Identitet Beograda

GEOPOLITIČKI ČASOPIS

IDENTITET BEOGRADA

GEOPOLITIČKI ČASOPIS

ISSN 1820-0869

_____________________ Broj 1-2/2012 _____________________ Naučna redakcija: Ivo GOLDSTEIN, Dušan JANJIĆ, Miodrag LEKIĆ, Predrag MATVEJEVIĆ, Anđelka MIHAJLOV, Vuk OGNJANOVIĆ, Darko TANASKOVIĆ, Predrag SIMIĆ, Aleksandra STUPAR, Aleksandar MIRKOVIC, Erick VIVER, Erick GORDI, Margerita PAULINI Izdavač Beograd, Čubrina 5 E-mail: [email protected] www.limesplus.rs; www.hedu.biz Za izdavača Zorica Stablović Bulajić Odgovorna urednica Adele Mazzola Urednik izdanja Nikola Samardžić Izvršna redakcija: Haris DAJČ, Mijat LAKIĆEVIĆ, Aleksandra PROLE, Maja VASILJEVIĆ, Alenka ZDEŠAR ĆIRILOVIĆ Tehnički urednik Predrag Knežević Prodaja i pretplata Ivana Stojanović Korektura Jelena Stojanović Štampa Greenfield, Beograd www.greenfield.rs

Izlazak ovog broja pomogao je Sekretarijat za zaštitu životne sredine Grada Beograda

AUTORI: Prof. dr Aleksandar RASTOVIĆ – Istorijski institut, Beograd Prof. Dr Mirjana ROTER BLAGOJEVIĆ – Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Beograd Ognjen RADONJIĆ – Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Simona OGNJANOVIĆ – Nezavisna istoričarka umetnosti Ivana BENOVIĆ – Nezavisna istoričarka umetnosti; članica Međunarodnog udruženja likovnih kritičara (AICA). Slobodan – Giša BOGUNOVIĆ – Akademija arhitekture Srbije Tamara KRSTIĆ – Radio Beograd Zoran BLAŽINA – Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd Ingrid HULJEV – Univerzitet u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd Zoran ĆOSIĆ – Univerzitetski klinički centar Dragoslav Mišović, Beograd Haris DAJČ – Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Jovan ĆIRILOV – teatrolog Nikola SAMARDŽIĆ – Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu Simona ČUPIĆ – Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Vesna PERIĆ – Radio Beograd CIP – Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 32 LIMESplus: geopolitički časopis/ 2004, Beograd (Čubrina 5) HESPERIAedu, 2006, Beograd Za izdavača: Zorica Stablović Bulajić Greenfield – 24 cm Tri puta godišnje ISSN 1820-0869= LIMESplus COBISS SR-ID 114047756

sadržaj br. 1–2/2012 UVODNIK

1

Nikola Samardžić: IDEJA BEOGRADA

Deo I – Sukob tradicije i inovacije 5

Aleksandar Rastović: BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U 19. I 20. VEKU

17

Mirjana Roter Blagojević: STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA

41

Ognjen Radonjić: PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA

57

Simona Ognjanović, Ivana Benović: PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Deo IIII – Uticaj i prožimanje kultura 71

Slobodan – Giša Bogunović: ID-ENTITET BEOGRADA

85

Tamara Krstić: KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

93

Zoran Blažina: VREME (PRE)ZAGUŠENOG DIZAJNA U BEOGRADU

105

Ingrid Huljev: ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

115

Zoran Ćosić: PUT ZDRAVIH GRADOVA

Deo I – Razvoj i modernizacija za opstanak 123

Haris Dajč: RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA

139

Jovan Ćirilov: BITEF I BEOGRAD

143

Nikola Samardžić: IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

159

Simona Čupić: TRAJANJE I TRENUTAK: SLIKA BeogradA (1900– 1941)

171

Vesna Perić: FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

UMESTO UVODA

UDK:

IDEJA BEOGRADA LIMESplus je izdanje za Jugoistočnu Evropu italijanskog geopolitičkog časopisa Limes. Adele Macola je odgovorna urednica od osnivanja. Od 2004. do 2008. objavljeno je 10 brojeva časopisa. Italijanski časopis LIMES (http://temi.repubblica.it/limes/) pokrenuo je 1993. Lučo Karačolo, professor na Katedri za političku geografiju i ekonomiju Fakulteta političkih nauka u Rimu. Karačolo je takođe glavni urednik časopisa LIMESplus. Engleski partner časopisa Limes je Heartland, Eurasian Review of Geopolitics (http:// temi.repubblica.it/limes-heartland/). Beograd se suočava s deficitima ljudskih i ekonomskih resursa, i nema jasnu ideju svoje budućnosti u savremenoj regionalnoj i globalnoj konjunkturi. Jedna od putanja unapređenja tih resursa bila bi i otvorena rasprava o najvažnijim pitanjima prošlosti i strateškim reformskim i razvojnim opredeljenjima. Beograd mora postati tema nauke i javne politike, podrazumevajući racionalne uvide u prošlost, i rešenja koja će prethoditi problemima, umesto samoviktimizirajuće patetike, mitova i suočavanja s poledicama ekonomskih, kulturnih ili ljudskih katastrofa. U perspektivi bliske prošlosti i predstojeće budućnosti, Beograd istovremeno pripada paradigmi jugoslovenske dezintegracije i paradigmi globalizacije. Odnos prema Beogradu i njegovom savremenom identitetu podrazumeva odgovornost koja nije samo akademska. Beograd je evropska prestonica koja je pretrpela najviše razaranja, migracija, ekonomskih sunovrata i kriza identiteta u dva veka moderne istorije. Prethodno je bio najvažniji predmet rivalstva Osmanske i Habzburške imperije, i strateški cilj Srpske revolucije. Beograd je evropska prestonica koja je u modernoj epohi najčešće bila ili odredište ili pokretač ratne agresije. Dramatične društvene i ekonomske promene povremeno su vodile samodestrukciji. Zahvaljujući upornosti koju je posvetio opstanku i traganju za sopstvenim smislom, Beograd je trajao i kao sopstvena iluzija, kao nevidljiva, ali veoma osetna energija iščekivanja, nadanja, uspona i padova. Beograd je istovremeno izvorište ogromnog stvaralačkog napora, i crna rupa nostalgije, uzaludnosti i nesreće. Oskudicu, u svojoj kulturnoj istoriji, u odnosu na evropske prestonice, Beograd je ispunio jednom izuzetnom hronikom svakodnevice „običnih“, za oficijelnu ili „veliku“ istoriju, „malih“, nekad i anonimnih ličnosti, koje je nosila stihija opredeljenja sopstvene države, država agresora i država saveznica, i ishoda odluka, posledica koje su obično duže trajale od procesa koji su ih izazvali. Ukoliko je pojam kulture gotovo podudaran suštini odnosa koji se uspostavljaju i u umetničkom stvaranju i u ritualima svakodnevice, i svesnim i nesvesnim, kulturna istorija Beograda iziskuje jedan poseban pristup, i ona se ne moće zaustaviti na stvarnom i imaginarnom gradu, na gradu koji je opstao ili onome 1

IDENTITET BEOGRADA

gradu koji je sahranjen u ruševinama, zabeležen, za pamćenje, samo na skicama, nacrtima, urbanim vedutama ili fotografijama. U svojstvu srpske i jugoslovenske prestonice, Beograd je uživao tri perioda relativno mirnog razvoja: od „predaje ključeva“ 1867. do početka Pr vog svetskog rata 1914, drugi, između 1918. i 1941, kad je izgradio obrise svoga evropskog identiteta, i od 1944. do početka jugoslovenske dezintegracije 1991. Pr vi i treći period trajali su po 47, drugi svega 22 godine. Između 1867. i 1914. u Beogradu su ubijeni knez Mihailo Obrenović, već 1868, i kralj Aleksandar Obrenović 1903, i Srbija je vodila četiri rata, protiv Turske 1876–1878, Bugarske 1885, i dva Balkanska rata 1912–1913. Kao jugoslovenska prestonica, nakon ogromnih ratnih razaranja, patnji i gubitka najaktivnijeg stanovništva, Beograd je bio poprište žestokih političkih i nacionalnih obračuna, i podneo pritisak Velike depresije. Drugi svetski rat nije proizveo samo razaranje i novu ljudsku tragediju. Brutalna posleratna sovjetizacija, migracije, drastična promena imovinske strukture i pritisci vladajuće ideologije, koja je takođe bila promenljiva, nekad i nepredvidiva, to ponovo nisu bili povoljni uslovi za nastavak urbanizacije i uključivanje u kulturne tokove razvijenog i slobodnog sveta. Prestonica i simbol naizgled humanog i slobodnog socijalizma, Beograd je nakon rušenja Berlinskog zida spustio Gvozdenu zavesu na sebe samog, svrstavajući se uz svet koji više ne postoji, svet logora, redova, spiskova, komiteta, rezolucija, tačkica, oskudica, paranoje, dostavljanja i dostavljača, očajanja i pesimizma, i na toj tački su ostala otvorena suštinska pitanja njegove budućnosti. Beograd je bio predmet i ljubavi i mržnje svojih žitelja, pridošlica, branilaca i osvajača. Podsticaji razvoja, ideje, projekti, i, uporedo s tim, ruralizacije, provincijalizacije i destrikcije, takođe su dopirali i spolja i iznutra. Bio je i gradilište i poprište rušenja, i muzaj i deponija, i zamka i utočište. Jedna je od evropskih prestonica dugoročno lišenih ekonomskih i kulturnih sposobnosti i sklonosti da održavaju najmanje privid megalopolisa, glamura i bogatstva. Istorija beogradske kulture otkriva značajne slojeve siromaštva, izolacije, samoizolacionizma, samozaljubljenosti i samodovoljnosti. Za Beograd je njegova kulturna antropologija jednako važna istoriji kulturnog stvaranja ili razaranja. Posebnost, „duh“, „prožimanje“ kultura, civilizacija i var varstvo, čitaju se, u zamršenom jedinstvu složenih odnosa, u onim posebnostima Beograda koji je istovremeno bio provincija provincija velikih sistema (u modernoj istoriji Ugarske, Austrije, Turske), urbano ostr vo ili metropola na ruralno-nomadsko-palanačkom prostoru Zapadnog Balkana, nikad do kraja urbanizovan i nikad do kraja ruralizovan. Nikad do kraja izgrađen, nikad u potpunosti u svakom smislu pokoren i uništen. I centralne gradske zone su doziđivane, nadziđivane, urbana dinamika neuređena, orijentalizirana, neretko i nasilna, fasade, urbani mobilijar, inače nestandardizovan, pločnici, parkovi vandalizirani. I u kulturnoj istoriji Beograda prepoznaje se sistem odnosa između neuređenih, otuđenih, korumpiranih institucija, urbanih vrednosti, lutajućih ljudskih grupa i tradicionalnog društva.

2

Balkanske kulture su o sebi ostavljale svedočanstva o velikim zamislima, dubokim meditacijama, ali i naročitim mentalitetima. Samospoznaja Balkana odvija se u prostranstvu između uverenja o sumornom opstanku na margini, na dalekoj, usamljenoj granici, na periferiji civilizacija, i mišljenja da je taj prostor ključno poprište evropske istorije. Beograd ima izuzetno mesto, fizičko, kulturno, ekonomsko, smešten na mitskom Limesu koji je delio var vare i civilizacije. Evropska kultura zapostavljala je Balkan u svojim povremenim odustajanjima i od njegove prošlosti i od njegove budućnosti. Ali je Beograd i zanimljivo okrilje ljudske svakodnevice. I prošlost i budućnost Beograda podložni su neprestanom preispitivanju. Poslednja validna, pouzdana kulturna istorija Beograda pojavila se u trotomnoj ediciji Istorija Beograda koju je objavila Prosveta 1974. Od ostvarenja tog impresivnog projekta već nas deli čitava jedna istraživačka generacija. Važan osvrt na njegovu kulturnu prošlost bila je Kratka istorija Beograda Milorada Pavića, i ona je važan podsticaj, možda i opravdanje, da se stvarni procesi i činjenice posmatraju i u jednom ličnom, intimnom osvetljenju. Jedno od uporišta ovog projekta je Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka Slobodana Giše Bogunovića, „atipični istorijsko-analitički enciklopedijski pregled najrelevantnijh topografskih činjenica, građevina, ambijentalnih celina, ličnosti, pojmova i pojava u graditeljskoj, arhitektonskoj i urbanističkoj kulturi Beograda,” ishod „jednog očevidno divovskog posla, napisana uz ogroman naučno literarni instrumentarij, sa primernom naučnom strogošću i tačnošću.” (Mihailo Mitrović). Na početku XXI veka Beograd se suočava sa izazovima koji podsećaju na potrebu jednoga novog osvrta na onu prošlost koja otkriva suštinju njegove ljudske svakodnevice i važnih slojeva kulturnog identiteta. Beograd ima šansu da se globalizaciji prepusti svojim kreativnim snagama, umesto da tavori u onom nerazumevanju svoga vremena koje nije bilo svojstveno generacijama koje su, u nekoliko navrata, iznele izuzetne napore modernizacije i evropeizacije. U toku dve poslednje decenije Beograd posrće pod pritiskom post-ruralnog populizma, živeći punim plućima, u svakom smislu, traume političke i društvene dezintegracije, ostavši bez daha u nastojanju da svome duhu privede sve koji, bez obzira da li su u njemu ponikli, taj duh, u pustoši ovoga vremena, nisu u stanju da razumeju ili, najmanje, da ga osete. Nove, zbunjene generacije otkrivaju nedostatak sposobnosti da sopstveni identitet vezuju za racionalno promišljanje prošlosti i budućnosti. Beograd je prestonica u svakom smislu nove države-nacije, takođe lišene jasnog prostornog, kulturnog i političkog identiteta. Ovde je prepušten i sasvim slobodan prostor, da promišljanje Beograda i njegovog identiteta ostane i sasvim lično. Beograd, 20. februar 2012. Nikola Samardžić

3

UDK:

BRITANSKI PUTOPISCI O BEOGRADU U Prof. dr Aleksandar RASTOVIĆ * Istorijski institut, Beograd 19. I 20. VEKU Zbog svog povoljnog geografskog položaja Beograd je vekovima bio meta stranih osvajača, ali i važna destinacija mnogobrojnih evropskih putnika i putopisaca koji su ga rado i često pohodili. Britanski putnici su takođe rado svraćali u njega, premda su mnogi od njih dolazili sa uvreženim stereotipima da se radi o pljavom, orijentalnom, gradiću koji je krajnje nezanimljiv i nema bog zna šta da ponudi onima koji su ga posećivali. Međutim, svi su oni bili veoma iznenađeni onime što su videli. Od relativno male turske varoši Beograd je vremenom izrastao u veliki evropski grad koji je pratio sva najnovija modernizacijska dostignuća u raznim oblasti arhitektura, infrastruktura, moda, kultura i slično. Sve te promene engleski putnici su rado beležili u svojim putopisima i knjigama koje predstavljaju danas važno i nezaobilazno svedočanstvo o razvoju i napretku srpske i jugoslovenske prestonice na razmeđu devetnaestog i dvadesetog veka. Ključne reči: Beograd, Srbija, Velika Britanija, putnici, pisci, novinari, slika grada

P

ojačano interesovanje britanske javnosti za Beograd i njegov balkanizam kako ističe Vesna Goldsvorti u svojoj studiji Izmišljanje Ruritanije započinje početkom treće decenije devetnaestog veka, i to nekoliko godina pre dolaska pukovnika Hodžesa, pr vog britanskog konzula u Beograd 1837. godine. Inače, Balkan je počeo da postaje tema interesovanja zapadnog kulturnog kruga, a samim tim i Engleza u drugoj polovini osamnaestog veka. Tako na primer erl Kroford u svojim Memoarima iz 1753, opisuje učešće u bici za Beograd 1739, kada je i ranjen (Goldsvorti 2000, 19). Pr vi britanski putnici u Beogradu u devetnaestom veku nisu ostavili opširne podatke o prestonici mlade Kneževine Srbije. Oni saopštavaju tek po neku vest ili činjenicu * Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

5

IDENTITET BEOGRADA

o njegovom geografskom položaju, izgledu ili o političkoj klimi koja je preovladavala u njemu. Za razlikiu od drugih delova Evrope u Velikoj Britaniji kako primećuje Marija Todorova putopisna literatura je bila najpopularniji segment književnosti. Putopisi su se po čitanosti nalazili na drugom mestu, odmah posle romana (Todorova 1999, 167). U tom periodu prisutni su mnogi negativni klišei o Balkanu i Srbiji kao o divljim i eg zotičnim krajevima Istoka, a od sredine istog veka jedna od glavnih tema britanskih putopisa o ovim krajevima je njihova odbrana od ruskog imperijalizma (Jelavich 1955, 396). Pr vi britanski putopisac koji je kročio na tle Beograda bio je Džordž Tomas Kepl koji se tokom 1829, i 1830, nalazio na proputovanju krot evropske delove Turske. Tom prilikom obišao je i Beograd. Svoje utiske o srpskoj prestonici izneo je u delu Narative of a Journey across the Balkans, by two Passes of Selimno and Paravadi; also of a Visit to Azari and other Newly discovered Ruins in Asia Minor in the Years 1829–1830. In two Volumes, London 1830. Na njega Beograd nije ostavio neki dublji utisak, sem što je pažnju obratio na Kalemegdan o kome je ostavio podatak da se nalazi u katastrofalno lošem stanju. Primetio je i da ružnoću grada ublažava poneka hrišćanska kuća koja razbija „jednoličnost turske dr vene arhitekture.” (Levental 1989, 274). Nakon Kepla u Beogradu je 1835. godine boravio Aleksandar Vilijam Kinglejk. Kratka zapažanja o Beogradu ostavio je u knjizi Eothen objavljenoj 1844, koja se smatra najboljim engleskim putopisom toga vremena (Момчиловић 1990, 61). Zadojen predrasudama o Srbiji, napisao je da se Beograd nalazi na kraju Evrope, i da „ulazi u zemlju koja sadrži sjaj i pustoš Istoka” (Кинглејк 1993, 6). Kinglejk je takođe ostavio sumornu zabelešku o izgledu srpske prestonice primećujući da je muslimanski deo grada napušten i pust, pun đubreta i ptica (rode i ždralovi), a da se u vazduhu oseća miris sprženih kora od limuna, pomorandži i začina (Кинглејк 1993, 6). Takođe vrlo oskudna svedočanstva o Beogradu dao je Majkl Kvin, irski novinar i izdavač u delu A Steam Voyage down the Danube iz 1835. On je Beograd predstavio kao „sjajan skup džamija sa visokim belim minaretima”, dok je beogradska tvrđava „moćna građevina, dobro postavljena za odbranu” (Квин 1993, 27). Nešto opsežnije zapise ostavila je Džulija Pardju, pesnikinja u putopisu The City of the Sultan and Domestic Manners of the Turks publikovanom 1837. Vraćajući se parobrodom iz Carigrada 1836. zadržala se u Beogradu tek nekoliko sati. Zabeležila je da je to poslednji grad u Evropi koji ima minarete, dok je Kalemegdan na nju ostavio posebno snažan utisak. „Tvrđava zastrašujuće izgleda i da je data nekoj evropskoj sili bio bi to opasan poklon”. Uočila je da Osmanlije žive u podnošljivoj harmoniji sa Jevrejima, a ostavila je i važan podatak da je u to vreme u gradu živelo dvanaest hiljada Srba i osam hiljada Turaka i Jevreja (Пардоу 1993, 34). Fransis Er ve je Beograd dočarao u knjizi A Residence in Greece and Turkey izdatoj 1837. Njegove impresije o Beogradu su za razliku od njegovih sunarodnika pretežno pozitivne. Po njemu to je stari i nadaleko čuveni grad oko koga su se vodile tolike bitke, i 6 koga su mnoge vojske toliko puta osvajale i gubile. Beograd je živopisan grad, neobičnog

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

izgleda, drugačiji od ustaljenih engleskih predstava, lepši i evropskiji od bilo kog grada kroz koji je prošao. Koristeći kitnjaste stilske ekskursije piše da je „Beograd poslednji spomenik Istoka, romantični predeo gde civilizacija nije toliko prodrla da bi uništila iskonska obeležja zemlje, gde nošnja i običaji i danas podsećaju na najzanimljivije periode, gde divlje, uzvišeno i živopisno naizmenično pokazuju svoje čari, gde se veličanstvenost i raskoš obilno ispoljavaju, i gde gruba priroda nikad nije osetila ljudsku ruku koja sve kvari.” (Ерве 1993, 50–51) Beograd je u tri navrata 1839, 1843, i 1844. obišao i diplomata i putopisac Endrju Arčibald Pejton. Svoja zapažanja o izgledu grada, političkim, privrednim i kulturnim prilikama izneo je u knjigama Servia, the Youngest member of the European Family, i The Highlands and the Islands of the Adriatic. Pr vi put boraveći u Beogradu 1839. primetio je da se radi o orijentalnoj varoši sa puno primesa istoka u oblasti arhitekture, nošnji, manirima, dok je već prilikom sledeće posete uočio da varoš gubi orijentalna obeležja, da se u njemu puno gradi po evropskim nazorima (Момчиловић 2003, 163). Veliko interesovanje za obilazak Balkana i Beograda, tih divljih i eg zotičnih delova Evrope, podstakla je uredništvo čuvene londonske izdavačke kuće Džon Mjurej da 1840. godine objavi svojevrsni turistički vodič za putovanja po Turskoj odnosno njenim evropskim delovima i provincijama. To samo pokazuje glad tamošnje javnosti za područje Balkana (John Murray 1840). Naravno sve je to bilo u skopu narativne kolonizacije tog prostora koja je započela odlaskom Bajrona u Grčku gde je trebalo da se pridruži borbi Grka za oslobođenje (Goldsvorti 2000, XIV). Beograd i Srbiju je tokom jula 1850. posetila i Lujza Hej Kar, i to u pratnji Vuka Karadžića i njegove ćerke Mine (Lukić-Tipsarević 1988, 71). Ona je 1847. pr va na engleski jezik prevela Rankeovo delo Istorija srpske revolucije. Uspomenu na putovanje po Srbiji je sačuvala u dnevniku Nekoliko dana po Srbiji 1850. godine, koji je na njenu molbu pedantno vodila Mina Karadžić. Zabeleške je kasnija prevela na francuski jezik, a Čeda Mijatović njen prijatelj uz njenu dozvolu preveo na srpski jezik i objavio 1895. u Brankovom kolu (Митровић 1964, 208; Лукић-Типсаревић 1983–1984, 47). Tokom osamnaestodnevnog boravka pored Beograda posetila je i Obrenovac, Šabac, Loznicu, odnosno Mačvu i Podrinje. Njene beleške ne sadrže političke ocene o Srbiji i njenim vladarima, već donose zanimljive i kratke opise srpskih gradova, i podatke o karakterističnim srpskim običajima koji su danas skoro zaboravljeni. Za Palež (Obrenovac) je zapisala da je malo ali čisto mesto. Primetila je da na putu od Beograda do Šapca postoji veliki broj krajputuša, dr venih ili kamenih spomenika koji označavaju mesto pogibije junaka ili putnika sa ispisanim imenima i datumima njihove smrti (Лукић-Типсаревић 1983–1984, 755–756). Srbiju su u više navrata i to 1862, 1863. i 1864, posetile Engeskinje Georgina Mjur Mekenzi i Adelina Paulina Irbi i to u sklopu balkanske turneje kada su obišle i Makedoniju, Staru Srbiju i Crnu Goru (Lukić-Tipsarević 1988, 75; Растовић 2000, 48). Kao rezultat njihovih brižljivih zapažanja nastala je 1868. voluminozna knjiga Travells in the 7

IDENTITET BEOGRADA

Slavonic Provinces of Turkey in Europe za čije je drugo izdanje 1877. Viljem Gledston, veliki prijatelj slovenskih naroda napisao inspirativni predgovor u kome je izrazio svoje divljenje prema dve engleske putnice koje su objektivno prikazale stanje u kome se nalazila hrišćanska populacija u ondašnjim delovima evropske Turske. Pr vi put na tle Kneževine Srbije Georgina Mekenzi i Adelina Irbi su kročile početkom avgusta 1862, i to preko Niša, dolazeći iz pravca Jedrena. U Beograd su pristigle 4. septembra i tom prilikom su ih dočekali Franjo Zah i Nikola Krstić, inače njihov domaćin koji je imao zadatak da ih nauči srpski jezik. Tokom svoje pr ve posete Beogradu odsele su u kući Alekse Simića (Ђорђевић 1983; Лазаревић 1929, 58). Prilikom višenedeljnog boravka Irbijeva i Mekenzijeva su se interesovale o političkoj situaciji u zemlji, stanju sloboda, odnosu srpskog kneza prema načelima liberalizma, kulturnim prilikama u gradu (Ђорђевић 1983, 396). U Beograd su se ponovo vratile 24. septembra 1863. i u njemu ostale godinu dana, sve do 29. septembra 1864. Zanimljivo je da su prilikom ovog boravka napisale veliki deo svoje knjige Travells in the Slavonic Provinces i počele da prevode na engleski jezik knjigu Istoriju serbskog naroda, koju je za potrebe učenika gimnazije priredio njihov prijatelj i verni pratilac Nikola Krstić. Jednogodišnji boravak u Beogradu su iskoristile da prisustvuju brojnim svečanostima, između ostalih i proslavi dana Svetog Save u novootvorenom Kapetan Mišinom zdanju, obiđu Topčider. Nikola Krstić je u svojim memoarima beležio njihove beogradske aktivnosti, premda su i one dosta oskudne i uglavnom sadrže njihove poglede na politički i društveni život onovremene Srbije i Beograda. Inače, Krstić je redovno izveštavao kneza Mihaila o svojim razgovorima sa dve Engleskinje. U vezi sa opisom Beograda dragocen je podatak da je Mjur Mekenzi 28. septembra 1863. posetila staro zdanje kneževog konaka koje je nije impresioniralo, i koga je okarekterisala kao prljavu zgradu (Крстић 2005б, 127). Takođe, iz Krstićevih dnevničkih beleški doznajemo da su se u Beogradu viđale sa svojim starim prijateljima, i to sa Filipom Hristićem, ali i sa vladikom Platonom Simonovićem (Крстић 2005а, 10). U studiji Travells in the Slavonic Provinces samo su se u jednom pasusu u trinaestoj glavi osvrnule na Beograd napominjući da leži na ušću dve plovne reke i da je prirodno predodređen za glavnu stanicu za „gvozdene puteve koje će sjediniti Severno more sa Egejskim i Crno more sa Jadranskim, u trgovini i u ratu on je ključ od istoka i već ga je veliki engleski slobodnjak u trgovačkoj politici Kobden označio kao jedno od budućih slobodnih evropskih pristaništa.” (Mackenzie and Irby 1877, 148). U nastavku konstatovale su da je grad često menjao gospodare i da je bio bedem zapadne civilizacije i kapija na tamnici turskog var varstva, a da je sada u rukama srpskog naroda (Mackenzie i Irby 1877, 148). O Beogradu je u formi kratke pustolovne priče pisao i plodni viktorijanski romanopisac i diplomata Čarls Liver. On je 1868. godine u Blekvuds Magazinu pod pseudo8 nimom Bob Konsindajn objavio priču Šta sam radio u Beogradu. Autor piše o pustolo-

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

vinama mladog Engleza koji zapada u dugove zbog kocke i beži iz zemlje u Beograd kod svog druga inače tamošnjeg britanskog diplomate. Vreme prekraćuje tako što se upušta u analizu srpskog pitanja, a stanuje u jednom pansionu koji drži stara Albanka. Ovde je reč o odsustvu njegovog neposrednog poznavanja grada, već je uglavnom sve bazirano na bujnoj mašti, sa ponekom činjenicom. Međutim, i pored toga i ova priča pokazuje koliko je britanska javnost bila zainteresovana za Beograd, makar se radilo o imaginaciji (Goldsvorti 2000, 159–160). Najopširnija svedočanstva o prestonici Kraljevine Srbije na kraju XIX veka ostavio je Herbert Vivijan u knjizi Servia. The Poor Man’s Paradise štampanoj 1897. On je Beograd posetio u zimu 1895, a zatim i u vreme obeležavanja petsto sedme godišnice Kosovske bitke u leto 1896. Posvećujući Beogradu celo jedanaesto poglavlje (naslovljeno Prelepi Beograd) svoje knjige, autor napominje da je kao i njegovi prethodnici imao predrasude o tom gradu kao i o Srbiji, jer dolazeći nije ništa spektakularno očekivao, ali kada ga je video zaljubio se u njega (Vivian 1897, 195). Beograd je doživeo kao manju ali lepšu verziju Budimpešte. Za njega je to bio potpuno novi, moderan grad, skoro zapadnjački u kome žitelji ne imitiraju najnoviju evropsku modu, već su tradicionalnu nošnju prilagodili svojim potrebama. Kuće u gradu su udobne, ali po engleskim standardima gledano skromno nameštene, bez preteranog luksuza. Primetio je da je skoro svaka druga kuća pretvorena u kafanu, a svaka druga radnja je menjačnica novca. Sedište ministarstva spoljnih poslova se izdvajalo po reprezentativnosti, ali ga je prenerazio izgled zgrade Narodne skupštine koju je opisao kao bednu kolibu odnosno šuplju rupu (Vivian 1897, 195). Grad je bio vrlo uredan, a ulice čiste. Prijatno ga je iznenadilo da Beograđani rado posećuju pozorište, koga opisuje kao lepu žutu zgradu, gde se dva do tri puta nedeljno daju lake komedije i operete francuskih autora. Međutim, uočio je da život u prestonici zamire već u devet sati uveče, kada ulice potpuno opuste. Sumirajući svoje impresije o Beogradu zapisao je da je zadivljujuće da je grad doživeo toliki prosperitet od turskih vremena, napominjući da su Terazije samo pre trideset godina izgledale kao loš zemljani put u koji je putnik mogao da potone do kolena zbog blata (Vivian 1897, 195). Za razliku od devetnaestog veka engleski putopisci koji dolaze u Srbiju i u Beograd na početku dvadesetog stoleća šire dijapazon svog interesovanja i osim političkih tema njih sve više interesuju i druga pitanja na primer iz društvenog života (razvoj privrede, izgled gradova i sela, običaji srpskog naroda, mentalitet, muzika, ishrana, nošnja, tok modernizacije srpskog društva). Kao i njihovi prethodnici i oni su dolazili sa velikim predrasudama i jednostranim sudovima o Srbiji i Srbima (Растовић 2005, 431). Međutim, vrlo brzo stvarnost ih je demantovala i mnogi od njih su to i priznavali u svojim radovima i putopisima (Растовић 2005, 432). Od brojnih putnika i putopisaca toga doba koji su duže ili kraće boravili u Beogradu, i o njemu u većoj ili manjoj meri pisali u svojim radovima izdvajaju se Herbert Vivijan, Meri Daram, Hari de Vindt, Džon Frejzer,

9

IDENTITET BEOGRADA

Frenk Foks, Redžinald Rankin, Elen Dejvis, Alis i klod Askju, Izabel Haton, Frančeska Haton, Malkolm Ber, Rebeka Vest. Pored pomenutog Herberta Vivijana koji je i pr vih nekoliko godina dvadesetog veka dolazio u Srbiju i svoja zapažanja o Beogradu ostavio u knjizi The Servian Tragedy with some Impresions of Macedonia štampanoj 1904, Beograd je obišla i antropolog Meri Daram koja je zanimljiva zapažanja o srpskoj prestonici ostavila u odličnom putopisu Through the Lands of the Serb objavljenom 1904. Detaljno prikazujući Beograd istakla je da ima najlepši položaj i neobičnu spoljašnju lepotu. To je čist, svetao grad sa šezdeset hiljada stanovnika, većinom pravoslavnih Srba. Kuće su uglavnom građene na dva sprata i veoma su solidne izrade. Grad obiluje dućanima, a ulice su široke i na njima uvek vlada vesela atmosfera. Iznenađena njegovom lepotom zapisala je da „Beograd izgleda tako napredan, a njegovi stanovnici veoma moderni, vojnici uredni, činovnici otmeni, a novi vladini uredi tako zadivljujući da se čovek iznenadi kada sazna da je zemlja zbog loše uprave finansijski skoro u očajnom stanju (Дарам 1997, 113). U Beogradu se tokom 1904. godine obreli i čuveni britanski sineasti Arnold Mjur Vilson i Frenk Storm Moteršo. Njihov boravak desio se u vreme krunidbenih svečanosti i predstavljao je hrabar čin na koji su se odlučili s obzirom da su bili jedini Englezi koji su ne samo došli u državu sa kojom njihova vlada nije imala diplomatske odnose da bi prisustvovali tom svečanom činu već su po povratku serijom predavanja i filmskih projekcija približili svojim sunarodnicima državu i narod koji su bili na crnoj listi britanske vlade. Arnold Mjur Vilson je bio jedan od pr vih Engleza koji se saznavši iz britanske štampe da se spremaju svečanosti povodom krunisanja kralja Petra obratio Aleksandru Jovičiću izražavajući svoju želju da u svojstvu srpskog konzula u Šefildu prisustvuje tom događaju (Кнежевић 1994, 170). O toj nameri Vilsona Jovičić je upoznao srpsku vladu 25. jula 1904. godine kada je i preporučio da im se rezer višu mesta za krunisanje. Mislio je da bi njihova misija u Srbiji mogla da bude od velike koristi u vreme kada su odnosi dve države bili zamrznuti.1 Iz jednog drugog izveštaja koji je 1. septembra te godine poslao u Beograd saznajemo da je Vilson posetio srpsko poslanstvo u Londonu tražeći da se i njegovom prijatelju Frenku Stormu Moteršou, filmskom snimatelju omogući odlazak u Srbiju kako bi „sinematografisao najvažnije momente tih svečanosti”. Taj materijal bi bio upotrebljen za prikazivanje javnosti na predavanjima. Za Moteršua je tvrdio da je odani prijatelj Srbije i njenog kralja, a njegova predavanja i filmske projekcije bi bacile novo svetlo na Srbiju koja se u Velikoj Britaniji i dalje smatrala zemljom kraljeubica.2 Arnold Mjur Vilson i Frenk Moteršo su u Beograd stigli 19. septembra 1904. Najdragocenije svedočanstvo o krunisanju i prisustvu dvojice Engleza tim svečanostima ostavio je Frenk Moteršo koji je između ostalog snimio scene sa beogradske ulice na dan krunisanja,

10

1 Arhiv Srbije, Ministarstvo inostranih dela, Političko odelenje, 1904, Fascikla-V, Dosije-II, Poverljivo broj 1156, Jovičić-Pašiću, 12/25. VII 1904. (=AS, MIDS, PO, F, D, Pov. br.) 2 AS, MIDS, PO, 1904, F-V, D-II, K/252, Pov. br. 1466, Jovičić-Pašiću, 19. VIII/1. IX 1904.

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

svečanu povorku prilikom odlaska u Sabornu crkvu, smotru vojske na Banjici. Pored Beograda, dvojica Engleza su posetila i Kraljevo, Rašku, manastire Žiču i Studenicu, Novi Pazar, Andrijevicu, Cetinje. Celo putovanje je ostalo zabeleženo na filmskoj traci i slobodno možemo reći da predstavlja istorijski izvor pr vog reda. Po povratku u Veliku Britaniju, Vilson i Moteršo su održali niz predavanja i filmskih projekcija sa sadržajem koji je snimljen tokom boravka u Srbiji. Beograd je 1905. posetio i novinar i putopisac Hari de Vindt koji je u srpskoj prestonici pr vi put boravio još 1876. za vreme srpsko turskog rata. Inače, svoje utiske sa putovanja po balkanskim državama kao specijalni dopisnik The Westminster Gazette izneo je u knjizi Throught Savage Europe. S obzirom na to da je Beograd pr vi put posetio pred Berlinski kongres, zanimljivo je njegovo upoređenje glavnog grada Srbije iz 1905. sa onim od pre tridesetak godina. Ukazao je da je u Beogradu sedamdesetih godina devetnaestog veka živelo trideset hiljada ljudi. Bio je to turoban, primitivan i prljav grad, neudoban za življenje. Međutim, bio je iznenađen velikim promenama koje su ostvarene tridesetak godina kasnije. Prilikom njegove druge posete primetio je da u gradu nema prašnjavih i blatnjavih ulica, da dominiraju prostrani i dugački bulevari puni luksuznih automobila, a da moderni Beograd čine Terazije s otmenim zgradama, odličnim hotelima, luksuznim stanovima, osvetljenim prodavnicama. „Uveče taj kvart grada postaje modna pista na kojoj se mogu videti najelegantnija odela i večernje toalete. Od svitanja do ponoći ulice i kafane vr ve od ljudi. Sa svojim beličastim zgradama, veselim ulicama, raskošnim zelenilom, Beograd je najatraktivniji glavni grad među balkanskim državama. To je moderna prestonica sa ljudima koji su ukusno i po meri obučeni i u njemu nikada nije dosadno” (Windt 1907, 473–474). Sredinom avgusta 1906. godine u Beogradu je nakratko boravio i britanski novinar Džon Foster Frejzer o čemu svedoče i dva dokumenta srpskog ministarѕtva inostranih dela (Растовић 2005, 482). Iz njih saznajemo da je Frejzer 19. avgusta uputio pismo Ljubomiru Stojanoviću, tadašnjem predsedniku vlade u kome izražava zahvalnnost na dobrodošlici koja mu je ukazana prilikom posete Beogradu. Inače, utiske sa putovanja po Srbiji i boravka u Beogradu izneo je u studiji Pictures from the Balkans, objavljenoj u Londonu 1906. godine. Svoje pr vobitne predrasude o Beogradu za koga je verovao da je azijski grad promenio je već prilikom ulaska u njega tvrdeći da se radi o evropskom gradu, koji odiše čistoćom, belinom, svetlošću. Dokaz da je Beograd moderan evropski grad potkrepio je postojanjem električnih tramvaja, gradske električne rasvete (Растовић 2005, 485). U svojoj knjizi Frejzer se osvrnuo i na beogradsku modu. Uočio je da bolje stojeći građani više i skoro ne oblače tradicionalnu srpsku nošnju, već se oblače kao i građani u većini evropskih metropola (Petković 1996, 23). Kuriozitet je da je prilikom posete Beogradu obišao i grobnicu kraljevskih supružnika Drage Mašin i Aleksandra Obrenovića, primećujući da su jedini znaci koji govore o tome da se u njima nalaze njihova tela dva dr vena krsta na kojima je pisalo Aleksandar Obrenović i Draga Obrenović. Izrazio je nadu da će oni jednog dana ipak biti sahranjeni onako kako dolikuje položaju koji su zauzimali. Konstatovao je da je Evropa s pravom bila konsternirana zbog tog ubistva koji će ostati zabeležen crnim slovima u srpskoj istoriji. Smatrao je i da srpski narod 11

IDENTITET BEOGRADA

ne odobrava drastična sredstva koja su upotrebljena u uklanjanju bračnog para Obrenović. Srbi su samo želeli njihovo udaljavanje s prestola ali ne i ubistvo (Растовић 2005, 486). Tokom balkanskih ratova Beograd su posetili novinari Frenk Foks i Redžinald Rankin. Foks inače ratni dopisnik Morning Posta sa Balkana posetio je Beograd u dva navrata i to u predvečerje Pr vog balkanskog rata, a zatim i decembra 1912. Dragocene podatke o srpskom glavnom gradu ostavio je u svojoj knjizi-dnevniku The Balkan Peninsula. Tako je na primer pod datumom 21. oktobar 1912, zabeležio da stare turske četvrti grada čine uzani, nepopločani, prašnjavi sokaci sa niskim udžericama, dok moderni srpski deo grada ima lepe građevine uglavnom izgrađene prema uzoru na ruski arhitektonski stil, električne tramvaje, moderne puteve. U blizini železničke stanice, na levoj turskoj strani ulice primetio je da se nalaze redovi kuća-straćara, a na drugoj strani ulice velika škola (Fox 1915, 124–125). Redžinald Rankin, ratni izveštač Tajmsa tokom Pr vog balkanskog rata zadržao se samo jedan dan u Beogradu i to 22. oktobra 1912. Ipak u svojoj studiji The Inner History of Balkan War izneo je važne detalje o glavnom gradu Srbije, za koga je zapisao da kopira Brisel (Rankin 1930, I 66). Dvorski konak je opisao kao “grozomornu žutu palatu sagrađenu u rokoko stilu, gde su mučki ubijeni kralj Aleksandar i kraljica Draga”. Kada se gleda sa ulice palata deluje moderno i civilizocano, a unutra se dogodilo ubistvo koje umnogome podseća na najkr vavije periode srednjevekovne istorije (Rankin 1930, I 67). Beograd je bio zanimljiva destinacija za mnogobrojne Engleskinje i Engleze i tokom Pr vog svetskog rata. Jedna od pr vih Engleskinja koja ga je obišla posle izbijanja Pr vog svetskog rata, tačnije oktobra 1915. godine je bila Elen Čivers Dejvis, pripadnica jedinice Farmera. Svoja zapažanja o Beogradu i Srbiji zabeležila je u knjizi A Farmer in Serbia objavljenoj 1916. godine. Gradom nije bila oduševljena. Za njen ukus bio je suviše sumoran i pust. U to vreme Beograd je već bio zbog poprišta borbi bio u ruševinama o čemu je pisala u svojoj knjizi (Petković 1996, 65). Srpsku prestonicu su u dva navrata obišli britanski bračni par pisaca Alis i Klod Askju, ali kao pripadnici Pr ve britanske poljske bolnice. Pr vi put su u njega kročili krajem septembra 1915. godine kada su uočili da u njemu vlada neizvesnost i strah zbog toga što je jedan austrijski avion bacio nekoliko bombi od kojih je poginulo nekoliko građana. Inače, smatrali su da je Beograd jedini pravi grad u Srbiji, a posebno su bili oduševljeni glavnom dugačkom ulicom koja je bila popločana dr vetom (Petković 1996, 77). O Beogradu, ali i drugim mestima u Srbiji koje su posetili ostavili su dragocene podatke u delu The Stricken Land: Serbia as We Saw It. Posle završetka rata, poznati Englezi i Engleskinje nastavilu su da nesmanjenim intezitetom dolaze u Beograd. Jedna od takvih osoba je bila Izabel Haton, koja je pripadala Bolnici škotskih žena. Hatonova je u jesen 1919. godine postavljena za upravnika ortopedske bolnice u Beogradu, tako da je na licu mesta mogla da oseti sve njegove čari. 12 Budno je pratila kako se Beograd oporavlja posle stravičnih ratnih razaranja, a jedan od

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

pokazatelja napretka je bio i živ i bogat umetnički odnosno muzički život u prestonici. Muzički komadi nisu izvođeni u pozorištu koje je bilo oštećeno tokom rata, već u vojnoj školi jahanja gde je publika sedela na dr venim stolicama i pažljivo pratila premijeru čuvenog dela Madam Baterflaj koji je preveden na srpski jezik (Petković 1996, 86). O Beogradu i Srbiji Izabel Haton je pisala u dve svoje knjige With a Woman s Unit in Serbia, Salonika and Sebastopol i Memories of a Doctor in War and Peace. Veliki dobrotvor Frančeska Vilson koja je stigla u Srbiju tokom Pr vog svetskog rata, preselila se u Beograd u zimu 1919. godine kada je otvorila obdanište za decu na Kalemegdanu, dok je u Ortopedskom centru za invalide na Avali vodila brigu o ratnim siročadima koje je podučavala zanatima. Pored Vilsonove u Beograd je po svršetku rata doputovao i pisac i prirodnjak Malkolm Ber koji je u prestonici nove države dobio zaposlenje. Utiske o Beogradu je izneo u knjizi Slouch Hat. Zanimljivi su njegovi opisi grada i okoline. Ber konstatuje da je okolina grada najlepša u proleće kada svaka srpska šljiva buja od cvetova (Petković 1996, 93). Najdragocenije i najlepše utiske o Beogradu između dva svetska rata ostavila je kontroverzna britanska književnica Rebeka Vest u svojoj životnoj studiji Black Lamb and Grey Falcon: A Journey Through Yugoslavia, čiji se pr vo izdanje pojavilo 1941. godine. O glavnom gradu Kraljevine Jugoslavije, Beogradu koga je posetila u tri navrata i to 1936, 1937. i 1938. godine pisala je u čak devet poglavlja ove zanimljive knjige to jest na ukupno devedeset osam strana. Kalemegdan je ocenila kao jedan od najlepših parkova na svetu koji poseduje čarobnu lepotu. Osvrćući se na geografski položaj jugoslovenske prestonice slikovito je primetila: „Otkako su ljudi pr vi put naselili ovaj komad kopna koji zadire u vodu, on je značio život za one koji su ga držali i smrt za one koji bi ga izgubili. Njegov pramac zalazi između dve reke i gleda na istok preko ogromne panonske ravnice koja se preko Mađarske prostire ka srednjoj Evropi. A iza njega leži sigurnost valovitog terena i šume.” (Vest 2004, 359). Na Rebeku Vest je naročito snažan utisak ostavio Meštrovićev spomenik pobedniku na Kalemegdanu koga je opisala kao ratni spomenik Jugoslaviji i divnu neodevenu figuru (Vest 2004, 361). Konstatovala je da u Beogradu nema velikih vila, velikih kola, skupih restorana, niti luksuznih zlatarskih i krznenih radnji, jer je grad do nedavno bio balkansko selo to jest „sveto balaknsko selo” (Vest 2004, 370). Detaljno se pozabavila ishranom Beograđana, primećujući da se u Beogradu obilno jede i da je ishrana zasnovana na tradiciji finih i jakih začina pri čemu se jede mnogo mesa, i malo salate i povrća. Stanovnici glavnog grada obilato koriste alevu papriku kojom začinjavaju čorbe i kuvana jela, smatrajući da ona može da zameni zelenu salatu (Vest 2004, 365). Ocene britanskih putnika koji su posećivali Beograd tokom devetnaestog i dvadesetog veka bilo one šture ili obimne predstavljale su značajna svedočanstva o izgledu grada, njegovom razvoju, modernizaciji i urbanizaciji, običajima koji su vladali, modi, kulturnim dešavanjima, društvenom životu koji se vodio kako na njegovim ulicama tako i u raznim gradskim institucijama. Podaci koje su zabeležili Englezi pokazuju ka- 13

IDENTITET BEOGRADA

ko se jedna varoš sa dosta orijentalnih obeležja s početka devetnaestog veka postepeno transformisala u grad sa evropskim elementima. Predrasude koje su pr vobitno stvarali o Beogradu vrlo brzo su napuštali jer su se lično uvereli da ta negativna matrica o srpskoj prestonici, a koju su sticali pre polaska na put ne odgovara istini i stvarnosti koju su doživeli. Beograd je za većinu njih predstavljao prijatno iznenađenje.

Izvori: Neobjavljeni: Arhiv Srbije Ministarstvo inostranih dela, Političko odelenje

Literatura:

14

Дарам, М. Е. 1997. Кроз српске земље. Београд John Murray. 1840. A Handbook for Travellers in Turkey: describing Constantinople, European Turkey, Asia Minor, Armenia and Mesopotamia. London: John Murray Ђорђевић, Ж. 1983. „Енглескиње А. П. Ирби и Ф. М. Мекензи у Србији 1862, 1863. и 1864. године.“ Историјски часопис 29–30 (1982–1983) Ерве, Ф. 1993. „Цариградским друмом и бачком равницом.“ у: Британски путници о нашим крајевима у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад Fox, F. 1915. The Balkan Peninsula. London Goldsvorti, V. 2000. Izmišljanje Ruritanije. Imperijalizam mašte. Beograd. Jelavich, B. 1955. „The British Traveller in the Balkans: the Abuses of the Ottoman Administration in the Slavonic Provinces.“ The Slavonic and East European Review 33/81 (June) Кинглејк, А. В. 1993. „Од Земуна до Ниша.“ у: Британски путници о нашим крајевима у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад Кнежевић, С. 1994. „Почасни конзул Арнолд Мјур Вилсон и његово учешће на крунидбеним свечаностима у Београду 1904. Године.“ Историјски часопис 39 (1992) Крстић, Н. 2005а. Дневник. Јавни живот. I. приредили А. Вулетић и М. Јагодић, Београд ——— 2005б. Дневник. Приватни и јавни живот. II. приредили А. Вулетић и М. Јагодић, Београд Квин, М. Џ. 1993. „Дунавом кроз Војводину и Србију.“ у: Британски путници о нашим крајевима у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад Лазаревић, Ј. 1929. Енглескиње у српском народу. Београд Levental, Z. 1989. Britanski putnici u našim krajevima od sredine XV do početka XIX veka. G. Milanovac Лукић Типсаревић, И. 1983–1984. „Сећање Лујзе Хеј Кар на путовање по Србији 1850. године.” у: Ковчежић. Прилози и грађа о Доситеју и Вуку, XXI. Београд

BRITANSKI PUTOPISCIO BEOGRADU U19. I 20. VEKU*

——— 1988. Sećanja britanskih putnica koje su putovale po našim krajevima u 18. i 19. Veku. Jugoslovensko-britanski odnosi. Beograd: Institut za savremenu istoriju Mackenzie, M. M., and A. P. Irby. 1877. Travells in the Slavonic Provinces of Turkey in Europe. London: Daldy, Isbister & co Митровић, J. 1964. “’Нека Енглескиња’ коју Вук прати по путу по Србији 1850. године” у: Ковчежић. Прилози и грађа о Доситеју и Вуку. VI. Београд Момчиловић, Б. 1990. Из историје југословенско-британских културних веза од 1650. године до II светског рата. Нови Сад ——— 2003. „Београд у путопису Ендруа Арчибалда Пејтона.“ у: Београд у делима европских путописаца. Београд Пардоу, Џ. 1993. „Енглескиња у Земуну и Београду.“ у: Британски путници о нашим крајевима у XIX веку, прир. Б. Момчиловић. Нови Сад Petković, N. 1996. Britanci o Srbiji 1900–1920. Beograd Rankin, R. 1930. The Inner History of the Balkan War. I–II. London Растовић, А. 2000. Велика Британија и Србија 1878–1889. Београд ——— 2005. Велика Британија и Србија 1903–1914. Београд Todorova, M. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd Vest, R. 2004. Crno jagnje i sivi soko. Putovanje kroz Jugoslaviju. Beograd Vivian, H. 1897. Servia. The Poor Man’s Paradise. London-New York-Bombay Windt H de, 1907. Through Savage Europe. London

ABSTRACT: Due to its geographic position, for centuries Belgrade had been target of invaders, but also important destination of numerous European travelers and writers that readily and often came to it. British travelers were also glad to visit, although many of them came believing in stereotype that it is a dirty Oriental town, utterly bland and with very little to offer. Anyway, all of them were surprised with what they saw. From relatively small Turkish town, in time Belgrade grew to become European city in line with the most modern achievements in different areas: architecture, infrastructure, fashion, culture, and alike. British travelers were happy to record all these changes in their journey descriptions and books, so today they are important and unavoidable testimony of development and progress of Serbian and Yugoslav capital at the turn of the century and early in the twentieth century. Keywords: Belgrade, Serbia, Great Britain, travelers, writers, journalists, urban image

15

UDK:

STVARANJE MODERNOG Prof. Dr Mirjana ROTER BLAGOJEVIĆ KULTURNOG IDENTITETA Univerzitet u Beogradu, * Arhitektonski fakultet, Beograd BEOGRADA U rekonstrukciji Beograda i izgradnji u istorijskim ambijenata sve više je prisutan negativan odnos prema očuvanju najstarijih stambenih zagrada nastalih u periodu do Prvog svetskog rata, jer su one uglavnom u veoma lošem stanju očuvanosti. Neophodno je da se ovaj trend zaustavi i delovanje usaglasi sa savremenom doktrinom zaštite u svetu koja se zalaže za humanu dimenziju održivog razvoja i poštovanje identiteta, autentičnosti i slojevitost istorijskih ambijenata. Upravo porodične kuće i višeporodične stambene zgrade nastale u gradu tokom XIX i početkom XX veka u savremenom dobu svedoče o počecima njegovog modernog razvoja i prosperiteta. One su bile odraz integracije srpskog duštva u evropsko, ali i viševekovnog razvoja pod orijentalnim uticajem. S jedne strane, u sebi sadrže globalne karakteristike evropskih stambenih koncepata i dokaz su integracije Srbije u savremene tokove, a s druge strane imaju brojne autentične karakteristike koje ih izdvajaju i daju im posebnu vrednost kao izraza očuvanja identiteta i autohtone tradicije. Njihovim nestajanjem gube se osnovne istorijske i kulturne vrednosti starih ambijenata, dokazi njihovog nastajanja i razvoja, slojeviti karakter arhitekture i prepoznatljivost. Onemogučava se pračenje i sagledavanje kontinuteta razvoja stambene izgradnje u Srbiji i porekla modernih shema koje su nastale u narednim periodima. Ključne reči: identitet, tradicija, autentičnost, graditeljsko nasleđe, stambena arhitektura

Uvod – značaj očuvanje značenja, identiteta i autentičnosti istorijskih mesta

Gradovi u kojima živimo odraz su inter-

akcije istorije i kulture prethodnih generacija sa savremenim trenutkom. Moderni urba* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

17

IDENTITET BEOGRADA

nistički razvoj od početka 20. veka, a naročito tokom druge polovine veka, doveo je do uniformnog izgleda savremenih gradova, kao posledice sličnih životnih i kulturnih navika gradskih žitelja savremenog doba. Proces sveukupne globalizacije savremenog društva uticao je negativno na nasleđeno tkivo istorijskih urbanih mesta, menjajući njihovu tradicionalnu morfologiju i tipologiju ambijenata koji su se razvijali kroz istoriju. Gubitak vlastitog identiteta, koji predstavlja osnovnu karakteristiku savremenih gradova, uticao je da teoretičari arhitekture istiću značaj očuvanja istorijskih ambijenata i njihove prepoznatljive arhitekture kao nosioc identiteta u savremenom gradu, jer oni grade i čuvaju specifičnu memoriju mesta. Prema mišljenju Čarlsa Dženksa: „Staro se vrednuje ne toliko radi njega samoga, koliko kao oznaka kontinuiteta među generacijama i kao spoj sa prošlošću.“ (Dženks 1985, 88). Identitet mesta se u memoriji i svesti ljudi, između ostalog, najviše formira u zavisnosti od njegove morfologije i izgleda građenih struktura. U našoj svesti, upravo oblikovanje građevina i slobodnih prostora daje mestima određeni specifični karakter koji pamtimo. Delove istorijskih naselja, koji su u sebi sačuvali tragove prošlih vremena i specifičnosti svoje tradicionalne arhitekture, žitelji savremenih gradova doživljavaju kao mala harmonična ostr va, retke autentične ambijente koji nam govore o specifičnom razvoju, istoriji i kulturi određenih perioda i ljudi koji su u njima živeli. Kada se o njima govori naglašavaju se njihove posebne ambijentalne vrednosti i prepoznatljiv karakter, jer oni sadrže one kvalitete koje podrazumevamo pod tradicijom i pojmovoma autentično, autohtono, samosvojno, unikatno, neponovljivo i sl. Pri tome se misli na njihov specifičan, prepoznatljiv karakter, njihov karakteristični duh (genius loci) (Norberg-Šulc 1999, 51) nastao pod uticajem podneblja i tradicije, ali i specifičnog duha vremena (zeitgeist) (Vidi: Gombrich 2002, 163, 164–171) u kojima je ambijent oblikovan. Upravo istorijska arhitektura reflektuje ideje, ukuse i kulturu vremena kada je nastajala, manifestujući u savremenom trenutku društvenu evoluciju kroz istorijsko vreme (Tournikiotis 1999, 23). Posebno se među teoretičarima arhitekture Kristijan Norberg Šulc zalagao za poštovanje duha mesta, odnosno postojećeg okruženja, prirodnog i građenog, materijalnog i nematerijalnog. Po njemu, građenjem se stvara jedan naseljeni pejzaž, materijalizuju se i čine vidljivim duhovne i socijalne karakteristike, kao i kulturne i estetske vrednosti, jednog mesta. Oseban karakter nekog mesta prisutan je u stvarima i delima, odnosno materijalnim i nematerijalnim aspektima mesta, tako da čovek svoj identitet gradi kroz identifikaciju sa svojim okruženjem. Zato, po Šulcu, duh mesta nije izraz nacionalnog duha naroda, već izraz tradicionalnog duha naroda, odnosno rezultat svega što se na nekom mestu taložilo kriz vreme i sublimisalo kao njegov autentični izraz. Stara naselja i gradovi su u pošlosti pr venstveno bili mesta (place) sa svojim duhovnim značenjem i istorijom, sa kojima smo mogli da se identifikujemo i jasno ih prepoznamo po specifičnostima njihovih građenih formi. Ona su davala ljudima koji su u njima živeli (ili danas 18 žive) osećanje pripadnosti i emocionalne sigurnosti (Norberg-Schulz 1978, 11–13).

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Tumačenja teoretičara arhitekture vezana za značenje i duh mesta doprinela su da se u doktrini zaštite kulturnog i graditeljskog nasleđa, poslednjih decenija XX veka, intezivira razmišljanje kako da se da odgovor na pitanja: šta se podrazumeva pod kontinuitetom tradicije, identitetom, autentičnošću i sl; odnosno, šta je u savremenom trenutku vredno da se sačuva kao odraz memorije mesta, njegovog istorijskog i kulturnog trajanja? Uočeno je da je poseban kvalitet društava iz prošlih epoha bilo to što je kod njih bio prisutan kontinuirani proces prenosa znanja, shvatanja i duhovnih vrednosti. Da bi se to oživelo doktrina zaštite kulturne baštine više se ne fokusira, preovladavajuće, na materijalne ostatke, već se u većoj meri usmerava na očuvanje same kulturne tradicije.1 Shvata se da je suština kvalitetne obnove i revitalizacije istorijskih građevina u razumevanju njihovog osnovnog duha, ideje i potrebe koja je dovela do njihovog nastanka, odnosno produbljenoj spoznaji nematerijalnih aspekata nasleđa i različitih dimenzija njegovog značenja.2 Smatra se da svi vredni elementi, uključujući i ljudska dela, ma koliko skromna bila, imaju značaj u odnosu na celinu koji se ne sme zanemariti.3 Pored toga što se veća pažnja usmerava ka kulturnoj različitosti i kulturnoj specifičnosti, odnosno specifičnom identitetu i autentičnosti nekog istorijskog mesta, ipak se ravnopravnp posmatraju i globalni uticaji i elementi koji pokazuju uključivanje u opšte civilizacijske tokove razvoja, uticaj opšteg istorijskog i kulturnog konteksta, regionalnog i šireg, u kome je određena građevina nastala.4 Posmatranje istorijskog mesta kao specifične i neponovljive tvorevine određene kulture i podneblja, udruženih sa globalnim uticajima, zahteva da se jasnije sagleda i definiše pojam autentičnost, odnosno koji su to elementi i kvaliteti koji doprinose da se pojedina istorijska mesta izdvajaju u odnosu na ostala i čuvaju za buduće generacije kao autentični izraz njihove istorije i tradicije. Smatra se da se autentičnost izražava u opiljivim i neopipljivim aspektima bilo koje ljudske delatnosti, da nije nepromenljiva, već da je izraz istorijskog života i promena kroz vreme. U arhitekturi se izražava kroz 1 Na nematerijalne aspekte istorijskih mesta se pr vi put ukazuje u Preporuci o zaštiti i savremenoj ulozi istorijskih područja (Safeguarding and Contemporary Role of Historic Areas, UNESCO, 1976). (Vidi: Jukilehto 2004, 9–10) 2 Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine (Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage, UNESCO, 2003) označila je neopipljive tradicionalne i duhovne zajednice, one koja ona prepoznaje kao svoju baštinu, kao značajne za očuvanje (Vidi: MKRS 2009) 3 Povelje iz Bure (Burra Charters, 1981, 1988, 1999) dalje razradjuju termin kulturni predeo, te se istorijska mesta posmatraju kao predeli – mesta sa specifičnim tradicionalnim vrednostima i nefizičkim aspektima koji im daju poseban karakter i vrednost. Dokument o autentičnosti iz Nare (Nara Document on Authenticity, 1994) dalje pojašnjava pojam autentično. (Vidi: Jukilehto 2003, 10–12) 4 Prepoznaju se zajedničke tradicije i uloga svake kulture u stvaranju zajedničkog evropskpg nasledja koji povezuje narode Evrope. Helsinška dekleracija 1996. (Vidi: EXPEDITIO 2005)

19

IDENTITET BEOGRADA

koncepciju i formu, materijal i suštinu korišćenja i funkcije, tradiciju i tehniku, situaciju i položaj, duh i izraz, originalno stanje i istorijsko nastajanje. Istiće se da su kod vrednovanja autentičnosti nekog mesta ili građevina, posebno važni oni elementi koji izražavaju njihov istorijski život, doprinos različitih društvenih, kulturnih i umetničkih perioda i generacija. Važan je kontinuitet određene tradicije ili ideje koja je realizovana kroz vreme u različitim oblicima i tehnikama.5 U odnosu na navedene aspekte i tumačenja duha mesta, identiteta i autentičnosti istorijskih mesta, te potrebe da se oni bolje upoznaju, definišu, valorizuju i očuvaju u savremenom dobu, neophodno je razmotriti i pojedine aspekte vezane za stvaranje i trasformacije identiteta Beograda u novijoj istoriji. Mada grad ima kulturnu i graditeljsku baštinu koja seže daleko u prošlost, na žalost ona nije očuvana u velikom obimu i nije ravnomerno zastupljena u pojedinim etapama razvoja, tako da danas teško sagledavamao pojedine periodima urbanog razvoja grada i njegovog arhitektonskog oblikovanja. U današnjem građevinskom fondu najzastupljenija je savremena arhitektura iz perioda nakon Drugog svetskog rata, u znatno manjoj meri su prisutne zgrade građene u međuratnom periodu, a najmanje ima sačuvanih zdanja iz perioda pre Pr vog svetskog rata. Urbano i arhitektonsko nasledje novijeg doba se ne posmatra u svojoj ukupnosti, već se posebna pažnja posvećuje samo monumentalnim javnim građevinam i pojedinim reprezentativnim primerima stambene arhitekture. To proizilazi iz nedovoljnog poznavanja značaja ovih početnih etapa razvoja za izgradnju modernog identiteta i lika srpske prestonice. Najstariji istorijski ambijenti grada uglavnom se nalaze se u okviru granica tzv. Starog Beograda koji se razvijao tokom XIX i početkom XX veka,6 za koji je inicirana zaštita kao kulturnog dobra, ali koja je već više godina u proceduri. Kako je grad značajnu ekspanziju i razvoj doživeo u periodu između dva svetska rata, kada se grad proširio na periferna područja ka istoku, jugu i zapadu – na Zvezdaru, Bulbuder, Pašino brdo, Dušanovac, Voždovac, Dedinje i Senjak, van zaštićenog područja ostaće mnogi značajni istorijski ambijentai grada značajni po svom specifičnom karakteru i ambijentalnim vrednostima (Roter-Blagojević 2010, 65–76). U ovom radu će se razmatrati upravo transformacije identiteta prostora definisanog kao Stari Beograd, kako bi se istakle specifične etape njegovog razvoja koje su uticale na stvaranje pojedinih prepoznatljivih ambijenata koji su važan deo savremenog identiteta grada. Mada će se posmatrati jedan relativno kratak vremenski period od samo jednog veka, može se reči da on predstavlja vreme kada su se dešavale najznačajnije promene u modernoj političkoj i kulturnoj istoriji Srbije i kada se radjao identitet Beograda kao

20

5 Koncept autentičnosti u kontekstu savremenog pluralističkog društva razmatran je 1994. na skupovima u Bergenu (Nor veška) i Nari ( Japan). (Vidi: Jukilehto 2002, 11–12, 14) 6 On se približno poklapa sa granicama gradskog reona utvrđena je 1906. i njena granica je bila kod Trošarinske stanice na Topčiderskom drumu, dolinom Mokroluškog potoka (danas trasa Auto-puta kroz Beograd), preko Svetosavskog platoa i imanja V. Kalenića (danas prostor oko Kalenić pijace) i pravcem Grobljanske ulice. (Maksimović 1970, 315)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

moderne evropske prestonice. One su u mnogome bile posledica sudaranja i preplitanja Istoka i Zapada, konzer vativnog i progresivnog, tradicionalnog i modernog, lokalnog i globalnog. To je posebno bilo vidno u menama lika grada, koji je gubio svoja levantinska obeležja, a usvajao srednjoevropska. Posebno je to bilo vidno kod novoj racionalističkoj regulacije grada i podizanju novih stambenih zgrada po ugledu na evropske varoši u čemu su se potpuno gubila spontano nastala orijentalna obeležja stare balkanske varoši i stare bondručne kuće. Novi stambeni oblici koncipirani i razvijani od početka XIX veka bili su osnov na kome se tokom pr ve polovine XX veka razvijalo moderno stanovanje u Srbiji. Zato je značajno njihovo trajno čuvanje, da bi se shvatila slojevitost i postepenost transformacija, kako se kroz jedan vek postepeno dostizao razvoj modernih evropskih metropola i oslobađalo od viševekovne zaostalosti (Roter-Blagojević 2008, 117–128).

Začeci transformacije orijentalnog identiteta grada u evropski početkom XIX veka Proces modernizacije graditeljstva u tek obnovljenoj kneževini Srbiji započinje knez Miloš uvođenjem pr vih propisa o izgradnji i uspostavljanjem državnih ustanova koje će se brinuti o regulaciji naselja i izgradnji u većim selima i varošicama u Srbiji (Maksimović 1938, 54). Stara varoš Beograd opasana šancem bila je najrazvijenije naselje, ali još uvek pod turskom vojnom upravom i muslimansko stanovništvo se opirali promenama i izgradnji. Međutim, veliko doseljavanje stanovništva uticalo je na izuzetno oživljavanje građevinske delatnosti u Beogradu (Maksimović 1970; 1983). Pored potrebe za novim državnim zdanjima u koja će se smestiti novoosnovane ustanove, veoma je bila izražena i potražnja za novim stambenim prostorom. Kako je u gradu 1834. godine zabeleženo 7 033 hrišćana na samo 769 domova, jasno je da je život u varoši bio veoma neudoban, jer su kuće bile u izuzetno trošnom stanju i relativno male (sa dve do tri prostorije) za broj žitelja koji je u njima obitavao.7 Oskudica u građevinskom materijalu znatno je otežavala razvoj grada u četvrtoj i petoj deceniji XIX veka. Vredniji i kvalitetniji materijali i savremena masivna konstrukcija od kamena i opeke koristili su se samo kod izgradnje reprezentativnih državnih zdanja i kuća najbogatijih građana. Ostale stambene zgrade, kao i državna zdanja utilitarne namene, građeni su po tradicionalnom obrascu, u bondručnoj konstrukciji, ili u kombinaciji bondruka i opeke.8 7 Pr vi popis stanovnika iz 1834. je u Beogradu zabeležio 7 033 hrišćana, Srba i Jevreja. 1838. broj hrišćana se uvećao na 8 483, a pored njih živelo je i 2 700 Turaka, 1 500 Jevreja i 250 stranaca, što je ukupno 12 963 stanovnika. (Vidi: Radovanović 1974, 271, 274) 8 Najčešće je osnovna noseća konstrukcija bila od dr vene građe, a ispuna od pletera – čatme i nepečene cigle – ćerpiča. Vezivo je (čak i onda kada se ispuna radila u opeci) bilo od blata (ilovače). Došlo je do promene u obliku i nagibu krovnih površina, jer su (po ugledu na građevine u Vojvodini) krovovi bili većeg nagiba i pretežno pokriveni ravnim crepom. (Vidi: Nenadović 2002, 79, 85)

21

IDENTITET BEOGRADA

Korišćenje tradicionalne bondručne konstrukcije, kao i činjenica da su majstori koji su gradili stambene zgrade uglavnom bili domaćeg porekla ili stranci pridošli sa Juga, uticali su tokom druge i treće decenije XIX veka, naročito kod stambenih zgrada, preovlada izgradnja po ugledu na zgrade orijentalnog tipa i narodno graditeljstvo prisutno u srpskim varošima i selima u prethodnom periodu (Deroko 1968, 15–20; Kojić 1949, 66–83). Tokom četvrte decenije, u graditeljstvo su polako prodrli novi materijali i tehnike građenja po ugledu na arhitekturu iz krajeva preko Save i Dunava, u Zemunu i Pančevu.9 Da bi se ovo ostvarilo bila je neophodna smena starih neimara i dunđera sa juga Balkana bau-maisterima iz Zemuna i Pančeva vičnim građenju u masivnoj konstrukciji od opeke. Napori kneza Miloša da se za izgradnju državnih zdanja angažuju graditelji sa strane, govore o njegovoj želji da se prekine orijentalna tradicija i potpuno prihvati uticaj savremene zapadne klasicističke arhitekture (Kolarić 1966). Ipak, tek od sredine tridesetih godina XIX veka su se u većoj meri primenjivali novi materijali i tehnike građenja, ali uglavnom kod državnih zdanja i privatnih kuća bogatijih građana, a skromnije stambene zgrade u bondručnoj ili kombinovanoj bondručnoj i masivnoj konstrukciji podizane su i polovinom veka. To nam govori da su poreklo, ekonomska moć i društveni status vlasnika kuće presudno uticali na način gradnje, primenjene materijale i koncept stambenog prostora. Danas jedan od retkih sačuvanih ambijenata Beograda koji još uvek čuvaju tragove levantinski identitet grada i nekadašnjeg postojanja brojnog muslimanskog življa je Dunavska padina. Da je ovaj deo grada dugo bio pod uticajem tradicionalnog orijentalnog graditeljstva svedoče brojne stare fotografije koje dosežu do tridesetih godina XX veka, ali su danas očuvan samo u retkim ostacima sakralne arhitekture – Bajrakli džamiji i turbe na uglu Višnjičeve ulice, kao i jedna od najstarijih gradske kuće iz turskog perioda, danas Vukov i Dositejev muzej (Đurić-Zamolo 1977, 131–137). S druge strane, prostrana porodična kuća bogatog srpskog trgovca Božića (Gospodar Jevremova 19) podignuta 1836. godine u ovom kraju10 svedoči o promenama i postepenom širenju srpskog stanovništva na ovaj, nekada isključivo turski deo grada. Mada su i dalje svoje kuće gradili u orijentalnoj tradiciji, bogati srpski građani su već prihvatali uticaje iz preka, pa se na njihovim kućama pojavljuju ulazni portici sa klasičnim stubovima i timpanonima. Drugi deo grada koji danas svedoći o njegovom razvoju u doba kneza Miloša, dvadesetih i tridesetih godina XIX veka, je Savska padina i ambijent oko današnje Saborne crkve i tadašnje Glavne čaršije (danas Kralja Petra ulica) u kojoj su dućane i kuće imali srpski trgovci i zanatlije. Naspram crkve je knez Miloš podigao ili obnovio Stari

22

9 Vujović u odnosu na primenjene materijale i konstrukciju izdvaja tri etape: pr vu u kojoj se gradi po tradicionalnom obrascu definiše 1815–1825, drugu prelaznu u kojoj se pojavljuju pojedini elementi zapadnjačke arhitekture 1825–1833. i završnu u kojoj se gradi u duhu zapadnjačke arhitekture 1833–1839. (Vujović, 1986, 127–144) 10 Verovatno se nalazi na temeljima starije zgrade iz 18. veka, odnosno vremena Austrijske vlasti. (Vidi: Vujović 1986, 143)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

konak, svoje administrativno sedište u Staroj varoši, orijentalnog izgleda (Vujović 1986, 128–130), a kuća Nauma Ička (Vujović 1986, 131) i kuća danas poznata kao Kafana „Kod znaka ?“ nam govore da su imučni trgovci iz kneževog okruženja sledili njegov primer, takođe gradeći svoje kuće u orjentalnom duhu (Vujović 1986). Kosančićev venac i ambijent oko Varoš kapije zadržava karakter spontano nastalog hrišćanskog kraja, a najreprezentativnije zdanje je svakako bio Knežev konak u Varoši (Konak kneginje Ljubice, Kneza S. Markovića 8), izgrađen 1829–1831. godine, sa orijentalnim prostornim konceptom i bondručnom konstrukcijom, ali sa zidovima i svodovima od opeke, kao spoljašnjim oblikovanj kod koga se prepliču elementi orijentalne i zapadnjačke arhitekture, pod uticajem ampira i klasicisma, što nam ukazuje na uticaj graditelja iz Vojvodine (Vujović 1986, 137–139). Istorijski ambijent oko Saborne crkve, izgrađene 1836. sa elementima barokne i klasicističke arhitekture, u okruženju Novog kneževog konaka i zgrade Kafane kod ? danas svedoče o preplitanju orjentalnih i zapadnjačkih uticaja tokom pr vih godina obnove Kneževine, što je davalo poseban karakter i slikoviti izgled varoši. Spontano nastale ulice popločane kaldrmom i danas krivudaju Konsančićevim vecem, spuštajući se niz padinu ka Karađorđevoj ulici i Savskom pristaništu, odolevajući više od dva veka pokušajima regulacije i čuvajući poslednje tragove pr ve etape razvoja stanbene arhitekture grada, u vidu oronulih prizemnih kuća koje postepeno nestaju. Mada su davale specifičan identitet ovom delu grada stare kuće neumitno nestaju (što je slučaj sa zgradama od bondruka koje su bile u Pariskoj 5, Svetozara Radića 4, a danas još uvek postoji stara bondručna zgrada na Kosančićevom vencu 18 i u Fruškogorskoj 10). Na osnovu današnjeg izgleda, teško je shvatiti da je do sedamdesetih godina XIX veka i odlaska muslimanskog stanovništva iz varoši, upravo Savska padina i priobalni deo kod Savskog pristaništa, odnosno tadašnja Savska varoš i šire područje Varoš kapije, bili najrazvijeniji poslovno-trgovački deo grada i veza sa Vojvodinom i ostalim delovima Habzburške monarhije. Ovde su podizane pr ve kuće po ugledu na srednjoevropske trgovačke ulice, najčešće kao obostrano ugrađene jednospratne zgrade u nizu, postavljene na regulacionoj liniji ulice i sa stambenom ili kombinovano poslovno-stambenom namenom. Danas jedini sačuvani primeri su kuća Jakova Jakšića, tadašnjeg ministra finansija i zgrada do nje (Karađorđeva 37 i 39)11, koje su bile svedok brzog razvoja savskog priobalja u funkciji pristaništa i trgovine. Unutrašnji sadržaji zgrada su se razvijali po dubini parcele u uličnim korpusima i dugim dvorišnim krilima, često sa dr venim tremovima u prizemlju, sa kojih se dr venim stepeništem pelo na otvorene doksate na spratu. U prizemlju su bili dućani i zanatske radnje, a na spratu stambene prostorije vlasnika.12 I kod njih se

11 Kuća J. Jakšića podignuta je 1832. (Vidi: Gordić 1966, 16–17) 12 Ove zgrade bile su prisutne u Savamalskoj ulici (Gavrila Principa) i Abadžijskoj čaršiji (Kraljice Natalije). (Vidi: Deroko 1968, foto. dok. sl. 326)

23

IDENTITET BEOGRADA

u konstrukciji, primenjenim materijalima,prostornom konceptu i oblikovanju prepliču orijentalna tradicija i moderni zapadnjački uticaji (Roter-Blagojević 2006, 42). Izgradnja mosta sredinom tridesetih godina XX veka, potpuno je razorila urbanu morfologiju savskog priobalja, ali su i danas, neposredno uz most i u Karađorđevoj ulici, sačuvani pojedini značajni primeri trgovačkih kuća reprezentativne stilske arhitekture, koja svedoči o značaju ovog poteze i njegovom modernom evropskom izgledu sedamdesetih i osamdesetih godina XIX veka Nerešavanje problema intezivnog teretnog saobračaja u priobalnoj zoni potpuno je devastiralo ovaj deo grada, doprinoseći gubitku interesa za očuvanje njegove istorijske arhiterture i karaktera. U savremenim urbanističkim planovima uglavnom se predlaže rušenje postojećih zgrada i intezivna savremena izgragdnja na prostoru Kosančićevog venca i savskog priobalja, koje će potpuno promeniti njegov kulturni i graditeljski identitet vezan za pr ve etape razvoja srpske Kneževine početkom XIX veka. Izgubiće se najstariji tragovi graditeljstva, istorijska silueta savskog fronta sa Sabornom crkvom kao dominantom, narušiće se uspostavljeni prostorni odnosi i tradicionalni identitet. U isto vreme, sredinom tridesetih godina XIX veka, drugi smer razvoja graditeljstva u početnoj etapi razvoja, predvodila je politička i kultuna elita pridošla uglavnom iz Vojvodine, koja je gradila svoje kuće po ugledu na varoši Austrijske carevine – Zemun, Pančevo i Novi Sad. Najizrazitiji primer građenja po evropejskom vkusu je kuća Cvetka Rajovića, upravitelja varoši, izgrađena na samoj ivici varoši, naspram Gradskog polja (Kalemegdana) i Utvrđenja. Ona, mada je skromnih razmera, predstavlja izuzetan primer veoma reprezentativne klasicističke arhitekture, jer je verovatno podignuta po projektu inž. Franca Jankea pr vog školovanog državnog inženjera pridošlog iz Beča.13 I druge gospodske kuće, izgrađene oko Velike pijace (danas Studentski trg), u Gospodskoj ulici (danas Brankova) i oko Terazija, tokom četvrte i pete decenije XIX veka, u potpunosti su bile građene u duhu “… nove zapadnjačke arhitekture”.14 Jedna od novih zgrada na Velikoj pijaci bila je jednospratna palata Jevrema Obrenovića, guvernera varoši, čije je planove verovatno izradio palir Karel Arent (Vujović 1986, 149–150). Promene su se ogledale u primeni masivne konstrukcije od kamena i opeke, novom prostornom konceptu i arhitektonskom oblikovanju, koji je potpuno sledio obrasce tadašnje srednjoevropske klasicističke arhitekture, u čemu se izražavao raskid sa orijentalnom prošlošću i prelaz na moderni način življenja. Ipak, danas sa velikim teškoćamo možemo da govorimo o ovim novim zgradama tadašnjoj Staroj varoši, jer je od pomenutih zgrada sačuvana samo Kuća Cvetka Rajovića, kasnija Realka, što joj daje poseban istorijski i kulturni značaj.

24

13 Poznata je i kao zgrada beogradske Realke, nalazi se u Uzun Mirkovoj 14, a izgrađena je 1836– 37. (Vidi: Vujović 1986, 147–148) 14 U literaturi se kao karakterističan primeri navode kuća Stojana Simića na Terazijama, u Kralja Milana ulici (kasnije Rusko poslanstvo) i jednospratna kuća D. Radovića, blizu Realke, jedna od pr vih kuća od tvrdog materijala i sa balkonom. (Vidi: Nestorović 1955, 253)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Ukoliko se posmatra ukupna slika urbanog razvoja i napredka u graditeljstvu do polovine XIX veka, može se zaključiti da je Beograd, tada najrazvijenija varoš u obnovljenoj Kneževini, ali još uvek pod tuskom upravom i brojnim muslimanskim stanovništvom, svoj identitet gradio na orijentalnom nasleđu. Samo pojedini ambijenti Staroj varoši opasane šance, posebno priobalni deo oko Savskog pristaništa i Saborne crkve, kao i prostor oko Velike pijace, počeli su da se menjaju pod uticajem Zapada, ali politička i ekonomska situacija u nisu omogučavali bržu modernizaciju. Značajnu transformaciju je doživela nakadašnja Sava-mala, izdvojeno naselje na padinama zapadnog Vračara, okrenutim ka Savi, gde je živelo srpsko stanovništvo. Ovde nastaje novi administrativni centar, na raskrsnici današnje Kneza Miloša i Nemnjine ulice, sa državnim zdanjima kao centrima tadašnje vlasti – Sovjetom, Kasarnom i Kneževim dvorom. (Vujović 1986, 147) Započinje i razvoj novih trgovačkozanatskih ulica, Abadžijske i Savamalske, a nastaje i savremeni rezidencijalni kvart sa regulisanim pravim i širokim ulicama, duž koji se placevi dele državnim činovnicima koji podižu male prizemne porodične kuće.15 Knez Miloš na taj način započinje izgradnju moderni proevropskog Beograda, tzv. Novog Beograda, van stare orijentalne varoši, jasno izražavajući kroz zapadnjačku klasicističku arhitekturu državnih zdanja, raskid sa prošlošću i turskom političkom dominacijom.

Nestajanje tradicionalnog balkanskog identiteta srpske prestonice sredinom 19. veka Beograd aprila 1841. godine biva proglašen za prestonicu Kneževine što doprinosi da se tendencija stalnog priliva stanovnika nastavlja, tako da je 1846. godine imao 14 386 stanovnika u 1 714 kuća. I kasniji popisi beleže dalji porast žitelja, uz tendenciju smanjenja broja stanovnika u jednom domu, što govori o stalnom poboljšava uslova stanovanja.16 Na osnovu sačuvanog Turskog plana iz 1863. godine, koji prikazuje vlasništvo nad parcelama, odnosno gde su bile srpske, jevrejske i turske kuće, iz njega saznajemo da je srpsko stanovništvo, u tom trenutku uglavnom, posedovalo placeve na prostoru oko Varoš-kapije, Saborne crkve, Delijske ulice (približno na trasi današnje Knez Mihailove ulice) i Velike pijace (danas Studentski trg). Turci su zadržali posede oko Stambol-kapije i na celoj Dunavskoj padini, a Jevreji su, kao i prethodnih vekova, živeli na Jaliji, u blizi-

15 Ove kuće nisu sačuvane, bile su sa dve do tri prostorije, najčešće postavljene na regulacionoj liniji ulice i prislonjene sa jedne strane uz susednu zgradu, nastale pod uticajem vojvođanskih seoskih i varoških kuća. (Vidi: Nestorović 1955, 252–254) 16 Broj stanovnika varoši se 1856. g. popeo na 18 860, a broj kuća je 1859. bio 2 095. Kasnije je 1862. u gradu bilo 1 241. srpska kuća i 1 118 turskih, od kojih su Srbi i Jevreji živeli u 1 509. (1867. godine je bilo 24768 stanovnika), (1866. je bilo 3 458 kuća) (Vidi: Radovanović 1974, 271, 272, 273)

25

IDENTITET BEOGRADA

ni Dunava.17 Nastavlja se iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Stare varoši u šancu, a njihove posede kupuje država ili novodoseljeni srpski žitelji. Roman Zmorski, poljski putopisac, koji je 1855–56. godine boravio u Beogradu, zabeležio je da je bogatije srpsko stanovništvo sve više potiskivalo muslimansko iz centralnih delova grada, ka Dorćolu i Dunavu, gde su zajedno živeli Turci, Jevreji i siromašni Srbi. On izdvaja novi deo koji je imao udobne, ravne i široke ulice i u njima „… tvrdo zidane zgrade od opeke…” (Zmorski 1967, 12, 16–22). I drugi putopisci koji su pedesetih godina boravili u gradu uočili su promene u njegovom izgledu i postepeno menjanje lika, tako da Feliksu Kanicu zapaža da je „…padao u oči oštro odudarajući zapadnjački ’kroj’ na Terazijama, Vračaru i u pojedinim ulicama ’varoši’, kako na srpskim službenim zgradama, školama i mnogim privatnim kućama, tako i na odevanju ...” (Kanic 1967, 185). I pored nestabilne političke situacije u Kneževini, usled promene dinastije i dolaska kneza Aleksandar I Karađorđevića na vlast, tokom četrdesetih i pedesetih godina ostvaren je značajan ekonomski napredak. Tome je doprinela dozvola za slobodnu plovidbu celim tokom Dunava. Došlo je do bržeg razvoja trgovine, rečnog saobraćaja i povećanja broja zanata. Zanatski sloj građana je do kraja pedesetih godina bio najbogatiji, a kasnije jača trgovački i činovnički sloj. Da se zemlja modernizuje svedoći i otvaranje manjih industrijskih preduzeća i radionica. Ipak za razliku od prethodnog perioda, kada je knez Miloš preduzimao obimne zahvate na regulaciji i izgradnji novih delova varoši, od četrdesetih do šezdesetih godina su uglavnom parcijalno regulisani i komunalno opremani samo pojedini delovi, kaldrmisani su kolovozi i trotoari, sađeni dr voredi, podizane česme i sl. što je sve doprinosilo poboljšanju komunalne opremljenosti grada. Ostvaren je i znatan kvalitativan skok u građevinarstvu, koji se ogledao u napredku tehnika građenja i kvalitetnijoj izgradnji. U samom gradu mogli su da se nabave raznovrsniji materijali, ali su oni bili preskupi za prosečne građane (Nestorović 2006, 160–169). Polovinom veka povećava se broj školovanih graditelja u državnoj službi, jer u Srbiju dolaze brojni građevinari i inžinjeri sa srednjoevroskog prostora, Nemci, Česi, Slovaci i Italijani,18 ali se obrazuju i domaći kadrovi19 i donese pr vi zakonski akti koja će regulisati izgradnju.20 Nastupio je novi period u razvoju srpske arhitekture, koja više nije

26

17 Plan su pr vi objavili G. Elezović i P. Popović kao Dva turska plana Beograda, BON, 1937, 250 – 252. (Vidi: Đurić-Zamolo 1977, 214) 18 U Odeljenju građevina u Ministarstvu unutrašnjih dela (kasnije je preraslo u Glavnu upravu građevina) pedesetih i šezdesetih godina su radili: Jan Nevole, August Cerman, Jovan K. Ristić, Josif Kasano, Franc Mil, Erazmus Klominski, Jovan Novak, Josif Silvić, August Lange, Andrija Vuković, Jovan Francl i dr. (Vidi: Nestorović 2006, 165–168) 19 Knez Miloš je 1838. preporučio da se na Liceju zaposli jedan indžinir koji bi đacima pružio osnovna znanja iz oblasti građevinarstva i tako ih pripremio za rad u državnoj službi. To je ostvareno 1839. kada je angažovan Atanasije Nikolić iz Novog Sada, obrazovan na Artiljerijskoj školi u Beču i na Peštanskom univerzitetu. (Vidi: Roter-Blagojević 1997, 125–168) 20 Početkom četrdesetih godina javljaju se pr vi pokušaji da se organizuje posebna državna stručna služba koja bi rukovodila poslovima oko izgradnje državnih zdanja. Do kraja pr ve polovine veka

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

bila delo majstora – zidara i školovanih graditelja skromnog znanja, uglavnom građevinskih inženjera, već su njeni tvorci postali arhitekti školovani u razvijenim srednjoevropskim centrima, Pešti, Beču i Pragu, gde su stekli veoma široko znanje iz inženjerstva i arhitekture. Promene su se ogledale ne samo u višem nivou izvođenja, već je došlo i do promene stilskih shvatanja, jer su graditelji iz srednje Evrope doneli aktuelne stilske tendencije, koje je u velikoj meri karakterisao romantičarski duh i okrenutost ka nacionalnom srednjovekovnom nasleđu. On je bio veoma brzo prihvaćen jer su u Srbiji bile snažno izražene nacionalne ideje o oslobođenju od tudžinske vlsti. Promene su se posebno odrazile na izgradnju državnih zdanja, kojih ipak u ovom periodu nije bio veliki broj. Najznačajniji domet je ostvaren na privatnoj reezidenciji, gradjenoj po ugledu na evropske gradske palate, Kapetan Mišinom zdanju21, koje je, projektovao arhitekta Jan Nevole, pr vi graditelj u državnoj službi zaposlen 1845. godine u zvanju arhitekte, s obzirom da je obrazovan na Umetničkoj akademiji u Beču.22 Ova druga dvospratna građevina u varoši23 građena je za tada najbogatijeg građanina, koji je kroz njenu arhitekturu reprezentovao svoj imetak, ali i patriotizam poklanjajući je otečestvu u prosvetne svrhe, odnosno za Veliku školu i ostale kulturne i obrazovne ustanove Kneževine. Ambijent Velike pijace ispred zdanja Univerziteta bio je još uvek neuređen i zimao je orijentalna obeležja, mada ga već tada okružuju prizemne i spratne zgrade zapadnjačke arhitekture. On je u tom trenutku bio glavni kulturni, obrazovni i poslovno-trgovački centar Stare varoši u šancu, a njegova živost i izgled su veoma slikovito prikazani na Kanicovom crtežu iz šezdesetih godina. Zbog političke situacije, prisutnosti turske vlasti i vojne posade u tvrđavi i varoši, kao i činjenice da je muslimansko stanovništvo bilo u posedu kuća i placeva nije moglo da se započne uređenju i rekonstrukcije Stare varoši u šancu, tako da je osim najužeg prostora oko Velike pijace, staro istorijsko jezgro grada još uvek bilo zapušteno, sa oronulim turskim kućama. Svojom solidnijom gradnjom i zapadnjačkom arhitekturom izdvajale su se samo pojedina državna zdanja, vladarske rezidencije i kuće bogatih građana podizani na zapadnom Vračaru, Zelenom vencu i Terazijama. Kao ambijent koji se postepeno uređuje, uz otpore vlasnika parcela, bilo je upravo Terazije, koji svoj reprezentativni značaj dobija nakon uređenja Starog konaka kao nove kneževske rezidencije (Nestorović 2006, 173–174), za kneza Aleksandra Karađorđević. Uz konak se nakon povratka Obrenovića tehničkim poslovima oko izgradnje državnih zgrada, regulacije i komunalnog uređenja varoši bavilo se Građevinsko odeljenje pri Ministarstvu unutrašnjih dela (formirano 1851). Krajem pedesetih godina formirana je posebna Glavna uprava građevina (sa posebnim Arhitektoničnim odeljenjem), koja je 1862. prerasla u Ministarstvo građevina. (Vidi: Roter-Blagojević 1998, 249–255) 21 Zgrada je verovatno započeta 1860. i završena 1863. (Vidi: Nestorović 1962–63, 81–97) 22 Jan Nevole (1812–1903) autor Vojne bolnice (1846–1849) i Artiljerijske škole (oko 1850). (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 73–76) 23 Pr va je bila Gostionica kod Jelena kod Saborne crkve, izgradjena 1841, u vlasništvu porodice Obrenović. (Vidi: Nestorović 2006, 107)

27

IDENTITET BEOGRADA

na vlast 1860. godine gradi novi Dvorac za prestolonaslednika Mihaila.24 Kao i kod Kapetan Mišinog znanja, i na dvorcu se na slikovit način, u romantičarskom maniru, spajaju srednjovekovne, orijetalno i klasično renesansno forme, što je bila tendencija u tadašnjoj evropskoj istoricističkoj arhitekturi. Podižu se i brojne gospodske kuće i rezidencije imućnih građana,25 veće porodične kuće u masivnoj konstrukciji, koje su po svojoj dispoziciji na parceli i prostornoj organizaciji sledile zapadnjački koncept. U literaturi se kao značajni primeri navode dve porodične kuće u Gospodskoj ulici, Filipa Hristića26 i Jovana Marinkovića27 , kao i dve jednospratne poslovno-stambene zgrade, Ilije Kolarca kod Pozorišnog trga28 i Valjevske banke na Zelenom vencu.29 To nam govori da se nova stambena izgradnja uglavnom dešava na prostoru izvan Stare varoši u šancu, gde su se polako oblikovali novi reprezentativni rezidencijalni ambijenti modernog zapadnjačkog izgleda. Ipak, siromašniji žitelji varoši i dalje su gradili skromne zgrade na periferiji, najviše u kombinaciji bondručne i masivne gradnje, koje su se sastojale od dve do tri prostorije i bile na prelazu iz seoskih u gradske vidove stanovanja.30

Utemeljenje evropskog identiteta grada u poslednjim decenijama XIX veka Period nakon 1867. godine nakon ostvarivanja političke nezavisnosti tadašnje Kneževine kao rezultata napora kneza Mihaila Obrenovića, te iseljavanja turskih vojnih posada iz tvrđava i muslimanskog stanovništva iz varoši, stvorene su preduslovi za započinjanje svarne modernizacije i rekonstrukcije srpske prestonice. To je period kada se rekonstruošu i Beč i Budimpešta, na koje se u svom predlogu za urbanističko uređe-

28

24 Gradnju novog Dvorca započeo je knez Miloš na mestu gde je dan. Novi dvor. Ne zna se pouzdano da li je autor projekta bio Kosta Šreplović (1836–1872). Kako je glavni državni arhitekta tada bio Nevola, kome je Šreplović pomagao na izgradnii Kapetan Mišinog zdanja, možda je Nevola imao presudan uticaja na arhitekturu Dvorca, a Šreplović izradio planove. (Vidi: Nestorović 2006, 181–182; Đurić-Zamolo 1981, 110–111) 25 Oko 1860. g. podignuta je kuća Stevče Mihailovića (Kneza Miloša 43, ugao Birčaninove, porušena pred Drugi svetski rat), koju je projektovao Andrija Vuković. Imala je prizemlje i sprat, ali nije poznat njen pr vobitni izgled. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 32–33) 26 Prizrenska 13, izgrađena pre 1875. porušena. (Vidi: Nestorović 1955, 255–257) 27 Brankova 15, izgrađena oko 1860. g., porušena. (Vidi: Đurić-Zamolo, 11) Videti: Đurić-Zamolo, Graditelji Beograda, 11. 28 U Makedonskoj ulici, izgrađena oko 1860. g., porušena. Zgrada je zabeležena na staroj razglednici iz 1900. g. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 11) 29 Danas Zeleni venac 8, izgrađena oko 1860. porušena. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 146) 30 Osim malih jednoporodičnih kuća, koje su bile izgrađene na regulacionoj liniji ulice i ugrađene sa jedne strane uz susednu zgradu, zabeleženi su i primeri prizemnih zgrada sa dva veća stana (sa obe strane središnjeg kolskog prolaza koji je sa ulice vodio u dvorište). One su imale podužni ulični korpus, celom širinom parcele, i bočna dvorišna krila, u kojima su se, ponekad, nizali mali dvodelni i trodelni stanovi. (Vidi: Nestorović 1955, 256, 257)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

nje grada ugleda i Emilijan Josimović u svom predlogu regulacije Varoši u šancu 1867 (Maksimović 1970, 636–641). Urbana transformacija stare orijentalne varoši započinje uređenjem nove Knez Mihailove ulice i njenim povezivanjem sa Terazijama, te se nastavlja preko prostora Velike pijace ka Dorćolu, gde su bila napuštena turska imanja, gde nove prizemne i spratne kuće u masivnoj konstrukciji sa stilskom arhitekturom zamenjuju oronule bondručne kuće. Tome je doprinelo poboljšanje ekonomskih prilika u zemlji i donošenje čvršće zakonske regulative u građevinarstvu. Znatno bolje i lakše bilo je i snabdevanje građevinskim materijalom, tako da su se raznovrsni materijali iz zemlje i inostranstva mogli nabaviti na stovarištima lociranim duž Savskog pristaništa. U većoj meri su usavršeni i građevinski zanati, jer je bilo više školovanih zanatlija, a u samom gradu otvoren je veliki broj zanatskih radionica za izradu finijih građevinskih radova, stolarije i bravarije. Ipak, još uvek nije bilo dovoljno modernih tehničkih uslova i finansijskih sredstava da se savremeni građevinski materijali upotrebljavaju u većoj meri. Na povećanje obima izgradnje uticalo je na osnivanje pr vih novčanih zavoda i društava koji su ulagali u građevinarstvo.31 Prosperitet grada privukao je veliki broj graditelja, inženjera i arhitekata iz inostranstva, među kojima su preovladavali Srbi rođeni u Vojvodini i školovani u srednjoevropskim centrima, nemačkim i austrijskim visokim tehničkim školama i umetničkim akademijama u Pešti, Beču, Minhenu, Cirihu, koji su potisnuli graditelje stranog porekla (Roter-Blagojević 1997, 140–159). Oni su u graditeljstvo u Srbiji uneli elemente aktuelnih evropskih arhitektonskih shvatanja, akademskog nivoa. Deluje i pr va generacija arhitekata rođenih u Srbiji, koji su se posle dobijanja osnovnog tehničkog obrazovanja na Tehničkom fakultetu Velike škole usavršavali u inostranstvu na evropskim visokim tehničkim školama i umetničkim akademijama. Najznačajniji predstavnici pr ve generacije srpskih graditelja, koja je delovala tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, bili su Andrija Vuković, Aleksandar Bugarski, Jovan Ilkić, Konstantin Jovanović i Svetozar Ivačković (Đurić-Zamolo 1981, 22–28, 47–51, 55–58). Oni su osim značajnih državnih zdanja, koja su projektovali kao državni arhitekti u Ministarstvu građevina, bili autori i reprezentativnih prizemnih i spratnih kuća viđenijih građana, kao i pr ve dvospratne višeporodične zgrada, stambene palate za rentiranje, po ugledu na srednjoevropske primere. Autor najvećeg broja gospodskih kuća u varoši bio je Aleksandar Bugarski, koji je u svom autografu naveo da je u Beogradu projektovao 120 javnih i privatnih zgrada, među kojima je izdvojio 12 najznačajnijih u Knez Mihailovoj ulici i okolini (Nikić 1976, 63–67). Teško je precizno utvrditi koje zgrade su projektovali drugi graditelji, jer nisu sačuvani njihovi planovi i drugi podaci o gradnji, ali verovatno je čestoj angažovanosti 31 Godine 1882. osnovano je Prvo srpsko građevinsko društvo (koje je bilo deoničarsko društvo). Jedan od najpoznatijih graditelja investitora sa vlastitim biroom bio je inž. Miloš Savčić, jedno vreme ministar građevina, predsednik Beogradske opštine, predsednik upravnog odbora Prometne i Izvozne banke. (Vidi: Nestorović 2006, 311, 314–317)

29

IDENTITET BEOGRADA

Bugarskog,32 kao i Ilkića,33 na izgradnji zdanja bogatih investitora (ministara, visokih državnih činovnika, advokata i trgovaca) doprinela činjenica da su bili visoko cenjeni dvorski arhitekti. Jovanović, koji je takodje projektovao i izgradio brojne gospodskih kuća, je bio sin Anastasa Jovanovića, dvoroupravitelja Obrenovića i brat slikarke Katarine Jovanović, a živeo je i imao privatni biro u Beču.34 Ova tri autora bila su najzaslužnija za utemeljenje reprezentativnog akademskog lika glavnih beogradskih trgovačkih ulica – Terazija, Knez Mihailove i Kralja Petra. što dovodi do potpune transformacije identiteta centralnih delova varoši, kod kojih se potpuno zatiru orijentalni tragovi, ruše oronule džamije i turski konaci. Na samom kraju XIX veka navedenim graditeljima se pridružila sledeća, mlađa, generacija – Milan Kapetanović, Dimitrije T. Leko, Milorad Ruvidić, Danilo Vladisavljević i Milan Antonović, koja je u arhitekturu stambenih zgrada unela slobodniji pristup i eklektičnije evropske uticaje. Za veliki broj zgrada izgrađenih u ovom periodu, takođe nisu poznati autori, ali se može pretpostaviti da su one bile delo upravo ovih arhitekata, kao i drugih građevinskih inženjera i arhitekata zaposlenih u državnim građevinskim službama (Nestorović 1937, 62–63; Đurić-Zamolo 1981, 22, 29, 32, 36, 40, 44, 67, 79, 86, 88, 96, 115), ali i graditelja koji su radili kao privatni preduzimači, na pr. inženjeri Miloš Savčić i Jovan Smederevac.35 Pojedine manje porodične kuće su, prema tuđim ili svojim planovima, podizali i građevinari-preduzimači, kao što su bili Ernest Gajzler, baumajstor Haderera iz Beča, Štajnlehnerovi (otac Josif, sin Josif i unuk Gliša) i Jovan Štok.36 Međutim, da bi se proces modernizacije i uvođenja evropskih standarda u izgradnji zakonski utemeljio bilo je neophodno donošenje akata koji će propisati načine izgradnje na teritoriji gradskog reona, kao i način usvajanja planova, njihovog sadržaja i sl. Na dalji uspon građevinarstva presudno je uticalo donošenje Zakona građevinskog za varoš Beograd (decembra 1896) i Građevinskog pravilnika za varoš Beograd (marta 1897, izmenjenog i dopunjenog u pojedinim odredbama decembra 1898). Tek nakon njihovog usvajanja i sprovodjenja graditeljstvo u Srbiji je dostiglo savremen standarde razvijene Evrope u uključilo se u tokove modernog urbanog i arhitektonskog razvoja.

30

32 A. Bugarski je kao svoje pr vo značajno delo projektovao Kraljev dvor (1881–84). (Vidi: Stojanović 1912, 21; Nestorović 1937, 51) 33 S. Stojanović navodi da medju arhtektama starije grupe "Ilkić se smatra kao radnik najplodniji i najduhovitiji". (Vidi: Stojanović 1912, 21–22) 34 Palata Narodne banke kraljevine Srbije je izgrađena 1888–1890. (Vidi: Babić 1960, 7) 35 Inž. Savčić je nakon studija u Nemačkoj i povratka u zemlju 1891. sa arh. G. Bekerom osnovao privatni biro za projektovanje i izvođenje. Približno u isto vreme, oko 1893.i J. Smederevac je otvorio privatni biro. M. Antonović je takođe krajem 19. veka imao privatni biro. (Vidi: Stojanović 1912, 31–37; Đurić-Zamolo 1981, 17, 91, 94) 36 J. Štajnlehner je svoje delovanje započeo u pr voj polovini 19. veka, njegova porodica je gradila najznačajnija državna zdanja (Kapetan Mišino zdanje, Narodno pozorište i Kraljev dvor). (Vidi: Stojanović 1912, 53–54; Gordić 1966, 31, 37)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Pojava pr vih zakonskih propisa i standarda značajno je uticala na urbane, konstrukcijske, prostorne i oblikovne karakteristike stambenih zgrada. Zakonsko definisanje prostora gradskog reona na kom su važili građevinski propisi, direktno je uticalo na to da se stambene zgrade podignute u granicama reona, po važećim propisima i standardima, svojim oblikom, dispozicijom, kvalitetom gradnje i opremljenosti znatno razlikuju od kuća koje su stihijski građene na okolnom prostoru, van reona, bez poštovanja osnovnih normi gradnje. Da se u zakonu vodilo računa o poboljšanju uslova života u gradu, govori podatak da je radi dobre insolacije domova propisano da „… visina kuća od trotoara do streje na sme biti veća od širine ulice …” i da se u ulicama „… isključivo za obitavanje …” ne smeju podizati zgrade koje bi zbog svoje namene bile „… na dosadu građanstvu…”.37 Uvođenje zakonske odredbe da za sve nove zgrade treba da se priloži overeni projekat, sprečilo je dalju izgradnja nekvalitetnih zgrada, koje su bile delo zidarskih majstora, a ne školovanih inženjera i arhitekata. Novim propisima je uvedeno i izvesno zoniranje u okvirima varoši, jer je bilo predviđeno da se u centralnim delovima grada podižu zgrade u kontinualnom nizu, na regulacionoj liniji ulice i celom širinom parcele, dok je u pojedinim delovima, na primer na zapadnom Vračaru, bila predviđena izgradnja slobodnih vila, slobodnostojećih zgrada u prostranim baštama. To je uticalo da se svojim specifičnim likom, karakterom arhitekture i identitetom izdvoje pojedini kvartovi, posebno Istočni i Zapadni Vračar, koji i danas predstavljaju rezidencijalne ambijenti specifične reprezentativne arhitekture (Krunska ulica, Smiljaničeva, Zorina, Kneza Miloša i dr). 38 Centralnim delovi grada i glavne trgovačke ulice (na Terazijama i Zelenom Vencu, u Knez Mihailovoj, Kolarčevoj, Vase Čarapića i Kralja Petra ulici) su zadržale svoj trgovačko-poslovni karakter, gde su se gradili nizovi jednospratnih zgrada, sa lokalima u prizemlju i jednim ili dva stana na spratu. Najreprezentativnije jednospratne zgrade sa dućanima u prizemlju podignute su od kraja šezdesetih do kraja osamdesetih godina u novoj Knez Mihailovoj ulici. One danas nisu sačuvane na celom potezu te ulice, ali je najstariji ambijent u delu od Delijske česme do Kalemegdana (od Vuka Karađiće do Pariske) relativno dobro očuvan sa nizom jednospratnih trgovačkih zgrada koje svedoće o njenom nastanku i danas su najznačajnija njena vrednost. O modernom karakteru ulice, na samom početku njenog razvoja, svedoče pr ve dvospratne višeporodične poslovnostambene zgrade R. Barlovca (Knez Mihailova 40, oko 1872, arh. A. Bugarski), K. Mesarovića (Knez Mihailova 18, 1883, arh. A. Bugarski) i N. Spasića (Knez Mihailova 33, 1889, K.A.Jovanović), oblikovane po ugledu na monumentalne gradske palate sa većim brojem reprezentativnih stanova za rentiranje, građene krajem 19. veka u srednjoevrop37 Član 19. Zakona. (Vidi: Maksimović 1978, 27) 38 Građevinski pravilnik je predviđao “… podizanje zgrada po tipu vila” samo u ulicima u kojima nisu trgovinske i zanatske radnje. Vile su trebale da budu povučene 5m od regulacine linije, jedino je u Ulici Kneza Miloša bilo dopušteno da vile budu na regulacionoj liniji. (Vidi: Maksimović 1978, 28, 33)

31

IDENTITET BEOGRADA

skim prestonicama. Tokom poslednje decenije 19. veka nastavljeno je sa izgradnjom dvospratnih stambenih palata – veoma reprezentativni predstavnici su palata osiguravajućih društava „Nord Britiš i Merkantil” u Knez Mihailovoj ulici i palata „Anker” na Terazijama, obe izgrađene 1899. godine prema projektu arh. Milana Antonovića (Đurić-Zamolo 1981, 12–14; Nestorović 2006, 337–349; Roter-Blagojević 2006, 56–57). Ipak, prizemne jednoporodične kuće su i dalje činile najveći deo rezidencijalnog fonda van najužeg gradskog centra – na Kosančićevom vencu, Dunavskoj padini, zapadnom Vračaru, Kopitarevoj gradini i u drugim perifernim delovima varoši. One su se gradile u solidnoj masivnoj konstrukciji, sa zidovima od kamena i opeke i fasadama sa stilskim elementima obrađenim u malteru. Posebna pažnja posvećivana je obradi prozorskih otvora, ulaznih portala, krovnih venaca, atika i slično. Najreprezentativniji primeri su bili: kuća Alekse Krsmanovića na Terazijama (Terazije 34, 1885. arh. J. Ilkić), kuća arhitekte Ilkića na zapadnom Vračaru (M. Pocerca 32, 1895. arh. J. Ilkić) i kuća porodice Vučo na Slaviji (Deligradska 2, 1893. arh. D. T. Leko). Pored njih izgrađeni su i pojedini izuzetni primeri spratnih rezidencija imućnih građana, kao što su kuća Milana Piroćanca ispod Pozorišta (Francuska ul. 7, oko 1885. arh. J. Ilkić), kuća Dimitrija Krsmanovića kod Saborne crkve (Kneza S. Markovića 2, 1898 – 1899. arh M. Ruvidić), kuća Marka Stojanovića (Pariska 15, 1899–1900. arh. K. A. Jovanvić), i kuća Jevrema Grujića (Svetogorska 17, 1896. arh. M. Kapetanović) (Roter- Blagojević 2006, 58). Siromašni žitelji živeli su na obodu variši oko gradskog reona, na Paliluli i istočnim i južnim delovima Vračara u skromnim stanovima, sa jednom ili dve sobe, koji su bili u samostalnim prizemnim zgradama ili su se nizali u prizemnim dvorišnim krilima. Do danas su sačuvani samo pojedini skromni primeri ovih kuća u veoma lošem stanju, koji rapidno nestaju, a zamenjuju ih savremene višespratnice.39 Krajem XIX veka započela je i gradnja kuća za odmor – poljskih vila ili vila letnjikovaca na padinama Topčiderskog brda i Senjaka, na prostoru južno od Mostara, za koje V. Karić 1887. godine navodi da su bile: „… lepe gospodske kuće u vinogradima…”.40

Začetak identiteta moderne evropske metropole početkom XX veka Početkom novog veka izgrađeni prostor varoši znatno se proširio tako da je utvrđena nova teritorija gradskog reona (1906) – od Trošarinske stanice na Topčiderskom

32

39 Prostor oko Trga Slavija počinje da se izgrađuje već sedamdesetih godina 19. veka o čemu svedoći prizemna kuća izgrađena u Beogradska 21 oko 1870. Posle osamdesetih godina bio je parcelisan prostor iznad Zorine ulice, više Englezovca, tzv. Grantovac, između dan. Maršala Tolbuhina i Krunske ulice. (Vidi: Roter-Blagojević 2006, 57–58) 40 Poznati primeri su: Simićev letnjikovac – Vila Miomir podignut 1885. i Vila Đ. Pavlovića (Vase Pelagića 40), danas poznata kao Kuća kralja Petra, 1896. U zaostavštini arh. Konstantina A. Jovanovića pronađene su skice za dvorac – letnjikovac i vilu, ali nema podataka da li su one bile rađene za investitora u Srbiji. (Vidi: Roter-Blagojević 2006, 59; Babić 1960, 25–26)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

drumu i dalje dolinom Mokroluškog potoka, preko imanja V. Kalenića, Grobljanskom ulicom, odakle je izbijala na Dunav (Maksimović 1970, 315). Ona se približno poklapa sa granicama prostora koji je u novije vreme, Generalnim planom 2021, definisan kao Stari Beograd i u procesu je proglašenja za spomenik kulture.41 Grad se i dalje širio, te je do 1910. on zahvatio i prostor prema jugu i jugoistoku, oko Čuburskog i Bulbuderskog potoka (danas prostor oko Južnog bulevara). Takođe su regulisani i novi blokovi na istočnm Vračaru, tzv. Grantovca (između današnje Beogradske, Krunske i Makenzijeve ulice) (Roter-Blagojević 2006, 60–61). Van ove regulisane gradske teritorije i dalje se spontano naseljavalo stanovništvo koje nije moglo da plati visoku rentu stanova u varoši, ni preskupe slobodne placeve u granicama reona. Gradska uprava se, kao i u prethodnom periodu, i dalje suočavala sa problemom bespravne izgradnje, nekontrolisanog širenja grada i prenaseljenosti postojećeg stambenog fonda.42 Beogradska opština i dalje nije imala jasno izgrađenu politiku sveobuhvatnog razvoja grada već je, zbog nedostatka materijalnih sredstava, sprovodila samo parcijalne akcije tehničkog uređenja pojedinih delova (Maksimović 1970, 317). Nakon dobijanja stranog zajma Opština je bila u mogućnosti da formira Tehničku upravu (1910) koja je trebalo da se bavi planiranjem i praćenjem regulacije i izgradnje. Za direktora je postavljen Eduar Leže, mladi inženjer iz Pariza (Nedić 1976, 206, 209). Međutim, izgradnja i uređenje grada i dalje su tekli bez sveobuhvatnog plana, te su beogradski inženjeri i arhitekte stalno kritikovali gradsku upravu zbog neadekvatnog pristupa rešavanju gradskih problema. Oni su se, po ugledu na evropske metropole, zalagali za izradu Generalnog urbanističkog plana kojim bi se definisala ukupna politika razvoja grada i osmislila estetska slika grada u duhu novih modernih evropskih urbanističkih teorija. Ali Generalni urbanistički plan koji je 1912. godine izradio francuski arhitekta Alban Šambon nije ispunio očekivanja. Mada je plan bio pr vi pokušaj da se oblikuje celovita slika grada i u jedinstvenu celinu povežu stari i novi delovi, na njemu je preovladala težnja ka oblikovanju monumentalnih kompozicija sa značajnim javnim građevinama, u duhu prevaziđenog evropskog akademskog urbanizma prethodnog perioda. Grad je samo formalno preoblikovan u monumentalnu evropsku metropolu sa reprezentativnim bulevatima i trgovima, po ugledu na Peštu, Beč i Pariz, dok su suštinski problemi grada i očuvanje identiteta i nasleđene urbane strukture ostali su zanemareni (Milutinović 1980, 221–237). Ipak, novi vek je doneo značajne promene u arhitektonskom oblikovanju javnih i privatnih zdanja. Pored graditelja koji su bili aktivni krajem XIX veka na arhitektonsku scenu stupa veliki broj novih mladih autora. To su bili graditelji školovani u inostranstvu, uglavnom na nemačkim akademijama i visokim tehničkim školama, i zaposleni kao 41 Teritorija Starog Beograda iz Nacrtu Generalnog urbanističkog plana 2021. definiše se na približno istoj teritoriji – do Dunavske, Cvijićeve, Grobljanske, Golsvortijeve, Bulevara oslobođenja i Bulevara F. Deperea. (Vidi: Nacrt Genaralnog plana 2002, 162) 42 Godine 1900. 69 769 žitelja je stanovalo u 5 692. kuće, dok je 1910. odnos bio 89 876 stanovnika na 6 964 domova. (Vidi: Radovanović 1974, 270–271, 291)

33

IDENTITET BEOGRADA

državni službenici u Ministarstvu građevina, Ministarstvu vojnom, Beogradskoj opštini i na Tehničkom fakultetu – Dragutin Đorđević, Nikola Nestorović, Petar Bajalović, Branko Tanazević i Milenko Turudić (Đurić-Zamolo 1981, 20, 36, 79, 106; Roter-Blagojević 1997, 152–159). Takođe su bili prisutni i graditelji iz pr vih generacija arhitekata školovanih na Arhitektonskom odseku Tehničkog fakulteta (osnovanog 1897), Jelisaveta Načić i Stojan Titelbah. Veliki broj zgrada su projektovali i izgradili inženjeri i arhitekte koji su imali privatne tehničke biroe – tehničke kancelarije, kao što su bili Miloš Savčić, Jovan Smederevac, Stojan Veljković, Sava Dimitrijević, Jovan Novaković, Matija Šnajder, Oto Lorenc i drugi (Stojanović 1912, 18–25, 31–37). Pored njih zabeležena su i imena brojnih građevinara: braća Spasić, Janačko Kostić, Đura Nikolić, Andra Jovanović, braća Filip i Vojin Stojanović, Ivan Stojanović, Gavra Saboljević, Neško Đorđević, Zarije Radosavljević, Milan Bogdanović, Mijajlo Jovanović, Bogdan Damjanović, Stevan Huibler, Jozef Gara i Gašpar Miler (Stojanović 1912, 53–78). Strani i domaći graditelji, uglavnom školovani na strani, doneli su nove tendencije u oblikovanju privatnih zgrada, koje se ogledaju, uglavnom, u znatno modernijim koncepcijama prostornog sklopa zgrada i organizacije stanova, kao i u promenama vezanim za kompoziciju fasada i eklektičniju primenu stilskih i modernih, secesijskih i Ar-Nuvo (Art Nuoveau), dekorativnih elemenata. Slikovita i koloristički bogata secesijska arhitektura, kombinovana sa elementima klasične barokne i nacionalne srednjovekovne arhitekkture, tzv. Srpsko-vizantijskog stila, daje poseban identitet arhitekturi srpske prestonice. Moderni uticaji se prepoznaju i u podizanju pr vih trospratnih stambenih plata sa većim brojem stanova za rentiranje zahvaljujući upotrebi novog materijala – armiranog betona i savremenijh konstrukcijskih rešenja. Novina je i to što se fasadne površine oslobađaju od punih zidnih masa, jer se na fasadama otvaraju veći otvori i obezbeđuje se veća osunčanost stanova i bolje vizure (Roter-Blagojević 2006, 62–67, 299–357). Brzi razvoj grada i velika potražnja stambenog prostora uticali su na povećanje vrednosti gradskog zemljišta i pojavu špekulisanja prilikom izgradnje višespratnih zgrada sa stanovima za prodaju ili rentiranj, što je bio negativan uticaj progresa. To je naročito bilo izraženo kod zgrada u centralnom delu grada, jer se kod njihove izgradnje maksimalno koristila površina placa, te su se mnoge prostorije osvetljavale preko malih svetlarnika, okan,43 što nije pružalo zdrave uslove života u njima. Ipak, i pored izuzetno žive građevinske delatnosti i napretka, u Beogradu su se i dalje, pretežno, gradile prizemne i jednospratne zgrade, skromnih razmera, sa prostranim baštama. Podaci iz popisa 1906 – 07. godine potvrđuju da je grad još uvek imao karakter nerazvijene varoši, a ne metropole, jer je bio naselje prizemnih kuća, koje su činile 83% ukupnog fonda, dok je jedno-

34

43 U članu 30. Građevinskog pravilnika za varoš Beograd, od 1. marta 1897. g., navodi se: “Okna (dvorišta) za osvetljenje moraju imati najmanje 12 kvadratnih metara površine, ako imaju da osvetle sobe i kujne, a ako osvetljavaju hodnike, nužnike i druge prostorije, u kojima se ne obitava, najmanje 6 kvadratnih metara površine. Okna za ventilaciju nužnika ne mogu imati manju površinu od jednog kvadratnog metra. (Vidi: Roter-Blagojević 2006, 64)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

spratnica bilo 16%, a samo 1% višespratnica (ili svega 60 zgrada). Pored toga postojeći stambeni fond je bio lošeg kvaliteta, o čemu govori podatak da je 52,7% stanova, uglavnom najamnih, imalo nedostatke (Đurić-Zamolo 1980, 9; Maksimović 1983, 31). Velike dvospratne i trospratne stambene palte, sa poslovnim sadržajima u prizemlju i stanovima na spratu, uglavnom su, i u ovom periodu, građene u glavnim trgovačkim ulicama u centralnom delu grada, a podizala su ih osiguravajuća društva, banke, štedionice i bogati građani. Specifičan spoj poslovne i stambene namene ostvaren je kod velikog trospratnog bloka koji je izgradila Beogradska zadruga u Karađorđevoj ulici, kod koga je u delu ka Svetonikoljskom trgu bio Hotel „Bristol”, a ka Maloj pijaci stanovi (Karađorđeva 48–50, projektovana 1910, završena 1912, arh. N.Nestorović). Izgradnjom Palate Beogradske zadruge (Karadjordjeva 48, 1907. A.Stevanović i N.Nestorović) i zgrada Đorđa Vuča (Karađorđeva 61, 1908. D. T. Leko) Mali pijac postaje jedan od najreprezentativnijih ambijenata varoši. I u drugim prometnim trgovačkim ulicama podignute su brojne trospratne i dvospratne zgrade među kojima su se, po svojim dimenzijama i bogatoj arhitektonskoj obradi one podignute na na Prestolonaslednikovom trgu (Terazijama) – Palata „Atina” (Terazije 28, 1902. D. T. Leko), palata J. Jovanovića-Šapčanina, rentijera (Terazije 7, 1902. D. Vladisavljević i M. Savčić), palata V. Markovića (Terazije 38, oko 1905. N. Nestorović i A. Stevanović) i palata M. Viktorovića, dvorskog apotekara (Terazije 22, oko 1910. Matia Šnajder). Pored toga i deo tadašnje Dubrovačke ulice (dan. Kralja Petra), između Knez Mihailove i Vasine, dobija veoma reprezentativnu secesijsku arhitekturu i prepoznatljiv izgled izgradnjom zgrade Žaka Bulija (Kralja Petra 58, oko 1910. S. Titelbah), zgrada Arona Levija (Kralja Petra 39, 1907. S. Titelbah) i zgrada S. Stamenkovića (Kralja Petra 41, 1906–07. N. Nestorović i A. Stevanović). Kod ovih modernih stambenih palata pojavljuje se, po ugledu na evropske prestonice, novi element uličnog pročelja mezanin, međusprat između poslovnog i stambenog dela, prisutan kod palate Dimitrija Živadinovića (Knez Mihailova 41, 1912, K. A. Jovanović), palate Smederevske kreditne banke (Terazije 39, 1910, M. Ruvidić), palate Banke Nikole Boškovića (Dr D. Jovanovića 1, 1914, N. Nestorović) i palate Vračarske štedionice (Kralja Milana 9, 1906, D. Vladisavljević). On pokazuje dalje približavanje graditeljstva u srpskoj prestonici tadašnjim evropskim modernim arhitektonskim trendovima (ĐurićZamolo 1980, 56; Đurić-Zamolo 1981, 80–81; Nestorović 2006, 446–451, 457–492; Roter-Blagojević 2006, 64–65). Posebno značajnu novinu, koja govori o usvajanju progresivnih koncepata sa Zapada, predstavljaju stambene zgrade socijalnog karaktera koje je podigla Beogradska opština je 1910–1911 godine u tzv. Dunavskom kraju, industrijskom delu varoši, odnosno prvi radnički stanovi prema projektu pr ve žene arhitekte u Srbiji Jelisavete Načić. Kompleks sa više jednospratnih zgrada sa više stepenišnih vertilkala okruživao je zajedničko dvorište iz koga se ulazilo u zgrade.44 44 Nalaze se na uglu ulica Đ. Đakovića 13 i Gundulićevog venca. (Vidi: Đurić-Zamolo 1981, 71)

35

IDENTITET BEOGRADA

Kao što je već rečeno, Beograd je dominantno bio naselje prizemnih porodičnih kuća, koje su najzastupljenije bile na Dunavskoj padini, sa novim delovima od Vidinske ulice (danas Cara Dušana) ka Dunavu (Budimska, Knez Miletina, Carigradska, Gundulićev venac i dr.) i na zapadnom Vračaru (Deligradska, Birčaninova, Katićeva, Vojvode Milenka i Kneza Miloša), sa novim delovima na prostoru Savinca (Kneginje Zorke, Mačvanska, Mutapova, F. Kljajića i dr.). Formirane su i nove ambijentalne celine sa veoma lepo oblikovanim prizemnim porodičnim kućama u kojima su živeli državni činovnici, profesori, advokati, generali i pukovnici kraljeve vojske i drugi viđeniji građani – na Kopitarevoj gradini (J. Ćetković, Hilandarska, Đ. Daničića i dr) i na istočnom Vračaru, tzv. Grantovcu (Kneginje Zorke, Kumanovska, Smiljanićeva i dr). Mogu se izdvojiti porodične kuće koje su i danas sačuvane i daju posebni značaj ambijentoima u kojima se nalaze – kuću Jovana Cvijića (Jelene Ćetković 5, 1905) i kuću Dragoljuba Antonovića (Hilandarska 9, 1907. M. Antonović) obe na Kopitarevoj gradini; kuća prof. Nikole Nestorovića (Kneza Miloša 40, 1903. N.Nestorović) i kuću prof. Henriha Lilera (Vojvode Milenka 50, 1903, Josipa Kovačevića) obe na zapadnom Vračaru (Roter-Blagojević 2006, 65–66). Posebno su značajni sačuvani projekti za veće slobodnostojeće zgrade, povučene od regulacije ulice i okružene baštom, u dan. Krunskoj i okolnim ulicama, ukazuju da je neposredno pred Pr vi svetski rat bila planirana izgradnja tzv. vila u ovom, nakon rata, ekskluzivnom rezidencijalnom delu grada. Takođe, na osnovu zapisa savremenika saznajemo da je nastavljena izgradnja poljskih vila ili vila letnjikovaca na Topčiderskom brdu, jedan od primera je vila trgovca Žike Bogdanovića.45 Pored navedenih solidno građenih prizemnih porodičnih kuća sa manje ili više izraženom klasičnom akademskom ili modernom secesijskom dekorativnom obradom spoljašnje arhitekture, u pr voj deceniji XX veka, kao i u prethodnom periodu, građene su i znatno skromnije zgrade, sa dvorišnim krilima koja su obuhvatala zajednička dvorišta, iz kojih se ulazilo u više malih stanova.46 Njihova arhitektura je bila veoma jednostavna, prilagođena skromnim materijalnim mogućnostima vlasnika, o čemu govori i njihov položaj, uglavnom na samom obodu varoši gde su, kao na primer na tzv. Novom selištu, na nekadašnjim utrinama ili njivama, podignute brojne male kuće čiji su vlasnici bili sitni činovnici, trgovci, zanatlije i slično, ipak one su ovim krajevima davale poseban slikoviti karakter i duh koji danas nestaje zajedno sa ovim skromnim domovima.

Zaključak Istorijska arhitektura je utkana u kolektivno sećanje stanovnika grada, formirano unutar urbanih struktura, i prema mišljenju Alda Rosija predstavlja svest o gradu i pre-

36

45 Sačuvani su projekti za vile: prizemne u Smiljanićevoj 45 (1905), Krunskoj 54 (1908), Krunskoj 58 (1910); i spratne u Krunskoj 73 (1905) i Krunskoj 55 (1914). (Vidi: Đurić-Zamolo 1980, table 333, 407, 254 i 329). Bogdanovićeva vila bila je podignuta prema projektu arh. J. Novakivića. (Vidi: Stojanović 1912, 27–28) 46 Prema popisu iz 1907. dvorišni i jednosobni stanovi činili su 51% građevinskog fonda. Brojni primeri su izgrađeni na Novom selištu- Čuburi. (Maksimović 1983, 30–32)

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

obražava postojeći prostor u delo zajednice. „Verovatno da nam ovaj značaj istorije, kao kolektivnog sećanja, shvaćene kao odnos zajednice sa mestom i idejom o njemu, omogućava ili pomaže da shvatimo značaj urbane strukture, njene osobenosti, kao i značaj arhitekture grada koja pedstavlja formu te osobenosti.“ (Rosi 1996, 199–201). Izloženi prikaz opšteg razvoja stambenog graditeljstva Beograda tokom XIX i na samom početku XX veka, kroz opisivanje njegovih osnovnih karakteristika i raznovrsnosti vrsta stanovanja i njihove arhitekture, daje nam mogućnosti da sagledamo osobenosti pojedinih faza razvoja, iz kojih nam je danas ostao relativno mali broj zgrada. Kuće iz početne etape razvoja, do sedamdesetih godina XIX veka, najmanje su zastupljene, zbog čega je izuzetno značajno očuvanje ono malo primera što je preostalo kako bi se shvatila slojevitosti razvoja stambenih vidova u vremenu kada se Srbija uključivala u savremene evropske tokove. Stambena arhitektura se tokom ovog, dosta teškog, perioda ipak stalno unapredjivala i približavala modernim evropskim standardima života, što je posebno bilo vidno od osamdesetih godina XIX veka. Puna integracija u razvijenije okruženje ostvarena je tek neposredno pred Pr vi svetski rat, kada su višespratne poslovno-stambene palate moderne arhitekture i konstrukcije reprezentovale konačno dostizanje evropskog nivo graditeljstva. Mada je istorijski gradjevinski fond iz period do Pr vog svetskog rata očuvan u Beogradu veoma skroman, on je izuzetno raznovrstan i oslikava način života različitih kategorija gradskih žitelja i njihova estetska shvatanja. Trebalo bi ga sačuvati u njegovoj ukupnosti, a ne samo kroz najreprezentativnije primere, jer je on osnovni element koji danas gradi osobeni karaktera, autentičnosti i ambijentalne vrednosti pojedinih istorijskih rezidencijalnih delova prestonice. Pored toga on je istinsko svedočanstvo negovanja starih tradicionalnih vrednosti i dostignutih novih modernih kulturnih vrednosti. Njihovim nestankom nepovratno se gube materijalni dokazi izvorne strukture i izgleda pojedinih delova grada na samom početku njihovog nastanka (Savske varoši, Kosančićevog venca, Dunavskog kraja, Grantovca, Stare Palilule, Novog selišta-Čubure i dr). Fragmentarnim čuvanjem samo pojedinih istorijski ili arhitektonski vrednih zgrada gubi se i celovitost ovih istorijskih stambenih ambijenata. Takođe se značajno umanjuje i vrednost sačuvanih primera, jer se njihova vrednost u velikoj meri zasniva na tome što su one deo određene ambijenta specifičnih karakteristika i istorijskog razvoja. Zajedno sa zgradama nestaje i nematerijalna kulturna baština, karakter i odnos prema korišćenju prostora, kao i specifični socijalni odnosi koji su im davali posebno značenje, specifičan duh i identitet istorijskim ambijentima grada.

Literatura: Babić, Lj. 1960. „Život i rad arhitekte Konstantina A. Jovanovića, posebni deo.“ Zbornik Arhitektonskog fakulteta 6 Deroko, A. 1968. „Narodno neimarstvo II.“ Spomenik SANU 118

37

IDENTITET BEOGRADA

38

Dženks, Č. 1985. Jezik postmoderne arhitekture. Beograd Đurić Zamolo, D. 1977. Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521–1867. Beograd ——— 1980. Beograd 1898 – 1914, iz arhive Građevinskog odbora. Beograd ——— 1981. Graditelji Beograda 1815–1914. Beograd EXPEDITIO – Centar za održivi prostorni razvoj. 2005. Evropske konvencije i preporuke u oblasti kulturnog nasljeđa. Kotor: EXPEDITIO – Centar za održivi prostorni razvoj Gombrich, E. H. 2002. „In search of Cultural history.“ in: Reading Architectural History, ed. D. Arnold. London/New York Gordić, G. 1966. „Arhitektonsko nasleđe grada Beograda I.“ Saopštenja ZZSKGB 6 Jukilehto, J. 2002. „Aspekt autentičnosti.“ Glasnik Društva konzervatora 26 ——— 2003. “Konzervacija izmedju prakse i teorije.“ Glasnik Društva konzervatora 27 10–12. ——— 2004. „Konzervacija i razvoj u istorijskim urbanim prostorima.“ Glasnik Društva konzervatora 28 Kanic, F. 1967. „Kraljevina Srbija i srpski narod.“ u: Beograd u devetnaestom veku, iz dela stranih pisaca. Beograd Kojić, B. 1949. Stara gradska i seoska arhitektura u Srbiji. Beograd Kolarić, M. 1966. Klasicizam kod Srba. II. Beograd: Građevinarstvo-Narodni muzej Maksimović, B. 1938. Urbanizam u Srbiji. Beograd ——— 1970. Urbanistički razvoj Beograda 1830–1914. Beograd ——— 1978. Idejni razvoj srpskog urbanizma. Beograd ——— 1983. Ideje i stvarnost urbanizma Beograda. Beograd Milutinović, M. 1980. „Alban Šambon – Generalni urbanistički plan Beograda.“ Godišnjak grada Beograda 27 Ministarstvo kulture Republike Srbije (MKRS). 2009. Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine. Beograd Nacrt Genaralnog plana Beograda 2021. 2002. Beograd Nedić, S. 1976. „Urbanističko uređenje Beograda od 1886 do 1914.“ Godišnjak grada Beograda 23 Nenadović, S. 2002. Ilustrovani rečnik izraza u narodnoj arhitekturi. Beograd Nestorović, B. 1955. „Evolucija beogradskog stana.“ Godišnjak grada Beograda 2 ——— 1962–63. „Kapetan Mišino zdanje.“ Godišnjak MGB 9–10: 81–97 ——— 2006. Arhitektura Srbije u XIX veku. Beograd Nestorović, N. 1937. Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća. Beograd Nikić, Lj. 1976. „Iz arhitektonske delatnosti Aleksandra Bugarskog u Beogradu.“ Urbanizam Beograda 46 Norberg-Schulz, C. 1978. “Building in Old Settings as a Problem of Place.” New Building in Old Settings Norberg-Šulc, K. 1999. Egzistencija, prostor i arhitektura. Beograd Radovanović, M. 1974. „Demografski odnosi 1815–1914.“ u: Istorija Beograda. II. Beograd Rosi, A. 1996. Arhitektura grada. Beograd

STVARANJE MODERNOG KULTURNOG IDENTITETA BEOGRADA*

Roter-Blagojević, M. 1997. „Nastava arhitekture na višim i visokoškolskim ustanovama u Beogradu.“ Godišnjak grada Beograda 46: 125–168 ——— 1998. “Pojava prvih zakonskih propisa i standarda u oblasti građevinarstva u Srbiji tokom 19. i početkom 20. Veka.“ Izgradnja 5 (maj) ——— 2006. Stambena arhitektura Beograda u 19. i početkom 20. veka. Beograd Roter-Blagojević, M., M. Nikolić. 2008. „Značaj očuvanja identiteta i autentičnosti u procesu urbane obnove grada – uloga stambene arhitekture Beograda s kraja 19. i početka 20. veka u građenju karaktera istorijskih ambijenata.“ Nasleđe 9 Roter Blagojević, M. 2010. „Redefinicija odnosa prema očuvanju stambene arhitekture Beograda 19. i 20. veka.“ u: Očuvanje graditeljskog nasledja – stvarno i moguće. Beograd Stojanović, S. 1912. Srpski neimar. Beograd Tournikiotis, P. 1999. The historiography of modern architecture. Cambridge, Massachusetts Vujović, B. 1986. Umetnost obnovljene Srbije 1791–1848. Beograd Zmorski, R. 1967. „Na Savi i Dunavu.“ u: Beograd u devetnaestom veku, iz dela stranih pisaca. Beograd

ABSTRACT: Urban reconstruction and construction a new buildings in historical ambiances of Belgrade have an increasingly negative approach to safeguarding the oldest residential houses, erected prior to the WWI, as they are mostly in a bad state of preservation. Important is to stopped such a trend and to bring it into harmony with the modern protection doctrine as seen elsewhere in the world, standing up for a human dimension of the sustainable development and respecting the identity, authenticity and layers of historical ambiances. And it is the family houses and the apartment buildings, built in the 19th and the early 20th century, that in these modern times testify to the beginnings of the modern development and prosperity of Belgrade. They reflected the Serbian integration into the European trends, but also the centuries long history of the Ottoman influence. On the one hand, they feature global characteristics of the European residential concept, and on the other, there are numerous authentic characteristics that distinguish them, bestowing them with a special value of the preserved identity and autochthon tradition. With their disappearance, the essential historical and cultural values of old ambiances disappear as well, the evidence of their origins and development, a layered character of architecture and its recognisability. Consequently, the perpetual development of the residential concept in Serbia and its modern design outcome in the subsequent periods are rendered hard to observe. Keywords: identity, tradition, authenticity, built heritage, residential architecture

39

UDK:

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Ognjen RADONJIĆ Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

U radu se razmatraju pravci promene privredne strukture Beograda i kvalitet tih promena u periodu nakon 2000. Osnovna karakteristika privrede glavnog grada Srbije je deindustrijalizacija sa jedne i ekspanzija nerazmenskog sektora sa druge strane. Kako je osnovna karakteristika nerazmenskog sektora da je uvozno zavisan i da nudi proizvode koji se troše na unutrašnjem planu, Beograd postaje glavni generator deficita na nivou srpske privrede. Druga strana medalje su velika zaduženost stanovništva i preduzeća i velike zarade u bankarskom sektoru. Problem leži u tome što je dotadašnji izvozni sektor devastiran, dok, istovremeno, nisu uspostavljeni novi izvori prihoda. Navodi medija i gradskih zvaničnika da je Beograd poslednjih godina omiljena destinacija inostranih turista je mit. Posete stranih turista i zarada od turizma je nezadovoljavajuća. Ključne reči: Beograd, privreda, turizam, privredna struktura, privredni rast Veliki grad ne čini brojno stanovništvo. Aristotel

Uvod

U periodu nakon Drugog svetskog rata

uspostavljen je centralistički ekonomski sistem koji je više trošio nego što je proizvodio. * Ovaj naučni rad je deo projekta broj 179035 koji finansira Ministarstvo za nauku i zaštitu životne sredine Republike Srbije.

41

IDENTITET BEOGRADA

Stanovništvo je imalo utisak kvalitetnog i dobrog života iz razloga što se nije postavljalo pitanje na koji način je takav život finansiran – iz realnih izvora ili na bazi pozajmljivanja. Razvoj gradova je zavisio od planova države na bazi kojih su sredstva iz centralnog budžeta bila distribuirana. Tokom ovog perioda glavna odlika Beograda je bila ubrzana industrijalizacija, dinamična imigracija sa sela, nedovoljna razvijenost infrastrukture i odsustvo privatnog vlasništva nad ključnim gradskim resursima. Sa smrću Josipa Broza Tita, kreatora jugoslovenske verzije privrednog sistema koji se zasnivao na kolektivnoj svojini, pa samim tim i suboptimalnoj alokaciji retkih resursa, se u pogon pušta spirala događaja koji su vodili raspadu SFR Jugoslavije i pogubnim građanskim ratovima u Hr vatskoj i Bosni i Hercegovini. Tokom mračnih devedesetih godina prošlog veka glavne karakteristike srpske privrede su bila hiperinflacija, do tada druga po razornosti u ljudskoj istoriji1, pljačkanje stare devizne štednje građana, pljačka građana preko paradržavnih banaka (Dafiment i Jugoskandik) kao i enormno bogaćenje političke elite i njima bliskih „biznismena“ kroz različite operacije u sivoj zoni. U toj sveopštoj konfuziji, gde su se građani u godinama koje su sledile svakodnevno borili sa eg zistencijalnim problemima, političke strukture su, bez ikakve ambicije strateškog razmišljanja, izbegle da preduzmu ključne političke i ekonomske reforme. Zbog sankcija i ratova privredna aktivnost je bila potpuno devastirana, dok je platni promet između Srbije i nacionalnih i međunarodnih finansijskih institucija prekinut. U periodu tzv. „blokirane“ transformacije, politička elita je i dalje insistirala na političkoj centralizaciji, dok su zakoni vezani za privatizaciju, denacionalizaciju, lokalnu samoupravu usvajani usporeno i bez adekvatne implementacije. Urbano planiranje je bilo u zapećku, što je imalo za posledicu ilegalnu gradnju čitavih naselja, stanova i poslovnih prostora. Glavni grad ratne i izolovane privrede se, prirodno, tokom čitavog ovog perioda suočavao sa dramatičnim privrednim i industrijskim opadanjem, sunovratom u kvalitetu komunalnog ser visa i komunalne i socijalne infrastrukture. Broj nezaposlenih je dramatično porastao zajedno sa sivom ekonomijom, siromaštvom, nasiljem i kriminalom. Konačno, krajem 2000., građani Srbije raskidaju sa ratnim režimom i na papiru se opredeljuju za pokretanje procesa korenitih i sveobuhvatnih političkih i ekonomskih reformi u cilju kreiranja održivog privrednog sistema. Na nivou grada Beograda osnovna strategija i cilj gradskih vlasti postaje kreiranje postmodernog grada – grada kojeg karakteriše deindustrijalizacija i transformacija u pravcu centra usluga, obrazovanja, saobraćaja

42

1 Najrazornija hiperinflacija do tada, desila se u Mađarskoj kada je u julu 1946. mesečna stopa inflacije iznosila 4,19 x 1016%. Tada je emitovana i novčanica sa najvećom nominalnom vrednošću u istoriji čovečanstva od 100.000.000.000.000.000.000 penga. Potom je po razornosti sledila hiperinflacija u SR Jugoslaviji kada je mesečna stopa inflacije u januaru 1994. iznosila 3,13 x 108%. Iste godine je emitovana novčanica u nominalnoj vrednosti od 500.000.000.000 dinara. Ipak, u novembru 2008. je u Zimbabveu generisana hiperinflacija koja je prevazišla jugoslovensku, ali ne i mađarsku. Mesečna stopa inflacije je iznosila 7,96 x 1010%, dok je emitovana novčanica u nominalnom iznosu od 100.000.000.000.000 zimbabveanskih dolara.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

i konzumerizma (šoping, turizam, kulturni sadržaji, kafići, restorani, zabava, rekreacija itd).2 Nedugo zatim, u takmičenju koje je organizovao Financial Times, Beograd je za 2006. i 2007. izabran za grad budućnosti južne Evrope (Beograd 2011), dok je najpopularniji turistički vodič na svetu Lonely Planet u izdanju iz 2009. (1000 Ultimate Experiences) proglasio Beograd za grad sa najboljim noćnim provodom na svetu.3 Ova priznanja neumitno otvaraju pitanje da li je konačno Beograd na pragu uspostavljanja i primene modela održivog privrednog razvoja?4 Privredni rast i promena privredne strukture Beograda nakon 2000. Sa političkim promenama i narastajućim optimizmom, međunarodni investitori su počeli u sve većem broju da pristižu u Srbiju, a najvećim delom u Beograd. Posledično, dolazi do otvaranja srpske i beogradske privrede i dinamičnog rasta bruto domaćeg proizvoda (BDP) i zarada i plata stanovništva (grafikon 1). 2500 2362.8 2000

1980.2 1687.8

1500

1384.3

1000

990

972.9 762.2

500

1181

1133

384.2 313 179

748 457

842

Beograd Srbija

546

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Grafikon 1. BDP Beograda i Srbije, 2000–2007. (u mlrd. dinara) Napomena: Za Beograd je BDP računan samo do 2005. Za 2006. i 2007. je data procena Privredne komore Beograda. Izvori: (MFRS; PKB; ZIS 2000–2006). 2 Strategija razvoja grada Beograda je usvojena 13.11.2011. (Blic 2011a). Osim razvoja industrije usluga i saobraćajne infrastrukture, posebna pažnja je u ovom dokumentu poklonjena životnoj sredini, razvoju gasovodnog sistema i obnovljivih izvora energije, novih telekomunikacionih usluga i gradskih institucija. Strategija razvoja grada Beograda. 3 Iza su sledili Montreal (Kanada), Buenos Ajres (Argentina), Dubai (Ujedinjeni Arapski Emirati), Solun (Grčka), La Paz (Bolivija), Kejptaun ( Južna Afrika), Baku (Azejberdžan), Okland (Novi Zeland) i Tel Aviv (Izrael). (Blic 2009) 4 Održiv razvoj je po definiciji razvoj koji vodi ispunjavanju potreba postojećih generacija bez ugrožavanja kapaciteta za zadovoljavanje potreba budućih generacija. Ovako definisan održiv razvoj se sastoji od četiri komponente koje su međuzavisne i podjednako važne: ekonomska, ekološka, socijalna i kulturna.

43

IDENTITET BEOGRADA

Na grafikonu 1 možemo videti da je beogradski BDP dinamičnije rastao u odnosu na srpski. U periodu 2000–2007. beogradski je rastao po prosečnoj nominalnoj godišnjoj stopi od 30,2% (realnoj 4,8%), dok je srpski rastao po nominalnoj stopi od 28,9% (realnoj 4,6%).5 U Beogradu živi oko 25% stanovništva Srbije dok je udeo Beograda u srpskom BDP-u u periodu 2000–2007. u proseku iznosio 48,3% (grafikon 2). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20%

46.4

41

47

48

54

50

Beograd

Srbija

50

50

48.3

10% 0%

Grafikon 2. Udeo beogradskog BDP-a u srpskom, 2000–2007. (u %) Napomena: Za Beograd je BDP računan samo do 2005. Za 2006. i 2007. je data procena Privredne komore Beograda. Izvori: (MFRS; PKB; ZIS 2000–2006) i proračun autora. Dinamičan razvoj Beograda možemo uočiti i kada analiziramo kretanje neto plata u proseku kao i prosečnih neto plata po oblastima delatnosti. Kao što se može videti na tabeli 1., prosečne neto zarade u Beogradu su za oko 30% iznad srpskog proseka. Prosečna neto zarada u Beogradu je u periodu 2002–2010. rasla po prosečnoj nominalnoj godišnjoj stopi od 18,4% što je znatno iznad srpskog proseka koji je iznosio 15,9%.6 Tabela 1. Prosečne neto zarade u Srbiji i Beogradu (u hilj. dinara) i prosečne stope godišnjeg nominalnog rasta prosečnih neto plata u Srbiji i Beogradu (u %), 2002–2010.

Izvori: (MFRS; ZIS 2002–2010) i proračun autora.

44

5 Proračun autora. 6 Proračun autora.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Izrazite razlike u regionalnoj razvijenosti sa jedne i dinamičan ekonomski razvoj grada Beograda sa raznovrsnom ponudom kulturnih dešavanja, poslova i platama koje su iznad (tabela 1) i nezaposlenošću koja je od 2004. ispod srpskog proseka (grafikon 3)7 su podstakle značajnu unutrašnju imigraciju iz periferije ka centru (grafikon 4).8 25

20

15 Beograd Srbija

10

5

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 3. Stopa nezaposlenosti u Beogradu i Srbiji, 1999–2010. (u %) Izvori: (MFRS; ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010), i proračun autora. 30000 25000 20000 15000 10000 5000

Prirodni priraštaj Mehanički priraštaj

0 -5000

Grafikon 4. Prirodni i mehanički priraštaj u Beogradu 2000–2010. (u hiljadama) Izvori: (ZIS 2000–2010). 7 Objašnjenje veće nezaposlenosti u Beogradu u odnosu na Srbiju u početnim godinama nakon 2000. bi moglo da bude da je zbog bržeg prodora ino kapitala i bržeg razvoja došlo pre do racionalizacije broja zaposlenih jer je devedesetih godina prošlog veka zaposlenost u Srbiji održavana fiktivno – radnici su bili zaposleni, primali su novac koji je država nemilice štampala, dok, istovremeno, nije bilo ekonomske aktivnosti. 8 I pored negativnog prirodnog priraštaja, broj stanovnika Beograda je u periodu između 2001. i 2010. porastao sa 1,65 na 1,78 miliona što je prirast od 7,8%. (PKB)

45

IDENTITET BEOGRADA

Kada je u pitanju struktura privredne delatnosti, čitav period od 2000. do 2010. karakteriše dalje urušavanje industrije i razmenskog sektora uopšte.9 Usled propadanja industrije u ratnim devedesetim godinama prošlog veka i nadalje loše sprovedenog procesa privatizacije industrijska proizvodnja Beograda je 2010. bila na nivou od 59,9% industrijske proizvodnje iz 1990. dok je na nivou Srbije ovaj iznos 45,5% (grafikon 5). 100 90 80 70 60 50 40

Srbija Beograd

30 20 10 0

Grafikon 5. Industrijska proizvodnja u Beogradu i Srbiji, 1990–2010. (1990=100) Izvori: (EBRD; PKB) i proračun autora. Istovremeno, dolazi do ekspanzije nerazmenskog sektora: veleprodaje, maloprodaje10, finansijskih usluga i tržišta nekretnina. Dalje, na tabeli 2 se jasno vidi da je u Beogradu zbirno zaposlenost rasla po nominalnoj prosečnoj godišnjoj stopi od 1%, pri čemu je ona u vanprivredi rasla po stopi od 1,2%, dok je u privredi padala po stopi od 2,6%.11

46

9 Proizvodi razmenskog sektora su namenjeni izvozu, dok su proizvodi nerazmenskog sektora namenjeni unutrašnjoj potrošnji. 10 Godišnji promet u beogradskoj maloprodaji u pravnim licima je značajno porastao u periodu 2000–2010. sa nivoa od 20 na 500 milijardi dinara što je jednako prosečnom godišnjem nominalnom rastu u iznosu od 38%. Udeo beogradskog prometa u maloprodaji u ukupnom srpskom maloprodajnom prometu je 2001. iznosio 29,7% dok je 2006. i 2007. ovaj udeo iznosio 33,3%, odnosno 36%. U 2010. je veličina maloprodajnog prostora u Beogradu iznosila 1,13 miliona kvadratnih metara što je bilo jednako 26,8% ukupnog maloprodajnog prostora u Srbiji. (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora. 11 Proračun autora.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Tabela 2. Ukupna zaposlenost u Beogradu (u hilj.) i udeo zaposlenosti u Beogradu u ukupnoj zaposlenosti u Srbiji, 2002–2010.12 Izvori: (ZIS 2002–2010; RZS 2002–2010) i proračun autora. Ako dalje obratimo pažnju na udeo zaposlenosti po oblastima delatnosti u privredi, videćemo da su svoj udeo u zaposlenosti najdinamičnije povećale trgovina, saobraćaj i veze, finansijsko posredovanje i aktivnosti u vezi sa nekretninama. Sa druge strane, najdrastičniji pad u zaposlenosti je karakteristika prerađivačke industrije.

Tabela 3. Udeo zaposlenosti u pravnim licima u privredi po oblasima delatnosti u ukupnoj zaposlenosti u privredi u pravnim licima u Beogradu, 2002–2010 (u %) Izvori: (ZIS 2002–2010) i proračun autora. Posledično, udeo razmenskog sektora u beogradskom BDP-u je pao, dok je, paralelno, udeo nerazmenskog sektora porastao (tabela 4).

12 U pravna lica spadaju preduzeća, ustanove i druge organizacije u privatnom i javnom sektoru. U pravnim licima je 2009. i 2010. bilo zaposleno 77%, odnosno 79% ukupno zaposlenih u Beogradu. Ostatak je, ne računajući sivu ekonomiju, bio zaposlen kod preduzetnika, fizičkih lica koja radi sticanja dobiti samostalno obavljaju delatnosti.

47

IDENTITET BEOGRADA

Tabela 4. Udeo izabranih oblasti delatnosti u BDP-u Beograda, 2001–2005. (u %) Izvori: (ZIS 2001–2006) i proračun autora. Logično, zbog zaštićenosti od međunarodne konkurencije, pa samim tim i potencijala monopolističke pozicije, najznačajnije strane privatne investicije su usmerene upravo ka nerazmenskom sektoru.13 Privreda Beograda u funkciji generatora deficita Dakle, jasno je da su u periodu nakon političkih promena nastupile značajne promene u privrednoj strukturi Beograda. Došlo je do daljeg urušavanja industrijske proizvodnje sa jedne, dok je sa druge strane nerazmenski sektor ekspandirao. Gradske vlasti danas vide Beograd kao grad konzumerizma, grad koji će najveći deo prihoda obezbeđivati pružanjem usluga, među kojima turizam zauzima centralnu poziciju. Pitanje koje se postavlja je da li se privredna struktura grada promenila u paravcu koji obezbeđuje održiv razvoj – zadovoljenje potreba sadašnje generacije bez ugrožavanja zadovoljenja potreba budućih generacija? Naravno, osnovni uslov održivog privrednog razvoja je da manje trošimo nego što proizvodimo, to jest da deo svoje proizvodnje prodajemo strancima kroz izvoz, dok je, istovremeno, vrednost uvoza ispod vrednosti izvoza. U suprotnom, veći uvoz od izvoza predstavlja neto odliv bogatstva te stoga, vodi neodrživom razvoju u dugom roku. Pogledajmo sada trgovinski bilans Beograda i Srbije (grafikoni 6,7 i 8).

48

13 Na primer, norveški Telenor je investirao u telekomunikacije 1,5 mlrd. evra, belgijski Delhaize je kupio maloprodajni lanac Maxi za 932 mil. evra, izraelski Engel Group je investirao u sektor nekretnina 160 mil. evra, italijanska Banca Intesa je u bankarstvo investirala 508 mil. evra, slovenački Merkator je investirao u maloprodaju 240 mil. evra, nemački Metro Cash and Carry je investirao u veleprodaju 150 mil. evra itd.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA* 700000 600000 500000 400000 Uvoz 300000

Izvoz

200000 100000 0 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Grafikon 6. Izvoz i uvoz Beograda, 2000–2010. (u mil. dinara) Izvori: (ZIS 2000–2010) i proračun autora. Kao što vidimo, na nivou Beograda dolazi do značajnog odliva neto bogatsva ka inostranstvu. U periodu 2000–2010. je izvoz rastao po godišnjoj nominalnoj prosečnoj stopi od 39,4%, dok je uvoz, sa početno značajno višeg nivoa od izvoza, rastao po stopi od 40,2% (grafikon 6).14 15 Da stvar bude gora, pokrivenost beogradskog uvoza izvozom u istom periodu iznosi svega 23% u proseku (grafikon 7).16 100% 90% 80% 70% 60% 50%

Uvoz

40%

Izvoz

30% 20% 10% 0% 2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Grafikon 7. Udeo izvoza u uvozu Beograda, 2000–2010. (u %) Izvori: (ZIS 2000–2010) i proračun autora.

14 U 2000. je izvoz iznosio 6,8 mlrd. dinara, dok je uvoz bio na nivou od 20,6 mlrd. dinara. 15 Proračun autora. 16 Proračun autora.

49

IDENTITET BEOGRADA

Kada dalje pogledamo učešće beogradskog izvoza, uvoza i trgovinskog deficita u srpskom, vidimo da je učešće Beograda u srpskom izvozu u proseku 22%, uvozu značajnih 44,4% i trgovinskom deficitu ogromnih 66,5% (grafikon 8). Dakle, uloga grada Beograda u generisanju deficita i neravnoteža na nivou cele zemlje je, nažalost, vodeća. 90 80 70 60

Udeo Bg izvoza u srpskom izvozu

50 Udeo Bg uvoza u srpskom uvozu

40 30

Udeo Bg deficita u srpskom deficitu

20 10 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 8. Učešće beogradskog izvoza, uvoza i trgovinskog deficita u srpskom izvozu, uvozu i trgovinskom deficitu 2001–2010. (u %) Izvori: (MFRS; ZIS 2001–2010) i proračun autora. Uzrok leži u degradaciji izvoznog i ekspanziji nerazmenskog sektora pri čemu su glavni dobavljači u nerazmenskom sektoru ino, a ne domaći. Dakle, maloprodajni lanci, ekskluzivni i blještavi šoping molovi, kockarnice i kladionice (koje često rade 0–24), velike banke u modernim zdanjima i špekulativne delatnosti u sektoru nekretnina su kreirali iluziju boljeg života ponajviše kroz estetiku i prekomernu potrošnju i zaduživanje stanovništva.17 U stvarnosti su upravo ovi sektori predstavljali glavni provodnik odliva bogatstva ka inostranstvu. Kako stvari stoje, tako će biti i u skorijoj budućnosti. Razlog tome je urušavanje industrije i poljoprivrede kroz nebrigu, nemar i nedostatak investicija jer je orijentacija srpskog društva usmerena ka potrošnji, a ne stvaranju nove vrednosti. Isto tako, važno je spomenuti neadekvatno sproveden proces privatizacije gde novi vlasnici ili nisu bili sposobni da proizvedu višak ili su prevashodno bili zainteresovani za kupovinu biznisa ne radi samog biznisa, već radi dolaska do ogromne imovine i nekretnina radi buduće preprodaje. Kao što se jasno vidi na tabeli 5, industrija i poljoprivreda,

50

17 Značajan faktor koji je takođe stimulisao prekomernu potrošnju je precenjeni dinar (jaka valuta u slaboj ekonomiji) koji je kreirao iluziju kod stanovništva da njihovi dohoci, izraženo u evrima, više vrede.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

sektori koji pretežno troše domaće inpute i sirovine, su u periodu 2000–2010. prosečno u izvozu učestvovale sa 94%.18 Ako sa druge strane pogledamo strukuru uvoza po nameni, vidimo da je udeo opreme, to jest realnog kapitala (investicije) zanemarljivo mali (prosečno 9%), dok je udeo robe široke potrošnje, robe koju najviše kupujemo u maloprodaji, šoping molovima, i konzumiramo u kafićima i restoranima nedopustivo veliki (prosečno 64%).19 Dakle, dinamičan rast beogradskog BDP-a u periodu nakon 2000., svoj izvor ima u prekomernoj finalnoj potrošnji domaćeg stanovništva koja je finansirana eksternim zaduživanjem (provodnik – bankarski sektor koji više finansira državu i stanovništvo, a znatno manje privredu).20 21

Tabela 5. Udeo industrije i poljoprivrede u ukupnom izvozu i udeo opreme i robe široke potrošnje u ukupnom uvozu Beograda, 2000–2010. (u %) Izvori: (ZIS 2000–2010) i proračun autora. 18 Proračun autora. 19 Proračun autora. 20 Deficit budžeta grada Beograda je 2009. iznosio 17 mlrd. dinara i 2010. 18 mlrd. dinara. Deficiti su pokriveni zaduživanjem u inostranstvu, zaduživanjem kod domaćih banaka i privatizacionim prihodima (srpska paradigma). Teško je reći koliki će budžetski deficit grada Beograda biti u 2011. pošto se nagađa da su troškovi izgradnje Mosta preko Ade, koji su finansirani zajmovima, oko 500 miliona evra. 21 Ne manje važno, veliki problem Beograda i Srbije je glomazan, neefikasan i skup javni sektor koji je značajan generator deficita. Nije logično da na nivou grada zaposlenost u privredi koja generiše poreske prihode opada, dok, sa druge strane, zaposlenost u vanprivredi (javni sektor) raste. Tako su, u proseku, neto zarade u privredi manje od neto zarada u vanprivredi. Štaviše, na nivou Srbije se gotovo ista količina novca koja se potroši za plate u privatnom sektoru u kome je zaposleno 1,2 miliona stanovnika troši na zarade u javnom sektoru u kome je zaposleno tri puta manje ljudi. Isto tako, u okviru javnog sektora dolazi do neracionalne raspodele. Na nivou Srbije su u 2011., neto zarade u javnom sektoru, kontra logici, najmanje u obrazovanju (35.867 din.) i zdravstvu (36.069 din.), dok je prosek u državnoj upravi i odbrani 41.667 din. Najveće plate u javnom sektoru Srbije su u državnim agencijama. Na primer, prosečna plata u Agenciji za privatizaciju je oko 100.000 din. Da apsurd bude veći, neto prosečne plate u javnim preduzećima gubitašima su neprimereno visoke. Prosek u JAT-u je, na primer, 79.000 din. (više nego duplo u odnosu na prosek u privatnom sektoru), dok je u Elektroprivredi Srbije 61.000 din. (Blic 2011b)

51

IDENTITET BEOGRADA

Vratimo se sada pitanju Beograda kao postmodernog grada – grada konzumerizma. Iz dosadašnjeg izlaganja je jasno da koncept konzumerizma u najvišoj meri zavisi od toga ko kupuje domaće proizvode i usluge. U tom smislu smo, na pr vom mestu konstatovali, da se u Beogradu uglavnom prodaju uvozni proizvodi. Na drugom mestu, čak i kada bismo pretpostavili da su na tržištu uglavnom domaći proizvodi, neophodnost je da ih kupuju strani građani jer su benefiti prodaje domaćih proizvoda domaćem stanovništvu ograničeni iz razloga jer je tržište malo i ograničeno. Tako, dolazimo do mita kreiranog u javnosti da je Beograd u poslednjih nekoliko godina omiljena destinacija stranih turista, što zbog bogatog kulturnog sadržaja, što zbog kvalitetnog noćnog provoda.22 I zaista, ako pogledamo grafikone 9 i 10, videćemo da je udeo Beograda u godišnjem broju poseta stranih turista i broju noćenja stranih turista u Srbiji značajan i iznosi oko 60%. 100% 90% 80% 70% 60% 50%

Godišnji broj stranih turista Srbija

40%

Godišnji broj stranih turista Beograd

30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 9. Udeo stranih turista u Beogradu u ukupnom broju turista u Srbiji, 2000– 2010. (u %) Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.

52

22 Beograd svakako nije omiljena destinacija za šoping jer su domaće trgovačke marže izuzetno visoke.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA* 100% 90% 80% 70% 60% 50%

Godišnji broj noćenja - strani turisti Srbija

40%

Godišnji broj noćenja - strani turisti Beograd

30% 20% 10% 0% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 10. Udeo noćenja stranih turista u Beogradu u ukupnom broju noćenja stranih turista u Srbiji, 2000–2010. (u %) Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora. Međutim, kada se pogledaju apsolutne brojke, rezultat je nezadovoljavajući. Tako je, na primer, u 2009. i 2010. Beograd posetilo 370.000, odnosno 395.000 stranih turista što je na nivou Ljubljane koja je po broju stanovnika pet puta manji grad (grafikoni 11 i 12). 800 700 600 500 Godišnji broj stranih turista Srbija 400 300

Godišnji broj stranih turista Beograd

200 100 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 11. Strani turisti u Beogradu i Srbiji, 2000–2010. (u hilj.) Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora.

53

IDENTITET BEOGRADA

Istovremeno, Budimpeštu godišnje u proseku poseti oko 2,7 miliona turista, Prag oko 4,5 i Beč 5 miliona.23 Štaviše, ako pogledamo sektor hoteli i restorani u Beogradu, pr vo što možemo da primetimo je da je u tom sektoru prosečna neto plata daleko ispod prosečne beogradske neto plate – 2009. je bila niža za 68% i 2010 za 77% (tabela 1). Dalje, udeo sektora hoteli i restorani u beograskom BDP-u se sa nivoa od 2,5% 2001. smanjio na 1,9% 2005. (tabela 4), dok je udeo zaposlenosti ovog sektora u ukupnoj zaposlenosti u beogradskoj privredi (u pravnim licima) pao sa 3,5% 2002. na svega 2,4% 2010. (tabela 3). 1600 1400 1200 1000 800

Godišnji broj noćenja - strani turisti Srbija

600

Godišnji broj noćenja - strani turisti Beograd

400 200 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Grafikon 12. Broj noćenja stranih turista u Beogradu i Srbiji, 2000–2010. (u hilj.) Izvori: (ZIS 2000–2010; RZS 2000–2010) i proračun autora. Dakle, privreda Beograda se našla u raskoraku. Stari izvori izvoznih prihoda su urušeni, dok, istovremeno, nisu kreirani novi što nas neizbežno navodi na zaključak da je ovo stanje, nažalost, neodrživo. Zaključna razmatranja Nakon ratnih godina, siromaštva, nemaštine i sveprisutne neizvesnosti srpska i beogradska privreda su ušle u proces tržišnih reformi i otvorile se za ulaz stranog kapitala. Neizostavno, posle dekade ekonomske neaktivnosti i procvata sive ekonomije, plodovi reformi su bili trenutno uočljivi. Beograd je u stopi privrednog rasta prednjačio.

54

23 Kada je to već tako, postavlja se cost-benefit pitanje buke koju proizvode kafići, barovi, diskoteke i splavovi. Ako je posećenost stranih turista slaba, to zapravo znači da beogradska omladina ne spava što je čini neproduktivnom, dok, sa druge strane, buka koju isti proizvode ugrožava odmor produktivnog dela stanovništva. To je, čini se, i razlog zašto su gradske vlasti donele odluku u februaru 2011. kojom se ograničava muzika i radno vreme kafića i restorana u stambenim zgradama. Takođe, važno je pitanje splavova na Savi i Dunavu koji, načičkani jedan pored drugog, ozbiljno ugrožavaju tok reke, pa samim tim i rečni ekosistem.

PRIVREDNA STRUKTURA I (NE)ODRŽIVOST MODELA PRIVREDNOG RAZVOJA GRADA BEOGRADA*

Posle godina praznih rafova u prodavnicama i čekanja u redovima za osnovne životne namirnice, došlo je vreme modernih maloprodajnih objekata sa bogatim asortimanom, luksuznih, čistih i prostranih multifunkcionalnih šoping molova i banaka koje su, za potrošnjom gladnom stanovništvu, nudile kredite. Kako je vreme odmicalo, rastao je promet u maloprodaji i posećenost šoping molva, dok su paralelno rasli trgovinski deficit, profiti banaka i zaduženost stanovništva. Sa druge strane, proces propadanja poljoprivrede i industrije, ključnih izvoznih sektora, je nastavljen. Uzroci tome ne leže u nameravanoj akciji gradskih vlasti, već je deindustrijalizacija posledica nebrige, nemara, dezinvestiranja i promašene privatizacije. Opet, održivi izvori prihoda nisu kreirani. Turistička ponuda Beograda je nerazvijena što je rezultiralo u nezadovoljavajućem broju poseta i noćenja stranih turista. Postmoderni grad nije ni na putu da bude izgrađen, i kako sada stvari stoje, ne čini se da će to biti slučaj u skorijoj budućnosti. Jedino što ostaje su dugovi i neizvesna budućnost i zebnja koju breme dugova nosi. Pitanje je kuda i kako dalje? Iz naše analize nedvosmisleno proizilazi da postojeći tempo, a naročito kvalitet rasta beogradske i srpske privrede nije zadovoljavajući i da treba, umesto potrošački orijentisane, preći na investicionu (razvojnu) i izvoznu strategiju. Umesto ekspanzije uvoza i razvoja zasnovanog na ulaganjima u nerazmenski sektor, iskustva uspešnih zemalja u tranziciji pokazuju upravo suprotno: ulaganje u industriju namenjenu izvozu. Ključni pokazatelj uspeha malih zemalja u tranziciji je učešće izvoza u BDP-u jer na malom tržištu nije moguće optimizirati industrijsku proizvodnju.

Izvori: Beograd. 2011. „Grad budućnosti južne Evrope.“ pristupljeno 20. novembra http:// www.beograd.org.rs/cms/view.php?id=1223834 Beograd. „Strategije razvoja grada Beograda.“ http://www.beograd.rs/cms/ view.php?id=1451044 Blic. 2009. 13. novembar Blic. 2011a. 13. novembar Blic. 2011b. 12. decembar European Bank for Reconstruction and Development (EBRD). http://www. ebrd.com/ Ministarstvo finansija Republike Srbije (MFRS). http://www.mfin.sr.gov. yu/ Privredna komora Beograda (PKB). http://www.kombeg.org.rs/ Republički zavod za statistiku (RZS). 2000–2010. Statistički godišnjak Republike Srbije Zavod za informatiku i statistiku (ZIS). 2000–2010. Statistički godišnjak Beograda

55

IDENTITET BEOGRADA

ABSTRACT: ECONOMIC STRUCTURE AND (NON)SUSTAINABILITY OF ECONOMIC DEVELOPMENT OF BELGRADE MODEL This paper investigates direction of Belgrade economic structure changes and quality of these changes in the period after year 2000. Prime economy characteristics of Serbian capital are deindustrialization on one hand, and expansion of non-exchange sector on the other. Since prime features of non-exchange sector are dependence on import and offering of products consumed in internal market, Belgrade becomes main deficit generator in Serbian economy. The other side of the coin is high degree of debt with both population and enterprises and big profits in banking sector. The cause of problem is that former export sector is devastated, while new income sources were not established. Claims of media and city officials that Belgrade lately became favorite destination of foreign tourists are a myth. Visits of foreign tourists and tourism income are not satisfying. Keywords: Belgrade, economy, tourism, economic structure, economic increase

56

UDK:

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Simona OGNJANOVIĆ Istoričarka umetnosti Ivana BENOVIĆ Međunarodno udruženje likovnih kritičara (AICA).

Razmatrajući ukupna zbivanja na beogradskoj sceni vizuelnih umetnosti, autorke u ovom radu pokušavaju da izdvoje njene ključne fenomene i aktere, kao i da istaknu neke od najznačajnijih izložbi koje su obeležile izlagačku sezonu tokom 2011. godine. Kao neizbežni predmet analize nametnula se izlagačka delatnost nekoliko beogradskih muzeja, zatim rad oficijelnih galerijskih prostora s posebnim osvrtom na izložbe istorijskog karaktera, kao i aktivnost privatnih kolekcionara koja se poslednjih godina pokazala izuzetno značajnom i bogatom. S druge strane, posebnu pažnju su privukli novi vidovi samoogranizovanja, odnosno privatne inicijative koje bitno unapređuju umetnički život prestonice, a koje se nastavljaju na takvu, svega nekoliko godina prisutnu i živu praksu. Takođe, izložbe umetnika mlađe generacije, nekoliko zanimljivih ali nedovoljno artikulisanih fenomena, kao i kratak osvrt na Oktobarski salon našli su svoje mesto u ovom pregledu. Najzad, neophodno je bilo podvući sva ona ključna mesta koja jednako ugrožavaju ili unazađuju rad oficijalnog i nezavisnog sektora. Ključne reči: izlagačka delatnost, vizuelne umetnosti, muzeji, galerije, privatne kolekcije, inicijative samoorganizovanja

Uobličiti jedan sveden i sintetički presek

umetničke produkcije, kao i izložbi i fenomena koji su obojili prošlogodišnju izlagačku sezonu pokazalo se, možda pre svega, kao vrlo zahtevan i odgovoran poduhvat. Već na samom početku suočile smo se sa neminovnošću da svaka sinteza samorazumljivo podrazumeva selektivnost, a svaka selekcija po prirodi je redukcija te otuda, bar delimično, nužno određena subjektivnim izborom. Odabirom žarišta na koje se mora i treba ukazati dužna pažnja ovim presekom se zato nudi samo jedan od mogućih pogleda, sa punom 57

IDENTITET BEOGRADA

svešću da je znatan deo relevantnog materijala svakako ostao nepomenut. Zapravo kao glavni cilj, ovog relativno kratkog osvrta, nametnula nam se pre svega potreba da se s jedne strane mapiraju i podrže one pojave i tendencije koje to zaslužuju a koje su ili skrajnute ili pak nedovoljno glasno pozdravljene, ali i sve izložbene aktivnosti relevantne i nužne za svaku živu i odgovornu kulturnu sredinu. Ništa manje značajnim pokazaće se ambicija da se ukaže i na presudna sporna čvorišta koja beogradsku scenu već predugo čine disfunkcionalnom, konfuznom, inertnom i nedovoljno atraktivnom. Kada se sve to ima u vidu, naprosto je morala izostati, kao i zbog obima rada, svaka podrobna ocena i analiza postavki iz muzeoloških i kustoskih aspekata. Ujedno, tako struktuirani ciljevi trebalo je i da pomognu preglednoj i lakšoj sistematizaciji ključnih punktova.

*** Osim što je po svemu sudeći uzaludno, gotovo da je postalo i deplasirano započinjati svaki diskurs o aktuelnom stanju na umetničkoj sceni iskazom da su dve ključne institucije kulture, Narodni muzej i Muzej savremene umetnosti u Beogradu, u procesu rekonstrukcije te da je, s obzirom na neizvesnost datuma njihovog ponovnog otvaranja, od urgentne važnosti osmisliti i realizovati daleko više programa nego što se to čini koji bi omogućili da bogate zbirke i kolekcije iz ovih muzeja participiraju u umetničkom i kulturnom životu zemlje i prestonice. Ipak, jednostavno je nemoguće ignorisati realitet i zaobići barem detektovanje ovog činjeničnog stanja. Tako, ne računajući gostovanja, među programima koje je tim tragom Narodni muzej inicirao u Beogradu, na jednoj strani stoje izložbe relativno konvencionalnog tipa poput one posvećene segmentu slikarskog opusa Katarine Ivanović upriličene u Atrijumu muzeja, kao i izložba odabranih radova Bore Baruha realizovana u saradnji i u prostoru Galerije RTS-a. S druge pak strane, kroz jednu više neformalnu i sasvim drugačiju inicijativu, promovisana su odabrana dela domaćih i inostranih slikara. Preciznije, njihove kopije su bile izložene u javnom prostoru u užem centru grada, a sve to u okviru projekta pod nazivom Art tura kojim je zamišljeno da muzejski eksponati izađu u susret publici, a ne da se posmatrač poziva u muzej u koji, ruku na srce, i nije pozvan. Kada je pak reč o Muzeju savremene umetnosti, sa istim pretenzijama su i segmenti njegovih zbirki u nekoliko navrata bili izlagani u Beogradu i to pre svega u Legatu Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića. Naime, u okviru kustoskog projekta pod nazivom Grad - hronike urbanog prostora koncipiranog, kako to i sam naslov imlicira, unutar jednog ikonografskog, tematskog okvira, predstavljeni su brojni radovi autora koji su delovali kako u međuratnim tako i u posleratnim godinama, a koje određuju sasvim raznorodne umetničke poetike i pozicije. U drugom navratu, izložen je deo opusa Ivana Radovića sa ciljem da se, isprativši sve faze slikarskog razvoja, ponovo ukaže pažnja i otvore pitanja 58 o radu ovog umetnika.

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

Može se reći da se izvan muzejskog sektora gotovo svaka izložba istorijskog karaktera po pravilu interpretira i kao moguća, svojevrsna dopuna ovih sporadičnih inicijativa i nedovoljno artikulisanih strategija. Naravno, to je samo nemila posledica a nipošto ne i pretenzija pojedinačnih autora takvih projekata. U tom ključu se između ostalog može vrednovati i nemali broj izložbi revijalnog i retrospektivnog profila, kao i postavke uobličene povodom različitih godišnjica i jubileja koje su načelno i odnele značajnu prevagu unutar institucinalnih programa tokom minule kalendarske godine. Među ovakvim projektima po veličini i značaju izdvaja se izložba Akademici – likovni umetnici iz umetničke zbirke Srpske akademije nauka i umetnosti organizovane u Galeriji ove kuće povodom 170 godina od osnivanja Društva srpske slovesnosti, ali takođe i dve velike izložbe istog formata, Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka održane u Velikoj galeriji Doma Vojske Srbije i Kolekcija Pavla Beljanskog: ponovo u Beogradu realizovana u istom prostoru koju je, pomenimo, pratio, u nas vrlo retko prisutan, bogat program poput filmova o umetnicima, debata, stručnih i audio vođenja, radionice za najmlađe posetioce, ali i takozvana taktilna galerija koja omogućava slepim i slabovidim osobama da se na adektvatan način upoznaju sa izloženom postavkom. Nipošto od manje važnosti nisu ni nekoliko retrospektivnih izložbi monografske orijentacije posvećene značajnim umetnicima srpske moderne poput Milana Konjovića i Miodraga Protića održanih u Galeriji Srpske akademije nauka i umetnosti, kao i predstavljeni izbori radova dva relativno retko izlagana opusa, Rista Stijovića i Živka Stojsavljevića u Galeriji RTS-a. Ujedno, i višegodišnji program posvećen problemu beogradskog enformela koji je inicirao i organizovao Kulturni centar Beograda takođe je moguće misliti i u ovom ključu. Raznovrsni sadržaji u okviru tog projekta, inače uspešno privedenog kraju prethodne godine, trebalo je da pokrenu preispitivanje i promišljanje različitih aspekata interpretacije i konceptualizacije beogradskog slikarstva materije, a osim izlagačkog programa, realizovane su i promocije nekoliko publikacija ali i diskusije i debate o ovom umetničkom i kulturnom fenomenu. Naravno, ovakvi projekti dragoceni su možda pre svega za užu, stručnu javnost koja biva pokrenuta i upućena na kritičko mišljenje o onim istorijskim pojavama koje se samo naizgled čine zaključenim. Važno je pomenuti da se osim izložbe organizovane u okviru ovog projekta na kojoj su predstavljeni radovi umetnika starije generacije Vere Božičković, Miće Popovića i Lazara Vozarevića u ovaj problem, u jednoj široj ravni, uklopila i postavka u okviru ciklusa Kritičari su izabrali. U pitanju je izložba vrlo retko viđenih dela protagonista vojvođanskog enformela Jožefa Ača, Pala Petrika i Bogdanke Poznanović, a sve po izboru Jerka Denegrija. Zanimljivo je, i to svakako treba naglasiti, da je već pomenuta izložba ostvarena u saradnji sa Spomen-zbirkom Pavla Beljanskog u Domu Vojske između ostalog organizovana sa jednom jasno uobličenom ambicijom koja podrazumeva promociju ličnosti, zbirke i ukusa ove istaknute figure, darodavca i kolekcionara. Iznenađuje to da je ovo pr vi put da ovoliki broj dela napusti matičnu Galeriju i da bude u ovom modalitetu i sa takvim pretenzijama prezentovan javnosti. Moglo bi se reći da to delom stoji i u dosluhu 59

IDENTITET BEOGRADA

sa zanimljivim i zapaženim fenomenom otvaranja i promovisanja privatnih umetničkih kolekcija i njihovih vlasnika, kojem je beogradska, a u izvesnoj meri i srpska javnost, svedok svega nekoliko poslednjih godina. Sasvim predvidivo, i ta pojava je interpretirana kao sredstvo da se nadomesti nedostajuća muzejska aktivnost ali i kao dobra prilika da se afirmiše izbor i ukus kolekcionara i da se promovisanim zbirkama pruži dignitet, koji mnoge od njih svakako i zaslužuju. Ovaj trend mogao je ukazati i na jedan potencijalno novi način finansiranja umetničke produkcije u našoj zemlji – još uvek na začetku, još uvek praktikovan tek kod nekolicine malobrojnih ljubitelja umetnosti, ali, kako se učinilo, ipak moguć. Međutim, čini se da je ova praksa bila relativno kratkog daha. Posle ambicioznih projekata iz 2009. i 2010. u kojima su se posebno istakle izložbe kolekcija Vujičić i Trajković, kao i kolekcije porodice Erić, Dušana Vujoševića i Đure Popovića, a što sve kulminira otvaranjem pr vog privatnog muzeja u Srbiji u koji je smeštena zbirka Madlene Zepter, godina 2011. bila je znatno skromnija u tom pogledu. Ipak, ono što je izuzetno važno, i što bi se na duže staze moglo pokazati kao stvaran doprinos privatnih kolekcionara umetnosti i kulturnom sektoru, jeste činjenica da su neke privatne zbirke poput kolekcije Vujičić i Trajković uspele da promocijom i izlaganjem skrenu pažnju na materijalnu i investicionu vrednost dela konceptualne umetnosti, ali i na značaj i potencijalnu vrednost ulaganja u savremena umetnička dela. Iako se niko od njih nije usudio da kupuje dela mladih umetnika, treba im odati priznanje jer su među pr vima rešili da se ne upute već utabanim stazama i da ne kupuju samo dela „proverene vrednosti“ već da kolekcionarskim angažmanom i izlaganjem svojih zbirki utiču kako na aktuelne tokove savremene scene, tako i na potencijalne istorizacije srpske umetnosti. Nešto drugačijim povodom, ali koji svakako sudeluje u ovoj tendenciji, u Muzeju 25. maj Narodni muzej je prezentovao javnosti poklon-zbirku Dragoslava Damnjanovića koja je ocenjena i pozdravljena kao nastavak ugledne tradicije darivanja, ali i kao autentična celina koja osim što artikuliše ukus darodavca ujedno, mada nehotice, daje i odličan uvid u umetničke prakse hronoloških međa koje obuhvata.

*** Kada se posmatra presek scene savremene vizuelne umetnosti u Beogradu u 2011. godini može se primetiti da dominiraju samostalne izložbe organizovane kako u institucionalnim galerijama tako i u neoficijelnim prostorima, a da su u manjoj meri zastupljene velike grupne i autorske izložbe. Bacajući pogled u nazad, rezimirajući i sintetišući prethodnu izlagačku sezonu nametnulo se jedno zapažanje koje nikako ne bi trebalo razumeti kao učitavanje nekog a priori, programski utemeljenog i uobličenog koncepta, već tek kao naknadno i sasvim slobodno donesen uvid. Naime, u okviru nekoliko postavki koje su se mogle videti tokom 2011. godine i to u značajnim galerijskim prostorima, moglo se primetiti da su i dalje ne samo prisutni, već i relevantni umetnici koji su bitno odredi60 li identitet umetničke scene osamdesetih. Među takvim izložbama izdvajaju se projekti

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

realizovani u Galeriji 73 posvećeni radovima Vlastimira Mikića i Perice Donkova, zatim izložba Jelice Radovanović i Dejana Anđelkovića u Magacinu koju je pratila monografija Jasmine Čubrilo, potom retrospektivna izložba radova Rade Selaković u galeriji Haos, izložbe Vladimira Perića Talenta u Legatu Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića i Gordane Kaljalović i Đorđa Odanovića u Prodajnoj galeriji Beograd, i najzad izložba Milete Prodanovića u Kulturnom centru Beograda. Iako se među ove izložbe može izuzetno uvrstiti i ona posvećena istaknutom protagonisti beogradskih alternativnih i underground umetničkih praksi Điletu Markoviću u Galeriji SKC-a, za umetnike devete decenije može se reći da su se mahom uklopili u tokove oficijelne umetničke scene i tokom godina afirmisali kao njeni važni i ugledni protagonisti, od kojih su mnogi postali i profesori na umetničkim fakultetima. S druge pak strane, izložba održana u Salonu muzeja savremene umetnosti i Galeriji Studentskog kulturnog centra pod nazivom Protiv umetnosti – Goran Đorđević: kopije 1979–1985, nepobitno poziva na svojevrsnu rehabilitaciju, a posledično i na revalorizaciju jednog, u stručnoj literaturi i istorijskim pregledima nepravedno zapostavljenog umetničkog opusa koji takođe pripada pomenutoj dekadi. Ujedno, ona provocira kritičko i teorijsko promišljanje ne samo o kontekstualizaciji i inetrpretaciji stvaralaštva ovog umetnika koji je delovao i „stvarao“ unutar ali i, otvoreno i nedvosmisleno, protiv sistema umetnosti, već problematizuje i potresa ustaljene paradigme i matrice kroz koje je očekivano misliti i pisati o umetnosti. Tako se Đorđević, u sasvim osobenom ključu, kroz ceo svoj takozvani kopistički opus uspešno poigrava sa temeljnim konceptima sâme umetnosti: sa diskursom originalnosti, autentičnosti, ali i neponovljivosti i unikatnosti umetničkog dela. Najzad, kustoski projekat 20/4 Biljane Tomić i Ješe Denegrija održan u Kući legata, kroz prezentovanu foto-dokumentaciju predstavlja jedan svojevrsni osvrt na rad četiri najznačajnija predstavnika takozvane nove skulpture iz poznih osamdesetih i pr ve polovine devedesetih godina, ali i ujedno promociju njihove aktuelne umetničke produkcije. U pitanju su radovi Srđana Apostolovića, Zdravka Joksimovića, Bate Krgovića i Dušana Petrovića. Iako izlazi iz domena ovog preseka dešavanja, pomenutim važnim protagonistima skulptorske scene, ali i generacije osamdesetih, mogla bi se priključiti i monumentalna skulptura Mrđana Bajića Radnička klasa ide u raj, predstavljena u kragujevačkoj galeriji Rima. Treba dodati i to da su načelno izložbe skulpture, kako aktuelnih tako i istorijskih skulptorskih praksi, nepravedno skrajnute i relativno retko viđene u izlagačkim prostorima. Otuda je pomenuta izložba 20/4 i utoliko dragocena, jednako kao i veliki revijalni preseci poput izložbe Skulptura – objekat: gde je granica koju su organizovali Đorđe Arnaut, Savo Peković i Ljubomir Vučinić u Paviljonu Cvijeta Zuzorić, ili izložba Skulptura posle poznog modernizma u Galeriji 73. U ovom kontekstu su relevantne i izložbe posvećene radu jednog umetnika poput izložbe Dragomira Mileusnića u Blok Galeriji, Zorana Kuzmanovića u galeriji Arte, i izložbe Rista Stijovića u Galeriji

61

IDENTITET BEOGRADA

RTS-a koja je inače tendenciozno obezbedila dodatni prostor ne bi li proširila svoju izlagačku politiku u cilju promocije i izlaganja umetničke produkcije u ovom mediju. U odnosu na generaciju osamdesetih, čini se da je rad umetnika osme decenije, iako uvažen u internacionalnom kontekstu, tek u 2011. dočekao izvesnu, naravno zasluženu i dugo očekivanu afirmaciju na lokalnoj umetničkoj sceni. Može se pretpostaviti da je početni impuls za ovu vrstu revalorizacije došao sa regionalne scene, pa se tako 2011. godine dogodilo da tri nekadašnje jugoslovenske republike pošalju na Venecijansko bijenale radove protagonista iz ove generacije. Na ovoj najreprezentativnijoj internacionalnoj smotri umetnosti na kojoj je Crnu Goru predstavljala Marina Abramović a Hr vatsku radovi Tomislava Gotovca, predstavnik Srbije bio je Raša Todosijević čiji su se radovi nakon venecijanske izložbe mogli videti u Legatu Zorić–Čolaković. Takođe, radovi Ere Milivojevića iz kolekcije Erić prikazani su u Galeriji ULUS, a značajna za reafirmaciju umetnosti sedamdesetih, posebno njenih vojvođanskih protagonista, bila je izložba konceptualne umetnosti iz kolekcije Trajković, priređena u Ustanovi kulture Parobrod. Važna izložba koja se svakako ne može zaobići kada se govori o umetničkim dešavanjima u Beogradu u 2011. godini jeste izložba Kolomana Novaka u Galeriji Kulturnog centra Beograda, koja je prikazala radove umetnika koji se od šezdesetih godina prošlog veka aktivno bavi kinetičkom i luminokinetičkom umetnošću, a koja je i tada, ranih šezdesetih, na svetskoj sceni vizuelnih umetnosti bila tek na začetku. Nosiocima scene savremene umetnosti u Beogradu ipak ćemo radije nazvati predstavnike mlađe generacije umetnika u čijem se radu profilišu određene teme i problemske celine koje stoje u neraskidivoj vezi sa savremenim društvenim i kulturnim kontekstom u kojem nastaju. Među njima svakako treba istaći aktuelna socio-politička pitanja (siromaštvo, rat, nasilje, politike sećanja, fizički ili prekarni rad), zatim izdvajaju se i problemi rodnog, seksualnog, etničkog i kulturnog identiteta kao i identifikacije raznih spornih mesta vezanih za urbane strukture. Potom prisutno je i poigravanje elementima popularne kulture kao i kritika konzumerizma, neoliberalizma, ali i bavljenje unutrašnjoumetničkim problemima i to pre svega statusom umetničkog dela i preispitivanjem samog stvaralačkog procesa. Najzad, ovi mladi umetnici jednako tretiraju i sasvim privatne narative i formiraju prepoznatljive individualne mitologije. Približno u ovim, ali i širim tematskim okvirima među predstavljanjima umetnika ove generacije izdvojile su se izložbe umetničkog para Di-struktura u galerijama Artget i Treći Beograd, izložbe Jamezdina, Ivane Ivković, kao i Siniše Ilića i Tine Gverović u galeriji Kulturnog centra Beograda, Dušice Dražić u galeriji Doma omladine, u istoj galeriji izložbe Predraga Terzića, Gorana Micevskog i Ane Knežević, kao i izložba Margarete Jelić u galeriji Haos. U galeriji Zvono izlagao je Nikola Savić, koji živi u Londonu gde gradi uspešnu karijeru, a njegove slike na kojima su ispisani biblijski citati mogu ukazivati na izmeštenost iz lokalnog konteksta kada se uporede sa temama i aktuelnim stvaralaštvom u Beogradu. Galerija Umetničkog centra Univerzitetske biblioteke Svetozar Marković, ko62 ja postoji samo zahvaljujući naporima urednika likovnog programa Selmana Trtovca i

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

funkcioniše sa sredstvima koja se jedva mogu tako nazvati, trenutno je jedino mesto u Beogradu u kojem svaki mladi umetnik može dobiti priliku da izlaže. Nije slučajno da je inovatna koncepcija, koja podrazumeva dijalog dvoje izlagača u jednom prostoru, ujedno i praktičan način da se promoviše što veći broj mladih umetnika. Svojevrsnu podršku mladim umetnicima pružio je slikar Vladimir Veličković, iz čijeg se fonda na godišnjem nivou dodeljuje nagrada. Po sličnom principu funkcioniše i nagrada Dimitrije Bašičević Mangelos, koja je za 2011. dodeljena Marini Marković, a koja takođe uključuje prateće izložbe na kojima izlažu finalisti i dobitnici nagrada za produkciju iz prethodnih godina. Osim rada Marine Marković, koja se bavi pitanjima konzumerizma, postmodernih obrazaca izgleda i postanoreksičnog tela zasnovanim na sopstvenom iskustvu, na izložbi Mangelos nagrade za produkciju izdvojio se i rad Tanje Juričan, koji je pokazao da se manjak kvalitetno izvedenih umetničkih radova ne može pripisati nedostatku znanja ili ideja, već upravo nedostatku novca. Tanja Juričan je zahvaljujući sredstvima od nagrade, realizovala rad koji, kad je u pitanju tehnička izvedba, može da stoji u bilo kojoj svetskoj galeriji i koji se, na primeru čoveka slepog od rođenja, bavi pitanjem stvaralačkog procesa i razlike između onoga što vidimo i osećamo, odnosno doživljavamo vizuelno, verbalno i taktilno. U Galeriji Doma Omladine, po vokaciji važnom žarištu umetničkih dešavanja vezanih za mladu scenu, izdvojile su se izložbe Dušana Radovanovića i Marka Stojanovića. Radovanović je, vođen idejom da na društveno nevidljiv problem ukaže tako što će ga izložiti u kulturnom kontekstu, u galeriju doveo dvadesetak beskućnika da u njoj spavaju, dok je Stijović ukazao na obesmišljavanje i trivijalizaciju dela „visoke“ umetnosti u kontekstu kiča, na primeru popularnih zabavnih medijskih sadržaja u kojima kao dekor figuriraju neke od poznatih slika moderne i modernističke umetnosti. Među retkim mladim umetnicima čije su preokupacije vezane isključivo za slikarstvo izdvaja se nekadašnji polaznik novosadske akademije, Tadija Janičić, koji je u 2011. na beogradskoj sceni prisutan sa čak dve izložbe, a koji je u svom radu razvio specifičnu poetiku koja formalno pripada figuraciji, a tematski predstavlja kombinaciju psihodelije, banalnosti i humora. Osim samostalnih izložbi, važan segment scene mlađih umetnika činili su projekti zasnovani na saradnji umetnika i kustosa, među kojima su se izdvojile izložbe Maje Ćirić, koja je u galeriji Kulturnog centra Beograda predstavila segment rada američkog umetnika Vorena Najdiha koji se bavi reinterpretacijom istorije umetnosti, i kustoski projekat Božidara Boškovića, u kojem je predstavljen rad američkog umetnika Danijela Rotbarta koji se, prezentujući elemente popularne kulture, kritički osvrće na američke mitove i nacionalne simbole. Činjenica da na sceni savremene vizuelne umetnosti u 2011. dominiraju samostalne izložbe, uz primetan manjak grupnih, posebno autorskih izložbi, može biti pokazatelj odsustva nekog zajedničkog imenitelja preko kojeg bi se artikulisale izvesne umetničke pojave. Radovi većeg broja umetnika, naravno ne računajući prodajne, zajedno su prikazani mahom na tradicionalnim revijalnim izložbama poput onih u Paviljonu Cvijeta 63

IDENTITET BEOGRADA

Zuzorić ili Galeriji 73. Redak poduhvat takvog profila predstavlja Oktobarski salon, bez pogovora jedna od najreferentnijih manifestacija i sa najdužom tradicijom u oblasti vizuelnih umetosti, koji je tokom decenija trpeo značajne idejne i strukturalne promene. Jedna od najradikalnijih svakako se odigrala 2005. godine kada se iz revijalne tranformisao u izložbu autorskog formata i kada je ujedno započelo angažovanje inostranih kustosa i umetnika u realizaciji njegovih programa. Očekivano, to je u javnosti propraćeno burnim reakcijama i formiranjem za našu sredinu uobičajeno radikalnih dihotomija. Naravno, ono što se i povodom prošlogodišnjeg Salona pokazalo kao urgentno pitanje je dramatično redukovan, malo je reći skroman budžet posebno imajući u vidu imperative i očekivanja koja se pred njim postavljaju. Naravno i ove godine iznova je pokrenuto pitanje nedostatka adekvatnog prostora, ali jasno, na taj problem se i dalje niko ne osvrće. Iznenađujuće, otvoreno iskazano nezadovoljstvo postignutom saradnjom stiglo je i sa adrese kustoskog para Galit Eilat iz Izraela i Alenke Gregorič iz Slovenije, ali i od tima ispred Kulturnog centra Beograda. No, kada je reč o javnoj percepciji, najviše komentara i kritika izmamili su koncept, teza i ukupne pretenzije autorki projekta, odnosno izbor i ocena pojedinačnih radova koji su mahom nedovoljno uspešno odgovorili na pretpostavljeni koncept. Naime, tema prošlogodišnjeg Salona bila je posvećena pre svega konceptu odgovornosti u savremenom društvu i to odgovornosti prema sebi, drugome te posledično i prema društvu u celini, ali šire, a sa tim u neraskidivoj vezi, i problemu poslušnosti odnosno neposlušnosti kao i pitanju konformizma i nekonformizma. Preciznije govoreći, trebalo je apostrofirati manje ili više aktuelna ali velika problemska socijalna i politička žarišta u Srbiji, dovodeći ih tendenciozno u vezu sa srodnim iskustvima u udaljenim geopolitičkim i kulturnim sredinama. Dakle, ravan lokalnog spram globalnog izgubila bi u tom slučaju svaku esencijalnu razliku. Međutim, s pravom se tvrdi da ni struktura Salona u celini, kao ni većina pojedinačnih radova ne uvode nikakve nove pozicije već samo iznova upiru prstom u dobro poznata stanja i traumatska iskustva, ne nudeći opcije izlaza ni moguće putokaze. To onda, sve ukupno, održava u neku ruku živim jezgra tretiranih konfliktnih mesta. Ipak, treba pozdraviti vrlo bogat i zanimljiv prateći program kroz koji se, na jednoj proširenoj platformi, mislilo i problematizovalo mnoštvo srodnih, relevantnih i važnih pitanja. Kao i kad je u pitanju Salon, primetno je, da se načelno retke kustoske koncepcije, grupišu najčešće oko političkih tema, a u vezi sa tim moguće je izdvojiti jedan fenomen vezan za politike sećanja. Naime, brojne izložbe i manifestacije priređene u 2011. bave se reprezentacijama fenomena vezanih za Titovu Jugoslaviju, i njenih društveno-političkih i kulturnih osobenosti. Konteksti reprezentacije ovih pojava kreću se od kritičkih do idealizatorsko-nostalgičnih. Tako je veliki i konceptualno šaroliki festival Mikser prošle godine bio u znaku SFRJ, a najveći broj ovakvih manifestacija održan je u i oko Muzeja 25. maj, posebno važnog u ovom kontekstu kao istorijsko i amblematsko mesto sećanja. Osim nekoliko performansa, od kojih je jedan održan na Dan mladosti, u ovom muzeju 64 priređena je i izložba Poslednja mladost u Jugoslaviji koja je ponudila presek novotalasne

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

muzičke scene predstavljene, ne bez nostalgije, kao poslednji talas inovacija u integralnom jugoslovenskom kulturnom prostoru pre nego što će se on konačno rasparčati. I šire od Beograda može se primetiti slična ju-nostalgična crta. Titov bunker u Konjicu u BiH pretvoren je u izložbeni prostor, a Titov brod Galeb ugostio je, paradoksalno, kolekciju avangardne, neoavangardne i postavangardne umetnosti iz kolekcije Marinko Sudac. Ovaj svojevrsni „rivajvl“ uslovljen je kako savremenim tendencijama na područjima duha i kulture tako, možda čak i u većoj meri, aktuelnim društveno-političkim okolnostima koje po prirodi pozivaju na vraćanje u prošlost. U Muzeju 25. maj priređena je i izložba Iza gvozdene zavese koja je prikazala poljsku umetnost iz privatnih kolekcija nastalu za vreme hladnog rata, i koja je ukazala na mnoge sličnosti, ali pre svega na razlike, u odnosu na umetničke pojave u Jugoslaviji u istom periodu i dala jedan zanimljiv otklon istorizacijama ovog perioda u srpskoj umetnosti.

*** Uprkos nepreglednom mnoštvu poteškoća koje uporno ugrožavaju i iscrpljuju kulturni i umetnički život scene, u Beogradu je, tokom prethodne godine, preživelo ali i zaživelo nekoliko izuzetno značajnih umetničkih uporišta. Naime, nakon nešto više od godinu dana podizanja na noge fizičkog prostora, otvoren je i novi, kako jedan od njegovih osnivača Selman Trtovac apostrofira, mentalni prostor u beogradskoj umetničkoj zbilji, svojevrsna umetnička zadruga koja pre svega počiva na bespogovornom ali utemeljenom utopijskom poverenju u moć udruživanja, umrežavanja i participiranja umetnika u zajednici i zajedništvu sa drugim umetnicima. Naime, reč je o projektu pod nazivom Treći Beograd koji se nalazi na levoj obali Dunava, sa one strane pančevačkog mosta, na kojoj se nažalost sasvim lako daju prebrojati institucije i centri kulture. Važno je istaći da je Treći Beograd inicirao jednu teorijski i filosofski potkrepljenu, a za beogradsku scenu nesvakidašnju vrstu umetničkog samoorganizovanja koja, kako se to ističe, na razini mikroutopijskog opredmećeju jedno po svemu utopijsko mesto i jezgro umetnosti. U pitanju je naime potpuno nezavisna, privatna inicijativa koja se nedvosmisleno naslanja na iskustva takozvane „dunavske umetničke rute” koju od pre svega nekoliko godina čine ITS-Z1 (International Test Site) u Ritopeku Dragana Ilića, ZMUC u Zemunu, Muzej Macura u Novim Banovcima i Umetnička radionica Kuzman Zorana Kuzmanovića. Angažman i rad ovih umetničkih struktura obeležio je zasigurno i proteklu umetničku sezonu. Čini se da usled, sada već tradicionalnog izostanka bilo kakvog stabilnog institucionalnog okvira u kojem bi delovali protagonisti vizuelnih umetnosti, ovakve strategije i inicijative deluju i kao svojevrsni podvizi koje osim stručne javnosti medijski aparat nije dosledno podržao. Otuda, to se trenutno nameće i kao gotovo nejefikasniji modalitet unutar i pomoću kojeg bi se izvan oficijelnog sektora pojedinačni umetnički subjetki pokrenuli i otpočeli, naravno onoliko koliko je to u njihovoj moći, uspostavljanje jednog alternativnog okvira, izvan normativnih matrica a u kojem bi sami nametnuli sceni 65

IDENTITET BEOGRADA

vlastite standarde. Kad je pomenuto da su u pitanju podvizi svoje vrste to odista i jeste slučaj, budući da su te umetničke enklave, laboratorije umetnosti, proizvodne radionice i najzad izlagački prostor muzejskog formata realizovani isključivo privatnim kapitalom, i to na obodnim, kulturno mrtvim beogradskim opštinama, na obali Dunava a sve uz nadu da će uspeti da opstanu kao samoodržive. Takođe, ITS i Treći Beogard možda su pre svih podignuti i sa idejom da omoguće i realizuju saradnje internacionalnog karaktera ali i da podrže najraznovrsnije residence programe, radionice, debate, istraživačke projekte, dakle osmišljeni su pre kao multumedijalni prostori, neograničavajući se samo na izlagačku delatnost. Ovakve umetničke strukture profilišu se otuda kao zaista autonomne jedinice, nastale izvan, a delom i protiv zvaničnog umetničkog sistema pa tako i neopterećene priklanjanju zakonima i represije „umetničkog tržišta“. Sam prošlogodišnji program u Trećem Beogradu bio je obeležen s jedne strane nizom visoko simboličnih, performativnih umetničkih aktova koje su izneli upravo umetnici koji su i osnivači ovog prostora ali i nekolicinom izložbi već istaknutih i afirmisinaih mladih autora. Ono što je nesporno od izuzetnog značaja i što svakako treba pozdraviti jeste saradnja i umrežavanje sa inostranim umetnicima. Tako je zahvaljujući Trećem Beogradu beogradska publika imala priliku da prisustvuje performansu ruske umetničke grupe Kolektivne akcije čiji su radovi bili izloženi na ruskom paviljonu tokom prošlogodišnjeg Venecijanskog bijenala. Nažalost, ovaj događaj je ostao skromno medijski propraćen. Srodne inicijative, kao što je pomenuto, demonstrira i Dragan Ilić koji je u ITS-u ugostio čuvenog australijskog umetnika Stelarka, čoveka-mašinu koji se bavi visokotehnološkom umetnošću, još uvek mistifikovanom, a u tehničkom smislu verovatno i neizvodljivom u našoj sredini. Osim ovog događaja, u Ritopeku je realizovana nekolicina umetničkih i kustoskih programa koji, načelno govoreći, markiraju značajna odstupanja u odnosu na regularan umetnički program beogradskih galerijskih i muzejskih prostora. Takođe, u godini koja je za nama, gostovanja kako stranih umetnika, tako i kustosa i umetničkih grupa, organizovali su i predstavnici pojedinih institucija. U Salonu Muzeja savremene umetnosti izložba koju je priredio Dejan Sretenović prikazala je radove dveju Holanđanki, sestara bliznakinja L. i A. Raven, koje se bave pitanjem identiteta i tela. Iz insitucionalnog sektora potekla je i inicijativa da se u Beogradu predstavi i kustos muzeja DDR, Robert Ruckel. Muzej Nemačke demokratske republike jedan je interaktivni muzej neobičan po tome što se, za razliku od većine evropskih muzeja, izdržava u celini od sopstvenih prihoda, a orijentisan je pre svega ka atraktivnim i popularnim sadržajima, pa se tako u njemu, gotovo iz pr ve ruke, može iskusiti život u Istočnoj Nemačkoj pre rušenja Berlinskog zida. Ovo je svakako značajan događaj za, inače slabo umrežene, muzejske radnike.

66

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

*** Pošto je ovaj pregled nadamo se ipak pružio određeni uvid u ono što se u toku 2011. godine izdvojilo na sceni vizuelnih umetnosti u Beogradu, smatramo da je u zaključku uputno ukazati i na ono što se dešava „iza scene“. Bez namere da uzaludno ponavljamo informaciju da su ključni muzeji nedostupni javnosti, smatramo da je važno reći da je takva situacija pre svega simptom jednog stanja u kulturi i umetnosti za koje je gotovo eufemizam reći da je letargično. Iako naoko, u ovako kratkom pregledu, scena može delovati živo i ispunjeno samostalnim izložbama i povremeno većim i značajnijim projektima, treba imati u vidu da je većina izložbi organizovana isključivim trudom samih umetnika i zalaganjem urednika programa i kustosa, čak i u nekim budžetskim institucijama, da umetnici u najvećem broju slučajeva sami finansiraju produkciju dobrog dela izložbe, neretko i kataloga, i da u većini ovih projekata izostaje podrška nadležnih institucija, koje poslovično izdavajaju malu količinu sredstava za sufinansiranje odabranih programa. Tako se upravo u 2011. dogodilo da je jedan od ključnih nezavisnih umetničkih centara, galerija Remont, čije se finansiranje jednim delom oslanjalo na podršku institucija i koja je poslednjih deset godina bila važno mesto na beogradskoj i srpskoj kulturnoj mapi, ostala bez prostora za izlaganje, a zbog čega je u njoj, tokom većeg dela godine, izostala svaka izlagačka aktivnost. Iako je ova galerija revitalizovana krajem iste godine u novom, boljem i adekvatnijem prostoru u centru grada, to se dogodilo zalaganjem organizatora programa ove galerije. Može se zaključiti da je jedini put ka opstajanju na sceni vizuelnih umetnosti, zapravo samoorganizacija, i to putem štapa i kanapa, odnosno fundraising-a i naslanjanja na, često veoma neizvesnu i nesistematsku pomoć privatnog i nevladinog sektora. Slično se može reći čak i za izložbe u kojima je predstavljana istorijska, odnosno međuratna i posleratna umetnost, a koje gotovo da ne bi bilo moguće prirediti bez pomoći iz privatnih zbirki. U kulturnom sistemu koji nije samoodrživ, kakav je recimo američki (gde se muzeji i institucije kulture finansiraju od donacija i prodatih ulaznica), u državi koja je tranziciona a u kojoj su zakoni dobrim delom nasleđeni iz sistema iz kog se pokušava izaći, država je ta koja ima obavezu da se brine o kulturnim institucijama i da ih materijalno podržava. Umesto umanjivanja budžeta za kulturu uputno bi bilo doneti zakone koji obezbeđuju poreske olakšice za ulaganje u kulturu, i time ohrabriti privatni sektor da učestvuje u umetničkom i kulturnom životu prestonice i zemlje. I pored svega rečenog, iz institucionalnog sektora vezanog za domen vizuelnih umetnosti izostaje inicijativa da se nešto promeni i apel zakonodavcima i vlastodršcma da se izmenom zakona utiče na prakse finansiranja umetničke produkcije. Sistem otkupa umetničkih dela, koji se do pre nekoliko godina primenjivao, ukinut je i time je zadat poslednji udarac i tako nokautiranoj umetničkoj sceni, koja se poslednjim snagama batrga i bori za opstanak kako bi malobrojnoj publici koja još uvek ima kulturne potrebe obezbedila sadržaje koji nisu banalni, trivijalni i anestezirajući poput onih koje nudi masovna, popularna medijska kultura. Kao jedino potencijalno efikasno reše- 67

IDENTITET BEOGRADA

nje nameću se primeri gore pomenutih nezavisnih inicijativa zasnovanih na hvale vrednom entuzijazmu, koje su, može se reći, još uvek u eksperimentalnoj fazi, te će i njihov opstanak zavisiti u velikoj meri od mogućnosti da ostvare i održe autonomiju u okviru labavog umetničkog sistema.

Konsultovana literatura i elektronski izvori: Tatjana Bošnjak i dr, Poklon-zbirka Dragoslava Damnjanovića (katalog izložbe), Narodni muzej, Beograd 2011. Jasmina Čubrilo, Jelica Radovanović i Dejan Anđelković: symptom. dj, Beograd 2011. Ješa Denegri, Georg Schöllhammer, Dragoljub Todosijević-Raša: paviljon Srbije na 54. međunarodnoj izložbi umetnosti - la Biennale di Venezia, Novi Sad 2011. Ješa Denegri, Nikola Šuica, Kolekcija Trajković: Konceptualna umetnost u regionu (katalog izložbe), UK Parobrod, Beograd 2011. Ješa Denegri, Skulptura posle poznog modernizma (katalog izložbe), Galerija 73, Beograd 2011. Jerko Denegri, Jožef Ač, Pal Petrik, Bogdanka Poznanović: enformel u Vojvodini (katalog izložbe), Kulturni centar, Beograd, 2011. Ješa Denegri, Dugo trajanje slikarstva Miodraga B. Protića (katalog izložbe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 2011. Lidija Merenik, Nove skulptotekture Mrđana Bajića (katalog izložbe), Galerija Rima, Kragujevac 2011. Jelena Mežinski Milovanović, Akademici – likovni umetnici (katalog izložbe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd, 2011. Ljubica Miljković, Baruh – Bora Baruh (katalog izložbe), Galerija RTS, Beograd, 2011. Koloman Novak, Luminokinetika (katalog izložbe), Kulturni centar Beograd,Beograd 2011. Petar Petrović, Ivan Stanić, Katarina Ivanović: (slika u ogledalu) (katalog izložbe), Narodni muzej, 2011. „Propeler, elektronski časopis za umetnsot i komunikaciju“, broj 3, 2011. Olivera Skoko, Majstori banatskog slikarstva od XVIII do XX veka (katalog izložbe), Velika galerija Doma Vojske Srbije, Medija centar „Odbrana”, Beograd 2011. Jelena Stojanović i dr, Vera Božičković Popović, Mića Popović, Lazar Vozarević: radovi (1958–1969) (katalog izložbe), Kulturni centar Beograda, Beograd, 2011. Miško Šuvaković, Bezbrižni Dušana Radovanovića (katalog izložbe), Dom omladine Beograd, Beograd 2011. „Treći Beograd/Osnivanje, aktivnosti, akcije 2009–2011”, Edicija 3BGD, knjiga 1, Beograd 2012. „Vreme je da se upoznamo“ ( katalog 52. Oktobarskog salona), Kulturni centar Beograd, Beograd, 2011. Nebojša Vasić, Stvaralaštvo jednog veka (katalog izložbe), Srpska akademija nauka i umetnosti, Beograd 2011. Za preglede kalendara dešavanja videti sajtove: www.seecult.org; www.arte.rs

www.artmagazin.info

ABSTRACT: Examining overall activities at visual arts’ scene of Belgrade, in this paper the authors 68 are attempting to identify its significant phenomena and participants, as well as to highlight

PRESEK ZBIVANJA U 2011. GODINI NA SCENI VIZUELNIH UMETNOSTI

some of the most important exhibitions that have marked art season during 2011. Exhibition activities of several Belgrade’s museums were recognized as an unavoidable subject of analysis, along with working practice of official galleries with particular review of historical exhibitions, and activity of private collectors that turned out to be exceptionally significant and dynamic. On the other hand, particular attention was addressed to the new self-organizing modalities, in other words individual initiatives that have been making a great improvement in art life of the Capital, even though related to practice only present for several years. Moreover, young artists’ exhibitions, a number of interesting but insufficiently differentiated phenomena, as well as short review of The October Salon found its place in this essay. Eventually, it was obligatory to underline all of those key places which have been menacing or obstructing activity of official as much as independent sector. Keywords: exhibitions, visual arts, museums, galleries, private collections, initiatives of self-organisation

69

70

UDK:

ID-ENTITET BEOGRADA

Slobodan – Giša BOGUNOVIĆ Akademija arhitekture Srbije

Umetanje diviza u reč “identitet”, te pokušaj uvođenja i eksplikacije novostvorenog pojma, u najkraćem određuje pravac rada. Analiza sklonosti ka personifikovanju grada isprva dovodi do zaključka o identitetu kao jednom od brojnih, u grad transferisanih, pojmova čovekove vlastitosti. Kao njihov primalac i nosilac, grad ima “identitet”, “duh”, “memoriju”, a često izrasta i u “ličnost”, u kojoj se onda mogu razaznati njene instance. Po analogiji s klasičnim egom, kao i jastvom dubinske psihologije, gradsko Ja se sagledava kao racionalna osa ravnoteže, jedinstva i organizacije, ali i kao aktivirajući činilac oblikovanja gradskog identiteta. Mehanizam nošen energijom nagona i principom zadovoljstva, nalik psihološkom idu, deluje njemu nasuprot, opirući se ustrojstvu i planovima urbanog sistema. Tvorac je entiteta koji nema organizaciju, ne poznaje “vrednovanja, ni dobro, ni zlo, ni moral”. “Id-entitet”, kao opreka i naličje identiteta, javlja se u brojnosti svojih emanacija: samovlasnoj gradnji, arhitekturi bez arhitekata i urbanizmu bez urbanista, gradskim područjima alijenacije, neprobirljivom rušenju, primerima zaposedanja, potiranja javnog interesa... Rad se nastavlja navođenjem primera ospoljenog id-entiteta i “id-iomatskih” građevina Beograda (poput otuđenih aglomeracija industrijskog modernizma, građevina pogaženih urbanističkih standarda, egzemplarnog ugrožavanja bonum commune u renovacijama gradskih parkova, Mosta na Adi i dr.). Zaključuje se da je, umesto razvojnom svrhom, današnji izgled Beograda, u mnogome determinisan prostim kauzalitetom, u koji se upliće nužda podmirenja nižih potreba, samovlasno preinačavanje i ništenje planiranog, usvajanje drugačijih, često protivrečnih i kratkoročnih ciljeva, što vrhuni legalizovanjem brojnih neformalnih tvorevina koje grad potom prikriva lažnim očinstvom. Prenosnice vlastitosti se Beogradu otuda više ne daruju bona fide, on je sve manje predmet personalizacije i personifikacije, empatije, sve ređe Ti ili Ja, sve češće To (id): grad ugroženog identiteta i ojačanog id-entiteta. Ključne reči: id-entitet, grad, Beograd, identitet, id, ličnost grada, gradsko Ja

71

IDENTITET BEOGRADA

Uvodno pitanje Ništa osim Beograda nije Beograd, Beograd je ono što je Beograd a ne nešto drugo, a grad tačno istih svojstava kao Beograd, morao bi biti Beograd. Ovo je logički tačno, ali je i trivia koja ukazuje na očiglednost jednakosti sa sobom, jednakosti predmeta istih svojstava, stoga i prostu relaciju ekvivalencije. Logički principium identitatis je tek početak i uslov svakog govora o identitetu, ali valja tim putem dalje, tamo gde se predmet stavlja među žive stvari. Takav, on namah pokazuje lični identitet – stoji u prostoru, preživljava u vremenu, jedinstven i različit od svega drugog. Kao ono što se, nezavisno od svakolikih izobražavanja, održava u postojanosti, kao nepromenljivo u plimama promenljivog, posebno, celovito, određeno; a opaža u neprekidnosti svoga prostornog i vremenskog trajanja. No, može li se nešto tako idealno uopšte provući kroz tesnace stvarnosti, pojaviti u gradu koji je kroz istoriju nicao iz vlastitog nestanka (V. Popa), a danas biva zahvaćen i nezadrživim spoljašnjim narastanjem, uništavanjem i nestankom njegovih teško stečenih identitetskih mesta, unutrašnjim bujanjem u priticanju novih stanovnika, divljom gradnjom, depersonalizovanom arhitekturom, samovlasnim rešenjima? Ali počnimo od samog odnosa čoveka prema gradu, jer je i sam identitet ono što im je zajedničko, ili je tek psihomotorna translacija jedne čovekove dragocenosti u grad, koga potom lakše razume pomoću samoga sebe?

“Očovečavanje” grada Osim tamo gde se pojavljuje kao literarni i pesnički topos, prenos koji čini da grad odzvoni ljudskim osobinama nikada se ne sprovodi u celosti, tim tragom se uglavnom ide samo donekle. Ovo otuda što je proces personalizacije i personifikacije neosvešćen i emocionalan, i sama personifikacija je među stilskim figurama emocionalna figura, pa kada “gradsko” postane odviše ljudsko, govor se netom osvesti i ustukne, a transfer obustavi. A možda bi upravo obrnuto bilo korisno – dovesti svu čovekolikost grada i sklonost ka njegovom psihologizovanju do čistine na kojoj bi se i fenomen njegovog identiteta pojavio jasniji. Proces, dakle, počinje, ali se obično i završava, u prostoru jezičkih figura: grad je organizam, biće, ima lice i tkivo, glavna ulica je arterija, splet ulica krvotok, a centar je srce grada. Beograd, primera radi, ima svoje bilo, takođe i hrbat, i kičmu, poput beogradske via cardo – Knez Mihailove. Grad takođe ima jezgro, kao orah, no nikada ljusku i spoljašnju koru. Noću spava i svako jutro se iznova budi. Ima život, telo, svoje rak rane, stoga i smrt (svoje odumiranje). Posebno mu pristaju najozbiljnije “očovečene prenosnice” (Bogdanović 2008, 17–78, 109), poput ličnosti i samosvesti. Grad, razume se, takođe ima ili nema karakter, poseduje energiju i memoriju (Radović 2009, 4), njegovi ambijenti imaju ili nemaju dušu, duh nekog mesta je prisutan ili izgubljen, to je grad sa 72 identitetom ili bez njega...

ID-ENTITET BEOGRADA

A pri svemu, premda se pomenuto toliko uobičajilo, izostaje važno pitanje. Ako u grad tako štedro unosimo pozajmljenice fizičke i psihičke vlastitosti, zašto to ne činimo i kada na red dođu ostala, pa i ona mračnija, carstva duševnog aparata naše ličnosti?

Načini odnošenja Različiti stepeni transfera, identifikacije, prisvojenja ili otuđenja profilišu odnošajno polje ljudi i grada. Dve najosnovnije relacije se mogu opisati pomoću promenljivih vrsta reči i amblematski sažeti u pokazni-nelični i prisvojni-lični odnos. Grad može biti s one strane subjekta, otuđeno i nedosegnuto to – taj grad, ali i ono neposredno, blisko i najbliže, moj grad. Javlja se i kao ti, biće koje oslovljavam, posmatram izbliza, ali se s njim ne poistovećujem. Premda se moj glas odavno gubi u njegovim prostranstvima, premda toliko narastao u složenosti da i svojim stanovnicima izgleda tajanstveno i divlje, grad kao ti je prisan. To je biće s pogledom strelca, “pravim i nemim”, kako je pevao Crnjanski, ali ne i prosta i otuđena naspramnost. On je nemi sabesednik, uzglavlje, krilo i uteha... No prisnost teži i dalje: za junaka Supoovog romana, koji po mračnim ulicama Pariza uhodi ljubljenu Žoržet, grad se, uzdignut u izmaglici, okreće kao Zemlja oko svoje ose, ženstveniji nego ikad: Žoržet je postala grad, a grad ona (Solnit 2010, 208).

Pokazni odnos – grad kao id Prečesto je grad samo to ili ono, od mene nezavisna naspramnost mimo svake bliskosti i uosećavanja, stvar, ens reale. U gradu se malo šta odvija zbog mene i zahvaljujući meni: on nije po meni, već po sebi. Kao nemi otpev drugosti, to ćuti. Ne dotiču me njegovi procesi, dobra, tradicija, norme, istorija, budućnost, mnogo šta u njemu je van moje volje, odgovornosti, ljubavi, verovatno i razumevanja. Suštinska nepripadnost me oslobađa moralnih i estetskih skrupula te ponešto i prisvajam – najpre svačije kao moje lično. U dobro iz kojeg se ne isključuju svi ostali, jer je zajedničko i javno, usuđujem se da uključim ili u njemu prepoznam samo sebe. Ja sam puki korisnik grada, potrošač javnih usluga, branitelj privatnog a ne javnog interesa, a ipak bih se uvredio da kažu da nisam građanin. Pokazni odnos je štetan i neprijateljski, upravo onoliko koliko to može biti voluntarizam divljeg graditelja i huligana, instrumentalizam tajkuna i antigrađanina. Za sve koji se pr vi put ka njegovom centru penju Balkanskom ili Nemanjinom s nepoverljivim izrazom došljaka, Beograd je nedokučena antifonija, jednako i za sve neprilagođene, neprigrljene i neodomaćene, kojima je kuća drugde. Za sve koji ga koriste da bi se njime okoristili, od bespravnog nadzidatelja vlastitog stana u mansardi do “novog divelopera”, menadžera ili modernog gradskog upravljača – on je dobro ili loše ulučena prilika. Grad

73

IDENTITET BEOGRADA

je nelična zamenica, bezlično i nelično to, ono, tuđin i stranština, latinsko id: neodređeno “nešto”, odrično “ništa”, opšte, a u biti takođe neodređeno “svašta”.

Prisvojan odnos – grad kao ego No Beograd, primera radi, može biti deo moga Ja, uprkos svemu što me u njemu od njega odvraća – moj grad. Emocionalno prisvojen, moj grad je vlasništvo kome ne treba katastarsko pečatanje, niti dokaz o prebivalištu i poreklu. I bez dokaza, u njemu sam “kod kuće”, stanujem, u Hajdegerovom značenju reči, ne prebivam. Od njega se ne otuđujem a da sebi ne naudim, kada iz mog grada odem, nešto se otkida, opraštam se od njega kao od dela sebe. Ma koliko ogroman, zapleten i dugovečan, moj grad je smanjen na moju sitnu, jednostavnu i kratkoveku meru, Ja ga je unelo u sebe, onako kao što se jedno Ja poistovećuje s drugim Ja (Frojd 1979, 152). Dakle moj grad, za grupu, zajednicu koja to jednako doživljava, i naš. Između dva Platonova simbolona, dve čežnje ka sjedinjenju, između grada i čoveka ne stoji zev. Poput arhetipskog civisa – branitelja utvrđenja, što više gradu pripadam, to jače štitim ono što je u njemu svačije, zato što je moje. Samo u takvoj sraslosti gradska kultura nalazi svoj visoki izraz. Njen nosilac je osvešćeni građanin, ne puki stanovnik, već sopstvenik grada s vrhovnim pravom na takvu svojinu koja je ništa do prošireni prostor ličnosti, kadre i voljne da ga brani od prostote, pogrešnih odluka, nasilja, ružnoće, pogani i neuređenosti, ali i da doprinese boljitku, lepoti, izrastanju grada. Grad je pounutarnjen dotle da potpada u domen vlastite krivice, vlastitog stida, ali i vlastitog zadovoljstva i ponosa. Tvorevina je vlastite intimnosti, sazdan od cigala koliko i od primisli, sećanja, asocijacija, želja, pa je u njemu “svaki dragi spomen od stene teži” (Bodler 1975, 90). Građanin je agens u empatičkom, moralnom i estetskom odnosu sa gradom, izvor samonikle delatnosti i delotvornosti.... Gradu nije potreban bolji zaštitnik od građanina, niti građaninu bolji od grada: sadejstvujući, stvaraju se jedan i drugi.

Ličnosti čoveka i grada Poistovećenost s gradom je najodgovornija za “očovečene prenosnice”, drugim rečima, samo prisvojen i ličan, grad može imati ono što imam sam: dušu, identitet i karakter. Ono što su moje najveće dragocenosti, bez čega i ne mogu biti što jesam, ono jedinstveno u meni, rad sam da prenesem u grad i s njim podelim kao zajedničku imovinu. Tako ću ga razumeti, ili barem koliko sebe. Objašnjavajući urbanu situaciju iz sedamdesetih godina prošlog veka, “odsustvom karaktera” i gubitkom “duha mesta”, pri čemu je ljudska identifikacija s takvim okruženjem otežana i čak nemoguća, Norberg Šulc je u svom, danas već klasičnom navodu, zapisao: “Identitet čoveka, prema tome, zahteva identitet mesta. Identitet mesta ne

74

ID-ENTITET BEOGRADA

obitava samo u apstraktnoj prostornoj strukturi koja čoveku omogućuje orijentaciju u prostoru, već pr venstveno u specifičnom i konkretnom karakteru” (Norberg Šulc 2009, 563) (podvukao S.G.B.). Pojmovi s najčvršćim uporištem značenja u psihologiji kreću se u otvorenoj transmisiji i transpoziciji, od čoveka ka gradu, kako bi se rastumačio i razumeo gradski entitet. Okruženje poseduje ono što imam i sam, a kada to nema ili izgubi, s njim se ne mogu identifikovati. Mesto gubi svoj genius loci, upravo onako kao što bi ja sam, izgubivši karakter i identitet, izgubio sebe. U čitavom spektru odnošenja gde je grad to, moje ja ili ti, nešto ili svašta, čak i ona, samo je korak do toga da zadobije i ličnost. Za sve ljudsko, naime, što se daruje gradu neophodan je primalac, koji se implicitno pretpostavlja. On međutim ne mora biti ni takav, u subjekt će nužno izrasti pošto, oduhovljen i očovečen, poklone primi. Tim pre što grad i čovek velikodušno dele brojna svoja druga blaga i crte, te se kod pr vog jasnovido javlja što i kod drugog: razvoj, rast, red, pravac, ciljevi, organizovanost, planiranje, dinamičan i donekle integrisan sklop osobina i svojstava, racionalnost, uobličenost, i mnogo šta još. Ali jednako i tome suprotno: nazadovanje, degeneracija, nered, besciljnost, neorganizovanost, stihijnost, dezintegrisanost, iracionalnost, neobuzdanost, razobličenost... To što je grad primalac i nosilac identiteta, karaktera i duha nije ipak dovoljno da se sasvim čvrsto i uverljivo prometne u ličnost. Uverenje da tako nešto postoji utvrđuje, naime, druga pretpostavka. Uprkos svim morfološkim, konfiguracijskim, arhitektonskim i drugim promenama kroz koje jedan istorijski grad u svome trajanju može proći, u rasponu od najmanjih preoblikovanja, do potpunog potiranja njegovog prethodnog stanja i izgleda, on nesumnjivo zadržava nešto dublje od imena i matematičko-geografskog položaja. Taj nematerijalni stožer postojanosti, očuvane jednakosti sa sobom, ta dubinska i osobna neponovljivost i zaokruženost iz jedinstvenog središta, koja se vidi i ne vidi, podrazumeva i ne podrazumeva, zapravo i nema bolje ime nego ličnost grada. Ako ne, kojim pojmom ili izrazom objasniti ono što je, primerice, nanovo okupljalo i dizalo Beograd na istom mestu, pod različitim imenima ali istom svrhom, koji je u sudaru civilizacija, udarima na njegovu fizičku celovitost, čak 37 puta rušen u poslednja dva milenijuma (Velmar-Janković 2011, 9)?

Gradotvorno Ja Ličnost grada je, međutim, ona nevidljiva granica do koje se u naraciji najdalje stiže, ali koja se dalje nerado prelazi. A u njoj se veoma jasno razaznaju i njene instance. Suprotstavljene snage rušenja i razaranja, s jedne, i oporavljanja i stalnog kreiranja gradskog sveta, katkad i iz pepela, s druge, svakako zaslužuju imena. Do gradskog Ja se, recimo, nikada ne dospeva, premda je put do njega logično prav. Po uzoru na ego, kao i jastvo dubinske psihologije, to bi, uslovno govoreći, mogla biti ona pozitivna osa koja gradu obezbeđuje ravnotežu, jedinstvo i stabilnost, u cilju kome se teži, ali koji je retko dostižan (Hol i Lindzi 1983, 57,131). Pretpostavimo da su mu čvrsti temelji razum i 75

IDENTITET BEOGRADA

razboritost, apolonska težnja ka organizaciji i sintezi sadržaja, te da je ovaj dostupni i “ozareni” deo ličnosti vođen ekonomskim ciljem uspostavljanja harmonije među silama koje dejstvuju u njemu i na njega (Frojd 1979, 166–167; Ellenberger 1970, 516–517). Ja usklađuje, koordinira naloge spoljnog sveta, moralnih i društvenih instanci, kao i nagona, nalazeći srednji put razbora. Upravo onako kao što se, per analogiam, urbano planiranje pokušava probiti kroz zagušu impulsa koji se nadovezuju oblikujući ili rastvarajući grad, nalazeći najbolje puteve u rizomskom prepletu društveno-istorijskih okolnosti i odnosa, tehnologije, kulture, politike ili prirodnih činilaca, usklađujući suprotstavljene sile građenja i razgrađivanja, usmeravajući njegov razvoj i rast. Plan je determinanta, svojevrsni generator koji deluje iznutra ka spolja, zapisao je Korbizje, a “spoljašnjost rezultat jedne unutrašnjosti” (Le Corbusier 1986, 177). Za gradsko Ja bi se stoga moglo pretpostaviti da je osnova gradotvornosti, kao racionalni napor planiranja i organizacije, te kao konkretni, stvaralački ishod toga delovanja. Psihološko Ja, budući da je izvršilac ličnosti, takođe se doživljava i kao aktivirajući unutrašnji činilac pri oblikovanju identiteta (Hol i Lindzi 1983, 107,110). Ovog puta u značenju različitosti, idiosinkrazije, individualiteta, osobenosti, unikatnosti. Paralela je stoga moguća i ovde: teleološka osnova gradotvornih napora ne iscrpljuje se u pukoj funkcionalnosti, održivosti, ekonomiji ili estetici izgrađenog, već takođe u njegovom uposebljavanju. Sav trud upravljača, arhitekata, planera i građana, u svom idealnom obliku i smera jedinstvenosti građene sredine i nema smisla ukoliko sve sile usavršavanja ne pregnu da se u toj celishodnosti uspe. Dosezanje hipotetične posebnosti moguće je pritom samo iz težišta svesnog i racionalnog vođstva, ali, kako Ja teži osećanju kontinuiteta (Popović 1977, 125), uz uvažavanje veza između između onoga što je urbana sredina bila nekada, što je danas, kao i onoga što namerava biti sutra. Upravo kao što se psihološki identitet razumeva kao osećanje jedinstvenosti i zaokruženosti iz središta svesnog Ja, tako se i gradotvorno Ja, intencijom stalnog uposebljavanja i usavršavanja, može hipostazirati u kreatora “mesta”, identitetskih obeležja i repera grada, pa otuda posredno i samih pretpostavki identifikacije. No, savremeni grad je sve manje “mesto” a sve više “radnja” (Norberg Šulc 2009, 560) koja traje da se nikad ne dovrši. Nemajući granice, on ljudima ne prestaje da donosi nove tovare i prizore, a menja se brže no što se menjaju oni sami (Vidi: Pajk 2008). Njegovo unutrašnje i spoljašnje bujanje je kontinualni udar na stabilnost, jedinstvenost, homeostatičku zaokruženost “mesta” – za gradsko Ja, to je neprestano iskušenje diskontinuiteta i disocijacije, pri čemu upitanost o krajnjem ishodu takve “radnje” mahom izostaje.

Zatamnjena polja id-entiteta Uporedi li se realni izgled Beograda sa njegovom idealnom slikom iz brojnih planova generalne, kao i detaljnije urbanističke regulacije, dobija se prava predstava o 76 delovanju takvih, teško ukrotivih, disocijativnih sila. One katkad deluju i ranije, već u

ID-ENTITET BEOGRADA

“mirnoj luci” planova koji bi trebalo da jedni iz drugih proishode, no prečesto jedan drugom protuslove. Podudaranje ispr va planiranog idealiteta i docnije opredmećenog realiteta, naime, redak je ishod nalik srećnoj entelehiji; gradsko Ja, moglo bi se reći, tada ostvaruje deo svoga pozitivnog nauma; dok je sve ono što iz te podudarnosti odstupa, što se otrglo da preči ili strči, često skrnavi, odmaže i ruži, jeste entitet rođen stihijno, u kolopletu brojnih pobuda, interesa, slučajnosti, korupcije, nevolje, strasti, neretko i nasilja. Ta odmetnuta područja nekontrolisane urbanizacije koja se Beogradom šire trodimenzionalno od nadogradnji, preko bizarnih primera arhitekture patopolisa – zdanja čiji kvadrati zaposedaju parkove, trotoare ili delove zakonom štićenih gradskih šuma, do čitavih naselja poput Kaluđerice, Busija, delova Batajnice ili Padine, njegova su očitovana bruka i pokora, ali se potom legalno udevaju u grad postajući deo gradskog jastva koje ga s mukom i nevoljno prima u sebe pokušavajući da ga obavije racionalnošću svoje infrastrukture, humanih i kulturnih ciljeva. No njegova divlja fiziognomija, nesklad, protivpravna, neplanska i parazitska struktura, suštinska nelogičnost, stilska i druga nazadnost, uvek će svedočiti o bastardnom poreklu, ma koliko ga Ja prihvatalo pod okrilje, prikrivajući ga lažnim očinstvom. “Grad se ne može praviti po porudžbini”, zapisuje na jednom mestu B. Bogdanović, “već nastaje prema nekim složenim, zametnim, skrivenim i relativno slobodnim pravilima igre do kojih moderan urbanizam, obuzet manijom eg zaktnog planiranja, još uvek ne može da prodre.” (Bogdanović 2008, 32). Mehanizam posve sličan psihološkom idu, mračnom i nedostupnom delu ličnosti – taj kotao uzavrelih impulsa (Frojd 1979, 164) – deluje i u gradu i svom bezobzirnošću iz njega probija, opirući se ustrojstvu i zakonitostima urbanog sistema. Predstavlja onaj neželjeni višak gradskog značenja, pretećeg, iznenađujućeg, nekontrolisanog i nepoznatog, koji se otima čovekovoj potrebi za familijarizacijom i psihološkim obrtanjem u homey environment (Vidi: Haapala 2011). Njegovo skriveno, podrivajuće i neočekivano delovanje je antinomno predviđačkom karakteru svakog, otuda i urbanog planiranja, ono je ignorabimus ili ono što nećemo znati – dok se ne pojavi u stvarnosti. Tvorac je entiteta satkanog od pletiva koje se u grad teško upreda, koji s njim hoće, ali ga time ne učvršćuje već rašiva, s kojim je identifikacija nemoguća ili sasvim otežana. Kao sam id, nošen energijom nagona i principom zadovoljstva, takav entitet nema organizaciju, niti “poznaje vrednovanja, ni dobro, ni zlo, ni moral” (Frojd 1979, 164–165). Id-entitet, pojam se sam nameće, predstavlja opreku i naličje identiteta. Ako je reč o građevinama – identitetskim stožerima grada, tvorevine id-entiteta njihova su protivnost; ukoliko je neka od pr vih dosegla do simbola, njen identitetski pandan je anti-simbol; jednako kao što su uzornim primerima urbanog dizajna suprotnost paradigme urbane razgradnje, a javnom interesu – samointeres. Id-entitet se, otuda, u stvarnosti javlja u brojnosti svojih emanacija: samovlasnoj gradnji (bespravnoj, neplanskoj, divljoj), arhitekturi bez arhitekata i urbanizmu bez urbanista, gradskim područjima alijenacije i depersonalizovane arhitekture, mirnodopskom zatiranju svedočanstava gradskog trajanja u neprobirljivom rušenju, primerima zaposedanja, skrnavljenja, 77

IDENTITET BEOGRADA

potiranja javnog interesa i dobra... A niz je ovim tek započet, ali je za potrebe ovog rada verovatno dovoljan.

Ospoljeni id-entiteti Beograda Za razliku od tvorevina gradskog Ja, koje nastaju iz procesa ideiranja, oduhovljavanja, uobličavanja, uspinjanja i uposebljavanja, planskih, simboličkih, etičkih, estetičkih, organizacionih delatnosti, a zapravo – viših potreba, id-entitet je uglavnom determinisan nižim. On, štaviše, u mnogome zavisi od ekonomije nižih potreba, ali tako da raste u snazi i pojavi što su više potrebe utišanije a niže glasnije, što je neznatnije uplitanje viših a zadovoljenje nižih neposrednije. Imati krov nad glavom je čovekovo osnovno pravo izvedeno iz preke potrebe za sigurnošću predvidljivog i strukturisanog sveta. Za legalnog koliko i bespravnog graditelja važi isto, ali naselja ovog drugog grad uvode u začarani krug nemoći njihovog integrisanja i emulacije, te sve lošijeg opsluživanja sve većeg broja stanovnika. Naime, potreba koju bespravni graditelj neposredno podmiruje dovodi u pitanje čak i samu funkcionalnost grada. Ova je opasnost u Srbiji srazmerna obimu takve gradnje, koju, po procenama UNECE (United Nations Economic Commission for Europe), početkom trećeg milenijuma, čini čak do milion nelegalno izgrađenih stanova i kuća, čija je vrednost 2011. utvrđena da iznosi deset milijardi evra. O stepenu ugroženosti Beograda neformalnom gradnjom za sada nema preciznih podataka, ali je izvesno da ga migracioni priliv čini sve većim: za proteklih devet godina stanovništvo prestonice biva uvećano četiri procenta ili 63.000 stanovnika (Vidi: Ekoplan 2011; Ferenčak 2006, 14n9). U jednom drugom vremenu, čitavoj generaciji žitelja nekadašnje Jugoslavije potreba za stanovima podmirivana je, istina zakonito i planski, ali takođe nesvakidašnje neposredno i brzo, paripskom snagom i istrajnošću društva, u obećanju socijalističkog blagostanja. Preovlađujući ishod bile su, suprotno očekivanjima, obezličene aglomeracije industrijskog modernizma, gde se rodna suština novih stanovnika gubila pre nego potvrđivala. Iz ekonomije nižih potreba ispr va je stvaran i Novi Beograd, te je umesto izgrađenog identiteta objedinjene gradske sredine, koju kreiraju prostorni odnosi i mesta privlačenja, stvorena id-entitetska megastruktura linearne i zonirane slike, oskudna javnim prostorima a bogata međusobno zamenjivim mestima teško raspoznatljivih građevina zbunjujuće numeracije (Bogunović 2005a, 302–303). Tek godinama kasnije, prodiranjem individualnog u kolektivno, uvođenjem čestica funkcionalnog i estetskog diverziteta, pojedinačnih idiosinkratičnih građevina i novih sadržaja, dominantni prostorni obrazac Novog Beograda biće donekle izmenjen. To, i pored svega, nije mogao biti dovoljan lek za sve beogradske prostore obezličenja i postvarenja, pokazna mesta gde caruje nedohvatljivo i neuobličeno to. Nove forme id-entiteta, takođe mimo očekivanja, nastajale su iz sve većeg uticaja privatnog vlasništva na ekono78 miju grada. I samo višeznačno “mesto” vremenom biva svučeno na smisaonu ravan “lokacije”

ID-ENTITET BEOGRADA

ili “parcele”, a ova na mogućnost zarade novog “divelopera”. Uporedo, stari “profesionalizam birokratije”, a s njime i tradicionalno planiranje, uzmiče pred “novim menadžerizmom” u kojem prednjače biznis, korporacijske vrednosti, tehničko-ekonomske procedure i kriterijumi (Vujošević i Petovar 2006, 373). Uvažavanje osobenosti mesta, građevina i područja, kvaliteta urbanog okruženja, istorije, karaktera lokalne zajednice, za proizvođača prostora, ali ništa manje i za novog gradskog upravljača, opstaje samo u meri u kojoj se to podudara sa interesom investicija i probleskom zarade (Lazarević-Bajec i Maruna 2009, 108). Nalazeći u njemu najefikasniji put do zadovoljenja, sve više izmičući kontroli gradskog Ja, id se prerušio u novac.1 U atmosferi kršenja urbanističke regulative, korupcije, apatije ili čak odobravanja stručne i šire javnosti, u Beogradu su slobodno nikle tvorevine nove “id-iomatike”: palate pogaženih urbanističkih standarda poput TV Pink, “Intelios” u Mileševskoj ulici ili TC “Ušće”. Izigravanje ili preudešavanje osnovnih urbanističkih i konzer vatorskih uslova po nalozima moćnog naručioca, ali i popuštanje pred zahtevima naivnog estetizma do tačke odricanja stručnjaka od vlastitih kompetencija – rađa i “turbo” arhitekturu (Bogunović 2006; Bogunović 2005b, 1443–1446). Nemoćne da održe korak s procesima modernizacije, srušene su i brojne građevine Beograda 19. pa i 20. veka, mnoge ne zbog građevinske i kulturne, već ekonomske zaostalosti. Kako grad nije zbirka starina gdegod je to bilo nužno, ali ishod procesa obeleženog progonom siromaštva i useljavanjem bogatstva, potvrdio je stanje u kome su vrednosti menjane za nevrednosti. Istina, neke od srušenih građevina neko vreme su društveno branjene vrednosnim bedemom kao spomenička baština, ali vazda manjkom novca koji je nužno uzmicao pred njegovim viškom. Niže vrednosti rušile su zaštitu koju su u nekom trenutku uspostavile više, te je mizanscen istorije i identiteta zamenilo pozorje tržišne održivosti, obrtnih finansijskih igara i merkantilnih poduzeća. Posledično, čitave gradske oblasti i ulice poput Čubure ili nedavno Bulevara kralja Aleksandra, pražnjene su od istorijske i kulturne složenosti, ambijentalnih vrednosti i ekološkog kontinuiteta, ostajući bez rodoslova, humanog i estetskog lica (Bogunović 2010b; 2010a). Pokazalo se da se procesi id-entitetskih aberacija posebno obrušavaju na osnovni uslov i uporište identifikacije – postojanost mesta ili stabilitas loci.Već nekoliko izme1 Samo po sebi se razume da je gradskom idu najudobnije u najvećoj mogućoj oslobođenosti od uslovljavanja gradskog ega. No, proširivanje gradskog građevinskog zemljišta na neizgrađena, dojučerašnja “zelena polja” (greenfield) je područje gde se i samo jastvo, u obećanju nesputanog delovanja u području vankontekstualnosti, oseća slobodno. Na čistinama poput novobeogradskih, oprobava se tvoračka sloboda modernističke neistoričnosti, razbaštinjenosti, desemantizacije i vanvremenosti. Greenfield bi se stoga mogao nazvati gotovo idealnim stanjem usaglašenosti interesa gradskog ida i ega. Nasuprot greenfieldu, polju vedre ideacije, pozitivnih očekivanja i slobodne razvojnosti, stoji brownfield – zasenčeni prostor grada, mračan u svojoj zapuštenosti, ali premrežen ograničavajućim nalozima kontekstualnog usklađivanja, zapleteniji i zakučastiji, ali gradski reverberantniji, neretko i isplativiji. Id-entitetska mesta brownfielda su izazov, iskušenje, no i prilika za najveću afirmaciju gradskog Ja.

79

IDENTITET BEOGRADA

njenih mesta može značiti izgubljen, koliko i iznova rođen grad, a velika preoblikovanja urbane sredine izvesno su pretnje poistovećivanju građanina sa mestom. Institucije koje stoje na braniku gradskog identiteta, međutim, nikada nisu bile dovoljno društveno podržane i osnažene da i same ne budu zahvaćene vrtlogom gradskog ida. Vredni arhitektonski, ambijentalni i urbanistički sačinioci “postojanosti mesta”, naime, dobijaju u Srbiji institucionalnu potporu neobično kasno, tek po završetku Drugog svetskog rata, usvajanjem opštih zakonskih normi i akata, te osnivanjem zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture (Krstić 2006, 98–99). Napadi na baštinu time ne jenjavaju. Kada se, naime, jedan katalog iz 1966 (Gordić 1966), sa spiskom vrednih građevina Beograda, koje po vremenu nastanka pripadaju “dugom” 19. veku, uporedi sa današnjom evidencijom kulturnih dobara, uočljivo je da je tokom manje od pola veka nestalo čitavo manje naselje potencijalnih spomenika kulture.2 Među njima i one građevine koje su se, branjene zakonom, a na posletku samo papirnatom i nejakom legislativom, domogle čak i trećeg milenijuma. Nimalo iznenađujuće, jer, primera radi, prosečno vreme od nastanka jednog spomenika kulture s beogradskog Vračara do trenutka njegovog stavljanja pod zaštitu iznosi bezmalo 75 godina (ZZS).3 Drugim rečima, u otegnutom međuvremenu delovanja gradskog ida, mnoge spomeničke vrednote teško su postajale nosioci gradskog identiteta. Mimo pravovremene validacije i brige, id-entitetski preobražene, urušene su ili preinačene nekada i dotle da ih službe više nisu mogle, a možda ni htele prepoznati. U istom društvenom i političkom miljeu, partikularni, partokratski, kao i ekonomski samointeres moćnih društvenih grupa, ugrožava i sam koncept zajedničkog dobra. Budući da je i samo značenje koncepta difuzno, samointeres se iza njega mimikrijski vešto skriva. Najčešće pukim potkupljivanjem ili mehanizmom uzvratnih ustupaka i poklona, u koruptivnu i monopolsku mrežu prerušenog ida bivaju ulovljene državne službe svih nivoa, urbanistički, građevinski i sudski činovnici. Nebranjenoj javnoj površini, dojučerašnjem državnom ili društvenom zemljištu, volšebno se dodeljuje nova “namena” uprkos otporu građana, njegovih korisnika, jedinih pravih vlasnika i branitelja. Već u oblasti ozakonjene terminologije planskih dokumenata, kvazistručnim svođenjem trodimenzionalnih objekata pejzažne arhitekture na dvodimenzionalne “zelene površine”, otvara se mogućnost njihove lakše anulacije u stvarnosti, budućeg pretvaranja u gradske praznine, zapravo neizgrađene prostore otvorene gradnji (Ćerimović 2010, 555, 556, 563). Pseudopreduzetništvo osokoljeno pseudourbanizmom, s više ili manje uspeha, pokušava da praznine “privede nameni” novog id-entiteta (“Peti park” na Zvezdari, park u Šekspirovoj, Dobrinovićevoj ulici na Banovom brdu i dr.), pri čemu u zasleplje-

80

2 Poput kuća u Jevremovoj ulici 22, Skender Begovoj 4, Pariskoj 5, Stjepana Radića 4, Gavrila Principa 8, Zmaj Jovinoj 35, Rige od Fere 17, Kosovskoj 30, Crnogorskoj 6, Visokog Stevana 21, Deligradskoj 7, Obilićevom vencu 15, Jelene Ćetković 9, Deligradskoj 11, Kursulinoj 35 (prepravljena), Jelene Ćetković 4, Đure Daničića 13, Hilendarskoj 15a, Kneza Miloša 75, Kosovskoj 15, Kneza Miloša 87, i drugih. 3 Izuzimajući pritom Arheološko nalazište antički Singidunum, koje je zaštićeno 1964. godine.

ID-ENTITET BEOGRADA

nosti prepoznaje i istorijske prostore kao potencijalnu parcelu (npr. Akademski park na Studentskom trgu (Ćerimović 368)), a pojas gradske šume kao priliku za stanogradnju i proširenja izgrađenog (Zvezdarska šuma). Trodimenzionalni svet postaje dvodimenzionalan, racionalno se izvrgava u iracionalno, više potrebe u niže, a “prenamena” u sredstvo vulgarne preraspodele dobara da bi jednom zajedničko (dobro) postalo zauvek privatno. Sve veća prevlast izgrađene ili ispražnjene sredine nad prirodnom i parkovskom, vidljiva je u nedavnim obnovama Terazijskog i Manješkog, posebno Tašmajdanskog parka, ali i onog na Topličinom vencu, čime su njihove nasleđene prostorno-ekološke vrednosti mahom svedene na dekorativne, ili čak uništene, a naglašena težnja uobličavanja po slici javnih prostora trgova. Istupanje u ime pr vorazrednog javnog interesa naročito prati izgradnju novoizgrađenog Mosta na Adi, ali krucijalno odlučivanje biva određeno simptomima “kretanja naravi” pre nego diskurzivnim promišljanjem i jasnim uvidom u dalekosežniji smisao, posledice i opštu korist od donetih odluka. Gromko obznanjivanje prednosti novog mosta (inženjersko-arhitektonsko rešenje, simbolni potencijal, nesumnjiva estetizantnost), ne prikriva protivsmislene izbore unajmanje neusklađene sa bonum commune: lokaciju koja je nalagala premošćavanje tri vodene površine (zimovnik, reka Sava, rukavac) umesto samo glavnog toka reke, probijanje magistrale (Unutrašnjeg magistralnog poluprstena) kroz stari deo Beograda, područja od izuzetnog kulturno-istorijskog značaja i prirodnu baštinu (Službeni glasnik 1987),4 izvesnost ogromnih ulaganja u budućnosti da bi most uopšte pokazao svoju već preplaćenu upotrebnu vrednost (izgradnja novih pristupnica, kao i tunela kroz Točidersko brdo), zaobilaženje postojećeg saobraćajnog rešenja (projekat Metro-mosta), i drugo (Vidi: Bogunović 2011, 29–32).5 Razmetno skup za vreme ozbiljne društvene i ekonomske krize, odmetnut od postojećih planova, zaštitarskih i ekoloških aksioma, kao rešenje in potentio s debelom kreditnom omčom, Most na Adi predstavlja entitet rođen u potpunoj zbunjenosti gradskog jastva.

Zaključak Premda optočen satelitskim, a unižen divljim naseljima, pritisnut nagonskim rastom i prilivom, množeći u sebi dugovečne i nerešene probleme saobraćaja, kanalisanja, asfaltiranja, ekologije, i mnoge druge, Beograd je danas ipak vođen opšteprihvaćenom strategijskom i političkom uputnicom da predstavlja “motor razvoja Srbije”. Paradoksalno, njegov razvojni put, umesto da je opredeljen čvrsto ocrtanim društvenim ciljem i promišljanom svrsishodnošću (causa finalis), prepušten je pokretačkom uzroku (causa efficiens) i krajnje pojedno4 Zbog posebnih prirodnih, estetskih, kulturnih i istorijskih vrednosti, prostorna kulturno-istorijska celina „Topčider“ je kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju, dok je Ada Ciganlija područje prirodnih vrednosti u evidenciji Zavoda za zaštitu prirode Srbije. 5 Osim prilaznica već rešenih u tri nivoa, predviđaju se nove, kao i tunel koji će povezivati Topčider i Autokomandu.

81

IDENTITET BEOGRADA

stavljen u skladu s nalozima investicione i mehanicističke logike. Bez jasnih ciljeva, šireći se unutar i van sebe, sve veći grad stenje spasavajući sve manju Srbiju, koja se u njega pretače kao u nespojenom sudu. Zahvaćen simptomima Kolhasove Veličine (Kolhas, Mau i Oma 2009, 724–725), sa opštinama razvejanim po Šumadiji, Sremu i Banatu, sve teže zadobija i brani svoju posebnost. U neodmerenom narastanju ne jača i ne pronosi više potrebe, ne pritiču mu znanja i novi oblici duhovne energije, izostaju vedrina i perspektive doseljavanja. Obremenjen motivacijama iz pomanjkanja a ne razvoja, jer u njega dovodi iznudica, eg zistencijalna nevolja, neznanje i nemanje, zato što se drugde ne može, biva sve dalji idealu oduhovljene urbane sredine višestrukih identiteta. Teleološko ipak opstaje u planskim naporima gradskog Ja, u bavljenju svrhovitim i održivim razvojem, kvalitativnom izrastanju i pokušajima aktualizacije velikih mogućnosti Beograda, ali njegov stvarni izgled iz toga često ne proishodi. Umesto razvojnom svrhom, u mnogome je determinisan pukim kauzalitetom, u koji se upliće nužda podmirenja nižih potreba, samovlasno preinačavanje i ništenje planiranog, usvajanje drugačijih, često protivrečnih i kratkoročnih ciljeva, što vrhuni legalizovanjem tvorevina brojnih hranitelja gradskog id-entiteta. U međuprostoru i međuvremenu delovanja gradskog ida, stvorene su građevine pa i čitava naselja nove “id-iomatike”. Samointeres moćnih društvenih grupa mimikrijski se skrio iza javnog interesa, a mnogo šta, uz hitro donošenje i preudešavanje planova, pojednostavljeno je i prepušteno logici biznisa i ekonomskih vrednosti, mimo učešća i odobravanja građana. Apsolutni monopol na gradotvornost zaimala je građena sredina, na štetu poštovanja prirodne sredine i njenog nasleđa, a izvorno novo isprednjačilo je i potisnulo oživljavanje, tanano inoviranje ili nadograđivanje starog. Veliki modernistički argumenti dobili su na važnosti, iako učinci progresa svud uokolo ne bacaju optimističke zrake. Značajni građevinski proboji, grandiozne sinteze tehnike, umetnosti i profita, postali su novi ideogrami političkih odmeravanja, ali i nabačene bankarske omče opšteg dužničkog igrokaza, pre nego apoteoze čovekovog blagostanja. Sve manje predmet empatije, personifikacije, identifikacije, Beograd je sve ređe ti, tek nimalo ja, sve češće to. Vlastitost koja se gradu daruje, u njega prenosi – svest, duh, karakter; identitet čoveka koji zahteva identitet mesta, i dalje postoje, ali u gradu ugroženog identiteta i ojačanog id-entiteta.

Literatura: Bodler, Š. 1975. Cveće zla, pariski splin, Beograd Bogdanović, B. 2008. Tri ratne knjige. Novi Sad Bogunović, S.G. 2005a. Arhitektonska enciklopedija Beograda. I. Beograd ——— 2005b. Arhitektonska enciklopedija Beograda. III. Beograd ——— 2006. “Građevinsko nasilje ili kako je pobeđen zdrav razum.” Danas, 26. jun

82

ID-ENTITET BEOGRADA

——— 2010a. “Drveću postaje teško u Beogradu.” Politika, 1., 2. i 3. maj ——— 2010b. “Čubura bez rodoslova.” Politika, 30. oktobar ——— urednik. 2011. Akademija arhitekture Srbije. Rad–Dela–Komentari. Beograd Ćerimović, V.Lj. 2010. “Moći zakonodavne i kvazistručne terminologije.” Izgradnja 9–10 Ekoplan. 2011. pristupljeno 30. decembra http://www.ekoplan.gov.rs/srl/Vrednost-nelegalnihobjekata-procenjena-na-10-milijardi-evra-1200-c31-content.htm Ellenberger, H. F. 1970. The Discovery of the Unconscious. The History and Evolution of Dynamic Psychiatry. New York Ferenčak, M. 2006. “Regulisanje i unapređenje neformalnih naselja u Srbiji”, u: Nacionalna konferencija o stanovanju “Ka novoj stambenoj politici u Srbiji”, Beograd Frojd, S. 1979. “Autobiografija, Nova predavanja za uvođenje u psihoanalizu.” u: Odabrana dela S. Frojda, VIII, Novi Sad Gordić, G. 1966. Arhitektonsko nasleđe grada Beograda I. Katalog arhitektonskih objekata na području Beograda 1690–1914, Beograd Haapala, A. 2011. The Urban Identity: The City as a Place to Dwell. pristupljeno 30. decembra http://www.eki.ee/km/place/pdf/kp3_01_Haapala.pdf Hol, K.S., G. Lindzi 1983. Teorije ličnosti. Beograd Kolhas, R., B. Mau & Oma. 2009. “Bigness, ili o problemu veličine.” u: Antologija teorija arhitekture XX veka, ur. M.R. Perović, Beograd Krstić, B. 2006. Zakonodavstvo arhitektonske baštine. Beograd Lazarević-Bajec, N., M. Maruna, 2009. Strateški urbani dizajn i kulturna raznovrsnost. Beograd Le Corbusier. 1986. Towards new Architecture. New York Norberg Šulc, K. 2009. “Genius loci.” u: Antologija teorija arhitekture XX veka, ur. M.R. Perović. Beograd Pajk, Barton. 2008. “Grad u stalnim promenama.” u: Polja III/453, Novi Sad Popović, B. 1977. Uvod u psihologiju morala. Beograd Radović, R. 2009. “Velika ljudska tvorevina, čudo memorije, između snova i stvarnosti (...).” u: Forma grada. Osnove, teorija i praksa. Beograd Službeni glasnik. 1987. “Odluka o utvrđivanju nepokretnih kulturnih dobara od izuzetnog i od velikog značaja.” Službeni glasnik SRS 47 Solnit, R. 2010. Lutalaštvo: istorija hodanja. Beograd Velmar-Janković, S. 2011. Kapija Balkana. Brzi vodič kroz prošlost Beograda. Beograd Vujošević, M., K. Petovar, 2006. “Javni interes i strategije aktera u urbanističkom i prostornom planiranju.” Sociologija 48/4 (XLVIII) Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda. (ZZS). http://www.belgradeheritage.com/ zavod/vracar.html

83

ABSTRACT: The id-entity of Belgrade Inserting division (en dash) in the word “identity” and an attempt to introduce and explain the newly established concept, briefly determine the direction of this work. Analysis of susceptibility to personification initially leads to the conclusion that identity stands as one of the many terms of man’s subjectivity transferred to the city. As their recipient and carrier, the city has the “identity”, the „spirit”, „memory”, and often grows into „personality”, in which can be recognized its instances. By analogy with the classic Ego, as well as the self of the analytic psychology, the “Ego of the city” is viewed as a rational axis of balance, unity and organization, but also as an activating factor in the formation of urban identity. The mechanism carried by the drive and the principle of pleasure, like the psychological Id, acts contrary, opposing the organization and planning of urban system. It is the creator of an entity that has no organization, no „evaluation, not knowing good or evil, neither morality.” As the opposite and the reverse side of identity, „identity” occurs in the number of its emanations: illegal construction, architecture without architects, urban planning without urban planners, areas of urban alienation, unselected demolition, examples of abolishing the public interest... Work continues by stating examples of id-entity and „id-iomatic” buildings of Belgrade (such as agglomerations of alienated industrial modernism, edifices erected ignoring the standards of urban planning, exemplary betraying of bonum commune in the renovation of city parks, Bridge at Ada, etc.). The conclusion is that, rather than by development purposes, the present appearance of Belgrade, is largely determined by simple causality, activated by the necessity of satisfying lower needs, arbitrary alteration and abandoning of concepts planned, the adoption of different, often contradictory and short-term goals, which all crowns with legalization of a number of informal structures that city then conceals by false paternity. Terms immanent to selfhood are thus no longer given to Belgrade bona fide, it is less and less subject to personalization and personification, empathy, less frequently is You or Me, increasingly it is It (Id) – the city of the affected identity and reinforced id-entity. Keywords: Id-entity, city, Belgrade, identity, Id, personality of the city, Ego of the city

UDK:

KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

Tamara KRSTIĆ Radio Beograd

Rad predstavlja pojedine tačke na stogodišnjoj mapi književnog Beograda. U hronološkom sledu izdvojena književna dela pokazuju razvoj slike grada, uslovljene, kako različitim pravcima i tendencijama u književnosti XX veka, tako i samom istorijom, socijalnim i kulturnim promenama. Metamorfoze urbanog u književnim delima srpskih pisaca i na početku XXI veka nastaju u sudaru nasleđene kulture, kulture jednog kolektiva i onog pojedinca, junaka koji u grad učitava osećanje i duh svog vremena. Žanrovska određenja koja stoje u podnaslovima dela kao što su, „beogradski roman” i „roman o Beogradu“, omeđiće gradski prostor teksta nad kojim se rađa junak ili lik jednog dela. Zagledani podjednako u prošlost i savremenost grad, pokušavaće da istinu svog bića pronađu u velikom gradu i poistovete je sa svim onim što jeste Beograd. Ključne reči: srpska književnost, Beograd, roman o Beogradu, slika grada, identitet grada „Književnost i umetnost su za nas beznačajne stvari. Sreća i dobro jednog naroda ne leži u njegovom umnom i kulturnom napretku, kao što ste vi nekada mislili, već u mirnom i pravilnom toku života (jelo, piće i odelo); i to kad mi niko ne remeti domaći mir, onda je to prava sreća. –Ah, – prekidoh je mi smo to nazivali svinjskim životom. Čoveku smo ostavljali mnogo uzvišenije ciljeve... – Bili ste na pogrešnom putu. –Lepo, a šta će vam škole, kada one ne doprinose ništa ljudskoj sreći onakvoj kakvu vi određujete? – Samo zbog državnih potreba, inače, razume se , nisu nužne.“ Svetolik Ranković, U XXI veku

85

IDENTITET BEOGRADA

„Majsko jutro 2011. godine posle Hristova rođenja, s punim sunčanim sjajem, širi se nad pitomim Beogradom. Po bregovima oko ogromnoga grada na sve strane letnjikovci i stanovi u vrtovima punim šarenoga cveća. Po vazduhu ajeroplani kao leptirovi nose poštu u Ljubljanu Zagreb, Zadar, Sarajevo, Skadar na Bojani, Ohrid, Prizren, Skoplje i Niš. Od nekadašnjih varošica Zemuna i Pančeva postali su takođe veliki gradovi, vezani električnim tramvajima s Beogradom. Na Savi i Dunavu je nekoliko mostova, a bezbroj parnih lađica vrše saobraćaj vodom. Železnički vozovi iz centralne stanice jure svaki čas na sve strane u svim pravcima, a najčešći su i najpuniji ka Jadranskom moru, ka Skadru na Bojani, k Ulcinju i ka Dubrovniku.“ Stojan Novaković, Nakon sto godina „Beograd je posle 200 godina jedna od najvećih varoši na jevropejskom Istoku...“ Anonimni autor

N

asuprot godinama s kraja XIX veka, u kojima još uvek preovladava realistična proza okrenuta ruralnom i seoskom životu, navedeni delovi utopija nepoznatog autora, Stojana Novakovića (1842–1915) kao i pripovedne antiutopije Svetolika Rankovića, na koje je skrenuo pažnju Ivo Tartalja u knjizi Beograd XXI veka, primećujemo možda i pr ve napore i želje da se razume misterija grada, njegovo planiranje i podizanje. Takve projekcije, koje prikazuju Beograd u XXI veku, pokazuju bar delimično jednu od tri ideje o vrednovanju grada u poslednjih dvesta godina koje ističe Karl E. Šoške u svom tekstu „Ideja o gradu u evropskoj misli: Od Voltera do Špenglera.“: grada kao vrline u kojem se uređena urbanistička slika prenosi i na idealno socijalno, političko uređenje zemlje čija se prestolnica prikazuje. U narednim etapama grad će prerasti u porok ,a potom će se razvijati kao grad izvan dobra i zla. Teško je reći koliko je Beograd uspeo u svoju mapu od samo jednog veka da ucrta takve vrste promišljanja i razvoja u književnosti pod stalnim pritiskom istorije, politike, rušenja i dograđivanja. „Slika grada se oblikuje kroz perceptualni zastor stvoren u nasleđenoj kulturi i preobražen ličnim iskustvom“ dodaje Šoške a dodaju i srpski pisci okrenuti urbanoj imaginaciji i urbanoj prozi u XX veku. Od slike grada omeđenog pogledom na uređenu površinu gradske zemlje i osvojenog neba nad gradom „tehnološkim čudima“ u kojem pojedinac utiskuje vrline, humanističke ideje oblikovanja idealnog mesta za stanovanje, razvitak duhovnih sfera čovekovih kroz književnost i umetnost, i mogućeg susreta sa drugim, razvijaće se književni grad do samog teksta, kao lavirinta u kojima se ukrštaju istorijski, kulturni, društveni porazi generacija i pojedinaca. Grad će čitati nas same, pod balastom nasleđa predaka, „palanačkog duha“ i surove, sive svakodnevice zaprljane, za86 gađene nad neostvarenom slikom grada kao vrline, idealnog , tog „višnjega Jerusalima“

KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

o kojem je maštao još Konstantin filozof kada je u XV veku u žitiju despota Stefana Lazarevića napisao „I ko je kadar da pisanjem kaže kakav je položaj, izgled i lepota Beograda“. Kada je početkom januara 1895. godine u kragujevačkom listu „Potpora“ objavljena je jedna od pr vih priča Svetolika Rankovića, sa naslovom „U XXI veku“, srpska književnost je još uvek bila prevashodno okrenuta ka selu i prošlosti. Iako autor, zagledan u budućnost, nigde direktno ne pominje ime grada u kojem su umesto palanačkih kućića izgrađene „gromade gorostasnih dvorova i palata“, tehnološka čuda na nebu naspram časovničarske starudije iz XIX veka, koju poseduje gimnazijski profesor latinskog jezika, a koji meri i vreme u 2095. godini, čini se da, opisuje prestolnicu jednog „mirnog i srećnog“ uređenog birokratskog sistema u kojem, naravno, nema mesta za književnost i umetnost. U svetlu ove pripovetke ne čini se onda čudno što je Svetolik Ranković u svojim potonjim romanima (Gorski car, Seoska učiteljica, Porušeni ideali), zagledan u savremenost prikazivao nagone i mračne strane čoveka koji je u neprestanom sukobu sa svetom koji ga okružuje. Takav svet razara i sam život junaka ali i idilične slike seoskog života, zapisujući neukost, primitvizam i zaostalost sredine i ljudi svoga vremena. Iz istog vremena treba pomenuti pripovetke Iz beogradskog života (1891) Sime Matavulja u kojima se java grada dopunjuje snoviđenjima pripovednih likova, religioznom mistikom, čudima i predosećanjem smrti u velikom gradu. Bio to jedan od Matavuljevih načina da mistifkuje usamljenički, gradskim sivilom obojen život junaka iz naroda u gradu. Ove priče nagoveštavaju jedan smer urbane imaginacije u srpskoj moderni koji će oslikavati položaj čoveka u gradu, način života, intimni svet junaka i osećanje obeskorenjenosti. (o tome govori Aleksandar Jerkov u pogovoru „Antologije beogradske priče“). Obeskorenjenost junaka predstavlja poziciju modernog čoveka, bačenog u svet koji nije njegov. To je „došljak iz sveta koji je oblikovala naša realistička pripovetka“ u Beogradu, kakav je Čedomir Ilić, junak istoimenog romana Milutina Uskokovića (1914), koji se smatra začetnikom beogradskog romana i nastavljačem zamisli Svetolika Rankovića o romanesknom junaku izneverenih ideala. To je i povratnik iz rata, u međuratnoj književnosti, i pariski đak koji se vraća u Beograd. Tako je i u romanu Terazije Boška Tokina gde sama „varoš ima istu sudbinu koju imaju i ljudi“. Gotovo čitava međuratna književnost počiva na urbanoj imaginaciji, a sama forma dela kao da postaje odraz pokidanosti modernog čoveka u razlomljenoj slici grada. Za formu Tokinovog romana „o posleratnom Beogradu“, kako stoji u podnaslovu, važna je tehnika filma i kolažiranja, primetna već na koricama knjige, kroz fotomontažu sastavljenu od slika Beograda (roman je objavljen 1932. godine). Poput trga nekog renesansnog grada, Terazije postaju centar iz kojeg novi život grada počinje, mesto sa kojeg se pruža i razliva pogled ka novim predragrađima. Mesto na kojem će se sabirati sva nova urbanistička i arhitektonska lica grada i svi portreti tadašnjih stanovnika: od intelektualaca, političara, novinara do činovnika. Mesto dnevnog i noćnog svetla razlamaće gotovo sve segmente gradskog života, političkih, so- 87

IDENTITET BEOGRADA

cijalnih, društvenih prilika, odsjaje dalekog sveta. Pokazatelj da će i pojedinac, a samim tim grad, i u narednim decenijama i vekovima počivati i dalje „na disharmoniji“. Na tasovima beogradskih Terazija biće Beograd koji je, samo prividno, nestajao, i Beograd koji se formirao kao evropska varoš. Istok koji nije sasvim iščeznuo i Zapad koji se nije odomaćio. Na tasovima Beograda sedeće „generacije koje u sebi nose raskršća“ i prijatelji iz mladosti koji će se na raskršću Terazija rastati a čiji će životi, pogledi, životna promišljanja i duh ubrzanog vremena upravo oblikovati život i izgled grada. Imaginarni, mogući, idealni grad pretvoriće se u jednu kritiku čitavog društva i nacije: „Beograd je bio polučaršijski, polumondemski, primitivan, dekorativan, dinamičan, vizantijski, rafinovan, nemoralan, zakulisan, brutalan, temperamentan, nemilosrdan, pijan, bezobziran, familijaran, anahroničan. Besan i bedan u isti mah. Džungla. Far vest. Carstvo komita i advokata. Postojbina patentiranih patriota, lažnih velikih ljudi, snobova, spekulanata, političara koje niko nije voleo a ceo svet trpeo. Beograd, drevna varoš na ušću Save i Dunava, sa divnim profilom nije imao svoje „ja“. Nedovršena simfonija.“ Ubrzanje vremena i istorijskih tokova, promena politika, sudari kultura i civilizacija usloviće da se nad hronikama samog grada, kao specifičnih književnih figura, kakve imamo u delima Ive Andrića, oblikuje sam život i svest junaka u gradu. Pad,bombarodvanje i rušenje Beograda u Drugom svetskom ratu, a potom i oktobarski dani za oslobođenje projektovaće se i na unutrašnji svet čoveka u pričama Ive Andrića, naslovljenih kao „Beogradske priče“ i pr vi put objavljenih kao celina 2010. godine. Zajedno sa romanom Gospođica (1945), ove priče bi, prema rečima priređivača Žanete Đukić-Perišić mogle da budu jedna moguća hronika Beograda. Nad ruševinama jednog grada i jednog društva, Andrić će u svojim pričama evocirati enterijere kuća, živote i odnose u građanskim porodicama u Beogradu od 1919. godine (kada i sam dolazi u Beograd), promene, slomove i smrt pojedinca uslovljenih spoljnim prilikama: političkim, socijalnim, društvenim i ekonomskim promenama u godinama na kraju Drugog svetskog rata, snagu, ponosom onih ljudi koji će aktivnim učešćem u borbama uspostaviti jedno novo društvo (ratne godine proživeo u Beogradu,), do imaginarne projekcije novih generacija iz 1994. godine (koje nije doživeo) gde se nad dnevnikom ratnih godina dočekuje proslava četrdeset godina od oslobođenja Beograda. Kraj građanske kulture, samim tim i nestanak jednog Beograda, dolaskom nove klase u oslobođeni Beograd (Očevi i oci, 1985. i Timor mortis, 1989.), biće uzrok i posledica definitivnog kraha pojedinca, porodice, društva i države na kraju XX veka (Ubistvo s predumišljajem, 1993) u delima Slobodana Selenića. Istorija Beograda XX veka oslikaće se i kroz jezik junaka ovih romana. Različiti nanosi dijalekata, argoa i žargona dodatno će potisnuti duh intelektualaca i gospode predratnog Beograda i osnažiti grubu, golu, bahatu stvarnost jednog novog nastupajućeg posleratnog Beograda. Veoma slično Slobodanu Seleniću, kada je u pitanju narativna struktura i jezik koji 88 dodatno boji sliku vremena i prostora i kojim se predstavlja i diferencira i sam život juna-

KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

ka ( što je odlika jedne generacije pisaca a pokazatelj povratak realizmu u „prepisivanju života“) napisaće Dragoslav Mihailović u romanu Kad su cvetale tikve (1968) o bokseru sa Dušanovca. Iako će i ovde kontekst vremena i političkih prilika (godine Informbiroa) u mnogome odretiti tok život junaka ipak će presudno, za njegov identitet, biti odrastanje na beogradskoj periferiji. Tako će se i surovost i vrelina „beogradskog asfalta“ ucrtati u svest, jezik i život junaka romana Kad su cvetale tikve, predstavljajući u vreme objavljivanja, ne samo političku provokaciju, već i književnu, prikazivanjem grada i pojedinca u jednom drugom svetlu. Interesantno je da će roman Dragoslava Mihailovića otovriti jedan novi prostor i uticati na formiranje drugačijeg i novog pravca u urbanoj imaginaciji proze i pesničkog jezika grada. Beograd je tema gotovo svih dela Svetlane Velmar-Janković. U njima se grad oblikuje kao prostor sećanja. Ožiljak (1956), Lagum (1990) i Prozraci (2007) koji prerastaju u metaforu sećanja na grad i odrastanje nad presudnim ratnim godinama. U realističkom prosedeu romana ukrstiće se perspektive ličnog, porodičnog, istorijskog, ideološkog i politčkog Beograda XX veka, koji će se, zajedno sa pričama o dorćolskim ulicama (Dorćol,1981) i Vračaru čija priča započinje opisom iz XV veka i prostire se do poslednjih godina XX veka (Vračar,1994), učiniti kao priprema za istoriografsku knjigu o Beogradu, objavljenu 2011. godine, Kapija Balkana – brzi vodič kroz prošlost Beograda. U maniru svojih romana, književnica gotovo lirski pripoveda o istoriji grada, od njegovog osnivanja do XX veka. Godine kada se uspostavljalo demokratsko srpsko društvo, od 1903. do 1914. mnogi su opisivali kao zlatne, dok ih Svetlana Velmar Janković vidi kao teške i „posute svetlucavim prahom razigranog uma srpskih naučnika, graditelja i umetnika.“ U tim teškim godinama Stojan Novaković napisaće tekst Nakon sto godina o Beogradu kao skladnom gradu, u čijem središtu stoji dom kulture sa Dositejevim imenom. 2011. Godine. Po mnogo čemu njegov opis grada ostaće i dalje nedosanjan san. Na početku XXI veka, nedosanjan san o gradu „večitog podneva, bez sutona i senke“, pojaviće se kao prolog i poetski refren u romanu Vladimira Pištala Milenijum u Beogradu (2000). U realnosti koju prikazuje roman, biće to Beograd u poslednjim decenijama XX veka, grad u rascepima koje su donele devedeste: nad „duhovnim“ urušavanjem od strane njegovih stanovnika i „telesnim“ rušenjem u bombardovanju 1999. godine. Fragmenti jednog vremena i odrastanja jedne generacije čiji se emotivni, prijateljski i životni oslonci gube nad ratovima, emigracijama, nad „roditeljskim grehom“ a onda i nad istorijom grada „nezaceljenih rana“ predstavljaće će potragu glavnog junaka za mozaikom koji će sakupiti sve te oprečne detalje svog života mozaik na kojem će, konačno, biti ispisano: „ Beograd to sam ja!“ Beograd u XXI veku biće još jednom dat u poređenju sa prošlim vremenima u romanima Mirjane Đurđević. Već samim naslovom Kaja, Beograd i dobri Amerikanac (2010), autorka postavlja grad kao jedan od junaka svog romana. To je predratni Beograd na čijim mapama se traži mogućnost „jednog Beograda u kojem niste živeli“ ,kako 89

IDENTITET BEOGRADA

stoji u podnaslovu romana, kao slika građanskog sveta u kome je drugost dobrodošla i prihvata se, bilo da je reč o maloj budističkoj zajednici nastanjenoj na periferiji grada, bilo da je reč o „dobrom Amerikancu“., diplomati u centru Beogradu. Preispitivanje stavova, uvreženih mišljenja i predrasuda, stereotipa današnjeg čitaoca dozvoljava da se se grad, u romanu, jednim delom razvija u drugom pravcu od onoga što je zapisano i u zemljišnim knjigama. Svojom drugom stranom, podvući će u romanu paralele sa današnjicom Beograda. Otuda ovo postaje priča i o Beogradu u kojem danas živimo i koji se ne razlikuje mnogo od onog pređašnjeg, pa čak ni u opstajanju „društva za ulepšavanje Vračara“. Narav Beograda, Mirjana Đurđević produbiće studijama naravi i karaktera u narednom romanu Bremasoni (2011), u kojem će sliku Beograda upotpuniti pisci Branislav Nušić i Borislav Pekić. Kroz likove pisaca posredno će progoviriti i njihova dela, bar ona posvećena Beogradu. (Hodočašće Arsenija Njegovana Borislava Pekića, gotovo sve drame Branislava Nušića i knjiga Beograd nekad i sad) Mape i duh savremenog Beograda oslikaće se u romanu Mango (2008) Ljubice Arsić, kroz potragu glavne junakinje za izgubljenim identitetom nad trivijalnošću i prazninom življenja. Na ivici nebitisanja, prozirnosti, bezličja u kojem sve postaje jedno i ništa, bez obzira da li ste u vrevi i sjaju centra ili na periferiji neostvarene svakodnevice, junakinja će na mapi Beograda ucrtati ulice, kafiće, radnje i ljude koji će izgraditi mesto u kome će nedostatak ljubavi, komunikacije, mudrosti, znanja biti prikriven „svetom mrtvih, šarenih krpica.“ U takvom gradu slatkasti ukus manga prelazi u otužnu gnjilež, ljudsko postaje izgubljeno u svetu stvari i predmeta, a slika grada pretvara se u stanje uma samog pojedinca. Naslov knjige raslojava se na definiciju manga kao voća i naziva jedne robne marke čija se prodavnica nalazi u centru Beograda. Nije li ta vrsta i eg zistencijalne i duhovne ugroženosti savremenog čoveka i njegovog opstanka u gradu o kojoj govori Ljubica Arsić zapravo dostizanje sreće, mirnog i lagodnog života čiji vrhovni principi postaju jelo, piće i odelo u ironizovanom pogledu na XXI vek Svetolika Rankovića, navedenog na početku teksta!? Na kraju, možda, još jednom se zagledati u beogradsko nebo, prostrano i visoko, promenljivo a uvek lepo, kako piše Andrić u romanu Gospođica: „Uvek lepo i bogato, kao naknada ovoj čudnoj varoši za sve ono čega u njoj nema i uteha zbog svega onog što ne bi trebalo da bude.“ Svakako, na kraju ove jednovekovne šetnje, po jednoj od mogućih mapa književnog Beograda, ucrtati velikim slovima još jedno ime. Miloš Crnjanski nije napisao roman o Beogradu ali je napisao poemu Lament nad Beogradom (1962), čiji će stihovi uvek biti pr va i poslednja primisao o gradu, čak i onda kada je Beograd najudaljeniji. Ti, međutim,sjaš, i sad, kroz san moj tavni, kroz bezbroj suza naših, večan,u mrak, i prah. Krv tvoja ko rosa pala je na ravni, ko nekad,da hladi tolikih samrtnički dah. 90

KNJIŽEVNOST NAD STOLETNOM MAPOM BEOGRADA

Grlim još jednom na Tvoj kamen strmi, I Tebe, i Savu, I Tvoj Dunav trom. Sunce se rađa u mom snu. Sini.! Sevni! Zagmi! Ime tvoje, kao iz vedrog neba grom. A kad i meni odbije čas stari sahat Tvoj, To ime će biti poslednji šapat moj.

Literatura: Andrić, Ivo. 1992. Gospođica, Sabrana dela, III. Beograd: Prosveta- Oktoih- SKZ-BIGZ Crnjanski, Miloš. 2008. Lirika Itake i komentari. Beograd: Štampar Makarije-Oktoih Deretić, Jovan. 1996. Istorija srpske književnosti. Beograd: Trebnik Jerkov, Aleksandar. 1994. Antologija beogradske priče (pogovor). Beograd: Vreme knjige Pištalo, Vladimir. 2000. Milenijum u Beogradu. Beograd: Narodna knjiga Tartalja, Ivo. 1989. Beograd XXI veka. Beograd: SKZ Tokin, Boško. 2011. Terazije, Romani srpske avangarde, prir. Gojko Tešić. Beograd: Službeni glasnik Vladušić, Slobodan. 2008. „Urbano kao izazov“. prir. Slobodan Vladušić, Polja 453, Novi Sad

ABSTRACT: This essay represents highlights in a century old literary map of Belgrade. Chronologically selected literary works show development of urban image, caused by different developments and tendencies of the twentieth century literature as well as by history, social and cultural changes. Cultural clashes, between the inherited one and the culture of the individual are causing the city metamorphosis portrayed in the Serbian literature of XXI century. In the “novel about Belgrade” or “Belgrade novel” the new hero or character will be born. Looking into old or contemporary of the city it will try to find the true self in the big city and identify itself with the Belgrade as it is. Keywords: Belgrade, Serbian literature, Belgrade novel, urban image, urban identity

91

UDK:

VREME (PRE)ZAGUŠENOG Zoran BLAŽINA DIZAJNA U Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd BEOGRADU U jednu ruku ovaj rad je lična refleksija o beogradskoj sceni dizajna i o situaciji u kojoj se ona nalazi posle mnogih političkih, ekonomskih i kulturnih potresa koje su poslednjih godina zadesile ovu zemlju. U drugu ruku, pošto je i sam autor teksta dizajner i tokom nekoliko decenija je učestvovao i bio svedok kako se ova scena razvijala, rad predlaže, s relativnom objektivnošću, da bi trebalo uraditi sledeće: – ponuditi kratak istorijski pregled razvoja dizajna u Srbiji, počevši od 1920. godine, pa sve do danas, podvlačeći kreativne vrhunce i neuspehe tog perioda – ispitati i analizirati trenutno mesto i ulogu dizajna u Srbiji, postavljajući ga kako u opšti okvir vizuelnih umetnosti tako i u širi okvir celokupne ekonomske, političke i kulturne situacije u zemlji. Rad se posebno bavi preovlađujućim strujama u dizajnu koje su visoko indikativne za duboko ukorenjeno nerazumevanje i predrasude, posebno vezane za ovaj vid umetnosti. Takođe, rad postavlja pitanje da li je neka određena društvena grupa imala interes u podsticanju ovakvih struja. – Dotaći se i postojećeg kritičkog i teoretskog opusa srpskog dizajna, njegovog dometa, značaja i sposobnosti kao i ukazati na potrebu za razvijanjem temeljnije, sistematičnije i kompetentnije teorije dizajna. – Pružiti uvid u skorašnji pozitivni razvoj beogradske dizajn scene ( uprkos sveukupnoj bledoj situaciji u Srbiji ), i na osnovu tih pozitivnih pomaka ponuditi određene smernice za budućnost, kada će uloga dizajna biti priznata i cenjena na način na koji su vizionari, kao što je Stiv Džobs, predvideli da će se desiti širom sveta. Ključne reči:

93

IDENTITET BEOGRADA

Od vremena s početka sedamdesetih,

kada sam u SKC-u slušao i gledao Viktora Papaneka1 pun nade, veliki svet posmatram iz žablje perspektive dizajnerske struke, a on sve više liči na izgubljeni brod koji već sluti svoju hrid. Nemamo daha da shvatimo, potreban nam je vremenski otklon jer ne vidimo. Novi odnosi, medijski prostori, novo tržište i potrebe. U promenama se teško snalazimo. Društveni život se seli iz realnog u virtuelni. Svet beogradskog dizajna nacrtan je iz semantičke2 perspektive. Ona ne podrazumeva logiku poretka linearne3 vanvremenske perspektive, da je nešto iza manje a nešto ispred veće, već je odnos veličina opsena i relativan pojam. Godine iza nas, kako kaže Pekić, pojeli su skakavci, Beograd je početkom sedamdesetih godina dvadesetog veka imao (a sad nema) veliki Dizajn centar na uglu Knez Mihajlove i Zmaj Jovine pod vođstvom dr Miroslava Fruhta.4 Centar, koga je identifikovao i danas moderan znak Milana Rakića, funkcionisao je na postulatima Bauhaus škole i bio mesto okupljanja dizajnera iz zemlje (Jugoslavije) i inostranstva. Pratila ga je jaka infrastruktura u vidu respektabilne srednje Škole za dizajn, koja je sarađivala i sa engleskim koledžima i Akademije za primenjenu umetnost i dizajn, gde su Ivan Tabaković5 i Miloš Ćirić6 do sedamdesetih već uspostavili evropski model u obrazovanju dizajnera. Zatim Muzej primenjene umetnosti, sa moderno uređenim galerijskim prostorom po projektu prof. arh Milana Pališaškog u prestižnoj zgradi porodice Čelebonović, Udruženje likovnih umetnosti primenjenih umetnosti i dizajnera Srbije - ULUPUDS sa velikim posleratnim imenima arhitekture, dizajna, fotografije, kostimografije. Pratio ih je časopis ”Industrijsko oblikovanje” Zavoda za ekonomiku domaćinstva (1975–1983 )…. Većina

94

1 Viktor Papanek (1927–1998) Dizajner i profesor iz SAD. Gostovao je u Beogradu 1974. u Studenskom kulturnom centru, gde je promovisao svoju knjigu „Dizajn za stvarni svijet”, (Papanek 1973) 2 Semantička (ikonološka) perspektiva ne rešava odnose veličina među likovima s obzirom na njihovu udaljenost, već s obzirom na njihovu važnost. Već mala djeca koriste semantičku perspektivu; to nazivamo "emocionalni realizam", gde djeca likove koje doživljavaju važnijima prikazuju i većima. Svoju mamu dete će prikazati neproporcionalno velikom i time izraziti njenu važnost i značenje, a svoja stavove i osjećanja, vrijednosne sudove i opredelenja; time dečji crtež postaje poruka. Tu se doslovno prikazuje ono što simbolično označavamo kao "velike" i "male" ljude: svojoj hijerarhijskoj važnosti; stoga govorimo o perspektivi značenja 3 Linearna perspektiva geometrijska konstrukcija zasnovana na a nedogledima, vidimo kako se svi oblici koji se udaljuju od posmatrača pravilno smanjuju. 4 Miroslav Fruht (1922 – 2000) teoretičar i istoričar dizajna. Diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. Zvanje doktora nauka stekao je tezom „Funkcija industrijskog dizajna u proizvodnom preduzeću.“ (Fruht 1981) 5 Ivan Tabaković (1898 – 1977) Rođen u Aradu, u današnjoj Rumuniji. Školovao se u Budimpešti, Zagrebu i Minhenu. 30-ih je bio član grupe "Zemlja". U Beogradu je radio kao profesor na Akademiji primenjenih umetnosti 6 Miloš Ćirić (1931 – 1999) professor na FPU. Dizajner i teoretičar dizajna. (Vid: Ćirić 1982; 1986; 1988; 1991; 2009)

VREME (PRE)ZAGUŠENOG DIZAJNA U BEOGRADU

dobrih umetnika je bila relativno situirana i obezbeđena ateljeima koje su dobili od države. Ipak, i u to vreme, među primenjenim umetnicima a naročito dizajnerima, osećalo se nezadovoljstvo proisteklo iz uverenja da planska socijalistička privreda i nije plodno tle za dizajn; prevlađivao je stav da je kapitalizam nedosanjano društvo koje donosi preporod, a dizajnu obezbeđuje materijalni stimulans koji relaksira, oslobađa kreaciju. Paralelno, pre skoro 40 godina, imali smo u Beogradu par manjih preduzeća za ekonomsku propagandu. Krenulo se od akviziterskih poslova, terenskih propagandista, kontaktmena koji su ne retko sa preduzećima poslove pravili preko prasećih ušiju i pevačica na kafanskom stolu. Stvari su se polako menjale uvođenjem termina marketing sedamdesetih, i tako sve do “otkrića” gurua marketinga Filipa Kotlera početkom osamdesetih i pojave domaćeg maga promocije i samopromocije Dragana Sakana, čoveka koji je među pr vima gradio svoje kampanje empirijskom metodom i ispod čijeg kaputa su izašli gotovo svi oni koji nešto danas znače u svetu srpskog advertajzinga. Srećno-nesrećni spoj medija, dizajna i marketinga kod nas je dobio obrise današnjih odnosa upravo početkom osamdesetih. Samo jedan od mnoštva zapadnih modela, uspeo je i kod nas pojavom marketing ili advertajzing agencija. Insistiralo se na tome da je dizajn samo deo timskog rada, što je marginalizovalo ulogu dizajnera na više načina, između ostalog prenošenjem prava na potpis dizajn produkta sa dizajnera na agenciju. Taj novi koncept dovodi do mnogih nesporazuma pošto izvestan broj dizajnera ne pristaje da se odrekne autorstva verujući da samo dizajnerska imaginacija i odgovornost, bez obzira na impute tima, proizvodi utilitarnu ali i umetničku vrednost. Dobar primer je izložba dizajnera Miloša Arizovića u Kulturnom centru Beograda 1996. Izložba oko koje se podigla velika prašina usled toga što je Arizović potpisao radove koje je radio za nekolicinu agencija. Pobunili su se kopirajteri, kreativni direktori, «account» menadžeri i ostali, tražeći u likovno grafičkim radovima svoj deo slave. Danas u respektabilnom srpskom Art directors klubu, koji je striktno vezan za struku dizajn, skoro da je isti broj propagandista kao i dizajnera. Ipak, mnogi dizajneri su sa pravom videli agencije kao veliku šansu da rade i da se dalje usavršavaju, uverene da dizajn u marketingu može da se realizuje u neslućenim formama, motivisani i mnogobrojnim advertajzing kolačićima kao što su promocija u status art direktora ili priznanja na festivalima advertajzinga, na kojima je dizajn osnovno izražajno sredstvo, a agencijama uglavnom samopromocija. U datim društvenim okolnostima, urušavanja jednog i pojave novog, još nedefinisanog drušvenog sistema, došlo je do povezivanja pojedinih agencija sa političkim establišmentom, što je dovelo do njihovog jačanja u centre moći koji su, u klimi nepostojanja pravog tržišta, gušili rad i postojanje dizajnera free-lancer-a, studija za dizajn, dizajnerskih menadžera pa i promociju institucije dizajnera zvezde. Treba napomenuti da je obrazovna struktura onih koji su se profesionalno bavili dizajnom u Beogradu u pre-informatičko vreme u najvećem broju slučajeva bila, diplomirani dizajner, i po neki arhitekt ili slikar. Ako izuzmemo retke inženjere arhitekture, 95

IDENTITET BEOGRADA

prethodne dve struke su uglavnom kod nas školovane da budu vrhunski kreativci. Elokvencija neophodna za odbranu i definiciju stava, koja se uglavnom neguje kroz teoriju, nije bila u pr vom planu. Ovo je kasnije, u strukturi marketinškog tima, imalo svoje reperkusije, obzirom da su ostali članovi tima uglavnom dolazili sa fakulteta društvenog smera - sociolozi, psiholozi, ekonomisti, producenti…. Vizuelno ne previše kreativni ali elokventni klikeraši sa dobrim organizatorskim sposobnostima, osećajem za racionalno i nosom za novac, nadoknađivali su manjak vizuelne kulture i uglavnom vrlo brzo uspostavljali odnos koji se u agencijama do danas nije promenio.

Digitalna tehnologija U našem okruženju pr vi grafički MAC računari pojavili su se u Beogradu 1986 ( Brana & Zoran studio). Prelaz na digitalnu tehnologiju učinio je da otpadne cela jedna generacija dizajnera koji se nisu prilagodili. Svojim mogućnostima ova tehnologija je doprinela formiranju nove svesti i senzibiliteta, i veoma uticala na promenu karaktera dizajna tako da je, posle duže vremena, napravljen veliki i pozitivan otklon od Bauhaus škole. Artificijelnost dizajna dobija na snazi, a dizajneru se istovremeno pružaju nove mogućnosti da izrazi i pokaže dubinu i moć ličnog i spiritualnog. Sa druge strane, lako dostupan softver daje jednako pravo bilo kome da veruje da može da se bavi ovim poslom. Pojavilo se dosta onih iz profesija koje nisu bliske dizajnu, autodidakta koji su nesvesni svog eklekticizma. Oni preplavljuju tržište, što samo po sebi i ne bi bio problem da postoji pravo tržište. Softver je dobar alat u rukama jake kreativne ličnosti, a gospodari nejakim, koji (ne)svesnim preuzimanjem postojećeg softverskog grafizma počinju da produkuju upravo onu vrstu dizajna koji nanosi najvise stete našoj vokaciji. Rezultati ovog procesa su porazni. Iako je očigledno da likovna, odnosno konceptualna umetnost danas sve više crpi ideje primenjene umetnosti, sve glasnija je škola mišljenja da dizajn nije umetnost. Verujem da taj stav proizilazi iz rezultata banalizacije grafičkih komunikacija koje se kao agencijski produkt sve češće javljaju na tržištu u trivijalnim oglasnim ili outdoor kampanjama i nestručnim i naivnim projektima vizuelnog identiteta. Pojavljuju se fantomske grupe ”primenjenih umetnika” sa namerom da postanu institucije pod okriljem države. Etabliraju nove cenovnike dizajnerskih usluga sa ponižavajućim iznosima u odnosu na ULUPUDS-ove cenovnike iz sedamdesetih godina. Oni su pravljeni na nivou dogovora - ja ti uradim zaštni znak ti mi iskomluješ kosu. Duboko neshvatanje dizajna kao umetničke discipline je široko rasprostranjeno, čak i među umetnicima. Činjenica je da svaki dizajner ne proizvodi uvek umetničko delo, baš kao što ga ne proizvodi ni svaki slikar, vajar, muzičar, filmski reditelj itd. U jednoj tv emisiji gost je bio umetnik kojeg veoma cenim kao našeg veoma uglednog slikara. Pozvan je da govori s pozicije dekana jednog privatnog fakulteta za primenjenu umetnost i

96

VREME (PRE)ZAGUŠENOG DIZAJNA U BEOGRADU

dizajn. U toj emisiji on je tvrdio, parafraziraću, da dizajn nije umetnost, te da je on više tehnička podrška umetnosti.

Teorija i kritika Da li srpski dizajn zapravo nema teorijsko i kritičko utemeljenje? Ne postoji relevantna škola mišljenja koja prati, procenjuje i kritički oblikuje našu dizajnersku scenu. Osim nekoliko časnih izuzetaka, uglavnom nema posvećenih istoričara umetnosti koji vole dizajn i koji mogu relevantno da ustanove sistem vrednosti. Pojavljuju se retki i loši prevodi stručnih knjiga ili novi naslovi autora koji suštinski niti poznaju niti osećaju dizajn. Ono što je vredno pomena na polju teorije poteklo je od samih dizajnera ili nekolicine teoretičara koji se, nažalost ne čuju daleko (M. Fruht, M. Mušić). Ne možemo zaobići časopise: Industrijsko oblikovanje (1975–1983), Dizajn (1992–1993 ), nešto kasnije Kvadart. Tu je i trotomno izdanje knjige Znakovito koja, bez obzira na subjektivan pristup dizajnera autora po principu ovoga volim, ovoga ne volim, kao i na pojedine nedopustive interpretacije znakova umesto njihovog faktografskog prikazivanja, ipak predstavlja dokumentarnu vrednost. I najzad, najbitnije, knjige dizajnera i profesora Miloša Ćirića koje su napisane pre više od trideset godina i koje i danas predstavljaju domaću dizajnersku Bibliju. Puno je festivala, advertajzinga koji su zapravo festivali dizajna u advertajzingu. Ljudi iz marketinga su bili vredni pa su ustanovili sisteme istraživanja kojima se valorizuje utilitarnost dizajna, iako tim principima valorizacije, koji potiču delimično iz preteče savremenih grafičkih komunikacija – heraldike, a delimično iz Bauhaus škole, izmiču nove vrednosti i značenja ostvareni evolucijom vizuelnih komunikacija i pojavom digitalne tehnologije. Zavidim likovnim umetnostima na njihovoj muci koja se zove teorija i kritika, uprkos tome što pojedini njihovi teoretičari gore od želje da postanu kalifi umesto kalifa. Toliko tekstova koji približavaju i demistifikuju stvaralaštvo likovnih umetnika. Toliko zapisa za buduća pokolenja - dokumenata vremena. U toj hiperprodukciji naravno nećemo tražiti istinu u pojedinačnim subjektivno obojenim tekstovima, već ćemo čitati između redova. Važno je da se pisana kultura prenosi kroz generacije a inteligencija čitaoca i vreme će biti sudije. Teorijski radovi kad je dizajn u pitanju, kod nas skoro da ne postoje. Kroz vreme vas vode sačuvani uglavnom Ulupuds-ovi katalozi grupnih izložbi, u kojima o dizajnerima nema ništa ili vrlo malo, obično ime i prezime, kućna adresa i fotografija rada. Tu i tamo, doduše retko, poneka porodica dizajnera je sačuvala nešto od opusa onih koji su nam prethodili. Mnogo značajnih stvaraoca je zaboravljeno, i već u sledećem kolenu za njih niko i ne pita. Šta danas znače imena Nikola Masniković (ULUPUS 1973) (znak Bemusa, Beobanke), Milan Martinović (ULUPUS 1973) (znak studija B i Muzeja primenjenih umetnosti), Aleksandar Daskalović (ULUPUS 1973)

97

IDENTITET BEOGRADA

(znak Bim Slavije), Ivko Milojević (ULUPUS 1973) (znak Novosadskog sajma), Nenada Novakova…? Muzej primenjene umetnosti je mesto dizajnerske nade. Dešavaju se povremeno velike izložbe, ali čini se da nedostaje žara i energije, ideja, a možda i novca kada je dizajn u pitanju. Pre nekoliko godina ovaj muzej je napravio sjajnu izložbu povodom trideset godina od smrti Dragoslava Stojanovića Sipa (Петровић-Раић 2003), kao i vrlo dobru retrospektivnu izložbu našem doajenu Ljubomiru Pavićeviću Fisu (Pavićević 2008)7. Fis je jedan od najstarijh i najdugotrajnijih živih grafičkih dizajnera. O Fisu je u katalogu izuzetno nadahnuto pisao odličan teoretičar i likovni kritičar Dejan Đorić, i za to mu hvala. Od Fisove izložbe nam je ostao katalog, a kako stvari stoje, to će jedino ostati od njegove preko 60 godina duge i uspešne karijere. Da li postoji neko kome bi palo na pamet da napravi Fisu jednu ozbiljnu monografiju, ne zbog njega, nego zbog nas? Desila nam se u Muzeju primenjene umetnosti i izložba Primenjena umetnost u Beogradu 1918 – 1941. Izuzetan tekst Bojane Popović u pratećem katalogu, ali izgleda tanka arhivska građa i nedovoljno sačuvanih kvalitetnih eksponata. Očekivanja su bila velika, a posle razgledanja osećate opor ukus: nasleđe pretežno agrarne države, izašle iz ratova. Insistiranje društva tog vremena na nacionalnom i tamo gde mu nije bilo mesto imalo je za posledicu i problematičan stav u odnosu na primenjenu umetnost i dizajn. Iznad cele izložbe lebdi pitanje - da li je moguće da gledamo pravu sliku tog perioda? Inkinostrio i Pomorišec na toj izložbi izgledaju kao retro i petparačka priča dok Dušan Janković s nekoliko nažalost skromnih radova, vraća nadu da se u tom periodu ipak, osim narodne radinosti, nešto dešavalo. Grupe Zenit koja je svojom avangardom dala možda najjači pečat periodu 1918 – 1941 na izložbi uopšte nema. Koliko se u posleratnom periodu stav društva promenio u odnosu na primenjenu umetnost i dizajn? Uzmimo za primer Srpsku akademiju nauka i umetnosti, gde danas osim likovnih, ne postoji ni jedan primenjeni umetnik ili dizajner, a kako stvari stoje, u skorijoj budućnosti neće ih ni biti...

Simpatična, gotovo neodoljiva društvena hipokrizija. U Beogradu, u pričama građanskih krugova, često se nekada mogao čuti popularan stav da je italijanski dizajn njihov brend, nije se razmišljalo o dubini i smislu izgovorenog. Periodični boravci u Londonu 1987 – 1992. učinili su da sam imao priliku da živim stav da je njihov dizajn njihov nacionalni brend. To je potpuno novo iskustvo koje vas ispunjava strahopoštovanjem i kod stranca apriori izaziva osećaj inferiornosti. Sa kakvom snagom i samouverenošću da su najbolji, da su jedini, mediji podižu britanski dizajn. Oseća se da je to državna politika, a dizajn strateški proizvod. Naravno, oni

98

7 Ljubomir Pavićević Fis, pionir srpskog i jugoslovenskog dizajna, zasigurno je naš najstariji i najpoznatiji dizajner

VREME (PRE)ZAGUŠENOG DIZAJNA U BEOGRADU

nisu autistični, preko svojih moćnih medija ne obraćaju se samo sebi. Njihovo tržište su, pre svega, njihove bivše kolonije, sad zemlje Commonwealth-a, a onda i ceo svet. Svaki kreativni dizajner koji želi da se bori za svoju ideju može dobiti podršku u pr voj robnoj kući iza ugla. A biti dizajner, naročito uspešan, tamo je statusni simbol. Zato je važno biti i native speaker, inače ćete lako postati junak Romana o Londonu. Dizajnerska hijerarhija se poštuje, junior dizajneri sa godišnjim platama daleko su ispod senior dizajnera. Senior dizajerima i art direktorima često je u oglasu pored plate na godišnjem nivou nuđena kuća kao smeštaj i službeni auto. Kategorija dizajnera zvezde je tretirana finansijski i statusno kao i kategorija filmske ili rok zvezde. Oni su za biznis korisni jer se promovisanjem njih kao nacionalnog brenda projektuje potreba za tim brendom. Britanija je stvorila mnogo svojih značajnih imena . Zahvaljujući ovome, Britanci imaju i veliko tržište koje traži taj brend, dakle imaju potražnju, zarađuju novac i zapošljavaju ljude. Naravno, da bi neko bio promovisan u dizajnera zvezdu njegov rad mora da vredi. Originalnost bi trebalo da bude jedan od osnovnih kriterijuma. Sa druge strane, u poslednje vreme, verovatno zbog ubrzanja obrta kapitala, sve više se recikliraju stare stvari i ser viraju se kao nove, sveže i originalne ideje novim generacijama, koje krupno otvorenih očiju i usta hrle ka životu. Ipak, iskustvo mi daje za pravo da verujem da bi, u skoro svakoj generaciji na Fakultetu primenjenih umetnosti u Beogradu, jedan student potencijalno mogao da bude dizajner zvezda, a do sad je odškolovano više od šezdeset generacija. U međuvremenu, kod nas se formiralo nekoliko grupa zainteresovane javnosti. U pr voj grupi su oni koji bi da dizajnere nazovu žižnitelji, (termin zanatskog karaktera iz vremena Svetog Save), polu - šaljivo obelodanio ga je arh. Pedja Ristić alias Pedja Isus, na jednoj tribini sredinom devedesetih. Ili oni koji bi da dizajn zabrane, kako je to početkom devedesetih formulisao vođa (trenutno odsutan) jedne poprilično desne stranke. U drugoj grupi su umetnici poput Raše Teodosijevića, koji, u svom tekstu ”Edinburška izjava – ko profitira od umetnosti a ko pošteno zarađuje (Todosijević 2002) ” nabraja, između ostalih: ”plakateri, grafički urednici, dizajneri koji potkradaju umetnike”, da bi zaključio, ” i svi ostali jeftini politikanti koji su se na ”tajnovit” način, preko svojih roditelja i veza dočepali sinakure, pa sole pamet umetnicima i od tog besmislenog posla zarađuju za dva života”. U posebnu grupu mogli bi se uvrstiti oni koji sa ”pogledom ka Evropi”, traže samo ”mlade dizajnere” sa ”novim idejama”. U sebi se pitate - zašto samo mladi a ne dobri dizajneri? Poneti akademskom masom, a duboko zbunjeni i uplašeni sasvim izvesnim rizikom da, ako postavite to pitanje, ne ispadnete glupi i odbačeni, počinjete da vičete glasno da vas čuju, ”Samo mladi dizajneri!”, i već kao kameleon jednim okom gledate da li vas posmatra grupa, a drugim tražite koji će zbunjeni slučajno da se izlane i naivno pita ”Zašto samo mladi a ne dobri dizajneri?” Onda ćete ga zgaziti većom žestinom nego što bi vas zgazili oni od kojih ste zazirali. Osetićete veliko zadovoljstvo jer pripadate grupi.

99

IDENTITET BEOGRADA

Zašto samo mladi dizajneri s ”novim idejama”? Zar nije logično da ne postoji dobar dizajn bez nove ideje? I kakve to ima veze sa godinama dizajnera? Zar nije logično da dizajner kroz godine razvija, usavršava svoj kreativni rukopis i proizvodi kvalitet? Zašto ta urbana akademska masa kad ide na, ne daj Bože neku hiruršku inter venciju, ne kliče ”Hoćemo mladog hirurga sa novim idejama! ”? Hipokrizija. Ali ne samo hipokrizija. Filozofija palanke, interes i diskriminacija. Zašto samo mladi dizajneri? Jedan od logičnih odgovora vezan je za određenu interesnu grupaciju koja zna da su to jeftini dizajneri, čiji se mesečni dohodak kreće u rasponu od 150 do 300 evra, a radno vreme od 9h do 23h. Često se dešava da mladi dizajneri, kako bi dobili pr vu šansu, pristaju da rade besplatno i po šest meseci. U poslednjih nekoliko naših viđenja pred njegov odlazak Dragan Sakan mi je par puta polurezignirano rekao ”danas ovde nikoga ne interesuje kreacija, samo novac”. I na kraju, zašto samo mladi dizajneri? O ovome treba otvoreno govoriti, i zbog sve izraženije generacijske diskriminacije uopšte. Uvredljivi diskriminatorski tekstovi u medijima prema starijima, poniženja u rijalitima i tv spotovima, u dnevnoj politici, na ulici. Svi o tome ćute. Porušeni vrednosni sistem je doprineo da u današnjem srpskom društvu sve više i bez otpora jačaju ultra desni stavovi, neko baš pokušava da nas vrati u vreme dvadesetih godina prošlog veka, kad smo na velikim svetkim izložbama kao najsavremenije srpske umetničke produkte izlagali pirotske ćilime, ne želeći da znamo da je deset godina ranije (1910 – 1911), slovenska duša, Kazimir Maljevič postavio Evropi i svetu domaći zadatak slikom crni kvadrat na beloj pozadini, i time stavio tačku na klasičnu umetnost. Ovo je matrica po kojoj funkcioniše naše društvo u tranziciji iz građanskog u prigradsko. Logična je onda pojava netrpeljivosti prema različitostima bilo koje vrste. Dizajn opasan i blagotvoran, može da pomogne, da prožima misao, aktivnost i delo, jer on je znak, imidž i stav, on je naše lice pred svetom.

New Deal Devedesete su donele politički besmisao koji je mnogo štošta pojeo sledećim generacijama, ali struka je preživela. U Beogradu je gostovao Dejvid Karson, čovek koji se pr vi usudio da u grafičkom dizajnu razbije tekstualni stubac, a od ostatka tipografije napravi umetničko delo. On je jedan od dizajnera koji je smogao snage i hrabrosti da funkciju podredi formi i da svetu kaže ”za mene je dizajn je pr vo umetnost a onda funkcija”. U minijaturnom galerijskom prostoru Grafičkog kolektiva pojavila se godišnja izložba dizajna”Grifon”. Od 2000. godine počinje dekada prestrojavanja i promene moći u svetu domaćeg advertajzinga. Neke velike svetske advertajzing agencije sa svojim klijentima su došle na naše tržište. Dogodila nam se i hiperprodukcija fakulteta i viših škola na kojima se studira 100 dizajn. Danas, u Beogradu, pored državnog fakulteta FPU ima još najmanje šest privat-

VREME (PRE)ZAGUŠENOG DIZAJNA U BEOGRADU

nih fakulteta. Problem nije uslovljen nedostatkom kvalitetnih profesora već profitnom politikom vlasnika. Ti nedostatci se nadoknađuju agresivnim reklamnim kampanjama, čime se sve više nameću kao relevantni, dok se ”državni” Fakultet primenjenih umetnosti, sa višedecenijskom tradicijom i neospornim kvalitetom, po inerciji ponaša pasivno, gotovo indiferentno, neshvatajući da je na tržištu i da se stvari mogu brzo promeniti. Sticajem navedenih okolnosti broj dizajnera se višestruko povećao. Problem dobijanja posla je sve izraženiji. Veoma mali broj dizajnera danas ovde živi od struke. Opstanak u dizajnu nije samo pitanje talenta već i psihičke i fizičke izdržljivosti, podrške okoline, sreće i osećaja da se ne propusti velika šansa koju često nije lako odmah prepoznati. Nadarenima, osim mladosti (ako je imaju), ništa ne ide na ruku. Lome padovi, usponi, pa opet padovi državnog projekta ”Srbija u Evropskoj uniji”, a u svakom novom usponu i padu eg zistencijalna pitanja se sve više zaoštravaju. Državu sve direktnije osećamo kako nam diše za vratom. Tržište se sužava i nestaje. Ekonomska depresija podseća na veliku krizu dvadesetih godina prošlog veka iz koje se svet iščupao zahuktavanjem ratne mašinerije. Američka kriza tog vremena donela je i neka socijalna rešenja ”New Deal ”, socijalni program javnih radova koje je potpomogla država radi očuvanja mnogih radnih mesta ali i grana delatnosti u privredi i kulturi. Kod nas se događa nešto slično, umesto države, kreativci sami sebe organizuju shodno vremenu u kome živimo. Pojavili su se značajni festivali. Pre svih muzički festival EXIT na kom dizajn ima značajnu ulogu. Može se reći da je EXIT kao kulturološki model otvorio put za kasnija dešavanja i pojavu festivala vizuelnih komunikacija ”No Name” u Čačku, kreativnosti ”Mikser” i ”Design week” i multimedija kompjuter arta B - link u Beogradu….. Ovi festivali su uglavnom građeni na entuzijazmu pojedinaca. Oni pozivaju kreativce da prilože svoje projekte koji su najčešće urađeni nažalost za fiktivnog naručioca i izvedeni o trošku autora. U sad već prezagušenom dizajnerskom prostoru Beograda, ipak ima sve više malih dizajn studija i neformalnih grupa dizajnera koje ne zavise od agencija i samostalno traže svoj put. Kakva je perspektiva? Onakva kakvu imaju država i njen narod, ekonomija i tržište, nauka i tehnologija, obrazovni sistem, sistem vrednosti, kultura... Istorija umetnosti potvrđuje tezu po kojoj je kreativnost čoveku inherentna zato što kreacija uvek nađe put i način. Istina je i dok je u izvesnim periodima kretivnost cvetala, u drugima je tinjala. Hronološki gledano, umetnost je prešla veliki put od klasičnog perioda, kada je postojala u okviru onoga što se zvalo techne. Posmatrajući svet iz one moje žablje perspektive sa početka ove priče, još uvek verujem da je dizajn sastavni deo budućnosti ovog prostora, onakve budućnosti u koju je verovao i kojoj je težio vizionar Steve Jobs, kao i da će uloga dizajna u toj budućnosti biti znatno veća od uloge nekih drugih vizuelnih umetnosti. Ovde na Balkanu trebalo to vreme samo da dočekamo.

101

IDENTITET BEOGRADA

Literatura: Ћирић, Милош. 1982. Графичка идентификација 1961-1981. Београд: СКЗ Ћирић, Милош. 1986. Графичке комуникације 1954-1984. Београд: Вајат Ćirić, Miloš. 1988. Heraldika 1, Grb: ilustrovani osnovni pojmovi. Beograd: Univerzitet umetnosti Ћирић, Милош. 1991. Грб града Београда, Хералдика 2. Београд: Цицеро Ћирић, Милош. 2009. Летопис симбола. I-V. Београд: Универзитет уметности Fruht, Miroslav. 1981. „Funkcija industrijskog dizajna u proizvodnoj organizaciji udruženog rada.“ Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu Papanek, Viktor. 1973. Dizajn za stvarni svijet. Split: Nakladni zavod Marko Marulić Pavićević, Ljubomir. 2008. Pola veka Fis dizajna: katalog izložbe: [04. 09. 2008 - 14. 09. 2008]. Beograd : Muzej primenjene umetnosti Петровић-Раић, Маријана. 2003. Драгослав Стојановић Сип: (1920-1976): скица за портрет. Београд : Музеј примењене уметности Todosijević, Raša. 2002. Hvala Raši Todosijeviću: Muzej savremene umetnosti, Beograd, 2. novembar - 22. decembar 2002. Beograd: Muzej savremene umetnosti Udruženje likovnih i primenjenih umetnosti Srbije (ULUPUS). 1973. Oblikovanje u Srbiji : autori i ostvarenja primenjenih umetnosti i dizajna. Beograd: ULUPUS

ABSTRACT: At one level this paper is a deeply personal reflection on the Belgrade design scene and the situation in which it has found itself, in the wake of many political, economic and cultural upheavals which have recently befallen this country. At another level, its author being a designer himself, and having participated in, as well as witnessing the evolution of this scene for several decades, the paper proposes to, with relative objectivity, do the following: – offer a brief historical overview of the development of design in Serbia starting from the 1920s to the present time, highlighting its creative pinnacles as well as setbacks. – examine and analyze the current place and role of design in Serbia, placing it within the framework of visual arts in general as well as within the broader framework of the overall economic, political and cultural situation in the country. It particularly focuses on prevalent attitudes to design, which are highly indicative of a deeply ingrained incomprehension of and prejudice to this particular kind of art. Furthermore, it poses the question whether certain social grouping have a vested interest in perpetuating this kind of attitudes. – briefly discuss the existing critical and theoretical body of work on Serbian design, its range, relevance and competence, whilst pointing to the need for developing a better founded and more systematic and competent theory of design. 102

VREME (PRE)ZAGUŠENOG DIZAJNA U BEOGRADU

– give an insight into some recent positive developments on the Belgrade design scene (in spite of the overall bleak situation in Serbia), and taking cue from these, and without being prescriptive, offer some guidelines for the future, in which the role of design will hopefully be recognized and appreciated in the way that visionaries like Steve Jobs have anticipated will inevitably happen worldwide.

Keywords:

103

ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

Ingrid HULJEV, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet primenjenih umetnosti, Beograd

Tekst obradjuje oblast Odevanja kao izvor / polazište u razumevanju društvenog trenutka ; snage mehanizama Mode , uticaju na Kulturu odevanja i oblikovanju socijalnog ponasanja drustva u celini. Kroz istorijski sled sa akcentom na karakteristične tačke razvoja Modne industrije i profesionalnog okruženja u Jugoslaviji/ Srbiji, pojašnjava delovanje profesije i uticaju koji ima u oblikovanju današnjeg Beograda . Kreativna industrija u svetu ima novo čitanje bogatog i dinamičnog sveta mode sa razumevanjem potrebe multidicsiplinarnog pristupa u rešavanju pitanja koja postavlja budučnost . Ključne reči : Razumevanja snage mehanizama Mode, kvalitetno obrazovanje , odgovornost profesionalne i društvene elite.

Odevanje predstavlja neiscrpni izvor

informacija u razumevanju društvenih uslovljenosti, individualnih izbora i sudbina. Beograd, u osnovi, živi kao svi veliki gradovi današnjice, sa svojim specifičnostima odrastanja, geopolitičkim iskustvima, potencijalno otežavajućim ili olakšavajućim mogućnostima čiji karakter, u krajnjem ishodu, određuje izbor i sposobnost njegove elite. Kao jedan od fenomena Odevanja, Moda jeste najuticajniji faktor konstantnog preispitivanja usvojenog u Kulturi odevanja. To je složeni sistem koji nadilazi dizajniranje samih proizvoda, sistem koji objedinjuje kreativnost, inovaciju i proizvodnju. Moda je danas ozbiljna industrija u samom srcu moderne ekonomije. Promocija “nematerijalnog“ u modi 21. stoleća je u stalnom porastu; simulirajući realnost, gradi oblik potrošnje koji podstiče ubrzanje ciklusa; periodična pojava izuzetno kvalitetnog dizajna postaje usvojena vrednost, oblikuje i uslovljava kvalitet života. Odevanje je najupečatljiviji način neverbalnog komuniciranja; veštinom koju poseduje, čovek iskazuje sopstveni stav prema sebi i okruženju. U odnosu na stepen

105

IDENTITET BEOGRADA

zrelosti i samosvojnosti, pojedinac nekritično prihvata obrasce ponašanja u odevanju i određuje stepen identifikacije sa određenom grupacijom. Kodeks odevanja, kao deo etikecije, prisutan je od davnih vremena; u prošlosti, često strogo restriktivno, u cilju strukturisanja društva i odredjenih privilegija, danas kao preporuka u cilju negovanja usvojenih obrazaca svojstvena uređenim civilizacijama. Šta, kako i kad čovek oblači, uslovljava čovekovo ponašanje i obezbeđuje uređeniji sistem međuljudske komunikacije. Taj nasleđeni sistem vrednosti istovremeno otvara prostor potrebi za kreativnošću u traganju za kvalitetnim rešenjima u osavremenjivanju oblasti odevanja i kroz modu kao odraz “umeće življenja u duhu s vremenom“ ( “Art de vivre dans `Air du temps” *1) Beograd danas priča priču sopstvene prošlosti i kroz oblast Odevanja. Početkom XX veka u Srbiji / Jugoslaviji, po uzoru na Pariske modne salone, otvaraju se “Mode saloni“ u kojima se uglavnom kopiraju modeli iz Pariza, Beča ili izrađuju modeli po uputstvima i ilustracijama u dostupnim modnim publikacijama. Mnogobrojnije ruralno stanovništvo izradjuje tradicionalnu nošnju u kućnoj radinosti; odeća prepoznatljivih obeležja koja vernim ponavljanjem motiva memoriše sopstvenu istoriju, time održava usvojeni obrazac i strukturu socijalnog funkcionisanja. Po završetku II svetskog rata u Srbiji / Jugoslaviji, novopostavljen socialistički režim zamenjuje termin “Moda” terminom “Ukus”*2 . Od sredine ‘50 – ih godina deo strateškog plana je izgradnja tekstilne industrije, naročito konfekcijske proizvodnje. Nedostatkom iskustva i usvojenih znanja, skromnih kadrovskih kapaciteta, industrijska proizvodnja nije u mogućnosti da obezbedi tržištu odgovarajući kvalitetan proizvod; odeća se uglavnom šije u kućnoj radinosti ili koristi usluga krojača, nove “moderne” proizvode kupci nalaze u komisionima. Ubrzana industrijalizacija ’60 - ih trajno menja demografsku strukturu društva; mladi napuštaju seoske sredine i tradicionalne obrasce odevanja prilagođavajući se gradskim uslovima života. Opredeljenost zvanične politike Jugoslavije za određeni stepen kontrolisane prohodnosti i otvorenosti prema Zapadu stvorilo je specifični ambijent u kome se oblikovao ukus u skladu sa zapadnim modnim tokovima, razvijala domaća odevna industrija, uspostavljala snabdevenost tržišta i time uticalo na promene u odnosu na sopstveno odevanje. Od ‘64. porast lične potrošnje je prioritetan cilj sedmogodišnjeg plana, nastaje srednja klasa socijalističke Jugoslavije. Liberalizacijom viznog režima sa zemljama zapada otvara se prostor shoping turizmu koji s vremenom postaje značajan vid snadbevanja “modnom” odećom, ženski časopisi sve više prikazuju “inostranu” modu, komercijalne reklame promovišu nove proizvode. Povoljni potrošački krediti, pokrenuli su povećanje lične potrošnje, stvaranje potošačkih navika i dalekosežnu promenu mentaliteta. Modni kreator Aleksandar Joksimović postaje zvanična modna zvezda socijalističke Jugoslavije, a njegov “Grandioni egzotizam“*3, prva autentična Jugoslovenska verzija visoke mode 106 koja prerasta u pokušaj stvaranja oficijelne Jugoslovenske konfekcije sa prepoznatljivom

ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

upotrebom ornamentike. Odevna industrija kroz tzv. ”lon” poslove, osposobljava tekstilno tehnološke kadrove, školovani modni dizajneri sve češće učestvuju u formiranju proizvoda. ’70 - ih “Masovno proizvedena odeća estetskih znamenja popularizirala je modu i proizvela demokratizaciju simbola razlikovanja – zastitnih znakova”.*4 U Srbiji / Jugoslaviji diferencijacija društva i potreba za statusnim simbolima vernim praćenjem modnih trendova Zapada je ustanovljeni model ponašanja, naročito kod mlađe populacije. U okviru najprestižnijih modnih manifestacija na Beogradskom sajmu, dva puta godišnje prikazuju se kolekcije domaćih proizvođača iz cele Jugoslavije. U kompetitivnoj atmosferi i promovisanju modnih kuca kroz kolekcije koje se , povremeno, podpisuju imenom modnog kreatora održavaju se modne revije, sporadično gostuju poznate modne kuće zapadne Evrope . Sajam mode postaje mesto gde se susreću ne samo proizvođaći i trgovci, već prerasta i u jaku marketinšku manifestaciju koja privlači potrošače, naročito žensku populaciju u potrazi za uzbuđenjem u otkrivanju modnih novosti. U Evropi krajem ’80 – ih, posle perioda krize, “Luxory” zauzima pobednički pjedestal i ostvaruje finansijski uspeh u Evropi. To je period koji označava početak liberalne ekonomije sa “zlatnim dečacima ” i “ženama od karijere“ koji eksplicitnom upotrebom simbola moći u odevanju promovišu sopstveni uspeh i naglo stečeno bogatstvo. “Fashion is in Fashion” (”Moda je u modi“), njen ritam reflektuje zasljepljujuće karijere zvezda promoterstva i sveta zabave; modni dizajneri postaju atraktivne medijske zvezde. Sredinom ‘80 - ih Italija, Francuska, Nemačka započinju proces osposobljavanja tekstilne proizvodnje za sopstvene potrebe u Kini, Rusija otvara svoje tržište Zapadu. Na prostoru Srbije / Jugoslavije, istovremeno, preglomazan spor sistem nije u stanju da reaguje na novonastale uslove u preraspodeli svetskog tržišta odevne industrije. Raspadom Jugoslavije i tranzicijom pod koprenom ratnih dešavanja, nestala je svaka mogućnost kvalitetne reorganizacije i trajno se gubi stučni kadar. Domaće novonastale proizvodnje promovišu se u robne marke u uslovima pada monetarnog sistema, tržište prelazi u sivu zonu, srednja klasa nestaje. U takvoj atmosferi marketing postaje jedini akter nudeći fikciju uz podršku vladajuće nomenklature. Populizam zahvata sve oblasti života, magičnošću sopstvenog povlađivanja lenjosti duha i tela, neverovatnom brzinom ubacuje tek netom donekle edukovanog kupca u vrtlog jeftinih kopija i estradnog miljea kojim dominira manipulacija bazičnim emocijama. Srbija, kao zemlja u tranziciji, danas je prvenstveno kupac. Domaća proizvodnja ima minornu ulogu u snabdevanju tržišta: Trikotaza Ivković, AMC, Mona, Jeger,TFY , Azzaro, Nikola’s i dr neguju svoje kupce prepoznatljivim asortimanom. Globalne robne marke: Zara, Gap, Mango, Mexx, Marks & Spencer, Top Shop i dr dominiraju tržištem Beograda, bogatstvom i brzinom ponude odgovarajućih cena. Prestižne marke: Marela, Max Mara, Burberry, Armani i dr predstavljaju izvor odevanja finansijske elite. Riplay, Levi`s, Benetton i dr robne marke tog tipa opstaju kontinuirano u dinamičnoj komunikaciji sa svojim potrošačima. Kupovna moć određuje ponudu, s toga, za razliku od 107

IDENTITET BEOGRADA

velikih tržnih centara koji su prvenstveno postali mesta susretanja i zabave u šarenom svetlucavom ambijentu uz muziku i žagor , mesto primamljivog snabdevanja za posetioce iz zemalja okruzenja; Kineski tržni centar ostaje i dalje najfrekventnije mesto kupovine, kao maloprodaja ili veleprodaja za domaćeg potrošača. Taj profil kupca čini veliki procenat populacije; u želji da ostvare svoje ili potrebe svoje dece za primamaljivim proizvodom “koji je moderan”, tu nalaze rešenje. Beograd danas evidentno ima solidnu ponudu odeće, koja je uglavnom prilagođena kupovnoj moći i profilu kupaca, prvenstveno mladoj populaciji koja je postala glavna ciljna grupa. Uopšte uzev, taj trend pratimo i u razvijenim zemljama Evrope gde, za razliku od našeg tržišta, opstaje ponuda odeće namenjena osobama srednje i starije dobi odgovarajućeg kvaliteta i dizajna, koji prati u osnovi savremenost u kroju, boji i detalju. Beograd karakteriše tranzicijski model funkcionisanja grada po principima mode sa evidentnim nedostatkom energije i rešenosti njegove elite da definiše okvire u kojima proverene vrednosti filtriraju efermernost “trendova” i omogućuju razvoj civilizovanog suživota. Posledice prepustanja dominacije Estradi u oblasti popularne kulture s pocetka ’80 – ih i “liberalnog” glorificiranja folk pevačice promovisane u najnoviji “brend” tadasnje Srbije /Jugoslavije, časovi fiskulture uz bučno slušanje hitova nove zvezde u nekim osnovnim školama Beogradske periferije; profitabilnost “folklorizacije” zabavne i rok muzike, uslovljavaju usvojena estetska znamenja u odevanju. Roditelji i deca dele istu fascinaciju, oblikuje se nova generacija koja sa lakoćom prihvata, u nastavku, ponuđenu folk kulturu ’90 – ih i njene idole kao izraz nacionalnog i estetskog objedinjavanja. Paradoksalno, u tom periodu ratnih razaranja i stradanja , iste zvezde estrade nalaze pogodno tle i publiku u okruzenju, u miljeu koji evidentno deli identicne bazične vrednosti. Beograd danas nudi svoj novi brend “Zabavu” - splavovi postaju noćni simboli grada, diskoteke, klubovi, restorani, nacionalno i internacionalno mešaju se u instant kulturi zabave. Verski i porodični praznici gube svoj suštinski smisao, hedonizam postaje cilj i “sto se više pojačava proces individualizacije, paradoksalno priustvujemo poletu megaprovoda u javnom ali takodje i u privatnom prostoru”*5 Masovna kultura je generalno kultura potrošnje, kult zvezda, Spot – kultura, vladavina zvuka nad muzikom, gde “kulturu priče na neki način zamenjuje kultura kretanja, lirska ili melodijska kultura zamenjuje se filmskom kulturom izgrađenom na udaru i prototipu slika na traganju za neposrednim osetom, na emociji u sinkopiranom ritmu”.*6 Instant kultura uslovljava kretanje po površini, bez preispitivanja ponuđenih rešenja, uslovljava uniformisanost sopstvene estetizacije; idealne mere, bujna prsa, frizure, način šminkanja, oblačenja i ponašanja prate dosledno ženski idol, čineći ga time dostupnim. Posetioci Beograda danas uglavnom primecuju tu uniformiranost, prenaglašenu šminku i isticanje stereotipa savršenog tela, provokativnog odevanja svojstvenog scenskoj estetici folk zvezda; maskiranje sopstvene lepote i jedinstvenosti 108 koje nosi uzrast, a oblikuje nadogradnja odrastanja. Muška populacija istog miljea po-

ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

tencira izgled večnog “mačo” dečaka, pokušaji maskiranja oblačenjem firmiranog odela, sklonost pogrešnom tumačenju sveprisutnog trenda “kulta mladosti”, nedostatak stava i estetske kultivisanosti, po pravilu razotkriva govor tela i odabir obuce. Nedostatak samopouzdanja, naglašena potreba za pripadanjem po svaku cenu, niski stepen zahtevnosti prema sopstvenom razvitku, prava na izbor i odgovornost koja iz toga proizilazi, izraz je kulture odevanja i socijalnog ponašanja koji odgovara društvu koje funkcioniše po principima mode, odmah i sad, bez vizije definisane strategijom. Društvena diferencijacija bazirana samo na simbolima “mode” i “moći”, supstitucija i upitna zamena vrednosti alarmantno ukazuje na krizu i poteškoće u pronalaženju adekvatnih rešenja. To je okruženje u kojoj ova nova “posleratna generacija” pokušava da ostvari prostor za kvalitetni sopstveni razvoj. Proces individualizacije koji obeležava savremeni svet u društvu u kome opada porodični autoritet, a jača dijalog kao vid vaspitanja, mladi pokazuju sopstveni ukus kao vid pronalaženja sopstvene autonomije i individualnih merila koja su najcešće i merila “peer group” generacijski uslovljena. Umeće odevanja postaje izraz, poruka i pokretač promena ili u najmanju ruku sastavni deo istih, snagom sopstvene prisutnosti moćno sredstvo uspostavljanja dijaloga sa sobom i okolinom. U tom svetlu nastaje i drugi deo Beograda, kritičniji, zahtevniji prema sebi i sopstvenom obrazovanju, otvoreniji, spreman da prihvati različitost kao deo našeg univerzuma, poštujuci pravo izbora vapi za prostorom u kome moze da ostvari samog sebe. Ulicama Beograda prepliću se ova dva sveta, rasprostanjenost prvog ne umanjuje značaj i uticaj drugog koji pokreće promene kroz izraz pojedinca ili organizovane manifestacije. Odevanje globalno, danas često predstavlja ponavljanje usvojenih obrazaca ili elitističku uniformiranost, bledu kopiju snaznih individua i usvojenih statusnih simbola. Održivi razvoj, odgovorni dizajn, nomadizam u modi, multi kulturalnost i potreba za individualnošću su samo neki od problema koji određuju kreativni proces i sam karakter kreativnosti u oblasti modne industrije. Multi disciplinarni pristup umetnika kao sto su Yukinori Maeda, Lucy Orta ili Erwin Wurm prožimanjem različitih kreativnih disciplina otvaraju se kreativne mogućnosti i ostvaruju nove vrednosti. Oblast kreativne idustrije u sveri odevanja i Moda kao jedan od segmenata, danas poseduje snagu da proizvede široku paletu komercijalnih, dopadljivih, provokativnih i zanosnih vrednosti koje su namenjene trzistu; istovremeno, nudi oblasti primenjene umetnosti izuzetna dela koja prevazilaze samu utilitarnost ili trenutnu estetičnost, dela koja pomeraju stereotipe otkrivanjem lepog preoblikovanjem silueta, proporcije, upotrebom boje i inovativnih materijala. Izražavanjem različitih pristupa lepoti, pomera se i razumevanje sopstvenog bića u odnosu na prostor, svetlo, zvuk i miris. Položaj modnih dizajnera ovisi prvenstveno o njihovoj sposobnosti da se u odnosu na moguće odrede i time osvoje okvir koji definiše prostor i karakter njihovog profesionalnog rada. U periodu do 90` položaj modnog kreatora je prvenstveno definisan 109

IDENTITET BEOGRADA

potrebom samog korisnika njegovih usluga i kapaciteta da investira u proces kreativnog izražavanja u kome je dizajner, tada lakonski zvan modni kreator, radio prvenstveno na modno dizajniranom komercijalnom proizvodu i promotivnim kolekcijama koje su služile preduzeću u borbi za prestiž na tržištu i kao dokaz uspešnosti samog rukovodsva preduzeća, a autoru kao slobodan prostor u kome moze iskazati sopstvene estetske standarde. Stepen poštovanja samog modnog dizajnera, njegove pozicije u samom preduzeću i autonomnost u radu ovisio je o snazi njegove ličnosti i formiranih odnosa u preduzeću koji su bili često promenjivi u zavisnost od ekonomskih i političkih kretanja. Sistem velike industrijske proizvodnje, krajnje profesionaliziran, uslovio je ozbiljno shvatanje uloge modnog dizajnera i važnosti njegovog visokog obrazovanja, a njegov zadatak da zadovolji potrebe i zahteve krajnjeg kupca, prolazio je kroz filter službe prodaje sklone ponavljanju uspešnih modela i izuzetno oprezne prema novostima za koje se modni dizajner zalagao. U toj kompetitivnosti kadra unutar samih preduzeća pronalazila su se nova rešenja kroz timski rad, primenom iskustva kroz lon poslove, poseti inostranim sajmovim repromaterijala i gotovih proizvoda. Na Beogradskom sajamu mode po povratku sa svecanog proglasenja u svecanoj sali sajma, štandove nagrađenih preduzeća ukrašavali su buketi cveća, tradicionalna čestitka export - import preduzeca “Centrotextil” nagrađenim autorima, komercijala je slavila pobedu. Potreba za sopstvenim učešćem u svetu modnog stvaralaštva na ovim prostorima danas, može se prvenstveno posmatrati kroz rad modnih dizajnera srednje i mlađe generacije; kao izraz potreba za kreativnošću u kome se profesionalno ostvaruju u izrazito otežanim uslovima pristupa repromaterijalu, nedostatku kvalitetnih stručnjaka u oblasti oblikovanja i izrade odeće, opštem siromaštvu koje onemogućava ozbiljniji nastup na tržištu. Pokušaj grupisanja mladih dizajnera u okviru projekta “Cumic District”, ukazuje na neka od mogućih rešenja. Nestankom ozbiljnije proizvodnje, Beogradski sajam mode izgubio je na značaju. Beogradska nedelja mode ”BFW” je veoma posećena i medijski dobro pokrivena; prezentacija kolekcija profesionalna, što doprinosi popularizaciji mode i motiviše mlade dizajnere. Činjenica da u publici ne sede kupci vec široka publika, ovu kvalitetnu modnu manifestaciju ograničava na promociju gotovo virtuelnog sveta i ugrožava njenu budućnost. Dugoročno gledano, budućnost razvoja kvalitetnog dizajna u oblasti odevanja na našim prostorima je u realnoj opasnosti. Nemogućnost sticanja praktičnih znanja u zaokruženom profesionalnom okruženju, primenu novih tekstilno tehnoloških dostignuća u procesu realizacije osiromašuje potencijal.. Danas u dramatično promenjenim uslovima, nedostatak vizije i dugoročne strategije karakteristika je većine proizvođača u Srbiji. Ograničeni profesionalni i finansijski potencijal domaće proizvodnje gde vlasnik - “gazda” ili njemu bliske osobe određuju estetske standarde u kojima se modni dizajner mora kretati, karakteristika su profesionalne nezrelosti, nesposobnosti da se prihvati profesionalizacija unutar definisanog sistema koji omogućava uspešnost tržišnog pozicioniranja i razvoj sopstvene robne marke koja

110

ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

može adekvatnom i pravovremenom primenom dobrog dizajna odgovoriti na aktuelne modne trendove ne gubeći sopstvenu prepoznatljivost. Samostalni modni dizajneri koji poseduju sopstvenu prodaju definisali su svoj rad izborom klijentele kojoj se obraćaju i sopstvenim pristupom u dizajnu oblikovanja i promovisanja: modno primereno, umereno avangardno, pomodno ili estradno. Ovo poslednje je najraširenije, naravno, primereno dominantnoj estetici u sferi odevanja koja karakteriše Beograd, predodređeno ličnom fascinacijom estradnim glamurom samih autora, svime što to nosi, čineći ih vedetama tabloida i promocije tog socialnog modela. Istovremeno u ovom gradu opstaju dizajneri koji u svom radu neguju modno primerenu liniju usaglašenu sa sopstvenim visokim estetskim standardima, uslovljeni sopstvenim tehnoloških uslova realizacije, sa ciljem negovanja klijentele koja prati savremeno oblikovanu odeću rafiniranog ukusa, vernu publiku koja se sa poverenjem oslanja na ponuđeni dizajn proizvoda koji im omogućava sopstvenu identifikaciju. Umereno avangardni autori uspevaju kroz sopstveni dizajn i primenu inovativnih materijala zadovoljiti klijentelu koju karakteriše prvenstveno potreba za određenim stepenom provokacije, više ili manje uspešno uspevaju da izbegnu zamku siluete koja se opasno približava estradom uzoru, što ovisi o stepenu autorskog kapaciteta i snage da pronikne u suštinu ideje. Pomodno / dopadljivo atraktivne modne linije prate u potpunosti dominantnu modnu ponudu Evrope, proizvode koji komuniciraju sa kupcima po principu sada i odmah, lišavajući se sopstvenog autorskog identiteta sa visokim stepenom doslednog kopiranja; ponuda u kojoj, ponekad, ravnopravno opstaju u istom prostoru gotovi proizvodi iz uvoza ili Kineskog tržnog centra i sopstvene proizvodnje. Marketinške i modne agencije vrše snažan uticaj na modnu scenu promovisanjem sebi svojstvenih estetskih vrednosti u svim oblastima svog rada . Sliku dela “modne scene” Beograda moguće je steći na BDW . U nekoliko turbolentnih dana, uz gužvu koju stvara publika standarnim kašnjenjem početka modnih revija pojačava se tenzija i iščekivanje momenta kada se gase svetla; u atmosferi velike žurke uz visoke decibele kreću modne revije, smenjuju se kolekcije manje više sličnih estetskih usmerenja; styling postaje sredstvo, a provokacija po svaku cenu krajnji cilj. Iskrenom posvećenošću odišu, s druge strane, modne revije autora koji grade svoj svet visoke likovnosti baveći se prvenstveno idejom pretočenom u odevne predmete, grade sliku ili atmosferu uz znalačko postivanje procesa i negovanjem sopstvenog kreativnog pristupa; kolekcije koje uglavnom ostaju kao impresije kreativne vizije autora, bez značajnijeg daljeg pretakanja u proizvod namenjen tržištu. Potencijalno snažan uticaj, snažniji od vidnog dela “modne scene” Beograda nadolazi iz kruga mladih modnih dizajnera, kostimografa, grafičara, programera, industrijskih dizajnera, arhitekata, snimatelja, fotografa i generalno, kvalitetno visoko obrazovanih mladih ljudi koji neopterećeno ulaze u svet kreativnosti, tragajući za sopstvenim izrazom i primerenijim vrednostima . To je snaga koja vremenom može ukloniti pos-

111

IDENTITET BEOGRADA

ledice i samu politiku povlađivanja lošem ukusu koji za posledicu donosi neadekvatno socijalno ponašanje i opasnost od otuđenja. Svi pokazatelji ukazuju da kvalitetne ižlozbe, umetnički saloni, koncerti, predavanja, manifestacije i projekti kao što su BDW, BDF, BITEF, FEST, BEMUS, RING RING, MIXER i sl imaju izuzetnu važnost u pokretanju, oblikovanju kreativne industrije u Srbiji i utiču na formiranju kritičke svesti u odnosu na samu kulturu življenja. Kreativnost modnih dizajnera, kao deo “Kreativne inteligencije”, danas u svetu predstavlja značajan i profitabilan proizvod u “Industriji mode” čiji sistem značajno obeležava i oblasti dizajna predmeta za kuću i enterijera, gastronomije, kozmetike, ”oblikovanje ukusa” i dr. Beograd je uvek imao “dizajnerskog kapaciteta”; nekadašnji univerzitetski centar Jugoslavije/ Srbije danas, sa respektabilnom tradicijom Univerzitet umetnosti, a posebno Fakultet primenjenih umetnosti u oblasti izučavanja Savremenog odevanja, tokom svog rada odškolovao je značajan broj studenata, koji su posvećeno radili i rade u oblasti Odevanja i modne industrije u zemlji i inostranstvu; ili su nastavili školovanje u najrespektabilnijim školama Evrope i Amerike sa zavidnim rezultatima. Kreativna idustrija ima novo čitanje bogatog i dinamičnog sveta mode; razumevajući povezanost i koleraciju različitih oblasti u cilju nalaženja odgovora na pitanja koja postavlja budućnost, značaja uticaja na formiranje ljudske svesti i društva u najširem smislu reči. Konformizmu u odevaju suprostavlja se preispitivanje usvojenih vrednosti kao povod i cilj. Pitanja kao što je odgovorni dizajn i održivi razvoj su privilegija bogatih društava, a njihova inicijativa i projekti alarmantno ukazuju na žrtve koje po pravilu rade u najsiromašnijim sredinama. U traganju za rešenjima u ovoj oblasti otvara se komunikacija, razumevanje uzročno posledične povezanosti i nameće neophodnost razumevanja privilegije suživota, neophodnost sinteze društvenog angažovanja. Moda je postala internacionalna u najširem smislu, “ne postoji više Francuska moda ili Italijanska moda, neće nikad postojati Kineska ili Indijska moda. Interpretacija zapadne odeće koja nam stiže iz Japana, a uskoro iz Kine i Indije, koegzistira sa oživljavanjem ranije skrivenim bogatim kulturnim nasledjem Holandije, Turske, Srbije i dr......... Kreativnost je neistraženo. Moda ne može više biti izraz moći”*7

Literatura: *1 , *7 Institut Francais de la Mode , “Vingt ans de syste`me de la MODE “, IFM, Regard .2008. *2 , *3 Daniela Verimirović „Aleksandar Joksimović moda i identitet“, Utopija, Beograd, 2008 *4 Ž.Lipovecki “ Lepota prolaznog “ Izdavačka knjižnica Zorana Stojanovića Sremski Karlovci *5 *6 Ž.Lipovecki “ Paradoksalna sreca” Izdavačka knjižnica Zorana Stojanovića Sremski Karlovci

112

ODEVANJE – OČITAVANJE TRENUTKA

ABSTRACT: The text deals with the area of Clothing as a source and a starting point in understanding the social moment , the force of Fashions’ mechanisms, and the impact on the culture of dressing and shaping the social behavior of society as a whole. Through historical sequence with emphasis on the development and the characteristic points of the fashion industry and professional environment in Yugoslavia / Serbia clarifies the effects of the profession and the impact it has in shaping the Belgrade today . Creative industry, today has a new reading of a rich and dynamic world of Fashion with an understanding of the needs for multidicsiplinary approach in resolving questions posed by the future. Key words: Understanding the power of Fashion mechanisms’, high quality education , professional and social elites bears the responsibility

113

UDK: 620.95

PUT ZDRAVIH GRADOVA

Zoran ĆOSIĆ, Univerzitetski klinički centar Dragoslav Mišović, Beograd

Zdrav grad je koncept i jedan od pristupa identitetu savremenog globalnog grada. U ovome, modernom obliku, naziv potiče iz projekta Svetske zdravstvene organizacije (World Health Organization) 1987. godine. Od početka projekta, glavni predmet interesa, na nivou Evropske mreže zdravih gradova, prvenstveno su bili gradovi u kojima se značajno može uticati na unapređenje zdravlja građana. U prvoj deceniji XXI veka grad Beograd je postepeno obnavljao duh jedne od evropskih prestonica, i ponovno uspostavio pokidane veze sa evropskim okruženjem postepenim uključivanjem u proces evropskih integracija i regionalne saradnje. Beograd je značajno promenio svoju demografsku i socijalnu strukturu krajem XX veka, u dinamičnim promenama iseljavanja dela mlađe i najobrazovanije populacije i velikim pritiskom izbeglica i interno raseljenih lica, kao i imigranata iz osiromašenih krajeva Srbije. Time je izmenjen urbani identitet grada, s dalekosežnim posledicama. Svedoci smo zastoja i stagnacije u razvoju strukture zdravstvenih ustanova. Uložena je jedna nova energija u ovu etapu razvoja zdravstva i zdravstvene kulture, i ostvareno je međusobno prožimanje zdravstvenog sektora, ekologije i infrastrukture. Sredstva koja se izdvajaju za te potrebe i dalje nisu dovoljna . Ključne reči: zdrav grad, javno zdravlje, Beograd, urbano

Uvod

Z

dravi grad je termin koji se koristi u javnom zdravstvu i koji ukazuje na mogući uticaj zdravstva, ekologije, urbanizma i javne politike na dobrobit stanovnika gradova. Zdravi grad je koncept i težnja. To je pristup urbanom i savremenom. U ovom modernom obliku naziv potiče iz projekta Svetske

115

IDENTITET BEOGRADA

zdravstvene organizacije (World Health Organization) iz 1987. (Awofeso 2003; Ison 2009). Projekat „Zdravi grad” koji je pokrenula 1987. godine Regionalna kancelarija za Evropu Svetske zdravstvene organizacije sa ciljem da osnaži interes za pozitivni koncept zdravlja u gradovima širom Evrope te da potakne i omogući direktnu saradnju među njima na programima za unapređenje zdravlja bez barijera i političkih granica (O’Neill et al. 2006; WHO 2012). Dokumet WHO definiše zdrav grad kao (WHO 1998): „To onaj grad koji stalno teži novom stvaranju i poboljšanju svoga materijalno-fizičkog i socijalnog okruženja i stanja, povećanjem resursa zajednice, čime se omogućava stanovništvu da, podržavajući jedni druge u radu i učestvovanju u svim funkcijama života maksimalno razvijaju svoje potencijale“. Od početka projekta, glavni predmet interesa, na nivou Evropske mreže zdravih gradova, pr venstveno su bili i drugi gradovi u kojima se značajno može uticati na unapređenje zdravlja građana. Potrebno je podsetiti se da zdravlje nije samo odsustvo bolesti nego je stanje fizičkog, psihičkog i socijalnog blagostanja (O’Neill et al. 2006; Goodall 1987). Faktori koji deluju na zdravlje su: medicinski, socijalni, ekonomski, biološki i ekološki (Dovijanić et al. 1995). Socijalna politika jednog društva počiva na tri stuba: ekonomskom razvoju, socijalnoj zaštiti ugroženih i nemoćnih, kvalitetu i dostupnosti zdravstva i obrazovanja. Grad je više od naseljenog mesta i skupa ljudi koji ga nastanjuju i koji su organizovani u jednom ograničenom prostoru. Grad je nastanjen prostor sa svim karakteristikama urbanog i gradskim sadržajima koji ga određuju (Goodall 1987; Kuper et al. 1996). Istorijski, u Evropi, gradovi su podrazumevali urbanizovane celine u čijem centru se nalazi, ili se nalazila, najčešće katedrala ili crkva i gradsko jezgro u kojem se obično nalaze i srednjovekovne gradske zidine. Grad je relativno velika i permanetna naseobina. Najzad, to je i mesto stvaranja intelektualnog i međusobnog prožimanja različitosti.

Analiza i diskusija U poslednje vreme, svedoci smo ubrzanog razvoja i popravljanja opšte saobraćajne i druge infrastukture i ozbiljnih ulaganja u mrežu zdravstvenih ustanova Beograda. Ipak, pitamo se šta je to potrebno da Beograd postane zdrav grad i da li je to ostvarljiv cilj. U tradicionalnim društvima mali broj ljudi je živeo u urbanim područjima. Danas u industrijalizovanim zemljama između 60–90 posto stanovništva živi u gradovima npr. u Evropi 73%. Svetski trend je preseljavanje stanovništva u gradove gde već sada živi polovina svetske populacije. Prema podacima Republičkog Zavoda za Statistiku u Srbiji je 2005. u ruralnim krajevima živelo 42,8% a u gradovima 57,2%. Srbija je podeljena na 150 opština, 23 grada i Beogard kao glavni grad. Ima 29 upravnih okruga, ne računajući Beograd koji je sedište organa državne uprave. Srbija ima 6169 naselja od toga 207 grad-

116

PUT ZDRAVIHGRADOVA

skih naselja. Priliv stanovništva u velike gradove država slične našoj ekonomsko-socijalnoj strukturi, nastaviće se narednih decenija (Leeuw 1999; WHOe 2012). Dalji priliv stanovništva postavlja pitanje prostora za stanovanje i kapitala za izgradnju i razvoj prostora kao i prateće infrastrukture. Težnja uređenom funkcionalnom i lepom gradu uvek u našoj sredini ima protivtežu u stihijskom delovanju i stalnoj improvizaciji. U Srbiji je prisutan nezadrživ proces urbanizacije koji je praćen pojavom nelegalne stambene izgradnje bez ikakvog plana i koncepta. Sva ta improvizovana neplanska izgradnja kasnije uslovljava potrebu za adekvatnim obrazovanjem i zdravstvenom zaštitom, koje nije moguće finasijski očekivati od države, što ima dugoročne štetne posledice. Određena stabilnost u stalnoj populaciji stanovništva grada je dobra, ali priliv novog stanovništva u grad je još važniji. Univerziteti, kultura i umetnost skoncentrisani su u Srpskim urbanim centrima kao posledica tradicije, specificnih društveno-ekonomskih uslova i dugogodišnjeg razvoja centralizovane strukture vlasti, ali su svakako i posledica koncentracije i dostupnosti kapitala. Gradovi sve više postaju mesta koordinacije toka informacija rukovođenja poslovnim operacijama i razvijanja novih usluga i tehnologija Sve više dolazi do istovremene disperzije aktivnosti i moći određenog broja gradova (Gidens 2001). Zagađenje, stambena kriza, neodgovarajuća zdravstvena zaštita, hronični su problemi gradova u zemalja u razvoju. Gradske i regionalne vlasti u zemljama u razvoju imaju problem privremenih naselja na obodima gradova gde su uslovi života potpuno nepovoljni. Potrebna su značajna ulaganja da bi se napravio smeštaj za te ljude koji pristižu u gradove (Ison 2009; Gidens 2001). Globalizacija donosi značajne mogućnosti za razvoj urbanih područja. Sa privrednom integracijom, gradovi se pojavljuju kao subjekti na međunarodnom nivou da bi promovisali sebe kao lokacije za investiranje i razvoj i da bi ostvarili samostalno-privredne veze i preko granice svoje države. Globalizacija predstavlja mogućnost za urbane centre u razvoju da postanu važna snaga privrednog rasta. U predmodernim društvima gradovi su bili zavisni entiteti ali su se i izdvajali iz ruralnih područja u okruženju. Moderni gradovi su samostalni i nezavisni od ruralnog okruženja i povezani savremenim sredstvima transporta i elektronskim komunikacijama sa sličnim gradovima i izvan nacionalnih granica. Finasijska tržišta su potpuno automatizovana gde elektronska trgovina smanjuje potrebu oslanjanja na konvencionalne načine rada. Politička uloga gradova je sve veća. Sve to pogoduje razvoju zdravstvene kulture u modernim gradоvima. Zdrav grad je definisan proces, a ne rezultat. Zdrav grad nije onaj koji je postigao određeni zdravstveni status već onaj u kome se teži potizanju jednog duha. To je sredina svesna zdravlja koja nastoji da ga poboljša. Tako svaki grad može da bude zdrav grad, bez obzira na njegov trenutni zdravstveni status (WHOe 2003; WHO 2010). Organizacija zdravstva jednog grada je od izuzetnog značaja za funkcionisanje društva u jednom velikom gradu. Proučavanje, praćenje i analiza zdravstvenog sistema 117

IDENTITET BEOGRADA

su neophodni i komplemetarni sa funkcionisanjem urbane gradske zajednice. Zdravlje jedne urbane zajednice je kompleksan koncept. Nije to samo odsustvo bolesti i zaraze u nekom mestu gde žive ljudi nego je to stanje njihovog bitisanja koje se sastoji od niza komponenti koje se mogu definisati kroz pitanja: Gde ti ljudi žive? Da li su oni zaposleni ili ne? Koji su im socijalni i društveni ser visi dostupni ili nisu? U kakvom je stanju njihova životna sredina? Svi ovi ekonomski i socijalni faktori mogu pojasniti stanje zdravlja jedne urbane sredine. Održavanje zdravog života je u širem značenju tog pojma nephodan uslov za stabilnu urbanu zajednicu i kvalitetan razvoj. Zdrav grad je onaj koji neprestano stvara i unapređuje svoje materijalno bogastvo, proširuje svoje društvene kulturne resurse i omogućava ljudima da međusobno podržavaju jedni druge u obavljanju svih funkcija života. Neophodna je posvećenost zdravlju i procesima kojima se to ostvaruje, kao i pravljenje takve strukture grada da se to može ostvariti. Evropski projekat „Zdravi grad” realizovao se u nekoliko faza pri čemu su dosad dovršene četiri faze. U pr voj fazi 1987–1992. godine cilj je bio ojačati učešće lokalne zajednice, uklanjajući političke i institucionalne barijere u stvaranju široke društvene politike zdravlja. Cilj ove faze bio je „izgraditi” i staviti u funkciju „infrastrukturu” za sprovođenje projekta „Zdravi grad”. U pr voj fazi učestvovalo je 35. Očekivani produkt ove faze – izgraditi infrastrukturu za sprovođenje projekta „Zdravi grad“. U drugoj fazi od 1993. do 1998. godine cilj je bio usvajanje društvene politike zdravlja na nivou grada, povezivanje raznih sistema u zajednici i građana u alijansu (savezništvo) za zdravlje; te stvaranje, usvajanje i sprovođenje strateških dokumenata „Zdravog grada” – „Gradske slike zdravlja” i „Gradskog plana za zdravlje”. Ti dokumenti predstavljaju osnovu za određivanje prioriteta u zajednici, strateško planiranje i brigu za zdravlje. Treća faza od 1998. do 2003. godine imala je za cilj implementirati „Gradski plan za održivi razvoj zdravlja“ rukovodeći se dokumentima Regionalnog evropskog biroa „Zdravlje za sve za 21. vek” i „Lokalni dnevni red za 21. vek”. U ovoj fazi, učestvovalo je oko 50-ak velikih evropskih gradova. Četvrta faza (2003–2008) okupila je više od 90 velikih evropskih gradova i još mnogo manjih u okviru njihovih nacionalnih mreža. U ovoj fazi fokus interesa su predstavljale četiri centralne teme: zdravo i urbano planiranje, zdravo starenje, procena učinka na zdravlje i telesna aktivnost građana. Radi značajnih promena u okruženju sredinom četvrte faze uvedeno je nekoliko novih podtema – zdravlje migranata, globalno zagrevanje, pripremanje za krizne situacije (incidenti, katastrofe), kreativni gradovi (promovisanje urbanog kvaliteta života kroz kreativnost) i socijalni marketing. Četvrta faza Evropskog projekta zatvorena je u oktobru 2008. godine usvajanjem deklaracije koja oblikuje vodeći izazov u petoj fazi. Peta faza (2008–2013) se sastoji od tri centralne teme: razvoj okruženja koje 118 omogućava brigu i podršku, zdrav život, te zdravo urbano okruženje i dizajn društvenih

PUT ZDRAVIHGRADOVA

odrednica zdravlja, radi potrebe da se pravičnost ugradi u sve lokalne politike. Vodeći izazov pete faze baziran je na deklaraciji i glasi: „Zdravi grad pre svega treba biti grad za sve svoje stanovnike, inkluzivan, suportivan, socijalno osetljiv i sposoban da odgovori na različite potrebe i očekivanja svojih građana”, a moto projekta u petoj fazi glasi „zdravlje i pravičnost u svim lokalnim politikama” (WHO 2012; WHO 1998). Danas je projekat „Zdravi grad” svetski projekat u koji je uključeno oko 2000 gradova širom sveta i jedan je od najperspektivnijih projekata za očuvanje i unapređenje zdravlja. U uslovima života savremenog sveta i brojnih rizika za zdravlje, projekat „Zdravi grad” motiviše države, lokalne zajednice i pojedince da preuzmu odgovornost u brizi o ličnom i zdravlju svojih građana te da ga sopstvenim snagama unapređuju. Urbanizacija i zdravlje su zadnjih godina predmet interesovanja i rada značajnih međunarodnih foruma kao što je bila konferencija povodom svetskog dana zdravlja 2010. godine (World Health Day), posvećena urbanizaciji i zdravlju gde je poseban akcenat stavljen na socijalno partnerstvo u urbanim centrima (WHO 2010; Leeuw 1999). Beograd se poslednjih decenija suočava s mnoštvom izazova: zagušenje saobraćaja, buka, kvalitet vazduha, zdravlje stanovnika, sigurnost, kvalitet života i gradski prevoz. U okviru programa strategije grada iz 2008, postavljeni su sledeći prioriteti (Belgrade): Strateški prioriteti Begrada 2008–2012: 1. Zaštita prirode i životne sredine 2. Ekonomski razvoj 3.. Razvoj saobraćaja i saobraćajne infrastrukture 4.. Razvoj tehničke infrastrukture 5. Socijalni razvoj 6. Razvoj identiteta grada 7.. Razvoj institucija Beograd ima složenu mrežu zdravstvenih ustanova i to: 16 domova zdravlja : Dr Milorad Vlajković Barajevo, Voždovac, Vračar, Grocka, Zvezdara, Zemun, Dr Đorđe Kovačević Lazarevac, Mladenovac, Novi Beograd, Obrenovac, Dr Milutin Ivković – Palilula, Rakovica, Savski venac, Sopot, Stari grad i Dr Simo Milošević – Čukarica, jednu apotekarsku ustanovu – Apoteka Beograd; pet zavoda – Zavod za zdravstvenu zaštitu studenata, Gradski zavod za hitnu medicinsku pomoć, Gradski zavod za gerontologiju, Gradski zavod za plućne bolesti i tuberkulozu i Gradski zavod za kožno-venerične bolesti; četiri kliničko-bolnička centra Zvezdara, Dr Dragiša Mišović – Dedinje, Zemun i Bežanijska kosa; Zavod za biocide i medicinsku ekologiju. Zdravstveni sistem Beograda sastoji se od zdravstvenih ustanova, zdravstvenih radnika kao i pružanja zdravstvenih usluga na tri nivoa zaštite. Zdravlje i težnja zdravom gradu nisu samo to. Grad Beograd ima razvijen sistem javnih usluga u oblasti socijalne i 119

IDENTITET BEOGRADA

zdravstvene delatnosti, obrazovne i kulturne institucije. Delovanje zdravstvenih institucija kreće se od pružanja usluga na nivou vrhunskih dostignuća savremene medicine do elemetarne nefunkcionalnosti osnovnih potreba što je posledica hroničnog nedostatka sredstava za razvoj i održavanje, neujednačenosti razvoja stihijnosti i danka prošlosti u smislu nedostataka suštinskog koncepta i kontinuitea razvoja u turbulentnom dvadesetom veku. U zdravstvu se primenjuju vrhunske najsavremenije tehnologije a s druge strane na standardne procedure se neki put čekaju ili odlažu usled nedostaka kapaciteta. Radi se vrhunska hirurgija a zbrinjavanje teško i neizlečivo obolelih od maligniteta i drugih teških i neizlečivih bolesti u smislu palijativne nege prisutno je u rudimentarnim formama. U kadrovskom smislu postoji dosta ljudi s visokim nivoom obrazovanja i tako prepoznat ljudski potencijal potrebno je dodatno angažovati i motivisati. Jedan od problema je i u nejednakoj distribuciji zdravstvenih institucija na teritoriji grada, tako da su neke delatnosti izrazito koncentrisane u centralnim zonama Beograda. Potom, prisutna je i nejednaka dostupnost usluga i kvalitet istih. Grad Beograd ima otvorene mogućnosti i realne kapacitete da razvije moderan sistem zdravstvene zaštite sa širokom dostupnošću. Ovaj moderan sistem podrazumeva pristup i diversifikaciju primarne zdravstvene zaštite uz dodatnu promociju usluga u oblasti rekreacije rehabilitacije sporta. Uz to, potrebne su jasnije i čvršće veze sa privatnim sektorom, razvoj i uključivanje civilnog sektora, kao i bolje korišćenje već razvijenijih grada. Koncept Zdravih gradova podrazumeva da razvoj grada, u našem slučaju Beograda, treba da bude u direktnoj funkciji poboljšanja zdravstvenog stanja građana, i to kroz stalnu procenu razvoja grada u smislu doprinosa boljem i kvalitetnijem zdravstvenom stanju građana. Smatramo da je neophodno poboljšanje dostupnosti primarne zdravstvene zaštite i stalnoj promociji kvaliteta primarne zdravstvene zaštite; multidisciplinarni i multisektorski pristup (saradnja svih zainteresovanih resora naučnih službi i naučnih institucija grada ali i udruženja građana) radi smanjenja pojava hroničnih nezaraznih bolesti kroz stalno angažovanje u prevencij pojava ovih bolesti, poboljšanje finansijske održivosti sistema zdravstvene zaštite i izgradnja sveobuhvatnog informacionog sistema; investiranje u razvoj profitabilnih projekata koji bi, u isto vreme, proširili ponudu zainteresovanim stanovnicima Grada Beograda i to rekreativnih i modernih banjskih kapaciteta ( u originalu Wellness, Spa centri itd ). Prisutna je i nebriga stanovništva prema sopstvenom zdravlju kao i neprepoznavanje zdravih stilova života kao načina kvalitetnog življenja.To je posledica nepostojanja kontinuiteta razvoja zdravstvene kulture i višedecenijske nedovoljne brige države za promociju zdravlja i zdravog životnog stila. Neophodno je uložiti sredstva u preventivno deleovanje i promociju zdravlja. Sve to podrazumeva i aktivnosti u skladu s pozitivnim evropskim iskustvima koja se odnose na: smanjenje zagađenja vazduha, podsticanje rekreativne tj. fizičke aktivnosti stanovništva, zaštite pešaka, dece, starih i invalida, kao i dostupnost zelenih površina široj populaciji.

120

PUT ZDRAVIHGRADOVA

Zaključak U pr voj deceniji 21. veka grad Beograd je postepeno vratio duh jedne od evropskih prestonica i ponovno uspostavio pokidane veze s evropskim okruženjem, postepenim uključenjem u proces evropskih integracija i regionalne saradnje u ekonomskom, kulturnom i svakom drugom smislu. Grad je značajno promenio demografsku i socijalnu sliku krajem dvadesetog veka, i kvalitativno i kvantitativno, kroz dinamične promene u strukturi stanovništva grada, s velikim brojem izbeglica i interno raseljenih lica, kao i imigranata iz osiromašenih krajeva Srbije, koji imaju značajan uticaj na urbani identitet grada i njegovih pojedinih delova. Svedoci smo i pored godina zastoja i stagnacije da se razvija struktura zdravstvenih ustanova Beograda. Prisutan je razvoj savremene urbane zdravstvene kulture, kao i međusobno prožimanje zdravstvenog sektora, ekologije i infrastrukture. Da bi se to ostvarilo u skladu sa civilizacijskim zahtevima koji se postavljaju pred nas, neophodno je da zdravlje bude visoko na političkim i socijalnim ciljevima politike Beograda i da se izgradi jak pokret za javno zdravlje. Potrebno je snažno naglašavati jednakost, participativno upravljanje i solidarnost, međusektorsku saradnju i aktivnosti na rešavanju determinisanih problema. To podrazumeva kombinovanje tri oblasti delovanja urbanog planiranja modernog rukovođenja gradom i dalji razvoj zdravstva. Zdrav grad je stalni proces i težnja koja se kontinuirano sprovodi kroz ekonomske, političke i društvene procese.

Literatura: Awofeso, Niyi. 2003. “The Healthy Cities approach — reflections on a framework for improving global health.” Bull World Health Organ 81/3 Prof.dr Dovijanić P., Doc.dr Janjanin M., Dr sci.med. Gajić I., Dr sci.med. Radonjić V., Prof.dr Đorđević S., Prof.dr Borjanović S. 1995. Socijalna medicina sa higijenom i epidemiologijom. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 6, 22–26 Gidens, Entoni. 2001. Sociologija. 4th edition. Cambrige: Politz Press, 603–605 Goodall, B. 1987. The Penguin Dictionary of Human Geography. London: Penguin The City of Belgrade (Belgrade). 2008. City of Belgrade Development Strategy GOALS, CONCEPT AND STRATEGIC PRIORITIES OF SUSTAINABLE DEVELOPMENT 2008. Belgrade: Belgrade City Council OSI/LGI (Open Society Institute / Local Government Public Service Reform Initiative) http://www.palgo.org/files/knjige/strategy%20low%20english.pdf Ison, Erica. 2009. “The introduction of health impact assessment in the WHO European Healthy Cities Network.” Health Promotion International. 24(Supplement 1):i64–i71 Castells, M., ed. 2004. The network society: a cross-cultural perspective. London: Edward Elgar. (ebook) Kuper, A. and J. Kuper, eds. 1996. The Social Science Encyclopedia. 2nd edition. London: Routledge

121

IDENTITET BEOGRADA

Leeuw, Evelyne de. 1999. “Healthy Cities: urban social entrepreneurship for health.” Health Promotion International 14/3: 261–270 O’Neill M and P. Simard. 2006. “Choosing indicators to evaluate Healthy Cities projects: a political task?” Health Promotion International 21/2: 145–152. World Health Organization (WHO). 1998. Health Promotion Glossary http://www.who.int/entity/healthpromotion/about/HPR%20Glossary%201998.pdf ——— 2010. World Health Day http://www.euro.who.int/worldhealthday/20100325_1 ——— 2012. Healthy Cities and urban governance. Copenhagen: WHO Europe. http://www.who. int/heli/risks/urban/urbenvdirectory/en/index.html WHO Europe (WHOe). 2003. Healthy Cities and urban governance. WHO European Healthy Cities Network. ——— 2012. Health impact assessment methods and strategies. http://www.euro.who.int/en/whatwe-do/health-topics/environment-and-health/urban-health/activities/healthy-cities Constitution of the World Health Organization 22 july 1946 New York http://apps.who.int/gb/ bd/PDF/bd47/EN/constitution-en.pdf

ABSTRACT:

Keywords: healthy city, public health, Belgrade, urban

122

UDK:

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

Haris DAJČ Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

Identitet grada je uslovljen njegovim položajem, stoga nezaobilazni deo identiteta Beograda čine Sava i Dunav i gradsko priobalje ovih reka. Savsko priobalje na desnoj obali Save sa zaleđem predstavljalo je jedan od najbitnijih delova Beograda u njegovoj modernoj istoriji nakon dobijanja autonomije u prvoj polovini XIX veka. Da bi se razumelo sadašnje stanje zapuštenosti priobalja neophodno je pratiti njegov razvoj od vremena kada je Beograd postao prestonica Srbije/Jugoslavije. I pored nekoliko velikih urbanističkih planova od 1923., 2010. godine gradski planeri i dalje prepoznaju izazove razvijanja ovog dela Beograda. Nijedna opštinska vlast nije bila u stanju da reši probleme ovog dela grada a ponekad su ponavljali i iste greške. U toku ovog dugog perioda, grad se na obali Save razvijao stihijski što je doprinelo njegovoj daljoj degradaciji. U poslednjih nekoliko decenija planovi koji su se odnosili na priobalje su išli u raskorak sa vremenom i mogućnostima, umesto rešavanja očiglednih problema saobraćajne infrastrukture, predlagani su planovi koji nikad nisu započeti. Najznačajniji i najtragičniji simbol toga jeste, i do današnjeg doba, nerešiv problem železničke stanice, mreže i tranzitnog saobraćaja kojima se tek treba pozabaviti. Ključne reči: Savsko priobalje, Beograd, identitet grada, urbani razvoj, saobraćaj

I

dentitet grada je uslovljen njegovim položajem, stoga nezaobilazni deo identiteta Beograda čine Sava i Dunav i gradsko priobalje ovih reka. Savsko priobalje na desnoj obali Save sa zaleđem predstavljalo je jedan od najbitnijih delova Beograda u njegovoj modernoj istoriji nakon dobijanja autonomije u pr voj polovini XIX veka. Posebnost savskog priobalja kao i padine jeste u razvoju koji nije nužno pratio razvoj grada i išao na bolje, suprotno tome priobalje deli sudbinu još nekih delova grada i čini zaboravljeni i zapušteni identitet Beograda. Da bi se razumelo sadašnje stanje zapuštenosti priobalja neophodno je pratiti njegov razvoj od početka stvaranja Beograda kao prestonice. * Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

123

IDENTITET BEOGRADA

*** Prostor Savskog priobalja pripada širem pojasu Savske padine: ona se proteže do Kalemegdana, beogradskog „grebena“ (Knez Mihailove ulice), Terazijskog platoa i ulica Nemanjine i Kneza Miloša. Često se, ipak, izjednačava i sa Savamalom (Bogunović 2005, 344) koja čini samo istorijski deo tog prostora: gornji deo današnje ulice Gavrila Principa. Savsko priobalje pokriva prostor od ušća Save u Dunav do kraja Bare Venecije i obale Železničkog mosta. U vremenu koje prethodi međuratnom (1918–1941) i posleratnom periodu (nakon 1945) savsko priobalje i padina su predstavljali jedan od najvažnijih delova grada. Na priobalju je bila i najprometnija granica Srbije od dobijanja autonomije, zatim nezavisnosti, sve do izbijanja Pr vog svetskog rata 1914. godine. Osim za trgovačke potrebe ona je bila veoma važna za prodiranje kulturnog uticaja iz Habzburške monarhije ali i ostatka Evrope. Pr ve generacije državnih stipendista su išli preko te granice. Proces razvoja nije bio jednosmeran i iz razloga njenog ogromnog značaja su i građani koji su naseljavali savsko priobalje, naročito bogati trgovci, uradili što su više mogli da od priobalja ali i padine naprave najsavremeniji deo Beograda. Hotel Bristol kao i palata Beogradske zadruge su u vreme izgradnje bili najsavremeniji objekti u Beogradu. Vrhunac uspona ovog dela grada je bio u formiranju Malog Pijaca koji je osim što je bio centar ovog dela grada označavao i njegov prosperitet i lepotu (Pavlović-Lončarski 2005, 117). Razvoj savskog priobalja i Beograda nisu bili paralelni procesi: kako se granica menjala i grad uvećavao, stanje priobalja se nije nužno poboljšavalo. Već nakon pr vih planova za varoš i grad od 1867. planeri su zaboravili na priobanje ili mu nisu posvetili mnogo pažnje, te su na taj način na samom početku planskog razvoja Beograda napravljene greške koje ni do druge decenije XXI veka neće biti ispravljene. Problem saobraćajne mreže ovog dela grada je najveći paradoks njegove evolucije: dok je državna granica išla priobaljem to je bila samo prednost ali kako se granica promenila, upravo su zastarele saobraćajne mreže postale njegov najveći kamen spoticanja.

Savsko priobanje u vreme Kneževine i Kraljevine Srbije Nakon što je Beograd postao prestonica Kneževine Srbije značaj priobalja je postao još važniji nego u prethodnim godinama. Međutim, i pre 1841.u toku 20ih i 30ih godina, Miloš Obrenović je počeo sa razvijanjem savskog priobalja i njenog zaleđa kao alternative dunavskoj obali i padini koja je i dalje bila pod turskom upravom (Nestorović 1972, 8). Važna godina za razvoj Beograda i Srbije, samim tim i priobanja je 1830. kada je donešen pr vi Hatišerif kojim je Kneževini garantovana autonomija, period od 1830. do 1867. godine predstavlja uokvirenu fazu razvoja priobalja (Bogunović 2005, 345). On se može posmatrati i podeljen na tri celine u zavisnosti od političko-društvenih okolnosti u državi: 1. Period od 1830.do 1841. kada su na čelu države Miloš, potom Mihailo; 124 2. Period od 1841.do 1858. kada je knez Aleksandar na vlasti i poslednji 3. Period nakon

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

povratka dinastije Obrenović na vlast 1859.do dobijanja gradova od strane turske uprave 1867. samim tim i cele beogradske varoši i tvrćave. U toku pr vog perioda oko Karađorđeve ulice koja se prostire paralelno sa priobanjem formira se komercijalni centar grada. Njen najznačajniji objekat i simbol njenog trgovačkog značaja je i ujedno najsavremenija građevina tog doba u Beogradu: Đumurkana (carinarnica) sagrađena 1835. (Đurić-Zamalo 1981, 53). Veruje se da je Franc Janke bio arhitekta, ali to su možda bili Cvetko Rajević ili Hadži Nikola Živković. Ona nije bila vizuelno impresivna kao Saborna crkva ali je njena solidna konstrukcija skupa sa zgradom Konzulata dominirala priobaljem. Đumurkana je bila zgrada na dva sprata, donji nivo se koristio za carinjenje robe i skladišta, a gornji za kancelarije. Konzulat je podignut nekoliko godina ranije i bio je mešavina tradicionalno-orijentalnog stila i evropskih trendova neoklasicizma tog vremena. Prevashodna namena Konzulata je bila za smeštaj stranih konzula i diplomatskih misija, ali je to zdanje ostalo poznato kao hotel Kragujevac (Đurić-Zamalo 1988, 41). Ove dve zgrade su srušene nakon bombardovanja 1944. godine. Njihov položaj na samom priobalju, funkcija i izuzetni značaj su pokazatelji veoma brzog razvoja priobalja u tom periodu i njegovog trgovačko-saobraćajnog značaja. Jako je važno pomenuti da u ovom periodu priobalje nije bilo samo centar trgovačkog života, već i kulturnog. Tako su se prve pozorišne predstave upravo odigravale u hotelu Kragujevac, osim toga i rezidencijalni značaj ovog dela grada je rastao. Neparna strana Karađorđeve je dobila nekoliko solidnih stambenih kuća sredinom veka od kojih su neke ostale do danas (Roter-Blagojević 1991, 336). Dobijanje gradova 1867. i širenje Beograda na dunavsku stranu je promenilo sliku Beograda: do tada su bila dva Beograda pod različitim upravama: turski koji se nalazio na dunavskoj strani Beograda i pokrivao širi prostor današnjeg Dorćola, a u okviru kojeg je spadala i tvrđava i srpski koji je obuhvatao sve ostalo. Priobalje je pripadalo srpskom delu grada ali ono je i pored toga bilo naseljeno brojnom romskom populacijom, kao i grčkom i jermenskom (Nestorović 1972, 6). Potpuna kontrola nad Beogradom i tvrđavom omogićila je dalji nesmetan i još brži razvoj savskog priobalja. Nakon 1867. Godine matematičar i beogradski urbanista Emilijan Josimović je napravio pr vi plan beogradske varoši u šancu, međutim i njegov plan, kao i plan Stevana Zarića iz 1878. nisu se bavili mnogo savskim priobanjem. Razvoj priobalja nakon primopredaje gradova (1867.) je zavisio od trgovine koja je bila najvećim delom u rukama trgovaca koji su u periodu nakon 1867. do 1914. dali pečat zlatnoj epohi priobalja i zaleđine (Pavlović-Lončarski 2005, 118). Najvažniji događaj u daljem razvoju ovog dela Beograda je bilo sticanje nezavisnosti i odredba Berlinskog sporazuma koji je Srbiju obavezao da se železnicom poveže sa ostatkom Evrope. Glavna železnička stanica koja i danas nosi isto ime je bila gotova 1884. godine, nalazila se na delu Bare Venecije i svojim neoklasičnim i renesansim stilom bila najimpresivnije zdanje priobalja (Nestorović 1972, građevine i arhitekti, 63). Razvoj železnice, povezivanje Beograda sa drugim evropskim metropolama su doprineli najvećem bumu u razvoju priobalja, a materijalni tragovi tog prosperiteta su vidiljivi kroz arhitektonska zdanja tog vremena (Pavlović-Lončarski 2005, 117). Simboli prosperite- 125

IDENTITET BEOGRADA

ta poslednjih decenija priobalja pred izbijanja rata 1914. jesu hotel Bristol i Beogradska Zadruga koji čine najznačajnija zdanja Malog Pijaca (Pavlović-Lončarski 2005, 117). Ova dva zdanja su pretstavljala ne samo najsavremenija arhitektonsko-projketantska dostignuća Beograda i Evrope tih godina, već i krunu u zlatnoj epohi razvoja priobalja i privatnog kapitala bogatih trgovaca koji su bili naručioci ovih ali i drugih palata savskog priobalja i padine. Arhitekti Beogradske zadruge Andra Stevanović i Nikola Nestorović su radili na projketu od 1907 do 1912. godine, dok je za hotel Bristol Nestorović bio jedini arhitekta (Nestorović 1972, 76). Beogradska Zadruga se koristila za bankarskoosiguravajuće poslove i u njoj se nalazila i berza, dok je hotel Bristol (u vlasništvu Beogradske Zadruge) bio meću najmodernijim hotelima Beograda i takođe predstavljao pr vi moderni stambeni blok (sa svih strana je bio i ostao uokviren ulicama). Razvoj Malog Pijaca nije bio spontan, naprotiv, on se uklapao u regulaciju Krađorđeve ulice gradskih planera iz 1893.i novi plan je učinio Krađorđevu daleko poželjnijom za stanovanje. Potvrda za to se može videti u palatama i veoma solidnim zgradama koji potiču iz tog vremena. Kuće u Krađorđevoj 53, 55 i 44 koje su izrađene za trgovca Božidara Purića, Dimitrija Markovića i porodicu Nikolić su veoma dobri primeri rezidencijalnih zgrada na prelazu iz 19. u 20. vek. (Pavlović-Lončarski 2005, 109). Međutim najimpresivnije palate i zrade su bile smeštene na samom Malom Pijacu ili oko njega, osim pomenute Beogradske zadruge i Hotela Bristol, značajne su palate u kojima su živeli najbogatiji trgovci: braća Krsmanović su imali jednu od svojih palata u Karađorđevoj 591; Luka Ćelović Trebinjac i njegova palata u Kraljevića Marka 1, koja se nalazila preko puta Beogradske zadruge (koja je velikim delom osnovana i njegovim ličnim kapitalom); palata Đorđa Vuča u ulici Kraljevića Marka 2,2 preko puta palate Luke Ćelović Trebinjca. Pomenute palate su bile podignute u stilu domaćeg akademizma koji je bio i najpopularniji arhitektonski stil tog vremena (Kadijević, 2005, 295-299). Simbol Malog Pijaca je bio crveni mermerni krst koji se nalazio na raskršću Travničke i Karađorđeve ulice i koji je predstavljao simbol bombardovanja Beograda iz 1862.godine. Postavljen nedugo posle događaja iz 1862. godine. Sam trg oko krsta je bilo jedno od najpopularnijih mesta okuplajnja beograđana u decenijama koje su sledile. Kako je i pojas oko krsta koji bio premešten u park u neposrednoj blizini Savskog mosta pao u zaborav, takva je bila sudibina i Malog Pijaca u godinama nakon 1918. Tako i statua sirena koja je bila naručena za Mali Pijac nikad nije stigla da bude postavljena usled izbijanja ratnog stanja u toku druge decenije 20.veka (Pavlović-Lončarski 2005, 115). Mali Pijac prati sudibinu Savskog priobalja i pada u zaborav 20-ih godina 20. veka.

126

1 Koja je sačuvana i uprkos zapuštenom stanju liči na palatu i u sadašnjim uslovima. 2 Zgrada koja je opstala do današnjih dana i koja je u procesu nacionalizacije i konfiskacije privatne svojine nakon Drugog svetskog rata imala veoma dinamičnu istoriju vlasnika i korisnika prostorija od prodavnice za traktorske delove do pekare i prodavnice za stočnu hranu (neobjavljena građa iz Istorijskog arhiva Beograda).

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

U isto vreme kada su dizane najveća zdanja tog vremena priobalje je dobilo prugu koja će u potonjem razvoju odlučujuće uticati na degradaciju ovog dela grada, to će se primetiti već u pr vim godinama nakon Pr vog svetskog rata. Nova gradska klanica podignuta je 1900. godine pored današnjeg Pančevačkog mosta (GUP 1950, 102). Zbog pruge koja je povezivala klanicu i glavnu železničku stanicu, obale Dunava i Save odsečene su od gradskog jezgra. Upravo će postojanje pruge koja će ostati prisutna i nakon pomeranja klanice dati današnjem priobalju identitet tranzitno-saobraćajnog čvora. Pr vi Generalni urbanistički plan za Beograd, koji je izradio Albon Šambon 1912. (Maksimović 1970, 647), više se odnosio na vizuelna rešenja pojedinih izazova, koja su bila i elegantna i monumentalna, ali nisu davala praktične odgovore, niti su bila u skladu sa stvarnošću društva i ekonomije. Plan nije predviđao dalji razvoj najvažnijeg trgovačkog dela grada: savskog priobalja. Njegov najveći doprinos bio je plan uređivanja Terazijskog platoa kao najvažnije buduće arterije Beograda. Gradski planeri su prihvatili tu ideju, koja nije stigla da se ostvari zbog ratova koji su usledili 1912–1918 (Maksimović 1983, 36). Drugi deo Šambonovog plana koji se odnosio na priobalje bio je širenje Kalemegdana. Plan je počeo da se ostvaruje na dunavskoj strani, ali su savsko priobalje i padina najvećim delom ostali netaknuti (Maksimović 1983, 36).

Savsko priobalje u Kraljevini SHS/Jugoslaviji Pr vi svetski rat je doneo velike promene. Na početku rata priobalje je trpelo posledice bombardovanja, pr vo na udaru, budući da je bilo smešteno na samoj austro-ugarskoj

Mali pijac – današnji izgled

127

IDENTITET BEOGRADA

granici. Uža od Dunava, Sava je bila pogodnija za bombardovanje gradskog jezgra. Građevinski polet iz poslednjih nekoliko decenija najednom je zaustavljen. Zašto? Nakon 1918. savska strana Beograda je izgubila nekadašnji značaj, naročito trgovački, i započela je degradacija tog dela grada. Nestala je dotadašnja granica na Savi i Dunavu (dugoročno ustanovljena još 1699). Nije više bilo graditeljskog poleta koji su nosile ugledne porodice Krsmanović, Vučo, Leko, Ćelović (Lončarski-Pavlović 2005, 115). Gradske vlasti su 1921. raspisale međunarodni konkurs za Gradski urbanistički plan, koji, međutim, nije doneo očekivan ishod. Autori su se više interesovali za celovitu transformaciju urbane strukture Beograda nego za pojedinačna rešenja urbanih celina (Maksimović 1970, 649). Gradski odbor je u julu 1923. završio pr vi GUP u istoriji Beograda (Maksimović 1970, 650). Plan je imao da pretvori Beograd u prestonicu jedne daleko veće države od

128

Šambonov plan iz 1912. godine

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

prethodne Kraljevine Srbije. Najveći nedostatak plana bio je u nemogućnosti jasnog razgraničenja «varoši» i periferija na kojima je predviđeno da nastaju fabrike i nove rezidencijalne četvrti za nove doseljenike i radnike (GUP 1950, 40). Ipak, plan je isticao značaj obala obe reke i njihovog zaleđa. Trebalo je pomeriti tranzitni saobraćaj koji se kretao duž Savske padine, ujedno i Glavnu železničku stanicu (GUP 1950, 41). Bilo je i zamisli o pešačkoj zoni koja bi spajala savsku i dunavsku obalu preko Kalemegdana sve do pristaništa (Roter 1991, 54). Ali je pomeranje železničke stanice bio prevelik izazov, i nije se ostvarila i zamisao o širenju zelenih zona na naselja Jatagan mala i Pištolj mala (GUP 1950, 41). Mahale na Savskoj padini bile su dokaz kontinuiteta sa orijentalnim nasleđem, bez obzira na modernizaciju od poslednjih decenija 19. veka. Zaustavljanje komercijalnog zamaha dotad jednog od najuglednijih delova grada, doprinelo je opstanku mahala, štaviše i njihovom širenju u pojasu savskog priobalja nakon 1918. ali i od 1945. godine. Mahale ali i stambeni prostor socijalno ugroženih građana postali su sve vidljiviji deo identiteta priobalja. Savsko obalu su jednim delom naselile i osiromašene grčke i jermenske izbegličke porodice koje su u Beogradu našle svoj dom između dva svetska rata (UGB 3171). Nove okolnosti doprinele su otvaranju skromnih kafana i hotela, s pratećim pojavama poput sitnog kriminala, skitnje i prostitucije (UGB 3171). GUP iz 1923. godine urbanisti su smatrali promašajem, sa argumentom da je previše usredsređen na gradski centar i da nema jasna i praktična rešenja za delove grada van samog centra, a toliko je redigovan i prepravljan (čak 190 puta do 1934.) da je početna

GUP Beograd iz 1923. godine

129

IDENTITET BEOGRADA

ideja ustupila mesto potrebi za novim stambenim rešenjima u gradu koji se širio snažnim prilivom doseljenika (GUP 1950, 41). Jedno od pitanja naročito primetnih na priobalju i padini ostala je mreža tranizitnih puteva, naročito železničkih. Beogradu su bile potrebne nove veze starih i novih delova grada, a najveća smetnja ostala je pruga od glavne stanice do Pančevačkog mosta. Između 1923. i 1938. nije ostvaren nijedan od šest predloga za izmeštanje železničke pruge (GUP 1950, 44). U međuratnom razdoblju Beograda nije samo Ministarstvo za saobraćaj bilo nedosledno. Između 1923. i 1938. Uprava rečnog saobraćaja iznela je nekoliko planova za uređivanje rečnog priobalja i pristaništa, i ti su se planovi značajno menjali. O tome koliko je bilo različitih rešenja primer je dužina uređene obale koja je u aktuelnim urbanističkim planovima varirala od 15 do 45km (GUP 1950, 45). Paradoks razvoja Beograda jeste da je nakon oslobođenja 1918. godine postao metropola kao nikada pre toga: stanovništvo je u grad dolazilo sa svih strana i osim što su u Beograd došle mnogobrojne srpske izbeglice, bio je utočište i velikom broju migranta iz raznih delova Evrope ali i iz drugih delova Kraljevine SHS. Tako se u Beogradu između dva svetska rata povećao broj različitih etničkih grupa: od Grka i Jermena do Jevreja, Rusa, Čeha. Sa druge strane paradoks je ležao u njegovom razvoju koji je doprineo degradaciji nekada najprometnijih i najvažnijih delova grada kao što je bilo priobalje. Osim razloga pomeranja granice ranijeg navedenog, na oblikovanje priobalja uticao je i pr vi ideolog nove države: kralj Aleksandar, koji je bio najvažniji arbitar u skoro svim pitanji-

130

GUP Beograd iz 1950. godine

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

ma i ključno je uticao i na oblikovanje međuratnog Beograda. Ugledne i bogatije gradske porodice kao i svi koji su želeli da budu u blizini kralja preselili su se na beogradsko brdo Dedinje (Bogunović 2005, 121). Sasvim je očekivano da u ovoj novonastaloj teirtorijalnoj konstelaciji porodice koje su ostale duž Savskog priobalja nisu imale značaj kao pre 1914. Kralj Aleksandar je bio posvećen izgradnji drugih delova grada koji su zaobilazili i Savsko priobalje i padinu. Najveća „zasluga“ kralja Aleksandra za zapečaćenu izolaciju priobalja jeste most koji je po njemu posthumno dobio ime. Most Kralja Aleksandra (otvoren krajem 1934. na čijim temeljima je podignut Brankov most) je napravio priobalje „periferijom“ i degradiranim delom grada. Izazovi koji su se javili na području priobalja nisu bili rešeni od strane gradskih planera. Gradske vlasti su prepoznale probleme, ali ih nisu rešile iz nekoliko razloga: malo vremena koje su imali do početka novog rata; veliki graditeljski polet koji je velikim delom bio stihijski i koji nije bilo lako obuzdati, a koji je bio direktna posledica povećavanja broja stanovnika glavnog grada i sve većom stambenom potražnjom; i nedostatak volje za rešavanje najvažnijih problema kao što je bilo izmeštanje pruge.

Savsko priobanje u Jugoslaviji posle 1945. Tokom Drugog svetskog rata najviše je stradala dunavska strana Beograda, ali je u bombardovanjima pogođeno i nekoliko važnih zgrada na savskoj padini (Narodna biblioteka na Kosančićevom vencu) i na priobalju Đumurkana uz stradali hotel Kragujevac. Novo posleratno društvo i nova ideologija prilagođavali su Beograd svojim zamislima i potrebama. Pr vi GUP 1950. (GUP 1950, 5–10) predvideo je novi administrativni centar na Novom Beogradu, koji je trebalo da smesti doseljenike. Novi Beograd postajao je simbol novog poretka, njegovo institucionalno i društveno uporište. Stari centar Beograda novoj ideologiji nije pružao dovoljno prostora. Pečat je ipak utisnut na Terazijskom platou, Trgu Marksa i Engelsa (danas Trg Nikole Pašića) i Slaviji. Oštećene zgrade iz predratnog perioda se uglavnom nisu obnavljale. Bio je neprihvatljiv kontinuitet sa starim Beogradom. Na savskom priobalju je, osim zdanja koja se nisu obnavljala uprkos njihovom istorijsko-ambijentalnom značaju, stradao i most kralja Aleksandra iz 1934. koji je jugoslovenska vojska digla u vazduh pred nemačkim ulaskom u grad rukovođena prevaziđenim ratnim doktrinama. Zidanje novog mosta na temeljima starog je bio jedan od centralnih graditeljskih poduhvata nakon 1945. Tako do 1957. na Savskom priobalju nije podignut nijedan značajniji objekat osim novog mosta, vidno skromnijeg (koji je bio podignut na temeljima starog mosta). Zidanje novog-starog mosta je samo bila potvrda predhodne izolacije priobalja, jedina razlika je bila što su pored temelja sad bile ruševine i što se predratni obim prometa na priobalju skoro izgubio. GUP iz 1950. predvideo je pomeranje rečnog saobraćaja sa savske obale u Obrenovac, dok je plan bio da se velika luka na Dunavu premesti u Smederevo. Već naredni plan iz 1972. priznaje poraz obe ove ideje i one se napuštaju. 131

IDENTITET BEOGRADA

Kao i GUP iz 1923, GUP iz 1950. posvetio je veliku pažnju železničkoj mreži. Ponovo je pozvao da se izmesti železnička mreža iz centra grada i sa rečne obale (GUP 1950, 104). Jedan od većih i modernijih projekata posleratnog Beograda bio je, kao i u predratnom Beogradu, zidanje sajma. Novi Sajam, smešten na obali Save, onemogućio je ideju o pomeranju glavne železničke stanice ka Čukaričkoj padini (Mitrović 1975, 112). Nakon izgradnje Sajma 1957. železnička mreža je još čvršće bila vezana za centar. Pruga je i dalje prolazila kroz priobalje i padinu, a odvajala je rečni front i grad. Pomeranje klanice je bilo pomak u urbanom razvoju, ali nije doprinelo ukidanju pruge ispod Kalemegdana. Pruga se idalje koristila u tranzitne svrhe. U Karađorđevu ulicu se usmeravao i teški drumski saobraćaj, time je dodatno degradirana, kao i bulevar koji je presecao kalemegdanski Donji grad (Mitrović 1975, 104). Obrenovac nije dobio luku, a Savsko pristanište je nastavilo da služi za pristanak brodova i istovar robe. Železnička stanica u blizini Bare Venecije koristila se za kargo terete i težak saobraćaj (Mitrović 1975, 105). Savsko priobalje i padina su vizuelno izmenjeni podizanjem Beton hale još 1937. (Dželebdžić 2007, 200) na početku Karađorđeve ulice (Roter 1991, 103). Na osnovu navedenih promena do kojih je došlo nakon 1950. može se zaključiti da nije došlo do većih promena u izgledu priobalja nakon 1945. Najveći problem ostaje rešavanje teškog tranzitnog saobraćaja. Urbani razvoj posleratnog Beograda odvijao se pod ideološkim i demografskim pritiscima. Pred početak rata 1941. Beograd je imao 320.000 stanovnika, a 1953. već 450.000 u užem gradskom području koje je obuhvatalo i Savsku padinu. Do 1971. uže gradsko područje naseljavalo je više 770.000 stanovnika. Samo je u centralnim gradskim opštinama Stari grad i Savski venac broj stanovnika opadao u toku šezdesetih (GUP 1972, 52). Stambeni fond se na Savskom vencu najsporije menjao u periodu između dva popisa 1961. i 1971. stambeni fond u Beogradu povećao se za 18.500 stanova, da bi na opštinu Savski venac otišlo svega oko 2% (GUP 1972, 64). Bili su specifični i uslovi stanovanja. Savsko priobalje pogađalo je zagađenje životne sredine (GUP 1972, 59). Za taj prostor se počeo vezivati i fenomen izrazito nepovoljne socijalne stratifikacije. Staro jezgro Beograda pretrpelo je i snažne poremećaje tokom okupacije i holokausta, te posleratne nacionalizacije i konfiskacije privatne imovine. Deo socijalne stratifikacije se ogledao u tome da je radnički sloj koji se naročito povećao u pr vim posleratnim godinama počeo da se naseljava u većem broju duž priobalja usled manjka stambenog fonda ali i zapuštenosti ovog prostora koji je izgubio veliki broj „starih“ stanara. Razvoj priobalja je podrazumevao uređenje određenih kulturno-istorijksih celina i njihovu zaštitu ali do toga nije došlo u dugom periodu nakon 1945.do druge decenije 21. veka. Beograd je u periodu nakon 1945. nastavio da se razvija zanemarujući reke: iz decenije u deceniju nekadašnja prigradska naselja i zaseoci su postali deo gradskog tkiva dok priobalni položaj oko Save sistematski ostaje zanemarivan. U posleratnim godinama gradski planeri nisu uspeli da pronađu dijalog sa svojim 132 predhodnicima (iz 1923. i kasnije) i reše neke od problema koje su oni prepoznali. Ne-

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

postojanje i neprepoznavanje problema iz prošlosti samo je dodatno omogućilo ponavljanje istih. U kasnijoj fazi tretiranja problema savskog priobalja, i pored toga što su oni prepoznati, gradski planeri nisu uspeli da ih reše.

Savsko priobanje nakon 1960-ih Period većeg ekonomskog prosperiteta Jugoslavije nakon druge polovine 1960ih godina u tretiranju priobalja prati velika želja da se u sadržaj savskog priobalja unese nov društveno-kulturni sadržaj, ta želja, koja je ostala iluzija je doživela svoj vrhunac početkom 90ih godina (Savski amfiteatar i prostori uz obale Save 1993, 173). GUP Beograda iz 1972. nameravao je da Beograd preobrazi u modernu evropsku prestnicu (GUP 1972, 64). U nastavku savskog priobalja, jedan od najvećih poduhvata bila je izgradnja Ade Ciganlije. Trebalo je unaprediti kvalitet života i rešiti probleme saobraćaja, naročito putovanje stanovništva koje je radi posla svakodnevno pristizalo s periferija (commuterѕ) (GUP 1972, 106). Za gradske planere, savsko priobalje je bio važan deo grada u okviru očuvanja istorijskog ambijenta zaleđa, čiji značaj nije smeo biti narušen (GUP 1972, 4). Jedan od prioriteta bila je zaštita i očuvanje određenih delova savskog priobalja odnosno savske padine (Kosančićevog venac, Saborna crkva). Predviđeno je i uvećanje zelenih površina, i isključivanje teretnog saobraćaja (Roter 1991, 332). GUP iz 1972. je prepoznao kao jedne od najvećih uzroka degradiranja priobalja tranzitni teretni i putnički saobraćaj. Tako je namera ovog plana, kao i prethodna dva, bilo premeštenje glavne železničke stanice iz 1884. i pruge (GUP 1972, 116). Jedna od novina plana iz 1972. bio je metro: kroz Savsku padinu bi prolazio jedan od dva kraka podzemne želenice koji bi spajao južni deo grada sa gradskim centrom, ali taj plan nikad nije ostvaren (GUP 1972, 4) i pored toga što se ponavljao u svim narednim planovima uređivanja ovog dela grada. Plan iz 1972. predviđao je da na savskoj obali ostane putničko pristanište koje bi razvijalo turistički potencijal Beograda. Taksi brodovi bi spajali grad preko obala Save i Dunava (GUP 1972, 27). I taj deo plana revitalizacije gradskih obala je propao. Na osnovu iskazanih namera i njihove realizacije, može se primetiti da svi veći ciljevi urbanog razvoja nisu ostvareni. Zaštićena celina Varoš kapije i Kosančićevog venca do danas je gotovo neizmenjena. Obala i rečno priobalje nisu imali nikakav značajni preobražaj u decenijama nakon 1945. Problem železničkog transporta je ostao otvoren, i u suštini se nije promenio od 1900. godine (GUP 1950, 104). Tranzitni drumski saobraćaj je delimično rasterećen izgradnjom obilaznice Mostar pored Sajma 1970. (Mitrović 1975, 77), ali je ta obilaznica doprinela da važne rezidencijalne četvrti postanu odsečene od gradskog jezgra. Razvoj Beograda zapravo se prilagođavao prevaziđenim konceptima putničkog i robnog saobraćaja. Struktura stanovništva se nije značajnije promenila u ovom periodu, određeni delovi padine su postali revitalizovani, a Kosančićev venac i njegov kulturni značaj postaje veći. Dolazi do nove stratifikacije stanovništva i bogatiji građani se mogu naći u sve većem broju u delovima padine kao što je Kosančićev venac 133

IDENTITET BEOGRADA

dok je priobalje i dalje ostalo za siromašne građane i radničke slojeve. Tranzitni saobraćaj i zagađenje koje se naročito osećalo u priobalju je i dalje degradiralo ovaj deo grada i činilo ga veoma nepopularnim za stanovanje. Urbanisti iz 1972. su ipak otišli korak dalje u odnosu na svoje prethodnike i osim što su prepoznali najvažnije porbleme priobalja, ipak su i rešili neke od njih kao što je zaštita istorijske ambijentalne celine određenih delova priobalja i njegove zaleđine. U dopuni GUP 1972. iz 1985. je sumorno konstatovano da uređenje gradskog saobraćaja u centralnom delu gradu i priobalju kao i izmeštanje železničke stanice i tranzitnih puteva koji su vodili preko priobalja nije uspelo (GUP 1985, 75). Oslobađanje desne obale Save od višestrukih tokova saobraćaja i tehničkih postrojenja navodi se kao jedan od najvažnijih ciljeva za revitalizaciju priobalja ali i otvaranje puta uređenja beogradske varoši (GUP 1985, 76). Gradski planeri su smatrali da postepenim zatvaranjem užih i širih prstenova za obilazni saobraćaj motornih vozila oko užeg područija grada, može da se reši problem koji ugrožava život tog dela grada i uređenje obalskog područja grada, kao i drugih prostora kroz koji neprekinuto teče tranzitni promet kamiona i drugih teških vozila (GUP 1985, 76). U periodu od donošenja GUP iz 1972. do sredine 80ih godina kvalitet života se pogoršao što se moglo pratiti i u prosečnom trajanju putovanja građana kao i zagušenja u saobraćaju (GUP 1985, 128). Usled recesije s početka 80ih i rasta gradskog stanovništa kao posledice velikih unutrašnjih migracija u Jugoslaviji eksploatacija javnog gradskog prevoza nije se razvijala po planu iz 1972. već je da bi zadovoljila potrebe rastućeg grada išla u suprotnom smeru od zacrtanog. Autobuski prevoz koji je i najveći zagađivač i krivac za gužve je dodatno potisnuo trolejbuse i tramvaje, a bio je prisutan u gradskom prevozu putnika sa 84% 1982. u odnosu na 73% 1971. godine. Plan iz 1985. je prepoznao da uprkos razvoju novih stambenih delova grada novi stanovnici Beograda i dalje dolaze u istorijski centar usled njegovog kulturno-društvenog sadržaja jer sadržaja u novim naseljama nema. Kao logičan zaključak nameće se značaj očuvanja istorijsko-kulturne celine centra grada kao i priobalja, što se samo delimično sprovodi u centralnim delovima gradskog jezgra dok se stanje u priobalju samo pogoršalo u razmaku od 1972. do 1985. godine (GUP 1985, 75). Koncept „zelenih“ gradova je bio poznat i 70ih u indutrijalizovanom Beogradu sa velikim prilivom stanovništva i razvijanjem industrije, te je plan GUP iz 1972. predviđao da se Beograd „otvori“, dodatno „ozeleni“ . Realnost iz 1985. je bila vrlo siva kad je priobalje u pitanju i ekološka slika ovog područja je bila daleko lošija u deceniji nakon 1972. Porast delatnosti teretnog i tranzitnog saobraćaja u obalnom pojasu je osujetio svaki ozbiljan zahvat na ozdravljenju životne sredine i obnovi istorijskih građevina (GUP 1985, 75). U kontaktnoj zoni stare beogradske varoši i rečnih obala nisu ostvareni strateški potezi iz 1972. kao i ni dopune iz 1985, odnosno, lanac ekološke sanacije priobalja nije bio pokrenut. Ekološka sanacija priobalja se neznatno popravila u toku prve polovine naredne decenije ali usled zamiranja trgovine i privredne delatnosti kao posledice embarga koji je trpela SR Jugo134 slavija u toku građanskih ratova nakon 1991.godine.

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

Savsko priobalje nakon 1990-ih: između jave i sna Period nakon početka 1990ih je počeo ekonomski ohrabrujuće i verovatno bi i dugo očekivane promene priobalja doprinele lepšoj slici Beograda da građanski rat u Jugoslaviji nije zemlju gurnuo u pustoš i zamrznuo, a zatim i degradirao evoluciju Beograda. Uprkos tome postojali su planovi za revitalizaciju savskog priobalja koji se mogu pratiti od početka 1990ih, a od kojih je najobimnija bila studija mogućnosti transformacija prostora u novo gradsko središte koju je SANU uredio 1993 (Studija 1993). Takva studija je bila očigledan kontrast tadašnjim društvenim okolnostima kao i mogućnostima za preobražaj priobalja. Ideje i koncepti koje autori studije predlažu mogu se podeliti u dve grupe: 1) one koji se naslanjaju na prethodno proklamovane planove koji se nisu obistinili i 2) nove ideje i kocepte koji su u svojoj smelosti bili futurističko-fantastični kao što je Savski CITY (Studija 1993, 144). Rešenja i mogućnosti studija su kontradiktorni ili u zavisnosti od problema priobalja koje tretiraju, veoma nerealni. Uprkos tome što se konstatuje da važeći plan Beograda nema urađen saobraćajni plan (Studija 1993, 171), autori plan izgradnje nekoliko linija metroa navode ne samo kao najbolji, već i kao plan za koji postoje svi preduslovi (Studija 1993, 173). Ključ u rešavanju problema putničkog železničkog i autobuskog saobraćaja vide u izgradnji podzemne železnice koja bi na pojedinim etapama morala biti zaštićena i čeličnim omotačem zbog opasnosti od prodiranja podzemnih voda (Studija 1993, 172). I pored konstatovanja da je priobalje opterećeno tranzitnim saobraćajem u studiji se navodi da je železnička stanica u Prokopu već značajno doprinela rasterećenju centralnog dela grada i savskog amfiteatra (radovi na stanici u Prokopu nisu bili gotovi ni do 2010. i novog Generalnog urbanističkog plana za Beograd). Autori su se, možda u duhu vremena stvaranja studije, takođe nadali skorom završavanju drumskih saobraćajnica oko Beograda odnosno obilaznice (Studija 1993, 162), što bi takođe doprinelo rasterećenju drumskog teretnog saobraćaja priobalja. Za unapređenje kvaliteta i efikasnosti saobraćaja tramvaj je naveden, pored metroa, kao idealan nosilac kretanja u savskom amfiteatru (Studija 1993, 174). Drugi deo planova uređenja priobalja se odnose na ekološko-zelene i kulturno-društvene izazove priobalja koji se smatraju veoma važnim u pretvaranju priobalja u novi centar grada (Studija 1993, 185). Otvaranje novog parka na savskom priobalju i korišćenje zelenih površina se dovodi u vezu sa stvaranjem kulturno-društvenog centra na desnoj obali Save (Studija 1993, 189). Na osnovu tog plana priobalje bi dobilo veoma sadržajan kulturni, muzejski ali i naučni sadržaj: Istorijski muzej, Nacionalni ekološki centar i prirodnjački muzej, Nacionalnu galeriju moderne umetnosti, Centar za praćenje razvoja nauke i tehnike ali bi ukoliko ostane prostora priobalje moglo primiti i: Muzej srpskog pisma i pismenosti, Srpski crkveno duhovni centar, Centar UNICEFa za Jugoslaviju i Nacionalnu operu i balet uz koncertnu dvoranu (Studija 1993, 189). Za dalji razvoj priobalja kao novog centra Beograda predviđen je i razvoj velikog tržnog centra ali i Svetskog trgovinskog centra koji bi se nalazio iznad ulice Kraljice Natalije u parku ispod platoa kod terazijske česme 135

IDENTITET BEOGRADA

(World Trade Center je bio projekat braće Karić kojim bi se ne samo zatvorila veza između Terazijskog platoa i savskog priobalja,već bi nestalo i vizuelnog kontakta). Takvi projketi bi omogućili i veliki razvoj turizma (Studija 1993, 192). Jedini deo tog plana je ostvaren na levoj obali Save izgradnjom tržnog centra „Ušće“ što je daleko skormnije od svetskog trgovačkog centra i što ispunjava samo deo komercijalno-tržišnih planova za širi prostor savskog amfiteatra. Drugu grupu predloga su činili još smeliji predlozi za uređenje priobalja, od njih najimpresivnije zvuči Savski CITY (Studija 1993, 144) ali ima i smelijih među kojima je bio predlog da se ceo prostor podeli u tri polja: 1. „Ekopolje“ u središnjem delu koji bi se naslanjao na reku; 2. „Gradsko polje“ sa promenjivim gradskim aktivnostima i 3. „Tehno polje“ koje bi sadržalo krupne saobraćajne sisteme, energetsku i drugu infrastrukturu (Studija 1993, 141). Trabalo bi napomenuti da se u ovom predlogu pridaje veliki značaj neizgrađenom prostoru, naročito zelenilu, za slobodne aktivnosti stanovnika grada u skladu sa očekivanim većim slobodnim vremenom u budućnosti (Studija 1993, 142). Savski bulevar bi bio nastavak današnje Savske ulice ali bi se on nastavljao do Svetskog trgovinskog centra odnosno podnožija Terazija, osim tog plana predviđeno je bilo i preuređenje Sarajevske u „Knez Mihailovu“ priobalja i podizanju dva priobalna trga kao nove centre priobalja (Studija 1993, 142). Koliko je priobalje ostalo neatraktivno za stanovanje najbolje se može primetiti na osnovu novoizrađenih objekata u period prve decenije 21.veka kojih je od centralnih gradskih opština bilo najmanje u okviru Savskog priobalja (opštine Stari grad I Savski venac). I pored različitih planova silaska grada na reke tržišno se to još nije pokazalo dovoljno interesantnim potencijalnim stanovnicima priobalja. GUP za Beograd iz 2010. pod nazivom Generalni plan Beograda 2012 je kao i predhodni planovi naveo veliki potencijal i značaj priobalja za dalje razvijanje grada i konstatovao da celina priobalja ima najveći prostorni potencijal za izgradnju novih centralnih, komercijalnih i javnih sadržaja u centru Beograda (GUP 2010, 262). Gradski planeri nisu napustili neke od ideja iznetih u studiji iz 1993.godine, već su dodali i neke nove predloge: 1. Širenje komercijlanog i javnog sadržaja zauzima važno mesto kao i u predhodnim planovima; 2. Obavezno učešće parkova, zelenih površina i ozelenjavanje prostora priobalja zauzima važno mesto u planiranju. Po planu bi površina otvorenih javnih prostora na obe strane Save činila oko 50% cele teritorije; 3. Predhodni razvoj „ekopolja“ bi omogućio da priobalje postane i ekskluzivan deo grada za stanovanje u čijem komšiluku bi bio novi-stari Savski bulevar (što je takođe baština studije iz 1993.) koji bi spajao Karađorđevu i Savsku ulicu sa autoputem, zatim Beogradskim sajmom i Bulevarom vojvode Mišića u zoni iza sajma; 4. Objekti kulture i obrazovanja nacionalnog i gradskog značaja ostaju veoma važni u sadržaju priobalja, tako je potencijalno dobra lokacija za zgradu opere (koja se šetala od Trga Republike preko parka „Ušće“ sve do desne obale Save i priobalja) Karađorćeva ulica uz Brankov most (GUP 2010, 263). Kao preduslov za realizaciju ovih planova neophodno je izmestiti železničku i autobusku stanicu (GUP 136 2010, 248), što bi dovelo do rasterećenja saobraćajno-tranzitnog opterećenja priobalja.

RAZVOJ I PROPADANJE SAVSKOG PRIOBALJA*

Železnička stanica bi bila premeštena u Prokop, a autobuska na Novi Beograd (GUP 2010, 264). Izmeštanje pruge oko Kalemegdana bi bilo omogućeno nakon pomeranja glavne železničke stanice (GUP 2010, 248). Od plana iz 2010. se očekuje da reši neke od decenijskih, vekovnih izazova za gradske planere u rešavanju problema uređenja priobalja, da li će on uspeti u tome biće jasno nakon donošenja narednog generalnog plana. I pored nekoliko velikih urbanističkih planova u periodu od 1923. do 2010. u kojima su prepoznati najveći urbanistički izazovi priobalja, gradski planeri nisu bili u stanju da ih reše. Paradoksalno oni su ponekad ponavljali i iste greške. Grad se na obali Save u toku ovog dugog perioda razvijao stihijski što je doprinelo njegovoj daljoj degradaciji. U poslednjih nekoliko decenija planovi koji su se odnosili na priobalje su išli u raskorak sa vremenom i mogućnostima, umesto rešavanja očiglednih problema saobraćajne infrastrukture, predlagani su planovi koji nikad nisu započeti. Najznačajniji i najtragičniji simbol toga jeste, i do današnjeg doba, nerešiv problem železničke stanice, mreže i tranzitnog saobraćaja. Problem koji je nekad jedan od najblistavijih delova grada načinio zapuštenom tranzitnom zonom u samom centru grada.

Izvori Objavljeni izvori: GENERALNI URBANISTIČKI PLAN Beograd 1950. GENERALNI URBANISTIČKI PLAN BEOGRADA 1972. IZMENE I DOPUNE GENERALNOG URBANISTIČKOG PLANA 1985. Savski amfiteatar i prostori uz obalu Save (SANU, odbor za III milenijum) 1993. GENERALNI URBANISTIČKI PLAN BEOGRADA 2010. Neobjavljeni izvori: Istorijski arhiv Beograda: fond Uprava Grada Beograda (UGB), kutija 3171 – Savamalski kraj.

Literatura Blagojević-Roter, Mirjana. 1991. „Problemi rekonstrukcije i revitalizacije dela Karadjordjeve ulice na potezu savskog pristaništa.“ Arhitektonika Unapređenje stanovanje 23: 329–363 Blagojević-Roter, Mirjana. 1997–1998. „Prilog proučavanju nastanka i razvoja naselja na prostoru savske padine i transformacije njegovog razvijenog izgleda.“ Zbornik radova arhitektonska organizacija prostora 75: 91–129 Bogunović, Slobodan. 2005. Arhitektonska Enciklopedija Beograda XIX i XX veka, I – III. Beograd: Beogradska knjiga Dajč, Haris i Nikola Samardžić. 2011. „Dijalog istorije i grada – istorijski diskurs razvoja savske padine i priobalja 1923/1950/1970“ u: Nasleđe i dijalog, urednik Milica Grozdanić. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda

137

IDENTITET BEOGRADA

Dželebdžić, Mirjana. 2007. „Zaštita revitališacije graditeljskog nasleđa 20. veka na prostoru priobalja Beogradske tvrđave.“ Nasleđe VIII: 199–208 Đurić-Zamalo, Divna. 1981. Graditelji Beograda 1815–1914. Beograd: Muzej grada Beograda Đurić-Zamalo, Divna. 1988. Hoteli i kafane XIX veka u Beogradu. Beograd: Muzej grada Beograda Kadijević, Aleksandar. 2005. Estetika arhitekture akademizma (XIX–XX veka). Beograd: Gradjevinska knjiga Lončarski-Pavlović, Vera. 2005. „Mali pijac na Savi krajem XIX I početkom XX veka.“ Nasleđe – Heritage VI: 107–117 Maksimović, Branko. 1970. Urbanistički razvoj Beograda 1830–1941. Beograd: Naučno delo Srpske Akademije Nauka i Umetnosti ——— 1983. „Ideje i stvarnost urbanizma Beograda 1839–1941.“ Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda 1: 5–72 Manević, Zoran. 1972. „Novija srpska arhitektura.“ Muzej savremene umetnosti (mart-april): 9–38 Mitrović, Mihajlo. 1975. Novija arhitektura Beograda. Beograd: Jugoslavija Nestorović, Bogdan. 1974. „Pregled spomenika arhitekture u Srbiji XIX veka.“ Saopštenja – Communications X: 141–171 Nestorović, Nikola. 1972. Građevine i arhitekti u Beogradu prošlog stoleća. Beograd: Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije

Abstract: The identity of the city is determined by its position. An essential part of the identity of Belgrade is marked by the Sava an Danube. Belgrade’s right bank of the Sava River and its hinterland has constituted one of the most important parts of Belgrade since the first half of the 19th century. The development of the right bank of the Sava river has not kept pace with the development of the city as a whole. To understand the current state of this neglect, it is necessary to follow the coastline’s development since Belgrade became the capital of Serbia/Yugoslavia. Despite several large urban development plans in the period since 1923, in 2010 city planners were still recognising the challenges of developing this part of Belgrade. No municipal government has been able to solve them and in fact they are more often than not repeating the same mistakes. During this long period, the city on the banks of the Sava developed spontaneously which in fact contributed to its further degradation. In recent decades, plans related to the coastal area were unrealistic and overly ambitious. The obvious problems of transport and infrastructure were never addressed. To this day, the problem of the railway station, the railway network and transit traffic have yet to be properly addressed. Keywords: Right bank of the Sava River, Belgrade, urban identity, urban development, transport

138

UDK:

BITEF I BEOGRAD

Jovan ĆIRILOV teatrolog

Abstrakt:

Ključne reči: Kada smo Mira Trailović i ja krajem 60-ih godina osnivali Beogradski internacionalni teatarski festival pre svega smo mislili na našu publiku. Me đutim, pokazalo se od samog početka da Bitef dobija daleko šire evropsko značenje. Jugoslavija je tih godina imala poseban geopolitički položaj, kao najznačajnija evropska nesvrstana zemlja. U tu zemlju sa istom lakoćom mogli su da uđu stranci sa Istoka i Zapada, sa Severa i sa Juga. Zemlje Istočne Evrope (osim možda Poljske) nisu mogle ni da zamisle da osnuju međunarodni festival sa trupama iz celog sveta. Mnoge provokativne trupe sa zapada u to vreme nisu imale pristup Sovjetskom Savezu i drugim zemljama Varšavskog pakta.1 Jugoslavija je bila jedina zemlja u kojoj je bilo mogućno nešto nezamislivo – da se neposredno posle agresije snaga Varšavskog pakta na demokratski orijentisanu vlast u Čehoslovačkoj održi festival na kojoj su samo mesec dana posle tog događaja bila predstavljena i pozorišta i iz SSSR i iz ČSR.2 Tih godina na predstave Living teatra, Performance grupe, Open teatra, Theatre de Soleil, Zadeka i Steina, Nurie Espert i Barbe, Pine Bausch i Kresnika, dolazili su mladi pozorišni umetnici Istoka kao na njima zabranjenu jeres i ulazili na mala vrata na sve predstave. Danas su to značajni poslenici svetskog pozorišnog pejzaža. Bitef nije imao na umu prevashovno tu kulturno političku ulogu. Ambicije su bile pre svega pozorišne – dovesti i vrednovati nove pozorišne tendencije, kako one ekstremno avangarde, tako i one koje iskustva novog pozorišta primenjuju na klasiku. Kao 1 Katalozi Bitefa 1–45, 1967–2011. 2 Natalija Vagapova, Bitef: pozorište, festival, život; Službeni glasnik, 2010. god.

139

IDENTITET BEOGRADA

inspiracija savremenog pozorišta, još od Antonin Artaud-a, na Bitef su takođe pozivane trupe tradicionalne umetnosti Azije, Afrike i Latinske Amerike, kao stalne inspiracije tragalačkog savremenog pozorišta. Ta tendencija je u osnovi ostala prisutna na Bitefu do dana današnjeg. U vreme kontraproduktivne izolacije treće Jugoslavije u oblasti kulture od strane svetske zajednice, za tragične greške političara za koje umetnici nisu bili krivi niti su s njima bili saglasni, uloga Bitefa je bila da preživi i da svojoj publici i dalje prikazuje šta se dešava u svetskom pozorištu. Bitef je ulogu mosta između sveta i Beograda ostvarivao uporno i sa dostojanstvom. Mnogi su u svetu ubrzo shvatili štetu od izolacije jugoslovenskih umetnika od sveta i pomogli da se Bitef ne samo ne ugasi, već ubrzo i vrati na nivo iz njegovih slavnih pionirskih dana. Bitef je težio da zaista svake godine prikaže šta se to novo rađa u svetu. Svodeći te namere na ono osnovno što se u svetskom pozporištu događalo, može se reći da Bitef je u pr voj deceniji poznih šezdesetih godina selekcijom posvećivao pažnju avangardnom pozorištu toga doba od Living teatra do Grotovskog, sedamdesetih godina akvent jue bio na postmodernom pozorištu i koje se tada rađalo, pre svega sa Robertom Wilsonom koji nije ni bio svestan da je predstavnik tog svetskog pokreta u umetnosti i filozofiji. Prve decenije XXI veka Bitef je svojim izborom akcent stavio na neverbalni i postdramski teatar. Koliko je Bitef stekao i sačuvao svoj autoritet govori i činjenica da je teatrolog koji je skovao termin postdramsko pozorište Lehman tih godina bio na čelu internacionalnog žirija Bitefa.3 Za Beograd i kulturu Srbije osnivanje i trajanje Bitefa, sada skoro već pola stoleća, možda je najznačajnije što je on živo i delatno otelotvorenje duge i žive tradicije moderne. Ta tendencija moderne traje još od Jovana Skerlića, da bi između dva svetska rata dobila snažnu potvrdu pojavom nadrealizma i zenitizma u nas. Taj živi glas modernizma posle Drugog svetskog rata rekao je značajnu reč u protivstavu prema staljinističkom retrogradnom socijalističkom realizmu, i to 1948. godine kada je to i politički bilo najznačajnije. Ta potraga za suštinski i formalno novim, traje sve do današnjeg dana, upravo kao i sam Bitef, svojom težnjom da otkrije svetsko i naše, novo u moru komercijalizma, trivijalnosti i filistarske upotrebe umetnosti.

Literatura Jovan Ćirilov, Dnevnici; Grad teatar Budva, 1999. Jovan Hristić, Pozorišni referati; Nolit, 1992. Hans-Thies Lehmann, Postdramsko kazalište, Centar za dramsku umjetnost, 2005. Muharem Per vić, Volja za promenom; Muzej pozorišne umetnosti Srbije, 1995.

140

3 Hans-Thies Lehmann, Postdramsko kazalište, Centar za dramsku umjetnost, 2005.

BITEF I BEOGRAD

Vladimir Stamenković, Kraljevstvo eksperimenata; Nova knjiga, 1987. Natalija Vagapova, Bitef: pozorište, festival, život; Službeni glasnik, 2010. Petar Volk, Bitef i pozorište; Prometej, 2003. Katalozi Bitefa 1–45, 1967–2011

ABSTRACT:

Keywords:

141

UDK:

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Nikola Samardžić Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet,Beograd

Beograd i srpska kultura kao celina nisu dovoljno razumeli hladnoratovsku paradigmu i istočnoevropsku post-totalitarnu tranziciju koja je usledila. Beograd je ostao na začelju procesa u koji su se uključile najuspešnije istočnoevropske nacije nakon pada Berlinskog zida i dezintegracije Sovjetskog Saveza, 1989-1991. Beograd i dalje nosi ožiljke siromaštva, izolacije, etničke homogenizacije, teorija zavere i NATO intervencije. U nekoliko navrata oštećene su ili uništene veoma vredne građevine i spomenici. Ideološka zloupotreba istorijskih promašaja čija je suština u svim ratovima XX veka, Beograd je učinila nekad žrtvom, nekad i agresorom, ometajući obnovu urbanog prostora i opšteg osećanja za zajednicu. Urbani pejsaž je dodatno narušen siromaštvom, ili neodgovornim odnosom institucija i građanstva u odnosu prema javnoj i privatnoj imovini. Ključne reči: globalni grad, javni prostor, “rurbanizacija”, urbicid, urbani preobražaj

G

radovi su istorijske pozornice novog doba. Gradovi su poprišta globalizacije, i kad takve svoje uloge nisu svesni, ili se toj ulozi protive. U ekonomskoj, kulturnoj i društvenoj globalizaciji, svet je postao integrisan i koherentan. Povezala su se ranije odvojena, lokalizovana tržišta. Proizvodnju i potrošnju podstiču i usmeravaju globalne institucije i organizacije. Društveni obrasci i odnosi koji su bili lokalni postali su globalni. I dok se globalizacija odvija pre svega u gradovima, protekle decenije obeležio je rast gradova u veličini i strukturi, i njihovo prostiranje na nove teritorije. Odigrao se preobražaj globalnog društva koje je postalo pretežno urbano, razvijajući nove životne stilove.1 Savremeni urbani svet ipak nije uniforman. Globalna proliferacija političkih i ekonomskih sloboda i vladavine prava zaustavila se na kulturnim granicama, i njen pro1 Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

143

IDENTITET BEOGRADA

dor se otežano odvija u autoritarnim sistemima ili sistemima s deficitom tradicije efikasnih institucija. Urbanizacija, urbani rast i globalna proliferacija urbanizma transformišu prostorni i kulturni karakter društva. Nejednaka je dinamika urbanog razvoja u svakom smislu. Migracije se u savremene globalne gradove, samom svojom dinamikom, ulivaju i kao bujice ruralne kulture. Globalni grad je istovremeno i globalno selo.2 Bez obzira na sve razlike i varijacije u tradiciji i kulturi između nacija i unutar nacija, globalni gradovi otkrivaju više sličnosti nego razlika, pre svega u fizičkom izgledu, ekonomskoj strukturi i društvenoj organizaciji. Dele jednake probleme nezaposlenosti, stanovanja, saobraćaja i kvaliteta životne sredine (Clark 1996, XI-XII). Prva globalna civilizacija je istorijska stvarnost proteklih decenija. Oko 1700. je manje od 2% ukupnog svetskog stanovništva živelo u gradovima, i oni su bili koncentrisani u gradovima-državama. Prve promene odigrale su se u Britaniji tokom druge polovine XVIII veka, prateći potrebe prvog industrijskog kapitalizma. Na osnovama rane moderne humanističke i kapitalističke civilizacije, industrijski gradovi su zatim nicali u severozapadnoj Evropi i severoistočnim SAD. Do početka XX veka oko 15% svetskog stanovništva živelo je u gradovima. Globalna civilizacija i globalna urbanizacija su pojave koje pripadaju tek drugoj polovini XX veka. Zapravo veći deo sveta nije bio obuhvaćen urbanim razvojem do početka sedamdesetih. Većina stanovnika današnjih gradova su neposrednog ruralnog porekla. Urbanizacija do nedavno ruralnih zemalja je nagla promena koja se ne može osloniti na opipljivo istorijsko iskustvo. I dok se selidba sa sela u gradove odigrava u lokalnom ambijentu, taj proces je istovremeno najveće ljudsko pomeranje ikad zabeleženo u istoriji. U gradovima se odvija i svetska ekonomija, u krugovima njihovih potreba, infrastrukture i razmene. Gradovi više nisu samo tačke kupoprodaje robe i usluga koje uključuju neposrednu okolinu (takav je njihov ekonomski obrazac, za većinu, do početka globalne ere), oni su centri artikulacije ukupnih odnosa sa svetom kao celinom. U gradovima se proizvode, redistribuiraju ili troše roba i usluge globalnog porekla, i u njima one stiču novu vrednost. Gradovi su osnove ćelije lokalnih ili nacionalnih mreža koje su uključene u globalnu ekonomiju. Globalno društvo je sve urbanije. Gradovi su centri proizvodnje i potrošnje urbane kulture. Najveće i najgušće koncentracije stanovništva različitog porekla, u njima se prepliću razna verovanja, uverenja, stilovi, vrednosti, tradicije i stavovi. Raznorodni oblici mišljenja i ponašanja prenose i šire ljudske migracije i kretanje informacija i ideja. U globalnim okvirima, nova urbana dinamika probija sve tradicionalne, ustaljene granice, podrazumevajući granice gradova. Društvo postaje urbanizovano u tom smislu da je sve veći broj ljudskih jedinki izložen kulturnim vrednostima koje su vezane za gradski život.

144

2 Pojam se ne koristi u onom smislu u kojem ga je sugerisao Marshall McLuhan u svojim studijama The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man (1962) i Understanding Media (1964).

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Urbani svet je heterogen. I dok je svetska populacija u geografskom smislu više urbana nego ruralna, jasna podela na urbani i ruralni način života zahteva jednu više vrednosnu nego prostornu, fizičku kvalifikaciju. Globalni gradovi su i globalna sela u smislu kontinuiteta, i u prilagođavanju, ruralne kulture. Taj proces se takođe odvija u toku poslednje četiri decenije. Tada se beleže i počeci novog talasa ruralne urbanizacije Beograda. Dalje, postoje važne razlike unutar regiona i pojedinčanih država, i, u okvirima regiona i država, u veličini i razmerama urbane populacije. Primetne su i varijacije u razmeštaju urbanih zajednica u skladu s brojem i veličinom gradova. Te razlike su ishod složenih procesa koji nastaju u dinamici savremenih urbanih promena, koji imaju važan uticaj na preoblikovanje sveta kao celine, dok se svet integriše usvajanjem načela urbanog života. Postojeće geografske razlike i razlike u dinamici rasta ukazuju i na budućnost urbane evolucije (Clark 1996, 9-13). Globalni gradovi su tačke na putanji globalnog kruženja. Kruženje je verovatno najvažnija putanja razmene roba, migracija, širenja ideja, tehnika ili vrednosti, promena, inovacija, sloboda i bogatstva. Globalni svet je bogatiji, ili manje siromašan, i slobodniji, ili manje sputan, od predglobalnog, i o tome svedoče egzaktne činjenice (UN 2004). Ali svaki takav razvoj, a on je u globalnoj sferi utvrđen na činjenicama, da je, svaki istorijski razvoj može biti i činilac destabilizacije, nekad i uništenja. U prošlosti su bile destruktivne i civilizacije, ne samo varvari. Gradovi opstaju na sistemima funkcija, koji ih povezuju sa okolinom, s pripadajućim, zaposednutim ekonomskim prostorom, i sa susednim sistemima. Antički grčki gradovi, povezani pomorskim putevima, pleli su geografske mreže u kojima su nastajali veći politički entiteti, manje ili više postojani, u obliku federacija gradovadržava. Rimsko carstvo je proširilo grčke pomorske mreže u zaleđe, centralizovalo ih i stabilizovalo. Ali nije osporavalo teritorijalni primat grada. Na antičkom iskustvu razvijali su se i sistemi funkcija Venecije i Dubrovnika, ulazeći vremenom takođe duboko u zaleđe. Pravoslavni svet u Jugoistočnoj Evropi je u toku dugotrajnog diskontinuiteta zaboravio svoje urbano pra-poreklo, ali su Dubrovčani upravo Beograd vezali za to prastaro nasleđe i iskustvo. Moderna epoha je sa svojim imperijalnim sistemima i novim državama – nacijama politički i duhovno naizgled marginalizovala gradsku civilizaciju. U modernim preobražajima gradovi su tokom XIX veka postajali centri nacionalizama, lišavajući se pretežno kosmopolitskog karaktera, i kad su bili sasvim provincijalni. Jedno od ishodišta devetnaestovekovnog nacionalizma, totalitarizam je za sobom ostavio gradove u ruševinama, prethodno „očišćene“ na etničkom i rasnom principu. Naročito žalosna sudbina odvijala se sa istočne strane Gvozdene zavese pošto je jedan od totalitarizama nadživeo i iskustvo i poruke kataklizme Drugog svetskog rata. Globalizacija je tranziciju učinila opštom pojavom. Ne postoji dinamično «netranziciono» društvo. Globalni gradovi ponikli su u stanju ideološkog pluralizma, čiji je značaj postao drugorazredan u procesima posustajanja Hladnog rata, sloma komunizma i političke, moralne i ekonomske diskreditacije države – nacije. U naporima 145

IDENTITET BEOGRADA

da privuku kapital, talente ili međunarodnu pažnju, gradovi su se uključili u svetsko tržište i globalno nadmetanje. Važan ekonomski resurs postali su znanje, tehnologije, istorijsko nasleđe, imidž. Kultura je postala ekonomsko sredstvo i preimućstvo. Obnova starih četvrti dobila je smisao kao i izgradnja novih arhitektonskih ikona globalizacije. Gradovi se suočavaju s novim mogućnostima, izazovima i opasnostima. Njihova rastuća globalna uloga podrazumeva jednu novu odgovornost. Nacionalne i međunarodne institucije su sve manje delotvorne. Kako bi se promovisali ovi oblici saradnje kultura, gradovi postavljaju nove kulturne i političke modele. Pokreću «razgovor civilizacija», kako bi se uspostavila protivteža «sukobu civilizacija». Regionalni integracioni projekti takođe se zasnivaju na inicijativama gradova i njihovih mreža. Evropski gradovi, u svojim međusobnim vezama, uspešnije promovišu evropsko jedinstvo od zvaničnih nacionalnih i evropskih institucija. Globalne promene stvaraju nove napetosti i kontradikcije. Problemi industrijskih gradova pripadaju prošlosti, podrazumevajući puteve izlaska iz takvih problema. Rast dinamične kosmopolitske urbane klase, koja obitava pre u u globalnom arhipelagu nego unutar nacionalne teritorije, ukazuje na potrebu da se razumevanje globalnih gradova postavi u okvire nove stvarnosti i da se, uporedo, ponovo modelira konkretan urbani prostor. Neki od važnih procesa odvijaju se gotovo spontano. Stare industrijske četvrti, često smeštene na povoljnim lokacijama, dobijaju nova svojstva. I dok u razvijenim ruštvima socijalna zaštita nudi sigurnost najnesrećnijima, konkretizuju se uvidi u nove oblike isključivanja i socijalnog stresa koje proističu iz obrazovnih i kulturnih razlika. Globalni gradovi su istovremeno globalna sela u tom smislu da siromašne imigrantske četvrti ne pripadaju gradskom identitetu, niti globalnom arhipelagu. Socijalne pobune i pobune i terorističke mreže ukazuju na opasnosti vezane za brze promene urbane okoline. Globalizacija se odvija i u proliferaciji urbanog nasilja i terorizma (Barcelona, Beirut, Casablanca, Istanbul, London, Madrid, Manchester, Moscow, Nairobi, New York, Omagh, Paris, Riyadh, Rome, Tel Aviv, and Washington, DC) (Lindner 2006, 3). Prilagođavanje tenzijama industrijskih gradova trajalo je u zapadnim društvima skoro jedan vek. Nacionalna politika iz poslednjih nekoliko decenija, koja podrazumeva ulogu međunarodnih institucija, okorelih i neefikasnih, nudi jednako prevaziđena rešenja (Prévélakis 2008, 16-26). Procesi urbanog rasta i urbane transformacije osnovna su strujanja globalizacije. Tako je gradski prostor postao najvažniji sadržaj savremene istorije i kulture. Gradovi su dominantna globalna stvarnost XXI veka. Globalizacija i naučni razvoj obesmislili su predmetna i metodološka razgraničenja prostornih disciplina - geografije, istorije, arhitekture. U urbane studije su uključene istorija umetnosti, studije savremenih umetničkih pojava, težnji i alternativa, antropologija, studije književnosti i filma. I kritičko prostorno razmišljanje je transdisciplinarno. Istovremeno su relativizovane granice prošlosti i budućnosti, i, u tom smislu, nauke i gradske politike.

146

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Globalizacija urbanog identiteta i kulture ne podrazumeva simplifikaciju stvarnosti koja otkriva jednu novu slojevitost. Identitet grada otkriva celokupnu društvenu arhitekturu, njenu kreativnost, imaginaciju ili destrukciju. Gradski prostor je fizički i kulturni okvir savremenog svakodnevnog života. Grad je najdinamičnija interaktivna struktura istorije. Gradski prostor se često, međutim, svodio na neku vrstu van-društvenog sadržaja. Beograd je istovremeno «globalni grad» i «globalno selo». Dramatični preobražaji, tokom celog XIX i XX veka, odvijali su se, gotovo istovremeno, u smislu urbanizacije i ruralizacije. U nacionalnim i socijalnim pokretima (1804-1830, 1941-1945. i 1989-1999), Beograd je gubio kosmopolitski karakter, ili se, tačnije, odvijala etnička ili kulturna homogenizacija. Beograd je bio prestonica dva samo delimično podudarna koncepta, srpskog i jugoslovenskog projekta. Inače su globalni gradovi utočišta migranata i imigranata. Evropski ruralni prostor, u razvijenim regionima, urbanizovan je zahvaljujući infrastrukturnim projektima, subvencijama i novim tehnologijama. Identitet Beograda zato je složen i u istorijskom kontekstu, i u strukturi svoje tekuće svakodnevice. Bez obzira na degradaciju iz poslednje dve decenije, Beograd je, ne samo zahvaljujući svojim kontroverzama, izuzetan primer koji u važnim pojedinostima odudara od istočnoevropskog post-totalitarnog obrasca razvoja. Osiromašen i zapušten, i potom samo delimično obnovljen i revitaliziran, dok njegov delimičan oporavak nisu pratile pozitivne demografske promene, naprotiv je beležio negativan priraštaj i u ukupnom broju stanovnika stagnirao, Beograd je u odnosu na ostatak Srbije, i velikog dela bivšeg jugoslovenskog prostora, uspeo da zadrži one prednosti koje su ga činile u prošlosti privlačnim. Njegova stvarnost gotovo da je postala sklop kulturno i vrednosno neutralnih kulisa jedne stvarne, opipljive istorijske drame. Identiteti su u stalnim procesima izgradnje ili razgradnje. Njihova jezgra, njihova suština, samo su naizgled stalni, nepromenljivi. Savremena društvena dinamika se odvija u onome «ubrzanju istorije» koje dopušta da se promene prate u «stvarnom vremenu». Dinamici te stvarnosti pripada i diskurs identiteta, podrazumevajući njihovu konstrukciju i dekonstrukciju, «proizvodnju», «invenciju», ili negaciju. Krize kolektivnih identiteta često su supstitucija odgovorima na krize čije su osnove i dejstvo egzaktniji. Pitanje identiteta, ko smo mi, je veoma složeno, i ono se «živi» u velikim narativima i performansama kojima se konstruišu ponekad strastveno zamišljeni putevi budućnosti, i tim putanjama se istovremeno tumače i prošlost i sadašnjost u kojoj se odvijaju svakodnevne interakcije, međuljudski odnosi koji su pretežno lične, intimne, subjektivne prirode. Stvaran, izmišljen ili umišljen, opipljiv ili virtuelan, identitet rukovodi društvenim delovanjem, i nekad ga štaviše predviđa. Identitet postavlja ciljeve i prioritete. Identitet je u centru nekih od najozbiljnijih savremenih problema, sukoba društvenih zajednica, rasizma, diskriminacije, ksenofobije i marginalizacije (Wetherell 2006, VIII).

147

IDENTITET BEOGRADA

Društvena struktura kolektivnih identiteta preuzimala je materijale za sopstvenu izgradnju od istorije, antropologije, geografije, religije, seksualnosti. Osnovna odlika identiteta je u stvarnim ili izmišljenim razlikama stvarnih ili izmišljenih ljudskih grupa i njihovih kulturnih obrazaca. Granice identiteta su iscrtane percepcijama, emocijama, uverenjima ili predrasudama. Podudarnost ili istovetnost identiteta postavljaju, ponekad, izazove moćnije od onih koje proizvode razlike. Poput razlika, mehanizmima koji su verovatno veoma slični, bliskost u karakterima može stvoriti odbrambene mehanizme odbojnosti ili mržnje. Sličnosti su pretnja svakom individualnom karakteru. Michael Ignatieff je u istraživanju etničkih mržnji na Balkanu podsetio na Frojdov “narcizam malih razlika”. To se “prokletstvo” svodi na osećanje da zajedničke osobine, koje pojedinci dele, izgledaju manje važne od njihovog tumačenja percepcije sopstvenih identiteta zasnovanih na sporednim razlikama koje ih dele. Savremene opsesije identitetima imaju neposredno poreklo u kolapsu Hladnog rata, u globalizaciji i uticajima postmodernističke teorije. Pad komunizma proizveo je nove traume, zasnovane na neizlečenim, ili na nostalgijom obavijenim sečenjem koje je ostalo pod ruševinama Berlinskog zida. Identitet je postao i traganje za smislom na lokalnom nivou u procesima globalizacije. I pad komunizma i globalizacija proizveli su opterećenje individualizmom koje je masama ponekad bilo nepodnošljivo. Kao da je primalni bol rođenja u okrilju zajednice postao prihvatljiviji od patnje individualne odgovornosti. Snagu nacionalnih mitova ponekad su zanemarivale i političke elite dok su stvarale novi, pan-evropski identitet zasnovan na snazi institucija umesto na snazi kolektivnog pamćenja, koje se zasniva i na potiskivanju, ili zaboravu, važnih činjenica. Nadnacionalne institucije nisu uvek bile dovoljno privlačne u odnosu na koncepciju države-nacije. Države-nacije uspele su preživeti zahvaljujući vitalnosti totalitarnih ideja koje su pojedinca, naročito ukoliko pripada većinskoj grupi, štitile snagom kolektiva, nekad i od sopstvene, individualne odgovornosti. Globalizacija je, isticanjem individualizma, istovremeno brisala različitosti, hraneći time nove kolektivizme. Oživeli su i narativi čija se vitalnost potcenjivala, o jeziku, mentalitetu, ljudskim razlikama, ponovo se lansirali mitovi i fantazije. Istorija sopstvenog vremena nije dovoljno razumljiva, i, otud, naizgled paradoksalna. (Prošlost davnog vremena nije dovoljno razumljiva zbog nedostatka činjenica, itd.) Globalizacija nije samo proces koji ukida ekonomske barijere. Globalizacija se sastoji od niza događaja koji povezuju ili sukobljavaju kulture. “Jihad Vs. McWorld” je amerikaniziran u svome karakteru. Antiglobalistički pokreti, međunarodni kriminal i terorizam su takođe globalne pojave. Globalizacija gotovo da podrazumeva amerikanizaciju, mada više usled opsednutosti američkom globalnom moći nego zbog činjenice da je američko društvo mala globalna zajednica. Amerikanizacija evropskih gradova se, konkretno, odnosila na razvoj koji je tumačio jednu različitu tradiciju urbanizma, kad su i evropski gradovi, po ugledu na američke ili kanadske, počeli da se prostorno razvijaju, mada više 148 na osnovama disperzije urbanih funkcija nego zbog rasta broja stanovnika: izgradnjom

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

dosadnih standardizovanih naselja sa šoping centrima i multipleks bioskopima. Istovremeni trend muzejizacije gradskog nasleđa dodatno je ugrozio lokalnu specifičnost, zasnovanu na konkretnoj eksploataciji urbanog sadržaja koji je već pripao istorijskoj arhitektonskoj tradiciji. Usput su nestajali barovi, restorani i prodavnice, javni prostori ispunjeni lokalnim duhom i intimom (Hurley 2010, 1-54). Ubrzanjem vremena, ili dramatikom svakodnevice, grad je, sam po sebi, postao artefakt. Dok ga istekle sekunde smeštaju, već, u istoriju, čije upoznavanje odbacuje potrebu poštovanje istorijske distance, sopstveno vreme postaje vredno beleženja, pamćenja, debate. Godinu dana nakon napada na Svetski trgovinski centar 9. septembra u Njujorku, Museum of the City of New York pomogao je da se prepoznaju ostaci, u funkciju, artefakata, s lica mesta (Ground Zero), kako bi se sačuvali za naredna pokolenja, a online memorijal žrtvama otvorio vizuelni arhiv sa 100.000 slika koje dokumentuju oporavak tog mesta. Muzej je organizovao i izložbu Njujorkera arapskog porekla. Kako prvi put u istoriji većina ljudi živi u gradovima, a svet konačno postao pretežno urban, gradovi su dobili priliku da obnove onaj značaj koji su imali u pojedinim epohama, kad su, u opštim okvirima koji su bili znatno uži od globalnih, bili jezgra civilizacija zasnovanih na urbanim vrednostima, organizovanih oko gradskih institucija. Takav povratak u prošlost je i napuštanje tekuće stvarnosti u kojoj su gradovi širom sveta počeli da podsećaju jedni na druge (Jones, MacDonald i Darryl McInty 2008, 1-15). U svakom slučaju, konzervacija istorijskih centara nije luksuz. Ona ima svoju ekonomsku ulogu, i, više od toga, deo je kolektivne odgovornosti u razumevanju istorije i očuvanju kulturnog nasleđa, podrazumevajući kulturnu različitost (Williams 2004, 402). I Beograd je grad-muzej, mada njegovo funkcionalno urbano nasleđe pripada novijem vremenu. Razvoj Beograda se dugo suočava s naizgled apsurdnim dualizmom stvarnosti haotične, «divlje» gradnje, koja ugrožava i istorijsko nasleđe i urbani karakter zajednice, i istovremeno je sputan sistemom zaštite koji je u suštini suprotan načelima nepovredivosti privatne imovine i prioriteta otvorenog tržišta, i nije dovoljno racionalno postavljen, tako da miri potrebe za konzervacijom, potrebe tržišta i imovinski suverenitet. Nemogućnost slobodnijeg, inventivnijeg prilagođavanja urbanog nasleđa savremenim graditeljskim i tehnološkim standardima, zajedno sa socijalnom politikom stanovanja u najužem gradskom jezgru, koje vlasnike nekretnina oslobađa odgovornosti za izgled i funkcionalnost fasada, plastike, ulaza, krovova i ostalih zajedničkih prostora, sve su to okolnosti koje sputavaju brži i efikasniji prodor Beograda u urbani XXI vek. U američkom i evropskim društvima projekti multikulturalizma su se strastveno podržavali u ime jednakosti i građanskih prava, isticanjem pozitivnih vrednosti tolerantnog društva, i opšte potrebe za društvenom harmonijom. Kritičari multikulturalizma tvrde da je u pitanju koncept koji favorizuje manjinske ili marginalne zajednice, podstičući nadmetanje i sukob, dok naglašava etničke i ostale kolektivne razlike, potiskujući potrebe celine društva i individualizam. U svakom slučaju, privlačnost

149

IDENTITET BEOGRADA

gradpva je u mogućnosti iskustva i učestvovanja u bogatoj strukturi identiteta i kultura (Nagle 2009, 24). Multikulturalizam Beograda? Kulturne razlike su istovremeno bogatstvo svake ljudske zajednice i izvorište sukoba. Identitet grada nije emanacija zatvorenog, hermetički zapečaćenog društva i njegove prošlosti, nego je živa društvena konstrukcija naroda s različitim istorijama čiji su životi počeli da se prepliću na jednom relativno malom, ograničenom prostoru. Beograd je susret nacija, podrazumevajući i susret «srpskih» nacija, doseljenika istovetnog naiconlanog identiteta ali veoma različitih kulturnih specifičnosti (Weiss-Sussex i Bianchini 2006, 45-46).Moderna istorija Beograda beleži oscilacije u kojima se asimilacija odvijala pod pritiskom, nekad i nasilno, i razdoblja koja su asimilaciju smeštala pod okrilje tolerancije i traganja za zajedničkim imeniteljem jedinstvene urbane zajednice i njenog idetiteta. Moderna država nacija sazrevala je u procesima izgradnje institicija, širenja društvene osnovice uvažavanja «volje naroda», ali i u procesima koji su naknadno dobili nazive kulturne asimilacije, etničkog čišćenja i verskih progona. To procesi su se, možda neočekivano, na evropskim periferijama, preneli i u XXI vek. U tim procesima su i srpska država i Beograd kao njena prestonica imali ulogu agresora i žrtve. Protekla su cela dva veka dd upada ustanika u Beograd kad su, početkom 1806, napadima na civile pokušali da izmene njegov karakter koji su smatrali neprijateljskim, tuđinskim i orijentalnim, a u pokoljima u kojima je etničko poreklo bilo manje važno od kulturnog opredeljenja ili kulturne mimikrije, do napada na multikulturni Beograd 2004. ili 2008, uključujući napade na strana diplomatska predstavništva. Da li se, nakon obračuna na kulturnoj osnovi, potom uspostavljala izvesna ravnoteža migracijama iz provincija u kojima su pripadnici iste nacije, u Beogradu, zapravo ponovo zaticali jedno različito, tuđe ili neprijateljsko urbano društvo? Da li su, u slučaju Beograda, nasilje i društveni nered nastali u kontekstu politike identiteta, u borbi oko suvereniteta i teritorijalnih principa u okruženju, tako da su se sukobi preneli i na sam Beograd? Sva su ova pitanja ujedno veoma osetljiva, pre svega u onom smislu u kojem su prepuštena budućnosti, i kad pripadaju istoriji koja ne dopire neposredno do tekućeg vremena (Prato 2009, 1-20). Posebnost Beograda u opštoj regionalnoj istoriji zasniva se na stvarnosti u kojoj je bio drutveni i institucionalni okvir različitosti. Provincija na obodima dve imperije, osmanske i habzburške, relativno je rano stekao izvesne odlike regionalne kosmopolitske prestonice. Globalni grad dobio je, u savremenim tokovima, jednu takođe sasvim posebnu ulogu. „Novi svetski nered“ (the New World Disorder) je heterogenost koju je globalizacija razvila u smislu jednog urbanog konglomerata koji podstiče transnacionalne migracije i razvoj informatičke ekonomije. Migracije su stvorile etničke i verske tenzije, naročito po evropskim gradovima čiji su starosedeoci i imiranti bitno različiti u etničkom i rasnom poreklu ili verskoj tradiciji. Dodatno su opterećenje materijalne i socijalne razlike. Globalizacija i nemoć gradova i država da prevladasju snage tržišta doveli 150 su do «rasparčanih gradova» (partitioned cities) u kojima novi oblici podela vode do

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

isključenja manjina iz učešća u osnovnim strujanjima ekonomije, podstičući napetosti i povremeno nasilje. Gradovi širom sveta istovremeno su utočišta manjinama, strukture različitosti i poprišta vojnog i paravojnog nasilja, divljanja huligana, nekad i samovolje neasimilovanih ili neprilagođenih individua i zajednica. Ako je kosmopolitizam gradova bio privlačna snaga trpeljivosti i prosvećivanja u prethodnim vekovima, u glovalnom svetu multikulturalizma i politike identiteta razlike u gradovima podstiču sukobe, ili gradovi kao simboli modernosti postaju mete napada fundamentalističkih pokreta koji zahtevaju povratak na norme obično fiktivnog, zamišljenog tradicionalnog društva (Davis i de Duren 2011, 1-16). Razvoj, struktura, ekonomija i identitet gradova verovatno će biti najvažnije društveno pitanje XXI veka. U toku velikih promena koje je pokrenuo pad Berlinskog zida, pod pritiskom imigracije, globalnog prilagođavanja, ubrzanog tehnološkog napretka i povremenih tržišnih poremećaja, evropski gradovi su stekli nov identitet. Oni više nisu samo gradovi-muzeji. Gradovi su ponovo živi organizmi u kojima se vodi borba za opstanak. Njihov identitet prepušten je nejasnoj budućnosti prožimanja kultura, koje su ponekad nespojive, budućnosti saradnje ili sukoba tradicija i inovacija. Gradovi i dalje privlače migrante i pustolove, proizvode masovna nezadovoljstva i ostale oblike izliva kolektivnih emocija, inspirišu pisce i umetnike. Povremeno postaju ruralni konglomerati, u nemogućnosti ili u odustajanju od napora da urbanizacijom i asimilacijom ukrote pocese prepuštene društvenoj i kulturnoj stihiji. Gradovi su koncentracije nemira, patologije, prilagođavanja ili nostalgije. «Fizičke granice ne predstavljaju više prepreku protoku informacija i kapitala, a urbani način života postaje jedna vrsta opšteg dobra dostupnog svima. Međutim, iako su pojačana urbanizacija i urbani rast uticali na stvaranje i širenje gradova u kojima je, trenutno, smešteno oko polovine svetske populacije, činjenica je da postoje drastične razlike u načinu i kvalitetu života. Danas, naime, urbane vrednosti ne nailaze na prepreke u vidu prostornih distanci, već osnovne limitatore njihovog širenja predstavljaju snažni uticaji tradicije, religije, porodičnog i regionalnog parohijalizma...» (Stupar 2009, 13). Beograd je u prvoj deceniji XXI veka doživeo vidan oporavak. Početak XXI veka ipak nije obeležen diskontinuitetom u odnosu na prethodnu epohu. Srpsko društvo nije uspelo da postigne jasan i većinski društveni koncenzus u razumevanju «istorije sadašnjice», a stavovi i vrednosti mainstream-a srpske kulture u istom smislu nisu u stanju da podstiču slobodan i racionalan dijalog prošlosti i budućnosti. Verovatno je i identitet savremenog Beograda moguće precizno posmatrati u smislu navedenog raskoraka koji ne dopušta traganje za onim novim simbolima, estetikom ili liderstvom koji bi podrazumevali i povratak na one tradicionalne vrednosti koje su Beograd, i u njegovim najtežim danima, definisale kao zajednicu izuzetnih individua, okupljenih na jednoj izuzetnoj geografskoj tački, ali prepuštenih nesrećnim prilikama i zlom vremenu. Beograd i dalje burno preživljava traumu jugoslovenske dezintegracije, ali ta trauma još uvek nije postala podsticaj jedne nove kreativnosti ili opšteg urbanog razvoja. U identitet 151

IDENTITET BEOGRADA

Beograda spadaju i njegove iseljeničke zajednice, koje su ga napustile privremeno ili trajno, dok i one u sebi nose i psihozu krize, koju su odlaskom napustili, i emociju nostalgije, koja ih vezuje i za podsvest i za racionalno sećanje. Obrazovni i kulturni profili iseljenika sami po sebi gotovo da definišu identitet grada koji su napustili, prepuštenog posledicama negativnog prirodnog priraštaja, oskudnim investicijama i oskudnim prilivom novih stručnjaka, znanja i urbanih iskustava. Tokom poslednje decenije su prioriteti obnove osnovne infrastrukture i regulatornih institucija učinili da budu zapostavljene odlike urbaniteta zasnovane na potrebi očuvanja, interpretacije i daljeg razvoja kulturnog identiteta. Istorijski, tradicionalni identitet Beograda ugrožen je državnom politikom «nacionalnog identiteta» koja se poziva upravo na čuvanje tradicije. Srpska istorijska tradicija gotovo da je lišena iskustva modernog evropskog urbaniteta. Zvanični državni simboli i odgovarajuća kulturna politika pozivaju se na predanje feudalizma, klerikalizma i iskustva oslobodilačkih ratova. Beograd je u celoj svojoj modernoj i savremenoj istoriji žrtva povremenog urbicida, i u stvarnosti «velike» istorije ratova i osvajanja, i u stvarnosti povremenog narušavanja kontinuiteta urbane kulture. Identitet savremenih evropskih gradova ponikao je i u procesima etničke homogenizacije i asimilacije, i Beograd u tom smislu nije usamljen primer. Zahvaljujući otvaranju evropskim uticajima koji su bili važni za izgradnju države, Beograd je krajem XIX i početkom XX veka ponovo otvorio prostor kulturnom pluralizmu, a ulazak u jugoslovensku zajednicu, čija je postao prestonica, učinio ga je, najzad, i kosmopolitskim, u onoj meri u kojoj su to dopuštale konkretne okolnosti. U XX veku Beograd je pretrpeo značajna razaranja i ljudske gubitke, 1915, 1941, 1944. i 1999. U prvim posleratnim godinama, nakon 1944, Beograd je traumatiziran stihijskim doseljavanjem ruralnog i planinskog stanovništva, političkim i ideološkim terorom, kulturnom degradacijom, i taj se proces gotovo ponavljao od kraja šezdesetih, i u poslednjoj deceniji XX veka. Greške iz prošlosti ne postaju obavezno iskustvo za budućnost. Uloga istorije spada i u povremeno podsećanje na njena znanja i poruke, naročito u svetlosti društvene inercije, i nepromenljivosti ljudskog karaktera. Istovremeno državna prestonica i ljudska zajednica specifičnog porekla i senzibiliteta, ozbiljno narušena stihijom, samovoljom ili urbicidom poslednje decenije XX veka, Beograd se suočava sa ozbiljnim društvenim poremećajima, i sitemskim propustima. Pod pritiskom dinamičnih istorijskih promena, stihija se prenela u XXI vek, u neuspehu pokušaja da se uspostavi vladavina prava, da se privatizacijom izmeni ekonomska i društvena struktura, da radno aktivni slojevi postanu obezbeđenje nezavisnih državnih institucija i demokratskog razvoja. Ponekad se fenomen modernog urbaniteta u Jugoistočnoj Evropi smatra «rurbanizacijom», koja se odnosi na usporen razvoj urbane infrastrukture i institucija. Time se tumači i relativan nedostatak urbanog životnog stila. Važna pojava u tom smislu je specifična socijalna diferencijacija, koja se odvija isključivo u materijalnom domenu. U urbanim gradskim jezgrima, usred velikih stambenih kompleksa, opstale su «dvorišne» zajednice sa izrazitim ru152 ralnim karakteristikama. Pojedina strateška rešenja se samo prilagođavaju postojećim

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

strateškim promašajima. Između 1965. i 1974, u razdoblju najintenzivnije izgradnje, za koju se vezuje jedno pozitivno istorijsko pamćenje, provučen je auto-put koji je, sa saobraćajnim čvorištima Mostar i Autokomanda, od najužeg urbanog cetntra fizički odsekao rezidencijalna naselja Senjak, Dedinje, Topčidersko brdo, Banjicu i Voždovac. Verovatno je, tada koncipirana, železnička stanica Prokop bila još jedan od strateških promašaja. Istovremeno je Savska padina, izložena saobraćajnom i socijalnom pritisku Železničke i Autobuske stanice i teretnog drumsko-železničkog tranzita, prepuštena propadanju i opštoj degradaciji. Važna transformacija u smislu nove izgradnje i urbanizacije, kojom je revitalizovan i unapređen, odigrala se na Novom Beogradu u poslednjoj deceniji. U toku demokratske tranzicije, u kojoj učestvuju i evropske institucije, nisu, međutim, uspostavljeni dovoljni uslovi za javno pretresanje važnih pitanja poput restutucije, vlasničke transformacije javnog prostora i, naročito, gradskog građevinskog zemljišta, ili rešavanja strukturalnih propusta u urbanom razvoju koji su nasleđeni iz prethodnog vremena: nadziđivanje, doziđivanje, zastaljivanje, splavovi, divlji parkinzi i deponije i ostali oblici uzurpacije nekad i najvrednijeg gradskog javnog prostora, itd. Identitet Beograda su stanje i duh njegovih ulica. Ulice su slika discipline i nereda, simboli i simptomi institucionalnog uređenja i duševnog stanja jednog grada (Fyfe 1998, 1-11). U prestonici su odnosi između urbanog planiranja, arhitekture i razvoja nacionlanog identiteta najneposrednije pod politčkim uticajem, ali su i otpori tim uticajima najrazvijeniji (Neill 2004, 17). Beograd i srpsko društvo su se zatekli u izuzetno nepovoljno prostoru nerazumevanja hladnoratovske i tranzicione paradigme, u koju se uspešnije uključila većina istočnoevropskih nacija nakon pada Berlinskog zida i u toku dezintegracije Sovjetskog Saveza 1989-1991. Beograd i dalje nosi ožiljke siromaštva, izolacije, etničke homogenizacije, teorija zavere i NATO intervencije. U nekoliko navrata su oštećeni ili gotovo uništeni važni, nekad i izuzetno vredni, gradski objekti i spomenici. Bajrakli džamiju je prvobitna srpska država, u doba autonomije sredinom XIX veka, brižljivo obnovila i čuvala. Degradiran je odnos prema kulturnim i verskim manjinama. Ideološka zloupotreba razaranja koja je Beograd pretrpeo u ratovima XX veka, u kojima je imao i ulogu agresora, ne samo ulogu žrtve, takođe je jedan od činilaca koji sputava obnovu gradskog prostora i opšteg duha zajednice, od ostataka Narodne biblioteke uništene 1941, do ruševina nastalih tokom NATO intervencije 1999. Gradski pejsaž dodatno je narušen siromaštvom, neodgovornim odnosom institucija i građanstva i prema tuđoj, i prema javnoj, nekad i prema sopstvenoj imovini, svakodnevnim vandalizmom i propustima u sprovođenju javnog reda i mira, građanske discipline i uzajamne solidarnosti. Očuvanje ruševina, uključujući ideološku glorifikaciju Dobrovićevog generalštaba, gotovo da su smišljena podsećanja, i pozivi na očuvanje komunizma, militarizma i nacionalizma. Među svim pitanjima prošlosti i budućnosti Beograda, možda bi trebalo posebno istaći sledeća:

153

IDENTITET BEOGRADA

- Kako da humanističke nauke postanu jedno od sredstava reševanja problema, umesto njihovog izvorišta, u beogradskoj urbanoj i srpskoj nacionalnoj politici, ekonomiji i kulturi? - Da li je Beograd globalni grad ili globalno «selo»? Da li će Beograd pronaći jasnije mesto u opštim evropskim procesima i, naročito, u «debalkanizaciji» Balkana? - Kakva je ponuda, za Beograd, idejnih i političkih zamisli, naročito onih koje se odnose na institucionalnu, fiskalnu, ekonomsku i kulturnu decentralizaciju? Da li će se proces decentralizacacije odnositi i na unapređenje gradske autonomije, demokratizacije imovinskih i političkih prava, i podsticanja ekonomskih performansi, ili će Beograd samo nositi teret ekonomske solidarnosti? - Kakvi su realni izgledi oporavka važnih institucija: Narodni muzej, Muzej savremene umetnosti, Narodna biblioteka? Da li postoji svest o potrebi da se takve institucije smeste u nove, funkcionalne objekte? Da li je Beograd kulturna metropola bez zgrade opere? - Da li je postignuta funkcionalna ravnoteža između potrebe da se zaštiti istorijskog nasleđa, i potrebe ekonomskog razvoja koji podrazumeva suverena prava na privatnu imovinu? - Na koji način oplemeniti i unaprediti javne prostore? Kako prilagoditi Beograd zahtevima kulturnog razvoja i tržišne privrede? - Kako postići sklad funkcionalnosti javnog prostora i javnog zdravlja? Kako Beograd prilagoditi konceptu otvorenih, slobodnih gradova, u smislu investicionog i urbanog razvoja, i kako ga, istovremeno, učiniti zdravijim i humanijim životnim prostorom? - Kako postići sklad između multikulturne stvarnosti i potrebe za asimilacijom, za izgradnjom društva individualne jednakosti i kolektivne odgovornosti u odnosu na zajednicu? Kako uticati na popuštanje etničke i kulturne odbojnosti, naročito prema Romima? Kako romsku populaciju učiniti odgovornijom prema sopstvenoj deci, i, u skladu s tim, kako većinsku etničku zajednicu učiniti odgovornijom prema sopstvenoj deci? Da li je budućnost beogradske romske populacije u povlađivanju rasnoj alijenaciji većine, ili sopstvenoj samoizolaciji? Kako uticati na promene u tradicionalnom načinu života, podrazumevajući razumevanje života, kojim se urgožavaju prava sopstvene dece i ostalih nezaštićenih grupa? U kojoj meri će asimilacija podrazumevati pritiske na brisanje kulturnih i ljudskih spefičnosti i razlika? Da li je moguća javna rasprava o obostranoj odgovornosti? - Da li će strategija smanjenja siromaštva podrazumevati konkretniju, institucionalizovanu pripadnost manjinskih i marginalizovanih grupa većinskom društvu? - Kako Beograd vide stranci, i kako se Beograd ophodi prema strancima, prema svemu «stranom», i svetu oko sebe? Identitet Beograda zasnovan je na njegovoj stvarnoj i na njegovoj imaginarnoj 154 prošlosti.

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Sadašnjost i budućnost se transponuju u njegove medijske prikaze. Štaviše je i istorijski prostor grada i stvaran i imaginaran. Grad je i «narativan prostor». Tumačenja Beograda su i u konvencionalnom znanju i u urbanim legendama, istina je i u prolaznoj stvarnosti i u sterotipima. Stvarnost Beograda zapisana je u književnosti, na filmu, u muzici, vizuelnim umetnostima, mitovima i legendama, turističkim vodičima, ona se provlači kroz gradski marketing i promociju turizma, čuva se u svedočanstvima građana i stranaca, prepliće u prepričavanjima i ogovaranjima, taksista, frizera, «ćoškara», Beograd je, najzad, i u institucijama kolektivnog pamćenja, u muzejima i sopstvenim istorijama. Izazov prošlosti i budućnosti globalnog grada je poseban i zbog činjenice da se urbano iskustvo odnosi na svega nekoliko stotina godina razvoja «svetskog sistema» (Immanuel Wallerstein). Ruralno iskustvo, koje obuhvata ogroman deo ljudske istorije, postalo je neprimenljivo, bez obzira na funkcionalne slučnosti svake ljudske zajednice, od malih tribalnih sela do megalopolisa. Svako ljudsko društvo raspolaže izvesnim inkluzivnim odlikama, omogućavajući razmenu vrednosti, transport i komunikacije. Istorijski početak gradskog društva je u procesima specijalizacije individua, društvenih organizacija, kultura i tehnologije. Gotovo da je opšte, zajedničko osećanje čovečanstvo da se svet ubrzano menja, da je njegova evolucija primetna u stvarnom vremenu. Prošlost i budućnost Beograda sažimaju se upravo u vremenu koje neprestano dobija na ubrzanju, dok se istorijski prostor, i prostor koji pripada sažimaju. Teško je povući razgraničenje između nedavne istorijske prošlosti i sopstvenog trenutka, koji pripada sadašnjici. Pristup činjenicama, i tehnologija njihove obrade i skladištenja, dopuštaju uvid u nagomilavanje pitanja koja povezuju prošlost i budućnost. Na gradskom prostoru su ti fenomeni naročito očigledni. Urbanizacija sveta približava ljudske grupe, i u fizičkom smislu, i u smislu uzajamne percepcije. Jedna od najvažnijih pojava globalizacije je sažimanje prostora i vremena (Giddens 1990, 1-18). Ubrzanje istorije, brisanje granica i razvoj tehnologija, naročito informatike i komunikacija, sve su to bili procesi čiji se razvoj, ili uticaj, nisu mogli dovoljno jasno predvideti u prethodnoj epohi. Potreba prevazilaženja teorija modernizacije i svetskih sistema delimično se objašnjava upravo odvijanjem događaja koji pripadaju fenomenu globalizacije: globalizacija menja sisteme vrednosti, transformiše pristup informacijama i ekonomskim resursima, utiče na mobilnost i sposobnost održavanja društvenih odnosa na globalnom nivou, komprimuje vreme i prostor na onaj način na koji to u poslednjim decenijama čine primenjene tehnologije same po sebi, ističe važnost novih lokalnih zajednica. Sirovine, roba, radna snaga, znanje i tehnologije osciliraju na berzama bre nego ikad ranije u prošlosti ekonomije (Eade 2005, 1-18). Globalizacija dodatno relativizuje stanje bogatstva i siromaštva. Svet živi bolje nego ikad, ali su strepnje i sumnje u sposobnost racionalizacije ekonomskih i biloških resursa takođe izraženije. U bogatim društvima se produžava ljudski vek, siromašne zajednice nisu još uvek u stanju da primenjuju kontrolu rađanja. Razvijene tehnologije sve su više 155

IDENTITET BEOGRADA

deo rešenja, a «Treći svet» sve više uzrok problema u domenu globalnog zagađivanja ili klimatskih promena. Najgrublja stratifikacija globalne uspešnosti i globalnog siromaštva može se dovesti u vezu s polarizacijom životnih šansi u smislu tehnološkog znanja, pristupa telekomunikacijama, nekad i kulturnim resursima, finansijske sposobnosti. Siromašni su, na drugoj strani, obično uskraćeni osećanja da su uskraćeni. Dalje, teorije globalnog društvenog razvoja značajno zaostaju za ukupnom istorijskom dinamikom i na osnovu okolnosti u kojima globalne tehnološke olakšice razvijaju nove društvene zajednice, stvarne ili virtuelne, prevazilazeći ustaljene klasne i ekonomske pozicije. Percepcija siromaštva zapravo se transformiše u jednom drugom smeru. Globalne komunikacije omogućavaju uvid u životne uslove na celoj planeti. Sve je jasnija struktura nepovoljnih regionalnih ekonomskih i političkih konjunktura. Globalni gradovi imaju značaju ulogu u percepciji siromaštva i suočavanju s njegovim ekonomskim i političkim korenima. Relativizacija globalnog siromaštva podrazumeva nove pristupe i nove standarde, ali socijalne teorije razvoja niti primena novih tehnologija nisu dovoljni da se unapredi kvalitet života. Siromaštvo podrazumeva društvenu usamljenost, izloženost bolestima, nekvalitetnoj hrani i vodi, nedostatku sigurnosne mreže oko pojedinca. Kompresija vremena i prostora omogućavaju da se društvene veze održavaju na daljinu, čime se može umanjiti osećanje izopštenosti u percepciji društvene osujećenosti. Ali proliferacija društvenih veza uključuje i proliferaciju svih iskušenja, izazova i problema koje te veze podrazumevaju. Globalni grad u svakom slučaju dobija šansu da doprinese ideji «prevazilaženja granica» u uslovima u kojima uporedo i blisko koegzistiraju bogatstvo i siromaštvo. Relatizovane, barijere uspeha i neuspeha se laške prevazilaze. Bogati i siromašni u globalnom gradu dele isti prostor, pregovaraju o njegovom korišćenju, nekad i ugrožavaju jedni druge, ali obostrana upućenost može doprineti obostranim interesima. Nije slučajno u globalnom gradu upravo srednja klasa najranjivijana izazove brzog pada u siromaštvo. I svako pitanje srednje klase ostaje suštinsko pitanje demokratije, vladavine prava i stabilnosti institucija. U tom smislu globalni grad preuzima odgovornost jedne konstante u čijim se okvirima odvijao razvoj savremene gradske civilizacije, njenih prednosti, njenih sloboda, i svih njenih kontroverzi.

Literatura:

156

Clark, David. 1996. Urban World/Global City. London/New York: Routledge Davis, Diane E., and Libertun Nora de Duren. ed. 2011. Identity Conflicts in the Urban Realm. Cities and Sovereignty : Identity Politics in Urban Spaces. Bloomington: Indiana University Press Eade, John, ed. 2005. “Introduction”, in: Living the Global City. Globalization as a Local Process. London: Routledge Fyfe, Nicholas R. 1998. “Introduction: Reading the Street.” in: Images od the Street. Planning, Identity and Control in Public Space, 1-11. London: Routledge Giddens, Anthony. 1990. The Consequences of Modernity. Cambridge: Polity Press

IDENTITET BEOGRADA: GLOBALNI GRAD ILI GLOBALNO SELO?

Hurley, Andrew. 2010. Beyond Preservation. Using Public History to Revitalize Inner Cities. Philadelphia: Temple University Press Jones, Ian, Robert R. MacDonald and Darryl McInty. ed. 2008. City Museums and City Development. Plymouth: Realtamira Press Lindner, Christoph, ed. 2006. Urban Space and Cityscapes. Perspectives From Modern and Contemporary Culture. London: Routledge Nagle, John. 2009. Multiculturalism’s Double Bind. Creating Inclusivity, Cosmopolitanism and Difference. University of Ulster, Farnham Burlington: Ashgate Publishing Limited Neill, William J. V. 2004. Urban Planning and Cultural Identity. London: Routledge Prato, Giuliana B. 2009. “Introduction – Beyond Multiculturalism: Anthropology at the Intersections Between the Local, the National and the Global“. Beyond Multiculturalism. Views from Anthropology/. Farnham Burlington: Ashgate Publishing Limited Prévélakis, Georges. 2008. „City Museums and the Geopolitics of Globalization.“ u: City Museums and City Development. ed. Ian Jones, Robert R. MacDonald and Darryl McInty, 16-26. Plymouth, Realtamira Press:. Stupar, Aleksandra. 2009. Grad globalizacije. Izazovi, transformacije, simboli. Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu. Beograd: Orion Art United Nations (UN). 2004. Development and Globalization: Facts and Figures. United Nations Conference on Trade and Development. New York and Geneva: United Nations Weiss-Sussex, Godela, and Franco Bianchini. ed. 2006. Urban Mindscapes of Europe. Amsterdam/ New York Wetherell, Margaret. ed. 2006. Identity in the 21st Century. New Trends in Changing Times. Palgrave MacMillan Williams, Harold. 2004. “Historic Cities: The Sense of Place, Sacred and Secular.“ u: Historic Cities and Sacred Sites: Cultural Roots for Urban Futures ed. by Ismail Serageldin, Ephim Shluger, and Joan Martin-Brown. Washington, D.C., The International Bank for Reconstruction and Development.

Abstract: Belgrade and the Serbian society as the whole have not sufficiently understood the Cold War paradigm and the following Eastern-European post-totalitarian transition. Belgrade remained at the bottom of the process that the most successful Eastern European nations have joined after the Berlin Wall callapse and the disintegration of the Soviet Union 1989-1991. Belgrade still bears the scars of poverty, isolation, ethnic homogenization, conspiracy theories and NATO intervention. On several occasions were damaged or destroyed important, sometimes very valuable city buildings and monuments. Ideological abuse of the historical failures that Belgrade has suffered during the twentieth century wars, both as the victim as the agressor, impede the reconstruction of urban space and the general community spirit. Urban landscape has further undermined by pov- 157

IDENTITET BEOGRADA

erty, or the irresponsible attitude of institutions and citizenship in regard to the public or private property. In this volume, we dare to raise the following important questions: - How can the humanities become a means of resolving problems, rather than the cause, in urban Belgrade and Serbian national politics, economy and culture? - Is Belgrade a global city, or a global “village”? Whether Belgrade will find a clear place in the general European processes and, particularly, in the „de-Balkanization” the Balkans? - Is there a genuine offer in political ideas for the future, especially those related to the fiscal, economic and cultural decentralization? Will the decentralization process improve urban autonomy, democratization of property and political rights, and encouraging economic performance. Will Belgrade only bear the burden of political populism and economic solidarity? - How shall we recover the important national and city institutions: the National Museum, Museum of Contemporary Art, the National Library? Is there an awareness of the need for such institutions to accommodate a new, functional role in the future? Is Belgrade a global metropolis remaining deprived of the opera house, or the music halls? - Where could be found a functional balance between the need to protect the historic heritage, and the free market economy, including the sovereign rights of private property? - How do we raise standards of public spaces? How to adjust the requirements of Belgrade cultural development and market economy? - How to achieve a balance of functionality between the public spaces and public health? How to adapt Belgrade to the concept of open, free cities, in terms of investment and urban development, and the concept of healthy city? - How do strangers see Belgrade, and how Belgrade is treating treats and experiencing foreigners? - How to relax ethnic and cultural hostility, particularly against the Roma? How to make the Roma population more responsible to their own future, and, accordingly, the majority ethnic community to the common future? Is the Roma future in convivance of racial alienation, or the self-isolation? How to affect changes in traditional ways of life, irresponsible, selfish and self-sufficient, which are always directed against the interests of children and other defenseless groups? To what extent will the pressures of assimilation imply the erasure of cultural and human differences? Do we need a public discussion of mutual accountability? Keywords: global city, public space, urbanization, urbicide, urban transformation

158

UDK:

TRAJANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

Simona Čupić Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd

Širom evropskog kontinenta, u razdoblju fin de siècle-a, uočavaju se dinamične promene društvene stvarnosti koje su vodile socijalnim preobražajima, revidiranju odnosa prema istorijskom i istoričnosti uopšte, te logičnom pojavljivanju slike modernog života kao vizuelne samospoznaje epohe. Umetnost je ostavila trag o transforamciji javnog sveta, o fenomenima maspvnih aktivnosti, uličnog života i nove slike grada. Ipak, tokom svojih putovanja po Evropi, srpski umetnici su suviše fascinirani opipljivim dokazima čežnjivo željene evropske prošlosti da bi uočili taj spektakularni grad. Idealizovana i romantizovana istorija izazivala je veće interesovanje od stvarnosti koja je, u poređenju s prošlošću, smatrana nevažnom i prozaičnom. Pojava radničke klase u Srbiji, kao i u svim pretežno ruralnim društvima, bila je blisko povezana sa procesom migracija seljaka u potrazi za poslom. Određena industrijalizacijom, prostorna pokretljivost ljudi vodila je ka pojavi ’radničke migracije’ koja je značajno oblikovala srpske gradove. Prostorna pokretljivost nije se, zapravo, automatski poklapala sa društvenom pokretljivošću; To znači da napuštanje sela nije vdilo ka oblikovanju i prihvatanju novog, urbanog identiteta. Osećaj pripadnosti je i dalje bio povezan sa kultom domovine i onemogućavao je suštinsku integraciju pridošlih u novo okruženje. Društveni status, mentalitet, običaji, uslovi i životna polja zabeleženi su na brojnim scenama srpskog slikarstva. Dela u kojima se može uočiti težak gradski život, siromaštvo i depresija otkrivaju činjenice o socijalnim razlikama koje su su natsale kao rezultata modernizacije, urbanizacije i unapređivanja industrije. Na putanji modernizacije od tradicionalnog do savremenog i evropeiziranog, teme i sadržaji sela i grada simboličke su tačke početka i kraja takvog procesa.

* Ovaj rad nastao je iz projekta Modernizacija Zapadnog Balkana Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije (ev. br. 177009).

159

IDENTITET BEOGRADA

Ključne reči: grad, selo, Beograd, modernizacija, slikarstvo, srpski umetnici, društvena pokretljivost Širom evropskog kontinenta, uočavaju se dinamične promene društvene stvarnosti koje su vodile socijalnim preobražajima, revidiranju odnosa prema istorijskom i istoričnosti uopšte, te logičnom pojavljivanju slike modernog života kao vizuelne samospoznaje epohe. Ostavljajući trag o transformaciji javnog sveta, o prostorima u kojima se klasna pripadnost gubila pod svetlima reflektora i alkohola, o fenomenima masovnih aktivnosti, uličnog života i nove slike grada, umetnost se poput karusela vrtela oko ovih „savremenih hramova“. Kako to objašnjava Grizelda Polok – modernost, kao fenomen 19. veka prihvaćena je „kao produkt grada. Ona je u mitskoj ili ideološkoj formi odgovor na nove kompleksnosti društvenog postojanja [...] Modernost se sastoji od mnoštva reakcija na ogroman porast populacije, koje vode literaturi gomile i mase, ubrzavanju životnog ritma sa njegovim pratećim promenama u doživljaju i regulisanju vremena i negovanju tog veoma modernog fenomena, mode promena u karakteru gradova. Gradovi, koji su bili centri sasvim vidljivih aktivnosti – manufakture, trgovine, razmene – bivaju izdeljeni i raslojeni, sa sve manje vidljivom proizvodnjom, dok njihovi centri, kao u Parizu i Londonu, postaju ključna mesta potrošnje i razmetanja, stvarajući ono što Senet označava kao spektakularni grad“ (Polok 2001, NS 6, Bg 8). Tokom pr vih decenija 20. veka, prilikom svojih putovanja po Evropi, srpski umetnici su suviše fascinirani opipljivim dokazima čežnjivo željene evropske prošlosti da bi uočili taj spektakularni grad. Kada se uporede Milovanovićev Karusel (1906) u Parizu i Park Pinčo u Rimu (1916), Katedrala u Sevilji (1911) Branka Popovića, Eškičevićeve Dioklecijanove terme u Rimu (1916), Venecija (1906) i minhenski Paviljon u parku (1908) Natalije Cvetković, te Pompeji (1907), Koloseum (1907), Notr Dam (1911), Trokadero u Parizu (1911), Forum Romanum (1911) i Sv. Marko u Veneciji (1914) Nadežde Petrović, skoro programski zvuče njene reči iz pisma majci: „Valjda ne misliš da živim ovde, pa ništa da ne vidim, a kad se vratim kući da ne mogu reći e, sam videla najlepše strane jedne od evropskih prestonica. Nije to povođenje za zapadom, već jedino moja želja da vidim ono što kod kuće ne mogu videti“ (Амброзић 1978, 64). Ipak, možda je više od mogućnosti viđenja reč o traganju za izgubljenim vremenom, o potrebi da se u segmentima istorije pronađu izvori nacionalnog kontinuiteta i kulturološkog razvoja, svedočanstva o sačuvanim sećanjima drugih. Davanje prednosti trajanju nad trenutkom govori i o, u osnovi, pasivnom stavu ove generacije srpskih umetnika – njihovom mirenju sa ulogom posmatrača. Grčevito se pridržavajući pravila socijalne mimikrije, pr va generacija srpskih modernista tražila je potvrdu svoje umetnosti u velikim narativima. Time su drastično redukovane njene tematske i sadržinske preokupacije. Ne želeći da pokažu kako zalaze u društveno sporne i neprihvatljive prostore, izbegavaju i izostavljaju hronike o mestima 160 javne zabave, noćnom životu i novim oblicima iskazivanja slobodne seksualnosti, dok fa-

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

scinacija kulturom prošlosti postaje oblik neoromantičarskog poimanja sveta, beg u pejzaže istorije. Početkom stoleća, srpski slikari još uvek ne žive dovoljno dugo građanskim načinom života da bi se pobunili protiv njegove rutine i normi. Istim razlogom može se objasniti i redukcija tematskog spektra – izostanak prostora „boemskog nezadovoljstva“ u kojima još nisu spremni da (pokažu kako) aktivno učestvuju. Drugim rečima, idealizovane epohe prošlosti budile su interesovanje više nego stvarnost koja se, u poređenju sa željenom istorijom, doživljava kao beznačajna i banalna. Ipak zbunjuje i skoro potpuno odsustvo slike novih prostora Beograda, koji se dinamično razvijao i nesporno postajao glavni temelj liberalizacije i emancipacije srpskog društva, te posredno i kulture. Jer kada je u Francuskoj, tokom druge polovine 19. veka, započelo impresionističko napuštanje ideje o slici kao poučnoj paraboli i uzvišenom prizoru, nije se moglo ni slutiti da je reč o, kako će se ispostaviti, tematskom prevratu izuzetnih srazmera. Jasno je, takođe, da je novouspostavljeni odnos prema neistoričnom, nemitološkom i, u svakom pogledu, neglorifikovanom prizoru, bio odraz koliko umetničkih, toliko i društvenih procesa. Novo, građansko društvo krčilo je sopstveni prostor. Nouvelle couche sociale prepoznaje se u kafeima, gradskoj gužvi, pozorištu, na konjskim trkama, kako uživa u trivijalnosti javne zabave kao sinonimu svih ugodnosti „modernog života“. Još važnije je, međutim, da se novoformirano građanstvo ne libi da o tome ostavi slikane dokaze, koji se uspostavljaju kao svojevrsni autoportreti epohe (Detaljno: Clark 1986). Otuda i pitanje zašto sličnu matricu ne prati srpska sredina, koju savremenici kritikuju kao primitivnu, skromnog kulturnog nivoa, sa građanskim društvom „prekonoći proizišlim iz opanaka“, (Грол 1939)1 ali koje bi upravo „novom slikom“ (pa makar bila i tek selektivna) moglo da ostavi drugačije svedočanstvo o sebi. Fotografija, iz 1925. godine, seljaka koji sa svinjom prolazi ispred zgrade Narodnog pozorišta, na putu do obližnje Velike pijace (na mestu današnjeg Studentskog parka), slika je društvenih promena. Slika je i kontinuirane modernizacije, često interpretirane kao jevropeizacije, koja lagano menja vedutu srpske prestonice. Beogradska železnička stanica otvorena je još 1885. godine. Električna centrala na Dorćolu i gradsko osvetljenje pušteni su u rad 1893. Sledeće godine konjski tramvaj, koji je od Kalemegdana do Slavije saobraćao kao pr va linija gradskog prevoza, zamenjen je tramvajem na električni pogon, koji je išao od Terazija do Topčidera. Pr vi automobil u grad je stigao 1903, vozom iz Beča. Šetalo se korzom od „Albanije“ do Akademije nauka, a nedeljom popodne išlo se na dansinge. Javne kuće nalazile su se na kraju Dorćola, ali ih je bilo i u drugim krajevima grada, kao i u ponekom hotelu. Društvo „Trezvenost“ formirali su 1901. godine lekari-antialkoholičari. Sve se to čini, možda samo na početku, nedovoljnim, ali i tada podsticajnim ambijentom za formiranje pr vog tematskog prototipa „slike modernog života“. Ipak, moraće da prođu decenije da se ovi prizori bojažljivo pojave u tematskom repertoaru srpskih slikara. Da-

1 U pitanju je viđenje srpskog društva u decenijama koje su prethodile Pr vom svetskom ratu

161

IDENTITET BEOGRADA

kle, ključna pitanja nisu samo kada i kako (se uočava modernizacija formalne strukture slike), već i zašto; zašto nisu slikali železnicu, maskenbale, javne kuće, dansinge? Još od kraja 19. veka uočava se revidiranje odnosa prema prošlosti oličeno u težnji „građanske elite da potisne kulturno nasleđe strane osmanske vladavine iz uličnih prizora“, koje je dodatno podstaknuto prilagođavanjem „potrošnim dobrima novog tipa. [...] ’Zapad potiskuje sve više Istok u Beogradu. Fes počinje da se gubi pred šeširom, opanak pred cipelom, minderluk pred krevetom, sukno pred evropskim odelom’ “ (Чалић 2004, 136–137). Ipak, sudeći po tematskoj apstinenciji, žanr-scena aktuelnog trenutka i dalje je posmatrana kao indikativni recidiv viđenog, kao niz sociološki i ideološki neprihvatljivih motiva. Za prefinjeno istančan evropski ukus, kome se trebalo predstaviti, taj žanr je bio orijentalno-pučki, a nimalo mondenski, pripadajuća slika Balkana kao mesta „gde se Istok susreće sa Zapadom, a ono samo nijednom od tih svetova ne pripada u potpunosti. To je Evroazija, dvosmislena zemlja između onoga što je pravi Istok i onoga što je pravi Zapad, bastardna teritorija razgraničenja” (Noris 2002, 18). Branko Maksimović, jedan od tvoraca generalnog urbanističkog plana iz 1923. godine, opisuje Pozorišni trg u Beogradu kao mesto na kome su još uvek mogle da se vide stare i neugledne zgrade, baš kao i straćare „koje su padale u oči svojom ružnoćom i zapuštenošću“ (Максимовић 1980, 53). U neposrednoj blizini blatnjava kaldrma, miris roštilja i krezli, tradicionalne „turske“ kafane... Prema oceni Milana Grola, grad je pr vih decenija 20. veka, „progutan Levantom, Balkanom, Peštom, ali naročito najezdom palanke svih rasa, jezika i vera oko sebe, koja – iščupana iz korena – ovde sada ne živi ni pod svojim krovom ni u svojoj máli, nego na ulici, u kafani, u bioskopu, ’baru’, ’bifeu’, u ’ćevabdžinici’, u radnji ’s užičkim proizvodima’, u bezbrojnim kafanicama sa palanačkim panjem i roštiljem pred vratima, ili u takozvanim lokalima ’umetničke boemije’, jednoj od najbanalnijih industrija u tom vašarskom metežu“ (Грол 1939). I karikatura objavljena u Narodnom blagostanju 1929. godine pod nazivom Fatalnost geografskog položaja. Beograd se nalazi na sredokraći između divljačkog istoka i uglađenog zapada, (Народно благостање 1929) govori o uvredljivim sudovima, makar jednog dela srpske elite. Predstava crnog muškarca, u afričkom tradicionalnom kostimu, trebalo bi da predstavlja „divljački istok“, dok su obrisi grada i luke u pozadini verovatno „uglađeni zapad“. Nezadovoljstvo prisustvom „orijentalnog“ u srpskom društvu i kulturi uslovljeno je permanentnim pokušajima definisanja sopstvenog mesta u širokom polju politike interesnih sfera, praćenim naglašenom potrebom da se jasno podvuče nacionalni identitet. Aktuelno formiranje nacionalnih država obeležio je „proces zaborava“ s ciljem da se turska kultura pomeri iz neposredne u potpuno zaključenu prošlost (Slapšak 2000, 55). Posledično je prilikom opisivanja turskog nasleđa, eg zistiralo ono zaziranje koje se po pravilu vezuje za ostatke „neprijateljske“ kulture i načina života, pre svega onog njenog dela koji je upisan u svakodnevicu (Slapšak 2000, 51). Neželjeni ostaci prošlosti izazivali su kompleks drugosti, potenciran frustrirajućom idejom evropske prošlosti, idealizovane u svojoj nedostižnosti – „Evropa kao vremenska 162 kategorija (ako se vreme shvata kao razvoj), a ne Evropa kao geografski entitet.“ (Todo-

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

rova 1999, 81). Pomenute društvene, političke i, često, emotivne dileme uočavaju se u građenju „novog“ kulturnog identiteta i u drugim zemljama regiona, koje se odlikuju sličnim istorijskim nasleđem (Uporedi: Георгиева 2003). Za razliku od (pre)teških reči nekih savremenika, raznolikosti beogradske vedute predstavljaju, sa neskrivenim simpatijama, razglednice i ilustrovane dopisnice, rado razmenjivane početkom 20. veka, na kojima je očigledan doživljaj balkanskog identiteta u kolebanju između „jevropejstva“ i „orijentalne različitosti“ (Goldsvorti 2005, 2). Tako mlekadžije sa čezama, amreladžije, čokalije sa obramicama, bozadžije sa fesovima, bostandžije, šećerdžije, sladoledžije, prodavci alve, luše, ušećerenog susama i orasa, nesmetano nude svoje proizvode mladim damama u evropskom ruhu. Na ulici su se prodavali i vrući škembići u saftu, kao i gibanica iz tepsija držanih nad žarom da bude topla i kvalitetna „tako da se mast cedi niz bradu“ (Милошевић 1977, 154). Da je gradski život ostajao u znatnoj meri dragovoljno obojen mentalitetom, duhom i atmosferom duboko ukorenjenih prethodnih vekova, dokazuju mnogobrojni predmeti svakodnevne upotrebe, reči, anegdote i fotografije (Detaljnije: Тодић 1993, 82–86), koje nisu vezane isključivo za niže socijalne grupacije. Tako se na fotografiji sa venčanja kralja Aleksandra Obrenovića i Drage Mašin, 1900. godine, pred portom Saborne crkve, dok stoje na kaldrmi posutoj slamom i prekrivenoj ćilimima, vide muškarci sa fesovima pored onih koji nose cilindre i žirado šešire. Na ženama se smenjuju libade i čipka, suncobrani i kike upletene oko glave. I kod kraljevskog doma Karađorđevića, decenijama kasnije, srećemo slične motive. Tokom prestone besede kralja Aleksandra I Karađorđevića, 1932. godine, pirotski ćilimi su ukrašavali zidove i balkone u Narodnoj skupštini, umesto slika, mozaika ili murala, kao svojevrsna srpska verzija francuskih dvorskih tapiserija. I balkon iznad ulaza u dvor bio je ukrašen pirotskim ćilimom do početka Drugog svetskog rata. Da je bilo i drugačijih interpretacija gradskih potreba, konfuzije identiteta i društvenih razlika, među mnogim sličnim, pokazuje i epopeja projekta izgradnje Umetničkog paviljona na Kalemegdanu, koju Milan Kašanin 1929. godine komentariše rečima: „Pr vi projekat Paviljona, rad arhitekta Branislava Kojića, koji je dobio pr vu nagradu na konkursu, morao je biti napušten, jer se u beogradskoj Opštini našlo da će Paviljon, zamišljen u vrlo interesantnom stilu šumadijskih kuća, ličiti na drumsku mehanu i nagrditi prestonicu [...] Drugi projekat, po kojem je Paviljon najposle sagrađen, takođe je izradio Kojić, ovaj put u nekom ’stilu’ koji nije ni klasičan ni moderan, no koji se opštinarima više svideo“ (Кашанин 1968, 117). Kao metafora jednog vremena, možda ponajbolje opstaju zapažanja Isidore Sekulić u eseju Problem malog naroda, gde opisujući situaciju u Srbiji svom engleskom prijatelju objašnjava: „Znate, s nama, s našim umetnicima i s nama uopšte, i s našim evropejstvom, tako je nekako kao sa onim šumskim duhom koji je pridobio princezu i odveo je kući, ali ju je tu morao čuvati više no oči u glavi, jer je ona, pored simpatija za novu okolinu i život, pokazivala i izvesne naklonosti da beži“ (Sekulić 2003, 33). Uopšte, kada je reč o predstavama beogradske vedute, retke su slike na kojima se oseća ritam života gradskog centra, poput Terazija (1918) Natalije Cvetković, Beševiće- 163

IDENTITET BEOGRADA

ve Hilandarske ulice pod kišom i Ugla Poenkareove i Pašićeve ulice (obe oko 1935), Stare kafane „Albanija“ (1936) Miodraga Petrovića ili Milunovićeve Knez Mihailove (1938). Neveliki je i broj ostvarenja koja svedoče o letnjikovcima, vilama, rezidencijalnim gradskim četvrtima, onim prostorima modernog urbanizma u kojima se ogleda „buržoaski običaj nastanjivanja daleko od fabričke buke i mešanja s radnicima“ (Прост 2004, 30). Čak i na onim malobrojnim radovima gde se vidi nečija vlastita kuća, nedvosmislena privilegija boljestojećih, kao na Josićevoj Vili na brdu (1936) ili Milunovićevoj Lozi (1942), Na Senjaku (1942), Iz Topčidera (1943), ona se pojavljuje tek kao detalj u kultivisanom isečku prirode. Vrt se tako prepoznaje kao istinski odraz obilja, transformisani pejzaž koji svoje učesnike klasno određuje – autentičan građanski prostor. Slika prirode biva oznaka društvenog statusa i porekla. Ali predstavljena u svom novom obličju ona je i simbolička oznaka promene. Gvozdenovićevo Dečje igralište (1934), baš kao i Radovićevi beogradski parkovi, Beševićev Studentski park (1936), svedočanstva su o zemlji koja nije napuštena, već je prilježno i sistematično preoblikovana. To je prostor spajanja iskonskog i modernog, geneza slike krajolika, ulepšano sećanje na prošlost, svedočanstvo ruralno-buržoaske transformacije – oličenje novog društva i njegovih estetskih standarda. Ako je za radnike i seljake priroda bila sinonim teških poslova koje u njoj obavljaju, za građane je ona mesto predaha i odmora (Uporedi: Clark 1986, 200–201). Upravo to ideološko-prostorno podvajanje ilustruje Đurđe Teodorović Večernjom šetnjom (1935) o kojoj govori: „Tražeći posao išao sam prema Dedinju. Bilo je predveče. Čujem topot konja, okrenem se, a ono ide kavalkada konjanika gospođa i gospode i dece na konjima. Ispred grupe konjanika bila su dva tucača kamena. Gospođa u žutom koja je bila na čelu konjanika, prolazeći pored radnika-tucača i gomile kamena uzviknula je sa ushićenjem: Ah, kako je lepo veče! Odmah mi je sinulo u glavi da to može biti dobra tema“ (Prema: Ћетковић 1991, 191). Kalemegdan (1919) Natalije Cvetković, Studentski park (1928) i Karađorđev park (1932) Ivana Radovića, odnosno predstavljeni ljudi, sociološki su simboli vertikalnog kretanja po društvenoj lestvici, klase koja ima vremena, želje i mogućnosti da poseduje isečak prirode, ili da u njemu provodi vreme u dokolici. To je slika prostora ukrasnog šiblja, cveća i žbunja – biljki bez (korisnih) plodova. Slika preobražaja koji je započeo 1904. godine „Naredbom o čuvanju baštica“, u kojoj beogradska opština poručuje građanstvu da „travu ne utamanjuje, da cveće ne kida, preko ogradica ne prelazi i da klupe ne premešta“ (БОН 1904), a nastavio se razvijanjem i uspostavljanjem novih kriterijuma, od marame do šešira, od gunja do kaputa, od potrebe do ukrasa.

II Uslovljena industrijalizacijom devedesetih godina 19. veka, prostorna pokretljivost stanovništva dovešće, tokom pr ve polovine 20. stoleća, do pojave „radne migracije“ koja će u znatnoj meri promeniti fizionomiju srpskih gradova. Privredni, socijalni i kul164 turni faktori stvarali su klimu koja je pogodovala procesu iseljavanja i nastajanja brojne

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

fluktuirajuće radne snage. Ograničenja seoske privrede i istovremena socijalna i kulturna privlačnost grada delovali su kao paralelni faktori ovog procesa. Najveći broj migranata kao motiv za selidbu navodi: težnju za srećom, bekstvo od kontrole zadruge i seoske zajednice i želju da se oslobode strogih moralnih predstava i pravila ponašanja (Чалић 2004, 181). Ipak, podaci vezani za promene u strukturi beogradskog stanovništva pokazuju da je potraga za poslom bila onaj ključni pokretač priliva pridošlica. Činjenica da je broj muškaraca bio za četvrtinu veći od broja žena, pokazuje da su najčešće dolazili bez članova porodice koji bi predstavljali dodatni ekonomski teret; da su se zadržavali tek neko vreme, očigledno rukovođeni namerom da se vrate (Detaljno: Чалић 2004, 184– 185). Prostorna pokretljivost se iz navedenih razloga nije po automatizmu preklapala sa socijalnom, odnosno napuštanje sela nije samo po sebi vodilo oblikovanju i prihvatanju novog, gradskog identiteta. Tako je, na primer, kao direktna posledica migracija broj nepismenih Beograđana porastao sa 10% 1914. godine na 20% 1929. godine. Emotivne veze sa ostavljenom porodicom usporavale su proces asimilacije. Osećaj pripadnosti i dalje se vezivao za kult zavičaja onemogućavajući suštinsku integraciju u novu sredinu. U novonastaloj situaciji potreba za kolektivnim identitetom vodila je formiranju privremenih zajednica, etnički i klasno srodnih, čiji su se prostori življenja naslanjali na grad, ali bez istinske namere da se s njim i spoje. Socijalni profil periferije oblikovan je elementima ruralnog pretvarajući u procesu rustifikacije potencijalna urbana naselja u „seoske gradove“. Serije predstava gradske okoline, motivi sa Karaburme, Dušanovca i Topčidera iz dvadesetih i tridesetih godina Borivoja Stevanovića, pejzaži Dušanovca (1924–26) Miloša Golubovića, kao i niz Pogleda sa Topčiderskog brda (1935–38) Mila Milunovića, pokazuju kako se šira gradska periferija, zapravo, nije razlikovala od sela. Veliki priliv došljaka, povorke pečalbara, prouzrokovale su stalnu potrebu za novim stambenim prostorom. Zbog visokih kirija u centru pridošlice su potiskivane ka periferiji, gde nastaju čitava naselja prostih radničkih koliba „na ivici legalnosti“. Ideološko-urbanistički koncept Verschönerung des Stadtbildes, ulepšavanja slike grada, odnosno osmišljeno društveno planiranje urbane ekspanzije, pri čemu su praktični ciljevi podređeni simboličkoj funkciji predstavljanja, nije se znatnije uočavao u beogradskoj veduti, osim po svom najbanalnijem segmentu – podvajanju gradskog jezgra i gradskih rubova. Fotografija iz 1936. godine, zabrađenih devojčica u trećem razredu osnovne škole u Mirijevu, baš kao i prizori seljanki koje čekaju u redu da skrate kosu ne zbog mode već da bi je prodale u vremenu ekonomske krize, zapravo je slika onog neprivlačnog ali stvarnog sveta gradske periferije. Povećanje broja stanovnika, nesumnjivo nije vodilo i nastajanju kultivisane, tipično gradske strukture. Naprotiv – stalna migraciona strujanja srodnih društvenih grupacija obezbeđivala su isključivo dotok stanara u gusto naseljene, siromašne četvrti. Pošto su loši stanovi uvek mogli da se izdaju ekonomski interesi ograničavali su zainteresovanost za ozbiljniju sanaciju periferije (Detaljnije: Marković 1992, 97). U godinama između dva svetska rata gustina stanovništva na području Beograda se utrostručila. Porast broja stanovnika nije pratio i ekonomski boljitak sličnog intenziteta. 165

IDENTITET BEOGRADA

Tako se u radničkim kvartovima sve veći broj ljudi ograničavao na sve manje prostora. Na Karaburmi je, recimo, 1932. godine živelo oko 6.000 ljudi. Naselje nije imalo ni vodovod ni kanalizaciju, a za zidanje objekata nisu se tražile građevinske dozvole. Važila je za „prokleto mesto“ jer je nedaleko od Pančevačkog mosta bilo gubilište za „obične“ i političke krivce. U blizini se nalazila i kafilerija gde su ubijani psi lutalice koji su zatim drani da bi koža bila štavljena za izradu rukavica (!). Prema podacima koje iste godine iznosi Politika Beograd ima 950 ulica, od čega modernu kaldrmu (kocku) ima 210, tursku kaldrmu 290, dok oko 400 ulica uopšte nema čvrst finalni sloj. Upravo takvi radnički kvartovi, dvorišta sa zajedničkim nužnicima, okružena stanovima za iznajmljivanje, konopi podbočeni dr venim motkama na kojima se suši veš opran u koritu, prepoznaju se u Bijelićevom Dvorištu u Lovćenskoj ulici (1928). Nedeljko Gvozdenović o beogradskoj periferiji priča: „Moja pažnja slikara otvarala se tim izbledelim tarabama obojenim plavo, zeleno, šarenom rublju koje se suši u dvorištu i sve to patinirano. [...] Vlasnici tih kuća bili su doseljenici iz unutrašnjosti, često seljaci koji su se trudili da se nekako snađu u novoj sredini. Ali, ja nisam samo spolja posmatrao te kuće s niskim prozorima, jedva metar iznad pločnika. [...] Ja sam ulazio u te male, tople domove, u skromno nameštene sobe s dva kreveta i iznad kreveta neizbežnim fotografijama supružnika, ljudi iz naroda: on naočit, obično brkajlija, žena krepka, nešto tvrda pogleda“ (Prema: Харашић 1987, 36). O mentalitetu sredine i načinu života svedoči i Motiv sa Čukarice (1927) Mladena Josića. Utisak koji prizor ostavlja ponajmanje se može dovesti u vezu s fragmentom „života u prestonici“. Da je reč o „kultivisanom“ naselju svedoči električni stub koji se uočava među brojnim kućama različitih tipova, visine, načina i materijala gradnje, između kojih nepravilno vijuga blatnjava staza. Pred jednom od kuća stoji bosonoga žena, opasana keceljom, sa detetom u naručju; na pragu preko puta domaćica baca vodu „na ulicu“. Slične naherene kuće iskrivljenih krovova i privremenih odžaka, fasade okrečene samo sa ulične strane, udžerice, dr vene tarabe, motke namesto podupirača, prozori različitih veličina, ulične česme, šindra i dr vene klupice, sreću se još od pr ve decenije veka na ostvarenjima Nadežde Petrović i Bete Vukanović,2 kasnije kod Mihaila Petrova, Zima u Skadarliji (1926), Beograd pod snegom (1926), Beogradska Skadarlija u zimu (1928), Motiv starog Beograda (1931), Ivana Radovića Jatagan-mala (1928) i Jovana Bijelića, Beogradska periferija (1929), Vršačka ulica (1929), te na slikama Skadarlije (1928), Kuhinje stare Beogradske mitropolije, Starog Beograda, Velike škole u Beogradu, Kafane „Kičevo“ (sve oko 1933) Koste Hakmana. Život društvene margine možda je, ipak, najsugestivnije opisan u mapi grafika Jatagan-mala (1934) Arpada Ba-

166

2 „Nigde nisam imala da zadovoljim slikarsku radoznalost kao u jevrejskoj i ciganskoj mali. Na Jajliji i Dorćolu stanovali su siromašni 'španski' Jevreji koji su dane provodili na ulici pred svojim siromašnim stanovima... Da bih došla do što izrazitijih tipova, odlazila sam u amam u ulici Cara Dušana i u mladim nagim ženama nalazila modele izvanrednih rasnih tipova. Često sam išla na Čuburu gde su u ono vreme živeli mnogi Cigani, sa nekima sam bila u prijateljstvu, odlazila im na slavu, dva ili tri puta na ciganski bal“; (Prema: Ristić 2004, 36).

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

laža. Ovoj seriji „socijalnih veduta Beograda“, kako ih je sâm autor nazivao, dogmatska leva kritika zamerala je „detaljisanje, ponavljanje, pridavanje značaja drugorazrednim sitnicama“. Ipak, stiče se utisak da je upravo ovim pedantnim detaljisanjem, bez agresivne manifestne agitacije, Balaž ostavio verodostojnu i sugestivnu hroniku pučkog miljea, „metropole okružene sirotinjskim pojasom“. Problemi „obruča siromaštva“, „reonskog pitanja“, odnosno sistemski nedefinisanog urbanog prostora, baš kao i, najčešće neuspeli, pokušaji njihovog rešavanja, postaju paradigmatska mesta složenog procesa razvoja grada – iako je modernizacija bila jedini izlaz iz nerazvijenosti i bede, upravo u navedenim uslovima bilo ju je nemoguće sprovesti (Стојановић 2008, 24). Projekcija socijalne stvarnosti konstituisala je sliku grada kao vizuelni produžetak svakodnevice. Balažov bosonogi starac poduprt štakama koji u desnoj ruci drži šešir i prosi, te Prosjak (1938) Bratislava Stojanovića, ogledalo su podataka banovinskih uprava iz 1933. godine, prema kojima u jugoslovenskim gradovima blizu 250.000 ljudi živi od milostinje i proseći. Među njima je dece, ne manje od 185.000, koja stalno borave na ulici, bez staratelja i osigurane eg zistencije: „Propitali smo nekoliko od tih malih nesretnika da utvrdimo šta njihovu psihu najviše interesuje... Pre svega ne znaju ništa... Jedan nam je odgovorio da je po narodnosti Nastić. Školu ne pohađaju [...] Većina je imala samo jednu strastnu želju – da se najede.“ (Видаковић 1932, 56). Na tu, ne toliko strasnu želju, koliko eg zistencijalnu potrebu, Dragan Beraković ukazuje, do krajnosti uprošćenim narativom, na slici Hleb (1937): očigledno mučen glađu, naslonjen rukama na staklo, dečak rezignirano gleda u vekne hleba kroz izlog pekare; iza njega se vide fabrički dimnjak i sirotinjske kuće. Isti utisak nemoćnog mirenja sa marginalnim društvenim statusom, najobespravljenijih među obespravljenima – žena i dece – ostavlja Kujna br. 4 (1936) Đorđa Andrejevića Kuna. Ovaj motiv sirove realnosti sirotinjskih kuhinja, sliku depresije i beznađa, Kun dodatno naglašava monotonom sivom gamom kao jasnom aluzijom na sivilo stvarnosti. Nastanak radničke klase u Srbiji, kao i u drugim, prevashodno ruralnim društvima, neraskidivo je vezan za proces seoskih radnih migracija. Zato je, u navedenim okolnostima, formiranje radništva oblikovano više kao socijalni nego ideološki proces. Klasni status, prostori življenja, mentalitet društveno izjednačenih radnika i seljaka, najjasnije su preslikani u niz prizora iz javnog prevoza: Radovićev Rumunski seljak u vagonu treće klase (1931), kao i crteži tušem i olovkom iste tematike, te Tabakovićevi Putnici u čekaonici treće klase (1931), Putnici treće klase (1936), U vagonu treće klase (1936), Putnici u vozu treće klase (1936). Obaveze, potrebe i struktura grada uslovljavali su nužnu dnevnu mobilnost kojom se javni prevoz uspostavlja kao mesto spajanja grada i sela, gradskog jezgra i periferije, gunja, šubara i šešira – simbol svih putnika treće klase (Uporedi: Мереник 2004, 24–26). Svet iscrpljenih, umornih, klonulih ljudi, na kojima se vidi težina svakodnevice, beda, depresija, selektivno razotkriva prizore koji ukazuju na socijalnu podvojenost, očiglednu posledicu modernizacije i industrijskog „napretka“. Za razliku od slike sela i, još više, seoskog rada kao idealizovane veze sa zemljom, svojom zemljom 167

IDENTITET BEOGRADA

(čak i kada ona to zapravo nije), slika grada u srpskom slikarstvu pr ve polovine 20. veka je slika eksploatisanosti, alijenacije, društvene margine. Rumene seljanke u živopisnoj nošnji ukrašenoj dukatima i vezom suprotstavljene su klonulim zabrađenim radnicama koje dremaju na dr venim klupama kao slike promene, od sela ka gradu, od iskonskog do savremenog. Na putanji modernizacije od tradicionalnog do savremenog i evropeiziranog, teme i sadržaji sela i grada simboličke su tačke početka i kraja takvog procesa.

Literatura: Амброзић, К. 1978. Надежда Петровић. Београд: Српска књижевна задруга Чалић, М. 2004. Социјална историја Србије 1815–1941. Београд: Clio Ћетковић, В. 1991. Социјална уметност у Србији између два рата. Нови Сад: Академија уметности у Новом Саду Георгиева, М. 2003. Южнославянски диалози на модернизма. Българскомо изкуство и изкуствомо на Сърбия, Хърватско, Словения (1904–1912). София: Издателство „Български художник“ Goldsvorti, V. 2005. Izmišljanje Ruritanije. Imperijalizam mašte. Beograd: Geopoetika Грол, М. 1939. Из предратне Србије, Београд Харашић, Г. 1987. „Свет сликане површине. Разговори са сликаром Недељком Гвозденовићем“, u: Недељко Гвозденовић. Београд: Универзитет уметности у Београду Кашанин, М. [1929] 1968. „Уметнички павиљон и Прва јесења изложба.“ u: Уметничке критике. Београд: Култура Clark, T. J. 1986. The Painting of Modern Life. Paris in the Art of Manet and His Followers. Princeton, New Jersey: Princeton University Press Максимовић, Б. 1980. „Од студентских дана до трновитих стаза урбанизма у Београду.“ у: Београд у сећањима 1919–1929. Београд: Српска књижевна задруга Marković, P. 1992. Beograd i Evropa 1918–1941. Evropski uticaji na proces modernizacije Beograda. Beograd: Savremena administracija Мереник, Л. 2004. Иван Табаковић. Нови Сад: Галерија Матице српске Милошевић, М. 1977. „Дечаштво у Молеровој улици.“ у: Београд у сећањима 1900–1918. Београд: Српска књижевна задруга „Наредба о чувању баштица“. 1904. БОН, 14. фебруар Народно благостање, 1929. 16. фебруар Noris, D. 2002. Balkanski mit. Beograd: Geopoetika Polok, G. 2001. „Modernost i ženski prostori.“ u: 3+4. Novi Sad – Beоgrad Прост, А. 2004. „Границе и простори приватности.“ u: Историја приватног живота. Од Првогсветског рата до наших дана, прир. Ф. Аријес и Ж. Диби. Београд: Clio Ristić, V. 2004. Beta Vukanović. Beograd: TOPY/Vojnoizdavački zavod/Muzej grada Beograda Sekulić, I. [1932] 2003. „Problem malog naroda.“ u: Balkan. Beograd: Plavi jahač

168

TRA JANJE I TRENUTAK: SLIKA BEOGRADA (1900–1941)*

Slapšak, S. 2000. „Haremi, nomadi: Jelena Dimitrijević.“ u: Žene, slike, izmišljaji, prir. B. Arsić. Beograd: Centar za ženske studije Стојановић, Д. 2008. Калдрма и асфалт. Урбанизација и европеизација Београда 1890–1914. Београд: Удружење за друштвену историју Тодић, М. 1993. Историја српске фотографије 1839–1940. Београд: Просвета/Музеј примењене уметности Todorova, M. 1999. Imaginarni Balkan. Beograd: Biblioteka XX vek Видаковић, С. 1932. Наши социјални проблеми. Београд

ABSTRACT: All over the European continent in the fin de siècle one could see dynamic changes of the social reality, which led to social transformations, a revised attitude towards historical elements and historicity in general, as well as a logical appearance of the picture of modern life as a visual comprehension of the epoch. Art left traces of the transformation of the public world, of the phenomena of mass activity, street life and a new urban picture. Still, on their journeys around Europe, Serbian artists were more readily fascinated with the symbolism of historical remains of the authentic European than with the new space of the modern city. Idealized and romanticized history caused greater interest than reality which, compared with the past, was considered to be insignificant and prosaic. The appearance of the working classes in Serbia, like in all predominantly rural societies, was closely associated with the process of migrations of villagers in search of jobs. Conditioned by industrialization, spatial mobility of people led to the occurrence of “working migration”, which largely changed the shape of Serbian towns. Spatial mobility did not, however, automatically match social mobility; that is, leaving villages itself did not lead to shaping and accepting a new, urban identity. The feeling of belonging somewhere was still associated with the cult of the homeland, and it disabled essential integration into the new surroundings. Social status, mentality, customs, conditions and living areas were captured in many scenes in Serbian painting. Works in which one can perceive hard city life, poverty and depression reveal facts about social differences that resulted from the processes of modernization, urbanization and industrial advancement. In the course of the Serbian community’s modernization from primordial and traditional values to contemporary and Europeanized ones, the themes and contents of villages and cities were symbolic points of the beginning and end of this process. Keywords: urban, rural, Belgrade, modernization, painting, Serbian artists, social mobility

169

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Vesna PERIĆ Radio Beograd

U radu se primenjuju pojmovi urbaniteta i urbanog na primeru savremenih filmskih narativa, uglavnom delima režisera. Pored njih, istražuje se i pojam urbicida koji je postao neuralgični fenomen Balkanskih ratova 1990ih, u napisima Bogdana Bogdanovića i Martina Kauarda (Martin Coward) koji je definisao urbanitet kao „egzistencijalno stanje mnoštva ili heterogenosti“. Analizom fimskih predstava beogradskog identiteta korišćena je teorijska platforma istoričara i filozofa Andreasa Hujsena (Andreas Huyssen), Svetlane Bojm (Boym), Pola Virilija (Paul Virilio) i Fredrika Džejmsona (Fredric Jameson). Prvo, Beograd se posmatra ne samo kao postavka za melodramu ili društvenu dramu u periodu tranzicije obeležene 5. oktobrom 2000. godine (Tamo i ovde r. Darko Lungulov), već i kao palimpsest, ….i mesto osećanja nostalgije (Beogradski fantom r. Jovan Todorović i Montevideo r. Dragan Bjelogrlić). S druge strane, Beograd postaje hronotop urbicida (Rat uživo r. Darko Bajić, Zemlja istine, ljubavi i slobode r. Milutin Petrović, Šišanje r. Stevan Filipovići Kutija r. Andrijana Stojković). Najzad, Beograd se poima kao tačka moguće debalkanizacije gde su ponori njegove turobne istorije transmutirani u novootkriveni šarm i egzotiku (Praktičan vodić kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem r. Bojan Vuletić) ili u borbiza ljudska prava kao u kontroverznom filmu o gej parade (Parada r. Srđan Dragojević) Ključne reči: srpska kinematografija, filmski narativ, Beograd, urbani identitet, ’urbanitet’, urbicid Urbani identitet poziva se na zajedničko pamćenje i zajedničku prošlost, ali umesto kr vi, tla i isključivosti, njegov je koren u prostoru koji je stvorio čovek – u urbanoj koeg zistenciji koja je ujedno izvor otuđenja i radosnog zanosa.

171

IDENTITET BEOGRADA

Svetlana Bojm, Budućnost nostalgije Zapažanje arhitekte i pisca Bogdana Bogdanovića po kome “u svakom velikom romanu obitava bar jedan veliki grad“ (Bogdanović 1994, 41) u potpunosti možemo primeniti i na film kroz parafrazu – u svakom velikom filmu prisutan je bar jedan veliki grad. Dok ni pr vi srpski igrani film, Život i dela besmrtnog Vožda Karađorđa (r. Čiča Ilija Stanojević, 1911) a ni pr vi jugoslovenski, Slavica (r.Vjekoslav Afrić, 1947) iz svojih specifičnih ideoloških pozicija nimalo nisu tematizovali urbani život i duh urbanog, kasnija jugoslovenska i nova srpska kinematografija umnogome eksploatišu kulise velikih gradova (poglavito Beograda) za posebno vizuelno otkrivanje urbaniteta1. Beograd je imanentno filmičan grad (kao i Njujork, Pariz, London) – kao jedan od starijih evropskih gradova, on nosi potencijal za preplet više temporalnih ravni, patchwork različitih arhitektonskih stilova – orijentalnog, srednje-evropskog, soc-realističkog, korbizijeovski funkcionalističkog,2 i svedok je braka dveju reka. Krupni plan Beograda nikada nije isti, ali zavisi li on od doslovnog položaja kamere, oštrine i ugla objektiva, osvetljenja, osetljivosti kamere, ili pak od intencije samog oka koje ga gleda, a potom re-prezentuje, i od horizonta očekivanja samog gledaoca...? I što je najvažnije, ko/šta je taj Drugi u odnosu na koga se uspostavlja identitet Beograda – je li to kultura Orijenta ili savremena potrošačka kultura Zapada, nacionalna mitomanija ili kosmopolitizam, navijačke kame i kamenice ili zastava duginih boja, Svetosavski hram ili novobeogradski geto blokovi, kolevka novog talasa ili Cecina „puna Marakana“...? Je li Beograd simptom raspolućenosti na dve Srbije ili pak prevazilazi takvu polarizaciju noseći u sebi i kob autodestrukcije ali i duh progresivnih ideja? Posebno je simptomatična pozicija Beograda tokom ratova devedesetih kao u i post-petooktobarskoj tranzicionoj dekadi – na njega bismo mogli primeniti izraz traumatizovani sitiskejp (cityscape) koji je precizno upotrebila teoretičarka Nevena Daković u svojoj minucioznoj studiji Balkan kao ( filmski) žanr dijagnostifikujući mesto gradskog pejzaža u celovitoj „geoestetici Balkana“ (Daković 2008, 181)3. Beograd je postao popri-

172

1 Filozof i politikolog Martin Kauard, koji promišlja fenomen urbicida (kojim ćemo se takođe baviti) sa fokusom na rat u Bosni, određuje urbanitet kao “eg zistencijalno stanje pluraliteta ili heterogenosti“ (Coward 2009, 15) odnosno, „urbanitet karakteriše agonska heterogenost u kojoj se identitet konstutuiše u odnosu na različitost“ (Coward 2004, 168). Kako navodi Bogdan Bogdanović, “Reč urbanitet (...) u najvažnijim evropskim jezicima označava uvek isto: uglađenost, artikulisanost, usaglašenost misli i reči, reči i osećanja, osećanja i pokreta...“(Bogdanović 1994, 32). U kontekstu razmatranja urbanog i urbaniteta na filmu podrazumevaćemo, pored pojma pluraliteta, heterogenosti, i ton uglađenosti ali i oblik dekadencije, individualiteta, a sam grad kao „alatku viđenja i razumevanja sveta, sredstvo intelekcije“ (Bogdanović 1976, 11). 2 Važno je ovde zapaziti i da Beograd u nekim inostranim savremenim filmskim koprodukcijama uspešno glumi Rim, Budimpeštu, Beč... 3 Za ovakva razmatranja identiteta Beograda na filmu od izuzetnog značaja je poglavlje Balkanski grad u pomenutoj autorkinoj studiji u kome ona razmatra ostvarenja kao što su Rane, Apsolutnih sto, Klopka, Sutra ujutro, Kad porastem biću Kengur, Sedam i po...

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

šte pa time i slika razaranja bivše zemlje, mesto burnih demografskih promena – odliva mahom visokoobrazovanih mladih ljudi sa jedne i priliva stanovništa iz ratom zahvaćenih i devastiranih teritorija bivše Jugoslavije sa druge strane. Beograd kao grad, kao bogdanovićevski „nanos uspomena“ i „depozit antropološkog sećanja“, možemo čitati i kao palimpsest, a svaki film tematski pozicioniran u Beograd otkrivamo i kao raslojavanje i raščitavanje dubinskih nanosa i slojeva njegove povesti. Kao i za razarani i iznova građeni Berlin, i za Beograd možemo reći „ovaj grad-tekst je ispisivan, brisan, i ponovo pisan kroz vekove nasilja, i njegova čitljivost umnogome se oslanja kako na vidljive markere izgrađenog prostora tako i na slike i sećanja koja su potisnuta i istrzana traumatičnim događajima“4. Filmske slike Beograda istovremeno su i nostalgične i traumatične, i istorične i aistorične, eskapističke i naturalističke. Zanimljivo je zapaziti da se tematski za fluidni i ambivalentni identitet Beograda tokom ’90ih kao i u protekloj deceniji, mahom opredeljuju reditelji-debitanti, čiji će pr venci biti razmatrani u okviru ovog teksta.5 Beograd je i poprište a i posledica urbicida, ali i topos večnog povratka u idealizovanu prošlost.

Filmska uprizorenja nostalgije6 Dve savremene filmske nostalgične reminiscencije o Beogradu žanrovski možemo odrediti kao filmove nostalgije7. One, pak, apostrofiraju potpuno udaljavanje od modela 4 Istoričar Andreas Hujsen elaborirao je tezu o Berlinu i drugim gradovima kao urbanim palimpsestima u svojoj studiji Sadašnje prošlosti: Urbani palimpsesti i politika sećanja (Huyssen, 2003: 51) 5 Izuzetak su Miša Radivojević i Darko Bajić 6 Nostalgija (grč. nostos – povratak kući; algia – čežnja), kao neologizam kojeg je švajcarski student medicine Johanes Hofer skovao u 17.veku, najpre je medicinsko-patološki označavala bol i čežnju švajcarskih vojnika plaćenika za povratkom u domovinu. Kasnije, nostalgija dobija odlike idealizacije prošlih iskustava i prošlosti uopšte. Svetlana Bojm u svojoj studiji Budućnost nostalgije ističe da je, za razliku od melanholije, koja se ograničava na polje individualne svesti, priroda nostalgije povezana sa odnosom između individualne biografije i biografije određenih grupa ili naroda, između ličnih sećanja i kolektivnog pamćenja. Nostalgija predstavlja želju za ponavljanjem nečeg neponovljivog i materijalizacijom nematerijalnog. Bojmova donosi podelu na dve vrste nostalgije: restaurativnu i refleksivnu. Restaurativna naglašava nostos i predstavlja pokušaj transistorijske rekonstrukcije izgubljenog zavičaja. Refleksivnu nostalgiju pothranjuje algia, sama čežnja, i ona večito odlaže povratak u zavičaj – sa setom, sa ironijom, iz očajanja. Bojmova navodi da je „nostalgija osećanje gubitka i raseljenosti, ali i romansa sa sopstvenom uobraziljom“ (Bojm 2005, 16) 7 Dijagnostifikujući savremenu društvenu boljku nemogućnosti fokusiranja na sadašnjost, u jednoj posve distopijskoj slici sadašnjosti, kritičar postmodernog društva, Fredrik Džejmson u knjizi Postmodernizam ili kulturna logika poznog kapitalizma pripisuje savremenoj umetnosti i filmu kanibalizaciju stilova iz prošlosti. Film koji nostalgično poriče sadašnjost i idealizuje prošlost u Džejmsonovoj terminologiji postaje film nostalgije. Filmovi nostalgije nisu istorijski filmovi (npr.istorijski epski spektakli; ono što bi po autorki Svetlani Bojm bio primer restaurativne nostalgije) već obuhvataju filmove o prošlosti ali i filmove koji imaju specifičnu referencu na prošlost, pobuđujući određenim elementima i mizanscenom osećanja vezana za tu prošlost. Ovi

173

IDENTITET BEOGRADA

nadiruće jugonostalgije i žala za (propuštenom) komunističkom prošlošću. Beogradski Fantom (r. Jovan B.Todorović, 2009) i Montevideo, Bog te video! (r.Dragan Bjelogrlić, 2010) na svojstvene načine donose nostalgični potencijal urbanog Beograda distanciranog od ideje Jugoslavije i jugoslovenstva. S jedne strane, u Beogradskom Fantomu, identitet Beograda i Beograđana jasno je postavljen kao osoben u odnosu na identitet Jugoslovena, a sa druge strane, u Montevideu..., kolektivni duh srpskog fudbalskog tima koji će (paradoksalno) predstavljati Kraljevinu Jugoslaviju ponikao je susretom markantnih beogradskih figura – fudbalera Moše i Tirketa. Zasnovan na istinitim događajima iz 1979., desetodnevnim eg zibicijama ludih vožnji ukradenim belim poršeom, koje bi se u svetlu savremene umetničke prakse mogle svrstati u seriju performansa, u okvirima savremenog srpskog filma Beogradski Fantom predstavlja svojevrstan žanrovski iskorak u doku-fikciju, igrani film sa elementima dokumentarizma. Vlada Vasiljević, alias Fantom, beogradski mangup i šmeker, izdvojio se kao idealna urbana figura za projekciju žudnje za slobodom, individualizmom (nasuprot kolektivizmu ju-socijalizma), ispitivanje granica autoriteta (nametnutog sistemom državnog aparata i policije) i konačno, za rivalizaciju sa uber-figurom Josipa Broza. Te jeseni 1979. boraveći u Havani na Samitu Nesvrstanih, Broz je simbolički odsutan Otac-Bog, božanstvo pred kolapsom – umreće naredne godine i označiti početak kraja jugoslovenskog sna. Filmski Fantom, koji se naslanja na protagonistu kontroverznog (i bunkerisanog) ostvarenja Mlad i zdrav kao ruža (r. J. Jovanović, 1971) je mladi buntovni Sin koji ruši poredak. I dok stihovi kultne muzičke numere Zemljo moja u interpretaciji Ismete Kr vavac („I dok ja nisam tu, pokraj nje, da skupa predamo se snu...”) otvaraju uvodne kadrove filma, na ironičan način razara se ideja nacije i Zemlje, nasuprot mitologizaciji Grada - dekadencije, harizme i stila, oličenog u tipično romantičarsko-tragičnom heroju, Fantomu. Neuhvatljivom, što izranja kao fantazam, prikaza, gotovo halucinacija – ne kao san-idealizacija već kao san-simptom, simptom opresije. Nemuštost protagoniste (Fantom u tumačenju mladog Milutina Miloševića), njegova neverbalna komunikacija sa građanima, spektakularne vožnje i bekstva od beogradske policije, ambivalentna pozicija prestupnika-heroja, klasifikuju ga u mit, koji sa savremenim mladim gledaocem rezonira čak i kroz stilizaciju ranjivog, sanjalačkog i usamljenog emo klinca. Beogradski Fantom otvara prostor mnogih kritičkih čitanja a njegov istovremeno i provokativni i nostalgični i duhoviti rukopis izdvaja ga iz okova naturalističko-realističkih inter vencija nametnutih post-miloševićevskim trenutkom. Rediteljski pr venac glumca Dragana Bjelogrlića Montevideo, Bog te video! kao multimedijalni projekat obuhvata najpre istorijsko-biografski film o poduhvatu osnivanja fudbalske reprezentacije Kraljevine Jugoslavije koja putuje na pr vi mundijal u Urugvaju 1930. Tim je obrazovan og igrača tadašnjeg Beogradskog sportskog kluba (BSK)

174

filmovi i ne pokušavaju da reprezentuju stvarnu prošlost već eksploatišu kulturološke mitove i stereotipe o toj prošlosti, oni „prilaze 'prošlosti' kroz stilistički konotaciju, komunicirajući prošlost putem ispoliranog šljaštećeg kvaliteta slike.“ ( Jameson 1991, 19).

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

i rivalskog kluba Jugoslavija, a jezgro tima su činili Milutin Ivković (komunista i kasnije partizan), potom, Blagoje Moša Marjanović i Aleksandar Tirnanić Tirke. U holivudskomelodramskom ključu, film tematizuje prijateljstvo i rivalitet dva čuvena igrača – Moše (u tumačenju Petra Strugara), već uspostavljene fudbalske zvezde, i Tirketa (u tumačenju Miloša Bikovića), čuburskog klinca u usponu. Montevideo... kostimima i scenografijom evocira najpre trenutak beogradskog belle epoqea (buržujski atelje bogate slobodoumne slikarke Valerije koja pronosi duh dekadentnog Pariza, posete elitnom Džokej klubu u Beogradu, Mošinu vožnju gradom jedinstvenim fordom T), a takođe i duh beogradske Čubure nižeg socijalnog staleža (iako nije sniman na samoj Čuburi). Objedinjujući likove najrazličitijh socio-kulturoloških obrazaca – građana, skorojevića, došljaka i proletera pod jedinstven kišobran urbanog, Montevideo... je filmski primer refleksivne nostalgije. Eskploatišući sa jedne strane la mode rétro a sa druge ciljajući na buđenje i zanos nacional-romantizma (intoniranje himne Bože pravde u toku ključne fudbalske utakmice, koju, među retkima ne peva Milutin Ivković Milutinac), Montevideo postavlja Beograd kao mesto u kome je jedino moguće generisati kolektivni duh pobede, mesto odakle su ponikli tadašnji moderni vitezovi sa kopačkama koji će srpskom himnom braniti boje Kraljevine Jugoslavije. Nacionalno preplavljuje duh urbanog, individualizam se gubi u kolektivizmu, beogradski klinci postaju nacionalni reprezentativci. Bekstvo iz crno-belog sveta Ivana: Wow! Prelepo! It’s more beautiful than in the movies, you know. Dejvid: It’s not Belgrade...8 Nasuprot idealizaciji Grada i urbanog duha i žalu za nepovratnim vremenima u pomenuta dva filma (refleksivne) nostalgije, stoji nekoliko savremenih filmskih ostvarenja čiji junaci, gonjeni centrifugalnom silom pribegavaju bekstvu iz Beograda. U pr vencu Darka Lungulova Tamo i ovde (2009) njujorški andegraund muzičar Robert (Dejvid Tornton) pristaje na ponudu mladog srpskog emigranta, Beograđanina Branka (Branislav Trifunović) da otputuje u Beograd i formalno se oženi Brankovom devojkom Ivanom kako bi ona dobila američku boravišnu vizu. Dejvid se u Beogradu neočekivano zaljubljuje u Brankovu majku Olgu (Mirjana Karanović) – magija Beograda, prizori dorćolskih ulica, neposrednost a katkada i intruzivnost njegovih stanovnika uz delikantno razotkrivanje sredovečne žene, razvijaju ovu filmsku romansu u kojoj Beograd „pobeđuje“ Njujork. Koliko mladi par dvadesetogodišnjaka žudi da zauvek ode iz besperspektivnog Beograda, toliko se sredovečni Amerikanac nalazi zatečen šmekom grada ofucanih fasada, Generalštaba razrušenog NATO bombardovanjem, lokalne pi8 U poslednjem kadru filma Tamo i ovde, Beograđanka Ivana koja konačno dolazi kod svog mladića Branka u Njujork, opčinjena panoramom Velike jabuke kaže da je taj još grad lepši nego na filmu, na šta Njujorčanin Dejvid odgovara „Ali nije Beograd“.

175

IDENTITET BEOGRADA

ljare, cigančića na Bajlonijevoj pijaci, klepetavog tramvaja, i kafana u kojima se služi slow food i vino iz običnih staklenih čaša. Drastičniji primer potrebe za bekstvom iz grada i zemlje usred početka jugoslovenske klanice predstavlja ostvarenje Andrijane Stojković The Box (2011) u kome autorka donosi osvrt na početak raspada Jugoslavije kroz vizure trojice Beograđana, angažovanih kao pakeri za jednu holandsku firmu. Protagonisti, pripadnici različitih (sup)kulturnih grupa, u napuštenim ambasadama dobijaju insajderski uvid u intime stranih diplomata koji se nakon donošenja sankcija 1992. iseljavaju iz Beograda. Pakerska trojka su Cvrle, mladi roker (Ivan Đorđević), Bili, vatreni navijač Cr vene Zvezde (Marko Janketić) i Vladan, svršeni student elektrotehnike (Slobodan Negić). Kutija, odnosno brojne kutije pri selidbama predstavljaju taj bazični nivo na koji je moguće svesti čitav život, materijalni ostatak i svedok nekih minulih vremena, ali i televizijsku kutiju koja je početkom ’90ih bespoštedno kontaminirala jugoslovensko društvo u raspadu. Autorka naglašava taj osećaj bezizlaznosti ne samo crno-belom fotografijom već i dvodimenzionalnošću, namernim nedostatkom doživljaja dubine, treće dimenzije. U trenucima svojih ispovesti, gledajući direktno u kameru, u takozvanim testimonijalima, protagonisti sede na stolici u potpuno ispražnjenom prostoru, sa belom pozadinom. Scenografija je svedena na tek nekoliko komada nameštaja u poslednjoj ambasadi pred zatvarenje u kojoj protagonisti borave, i ona predstavlja jasnu referencu na baš onaj crno-bijeli svijet, jednu od kultnih pop-rok numera bivše Jugoslavije. Junaci su ogoljeni u tom prostoru, a sam prostor sugeriše jedan nadrealni topos u kojem kao da je vreme stalo, istovremeno i zatvor ali i jedino pribežište. Odsustvo boje u fotografiji sugeriše ono čega je najviše u stvarnom životu bilo – a to je krv na ratištu zemlje u raspadu. Sam Beograd sveden je i „spakovan“ u svega nekoliko enterijera, ispražnjenih ambasada zapadnih zemalja. Od prestonog grada preostale su samo kutije, a klaustrofobična perspektiva protagoniste Cvrleta koji sanja jedino o muzičkoj karijeri potcrtana je kadriranjem u gluvoj sobi muzičkog studija – muzika koja se naslanja na grunge9 i indie rok scenu tada dominirajućeg grada Sijetla identifikuje beogradsku supkulturnu muzičku scenu kao opozit nadirućoj kontaminaciji turbofolkom. Bekstvo je unutra, bekstvo u jedan imaginativni Beograd koji u sebi sadrži i zadržava kosmopolitizam. Apartno od pomenutih filmskih autora mlađe generacije, motiv bekstva iz rodnog grada urušenog nekim novim socijalnim normama u svom opusu donosi i Miša Radivojević. Ako je rani Radivojevićev alter ego bio buntovni lik Slobodana Berčeka iz Dečka koji obećava po imenu Slobodan Milošević, mladić koji reprezentuje osobeni urbani duh Beograda ’80ih, njegov sredovečni alter ego svakako je Svetozar Cvetković kao protagonista filmova Ni na nebu ni na zemlji (1994), Buđenja iz mrtvih (2005) i Odbačen (2007) Radivojevićev alter ego je uvek jedan marginalizovani, razočaran intelektualac (arhitekta, ili pisac, ili profesor književnosti), otuđeni mizantrop, građanin razorenih

176

9 Bendovi Nirvana, Pearl Jam, Soundgarden...

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

ideala. U Ni na nebu ni na zemlji on ni po koju cenu ne napušta Grad kao hronotop, kao prostor vreme spoznaje sopstvene neprilagođenosti, nalazeći utehu u vožnjama čamcem kraj reke, podno Kalemegdana. U Buđenju iz mrtvih, pak, iz postmortem vizure, u vreme NATO bombardovanja Beograda, junak sagledava mogućnost bekstva iz grada u prošlo vreme, u reminscencije, u obračun sa likom oca koji reprezentuje sistem vrednosti jugosocijalizma. Konačno, u Odbačenom, on zaista napušta klaustrofobični tranzicioni Beograd kao kulise jednog neurotičnog, mahnitog autodestruktivnog hedonizma i pronalazi smiraj u jednom potpuno drugačijem, primorskom gradu, Perastu, u kome Beograd postaje samo maglovito sećanje na sebe ubijenog u gradu i grad ubijen u sebi. „Jer, šta u stvari znači „ubiti grad“? Znači – utuliti mu fizičku snagu, utrnuti mu metafizički eros, volju za životom, pamćenje, samosvest. Razvejati memoriju na svih sedam vetrova, pokazati mu i dokazati ne samo da ga nema, no da ga nikada nije ni bilo“. (Bogdanović 1994, 51)

Dvostruka ekspozicija: materijalni i duhovni urbicid Bojim se, žalosno je reći, naših majstora rušitelja. Jer, gradovi se ne ruše samo spolja i fizički već se mogu razarati iznutra i duhovno. Bogdanović, Grad i smrt Urbicid, kao doslovno rušenje gradskih naseobina, kao ciljano razaranje i devastacija gradova čije se posledice mogu predvideti „odnosi se kako na destrukciju građevina koje čine tkivo urbanog10 tako i na destrukciju specifičnog načina života u takvim materijalnim uslovima.“ (Coward 2009, 39). Fizički, materijalni, opipljivi i eklatantni urbicid tematizuju, između ostalih, dva meta-filmska ostvarenja, Rat uživo i Zemlja istine, ljubavi i slobode koja doslovno elaboriraju tezu Pola Virilia da ratni sukobi proteklog stoleća u novoj „logistici percepcije“ dosledno primenjuju filmske tehnike, budući da je „reč o ratu slikom i zvukom, umesto rata oruđima“. (Virilio 2003, 10) U Ratu uživo (r. Darko Bajić, 2000) Sergej (Dragan Bjelogrlić), producent filma o beogradskim „šetnjama“ ’90ih, suočen sa početkom NATO bombardovanja i pritiscima agenta DB, na samom setu menja filmsku priču saobražavajući je trenutnim realnim okvirima, u kojoj će se pravi Amerikanac – naturščik u ljubavnoj vezi sa Srpkinjom iskupiti za agresiju svojih sunarodnika. Rat uživo kao film o filmu i film u filmu naglašava neumoljivost stvarnosti u odnosu na fikciju – stvarno bombardovanje Generalštaba, stvarna mobilizacija tonskog snimatelja Sergejevog filma, bombardovanje zgrade RTS u kome gine montažer filma i njegova devojka, gotovo bez ikakve vremenske distance iznova donose scenarističke

10 Prevodeći sintagmu fabric of the urban, u traganju za ekvivalentom na srpski jezik opredelila sam se za tkivo urbanog.

177

IDENTITET BEOGRADA

prerade filmske priče. Stvarni Beograd nalik je filmskom setu u tom brisanju granica realnog i fiktivnog. U Zemlji istine, ljubavi i slobode (r.Milutin Petrović, 2000) Beograd je mesto evokacije mitskog kulta viteštva i ratništva oličenog u fikcionalnom junaku Nebojši iz filma Čudotvorni mač (r. Voja Nanović, 1950). Trenutke žestokog NATO bombardovanja protagonista, mladi televizijski montažer Boris (Boris Milivojević) provodi u improvizovanom skloništu psihijatrijske klinike elaborirajući svoje teze o teoriji i estetici filma, u pokušaju iskupljenja, budući da je pre bombardovanja zgrade televizije montirao režimske vesti. Reditelj se poigrava sa idejom ulaska i utapanja u svet filmske fikcije koja nadilazi propadljivost i profano (nasuprot) svetom vremenu. Beograd je predstavljen istovremeno i kao poslednji azil žrtava torture dekade devedesetih, i mesto kobi, fatuma, ali, u imaginarijum – tumačeći naglas mrlje Roršahovog testa Boris piše, režira i montira neki svoj film u kome je Beograd i grad intelektualki prinuđenih na prostituciju i grad plaćenih ubica, Sodoma i Gomora koja odbrojava svoje poslednje dane. Međutim, vratimo li se na pretpostavku da urbicid predstavlja i destrukciju stanja heterogenosti i pluraliteta (ne samo nacionalnog, rasnog, religioznog, već i pluraliteta mišljenja, govora i delanja) tj. destrukciju urbanog načina života, dolazimo do motiva jednog mentalnog i duhovnog urbicida, koji je generisan iznutra. U Šišanju (2010) priči o beogradskoj eskstremnoj huliganskoj navijačkoj grupi koja poziva na nasilje i linč svih neistomišljenika, podržanoj od strane pojedinih političara i ideologa neofašizma, antisemitizma i rasizma, homofobije i netolerancije, reditelj Stevan Filipović je doneo portret jednog pada u nepovrat, jednog talenta u agresiju i mržnju, jedne inteligencije u oličenje zla. Osećaj teskobe, neprilagođenosti, nedostatak harizmatične očinske figure kod protagoniste Novice (Nikola Rakočević), povučenog inteligentnog matematičara srednjoškolca, metastazira u čin mučkog ubistva romskog dečaka i prihvatanje fašističke ideologije u lokalnom miljeu. Beograd je „slikan“ distorzirano, na mračnim, rubnim lokacijama ispod savskih mostova, u podrumskim sastajalištima desničarskih esktremista upadljive fašističke ikonografije, na tribinama fudbalskih terena odeljenih metalnom žicom i kordonima naoružanih policajaca – to je Beograd margine, straha, izolacije koja se izvrće u patologiju, Beograd koji osuđuje sofisticiranost i kultivisanost (ono što je i suština urbanog) stigmatizujući ih kao homoseksualizam (Novica će optužiti svog nekadašnjeg idola, profesora matematike, da je gej). Neslavno održanu Paradu ponosa u Beogradu, 10. oktobra 2010., nekoliko dana nakon premijere11 filma Šišanje, obeležio je čuveni amaterski video klip postavljen na jutjubu sa sada već kultnom rečenicom mladog policajca upućenoj huliganu u Krunskoj ulici: „Moj si Beograd došao da lomiš! Marš, bre!“. Sublimirajući u toliko spontanom ličnom iskazu „priču o neprestanoj borbi između gradoljublja i gradoomraze“ i „arhe-

178

11 Slučaj je hteo da se beogradska premijera Šišanja, posvećenog svim žrtvama navijača huligana, održi dan nakon incidenta na fudbalskoj utakmici između reprezentacija Srbije i Italije u Đenovi, koja je stoga i prekinuta.

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

tipalni strah primitivaca od grada“ (Boganović 1994, 30) policajac progovara ne iz pozicije čuvara reda i zakona već iz pozicije Beograđanina (a Beograđaninom se ili rađa ili postaje, ili nikada ne prestaje). Fikcionalizovana Parada ponosa, danas, u tranzicionoj Srbiji i post-petooktobarskom Beogradu, pokušaj je filmske inscenacije trijumfa gradoljublja, pa i po cenu žrtve jednog (fikcionalnog) lika.

Beograd je (ponovo?) svet U najnovijem ostvarenju Srđana Dragojevića, Parada (2011)12 nakon rata u Bosni (Lepa sela lepo gore, 1995), potom miloševićevskog Beograda ogrezlog u kriminalu, narkomafiji, turbofolku i ostalim strategijama nacionalizma (Rane, 1996), kao i neprekidnog pretapanja ordenja u granate u olovnom putu serbskog naciona (Sveti Georgije ubiva aždahu, 2009.), nova neuralgična tačka autorovog opusa postaje nemogućnost izražavanja slobode seksualne orijentacije, posve anacionalni i nadnacionalni fenomen. Zarad verenice (Hristina Popović) koja po svaku cenu čezne da se distancira od dominantne matrice turbofolka (lik inspirisan Jelenom Karleušom), kao propovednica liberalnih anti-mačističkih pogleda, i borkinja za ljudska i prava homoseksualaca (nekadašnja pripadnica ruralne Srbije koja pravi emancipovani zaokret ka urbanom), danas periferni kriminalac Limun (u tumačenju Nikole Kojo) najpre pozicioniran kao homofob, okuplja družinu diljem bivše Jugoslavije koja će obezbeđivati beogradsku Paradu ponosa - Hr vata, Muslimana i kosovskog Albanca.13 Replika „Posle pevaljke i ratnih profitera, Limun, ratnik – čuvar pedera“ postaje know how za potpunu aboliciju od odgovornosti učesnika paravojske u jugoslovenskim ratovima. Svoje iskupljenje skoro dve decenije kasnije Limun pronalazi u otkriću da i „pederi“ jesu ljudi – iz diskursa nacionalizma teleportuje se u diskurs poštovanja ljudskih prava, i to na valu jugonostalgije. Ljupki mini moris ofarban u ružičasto kojim Limun u društvu gej veterinara (Miloš Samolov) polazi u avanturu, evocira eksploataciju ružičaste boje automobila iz Dragojevićevih ranih radova (Anđeli 1 i Anđeli 2) koja je tada predstavljala camp, chique i la mode retro, a sada, u Paradi, identifikuje samo i jedino gayness i homoseksualizam, pripadnost stigmatizovanoj grupi koja u ovom slučaju objedinjuje sve što je urbano i sofisticirano, naspram mračnog, rušiteljskog i urbicidnog oličenog u grupi razularenih neofašista, navijača i skinheadsa. Ideja da su doskorašnji krvni neprijatelji sa ratišta – „ustaša“, „četnik“, „balija“ i „šiptar“14 – ujedinjeni u misiji „sačuvati Prajd“ pod zastavom duginih boja, predstavlja 12 Premijera filma održana je oktobra 2011, tri nedelje nakon zakazanog termina održavanja Parade ponosa, koja je iz bezbednosnih razloga otkazana 13 U osvrtu na film, hr vatski pisac i scenarista Ante Tomić protagoniste naziva „muškarčinama iz dinarskog pojasa“ u istoimenom autorskom tekstu u Jutarnjem listu. 14 “Paradu će se svatko prepoznati i doživjeti je svojom. Film je genijalan primjer umjetničke manipulacije gdje je autor, besramno koristeći najužasnije političke nekorektnosti, napravio djelo koje u cjelini nije moglo biti politički korektnije.” – ističe Ante Tomić u istoimenom tekstu.

179

IDENTITET BEOGRADA

primer filmske utopije. Balkanske zađevice ulaze u svoj time out u jednoj humanoj misiji koja potire sve nacionalne (i verske razlike) te celuloidni Beograd u vreme Prajda postaje mesto instant debalkanizacije15. Utopijska slika oslanja se na ideju da je moguće nadrasti plamenove ento-nacionalizama, i ujediniti se u odbrani jednog objedinjujućeg korelativa – ljudskih (a ne nacionalnih) prava. Omnibus film Praktični vodič kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem (2011) reditelja Bojana Vuletića na izvestan način sublimira sve pomenute aspekte reprezentacije Beograda – od lociranja Beograda kao mesta pogodnog za emocionalnu eksploziju muzičarke iz Francuske u koju se zaljubljuje mladi vozač (Žili Gaje i Marko Janketić), preko motiva grada-grotla iz čijih čeljusti želi da pobegne sredovečna hostesa kulturnog centra udajom za američkog diplomatu (Anita Mančić i Žan-Mark Bar), potom mesta prepoznavanja dva slična senzibiliteta – srpskog i orijentalnog, u zagrljaju privlačne Beograđanke i mladog biznismena Turčina (Nada Šargin i Baki Davrak), pa sve do slike grada kao postojbine robusnih žena, u epizodi udaje Srpkinje i Hr vata (Hristina Popović i Leon Lučev). Kao i u Tamo i ovde, Beograd je mesto nenadanih susreta ljubavnika, ’Pariz Balkana’, ne svojom arhitekturom već l’amour senzibilitetom, onom kvintesencijom kojom je moguće zavoleti i rugobu pojedinih fasada, i specifično orijentalno poimanje vremena (i odgovornosti), iracionalnost i istovremenu autorioniju. Iako jasno pozicioniran u post-miloševićevski Beograd, Praktični vodič pokušava biti upravo praktičan, sa jasnom „što je bilo – bilo je“ političkom i ideološkom porukom – Beograd i Beograđani nose svoje ožiljke iz burne dekade ’90ih ali ih ne kriju, i svojevrsnom alhemijskom transmutacijom ispostavljaju ih kao ultimativnu privlačnost. Sa strahovima i nadama svojih manično-depresivnih i melanholičnih stanovnika, Beograd dokazuje da je (i dalje) svet i istovremeno Istok Zapada i Zapad Istoka, i mesto buduće debalkanizacije čitavog regiona. Ne slučajno, upravo poslednja priča u omnibusu, romansa policajke iz Beograda i hr vatskog policajca, njihova povest pred sam čin venčanja (koji će se desiti u Zagrebu) simbolično ponovo obnavlja dijalog Beograda i Zagreba.

Finalna montaža U tebi nema besmisla, ni smrti Miloš Crnjanski, Lament nad Beogradom

180

15 Debalkanizacija bi predstavljala termin reverzibilan politički izrazito negativno konotiranom terminu balkanizacija – fragmentaciji i rascepkavanju teritorija, koji Marija Todorova u svojoj studiji Imaginarni Balkan pominje i kao „cepanje geografskih područja na manje jedinice, neretko neprijateljsko nastrojene“, „politički nestabilne“, i kao „stvaranje malih državica sa manje-više nazadnom populacijom, (...)ekonomski slabih koje su i (...)plen velikih sila“ (Todorova 1997, 33). Debalkanizacija u slučaju bivših jugoslovenskih zemalja ne bi nužno označavala novu jugointegraciju ali integraciju u nekom drugačijem obliku svakako bi.

FILMSKI BEOGRAD TREĆEG MILENIJUMA: U TRAGANJU ZA (IZGUBLJENIM) IDENTITETOM

Filmska slika Beograda skener je svih njegovih neuralgičnih tačaka, izlečenih ili tek otkrivenih socio-kulturoloških maligniteta, ogledalo koje niti šminka niti izobličuje, brutalno i iskreno. Filmski Beograd nikada nije konfekcijska razglednica, memorijabilija za poneti, niti muzejski artefakt. To je živo, pulsirajuće tkivo krpljeno štakama, protezama, koje se iznova i iznova regeneriše i uz svaki ožiljak koji tvori novi narativ. Beograd je grad-palimpsest i nikada nije tek puka filmska kulisa. Njegov višeznačan identitet ovaploćuju njegovi stanovnici inficirani neponovljivim urbanim duhom autoironije, melanholije i utopije. Finalna montaža za takav sirovi „materijal“ ne postoji – Beograd ne poznaje zakonitosti filmske naracije, on joj svesno izmiče, i njegova povest je hirbid žanrova u kome se brišu granice fikcije i stvarnog, protagonisti su i gledaoci, gledaoci su i naratori. Beogradski bioskopi polako odumiru, no sam Beograd je poziv na jednu neprekidnu slobodnu filmsku projekcija pod otvorenim nebom. Vedrim ili tmurnim... Filmografija: Slavica, r.Vjekoslav Afrić, 1947, FNRJ Život i dela besmrtnog Vožda Karađorđa, r. Čiča Ilija Stanojević, 1911, SR Mlad i zdravkao ruža, r. Jovan Jovanović, 1971, SFRJ Ni na nebu ni na zemlji, r. Miloš Radivojević, 1994, SRJ Rat uživo, r. Darko Bajić, 2000, SRJ Zemlja istine, ljubavi i slobode, r. Milutin Petrović, 2000, SRJ Buđenje iz mrtvih, r.Miloš Radivojević, 2005, SCG Odbačen, r. Miloš Radivojević, 2007, SR Beogradski Fantom, r. Jovan B.Todorović, 2009, SR Montevideo, Bog te video!, r. Dragan Bjelogrlić, 2010, SR Tamo i ovde, r. Darko Lungulov, 2009, SR Šišanje, r. Stevan Filipović, 2010, SR The Box, r. Andrijana Stojković, 2011, SR Vodič kroz Beograd sa pevanjem i plakanjem, r. Bojan Vuletić, 2011, SR Parada, r. Srđan Dragojević, 2011, SR

Literatura: Bogdanović, B. 1976. Urbs & Logos. Niš ——— 1994. Grad i smrt. Beograd Bojm, S. 2005. Budućnost nostalgije. Beograd Daković, N. 2008. Balkan kao ( filmski) žanr: Slika, tekst i nacija. Beograd Jameson, F. 1991. Postmodernism, or the Cultural Logic of Late Capitalism. Durham Huyssen, A. 2003. Present Pasts: Urban Palimpsest and Politics of Memory. Stanford

181

IDENTITET BEOGRADA

Coward, M. 2004. „Urbicide in Bosnia.“ in: Cities, War and Terrorism: Towards Urban Geopolitic, ed. Graham, S.: 151–170 Coward, M. 2009. Urbicide: The Politics of Urban Destruction. New York Todorova, M. 1997. Imagining The Balkans. New York Tomić, A 2011. „Muškarčine iz dinarskog pojasa.“ Jutarnji list, 28. decembar http://www.jutarnji.hr/ante-tomic—muskarcine-iz-dinarskog-pojasa/996251/, po se ćeno 10.1.2012. Virilio, P. 2003. Rat i film. Beograd

ABSTRACT: In this paper I negotiate terms of urbanity and urban in contemporary film narratives, mostly made by directors-newcomers. I will explore those terms as well as the term urbicide which became a neuralgic phenomenon of the Balkan wars of the 90s, scrutinized both in the writings of Bogdan Bogdanović and Martin Coward, the latter defining urbanity “as an existential condition of plurality or heterogeneity”. Analyzing film representations of Belgrade identity I used theoretical platforms of historians and philosophers such as Andreas Huyssen, Svetlana Boym, Paul Virilio and Fredric Jameson. First, I posit Belgrade not only as a setting for a melodrama or social drama in transitional period marked by October 5th, 2000 (Here and There by Darko Lungulov) but also as a palimpsest, a memory depot and a place of the feeling of nostalgia (Belgrade Phantom by Jovan Todorović and Montevideo by Dragan Bjelogrlić). On the other hand, Belgrade becomes a chronotope of urbicide (War Live by Darko Bajić, The Land of Truth, Love and Freedom by Milutin Petrović, Skinning by Stevan Filipović, The Box by Andrijana Stojković). Finally, Belgrade is discerned as a point of possible de-balkanization, where the burden of its turbulent history transmutates both into the rediscovered charm and exotics (Practical Guide to Belgrade with Singing and Crying by Bojan Vuletić) and into the fight for the human rights such as controversial Gay Pride (Parade by Srđan Dragojević). Keywords: Serbian cinematography, film narrative, Belgrade, urban identity, urbanity, urbicide

182