ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ - ΒΑΣΙΛΙΕΦ 324-1453-Τόμος Α

Α. Α. ΒΑΣΙΛΙΕΦ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

324 -1453

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ

Α. Α. ΒΑΣΙΛΙΕΦ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ AYTOKPATOPfAΣ ΊΌΜΟΣ ΠPQΤOΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΔΗΜΟΣθΕΝΗ ΣΑΒΡΑΜΗ

~

1995

ΠΑΠΥΡΟΣ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΑΕ.

Για την Ελληνική Γλώοο:α σε όλο τον κόσμο

Α. Α. ΒΑΣΙΛΙΕΦ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ

Α ΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ ΣΑΒΡΑΜΗ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΠΑΠΥΡΟΣ

n

a m r e p o t by n

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΓΓΛΙΚΉ ΕΚΔΟΣΗ Η «ΙΣΤΟΡΙΑ τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», που εμφανίζεται τώρα σε μια νέα αγγλική έκδοση, έχει μια μάλλον μεγάλη ιστορία. Η πρώτη της εμφάνιση έγινε στα Ρωσικά στη Ρωσία. Ο πρώτος τόμος ήταν έτοιμος στο τυπογραφείο τους τελευταίους μήνες τής Ρωσικής Αυτοκρατορίας και

στις αρχές τής πρώτης Επαναστάσεως, κυκλοφόρησε δε το

1917, δίχως υ­

ποσημειώσεις, καλύπτοντας την μέχρι τις Σταυροφορίες περίοδο. Ο δεύ­ τερος τόμος, χωρισμένος σε τρία μέρη

«Βυζάντιο και οι Σταυροφορί­

-

ες», «Η Λατινική Κυριαρχία στην Ανατολή» και «Η Πτώση τού Βυζαντί­ ου»

τυπώθηκε μεταξύ

-

1923

και

1925,

συμπληρωμένος με παραπομπές

στις κύριες και δευτερεύουσες πηγές. Η ρωσική έκδοση είναι τώρα τε­

λείως ξεπερασμένη. Η πρώτη αγγλική έκδοση κυκλοφόρησε πριν είκοσι τρία χρόνια

(1928-1929),

σε δύο τόμους, στη σειρά τών μελετών τού Πανεπιστημίου

τού Γουισκόνσιν

(Wisconsin).

~Eχoντας ως βάση για την έκδοση αυτή το

ρωσικό πρωτότυπο, τήν αναθεώρησα προσεκτικά και την εκσυγχρόνισα. Η έκδοση αυτή έχει εξαντληθεί προ καιρού. Το

1932 αναθεώρησα

και εμπλούτισα το κείμενο για τη γαλλική έκδο­

ση, που κυκλοφόρησε στο Παρ (σι τον ίδιο χρόνο και που έχει επίσης ε­ ξαντληθεί. Αργότερα ~κανα μερικές μικρές αλλαγές για την ισπανική έκ­

δοση, που κυκλοφόρησε στη Βαρκελώνη το πρώτου τόμου αυτής τής εργασίας

-

-

που

1948. Η τουρκική έκδοση τού εξεδόθη στην' Αγκυρα το 1943

είναι μετάφραση τής γαλλικής έκδοσης. Προς μεγάλη μου έκπληξη, η

έκδοση αυτή έχει εξαντληθεί τελείως και εγώ ο ίδιος, ο συγγραφέας, δεν έχω δικό μου αντίτυπο. Είδα ένα αντίτυπο στη Βιβλιοθήκη τού Κογκρέ­ σου.

Αυτή, η δεύτερη αγγλική έκδοση, έχει ως βάση τη γαλλική. Αλλά αφό­ του, το

1932,

κυκλοφόρησε το γαλλικό κείμενο, έχουν περάσει δεκαεν­

νέα χρόνια και κατά το διάστημα αυτό έχουν εκδοθεί πολλά έργα μεγά­

λης αξίας, που πρέπει να συμπεριληφθούν στη νέα έκδοση. Το 1945, σύμ­ φωνα με την επιθυμία τού Πανεπιστημίου τού Γουισκόνσιν, αναθεώρησα

και πάλι το κείμενο για μια νέα έκδοση και

-

ακόμη- πρόσθεσα ένα

ειδικό τμήμα σχετικό με τον Βυζαντινό Φεουδαλισμό. Οπωσδήποτε, η α­ ναθεώρηση αυτή έγινε το 1945, και κατά την περίοδο 1945-1951 έχουν εμφανισθεί και άλλες, πιο αξιόλογες, εργασίες. Προσπάθησα να κάνω

ό,τι καλύτερο μπορούσα για να προσθέσω μερικές απαραίτητες προσθή­ κες και αλλαγές. Αλλά αυτές έγιναν σποραδικά και όχι συστηματικά και

γι' αυτό φοβάμαι ότι αρκετά κενά θα παρουσιασθούν αργότερα.

Α. Α. ΒΑΣΙΛΙΕΦ

12

Κατά τα δύο τελευταία χρόνια ο παλαιός μου μαθητής και τώρα εκλε­

κτός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ράτζερς (Rutgers), Πέτρος Χαράνης, μέ βοήθησε πολύ, κυρίως δε στην προετοιμασία τής βιβλιογραφίας. Αισθάνομαι ως εκ τούτου το καθήκον να τού εκφράσω τη βαθιά μου ευ­

γνωμοσύνη. Όπως είπα στον πρόλογο τής πρώτης αγγλικής εκδόσεως,

δεν είναι σκοπός μου να δώσω πλήρη βιβλιογραφία τού θέματος. Έτσι,

τόσο στο κείμενο όσο και στη βιβλιογραφία, δίνω μόνον τις πιο αξιόλο­ γες ή πιο πρόσφατες εκδόσεις. Αν και έχω πλήρη τη συναίσθηση ότι το χρονολογικό σχήμα τής εργα­

σίας μου μερικές φορές ενοχλεί, δεν τό άλλαξα σ' αυτήν τη νέα έκδοση, γιατί τότε θα έπρεπε να γράψω ένα τελείως νέο βιβλίο. Ευχαριστώ θερμά τον κ. Ρόμπερτ Ρέυνολντς

(Robert L. Reynolds),

καθηγητή τής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο τού Γουισκόνσιν, καθώς και το

Γεωγραφικό Τμήμα τού ιδίου Πανεπιστημίου για τη βοήθεια που έδωσαν στους εκδότες τού βιβλίου αυτού με την προετοιμασία τών χαρτών. Επί­ σης θερμά ευχαριστώ την κα Έντνα Σέπαρντ Τόμας

Thomas),

(Ednah Shepard

η οποία με αξιοπρόσεκτη ευσυνειδησία αναθεώρησε τα χειρό­

γραφά μου και διόρθωσε τα ανεπαρκή μου Αγγλικά. Θα ήθελα τέλος να ευχαριστήσω τον κ. Κίμωνα Γιοκαρίνη, που ανέλαβε τη δύσκολη δOυλ€ιά να συνθέσει το ευρετήριο αυτού τού βιβλίου. Α. Α. Βασίλιεφ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ*ΣΑΡΛΝΤΗΛ Η ΙΣΤΟΡΙΑ τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έχει σχεδόν τελείως αναθε­ ωρηθεί κατά τα τελευταία τριάντα ή σαράντα χρόνια. Πολύ σπουδαία στοιχεία

-

σχετικά με διάφορα τμήματα αυτής τής ιστορίας

-

έχουν α­

νακαλυφθεί, ενώ συγχρόνως έχουν γίνει σημαντικές και λεπτομερείς επι­

στημονικές εργασίες, οι οποίες μελετούν διάφορες περιόδους της. Μολα­ ταύτα όμως, μάς έλειπε μια γενική ισtOρία τής Βυζαντινής Αυτοκρατορί­ ας, που θα αξιοποιούσε αυτές τις έρευνες και η οποία, τελείως ενημερω­

μένη για τα πιο 'σύγχρονα επιστημονικά συμπεράσματα, θα εξέθετε, κα­ τά έναν πλήρη τρόπο, την τύχη και την εξέλιξη τής Αυτοκρατορίας. Οι ι­ στορίες, τις οποίες επιχείρησαν να γράψουν, στη Ρωσία, ο Κουλακόβσκι και ο Ουσπένσκι, έμειναν ατελείς. Ο πρώτος σταματά στο

717,

ενώ ο

δεύτερος φθάνει μόνον μέχρι το τέλος τού 90υ αιώνα. Τα πολύτιμα έργα

*

Ο πρόλογος του Σαρλ Ντηλ

~lς l ΙΥ, 314-315. Zepos, ένθ. ανωτ. 265. (2) Zacharia νοη Lingenthal, 308. Vasilievsky, 215-2]6' τραγούδια έχουν δημοσιευθεί από τον Σ. Κυριακίδη, «Ο Δι­ γενής Ακρίτας», 1926, 119-150.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ βΥΖΑΝΤιΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

. κοντά

469

στην Τραπεζούντα, τον τάφο του, ο οποίος, σύμφωνα με τη λα'ίκή

παράδοση, προστατεύει τα νεογέννητα παιδιά από τα πονηρά πνεύματα,

Το περιεχόμενο τού έπους παρουσιάζει πολύ μεγάλες ομοιότητες με ονο­ μαστούς επικούς θρύλους τής Δυτικής Ευρώπης, όπως το Άσμα τού Ρο­ λάνδου

-

που αναφέρεται στην εποχή τού Καρλομάγνου -

και το Τρα­

γούδι τού Σιντ μου, δύο έργα που έχουν ως πηγή την πάλη ανάμεσα στον Χριστιανισμό και τον Μωαμεθανισμό.

Το έπος τού Διγενή Ακρίτα διασώθηκε σε πολλά χειρόγραφα, από τα οποία το παλαιότερο ανήκει στον

140

αιώνα(l). Η μελέτη του έχει τώρα

τελευταία εισέλθει σε μια νέα φάση, χάρη στις διαφωτιστικές έρευνες τού Γκρεγκουάρ, τις οποίες συνέχισαν πολύ καλά οι συνεργάτες του Μ, Κανάρ (Μ,

Canard) και Ρ.

Γκουσάν

(R. Goossens).

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι το ιστορικό πρότυπο τού Διγενή ήταν ο Διογένης, ο Τουρμάρχης τού θέματος τών Ανατολικών (στη Μικρά

Ασία), που έπεσε το

788,

αγωνιζόμενος εναντίον τών Αράβων, Πολλά

στοιχεία τού ποιήματος αναφέρονται σε γεγονότα τού 100υ αιώνα, οπότε

τα στρατεύματα τού Βυζαντίου εδραιώθηκαν στην περιοχή τού Ευφράτη' ο δε τάφος τού Διγενή, κοντά στην πόλη Σαμόσατα, χρονολογείται από

το

940

περίπου, Έχουν ανακαλυφθεί εξαιρετικά ενδιαφέρουσες σχέσεις

ανάμεσα στο βυζαντινό έπος αφ' ενός και στα αραβικά και τουρκικά έπη αφ' ετέρου' ακόμη και στις Χίλιες και μία νύχτες. Το έπος αυτό, με τις ιστορικές του προϋποθέσεις και τις διακλαδώσεις του στον χώρο τών α­ νατολικών επών, αποτελεί ένα από τα πιο γοητευτικά προβλήματα τής βυζαντινής φιλολογίας(2).

Τα βυζαντινά έπη, σε μορφή λα'ίκής μπαλάντας, επηρέασαν τα ρωσικά έπη και το έπος τού Διγενή Ακρίτα έχει και εκεί τη θέση του. Στην αρ­

χαία ρωσική φιλολογία βρίσκουμε το έργο Τα κατορθώματα και η ζωή τού Διγενή Ακρίτα, το οποίο ήταν ήδη γνωστό στον Ρώσο ιστορικό, τών

(1) Βλέπε D, C. Hesseling, «La plus ancienne redaction du poeme epique sur Digenis Akritas» ] -22, (2)

Το

1942

ο Η,

Gregoire

δημοσίευσε Ελληνικά μια εξαιρετική περίληψη τών σχετι-'

κών με το έπος μελετών στο έργο «Διγενής Ακρίτας: Το Βυζαντινό έπος στην ιστορία και την ποίηση», Δεδομένου ότι το απαραίτητο αυτό βιβλίο είναι γραμμένο Ελληνικά και ως εκ τούτου απρόσιτο για έναν μεγάλο αριθμό αναγνωστών, μια αγγλικιj κή του μετάφραση θα ήταν πολύ χριισιμη, Από τις πολλές μελέτες τού

11 γαλλι­ Gregoire, που

αναφέρονται στο θέμα αυτό, θα 11θελα ν' αναφέρω δύο που θα μπορούσαν να είναι χριισιμες ως μια εισαγωγή:

de Digenis Akritas»'

και τα

«Le tombeau et la date de Digenis Akritas» και «Autour δύο στο «Byzantion» νι, 1931, 481-508' νιι, 1932,287-320,

470

Α. Α. ΒΑΣΙΛΙΕΦ

αρχών το", 90υ αιώνα, Καραμζίν

(Karamzin),

ο οποίος κατ' αρχήν τ6 θε­

ώρησε ως ρωσικ6 παραμύθι. Η σημασία τού έπους αυτού δεν υπήρξε μι­ κρή για την ανάπτυξη τής ρωσικής λογοτεχνίας, δεδομένου μάλιστα 6τι·η ζωή και τα γράμματα τών παλαιών Ρώσων είχαν δεχθεί από το Βυζάντιο βαθιά επιρροή' τόσο εκκλησιαστική όσο και κοσμική. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι στη ρωσική έκδοση τού έπους τού Διγενή υπάρχουν, μερι­ κά επεισόδια που δεν έχουν ακόμη βρεθεί στα ελληνικά κείμενα(l).

Η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή τής Αυτοκρατορίας αναπτύχθηκε την εποχή τών δυσκολιών και τών ανωμαλιών βάσει τής γραμμής που εί­

χε χαραχθεί κατά τη διάρκεια τής Μακεδονικής Περιόδου. Η δράση τού Μιχαήλ Ψελλού, Π.χ., δεν διακόπηκε' πράγμα που, αυτό και μόνο, μπορεί να χρησιμεύσει ως μια ένδειξη τού ότι η πνευματική ζωή τής χώρας δεν έπαψε να υφίσταται. Ο Ψελλός υποστηρίχθηκε' από τους τυχαίους Αυτο­ κράτόρες τής περιόδου αυτής όσο και από τους εκπροσώπους τού Οίκου

τών Μακεδόνων. Ανάμεσα στους αξιόλογους συγγραφείς αυτής τής περιόδου, βρίσκου­ με τον Μιχαήλ Ατταλειάτη, ο οποίος γεννήθηκε στη Μικρά Ασία, από ό­ που αργότερα μετανάστευσε στην Κωνσταντινούπολη, για να ακολουθή­

σει εκεί νομική σταδιοδρομία. Τα έργα του, που έχουν διασωθεί, είναι

, ιστορικής και νομικής φύσεως. Η ιστορία του, που 1034 και 1079 περίοδο, στηρίζεται στην προσωπική

καλύπτει τη μεταξύ

του πείρα και δίνει

μία αληθινή εικόνα τής εποχής τών τελευταίων Μακεδόνων και τών ετών

τής περιόδου τών ανωμαλιών. Το ύφος τού Ατταλειάτη ήδη αποτελούσε ένδειξη τής αναγέννησης τού κλασικισμού, η οποία διαδόθηκε πολύ την

περίοδο τών Κομνηνών. Η νομική πραγματεία τού Μιχαήλ, προερχόμενη αποκλειστικά από τα Βασιλικά, γνώρισε μεγάλη επιτυχία και δημοτικό­ τητα. Σκοπός του υπήρξε η έκδοση ενός πολύ σ'ύντομου νομικού εγχειρι­

δίου που θα ήταν 'προσιτό σε όλους. Πολύτιμο υλικό, σχετικό με την πνευματική ζωή τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τού l1ου αιώνα, βρίσκει κανείς στον κανονισμό που συνέταξε ο Μιχαήλ για το πτωχοκομείο και το μovαστήρι που ίδρυσε. Ο κανονισμός αυτός περιέχει μια καταγραφή

τής ιδιοκτησίας τού πτωχοκομείου και τού μοναστηριού, στην οποία συ­ μπεριλαμβάνεται, εκτός τών άλλων, ένας πίνακας βιβλίων που δωρήθη­ καν στη βιβλιοθήκη τού μοναστηριού.

(1)

ΒΜπε ένα πολύ σπουδαΙο και σχετικό με το θέμα αυτό έργο τού Μ.

Speransky, (Sbornik Otdeleniya Russkago Yazika ί Slovesnosti, XCΙX, 7, 1922, Ρωσικά). Γαλλικά Ρ. Pascal, «Le "Digenis" slave ou la "Geste de Devgeni"» (Byzantion, Χ, 1935,301-334). «Τα κατορθώματα τού Διγενή»

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ βΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

471

Η περίοδος τής Δυναστείας τών Μακεδόνων υπήρξε πολύ σημαντική για την ιστορία τής βυζαντινής τέχνης. Η περίοδος από τα μέσα τού 90υ αιώνα μέχρι τον

120 αιώνα -

συμπεριλαμβανομένης δηλαδή και τής επό­

μενης Δυναστείας τών Κομνηνών -

χαρακτηρίζεται από τους μελετητές

ως η δεύτερη χρυσή εποχή τής βυζαντινής τέχνης θεωρουμένης ως πρώ­ της τής περιόδου τού Μεγάλου Ιουστινιανού. Η εικονομαχική κρίση απε­ λευθέρωσε τη βυζαντινή τέχνη από τις ασφυκτικές εκκλησιαστικές και

μοναστικές επιρροές, ανοίγοντας νέους δρόμους, ξένους προς τα θρη­ σκευτικά ζητήματα. Οι δρόμοι αυτοί οδήγησαν στην επιστροφή στις πα­ ραδόσεις τών παλαιών αλεξανδρινών προτύπων, στην ανάπτυξη τών διακοσμητικών στοιχείων που προέρχονταν από τους ,Αραβες και, κατά

συνέπεια, συνδέονταν στενά με το Ισλάμ, και στην αντικατάσταση τών εκκλησιαστικών θεμάτων με ιστορικά και «κοσμικά» μοτίβα τα οποία

παρουσιάζονταν με μεγαλύτερο ρεαλισμό. Ωστόσο, η καλλιτεχνική δημι­ ουργία τής εποχής τής Δυναστείας τών Μακεδόνων δεν περιορίστηκε στον απλό δανεισμό ή στην αντιγραφή τών θεμάτων, αλλά εισήγαγε πρω­ τότυπα στοιχεία(1).

Ο περίφημος Αυστριακός ιστορικός της τέχνης Γ. Στσυγκόφσκι

Strzygowski)

(J.

προσπάθησε ν' αποδείξει μια θεωρία που συνδέεται στενά

με την εποχη τών Μακεδόνων. Κατά τη γνώμη του, η άνοδος στον θρόνο τού πρώτου άρχοντα αυτής τής Δυναστείας -ο οποίος ήταν αρμενικής

καταγωγης -

αποτελεί μια νέα για την ιστορία της βυζαντινης τέχνης πε­

ρίοδο· την περίοδο δηλαδη τής άμεσης επιρροής τής αρμενικής τέχνtjς

στις καλλιτεχνικές προσπάθειες τού Βυζαντίου. Με άλλα λόγια, ο Στσυ­ γκόφσκι προσπάθησε ν' αναtρέψει την παλαιότερη άποψη ότι η Αρμενία ήταν εκείνη που δεχόταν την ισχυρή επιρροή τής βυζαντινής τέχνης. Εί­ ναι αλήθεια ότι η επιρροη τής Αρμενίας υπήρξε πολύ αισθητη την εποχή τής Δυναστείας τών Μακεδόνων και ότι πολλοί Αρμένιοι καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες εργάστηκαν στο Βυζάντιο. Η Νέα Εκκλησία, την οποία έ­

κτισε ο Βασίλειος Α', πιθανόν ήταν αντιγραφή αρμενικού σχεδ'ου. Όταν δε, τον

100 αιώνα, υπέστη

ζημιές ο tρούλλος τής Αγίας Σοφίας από έναν

σεισμό, Αρμένιος ηταν ο αρχιτέκτονας

-

ο ίδιος που έκτισε τον Καθε­

δρικό τού Ανί, στην Αρμενία- ο οποίος ανέλαβε το έργο τής επισκευής. Αλλά αν και, κατά τον Ντηλ, υπάρχουν στις θεωρίες τού Στσυγκόφσκι «πολλά έξυπνα και δελεαστικά πράγματα», οι θεωρίες αυτές δεν μπο­ ρούν να γίνουν πέρα ως πέρα δεκτές(2).

(1) ο. Μ. Dalton, «East Christian Art» 17-18. (2) J. Strzygowski, «Die Baukunst der Armenier und Europa». Βλέπε Charles Diehl, «Manuel d'art byzantin» 1,476-478. Dalton, «East Christian Art», 34-35.

472

Α. Α. ΒΑΣΙΛΙΕΦ

Ο Βασίλειος Α' διακρίθηκε για το οικοδομικό έργο του. Ανήγειρε την Νέα Εκκλησία, η οποία αποτελούσε για την οικοδομική πολιτική του ένα γεγονός τόσο σημαντικό όσο ήταν η ανέγερση τής Αγίας Σοφίας για το

οικοδομικό πρόγραμμα τού Ιουστινιανού. Ο ίδιος Αυτοκράτορας έκτισε ένα νέο ανάκτορο, το «Καινούργιον», το οποίο στόλισε με λαμπρά ψηφι­

δωτά, και επισκεύασε και διακόσμησε την Αγία Σοφία και τον ναό τών Αγίων Αίτοστόλων. Η Αγία Σοφία, η οποία υπέστη ζημιές από τον σει­

σμό τού

989,

υπήρξε επίσης αντικείμενο τού ενδιαφέροντος τών Αυτο­

κρατόρων τού 100υ και 110υ αιώνα.

Την εποχή τών Μακεδόνων Αυτοκρατόρων παρουσιάστηκαν, για πρώτη φορά, οι αυτοκρατορικές σχολές εικονογράφησης, οι οποίες όχι μόνον παρήγαγαν πολλές εικόνες και διακόσμησαν τους τοίχους τών εκ­

κλησιών, αλλά και ασχολήθηκαν με την εικo~oγράφηση τών χειρογρά­ φων. Την εποχή τού Βασιλείου Β' φιλοτεχνήθηκε το περίφημο Μηνολό­ γιον με ωραίες μικρογραφίες που έγιναν από οκτώ καλλιτέχνες, τών ο­ ποίων τα ονόματα αναφέρονται στα περιθώρια(l). Στην εποχή αυτή ανή­

κουν επίσης πολλές ενδιαφέρουσες, πρωτότυπες και λεπτοκαμωμένες μι­ κρογραφίες.

Κέντρο τών καλλιτεχνικών εξελίξεων υπήρξε η Κωνσταντινούπολη, αν και οι επαρχίες τού Βυζαντίου, τής εποχής αυτής, έχουν δώσει αξιόλο­ γα μνημεία τέχνης, όπως, Π.χ., τον «Ναό τής Σκριπούς»

(874)

στη Βοιωτί­

α, μια ομάδα εκκλησιών τού Αγίου Όρους που ανήκουν στον

100

ή στις

αρχές τού 110υ αιώνα, τον Όσιο Λουκά στη Φωκίδα (αρχές 110υ αιώ­ να), τη Νέα Μονή τής Χίου (μέσα τού 110υ αιώνα) και την εκκλησία τής

Μονής Δαφνίου, στην Αττική (τέλη 110υ αιώνα). Στη Μικρά Ασία, οι πο­ λυάριθμες, λαξευμένες σε βρciχο, εκκλησίες τής Καππαδοκίας έχουν διασώσει έναν μεγάλο αριθμό εξαιρετικού ενδιαφέροντος τοιχογραφι­ ών, από τις οποίες. πολλές ανήκουν στον

90, 100

και

110

αιώνα. Η ανα­

κάλυψη και η μελέτη αυτών τών τοιχογραφιών τής Καππαδοκίας, η οποία «αποκάλυψε έναν καταπληκτικό πλούτο τοιχογραφιών»(2), συνδέεται στε­ νά με το όνομα τού Γκ. ντε Ζερφανιόν

(G. de Jerphanion),

ο οποίος αφι­

έρωσε το μεγαλύτερο μέρος τής ζωής του στη λεπτομερή έρευνα τής Καππαδοκίας(3) .

(1) Βλέπε Sirarpie der Nersessian, «Remarks οη the Date of the Menologium and the Psalter Written for Basil 11» (Byzantion, ΧV, 1940-1941, 104-125). (2) Dalton, «East Christian Art», 250. (3) DiehI, «Manuel d'art byzantin» 11,567-579. Βλέπε και G. de Jerphanion, «Une nouvelle province de \'art byzantin. Les e'glises rupestres de Cappadoce» Ι, μέρος πρώτΟ' με ένα λεύκωμα εξαιρετικών εικόνων. Ο Diehl (Manue\ d'art byzantin - δεύτερη έκδο­ ση, 1925-1926, 11, 908-9(9) δεν μπορούσε ακόμη να χρησιμοποt1jσει αυτό το έ\lYΟ.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

473

Η επίδραση τής βυζαντινής τέχνης τής εποχής τών Μακεδόνων, ξεπέ­ ρασε τα σύνορα τής Αυτοκρατορίας. Τα νεώτερα ζωγραφικά έργα τής περίφημης Σάντα Μαρία Αντίκα

στον

100

-

στη Ρώμη -

η οποία ανήκει στον

90 ή

αιώνα, μπορεί να τοποθετηθεί κοντά στα καλύτερα δημιουργή­

ματα τής Μακεδονικής Αναγέννησης(l). Η Αγία Σοφία τού Κιέβου

(1037),

στην Ρωσία, καθώς και πολλές άλλες ρωσικές εκκλησίες, ανήκουν επίσης στη «βυζαντινή» παράδοση τής εποχής τών Μακεδόνων Αυτοκρατόρων. Η πιο λαμπρή περίοδος τής Δυναστείας τών Μακεδόνων

(867-1025)

συμπίπτει με την καλύτερη περίοδο τής βυζαντινής τέχνης και από την ά­ ΠΟψη τής καλλιτεχνικής ζωτικότητας και πρωτοτυπίας. Η περίοδος τών

ανωμαλιών που ακολούθησε την εποχή αυτή, καθώς και η εποχή τών Κο­ μνηνών, που άρχισε το

1081, γνώρισε

την ανατολή μιας τελείως διαφορε­

τικής, «ξηρότερης» και πιο αυστηρής, τέχνης. «Τα βυζαντινά πρότυπα που είχαν φθάσει (την εΠΟΧ1] τού Βασιλείου Β') μέχρι την Αρμενία, σιγά σιγά υποχωρούσαν για να πάρουν τη θέση τους αυτά

τών Σελτζουκιδών Τούρκων. Στην Κωνσταντινούπολη επικρατούσε το πνεύμα

tlj;

ακινησίας, το οποίο εκδηλωνόταν με τελετές και επιδείξεις το πνεύμα

δηλαδ1] ενός Αλεξίου Κομνηνού και Τ1jς Αυλ1jς του. Όλα αυτά ανακλούνταν στην τέχνη τού αιώνα που προηγ1jθηκε Δύσης. Οι πηγές

tlj;

tlj;

εισβολ1jς τών Σταυροφόρων ηjς

προόδου στέρεψαν· δεν υΠ1]ρχε πια καμία δύναμη προό­

δου και η μόνη δυναη] αλλαγ1] γινόταν στην παθηΤΙΚ1] αποδΟΧ1] τών εξωτερι­

κών δυνάμεων. Η θρησκευτική ζέση απορροφ1]θηκε από τις τυπικές ενασχο­ λ1]σεις. Το λειτουργικό σύστημα, ελέγχοντας το σχέδιο, οδ1]γησε στην παρα­ γωγ1] εγχειριδίων

1]

οδηγών τών ζωγράφων, στα οποία ο δρόμος που έπρεπε

ν' ακολουθηθεί ψαν με ακρίβεια χαραγμένος, η σύνθεση 1]ταν στερεότυπη και τα χρώματα προκαθορισμένα»(2 J •

(1) Diehl, ένθ. ανωτ. ΙΙ, 585. (2) Dalton, «East Christian Art», 18-19.

ΤΕΛΟΣ

ΠΡΩΤΟΥ ΤΟΜΟΥ