem sa rezonom” izgubila i posljednji argument u isticanju prin­cipa narodnosti kao ideološke osnove svog nacionalnog progra­ma. Tu politiku su podržale gotovo sve građanske partije, najveći dio društva, a naročito vojska.533 Srpska vojska je silom svog oružja izašla na more kod Lješa, ali je pred započetom koncentacijom 200.000 austrougarskih vojnika i pripremljenom proklamacijom o objavi rata nevoljno morala da se povuče.534 Politika svršenog čina ipak nije potpuno rezultirala priželjkivanim ishodom.535 Crnogorci će, nakon šestomjesečne opsade B. Prpa, Izabrani narodi - strah i samoća, u: Rasizam i ksenofobija, Beograd 1998, 109-115. 531 D. Tucović, Crnogorski bes, “Radničke novine”, br. 239, Beograd 9. novembar 1913. On je pisao: “Kao izgladneli vuci Crnogorci su jurišali na sve što se zgrabiti može: popljačkali su kuće, dućane, torove, ambare, sve gde se god šta imalo da zapljačka... Ako spomenete nekome Arnautinu reč “Karadag” on se strese od bola, prstom pokazuje da je Crnogorac go i gladan, a dlanom seče sve, ne štedeći ni decu”. 532 Upor. D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, 203-205; O. Popović-Obradović, Kakva ili kolika država: ogledi o političkoj i društvenoj istoriji Srbije XIX-XXI veka, Beograd 2008, 250-251. 533 Upor. D. Tucović, Srbija i Arbanija, u: Sabrana dela, knj. 8, Beograd 1980, 99-101; Đ. Stanković, Nikola Pašić i jugoslovensko pitanje, I, Beograd 1985, 107; Đ. Mikić, Albanci i Srbija u balkanskim ratovima 1912-1913. godine, Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd 1985, 63-64. 534 D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956, 84-85; M. Vojvodić, Razgraničenje Srbije i Crne Gore sa Albanijom 1912-1913, Istorijski časopis, XXXVI, Beograd 1989, 149-161; B. Komatina, Jugoslovensko-albanski odnosi 1979-1983, Beograd 1995, 12-13. 535 Srbija će se 1913. nakon stvaranja albanske države diplomatska angažovati širom Evrope tvrdeći da Albanci nisu civilizacijski dorasli da imaju 530

125

konačno uspjeti da osvoje Skadar. To je bio “mrtav” grad kada su ga Crnogorci zauzeli. Civili su gladovali a šestomjesečno bombardovanje i opsada učinili su da se u velikom dijelu grada nije moglo ni živjeti. Veliki dio Skadra je bio u ruševinama. To nije spriječilo crnogorske trupe da krenu u uobičajenu, žestoku pljačku. Pod pritiskom velikih sila, biće ipak prinuđeni da ga napuste.536 Crnogorska vojska je 1912. zauzela beransku, bjelopoljsku, plje­va­ljsku, rožajsku, plavsko-gusinjsku i đakovačku oblast, kao i Bo­jansku i Skadarsku krajinu. 537 Mustafa Memić je pisao o neza­ vidnoj sudbini muslimanskog stanovništva u krajevima koje je 1912. osvojila Crna Gora. U ovim nastupima bilo je svega: po­ krštavanja u Plavskom jezeru, silovanja žena i djevojaka, kidanja noseva muškarcima i urezivanja krsta na čelu.538 Jovan S. Plamenac, crnogorski ministar unutrašnjih djela, u svojim spisima o zbivanjima iz 1912.-1913. prosto piše kao o kosovskoj osveti.539 Kada su crnogorske jedinice ušle u Bijelo Polje, nakon manjih sukoba, zatekli svoju državu. Nikola Pašić, koji je vjerovao da će Srbija zadržati ono što je njena vojska osvojila, potom je lamentirao kako je Srbiji stvaranjem Albanije bio za­ tvoren jedan od njenih najvažnijih “životnih pravaca razvoja”. Revoltirana srbi­ janska štampa je obilovala negativnim natpisima o Albancima. Pojavile su se čak i posebne knjige koje su to trebale i dokumentirati. Stojan Protić je 1913. objavio Albanski problem i Srbija i Austro-Ugarska, a Vladan Đorđević iste godine knjigu Arnauti i velike sile u kojoj je navodio da je “jedino među Arnautima izgleda kao da je i u XIX veku živeo po koji repat čovek”, podmećući čitaocima legendu o “repatim ljudima”, koju je u Albaniji, sredinom XIX stoljeća navodno zabilježio njemački naučnik J. G. Han; upor. V. Đorđević, Arnauti i veliki sile, Beograd 1913, 100-104; J. Budžovi, Antialbanska istoriografija, “Književne novine”, br. 753, Beograd 1. maj 1988; O. Milosavljević, Nacionalni stereotipi u istorijskoj perspektivi, Nova srpska politička misao, br. 1-2, Beograd 1999, 20-21. 536 Crnogorski kralj Nikola je kao izgovor za osvajanje ovog grada predočio kako je u njemu sahranjen jedan od njegovih predaka. Velike sile su, radi crnogo­ rskog napuštanja Skadra, pridobile kralja Nikolu zajmom od šest miliona franaka, koji je on iskoristio da umiri sve veće nezadovoljstvo njegovim režimom unutar Crne Gore – vidi: M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 252. 537 Opšir. S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.), Tu­ tinski zbornik, br. 4, Tutin 2003, 51-102. 538 Upor N. Rakočević, Crnogorsko-albanski odnosi 1878-1914. godine, u: Srbija i Albanci u XIX i početkom XX veka, Beograd 1990, 154-156; J. Brković, Svako o svojim zločinima, “Monitor”, br. 492, Podgorica 24. mart 2000; P. Bartl, Albanci, 140; B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 154-155. 539 S. Burzanović, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima, zločinima i pokrštavanju muslimana 1912-1913. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 288.

126

su prazan grad. Lokalno muslimansko stanovništvo koje je izbjeglo ostavilo je za sobom otvorene kuće “s trpezom na vidljivom mjestu, na kojoj je stajao hljeb sa britvom u njemu i pokraj njega so”, što je tradicionalno u ovim krajevima imalo za cilj da umilostivi vojsku da ne popali kuće. Kuće nisu popaljene ali su totalno opustošene. Pljačkanje grada je trajalo punih 20 časova, dok konačno nije organizovana nova vlast. U pljačkanju su učestvovale i crnogorske žene koje su išle iza vojske. Komandant Istočnog odreda crnogorske vojske general-serdar Janko Vukotić izrazio je zahvalnost svojoj vojsci na ulasku u Bijelo Polje, izuzimajući od toga one vojnike “koji su kroz varoš pljačke i zulume činili”.540 Neki od tih vojnika su javno bili batinani. Pripadnici crnogorskih dobrovoljačkih jedinica su smatrali da su zauzimanjem sandžačkih krajeva nastupili dani osvete. Njihovo ponašanje je išlo dotle da su smatrali da muslimane treba pretvoriti u raju.541 Crnogorci su došli i u pešterska sela, gdje su izvršeni brutalni obračuni sa tamošnjim muslimanima, praćeni pljačkom i paljevinom njihovih kuća. Srpski izvori su svjedočili da crnogorska vojska u Sjenici i Pljevljima “nije poštovala život i imanja pokorenih ljudi, a naročito Turaka”.542 Gavro Vuković je pisao kako Crnogorac nije mogao zamisliti da može biti iskreni prijatelj sa “Turčinom”, jer je “neprijateljstvo usađeno u njihove kosti od tolikih vijekova”.543 Srpski izvori su ukazivali da se u vladinim krugovima u Crnoj Gori sa šapatom govorilo o glasovima i izvještajima koji su dolazili o pljačkama i ucjenama koje su vršili Crnogorci u osvojenim krajevima.544 Neke jedinice crnogorske vojske su, poslije zauzimanju Sje­ nice, nastavile pretragu pešterskih sela u potrazi za oružjem, što je zapravo bila samo krinka za pljačku i teror. Crnogorska i srpska Javorska vojska su 25. oktobra 1912. popalili nekoliko muslimanskih Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija vlasti, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986, 67-68; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 234-235. 541 Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje 1973, 110. 542 Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. V, sv. 3, 416. 543 Prema: B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, II, 46. Kralj Nikola je, pak, pisao da je ratovanje sa “Turcima” uljeglo junačku krv Crnogoraca: “ratujući s Turcima namirivali su svoje potrebe za život, jer ih je ratovanje uzdržavalo od svakog rada”. 544 AS, MID, PO, 1912, f. XIII, d. 2. 540

127

kuća, ubili 12 domaćina iz toliko sela i zaplijenile 560 ovaca.545 Posebno su stradala sela Dolići, Ugao, Rasno i Tuzinje. Žalbe stanovništva zbog nedoličnog ponašanje crnogorske vojske su bile brojne.546 U sjeničkom kraju je bilo “osvetoljubivih i terorističkih pokušaja... a kasnije i izvršenja, što nije doprinosilo konsolidaciji prilika, već naprotiv, produbljivanju antagonizama”.547 Crnogorska vojska, posebno dobrovoljci Beranske brigade, mahom iz Vasojevića, izvršila je brojna nedjela i pljačke po tutinskom kraju.548 Načelnik mitrovačkog sreza A.S. Đurić izvještavao je 20. novembra 1912. komandanta Ibarske vojske o nedjelima crnogorske vojske: “Crnogorske neregularne čete pod predvođenjem generala Avra Cemovića iz Berana kompromituju svaku legalnu vlast. Oni pale privatne građevine; otimaju i vode sobom tuđu stoku; ubijaju mirne ljude; remete svaki red, zaveden u ovim krajevima; postavljaju nove kmetove i svrgavaju one, koje su sami seljaci dotičnih sela birali u prisustvu policijske vlasti; na grub način iznuđuju od srpskog stanovništva hranu za svoje bašibozuke, kojima nikada nije stiglo nikakvo vojničko sledovanje, nego se hrane i odevaju onim, što opljačkaju; oni vrše nasilja nad slabim, muslimanskim ženskinjem, što je, po verskim propisima muslimanskim, najviša sablazan. I to sve čine na teritoriji na kojoj uopšte ne bi trebalo ni da se pojavljuje, na levoj obali reke Drima, koju stranu treba da osigurava srpska vojska i srpska vlast”.549 Nakon crnogorskog zauzimanja Mojkovca opljačkani su kasarna i magacini osmanske vojske. Tom prilikom je ubijeno 12 muškaraca iz porodice Tutića. Za crnogorskom vojskom su išle žene, sa i bez konja, koje su pljačkale magacine i kuće pojedinih muslimana. U Poljima je opljačkana i lokalna škola, sa koje su odnijeti prozori, vrata i ostali školski inventar. Crnogorske vlasti su skrenule pažnju da se “zaštiti čast, sloboda i imanje muslimanskog življa koje se pokorilo i prestalo da daje otpor”, pozivajući ujedno izbjegle muslimane da se vrate, prijeteći im u protivnom konfiskovanjem cjelokupne imovine, da budu “mirni, poslušni, lojalni i ispravni V. Popović, Rodoslov suvodolskih Popovića, Beograd 1998, 60. AS, MID, PO, 1912, f. VII, d. 8. 547 S. Čukanović, Ljudi i događaji, rukopis, 82. 548 AS, MID, PO, 1912, f. XII, d. 8. 549 AS, MID, PO, 1912, f. XIII, d. 1, pov. br. 4743; opšir. A. Avdić, Sporovi između srpskih i crnogorskih vlasti u Sandžaku posle zaposedanja 1912. godine, Novopazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986, 178. 545 546

128

građani”. Zauzimanje Berana bilo je popraćeno izvještajima o hva­tanju “Turaka” koje “kroz ove potočine nalaze te ih robe kao stoku”, pa ih “neprestano robe i tuku”. I u ovom gradu je došlo do pljačkanja i pored izdatih naredbi i uputstava. Muslimani su potom i ovdje bili pozvani na “red, mir i poslušnost”.550 Bilo je slučajeva da su domaćini ubijani ispred svojih kuća naočigled ukućana, a kuće paljene. Iz Berana je 38 talaca trebalo biti sprovedeno u logor u Nikšiću. Na putu od Trešnjevika do Lijeve Rijeke poubijano je njih 25, od kojih je 16 bilo iz porodice Ramhusovića.551 Taoci iz Plava vođeni su u Nikšić, a u Podgoricu iz Đakovice. Bili su to mahom bogatiji i ugledniji muslimani. U zatvorima su bili zadržavani više mjeseci. Nakon zauzimanja Bihora, Pešteri i Rožaja, opljačkano je mnogo stoke “bez ikakvog zazora i otpora vlasnika”.552 Crnogorci su palili i kuće pojedinih sandžačkih Srba da bi ih pokrenuli u borbu, jer im se u početku nisu htjeli priključiti.553 Grupa Poličana iz Zagrađa zarobila je jednog osmanskog intendanta sa parama, koje su potom podijelili međusobno. Nakon 1918. oni su tim novcem kupovali stoku i zemlju, te su se tako obogatili.554 U gornjobihorskom selu Azane 16. oktobra 1912. prilikom ulaska crnogorske vojske stradalo je 13 ljudi.555 U novoosvojenim gradovima su kao stalne posade Opšir. P. Milošević, Oslobođenje Berana od turske vlasti 1912, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975. 551 H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 85-86; M. Memić, Korjeni zla i nasilja, 253; Isti, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, 65-66. 552 D. Vuletić, Polica kod Berana, Beograd 1998, 447. Po nekim podacima osmanska vojska je u borbama oko Pljevalja imala 140 poginulih i preko 90 ran­ jenih vojnika, dok gubici kod bašibozuka nisu bili poznati; opšir. N. Rakočević, Oslobađanje Pljevalja i Kamene Gore u balkanskom ratu 1912. godine, Sim­ pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979, 134-147; A. Knežević, Oslobođenje Pljevalja u Balkanskom ratu 1912, Breznički zapisi, br. 6, Pljevlja 1995, 135-141. 553 P. Milošević, Operacije Istočnog odreda crnogorske vojske u Sandžaku, Gornjem Polimlju i Metohiji 1912. godine, Istorijski zapisi, knj. XXX, sv. 3-4, Titograd 1972, 319, 335-336. 554 D. Vuletić, Polica kod Berana, 444; opšir. S. Bandžović, Migraciona kretanja kolašinskih muslimana tokom XIX i početkom XX stoljeća, Rožajski zbornik, br. 11, Rožaje 2002, 7-35. 555 Među njima su bili i Zahir Babačić, Bahto Luković i hodža Jonuz Bardo; opšir. S. Šabotić, Redžo Šabotić, guslar iz bihorskog sela Azana, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998, 74, nap. 10. 550

129

ostavljene dobrovoljačke jedinice, ili jedinice iz pograničnih plemena predbalkanske Crne Gore.556 Crna Gora se u Prvom balkanskom ratu proširila za oko 7.000 kvadratnih kilometara i oko 240.000 stanovnika od čega je muslimana bilo oko 160.000, Albanaca-katolika 20.000-25.000 i oko 50.00060.000 pravoslavnog življa.557 Crnogorska vlada je računala da će u pripojenim krajevima, od 50.000 porodica, koliko ih je bilo u Crnoj Gori, naseliti oko 5.000 porodica. Predviđala je da će za naseljavanje ovih porodica imati 150.000 rala (30 rala za svaku), utvrđujući da će u oblastima Peći i Đakovice imati na raspolaganju 100.000 rala, a u okolini Pljevalja, Bijelog Polja, Plava i Gusinja 50.000, uzimajući u obzir i imanja “odbjeglih i iseljenih iz novih krajeva”. Prve mjere Crne Gore u pripojenim krajevima, u pogledu agrarnih odnosa, bile su ustupanje imovine iseljenika Crnogorcima, rješavajući to Zakonom o naseljavanju novodobijenih predjela od 27. februara 1914. godine. Agrarna komisija je do februara 1914. izdvojila 2.600 rala zemlje za naseljavanje 500 porodica. Najviše molbi za dodjelu zemlje bilo je iz Pive, Drobnjaka, Nikšićke oblasti, Banjana, Kolašinskih polja, Morače, Kuča, Bjelopavlića. Do sredine juna 1914. bilo je podnijeto 10.019 molbi za dodjelu zemlje.558 U dijelu Sandžaka koji su zauzele crnogorske jedinice bilo je dosta primjera samovolje i progona lokalnog muslimanskog stanovništva. Austrijski izvori su izvještavali, sa granice na Metaljci, kako su krajem oktobra 1912. bila spaljena muslimanska sela Lever Tara, Đurđevića Tara, Glibače, Maoče, Stančane, Orulja, Mali Kolašin, što je bio razlog za bjekstvo stanovništva.559 Crnogorska vojska izvršila je zločine na području Šahovića, gdje je popaljeno 140 kuća Kalića i 41 kuća Drpljana “koji su se bili predali crnogorskoj vojsci i ukazali im svu lojalnost”. Polovinom novembra 1912. kralja Nikolu su izvještavali kako su “Poljani junački napali i poubijali 60 Turaka u Upor. Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, 110. 557 B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 19121915, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1973, 164. 558 Đ. Pejović, Agrarna politika crnogorske vlade u krajevima oslobođenim u Balkanskom ratu 1912. godine, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955, 236-240; Isti, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore (1878-1916), Istori­ jski zapisi, br. 2, Titograd 1962, 224. 559 Dž. Juzbašić, Nacionalno-politički odnosi u Bosanskohercegovačkom saboru i jezičko pitanje (1910-1914), ANU BiH, Sarajevo 1999, 148, nap. 17. 556

130

Kičini kod Korita i Boljara”. Narod je bježao u Bosnu ili ka udaljenim, maloazijskim krajevima osmanske države. Na brojne zločine crnogorske vlasti nisu oštrije reagovale.560 Crnogorski kralj Nikola je krajem novembra 1912. poslao jednu delegaciju, na čelu sa Pavlom Vujsićem, da obiđe Plav, Gusinje, Berane, Peć, Đakovicu, Rožaje i Bijelo Polje, i da suzbije nasilje uz instrukcije Vujsiću da je on “poslat tamo da tuče, da vješa one faliotne ljude koji grde ime crnogorsko u te novodobijene krajeve”.561 Ove posjete nisu ipak donijele željeni mir i sigurnost i pored ovlašćenja koje su imali specijalni kraljevski izaslanici. Slobodan Turlakov piše da je kralj Nikola “badava” uvodio kazne za vojna lica (šibljiku), kao i za činovnike i civile (batinu): “čak i oni koje je slao da kazne pljačkaše, i oni su pljačkali”.562 U novoosvojenim krajevima Crna Gora je uvela okupacioni sistem, a u njenim službenim dokumentima nije se pominjalo “oslo­­ bađanje novih teritorija”, već “osvajanje” ili “pripajanje”, što je naj­ vjerovatnije bilo posljedica etničke strukture osvojenih kraje­va, gdje većinsko, nepravoslavno stanovništvo to svakako nije doživljavalo kao oslobođenje. Tek docnije se usvaja termin “novopripojeni krajevi”.563 Stanje okupacije i vojnih uprava trajalo je sve do novembra 1913. kada su i ovi krajevi konačno proglašeni sastavnim dijelom Crne Gore, a svi stanovnici postali njeni državljani.564 Uspostavljena crnogorska upravno-policijska i sudska vlast u pripojenim krajevima imala je prvobitno izrazito vojni karakter, posebno u krajevima gdje je većinu činilo muslimansko stanovništvo.565 Odnos mjesnih vlasti prema ovom H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 40-41. Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, 110; A. Avdić, Sporovi između srpskih i crnogorskih vlasti u Sandžaku posle zaposedanja 1912. godine, 180. 562 S. Turlakov, Vodič za Srbe početnike (1804-1941), Beograd 1999, 109. 563 Srbija je imala sličan odnos prema uređenju svojih “novih krajeva”. Vladajući radikali Nikole Pašića smatrali su da u te nove novopripojene oblasti treba uvesti zaseban, vojno-policijski režim. U skupštinskoj i javnoj raspravi pred­ stavnici vlasti su ukazivali kako stanovnici tih krajeva nisu dovoljno kulturni, niti u dovoljnoj mjeri politički razvijeni,da se ustav Srbije ne može proširiti na te oblasti, pošto njihovi stanovnici navodno ne bi znali da koriste prava koja bi dobili. Zato su u tim krajevima, preko svog ministra unutrašnjih poslova, i Uredbe o novim krajevima“ zaveli režim po svojoj volji”; opšir. D. Stojanović, Kraj nacionalne arogancije, “Helsinška povelja”, br. 103-104, Beograd januar-februar 2007. 564 M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 235. 565 M. Dašić, Pregled teritorijalnog širenja crnogorske države, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987, 130-131. 560 561

131

stanovništvu usmjerio je djelimično i raspis ministra unutrašnjih djela izdat krajem 1912. po kojem se svim upravnim vlastima na osvojenim teritorijama daju uputtva za suzbijanje odmetništva, pošto je dosta stanovništva u strahu bilo izbjeglo.566 Po tom uputstvu preporučivano je spaljivanje odmetničkih kuća, oduzimanje imovine za državu, predavanje sudu punoljetnih muških članova iz porodičnih zadruga odmetnutih lica, koji su se tretirali kao jataci. Radikalne mjere koje je preporučio ministar unutrašnjih djela u tumačenju i primjeni na terenu poprimili su drastične oblike.567 U novopripojenim krajevima za činovnike su imenovana mahom nestručna lica, među kojima je bilo i nepismenih seljaka. Činovništvo je pretežno, ili skoro isključivo postavljano od mještana ili graničara, odnosno iz pograničnih oblasti, naročito Vasojevića. Ovakvim predstavnicima crnogorske vlasti pogodovali su uslovi za samovolju, revanšizam i zloupotrebe.568 U izvještaju Milorada Jovanovića, načelnika okruga prijepoljskog, upućenom 1912. u Beograd uočavano je da se iz držanja crnogorskih vlasti ne može saznati kakve se politike zapravo drži Crna Gora prema muslimanima: “Ima mnogo nedoslednosti u držanju prema njima. U ponečemu ih vređaju bez razloga i potrebe; zabranjeni su na primer svi radovi čak i poljski, nedeljom i praznikom, a kada su se na to i na još neke postupke žalili, sam je Kralj rekao njihovim prvacima ‘u mene je tako a kome se ne dopada neka preturi ponjavu preko ramena, pa neka ide kud zna’, ukazujući da se istodobno muslimanski glavari postavljaju za komandire, a “notorne kolašinske hajduke za perjanike” zaključujući dalje “okolnost, što je država slaba što se mnogo ne oseća u novim granicama Crne Gore, čini da utoliko slobodnije dela životna sila samog naroda. Izražaji te sile nisu istina ni malo kulturni, ali ni u jednoj državi, gde je malo čega kulturnog, izgledale bi kulturne metode u borbi protiv nacionalnih i državnih protivnika kao preuranjene”.569 ACG, MUD, Upravno odjeljenje (dalje: UO), 1912, f. 131, 2945. Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija vlasti, 90. 568 B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog do Prvog svetskog rata, Rožajski zbornik, br. 5, Rožaje 1986, 14-15. 569 On dalje, između ostalog, piše: “Crna Gora se nalazi u težem položaju prema muslimanima u njenom delu Sandžaka nego mi prema našim. U crnogorskom delu Sandžaka je relativno više muslimana nego u našem. Rožajski kraj, Bihor, jedan pojas duž hercegovačke granice - to su skoro čisti muslimanski krajevi. Svi su ti krajevi - osobito Kolašin - nastanjeni najboljim muslimanskim življem, kome po svežini i otpornosti nema ravna nigde u oslobođenim oblastima ni našim ni crnogorskim” - opšir. M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem XIX i početkom XX veka, 245-246. 566 567

132

Mada je crnogorska vlast zvanično garantovala jednakost i slobodu vjere, prvih nekoliko mjeseci, imami i muftije nisu obavljale svoje dužnosti. Mektebi nisu radili, a džamije su, većinom, bile zatvorene. Sa osmanskom vojskom su otišle i mnoge hodže, imami i mujezini. Sve do juna 1913. bjelopoljski muftija Jusuf Delević vršio je vjerske obrede za muslimane na teritoriji od Pljevalja do Peći “gdje je za tursko doba službovalo pet kadija i pet muftija”.570 Zgrade nekih mekteba su bile korišćene za smještaj vojske i vojnog materijala ili doseljenih crnogorskih porodica.571 Od ljeta 1913. bilo je dozvoljeno otvaranje do tada zatvorenih džamija. Nakon dobijanja dozvole mektebi su ponovo otvoreni. U njima je “nastava izvođena na turskom jeziku, i to od nekvalifikovanih lica, čime se naglašavao islamski duh i nostalgija za turskom državom” – misli i piše dr. Branko Babić.572 Mektebi su u septembru 1913. ponovo zatvoreni. Djeca su usmjeravana ka državnim osnovnim školama, što je nailazilo na odbojnost muslimanskog stanovništva, plašeći se otuđivanja svoje djece od islama. Crnogorska država je otvaranjem osnovnih škola i širenjem školske mreže, preko školskih programa “priželjkivala brže udržavljenje i makar djelimičnu nacionalizaciju Muslimana i Albanaca”.573 Iz Rožaja su crnogorski oficiri izvještavali nadležne B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog do Prvog svetskog rata, 12. B. Babić, Osnovno obrazovanje muslimanske i katoličke djece u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1913-1914. godine (dalje: Osnovno obrazovanje), Rožajski zbornik, br. 6, Rožaje 1987, 89. 572 B. Babić, Osnovno obrazovanje, 90. 573 B. Babić, Osnovno obrazovanje, 94-95. Milan Cemović, v. d. nadzorni­ ka Beransko-zatarskih škola, 10. novembra 1913. piše, između ostaloga, crno­ gorskom ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova: “Nada je na školu. Škola će vremenom sve rasčistiti samo u njoj da rade spremni radnici, prožeti patriotizmom i nežaliti se raditi djelom i rečju van škole. Škola će uspjeti, da su Srbi musliman­ ske vjere a ne Turci a tu je dosta učinjeno. Njihov nacionalitet će se vrlo lako uništiti i asimilovati s nama, zato što nosi karakter religiski a njihov religijski kult je sišao na najniži nivo, jer ga vrše glupe i nepismene odže, koje kao takve treba da podržavamo i da ne plaćamo za vjeroučitelje osnovnih škola. Odže su auktoritet u muslimanskom narodu, njih platiti a zato su odani, značilo bi privlačiti omladinu i vaspitati ih u našem nacionalnom duhu. Što će pak odže predavati religiju, to ništa ne znači, jer kao što rekoh, prosti i nepismeni a uz to i prirodno skučeni, moraju kapitulirati pred obrazovanijim, pismenijim i spremnijim. Ovo se vrlo lako može izvesti u Plavo-Gusinjskoj Oblasti, Beranskoj , Bjelopoljskoj i Pljevaljskoj, tim prije što taj muslimanski narod govori srpski i mnoge običaje zadržao je naše a suviše, što mnogi vode porijeklo iz stare Crne Gore” – prema: D. Kujović, Nekoliko svjedočanstava kao prilog ilustraciji prosvjetnih prilika u novooslobođenim krajevima Crne Gore tokom 1913. godine, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003, 207. 570

571

133

organe na Cetinju da je stanovništvo rožajske oblasti mirno i lojalno, ali da su zapažene pljačke, paljevina kuća, i druga nasilja. Kralj Nikola je naredio brigadiru Janku Vukotiću 4. oktobra 1912. godine: “nemoj puštati Vasojeviće u skladišta da pljačkaju i uznemiruju narod, nego drži jaku disciplinu”. Zbog takvih razloga je Vuković izdavao naredbe Avru Cemoviću, komandantu Donjovasojevićke brigade: “kako znaš stani na put pljački, otimačini u Rožajskoj nahiji, a u sporazumu sa upravnim vlastima”.574 Gorku sudbinu imali su muslimani u plavsko-gusinjskom kraju “koji nije imao većih nedaća u svojoj istoriji od onih koje je njegovo stanovništvo preživelo, posebno 1913. godine. To su bile paljevine sela, pljačke, ubistva, nasilna pokrštavanja u takvom broju da to nije zabeleženo nikada i ni u jednom kraju Balkana”.575 Muslimansko stanovništvo se dosta korektno odnosilo prema crnogorskoj vojsci koja je bila dočekana hljebom i solju, “što prema drevnim običajima predstavlja vijernost koja se ne smije prekršiti” i nije davalo svojim ponašanjem bilo kakvog povoda za izazivanje nove vlasti. Uspostavljanje vlasti bilo je praćeno odmazdom i progonom lokalnog muslimanskog stanovništva. Bila su popaljena i razorena muslimanska sela Novšići, Donja Ržanica i Pepići. U zimu 1912.1913. u Plavu i Gusinju je prikupljena velika količina oružja.576 Mjere protiv lica koja su posjedovala oružje, ili bila sumnjiva, poslužili su vlastima da nasilje pravdaju legalnim sredstvima.577 U februaru 1913. na teren Plava i Gusinja upućena je brigada pod komandom Avra Cemovića koja se prije nalazila u Sandžaku prema Tutinu i Ribariću. Nakon dolaska na teren Plava i Gusinja, njegove čete počele su paliti kuće, ubijati ljude, otimati stoku i vršiti nasilja nad muslimankama. Tokom 1913. u Plavu i Gusinju je strijeljano oko 800 lica. Muškarcima je bilo naređeno da nose crnogorske kape.578 Sve je to predstavljalo uvod u još dramatičnija zbivanja A. Matović, Rožaje - kroz vjekove, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 185. 575 E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 136-137; M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 200-203; M. Imamović, Pregled istorije genocida nad Muslimanima u jugoslavenskim zemljama, 686-687; R. Gruda, Sandžak u sjenci topova, Novi Pazar 1997, 55. 576 ACG, MUD, UO, 1912, f. 131, 2979. 577 Upor. “Preporod”, br. 10/474, Sarajevo 15. maj 1990; M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije, II, Beograd 1989, 661; M. Memić, Plavljanski i Gusinjski Bošnjaci, feljton, “Oslobođenje”, Sarajevo 28. juli - 4. avgust 1994. 578 ACG, MUD, UO, 1913, 374/2, br. 429. 574

134

kada su otpočela nasilna pokrštavanja stanovništva. Pokrštavanje je vršeno uz saglasnost ministarstva unutrašnjih djela koje je odobrilo sveštenstvu da pristupi ovoj akciji. Saglasnost je dala i Mitropolija pod uslovom da se pokrštavanje izvede po crkvenim zakonima. Da bi spasili svoje živote ljudi su bili primorani da se pokrštavaju. Svi su morali prethodno da prilože taksirane molbe i nađu dva svjedoka pravoslavca. Potom su dobijali nova - hrišćanska imena. Hadži Abdulah Gruda, imam Ali-pašine džamije u Gusinju da bi izbjegao krštenje, dao je zlato trgovcu Simu Zakovom Foliću iz Gusinja. Svake nedjelje su morale muslimanske žene i djevojke, kao nove pravoslavke, da izlaze na “begluk” i zajedno sa Crnogorcima igraju crnogorsko kolo, koje je zbog svog nacionalno-vjerskog šarenila nazivano “šareno kolo”. U izvještaju Janka Vukotića iz aprila 1913. se navodi: “Danas u Plavu i Gusinju nema ni jednog Turčina po spoljašnošću, nego su svi Srbi. Najprije je jedno 240 Turaka mušketano, a ostatak je pokršten”. Po nekim podacima, proto Đorđe Šekularac iz Gusinja pokrstio je 12.000 muslimana. Ovakve akcije pokrštavanja i strijeljanja nekoliko stotina ljudi koji su se tome odupirali prijetili su potpunim istrebljenjem muslimana na ovom području.579 Upor. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 205-219; M. Gligorijević, Rat i mir Vladimira Dedijera, Beograd 1986, 232; R. Gruda, Pokrštavanja muslimanskog i albanskog stanovništva Gusinja i Plava, “Sandžak”, br. 2, Sarajevo 8. oktobar 1990; H. Čengić, Genocidi nad Muslimanima Bošnjacima u Sandžaku, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996, 234-235; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 69-74; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 458-459; M. Bojić, Historija Bosne i Bošnjaka, Sarajevo 2001, 503. Pojedini autori su pokušavali da u svojim radovima “odbrane” i “amnestiraju” crnogorsku državu od onog čemu su muslimani bili izloženi 1912.-1913. godine, pojednostavljeno pokažu kako nasil­ no pokrštavanje nema izvorište i uporište u državnoj politici Crne Gore, da demanti­ raju naknadno “sređivanje” računa za ranije izgubljene bitke i neostvarene planove. Država, u principu, nikada ne odgovara za krivična djela, ali, kažu pravnici, snosi od­ govornost za posljedice krivičnog djela koje su u vršenju službe izvršili njeni organi, administracija, vojska, policija. Indikativno je kako je Jovan Cvijić prikazivao ovo nasilno pokrštavanje. On piše: “Kad su Crnogorci osvojili Plav i Gusinje, preveli su mnoge muhamedance srpskog jezika u pravoslavnu veru, između ostalih i hodžu (turskog sveštenika) u Plavu, koji je, pokrstivši se, uzeo srpsko istorijsko ime Balša Balšić. Ovi pokrštenici, naročito hodža, nisu mogli trpeti da njihovi dojučerašnji jednoverci ostanu muhamedanci, i svim su ih načinima primoravali da pređu u pravoslavnu veru. Bivši hodža je tražio da postane predsednik prekoga suda, i u tom svojstvu čak kaznio smrću neke od svojih rođaka koji su oklevali da odmah prime hrišćanstvo. Preobraćanje u novu veru uzelo je velike razmere” - prema: J. Cvijić - I. Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima, Beograd 1996, 51. Blažo Ralević piše da su se muslimani pokrstili “samoinicijativno i kolektivno. Gotovo trijumfalno, 579

135

Vršeni su i pritisci i po brojnim mjestima da se muslimani, koji se nisu iselili, pokrste. U Andrejevici je početkom marta 1913. pokršteno 10 porodica, u Rožajama dvije, dok je 68 porodica iz Gornje Ržanice čekalo na odobrenje za pokrštavanje.580 Novi “vjernici” su bili izuzeti od potrebnog šestomjesečnog kanonskog roka pripravnosti, nakon koga se vršilo pokrštavanje.581 Više stotina muslimanskih porodica u Pećkoj oblasti, iz Brestovnika, Novog Sela, Trebovića, Dubova, Drenice, Loćana, Crnobrega, Kritčine, Lješanja, Jagode, Petrića, Zajmova, Prilepa, Jablanice, Kruševa, Svrke, Istinića, Streoca, Raušića, Glođana se bilo, u nevolji, prijavilo za pokrštavanje. U Peći je bilo obrazovano i društvo “Liga za pokrštavanje” sastavljeno od lokalnih trgovaca koji su propagirali ovu akciju.582 Po naređenju generala Radomira Vešovića, u prisustvu pravoslavnih sveštenika iz Peći, u januaru 1913. sprovedeno je nasilno pokrštavanje Albanaca. Oni koji bi se usudili i tome suprostavili bili su ubijeni. Prema tvrđenju kao da su jedva dočekali da im se pruži prilika za taj odušak” - prema: B. Ralević, Kaludra, Beograd 1976, 68; Dr. Radoš Ljušić, pak, piše kako je prelazak sa islama na pravoslavlje u novoosvojenim krajevima bio najčešće “iz neke nužde, ali nikada planski i u državnoj organizaciji” - prema: R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, 311; Crnogorska državna politika, piše Ž. Andrijašević, zadugo nije imala izraženu kat­ egorijalnu distinkciju prema pojmovima “musliman”, i “Turčin”, mada je pravljena jasna razlika između “Turaka-Azijata” i “domaćih Turaka”. Stav države Crne Gore prema nasilnom pokrštavanju proizilazio je, po Andrijaševiću, iz njene vjerske poli­ tike: “Tolerantan odnos koji je ova država imala prema “svojim muslimanima” od 1878. do 1912. najuvjerljiviji je dokaz o karakteru te politike”. On je, na kraju svoje studije, ponovio da nasilno pokrštavanje nema izvorište i uporište u državnoj politici Crne Gore; opšir. Živko M. Andrijašević - Zoran Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913. godine, Podgorica 2003; takođe vidi prikaz ove knjige od S. Bandžovića u: Beharistan, br. 14, Sarajevo zima 2004, 288-292. Z. Janjetović smatra da je nasilno pokrštavanje muslimanskog i katoličkog življa 1912.-1913. bila vjerovatno najodi­ oznija crta crnogorske vlasti: “Nema dokaza da je ovo rađeno po nalogu crnogorske vlade, ali činjenica da je to činjeno na toliko mesta kao da ukazuje da je cela ak­ cija centralno vođena” – nav. prema: Deca careva, pastorčad kraljeva: Nacionalne manjine u Jugoslaviji 1918-1941, Beograd 2005, 104-105. 580 ACG, MUD, UO, 1913, f. 132, 120. 581 B. Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914, Beograd 1984, 234-235. 582 H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 63-64; upor. P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, 200. N. Rakočević smatra da za akciju pokrštavanja nije bilo instrukcija sa Cetinja, već je na “svoj način” tumačena jedna naredba Ministarstva unutrašnjih djela od 21. decembra 1912. odnosno 3. januara 1913. godine. U toj naredbi je stajalo da se pojedinci koji se dobrovoljno jave za pokrštavanje upućuju mjesnom sveštenstvu na dalji postupak; opšir. N. Rakočević, Srpsko-albanski odnosi 1878-1914. godine, u: Srbija i Albanci u XIX i početkom XX veka, Beograd 1990, 156.

136

popova, u okolini Peći je pokršteno oko 10.000 lica, u samoj gradu 200, a među njima i jedan hodža i jedan derviš.583 Prilikom akcije pokrštavanja posebno se istakao komandant crnogorske žandarmerije (krilaša) Savo Lazarević, koji je kod Albanaca pominjan, zbog velike okru­tnosti, kao Sav Batarja (Plotun). U Đakovici su stotine muslimana bili prisiljeni da pređu na pravoslavlje, a mnogi imami su pogubljeni.584 Katoličkom svešteniku L. Paliću su na obe ruke odsječena po dva prsta, kako se ne bi mogao krstiti sa pet, već samo sa tri prsta.585 Dušan Jovović je, u martu 1913. iz Kraljevske oblasne uprave u Peći, izvještavao Jovana Plamenca, crnogorskog ministra unutrašnjih djela, o mučenjima i ubistvima koje je primjenjivao radi razoružanja lokalnog stanovništva, o pokrštavanju koje je uslijedilo nakon ovih mjera, o potrebi “rastrebljivanja” stanovništva. Isticao je da djeluje na vlastiti rizik, ali da se nada da će ga u slučaju žalbi na njegov rad ministar zaštititi.586 U sjevernoj Albaniji su spas potražile i brojne albanske mu­ ha­­džirske porodice iz Peći i Đakovice. Njihove kuće su bile pa­ ljene a oni tretirani kao odmetnici.587 Zbog pokrštavanja koje su sprovodile crnogorske vlasti neki Albanci su bježali na teritoriju koju je zauzela srpska vojska. To se događalo i nakon pokrštavanja. Kada bi ih neko upitao za novo, “hrišćansko” ime oni ga se nisu M. Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914, Beograd 1973, 129. P. Bartl, Albanci, 140; opšir. Z. Cana, Gjenocidi i Malit te Zi mbi populin shqiptar 1912-1913, Dokumente, Prishtine 1996. 585 M. Memić, Korjeni zla i nasilja, 254. 586 D. Jovović, pored ostalog, piše: “Nad svije koji su mi bili i malo sumljivi primjenjivao sam sve vrste tjelesnih kazna. – Tukao sam ih, držao sam ih po zimi noćno u vodi i na svaki način mučio. Ovim načinom počelo se još više zakopano oružje nalaziti. Ovako se pronašlo oko 50 pušaka ali se dalje nije moglo. Po 5-6 kod jednog nalazilo se. Sve biće i muke bile su dalje uzaludne. Ja sam onda nare­ dio, da se strijeljaju svi oni koji su sumljivi i ako nijesam kompetentan da izričem smrtne kazne, a komandanta žandarmerije Kom. Lazarevića posalo sa 150 vojnika i jednim topom po sela, da ubija sve one kod kojih se oružje pronađe, kao i one za koje se dokaže da ovo imaju, pa i ako se ne nađe, jer sam držao da istog ima više kod seljaka nego kod trgovaca. Ovako isto izdao sam naređenje i kapetanima gusinjskom i pećskom” – prema: S. Burzanović, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima i zločinima i pokrštavanju muslimana 1912-1913. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 306. 587 Upor. J. Lluka, Shperngulja e Shqiptareve nga Peja e rrethina ne vitet 1912-1994, Prishtine 1997, 17-18; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 83-84. 583 584

137

mogli sjetiti, dodajući da “zna kum”.588 Muslimansko i albansko stanovništvo je tada u sveopštoj nevolji, bježeći i sklanjajući se od većeg zla, bez mnogo izbora, u srpskoj državi gledalo izvjesniju garanciju za svoju ličnu i imovinsku sigurnost.589 Katolici i po­ kršteni muslimani su, spašavajući se od “vladavine užasa”, ma­ sovno prelazili preko Bijelog Drima u metohijske krajeve koje je zaposjela srpska vojska. Tako su tamo prelazili i mnogi nepokršteni muslimani, bojeći se pokrštavanja.590 Odbjegli su ostavljali skoro svu imovinu. Crnogorske vlasti su odmah konfiskovale tu imovinu i zbirali pokretnine.591 Na neskriveno zgražavanje pojedinih stranih dopisnika zbog neciviliziranog ponašanja crnogorske vojske prema albanskom stanovništvu, odgovoreno im je: “Ali, oni su životinje. Divlje životinje. Napravili smo veoma dobru stvar”.592 Nasilno prevođenje Albanaca-katolika na pravoslavlje je izazvalo reakciju Austro-Ugarske koja je tim povodom uputila protest Crnoj Gori.593 Na Kosovu nastaju velike etničke promjene. Srpski ra­dikali su za činovnike slali ljude kojima je bio glavni cilj da se brzo obogate pljačkom. Represivna politika je dovela do pobune albanskog stanovništva koju je u krvi ugušilo nekoliko divizija srpske vojske. Dio stanovništva turske nacionalnosti odlazi u Osmansko carstvo, kao i albanskog stanovništva, koje jednim dijelom odlazi i u Albaniju. Iseljavanje je bilo naročito masovno 1913. i 1914. godine. B. Bošković iseljenički pokret “islamiziranog sveta” objašnjava “čežnjom za svojom verskom maticom”. Ise­ljavanjem su zahvaćeni i krajevi sjeverno od Prištine, između rijeke Sitnice i Laba. Tu su još 1861. došli Čerkezi sa Kavkaza i obrazovali sela Gornju i Donju Aziziju. Redžep Škrijelj navodi da su u rušilačkom pohodu bugarskih jedinica spaljene i opljačkane gotovo sve kuće u Mazgitu, gdje je živio veliki M. Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914, 129; D. Pavlović, Olako obećana brzina, Zagreb 1988, 119-120. 589 N. Rakočević, Odnosi Crne Gore i Srbije u periodu 1912-1914. godine, u: Velike sile i Srbija pred Prvi svetski rat, Beograd 1976, 580. 590 Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata iz bečkih arhiva o pokrštavanju i iseljavanju muslimanskog stanovništva iz oblasti koje je Crna Gora oslobodila u balkanskim ratovima 1912/1914 (u daljem tekstu: Nekoliko dokumenata), Alma­ nah, br. 41-42, Podgorica 2008, 297. 591 Ž. Andrijašević-Z. Stanojević, Izvještaj “Išljedne komisije za izviđaj raznih zloupotreba u novooslobođenim krajevima”, Almanah, br. 19-20, Podgori­ ca 2002, 281-282. 592 B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 154. 593 AS, MID, PO, 1913, f. XV, d-2. 588

138

broj muhadžira porijeklom iz Nikšića.594 Prema srpskim izvorima većina naseljenika iz Mazgita se prijavila okružnom načelniku Miti Kalajdžiću da dobije pasoš kako bi se iselili. On je navodno njih pozivao da ostanu, na šta su oni odgovorili da se “sele iz razloga što je jedino muslimanska vera Alahom određena da upravlja i gospodari drugim verama, i da ne može po njihovom Koranu biti potčinjena drugoj veri”, zaključujući da je “prirodno da su posle ovakve izjave dobili pasoš”.595 Već 1913. u Malu Aziju se sele brojni Čerkezi, većina crnogorsko-hercegovačkih muhadžira, uz nove, albanske muhadžire.596 Ovaj prostor ostaje skoro bez stanovnika. Koriste ga okolna sela (Ugljare, Bresje, Crkvena Vodica, Plemetina, Prilužje, Babin Most, Donja i Gornja Brnjica) za ispašu. Tu je u periodu 1918-1941. nastalo devet naseljeničkih kolonija: Kosovo Polje, Obilić, Mileševo, Lazarevo, Devet Jugovića, Orlović i naseobine u Kruševcu i Donjem Mazgitu.597 Albanci koji su se iseljavali sa Kosova nakon balkanskih ratova odlazeći put Osmanskog carstva stizali su i na Bliski istok. Tada se u Siriji, u Alepu naseljava 150 porodica iz Peći i Vučitrna, a u Damasku formira najveća albanska kolonija na Levantu od 5.000 lica. U Bejrut se u istom periodu doselilo nekoliko porodica iz Preševa.598 Početkom maja 1913. na Cetinje je, kod kralja Nikole, stigla delegacija uglednih građana Gusinja koja ga je upoznala sa svim onim što se desilo u Gusinju i Plavu. Kralj je čvrsto obećao da će narediti da se sve džamije otvore i da narod slobodno ispovijeda bilo koju vjeru. Ubrzo je, 7. maja 1913. u Gusinje stigao brigadir Mašan Božović, kraljev izaslanik, koji je preuzevši dužnost oblasnog upravitelja, na zboru pred oko 15.000 ljudi pročitao kraljevu proklamaciju o U ovom selu je do rata bilo 130 domova. Već 1913. iselilo se 118 poro­ dica; opšir. R. Škrijelj, Bošnjački Mazgit – muhadžirska oaza Bošnjaka na Kosovu, 202. 595 Savremenici o Kosovu i Metohiji 1852-1912, 385, 431. 596 Ruska vlada je, nakon sukoba na Kosovu u ljeto 1998. godine, donije­ la i potom sprovela odluku o preseljavanju dijela preostalih Čerkeza u njihovu istorijsku domovinu Adigeriju, na sjeveru Kavkaza; također vidi: O. Zirojević, Izbegličke reke teku, “Republika”, br. 208-209, Beograd 1-31. mart 1999; M. Nedeljković, Kosovo i svetski rat, Beograd 1999, 230. 597 B. Bošković, Naseljenici na Kosovu i Metohiji (1918-1941) i njihov progon (1941-1944), s posebnim osvrtom na bosansko-hercegovačke naseljenike, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 416. 598 N. Seferović, Kolonija hercegovačkih Muslimana u Kajzeriju u Palestini, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 12, Beograd 1981, 52. 594

139

slobodi vjeroispovjesti, da se svi nasilno prevedeni u pravoslavlje mogu vratiti islamu. Hodžama su bili vraćeni ključevi od džamija: “Istog je dana ta ogromna masa ljudi krenula prema rekama Grnčaru i Vruji, gde su prali i peskom trljali mesta kuda su posipani vodicom, toliko jako dok im krv ne bi potekla. Sve tri gusinjske džamije nisu mogle da prime one koji su željeli da klanjaju”.599 Strah je ipak ostao. Tragovi su bili duboki. Taj mučni period u narodu je ostao pod imenom “pljačka”, a riječju “mušketa” obilježava se 1912. godina kada je “pobijeno oko osam stotina ljudi samo zato što nisu prihvatili pokrštavanje”.600 Zbog svega počinjenog i preživljenog mnogi su krenuli ka osmanskim krajevima. Još za vrijeme pokrštavanja znatan dio stanovništva prebjegao je u sjevernu Albaniju. Dio njih će priključiti komitskog pokretu pod vođstvom Bajrama Curija. Muslimani u bjelopoljskom kraju su bili izloženi velikim maltretiranjima, naročito po selima. Predsjednik opštine iz Zatona koristio je imovinu izbjeglih muslimanskih porodica u lične svrhe, zadržavao za sebe dio prikupljenog poreza, uzimao mito od nezaštićenih ljudi. Predsjednik bistričke opštine Arso Balšić je otišao još dalje. On se nasilno oženio sa Hankijom Mahmutović, kćerkom starog Nurka Mahmutovića iz Radove Glave, odveo je u crkvu i pokrstio u Milicu. Zbog počinjenih zločina nad muslimanskim življem u bjelopoljskom kraju bila je formirana državna isljedna komisija. Ona je utvrdila da su tu izvršena 44 ubistva. Sudu su bila predata 23 lica zbog počinjenih zločina. Odgovornost se nije mogla potpuno sprovesti jer, kako je naglašavala komisija “nedostajali su operacijski dnevnici o pokretu pojedinih jedinica, pa je bilo teško ustanoviti da li su oni koji su ubijeni stradali samo zato što su pružali otpor vojsci, ili su bili žrtve samovolje pojedinaca”.601 M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 240-241. Jo­ van Jovanović plavsko-gusinjska zbivanja pojednostavljuje: “Naime, poslije odlaska Janka Vukotića sa područja oslobođenih krajeva u Limskoj dolini, u Plavu je neki kabadahija Milutin vršio represalije nad Muslimanima prinuđavajući ih da prelaze u pravoslavnu vjeru. O tom zločinu obaviješten je crnogorski muftija Murteza Karauzović. Muftija je pošao kod kralja Nikole i obavijestio ga o nemilim događajima u Plavu. Kralj je odmah naredio ministru vojnom Mašanu Božoviću da na licu mjesta ispita stvar i da se svi pokršteni Muslimani vrate u svoju vjeru” - prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Pod­ gorica 10. april 1980. 600 M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, 90. 601 ACG, MID, Komisija Kraljevske crnogorske vlade za izviđaj zlou­ potreba državnih činovnika u novooslobođenim krajevima, f. I, II, za 1913; Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Beograd 1979, 242. 599

140

Ovakav odnos doveo je do bjekstva muslimanskog stanovništva na austrijsku teritoriju i do pojačane težnje ka iseljavanjem u Anadoliju. Početkom 1913. za predsjednika opštine u Petnici postavljen je Milisav Kokić, rodom sa Police. On je zabranio muslimanima da se briju i šišaju, da nose fesove i ćulahe. Pojedinima su prošivali i krst preko glave, kako bi ih primorali da idu gologlavi, bez kape, da bi ih takve gledali ostali. Na razne izgrede i zločine mjesne vlasti nisu uvijek efikasno reagovale.602 Na novoosvojenim teritorijama stradale su i brojne džamije. U donjobihorskim selima rušene su džamije pod obrazloženjem da su “napravljene od crkvi”.603 U pljevaljskom kraju porušene su seoske džamije u Gracu, Krndžinoj Bari, Odžaku, Petinama, u Raščićima je zapaljena. U bjelopoljskom kraju je zajedno sa selom Bioče bila spaljena i mjesna džamija. Na području Plava spaljena je džamija u Novšićima.604 U novembru 1913. kralj Nikola se, zbog svega što se dešavalo muslimanima, obratio još jednim proglasom stanovništvu Crne Gore: “Sloboda vjere i savjesti biće svakome najstrožije poštovana i čuvana. To im garantuju moji lični osjećaji i tradicionalno načelo mojega doma: “Brat je mio koje vjere bio”. Mojim podanicima rimokatolicima, pored duha snošljivosti, kojim je Crna Gora vazda prožeta, i konkordat sa sv. Stolicom jamči potpunu slobodu savjesti. Oni će uz braću pravoslavnu i muslimane biti jak član narodne nam zajednice i osnov snage naše države. Pripadnici Islama imaće u meni i mojim vlastima stalnu zaštitu”.605 Stanje za muslimansko stanovništvo bilo je, i pored ovakvih i sličnih proglasa, teško u svim krajevima koji su tokom 1912.1913. izuzeti od osmanske uprave. Opšti glas javnog mišljenja u Evropi je bio da balkanske države ne treba lišavati plodova njihovih brzih pobjeda.606 Ugovorom u Londonu 4. maja 1913. okončan je Prvi balkanski rat.607 Na Londonskoj konferenciji Srbija i Crna Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija vlasti, 88-89. 603 Đ. Joksimović, Bihor i Donji Kolašin, Prilep 1934, 43. 604 Opšir. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001. 605 J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 9. april 1980. Slične zapovijesti izdavao je i srpski regent Aleksandar Karađorđević da se “nipošto ne dira u veru, kuću i kućnu čeljad” – vidi: B. Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, knj. 1, Beograd 1996, 110. 606 V. Ćorović, Istorija Srba, III, Beograd 1989, 200. 607 Na ovom skupu bili su ponajprije odbijeni zahtjevi pobjednika u pogledu Sandžaka i nekih drugih teritorija, pa je Porta, ohrabrena tim stavom, bila preki­ nula pregovore. Većinu prijedloga balkanskih država ona je, nevoljno, prihvatila 602

141

Gora su odbacile narodnosni princip kao “praktično neupotrebljiv” zbog velike izmiješanosti srpskog i crnogorskog stanovništva sa albanskim, dajući naizmjenično prednost historijskom pra­vu, tendencioznim geografskim, ekonomskim ili strateškim argu­ mentima, da bi potom odustale i od historijskog principa, dok su u pogledu Makedonije prevagnuli vojno-politički razlozi.608 Velike sile su upućivale srpskoj vladi formalne predstavke sa zahtjevom o neophodnosti preduzimanja hitnih mjera da bi se osigurala istinska zaštita katoličkog, muslimanskog i albanskog stanovništva u “oblastima ustupljenim Crnoj Gori i Srbiji”.609 Nijedna formalna odredba i nikakve izričite međunarodne obaveze u formi ugovorne odredbe u pogledu zaštite nacionalnih i vjerskih manjina u Londonu nisu nametnute. Velesile su se u Londonu mogle samo složiti da informišu zaraćene strane kako smatraju apsolutno neophodnim da Srbija i Crna Gora poduzmu potrebne mjere da osiguraju efikasnu zaštitu muslimanskog i katoličkog stanovništva na teritorijama koje su im dodijeljene. Srbija i Crna Gora su velesilama “korektno” odgovorile na ovo kompromisno obavještenje ističući da njihovi ustavi pružaju garancije svim mogućim pravima manjina.610 tek nakon ruskih prijetnji. Sandžak je podijeljen između Srbije i Crne Gore. Spora­ zumom između Crne Gore i Srbije, Crnoj Gori su pripali pljevaljski srez sa Ka­ menom Gorom iz prijepoljskog sreza, zatim bjelopoljski srez, beranski, rožajski, Plav i Gusinje. Preostali dio Sandžaka pripao je Srbiji. Definitivna granična linija nije bila utvrđena zbog izbijanja Prvog svjetskog rata; opšir. R. Pavić, Sandžak u jugoslavenskom političkom ratu, “Vjesnik”, Zagreb 17. jul 1991; Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, u: AVNOJ i NOB u Bosni i Hercegovini, Beograd 1974, 679. 608 Lj. Aleksić-Pejaković, Balkan balkanskim narodima - između legitimističkog i nacionalnog principa, u: Islam, Balkan i velike sile, 152; upor. D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956, 84-85; D. Janković, Stavovi sila Trojnog sporazuma prema nacionalnom pitanju Srbije i jugoslovenskih naroda uoči Prvog svetskog rata, u: Velike sile i Srbija pred Prvi svetski rat, Beograd 1976, 308-309. 609 Г. Тодоровски, Документи за просветната политика на српското кралство во Македонија (1912-1915), Гласник, бр. 3, Скопје 1968, 199. 610 Novi rasistički tonovi kojima je obrazlagana “civilizatorska misija” bili su, piše H. Zundahusen, izraz evopskog “duha vremena”. On se sve više udal­ javao od svojih prosvjetiteljskih korijena, i od kraja XIX stoljeća bio je nabijen rasističkim idejama i predstavama o sopstvenoj nadmoći. Zato nije bilo nikakvo čudo što su u Londonu vlade balkanskih država grubo odbile da se prihvati klau­ zula o zaštiti manjina; upor. V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 79; H. Zundausen, Istorija Srbije, 242-243; opšir. C. A. Macartney, National States and National Minorities, Oxford 1934, 170-174.

142

Osmansko carstvo je 1912. izgubilo sve posjede u Evropi, sem uskog pojasa zemljišta ispred Istanbula, na liniji Enos-Midija. Bal­kanske hrišćanske države, kao i evropske sile, nisu imale za cilj samo da ovo carstvo potpuno istisnu iz Evrope i sa Balkana, već da zajedno sa njim istisnu i muslimane kao njegove vidljive istorijske tragove, za njih stran i nepouzdan element.611 Sa porazom Osmanskog carstva eliminisan je zajednički protivnik i nastala je nova borba za ratni plijen. Svi su težili zauzimanju teritorija na račun drugih. U svom otvorenom grabežu balkanske države se nisu mnogo obazirale na istorijske ili demografske činjenice.612 Raspaljeni nacionalizmi, velikoimperijalni snovi, militarizmi opijeni ratnim uspjesima, mi­ je­šanja sa strane - samo su sipali ulje na vatru na kojoj su brzo sagorjevali ostaci savezništva u Prvom i uticali na izbijanje Drugog balkanskog rata.613 Rat koji je izbio između balkanskih saveznika u junu 1913. nije zato nikoga iznenadio. Mnogi su poznavaoci prilika na Zapadu vrlo lako, u naletu ushićenja zbog pobjeda saveznika u Prvom balkanskom ratu, zaboravili da su neprijateljstva u tom prvom ratu započele upravo balkanske države, i to kršenjem ne samo međunarodnoga prava, već i postojećih, važećih sporazuma.614 Papa je za narode koji su se borili protiv Bugarske u Drugom balkanskom ratu izjavljivao da su “svi od reda bili varvari” dok je sam rat Upor. Ž. Rupnik, Evropa u balkanskom ogledalu, “Republika”, br. 196, Beograd 1-15. septembar 1998. Savremenik tih zbivanja, H. Halid, piše: “Da, muslimani - prodavši u bescijenje sav svoj imetak - ostavljaju zemlje svojih djedova i kao najveća sirotinja i golotinja sele u druge, tuđe im krajeve, ali to nije rezultat njihove bezrazložne mržnje prema hrišćanskim vladama; to muslimani čine samo zato, da se izbave ispod nasilne uprave, koja se među njima uvodi, da im uništi ili ograniči narodne običaje, porodične principe i svete religiozne osjećaje” - prema: H. Halid, Borba polumjeseca i krsta, knj. I, Mostar 1913, 187-189. 612 Deoba zauzetih teritorija, Srpski književni glasnik, knj. XXX, br. 12, Beograd 16. jun 1913, 950-954; D. Đorđević, Ogledi iz balkanske istorije, Beo­ grad 1989, 37; M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 255; S. Pavlović, Istorija Balkana, 293. 613 Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, 193. 614 Lazar Vrkatić piše kako je Srbija nakon Prvog balkanskog rata, kršenjem prethodnog dogovora oko zauzimanja određenih teritorija, “zaista prevarila Bugar­ sku i nikakvo navođenje olašavajućih objektivnih okolnosti ne može da ublaži tu ocenu. Tako je mislilo i evropsko javno mnenje, tako misli i svetska istorio­ grafija danas. To što nacionalna istoriografija u Srbiji misli drugačije, samo govori o njenom konzervativnom podstoju” – cit. prema: L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, 94. 611

143

okarakterisan kao “razbojnički”.615 Ocjenjujući Drugi balkanski rat, M. Gleni je uočio da je najpoučnija lakoća s kojom su oni koji su vodili ovaj rat manipulisali predstavom o neprijatelju u glavama svojih vojnika: “Manje od mesec dana pre izbijanja ovog rata, Srbi i Grci su se borili na istoj strani sa Bugarima. Sada su Grci i Srbi pozvali lokalne Turke da im se pridruže u zverstvima nad bugarskim seljacima. Grčka i srpska vojska harale su zaleđem Makedonije i Trakije i ubijale bespomoćni živalj”.616 Drugi Balkanski rat okončan je 10. avgusta 1913. potpisivanjem Bukureštanskog ugovora. Osmansko carstvo kome je bila amputirana većina njegovih evropskih teritorija, bilo je najveći gubitnik ratova 1912.-1913., ali je ipako uspjelo da povrati Jedrene i istočnu Trakiju. Psihološke traume ratova bile su dugotrajne. Decenijama su ih prenosile izbjegličke porodice. Prije balkanskih ratova nijedna hrišćanska balkanska država nije htjela priznati da postoji brojno stanovništva koje ne bi prihvatilo njihovu vladavinu na područjima koja su one žudno prisvajale.617 Mnogi od onih koji su procjenjivali balkansko stanovništvo bili su inficirani rasizmom. Uporedo je trajao davno započeti “rat statistika”. Evropske statistike o stanovništvu osmanske Evrope su bezvrijedne kao procjena ukupnog broja stanovnika. Evropski pisci nikada nisu konsultovali primarne izvore populacione statistike stanovništva osmanske Evrope - osmansku državnu statistiku, ne uvažavajući temeljni princip demografije koji pokazuje da samo oni koji broje stanovništvo mogu stvarno znati i njegov broj. Osmanlije su bile jedini koji su zaista brojali stanovništvo Carstva. Zato su samo oni mogli dati tačnu procjenu svog vlastitog stanovništva. Balkanski nacionalisti bili su često klasični rasisti koji su vjerovali da su “narod” ili “nacija” određeni krvlju ili narodnim obilježjima duše.618 J. Bakić, Stereotipi o Srbima u javnostima pojedinih zapadnih nacija, Nova srpska politička misao, br. 1-2, Beograd 1999, 38. D’Esturnej de Konstan, francuski senator i predsjedavajući Međunarodne komisije za Balkan je 1914. postavljao pitanje: “Da li smemo da dozvolimo da ovi balkanski ratovi prođu, a da bar ne pokušamo da izvučemo neke pouke iz njih, ne znajući da li su oni bili dobro ili zlo, kao ni da li će sutra ponovo da izbiju i da zauvek nastave da se šire?” – cit. prema: Ž. Rupnik, Evropa u balkanskom ogledalu, “Republika”, br. 196, Beograd 1-15. septembar 1998, 23. 616 M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 255-260. 617 J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada Carstva (II), Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 9-10, Sarajevo 1999, 977-978. 618 J. Mccarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada Carstva (I), 745. Ovaj autor dalje navodi: “Kada branilac jedne ili druge balkanske 615

144

Stevan Pavlović ustvrđuje da je ponašanje balkanskih saveznika u Prvom balkanskom ratu govorilo da njihov cilj u Makedoniji nije bilo samo sticanje teritorija već i eliminisanje suprotnih ili protivničkih zajednica, makar u kulturnom i statističkom smislu. Nakon svega, pobjednici su se suočili sa zadatkom asimilacije raznorodnog i zaostalog stanovništva, uključujući muslimane i brojne pravoslavne hrišćane, koji nisu posjedovali jasnu nacionalnu svijest. Identitet pripadnika tog dijela stanovništva zavisio je od vremena, mjesta, obrazovanja, porodičnih veza, ličnih sklonosti i djelovanja susjednih država.619 Predratne koncepcije o tome da će Makedonci prihvatiti nacionalnu svijest one slavenske države na Balkanu koja ih bude prva anektirala bile su praktično reaktuelizirane. Nakon ratova 1912.-1913. balkanske države su pokušale da raspletu smjesu etničkih i religioznih narodnih grupa. Zato je došlo do prisilnih pomjeranja, protjerivanja i izbjegličkih kretanja.620 Ako se kultura i geografija ne poklope, onda se poklapanje može nametnuti genocidom ili prisilnim migracijama.621 Balkanski ratovi su ozvaničili preseljavanje stanovništva kao tekovinu u cilju da se postignu etnički sigurne granice i zemljišta. To je prvobitno formulisano u bugarsko-osmanskom ugovoru od 19. septembra 1913. godine. Ove države su se sporazumijele da razmjene stanovništvo na granici u dubini od 15 kilometara. U decembru 1913. Porta je i Grcima predložila isti sporazum. Bugarsko-osmanski ugovor je međunarodno-pravno legalizovao sistem denacionalizacije teritorija kao posljedice ratova.622 Do izbijanja Prvog svjetskog rata nacije procjenjuje broj pripadnika “svoje nacije” on u to često uključuje sve one koji posjeduju zahtjevani tip duše. Na to nema utjecaja činjenica da te osobe ne govore njegov jezik, pripadaju drugoj religiji ili su se čak zakleli da se bore protiv njega i njegovih istonarodnika do smrti. Oni su Bugari (ili Grci ili Srbi) voljeli to ili ne. Prirodni zaključak je bio da svi ti ljudi pripadaju istoj državi u kojoj se nalaze njihova rasna braća”. 619 S. Pavlović, Istorija Balkana, 215, 293. 620 U. Altermatt, Etnonacionalizam u Evropi. Svjetionik Sarajevo, Sarajevo 1997, 52. Po nekim podacima, samo se sa Kosova 1912.-1914. iselilo 302.907 Turaka; opšir. Manjine u Srbiji, Beograd 2000, 173. 621 S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog poretka, Zagreb 1998, 173. 622 Srbija je u mirovnom (“Carigradskom”) ugovoru sa Portom u martu 1914. priznala određena prava muslimanskom stanovništvu. Ona je ovaj ugovor ratifikovala, ali ga nije ozakonila. Nakon što je izbio Prvi svjetski rat, Srbija je objavila da Carigradski ugovor prestaje da važi – vidi: V. Degan, Međunarodno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodonosnih skupina na području Jugoslavije, 80.

145

iz Osmanskog carstva je u Makedoniju doseljeno 130.000 Grka, a iz Grčke je u maloazijske krajeve otišlo 122.000 muslimana.623 Međudržavna razmjena sta­novništva je eufemizam za kolektivna protjerivanja ljudi koji su de jure i de facto postali stranci, uz pravdanja unutarašnjom stabilnošću, budućim prijateljskim odnosima, mirom u regionu. Razmjene stanovništva, takođe, bez obzira na početna očekivanja, nisu dovele do stabilnog mira i smirivanja napetosti. Nisu sporne riječi Žan-Pol Sartra da “nema države ni društvenog poretka koji u XX veku nije primjenjivao genocidne radnje”, mada ovu tvrdnju poriču na sve četiri strane svijeta.624 Kulture poricanja podstiču kolektivno žmurenje, neistraživanje zločina i njihovo normalizovanje kao nečega što pripada ritmu svakodnevnog života.625 Balkanski ratovi 1912.-1913. se mogu zaista osmatrati iz bilo koje perspektive, ali ta istorija, sa mnogobrojnim reljefnim dionicama, u krajnjoj liniji, kako je uočeno, postavlja pred istoričare složene i kontroverzne probleme, iziskuje višeslojne ocjene, bez obzira na njihova ideološka i politička uvjerenja, naklonosti i metodologije. Opasno je jednoznačno svođenje istorijskog totaliteta samo na jednu dimenziju. Prošlost se raznim metodološkim zahvatima može spoznati na više načina. Pristup istraživanju u velikoj mjeri određuje i sam naučni rezultat. Prvi zadatak istorijske nauke je permanentno otkrivanje zaboravljenih ili nepoznatih dijelova prošlosti, pa samim tim, i stalno preispitivanje prethodnih znanja.626 M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije, II, 664. Prema: S. Kljakić, Spomenik zločinu, “Politika”, Beograd 24. seprembar 2010, 17. “Memoari terora i genocida”, ustvrdiće, pak, neki autori, problematični su i selektivni. Problematični su jer su selektivni, pošto svaka zajednica ima svo­ ju vlastitu viziju prošlosti i interpretaciju onoga što se zbilo – prema: Genocid – slučajevi, poređenja i savremene rasprave, uredio S. L. B. Jensen, Sarajevo 2007, 191. 625 S. Koen, Stanje poricanja: znati za zlodela i patnje, Beograd 2003, 156159. 626 D. Stojanović, Tumačenja istorije, sistem vrednosti i kulturni obrazac, “Republika”, br. 466-467, Beograd 1-31. decembar 2009. Ona s pravom, primjera radi, ukazuje da je nemoguće očekivati da se bugarski i srpski istoričari slože oko ocjene njihovih međusobnih ratova, ili da se turski istoričari slože sa ostalima oko ocjena Osmanskog carstva. Tu konsenzus nije moguć, ali u istoriji nema ni pregla­ savanja. Jedino što je moguće je prikazivati stavove svih aktera i zainteresovanih strana, ukazivati da se istorija na različite načine doživljavala, da su zato legitimna i drugačija mišljenja; opšir. Čemu nas uče iz istorije, Kragujevac 2006, 53, 56. 623 624

146

Muhadžirski pokreti Kolone muhadžira iz nekadašnjih osmanskih provincija na Balkanu krenuće put maloazijskih i drugih krajeva Osmanskog carstva već krajem 1912. godine.627 U literaturi se mogu naći, kao i o onima iz ranijih perioda, različita obrazlaganja njihovog odlaska. Petar Ž. Petrović je tako tumačio da se muslimansko stanovništvo u Sandžaku nije moglo lako privići na drugačije državno uređenje i društvene prilike, “upravo na jednaka građanska prava, dužnosti i obaveze”, da su zato imali samo dva izlaza: “da se pokore i prilagode novoj društvenoj sredini ili da tu sredinu napuste”.628 Iseljenički povodi su bili znatno složeniji. Iz Makedonije su ka anadolskim krajevima osmanske države krenule, među prvima, i brojne muhadžirske poro­­dice koje su tu došle nakon 1878. godine, nastavljajući dalje svoja traganja za mirom i sigurnošću..629 Muhadžirske porodice, ise­ljene u vilajete Skoplje, Solun i Bitolj, te u Sandžak, po austro­ ugarskim izvještajima, lišene “usljed ratnih nemira posjeda i sve imovine, bježale su pred pobjednički nastupajućim armijama”. Dio muhadžira vratiće se u BiH odakle je bio došao nakon 1878. godine.630 Međunarodne anketne komisije su u solunskom kraju S. Bandžović, Tokovi iseljavanja Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku, Novopazarski zbornik, br. 17, Novi Pazar 1993, 103-114; Isti, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (18781941), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 137-145. 628 P. Petrović, Raška: Antropogeografska proučavanja, Beograd 1984, 219. E. Mušović je odlazak muslimanskog stanovništva iz Novog Pazara 1912. ovako tumačio: “jedan deo, onaj koji je bio najviše fanatizovan, koji i pored svega nije mogao da shvati dolazak srpske vojske drugačije nego kao okupaciju; koji nije mogao da se pomiri sa nastalim promenama i koji je, možda, snosio određenu krivicu za ranija nedela, nije se vraćao već je produžio za Tursku. Teško bi sada bilo reći koliko je bilo takvih porodica koje se nisu vratile u Novi Pazar 1912. godine, jer o tome nema pisanih podataka, a predanja nisu pouzdana, ali je sigurno da ih je bilo dosta” - cit. prema: Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pazara, 106. 629 М. Пандевска, Присилни миграции во Македонија 1876-1881, 143. 630 Prvi masovniji zahtjevi za povratak bosanskohercegovačkih muhadžira u BiH javljaju se sredinom novembra 1912. kada su upućene njihove molbe austrou­ garskom generalnom konzulatu u Skoplju. Ovaj konzulat je izvještavao o velikoj bijedi u kojoj su se nalazili muhadžiri sakupljeni u Solunu. Oni su bili smješteni u nekoliko džamija i konjušnica, a njihova je bijeda “neopisiva i nečuvena”. Bosanskohercegovačka uprava je zahtjeve za povratak, koji su upućivani preko 627

147

naišle na desetine hiljade očajnih muhadžira koji su bili smješteni po improvizovanim logorima, prinuđeni da prodaju sve što imaju da bi se prehranili. Engleski izvori su ukazivali na krajnje nehumano po­našanje prema muslimanima u Makedoniji.631 Do početka Drugog balkanskog rata, prema podacima Islamskog komiteta zaduženog za transport muhadžira iz Makedonije preko Soluna u Osmansko carstvo, bilo je registrovano 135.000 lica koja su brodovima bila upućena u Anadoliju. U svakom brodu koji je bio upućen u anadolske gradove bilo je po 2.500 muhadžira. Drugi podaci govore da je preko Soluna u osmansku državu od novembra 1912. do jula 1914. iseljeno 320.907 lica. Ova brojka ne uključuje i djecu ispod šest godina života koja su išla sa roditeljima.632 Nakon balkanskih ratova, i brojne muhadžirske porodice, porijeklom iz BiH, napustiće i Sandžak, i uputiti se, zajedno sa kolonama novih, sandžačkih muhadžira prema Anadoliji. Iz Sandžaka, Kosovske Mitrovice, Skoplja i drugih mjesta 500 bosanskih porodica muhadžira, naseljenih prije i poslije 1908, brojnih konzulata u evropskom dijelu Osmanskog carstva, prihvatala, tumačeći to “političkim i humanitarnim razlozima”. Odlučeno je da pravo na povratak imaju samo bosanskohercegovački iseljenici koji su zadržali zemaljsku pripad­ nost, ili su je imali prije, a da se toga prava liše osmanski podanici. To je pravo bilo uskraćeno i bosanskohercegovačkim muslimanima nastanjenim izvan terito­ rije koje su zauzele savezničke države, uz objašnjenje da bi povratak iseljenika iz tih oblasti mogao da izazove negativnu reakciju osmanske vlade. Zemaljska vlada je smatrala da broj onih koji žele da se vrate iznosi oko 50.000, dok su bosanskohercegovački prvaci procjenjivali njihov broj čak na 100.000 lica. Po dr. T. Kraljačiću, bilo je sasvim moguće da je Austro-Ugarska, dozvoljavajući povratak muhadžirima, u njima vidjela i potencijalne dobrovoljce u eventualnom ratu protiv Srbije i Crne Gore “u kojima su vidjeli glavne krivce njihovih nevolja”; opšir. T. Kraljačić, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine u toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i Hercegovina , 153. 631 Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914, knj. VII, sv. 2, Beograd 1980, 197. 632 Upor. Г. Тодоровски, Македонија по распарчувањето 1912/131915, Скопје 1995, 86; Dr. Hakif Bajrami iznosi podatke, pozivajući se na srpske izvore, da je samo preko Soluna u Osmansko carstvo iseljeno oko 320.000 lica od novembra 1912. do jula 1914. godine i to: u novembru 1912. iseljeno je 8.866 lica; u decembru iste godine 11.493; u januaru 1913. iseljeno je 12.087 lica; u februaru 12.088; martu 7.553; aprilu 6.725; maju 12.813; junu 9.386; julu 21.045; avgustu 29.312; septembru 13.380; oktobru 14.764; novembru 17.313; decembru 15.502; u januaru 1914. iseljeno je 10.l82 lica; februaru 25.060; martu 12.346; aprilu 6.520, maju 15.414; junu 14.821; i u julu 26.237 lica – vidi: H. Bajrami, Orijentacija Srbije za kolonizaciju i srbizaciju Kosova, 155-156.

148

dobilo je početkom 1914. pasoše za iseljenje, a prevoženi su prugom Užice-Niš-Sofija.633 Krajem septembra i početkom oktobra 1913. otpočeo je pro­ ces iseljavanja iz novopripojenih krajeva Crne Gore, uz angažovanje predstavništava Njemačke u Skadru i na Cetinju.634 Pravci iselja­ vanja ka osmanskoj državi išli su preko Podgorice i Bara, kao i preko Skoplja. U novoosvojenim krajevima muslimani su od većinskog veoma brzo postajali manjinsko stanovništvo. Prema izvještaju austrougarskog vojnog atašea na Cetinju, napravljenom nakon njegovog obilaska Plava, Rugove, Peći, Đakovice, Rožaja, Berana, Bijelog Polja i Pljevalja, krajeva koje je osvojila Crna Gora, u njima nisu primjenjivani opšti građanski zakoni, te da su „provizorna običajna prava i propisi bivše turske uprave većem dijelu stanovništva miliji od iznenadnog (naglog) novog poretka“.635 On je takođe izvještavao o “masovnom iseljavanju muslimanskih porodica iz Nove Crne Gore” u Malu Aziju i Siriju: “Broj ovih emigranata nezvanično je trenutno oko 20.000 i još se povećava: jednog jedinog dana sreo sam otpr. 20 karavana sa ukupno 200 osoba svih starosnih dobi. Najjače iseljavanje je iz okruga Plava, Gusinja, zatim sa područja Kolašina (između Pljevalja i Bijelog Polja), kao i samih Pljevalja”.636 Glavni uzrok migracionog pokreta bila su nastojanja crnogorske države da po svaku cijenu udržave i “smire” novozauzete krajeve. Imanja odbjeglih su konfiskovana i dodjeljivana mještanima pod arendu ili doseljenim Crnogorcima.637 Oštra politika Crne Gore u odnosu na muslimansko stanovništvo novopripojenih krajeva imala je za posljedicu da je ovo stanovništvo bilo potpuno nepripremljeno za život u novim prilikama. Pravoslavno stanovništvo koje je nakon mladoturske revolucije, posebno 1911. i B. Hrabak, Arbanaški upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje 1988, 80. 634 Opšir. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz novopripojenih krajeva Srbije i Crne Gore u Tursku nakon Prvog balkanskog rata, Almanah, br. 11-12, Podgorica 2000, 87-117. 635 Po njegovim navodima Crna Gora nije u “novostečenim područjima do sada skoro ništa uradila, jer ne nedostaju samo sposobni organi Vlade nego prije svega novac. Prosjak ne može pomoći drugom (prosjaku) u nevolji” – cit. prema: Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 289-290. 636 Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 280, 283-285. 637 Upor. B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1912-1915, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1973, 165; H. Bajra­ mi, Orijentacija Srbije za kolonizaciju i srbizaciju Kosova, 153-156. 633

149

prvih mjeseci 1912. masovno bilo izbjeglo u Crnu Goru nije željelo život u zajedništvu. Prosta logika pojedinca išla je dotle da su smatrali kako stvari treba mijenjati tako da pređašnji vlasnik zemlje postane napoličar, a napoličar vlasnik posjeda. U protivnom, težilo se iseljavanju, što su priželjkivala i pogranična crnogorska plemena, decenijama u sukobu sa muslimanskim stanovništvom iz kolašinskog i bjelopoljskog kraja.638 Za dosta muslimana iz novoosvojenih krajeva, naročito iz pljevaljskog, je htjelo da se iseli u Bosnu, ali im to nije dozvoljeno. Vjerovatno je jedan od razloga bio i taj što crnogorske vlasti nisu željele, shodno prethodnim iskustvima, da oni budu blizu Crne Gore odakle bi mogli potraživati svoja prava. Mala Azija im je u tom pogledu bila sigurnija i mnogo dalja. Milorad Jovanović, načelnik prijepoljskog okruga, pisao je srpskom ministru unutrašnjih djela: “Crna Gora se nalazi u težem položaju prema muslimanima u njenom delu Sandžaka nego mi prema našim... Uticaj bosanskih muslimana, osvestio ih je, dao im izvesnog političkog smisla, ali ni malo nije ublažio njihovu mržnju prema nama. Nesumnjivo je da se radom njihovim uprava iz Sarajeva, najverovatnije posredno, preko onih musl. prvaka koji su paktirali sa bos. vladom... Njihovo modernije shvatanje pol. borbe ogleda se i u njihovoj živoj akciji protiv iseljavanja muslimana... I naši i crnogorski muslimani u Sandžaku gravitiraju prema Bosni, zbog toga, što ovaj kraj i jeste deo Bosne a i zbog toga što se naši muslimani osećaju osamljeni, jer ne mogu da stupe u kontakt sa staro-srbijanskim musl. stanovništvom s kojim nisu isto ni po duhu ni po jeziku. Zbog toga i gravitiraju prema većim muslimanskim celinama u Bosni. Političkim i nacionalnim držanjem bosanskih muslimana u mnogome se određuje držanje i naših muslimana u Sandžaku”.639 Muslimanski predstavnici su neprestano dolazili kod fon Ekarta, njemačkog poslanika i vlade na Cetinju, radi regulisanja procedure oko iseljavanja i odlaska u Osmansko carstvo. Među prvima su se iselile porodice osmanskih oficira i činovnika koji su ranije otišli ili poginuli u ratu. Egzodus je zahvatio sve socijalne slojeve, seosko i gradsko stanovništvo. Bilo je to varljivo doba, vrijeme meteža, neizvjesnosti i nesigurnosti. Glavna pribježišta 1913. bila su za mnoge Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Beograd 1979, 255-256. M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem XIX i početkom XX veka, 244-245. 638 639

150

mahom nepristupačni krajevi sjeverozapadne Albanije, naročito sela Curane, Čerene i područje gornjeg toka rijeke Valbone. Ta strujanja su se protezala do Skadra. Nekoliko stotina porodica, iz Gruda i Hota, preselilo se u Anadoliju i Albaniju. U septembru 1913. bilo je oko 9.000 lica samo u Gašima i Krasnićima, oko 2.000 izbjeglica je bilo iz đakovačke nahije. U martu 1913. iz plavsko-gusinjskog okruga bilo je 716 izbjeglica u Čerenima, Valboni i Curanima. Trećinu tih izbjeglica činile su djeca i žene.640 Od sredine juna do 10. jula 1913. iseljeno je iz Plava i Gusinja 128 domaćinstava. Muslimani se masovno iseljavaju i iz beranskog kraja.641 Početkom oktobra, preko Podgorice, iz Pljevalja za Istanbul otišlo je 160 osoba, a iz drugih krajeva oko 200 porodica. Od njih je 88 bilo iz bjelopoljske, 58 iz beranske i 51 iz rožajske kapetanije. Pasoše i vize su, preko njemačkog poslanika Ekarta, muhadžiri dobijali na Cetinju. On je istovremeno osiguravao odobrenja za useljenje u osmansku državu kao i putne troškove.642 Novi masovni talas iseljavanja započeo je početkom aprila 1914. godine. Njemački konzulat je obavijestio stanovništvo da se ne pokreće, ni grupno, ni pojedinačno, dok ne dobije saglasnost o njihovom prihvatanju za useljenike.643 Ovaj konzulat je osiguravao brodove za iseljenike, dok je Porta preuzela sve troškove oko njihovog prijema i egzistencije.644 Glavni emigracioni talas iz novopripojenih krajeva Crne Gore bio je usmjeren, preko Kolašina i Andrijevice, ka Podgorici i Baru. Preko Kolašina i Podgorice je djelimično išlo i iseljavanje muslimanskog stanovništva iz dijela Sandžaka koji je pripao Srbiji, osobito iz prijepoljskog kraja, odakle je samo početkom maja 1914. krenulo 600 lica. Manji krak migracione rijeke iz Metohije je išao preko Mitrovice ka Skoplju i dalje ka Solunu i Osmanskom carstvu.645 B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 19121915, 165. 641 M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 140. 642 ACG, MUD, UO, 1913, f. 138, 2716. 643 ACG, MUD, UO, 1913, f. 168, 1489. 644 M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 243-244. 645 B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva Crne Gore u proljeće 1914. godine (dalje: Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva), Jugoslovenski is­ torijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978, 313. Branko Babić tvrdi da su svi oni koji su napustili nove krajeve, u kojima je do tada muslimanski živalj činio 67 odsto stanovništva, u stvari politički emigranti, pošto su ta iseljavanja prouzro­ kovana političkim činiocima u uslovima Prvog balkanskog rata, te da su te kra­ jeve napuštali predstavnici razbijenog turskog vojno-upravnog aparata, selili su se 640

151

Tokom juna i jula 1914. iz Plava i Gusinja počelo je novo iseljavanje muslimanskog stanovništva. U ovom talasu otišlo je 128 porodica sa 1.500 članova: “svjesno su odlazili u potpunu neizvjesnost”. Najprije su prebačeni u Srbiju, odakle su potom otišli u osmansku državu, gdje su se naselili oko Izmira i Ada Pazara. Na rastanku je jedan brat rekao sestri da će joj se javiti kada bude stvorio uslove za normalan život. Javio joj se tek 1951. godine.646 U plavsko-gusinjskom kraju na posjede iseljenog stanovništva dolaze pravoslavci iz susjednih krajeva. Novo su stanovništvo dobijali Grnčar, Pepiće, Novšiće i dijelom Gornja Ržanica.647 Pokret iseljavanja je, pored ostalog, pratila dijelom i raznovrsna propaganda. Muslimansko duhovništvo je, prema crnogorskim izvorima, propagiralo iseljavanje, posebno kod onih koji su bili skloni seljenju ili su se kolebali da to učine. Oni su propovjedali “da svaki Turčin koji ovdje umre nije pravi Turčin, da je grehota i sramota Turčinu da živi pod upravom drugih naroda”, da to “vjerski zakon zabranjuje”.648 Porodične veze i sveopšte prilike su pogodovali masovnom iseljeničkom pokretu. Uprava bjelopoljske oblast je izvještavala da “kad se iseli jedan, njegovi rođaci i prijatelji, pa ma gdje se nalazili, trče za njim”. Muslimani iz pljevaljske oblasti su, prema izvještajima vlasti tražili: “Pošto se svi sele iz Srbije i bjelopoljske kaze hoćemo i mi”. Prve grupe muhadžira “privrženici Turske koji se nijesu mogli pomiriti sa njenim slomom na Balkanu, niti sa time da uđu u sastav inovjerne hrišćanske države. Kod njih je otomanizam bio snažno baziran na konzervativizmu turskog državnog duha i islamske ideologije”. U radu “Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 19121915,” (str. 164) on ističe da “dio iseljeničkih masa nije se mogao pomiriti s gubitkom privilegovanog položaja, niti se podrediti vlasti inovjerne države”. Dr. Radoš Ljušić piše o iseljavanju muslimanskog stanovništva iz Crne Gore: “Ne pristajući da budu ravnopravni u građanskim slobodama i verskim pravima sa pra­ voslavnim stanovništvom, ne mogavši da se pomire sa gubitkom feudalnih prava i izjednače sa bivšom rajom, uz pritiske vlasti i suseda, muslimani su se iseljavali u Tursku, postajući Arbanasi i Turci. Najviše ih je bilo i najgore su prošli musli­ mani iz Nikšića, Kolašina i Podgorice i njihove okoline (posle 1878) i plavskogusinjskog kraja (posle 1912). Domaće muslimansko stanovništvo od većinskog postalo je manjinsko za nepunih pola veka” – cit. prema: R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, II, 267. 646 M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 215-216; R. Gruda, Pokrštavanje muslimanskog i albanskog stanovništva Gusinja i Plava 1913. godine, “Sandžak”, br. 2, Sarajevo 8. oktobar 1990. 647 M. Lutovac, Etničke promene u oblastima Stare Raške, 209. 648 ACG, MUD, UO, f. 147, 2305.

152

pristigle u anadolske krajeve pisale su, prema nekim navodima, svojim rođacima u Sandžaku o lijepom prijemu i dobroj zemlji koju su dobili, naglašavajući da onaj koji ostane “nije Turčin”.649 Vlasti su nastojale da pokažu kako one zvanično ne podstiču proces iseljavanja, pogotovo pred međunarodnom javnošću, ali ga nisu, kao ni u prethodnim vremenima, previše ni ometale. Ukupno stanje, kao i netolerantno ponašanje novih organa vlasti, su egzodus, i pored svih deklaracija o pravdi i navodnoj jednakosti svih pred zakonom, samo još više intezivirali. Austrougarski poslanik na Cetinju informisao je svoju vladu da je crnogorska vlada zainteresovana za što masovnije iseljavanje muslimana radi dobijanja njihove zemlje i zbrinjavanje svojih kolonista, kako bi riješila akutne agrarne probleme i time spriječila iseljavanje Crnogoraca u Ameriku. Kakav je masovan tok poprimilo iseljavanje muslimanskog življa svjedoči i pismo Blaža Perovića, direktora Gimnazije u Plje­vljima upućeno kralju Nikoli 12. decembra 1913. o stanju u Pljevljima: “Stanovništva je u ovoj varoši oko 8.000 duša, mada ku­ ća ima i za još toliki broj. Kažu da je ranije bilo u Varoši oko 14.000 duša te da su se vremenom raselili. Jedna je trećina kuća praznih u kojima niko ne stanuje. Mahom su prazne sve lijepe i ugledne kuće, koje su skoro napuštene”. Iz pljevaljskog kraja iselilo se 1914. u anadolske krajeve 340 porodica, pa je godinu dana kasnije u tom kraju bilo oko 300 napuštenih domaćinstava i neobrađenih imanja.650 ACG, MUD, UO, f. 149, 3039; B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 316. 650 B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 313; S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 18-19; Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Titograd 1962, 294-295. O odnosima u Pljevljima početkom XX stoljeća Hamdija Šahinpašić je napisao: “Srbi iz pažnje prema muslimanima nisu htjeli pušiti ni piti kahvu ako sjede u društvu muslimana koji poste za vrijeme Ramazana. Ako je koji Srbin stanovao u muslimanskoj mahali, nije htio držati svinju u svojoj avliji niti je kad htio pržiti što na masti iz obzira prema muslimanima. Poneki od bogatijih muslimana držali su po koju srpsku djevojku kao kućnu pomoćnicu, a kad bi se djevojka htjela udati, oni bi je opremili i udali iz svoje kuće kao svoje čeljade... Pričao mi je rođak Hajro Hadžiibrahimović da je u muslimanskoj mahali u Novoj Varoši bio pekar Srbin. Kada je turska vojska otišla iz Nove Varoši, ušla je srpska vojska. Veselju nikad kraja. Pjeva se, igralo se, kolju se prasad, ali taj pekar, iz obzira prema Muslimanima nije htio da ih peče! Plaćao je globu svake godine, ali Muslimane nije htio uvrijediti jer je s njima radio i pekao njihove hljebove. Žao mi je što nisam zapamtio imena slučajeva kad su Muslimanke uz svoje dijete dojile i srpske bebe čije su majke umirale pri porođaju ili do nekoliko mjeseci poslije porođaja” - prema: H. Šahinpašić, Sjećanja, “Pre­ 649

153

U Pljevljima je 1913. bilo 1.539 domova sa 7.471 članom, (1.701 pravoslavni i 5.770 muslimana). U čitavom pljevaljskom srezu bilo je 2.547 domova sa 18.707 lica (10.647 pravoslavnih i 8.060 muslimana).651 U mjestu Ajvalik i Saramisakliu, 200 km od Izmira, nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata naselili su se doseljenici iz Pljevalja, Priboja, Brodareva i Bijelog Polja. Glavno im je zanimanje bilo uzgajanje maslina i prerada maslinovog ulja. Tu su naseljene porodice Alomerovića, Balija, Bambura, Durana, Đurđevića, Džidića, Karakaša, Kalića, Mekića, Mušovića, Pijuka, Sadikovića i drugih. Stari Davut Buluš sjećao se polaska iz pljevaljskog kraja u Bar: “Neki na konjima, a neki i pešice. Čudo naroda je išlo u koloni koja se usput stalno popunjavala. Bilo je i onih koji su ostali, jer im je bilo žao njiva i krava, ali je većina odlučila da ide sa Osmanlijama”.652 Na obali Egejskog mora, u gradiću Alačetu, naselili su se muhadžiri iz bjelopoljskog kraja. Jedan od tih mnogobrojnih muhadžira bio je i stogodišnjak, Jusuf Balijagić, čiji je sin Remzi Ozen bio predsjednik opštine Alačeta i narodni poslanik u turskom parlamentu, koji se sjećao polaska iz barske luke 1914. i opisivao svoj put: “Rođen sam u selu Lepenac nedaleko od Mojkovca. Od oca Selmana, a djed mi se zvao Ahmed. Imao sam oko osamnaest godina kad smi mi Balijagići krenuli za Tursku. Nas Balijagića imalo je deset kuća. Samo smo ponijeli haljinke na sebi, a sve je ostalo u našem zavičaju. Babo je uzeo i tri koze, kako bi nas hranile do Turske. U barsku luku čekali smo pod šatore punih dvadeset dana da stignu brodovi iz Turske porod”, br. 10/474, Sarajevo 15. maj 1990. Dr. Olga Zirojević navodi da se dio moštiju sv. Save - desna ruka, nalazila sve do 1912. u porodici Čengića, u selu Potpeć kod Pljevalja. I kivot sv. Save, koji je kasnije dat manastiru Svete Trojice kod Pljevalja, bio je izvjesno vrijeme u kući porodice Kapidžić iz Hisardžika opšir. O. Zirojević, Sveti Sava i muslimani, Mak, br. 4, Novi Pazar 1994, 49. 651 B. Peruničić, Izveštaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962, 522; Isto: V. Šalipurović, Teritorijalna podela Srednjeg Polimlja posle oslobođenja 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VIII, Prijepolje 1981, 57. U pljevaljskom srezu broj muslimana je od 1911. do 1921. smanjen za 14.560 lica. Grad Pljevlja je 1921. imao 6356 stanovnika, od čega 2.425 pravoslavaca i 3.933 muslimana, a 1931. u njemu je bilo 3.190 muslimana i 2.710 pravoslavaca Slično je bilo i u drugim krajevima; opšir. M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 493; A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 189. 652 A. Reljić, Vlasi i Turkovi, “NIN”, br. 2644, Beograd 30. avgust 2001.

154

za nas. Bilo je ljeto. Teško se disalo od velike vrućine. Na brodu su utovarili i koze da bi na tom dalekom i mučnom putu djeca pila vareniku. Nekoliko dana smo putovali brodom. Djeca su umirala na brodu. Kada smo došli u Alačetu, smjestili su nas u stare grčke kuće, a jedan vapor Bošnjaka uputili su u grad Halep u Siriju. Nismo imali šta da jedemo, nego bi naše majke brale travu i to jeli. Po deset roba bi umiralo iz jedne kuće od gladi i bolesti. Neke porodice su umrle i niko nije imao da nastavi lozu, a neđe od deset roba preživi jedno, dvoje najviše. Djeca su mlogo umirala, a i stari ljudi. Stari su umirali zbog verema za zavičajem. Mlogo smo jada vidjeli, jezika turskog nijesmo znali, pa su nas docnije, naučila naša mladež”.653 U brojnim selima u novopripojenim dijelovima Crne Gore broj poreskih obveznika bio je smanjen za jednu trećinu, a u nekim čak i za polovinu. U pojedinim selima pljevaljskog sreza ljudi su jednostavno napustili zemlju pošto je nisu mogli prodati pod normalnim uslovima. Tapije su ponijeli sa sobom, naivno misleći da će time zaštiti svoja prava. Međutim, vlasti su dozvoljavali da se ta zemlja uknjiži kao vlasništvo pravoslavaca koji je nisu ni kupili niti platili. Bilo je dovoljno da neki “kupac” dovede pred sud dva-tri svjedoka i da oni izjave kako su bili prisutni kada je ovaj navodno kupio zemlju. Kupac je potom dobijao dokument o kupoprodaji. Na nekim od tih dokumenata stajali su i falsifikovani potpisi navodnih prodavaca.654 Tokom 1913. iselio se znatan broj muslimana iz sela Bor kod Petnjice. Tada su se iselile 32 porodice Mehovića i dvije porodice Hadrovića. Na njihova imanja su se odmah naselile pravoslavne porodice, koje su docnije zabranile preostalim muslimanskim porodicama da prolaze seoskim putem, pa su i one bile prisiljene da se isele.655 Iz Petnjice je otišlo i više porodica iz bratstva Muratovića.656 Prema nekim podacima tokom aprila 1914. preko Bara iselilo se 12.302 Znatan dio muhadžira biće angažovan nakon izbijanja Prvog svjetskog rata u odbrani osmanske države, iskazujući pritom veliku hrabrost. Balijagić je o tome kazivao: “Mnogi se nisu vratili. Poginuše kao šehiti, a mnoga djeca ostaše jetimi. Pričali su mi za dva velika junaka iz Sandžaka. Jedno bješe Šeljko Kurtagić od Gusinja grada, a drugo bješe Halil-aga Kajević, iz Kajevića polja kod Kolašina grada; opšir. R. Gruda, Od Mojkovca do Izmira, “Sandžak”, br. 53, Novi Pazar 1-31. oktobar 1994. 654 H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 217. 655 H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 68. 656 Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003, 1415. 653

155

muslimana. Za njihovo prebacivanje bili su iznajmljeni grčki i austrougarski brodovi. Austrougarski izvori kazuju da je od aprila do jula 1914. iseljeno 16.500 lica preko Bara u Smirnu i Istanbul. Prema nekim izvještajima austrougarskog vicekonzula iz Bara, do početka maja 1914. iselilo se 8.000 lica, od kojih je 2.500 preko Bara pošlo za Istanbul, 3.500 (2. maj 1914.) za Siriju i dalje, a oko 2.000 je otputovalo u neka druga mjesta osmanske države ne koristeći novčanu pomoć za putne troškove, kojim putem se i jedino vršila evidencija iseljenika. Austrougarski vicekonzulat izvještavao je poslanstvo svoje države na Cetinju kako je ne manje od 8.570 muhadžira od maja prevezeno iz “Antivarija (iz Bara – prim. S. B. ) za Smirnu, Konstantinopel i Samsun, pri čemu je ovaj C. i K. Vicekonzulat, intervenisao na molbu carsko-njemačkog poslanstva na Cetinju, kao i prilikom svih ranijih transporta emigranata. U transportu ovih emigranata učestvovali su otomanski ili, od strane otomanske vlade unajmljeni, grčki kao i austrijski i mađarski brodovi”.657 Podaci o iseljenicima van tog vremenskog intervala, kao i o onim koji su otišli kopnenim putem preko Mitrovice, Peći i Prizrena za Skoplje i dalje prema Istanbulu, nisu pravljeni.658 Iseljavanje preko Skoplja padalo je na trošak samih muhadžira, a onima koji su išli preko Podgorice i Bara isplaćivala je troškove Crnogorska banka, od novca koji je uplaćivao njemački poslanik na Cetinju, po 20 perpera po osobi i prevoz preko Skadarskog jezera. Do 10. aprila 1914. trebalo se iseliti iz Plava 10 porodica sa 107 članova, iz Kolašina 111 sa 700 članova, iz Peći 100 porodica, a iz okoline Berana 19 porodica. Iz opština Šahovići, Mojkovac i Ravna Rijeka iseljene su 453 porodice koje su ostavile 310 kuća. Iseljavanjima su bili zahvaćeni i opštinska sjedišta: Stožer, Pavino Polje, Nedakuse i Bijelo Polje. U aprilu 1914. iseljavanje je prijavilo iz okoline Bijelog Polja 416 porodica sa 2.080 lica, iz Bihora 720 porodica, sa oko 4.500 lica.659 Iseljene su i brojne begovske porodice.660 Bjelopoljski muftija Jusuf Delević je pisao kralju Nikoli na­ stojeći da se zaustave zloupotrebe i nasilje koje su uticale na intenzitet Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 306. Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, 256; B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1912-1915, 166-167; Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija vlasti, 90-91; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 244. 659 ACG, MUD, UO, 1915, f. 163, 2365. 660 H. Avdić, Paše i begovi Bihora, Mak, br. 23, Novi Pazar 1998, 48-49. 657 658

156

iseljeničkog pokreta. Sa Cetinja mu je bio upućen telegram u kome se formalno traži da se zaustavi iseljavanje naroda: “Zaustavite ga što bolje možete dok Gospodar ne dođe tamo, pa ako narod i poslije njegove riječi navali da se seli on ga neće ometati”.661 Zloupotrebe su nastavljene i nakon posjete kralja Nikole Bijelom Polju.662 Iz Bihora se u maju 1914. prijavilo za iseljavanje 30 narodnih prvaka sa 550 porodica, dok se iz beranske opštine prijavilo 110 domaćinstava sa 557 članova. Oni su kazivali da su “uzrok seljenja nekažnjene nepravde nanesene od pojedinih predstavnika vlasti”, izjavljujući navodno da ih i “car zove”.663 Stanovništvo iz planinskih krajeva okoline Berana, mahom iz Gornjih Sela i bihorskih naselja na lijevoj obali Lima dolazi u njihova naselja. Pravoslavno stanovništvo je tada u ravni pored Lima naselilo nekoliko sela (Bioča, Srđevac, Pašića Polje, Zaton, Pripčiće, Rasova i druga), gdje su jeftino pokupovali zemlju od muslimanskog življa koji se selio. Ovo stanovništvo takođe dolazi u sela Bor, Kruščica, Dašća Rijeka, Lagatore, Petnjicu.664 Stanovništvo se iz Dupljaka od 1912. selilo ka Osmanskom carstvu ili Novom Pazaru. Njihovu zemlju su pokupovali i na njoj se naselili Đalovići i Čampari iz susjednih sela.665 Dvije velike iseljeničke grupe u aprilu i maju 1914. iz sjevernih dijelova Crne Gore imale su 1.194 porodice. Iz ureda Zemaljske vlade u Sarajevu slati su u maju dopisi austrougarskom poslanstvu na Cetinju da prema “ovdje pristigloj povjerljivoj obavijesti mno­ gobrojni muslimani iz okoline Bijelog Polja iseljavaju se u Trakiju”.666 Iz Podgorice je tokom aprila 1914. iseljeno 600 porodica. Za samo dva dana iz ovog grada je otišlo 310 porodica. U junu 1914. su već bila potrošena sredstva za troškove prehrane iseljenika do Bara, pa su od tada trebali sami da o tome vode računa. U beranskoj opštini prijavilo se u julu mjesecu 101 porodica sa 557 članova za iseljavanje. Zapisi, Glasnik Cetinjskog istorijskog društva, god. XI, knj. XX, Cetinje decembar 1938, 379. O kralju Nikoli vidi: Ž. Andrijašević, Jedan za sve, “Moni­ tor”, br. 636-637, Podgorica 3. januar 2003. 662 H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 68-69. 663 Upor. B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 315; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 85; N. Malcolm, Kosovo, 303. 664 Upor. M. Lutovac, Bihor i Korita, 36; M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške, 212; S. Hadrović, Nema grada Bihora, “Parlament”, br. 4, Novi Pazar 27. novembar 1998. 665 M. Lutovac, Bihor i Korita, 154; E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pazara, 162-163. 666 Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 304. 661

157

U Anadoliju se tada iselilo i dosta muslimanskog stanovništva iz sela u kolašinskom kraju, koje je nakon 1878. bilo izbjeglo u Vraneš, Bijelo Polje i druga sela. Iseljavanje je bilo najmasovnije iz Donjeg Kolašina. Mojkovac sa okolnim selima je ostao bez muslimana, a Šahovići, Vraneš i Ravna Rijeka su već bili znatnim dijelom opu­ stošeni.667 Selile su se i muhadžirske porodice porijeklom iz Bosne i Hercegovine. Iseljavali su se i krupni i sitni zemljoposjednici, čifčije, siroti­ nja, kao i muhadžiri doseljeni u ove krajeve. Iz varoši su se iseljavale zanatlije, trgovci, bivši osmanski činovnici.668 Zemlja se prodavala skoro u bescijenje. Kupci su većinom bili Srbi i Crnogorci, mahom s područja kolašinske oblasti i Drobnjaka. Tu su doseljavali Moračani i Rovčani.669 Bilo je i onih koji su odustajali od iseljavanja, ili nisu mogli da izmire poreske i druge obaveze prema državi. Iz Rožaja je otišlo nekoliko porodica. Oko 140 porodica prijavilo se za iseljavanje, ali su mnoge odustale od te namjere.670 Iz Berana i Rožaja je izvještavano da su se brojne porodice pokajale, te da su molile da ostanu. Prije iseljavanja svi emigranti su bili dužni da izmire novčane obaveze prema državi i opštini, kao i da sudski regulišu sva privatna dugovanja. Privatni dugovi su mogli biti riješeni i prostim prebijanjem dugova, ali samo sudskim putem. Brojne su bile porodice koja su svoja imanja prosto napuštale, bez ičega. Pravoslavne porodice su jednostavno zaposjedale tu napuštenu zemlju, računajući da će kasnije lako regulisati imovinsko-pravne odnose. Glad za zemljom bila je ve­lika i neutoljiva. Iseljenička imanja - suglasno članu 4. Zakona o naseljavanjima i Pravilima Ministarstva finansija i građevina o davanju zemlje pod zakup - država je izdavala pod arendu onima koji su je htjeli obrađivati. Cilj naseljavanja je bio da se, takođe, riješi pitanje seljačke sirotinje i bezemljaša iz starih krajeva Crne Gore i pojača nacionalni element u novopripojenim krajevima na račun drugih zajednica koje su svjesno potiskivane.671 Miomir Dašić Po popisu iz 1896/97. u kazi Kolašin bilo je 6.337 stanovnika, od čega 4.067 muslimana. U donjokolašinskom srezu 1911. bilo je 10.187 muslimana od 13.911 stanovnika; upor. Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog polja 1912. godine i organizacija vlasti, 91; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 89-90. 668 ACG, MUD, UO, 1914, f. 149, 3039. 669 S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, I, 19. 670 B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog do I svjetskog rata, 19. 671 M. Obradović, Agrarni odnosi na Kosovu 1918-1941. godine, Jugoslov­ enski istorijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978, 442. 667

158

obrazlaže da je proces rješavanja agrarnog pitanja još jače uticao da se pokrene, “pod vođstvom muslimanskih fanatika, i emigracija muslimanskog stanovništva u Tursku”.672 Masovna emigracija mu­ slimanskog stanovništva iz Crne Gore prestala je u junu 1914. godi­ ne, kada je obustavljena svaka novčana pomoć emigrantima, a Porta smanjila interes za njihov prijem, kao i zbog izbijanja Prvog svjetskog rata.673 Štampa u Crnoj Gori je o iseljavanju muslimana objavila tek M. Dašić, Pregled teritorijalnog širenja crnogorske države, 130. Austrougarske snage u avgustu 1914. zauzimaju Pljevlja, Priboj, Prije­ polje, Novu Varoš i Brodarevo. U Novoj Varoši su ih, po srpskim izvorima, dočekali “nemirni ljudi, muslimani većina zlice doselice (“muadžeri”) rodom Nikšićani i od Ercegovine kao i ovdašnji neki punokrvni “turci”, “delikanlije” čija radost prekiplje i zverske požude imadijahu da rusvaj počnu činiti u društvu sa svojim burazerima od Sarajeva, Goražda, Foče, Čelebića, Čajniča, Pljevalja i Prijepolja”. Nakon poraza ove vojske na Ceru njene jedinice se povlače iz Sandžaka. Prilikom povlačenja VIII brdske brigade iz Nove Varoši krajem avgusta povuklo se do “30.000 Muslimana”. Dosta je muslimana iz Sandžaka tokom 1914.-1915. izbjeglo u Bosnu i Hercegov­ inu. Ovaj pokret je najprije započeo u Pljevljima, da bi se veoma brzo talas izbjeg­ lica zahvatio i susjedne opštine. Muslimani iz ove opštine su bili u posebno lošem položaju jer su, s obzirom na sve ono čemu su bili prije izloženi, sa radošću bili dočekali austrougarske trupe. U Pljevljima je tada bilo dosta muhadžira iz Šahovića, Vraneša i okolnih mjesta koji su svjedočili o teroru kojem su bili izloženi od svo­ jih susjeda Crnogoraca. Muslimanske “komitske patrole” bile su od velike pomoći regularnim konjičkim izviđačkim odredima Austrijanaca. Srpski izvori su govorili o nesebičnoj pomoći mjesnog muslimanskog stanovništva austrougarskim trupama, u kojima je ono vidjelo ostvarenje svojih nada iz vremena balkanskih ratova, da se pri­ poje BiH. Polaskom u izbjeglištvo “preko noći, jednim udarcem, ostali su bez svojih domova, jer je ostajanje bilo bezizgledno”. Masovno iseljavanje je započelo 26. avgusta 1914. i izgledalo je da je “sve muslimansko stanovništvo Sandžaka bilo na putu prema Bosni”. Po srpskim izvještajima mnogi od tih “buntovnika” su uhvaćeni i likvidirani. Izbjeglice sa desne obale Lima su dolaskom u BiH svjedočile o gro­ zotama kojima su bile izložene: “ubijali su ih, robili, gulili, a od jednog hadžije oteli su deset hiljada kruna i potom ga ubili”. Oko 7.000 lica stiglo je preko Metaljke u Goražde. Oni su sa sobom dotjerali oko 3.000 volova, 1.000 krava i oko 15.000 ko­ mada sitne stoke, što je mahom otkupljeno za potrebe vojske. Dolazak muhadžira iz Sandžaka uznemirio je domaće stanovništvo u pograničnim bosanskohercegovačkim mjestima, naročito nakon priča o strahotama koje su doživjele u svojim mjestima. I sami će se naći u sličnoj situaciji nakon prodora srpske vojske u Bosnu. Izbjeglice su stihijski išle u pravcu Foče i Višegrada, odakle su prebacivane u Sarajevo. Dio stanovništva je sa sobom vodio stoku pa je cijeli put do Bosne prelazio pješice. Sabirni centar je bio na Alipašinom Mostu u Sarajevu. Odatle su izbjeglice transpor­ tovane u druga, sigurnija mjesta širom Bosne i Hercegovine. Lokalne vlasti su imale dosta problema oko zbrinjavanja izbjeglica pošto se pokazalo da muslimanske po­ rodice “čim se iz bilo kod razloga nađu odvojene od svoje grupe ostaju bespomoćne i padaju sa svim na teret okoline, a da tom prilikom ništa sa svoje strane ne čine 672 673

159

nekoliko natpisa, i to iz Pljevalja, a prenijela je pisanje beogradske “Samouprave” o “iseljavanju iz Srbije zbog neprivikavanja novom stanju i odanosti kalifatu”.674 U crnogorskoj vojsci je, pak, vladalo tokom Prvog svjetskog rata nepovjerenje prema muslimanima.675 Sudbinu muslimanskog stanovništva u novopripojenim kra­ jevima Crne Gore neophodno je posmatrati u široj balkanskoj perspektivi, imajući u vidu sve ono što se zbivalo sa muslimanima na tom prostoru u toku i nakon ratova 1912-1913. godine.676 Balkanski ratovi okončali su proces koji je započeo 1877-1878. eliminišući osmansku vojsku i osmanske političke posjede na većem dijelu Balkana i transformišući muslimane od dominantne zajednice, u manjine kojim će vladati raniji sultanovi podanici.677 Pojedini da bi ublažile svoju sudbinu”; opšir. G. Šljivo, Raspoloženje naroda Bosne i Hercegovine prema austro-ugarskoj politici i austrougarske političke protivmjere, u: Veleizdajnički proces u Banjaluci, Banjaluka 1987, 128-131; D. Maliković, Pokreti trupa i borbe u nekadašnjem Novopazarskom Sandžaku 1914. i 1915. godine, Sim­ pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 173-174; S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.), 90-102. 674 B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 314-315, 322. 675 Oni nisu uzimani u borbene jedinice. Njih je, kao u bjelopoljskom kraju, bilo pri komorama brigada, dok hodže nisu uzimane. Muslimani su u crnogorskoj vojsci spadali u neboračke jedinice “pa su u miru plaćali vojnicu a u ratu vršili razne službe u komori i pozadini”. Muslimanima komordžijama određivani su za starješine Srbi ili Crnogorci, a katkad i muslimani, poput Tala Međedovića iz Rasova. Zvanje oficira narodne vojske sa statusom “oficira na raspoloženju” imali su samo Hasan Idrizović i Jašar-beg Hadžibegović iz Bistrice. Muslimani su obavljali stražarske dužnosti u varoši, bili čuvari telefonskih žica, puteva. Često su slati kao konjovođe ili za prijevoz materijala za brigadu, u Kolašin, Pljevlja i Nikšić, da čuvaju rekviriranu stoku, ali su otuda masovno bježali: “pa su raspisivane potjernice i bjegunci hvatani i zatvarani”; opšir. Ž. Šćepanović, Bjelopoljska brigada crnogorske vojske u I svjetskom ratu, Istorijski zapisi, br. 2-3, Titograd 1987, 19-20; J. Vukotić, Uspomene iz rata, Beograd 1996, 116. 676 Opšir. S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.), 99-102; Isti, Uzroci muhadžirskog pokreta iz novopripojenih krajeva Crne Gore (1912-1914), Rožajski zbornik, br. 12, Rožaje 2005, 19-57; Isti, Birinci Balkan Harbi Sonrasi Sirbistan Ve Karadağ’a Birakilan Bölgelerdeki Müslüman Nüfusun Türkiye’ve Göçü, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, 49-71. 677 K. Karpat, Građanska prava muslimana Balkana, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, priredio F. Karčić, Tuzla 2001, 99; С. Киселиновски, Етничките промени во Македонија (1913-1995), Скопје 2000, 30-31; Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија од почеткот на Првата балканска војна до осамостојуванјето на Македонија: Со посебан осврт на исламизираните Македонци, Скопје 2001, 19-20.

160

muhadžiri iz Crne Gore su, s gorčinom isticali da “ono što je jedno vrijeme stvorilo, drugo je razorilo, i crnim velom zaogrnulo”.678 Izlo­ žen različitim pritiscima, preostali muslimanski svijet se okretao sebi, dolazeći u dugotrajno, iscrpljujuće stanje zatvorenosti, defanizivnosti i preosjetljivosti. Osmanska država je, kako piše I. Andrić, “kao neka fantastična morska oseka odjednom otplasnula i povukla se negde u nedogled, a oni ostali ovde, kao vodeno bilje na kopnu, prevareni i ugroženi, prepušteni sebi i svojoj zloj sudbini”.679 Muslimani su bili neosporni gubitnici u formiranju novih državnih granica. Njihova prava su potpuno zanemarivana. Od 1,445.179 muslimana koji nisu više živjeli u osvojenom području osmanske Evrope, njih 413,992 se iselilo u Osmansko carstvo u toku i nakon balkanskih ratova.680 Do 1923. izbjeglo je još 1,200.000. muslimana. Od muslimanskog balkanskog stanovništva iz 1911. ostalo je 1923. svega 38 odsto. Ostatak je izbjegao, umro u muhadžirluku ili je bio ubijen. Muslimani su tako postali jedno od vidljivih “nasljeđa” Osmanskog carstva na Balkanu. “Svoje” muslimanske manjine stekla je nevoljno svaka balkanska država.681 Č. Baćović, O merhametu i gaziluku, Podgorica 2002, 208. I. Andrić, Na Drini ćuprija, Sarajevo 1967, 312. M. Radović u “Hronici” o Novom Pazaru, prenosi kazivanje Rasima Halilovića o nekim nadanjima koje su još među pojedincima tada bile prisutne: “Age i begovi bi po kućama i kahvama, raznim posecima i skupovima pričali o tome kako Porta još vodi borbe i kako će ona opet pobediti. Da bi tu priču potkrepili, jalove nade podgrejali i druge u to uverili, izlazili bi iz kahve uveče nekoliko njih, polegali bi na travu ili zemlju, prislanjali uvo na zemlju i osluškivali da li se negde u daljini čuju turski topovi. Posle pažljivog osluškivanja, koje im nije ispunilo nade, vraćali bi se u kahve i svojim ahbapima objašnjavali da se čuju turski topovi i kako će se turska vlast ovamo ponovo vratiti”; opšir. S. Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999, 99-100. 680 Upor. J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada Carstva (II), 983; B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 314; A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. juli 1938. godine), 155. Mehmet Ali Kiličbaj, turski politolog, ustvrdiće 1997. da je savremena Turska u većoj mjeri proizvod Balkana, nego Srednje Azije: “Danas u našoj zemlji žive, naravno, ljudi čiji su preci došli iz Srednje Azije, ali ima i onih kojima su preci prispeli s Balkana. Kojih li je više? Nesumnjivo ovih drugih. To predstavlja neizbežan i neporeciv drugi oslonac evropske Turske. Balkan je ostavio duboke tra­ gove u turskom etničkom, kulturnom i društvenom biću” – cit. prema: D. Tanasković, Neoosmanizam: doktrina i spoljnopolitička praksa, Beograd 2010, 88. 681 K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prošlost i perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 82. Srbija je u mirovnom (“Carigradskom”) ugovoru sa Portom u martu 1914. priznala određena prava muslimanskom 678 679

161

Na početku XX stoljeća vodeće evropske države razvijale su tezu o narodima “legitimnim nasljednicima” na Balkanu, priznajući im rezultate osvajačkih ratova. Ratovima 1912.-1913. to je defi­ nitivno potvrđeno, uz pretpostavku velikih sila da se balkanskim državama daju novoosvojene teritorije kao put u modernizaciju ovih teško zaostalih provincija.682 Čim je Osmansko carstvo silom potisnuto sa Balkana, “evropeizacija” je dobijala širok zamah.683 Nakon balkanskih ratova, kada je Balkan definitivno poprimio negativne karakteristike, nastao je termin “balkanizacija”. Od tada on simbolizuje parcelizaciju većih političkih cjelina na manje i među­ sobno konfrontirane oblasti, kao i povratak primitivizmu, zaostalosti i plemenskom promišljanju. Balkan je “podario” svijetu pojam balkanizam, što je zapravo “sinonim za nered, nasilje i nesreću”, gdje je “balkanska krvoločnost... očekivani prirodni ishod ratničkog etosa, duboko ukorenjena u psihi balkanskog stanovništva” (M. Todorova).684 Granice balkanskih država nastalih na ruševinama Osmanskog carstva često će biti osporavane, dokazujući da dioba ovog carstva nije samo po sebi vodila u mir i stabilnost. Na Balkanu je došla do punog izražaja doktrina krvi i tla, zajedno sa svim segmentima ili instrumentima koji je neizbježno prate: upotrebom i zloupotrebom moći, neprestanim rivalitetom, žustrim konfliktima. Sve u službi diktata krvi, sadržanog u težnji da svaki etnikum živi u jednoj državi i sve u službi diktata tla. Krvi je bilo previše, a tla stanovništvu. Ona je ovaj ugovor ratifikovala, ali ga nije ozakonila. Nakon što je izbio Prvi svjetski rat, Srbija je objavila da taj ugovor prestaje da važi – vidi: V. Degan, Međunarodno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodonosnih skupina na području Jugoslavije, 80. 682 . B. Prpa, Slom istorije i kraj dvadesetog veka, “Danas”, Beograd 7-8. avgust 1999. 683 Fanatične akcije deosmanizacije bile su posebno uspješne u materijalnoj sferi. Najdrastičnije, tektonske promjene su izvršene u opštem izgledu gradova, arhitekturi, odijevanju. Novonastale balkanske države su, u različitom stepenu, pokušavale da pročiste svoje jezike i toponime od turcizama. Bilingvizam i mul­ tilingvizam iščezli su zajedno sa generacijama koje su bile direktno uključene u život Osmanskog carstva. Proces “evropeizacije” nije dopirao svuda podjednako. U svojim srcima, smatraju neki autori, navodeći, između ostalog, primjer “rituala” tradicionalno dugog ispijanja kafe, balkanski ljudi su cijenili običaje koje su imali korjena u starim osmanskim vremenima – upor. B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 329-330, K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prošlost i perspektive, 82-83; F. Longvort, Stvaranje Istočne Evrope, Beograd 2002, 432. 684 M. Todorova, Imaginarni Balkan, 207.

162

premalo da bi nacionalne aspiracije svima mogle biti ispunjene.685 Turci su, u poređenju sa Balkanom, bili posljednja grupa koja će razviti sopstveni nacionalizam. Izbijanje Prvog svjetskog rata privremeno je zaustavilo zapo­ četi proces intenzivnog iseljavanja muslimanskog stanovništva sa Balkana, ali će po njegovom okončanju, djelovanjem brojnih političkih, društvenih i ekonomskih faktora, ubrzo doći do novog talasa masovnog iseljavanja etnički raznorodnog muslimanskog stanovništva iz novostvorene Kraljevine SHS, Bugarske, Rumunije i Grčke u Republiku Tursku, nastalu na razvalinama Osmanskog carstva. Raspadom Osmanskog carstva između 1912. i 1923. trend demografske deosmanizacije ulio se u modernu problematiku ma­ njina u cjelini, u kojima države, u tada, još nestabilizovanom među­ narodnom kontekstu, u manjinama uočavaju prijetnje za sigurnost, odnosno mogućnost da postanu taoci, ili oboje.686 Demografska deosmanizacija Balkana biće proces dugog trajanja. Mnogobrojni muhadžiri, sa balkanskog i južnoslovenskog prostora, u dramatičnim godinama i decenijama koje će uslijediti, ići će novim ali i starim stazama svojih prethodnika u Tursku. Neki od njih, koji će docnije biti u prilici da obiđu mjesta iz kojih su otišli, sa sjetom će govoriti: “Kad prošetam Crnoj Gori, nikako me put ne mori”.687 Muhadžiri su se većinom u novim sredinama življenja susretali sa brojnim individualnim, porodičnim i društvenim iskušenjima i problemima koji su usložnjavali njihov opšti položaj i perspektivu.

R. Petković, XX vek na Balkanu, Beograd 1996, 11. M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi između dva svetska rata, 455. 687 “Preporod”, br. 12/926, Sarajevo 15. jun 2010, 35. 685 686

163

164

II ISELJAVANJE U TURSKU IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA Samoopredjeljenje nacija je, nakon Prvog svjetskog rata, ostva­ reno kao konačno i sveopšte načelo, ali u većoj mjeri za po­bjednike nego za gubitnike. Balkan je nakon Prvog svjetskog ra­ta postao prostor nacionalnih država, a Kraljevina SHS prostor nedo­vršenih nacionalnih revolucija.688 Brojni narodi, među njima Albanci, Muslimani, Crnogorci, Hrvati, Slovenci, našli su se u «predsoblju pakla stvorenom za one narode koji nisu imali suštinsko predstavljanje na Mirovnoj konferenciji, bez obzira da li pripadaju pobedničkoj ili poraženoj strani». Nastajale su višenacionalne države u kojima su zavladale pojedine etničke zajednice.689 Na balkanskom prostoru istorija je veća od geografije, a narodi koji tu žive dugo su bili u sjenci paradigme geoistorije i “šoka prošlosti”.690 Otuda je bilo i presporo otvaranje prema modernizacijskim procesima. Nacionalne države su stvarane od XVIII i tokom XIX stoljeća kao prihvaćeni model političkog razvoja, i kao takve su ugrađene u ideologiju Versajskog pakta i Pakta Lige naroda.691 Habsburška monarhija, koja je za mnoge istoričare, bila svojevremeno “odbrana Evrope” od Osmanlija, stvorena iz istorijske nužde - “nenamjerno djelo Sulejmana Veličanstvenog” (P. Kouls), nestala je ipak prije kraja Osmanskog carstva. Upor. K. Suljević, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1982, 91; B. Petranović - M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 22-27. 689 Č. Ingrao, Deset nenaučenih lekcija o Srednjoj Evropi – pogled istoričara, Helsinške sveske, br. 10, Beograd 2001, 16-17. 690 Lj. Mitrović, Položaj manjina i identitarni sukob na Balkanu, u: Vere manjina i manjinske vere, Niš 2001, 48. 691 M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 288; I. Pržić, Zaštita manjina, Beograd 1933, 69-74. 688

165

Osnovni sistem međunarodne zaštite manjina, uspostavljen u pogledu nekih zemalja u XIX stoljeću na osnovama sporazuma za koje su garanti bile velike sile, pružao je prividnu sigurnost manjinama koje su živjele u državama ograničenim obavezama koje su proisticale iz tih sporazuma. Sistem je kritikovan zbog svoje neprikladnosti i nepreciznosti i, iznad svega, nedostatka nadzornog mehanizma koji bi provjeravao da li se odredbe ugovora zaista i primjenjuju. Međunarodna zaštita manjina nije do Prvog svjetskog rata predstavljala opštu ustanovu, već individualne slučajeve proizišle iz nastanka novih država, odnosno teritorijalnog prekomponovanja.692 Nakon 1918. godine, sa izuzetkom određenih slučajeva, manjine nisu smatrane kolektivnim entitetima. Zaštita je bila upravljena na manjine u smislu pojedinca nasuprot grupi. Na Mirovnoj konferenciji u Parizu, a potom i u Ligi naroda vođene su žustre rasprave o zaštiti nacionalnih manjina u novostvorenim državama u Srednjoj i Istočnoj Evropi, mada taj problem nije bio zadovoljavajuće riješen ni u glavnim savezničkim državama (Francuska, Italija, Japan, SAD i Velika Britanija). Pobjedničkim velikim silama se, u pogledu nacionalnih manjina, činila najprihvatljivijom načelna odredba Mirovne konferencije - da savezničke sile ne namjeravaju dati neke posebne privilegije tim manjinama, nego samo da namjeravaju spriječiti borbu rasa, te dati manjinama samo pravednu zaštitu.693s U Evropi je odredbama Versajskog mirovnog ugovora, čiji su autori bili predstavnici pobjedničkih sila Francuske, Italije i Velike Britanije, 28. juna 1919. utvrđen novi poredak. Ovim ugovorom zaštita manjinskih prava prvi put je postavljena na nacionalni princip, pa je vjerski princip održavan u međunarodnim ugovorima XIX stoljeća, bio potisnut. Ove su odredbe imale tretman obaveza međunarodnog značaja pod garancijom Društva naroda. U tom smislu bila je predviđena i detaljna procedura za njihovu implementaciju. Prilazeći zemljama izraslim na ruševinama Austro-Ugarske i Osmanskog Upor. V. Degan, Zaštita manjina na Balkanu putem međunarodnih ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974, 1005-1009; M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, I, Beograd 1954, 424-425; Prava pripadnika etničkih, verskih i jezičkih manjina, Beograd 2001, 31. 693 M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji, u: Dijalog povjesničara-historičara, II, Zagreb 2000, 397; M. Stojković, Istorijski razvoj zaštite manjina i savremena međunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u balkanskim odnosima, u: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd 1996, 552-553. 692

166

carstva, posebno balkanskim zemljama, kao “nepunoljetnim” ili “neprosvijećenim”, svjetske sile koje su krojile versajsku Evropu, smatrale su za shodno da ih obavežu na poštovanje prava manjina. Ugovori o zaštiti manjina imali su zadatak da osiguraju manjinama stepen “zaštite i pravde koje će ih postepeno dovesti da se utope u narodnu zajednicu kojoj pripadaju” govorio je Ostin Čembrlen pred savjetom Lige naroda. Francuski ministar Aristid Brijan je na istom mjestu kazao da nije riječ o iščezavanju manjina “nego takvoj vrsti asimilacije koja čini narod većim a ne umanjuje malu porodicu”. Po njima, problem manjina nije bio pravne prirode, već pitanje humanosti i oportuniteta.694 Veliki svjetski rat ugradio je sebe u buduće sporove oko državnih granica i nacionalnih manjina. Sistem zaštite manjina doživio je neuspjeh jer su vladajući režimi u balkanskim i susjednim zemljama bili odveć zadojeni nacionalizmom da bi poštovali prava nacionalnih manjina, čiji se položaj najčešće dovodio u kontekst stanja opštih državnih odnosa, ukoliko su oni bivali lošiji, utoliko je i položaj pripadnika manjina bivao teži.695 U nacionalno složenim državama, u odsustvu građanskog i nacionalnog principa, manjinskim narodima nametao se izbor između dva zla: integracije u većinsku naciju ili svođenje na građane drugog reda. Muslimanske zajednice u postosmanskom periodu bile su lojalne balkanskim nacionalnim državama u okviru kojih su se našle i egzistirale. Međutim, unutar njih su tretirani na isti način kao i njihovi preci stotinama godina ranije. Nastajanje država na tlu nekadašnje Habsburške monarhije i Osmanskog carstva pokazalo je da raspad ovih višenacionalnih imperija i prihvatanje demokratije do njenih krajnjih konsekvenci izlaže nacionalnu zajednicu teškim rizicima. Iz ovog potresa rađao se najstrašniji monstrum modernog evropskog razvoja: antidemokratski nacionalizam: “zemlje srednje i istočne Evrope strahovale su zato što nisu postojale gotove, zrele demokratije, a pošto su se bojale, nisu ni mogle to da postanu”.696 Nejake balkanske demokratije su se zato gasile jedna za drugom nakon kratkotrajnog života provedenog u bolesti i bivale zamijenjene monarhističkim diktaturama. Najo­ J. M. Jovanović, Diplomatska istorija Nove Evrope 1918-1938, knj. II, Beograd 1938, 293; R. Petković, XX vek na Balkanu, Beograd 1996, 52. 695 R. Petković, XX vek na Balkanu, 52; M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji, 399-401. 696 Upor. I. Bibo, Beda malih država istočne Evrope, Rukovet, br. 5, Sub­ otica 1989; N. Popov, Srpski populizam: Od marginalne do dominantne pojave, “Vreme”, spec. dodatak, br. 135, Beograd 24. maj 1993. 694

167

zbiljniji sukobi na Balkanu poticali su od tenzija između gradskih i seoskih zajednica. Nedostatak diversifikacije u privredi i konstantan problem nezaposlenosti na selu, stvarali su od Balkana trusni prostor podložan negativnim posljedicama smanjivanja proizvodnje u svjetskoj ekonomiji.697 Nakon Prvog svjetskog rata nastala su veća kretanja na cijelom Balkanu. Iz Kraljevine SHS/Jugoslavije (iz Makedonije, Kosova, Sandžaka i djelimično iz Bosne i Hercegovine), Grčke i Bugarske nastavljen je proces iseljavanja muslimanskog stanovništva u Tursku, koja se uzdizala na razvalinama Osmanskog carstva, započet tokom balkanskih ratova 1912-1913. godine. Umjesto iseljenog raznorodnog muslimanskog stanovništva u grč­ kom dijelu Makedonije i Trakiji naseljavaju se maloazijski Grci, u Dobrudži Bugari, a u dijelu Makedonije unutar Kraljevine SHS, kao i na Kosovu, doseljenici iz raznih krajeva države. Odvajanjem vardarskog i pirinskog dijela Makedonije od Soluna, zamrlo je više gradova, a posebno Bitolj i Štip.698 Na Kosovo dolaze Crnogorci, Hercegovci, bezemljaši iz Jablanice i južnog Pomoravlja, naselja­ vajući se na napuštenim imanjima, jutrinama i šumama. U dijelovima Makedonije (Ovčem polju, dolini Bregalnice i Skopskoj kotlini) umjesto iseljenog turskog stanovništva naseljavaju se, na osnovu Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, bezemljaši iz Like, sjeverne Dalmacije i južnog Pomoravlja.699 Balkanske vlade su težile kreirati monolitne nacije što je osta­ vilo malo prostora za postojanje etničkih, jezičkih i vjerskih manjina. Na Balkanu je došla do punog izražaja doktrina krvi i tla, zajedno sa svim pratećim segmentima.700 Vrhunac emigracije bila je serija velikih pomjeranja stanovništva između dva svjetska rata, kao i nakon Drugog svjetskog rata. Oko dva i po miliona ljudi bilo je pogođeno ovim seobama. Uprkos ovakvim demografskim pro­mjenama, nijedna balkanska zemlja nije dostigla model evropskih nacionalnih država: M. Gleni, Balkan, II, Beograd 2001, 99-100. А. Апостолов, Обиди за колонизација на Македонија во условите на националните пропаганди на соседните држави, Годишен зборник на Филозофски факултет, књ. 15, Скопје 1963, 196-197. 699 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, (pogovor M. V. Lutovca), Beograd 1966, 532; J. Trifunovski, Sreten Vukosavljević i međuratna kolonizacija u Makedoniji, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XI, Prijepolje 1986, 12-13. 700 Upor. K. Karpat, Građanska prava muslimana Balkana, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, Tuzla 2001, 117; R. Petković, XX vek na Balkanu, 11. 697 698

168

etničku i vjersku homogenizaciju.701 Iseljavanje muslimanskog stano­ vništva sa prostora Crne Gore u Tursku, uslovljeno djelovanjem niza različitih faktora (politički, ekonomski, psihološki i dr.), treba posmatrati u kontekstu opštih migracionih kretanja ovog stanovništva ne samo unutar Kraljevine SHS/Jugoslavije, već i drugih balkanskih zemalja. Od Osmanskog carstva do Turske Izgonom iz Evrope i iz arapskih zemalja Osmansko carstvo je svedeno na svoju najužu teritoriju - Malu Aziju koja takođe nije bila pošteđena dalje grabeži. Zapadne sile su “trljale ruke”, za­ noseći se planovima o podjeli nafte i preostalih bogatstava ovog carstva u stanju rasula, ne nadajući se njegovom velikom otpo­ ru. Snage Antante, predvođene Britancima, okupirale su 1919. Osma­nsko carstvo. Okupacione snage su ušle na teritoriju Carstva sa ubjeđenjem u vjerodostojnost propagande da su Osmanlije bezrazložno pobile milione hrišćana. Po sudu Antante, oni su time izgubili pravo da upravljaju sami sobom, “čime se još jednom do­ ka­zala nadmoć zapadne civilizacije nad islamskom”. U pogledu “jermenskog problema”, iskazanog u prvim godinama svjetskog rata, čije se brutalno “rješenje” pripisivalo Osmanlijama, uzroci se nisu mogli tražiti samo na njihovoj strani.702 Mladoturski režim je M. Todorova, Imaginarni Balkan, 300-302. Tokom Prvog svjetskog rata došlo je do pobune jermenskog stanovništva u Osmanskom carstvu. U tim međusobnim sukobima stradao je veliki broj Jerme­ na ali i muslimana. Dio stanovništva stradao je i od gladi, bijede i bolesti. Jermen­ ski ustanici su ubijali muslimane u gradovima Arzejnan, Bajbut, Turjan, Arzerum i okolnim selima. Muslimani su ubijani u Čiličiji, preko dvije trećine muslimana prognano je ili ubijeno u Jerevanu. Jermeni su bili izloženi takođe ubijanjima i progonima. Stradalo je nekoliko stotina hiljada Jermena, a oko 200.000 jermen­ skih izbjeglica nastanilo se u Siriji. Osmanska država bi se možda 1918. izborila za povoljnije rješenje za pregovaračkim stolom, da je “jermenski problem” nije lišio podrške potencijalnog saveznika na Versajskoj konferenciji – SAD. Do 1919. sudbina Jermena je za moćnu državu postala tema kojoj po značaju vjerovatno nije bilo ravne. “Postradala Jermenija” je postala najveći fond za prikupljanje strane pomoći ikad pokrenut u SAD. Osmanski predstavnici na Versajskoj konferenciji nisu prihvatali krivicu za progon Jermena, ali su njihovu ponašanje savezničke sile tumačile kao znak slabosti. Umjesto da postignu dogovor sa osmanskim vlas­ tima inaugurišu neku vrstu ustavne monarhije prozapadne orijentacije – opšir. S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine, Znakovi vremena, br. 37, Sarajevo 2007, 156-157; T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog života, Beograd 2006, 123. 701 702

169

1916. izašao sa detaljnim diplomatskim izvještajem u namjeri da objasni antijermenske akcije, predstavljajući ih kao “odbrambene” mjere uperene protiv unutrašnje pobune.703 Nacionalne manjine su koristile prisustvo okupacione vojske za svoje ciljeve, naročito Grci i Jermeni. Hrišćanski misionari, postavljeni za upravitelje velikih sirotišta, koristili su taj položaj da na hiljade djece - ratne siročadi, proglase hrišćanima. Kada su otvorene državne škole samo su ih hrišćani smjeli pohađati, dok su muslimanska djeca ostajala izvan njih. U nekim područjima, naročito u istočnoj Trakiji, jugozapadnoj Anadoliji, Ciliciji (Tašilu) i istočnim pokrajinama lokalna uprava i policijske snage bile su u rukama nacionalnih manjina. To je rezultiralo pokoljem tek otpuštenih osmanskih vojnika, kao i hiljada civila.704 Osmanski fes postao je “obilježje sramote: Jermeni, Grci i Jevreji bacili su ga u Bosfor”. Po dvorištima istanbulskih džamija voda iz česama više nije tekla. Strani vojnici čuvaju vrata Aja Sofije.705 Okupacija Istanbula je, po nekim autorima, bila ludost koja je “ubila evropski prestiž na Istoku”.706 Saveznici su na svakom koraku ponižavali Osmanlije, do­ zvo­­lja­­vajući Grcima da okupiraju dijelove Osmanskog carstva, u beznadežnom naporu da uspostave Helensko carstvo u ale­ksa­n­ drovskom stilu.707 Grčka vojska je polovinom maja 1919. zauzela Izmir. Bio je to uvod u grčko-turski sukob i rat za neovisnost Turske pod vođstvom Kemala Ataturka koji se suprostavio ponižavajućim diktatima Mirovne konferencije. Ovaj rat je bio posljednji istorijski pokušaj grčkog kraljevstva da nametne i realizuje staru, velikodržavnu vizantijsku politiku. Sile Antante nisu ni slutile da će podržavajući T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog života, 121-122. 704 J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, Zagreb 1979, 544-555; J. McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleasing of Ottoman Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996, 179-257. 705 Filip de Zara je pisao kako na glavnim istanbulskim raskrsnicama “suviše revnosni delegati Društva za zaštitu životinja iz Londona kažnjavaju i teraju u zatvor sirote turske seljake, koji idu toliko daleko u svireposti da živinu, koju nose na pazar, drže za noge i, eto, prestupa, glavom prema zemlji” – nav. prema: M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, Beo­ grad 1998, 57. 706 M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, 56. 707 T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog života, 123. 703

170

grčku invaziju učiniti dobro djelo – doći će do “revolucije u Anadoliji” koja će stvoriti novu Tursku.708 U Ataturkovoj armiji je bilo dosta muhadžira iz nekadašnjih osmanskih balkanskih provincija. Među njima je bilo i Muslimana porijeklom iz BiH i Sandžaka. Znatan broj njih uspio je da ostvari i visoku vojnu karijeru.709 Turske snage su zadale više odlučujućih udaraca grčkoj vojsci kod Inona i Sakarije (1921), Asfon-Kara-hisara (1922.). Turske snage su početkom septembra 1922. ušle u Smirnu. Mada je turska vojska, još od prvih dana svoje ofanzive, skoro svakodnevno bilježila velike uspjehe, turski bilteni sa fronta pominjali su tek manje vojne uspjehe, da bi na taj način prikrili nepovoljnu grčku situaciju na frontu i time onemogućili intervenciju evropskih sila, prije nego što grčka vojska bude potpuno poražena.710 Rat se završio mirovnim ugovorom u Lozani 1923. koji je zadao je smrtonosni udarac sultanovom carstvu koje se pružalo od Balkana do Indijskog okeana. Lozanski mir je, pored učinjenih ustupaka, neosporno predstavljao za novu Tursku značajan uspjeh, omogućavajući joj da se potvrdi kao slobodna, neovisna država. Ono što je na početku rata izgledalo kao utopija, “pokazalo se kao stvarnost. Pokopana i opojena, Turska se dizala iz groba”. Ocjenjujući pojavu Ataturka i njegove reforme turskog društva kao fantastični istorijski preokret, Fransoa Žoržon i Pol Dimon smatraju da je to bio još jedan uspjeh mladoturske revolucije: “a ako u potrazi za dubljim korenima moderne Turske zađemo još dublje u prošlost, stići ćemo do plodne zemlje tanzimata”.711 Nedovoljno naseljenoj Turskoj bio je nužan svaki novi do­se­ ljenik, posebno za naseljavanje u krajeve koje su napustili Grci i Jermeni, pa su se turske vlasti angažovale na propagandi radi do­ seljavanja iz balkanskih država u kojima je živjelo muslimansko stanovništvo izloženo različitim oblicima diskriminacije. Ovaj pro­ ces je konvenirao i vlastima Kraljevine SHS koje su željele da na Upor. Č. Popov, Od Versaja do Danciga, Beograd 1995, 139; M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, 57-58; K. Bey­ dilli, Od Kučuk Kajnardže do propasti, Historija Osmanske države i civilizacije, Sarajevo 2004, 154. 709 M. Pelesić, Bošnjaci na svjetskim ratištima, Sarajevo 1996, 75-76. 710 M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, 128. 711 Vidi prikaz S. Bandžovića: Istorija Osmanskog carstva, priredio Rober Mantran, prevela sa francuskog Ema Miljković-Bojanić, Beograd 2002, - Be­ haristan, br. 10-11, Sarajevo proljeće-ljeto 2003, 222-236. 708

171

ovaj način “očiste zemlju od tuđih elemenata”, posebno na nekim teritorijama koje su 1912.-1913. ušle u sastav Srbije i Crne Gore. O tome su na svoj način govorili i dva uvodnika u beogradskoj “Politici” od 21. i 24. avgusta 1923. pod naslovom “Iseljavanje Turaka” i “Iseljavanje Muslimana”. U uvodniku od 21. avgusta se kaže: “Nigdje ne koordiniraju naši i turski interesi toliko, koliko u ovom pitanju”.712 Mada su javno negirali da su podsticali iseljavanje, režimi u Beogradu bili su zainteresovani da se što više muslimana iseli.713 U Istanbulu su, nakon Prvog svjetskog rata, uz odobrenje turskih vlasti i uz pomoć diplomatskih predstavnika Kraljevine SHS, s druge strane, njeni državljani nemuslimani, kojih je bilo nekoliko hiljada, osnovali iseljeničko društvo “Jugoslovenska sloga”. Članovi ovog društva su mahom bili poženjeni Grkinjama ili udati za Grke, i malo je njih znalo srpski ili makedonski jezik.714 Shodno ugovoru u Lozani 1923. Grci u Turskoj su trebali biti razmijenjeni za Turke u Grčkoj: “Ove osobe se neće vratiti da žive u Turskoj, odnosno u Grčkoj bez odobrenja Turske, odnosno Grčke vlade”.715 Mnogi od onih koji su se trebali iseliti živjeli su “prosperitetno i zadovoljno, osjećali su se sigurnim i nisu imali želje da napuste svoje domove”. Grčki političari su navodili da “I grčko i tursko stanovništvo o kojem se ovdje radi… protestuje protiv ove procedure… i izražavaju nezadovoljstvo svim sredstvima koja su im na raspolaganju”.716 Odlučna razmjena stanovništva nametnula se kao jedini izbor u cilju uspostavljanja trajnog mira. Jedan Grk, član komisije za izbjeglice, tada je optimistički pisao: “Rasna homogenost koja proistekne iz preraspodjele stanovništva na Balkanu, biće faktor mira, eliminišući ono što se u prošlosti pokazalo kao stalni izvor Naši iseljenici u Turskoj. Mogućnosti saradnje matica iseljenika u Jugoslaviji sa našim iseljenicima i njihovim potomcima u Turskoj, Matica iseljenika BiH, materijal za internu upotrebu, Sarajevo oktobra 1974, 3. 713 Z. Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva, Beograd 2005, 72. 714 U početku su se u ovo društvo učlanjivali i pojedini muhadžiri pori­ jeklom sa prostora Kraljevine SHS, ali su kasnije istupili iz članstva, bilo zbog pritiska turskih vlasti, bilo zbog sektaštva i kratkovidnosti rukovodstva društva i diplomatskih predstavnika vlade u Beogradu. I jedni i drugi smatrali su muhadžire porijeklom sa prostora Kraljevine - “Turcima” u punom smislu te riječi – prema: Naši iseljenici u Turskoj, 27-28. 715 H. Psomiades, Eastern Question: Final Phase, Pella 2000, 120. 716 Izbeglice – žrtve etničkog čišćenja, Beograd 2004, 245. 712

172

napetosti”.717 Turski predstavnici su u Lozani isticali da je hrišćansko stanovništvo u Turskoj uvijek bilo u funkciji zastupanja interesa strane politike. Fritjof Nanzen, komesar Društva naroda za izbjeglice, preporučivao je u svrhu razmjene stanovništva prinudu, smatrajući da je ona najefikasnija za uspostavljanje mira i rješavanje međuetničkih trvenja. Društvo naroda nije tada razmišljalo o mogućnosti da Grčka i Turska sklope bilateralni sporazum o zaštiti manjina, da spriječi masovne prinudne migracije i zadrži pravo kontrole poštovanja ove zabrane. Naprotiv, ono je podstaklo da se ugovorom između ove dvije zemlje zapravo zapečate deportacije.718 Lozanski ugovor je utvrdio obaveznu razmjenu stanovništva od ukupno 1,3 miliona Grka i pola miliona Turaka. Ugovor se odnosio na sve Grke koji žive u Anadoliji i Trakiji, osim na stanovnike Istanbula prije 1918., te na sve Turke u Grčkoj sem žitelja zapadne Trakije, gdje je po turskim izvorima od 191.699 stanovnika bilo 129.120 Turaka. Razmjena stanovništva je započela još krajem rata kada je hiljade Grka prevezeno iz Izmira u Grčku. Time je stanovništvo u obije države postalo etnički relativno homogeno.719 Primjenu ovog grčko-turskog ugovora, koji je predstavljao najveću operaciju etničkog čišćenja, nadzirale su velike sile, smatrajući ga uspjehom. Etika prisilnog preseljavanja nije mnogo komentarisana. U luke u Pireju i Solunu, na svim mogućim plovnim sredstvima, pristizale su grčke izbjeglice. Desetine hiljada izbjeglica povijalo je leđa pod teretom svojih stvari ili vukući na rasklimatanim dvokolicama “ono što im je ostalo od Ž. Rupnik, Balkan u evropskom ogledalu, “Republika”, br. 196, Beo­ grad 1-15. septembar 1998. 718 “Politika”, Beograd 26. jun 1993; Ž. Obradović, Manjine na Balkanu, Beograd 2002, 377-378. 719 J. M. Jovanović, Diplomatska istorija Nove Evrope 1918-1938, I, 197198; J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, 567; V. Ortakovski, Minorities ih the Balkans, 203. Vojislav Jačoski smatra da su iseljeni “Turci” iz Jegejske Makedonije zapravo bili “Makedonci muslimani” – prema: V. Jačoski, Prvi naučni skup posvećen Makedoncima muslimanima, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-4, Beograd 1981, 386. Među tim iseljenim muslimanima, po Sto­ janu Kiselinovskim, bilo je i 40.802 “Makedonca muslimanske veroispovijesti, 6.014 Albanaca i mali broj muslimanskih Jevreja” – prema: С. Киселиновски, Етничките промени во Македонија (1913-1995), Скопје 2000, 41. Iz Grčke je u Tursku protjerano i oko 12.000 denmi, pripadnika tajne jevrejsko-muslimanske sekte, koja je, pod muslimanskim imenima i odjećom, živjela od XVII vijeka, u raznim gradovima, naročito u Solunu. Iako su denme tvrdili da nisu Turci, grčka vlada je poricala njihov jevrejski identitet; opšir. O Zirojević, Dönme, “Helsinška povelja”, br. 81-82, Beograd mart-april 2005, 56-57. 717

173

života”.720 Brojni Grci koji su 1923. došli iz osmanskih gradova gledali sa visine na provincijalizam Grčke. “Grčka Makedonija” u kojoj su Grci prije 1914. činili manje od polovine stanovništva, postala je gotovo 95 odsto grčka. Jevrejska Salonica (Solun) postala je grčki Thessaloniki naseljavanjem hiljada izbjeglica iz Male Azije. Turska anadolska obala, s druge strane, postala je gotovo potpuno muslimanska. Izmir, prije poznat kao “nevjernički” zbog svojeg brojnog hrišćanskog stanovništva, izdigao se “iz pepela kao turska luka”.721 Broj ukupno deportovanih muslimana iz Grčke kreće se između 348.000 i 475.000. Prije ove zamjene u Grčkoj je, po nekim podacima, bilo ukupno oko 650.000 muslimana, ili 13 odsto od 4.900.000 stanovnika koliko je Grčka tada imala. Megali Idea o obnovi Vizantijske imperije, svela se na pitanje rasporeda velikog broja doseljenika na majušnoj grčkoj teritoriji, te zaštiti svojih posjeda. Monumentalno preuređenje biće od dalekosežnog značaja za istoriju Grčke. Tih međuratnih godina, politička panorama u njoj bila je vjerovatno najturbulentnija u Istočnoj Evropi.722 U Grčkoj je ostalo još oko 190.000 muslimana, mahom u zapadnoj Trakiji. Zbog stalnog pritiska, iseljavanje u Tursku nije prestalo ni nakon Drugog svjetskog rata.723 Grčke vlasti su posebnim zakonima stimulisale emigraciju muslimana i kontrolisale promet nekretnina time što su muslimani ograničavani na ugovaranje samo sa Grcima, a to su povoljnim kreditima pomagale i bankarske institucije.724 Grčka je tokom XX stoljeća nastojala da muslimanska populacija zadrži samo vjerski identitet, da se muslimani ne izja­šnjavaju kao etnički Turci ili Pomaci. Pozicija grčkih političara i većinskog pravoslavnog stanovništva prema muslimanima bila je motivisana i strahom od susjedne Turske.725 M. Gleni, Balkan 1804-1999, II, 91; opšir. С. Киселиновски, Лозанскиот мировен договор, неговата политичка суштина и задолжителна размена на населението мегу Грција и Турција, Гласник, бр. 3, Скопје 1976, 57-66. 721 L. Suvadžijan, Izbegličko pitanje u Grčkoj, Beograd 1925, 11-12; M. Mazower, Balkan: Kratka povijest Zagreb 2003, 119, 128. 722 F. Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd 2003, 99-100. 723 M. Ali Ketani, Islam na Balkanu u postosmanskom periodu, “Islamska misao”, br. 141, Sarajevo septembar 1990, 23-24. 724 B. Petrović, Različite interpretacije grčko-turskih suprotnosti, u: Balkan krajem 80-ih godina, Beograd 1987, 250. Krajem 80-ih godina XX stoljeća u Grčkoj je bilo oko 120.000 pripadnika turske manjine. 725 F. Šistek, Etnički osjećaj jači od religije, “Strogo pov.”, br. 8, Sarajevo decembar 2005, 29. 720

174

Dolaskom Ataturka na vlast nastupila je nova faza u razvitku Turske, etapa odbacivanja osmanske višestoljetne složenosti, doba reformi, razvitka i ukidanja polukolonijalne zavisnosti. Kemalisti su za jedan od svojih prioriteta smatrali industrijalizaciju, istiskivanje stranog kapitala i ekonomsko osamostaljivanje zemlje, kao nado­ gradnju političkom osamostaljenju.726 Cilj Ataturkove borbe bio je da Tursku i turski narod uvede u društvo slobodnih i nezavisnih država i društvenih zajednica, redefinišući politički, vjerski i kulturni identitet turskog naroda. Temeljna načela ili “šest strijela” kemalizma bili su populizam, republikanstvo, nacionalizam, seku­­larizam, državni nadzor i reformizam.727 Bilo je, u borbi za izgra­dnji novog identiteta, proklamovano odvajanje vjere od države i zabranjeno miješanje u državnu politiku. Izvršena je ne reforma islama, već turske nacije. Islam je postao integrisani dio nacionalnih osjećaja. On više nije bio “državna vjera”, ali je ostao i dalje “vjera turskog naroda”.728 Ataturk je odlučio da državu ustroji prema modelu svojih protivnika. Ukinuo je u martu 1924. kalifat – simbol jedinstva svjetovne i religiozne moći. Ataturk se upustio u opsežan proces turciziranja, po­ zapadnjačivanja i sekularizacije, koji je preoblikovao jezik i istoriju, religiju i politiku. Zapadno pismo je u Turskoj zamijenilo arapsko, a istorija je reinterpretirana potiskivanjem njene arapske komponente. Istorijska nauka se pokazivala u punoj mjeri kao politička nauka. Žurba je dovodila do zaborava prošlosti. Brisani su čitavi blokovi pamćenja.729 Kada je 1928. ukinuta upotreba arapskog pisma i usvojena latinica povedena je velika borba protiv nepismenosti. Za vrijeme od pet godina čak 1,247.190 građana naučilo je da čita i piše u tzv. “narodnim školama”. Značajnu pomoć u procesu modernizacije društva pružiće i znatan broj izbjeglica iz nacističke Njemačke koji su u Turskoj pronašli utočište, doprinoseći u velikoj mjeri uspostavljanju zapadnjačkog sistema visokog obrazovanja. Politika sekularizacije u Turskoj bila je simbolisana zabranom nošenja fesa, što je umanjilo uočavanje religioznih klasa, a bila je S. Branković, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo 1954, 141. S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog poretka, Zagreb 1998, 181. 728 Opšir. M. Šahinović Ekremov, Turska - Danas i sjutra. Presjek kroz život jedne države, Sarajevo 1939, 9;; M. Bejzat, O Ataturkovom laicizmu i na­ ciona­lizmu, “Vakat”, br 5, Skoplje maj 1994; A. Dost, Komplikovana priča, “Glas islama”, br. 42, Novi Pazar 2000. 729 Dž. Espozito, Islamska pretnja: Mit ili stvarnost, Beograd 1994, 94. 726 727

175

i pokušaj da se ljudi priviknu da nose zapadnjačku odjeću: “staviti šešir” umjesto fesa dobilo je značenje “evropeizirati se”. Policajci su se izborili da ne nose tradicionalne fesove već šešire. Početkom tridesetih godina XX stoljeća u Turskoj je postojala jedna radio stanica koja je isključivo emitovala Mocartova djela. U visokom stepenu Ataturk je uspio da zasnuje tursku nacionalnu svijest zapadnog tipa u etničkom loncu za topljenje Anadolije.730 Jedna od najpopularnijih njegovih parola je glasila: “Kako sam sretan što mogu reći da sam Turčin”. Turci su, u poređenju sa Balkanom, bili posljednja grupa koja će razviti sopstveni nacionalizam, a Turska posljednja država koja je naslijedila Osmansko carstvo.731 Po Zakonu o prezimenima iz 1934. (Soyadi Kanunu), svaki Turčin je, po ugledu na Evropljane, morao da ima prezime.732 Turska je bila poučena iskustvom raspada višenacionalnih i višekonfesionalnih država, kakvo je bilo i Osmansko carstvo, pa je uzela za načelo svog cilja stvaranje etnički homogene državne zajednice. To načelo će naći mjesta i u sporazumima o razmjeni stanovništva sa državama na Balkanu u kojima su živjeli muslimani.733 Muslimani u Kraljevini SHS su tih poratnih godina vijesti iz Turske primali sa podijeljenim emocijama: od ponosa zbog velike turske pobjede nad Grcima, do izvjesnih odbojnosti zbog reformi tradicionalnog turskog društva koje je vršio Ataturk. Vremenom će se oni privići na činjenicu da je nova Turska u uzlaznoj putanji respektabilne regionalne sile.734 Upor. M. Svara, Kemal-paša i svijet, “Novi behar”, br. 6, Sarajevo 15. septembar 1932; N. A. Kansu, Narodna privreda u Turskoj, u: Knjiga o Balkanu, I, 32-333; E. Konel, Sveto rimsko carstvo islamskog naroda, “Književne novine”, br. 910, Beograd 15. jun 1995; Posljednji otomanski general, “NIN”, br. 2543, Beograd 23. septembar 1999. (tekst preuzet iz: “The Books”). 731 Upor. H. Somun, Bosanskohercegovačka dijaspora, Forum Bosnae, br. 6, Sarajevo 1999, 133; D. Kicikis, Osmanlijsko carstvo, Beograd 1999, 120. 732 Ovaj zakon nije važio za manjinske zajednice (hrišćane i Jevreje). Tur­ ska prezimena Grci u Istanbulu su veoma rijetko prihvatali, što nije bio slučaj i sa Jermenima, budući da su njihovi patronimici često bili turskog porijeka – vidi: O. Zirojević, Islamizacija na južnoslovenskom prostoru, u: Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990-2000., Sarajevo 2003, 108, nap. 4. 733 A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine), Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985, 158. 734 M. Pelesić, Predstave Bošnjaka o Bliskom istoku između dva rata, u: Bosna i svijet, Sarajevo 1996, 188. 730

176

Položaj Muslimana u Kraljevini SHS/Jugoslaviji Kraljevina SHS je već u trenutku rađanja, nastala na graničnom području velikih civilizacija - hrišćanske i islamske, i dva carstva – Osmanskog i Habsburškog, bila opterećena teškim hipotekama, sa mnogo slutnji i nepoznanica. Stvorena nakon Prvog svjetskog rata, ona je bila“najmaštovitija politička ideja koja se rodila i otjelovila u Istočnoj Evropi”, «dijete pobjede demokratskih zemalja, ali i plod utopije i nesporazuma».735 Narušavala je princip stvaranja etničkih država zasnovanih na strogom tumačenju jezičkog i vjerskog jedinstva. Prema brojnim analitičarima ona je bila «začeta u grehu». Bilo je lakše stvoriti nego održati. Susreli su se narodi sa potpuno različitim istorijskim razvojem i protivrječnim nadanjima. Svako je u ovu državu unio sopstvenu istoriju, težnje i interese, i imao posebne planove. Srpska vlada se zalagala za unitarno uređenje te nove državne zajednice, ali je bila protiv prijedloga da se ona nazove Jugoslavija. Između dva imena: Velika Srbija ili Jugoslavija, došlo se do kompromisnog naziva: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Jedinstvena “jugoslavenska ideja” nije postojala. Pod tim imenom javljalo se više ideja koje su nastajale u raznim geografskim i etni­ čkim područjima, pod različitim uticajima, doživljavajući pritom brojne transformacije, zavisne od promjena u Evropi, posebno na Balkanu.736 Ideologija “jugoslavenstva” trebala je sjediniti sve iden­ titete u državi. Ideja jugoslavenstva je u Srbiji od početka tretirana kao paravan za ideju o velikosrpstvu, a ideja o Jugoslaviji kao “maska za Veliku Srbiju”.737 Nikola Pašić je govorio za nesrpske narode u novoformiranoj državi: “Mi nismo mislili da oni baš budu sluge, ali mora se znati ko je gazda”.738 Doživljavajući stvaranje nove države kao vlastiti uspjeh i veliku žrtvu “oltaru jugoslovenstva” zvanični Beograd je otpore nametnutom centralizmu, teško primao, osjećajući ih kao “nezahvalnost oslobođenih”.739 Srbi, smatrajući da Č. Antić, Istorija iza imena, “Politika”, Beograd 24. maj 2002; M. Grmek-L. Lambrichs, Buntovnici iz Villefranchea, Sarajevo 2005, 174. 736 M. Mišović, Nove ocene starih zabluda, “NIN”, br. 1716, Beograd 20. novembar 1983, 29-30. 737 Y. Tomic, Ideologija Velike Srbije u XIX i XX veku, u: Proces Vojislavu Šešelju: raskrinkavanje projekta Velike Srbije, Beograd 2009, 112. 738 Prema: Snaga lične odgovornosti: prijatelji o Latinki Perović, Beograd 2008, 101. 739 I. Đurić, Vlast, opozicija, alternative, Beograd 2009, 151. 735

177

imaju ekskluzivno pravo na prevlast, na hegemoniju, zahtjeve drugih naroda nisu tretirali kao nacionalne, nego kao opozicione. Tvrdili su da u “Južnoj Srbiji”, Hrvatskoj, BiH i Crnoj Gori, grade novu državu usred, u osnovi, neprijateljskog stanovništva.740 Na Podgoričkoj skupštini u novembru 1918. na kojoj je ukinuta državnost Kraljevine Crne Gore, a kralj Nikola zbačena sa trona i donijeta odluka o ujedinjenju sa Srbijom, odnosno u novu državu Kraljevinu SHS koja je stvorena 1. decembra 1918, učestvovalo je i šest Muslimana, od toga trojica iz Pljevalja: muftija Derviš Šećerkadić, Omer-beg Selmanović i Mahmut Manovović.741 Bilo je naglašeno da je “srpski narod u Crnoj Gori jedne krvi, jednog jezika i jednakih težnji, jedne vjere i običaja sa narodom u Srbiji i drugim krajevima”. Odlukom ove skupštine Crna Gora je bila obezdržavljena. Protivustavno i nelegitimno, pod firmom ujedinjenja ona je stvarno prisajedinjena Srbiji, likvidiran je njen državni i svaki drugi identitet i individualnost. Otpor zagovornika crnogorske državnosti nije izostao.742 Odmah po stvaranju Kraljevine SHS vojne jedinice su upućene i u Crnu Goru u akciju njene “pacifikacije”, pa je tamo zaveden veliki teror. V. Dedijer navodi da su u Crnoj Gori muškarcima stavljali žive mačke u čakšire, a zatim udarali štapovima, da bi svojim kandžama razdirale žrtvi meso. Otpočeli su surovi obračuni i u Makedoniji. Pojedine četničke vođe vršile su masovne pokolje 1919. u Tikvešu, oko Velesa i na Bregalnici.743 Stvaranjem nove države, riješen je “srpski problem”, kako je on bio definisan tokom najvećeg dijela XIX vijeka, a to je da gotovo svi Srbi budu ujedinjeni u jednoj državi. Srbima je trebalo izvjesno vrijeme da shvate da su svoj stari nacionalni problem zamijenili novim, a to je bio problem njihovog odnosa prema višenacionalnoj državi u kojoj su oni činili najveću Upor. M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003, 130; L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, Helsinške sveske, br. 10, Beograd 2001, 177-178; B. Pavićević, Presudne etape u novijoj povjesnici jugoslovenskih naroda, u: Srbi o Srbima, Sarajevo 2001, 85. 741 A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), Almanah, br. 25-26, Pod­ gorica 2004, 178-179. 742 Upor. M. F. Petrović, Od oslobođenja do ujedinjenja Srbije i Crne Gore, feljton, “Politika”, Beograd 9. decembar 1998, 33; M. Šuković, Državnopravni aspekti odnosa Crne Gore i Srbije, Helsinšske sveske, br. 3, Beograd 2000, 80. 743 V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, knj. 1, Rijeka 1980, 79. 740

178

etničku zajednicu, ali ne i većinu stanovništva. Ideja složene države bila je strana srpskoj političkoj misli.744 Kraljevina SHS se obavezivala međunarodnim ugovorima da će obezbijediti osnovna ljudska i nacionalna prava svim manjinama. Članom 10. Ugovora sa savezničkim silama od 10. septembra 1919. Kraljevina SHS priznala je, u okviru tzv. “versajskog sistema ugovora”, muslimanskoj konfesiji status manjinske religije i specijalnih prava. Ova država “pristaje da za muslimane, ukoliko se tiče njihovog porodičnog i ličnog statusa, donese odredbe koje dopuštaju da se ta pitanja regulišu po muslimanskim obi­čajima” (st. 1). Ona se dalje posebno obavezala “da pruži za­štitu džamijama, grobljima i drugim verskim ustanovama muslimanskim”, da im pruži sve olakšice i dozvole vjerskim zadužbinama, te da im neće uskraćivati nijednu od potrebnih olakšica, koje su “zagarantovane drugim privatnim ustanovama te vrste”. Ova država se obavezala “da svim stanovnicima da punu i potpunu zaštitu života i slobode bez obzira na poreklo, narodnost, jezik, rasu ili veru” (čl. 2, st. 1); također će svi njeni državljani biti “jednaki pred zakonom i uživaće ista građanska i politička prava bez obzira na rasu, na jezik ili na veru” (čl. 7, st. 1).745 Sem toga, i Krfska deklaracija i Vidovdanski ustav tretirali su islamsku vjeroispovijest ravnopravno sa pravoslavnom i katoličkom.746 Ova prava vlasti nikada zvanično nisu ni poricale. U stvarnosti je, međutim, bilo drugačije.747 Beogradska vlada je deklarativno prihvatila ideju religiozne zaštite muslimana, ali je odbila nacionalnu zaštitu tog istog življa. Vlasti su masovno uzurpirale vakufsku imovinu. Mnoge džamije su proglašene za dotrajale, pa su rušene ili ustupane vojsci za magacine i sokolske dvorane.748 Kraljevina SHS je San-Žermenskim ugovorom bila oslobođena svih obaveza sadržanih u XXXV članu Berlinskog ugovora iz 1878. Upor. O. Milosavljević, Jugoslovenstvo, velikodržavlje i demokratija, Istorija 20. veka, br. 1-2. Beograd 1996, 176-177; S. Helfant Budding, Srpski nacionalizam u dvadesetom veku, u: Milošević vs Jugoslavija, knj. I, Beograd 2004, 51; L. Perović, Između anarhije i autokratije, Beograd 2006, 68. 745 Upor. M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, I, 184-487; M. Imamović, Pokušaj donošenja interkonfesionalnog zakona u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Glasnik, Rijaset IZ u RBiH, br. 4-6, Sarajevo 1994, 239. 746 E. Redžić, Jugoslavenska misao i socijalizam, Sarajevo 1982, 305. 747 H. Ćišić, Bosanskohercegovački Muslimani i bosanska autonomija, Sa­ rajevo 1991, 51. 748 M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 491. 744

179

kao i time što je utvrđeno da odredbe o zaštiti manjina ne važe za teritorije bivše Kraljevine Srbije, već isključivo za one pokrajine koje su joj priključene nakon 1. januara 1913. godine.749 Srbi su se naročito borili na ovoj konferenciji, u sklopu delegacije Kraljevine SHS, protiv provobitno predviđene međunarodne zaštite oblasti koje je zauzela 1912. godine, plašeći se da bi to onemogućilo njihovu planiranu srbizaciju.750 Sam Nikola Pašić nije bio uvjeren da su Makedonci zaista Srbi. U tom kontekstu, bilo je, s druge strane, predviđeno da se upotrijebe i bosanski muslimani da “nam pomognu zadobiti sve muslimane u Makedoniji”.751 O zaštiti manjinskih, nesrpskih zajednica na tom prostoru nije se mnogo razmišljalo.752 Država nije bila spremna da sprovodi zaštitu manjina što se vidjelo iz njene zakonodavne i upravne prakse. U politici i praksi nakon 1918. prema manjinama se u Kraljevini SHS postupalo dvojako. Manjine u sjevernim dijelovima zemlje uživale su manjinska prava, dok su one na jugu, zbog nepriznavanja albanskog, makedonskog i turskog jezika bile, u uslovima sveopšte nerazvijenosti, u sasvim podređenom položaju. Manjinska prava nisu bila fundirana demokratijom. Pojedini istraživači baveći se mi-oni sindromom, koji uslovljava svaki etnički konflikt, ustvrdili su kako je univerzalna sklonost ljudi da precjenjuju “svoje” i nipodaštavaju “tuđe”. Rasizam je ideologija, a ne nauka.753 U XIX vijeću postojanje muslimana slovenskog porijekla, navode neki autori, smatrano je preprekom južnoslovenskom uje­ dinjenju. U međuratnom periodu, kada više nije bilo opasnosti od Osmanskog carstva, muslimani su izgledali mnogo bezopasnije.754 Lj. Stojković - M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1953, 8; K. Jončić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1962, 10-12. 750 A. Mitrović, Jugoslavija na Konferenciji mira 1919-1920, Beograd 1969, 205. 751 A. Mitrović, Mirovna delegacija Kraljevine SHS i deklaracija V. Vilsona od 23. aprila 1919, Zbornik Filozofskog fakulteta, knj. X-1, Beograd 1968, 483. 752 Z. Janjetović, Pitanje zaštite nacionalnih manjina u Kraljevini SHS na konferenciji mira u Parizu 1919-1920, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2000, 32. 753 M. Ekmečić, Ogledi iz istorije, Beograd 2002, 328; D. Kecmanović, Racionalno i iracionalno u nacionalizmu, “Republika”, br. 324-325, Beograd 131. januar 2004. 754 E. B. Vahtel, Stvaranje nacije, razaranje nacije, Beograd 2001, 89. Pero Slijepčević, književni istoričar, 1919. piše: “U našoj novoj Državi nama je jed­ nako drago svako obeležje srpsko, hrvatsko i slovenačko... Ali muslimanska svest ne može se priznati kao neka četvrta, pored one tri. To je svest verska, a ne na­ 749

180

Stari strahovi transformisani su u kulturološke predrasude. Musli­ manskom stanovništvu u novostvorenoj državi bila je, od njenog stvaranja, data drugorazredna, marginalna uloga. Suštinski element istorijskog i društvenog konteksta u međuetničkim odnosima jeste pitanje ravnopravnosti, podređenosti ili nadređenosti u konkretnim društveno-političkim okvirima. Stepen etničke distance ne zavisi samo od različitosti i snage djelovanja više kultura u kontaktu, već i od odraza koje one imaju u društvenoj svijesti tih grupa u datim istorijskim uslovima.755 Položaj Muslimana postao je zabri­ njavajući odmah nakon stvaranja Kraljevine SHS. Ova država je za Muslimane, uzevši u cjelini, predstavljala razočarenje. Bili su u ulozi zapostavljenog stanovništva. Prvih godina nije im u dovoljnoj mjeri bio osiguran ni biološki opstanak. U svakom pogledu su bili diskriminisani: u politici zapošljavanja, davanju raznih koncesija, u školskoj i obrazovnoj politici, u politici investiranja, a u isti mah izloženi diskriminatorskim postupcima.756 Oni su, nakon 1918. godi­ ne, nerijetko okarakterizirani ne samo kao “azijati”, “Turci”, već kao prevrtljiv i nastran element.757 Teza o destruktivnom ponašanju cionalna. Obarajući svuda verske ograde, mi ne možemo s muslimanskom praviti izuzetak. Tražeći od svih verskih organizacija naših da služe nacionalnoj misli, mi ne možemo dopustiti da muslimanska naprotiv podržava nacionalnu bezbojnost. Uz latinicu i ćirilicu, tursko pismo ne može biti ravnopravno na javnim mestima. Zelen barjak mi možemo priznati najviše kao verski… Ako naši Muslimani ht­ ednu da se protive novom pravcu našega narodnog života, oni će neminovno biti pregaženi, posle sto nevolja i za se i za Državu” – vidi: Budućnost, sv. 8, Sarajevo 1919, 105-107. 755 D. Drljača, Kolektivno pamćenje u etničkim odnosima i etnički sukob, u: Etnički odnosi Srba sa drugim narodima i etničkim zajednicama, Beograd 1998, 27. 756 U vezi sa upošljavanjem Muslimana, Fadil Kurtagić je, u februaru 1939. na sastanku muslimanske školovane omladine u Beogradu, govorio: “Iako ima Muslimana sa dobrim svedodžbama, ipak ne mogu da dobiju mesta. Kad je “SU­ ZOR” bio raspisao natječaj za stitinu upražnjenih mesta, javilo se i nekoliko Mus­ limana koji su ispunjavali sve uslove, ali mesta nisu dobili. Kad se postavilo pi­ tanje zašto niko od Muslimana nije primljen, reklo se da to nije važno, jer su došli “naši” ljudi”. Društvo “Gajret” će, pred sam Drugi svjetski rat, objaviti porazne statističke podatke o participaciji Muslimana na najvišim položajima u državnoj administraciji i drugim rukovodećim mjestima u javnom životu; opšir. Stav Muslimana Bosne i Hercegovine u pogledu nacionalnog opredeljivanja, studi­ jski izvještaj, Fakultet političkih nauka-Institut za društvena ispitivanja, Sarajevo 1970, 54-55. 757 Upor. D. Tanasković, “Srbi turskog zakona” ili “Turci srpskog jezika”, u: Serbia i komentari, Beograd 1991, 210-218.

181

prevjerenika kao ispoljavanju osjećaja krivice, koja ima korijen, prije svega, u srpskom narodnom predanju, nikada nije ispitana i dokazana, ali se ustalila i u srpskoj književnosti, nauci i istoriografiji.758 Neki radikalniji političari su odmah nakon Prvog svjetskog rata predlagali da se izvrši raseljavanje i istrebljenje muslimanskog življa.759 Dio štampe je, pozivajući na “deinstalaciju islama”, otvoreno širio mržnju i nepovjerenje prema muslimanima, pripisujući im antidržavne težnje i raspoloženje.760 Pojedini listovi su pisali da je sramota koju treba oprati što su neki Južni Sloveni primili islam.761 Muslimanima je sistematski nametan kompleks krivice i izdaje, pa su kod hrišćanskog stanovništva bili sinonim izdaje. Kontinuitet antimuslimanstva bila je, sa više ili manje inteziteta, trajnost. Oni su ostankom iza osma­ nske uprave uvijek bili znak, primjetio je dr Rasim Muminović, za postojanje “turaka” na ovom prostoru: “Njihovo postojanje je u isto vrijeme i znak opreci hrišćanstvu”. Muslimani su identifikovani sa “turcima”, pa se mržnja prema “turcima”, prenosila i na njih.762 B. Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti, u: Religija, društvo i politika: Kontroverzna tumačenja i približavanja, Bonn 2002, 148-150. 759 “Monitor”, br. 403, Podgorica 10. jul 1998. 760 ABC Muslimana, prired. A. Purivatra-M. Hadžijahić, Sarajevo 1990, 30. 761 S. Ćerić, Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968, 195. Srpski vladika Nikolaj Velimirović (1880.-1956.) u djelu Iznad istoka i zapada napisao je kako je Islam zapravo “jevrejsko-hrišćanska jeres”, da su balkanski muslimani nepoželjan i nemio ostatak Muhamedanskog istoka, pa da upravo zbog toga su­ periorni pravoslavni Balkan mora stajati iznad takvog istoka – opšir. A. Anić, Evolucija i uloga tri kompleksa istorijskih mitova u srpskom akademskom i javnom mnjenju u poslednjih deset godina, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sara­ jevo 2003, 278. 762 R. Mumnović, Okolina je protiv Muslimana dvojako motivirana, u: Bosna i bošnjaštvo, Sarajevo 1990, 101. Čedomil Mitrinović 1926. piše, preuzimajući neke prepoznatljive Cvijićeve teze, kako “naši muslimani pate usled nedostatka aktivnog duha. Uzalud ćete ga tražiti i kod inteligenta, a kamo li u njihovim ma­ sama. To im, u neku ruku, nadoknađuje duboki, ukorenjeni, fatalizam, k’smet, i mašta. K’smet im je materijalna snaga života. A njihova mašta je kao stvorena za ubijanje duha: tu su najčistiji i najbolji sledbenici islama i njegovih nosilaca Turaka. Za nemoć koji su osećali prema k”smetu, karakterističan je muhadžirski pokret. Mašta im je tako razvijena da u toj pojavi, bez po muke, možemo naći podlogu za Njegoševe reči”... Niko grđe k’o Turčin ne laže”; opšir. “Pravda”, br. 1/240, Sarajevo 4. januar 1921; A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana. 101 godina afirmacije i negiranja identiteta Muslimana, Zagreb 1989, 67; F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo 1991, 107; M. Seels, Vjera, historija i genocid u Bosni i Hercegovini, Glasnik, Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, br. 1-2, Sarajevo 1998, 96-97. 758

182

Kroz školske programe forsiran je problematičan sistem vrijednosti koji je muslimane diskreditovao kao “orijentalce”, “reakcionarne feudalce”, “dahije”, fanatizovane islamske vojnike koji su ognjem i mačem širili islam, “nabijali na kolac” i uzimali “danak u krvi”.763 Reisu-l-ulema Džemaludin Čaušević je uporno protestovao kod vlasti zbog raznih oblika progona i diskriminacije muslimanskog življa. U svojim predstavkama isticao je da će, ukoliko nadležne vlasti i dalje budu sve te “silne zulume i nasilja” mirno posmatrale, Muslimani “biti primorani da se sami brane i da od drugog koga zatraže pomoć i obezbjeđenje svog života i imetka”.764 Reisu-l-ulema Čaušević je dao u februaru 1919. “tonom beskrajne tuge” intervju francuskom listu “Le temps” u kojem je, apelovao na Francusku da povede brigu i da posreduje, kako muslimani ne bi bili prinuđeni da se iseljavaju, govoreći o stradanjima svog naroda: “Oko tisuću ljudi ubijeno, 76 žena spaljeno, 270 sela opljačkano i uništeno, eto bilansa za nas muslimane radosnih praznika, rađanja Jugoslavije koju smo bili pripravni služiti cijelom svojom dušom. Poslije dolaska srpskih trupa, pritajeno neprijateljstvo koje su iskazivali naši pravoslavni sugrađani, pretvorilo se u djelatnu mržnju pod okom, za koje bi se reklo da je blagonaklono, naših okupatora. Pred globljenjem, ubistvima, masakrima, čiji se broj povećava svaki dan, srpska oružana sila zadovoljava se da bude pasivnim svjedokom kad i sama nema ulogu učesnika. Njeno držanje nam je očito nesklono. Zar se nije oduzelo oružje od svakog muslimana koje se kod njega moglo naći, da bi se potom podijelilo pravoslavnom stanovništvu?”. Šta drugo reći ako ne da se želi razoružati naše da bi ih se moglo bolje klati”.765 Vlasti su od njega tražili da demantuje navedene tvrdnje, ali S. Ljubunčić piše 1923. da su “Muslimani još i sada, u predstavi njihove kršćanske braće, nosioci svijeh zala i vinovnici nekadašnjih istorijskih događaja. Njima se u Sloveniji straše djeca... U Hrvatskoj, Srbiji, Bosni, svuda su oni gle­ dani kao Turci i vrlo je malo pokušaja da se ti pojmovi očiste, iako je to u interesu svijeh nas, čitavog našeg slovenskog Juga, a najviše naše zajedničke otadžbine” – prema: N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 117-119. 764 Opšir. M. Imamović, O političkoj aktivnosti reis-ul-uleme Čauševića, Glasnik, Rijaset IVZ u SFRJ, br. 1, Sarajevo 1991, 27; “Muslimanski glas”, br. 45, Sarajevo 28. februar 1992. Beogradska “Politika” je 13. februara 1925. pisala da ne treba Čauševiću smetati “da i dalje turkuje do mile volje. Dajte mu penziju pa neka ide kuda mu srce želi: jal u Stambol, jal u Angoru”. 765 Charles Rivet, novinar, piše o razgovoru sa reisom: “Duboka ganutost steže jako moga časnoga sugovornika, prigušujući mu u grlu rečenice u kojima je htio iskaliti svoju srdžbu kojoj protivrječi njegovo lijepo izmršalo lice na kom se 763

183

je on to odbio.766 Nedugo potom kod jednog od viđenijih muslimana u Sarajevu, Sakiba Korkuta, bila su u posjeti dva Francuza koji su zatražila da im se predstave muslimanski zahtjevi. Oni su, kako ih je uobličio Korkut, uneseni u poseban dodatak ugovora o miru od 10. septembra 1919., po kojem se Kraljevina SHS u San Žermenu obavezala u članu 10. saveznicima da će za porodični i lični status muslimana i dalje vrijedeti islamsko pravo, da će preduzeti korake za imenovanje reisu-l-uleme, dati sve potrebne olakšice i dopuštanja vakufima, vjerskim ili dobrotvornim ustanovama, koje već postoje, a da neće uskraćivati olakšice koje su nužne za stvaranje vjerskih i dobrotvornih ustanova.767 Ugovor o zaštiti manjina, koji su po­ tpisali predstavnici vlade Kraljevine SHS 5. decembra 1919., a koji je Muslimane tretirao kao vjersku grupu, obnarodovan u zemlji kao zakon 10. maja 1920, nije poštovan, ili se kasnilo sa njegovom primjenom. Predviđao je suđenje na osnovu šerijata, zaštitu džamija, vakufa i grobalja.768 Za muslimane u novoj državi je važilo šerijatsko pravo u pitanjima porodičnog i nasljednog prava i stvarima islamskih zadužbina. Prema čl. 19. Vidovdanskog ustava muslimanima su u porodičnim i nasljednim pitanjima mogli suditi državni šerijatski sudovi. Nakon uvođenja diktature 1929. i oktroisanja Ustava Kraljevine Jugoslavije 1931. ta je odredba uklonjena.769 Vakufi, ocrtava jedino bol fatalista i onih pomirenih sa sudbinom. Pruža mi, bez riječi pod­ nesak o kojem mi je maloprije govorio; natpis glasi. “Dokumenti i korespondenci­ ja Reisu-l-uleme Bosne i Hercegovine koji se tiču akata nasilja i pljačke izvršenih nad muslimanskim stanovništvom ovih zemalja od strane domaćih Srba, srpskih trupa i Crnogoraca”. Njegovo čitanje može samo izazvati jedan usklik: “Pa to je Makedonija prenesena u Bosnu i Crnu Goru”. To su odista, iste scene grabeža, ubistava, divljaštva” – prema: M. Nezirović, Charles Rivet i njegovo svjedočenje o Bosni iz 1919. godine, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2005, 296. 766 Upor. A. Purivatra, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija u političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (dalje: JMO u političkom životu Kraljevine SHS), Sarajevo 1977, 63-64; M. Hadžijahić, Posebnost Bosne i Hercegovine i stradanja Muslimana, Sarajevo 1991, 26-27; “Preporod”, br. 5/492, Sarajevo 1. mart 1991; M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 491. 767 I. Mužić, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, “Islamska misao”, br. 65, Sarajevo 1984, 21. 768 Upor. B. Hrabak, Tursko-kemalistička orijentacija sandžačkih i drugih prvaka Džemijeta 1919-1923. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 129; M. Bojić, Osvrt na položaj Muslimana-Bošnjaka u Jugoslaviji, u: Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Beograd 1996, 266-267, nap. 6. 769 F. Karčić, Pitanje javnopravnog priznanja islama u jugoslovenskim krajevima nakon prestanka osmanlijske vlasti, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka,

184

šerijatski sudovi i škole bili su posebno važni segmenti opšteg položaja muslimana u “Južnoj Srbiji”, jer je tu ispoljeno najviše samovolje radikalno-demokratske uprave.770 Predsjednik Jugoslovenske muslimanske zajednice, muftija Maglajlić, pisao je 3. maja 1920. kralju Aleksandru: “Dolazak srpske vojske pozdravljen je od naše strane istim oduševljenjem, kojim je pozdravljena od strane drugih konfesija našeg naroda. Ali srpska uprava je svojim stavom, da od nas muslimana učini državljane drugog i trećeg reda, dovela do razočarenja i rezervisanosti muslimana. Tjesnogrudi političari su slobodu i ravnopravnost zamenili neje­ dnakošću, bratstvo je pretvoreno u osvetnički progon”.771 Od tog pobjedničkog odnosa nisu bili imuni ni nastavnici koji su dolazili u krajeve naseljene muslimanskim življem. Neki školski nadzornici izvještavali su 1920. nadležne organe da “odnos nastavnika prema muslimanima - zbog opravdanog razloga nije mogao biti iskren i prijateljski” pa su nastojali da odstrane zaoštrenost” i postignu “trpeljivost i zbližavanje u čemu je popriličan uspeh postignut”.772 Pored političkih pritisaka, teške socijalne bijede u kojoj je tavorila većina stanovništva, Muslimani su otvoreno svojatani. Traženo je da se opredjeljuju između Srba i Hrvata, ali ni oni koji su to radili, nisu tretirani kao ravnopravni sa Srbima i Hrvatima. Milan Srškić, vođa bosanskih radikala, mali procenat Muslimana u državnim organima ovako je objašnjavao: “Istina, trebalo bi, ali naši su muslimani nacionalno neporedijeljeni, a naša je država nacionalna. To je država Srba, Hrvata i Slovenaca i samo oni trebaju da je reprezentuju”.773 Krsta Marić, predsjednik Srpske nacionalne omladine (SRNAO) pisao je 1923. godine: “Muhamedova je vera državotvorna, ali je antinacionalna. Islam guta narode kao ćuk ptice. Islam je jači od knj. XI-XII, Sarajevo 1985, 118; M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji, 399; Z. Folić, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica 2001, 157-158. 770 Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine SHS, redovni saziv 1921-1922, knj. V, 753-754; opšir. B. Hrabak, Partijsko-politički život na Kosovu, u Metohiji i Raškoj 1919-1923. godine, Novopazarski zbornik, br. 24, Novi Pazar 2000, 184-189. 771 Arhiv Jugoslavije u Beogradu (dalje: AJ), Zbirka Vojislava Jovanovića, f. 26-a. 772 AJ, Ministarstva prosvete Kraljevine Jugoslavije (dalje: MP), Odjeljenje osnovne nastave (dalje: OON), 109-8-20. 773 A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana. 101 godina afirmacije i negiranja identiteta Muslimana, 266.

185

narodnosti. Ko je privrženik Muhamedove vere, on je prvo musliman, pa tek onda Turčin, Arap, Srbin ili Hrvat. To je u dvadesetom veku čudno i smešno, ali je tako. Verski osećaji su kod Muslimana jači od nacionalnih, jer je Islam anacionalan. Ko sve ovo zna, tome neće biti začudo što bosanski Muslimani govore samo srpski, imaju srpsku fizionomiju, ali se srpski ne osećaju, nego muslimanski. Ne priznaju se Srbima, nego prijateljima Srba. Međutim, istorijski su bosanski, hercegovački, crnogorski i raški Muslimani Srbi”.774 Pojedini srpski naučnici i političari su, poput Jovana Jovanovića Pižona, u “Staroj Srbiji” kao srpsko vidjeli i ono “muslimansko stanovništvo koje je srpskog porekla, koje je poznato pod imenom Erlija, Arnautaša i Poturčenjaka”.775 Nacionalizam je, po svojoj unutrašnjoj strukturi, bio usmjeren ka centralizaciji i potpunom objedinjavanju, uz istovremeno negiranje i zatiranje razlika. Različiti pojmovi koji su korišćeni za nazivanje muslimana imali su veliki značaj za opis statusa u kome su se oni nalazili. Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata mnoge porodice mu­ ha­dži­ra, pristigle u Sandžak nakon 1878, ponovo su bile prisilje­ne da mijenjaju svoja boravišta i da traže nova utočišta. Veliki broj tog, pretežito siromašnog nemuslimanskog življa, za nekoliko dece­­nija je bio više puta raseljavan i naseljavan. To je ostavilo tra­jne, ne samo ekonomske, već i mnoge druge posljedice.776 Oni koji su otišli u Tursku, a tamo se nisu snašli, nisu se više mogli vratiti na rodna ognjišta. Više nisu imali pravo izbora i povratka. Ministarstvo inostranih djela Kraljevine SHS 1919. obavijestilo “Novi život”, XII, br. 10, Beograd 28. april 1923. Avdija Mušović piše 1940. u Srpskom književnom glasniku slijedeće: “Uzaman Zagrepčani pjevaju o “Hrvatima islamske vjere”, a Biograđani o “Srbima muslimanima”, naši muslimani neće da budu ni jedno ni drugo. Meni izgleda da su Srbi, kako ih je Bog dao bistre, već načistu, ali Hrvatima čini se malo što su išćerali tri i po milijuna, pa bi da napabirče još. Sto šesdeset tisuća muslimana, koliko ih je zapalo Banovini Hrvatskoj, prvi je zalogaj, ali ako hoće da ga svare, moraju najprije smisliti neku čaru da muslimani zaborave zašto nema nijednoga turskog uveta preko Une i Save, u ličkom Sandžaku i u Slavoniji, koju je turska sablja držala sto i sedamdeset godina...Ostavimo misli srca, slušajmo riječi stvarnosti. Prva je riječ stvarnosti: muslimani više nijesu Turci, ali neće da budu ni Srbi, a Hrvati nikako. Druga je riječ stvarnosti: muslimani žele da budu najbolji građani Jugoslavije, da žive, napreduju i da grade u opštoj kući. Treća je riječ stvarnosti: muslimani neće da ih dijele”. 775 J. Jovanović, Južna Srbija, reprint izdanje iz 1938, Beograd 1990, 40. 776 Novovaroški kraj kroz istoriju, Nova Varoš 1991, 187-188. 774

186

je svoje diplomatske predstavnike u Istanbulu da takvim licima ne treba dopustiti povratak pošto su tretirani kao svojevoljni iseljenici koji su prekinuli sve veze sa državom. Izuzetke je moglo odobriti Ministarstvo unutrašnjih djela po posebnoj proceduri.777 Na Muslimanskom kongresu, sazvanom krajem decembra 1919. u Skoplju, uz učešće predstavnika muslimanskog življa iz “Južne Srbije”, bili su i predstavnici muslimana iz Bijelog Polja i Rožaja. Na ovom skupu razmatrano je više pitanja, pa i ona vezana za muhadžirska pitanja, za uslove povratka onih lica koja su htjela da se vrate.778 Na predstavke muslimanskog stanovništva o progonu i prisilnom iseljavanju, vlasti su odgovarale da one nisu izazvale njihovu emigraciju, ni neposredno, niti posredno, navodeći kako ima među muslimanima onih koji se ne mogu pomiriti sa idejom da je “hrišćanska raja” jednaka sa njima, i da zato emigriraju u Tursku.779 To je stari “obrazac” tumačenja iseljavanja, nastao tokom druge polovine XIX stoljeća, vremena formiranja nacionalnih država. Protiveći se povratku muhadžira iz Turske u Bosnu, be­ogradsko “Zvono” je pisalo da su oni “poturice”, “element nereda i nerada koji nam je suvišan i nepotreban”. Stoga je bilo nužno, zaključuje ovaj list “pokupiti još po Bosni i Hercegovini što god još nezadovoljnih Arhiv Saveznog sekretarijata za spoljne poslove u Beogradu (dalje: AS­ SIP), Pol. odeljenje (dalje: PO), Poslanstvo Kraljevine SHS u Turskoj, f. 3, pov. br. 134. Dr Bogumil Hrabak navodi, pozivajući se na pisanje “Politike” da je mini­ starski kabinet Ljube Davidovića navodno pomagao pokret bosanskih muhadžira u Maloj Aziji za povratak u domovinu, s tim da budu naseljeni u Makedoniji i na Kosovu, navodeći kako je “sto hiljada Bosanaca prešlo iz Anadola u Carigrad i u susedna sela, dobivši najnužniju pomoć iz Jugoslavije” - cit. prema: B. Hra­ bak, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija prema Muslimanima Sandžaka, Kosmeta i Makedonije 1919-1929, Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995, 157. Međutim, vjerovatno se više radilo o običnoj propagandi, s obzirom na pokušaj dobijanja podrške JMO i glasova muslimana, nego o stvarnom nastojanju, pogotovo kada se uzme u obzir šta se u tom vremenu dešavalo sa muslimanima u novostvorenoj državi. Zoran D. Janjetović navodi podatak da je u Turskoj (1919.?) bilo oko “300.000 Bosanaca koji su želeli da se vrate u Jugoslaviju (taj broj je, naravno, uključivao i stariju emigraciju od 1878.”) – nav. prema: Z. Janjetović, Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine, u: Dijalog povjesničara-istoričara, 2, Zagreb 2000, 390-381. 778 R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 166. 779 V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, Prilozi, br. 8, Sarajevo 1972, 99. 777

187

agica i begova… i poslati ih u Aziju, za kojom toliko uzdišu, a u koju i spadaju”, završavajući tekst sloganom: “Azija azijatima”.780 Muslimanska vjerska uprava u “Južnoj Srbiji” skoro da nije bila ni organizovana, iako su postojali imami i muftije, pa i vrhovni mu­ftija u Beogradu. Vakufska imovina nije uživala nikakvu zaštitu. Ona je postajala predmet opšte pljačke i otimačine. Samo 1921. u Makedoniji je srušeno 50 džamija.781 Lokalne vlasti su često uništavale vakufsku imovinu. Brojni mektebi i džamije su korišćeni u druge, neprimjerene svrhe. Groblja su pretvarana u parkove ili su tretirana kao građevinsko zemljište.782 Prema povjerljivom izvještaju komandanta Treće armije, stacionirane u “Južnoj Srbiji” iz 1922. pretvaranje džamija u konjske štale ili skladišta municije bio je način vršenja pritiska na muslimansko stanovništvo da se iseli.783 Na Kosovu je moćnim pojedincima, poput Puniše Račića, na osnovu lažnih potvrda da su potomci srednjovjekovne srpske vlastele, bilo omogućeno da dobiju na hiljade hektara otete, prvoklasne zemlje, uz odštetu “pričinjenu u doba Turaka”.784 Nakon 1918. na muslimane u Sandžaku, Kosovu i Makedoniji gledalo se kao na ostatak osmanske okupacije. Odmah nakon Prvog svjetskog rata, vladajući krugovi iz Beograda su se ponadali da će u periodu od 20 do 25 godina uspjeti da potpuno uključe u svoju privredu i administraciju Makedoniju, Kosovo i “narod njihov kulturno i nacionalno asimilovati”. Utapanje ovih oblasti u Srbiju trebalo je da bude potpuno, kao što je to urađeno u Nišu, Pirotu i Vranju nakon 1877. godine. Povod za to dale su, navodi D. Bogdanović, da su mase muslimana još u toku balkanskog rata bježale “ne samo u strahu od osvete nego i zbog onoga nepristajanja na život u hrišćanskoj državi”.785 U septembru 1919. osmanska vlada, a sa njom i Turci u Makedoniji, tražili su Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. Stoljeću, Sarajevo 1998, 60. R. Škrijelj, Sandžački Bošnjaci u Makedoniji (1918-1945), Almanah, br. 27-28, Podgorica 2004, 208. 782 V. Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918-1929, Beograd 2002, 234. 783 N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 328-329. 784 Z. Kulundžić, Politika i korupcija u kraljevskoj Jugoslaviji, Zagreb 1968, 455-464. 785 D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990, 237. Takva politika naišla je međutim na otpor u Makedoniji i na Kosovu, još prije stvaranja Jugo­ slavije kao države, pa je to trebalo da pouči vladu u Beogradu “da su zastare­ li Miloševi metodi iz 1833. i Ristićevi iz 1878-1879. za Makedoniju, Kosovo i Metohiju” – vidi: Iz istorije Albanaca, Beograd 1969, 189. 780 781

188

da Makedonija bude stavljena pod protektorat Društva naroda. Pojam Makedonije obuhvatao je i Kosovo, a ponekad i Sandžak. Vrhovni muftija je iz Skoplja tražio od vlade u Beogradu da se oslobode džamije u Ohridu, Novom Pazaru, Gostivaru i Negotinu na Vardaru.786 Politika koja se vodila protiv muslimana u tim krajevima imala je za cilj da ih u potpunosti marginalizuje i prisili na iseljavanje. Taj se cilj ostvarivao na razne načine: ekonomskim osiromašenjem, onemogućavanjem školovanja, rušenjem i pretvaranjem u magazine najboljih i najmonumentalnijih džamija, kao što je Buramli, Mustaj pašina džamija u Skoplju, Sinan pašina džamija u Prizrenu itd. Džamija sultan Mehmeda u Ohridu pretvorena je u crkvu, a džamija u Strugi korišćena je kao vojno skladište.787 Džamije u Prištini, Prizrenu i Novom Pazaru prešle su u nadležnost vojske. Opštoj zaostalosti ovih krajeva, pridružile su se druge nevolje, koje su još više pogoršale stanje i odredile njihov dalji, podređeni status.788 Prilikom izbora poslanika za Privremeno narodno predstavništvo Kraljevine SHS, čija je prva sjednica bila zakazana za mart 1919., izbor poslanika iz krajeva koje je Srbija pripojila 1912. godine, nije obavljan direktnim učešćem birača, već posredno, na osnovu posebne vladine uredbe. U izboru tih poslanika presudnu ulogu su imali policijski organi.789 Tok zasnivanja ustavnog poretka i ustrojstva nove države u sigurnosnom smislu najmanje se odnosio na Muslimane.790 Do B. Hrabak, Novopazarske džemijetlije, Novopazarski zbornik, br. 27, Novi Pazar 2003, 243. 787 B. Hrabak, Političko okupljanje “južnih muslimana” i prethistorija organizacije “Džemijet”, Tutinski zbornik, br. 1, Tutin 2000, 72. Džamija Fethija, iz XVII stoljeća, u Bijelom Polju, pod obrazloženjem da je prvobitno bila crkva, pretvorena je 1923. u crkvu. Četnici Koste Pećanca zapalili su 1921. džamiju u Rasovu; opšir. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 300. 788 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 461. 789 M. Sekulić, Političke partije na izborima za Ustavotvornu skupštinu na Kosovu i Metohiji 28. novembra 1920. godine, Zbornik radova Filozofskog fakulteta, br. XXIII-XXIV, Priština 1995, 370-371. 790 Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 57-58. Dr Mehmed Spaho je pisao Anti Trumbiću 14. oktobra 1919. godine: “Bezobzirna i pristrasna uprava u Bosni vrlo je hrđavo djelovala na raspoloženje i muslimana i katolika. Vidjeli su da se iza ideala narodnog jedinstva za koje je kratko bio oduševljen krije isključivo gospodstvo ne jednog plemena, već samo jedne vjere. Samo pravoslavni se sma­ traju ravnopravnim državljanima, oni uživaju sve moguće ravnopravnosti i po­ vlastice. Koriste se korumpiranom upravom, a katolici još više, dok Muslimani ne 786

189

septembra 1920. pobijeno je oko 2.000 Muslimana. U pograničnim krajevima BiH prema Crnoj Gori do jula 1926. ubijeno je 126 Muslimana, mahom seljaka. Istovremeno je zapaljeno oko 500 muslimanskih seoskih zadruga, “tome treba dodati nekoliko hiljada muslimanskih porodica koje su se radi spasa golog života iselile u Tursku, ostavljajući pri tome svu imovinu bez ikakve zaštite i nadoknade”.791 Napadi iz Crne Gore najčešće su bili motivisani pljačkom i otimačinom, ali i određenim političkim ciljevima u graničnim krajevima Foče, Bileće i Gacka. Crnogorskim komitama išlo je u prilog i to što su u tamošnjem lokalnom stanovništvu imali dosta jataka.792 Upadi crnogorskih komita na područje istočne Hercegovine i jugoistočne Bosne, čija su meta bila upravo muslimanska sela, stvarali su još veće strahove i prisiljavali ovaj dio stanovništva da se seli u Sarajevo ili u druge, manje ugrožene krajeve BiH.793 Žandarmerijski narednici su u Pljevljima i drugim mjestima javno vrijeđali muslimane i zlostavljali imame. Muslimanska djeca su prisiljavana da idu u crkvu i prisustvuju časovima vjeronauke. Mnoge džamije su proglašavane da su sklone padu, pa su rušene ili su ustupane vojnim vlastima za magacine.794 Teška sudbina pritiskala je “novooslobođene krajeve”, izazovne za hiljade avanturista i ostrašćenih jurišnika koji su njima bez imalo griže savjesti harali i žarili bez straha od osude države.

mogu kod vlasti da nađu ni najprimitivnije pravne zaštite... Muslimanima i dekre­ tom ministarstva se oduzima i slobodna zemlja, a o odšteti nema ni govora, tako da već mnogi prije imućni sada gladuju... U Sandžaku i albanskim predjelima naše domovine prilike su još gore” - opšir. N. Šarac, Uspostavljanje šestojanuarskog režima 1929. godine, Sarajevo 1972, 63; A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 96; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Sarajevo 1991, 118; H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, Stockholm 1997, 118-119. 791 M. Imamović, Historija Bošnjaka, 490. B. Tanović navodi da je 1918.1928. izvršeno skoro 3.000 vansudskih ubistava Muslimana – prema: “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990. 792 N. Šehić, Bosna i Hercegovina 1918-1925, Sarajevo 1991, 152. 793 N. Šehić, Bosna i Hercegovina 1918-1925, 50. 794 M. Imamović, Islamska vjerska zajednica (1918-1945), u: Vjerske zajednice i politička zbivanja u Bosni i Hercegovini od austrougarske okupacije 1878. do 1945. godine, Zbornik radova, rukopis, Institut za istoriju, Sarajevo 1978, 967.

190

Društveno-ekonomske prilike Neravnomjernost stepena industrijskog razvoja pojedinih kraje­va države bila je posljedica, ne toliko prirodnih uslova koliko po­litičke konstelacije do 1918. godine. Neravnomjerni raspored ostao je očit i nakon Prvog svjetskog rata. Po broju fabrika, veličina kapitala i radnih mjesta, najveći dio industrije izgrađen je u sjevernim i sjeverozapadnim krajevima zemlje, uključujući tu područje Beograda sa Zemunom i Pančevom. Industrija se nastavila razvijati pretežno u onim krajevima gdje je i prije bila zastupljenija. Najviše je industrije izgrađeno u Hrvatskoj i Slavoniji, zatim Srbiji, Sloveniji i Vojvodini, a najmanje u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini.795 Naslijeđena neravnomjernost industrijskog razvitka pojedinih pokrajina ne samo da je očuvana nego je u znatnoj mjeri podubljena. Srednji i južni dio države-podrazumjevajući tu cijelu BiH, Makedoniju, Crnu Goru i dio Srbije, nakon stvaranja banovina 1929, obuhvaćen ondašnjom Moravskom i dijelom Drinske banovine koji je obuhvatao zapadne dijelove Srbije učestvovao je u industrijskoj proizvodnji sa skromnim procentom od 15% prema 39% njegovog učešća u broju stanovnika Jugoslavije. Protivrječnosti između priraštaja stanovništva i apsorpcione moći industrije postajale su sve veće, a socijalna struktura stanovništva je i dalje ostala u svojim ranijim granicama nepovoljna, sa oko 3/4 seoskog stanovništva u zemlji.796 Iseljavanja iz ekonomskih razloga bila su karakteristika cijele zemlje, a ova masovna pojava imala je korijena još u periodu prije 1918. godine. Iseljavanja rukovođena ekonomskim motivima, kao preovladavajućim i presudnim za preseljavanje, pogađala su najviše planinske krajeve sa malo obradive zemlje i sa već jasnom tradicijom metanastazičkih kretanja i migracija. Broj jugoslavenskih iseljenika u SAD iznosio je 1922. oko 635.000 lica. Migracije na cijelom jugoslavenskom prostoru, različitog obima, izazvane su krizom agrarnog poretka u kojem je živjela većina naroda. Svaki peti Jugoslaven živio je 1931. van svog rodnog mjesta. U Evropi je u istom vremenu samo jedna desetina stanovništva živjela tamo gdje nije rođena. Prema navodima štampe 1934. godine iseljenika D. Mišić, Industrija Jugoslavije do drugog svetskog rata, u: Iz istorije Jugoslavije 1918-1945, Beograd 1958, 258. 796 U Jugoslaviji je 1918.-1931. porastao broj seljaka za 1,455.000 pa se procenat neaktivnog stanovništva povećao sa 47,4% na 52,2% - vidi: M. Erić, Agrarna reforma u Jugoslaviji 1918-1941, Sarajevo 1958, 504. 795

191

iz Hrvatske, Crne Gore, BiH, Slovenije bilo je u SAD 700.000, Kanadi 19.000, južnoj Americi 150.000, Australiji i Novom Zelandu 10.000.797 Životna utakmica u potrazi za sigurnijim načinom života ostavljala je tragove u psihi onih koji su bili prisiljeni da napuste svoje sredine. Po gustini agrarnog stanovništva pored Bugarske Jugoslavija je bila najnaseljenija zemlja Evrope. Gradovi nisu mogli primati višak stanovništva pa je “jugoslavensko društvo ekonomskom emigracijom radne snage rješavalo socijalne glavobolje kod kuće”.798 Osim ekonomskih motiva, na iseljavanje i pokretanje stanovništva uticale su i druge okolnosti, nesnalaženje u novonastalim privrednim i političkim prilikama, te neriješena nacionalna i socijalna pitanja koja su naročito pogađala muslimansko stanovništvo. Na prostoru istorijskog Sandžaka četrdesetih godina XIX vijeka živjelo je oko 90.000 stanovnika, od toga oko 50.000 Muslimana.799 Nakon okupacije BiH 1878. on je imao preko 160.000 stanovnika sa znatnim prilivom muhadžira iz BiH i krajeva koji su odlukama Berlinskog kongresa pripali Srbiji i Crnoj Gori. Po osmanskoj statistici iz 1911. muslimani su činili preko 60 odsto stanovništva. Nakon 1918. i masovnog iseljavanja broj muslimana je znatno opao.800 Prema statistici Ulema Medžlisa u Skoplju, krajem 1939. Opustjela područja postojala su “zemlja uzaludnosti, neuspjeha i gov­ ora bez duha”. Ukoliko je migracioni kraj bio ujedinjeniji i drukčiji od matične oblasti, utoliko je prilagođavanje bilo teže, “pogotovo za starije ljude. Neposredni odlazak u daleke oblasti bio je praćen čežnjom, čak su takvu kuću smatrali izgu­ bljenom. Sam čin je bio praćen žalbom kao da je iseljenik umro”; opšir. M. Lu­ tovac, Migracioni procesi stanovništva Jugoslavije, u: Cvijićev zbornik, Beograd 1968, 195; M. Ekmečić, Internacionalni i interkontinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine, Godišnjak Društva istoričara BiH, god XX, Sarajevo 1974, 115-131; Lj. Antić, Iseljenička politika stare jugoslavenske države u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 229-235. 798 A. B. Grado, Iseljenički problem Kraljevine Jugoslavije, Jugosloven­ ski državni almanah, I dio, Socijalni almanah, Beograd-Zagreb 1936, 155-159. U anglosaksonskoj i svjetskoj literaturi kod ekonomskog obilježja migracija postoji grupa push (gurati) i pull (vući) faktora. Push su oni faktori koji guraju u emi­ graciju. To je splet činilaca od ekonomskih do sociopsiholoških, a pull onih koji privlače na odlazak. Migracije nastaju poklapanjem oba ova faktora. 799 Iako je prostor Sandžaka nakon balkanskih ratova podijeljen između Srbije i Crne Gore, ovaj naziv je, u periodu između dva svjetska rata, ostao da i dalje egzistira u unutrašnjoj politici, nauci, publicistici i štampi. 800 “Gajret”, br. 10, god. XX, Sarajevo 1939; S. Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999, 108. 797

192

broj muslimana po pojedinim vakufskim povjereništvima bio je ovakav:

Vakufsko povjereništvo

Domova

Bijelo Polje Novi Pazar i Tutin Pljevlja Priboj Prijepolje (i N. Varoš) Sjenica Berane

2.611 5.884 1.990 1.313 2.406 2.619 2.177

Svega

19.000

Muških 7.730 19.895 5.902 3.791 7.456 9.855 7.457

62.086

Ženskih 7.385 18.810 5.688 3.750 7.106 9.038 7.405

59.182

Svega

%

15.115 38.705 11.590 7.541 14.562 18.893 14.862

46% 66% 33% 47% 54% 65% 45%

121.268

50,85%

Procenat Muslimana smanjivao se u Prijepolju, i u Pljevljima gdje je 1921. bilo 6.356 a deset godina kasnije svega 5.990 stanovnika. Sjenica je 1912. imala 4.539 a 1928. tek 3.498 stanovnika.801 Prema popisu iz 1921. na području bjelopoljskog okruga koji je obuhvatao bjelopoljski i lozanski srez bilo je 26.165 stanovnika od čega 13.919 Muslimana i 12.228 Crnogoraca i Srba. Muslimani su činili 53 odsto stanovništva. Deset godina kasnije, po popisu iz 1931. u bjelopoljskom srezu je bilo ukupno 32.907 stanovnika, od kojih je Crnogoraca i Srba bilo 20.102 i Muslimana 12.765, odnosno 38,9 odsto ukupnog stanovništva. Taj pad je bio posljedica masovnog iseljavanja.802 U Novoj Varoši Muslimani su 1921. činili 62,5% a Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, III, svezak III, dio 79, 1927-1928, Zagreb 1927, 694; Almanah Kraljevine Jugoslavije, IV, Jubilarni svezak 1929-1931, Zagreb 1931, 485-487; E. Mušović, Stanovništvo Sjenice, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 52-53, Beograd 1989, 30-31. 802 H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 122, 158. U popisu iz 1921. bila su postavljena samo pitanja o maternjem jeziku i vjeroispovijesti, koja međusobno nisu ukrštena u konačnoj obradi. U popisu iz 1931. postavljeno je pitanje o narodnosti, a zadržano je i pitanje o maternjem jeziku. Za popis je bilo predviđeno da se Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci i Muslimani po­ pisuju kao Jugoslaveni po narodnosti. Neki autori navode da su ovakvi popisi namjerno sprovođeni da bi se dobila što zamršenija slika o stanovništvu. 801

193

1931. godine 55% stanovništva.803 Od 126.968 muslimana koliko ih je bilo u Sandžaku 1911. godine, kasnije, 1931. ih je bilo 99.208 po “Gajretovoj” statistici. Pravoslavaca je 1911. bilo 90.461, a 1931. godine 124.938. U odnosu na pravoslavno i katoličko stanovništvo u Crnoj Gori muslimansko je imalo najmanji porast, pogotovo u onim krajevima koji su pripali Crnoj Gori nakon balkanskih ratova, čemu je svakako uzrok njihovo iseljavanje u Tursku, kao i teror kome su bili izloženi.804 Nakon 1918. Sandžak je u administrativnom pogledu po­ dije­ljen na osam srezova: bjelopoljski, deževski, mileševski, novo­ varoški, pljevaljski, pribojski, sjenički i štavički. Granice ovih srezova su bile iste kao i posljednjih godina osmanske uprave. U glavama mnogih ljudi van Sandžaka, bez obzira na njegovu podjelu, postojala je predstava da je to nekakva zastrašujuća “azijatska zabit” osuđena da bude u predvorju evropske kulture, zanemarujući pritom činjenice da su ga krupni političko-teritorijalni potresi marginalizovali i osiromašili.805 “Narod Sandžaka”, piše dr. Zoran Lakić, ostao je zapostavljen, “neravnopravan i ugnjetavan. I poslije više od dvadeset godina života u međuratnoj Jugoslaviji, Sandžak je bio područje bez drumova, željeznice i bilo kakvih industrijskih objekata; sa oko 80 odsto nepismenih postao je pojam zaopstalosti, neznanja i nazadnosti”.806 Gotovo sva veća mjesta zadržala su izgled balkanskog tipa varoši: gomile jako zbijenih dućana od drvene građe i kuće duž kratkih, vijugavih i malih ulica.807 Bez industrije, sa svojim baštama i voćnjacima ona su se približavala modelu tzv. Novovaroški kraj kroz istoriju, 262. “Gajret”, br. 10, Sarajevo, 1939; br. 6, Sarajevo 1940; upor. Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31.03.1931. godine, knj. 2, Beograd 1938, 11-12. Š. Rastoder piše da je prema popisu iz 1921. u bjelopoljskom srezu bilo je 14.105 muslimana a 12.765. deset godina kasnije. U istom periodu broj pravoslavnog stanovništva u ovom srezu je povećan sa 12.022 na 20.102; u pljevaljskom je 1921. bilo 9.356 a 1931. godine 9.187 muslimana, dok je broj pravoslavaca sa 17.306 povećan na 23.698 lica. Broj muslimana je jedino povećan u beranskom srezu sa 8.822 na 12.314, gdje je i broj pravoslavaca u navedenom periodu sa 14.970 porastao na 18.523 lica – prema: Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. I, Bar 1995, 135-136. 805 “Novi blic”, Beograd 20. april 1998. 806 Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, u: AVNOJ i NOB u Bosni i Hercegovini, Beograd 1974, 679. 807 J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, 244; S. Ćulibrk, Cvijićeva sociologija Balkana, Beograd 1982, 160-161; opšir. B. Kojić, Stari Balkanski gradovi, varoši i varošice, Beograd 1976. 803 804

194

vrtnih gradova (Gartenstadte) koji su zadržavali neke sličnosti sa selom.808 U maleno Rožaje između dva svjetska rata doseljavanja su bila rijetka. Došlo je dvoje kafedžija, pekar, službenici u sreskoj ispostavi i čuvari reda i vlasti- žandarmi.809 Opšta negativna društveno-ekonomska kretanja koja su zahva­ tila sandžački prostor krajem XIX vijeka, uz duboke tragove koje je u svim ravnima ostavila osmanska uprava u društvenim odnosima, životnim i radnim navikama i privrednom životu, bila su u novim uslovima još izraženija i u pojedinim ravnima još poraznija u poređenju sa razvijenim krajevima zemlje. Nakon Prvog svjetskog rata nije bilo kolskog puta, željeznice, novčanih zavoda, štedionica, banke, stručnih škola, bolnica, električne centrale, rudokopa, strugare, “prosto ničeg savremenog”.810 Postojale su cijele oblasti gdje su samo muškarci privređivali pa i tamo gdje je bilo 10-15 lica u kući, dok je ženski dio radne snage bio prvenstveno vezan za kuću i domaću radinost.811 Moralo se zadovoljavati obezbjeđivanjem najosnovnijih sredstava za puko preživljavanje, živjeći u uslovima i načinom života koji se nije mijenjao vijekovima. Mjesno stanovništvo je pretežno gajilo ječam i ovas dok je pšenični hljeb sve vrijeme između dva rata bio skoro nepoznat.812 Održavana je primitivna zemljoradnja uz korišćenje S. Bandžović, O životu Muslimana u Sandžaku između dva svetska rata, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991, 56-58; Isti, Društveno-ekonomske i kulturno-prosvjetne prilike u Sandžaku između dva rata, Takvim, Novi Pazar 1995, 215-216. 809 A. Matović, Rožaje-kroz vjekove, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 190. 810 Upor. “Sandžak”, br. 4, Prijepolje 15. mart 1932; M. Ćuković, Sandžak, Beograd 1964, 5; A. Ilić, Poljoprivredne prilike južne Srbije, Ekonomist, br. 9, Beograd 1927; M. Veruović, Ljudi-bogatstva Sandžaka, Mostovi, br. 30, Pljevlja 1976, 143-144; E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 71; N. Rakočević, Prilozi ekonomskoj istoriji Sandžaka u međuratnom periodu, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, X, Prijepolje 1982, 261-269. 811 “Gajret”, br. 10, Sarajevo 1939; S. Bandžović, Osvrt na privredne prilike u Novom Pazaru i okolini u međuratnom razdoblju, Novopazarski zbornik, br. 12, Novi Pazar 1988, 104-105; Isti, Privredne prilike u Sandžaku s posebnim osvrtom na rožajski kraj (1918-1941), Rožajski zbornik, br. 8, Novi Pazar 1998, 69-72. 812 Upor. S. Adrović, Ishrana kod Muslimana-Bošnjaka sa osvrtom na ishranu u Gornjem Bihoru, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 177-179. Dr Lj. Dimić navodi da su tridesetih godina i u Srbiji “ljudi u gladnim godinama pasli travu, a u elitnim krugovima se sledila kultura pariskih salona” – prema: “Danas”, Beograd 9. februar 1998. 808

195

oruđa za rad čiji se oblici stotinama godina nisu mijenjali. Inžinjer Milić Arsenijević piše 1932. o mukotrpnom životu po sandžačkim selima: “Krpež i krpež stolećima. Kućica slaba, niska mračna (mali prozori) i vlažna, nečistoća i vaške vekovni pratioci. Oko kuće mala i prljava štala ili tor sa po nekoliko grla zakržljale govedi. Život u takvim uslovima tekao je vekovima i ostavio mučan trag na psihu seoskog čoveka”.813 Država nije pokazivala značajniji interes da investicionim kapitalom djelotvornije utiče i izvuče ovu oblast iz lavirinta provincijske monotonosti i autarhije. U ove krajeve kao po pravilu, dolazili su njeni najgori službenici, degradirani, nesposobni i korumpirani činovnici koji su željeli da što prije odu, pokazujući malo interesa i volje da pomognu u njegovom preobražaju. Prema procentu zaposlenih u industriji i zanatstvu, u San­ džaku se time bavilo tek 3,39% stanovništva. Poljoprivredom, šuma­rstvom i ribolovom se bavilo 89,3%, a trgovinom i kreditnim pro­metom 1% stanovništva.814 Sve ono što se podrazumijevalo pod industrijalizacijom svelo se na izgradnju nekoliko malih centrala i pilana. U pljevaljskom kraju prva parna pilana podignuta je 1927. na lokalitetu pored kopa rudnika uglja, čiji je vlasnik bila porodica Jovašević. U pilani su radila četiri radnika koja su ostvarivala dnevni učinak od 20 kubnih metara trupaca.815 U Sandžaku su postojala 1930. samo dva mala pogona za proizvodnju električne energije: jedan u Novom Pazaru za osvjetljavanje hotela i drugi u Pljevljima koji je “Sandžak”, br. 2, Prijepolje 15. februar 1932; upor. R. Purić, Selo i poljoprivreda u Sandžaku, Pregled, br. 17, Sarajevo 1. maj 1927. 814 M. Mirković, Ekonomska istorija Jugoslavije, Zagreb 1958, 338. O pri­ likama u Sandžaku vladine komisije su 1921. izvještavale: “Narod ovog kraja jako je zaostao i u kulturnom razviću. On živi najprimitivnijim životom. Sve je nekulturno. Razlike gotovo nikakve nema između muslimanskog i pravoslavnog življa; svi su oni na istom stepenu kulturnog razvića. Ovo se stanje da opaziti na svemu i svakom koraku... Ima mesta koja uopšte nisu vezana nikakvim putevima. Divljina se primećuje na svakom koraku. Zemljište se obrađuje najprimitivnijim spravama, saobraćaj se vrši tovarnim konjima” - cit. prema: “Novosti”, br. 121, Beograd 23. septembar 1921; upor. M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novopazarskom Sandžaku, Beograd 1928; V. Brašanac, Ekonomske prilike i položaj sela prijepoljskog kraja izmedju dva rata, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, X, Prijepolje 1982, 271-286; S. Bandžović, Osvrt na privredne prilike u Novom Pazaru i okolini u međuratnom razdoblju, Novopazarski zbornik, br. 12, Novi Pazar 1988. 815 D. Ostojić, Razvoj pilanarstva između dva svetska rata na pljevaljskom području, Breznički zapisi, br. 2, Pljevlja 1990, 109; M. F. Petrović, Raška oblast u jugoslovenskoj državi 1918-1941, 42-43. 813

196

služio za osvjetljavanje gradske bolnice.816 Mada je značila vidan napredak, električna energija je bila skupa. Nešto kasnije podignuta je i jedna mala centrala u Bistrici kod Bijelog Polja. Centrala je davala struju za osvjetljavanje škole, opštinske zgrade, kafane, nekoliko dućana i jedne vodenice. U Sjenici nije bilo električnog osvjetljenja. Za osvjetljavanje su korišćene petrolejke. Sandžak je, prema navodima dr. B. Hrabaka, bio zemlja bez željeznice, pa i bez drumova za motorna vozila. Za izgradnju neophodne infrastrukture bilo je potrebno mnogo sredstava.817 List “Sandžak” 1933. rezignirano izvještava da nema puteva, željeznice, ako se ne računa pet kilometara pruge od Uvca do Priboja, da su pismenost i prosvijećenost naroda vrlo slabi.818 Izgradnjom kolskog puta Prijepolje-Bijelo PoljeMojkovac-Kolašin, Priboj je postao značajnije prometno mjesto jer se povezao sa varošima iz zapadnog dijela Sandžaka, kao i sa Sje­­nicom preko koje je uspostavljena veza sa njegovim istočnim di­ je­lovima. U Priboju je bilo, za prevoz robe, nekoliko transportnih preduzetnika sa kolskim zapregama i kamionima.819 Jedan od velikih problema u novostvorenoj državi bio je spro­ vođenje agrarne reforme, predviđene članom 43. Vidovdanskog usta­va, a koji je u prvom redu pogađao muslimanske posjednike u Bosni i Hercegovini, Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji. Mo­ gućnost brojnih zloupotreba otvarao je upravo član 43. stav 3. tog ustava, koji je propisivao: “Pri naseljavanju kao i pri razdeobi eksproprisanih zemljišta imaju prvenstvo potrebiti radnici, koji su se borili za oslobođenje Srba, Hrvata i Slovenaca, i njihove porodice”. Taj propis je otvarao mogućnost promjene nacionalne i vjerske strukture stanovništva u pojedinim krajevima.820 Samo do jula 1919. od 4.180 Muslimana zemljoposjednika u BiH oduzeto je, bez ikakve nadoknade, 400.072 hektara njihove vlastite zemlje. Protesti reisu-lM. Radović, Hidrocentrala u Novom Pazaru, Novopazarski zbornik, br. 23, Novi Pazar 1999, 286-287. 817 B. Hrabak, Privreda bivšeg Novopazarskog sandžaka 1918-1931. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001, 212. 818 “Sandžak”, br. 31, Prijepolje 1. novembar 1933. 819 H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 13-14. 820 V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 97. Srpska vlada je još na Krfu u februaru 1917. donijela odluku da će svako lice koje bude dobrovoljno stupilo u srpsku vojsku, nakon rata, dobiti kao znak priznanja za zasluge dovoljno obradive zemlje za naseljavanje. 816

197

uleme nisi davali nikakve rezultate.821 Agrarna reforma u Jugoslaviji bila je u odnosu na Muslimane jedan od primjera kršenja ljudskih prava na jednakost pred zakonom i na jednaku sudsku zaštitu, prava na imovinsku sigurnost, uopšte prava na život. Muslimanima zemljposjednicima u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji oduzeto je ukupno 231.099 hektara zemljišta i dato u vlasništvo 48.261 bezemljiših, mahom srpskih porodica.822 Agrarnom reformom, ko­ ja je najmanje sprovođena po kriterijima socijalne pravde, čitava jedna klasa je ostala bez ikakvih materijalnih sredstava. Neki zemljoposjednici, nakon potpunog osiromašenja, do smrti nisu izlazili iz svojih kuća, “ponos im nije dopuštao da pokažu kako su prodali svoje zlatne satove i nakit svojih žena, da su u jednoj poraznoj materijalnoj bijedi, da moraju tražiti pomoć od drugoga kako bi preživjeli”.823 Agrarnom reformom u Sandžaku, zaključuje u decembru 1925. Milan Borisavljević, privrednik iz Nove Varoši, upropašćen je “izuzetno stalež posednika zemalja zakonitih, to nema sa čim drugim nazvati okrom ‘teškom nepravdom’, u odnosu prema vlasnicima”, objašnjavajući dalje: “do ničega, pali su 90% posednika sa svojim porodicama. Od tih ljudi, koji je bolešljiv, ostareo i od svakodnevne oskudine iznemogao, iznuren te nije kadar, ni za sebe a kamo li za svoje bližnje svojim radom da zaradi, idu kod svojih čifčija, domaćina i prema molbi i bogoradi, po neki čifčija udeli im kao prosjaku iz svog punog ambara ili salaša po malo žita, krompira ili čega drugog, i to: stoti ili hiljaditi deo od onih plodova, koji su rodili na zakonitom imanju istog posednika, sadašnjeg prosjaka”.824 Muslimanskim po­ sjednicima je agrarnom reformom i opštim siromašenjem bio izvučen “tepih ispod nogu” za održanje gole egzistencije. Milovan Đilas opisivao je to stanje u Bijelom Polju: “I ja sam kao mladić u Bijelom Polju upoznao takve tragične sudbine bivših begova i aga: venuli su i dotrajavali u krajnjoj oskudici, nesnalažljivi i neprihvaćeni u M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji: Monografija Bosanskih pogleda 1955-1967, Sarajevo 1996, 172-173. 822 M. Imamović-K. Hrelja-A. Purivatra, Ekonomski genocid nad Bosan­ skim Muslimanima, Sarajevo 1992, 97-99. 823 Okovana Bosna, Cirih 1995, 161. 824 M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku (Staroj Rasiji-Raškoj), Beograd 1928, 13-14. Autor zaključuje da država SHS, ako je na “sablji” prisvojila državne zemlje, imanja od bivše pobjeđene države, nije na “sablji” osvojila i privatna imanja. 821

198

novom vremenu i tuđim odnosima. Mučno je, nepojmljivo je teško sačuvati ponos u gladi i beznađu. Često su ih s ponečem pomagali njihovi bivši kmetovi, primali su pomoć sa stidom, kao milostinju. Deca su se kako-tako snalazila, školovanjem, trgovinom, ali kako su tek tu sramotnu oskudicu doživljavale žene i devojke, skrivene u avlijama iza mušebaka - one nisu ni dovoljno spoznale zbivanja, a našle su se preko noći u bezizlaznom ponoru jada i nesreće”.825 Samo Izetu Kajabegoviću iz Bijelog Polja bilo je oduzeto 3.106 hektara zemlje. U Pljevljima je oduzeta velika zemlja koja je bila u posjedu porodica Bajrović i Selmanović.826 Analizirajući sudbinu muslimana na Balkanu, Marko Dogo je zaključio da je ruralizacija za balkanske muslimane značila gubitak društvenog položaja, ali i prijelaz u stanje koje je pogodovalo etničkom samoodržanju. Bolje su se održali tamo gdje su se nalazili kao kompaktne mase ruralnog stanovništva, ekonomski samodovoljne i vjerne demografskom pona­šanju tradicionalnog tipa. I njihova kulturna marginalizacija je doprinijela njihovom etničkom očuvanju.827 Bilo je, međutim, seljaka koji nisu lako zaboravljali prave posjednike zemlje, pa su im sami davali izvjesni dio ljetine, “jer u duši znadu i priznaju svoj dug”.828 Neki intelektualci su predočavali da sandžački begovi žale za prošlošću, a sandžačka muslimanska sirotinja za budućnošću: “Sandžački muslimani kako oni sa sela, tako i oni iz varoši dele se na dve grupe: klasu feudalnih ostataka i klasu večitih putnika, čiji je socijalni položaj u statičnom stanju prema promeni istorijskih epoha”.829 U novim uslovima uspio se snaći tek mali dio aga i M. Đilas - N. Gaće, Bošnjak Adil Zulfikarpašić, Cirih 1994, 28. M. F. Petrović, Raška oblast u jugoslovenskoj državi 1918-1941, Arhiv, br. 1-2, Beograd 2008, 39. 827 M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak za društvenu istoriju, br. 3, Beograd 1995, 360. 828 M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku (Staroj Rasiji-Raškoj), 8. 829 “Sandžak”, br. 38, Prijepolje 1. april 1934; opšir. S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, II, Beograd 1965, 273-277. Sumorno stanje u Sandžaka ogleda se i u Proglasu Udruženja studenata Sandžaka pred izbore 1938. godine: “Ređali su se režimi, mijenjale vlade a naš Sandžak nije ništa dobio. Na sva usta su predstavnici nenarodnih vlada govorili o prirodnim bogatstvima i ljepotama Sandžaka ali mu ništa ne dadoše a sve mu uzeše. Mi znamo šta sve naš Sandžak još ima, još bolje znamo šta nema i šta bi mu trebalo. U Sandžaku pored svih obećanja nije napravljen nijedan metar željezničke pruge. Pa ne samo to nego pomoću policije ćeraju naš narod, često kada obavlja najvažnije radove, da kulukom pravi puteve započete prije 20 godina, pa se poslije policijski poslanici 825 826

199

begova, okrenuvši se trgovini i zanatstvu ili obradi preostale zemlje. Osiromašene zemljoposjednike je koristio i režim u svojim političkopropagandnim i izbornim akcijama, zbog njihovog nekadašnjeg položaja i uticaja, kupujući ih obećanjima i sitnim ustupcima. Trgovina i zanatstvo su bili u stagnaciji. Zamiranjem neka­ dašnjih velikih karavanskih puteva trgovci su postajali “bakali”. “Sandžačke čaršlije”, otupjele od “rezignacije, zamorene od uko­ čenosti” umirali su kao “bolestan osuđenik”. Prestajući da se nadaju boljitku “prodaju ćilime iz kuća, koje su u dobrim vremenima stekli, da bi platili poreze i prireze”. Zarade zanatlija, potisnutih pred navalom jeftinije industrijske robe, bile su manje od zarada “običnih nadničara i radnika po radionicama”.830 Trgovci su vršili otkup stoke po krajevima Sandžaka za račun svojih ortaka koji su živjeli van ove teritorije. Domaći trgovci su nabavljali robu od trgovaca na veliko iz Beograda i Sarajeva uzimajući je često na kredit i “povjerenje”. Svoj interes su pronašli i Zemaljska banka, Srpska centralna banka, Gajretova banka iz Sarajeva, Hipotekarna banka iz Beograda, Polimska banka iz Prijepolja i druge kreditno-novčane ustanove koje su nudile novac lokalnom stanovništvu, uz visoke kamate, kao imućniji lihvari i zelenaši. Među njima su bili i oni koji su seljacima na 100 pozajmljenih dinara mjesečno uzimali po 10 dinara na ime kamate. List “Sandžak” je navodio kako je Sandžak kraj koji pri raspodjeli investicionih kredita dobija najmanje, gdje se jede ovsen i proseni hljeb, prozori još prave bez stakala, gdje se u po nekoliko sela ne može naći ni tabak hartije, gdje je osam dinara nadnica radniku u sezoni najvećih poljskih radova.831 U Zetskoj banovini, kojoj je pripadao i Sandžak nakon 1929. godine, bilo je 1933. svega registrovanih 450 putničkih automobila, 146 terenskih, 62 autobusa i 60 motocikala.832 Zetska banovina, iako dotirana po svim stavkama budžeta, nije bila “snažna i za život sposobna upravna i privredna hvale kako su narod usrećili dobrim putevima. Tako je naš Sandžak bez ikakvih saobraćajnih veza pa zato sve što prodajemo dajemo skoro džabe i za drugoga radimo”. 830 R. Purić, Kroz sandžačke čaršije, Pregled, br. 11, Sarajevo 20. mart 1927; Isti, Zanatstvo i industrija u Sandžaku, Pregled, br. 12, Sarajevo 27. mart 1927. 831 “Sandžak”, br. 36-37, Prijepolje 1. mart 1934. 832 AJ, Fond arhive Centralnog press biroa Kraljevine Jugoslavije, 38-63165; upor. “Politika”, Beograd 1. avgust 1930; Almanah, šematizam Zetske bano­ vine, I, Sarajevo 1931, 345.

200

jedinica”.833 Od 50 članova Banskog vijeća Zetske banovine, bilo je svega pet muslimana i četiri rimokatolika, mada su muslimani činili 16,73 odsto njenog stanovništva. Iako je pravoslavno stanovništvo u ovoj banovini činilo 52 odsto stanovništva, u Banskom vijeću ono je bilo zastupljeno sa 82 odsto.834 Sandžak je bio podesan kao mjesto za neku vrstu logora - za interniranje političkih protivnika i degradiranih državnih činovnika. Nazivan je “jugoslovenskim Sibirom” jer su tu zaista i slati u izo­ laciju i na “popravak” režimu nepodobni ljudi kao što su bili Sima Marković koji je poslat u Pljevlja, dr. Dragoljub Jovanović, jedan od vođa Zemljoradničke stranke, u Sjenicu, dr. Ivo Kuci iz Splita i dr. Branko Jelić u Novu Varoš. Sama pomisao i pominjanje imena Sandžak izazivalo je strah kod onih koji su po kazni trebali doći u te krajeve koji su bili daleko od onog što su nudili razvijeni dijelovi zemlje odakle su dolazili. Ostalo je mnogo onog što je podsjećalo na ranija vremena.835 Milan Borisavljević o tome piše: “Pa i ovi došljaci i prolaznici po neki baš su slepci jedni bedasti, oni su uobrazili, istina nisu svi, - da smo mi njihova kolonija i nafaka, miraz njihov... A ovi do jučerašnji žutokljunci ni pojma nemaju o prošlosti građana Sandžaka, koji su znatni izvoznici i uvoznici i ugledne zanatlije bili. Oni ne znaju, kako su iz Sandžaka vrlo ugledni trgovci bili i poslovne veze imali sa Beogradom, Sarajevom, Dubrovnikom, Solunom, Carigradom, Bečom i dr. stranama, dok su ovde došli u većini jučerašnji đaci, obični nekvalifikovani brzopleti, čiji očevi možda kao arabadžije ništa ni videli nisu dalje od granice u kojoj su se rodili”.836 U svim srezovima u Sandžaku postojalo je tridesetih godina tek pet bolnica sa 170 kreveta. U bolnicama je radio po jedan ljekar, dok su samo u Novom Pazaru i Pljevljima radila po dva ljekara. Od ukupno 2.193 fabrike i 145.124 radna mjesta, koliko ih je bilo u državi, na Zetsku banovinu, koja je bila treća po veličini, dolazilo je svega 36 fabrika sa 654 radna mjesta; opšir. S. Babović-Raspopović, Formiranje Zetske banovine i socijalno-ekonomski uslovi za uvođenje jugoslovenske ideologije u njen unutrašnji život, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica 2001, 155. 834 Đ. Stanković, Istorijski stereotipi i naučno znanje, Beograd 2004, 173. 835 Upor. “Sandžak”, br. 14, Prijepolje 1. oktobar 1932; Priboj i njegova okolina, Priboj 1965, 4; Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, 679. 836 M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku (Staroj Rasiji-Raškoj), 16-17. 833

201

Higijenski zavod sa Cetinja imao je domove narodnog zdravlja u Novom Pazaru i Pljevljima i stanice za preventivnu zdravstvenu zaštitu u Sjenici i Tutinu u kojima su povremeno boravili i honorarno ordinirali ljekari koji su dolazili sa strane. Pritješnjeno nezavidnim socijalnim prilikama i oskudnom zdravstvenom zaštitom koju su djelimično nadoknađivali seoski nadriljekari svojim stoljetnim “ljekarijama” i narodnim “receptima”, najveći dio naroda, pogotovo onaj koji je živio na selu, borio se visokom stopom rađanja protiv sile destrukcije: mortaliteta, epidemija i endemskih bolesti. U Bihoru su žene rađale od 17. pa čak i do 50. godine života. Takvi brakovi su imali i po 15 djece. Smrtnost je bila visoka. Harale su razne bolesti, koje su liječile hodže i popovi “zapisima”. Teško je bilo sresti nekog čovjeka bez hamajlije. Od boginja i tufusa umirala su i djeca i odrasli ljudi. Nigdje se nije moglo sresti toliko boginjavih ljudi, kao u Bihoru. Bila je raširena i pojava gušavosti.837 U Pljevljima i okolini je tokom septembra mjeseca 1929. deset dana boravila četrdesetočlana ekipa beogradskih ljekara. Pregledali su preko tri hiljade bolesnika. Utvrdili su raznovrsna oboljenja pravoslavnog i muslimanskog stanovništva, “kakva se retko u tako velikom broju mogu videti”. Ljudi su se najčešće ljekarima žalili na bolesti stomaka zbog nehigijenskog načina ishrane, tuberkolozu pluća, nasljedni sifilis, ušna oboljenja, gušavost i oboljenja kostiju. Posebno je bio nezaštićen ženski dio populacije: “Kod žena ima mnogo posledica nehigijenskog porođaja: žena se porađa gde bilo, ustaje odmah posle porođaja, sama pere sebe i dete, često odmah produžuje da kuva ručak”. Naročito su primjetili veliki broj djece, anemičnih, bijelih kao krpa. Djeca su bolovala od rahitisa zbog hrđave ishrane. Ljekari su uočili neke bolesti i čudne običaje kod muslimanskog stanovništva. Oni su zapisali da pri porođaju, kada bolovi prestanu, muslimanska žena, da bi se bezbolnije porodila, sipa vode u muževljevu cipelu, pa tu vodu ispije. Ili objesi muževljeve gaće, s nogavicama dolje, suzi nogavice, pa gaće napuni vodom i guta vodu koja kroz sužene nogavice protiče.838 Ova ekipa ljekara boravila je i u Bijelom Polju, gdje su konstatirali slične pojave. Po bjelopoljskim selima primjetili su veliku raširenost sifilisa. Naišli su i na dva slučaja lepre, kao i na M. Lutovac, Bihor i Korita, Beograd 1967, 36. D. Aranitović, Prilozi istoriji zdravstvene kulture pljevaljskog kraja, (II), Breznički zapisi, br. 2, Pljevlja 1990, 138-142. 837 838

202

veliki broj ljudi oboljelih od gušavosti “sa neizmernim dimenzijama kao što se retko vide u kome drugom kraju naše države”.839 Znatan dio muslimanskog stanovništva, u svom obrazovanju duhovno se vezivao najviše za vjerske škole i mektebe. Prema popisu iz 1931. u Sandžaku je bilo nepismeno 40.238 muških i 61.685 ženskih lica, starijih od 10 godina. Ukupno je bilo nepismenih 101.923 ili 76,4% lica starijih od deset godina.840 Međutim, ne radi se zapravo o potpuno nepismenom stanovništvu. Među onima koji su po ovom popisu tretirani kao nepismeni bilo je dosta onih koji su poznavali turski, persijski, arapski i albanski jezik i pismo, ali su zbog nepoznavanja ćirilice evidentirani kao zvanično neuki i nepismeni. Iseljavanja i zaborav turskog, arapskog i persijskog jezika učinili su to da su oni koji su ostali, kao i njihovi potomci, mahom uništavali svu dokumentaciju i zaostavštinu koja je bila na ovim jezicima, tretirajući je, kao nepotrebnu i nerazumljivu, zatirući zapravo tragove i svjedočanstva svog postojanja. Kroz nekoliko decenija ljudi više nisu mogli pročitati ni natpise na grobovima svojih predaka, niti odgonetnuti rijetke sačuvane spise iz “turskog vakta”. Orvelovska tehnologija “organizovanog zaborava” činila je svoje. Muslimani su odbijali da školuju svoju djecu ne samo zbog averzije prema uspostavljenom načinu školovanja, straha od inovacija, već i zbog jednostranosti u službenoj školskoj politici i uprošćenih tumačenja istorijskih događaja, pokušaja njihove asimilacije u školama, bojeći se njihovog “povlašivanja”.841 Veliki broj ljudi zbog oskudice i nije bio u stanju da školuje djecu, dok su oni imućniji odbijali to riječima: “Imam od čega živjeti, pa mi školovanje ne treba”. “Gajret” je pisao da su muslimani, pogotovo seljaci, najžučnije borili protiv školovanja ženske djece, “a i mušku djecu daju samo ako je ne mogu izbaviti kojim bilo načinom”.842 Razne muslimanske kulturne, prosvjetne i političke organizacije, svjesne ove hronične boljke, pred početak D. Aranitović, Prilozi istoriji zdravstvene kulture pljevaljskog kraja, 162. Kraljevina Jugoslavija je, po broju smrtnih slučajeva od tuberkuloze, bila među prvim zemljama u Evropi. Dok je u Holandiji na 10.000 stanovnika 1937. umiralo pet lica od te bolesti, u Jugoslaviji je umiralo 20. 840 Opšta državna statistika, Definitivni popis stanovništva od 31. marta 1931, knj. III, Beograd 1938, 121; E. Mušović, Tutin i okolina, 76. 841 Upor. I. Kemura, Kongres Muslimana intelektualaca u Sarajevu 1928. godine, Prilozi, br. 17, Sarajevo 1980, 179. 842 S. Bandžović, Iskušenja historije, Novi Pazar 1993, 94-96; R. Crnišanin, Tijesna čaršija, Novi Pazar 1992, 86. 839

203

svake školske godine su upozoravale muslimane da bez oklijevanja upisuju djecu u osnovne i srednje škole.843 Za školsku 1939/40. u bjelopoljskom srezu bilo je doraslo 575 djece, a upisano je 428 svega, u sjeničkom srezu od 773 bilo je upisano 304, pri čemu je od 359 doraslih djevojčica samo 98 upisano. Prema izvještaju “Gajretovih” povjerenika, iste školske godine u bjelopoljskom srezu bilo je upisano ukupno 1.143 muslimanske djece i 1.258 druge vjere, Pljevljima 907 muslimana i 1.304 učenika druge vjere. Međutim, ovo su samo podaci o upisanoj djeci, dok je broj onih koji su stvarno pohađali škole bio manji. Uzimajući u obzir broj kuća i broj stanovnika kao i zakonske propise o otvaranju u krugu od četiri kilometra gdje ima 30 djece koja su navršila 7 godina krajem 1939. nedostajale su na području beranskog sreza tri škole, novopazarskog 15 škola za oko 550 djece, pljevaljskom pet za 170 djece, pribojskom osam, prijepoljskom osam, sjeničkom 17 škola za 950 djece.844 Stanje nije bilo bolje ni u srednjim i stručnim školama i u obrazovanju muslimanske omladine. Postojale su samo dvije osmorazredne gimnazije: u Pljevljima i u Beranu, kao i četvororazredne u Bijelom Polju, Prijepolju, Novoj Varoši i u Novom Pazaru, gdje je izvjesno vrijeme gimnazija bila i osmorazredna. Međutim, i one su bile često ukidane.845 U prvoj, poratnoj godini 1918/19. od 203 učenika upisanih u pljevaljsku gimnaziju, bilo je samo sedam muslimana. Između dva svjetska rata ovu školu je zavšio 61 musliman.846 Bilo je dosta učenika koji su završavali osnovne škole sa vrlo dobrim ocjenama, a da nisu znali sva slova, niti su znali napisati jednu riječ na školskoj tabli. Mnogi nakon završetka osnovne škole, kao u sje­ “Pravda”, Sarajevo 31. avgust 1926; “Gajret”, br. 14, Sarajevo 1938; “Gajret”, br. 6, Sarajevo 1940. 844 “Gajret”, br. 6, Sarajevo, 1940; upor. “Politika”, Beograd 3. oktobar 1930; “Pravda”, 19. jun 1933; “Sandžak”, br. 31 od 1. januara 1933. 845 Sreten Vukosavljević se zbog toga bunio 1932. godine: “Zašto su od devet ukinutih gimnazija četiri iz samog Sandžaka? U Sandžaku ih je inače bilo malo, manje nego što treba, manje nego prosečno. Sandžak je manje nego ikoja pokrajina dao školovanih ljudi. Najmanje je ljudi iz Sandžaka koji na državu vrše pritisak tražeći zaposlenje. Ovo je učinjeno samo zato što je Sandžak jedan kraj, koji nikada ne obraća pažnju države sa komplikovanjem situacija. Zato je i ostao uvek zapostavljen” - prema: “Sandžak”, br. 12, Prijepolje 1. avgust 1932; opšir. R. Crnišanin, Sandžak i Sandžaklije u delima Sretena Vukosavljevića, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 62-63. 846 A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (II dio), Almanah, br. 27-28, Podgorica 2004, 175-176. 843

204

ničkom kraju, nisu znali da pišu i čitaju ćirilicu ili latinicu, niti su znali osnovne računske radnje.847 U srednjim i u stručnim školama, u kojim se osjećao hroničan nedostatak školovanog nastavnog kadra, školske 1939/40. na području beranskog sreza u pet škola bilo je 34 muslimanska i 866 učenika druge vjeroispovijesti, bjelopoljskom u tri škole 55 muslimanskih i 288 učenika druge vjeroispovijesti, Pljevljima u tri škole 130 muslimanskih i 518 drugih, Prijepolju i Novoj Varoši u dvije škole 53 muslimanska učenika i 77 učenika dru­ge vjeroispovijesti. Ukupno je u 18 srednjih škola bilo 378 mu­ slimanskih učenika i 2.366 učenika druge vjeroispovijesti. Samo je 14% muslimana činilo ukupan broj učenika. Od ovako malog broja na muslimansku žensku omladinu otpadalo je svega 2,85 odsto iako je srazmjerno njenom udjelu u stanovništvu trebalo biti najmanje 25 odsto.848 Određeni uticaj na muslimane u Sandžaku pokušavalo je da uspo­stavi Muslimansko kulturno-prosvjetno društvo “Gajret” iz Sa­rajeva koje je okupljalo dio muslimanske inteligencije.849 Bekir Omersoftić pisao je 1940. godine: “Prvo interesovanje Gajreta za S. Kačapor-Dž. Muratović, Državna mešovita građanska škola u Sjenici, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991, 187. 848 “Gajret”, br. 6, Sarajevo, 1940; upor. M. Ćuković, Sandžak, 12. 849 Početkom školske 1928/29. godine je, između ostaloga, otvoren i kon­ vikt u Pljevljima. Od tada je konvikt neprestano radio i primao godišnje oko 30 pitomaca od kojih je veliki broj bio iz krajeva van Sandžaka. U školskoj 1939/40. u njemu je bilo 25 pitomaca. U Pljevljima je 1925. osnovana čitaonica, 1929. u Prijepolju i Novoj Varoši kao nešto kasnije i u Sjenici. “Gajret” je omogućavao i jednom broju učenika iz Sandžaka da se školuje širom Bosne i Hercegovine: “Odrasli dječaci gotovo mladići sa šesnaest ili sedamnaest godina čudno su se snalazili i još nesigurnije osjećali u sredini koja ih je lijepo primila ali koja ih nije mogla brzo razumjeti. Mladići su jasno primjećenim nausnicama, ti mladi sandžački početni srednjoškolci nesigurno su se probijali u prvim danima kroz školu, bili su zazorni od svega i zato ih je sve vrijeđalo. Radoznalost drugova zašto su tako kasno pošli, činila ih je nervoznim, ljubopitljivost sa kojom su ih drugovi raspitivali o tadašnjim strašnim prilikama u Sandžaku, kod svih mladića budila je bolnu sjetu i oživljavala kod njih najgore časove prošlost... A ti mladići došli su da se školuju pod vrlo teškim, pod strašno teškim okolnostima. Bilo je njih kojima očajno konzervativni roditelji nisu dali ni progovoriti o školovanju; bilo je takovih, koji su krijući se kao pravi bjegunci odlazili u školu bez znanja i privole roditelja. A ta putovanja oživljavana danas poslije dvadeset godina ispunjavaju čovjeka užasom... Ne zaboravljaju se oni bolni časovi, kada smo šćućureni u goto­ vo praznim prostorijama Gajretovih internata provodili dane za vrijeme raspusta, dok su se naši drugovi veselili kod svojih ukućana” – prema: Ilijas Dobardžić, u “Gajretu”, Sarajevo septembar 1940. 847

205

Sandžak pokazalo je da se tamošnji muslimani od 1912. godine u velikom broju iseljavaju, tako da se njihov broj na pravoslavnu braću danas upolovio; a oni brojčano oslabljeni, ekonomski posrnuli ako ne i upropašteni, nacionalno nepriznati, počeli su naglo nazadovati i tonuti u bespomoćnosti. Činilo se da ih više ništa ne može spasiti. Neodgovorni elementi vršili su često razna zlodjela, koje ovdje nećemo pominjati. Zlo je prijetilo da pređe u katastrofu. Svi oni koji su bili učeni, moćni i bogati selili su se u Bosnu ili Tursku, napuštajući rodnu grudu i ostavljajući narod bez ikakve zaštite da tone u duševnoj tmini i imovinskoj nemaštini. Iseljavanju muslimana pomoglo je još nešto. Crnogorci useljenici, čiji je broj rastao naglo, otvoreno su manifestovali neraspoloženje prema muslimanima, i pored toga što je u Crnoj Gori u tradiciji bilo da tamo žive muslimani sa pravoslavnima u bratskoj slozi i ljubavi. Osim toga, sav činovnički aparat u Sandžaku regrutovan je iz crnogorskih redova”.850 Politika progona i iseljenički pokreti Stvaranje jugoslovenske države nakon Prvog svjetskog ra­ta, kao multikulturalne i multinacionalne zajednice, pored svih njenih manjkavosti, uzimajući u obzir i međunarodno okruženje i usvojene standarde prema manjinama, otklonilo je mogućnost da muslimansko stanovništvo na teritorijama koje su 1912.-1913. ušle u sastav Srbije i Crne Gore kolektivno doživi identičnu sudbinu muslimana u onim krajevima koji su nakon ratova 1877-1878. i odluka Berlinskog kongresa pripali Srbiji i Crnoj Gori. Akcije masovnog i brzog protjerivanja karakteristične za to doba očigledno više nisu bile preporučljive nakon Prvog svjetskog rata, ali se nije odustalo od trenda progona muslimanskog stanovništva, njegovog zastrašivanja i od mjera za brže iseljavanje. Omraze su još dugo bile zapečaćene “pjesmama i vizijama”.851 Događaji nakon 1918. Muslimanima nisu donijeli mir već su pred nametnutim izborom između dva zla: integrisanja u većinsku naciju ili svođenja na građane drugog reda, još više uticali na njihovu nesigurnost, jačanje psihoze straha i nastavka iseljavanja. Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata brojne porodice muhadžira 850 851

“Gajret”, Sarajevo 1940. M. Đilas, Revolucionarni rat, Beograd 1990, 69.

206

ponovo su bile prisiljene da mijenjaju svoja boravišta i da traže nova utočišta. Dosta tog, pretežno siromašnog muslimanskog življa, za nekoliko decenija je bilo više puta raseljavano. To je ostavilo trajne, ne samo ekonomske, već i druge posljedice.852 Serije pogromaških akcija koje su započele nakon povlačenja okupacionih trupa 1918. nastavljene su i dalje. Teške političke borbe u kojima su muslimanski predstavnici bili prisiljeni na kompromiserstvo i politiku stalnih ustupaka u vječitom strahu, izborni terori i odmetničke akcije postale su sastavni dio života i grube stvarnosti u kojoj su se našli muslimani, što je njihovo ukupno stanje i položaj u ovim krajevima činilo nepodnošljivim i sve više nametalo masovno iseljavanje u Tursku kao jedino moguće rješenje.853 U periodu između dva svjetska rata režim nije dozvoljavao Jugoslovenskoj Muslimanskoj Organizaciji (JMO), bez obzira na njen naziv, da razvija političku djelatnost izvan Bosne i Hercegovine.854 Po pisanju “Gajreta” u sandžačkim krajevima je za dugo godina “po oslobođenju sudio mač i kolac i krvnički pogledao u njemu Turčin Kaurina”. Ponavljale su se one dramatične slike koje su muslimani vidjeli i s mukom preživljavali nekoliko godina ranije, koje su nosile oreol zadocnjelog “krstaškog rata”.855 Ratovi nisu samo nastavak politike drugačijim sredstvima, već i nastavak ranije svijesti.856 Vlasti su se prema tamošnjim Muslimanima odnosile kao prema “Turcima” i poraženoj strani koja je po pradavnom zakonu potpadala pod “pravo mača”.857 Sa zalaskom “osmanskog polumjeseca” na Balkanu trebalo je nestati i njihovo “iskopiljeno sjeme, njihova divlja pasmina”.858 Nakon 1918. vršeni su pritisci na muslimane “s ciljem da se nateraju na iseljavanje”.859 Francine Friedman piše da su Srbi nastavili smatrati Srbima Muslimane koji su živjeli u Crnoj Gori i Sandžaku: “Srpsko Novovaroški kraj kroz istoriju, 187-188. F. Ademović, Položaj Bošnjaka-muslimana u periodu između dva rata (1918.-1941.), Takvim za 2000, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999, 222-229. 854 A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 344. 855 F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, 168. 856 R. Marjanović, Industrija smrti u rukama plemenske svesti, Sociološki pregled, br. 1-4, Beograd 1992, 43. 857 AJ, MP, OON, 109-8-20; upor. E. Mušović, Muslimani Crne Gore, Novi Pazar 1997, 148-149. 858 H. Bašić, Krivice, Sarajevo 1986, 9. 859 S. Čukanović, Ljudi i događaji iz sjeničkog kraja, Zbornik Sjenice, br. 2, Sjenica 1986, 133. 852 853

207

stanovništvo isto­vremeno je pritiskalo Muslimane da se srbiziraju ili da se odsele”.860 Dominantna plemenska svijest nije bila samo rezultat pa­trijahalnog stanja, već i dugotrajne ideologizacije. Njena bitna odlika bilo je manihejsko, crno-bijelo mišljenje u dihotomijama, podjeli svijeta na “naše i “njihovo”, na “prijatelje” i “neprijatelje”. Odnos pravoslavnih pobjednika i pobijeđenih muslimana ostao je trajnom osobinom. Mržnja je naročito eskalirala u vrijeme izbora, kada su srpski političari obećavali svojim biračima da će konačno protjerati muslimane u Tursku, a muslimanski da će se boriti da oni ostanu na svojoj zemlji.861 Skopski list “Hak” je pisao kako bi se javnost užasnula kad bi saznala na kakav je način zlostavljan i mučen muslimanski živalj, “koji usled straha od fizičke likvidacije uzalud se previja i traži iskru pravde, od onoga koji ne zna šta je pravda i ljudsko dostojanstvo”. Zbunjeno i dezorijentisano muslimansko stanovništvo, sa dominirajućom sviješću grupe, istrajavajući u svjesnom konzervativizmu, predvođeno zaplašenim, demoralisanim i osiromašenim prvacima, zatečeno svim brzim promjenama, dugo nije moglo da se osvijesti i nađe svoje mjesto. Sada mu je prijetila nova opasnost jer se našlo na udaru nacionalističke državne politike koja je svojim egzekutorima ostavljala odriješene ruke u sprovođenju brutalnih, represivnih akcija. Prostorom Sandžaka je nakon završetka Prvog svjetskog rata krstarilo nekoliko muslimanskih odmetničkih grupa, koje su se javljale kao zaštitnici muslimana, ali su djelovale stihijno i neorganizovano.862 Ovaj vid iznuđene gerilske borbe, u narodu poznat kao “komitska borba”, nije poprimio masovniji karakter. Nastao je kao jedan vid otpora i formirao se kao specifičan oblik borbe za “seljačku pravdu”. Uporedo se razvijao sa komitskim pokretom u Crnoj Gori koji se protivio ukidanju crnogorske države i sa komitskim pokretom na F. Friedman, Islam kao nacionalni identitet, Forum Bosnae, br. 18, Sa­ rajevo 2002, 95. 861 M. Abdagić, Kulturno-politički rad studenata i omladine između dva rata, odnosno u vrijeme od 1935. do 1941. godine, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjen­ ica 1991, 66. 862 Akcije muslimanskih komita u pljevaljskom kraju izazivale su reakcije među crnogorskim stanovništvom, pa se javljala ogorčenost i želja za osvetom. Tako su 1921. ubijeni Alija Bajrović, hodža iz Kruševa, zatim Redžo i Alija Duraković – vidi: Š. Rastoder, Trideset sedam neobjavljenih dokumenata o muslimanskim odmetnicima u Crnoj Gori i Srbiji 1919-1929 (II), Almanah, br. 11-12, Podgorica 2000, 257. 860

208

Kosovu, koji se borio za rješavanje albanskog nacionalnog pitanja.863 Komitske muslimanske grupe su brojale najčešće od 20 do 70 boraca. Protiv njih su bile angažovane jedinice žandarmerije sa posebnim ovlašćenjima, četnici Koste Pećanca, uz povremeno korišćenje vojnih snaga.864 U akcijama protiv odmetnika vršen je udar po nedužnom narodu. U potrazi za “komitama” vršene su premetačine po selima, batinjanje “jataka”. Neki su ljudi bili vezani, pa potom natjerani da gutaju so. Zabilježen je slučaj čovjeka koji je bio prisiljen da proguta dva i po kilograma soli, a da mu nije bilo, tokom jednog cijelog dana, dozvoljeno da popije bar malo vode.865 Zbog dolaska četnika Koste Pećanca u Sandžak, među muslimanima u Sandžaku i u Bosni nastala je preneraženost od upotrebe “neodgovornih naoružanih grupa”.866 Gonjenje odmetnika bilo je samo izgovor za progone muslimana. Stvar je zapravo u svoje ruke preuzela Srpska nacionalna organizacija (SNO) koja je sebi stavila u zadatak da ubija i premlaćuje muslimane “da stvara psihozu nesigurnosti, kako bi se muslimani morali seliti iz ovih krajeva. Tu dolazi do izražaja shvatanje da Srbi i muslimani ne mogu zajedno živeti, da kasnije to shvatanje postane jedna od osnovne podloge i ideologije četnika u toku II svetskog rata u ovim krajevima”.867 Porodice čiji su pojedini članovi bili u odmetnicima deportovane su iz Sandžaka u druge krajeve. Do prve polovine aprila 1921. deportovano je 50, a sa Kosova i drugih krajeva 100 porodica u Niš. U Gornjem Milanovcu su se do 20. aprila 1921. nalazila 192 863 Bile su poznate čete Huseina Boškovića iz Maoča, Rustema Bambura iz Maoča, Mehmeda Redžepovića iz Kozice, Mehmeda Kalića i Jašara Derdemeza iz Vraneša, Halila Džankovića iz Kovača. Zbog vojno-žandarmerijskih progona komite su bježale u Albaniju i Tursku. Husein Bošković će biti ubijen upravo u Turskoj, gdje je “vlada iz Beograda” poslala četiri agenta da izvrše atentat; opšir. A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 180-181. 864 M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 183-184; opšir. vidi: Š. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad muslimanskim stanovništvom iz 1919. godine, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001. 865 R. Crnišanin, Kazivanja hadži Jonuza Hamzagića, Novi Pazar 2007, 64. 866 B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj) 1918-1928. godine , Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Pri­ jepolje 1997, 230. Dr Bogumil Hrabak navodi: “Najveću podršku lokalnog musli­ manskog sveta imali su kačaci u Sandžaku, tako da je njihova akcija 1921. ličila na ustanak. Sandžački odmetnici su najviše bili kivni na crnogorske doseljenike”. 867 Upor. S. Čukanović, Ljudi i događai iz sjeničkog kraja, 132; M. Ćorović, Ćor-pašin odžak, Istanbul 1995, 287, 291. M. Ćorović slikovito predstavlja izgon muslimana: “svejedno im je kuda, samo da im ostavimo naša imanja, po onoj nar­ odnoj: “Miči mi se s kola, džaba ti kirija”.

209

deportirana lica.868 Jedan od najčuvenijih muslimanskih odmetnika, Jusuf Mehonjić, govorio je da se odmetnuo zbog učinjenih nepravdi, da bi svi oružje predali kada bi se pravično postupalo, navodeći da je u bjelopoljskom okrugu pobijeno 1.500 Muslimana, ali da za to niko ne odgovara: “veli da su zatvoreni Muslimani za ono što što su činili za vreme okupacije, i da su oni po zatvorima skoro godina, a ne sudi im se. On tvrdi da bi svi komite položili oružje kad se ne bi istraživalo ono što su Muslimani i Pravoslavni jedni drugima za vreme okupacije činili, a međutim, da svi odgovaraju za ono što se počini po ulasku srpske vojske. Traži da se nadoknadi i Muslimanima i Pravoslavnima ravnomerno ošteta i da se ravnomerno pomažu, da se ne gone porodice onih što su komite, i da se ne gone oni ljudi koji daju našim komitama hleb i pomoć”.869 Sandžak je do 1924. bio pun hajduka i odmetnika. Matija Murko, poznati naučnik, proputovao je te godine bjelopoljski i pljevaljski kraj, pa je tada zapazio da ljudi i na poljske radove odlaze naoružani. Posebno je na ovog naučnika ostvilo utisak putovanje od Bijelog Polja do Berana uskom i vrletnom stazom iznad Lima sa koje su često padali konji pod tovarom u rijeku. Još mu je samo nedostajalo da padne u “zarobljeništvo Jusufa Mehonjića, koji je još uznemiravao čitavo Polimlje”.870 Zbog velikih pritisaka, akcija i odmazdi vojnopolicijskih snaga, kod preostalih komita javljao se pokret za odlazak u Tursku. Pošto pojedinci nisu mogli da odu preko Albanije, gdje su nalazili privremeno sklonište, ali odakle im nije bio dozvoljen odlazak, obraćali su se vladi u Beogradu, tražeći pasoše “jer Turska bolje prima sa srpskim nego sa arbanaškim pasošima”, uz prijetnju da će se, ako ne odu u Tursku, opet dolaziti “u te naše rođene krajeve”.871 Pojedinci su ipak uspjeli da se probiju do Turske, gdje su se, poput Huseina Boškovića, istakli u tursko-grčkim sukobima.872 Tradicionalno zatvorena muslimanska sredina, naviknuta na svoj specifični način življenja, na poštovanje svojih vjekovnih, gotovo B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj) 1918-1928. godine, 227. 869 A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-1925), No­ vopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987, 159. 870 A. Avdić, Sandžački odmetnik Jusuf Mehonjić, “Sandžak”, Sarajevo 24. decembar 1990, 19. 871 A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-1925), 158. 872 Upor. A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-1925, 160; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 256257; B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj) 19181928. godine, 236. 868

210

kultnih obilježja našla se, u svom istorijskom nespokojstvu, skoro u beznađu nakon prestanka osmanske uprave. U novoj državi izložen neprekrivenim, asimilatorskim i političkim pritiscima i otvorenim, huškačkim pozivima na iseljavanje, veći dio muslimanskog življa, koji je ostao, uprkos svemu, da obitava na rodnoj zemlji, još više se povlačio u sebe, pretvarajući svoju snagu i želju za očuvanjem nacionalnog, vjerskog i kulturnog identiteta u svekoliki otpor prema svemu onom što je dolazilo izvan tog zatvorenog, magičnog kruga. Sve akcije koje su inicirane sa strane su morale računati na grčevitu reakciju, na odbojnost i nepovjerenje. “Pravda”, organ Jugoslovenske Muslimanske Organizacije, je u analiziranju položaja muslimana u Sandžaku i Makedoniji, konstatovala da tu ima “pogrešaka sila jedna”, ističući da među one važnije smatra da je u te krajeve otišao ološ koji je htio da se preko noći obogati, da su tamošnji činovnici i žandarmi regrutovani iz redova pljačkaša i “prema Muslimanima istorijskom mržnjom zadojenih individua, koji svoju službu upo­trebljavaju samo u to, da tu svoju mržnju na njima izlijevaju”.873 Kao dalju pogrešku “Pravda” je isticala da se nije jednako postupalo sa svim građanima, “da zapostavljanje Muslimana a privilegisanje Pravoslavnih u svakom pravcu daje opravdano povoda vjerovanju da je naša Kraljevina pravoslavna država i da su Muslimani građani drugog reda, da su Pravoslavni gospodari, a Muslimani raja koja ima slušati i pokoravati se ovima” tražeći dalje da se iz škola i svih ureda istrijebi vjerska intolerancija.874 Iz Mazgita, sela na Kosovu, naseljenog nakon 1878. u velikoj mjeri muhadžirima iz Nikšića i Kolašina, ljudi su odlazili u Tursku, ne prodajući svoja imanja i kuće, pošto nije bilo zainteresovanih za njihov otkup, jer su svi namjeravali da se odsele. Redžep Škrijelj navodi da su napuštena imanja podijeljena “zaslužnim Soluncima”.875 Dr. Mustafa Memić je dosta pisao o zbivanjima 1918-1919. u Gusinjsko-plavskoj krajini, lokalnim pobunama protiv ulaska vojske, i novim stradanjima stanovništva. Događaji u Plavu i Gusinju u Upor. M. Hadžijahić, Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana, Sarajevo 1974, 190-191; Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 61-62. 874 Upor. “Pravda”, Sarajevo 27. avgust 1921; Stenografske beleške Narodne Skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, redovni saziv za 1923-24. godinu, Beograd 1924, 410-420. 875 Među prvima se iz ovog sela iselio Sadik Prekić, odlazeći sa sinovi­ ma Malićom, Salihom, Bišom i Avdulahom u Karas, blizu Edremita- prema: R. Škrijelj, Bošnjački mazgit – muhadžirska oaza Bošnjaka na Kosovu, Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 202-203. 873

211

februaru 1919. unijeli su, naime, nove zebnje, kada je došlo do pobune lokalnog stanovništva. Pobuna je bila prouzrokovana pljačkama koje su vršile grupe Vasojevića, kao i samovoljom crnogorskih vlasti. Plavsko-gusinjski prvaci su krajem decembra 1918. obavijestili srpske vojne vlasti da je crnogorska vojska u tim krajevima počinila brojna nedjela. Od 20 kuća sela Pepića sve su bile opljačkane, a svi muški članovi su billi pobijeni. Ista je sudbina zadesila i selo Ržanicu, dok je muslimanski živalj iz nekoliko sela bio raseljen. Nasilja crnogorske vojske su nad muslimanima, osim u plavsko-gusinjskom srezu, bila izvršena u podgoričkom, bjelopoljskom, beranskom, sjeničkom srezu.876 Pobuna u plavsko-gusinjskom srezu je, uz podršku topova, u krvi ugušena. Vasojevički odred, kojim je komandovao Lakić Vojvodić, je 19. i 20. februara 1919. izvršio težak zločin. Pripadnici ove jedinice su pobili sve one koje su zatekli u Plavu. Na ulicama ovog temeljito opljačkanog grada tri dana su ležali leševi 450 građana, pretežno žena, djece i staraca koji nisu uspjeli da se blagovremeno sklone. Preživjelo odraslo i sposobno stanovništvo, njih preko 3.000, uspjelo je da prebjegne preko sjeverne Albanije u Skadar, gdje su ih prihvatile savezničke snage i oko godinu dana držale u logoru u selu Barbaluši, na putu između Skadra i Tirane.877 Prihvatilišta su dijelom održavali Italijani. Život u njima je bio pretežak. Posredstvom velikih sila ovo stanovništvo je nakon toga vraćeno u svoje opustošene i opljačkane domove. M. Memić je opisivao život ovih ljudi smještenih u logoru u selu Barbaluši, njihov put preko Prokletijskog masiva do svojih domova, “nije bilo ni pluga ni motike ni sjemena da bi se bacilo u zaleđena polja”.878 Prvi statistički podaci pokazali su da je 1921. stanovništvo u Gusinjsko-plavskoj krajini desetkovano.879 D. Maliković, Kačački pokret u Crnoj Gori 1918-1924, Novopazarski zbornik, br. 26, Novi Pazar 2002, 180-181. 877 M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989, 226-228; E. Mušović, Muslimani u Crnoj Gori, 140-141. 878 Mustafa Memić piše da su povratnici tretirani u službenim dokumentima kao nepouzdan element uz granični prostor gdje su dopuštene sve vrste nasilja. Lokalni policijski organi formirali su posebne grupe, tzv. “trojke” koje su, na os­ novu dobijenih spiskova, ovlastili da vrše brojna ubistva, a da za to nikome ne odgovaraju… Samovolja policajaca ili tajnih “trojki” bila je neograničena, a život ovih beskućnika mučan i tegoban. Postali su “glasačna mašina” raznih probis­ vijeta poput crnorukca Puniše Račića” – prema: M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, Sarajevo 2008, 90. 879 Po popisu iz 1921. u opštinama Gusinje, Plav i Vojno Selo bilo je svega 8.337 stanovnika, a 15 godina prije, bilo je 2,8 puta više, odnosno oko 23.200 stanovnika; opšir. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 242. 876

212

“Memorandumom” Muslimana iz južnog dijela Sandžaka, upućenom Ljubi Davidoviću 11. avgusta 1919. tražena je državna zaštita uz predočavanje podataka da su od stvaranja države u južnom dijelu Sandžaka opljačkana 194 muslimanska sela, ubijeno 1.300 muslimana i nanesena šteta od preko 20 miliona dinara. U “Memorandumu” se navodi da dok se ne uspostave redovne prilike u “našim selima ne smiju se izbjeglice da vrate na svoja ognjišta, a tih su izbjeglica prepune naše varošice, tako da čak i na ulicama spavaju. I kako među njima vlada velika bijeda, a sve je pretrpano, velika je opasnost, da se među njima ne pojavi kakva epidemija, koja će i nas samih uništiti, ono što je ostalo u životu, nego može zahvatiti i druge krajeve. Ali izbjeglice, koje bi se usudile da se vrate, nemaju se kuda, jer su im kuće, ako nijesu popaljene, zaposjeli pravoslavni njihovi susjedi, a zemlje su uzurpirali i zasijali. Policijske vlasti neće ništa da poduzmu u tome, da se bar ova nepokretna dobra vra­ te sopstvenicima, nego ih upućuju na sud, a ni u Bijelom Polju ni u Beranama nema uopšte suda. A nema dovoljno žandarma, da bi bili zaštićeni”.880 U interpelaciji narodnog poslanika Šerifa Hadži Bajrama ministru unutrašnjih djela navedeno je da je od ulaska crnogorskih komita do polovine 1919. uništeno 150 muslimanskih sela i ubijeno 1.200 muslimana, da su mnoge porodice ostale bez ičega i u velikom broju pobjegle u Bijelo Polje i druga sandžačka mjesta.881 Međutim, vlasti nisu preduzimale značajnije akcije u cilju smirivanja napetosti, poboljšavanja opšte sigurnosti svojih građana i zaštite njihove imovine.882 U toku 1920. pojedini crnogorski kolonisti su otvoreno gonili Muslimane po bjelopoljskom kraju. “Pravda”, br. 72, Sarajevo 11. oktobar 1919. H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 120-122. U “Memorandumu” se dalje navo­ di: “Naše komšije pravoslavni ne poštedješe ni naše vjerske svetinje i naš obraz. U Sandžaku je ostala malo koja džamija, a da nije opljačkana. Mnogo ih je obeščašćeno i na taj način, da su prljane ljudskom nečisti. Na pravoslavni Božić su pravoslavni iz pušaka dotle pucali na munare naših džamija u Bijelom Polju, dok ih nijesu isprobijali i skoro uništili. Kučevića džamiju (Fethiju) u Bijelom Polju pretvoriše, bez ičijeg pitanja, u pravoslavnu crkvu. To su bili učinili i 1912. godine, ali su nam je po naređenju crnogorske vlade na Cetinju morali povratiti i ona je bila džamija sve do sada. U školama sile našu muslimansku djecu, da uče pravoslavnu vjeronauku i tako odbijaju muslimane, da svoju mladež školuju i da im ostaju nepismena. Vlasti sile muslimane, da na pravoslavne praznike zatvaraju svoje radnje kao u Novom Pazaru, dočim im zabranjuju da slave petak i svoje svečane dane, goneći ih, da na te dane moraju da drže svoje radnje otvorene”. 881 H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 106-107. 882 “Novosti”, br. 118, Beograd 22. septembar 1921; S. Bandžović, Krik za Sandžakom, “Ogledalo”, br. 1, Zagreb 1990. 880

213

Uznemirenost i strah među muslimanskim stanovništvom 1919. izazvalo je i mučko ubistvo uglednog Bjelopoljca Hilmi-bega Kajabegovića i još 11 lica iz Bijelog Polja i Rožaja. Oni su se, nakon dobijanja pismenih garancija od generala Stepe Stepanovića, htjeli vratiti svojim kućama iz Sarajeva, gdje su bili u izbjeglištvu. Na putu, između Sjenice i Bjelog Polja, u selu Goševo, u kući imućnog begovog čipčije i prijatelja Marka Kovačevića, svi su na prevaru zvjerski poubijani i opljačkani.883 U februaru 1919. nekoliko stotina Crnogoraca je opljačkalo sjenička sela Boljare i Ugao, prijeteći da će zauzeti Sjenicu i Novi Pazar. Zastupnik načelnika beranskog sreza slao je dopise ministru unutarnjih djela u Beograd zahtijevajući da hitno pošalje 100 žandarma “koji su rodom Srbijanci da bi se već jednom stalo na put svakodnevnom pljačkanju i nasilju koje se vrši nad muslimanskim stanovništvom u ovom okrugu kao i drugim okruzima. Istodobno potrebno je da se u svima okruzima u Crnoj Gori preuzmu vlast ljudi iz granica dosadanje kraljevine Srbije jer plemenske veze smetaju u mnogome upotrebi najstrožija sredstva protiv pojedinaca čitavih grupa”. Zbog napada crnogorskih pljačkaških četa na tromeđu pljevaljskog, bjelopoljskog i prijepoljskog okruga, muslimansko stanovništvo je u februaru i martu 1919. bilo prisiljeno da izbjegne u brodarevsku opštinu i “tamo umire od gladi” - izvještavao je prije­ poljski načelnik Budimirović.884 Predstavnici Muslimana iz Pljevalja, njih 21, uputili su telegram ministru unutarnjih djela u decembru 1919. godine, ističući, po drugi put, da se zulumi iz dana u dan povećavaju, “da malo koji dan prođe da se ne dogodi pljačka i ubistvo”, moleći dalje za osiguranje uslova za život ili za dobrovoljno iseljenje “u stare granice Srbije, kako Pored Hilmi-bega, ubijeni su, pored ostalih, i Arif Nišić, brat Mahmutbega Kapetanovića iz Nedakaza i pet Kurtagića iz Rožaja; opšir. “Pravda”, br. 262, Sarajevo 18. novembar 1924; H. Avdić, Pogibija Hilmi-bega Kajabegovića, “Sandžak”, br. 4, Sarajevo 12. novembar 1990; br. 5, Sarajevo 26. novembar 1990. Marko Kočović i njegov sin Samoilo su zbog ovog počinjenog zločina osuđeni na po 20 godina zatvora. 884 Š. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad muslimanskim stanovništvom 1919. godine, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 290-291. Adnan Prekić piše da je u oktobru 1919. delegacija Muslimana iz Pljevalja išla kod reisa Čauševića u Sarajevo s molbom da utiče na zaštiti sandžačkih musli­ mana, da se prekine sa zlostavljanjem posebno seljaka, koji pod pritiscima, bježe u gradove. Stepa Stepanović, vojvoda srpske vojske, pozitivno je odgovorio na ove zahtjeve i naredio komandantu Jadranskih trupa i komandantu Timočke divizije da preduzmu mjere na zaštiti progonjenog stanovništva - vidi: A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 179. 883

214

bi bar život sačuvali, a drugo šta i nemamo čuvati pošto nam je oduzeto i opljačkano”.885 Telegram slične sadržine, sa 18 potpisnika, bio je upućen na istu adresu krajem januara 1920. godine. Ostala su sačuvana kazivanja da je neki beg Ćorović išao kod novih vlasti da pita šta će biti s agama i begovima. Dobio je odgovor da mu niko ne može bjekstvo zabraniti, što je ovaj shvatio i iselio se u Tursku.886 U Plavu je, uz saglasnost lokalnih organa vlasti, bilo porušeno minare na džamiji “Sultaniji”, ugrađena su dva krsta na njenom krovu, a ona je bila pretvorena u školu. Na proteste reisu-l-uleme niko se nije osvrtao. Vlasti su odgovarale da se navodno nije mogla naći ličnost “ni iz redova pravoslavaca ni iz redova muslimana iz mesta, koja bi dobrovoljno izvršila skidanje krstova sa školske zgrade”.887 U Beranama napadnut poslanik Demokratske stranke Salihbegović što se kao “Turčin” usudio da istakne poslaničku kandidaturu protiv jednog Podgoričanina. Pojedini analitičari su na osnovu toga zaključivali da “nije nikakvo čudo što su Srbi Muslimani u Sandžaku prihvatili muslimansku organizaciju iz Skoplja kao svoje spasioce”.888 S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 27; R. Bojović, Neki događaji u pljevaljskom kraju između dva rata, Breznički zapisi, br. 3, Pljevlja 1991, 209; A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 189. 886 Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994, 90. 887 M. Memić, Velika Medresa i njeni učenici u revolucionarnom pokretu, Skoplje 1984, 14. 888 Džemijet (Islam Muhafazai Hukuk Cemiyet - Društvo za zaštitu mus­ limanskih prava) je bio politički predstavnik Muslimana, Albanaca i Turaka iz Sandžaka, sa Kosova i iz Makedonije. Objedinjavao je muslimane različitog so­ cijalnog položaja - begove, age, trgovce i čifčije. Njegovi poslanici u Skupštini Kraljevine SHS su kazivali da su došli da “brane prava svoje manjine”. To su pokušavali ostvariti u saradnji s Radikalnom strankom koja je, pak, težila da ih “nacionalno” apsorbuje i neutrališe njihove zahtjeve. U poslaničkom klubu Džemijeta preovladavala je albanska većina, dok je u stranačkom vođstvu u Skoplju jače pozicije imala turska većina vezujući se za radikale Džemijet je in­ sistirao na zaštiti bivših veleposjednika (isplata zaostale rente, povećavanje maksi­ muma zemlje koja se neće oduzimati), kao i na ravnopravnijem učešću muslimana u lokalnim organima vlasti, zatim na omogućavanju nastave u školama na matern­ jem jeziku i ustanovljavanju šerijatskih sudova. Džemijetski poslanici su redovno glasali za vladine prijedloge u Skupštini, mada su njihovi zahtjevi malo uvažavani. Džemijet se našao na udaru radikalne politike kada je prešao u opoziciju pa je 1925. nakon izbornog terora prestao da postoji; opšir. B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979, 156-157, 189190; F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, 167-168; B. Hrabak, Sreten Vukosavljević - politički aktivista i narodni poslanik, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 13. 885

215

Politika “odriješenih ruku” i nedjelovanja pravne države činila je svoje.889 Nije bilo zločina kojem “zlato ne bi moglo otvoriti vrata”.890 Brojni protesti, jezive scene iznošene u štampi, interpelacije i pritisak javnosti natjerali su ipak vladu Nikole Pašića da formira komisiju za ispitivanje prilika u Sandžaku. Ona je u septembru 1921. podnijela izvještaj u kojem je konstatovano da tu postoji velika vjerskopolitička podijeljenost naroda i zavađenost proistekli iz teškog nasljeđa prošlosti, da su međunacionalni odnosi nakon 1918. bili još više zaoštreni, naročito zbog izvođenja agrarne reforme i zloupotreba činovničkog aparata.891 Kaznene ekspedicije Koste Pećanca su 1923. učinile veliko zlo u plavsko-gusinjskom kraju. Ljudi su ubijani po “potocima i proplancima od raznih zasjeda i krstarećih odje­ljenja”. Bila je formirana i posebna “ekipa toljagaša” koja je do besvijesti tukla ljude. Pobijeno je između 30 i 40 pastira, oplja­čkano 1.500 ovaca, 800 grla goveda.892 Komisija koja je radila na istraživanju zločina izvršenim nad muslimanskim življem imala je dovoljno materijala da zaključi da “vojnici”, misleći na četnike Koste Pećanca, nisu štedjeli ni imovinu ni čast pojedinaca i da su “žan­darmi vršili nasilja naročito u okrugu Beranskom”. Međutim, ove istrage nisu donijela mir muslimanskom stanovništvu. H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka sa namerom da se ise­ ljavaju sa svojih ognjišta 1918-1941 (dalje: Nasilje nad Muslimanima Sandžaka), rukopis, Priština 1991, 1-2. Midhat-beg Hodžić iz Bijelog Polja, kome su crno­ gorske komite razgrabile imanje a vlasti proganjale i hapsile zbog prisustva na osnivačkoj konferenciji Džemijeta, apelovao je bezuspješno 1921. na narodnog poslanika Sretena Vukosavljevića da poradi za “povraćaj muhadžira iz Turske u zavičaj, na imanja i rodnu kuću”. 890 “Novosti”, br. 118, Beograd 22. septembar 1921. 891 Na zaključke ove komisije, kao i na ponašanje jedinica Koste Pećanca, narodni poslanik Sakib Korkut je iznio više primjedbi: “Rečeno nam je na konferencijama, da oni nijesu štedeli imovinu građana (da su razgrabljivali istu), da nisu štedeli ni živote građana u mjestima, kroz koja su prolazili... pa nam je dolazilo i nekoliko žena muslimanki i žalile nam se da su ih ti organi silovali i naložili im da se pred njima skinu gole i ostanu gole”; opšir. S. Korkut, Sandžački problem. Povodom izvještaja međustranačke komisije o tamošnjim prilikama, “Novosti”, br. 118, Beograd 22. septembar 1921. 892 Sreskom načelniku Novici Popoviću, koji je “biran” za narodnog po­ slanika, jedan od muslimana se ipak usudio da kaže: “Zaslužio si, pa kad bi palo još stotinu glava sa naših ramena, da ti se ne da nijedan glas u plavskogusinjskoj ljugi, jer nema ni potoka, ni voznika, što ih nisi zalio krvlju nedužne muslimanske sirotinje”; opšir. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 234-235. 889

216

Po gornjebihorskom kraju je, odmah nakon rata, vršena pljačka muslimanskog stanovništva. Muslimanima su pojedine komšije pravoslavci oduzimali stoku, pa su ih potom prisiljavali da čuvaju istu tu stoku, koja više nije bila njihova. Oni koji bi se suprotstavili, često su bili tučeni. Sve je to rađeno uz prećutnu saglasnost organa vlasti iz Berana.893 Vlasti su po gornjebihorskom kraju naseljavali srpsko i crnogorsko stanovništvo na posjedima aga i begova, kao i onih koji su se iselili u Tursku. Jedni su uspjeli jeftino prodati zemlju, dok su je drugi jednostavno ostavljali. Tako su imanja hodže Tahira Pramenkovića, Halila Muratovića u Petnjici dobila nove vlasnike. Slično je bilo sa posjedima Aziza, mula Beća i Šeća Muratovića, čiji potomci danas žive u Adamišu. U selu Bor naseljeno je preko 40 crnogorskih porodica. Druge su porodice bile naseljene u selu Lagatore i Kruščici.894 Zbog brojnih nepravdi u bihorskom kraju ja­ vljaju se muslimanske komite: Sait Hadrović, Vejsel Đukić, Nazif Škrijelj, Salko Škrijelj, Huso Šabotić, Ćazim Rastoder, Duljko Mu­ ratović i drugi.895 U Beranama je 31. jula 1924. bio održan miting na kojem su, i pored zvanične zabrane, njegovi inicijatori pokušali da pozovu okupljene da “očiste Berane od Turaka” i da se “odmah pri­premaju za čišćenje Sandžaka od muslimana sve do Novog Pa­ zara”. Zapaljive govore, ispunjene šovinističkim sadržajima, držali su neki učitelji i gimnazijski profesori. U septembru mjesecu je došlo do novih, otvorenih poziva za pogrom muslimanskog življa H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 99-100. Zaim Muratović je svjedočio o zbivanjima u selu Trpezi nakon 1918. godine: “Našila nemaština i muka. Od Crne Gore udaraju pljačkaši, grabe sve što im dođe do ruke. Imao sam tada svega 7 godina, a moj babo se teško razbolio. Sjećam se kao da je juče bilo, ulaze u kuću neki nepoznati a naoružani ljudi. Babo, teško bolestan, leži na postelji. Oni bahato ulaze i pljačkaju sve iz kuće. Izvlače i dušek ispod onako bolesnog mi oca i ostavljaju ga da leži na podu, ispod njega samo ihram. Nekoliko sati je tako ležao na podu, i ne prođe ni pet-šest dana preseli na ahiret. Dženazu je obavilo pet ljudi, jer se nije smjelo masovnije izlaziti, šume su bile pune crnogorske vojske. Samo što su stigli na groblje, zapucalo je sa svih strana. Dugo su bili u zaklonu. A onda je, nakon nekoliko sati, kada je pao mrak, obavljena dženaza” – cit. prema: Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003, 85. 894 Zumber Muratović navodi da su bliski rođaci Muratovića iz porodice Tiganj iz Bukovice: Nušo, Nuko, Nedžib, Ćerim, Cano i Belo 1927. prodali svoju zemlju i otišli u Tursku. Prvo su ih bacili u pustinju “gdje muha gvožđe grize”, a potom su prodali jedan ćilim i došli u Izmir; opšir. Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, 42, 78-79. 895 Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, 21. 893

217

u Beranama. Tome se tada suprostavio major Jojić, komandant beranskog garnizona, koji je na svoju odgovornost naredio da vojska izađe u grad i “suzbije razularenu rulju Vasojevića”.896 U šahovićkom kraju Muslimani su jeftino prodavali zemlju i selili se u Tursku. Nakon 1918. nerijetko su potajno ubijani iz zasjede, a krivci nikada nisu bili otkriveni. “Odmazda sudbine” vršila se nad muslimanima.897 Njihovo potiskivanje iz slivova Tare i Lima započeto još sredinom XIX vijeka nije se ni u docnijim vremenima prekidalo, već se nastavljalo kroz nova crnogorska četovanja, bune i upade. Jedino su se održavali sitni trgovci i sirotinja po gradovima, ravnodušniji prema tome čije će biti “carstvo”, nego prema zaradi i malim lagodnostima. Oni u gradovima bili su zaštićeniji od golog nasilja. Selo, na udaru, fatalističnije, bilo je zahvaćeno žudnjom za selidbom.898 Da bi se olakšalo prodiranje Crnogoraca u muslimanska sela, prepuštena sebi, lišena gradskog administrativnog uporišta, obrazovani su i srezovi bez gradova.899 Teror je kulminirao pokoljem Muslimana u Šahovićima u no­ vembru 1924. godine. Pljačka iz 1918. napisao je M. Đilas, “bila je prema ovome nevina dječija igra”. Bilo je političara, pisao je dalje on, koji su imali za cilj, pozivajući na krstaške pohode, oslabiti muslimane, uništiti njihovu slogu pobjeđenih. Glavni uzrok je, međutim, ležao u atavističkoj, višestoljetnoj mržnji prema “Turcima”, u želji za osvetom, kao i u surevnjivosti, pohlepi za zemljom i “tuđom mukom - stotine bjesova, sve gori od gorega”.900 U “Memorandumu Kralju” koji su 21. novembra 1924. godine, nakon izvršenog zločina, podnijeli preživjeli muslimanski predstavnici iz opštine Šahovići i Pavino polje, navodi se da je napad izvršilo oko 2.000 naoružanih Poljana, Kolašinaca i drugih za osvetu ubistva Boška Boškovića, inspektora Ministarstva unutrašnjih djela u penziji i ranijeg načelnika kolašinskog okruga, koga su navodno ubili muslimani, što se ubrzo potvrdilo kao najgnusnija laž, jer su ga ubili rođaci njegove bivše žene, H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 139-140. Književnik Mihailo Lalić piše da ono što se stoljećima gomilalo nije se moglo “izliječiti bez vjekova ispaštanja i zaboravljanja” – prema: M. Lalić, Prutom po vodi, Novi Sad 1992, 153. 898 M. Đilas, Crna Gora, Beograd 1989, 270-271. 899 M. Đilas, Crna Gora, 269. Bošković je još 1912. učestvovao u progonu muslimana u Koritima. O ovom “bahatom predstavniku vlasti” se još 1921. raspravljalo u Narodnoj skupštini zbog terora koji je provodio. 900 M. Đilas, Svetovi i mostovi, II, Beograd 1997, 544. 896 897

218

ali sve je već bilo kasno.901 Bošković je prije ubistva omogućavao Muslimanima da se sele, a njihove su “tapije” (posjedovni listovi) dolazile u njegove ruke, pa se za kratko vrijeme obogatio. Njegovo bogatstvo je pobudilo zavist i rezultiralo ubistvom koje su izvršili Crnogorci iz Kolašina.902 Zbog ovog ubistva, za koje će biti optužen i Jusuf Mehonjić, stradaće stotine nedužnih muslimana.903 U svemu tome je bilo svojevrsnog rituala krvi – simbioze najmračnijih tradicija i fanatičnih običaja, koje je zatvoreno, konzervativno i patrijahalno društvo - “čuvara prošlosti” moglo da stvori. Preživjeli mentaliteti su teško ustupali pred stvarnošću. Mržnjom nastrojenim napadačima odavno je trebao povod za pogrom i on je nađen u pogibiji Boška Boškovića. Na njegovoj sahrani na odmazdu su posebno huškali Nikodim Cemović, bjelopoljski okružni načelnik, Lazo Bogićević i drugi. U “Memorandumu” se ističe da su 19. novembra lokalne vlasti pokupile oružje od tamošnjih muslimana, koji nisu slutili šta im se sprema, a noć uoči napada uzele 32 taoca i pod izgovorom da ih traži Načelstvo okruga odveli u sresku zgradu u Šahoviće. Oni su tamo bili predati razularenim napadačima koji su potom, na udaljenosti četiri kilometra od sre­ skog načelstva, njih 28 likvidirali. Trojica su se otkupila a nekog dječaka od 13 godina uspio je da spasi jedan čovjek. Odmah nakon ubistva nedužnih talaca učinjen je po noći opšti napad na liniji od 19 kilometara: “počeli su u isto vrijeme paliti kuće, ubijati i staro i mlado, žene i djecu”. U masovnim zločinima ispoljene su sve najniže strasti ljudskog zloumlja. Zločinci koji su počinili ovaj masakr, jeli “Pravda”, br. 262, Sarajevo 18. novembar 1924. Mihailo Lalić u ro­ manu Zlo proljeće piše: “Onda dođe glas da je u Bijelom Polju poginuo neki Bošković, vrlo važan čovjek. Poslije se doznalo da je ubijen zbog neke žene, udovice darežljive prema muškarcima, i znalo se ko ga je ubio - ali u tom trenutku govorahu samo o Turcima i o njihovom odmetniku Jusufu Mehonjiću” - prema: M. Lalić, Zlo proljeće, Beograd 1961, 58-59. 902 M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem. Sjećanja vječitog pobunjenika, zatvorenika, bjegunca, Cirih 1966, 124; Bosanski pogledi 1960-1967, Lon­ don 1984, 35; M. Đilas, Crna Gora, 271; M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, Sarajevo 1994, 149; Š. Rastoder, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 249-258. 903 Akcije Jusufa Mehonjić će biti, navodi mr. Avdija Avdić, i za rožajski pokolj Muslimana 12. decembra 1924. kada je ubijeno 21 lice, među kojima I dva starca od preko 90 godina (Adem Košuta i Husein Džamlić) – vidi: A. Avdić, Sandžački odmetnik Jusuf Mehonjić, “Sandžak”, Sarajevo 24. decembar 1990, 19. Jusuf Mehonjić će biti ubijen u martu 1926. u Albaniji. 901

219

su kocke šećera natopljene krvlju što su ih našli prekapajući džepove mrtvaca: “Nakon što su taoci u Šahovićima bili poklani, išao je jedan seljak iz našeg sela, Sekula, od jednog mrtvaca do drugoga i prerezao im žile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon što ih se sjekirom oborilo, da se ne bi mogli ponovo dići, ukoliko su još živi... Iz naručja majki i sestara uzimali su decu i klali ih pred njihovim očima... U jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena i zapalili. Neki su kasnije tvrdili da je plamen iz zapaljenih tjelesa bio purpurno crven”.904 Među rijetkim koji su uspjeli pobjeći bio je Nazif Gaćo koji je došao u Bijelo Polje i sam preplašen, pričao ponešto o tim strahotama. U štampi je bilo jezivih opisa stradanja naroda.905 Mržnja, u čijoj je biti reaktiviranje starih i stvaranje novih mitova koji bude strasti, zapravo je odnos neprijateljstva prema drugom, latentna u miru, a eruptivna u kriznim situacijama.906 Zato se pravi ljudski karakter u njima jasno i iskazuje. Ervin Staub ustvrđuje da najveći broj kulturnih struktura ispoljava neke predispozicione karakteristike za grupno nasilje, a da izvjesne kulture nose konstatntni potencijal za to. U okolnostima slabo razvijenih kulturno-socijalnih standarda a “Sandžak”, br. 3, Sarajevo 22. oktobar 1990; M. Đilas, Land Without Justice, Methuen & CO, London 1958, 183-186. Đilas upečatljivo opisuje šahovićki masakr: “Ako čovjek hladno promisli, može da izgleda da nije bitno na koji način budu ljudi ubijani i šta se poslije toga događa sa njihovim tjelesima. Ali nije tako. Upravo ta činjenica da su oni pronalazili tako zaprepašćujuće načine ubistva, da su ljude klali kao životinje, djeluje najužasnije i otkriva cijelu mračnu prošlost njihove duše ubica” - upor. “Nedjelja”, Sarajevo 18. mart, 1. i 29. april 1990; “Preporod”, br. 18/481, Sarajevo 15. septembar 1990. 905 Jedan takav prizor zabilježila je i “Pravda”: “Jučer nam pripovjedaše prijatelji iz Sandžaka stvar, koja nas je potresla. Prošlih dana u jednoj sandžačkoj žandarmerijskoj stanici (prvu na području pljevaljskog sreza od Šahovića) upala žena muslimanka, sva okrvavljena. Žandarmi su ustanovili da je ona šenula pameću. Za njom su došle druge dvije muslimanke, koje su za onom jadnicom išle, i ove su objasnile užas prve muslimanke: za vrijeme strašnih zvjerstava u Šahovićima i Pavinom Polju, ona je u naručju nosila svoje dijete od mjesec dana. Krvoloci su nevinašce nožem priklali u njenom naručju. Krv vlastitog djeteta okrvavila je nesretnu majku, koja je smjesta šenula pameću” - prema: “Pravda”, Sa­ rajevo 24. novembar 1924. Milovan Đilas, pak, 1993. izjavljuje da su Crnogorci u pokolju u Šahovićima ipak “poštovali neka načela i nisu dirali žene i decu, već su po starom crnogorskom običaju ubijali one koji mogu da nose pušku” - cit. prema: “Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993; upor. M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, 141-143. 906 M. Bošković, Stranputice. Patologija kulture i karaktera čoveka, Novi Sad 1995, 100-101. 904

220

naglašenih životnih problema, moguća je eskalacija grupnog nasilja. Kulturni “self-koncept” naroda značajno doprinosi povećanoj potrebi za odbranom kolektivno psihološkog sebstva. Ovu potrebu pojačava osjećaj superiornosti.907 Zločini postaju nacionalna tajna, a dželati mahom ne osjećaju krivicu, niti ih progoni savjest. U Pljevljima je, zbog masovnog zločina u Šahovićima, bio organizovan protest. Skup su rasturile policijske snage. Lokalne vlasti su se pozivale na to da se okupljeni narod bunio protiv kralja i države.908 Ferhat-beg Draga, predsjednik Džemijeta, povodom pokolja u Šahovićima uputio je pismo ministru unutrašnjih djela u kome je istakao da je “svak, osim vlasti, zapazio zlu namjeru Vasojevića”, pa su “Muslimani iz Šahovića i Bijelog Polja, koji Vasojeviće najbolje poznaju, svoju opravdanu bojazan obrazložili mjesnim i sreskom poglavaru i poslali jednu deputaciju u Pljevlja, koja je meni i okružnom načelniku Pljevalja predstojeću katastrofu prikazala. I sada informirane vlasti nijesu preduzele ništa ali su preduzele nešto tako površno da se bojazan muslimana iz Šahovića i Bijelog Polja u svoj svojoj grozoti i ostvarila”.909 Reisu-l -ulema Čaušević poslao je protestno pismo Stepi Stepanoviću u kojem je navedeno da je tamo priređen opšti pokolj “kakav mogu izvesti samo zvjerad u ljudskoj podobi”. Ubrzo nakon ovog zločina, muslimanska sela su opustjela: “Muslimani su se iz tog kraja, prodajući zemlju u bescenje, počeli iseljavati u Tursku. Delom kao posledica pokolja, a delom zbog straha. Isprazniše se Šahovići pa i u nekoliko Bijelo Polje, i tu su naseliše Crnogorci”.910 Za iseljenim stanovništvom, ostajali su vakufi i džamija u Šahovićima i Pavinom Polju. Dobra E. Staub, The Roots of Evil, Cambridge, University Press 1995, 18-19; I. Dizdarević, Nezaborav usjeklina genocida, Sarajevo 2003, 47-48. 908 H. Čengić, Borba za opstanak Bošnjaka u Sandžaku 1919-1926, Sara­ jevo 1999, 434; A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 183. 909 “Ljiljan”, Sarajevo 9. novembar 1994. 910 Navedenim “Memorandumom Kralju” od 21. novembra 1924. musli­ manski predstavnici iz Šahovića i Pavinog Polja tražili su kraljevsku zaštitu jer nisu vjerovali više nikakvim anketnim i istražnim komisijama, uzaludnim uvjera­ vanjima o konačnom miru i sigurnosti. Tražili su isplatu odštete i preseljenje na neko drugo mjesto i odgovarajuću odredbu “kojom bi nam se omogućilo, da se dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju naše kraljevine, gdje bismo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se pod okriljem Vaše zaštite. Dozvolu za preseljenje na drugo mjesto tražimo zbog toga, što smo čvrsto uvjereni, da će ostajanje na našim ognjištima izazvati ponovne pokolje i nasilja kao što je i sada izazvalo” – prema: “Nedjelja”, Sarajevo 18. mart i 1. i 29. april 1990. 907

221

iz džamija muftijstvo iz Bijelog Polja je popisalo i prenijelo gradu na čuvanje, a zatim predložilo da se zgrade i nepokretna dobra u Šahovićima i Pavinom Polju prodaju na licitaciji.911 Preostali Muslimani napustili su kolašinski kraj 1924.-1925. godine. Imanja su budzašto prodavana, a mnogi su ostavljali sve, “da s golom glavom zaždije u svijet”.912 Savo Đogović, predsjednik šahovićke opštine naređivao je da se ne dozvoli nikome “iseljenički pasoš bez 3.000 dinara u gotovu”.913 Dio se odmah iselio u Tursku, dok su drugi obezglavljeni, dezorijentirani, poput generacija ra­ nijih muhadžira, prepušteni sami sebi i svojim lutanjima. Većina muslimanskih porodica koje naseljavaju danas Brodarevo i okolinu došle su iz Vraneša nakon njihovog nasilnog protjerivanja.914 Država je ovaj zločin ubrzo zataškala. Tek je nekoliko žandara iz Šahovića bilo kažnjeno manjim kaznama jer su taoce bili predali razjarenoj rulji. Najavljena opšta istraga se pokazala kao “obična komedija”. Sve do pokolja u Šahovićima vođstvo JMO nije aktivnije istupalo u odbranu Muslimana izvan BiH. Ovaj događaj je ocijenjen kao prilika za moguće proširenje svog uticaja. Objavljujući komentare i priloge iz Sandžaka, partijsko glasilo “Pravda” je redovno naglašavala da je JMO politička organizacija bosanskohercegovačkih muslimana, iako je naglašavano za muslimane u Sandžaku da su “krv naše krvi”, “braća po krvi, jeziku i vjeri”, da je to jedan narod.915 Rukovodstvo ove stranke, iako svjesno svojih ograničenih mogućnosti, nije bilo ravnodušno prema sudbini muslimana van Bosne i Hercegovine. Sarajevska “Pravda” je 3. aprila 1925. objavila članak o prinudnom iseljavanju muslimana, i velikoj neizvjesnosti koja je vladala među tim muslimanima. 911

jeka, 51.

Š. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini XX vi-

912 M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, 150. Đilas je također napisao da su preostali Muslimani za bagatelu prodali svoje posjede i otišli u Tursku: “Tako predio Bijelog Polja i Šahovića, što kroz masakr, što kroz strah opustje i mjesto muslimana doseliše Crnogorci”. 913 Upor. H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 132; Š. Rastoder, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924. godine, 253-254. 914 V. Rudić, Sociogeografske karakteristike Brodareva, Užički zbornik, br. 16, Titovo Užice 1987, 439-440. Ovaj autor doseljavanja muslimana tumači time da su bila uslovljena “ratnim sukobima stanovništva različitih konfesionalnih pripadnosti”. 915 A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 200, 339, 344.

222

Uništenjem nekoliko stotina Muslimana, paljevinom i plja­ čkom njihovih domova, što je po pisanju radikalskog lista “Crna Gora” 25. novembra 1924. trebalo biti “samo početak narednog pokolja, na rat protiv nekrsta”, Pavino Polje, Šahovići, Grančarevo i druga sela ostala su bez muslimanskog stanovništva. Preživjeli su u strahu od novih pokolja i sveopšte nesigurnosti napustili te krajeve, odlazeći prema drugim dijelovima Sandžaka, ka Kosovu, Bosni i Turskoj.916 Ono stanovništvo iz šahovićkog i pavinopoljskog kraja koje je krenulo u Bosnu, svoje utočište je našlo u višegradskom i brčanskom kraju, kao i u drugim dijelovima Bosne. Iz Višegrada su slate panične predstavke kralju Aleksandru s apelom za pomoć: “Zaklinjemo Vas Vašim jedinkom da nas od terora spasite i pod svoju zaštitu i okrilje uzmete”.917 U Višegradu su se zadržale neke porodice Martinovića, Račića, Kalića, Mušovića, Mehonjića, Ljuca, Mujića, Mekića, Latovića, Hasanbegovića, Bihoraca i Kofrca. Porodice koje su gole, bose i gladne nakon nekoliko dana hoda stigle u Brčko biće naseljene u Gornji Rahić, Maoču i Čelić. Većina njih, piše Hakija Avdić, oko 140 porodica, mahom Kalića, Fazlića, Šahovića, Ljaljevića i Karaahmetovića, smještena je u Gornji Rahić, nešto manje u Maoču i 11 porodica u Čeliću (Dučevići, Drpljani, Suljevići, Šahovići). Lokalne vlasti su im dodijelile mjesto Islamovac za naseljavanje. Tu su muhadžiri iskrčili državnu šumu ispod Majevice, gdje su potom podigli svoje kuće i počeli uzgajati žitarice. Svaka porodica je dobila po jednu ili dvije ovce ili koze, a brojnije porodice su dobile po jednu kravu. Mnogi se ni ovdje nisu uspjeli snaći pa se iselilo “preko 100 kuća”, mahom Kalića, u Tursku.918 U Sandžaku 916 Opšir. S. C, Pokolj u Sandžaku, “Slobodna misao”, br. 114, Nikšić 1924; E. Redžić, O događajima u Sandžaku, “Slobodna misao”, br. 120, Nikšić 1924; A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 338-340; E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986, 150151; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 124-133. 917 Predstavka izbjeglih Muslimana iz Šahovića kralju Aleksandru od 17. juna 1925, kopija. U Predstavci se navodi: “Sigurno će biti poznato Vašem veličanstvu u kakvom se mi Muslimani u Sandžaku i Makedoniji kukavičkom stanju nalazimo. Nas bilo vlasti bilo nazovi dobrovoljci na najnečovječniji način proogone, tako da niti nam je siguran život, niti imetak. Nas kao marvu kolju i ubijaju. Imetak nam tobože dobrovoljci jednostavno oduzimaju i tjeraju nas sa rođenog ognjišta. Ne prođe ni dana kada neće nam ili koju ženu i dijete ubiti ili koju kuću, dućan ili džamiju zapaliti”. 918 H. Čengić, Genocidi nad Muslimanima-Bošnjacima u Sandžaku, 241242; H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 171-172; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 491.

223

skoro da nije bilo mjesta gdje nije bilo doseljenika iz šahovićkog i pavinopoljskog kraja. Za brojne porodice iz ovih krajeva Novi Pazar je bio usputna stanica na putu ka Turskoj. Tu bi se one zadržavale nakratko kod rođaka i prijatelja, u selamlucima i musafirhanama, dok ne bi okončale sve administrativne formalnosti oko odlaska u Tursku. Kako se “granica” često zatvarala neke su porodice ostale u Novom Pazaru.919 Po identičnom scenariju, po kojem su bili uništeni Muslimani u Šahovićima i Pavinom Polju, trebala je ista sudbina da zadesi i one u Bijelom Polju, nakon pokolja u šahovićkom kraju. U Bijelo Polje je bio upućen neki inspektor Ministarstva unutrašnjih djela koji je poveo formalnu istragu. Telefonske veze sa ovim gradom bile su u prekidu, radnje zatvorene, a policijske vlasti su zatražile pojačanja koja su pristigla iz Pljevalja, Berana i Peći. U toku istrage ovog inspektora, okružni načelnik je smijenjen po kratkom postupku što je najvjerovatnije bio “izgovor da se na miru mogu prihvatiti i staviti u pritvor najugledniji muslimanski prvaci” kao što je prvobitno urađeno u Šahovićima. Do hapšenja je došlo već 11. novembra 1924. godine. Uhapšeno je 45 najuglednijih Bjelopoljaca. Po ranije utvrđenom planu njih je trebalo prvo likvidirati a potom nastaviti sa uništavanjem ostalog muslimanskog gradskog stanovništva. Nakon hapšenja najuglednijih Bjelopoljaca među Muslimanima, zaplašenim, dezorijentisanim, nastala je panika. Zbog mita i njima poznatih drugih razloga vlasti su iz zatvora pustili troje lica.920 Ostalih 42 bojali su se sudbine onih iz Šahovića. Zračak nade za spas ukazao se kada je došlo do pregovora kapetana srpske vojske Apostolovića koji je vidio šta se sprema bjelopoljskim prvacima i Huzeirage Dervovića, koji je takođe bio zatvoren. Nakon ovog razgovora Dervović je otputovao u Beograd sa pratnjom koju mu je dao Apostolović, na razgovor sa Nikolom Pašićem. Dervović je Pašiću garantovao da će svi muslimani iz Bijelog Polja glasati R. Crnišanin, Priče iz Tijesne čaršije, Beograd 1995, 141. Jedan od puštenih Izet-beg Kajabegović, docnije se prisjećao tih dana: “Zatvorili su nas u magazu Zaimovića i mi smo bili riješili da nikom ne otvaramo, jer smo čuli šta je bilo u Šahovićima i plašili smo se da nam ne bace bombu! Neđe u akšam došao je policijski pisar i pozvao vjeroučitelja Selma Dervovića i mene da izađemo. Selmo se halalio sa ostalima, a meni se činilo da mi se fes na glavi diže od straha. Poveli su nas kod načelnika Ljuba Cemovića, tamo je bila njegova tašta, gospođa Pera Bakić, ja sam se družio sa njenim sinom, mislim da je ona urgirala da mene puste” - opšir. “Monitor”, br. 212, Podgorica 11. novembar 1994. 919 920

224

za njegovu, Radikalnu stranku, i da će urgirati da i muslimani iz drugih srezova učine isto, samo da Pašić ne dopusti novi pokolj. Obećao je i da će poraditi na iseljavanju muslimana iz bjelopoljskog kraja u Tursku. U međuvremenu je kapetan Apostolović naredio bjelopoljskim vlastima da puste sve uhapšenike, objasnivši da je Dervović otišao kod Pašića te da zato treba sačekati do daljnjeg ili će on braniti svojom vojskom uhapšenike. Čim je Dervović došao u Beograd Pašić je bio naredio da se do daljnjeg ne preduzima ništa. Nastupilo je vrijeme ubrzane seobe u Tursku. U prvoj grupi otišlo je tridesetak najimućnijih porodica.921 Huzeiraga Dervović je održao svoje obećanje dato Pašiću. Na parlamentarnim izborima zaplašeni bjelopoljski Muslimani, kao i u drugim krajevima Sandžaka, pod strahom od novih nasilja, glasali su za vladinu stranku. Dervović je išao i u Istanbul kod Kemala Ataturka, koji je, prema nekim navodima, odredio jedno selo u Turskoj za preseljenje bjelopoljskih Muslimana. Do masovnog iseljavanja ipak nije došlo. Prisebni Huzeiraga Dervović uložio je mnogo da spasi narod. Prodao je svoje dućane u Solunu i nešto od imovine u Skoplju, te novac predao Pašiću za spas svog naroda u Bijelom Polju nastojeći da otkloni sve opasnosti od prijetećeg uništenja Muslimana u tom kraju gdje oni još zadugo neće naći mira, već će opet u danima četničkog progona u Drugom svjetskom ratu, doći do novih krvoprolića.922 Sjećanje na pokolj u Šahovićima u narodu je ostalo da živi u vidu nelagode iz koje su se rađala “metafizička objašnjenja poje­ dinačnih ljudskih sudbina”.923 Šahovićka i vraneška zemlja je pi­ M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem, 125. U prvim godinama nakon rata iselile su se, pored ostalih, i porodice Salih ef. Lučića, Elmaza Gušmirovića, Muhameda Zajmovića. Jovo Medojević piše da su samo u Kučuk koju 1913.-1927. iz bjelopoljskog kraja doseljene porodice: Muslić, Đurđević, Đečević, Memić, Sarajlić, Sadiković, Salković, Elezović, Krpulović, Kučević. U Turskoj su uzeli nova prezimena: Akovali, Klč, Turkoglu, Bajazola, Čelik, Šeftelija – vidi: J. Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju. Demografska studija 1477-2002, Podgorica 2003, 34-35, 37. 922 H. Avdić, Tačan broj je utvrđen, “Nedjelja”, Sarajevo 29. april 1990; Isti, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 156-159; upor. Ž. Šćepanović, Bjelopoljski srez 1918-1929, u: Bijelo Polje, Beograd 1987, 254-255; S. Bandžović, Bošnjaci i antifašizam, Sarajevo 2010. 923 Jedan od sugovornika je svojedobno govorio M. Vešoviću o sudbini onih koji su zaposjeli muslimanske posjede: “Sve te familije su došle do imanja ili bambadava, ili su ih pokupovale za bagatelu. Slakomili se na pustolinu! Nijesu znali da od tuđega tuga bije, ne zasjedi na tuđi topčag ko na babovinu! A danas, 921

225

to­ma, podesna za obradu i veoma plodna, ali po pričanju nekih Crnogoraca, nekoliko godina nakon progona muslimana, na toj zemlji ništa nije uspijevalo. Zato su Crnogorci išli u Pljevlja i Bijelo Polje i molili tamošnje hodže da dođu i prouče ezan u Šahovićima kako bi se povratila rodnost te zemlje. Vjeruje se da niko od hodža nije išao da to uradi.924 Teško da je napredak ovakvih naselja mogao biti velik.925 sve te familije su - trop. Eto im sad džabaluka! Na božjem kantaru sve se najposle izjednači”. M. Vešović dalje piše: “Sada u mom kraju nema ni uva muslimanskog. Jedino imena lokaliteta svjedoče ko je tu nekada živio. Selo i gdje se danas narod skuplja o Ilindne na vašar, zove se Muslići. U mojim Popama - prozvanim po istoimenoj porodici o kojoj više niko ne zna ništa - postoji Vakup i Meova kosa”; opšir. M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, 150-152. 924 H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 164. U crno­ gorskim političkim razračunavanjma u proljeće 1998. se čak plasiralo kako se predsjednik Crne Gore Milo Đukanović navodno “dogovorio” sa Amerikom da se stanovništvu u Šahovićima imanja oduzmu i “vrate Turcima”, koji su se odselili u Tursku - nav. prema: “Monitor”, Podgorica 1. maj 1998. Sličnu je buru na srp­ skoj političkoj sceni svojedobno 1990. izazvala “vijest” koju je objavio sarajevski “Vox” (br. 7, oktobar 1990) o navodno planiranom doseljavanju četiri miliona Muslimana iz Turske. Ona je i kasnijem periodu obilato, po potrebi, medijski i politički eksploatisana; o tome vidi: S. Bandžović, Medijska kampanja protiv Sandžaka, “Republika”, br. 91, Beograd 1-15. maj 1994; Isti, Sandžački zapisi, Novi Pazar 1994, 39-40. 925 Obilazeći krajem sedamdesetih godina XX stoljeća Pavino Polje Mu­ hamed Pilav je zapisao: “Dođem u Pavino Polje, tu sve sami Crnogorci. Prenoćio sam putem, sutradan stižem u Kovren. I to je bilo sto posto muslimansko selo. Odavde je bio neki Ratko Vuković, koga upoznah u Njemačkoj. Dao mi je adresu da dođem vidjeti njegovo imanje ako me kada put tamo nanese. Našao sam Ra­ tka kod kuće. Njegov otac Boško pokazuje mi štale, stoku. Razgovaram s njime, kažem kako sam čitao da su tu nekada bili muslimani i da ih je nestalo. “To su bili Turci”, veli on. Pitam ga kako je on ovamo došao. Priča: “Bio sam prisutan kad nekog Derviša i Selima zaklaše. Svakome kojih dvadeset i pet godina, fini momci, ko dva diva...” “Dragi Boško, pa kad su tako dobri bili, što ih nisi branio?” “Nisam ja iz ovog sela, ja sam iza onoga trećeg brijega”, govori. Njemu je tada bilo dvade­ set i šest godina - znači i on je klao. “Pobiše Turke”, nastavi stari Boško, “a nešto se razbjeglo. Ostala dobra zemlja, u nas tamo prema Pljevljima tanka zemlja, i nas šest-sedam domaćina dođemo ovamo da izaberemo zemlju za sebe. Ja izabrao ovdje, dobra ispaša za stoku”… U Pavinu Polju neka starija žena na cesti po­ digne ruku, hoće da stanem. Uzmem je u auto. Počnem razgovor: “Nisam nikada ovuda prošo. A čitam šta piše Đilas, da je tu neki nemir bio, neke svađe. Šta je tu bilo?”. “A, Bog nas je kaznio”, govori ona, “šta smo napravili. Kakve su to dobre komšije bile, kakvi su to uredni ljudi bili! Milina je bila ovuda proći, a gledaj sada. Dođoše divljaci, pobiše poklaše, i sad nema više nikoga od tih naših komšija”. Na kraju puta rekoh joj da sam musliman”; opšir. M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem, 126; upor. S. Bandžović, Sandžački zapisi, Novi Pazar 1994, 39-40.

226

Počinjeni zločini nad Muslimanima, evidentna pasivnost drža­­­vnih organa, čak i podsticanje takvih radnji, stvorili su opštu ne­­sigurnost.926 Strah koji je usađivan najraznovrsnijim metodama stvarao je podložnički mentalitet u visokom procentu. Oni nisu imali mnogo izbora jer su se našli na organizovanom i kontinuiranom udaru državne nacionalističke politike koja ih je tretirala kao “otpa­dnike” koji su prešavši u “vjeru osvajača”, trebali podijeliti i njegovu sudbinu, liječeći komplekse sopstvene nacionalne isto­ rije njihovim potpunim zatiranjem. Turska se ukazala kao je­ dini izlaz za mnoge koji su skupili hrabrost, imali mogućnosti i sredstava da krenu i napuste rodnu grudu.927 Masovno iseljavanje Muslimana podsticali su i neki imućniji Srbi i Crnogorci zahvaćeni šovinizmom i pohlepom, jer im je njihov odlazak omogućavao da se na lak način domognu njihove zemlje i druge imovine. Odlazak bogatijih Muslimana, vjerskih prvaka i trgovaca ostavljao je u strahu siromašnije koji su u odlasku svojih viđenijih predstavnika vidjeli najavu neizvjesnosti i besperspektivnosti koja se nije mogla ublažiti ni njihovom lojalnošću državi, izbjegavanjem incidentnih situacija i dokazivanjem građanske poslušnosti. Nakon šahovićkog pokolja Muslimani su napustili donjo­kola­ šinsko područje i u velikom broju iselili se u Tursku.928 Seoba je gro­zničavo zahvatila Grančarevo, Komarane, Ravnu Rijeku, sela brodarevskog i bjelopoljskog kraja. U stanovništvo se bio uvukao “Pravda”, br. 13, Sarajevo 17. januar 1925. Muhamed Hadžismajlović, direktor muslimanske kreditne banke u Pljev­ ljima, pisao je tim povodom narodnom poslaniku Mihailu Dragaševiću: “Nadam se da si ti protiv seobe Muslimana, pa sam slobodan zamoliti te da, ako se može, da se uopšte zakonom zabraniti ili barem da se ukine ova famozna naredba po kojoj se naređuje svim vojnim i civilnim vlastima da idu na ruku pri seobi Turaka. Ta naredba od koje je šteta po državu, a naročito po nas Srbe, nije potrebno da ti govorim kad se svi Muslimani tretiraju kao Turci, naročito u onim krajevima gdje je to tumačenje kod sve crnogorske inteligencije - valjda sa računa i svih državnih organa bez iznimke. Gospode Bože, da li će se jednom početi trezveno o svemu raspravljati?! Nastavi li ovako i zadnji repovi Muslimana-Srba nestaće” – cit. prema: S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, 36. 928 M. Lutovac piše da etničke promjene u tom kraju nisu bile tako izrazite “sve do 1924. godine, kada se prilikom nekih lokalnih izgreda i meteža, musli­ mansko stanovništvo u velikom broju iselilo u Bijelo Polje i druge krajeve u dolini Lima, a mesto njih se naseljavali doseljenici iz Gornjeg Potarja (Kolašina, Polja, Šaranaca) i susednih sela” - cit. prema: M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške, Glas SANU, 20, Beograd 1978, 219. 926 927

227

strah, pa bi na prve glasine o iseljavanju iz jednog sela došlo do pokreta u drugim. Tokom 1925. samo iz Komarana i okolnih mjesta iseljeno je preko 200 domaćinstava sa 1.000 lica. Iseljene su porodice Zekovića, Mušovića, Muminovića, Šahovića, Nukovića, Dolaca, Ćorića, Bjelaka, Dautovića, Imamovića. Mahom su naseljeni u Erazumu. Tu su svoje utočište potražili i muhadžiri iz Lekovine, Graba, Bihova Groba, Komarana, Brodareva, Grančareva.929 Ovo stanovništvo je ka Turskoj išlo preko Makedonije, gdje su se u Skoplju dobijala potrebna dokumenta. Put preko Makedonije pratile su i brojne dezinformacije koje su još više otežavale odlazak. Proturale su se glasine da se, preko Makedonije, može u Tursku otići bez ikakve dokumentacije, ili se, uz malu novčanu nadoknadu mogu dobiti sva potrebna dokumenta. Zato su brojne porodice napuštale i ono malo imovine što su imale i hrlile u Makedoniju, gdje su nabavljale, za novac, iseljenička dokumenta “na crno”. Dio muhadžira ipak nije uspio ni da pređe granicu, već je ostajao u Makedoniji, kao i na Kosovu. Hakija Avdić o tome piše: “Žalosno je, ali je tačno, da je bilo i takvih porodica, u kojima je bilo i još ne pristiglih djevojaka, koje su njihovi roditelji morali davati za izvjesne ljude ili mnogo starije, ili za one koji nisu ni po čemu odgovarali za udaju takvih djevojaka, samo da bi im se pomoglo u dobijanju parčeta zemlje kako bi se najskromnije skućili i preživjeli sa ostalim članovima porodice. Takvi su se slučajevi događali onim porodicama, koje su se našle na Kosovu i Metohiji”.930 Muslimani iz Crne Gore iseljeni 1924-1925. naselili su gotovo granične tursko-iračke predjele, oblasti Gemzek Šarkšla, vilajet Sivas, gdje su uslovi života bili veoma teški. Sudbina se poigravala sa ljudima koji su iz jedne životne drame ulazili u drugu koja je opet otvarala nove egzistencijalne probleme, prilagođavanja, prihvatanja mentaliteta, jezika i kulture nove sredine. Period adaptacije morao je biti dug i težak jer povratka u stari zavičaj nije moglo biti. Od dolaska na vlast Kemala Ataturka iseljenici iz Jugoslavije nisu mogli birati gdje će se naseliti. Po pravilu su upućivani u istočnu Opisujući svoju posjetu potomcima ovih porodica H. Avdić je predočavao da su oni žalili za svojim rođacima i zavičajem, citirajući i riječi Ibra­ hima Dautovića: “Bog ubio brda i doline, što su naše oči razdvojile” - nav. prema: H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 176. 930 H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 174-176. 929

228

Ana­doliju, gdje su prilike za život bile nezavidne.931 Na području okru­ga Saramasaklija koji broji preko 75.000 ljudi, više od 70 odsto stanovništva je porijeklom iz Sandžaka. Među njima je i bio i stari Husein Martinović koji se sjećao svog polaska iz Bijelog Polja: “Mene i moje su protjerali iz okoline Bijelog Polja: “Bio je ubijen neki viđeniji Crnogorac za što su okrivili nas (ubistvo B. Boškovića 1924. godine - prim. S.B.). Nije nam bilo druge nego smo morali spašavati živu glavu. Ja sam bio dijete od 12 godina. Znam samo da je protjerano sve živo iz Šahovića, Kolašina i Mojkovca... Pamtim da su nam dozvolili da ponesemo samo ono što možemo rukama iznijeti... Do Istanbula, to jest luke Sirkedži, putovali smo više od šesdeset dana. Domaćini Turci su nas poslali prema Izmiru. Igrom slučaja zadržali smo se ovdje, na pola puta prema odredištu. Iz naših kuća su nas otjerale naše komšije, a ovdje su nas dočekali Grci. Na putu dovde nas je mnogo pomrlo”.932 JMO je u granicama svojih, skučenih mogućnosti, nastojao da pomogne muslimanskom stanovništvu na ovom području, savjetujući ih da se ne sele, pišući o njihovom teškom položaju i stradanju. Značajnijeg uspjeha u tim akcijama nije bilo, ali su one predstavljale jedan od jasnih vidova neslaganja sa vladajućom politikom.933 Vjerovatno pod uticajem JMO i njenih apela da se stane sa seobama u Tursku, a imajući u vidu povoljniji položaj Muslimana u Bosni, povodom više ubistava i naročito pokolja u Šahovićima 1924, došlo je do iseljavanja dijela muslimanskog stanovništva iz Sandžaka u BiH, posebno u istočnu Bosnu. Ove migracije u BiH bile su političke i sigurnosne prirode.934 U Bosnu su se najviše selili, pored preživjelih Muslimana iz Šahovića i Vraneša, porodice iz pljevaljskog, prije­ Novi Pazar i okolina, Beograd 1969, 296. J. Bojadžić, Prođoh Bosnom kroz Ajvaluk, “Oslobođenje”, evropsko nedjeljno izdanje, Ljubljana-Sarajevo 7-14. septembar 1995. 933 Narodni poslanik Sakib Korkut o kampanji režimske štampe i srpskih stranaka protiv JMO 1921. piše: “Prije svega moram naglasiti, da su ti isti listovi stalno bili proti našem “nezvanom” miješanju u tamošnje prilike. Oni Sandžak smatraju interesnom sferom svojih partija i ljubomorno su odbijali svako naše nastojanje, da vršimo kakav bilo uticaj na tamošnje muslimane. Nijesu tako postupali samo ti listovi. I šefovi njihovih partija dijelili su isto mišljenje, pa nijesu htjeli ni čuti o tome da je naša organizacija jedini politički faktor, koji može imati prirodna osnova među tamošnjim muslimanima i jedina njihova prirodna reprezentacija” - prema: “Novosti”, br. 122, Beograd 27. septembar 1921. 934 A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 338-339. 931 932

229

poljskog, novovaroškog i pribojskog kraja.935 O tom vremenu velike nesigurnosti i iskušenja Ilijas Dobardžić 1940. ističe: “Prošlo je dvadeset godina. Bilo je godina strašnih, bolnih, zabrinjavajućih, godina gladnih, monotonih i sivih. Sandžak je preživio za taj period ono što nijedan kraj naše države nije preživio”.936 U takvom stanju, pojačanim ekonomskim propadanjem, rasli su apatija, nesigurnost i osjećaj privremenosti koji je sputavao dinamiziranje i unapređivanje uslova življenja. Režim je nakon uvođenja diktature nastojao da odvoji Musli­mane od JMO i da ih veže za novi poredak u Kraljevini Jugoslaviji. Jedan od koraka u tom pravcu bilo je ukidanje vjerske i vakufske autonomije i uvođenje u Islamsku vjersku zajednicu prorežimskih ljudi. Uredbom o privremenoj organizacji vlasti i poslova Islamske vjerske zajednice Kraljevine Jugoslavije u februaru 1930. ministar pravde je proglašen 935 Mustafa Memić piše 1993. o doseljavanju dijela tog stanovništva u BiH: “Tragedijom Muslimana u Šahovićima i Pavinom Polju, kada su oko 2.500 žitelja ova dva mala mjesta uspjeli da izmaknu pred isukanim noževima pomahnitalih Kolašinaca, nakon što su oko 500 pobijeni i poklani, počinje značajniji pokret stanovnika bjelopoljskog sreza, najprije prema Pljevljima i Istočnoj Bosni, kao muhadžiri, a zatim prema Sarajevu. Taj je proces započeo novembra 1924. godine. Zna se da je 140 porodica sa 400 članova domaćinstava naseljeno pokraj Save, oko Brčkog, dok su ostalih 2.000 postepeno naseljavali pretežno u Sarajevo. Sa godišnjim prirastom po prosječnoj godišnjoj stopi od 1,5%, nakon 68 godina od tog vremena, njihov broj u ovome gradu mogao bi se kretati oko 5.600 stanovnika” – prema: M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 493; opšir. S. Bandžović, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Simpozi­ jum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 141-142; Isti, Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994, 62-63. 936 On dalje piše: “Nastalo je doba neizvjesnosti i teškog odlučivanja: ili otići u dalek svijet, u Anadoliju, ili ostati na svome tlu pa i izgubiti glavu. Poslije su došle seobe, te naše bolne seobe. Za zavičajnim stranama koje nikada nisu postale tuđe i mrtve, sa bolom čovjeka koji ostavlja svoje pokopane mrtve, groblje živih i zemlju, ah zemlju otetu, zemlju prokletu, Sandžak, naše su Sandžaklije pošli kao čergaši tuđih strana, daleko preko tuđih gora i mora” - cit. prema: “Gajret”, Sarajevo septembar 1940. I. Dobardžić je pjesmu “Suze zavičaja” posvetio Sandžaklijama koji su se selili u Tursku: “Te ruke suhe i ispružene što zavičaj bi poslednji put zagrliti htele,/ ruke staračke,/ ruke detinje bele,/ ruke nevestinske,/ ruke barjaci našeg tela/ majstori životnih dela/ jutros nam poslednji put jaglacem mašu./ Oči što su ih kroz život vodile/ suncem i srećom puteve ozarale/ oči staračke umorne,/ oči sumorne,/ oči nevestinske./ Oči mladenačke što žagre kao zapaljene vatre,/ oči što čeznu, što mole, što vole,/ oči detine male,/ jutros su za zavičajem toplo zaplakale” - prema: “Vox”, br. 7, Sarajevo oktobar 1990.

230

vrhovnom upravnom vlašću s pravom nadzora nad organima Islamske vjerske zajednice. Ne obazirući se na protivljenje reisu-l-uleme Džemaludina Čauševića, sjedište IVZ je iz Sarajeva premješteno u Beograd pod neposrednu kontrolu režima. Čaušević je pisao ministru M. Srškiću da muslimani misle kako je Zakon o IVZ gori od svih zakona o vjerskim zajednicama. Čaušević je ubrzo penzionisan. Ni novi, iako prorežimski orijentiran reisu-l-ulema Maglajlić nije ostao bezosjećajan na zapostavljanje muslimana. U svojim predstavkama detaljno je iznosio primjere uništavanja muslimanskih grobalja, rušenja džamija, nedostatka vjeroučitelja, prisiljavanja muslimanske djece da prisustvuju predavanjima vjeronauke druge vjere ili svetosavskim proslavama.937 Zbog poražavajućeg stanja u Sandžaku, na Kosovu i Makedoniji Maglajlić je bio toliko uzbuđen i ogorčen situacijom i bespravnim položajem muslimana u tim krajevima da je, ne mogavši čekati da se vrati sa obilaska, dok je još bio na putu, u znak protesta “podnio ostavku na položaj Reisu-l-uleme i zaprijetio da je neće povući dok se ne isprave izvjesne nepravde”.938 U Srpskom kulturnom klubu (SKK) tridesetih godina XX vijeka je isticano, između ostalog, kako je izgradnja puteva i željezničkih pruga jedan od osnovnih preduslova za integraciju srp­skog kulturnog prostora. Kao primjer je najčešće spominjan Sandžak kroz koji nije išao nijedan put koji bi povezivao Srbiju sa Crnom Gorom. U tom smislu je isticano da putevi kroz Sandžak isključivo služe kao spona između muslimanskog svijeta u BiH sa muslimanima na jugu zemlje. Izgradnjom novih puteva trebalo je, pored svega, da se ekonomski ojača srpski a oslabi muslimanski element, da se odvoje “Srbi-muslimani” od “muslimana-Arnauta”.939 U ovom klubu je isticano takođe da je stanovništvo Sandžaka po jeziku “gotovo sve srpsko”, ali da je po vjeri i osjećanjima različito. Za muslimane u Sandžaku je pisano: “Oni su našeg jezika i krvi, ali nijesu nacionalno naši. U masama se smatraju pravim Turcima. Pored toga su zatucani vjerski fanatici, koji se i danas po vjeri upravljaju u čitavom životu kao svi orijentalci. Konzervativni su do krajnosti i vrlo zaostao I. Mužić, Islamska vjerska zajednici u Kraljevini Jugoslaviji, 21-22; M. Imamović, Opšte karakteristike vjerskog zakonodavstva šestojanuarske diktature, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 2, Sarajevo 1991, 153. 938 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 461. 939 Lj. Dimić, Srpski kulturni klub između kulture i politike, Književnost, br. 9-10, Beograd 1993, 893. 937

231

svijet”.940 Istoričar Vasa Čubrilović, sekretar ovog kluba, smatrao je da u XX vijeku imaju budućnost one zemlje koje su naseljene samo “vlastitim narodom” te da Kosovo treba naseliti Crnogorcima “nemirnim stočarskim elementom”, koji su najsličniji Albancima, te će zato oni najlakše sa njima izaći na kraj, naglašavajući dalje da se iseljavanjem Albanaca kidala i “poslednja veza između naših Muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog svijeta. Oni (Muslimani) ostaju verska manjina, jedina na Balkanu, i ta će činjenica ubrzati njihovo nacionalizovanje”.941 S druge strane, nakon Sporazuma Cvetković-Maček, među muslimanskim stanovništvom izvan BiH rastao je otpor cijepanju Bosne i Hercegovine. Mjesni odbor “Gajreta” u Pljevljima tražio je da BiH postane autonomna jedinica, kojoj se treba priključiti Sandžak, “pošto Muslimani ovoga kraja osjećaju da su isto što i Muslimani u Bosni i Hercegovini”, te da nisu mogli donijeti drugačiju odluku nego da slijede u svemu “Gajret” i “Muslimane Bosne i Heregovine, čijem su se sastavnom dijelu uvijek smatrali, pa i danas”. Muslimani u Podgorici su, pak, smatrali da se “crnogorski Muslimani kao manjina… ne smiju zala­ gati za Bosnu i Hercegovinu”.942 Legalizacija iseljeničkog pokreta Iseljavanje muslimana iz Kraljevine SHS ozakonjeno je na osnovu člana 55. Zakona o državljanstvu, donešenog 21. septembra 1928. godine. Taj član sadrži slijedeće odredbe: “Državljanstvo stanovnika nekadašnjih krajeva turske carevine, koji su posle ratova od 1912. i 1913. godine prisajedinjeni određuje se po ovim propisima: Postali su državljanima Kraljevine oni nekadašnji turski poda­ ni­ci koji su 25. avgusta 1913. bili žitelji koje opštine na teritoriji pri­sajedinjenoj od strane predjašnje Kraljevine Srbije, kao i oni, koji su bili 8. novembra 1913. god. žitelji koje opštine na teritoriji Lj. Dimić, Srpski kulturni klub između kulture i politike, 859. “Mladina”, br. 49, Ljubljana 19. novembar 1988; “Monitor”, br. 55, Podgorica 8. novembar 1991; B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, 45-47; S. Međedović, Muslimani Crne Gore između ustava i nacionalističke zbilje, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 24-25; “Nedeljni telegraf”, br. 22, Beograd 25. septembar 1996. 942 M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 499-500. 940 941

232

anektiranoj od pređašnje Kraljevine Crne Gore, i koji su to ostali do 1. decembra 1918. godine. Licima koja su se iselila u Bugarsku, ako se vrate u zemlju u roku od tri godine od stupanja na snagu ovog zakona, priznaće državljanstvo svojim rešenjem Ministar unutrašnjih dela. Nesloveni, koji su u smislu drugog stava ovog paragrafa postali državljani Kraljevine, prestaju to biti, ako u roku od pet godina od stupanja na snagu ovog zakona izjave kod nadležne prvostepene upravne vlasti da istupaju iz državljanstva. Prvostepene upravne vlasti dostaviće rečene izjave vojnim i opštinskim vlastima, koje su dužne doti­čnog odmah izbrisati iz vojnih i opštinskih spiskova. Ova će lica biti dužna odseliti se iz Kraljevine u roku od jedne godine od dana učinjene izjave pri čemu će moći slobodno od svake dažbine poneti sva svoja pokretna dobra. Ministarski savet će na predlog Ministra unutrašnjih dela propisati olakšice ovim iseljenicima za iseljenje i za prodaju njihove imovine”.943 Do oktobra 1935. broj lica koja su po osnovu 55. člana Zakona o državljanstvu iz 1928. istupila iz državljanstva iznosio je 21.500, odnosno 4.940 porodica.944 Zvanični podaci o iseljavanju muslimanskog stanovništva u međuratnom periodu su nepotpuni i nesigurni. Delegat SHS u Istanbulu dostavio je krajem januara 1920. podatak da je samo u Smirni sa okolinom bilo 30.000 Albanaca, ranije doseljenih iz “Albanije, Sandžaka, Stare Srbije i Makedonije”.945 Zvaničnici Kraljevine SHS su 1929. informisali Društvo naroda da je “tokom poslednjih godina” iz “Južne Srbije” (sa Kosova, iz Sandžaka i Makedonije) emigriralo u Tursku samo 500 porodica, a u Albaniju svega “40 kuća”. Prema istom izvoru tokom 1929. država je “u cilju ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1934, f. 20, pov. br. 330. 944 ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1934, pov. br. 1426. Iz Političkog odeljenja u Ministarstvu inostranih poslova Kraljevine Ju­ goslavije informisali su 5. decembra 1938. kraljevsko poslanstvo u Ankari da je Ljatifović Mehmet sa porodicom prilikom traženja pasoša za iseljenje u Tursku dao izjavu o istupu iz jugoslavenskog državljanstva za sebe i članove porodice, pa se na osnovu toga poslanstvo moli da “Ljatifoviću i članovima njegove porodice, u slučaju traženja, ne izdaje vizu za povratak u Kraljevine” - ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1939, br. 25312. 945 V. Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918-1929, Beo­ grad 2002, 205. Po procjenama albanskih demografa, između dva svjetska rata, sa Kosova je odseljeno oko 50.000 Albanaca u Albaniju i oko 250.00 u Tursku – vidi: M. Blagojević, Iseljavanje Srba sa Kosova: trauma i/ili katarza, u: Srpska strana rata: Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, Beograd 1996, 236-237. 943

233

iseljavanja” izdala svega 36 pasoša za Tursku i 14 za Albaniju.946 Po­datke o spoljnim migracijama stanovništva države, u tom vre­ menu, prikupljao je Iseljenički komesarijat u Zagrebu. Smatra se da je njihov kvalitet problematičan, jer su podaci o iseljenicima “verovatno potcenjivani”. Broj iseljenika u vanevropske zemlje je, po navodima ovog komesarijata, 1921-1939. iznosio 195.938 ili prosječno 10.313 godišnje. Ima nekih procjena da je 1919.-1929. iz zemlje emigriralo oko 240.000 lica, a 1930-1938. još 127.300 lica. Podaci o iseljenicima u evropske zemlje postoje tek od 1927. godine. Njihov broj je 1927-1939. iznosio 170.667 ili 13.128 godišnje.947 Po zvaničnim jugoslavenskim statističkim izvorima 1927.-1939. u Tursku je iseljeno 19.379, a u Albaniju 4.322 jugoslovenska drža­ vljanina.948 Dr. H. Bajrami iznosi da je od 1928. do oktobra 1935. u Tursku iseljeno 31.000 muslimana sa Kosova i Sandžaka, kao i da je te godine Turska bila spremna da primi još 15.000 emigranata.949 Postoje i procjene da se od 1931. do 1948. u Tursku iselilo oko 10.000 Muslimana i 20.000 Turaka “ako ne i više”.950 Nisu rijetki istraživači migracija stanovništva između dva svjetska rata, kao i iz vremena Jugoslovenska vlada je u svom memorandumu isticala da ni jedan odsto iseljenika nije prodao imanje hrišćanima, već svojim sunarodnicima koji su osta­ jali u “Južnoj Srbiji”, što je išlo u prilog tezi zvaničnog Beograda da država nije podsticala iseljavanje muslimana; opšir. B. Gligorijević, Položaj Šiptara u Jugoslaviji i odluka Saveta Društva naroda, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 1998, 237-238. 947 Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd 1974, 23. 948 B. Gligorijević, Između pravoslavlja i katoličanstva - Islam u Jugoslaviji 1918-1941, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Beograd 1997, 444. D. Alimpić i M. Bjelajac objavljuju iste podatke, nastojeći da opovrgnu navode o masovnim iseljavanjima u Tursku, ističući kako je Državna statistika Kraljevine Jugoslavije objavila, ne navodeći nacionalnost, za sve godine od 1927. do 1939. u Tursku iseljeno ukupno 19.279 a u Albaniju 4.332 lica iz Hrvatske, BiH, Sandžaka, Kosova i Makedonije – vidi: D. Alimpić i M. Bjelajac, Sve je više Albanaca na brodu “Mejflauer”, “Duga”, br. 1699, Beograd 29. avgust-11. septembar 1998. 949 H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 18-19. Dio muhadžirskih porodica iz Sandžaka naseljen je i u vulkanskim oblastima El-Aziza i Erzinđana, gdje su bili izloženi čestim epidemijama; opšir. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Jugoslavije u Tursku između dva svjetska rata, Almanah, br. 17-18, Podgorica 2001, 171-224. 950 B. Kočović, Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Sarajevo 1990, 95. Tim Džuda navodi da je iz Vardarske Makedonije 1924.-1933. emigriralo oko 100.000 muslimana - vidi: T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003, 78. 946

234

socijalističkog perioda, koji nisu čak ni evidentirali muslimanske iseljenike.951 Iseljavanje muslimana iz Makedonije i sa Kosova iskoristili su mnogi da jeftino kupe velike površine plodne zemlje. Sreten Vukosavljević, visoki predstavnik agrarnih vlasti, i sam je savjetovao makedonske seljake da prisvoje zemlju svojih aga i begova “i tako stave državnu vlast pred svršen čin”.952 Dr Hakif Bajrami navodi da su vlade u Beogradu stajale iza pospješivanja iseljavanja iz Sandžaka jer je tamošnje muslimane bilo nemoguće asimilirati “to jest pretvoriti ih u Srbe”. U tom smislu razmišljalo se i o vladinom zaduživanju i vanrednim kreditima, čak i u inostranstvu, preko kojih bi se omogućilo pravoslavnom stanovništvu da pokupuje zemlju od iseljenika.953 Sarajevska “Pravda” je 3. aprila 1925. objavila članak o prinudnom iseljavanju muslimana, i velikoj neizvjesnosti koja je vladala među muslimanima van BiH. List je takođe prezentovao i neke podatke objavljene u beogradskoj štampi o iseljavanju 60.000 lica u Tursku, pozivajući pritom muslimane da se ne sele, jer sa Turskom nije bio zaključen nikakav sporazum po tom pitanju. Međutim, seobe nisu zaustavljene. Zvanična politika je iseljavanje tumačila kao pokret za zaradom i zaposlenjem, za spajanjem porodica.954 Beogradska “Politika” je još 1923. pisala kako odlazak muslimana u Aziju ima i ekonomske posljedice po zemlju, jer su sa sobom ponijeli mnogo novca.955 Iseljenički pokreti muslimana ka Turskoj su zbog svoje očiglednosti, shodno preuzetoj praksi iz XIX vijeka, zvanično neprestano tumačeni vjerskim, ekonomskim i kulturnim razlozima, dok o onim temeljnim: diskriminatorskim mjerama, političkim, policijskim i drugim pritiscima, shodno dugotrajnoj matrici, nije govorilo. UAtini je 1929. na 27. svjetskom kongresu mira, bilo dogovoreno da se sazove konferencija balkanskih zemalja, jer se “jedino stva­ V. Grečić, Spoljna migracija stanovništva Jugoslavije, u: Jugoslovenska država 1918-1998, Beograd 1999, 329-331; opšir. S. Bandžović, 20. Yüzyil’da Sirbistan Ve Karadağ’dan Müslüman Göçleri, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Ankara 2003, 73-83. 952 Upor. Đ. Krstić, Kolonizacija u južnoj Srbiji, Sarajevo 1928, 5; Lj. Božić, Agrarna politika, Sarajevo 1974, 324; J. Trifunovski, Međuratna kolonizacija Srba u Makedoniji, Beograd 1991, 10. 953 H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 9. 954 H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 13. 955 “Politika”, Beograd 6. avgust 1923. 951

235

ranjem saveza među balkanskim državama može obezbijediti sve­ strani razvitak balkanskih naroda i na Balkanu konsolidovati delo mira”. Prva konferencija predstavnika nevladinih, ali i od vlada podržanih organizacija i ustanova iz Jugoslavije, Bugarske, Grčke, Rumunije, Turske i Albanije održana je u oktobru 1930. u Atini. Druga konferencija održana je u oktobru 1931. u Istanbulu i Ankari. Kemal Ataturk je na završnoj sjednici ove konferencije rekao da je Osmansko carstvo zakopano u istoriji, ali i da “balkanski narodi imaju zajedničke pretke, iste krvi su i bliske rase, i da su svi došli iz Centralne Azije”. Treća konferencija je održana u oktobru 1932. u Bukureštu, a četvrta u novembru 1933. u Solunu. Pitanje zaštita manjina, pokrenuto na Trećoj konferenciji dovelo je do konfrontacije, kriza i rascjepa u ovom pokretu. Jugoslavenska delegacija je pokušaje internacionalizacije manjinskog problema, odbila smatrajući ih “zabadanjem trna u zdravu nogu”, odnosno “polugom za razrivanje Balkana” i putem da se izvrši revizija mirovnih ugovora na štetu Jugoslavije. Pored manjinskog problema, nepovjerenje između balkanskih država pojačano je mjerama za učvršćenje Male Antante, 956 poduzetim u februaru 1933., u kojoj su bile samo neke od njih. Nakon grčko-turske razmjene stanovništva, dalje konvencije između Turske i balkanskih država regulisale su emiraciju novih kontigenata muslimanskog življa. Cjelokupna problematika osman­ skog nasljeđa u balkanskim državama i evolucija od millet-a u naciju, ustvrđuje M. Dogo, muslimanskih manjina između tradicije i modernog duha, kondenzovana je u stavovima grčke vlade da je zadatak Društva naroda da očuva postojeće etničke kulture, a ne da stvara nove. Vlasti u Ankari su i same namjerno održavale nejasnom razliku između “muslimanskog” i “turskog”, što je bilo očigledno 1934. kada je u turskom parlamentu bilo najavljeno da su zamišljeni ciljevi politike repatrijacije sa Balkana trebali obuhvatiti ukupno 400.000 Turaka iz Rumunije, 1.000.000 iz Bugarske i 800.000 iz Jugoslavije. Pitanje repatrijacije je za tursku vladu bilo racionalizovano, lišeno emocija i rezervi, osim onda kada se odnosilo na numerički kapacitet apsorbovanja iseljeničkog talasa.957 Muslimanske manjinske zajednice Opšir. Č. Đurđević, Kratak pregled Balkanskog pokreta i rada tri prve konferencije, u: Treća Balkanska konferencija, Beograd 1934, 13-14; Isti, Predgovor, u: Četvrta balkanska konferencija, Beograd 1935, 3-4; Ž. Đorđević, Balkan između rata i razvoja, u: Balkan posle Drugog svetskog rata, 329-331. 957 M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi između dva svetska rata, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), 459. 956

236

su, u sklo­pu širokih akcija deosmanizacije Balkana, bile podvrgnute konvergentnim politikama protjerivanja i “repatrijacije”. U tadašnjoj publicistici primjenjivana je ideologizovana terminologija: nazivali su ih “odgođenim izbjeglicama”, podrazumijevajući pod tim da je riječ o ljudima koji su privremeno bili umakli “normalnom” tretmanu razmjene. U Turskoj je, pak, bio odomaćen izraz “politika repatrijacije” koja je sintetizovala etno-teritorijalnu viziju domovine, drastično diskontinuiranu u odnosu na osmansku istoriju i tradiciju, i u odnosu na egzistencijalno iskustvo tog stanovništva.958 Ataturk je govorio da su muhadžiri turska “nacionalna uspomena na zemlje koje smo izgubili”.959 Turska je 1927. imala 13,648.270 stanovnika, od kojih je bili 86 odsto onih koji su govorili turski. Po popisu iz 1935. ova država je imala je 16,188.767 stanovnika.960 U Atini je 9. februara 1934. zaključen savez između Jugoslavije, Turske, Grčke i Rumunije, s ciljem da se održi teritorijalni poredak na Balkanu pred revizionističkim zahtjevima pojedinih država, prije svega Bugarske, iza koje je stajala Njemačka. U okviru ovog sporazuma započeli su i jugoslovensko-turski pregovori oko iseljavanja muslimana, mahom Albanaca, u Tursku.961 Turska je u junu 1934. donijela Zakon o kolonizaciji koji je obuhvatio i pi­ta­nje naseljavanja muslimana sa Balkana, te je u njegovom duhu i pregovarala sa svojim susjedima. Ona je 1935.-1936. širom otvorila vrata dolasku muhadžira. Bilo je predviđeno doseljavanje oko 600.000 muslimana iz njenih nekadašnjih balkanskih provincija.962 Republikanske vlade u Turskoj smatrale su nekadašnje osmansko-muslimanske podanike i njihove potomke na Balkanu potpuno legitimnim da se nasele u Turskoj i uživaju potpuna prava, poput etničkih Turaka. Liberalna imigraciona politika turskih vlada prema muslimanima sa Balkana M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak za društvenu istoriju, br. 3, Beograd 1995, 361. 959 Mehmet Ali Kiličbaj, turski istoričar ekonomije i politolog, 1997. piše: “Turska je u većoj meri proizvod Balkana, nego Srednje Azije… Danas u našoj zemlji žive, naravno, ljudi čiji su preci došli iz Srednje Azije, ali ima i onih ko­ jima su preci prispeli s Balkana. Kojih li je više? Nesumnjivo ovih drugih. To pred­ stavlja neizbežan i neporeciv drugi oslonac evropstva Turske. Balkan je ostavio duboke tragove u turskom etničkom, kulturnom i društvenom biću” – cit. prema: D. Tanasković, Neosmanizam: doktrina i spoljnopolitička praksa, Beograd 2010, 88. 960 D. Mihajlović, Privreda savremene Turske, Beograd 1937, 7-8. 961 M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji, Sarajevo 1996, 266. 962 ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1935, pov. br. 544/35. 958

237

ohrabrivala je nacionalističke vlade u balkanskim zemljama da koriste razna sredstva prisile da se “oslobode” svojih muslimanskih građana.963 Ruždi Aras, turski ministar inostranih poslova, u septembru 1935. je izjavio, u razgovoru sa predstavnicima jugoslovenske vlade u Ženevi, da je Turska sa Rumunijom zaključila sporazum o iseljenju više desetina hiljada muslimana iz Dobrudže u Tursku. Po njegovim podacima, u Bugarskoj je bilo oko 1,200.000 Turaka i Pomaka, ali da Turska nije željela da se oni iseljavaju, već da je trebalo i dalje da ostanu u Bugarskoj. U pogledu Jugoslavije Aras je izjavio da se dogovorio sa ranijim ministrom Jeftićem o iseljavanju “turskog i ostalog muslimanskog neslovenskog življa iz Jugoslavije” te da je bio načelno postignut sporazum da to iseljavanje favorizuje Jugoslavija.964 Pregovori jugoslovenske i turske vlade oko planskog iselja­va­ nja “turskog stanovništva” započeli su još 1930. godine. Načelna saglasnost je bila postignuta godinu dana kasnije.965 U novembru 1933. u Beogradu je potpisan jugoslovensko-turski ugovor o prijateljstvu, nenapadanju i arbitraži. Tom prilikom su riješena i pitanja oko napuštenih “turskih imanja” u “Južnoj Srbiji”. Ona su uzeta pod sekvestar kao bezvlasnička, kao i ona agrarnih turskih optanata ko­ ja su pala pod udar agrarne reforme.966 Jugoslavija je još 1934. na­ pravila projekat o iseljavanju, ujedno nastojeći da u pregovorima sa K. Karpat, Građanska prava muslimana Balkana, 95. Ivo Andrić, savjetnik u jugoslavenskom ministarstvu inostranih poslova, o tome je informisao 26. septembra 1935. jugoslavensko poslanstvo u Ankari: “Iseljenici bi sobom mogli poneti svoju pokretnu imovinu (lične stvari, poljoprivredni inventar, itd.). Što se tiče nepokretnosti, one bi se imale proceniti na izvestan način za svaki konkretni slučaj i te sume ne bi naša država ustupila iseljenicima, nego bi otvorila Turskoj jedan kredit za kupovinu robe u Jugoslaviji. Iseljenici kad dođu u Tursku dobili bi za odgovarajuće sume zemljišta u Turskoj, a turska država bi se služila kreditom u Jugoslaviji za podmirenje svojih privrednih, trgovačkih i državnih potreba (na pr. za kupovinu konja). Najzad g. Ruždi Aras je izjavio, da Turska treba stanovništvo i da je voljna da primi od nas ne samo Turke nego i stanovništvo koje je srodno po mentalitetu turskom” - opšir. I. Andrić, Diplomatski spisi, Beograd 1992, 134-135; S. Bandžović, Prilog političkoj biografiji Ive Andrića, “Has”, br. 84, Novi Pazar 21. novembar 1999; Isti: O doktorskoj disertaciji i nekim diplomatskim spisima Ive Andrića, u: Andrić i bošnjaštvo, Tuzla 2000. 965 Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, Istori­ jski glasnik, br. 2-3, Beograd 1964, 125. 966 D. Mihajlović, Privreda savremene Turske, 139. 963 964

238

Turskom riješi “pitanje” muslimana iz “Južne Srbije” , kao što su to planski “rješavale” Grčka, Bugarska i Rumunija.967 Krajem 1934. na put iz Jugoslavije u Tursku krenule su brojne porodice.968 U avgustu i oktobru 1935. iz andrijevačkog sreza ise­ lilo se u Tursku 5 porodica sa 13 članova, iz beranskog dvije sa devet članova, bjelopoljskog 31 porodica sa 161 članom, a iz pljevaljskog 14 sa 63 člana.969 Tokom 1935. iseljavaju se brojne muslimanske višečlane porodice iz bjelopoljskog kraja (Zaton, Tucanje, Godijevo, Ivanja, Brestovik) kao i samog Bijelog Polja. Tako, između ostalih, odlazi u Tursku Hamdija Nišić sa još pet članova porodice, porodice Nušida Ruhovića (5), Naila Hasića (5), Tahira Ljuce (6), Adema Kurtovića (3), Džema Begovića (6), Mustafe Kurtovića (2), Zena Ćorovića (1), Hasa Hajdarpašića (6), Na kongresu evropskih muslimana, održanom polovinom septembra 1935. u Ženevi, predstavnici muslimana iz Jugoslavije, iz njenih “južnih krajeva”, isticali su kako se, nakon balkanskih ratova, iselio znatan broj muslimanske in­ teligencije, učitelja i vjeroučitelja, te da je narod ostao bez vođstva, obezglav­ ljen i pometen, ustvrđujući da su seobe nastavljene i nakon Prvog svjetskog rata “naročito prosvjećenih slojeva” – prema: Izvještaj delegata IVZ Kraljevine Jugoslavije na Kongresu evropskih muslimana u Ženevi 12-15. septembar 1935, Glasnik Vrhovnog starješinstva IVZ Kraljevine Jugoslavije, br. 10-11, Beograd oktobar-novembar 1935. 968 ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1934, f. 4, pov. 19720, pov. br. 30179. Iselile su se, pored ostalih, porodice Lata Đešovića iz Plava, Džema Kurtagića iz Gusinja, Ethema Kurtagića iz Gusinja, Mana Redžepagića iz Plava, Sinana Avdovića (5) iz sela Tare (opština Pljevlja), kao i Huseina Avdovića, Adema Tice (3) iz sela Zagradine (Priboj), Alije Avdagića iz Plašča (Priboj), Dževahire Bajramović iz sela Zvijezde (opština Prijepolje), Beće Teminovića, Šerife i Sejde Teminovića iz istog mjesta, Šeće Halilovića iz sela Stranjani, Rasi­ ma Kurtovića iz sela Zavinograđa, Rašida Đapovića iz Brodareva, Halila Bjelaka iz Orošca, Nala Plaškovića iz sela Brajkovac, Arifa Dautovića iz sela Ivezići. Iz sela prijepoljskog kraja iselile su se porodice Mahmuta Nukovića, Zinete Drnde, Redže Bokorovića, Fatime Mehonjić. Iz bjelopoljske opštine su se iselile porodice Nušida Ruhovića, Naila Hasića (6), Tahira Ljuce (7), Adema Kurtovića (5), Deme Begovića (11), Mustafe Kurtovića (3), Zene Ćorovića, Hase Hajdarpašića, Kahre Puhovića, Raifa Ćeranića, Elmaza Isovića, Ise Kurtovića, Đule Bijorčić, Sma­ je Mujanovića, Bekteša Mučevića, Redže Idrizovića, Ime Idrizovića, Kambera Bembovića, Huzera Musića, Alje Crnovršanina, Hajre Eminovića, Ruše Bihorca, Nasufa Kolašinca, Bajrama Ćeranića iz sela Zaton, Azema Šukurice i brojne druge porodice; opšir. H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 26-27. 969 Š. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-turskim kulturološkim i uk­ upnim civilizacijskim prožimanjima (Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bošnjaka/ Muslimana Crne Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009, 31. 967

239

Kahra Puhovića (4), Raifa Ćeranića (6), Elmaza Isovića (1), Isa Kurtovića (1), Ahmeta Kijameta (5), Đule Bihorčić (1), Smaja Mujanovića (2), Zeća Ćeranića (3), Ima Idrizovića (4), Kambera Bembovića (2), Huzeira Musića (6), Alja Crnovršanina (4), Bajazita Šabotića, Smaila Šabotića (6), Bekteš Mučević (sam). Iz gusinjskog kraja odlaze porodice Muha Hota (1), Šaba Hota (2), Šaba Lalića (sam), Ramo Redžepi iz Plava (sam). Iz Nefer Tare odlaze porodice Ahmeda Bećovića (4), Nazifa Avdovića (3), Rašida Avdovića (5), Latifa Avdovića (5), Sulja Bećovića (2), Paša Karovića (3), zatim Meha Alića (5), Avdije Hasanbegovića (3), Hamed Dizdarević (sam) iz Pljevalja.970 Iseljavaće se i nikšićki muhadžiri koji su svojedobno bili naseljeni u Hasanbegovu, selu u Skopskoj kotlini, blizu Skoplja. Bila je to velika muhadžirska enklava, nastala nakon 1877-1878. od doseljenika iz Nikšića, Kolašina, Nevesinja, Gacka i drugih mjesta u Hercegovini.971 Od 1935. su počele da kruže glasine o jugoslovenskoturskim pregovorima o masovnom preseljavanju muslimana koje bi, naravno, obuhvatilo i mnoge etničke Albance.972 Već te godine u Beogradu se održavaju sastanci na visokom državnom nivou na kojima se razmatraju sve opcije za iseljavanje muslimana iz “Južne Srbije”.973 Na iseljavanju naročito Albanaca bili su angažovani i ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, Lista iseljenih u Tursku 1934/5; H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 22-23; 32-36. Džemil Krvavac 1935. piše: “A groznica hidžretska trese. Zaneseni blagostanjima Turske, podignutim na jednu visoku i sumnjivu potenciju, neobaviješteni o istini, prodaju oni imanja bud ni zašto. Slikaju se, možda prvi put, u šeširu ili kačketu i ovi bijednici, da vidi Kemal kako su uznapredovali. Na rastanku pozdravljaju se sa znancima i prijateljima da bi i ove po dolasku u nenaseljene dijelove Turčije lakše prevukli obećavajući im zlatna brda. A oni jedva čekaju glas iz “spasonosnog vilajeta” - cit. prema: Dž. Krvavac, Zaboravljeni sandžački muslimani, “Iseljenički glas”, I, 3, Sarajevo 18. oktobar 1935. 971 Tokom 1934.-1935. iz ovog sela su se u Tursku iselili Cano Rakuljica sa braćom Džemailom i Mašom i njihovom porodicom u Izmir, braća Sefo, Ćazo, Jazo sa porodicom u Izmir, Halim Beganov, Mustafa Džindo, Emin Pala, Subhija sa braćom, sestrom i majkom Hafizom, “Hajrovica sa sinovima, Avdija Nocin sa Jusufom i Ejupom i šćerkom Muradijom u Bursu, Rapuš i Šida sa djecom, Fetah, Latif, Kadrija, Fata, Hasib i drugi u Izmiru, Šuko, Adem Jahov, Zekir SadikovMešić sa sinovima, Muradif, Rasim, Džemila i Mithad, Nazif Ljaljov, Hamdija, Hadžo sa Hakom i još ostalih muhadžira” – cit. prema: R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, Almanah, br. 21-22, Podgorica 2003, 230-231. 972 M. Dogo, Muslimani kao etničke i verska manjine, 462. 973 ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1935, f. 4, pov. br. 22761. 970

240

jugoslovenski vojni organi. Prema ovim izvorima, u interesu zemlje je bilo da se što više neslovena iseli iz zemlje, te je zato trebalo činiti razne olakšice kako bi iseljavanje bilo masovnije.974 Ova populacija je bila težak, skoro nerješiv problem za državu koja je pokušavala da ga otkloni različitim metodama. Turska štampa je povodom doseljavanja muslimana iz bal­ka­nskih zemalja ukazivala 1937. da je nestanak Osmanskog carstva nametnuo potrebu da “pristupimo useljavanju naše jednokrvne braće, koji su ostali izvan granice svoje prave otadžbine Turske. To je neke vrste dug koji smo počeli da malo po malo plaćamo, blagodareći budžetskim kreditima, koji se svake godine odobravaju u tu svrhu. Primjena emigracione politike predstavlja jedan od najdelikatnijih problema i vlada tu pridaje svu onu važnost koju zaslužuju. Mi moramo dozvoliti godišnji ulaz u zemlju samo onolikom broju emigranata koliko smo u stanju da smjestimo. Ograničenost raspoloživim sredstvima, međutim, smanjuje nužno smještaj emigranata. Kada ćemo, dakle, smjestiti jedan i po do dva miliona ove naše braće, uz godišnji ritam useljavanja od 15 do 20 hiljada? Mi smo mišljenja da se ovo pitanje okonča sa najvećim poletom u roku od osam do deset godina”.975 Turska nije bila zadovoljna konvencijama o iseljavanju mu­ sli­mana iz Rumunije zbog nedovoljno preciziranih stavova o fi­na­ Shperngulja e Shqiptareve gjate shekujve, II, Prishtine 1997, 209. U jednom armijskom dokumentu iz 1936. tim se povodom daju određene instrukcije: “Da se sva lica neslovenskog porekla sa teritorije Sandžaka, Kosova i Makedonije (nekadašnji krajevi pod Turskom carevinom) kao i onih anketiranih i zauzetih od bivše Kraljevine Crne Gore koja žele da se koriste odredbama Zakona, član 55. Zakona o državljanstvu, oslobode: od regrutovanja, upućivanja u kadar, pozivanja na vežbu i manevre i davanje komore od momenta date njihove izjave ili izjave njihovih roditelja, da će cela porodica zauzvek iseliti iz naše zemlje. One koji se već nalaze na odsluženju kadrovskog roka odmah otpustiti iz kadra po prijemu gore navedene izjave, kako njihove tako i njihovih roditelja. Ovakva lica mogu se koristiti ovom povlasticom u roku od jedne godine dana, računajući od dana podnošenja molbe, odnosno izjava za iseljenje. U slučaju da se pojedinci ne isele u roku od godinu dana, takvi ne mogu uživati ovu povlasticu i služe rok službe u kadru po stavu 1. član 45. Zakona o ustrojstvu Voj. i Morn. pošto ih treba smatrati da su pokušali da izbegnu služenje u kadru”; opšir. Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, 136-137; A. Hadri, KPJ na Kosovu i Metohiji do aprilskog rata 1941. godine, Tokovi revolucije, V, Beograd 1970, 361-362; H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 47-48. 975 A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva svetska rata, 123. 974

241

nsijskim obavezama rumunske strane. Žalili su se da nije u sta­ nju da osigura sredstva za podmirenje troškova oko naseljavanja novog stanovništva. Zbog učestalih turskih predstavki, Stalni savjet Balkanskog sporazuma je na svojoj sjednici krajem februara 1938. donio odluku da se održi konferencija predstavnika Turske, Rumunije i Jugoslavije, kao zainteresiranih zemalja, uz prisustvo grčkih posmatrača. Cilj ove konferencije bio je da ispita sve mogućnosti oko iseljavanja muslimana iz Rumunije i Jugoslavije u Tursku, kao i da se toj državi osiguraju neophodna finansijska sredstva. Kon­ ferencija je počela sa radom polovinom juna 1938. u Istanbulu.976 Za vrijeme ovog skupa vođeni su i bilateralni jugoslovensko-turski pregovori oko iseljavanja “turskog” stanovništva. Ovi pregovori su održani u Istanbulu od 9. juna do 11. jula 1938. godine. Ukupno je održano osam sjednica. Konferencijom je predsjedavao Hasan Haka, predsjednik turskog odsjeka u Ekonomskom savjetu Balkanskog sporazuma. Jugoslovensku delegaciju su predvodili Milan Ristić, šef Balkanskog odsjeka Ministarstva inostranih djela i Vojislav Marovčević, inspektor Ministarstva poljoprivrede. Pregovorima su prisustvovali i predstavnici Grčke i Rumunije. Na jednoj od prvih sjednica Milan Ristić je objašnjavao motive Jugoslavije za iseljavanjem stanovništva: “Mi u našoj zemlji, a osobito u južnoj Srbiji imamo brojnu muslimansku populaciju turskog porijekla. Uprkos izuzetno liberalnom režimu u Jugoslaviji, ova populacija već duže vreme pokazuje tendenciju za iseljavanjem u Tursku… Želeći da udovolji željama ove populacije jugoslovenska vlada je pre godinu dana predložila vladi Republike Turske da zaključe Konvenciju koja bi regulisala pitanje iseljavanja Turaka iz Jugoslavije”. Ristić je dalje istakao da je pitanje iseljavanja za Jugoslaviju ekonomsko-socijalni problem, budući da postoji dosta siromašnog seoskog stanovništva, koje čeka da mu se dodijeli zemlja. Pošto je njihovo izdržavanje veliki teret za zemlju, to je vlada odlučila da mu dodijeli obradivu zemlju koja bi ostala iza onih iseljenika koji odlaze u Tursku, gdje, opet ima mnogo obradive zemlje koju niko ne obrađuje, te da je zato Turskoj nužno muslimansko stanovništvo iz balkanskih zemalja.977 Oštro postupanje sa manjinama bilo je od vitalnog značaja za “Politika”, Beograd 14. jul 1938. A. Hadri, Kosovo i Metohija u Kraljevini Jugoslaviji, Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd 1969, 75-76; A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu, 163; opšir. S. Bandžović, Iseljenička politika balkanskih država i pitanje muslimana (1878-1941), Almanah, br. 29-30, Podgorica 2005, 187-234. 976 977

242

beogradski režim zbog kontrole nad znatnim dijelovima zemlje i nacionalne teritorije.978 Državni organi došli su 1938. predviđali da će, ako se ne preduhitre, Albanci u Jugoslaviji za 20 godina, zbog prirodnog priraštaja postati nesavladivi. Komanda III armijske oblasti predlagala je iste godine da se kod iseljavanja, koje treba “sprovesti ga smišljeno, sistematski, ali pri tome i energično” mora imati u vidu da se “prvenstveno isele Arnauti iz pogranične zone, zatim oni iz ostalih oblasti i najzad Turci. Iako Turci nisu nesigurni, njihovo iseljavanje je potrebno da se olakša iseljavanje Arnauta”.979 U jednom drugom dokumentu iz vojnih izvora, u aprilu 1939. se navodi: “Oduzimanje zemlje Arnautima, kao i saznanje da su oni na našoj teritoriji stalno nepoželjan element, uticaće svakako vrlo povoljno na širenje propagande u korist Italije... Ovakvo stanje moglo bi se paralisati na dva načina: ili ih što pre iseliti sa naše teritorije, ili pak zadovoljiti njihova traženja u materijalnom pogledu”. Nezadovoljstvo Albanaca je bilo veoma izraženo.980 Jugoslovensko-turski pregovori su završeni 11. jula 1938. go­ dine, kada je parafiran tekst Konvencije (“Convention”) o iseljavanju iz “Južne Srbije” u Tursku “jugoslavenskog muslimanskog sta­no­ vništva koje je govorilo turski jezik i koje je imalo tursku kulturu”. Njome se nisu mogu koristiti osobe kojima je po va­žećim turskim zakonima i propisima bio zabranjen ulaz u Tursku, nomadsko sta­ novništvo i Romi.981 Po odredbama Ko­n­ve­ncije bilo je predviđeno Z. D. Janjetović, Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine, u: Dijalog povjesničara- istoričara, II, 392. 979 Upor. M. Pirraku, Kulturno-prosvetni pokret Albanaca u Jugoslaviji (1919-1941), Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978, 365; Kosovska Mitrovica i okolina, Kosovska Mitrovica 1979, 149-153; D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990, 239. 980 Iz istorije Albanaca, Beograd 1969, 190-191. 981 ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1938, f. 31, pov. br. 289. U drugom članu ove konvencije navedeni su srezovi iz kojih su se tre­ bali iseliti “Turci”. U Vardarskoj banovini to su bili srezovi: Šar planina (Prizren), Gora (Dragaš), Podgora (Suva Reka), Nerodimlje (Uroševac), Donji Polog (Teto­ vo), Gornji Polog (Gostivar), Galić (Rostuša), Debar, Struga, Gračanica (Priština), Kačanik, Gnjilane, Preševo, Prespa (Resan), Ohrid, Kičevo, Kruševo, Južni Brod, Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Skoplje, Kumanovo, Veles, Ovče Polje (Sveti Nikola), Štip, Kočane, Radovište, Strumica, Dojran (Valandovo), Đevđelija, Kriva Palanka, Kratovo, Carevo Selo i Maleš (Berovo). U Zetskoj bano­ vini srezovi: Peć, Istok, Kosovska Mitrovica, Đakovica i Podrimlje (Orahovac), i u Moravskoj banovini: Lab (Podujevo), Vučitrn i Drenica (Srbica). 978

243

iseljavanje 40.000 seoskih poro­dica sa ukupno 200.000 lica. Iseljenici su prethodno bili dužni dati jugoslovenskim vlastima, na osnovu člana 55. Zakona o drža­vljanstvu, pismenu izjavu o odricanju od jugoslavenskog državljanstva. Organizirano iseljavanje je trebalo otpočeti 1. jula 1939. i trajati šest godina. Prve godine je trebalo biti iseljeno 4.000 porodica, druge 6.000, treće i četvrte po 7.000 i pete i šeste po 8.000 porodica. Jugoslavija je, po odredbama ove konvencije, trebala platiti Turskoj za svaku iseljenu porodicu po 500 turskih lira. Ukupno je trebalo platiti 20.000.000 turskih lira. Postojao je, navodno, tajni dogovor o iseljavanju još 400.000 lica.982 Napuštena seoska imanja pripadala bi jugoslavenskoj državi koja ih je mogla iskoristiti za kolonizaciju.983 Iseljenim porodicama ostavljala se mogućnost da mogu povesti sa sobom po četiri grla krupne i deset grla sitne stoke. Pored seoskog, moglo se iseljavati i gradsko stanovništvo. Odredbe konvencije odnosile su se zvanično samo na tursko stanovništvo, ali indirektno i na Albance i sve muslimane koji su se izjašnjavali kao Turci, ukoliko su željeli da se isele iz Jugoslavije. U povjerljivom tumačenju te konvencije kaže se da je ona “tako redigovana da se može primeniti ne samo na tursko već i na arnautsko stanovništvo; iseljavanje arbanskog stanovništva je pravi njen smisao”.984 Kratkotrajno zadržavanje u navedenim srezovima i izjašnjavanje u turskom nacionalnom smislu omogućavalo je svima onim koji su htjeli da idu u Tursku, da dobiju to pravo. Konvencija je trebala stupiti na snagu na dan kada je potpišu jugoslovenska i turska vlada. Ona nije bila ratificirana u turskom parlamentu zbog Upor. B. Horvat, Kosovsko pitanje, 45; N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, 329-330; D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, 440. 983 Ivo Andrić u avgustu 1938., kao ministar-pomoćnik za vanjske poslove, pismom o “iseljavanju muslimana iz Južne Srbije” informira jugoslavensko po­ slanstvo u Londonu da “turska manjina u Jugoslaviji broji oko 150.000 duša, dok Turci smatraju da njen broj dostiže i do 250.000. U tim granicama svakako će biti utvrđena iseljenička kvota. Za nas kao i za Tursku ovo nije samo jedno nacionalno-političko pitanje, kao što se to često pominje. Socijalni razlozi nam naročito nalažu da se što pre ostvari plan o iseljavanju turskog življa. Iseljavanjem Turaka oslobodile bi se velike površine ziratnog zemljišta na kome bi se mogao smestiti veliki broj naših sunarodnika iz pasivnih krajeva države (Crna Gora, Dalmacija, Hercegovina, Lika)” - opšir. I. Andrić, Diplomatski spisi, Beograd 1992, 193; takođe vidi: B. Krizman, Elaborat dra Ive Andrića o Albaniji iz 1939. godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 2, Zagreb 1977, 77-89. 984 P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 16. septembar 1998. 982

244

smrti predsjednika Ataturka.985 Albanski predstavnici sa Kosova i iz Makedonije su se suprotstavljali njenoj primjeni tražeći da ona ne obuhvati Albance.986 Ferhad-beg Draga, jedan od albanskih vođa, intervenisao je, preko ministra Mehmeda Spahe, da se postignuti sporazum ne potpisuje. Albanija je bila informirsana da se, prema ovom sporazumu, trebaju iseliti Albanci a ne Turci, pa je nastojala da diplomatskim putem spriječi njegovu realizaciju. U pripreme za masovno iseljavanje “turskog” stanovništva iz Jugoslavije, bilo je uključeno više državnih organa, naučnih institucija.987 Turske vlasti su bile planirale da iseljenike iz Jugoslavije nasele na granične prostore prema Kurdima u Iranu i Iraku. Pokušaj naseljavanja domaćeg turskog stanovništva u te nesigurne predjele nije uspio jer Turci nisu željeli da idu u brdske i borbama izložene krajeve.988 Izvjesnu nedoumicu su među zapadnim zemljama u vezi ovog sporazuma unosile i dalje nejasne granice između “muslimana” i “Turaka”. Turska vlada sa svoje strane nije činila ništa da te nedoumice otkloni. U martu 1938. Haydar-beg, turski ministar, je u Beogradu u razgovoru sa svojim albanskim kolegom precizirao stav svoje vlade o sporazumu za iseljenje “Turaka” iz Jugoslavije. On je izjavio da je u vezi sa iseljavanjem dobio striktna uputstva od predsjednika Ataturka, da Turska nije muslimanska republika, niti je to trebala da postane prihvatanjem muslimana ostalih “rasa”, te da turska vlada nije htjela otvoriti vrata albanskim iseljenicima iz Upor. H. Bajrami, Debimi dhe shperngulja e Shqipareve ne Turqi. Dokumente, 324-331. Borislav Krstić, autor studije Kosovo između istorijskog i etničkog prava (Beograd 1994), smatra da su u Kraljevini Jugoslaviji prvobitno postojala razmišljanja da je izvodljiva asimilacija Albanaca, pa je zato kolonizaci­ ja Kosova obavljena diseperziono; zatim je načinjena regionalna podjela albanske etničke zajednice u tri banovine, te da konačno, za vlade M. Stojadinovića “u odsustvu istorijske odgovornosti” nije realiziran već parafirani sporazum s Tur­ skom o preseljavanju 200.000 Albanaca u ovu zemlju - opšir. “NIN”, br. 2511, Beograd 11. februar 1999. 986 ASSIP, PO 1938, f. 28, pov. br. 579; A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva svetska rata, 124. 987 Brojne zahtjeve za iseljavanjem neki su istoričari nastojali da objasne kao “nedoraslost građanskom pravnom poretku”, ne uzimajući u obzir djelovanja svih faktora koji su određivali razmjere emigracije – prema: M. Ekmečić, Uloga islama u socijalnom i političkom razvoju Balkana, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), 49. 988 A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva svetska rata, 124. 985

245

Jugoslavije. Na ovakve tvrdnje Haydar-bega albanski ministar ga je upitao koliko onda ima Turaka u Jugoslaviji. Ovaj je odgovorio da se radi o 250.000 osoba. Očito je, međutim, da je ovaj sporazum trebao da se primjeni na kompleksnoj etno-vjerskoj strukturi sta­ novništva Jugoslavije. Evropski diplomatski posmatrači nisu ima­ li principijelnih primjedbi protiv konvencija o iseljavanju mu­sli­ manskog stanovništva, mada su konvencije, kao što je bila turskorumunska i tursko-jugoslovenska, podrazumijevale izvjestan ste­ pen pritiska na stanovništvo kako bi se primoralo na iseljavanje. Dokumenti otkrivaju i stalno prisutnu dvoličnost kod diplomatskih posmatrača, pri etno-vjerskom definisanju muslimanskih manjina, koja je djelimično bila u samim stvarima, a djelimično zavisila od znanja, predrasuda i njihove političke opredjeljenosti.989 Sporazum o iseljavanju iz Jugoslavije je trebalo sprovesti u djelo, ali su ga pra­tile brojne prepreke. U razgovoru koji je 6. jula 1939. vodio Ru­ždi Aras, turski ministar spoljnih poslova, sa jugoslovenskim diplomatom dr. Ivanom Subotićem, istaknuto je kako turska vlada zbog svog programa naoružanja, nije mogla da osigura predviđeni dio sredstava za naseljavanje. Aras je tvrdio kako bi se konvencija mogla odmah primjeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i drugi dio troškova koji su se odnosili na iseljavanje u Tursku.990 Turska nije ratifikovala Konvenciju zbog smrti Kemala Ataturka, ali su takođe i komplikacije oko revidiranja finansijskog dijela sporazuma, te izbijanje Drugog svjetskog rata, omeli realizaciju ovog bilaterarnog dogovora.991 Brojna porodična i pojedinačna stradanja muslimana ni­su osta­ vila traga u dokumentima i zvaničnim, zamaskiranim izvje­štajima režimskih organa. Nepismeni i zaplašeni narod nije u većini znao da M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi između dva svetska rata, 462-463. 990 Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, 138. 991 Upor. V. Jovanović, Interministerijalna konferencija Kraljevine Jugoslavije o iseljenju “neslovenskog elementa” u Tursku (1935), Prilozi, br. 35, Sarajevo 2006, 121-122; “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990. B. Gligorijević piše, bez posebnih obrazloženja, da “jugoslovenska strana nije prihvatila ovaj aranžman i do iseljenja muslimana ovim putem nije došlo” – prema: B. Gligorijević, Između pravoslavlja i katoličanstva - Islam u Jugoslaviji 1918-1941, 444. Dr. Živko Avramovski smatra da sporazum nije bio potpisan jer nije došlo do saglasnosti o pitanju obeštećenja koje je iseljenicima trebala isplatiti jugoslaven­ ska vlada – o tome: Ž. Avramovski, Britanci o Kraljevini Jugoslaviji 1931-1938, knj. II, Zagreb 1986, 651, nap. 37. 989

246

piše ali je pamtio. Takva predanja prelazila su sa koljena na koljeno i na taj način su sačuvana od zaborava koji je neprestano prijetio da jedan narod izbriše iz istorije i njegovu dalju sudbinu veže za neke druge, strane prostore i druge države, kao da on nikada nije tu ni postojao. Bila je to nadasve teška i bolna stvarnost ispunjena strahom od dolazećeg sjutra. Te dileme oslikavali su i knji­ževnici koji su se pisali o tom višegeneracijskom traumatičnom dobu. Odlazak muhadžira je bio inspiracija za brojne književnike da predstave taj put. Zemko, junak romana “Bihorci” Ćamila Sijarića razmišljao je nakon konačne odluke da krene put Turske: “U srcu mu ponekad dođe teško. On bi se tada i pokajao samo kad bi se to moglo. No ne može. Nema kud natrag- zemlja je otišla, prodao je, pa tako pane kao u san, u neki težak i strašan san u kojem ne zna ni svoje ime. Zna samo jedno: udario je u nešto novo, u taj put u Tursku, i u tome se našao sam- bez ikoga svoga, bez prijatelja, i više nije onaj što je bio, nije to više Zemko iz Rašlja, no neko drugi, tuđ i sebi i drugome, i neobičan; naročito u tom, novom ruhu, kako nosi još samo Hadžija. I držanje je promijenio- zbori mnogo, maha rukama, plače od neštani od čiste tuge ni čiste radosti, no onako-od svega, od ovih selama i ovih ljudi. Pita se za zdravlje pa zaplače. Sjeti se djeda pa i tada plače. Sjeti se kad je čuvao jagnjad po ovom svom vrletnom Rašlju - malen, bosonog, golokrak, gologlav, pa i tada zaplače. Svakoga se jagnjeta on tada sjeća, i svoje se majke sjeća i stalno je sanja- sav se dao u neke snove i neka sjećanja, i od njih plače... U melajskom hanu otkunja noć, kesu pritvrdi, misli sabere-a misli niko sabrati ne može, jer one su ovdje kao ptice, htjele bi u svaku stvarčicu da kljucnu, šta je ostalo a šta sad dolazi, i koliko čovjek uopšte mudar kad čini ovo što sada čini, odlazi u svijet, a zemlju ostavlja, odnosno zemlju drži u kesi stisnutu rukom tu uz srce, sada tako tanku i tako laku da čovjek od straha vrisne i zakuka”.992 Oni koji su došli u Tursku, Ć. Sijarić, Bihorci, Sarajevo 1981, 139. U romanu Vrtlog Muhamed Musić, opisuje atmosferu masovnog napuštanja jednog sela: “Vladala je potajna zebnja, nesigurnost, neki čudan strah kod onih koji su sa pasošima u džepovima čekali jutro da pođu u Tursku i kod onih koji su došli da ih isprate. Niko nije sigur­ no znao na šta će naići, šta će zateći u toj dalekoj zemlji o kojoj su kružile različite priče. Potajna hladnoća je prodirala do srži i mutila pamet. Napustiti kuću, ostaviti livade, česme, planine, otići negde tamo u neku pustaru. Zavezati oči, pa u svet! Svi su tako mislili, ali zemlja i kuće su prodate. Torovi su ostali prazni. Navukao se mrak. Cele noći su se pekle pite, gurabije, kuvala jaja. Oko kuće su rzali konji. Sve je sada izgledalo beznačajno maleno prema ovom velikom odlasku, prema rastanku koji se izlio u srca, u misli. Jedino su deca spavala po uglovima soba. 992

247

sticanjem njenog državljanstva, kao lojalni građani, prihvatali su i usvajali vrijednosti društva koje ih je primilo.993 Iskustva iz međuratnog perioda oko “razmjene” stanovništva na Balkanu neće biti zaboravljena na kraju Drugog svjetskog rata.994 Vrijeme rata koje je dolazilo nije obećavalo ništa dobro. Opet će oživjeti ideje masovnog protjerivanja, praćene drugim genocidnim mjerama kojima će biti muslimani izloženi.995 Do nastavka i novog vala iseljavanja muslimanskog stanovništva sa Balkana doći će na­ kon Drugog svjetskog rata.

Starija su se naslanjala na bale, o direke i tu kao okamenjena dremala...Od samog jutra, dok se sunce još nije pomolilo, seoskim putem išle su grupe ljudi i natova­ reni konji. Šarenele su se raznobojne bale. Iz antrešalja su virile dečije glave. Išli su prečicama da bi što pre izašli na prostranu zaravan koja se prostirala iznad sela” – prema: M. Musić, Vrtlog, Pljevlja 1976, 109-110. Murat Baltić je o sumornom muhadžirluku u romanu Duvarine napisao: “To ti je jedna rijeka bez vode, suha. Po suhom koritu su plovili ljudi i ona ih je vodila u Tursku, ni izvora ni uvira. Nosila je ljude u nepoznato, ne čoveka po čoveka, već familiju po familiju, cio fis. Presušivalo je i ovamo i tamo. I tako cio narod. Narod bez naroda, ni tamo ni ovamo. Oduvek odlazio, niđe ne dolazio. Stizo po turskim zabitima i pustarama, ali ne ko narod, nego ko tuđin, promijenjeno ime, promijenjen jezik, promijenjena nacija. Za sekundu si postajao Turčin, i ako ni po krvi, ni po soju, tamo ne pripadaš, a kod države pogotovu” – prema: M. Baltić, Duvarine, Sarajevo 1991, 233. 993 M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 313. 994 Luj Virt (Louis Wirth), američki stručnjak za pitanja nacionalnih man­ jina, preporučivao je na kraju Drugog svjetskog rata da se pri povlačenju državnih granica prizna važnost rasporeda etničkih zajednica i pripremi premještaj ljudi u srodnije države u slučaju da etničke granice budu narušene. Isticao je prim­ jer međuratne, “prilično zadovoljavajuće” razmjene turskog, bugarskog i grčkog stanovništva na Balkanu, ustvrđujući da u svjetlu tih zbivanja i pitanje manjina ne može duže biti tretirano nerješivim. Iz zemalja istočne Evrope iseljeno je oko 13 miliona Nijemaca - nav. prema: S. Antonić, Kosovo i demokratska Srbija, Nova srpska politička misao, br. 3-4, Beograd 1999, 156-157. 995 Opšir. S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993.

248

RECENZIJA Rukopis je strukturiran iz dva osnovna dijela: prvi, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u osmanske djelove Ba­ lkana (1877 – 1914. godine) i drugi, Iseljavanje u Tursku između dva svjetska rata. Prvi dio autor je obradio po sljedećim strukturnim ele­me­n­tima: a) Mudžahirski pokreti iz Crne Gore od sredine XIX do prve decenije XX stoljeća koji čine: • muslimansko stanovništvo u crnogorskom okruženju, • iseljavanje muslimanskog stanovništva iz kolašinskog kraja, • napuštanje Nikšića (1877 – 1882. godine), • iseljavanje iz Podgorice, Ulcinja i Bara, • odnos crnogorske države prema imovini muhadžira, • raseljavanje muhadžira, i b) Prvi balkanski rat i demografska deosmanizacija Balkana sa obradom dijela Muhadžirski pokreti. Drugi dio ima sljedeću strukturu: • od Osmanskog carstva do Turske, • položaj muslimana u Kraljevini SHS/Jugoslaviji, • društveno ekonomske prilike, • politika progona i iseljenički pokreti, i • legalizacija iseljeničkog pokreta. 249

Rukopis je obrađen na osnovu velikog broja literaturnih izvora i obimne arhivske građe, te i drugih izvora (statističke građe, literalnih djela i sl.), čime se autor pokazao kao agilan istraživač i poznavalac ove problematike. Zbivanja su tretirana u okviru međunarodnih prilika i odnosa snaga, balkanskih previranja i društveno ekonomskih i političkih prilika u Crnoj Gori i u okruženju. Na početku rukopisa autor opravdano ističe da su migracije stalni pratioci evolucije i prostornog razmještaja čovječanstva, te da je od «Bečkog rata» nastalo vrijeme progona muslimanskog stanovništva sa balkanskih prostora. Nacionalne države na Balkanu imale su pretenzije ka velikonacionalističkoj zamisli i u vrijeme njihove ekspanzije, Muslimani su bili prve žrtve «progona» ali se ne može izgubiti iz vida da su ti narodi samo oslobađali svoje matične teritorije, koje su bili izgubili ekspanzijom i osvajanjem od strane Osmanskog carstva. Prelomni događaj, ističe autor, bio je Berlinski kongres 1878. godine, čijim odlukama je Otomansko carstvo izgubilo tri petine svoje teritorije i jednu petinu ukupnog stanovništva (oko 5 miliona) i poslije kojih su nastale obimne migracije iz novostvorenih i obnovljenih pravoslavnih država Balkana prema Turskoj, pa i iz Crne Gore. Rukopis sadrži obimnu statističku građu o iseljenim Mu­sli­­ manima sa širih prostora Balkana u Tursku, kao i o iseljenim Mu­ slimanima iz Crne Gore, odnosno njenih pojedinih djelova, posebno: Nikšića, Kolašina, Podgorice, Bara, Mojkovca, Pljevalja, Bijelog Polja, Berana, Rožaja, Plava i Gusinja. Važno je istaći da pri tome naznačava konkretna naselja, porodice i broj članova koji su se iselili, dajući i njihova prezimena. Ti prikazi iseljenika dati su, kako u kontinuitetu, tako i u talasima koji su bili masovniji, posebno poslije Berlinskog kongresa, prvog i drugog balkanskog rata, između dva svjetska rata, osobito u toku 1924 i 1925. godine te i od 1935. do 1940. godine. Autor se opravdano zadržao i na stradanjima iseljenika, dajući opi­se uzroka i povoda (kako ih on vidi) za iseljavanje, napuštanje nepokretne imovine ili njenu prodaju u bescijenje, duga putovanja i lutanja do mjesta naseljavanja, praćena oskudicama, nemaštinom, gladovanjem, a često i maltretiranjima i ponižavanjima. Iz tih opi­ sa vide se njihova metanastazička kretanja i etapna, pa i stalna na­ seljavanja dijelom u bližem i daljem okruženju, a i u Tursku. 250

Od posebnog značaja su i prikazi prostora u koje su iseljenici naseljavani, a naročito u Bosni, Makedoniji i Turskoj. Prostori koji su naseljavani u Turskoj su najčešće bili napuštene teritorije od strane iseljenih Jermena i Grka, kao i oni koji se nalaze u prigraničnoj oblasti Turske sa Irakom. Dati su opisi njihove nostalgije za starim krajevima, kao i teškoće prilagođavanja novim sredinama, posebno Gamzeku i Šarkši u vilajetu Sivas. Za iseljavanje muslimanskog stanovništva sa prostora Crne Gore u Tursku, autor ističe da je bilo «uslovljeno djelovanjem niza različitih faktora, kao što su: ekonomski, politički, psihološki i drugi i da ih treba posmatrati u kontekstu opštih migracionih kretanja kod stanovništva ne samo Kraljevine SHS/Jugoslavije, već i drugih balkanskih zemalja. Na drugoj strani, kaže autor, «nedovoljno naseljenoj Turskoj bio je nužan svaki novi doseljenik, posebno za krajeve koje su napustili Grci i Jermeni, pa su se Turske vlasti angažovale na propagandi radi doseljavanja iz balkanskih država u kojima je živjelo muslimansko stanovništvo izloženo različitim oblicima diskriminacije». No, iako su «javno negirale podsticanje iseljavanja Muslimana, režimi u Beogradu bili su zainteresovani da se što više Muslimana iseli u Tursku». I pored toga, autor dalje ističe, da su «iseljavanja rukovođena ekonomskim motivima kao preovlađujućim i presudnim, pogađala najviše planinske krajeve, sa malo obradive zemlje i sa jasnom tradicijim metanastazičkih kretanja i migracija». Od drugih razloga za iseljavanje, autor navodi Agrarnu reformu, kojom je zemlja oduzimana od aga i begova, pri čemu navodi konkretne primjere iz Bijelog Polja. Kao elemente za primjenu brutalnog odnosa prema Musli­ ma­nima autor navodi i činjenicu da su poslije prvog svjetskog rata na području Pljevalja, Bijelog Polja, Rožaja, Plava i Gusinja me­đu pravoslavnim stanovništvom sijala strah i sprovodile teror muslimanske odmetničke grupe i da je Sandžak bio pun odmetnika sve do 1924. godine, pri čemu navodi i njihove kolovođe. S tim u vezi, on dalje kaže «da je odmetnička grupa Jusufa Mehonjića uznemiravala čitavo Polimlje». Osuđujući djelovanje ovih grupa, on osuđuje i drugu stranu ističući da je «u masovnim osvetama ispoljila sve najniže strasti ljudskog zloumlja». Za ranije periode međutim, nužne su kompleksnije ocjene o uzrocima iseljavanja kao i za primjenu nasilja sa obije strane kao što 251

su posebno osvajanje Osmanskog carstva na Balkanu i zaposijedanje teritorija pravoslavnog stanovništva, razbijanje unutrašnje kohezije pravoslavnog stanovništva razaranje njegovih civilizacijskih teko­ vina, kulturni mrak na dugi rok, vjekovni ekonomski nazadak za ostalim evropskim narodima, surovi odnos prema kulturnom nasljeđu, nasilna osmanizacija pravoslavnih, učešće islamskog stanovništva u vojnim jedinicama Turske i Austro Ugarske u borbama protiv pra­ voslavnog stanovništva, podsticanje na međusobne sukobe do istre­ bljenja i zatiranja i slično. Autor je u ovom rukopisu učino određeni napor da objasni isto­rijske okolnosti u kojima je muslimansko stanovništvo bilo izlo­ ženo stradanjima i dao prikaz procesa migracija sa ovih prostora i njihove posljedice i u osnovi dao uspješan doprinos svestranijem sagledavanju njihovih uzroka. Problematika je složena, jer su bi­la složena i vremena u kojima su se zbivala i ispoljavala, zbog če­ga jednostrani pristupi nemaju duže istorijsko utemeljenje, ali poma­žu kompleksnom sagledavanju teške sudbine muslimanskog stanovništva ne toliko na prostorima Crne Gore koliko u njenom okruženju. Otuda bi veće zadržavanje na problematici iseljavanja iz Crne Gore (to je suština razmatranja, a mnogo manje u okruženju), ovaj bi rukopis bio još uspješniji. Imajući u vidu naprijed izloženo, rukopis autora dr Safeta Bandžović «Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u osmanske djelove Balkana i Tursku (1877 – 1940. godine)», je uspje­ šna istorijska analiza koja će doprinijeti objektivnijem sagle­davanju i rasvjetljavanju ove kompleksne i vrlo složene problematike. Obje­ ktivna ocjena negativnih iskustava su nauk i pouka da nam se slična događanja više nikada ne ponavljaju. Prof. dr Radovan Bakić

252

BIOGRAFIJA AUTORA

Safet BANDŽOVIĆ (1961.), doktor istorijskih nauka, vi­ ši naučni saradnik na Institutu za istoriju u Sarajevu. Posebno se bavi istraživanjima migracija i društvenih odnosa u novijoj istoriji južnoslovenskog i balkanskog prostora. Na Univerzitetu «Lomonosov» u Moskvi obavio je stručno usavršavanje iz oblasti istorijske demografije. Magistrirao je na tematici demografskih kretanja u Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, a doktorirao na iseljavanju južnoslovenskog muslimanskog stanovništva u Tursku u XX stoljeću. Autor je jedanaest knjiga kao i većeg broja na­učnih i stručnih radova mahom vezanih za migracione i muhadžirske pokrete na Balkanu i južnoslovenskom pro­storu tokom XIX i XX stoljeća.

253

254

IZDANJA MATICE MUSLIMANSKE CRNE GORE U periodu 1998-2011. godine 1. Dr Avdul Kurpejović, Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, Podgorica, 1998. 2. Kulturni identitet muslimanskog naroda u Crnoj Gori, zbornik, Podgorica, 2001. Autori: Dr Avdul Kurpejović: Kulturni identitet u konstituisanju na­ cionalnog identiteta muslimnskog naroda u Crnoj Gori; Tekst iz časopisa „NUR“ Koncept islamske kulture i civi­ lizacije; Mr Smajo Šabotić: Psihološki problemi prelaska patrija­ halne muslimanske porodice u savremenu; Dr Avdul Kurpejović: Etnološke osobenosti muslimanskog naoda Crne Gore; Dr Vojislav P. Nikčević: Neke osobenosti jezika muslimanskog naroda u Crnoj Gori; Ismet Hadzić: Slikarstvo Muslimana u Crnoj Gori; Ibiš Kujević i Delija Kurpejović: Folklorne karakteristike Sandžaka sa posebnim osvrtom na rožajski folklor; Delija Kurpejović: Muslimanski svadbeni običaji Rožaja i okoline; Mervad Nurković: Narodni običaji vjerovanja i bajanja muslimanskog naroda Rožaja; Dr Maksut Dž. Hadžibrahimović: Običaji islamske kulture u Ulcinju; Jusuf Mustafić: Život i običaji Muslimana u knjizi Andrije Jovićevića; – Crnogorsko primorje i Krajina; 255

Atlaj Suroj: Tradicionalni običaji Muslimana u Turskoj iselјe­ nih iz sjeverne Crne Gore u romanu Orhana Kemala „Džemilje“; Dr Slobodan Jerkov: Osnovne karakteristike pjesme i pjeva­ nja podgoričkih Muslimana; Uzeir Bećović: Decenije uspona – Međurepublička zajednica za kulturno-prosvjetnu djelatnost Pljevlja. 3. Dr Avdul Kurpejović, Etnološke odlike muslimanskog naroda u Crnoj Gori, Podgorica, 2001. 4. Ljiljana Lipovina, Bibliografija muslimanskog naroda Crne Gore, Podgorica, 2004. 5. Kulturna baština muslimanskog naroda Crne Gore, zbornik, Podgorica, 2006. Autori: Uzeir Bećović:Islamska religija i civilizacija kao kulturna ba­ština muslimanskog naroda, Dr Avdul Kurpejović: Kulturni identitet muslimanskog na­ roda Crne Gore; Jusuf Bibezić: Nacionalni identitt i ime muslimanskog na­ roda Crne Gore, Dr Avdul Kurpejović: Etnološke odlike muslimanskog na­ roda Crne Gore, Sreten Vujović: Muslimanska narodna epika sa kratkim osvrtom na savremenu literaturu muslimanskog narodaCrne Gore; Akademik Olga Perović: Savremena likovna umjetnost Mu­ slimana u CrnojGori; Prof. dr Slobodan Jerkov:Narodna muzika muslimanskog naroda u Crnoj Gori; Prof. dr Vojislav P. Nikčević: Neke osobenosti jezika mu­ slimanskog naroda u Crnoj Gori. Pajazit Hasić: Orjentalne građevine stambenmog tipa u Rožajama i kultura stanovanja 6. Dr Avdul Kurpejović, Slovenski Muslimani zapadnog Ba­ lkana, Podgorica, 2006. 7. Dr Avdul Kurpejović, Vjerske, kulturne i etnološke odlike tradicionalnog braka i porodice muslimanskog naroda Crne Gore, Podgorica, 2007. 8. Dr Avdul Kurpejović, Muslimani Crne Gore - Značajna istorijska saznanja, dokumenta, institucije i događaji, Podgorica,2008. 256

9. Dr Avdul Kurpejović,Osman Grgurević, Matica muslimanska Crne Gore – Informativni vodič, Podgorica, 2010. 10. OSVIT – glas Muslimana Crne Gore, 1, Podgorica, 2010. 11. OSVIT – glas Muslimana Crne Gore, 2, Zbornik radova sa naučnog skupa “Očuvanje kulturnog identiteta i baštine Muslimana Crne Gore”, Podgorica, 2010.

257

258

SADRŽAJ Predgovor ...................................................................................... 5 I Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u osmanske dijelove balkana (1877-1914.) ..................................... 9 Muhadžirski pokreti iz Crne Gore od sredine xix stoljeća do prve decenije xx stoljeća ............................................................ 37 Muslimansko stanovništvo u crnogorskom okruženju ............... Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz kolašinskog kraja ..... Napuštanje Nikšića (1877-1882.) .............................................. Iseljavanje iz Podgorice, Ulcinja i Bara .................................... Odnos crnogorske države prema imovini muhadžira ................. Raseljavanje muhadžira ..............................................................

39 48 62 72 80 84

Prvi balkanski rat i demografska deosmanizacija Balkana ....... 109 Muhadžirski pokreti .................................................................. 147 II Iseljavanje u Tursku između dva svjetska rata ................... 165 Od Osmanskog carstva do Turske ............................................ 169 Položaj Muslimana u Kraljevini SHS/Jugoslaviji .................... 177 259

Društveno-ekonomske prilike ................................................... 191 Politika progona i iseljenički pokreti ...................................... 206 Legalizovanje iseljeničkog pokreta ........................................... 232 Recenzija .................................................................................. 249 Biografija autora ....................................................................... 253 Izdanja Matice muslimanke Crne Gore ..................................... 255 Sadržaj ...................................................................................... 259

260

CIP – Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње ISBN 978-86-907277-6-6 (Књ. 1) COBISS.CG-ID 17590288

261

262