Heraldika(2)

HERALDIKA

14. februar 2008. Postanak i razvoj heraldike Pomoćna istorijska nauka koja proučava nastanak, razvoj, pravila i praksu grbova. Istovremeno to je i umetnost izrade grbova! Nastaje u srednjem veku – grbovi su specifična vrsta simbola. Stojan Novaković (Heraldički običaji u Srba u primeni i književnosti 1884.) suština pojma grb sadržana je u većini evropskih jezika – „oružje“ (arma, arms, wappen). Na istoku ima značenje „nasleđa“: Erbe (nem.) → gerbe (pol.) → gerb (rus.). Termin u ruski jezik stiže tek u 17. veku. Srpski sinonim iz srednjeg veka je znamenje. Svi heraldički motivi su stariji od samih grbova, svi simboli prethode heraldici, a kada su uvršteni nastavljaju svoj život. Grbove treba razlikovati od amblema koji podleže grafičkim, a ne heraldičkim pravilima. Amblem je likovna vulgarizacija simbola. Grb je amblem podvrgnut pravilima komponovanja motiva koji su razvijeni tokom istorije. Obavezujući deo grba je štit (vojni)! Heraldička pravila i norme su dinamičan fenomen. Ipak u najvećoj meri su ustanovljena između Krstaša i 15. veka. Grbove karakteriše naslednost. Oslanja se na istorijske, pravne nauke (kodifikovanje pravnih prerogativa kroz likovni izraz!), arheologiju. Pomoćne discipline heraldike: • veksikologija (zastave) • genealogija (porodice) • insigniologija (funkcije, činovi, zvanja) • faleristika (pripadnost raznim redovima, danas odlikovanja) Vezana je po poreklu za zapadnu Evropu, ali je deo opšte evropske baštine jer se proširila na celu Evropu. Srpska heraldika je mnogo više heraldika repertoara nego heraldika sistema. Veoma značajan je nemanjićki period. Još jedna važna karika je izmišljanje tradicije u 16. veku. U osmanlijskim krajevima razvoj heraldike je drugačiji – osmanska heraldika nije ostavila trag na srpsku. Fantazija o heraldici u predheraldičko vreme: smatralo se da sve „istorijske“ ličnosti moraju imati svoj grb (Aleksandar Veliki, Solomon, Cezar...) - to su u najboljem slučaju amblemi. Pravi grbovi nastaju tek u eposi Krstaških ratova. Herodot navodi da su Karijci izmislili simboličke slike koje su nosili na šlemovima. Zastave, ukrasi pojedinaca, orao (rimski), simboli na novcu – protoheraldički – antička praksa se poklapa sa srednjovekovnim, viteškim vidjenjem grbova. Ali ne postoji uzročno-posledična veza. To je konvergentna evolucija! Bedž (eng.) – rudimentarniji heraldički amblem, slična je italijanska impreza – ne vezuje se za štit već za ličnost, porodicu. Često slikovni rebus koji krije neko ime... (sunce iz Vergine). Institucija keriksa (glasnika) ponovljena kroz instituciju heralda – dali ime disciplini. Venci i krune potiču iz antike, ali ima ih u srednjem veku. Rangovni koroneti u heraldici potiču iz rimske kategorizacije kruna: corona muralis – prvi vojnik koji prodre u 1

neprijateljsko utvrđenje, danas u svoj teritorijalnoj heraldici; corona navalis – danas admirali; corona valaris – prvi vojnik koji preskoči ogradu, danas selo; hrastov venac – simbol građanskih vrlina. Istorijske okolnosti nastanka grba Papa Urban II iz Klermona uputio je 1095. godine poziv na oslobadjanje Hristovog groba. Nije postavio uslov da krst bude znak. Takođe Ana Komnina ne pominje heraldičke motive na štitovima krstaša. Zastava ima signalnu funkciju, ona je deo srednjovekovnog ratovanja. Javila se potreba raspoznavanja hrišćanskih i muslimanskih ratnika koji su slično okićeni i opremljeni. I u I Krstaškom ratu postoje potrebe, ali nema heraldičkih motiva. Henri II i Filip II (1098) dogovarali se ko će kojim krstom biti obeležen. Monaško-viteški redovi formirani radi negovanja bolesnika, ali su se brzo transformisali. Najstariji su templari, zatim jovanovci pa tevtonci. Svi su kao oznaku imali krstove, ali se prave diferencijacije. Imaju internacionalni karakter i brojnost (1200 – 20000 templara). Pečat ukazuje na siromaštvo – 2 krstaša na jednom konju. Gubitak Svete Zemlje ne dovodi do nestanka grbova i viteškh redova. Oni postoje i danas. Malteški red – 3 kuće u Rimu koje predstavljaju posebnu teritoriju. Medicinska ustanova! Postoje i pravoslavni redovi – red Svetog Groba. Valeran od Melana (1136.) smatra se da je njegov pečat prvi grb! Nema heraldčku sliku, ali ima elemente: štit sa oznakom, zastavu i štit (motiv: šahovnica). Ričard de Luci („štuka“) – rečiti grb – grbovna slika aludira na reč (orao – Orlovići). Prvi grbovi nastaju u trećoj deceniji 12. veka, a već 20 godina kasnije postaje fenomen sa priličnom učestalošću u zapadnoj Evropi. U prvom periodu nisu imali kvalitet stalnosti – kasnije jedna od glavnih osobina heraldike. Problem vizuelne identifikacije ratnika jedan je od prvih koji je doveo do razvoja heraldike. Identifikacija oznaka se na početku ogleda u boji. Gonfanon je četvorougaona zastava, sa ili bez pera. Rani su često jednobojni. Zastava Karla Velikog: crvena sa sitnim vezenim motivima – oriflam („zlatni plamen“). Drugi motiv su mogla biti ojačanja na štitovima koja su mogla biti ofarbana. Sredinom 12. veka javlja se nova vrsta zastave – baner – četvrtasta zastava bez pera, veća je visina nego širina što dovodi to toga da lakše leprša i manje se uvrće. Time je definisano polje sa većom visinom nego širinom to je ono polje koje se javlja na grbovima. Heraldički motiv je nestalan, nastaje postepeno, ustalilo se kroz 2-3 generacije. Prateća oprema, odeća, konjska oprema (aša) značajna je u razvoju heraldike kao i sam grb. Takođe veoma je značajna i čelenka na šlemu. Štitovi od drveta uništavani su u boju, što je ostavljalo mogućnost da se dorade. Kusi (Cousy) čuvena francuska porodica – zamak ima najveću donžon kulu. Osim ratova i drugih vojnih povoda nastanak turnira je važan za razvoj heraldike (i vojna oprema, ali i pravni propisi i identifikacija pečatom). Od 12. veka turniri postaju važan evropski sport. Važna odlika bio je masovni sudar. Pojedinačni sukob se odvijao među poslednjim preostalim predstavnicima. Javljaju se dve grupe nadmetanja: duel i dvoboj. Turniri su postala važna sportska manifestacija – razvili su se profesionalci koji su postali veoma bogati. Prave opklade u svoj uspeh u borbi. Zbog toga je postalo važno razlikovati se, kako zbog gledalaca, tako i zbog samih učesnika. Ričard Lavlje Srce (1157-99) bio je prvi vladar koji je kodifikovao pravila turnira. Turniri su bili veoma surovi tako da je crkva pokušala da ih obustavi. Dakle, došlo je do kontraefekta – od pripreme za vojsku došlo se do onesposobljavanja „vojnih obveznika“.

2

Žitije despota Stefana Lazarevića – prvi nosilac reda Pobeđenog zmaja – piše o dolasku vitezova kod Stefana. Despot učestvuje na turnirima u Budimu, beleži jedan poljski hroničar 1412. godine, uz 3 kralja i 13 hercega. Grofovi Celjski na njihovom grbu su se nalazile 3 zvezdice, danas na grbu Slovenije. Sin Hermana Celjskog – Urlih imao je kuću u Beogradu. Herceg Hrvoje Vukčić i Sandalj Hranić učestvovali su na turniru u Budimu. Njihovi vitezovi osvojili su neke trofeje. Do kraja 15. veka turniri postaju jedna elegantna evropska zabava. Knjiga kralja Renea – jedan od prikaza iz te knjige je i revija čelenki: dame obilaze izložene zastave i čelenke koje su bile toliko specifične da su govorile o samoj ličnosti koja ih je nosila. Ukoliko ih je neki vitez uvredio one su obeležavale njegov šlem koji bi zatim bio oboren, a na taj način bi vitezova sramota bila ovekovečena.

21. februar 2008. Heraldi, heraldske funkcije i heraldski jezik Heraldika kao istorijski fenomen ima svoj specifičan (pomalo hermeneutičan) jezik koji se održao od srednjeg veka. Preobražaj grbova od taktičkog incidenta u heraldiku je posledica ustoličenja ustanove heralda. Starovisoka nemačka reč Harivald koja se prvi put pominje između 1164. i 1174. dala je naziv ovoj instituciji. Poreklo heralda vezano je za osoblje turnira. Haraldi su istovremeno bili i glasnici, a možemo ih tražiti i među minstrelima – putujućim pevačima. Veoma brzo su se razdvojili jer su konkurentni. Iako se zaduženja i poslovi menjaju tokom vremena moguće je uočiti nekoliko grupa funkcija: • turnirske – prepoznavanje na osnovu grbova, posredovanje, a od 14. veka njihova funkcija je organizovanje turnira i pravljenje grbovnika. • ratne funkcije - često vrlo neprijatne, zvanični posmatrači tokom bitaka. Posle bitaka razapinju zastave pobednika, identifikuju poginule. Pregovaranja oko zarobljenika, otkupa. Organizuju sahrane. • poslanička funkcija – ustanovljena od 14. veka. Heraldi postaju opunomoćeni izaslanici, ambasadori. Heraldi su arbitri po pitanju prava na grb, heraldičkog prava i magistri ceremonija. Odeveni su u grb svog gospodara. Ti haljetci se nazivaju tabardi. Nose se preko cele odeće, a ponekad ih nose i sami vladari. Praksa preuzimanja dela lika vladara uticala je na porast njihovog ugleda i na to da njihova ličnost postane nepovrediva. Nikada ne nose oružje. Niko ne sme da ih povredi, a ukoliko se to naruši sledila bi oštra kazna (Karlo V je sravnio sa zemljom jedan austrijski grad.). Herald je morao da bude pismen, nepodmitljiv... Od 13. veka postoji i hijerarhija. Na vrhu su kraljevi grbova, ispod heraldi, a na dnu perservanti. Kralj grbova ima teritorijalnu nadležnost – gospodar mu može biti kralj ili suvereni knez. Herald nema teritorijalnu funciju. Perservanti obavljaju najopasnije poslove – poziv na predaju, ultimatum. Prekriva lice velom čime poručuje da nije ličnost, već supstitucija onoga čiji tabard nosi. Zbog toga često zamenjuju svoje lično ime i nazivaju se po funkciji („Rimsko carstvo“). Heraldi su bivali plaćeni za svoj posao – najčešće u naturi. Privilegije su se sastojale u dobijanju odeće koju je kasnije mogao da proda, besplatnom smeštaju na turnirima, delu plena, naknadi za arbitaražu (išli su i u kontrolu grbova). 3

Lukrativni poslovi često su vezani za heraldičke sahrane koje su bile beskrajno pompezne. Izlagali su se grbovi (porodice, predaka...). Iz našeg srednjeg veka sačuvan je opis sahrane Urliha Celjskog. Grofovi Celjski bili su plemići Nemačkog carstva, rivali Habzburga... Usled sukoba oko ugarskog prestola ubijen je u Beogradu. Njegova supruga bila je Kantakuzina Branković – ćerka despota Đurđa. Deca ga nisu nadživela. Njegovom smrću se ugasila jedna velika plemićka porodica. Veoma ekscentrična – na pečatu se nalazila gola žena (občno se tu nalazi svetac). Kantakuzina ga prenosi u Celje. Herald potpuno obučen u crni oklop na sahrani donosi grb Celjskih i ritualno ga razbija uz reči: „Grofovi Celjski – danas, nikad više!“. Ne smeju da postoje 2 istovetna grba. To proističe iz suštine heraldike, a to je vizuelna identifikacija nosioca (čak i grb oca i sina mora da se razlikuje u detaljima). Javljaju se sporovi među feudalcima, vladar je trebalo da presuđuje, on to prenosi na glavnog heralda i Kolegijum grbova. Danas njihov autoritet počiva na ugledu, a ne na stvarnoj vlasti. Engleski Kolegijum grbova – nasledno pravo Vojvode od Norfolka, u Škotskoj je to Lord Lyon – kralj grbova. Slično je i u kraljevini Franscuskoj, Rusiji, Italiji. Oficijelnu heraldičku službu danas ima Ruska Federacija iako je republika. Kod nas ne znamo da li je bilo heralda u srednjem veku. Postoje istorijski tragovi koji govore da je za vladavine cara Dušana postojao viteški red Svetog Stefana i viteška hijerarhija, ipak treba biti oprezan jer je podatak iz kasnijeg dubrovačkog izvora. Znamo za postojanje turnira. Da li su postojali i ekvivalenti heralda? Ponovo se susrećemo sa apokrifnim podatkom iz poznog 16. veka. Dokument koji je u dobroj meri falsifikat, navodno prepisan sa ranijeg dokumenta, pominje bana cimerja (czimer (mađ.) = grb – od francuske reči za čelenku) Stanislav Rupčić koji je bio Kralj grbova Stefana Dušana. Grbovnica – matrikula – povelja o dodeli grba, jedna od najznačijih povelja koje izdaje Kolegijum grbova (ali je ne dodeljuje!). Grbovnici su sa druge strane knjige sa mnogo grbova, katalog grbova. Heraldski jezik Iz potrebe preciznog opisa grbova proistekla je potreba za heraldskim jezikom. Blazoniranje (blazon (fr.) = grb) je jezgrovita jezička formula koja opisuje grb potpuno nedvosmisleno. Danas opstaje da bi se odvojilo bitno od nebitnog, da bi se precizirali heraldički motivi (koja je boja, lav propet ili u prolazu...) i da bi se očuvala heraldička veština. Englesko blazoniranje potiče iz normanskog perioda tako da se uglavnom koriste francuski termini. Prvo se opisuje pozadina, dok boja dolazi uvek na kraju. Stilizacija može da se menja, a blazon ne! Štit → čelenka → plašt → držač(i) štita → moto → ratni poklič Srpsko blazoniranje preuzeto je iz nemačkih zemalja. Ko ima pravo na grbove? Od nastanka heraldike postoji praksa dodeljivanja grbova visokim slojevima. U Francuskoj svi kraljevi podanici morali su imati grb. Zbog pljačke naroda naplaćuje se taksa. U Austriji postoje ograničenja. U obnovljenoj Srbiji postojala je samo državna heraldika, knez Miloš ne dozovljava „srpske spahije“. Danas svako od nas može da ima grb, potrebno ga je samo registrovati u ustanovi koja se time bavi. U Srbiji je to Srpsko heraldičko društvo. Potrebni uslovi su da niko već nema istovetan grb i da je dati grb urađen po heraldičkim pravilima. Teritorijalni grbovi imaju zakonku sankciju. Kod nas su utvrđeni zakonskim aktima opština.

4

U srednjem veku je duboke korene pustilo uverenje da je svako ko je u istoriji nešto značio morao imati grb. Usledilo je retrogradno izmišljanje tradicije (grbovi Gospoda Boga, Isusa Hrista, Sveta Tri kralja, Herakla, Smrti). Znaci kadencije U zemljama strogih heraldičkih pravila postoji zakon po kome ne smeju da postoje 2 istovetna grba. Najstariji sin nasledjuje očev grb. Dok je otac živ, sin mora da ima neki znak koji kazuje da je on naslednik, ali da ipak još uvek nije nasledio grb. Zbog toga su stvorene oznake koje su poslužile da se i dalji potomci razlikuju. To su znaci kadencije koji određuju redosled u nasleđivanju. U Nemačkoj je to promena boje. U Škotskoj su oko toga napravili najveću komplikaciju: najstarija grana porodice ima grb bez ikakve bordure; naslednik u Škotskoj i Engleskoj na svoj grb stavlja „turnirsku kragnu“ (konopac sa kog vise tračice). Znaci kadencije koji se ubacuju u grb nazivaju se brizure. Maršalovanje predstavlja sklapanje grbova kada se oni nasleđuju sa obe strane porodice. Podela štita odnosno komponovanje više grbova u jedan. Mora da se vodi računa jer sva polja u grbu imaju hijerarhiju. Maršalovanje postoji i u porodičnoj ali i u teritorijalnoj heraldici. Ukoliko dođe do prevelikog usložnjavanja ženska linija gubi mesto na grbu. Od 14. stoleća maršalovanje ukazuje na teritorijalne pretenzije i prava. Najčešće dolazi do kvadriranja. Kvadriranje ima tesne veze sa oblikom štita, koji je sam po sebi vanheraldička kategorija. Asimilacija predstavlja unošenje dela suverene vlasti u sopstveni grb (svi Malteški vitezovi u gornjem delu štita grba nose grb države). Disimilacija – nekim simbolima se naglašava da ste vi nešto drugo, mlađa grana porodice, bočna grana...(postiže se znakom kadencije, čelenkom...). Similacija predstavlja tendenciono stvaranje privida da postoji veza između grba i njenog titulara. Često se aludira (pekara – kifle umesto ocila). Rangiranje autoriteta postoji i kada se radi o statusu titulara i njihovom titularnom razlikovanju. Tako se javljaju rangovni šlemovi, plaštovi, krune ili koroneti. Municipalna kruna (kod nas se često javlja) označava gradsko naselje. Šlemovi se rangiraju po metalu, kako su okrenuti, da li je zatvoren ili otvoren vizir. Zlatni šlem sme da ima samo suveren.

28. februar 2008. Elementi i terminologija Terminologija je nastala najpre u severnoj Francuskoj. Odatle se širi, a termini se asimiluju ili prevode u Engleskoj, Nemačkoj, Rusiji, Italiji, Španiji. Na Balkanu, u Sloveniji je prisutna nemačka heraldička tradicija, u Hrvatskoj je prisutna nemačka i italijanska, a u Slavoniji mađarska (koja je prevod sa nemačkog). Na Centralnom Balkanu javlja se relativno kasno, tek u 14. veku, pod uticajem Vizantije. Turska osvajanja sprečila su njen razvitak. U 19. veku Stojan Novaković u svom delu „Heraldički običaji u Srba u primeni i književnosti“ (1884.) koristi termine koje je preuzimao sa svih strana. Neke od njih je i sam izmišljao („u uzletu“, „u poletu“). Srpsko heraldičko društvo je na sebe preuzelo posao stvaranja heraldičkog rečnika.

5

Heraldička orijentacija i osnovni elementi grba

Orijentaciija. Smatralo se da je heraldika projekcija nosioca tako da su strane određene prema stranama nosioca štita. Parafernalije su dodaci na grbu, jedini obavezni deo je štit. Elementi grba ne smeju da zavise od stilizacije (na primer: slika na grbu ne sme da prelazi njegove granice). Oblik štita je vanheraldička kategorija. Važno je ono što je na njemu. Razvoj štita Oblik štita zavisi od izloženosti ratnika i načina ratovanja. Normanski štit bio je izdužen, bademastog oblika. Ovaj štit je branio čitavog ratnika, i istovremeno predstavljao pogodnu površinu za heraldičku sliku. Dolazi do evolucije: reduciranje visine štita koja počinje u 12. veku (tada iznosi 120 cm) jedno stoleće kasnije štit je bio upola kraći, da bi početkom 14. veka bio sveden na 40 cm.

6

Legenda: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

gotički štit (najvažniji za konjanika) francuski štit (veoma popular u Engleskoj u 19. veku) oval ložanz (ženski) steg italijanski (testa di cavallo (ita.) = konjska glava; nastao o štitnika/oklopa za glavu konja; nepogodan je za maršalovanje) 7. švajcarski štit 8. engleski štit 9. tarč (asimetričan štit sa ujedenim delom (za koplje); javlja se od 14. veka) 10. renesansni/poljski (nastao od odrane životinjske kože; grb Beograda) 11. španski štit (veoma je popularan u nemačkim zemljama) Tipovi štitova u srednjovekovnoj Srbiji i Bosni Korpus građe je osrednji. Najveći problem je što nisu očuvane boje. Kralj Stefan Tomaš (na pečatu koji je preuzeo od kralja Tvrtka) i Stefan Tomašević imaju gotički štit. Tarč je bio omiljen početkom 15. veka. Sa njim imamo prikaze dračkog vojvode Balše iz 1385. godine, hercega Stjepana Vukčića Kosače (1451.) i hercega Hrvoja iz Glagoljskog misala. Španski štit u upotrebu ulazi kasnije. Prikazan je na grbovima despota Lazara Brankovića iz 1457. godine, na grbu despotice Angeline Branković i despota Jovana Brankovića (1479.). Tip „konjska glava“ na svom grbu imao je Božidar Vuković na prikazu iz cetinjskog Oktoiha iz 1493. godine.

7

Parafernalije I reda Šlem Šlem predstavlja heraldičku parafernaliju. Spada u parafernalije I reda, u koje ulaze svi oni elementi koji stoje na štitu. U svom razvoju šlem je predstavljao praktični deo opreme srednjovekovnog ratnika, a od kraja 12. veka, zbog konjanika, javlja se težak oblik kaciga. Za 12. vek karakterstičan je lončasti šlem, u 13. i 14. koristi se tzv. kofasti šlem. Konjički štit bio je u upotrebi tokom 15 stoleća, dok se u 16. koristi šlem sa rešetkastom vizurom. Konjanički šlem (15. vek) – prati anatomsku konturu glave. Ima bedno polje vidljivosti. Da bi se bolje videlo, spuštala se glava. U trenutku sudara vitez bi podizao glavu. Zanimljivo je da su vitezovi najčešće stradali od iverja slomljenog koplja. Zbog nemogućnosti da se vidi lik šlem se individualizovao dodavanjem čelenke, bojenjem... Što je manje bilo ljudi koji su nosili kacige štitovi su postajali neverovatnijih oblika. Tipovi šlemova u srednjevekovnoj Srbiji Car Uroš je imao kofasti šlem, knez Lazar konjanički, dok je despot Lazar Branković imao šlem sa rešetkastim vizirom. Čelenke Čelenke su trodimenzionalni ukras vrha kacige. Ovaj detalj omogućavao je dobru vidljivost i u najvećoj gužvi. Cirški grbovnik (14. vek) prikazuje čelenke od lakšeg materijala (za prikazivanje), naročito su bile popularne peruške, paunovo perje, životinjske glave, zveri. U Gelderskom grbovniku, takođe iz 14. veka, prikazane su gvozdene čelenke koje su korišćene u stvaroj borbi. Trošnost, ali i prikazivanje čelenki uticalo je na njihovu trajnost. Stojan Novaković se bavio čelenkama. U srednjem veku u Srbiji, kao i u Ugarskoj čelenka je shvatana kao mnogo važniji deo kacige – vrsta „sažetog grba“. Oblici čelenke: Daščica ili jastuk. Javlja se od 14. veka. Nalazi se povrh šlema, ukrašena kićankama, verovatno da ima praktičnu namenu da štiti od sunca. Dobro je i za nošenje ukrasa. U 14. veku popularan je u Nemačkoj i Srbiji. U Ciriškom grbovniku i na novcu cara Dušana ili Uroša javlja se identičan oblik čelenke: daščica i na njoj buket paunovih pera. Iz Srbije daščica prelazi u Bosnu: Stjepan Kotromanić imitira srpski novac. Na osnovu toga mogli bismo da zaključimo da u Srbiji postoji ideja da su šlem i čelenka važniji deo grbova. Vujadin Ivanišević smatra da su Ciriški grbovnik i nemački plemići koji su došli u Srbiju zbog rudnika doneli tu modu (Palavestra: nategnuta pretpostavka!). Vrlo rano se javljaju i krin ili ljiljan (znak Bogorodice u srednjem veku), lav (u zlatnom i srebrnom vezu na pojasu sevastokratora Branka Mladenovića i na grbu Stjepana Vukčića Kosače – izveden po zapadnoevropskom sistemu). Rogovi na čelenkama javljaju se na grbovima članova porodica Lazarević i Braković. Na parapetnoj ploči kneza Lazara iz Hilandara (1380) prikazani su rogovi bika, dok su na grbu Brankovića bivolji rogovi (kao u Nemačkoj). Od 15. veka u heraldičkoj praksi u nemačkim zemljama grb se diferencira umnožavanjem šlemova i čelenki (kod nas je takav primer grb despota Jovana Brankovića). U prvom periodu čelenke su nešto što je stvarno nošeno na glavi. Kasnija heraldika odstupa od realnosti (primer: grb Frensisa Drejka – globus koji balansira, na njemu je brod koji vodi

8

božja ruka koja se pojavljuje iz oblaka). U nekim heraldikama postoji običaj da grb svetovnih lica ne treba da ima čelenku. Viteški torkves – ogrlica sa visećim medaljonom oko vratnog dela kacige. Odnosi se na članstvo u turinirskim društvima, posle se tumačila kao oznaka plemstva, a na kraju se svelo na dekorativni element. Plašt (lambrekin, pokrovac) pokriva sam šlem. Nastao je u periodu krstaških ratova kao vrsta izolacije – štiti šlem od sunca. Tkanina je izložena vetru, a u bojevima se cepala. Ta njena isvepanost pokazuje hrabrost viteza. Na grbovima se vrlo rado prikazuje isfronclana. Isfronclanost se prikazuje vrlo dekorativno, kitnjasto, u vidu ukrasnih vreža. Izgled plašta se ne blazonira, već samo boje. Po pravilu lice plašta je u boji, a postava je metal ili krzno. Nikada se ista boja i isti metal ne javljaju na licu i naličju. Posebna kategorija je profira. Ovojnica je marama uvijena u neku vrstu turbana. Drži pokrovac na mestu. Nekad označava zatočništvo viteza od gospa. Najčešće ima 6 vidljivih prepleta, obično prvo ide metal. Izostavlja se u slučaju koroneta ili kruna. Na Hrvojevom misalu ovojnica je u bojama grba (srebrno i crveno). Parafernalije II reda Držači (čuvari grba) – figure ljudi (u tom slučaju se koristi termin čuvari), životinje, biljke, kompozitna heraldička bića. Po pravilu javljaju se u parovima, ali to ne mora da bude slučaj. Nekada može biti više držača kao što je slučaj na grbu Islanda (4 držača). Porfira – vladarski ogrtač postavljen hermelinom, obično purpuran. U Nemačkoj ii Rusiji porfira je zlatna. Nekad se javlja u formi šatora i tada se naziva paviljon. Oznake funkcije dostojanstva. Javljaju se iza štita, ove oznake uglavnom nisu nasledne. Najčešće su to žezla i mačevi, sidra, suncobrani (u Aziji), pastirski štapovi (arhijereji). Postament je stilizovano podnožje na kome stoje držači grba. Utvrđuje se blazonom samo u posebnim slučajevima. Zgodno je za teritorijalnu heraldiku, mogu da se upotrebe specifične lokalne kulture. Moto obično stoji ispod grba u vidu trake na kojoj je ispisana poruka. Ratni poklič je posebno prisutan u škotskoj heraldici. Javlja se iznad grbova. Zastave na grbu mogu da se pojave kao deo opreme čuvara. Odlikovanja se retko javljaju i to kao heraldičko polje u štitu (Malteški vitezovi). Venci i poluvenci takođe spadaju u parafernalije II reda. Bedževi Predstavljaju mnogo širu heraldičku oblast, ne vezuju se samo za zapadnoevropsku heraldiku. To su lični znakovi (česti u japanskoj heraldici – monovi – slični su zapadnoevropskim bedževima). Bedževi su heraldička kompozicija koja se javlja kao supstitucija grba. Nekada se stavlja tamo gde nije prikladno staviti grb. Uvek se prikazuju na heraldičkim standardama.

06. mart 2008.

9

Boje ordinarije i figure Boje su nosioci informacija i predstavljaju jedno od najvažnijih pitanja u heraldici. Kod nas se sve boje dele na tinkture, metale i krzna. Tinkture se dele na osnovne i suplementarne. Osnovne boje:

plava

crvena

purpurna

zelena

crna

Osnovne boje ne podrazumevaju nikakvu određenu nijansu, sve dok se ne dovodi u pitanje prepoznatljivost boje. Može se blazonirati u izuzetnim slučajevima. Suplamentarne boje su narandžasta, azurna (nebesko plava), sangvin (boja sasušene krvi), dudova boja (sasušena dunja), inkarnat (boja tela), čeličnosiva, prirodna boja (posebno se naglašava pri blazoniranju). Narandžasta i sangvin se nekada nazivaju i mrlje ili fleke. Ponekad predstavljaju znak poruge (pijanstvo, izdaja, preljuba).

sangvin

Metali su zlato (žuta boja) i srebro (bela). Naknadnim domišljanjima je ustanovljena hijerarhija i simbolika boja, tako srebro simboliše nevinost, čistoću...

10

zlato

srebro

Krzna su stilizovani motivi koji ispunjavaju celo polje. Radi se o životinjskim krznima, krljuštima. Najčešće se javljaju hermelin i veverica. Hermelin je životinja iz porodice kuna čije krzno zimi pobeli (osim repa koji je crn) i upravo tada se i lovi. Simbol je čistoće i od njega se izradjuju kraljevski plaštevi. Veverica je stilizovan prikaz kože veverice sa leđa, koja je srebrnasto plavičasta naizmenično sa belim trbuhom.

hermelin

kontrahermelin

veverica

pean

kontraveverica

Ljuspasto polje je polje prekriveno ljuspicama koji čini spoljni sloj leptirovih krila, ili krljušt ili sitno perje složeno kao crep. Kada nema prilike da se oboji grb pribegava se sledećim taktikama. Beleži se skraćeno ime tinkture na jeziku heralda ili se radi petrasanktno šrafiranje nazvano po svom tvorcu, jezuitskom svešteniku iz 16. veka. Ovo šrafiranje našlo je upotrebu i izvan heraldike. Imena boja ne potiču iz profanog jezika: • engleski: zlato = or, srebro = argent, zeleno = vert • francuski: zeleno = sinople (po poludragom kamenu iz Sinope), crveno = guelle (po otvorenim čeljustima, plavo = azure, crno = sable (po iskvarenoj nemačkoj reči cobel = samur). U srpskom se koriste termini iz običnog govora. Pravila boja i izuzeci Charge je naziv za grbovnu sliku. Pri njenom komponovanju ne sme da se stavlja metal na metal, kao ni boja na boju. Do ovog pravila je došlo iz praktičnog razloga – bolje

11

vidljivosti. Pomenuto pravilo narušeno je na grbu Jerusalima gde ide metal na metal. Ovo je primer namernog kršenja pravila jer je u pitanju mesto Svetog Groba, dakle posebno mesto. Boja na boju stavljena je na grbu Amsterdama, i to se često radi u teritorijalnoj heraldici bez naročitog opravdanja.

grb Amsterdama

Izuzeci: šrafirana i prugasta polja, prirodne boje, kao i krzna mogu se slobodno koristiti i sa metalima i sa bojama, kao što je to slučaj na grbovima Luksemburga, Moravske, Švedske. Sinopl (zelena boja) specifična je za francusku heraldiku i prema potrebi se može smatrati i bojom i metalom. Dakle samo u Francuskoj zelena može ići i na boje i na metale. Krzna su takođe „džokeri“ i mogu se kombinovati i sa bojama i sa metalima. Zabrana se namerno krši i kod naglašavanja znakova kadencije (zbog toga što će biti skinuto u jednom trenutku). Invertovane boje (contracharge) kad nekom linijom boje na slici budu izokrenute kao u negativu. Posejana (posuta) polja. Čitavo polje je posuto nekim elementima (kapljice, krinovi...). Ne broji se koliko toga ima, ne prikazuju se čak ni celi elementi. Zone i delovi štita Ordinarije su najobičnije podfigure nastale najobičnijom podelom štita.

12

Linije reza mogu biti najrazličitije (kanelirani rezovi, urezani, talasasti, zupčasti, razigrani, oblačasti, okresani...). Ordinarije:

lenta

račva

stub

oboreni šiljak

ševron

krst

Andrejin krst

slobodni kanton

pojas

bordura

kvartir

Ukoliko su ordinarije uže od propisane širine svaka ima svoje ime: • pojas → greda → letva → pruga • stub → kolac → štap → prut • lenta → traka → vrpca → konac • leva lenta → ešarpa → povez → nit • ševron → ševronel Ukoliko se ordinarija pruža od ivice do ivice ne blazonira se posebno. Ukoliko je skraćena potrebno je blazoniranje. To je posebno često sa krstovima. Disciplina koja se bavi proučavanjem krstova naziva se stavrologija. Subordinarije. Granica je dosta klimava. Bordura – šira je ako ima heraldičke figure na sebi. Turnirska kragna – konopčić sa koga vise krpice. Rundele su kružići koji se javljaju u štitu, njihova svaka boja ima svoje posebno ime (zlatna = vizant – prema vizantijskom dukatu).

13. mart 2008. Heraldički likovi, figure, zveri i čudovišta Moguće je izdvojiti 3 karakteristike svakog motiva: 1. priroda motiva (žirafa, cvet jasmina, talasasta greda...) 2. položaj u grbu (žirafa, propeta, između 2 stuba) 3. boja (tinktura ili metal) (žirafa sa zlatnim jezikom) Figure iz živog sveta mogu imati aktivnu ulogu i to se posebno blazonira (lav u pokretu, prolazu...). Ukoliko je linija odsecanja ravna onda je odsečena glava, ukoliko je neravna glava je otrgnuta. Kod zveri i ptica hipertrofiraju se zubi, kandže i definišu se kao 13

oružje. Figure su po pravilu okrenute heraldičkom desnom boku. Ukoliko je u levo okrenuta cela figura kaže se da je konturnirana, ukoliko je pak okrenuta samo glava kaže se da je osvrnuta. Ukoliko je štit iz počasti okrenut ceo na drugu stranu onda se ne kaže da je figura konturnirana, već je takav ceo štit. Aktivnost se posebno blazonira. Lav: • u napadu • u prolazu – passant • stojeći • usnuli • sedeći • leopard (ukoliko je glava en face; izuzeta engleski grb) • propeti – rampant (rampe (fr.) = puzati; puzajući lav) • stojeći u osvrtu (nije gramatički ispravno, u srednjem veku nema participa) Lav i grifon se javljaju u Dečanima u 14. veku. Krilati lavovi se pojavljuju u Nikoljskom jevanđelju (potpuno zapadna stilizacija, lav je konturniran i okrenut prema Jevanđelju po Marku; danas se nalazi u Irskoj) i u Hvalovom zborniku Hrvoja Vukčića Kosače. Heraldički panter uopšte nema veze sa mačkama. To je hibridno biće sa lavljim repom, konjskom glavom i grivom, kandžama koje iz svih telesnih otvora ispušta plamen. U Fiziologu (srednjovekovni spis koji potiče iz antike, iz II veka pre n. e.) kaže se da panter izbacuje miris kojim mami životinje (verska simbolika). Čudovišta i ljudi: • bazilisk – nastaje iz jajeta koje snese petao • grifon – lavlje telo i zadnje šape, prednji deo i glava su orlovi, s tim što ima uši • divlji čovek • glava Saracena • zmaj • sirena • ruka savijena u laktu Rečiti grb (canting arm) – kada grbovna slika ilustruje ime porodice, teritorije... Nema ograničenja heraldičkoj mašti i izboru motiva.

20. mart 2008. Srpska srednjovekovna heraldika Izvori Heralika se u srednjovekovnoj Srbiji nije pojavila u zapadnoevropskom smislu. Na to su uticali drugačiji feudalni odnosi i vizantijska carska ideologija koja je imala svoje posebne oznake. Istočno Rimsko carstvo imalo je dobar sistem simbola vezanih za vladara. U Srbiji taj sistem je zaživeo tek u 14. veku u vladarskom krugu i među visokom vlastelom. Danas ne znamo kako su oni doživljavali te simboli, da li postoji sličnost sa doživljajem heraldičkih

14

motiva u zapadnoj Evropi. Sima Ćirković dao je mišljenje da je bilo heraldike sve dok je bilo plemstva u slobodnim zemljama. Staro rodovsko plemstvo, kao i dvorsko formiralo je svoju ikonografiju i obeležja pod vizantijskim uticajem. U istorijskim izvorima spominju se vitezovi. Bilo je i stranih najamnika – vitezova – oni su sigurno donosili heraldičke uticaje. Teško je reći da li je bilo viteških redova u Srbiji. Sima Ćirković skreće pažnju na red Svetog Stefana koji je navodno ustanovio car Dušan. Podatak je međutim iz 16. veka i u uskoj je vezi sa ilirskom heraldikom. Mistifikacije u ilirskoj heraldici ipak nisu bez osnova. Na nadgrobnom spomeniku Đuraša Vrančića navodi se da je „u cara Stjepana treći vitez“ (S. Ćirković, Počteni vitez..., Zbornik FF 10 (1968)). Nema mnogo zapadnih izvora koji govore o heraldici, a oni su nam jako značajni jer dolaze iz sredine koja dobro poznaje heraldiku. U Srbiji se nisu uvek poštovali kodovi zapadne heraldike što ne znači da nije bilo prave heraldike. O heraldici nam govore pre svega numizmatički i sfragistički spomenici. Pečati su veoma značajni, a dobra stvar je što ih ima dosta očuvanih. Izvornu vrednost im potvrđuje činjenica da imaju zvaničan karakter, to je najzvaničnija predstava vladara. Heraldičke predstave na pečatima se javljaju tek od cara Dušana. Prava heraldika se javlja tek od vremena Lazarevića i Brankovića. U razvoju pečata vidimo kako su individualni znaci postajali porodični. Novac je takođe institucija zvaničnog karaktera. Predstave na novcu odražavaju politička i ideološka stremljenja vlastele. Prednost u odnosu na pečate je u tome što heraldički motivi dospevaju u sve delove zemlje, pa čak i van nje. U početku se na novcu nalaze stidljiva heraldička obeležja i motvi. Heraldičke predstave se prvi put javljaju tek na novcu kralja Dušana koji se može datovati oko 1335. Freskoslikarstvo je takođe važno zbog heraldičkih motiva. Na njemu se ne vide pravi grbovi. Na odeći despota Stefana prikazan je dvoglavi orao – to je oznaka titule koju su srpski vladari dobijali (od Vizantije). Dvoglavi orao javlja se kao draperija na soklu u krugovima u manastiru Bogorodica Ljeviška („kolaste azdije“ iz narodnih pesmama!). Nadgrobni spomenici. U zapadnoj Evropi jedan od najvažnijih izvora za heraldiku. Nadgrobne statue – žizani – u heraldici južnoslovenskih zemalja ih nema, osim tri fragmentovana primerka u Bobovcu koji pripadaju Stefanu Tomašu, Ostoji i Tvrtku II. U Srbiji ih nema ali ima nekih nadgrobnih ploča koje upućuju na to da je heraldika postojala. Nadgrobna ploča vojvode Nikole Stanjevića na kome su prikazani šlem, daščica i perjanca jedan je od njih, kao i spomenik nepoznate osobe na kome je prikazana čelenka sa dve ruke. U srpskoj srednjovekovnoj heraldici šlem i čelenka su značajniji nego predstava na štitu. Na stećcima se javljaju štitovi ali vrlo jednostavnih ordinarija, možda se radi o kamenorezačkom klišeu (polumesec, lenta, mesec), dakle dekorativni element. Nakit. Vrlo individualan artefakt. Posebnu vrednost ima naročito prstenje, jer je to i pečatno prstenje, izražava svetonazore svoga vremena. Prstenje prikazuje veliku raznovrsnost heraldičkih slika. Pitanje je da li se radi o grbu porodce ili o odrazu mode. Posuđe. Primeri heraldičkih motiva na posuđu su tanjir cara Dušana i medaljon sa dna posude. Tekstil. Primeri: • odežda kneza Lazara. Dugmad imaju prikaz kacige sa rogovima. Na samoj tkanini prikazani su lavovi – čini se da se ipak radi o dekorativnom motivu. • pojas sevastokratora Branka Mladenovića. Od arhitektonske plastike imamo ploču sa znamenjem kneza Lazara iz Hilandara.

15

Zapadni izvori Jedan od najboljih spomenika su pomorske karte – portolani. Oni su jedan od najboljih i najstarijih izvora za heraldiku uopšte. Nastali su u Veneciji i Đenovi krajem 13. i početkom 14. veka. Majorka je veoma važan centar, dostupni su jevrejski i arapski izvori koji su sačuvali mnoga antička znanja. Nastaju u vreme prvih kompasa. Portolani prikazuju luke i obale povezane ružama vetrova. Katalonski portolani prikazuju više detalja na kopnu od italijanskih. Portolan Anhelina Dulserta iz 1339. prikazuje ne samo nazive, već i zastave zemalja i luka (vrlo važan informativno – politički deo koji je morao biti tačan). Dulsertov portolan se danas čuva u Parizu. Obuhvata Atlantik, Crveno more Baltik. Prikazan je i Balkan, na kome je prikazano Skoplje – prestonica cara Dušana. Nad Skopljem je pobodena zastava na kojoj se na zlatnoj pozadini nalazi crveni dvoglavi orao. Na jabuci zastave ne nalazi se krst nego jako tanak pentagram. Ove Dušanove zastave nema na drugim portolanima. Portolan Anhela Dulserta je heraldički izvor I reda.

Dulsertov portolan: zastava iznad Skoplja

Portolan Gabrijela Velaseke iz 1439. godine. Crveni orao na zlatnoj pozadini više nije poboden više Skoplja već iznad Drača. Ovu Velaskinu kartu posedovao je Amerigo Vespuči koji ju je kupio za ogromnu sumu od 130 dukata. Danas se čuva u Pomorskom muzeju u Barseloni. Na ovom portolanu javljaju se još neke zastave: • kvadrirana plavo-bela zastava na ušću Neretve – Narenta • zastava Šibenika • Senj – grb Frankopana, crveno-zlatna zvezda • zastava sa krstom i ocilima zabodena je u Solun Kasniji portolani, takođe katalonski, poput atlasa sveta Abrahama Kreska iz 1375. takođe prikazuje Narentu, Šibenik i Senj. Krst i ocila su postavljena na teritoriji Male Azije. Putopis španskog fratra „Knjiga poznavanja...“ ilustrovana je zastavama i grbovima zemalja. Glavni heraldički izvori su grbovnici koji predstavljaju kataloge grbova, matične knjige grbova. Grb despota Stefana prikazan je u Hronici sabora u Konstanci Urliha Rihentala iz 1420. godine. Na grbu se nalazi heraldička kapa, zlatan dvoglavi orao na crvenom i rogovi u koje duva orao. Rihental je najverovatnije spojio dva elementa: rogove sa kacige Lazarevića i dvoglavog orla koji prikazuje Lazareviće kao naslednike Nemanjića. Sličan grb je i kod Grinenberga (1483.) koji ga je odavde kopirao. U nemačkim grbovnicima javljaju se još neke varijante grbova Srbije – fiktivni grb. I Rihental i Grinenberg uvode grb koji tretiraju kao grb Srbije: veprova glava (u okviru

16

kompozitnog grba Turskog carstva), posle se gubi i ponovo javlja u 18. veku kao znak austrijske pretenzije na Šumadiju (Tribaliju). Prihvaćen je i u ustaničkoj heraldici (19. vek). Kod Rihentala strela pogađa vepra, dok kod Grinenberga izlazi iz veprovih usta.

27. mart 2008. Ocila Aleksandar Solovjev je najdetaljnije pisao o oclima. On je 1929. usvojio mišljenje čuvenog vizantologa Svoronosa koji je smatrao da krst i ocila potiču od porodice Paleologa. Na zastavi i novcu Paleologa nalazi se tetragram krst i 4 slova. Iako se zna da ocila nisu slova, Svoronos i Solovjev su smatrali da jesu i pored toga su ih videli kao neku vrstu invokacije božanstva (votei (gr.) = pomozi). Mislili su da se radi o betama. Da se ne radi o ocilima znali su i Svoronos i Solovjev ali su smatrali da je to posledica greške zapadnih heralda nenaviklih na stavljanje slova u grbove. Vrlo je važan pisani izvor koji je ostavio Pseudo Kodin – spis „De Officiis“. Radi se o službenom spisu sa dvora Paleologa u kome vrlo eksplicitno piše da zapovednik ratnih brodova ističe uobičajenu carsku zastavu – krst sa ocilima. Ovaj opis odnosi se na carsku zastavu koju nazva flamulon – u procesijama uvek se nosi u paru. Divelion je išao ispred njih. To je pojedinačni carski steg. Verovatno je na divelionu bio neki drugi motiv (a ne krst i ocila). Solovjev je izneo pogrešno, neozbiljno objašnjenje da je „B“ grčka vatra i odatle ocila. Ocilo ili ognjilo je gvozdeni instrument (savijena gvozdena šipka) uz pomoć koga se iz kremena udarcem izbijala varnica. Postoji niz varijacija (otvorena, zatvorena...) Na kovanom srednjovekovnom novcu prikazivanje detalja vrlo je teško. Na grbu sa Azap kapije u Galati (14. vek) nalazi se predstava štita sa krstom i 4 ovalna ocila zatvorenog tipa. U zapadnim izvorima na portolanima nekada se javlja klasična carska zastava (koja se nalazi na carskim brodovima!). U „Knjizi poznavanja...“ pravi se razlika između cara Carigrada (kvadrirana, I i IV kvadrat imaju krst, a u II i III su ocila) i kralja Soluna (krst sa 4 ocila). Atlas Abrahama Kreska iz 1375. – krst sa ocilima poboden je iznad kraljevine Kastela (danas blizu Samsuna). Stanovnici ove kraljevine su Grci koji ratuju sa Turcima. Engleski grbovnik „Lord Marshal’s Roll“ pominje nepoznato kraljevstvo Salemko – verovatno se radi o iskvarenom imenu Soluna. Grbovnik Šarole iz 1425. godine donosi prikaz zlatnog krsta sa 4 zlatna ocila na crvenom kao jedan od tri grba Srbije. Međutim to je prepis iz 1656. godine, dakle posle ilirske heraldike tako da se verovatno radi o izmišljanju. U Grinenbergovom grbovniku iz 1483. kao grb Paleologa javljaju se ocila sa otvorenim krajevima. Dvoglavi orao i krst sa ocilima javlja se na zlatniku Giljerma VII Paleologa od Monferata (kraj 15/početak 16. veka). Na firentinskom novcu grb porodice Ačajuolo iz 1318. predstavljen je sa ocilom (ačajuolo na italijanskom znači ognjilo). Monferati su tvrdili da je to tetragram – 4 B(eta) sa značenjem „Car careva caruje nad carevima“ ova rečenica je svetogrđe tako da ne postoji šansa da bi je vizantijski vladari koristili. Ovu ideju su odbacili i Svoronos i Solovjev. U „Knjizi poznavanja“ autor nedvosmisleno kaže da su u pitanju eslabones (šp. = karika od lanca; ognjilo). Ključni dokazi da se radi o ocilima potiče iz Srbije. Polijelej iz Dečana je knjeginja Milica 1397. godine sa sinovima Stefanom i Vukom donirala manastiru. Postoje mišljenja da su lanac i medaljon stariji (oko 1330), a da je knjeginja Milica obnovila i dodala svoju posvetu. Pločice na lancu imaju izrezbarene pločice otvorenog tipa. Spaja ih krst na čijim krajevima su dvoglavi orlovi. D. Todorović doveo je u sumnju ovu heraldičku tvrdnju. On smatra da dečanski polijelej dolazi iz kruga solunske livnice iz 14. veka. Bitna je njegova 17

interpretacija. Kaže da ne postoje ocila, da je to jedan floralni motiv, a sve ostalo je negativ. A. Palavestra smatra da je to pogrešan zaključak. Tačno je da su postojali sekači, pored kružnih i trougaonih, i jedan u obliku zapete i kada se takva dva kombinuju dobijaju se ocila. Još jedan krst sa ocilima prikazan je na novcu despota Stefana. Krst sa ocilima kao grb Srbije ne javlja se do ilirske heraldike (a ovo su jaka uporišta za ranije datovanje, ali su potpuno zanemareni od srednjovekovaca). Ocila: KA ili OD krsta? 1. Grb Karlovačke mitropolije iz 1725. 2. Grb Kneževine Srbije iz 1835. godine. Postoji mišljenje da je „razjedinjenost“ Srbije posledica toga što su ocila okrenuta jedna od drugog i od krsta. U prvom ustavu – Sretenjskom – Dimitrije Davidović je zapisao: ocila ka krstu. A. Solovjev je napomenuo da je Davidović loše stilizovao i od tada se to mišljenje ponavlja. Međutim, D. Davidović je posedovao ocilo i za razjašnjenje nam je sada bitno kako se definiše prednja i zadnja strana predmeta. Važniji deo je radna površina. Predmet je okrenut KA nečemu kada je licem okrenuto ka tome. Dakle, Dimitrije Davidović ipak nije pogrešio. Kao što smo videli u dva navedena primera koreni zablude leže u svesnom ili nesvesnom povezivanju ocila sa slovom, u našem slučaju sa slovom „C“.

03. april 2008. Dvoglavi orao Poreklo: Motiv dvoglavog orla je istočnjačkog porekla i vezuje se za prostore Male i centralne Azije. Arheološki podaci govore o tome da se javlja još od praistorijskih kultura, dok etnografski podaci govore o njegovoj pojavi među šamanskim kulturama centralne Azije. Najstarije predstave dvoglavog orla govore o ptici gospodaru, koja ne stari, to je totemska ptica. Frejzer ga pripisuje Hetitima. Krstaši su se na Bliskom Istoku sreli sa njim. Dvoglavi orao predstavlja jedinstvo sakralnog i sekularnog, zemaljskog i nebeskog, ptica koja gleda i na istok i na zapad. Na njegovom primeru vidimo gradaciju dupliranjem – ptica nad pticama. I u Turskoj ima dosta predstava dvoglave ptice. Da li je to identičan motiv koji se javlja u Vizantiji? Sličnost u aplikacijama ne znači da je motiv isti. Turska ptica ima uši, to je simurg, persijska dvoglava ptica. Dvoglavi orao je posredstvom istočnjačkih tkanina prešao na Zapad. Jedan od centara proizvodnje ovih tkanina bila je normansko-arapska Sicilija. Pluvijal (ogrtač) pape Bonifacija VIII s kraja 13. veka ukrašen je dvoglavim orlovima („kolasta azdija“ – orao u krugu), grifonima i paunovima. O. Neubecker je predložio geografski raspored ovih motiva: • Zapad: privilegija Svetog rimskog carstva • Istok: ima mnogo dvoglavih orlova koji se javljaju pod uticajem Vizantije. Nije sporna starost motiva, ni njegovo arheološko prisustvo, niti veza koja je postojala između Istoka i Zapada, ali ne znamo šta je dvoglavi orao značio u Istočnom rimskom carstvu, kako je postao grb? A. Solovjev je dao najbolju sintezu o pitanju dvoglavog orla. Prema njemu ovaj motiv su rani Komnini preuzeli sa istoka, da bi za vreme poznih Komnina 18

(Trapezuntsko carstvo) postao simbol carske kuće. Za vreme Paleologa postaje oznaka bazileusa. Takođe, u zavisnosti od boje i mesta na kome je apliciran ovaj motiv je bio oznaka u dvorskoj hijerarhiji. Problem se javlja u vizintanijskim izvorima: ne znamo da li govore o jednoglavom ili dvoglavom orlu. Pseudo Kodin govori vrlo izdašno i precizno ali o „orlovima“. U svom delu „De Officiis“ on navodi ko sve ima pravo da na svojoj odeći nosi orla. Bazileus nosi dvoglavog orla od dragog kamenja (ne zna se koje boje), despot ima dvoglavog orla vezenog biserom (srebrni) na crvenoj tkanini, a crvenog na prekrvaču sedla i šatoru. Sevastokrator i kesar imaju zlatnog dvoglavog orla. Porodica bazileusa Manojla Paleologa (13. vek): sinovi Teodor i Andronik su obučeni u kolaste azdije. Dvoglavi orao javlja se i na odeći carice Irine, žene Konstantina Paleologa, kao i na odeći trapezuntske carice sa hrisovulje Aleksija III Komnina 1374. godine (ne treba zaboraviti da se na portolanima iznad Trapezunta nalazi crvena zastava sa zlatnim dvoglavim orlom. Ne možemo da odredimo kada je dvoglavi orao prešao iz simbola u paraheraldičku predstavu, kada postaje motiv carstva. Najstariji dvoglavi orao u vizantijskom kontekstu je onaj sa parapetne ploče iz Stare Zagore koja se datuje u 10/11. vek. Na reljefu iz Afrodizije (12. vek) prikazan je Jovan Komnin – jastuk na kome stoji (supedion) ima na sebi predstave dvoglavog orla. Problem je pluvijal pape Bonifacija – možda u 13. veku još uvek nije postao „znamenje nad znamenjima“ jer se javlja zajedno sa grifonima i paunovima. U Srbiji počinje da se javlja pod vizantijskim uticajem od početka 13. veka najčešće na odeći srpskih vladara na freskama. Pitanje je da li uvek ovi vladari imaju prava da nose vizantijsku odeću. Međutim tačno je i to da oni vrlo rano počinju da dobijaju činove vizantijske države. Od vremena cara Dušana počinje da dobija na heraldičkom značaju. Dulsertov portolan (1339) – Dušanova zastava nad Skopljem: zlatna pozadina sa crvenim dvoglavim orlom (radi se o vremenu pre carske titule inače orao ne bi bio crven). Kreskov porolan (1375) zastava Trapezunta: crvena zastava sa zlatnim dvoglavim orlom. Iz vremena kralja Milutina sačuvan je spisak darova koje je ovaj vladar namenio crkvi Sv. Nikole u Bariju. Italijani pišu o darovanim svećnjacima sa crvenim dvoglavim orlovima – „kraljevim grbom“. U 13. veku lakše je pratiti genezu dvoglavog orla u Srbiji nego u Vizantiji. Na fresci iz manastira Bogorodica Ljeviška kod Prizrena (1310-13) prikazani su Sv. Sava, Sv. Simeon i Sv. Stefan u odeći sa dvoglavim orlovima. Dvoglavi orao se javlja i na soklu ispod njihovih figura. U vizantijskoj hijerarhiji srpski vladari su se kretali između sevastokratora (zlatni orao) i despota (srebrni). Beli orao na crvenoj pozadini javlja se u srpskom carstvu, a naročito u Despotovini – Pseudo Kodin piše da je upravo to oznaka despota. Despot Konstantin Dejanović prikazan je u haljiini ukrašenoj belim dvoglavim orlovima u Jevanđelju cara Ivana Aleksandra (1355-6) koje se danas čuva u Britanskom muzeju. Iz ovoga vidimo da su srpskoj carevini uzeli iste oznake kao u Vizantiji. Na novcu despota Stefana vidimo kombinaciju porodičnih simbola i dvoglavog orla kao simbola državnog i vladarskog kontinuiteta. Kod Lazarevića porodični simbol su rogovi, a kod Brankovića lav. Na dvostranom pečatu kralja Tvrtka prikazan je dvoglavi orao kao simbol Srbije – pretenzija sugubog venca (dvostruke krune) kojom se Tvrtko krunisao. Motiv dvoglavog orla nalazimo i na prikazu despota Olivera i despotice Liverine iz manastira Lesnovo iz 1349. godine i iz Sv. Sofije u Ohridu. Takođe u Lesnovu se nalazi predstava Časne trpeze na kojoj su mač Sv. Dimitrija i plavi orao. Zašto plavi orao? Možda je u pitanju odluka umetnika, a možda se radi o sevastokratoru jer se za njih vezuje plava boja. Arhitektonska plastika sa dvoglavim orlom javlja se u Dečanima, Kaleniću, Lazarici i Hilandaru. U Dečanima postoji dvojnost motiva iako to već ne bi smelo. Dvoglavi orao se javlja zajedno sa kentaurima i grifonima što upućuje na to da se radi o dekorativnom simbolu, a ne heraldičkom znamenju. U kasnijim generacijama ove dvojnosti nema.

19

U postnemanjićkom periodu motiv se preuzima i u Bosni i kod Crnojevića (bunar manastira Podostrog kod Budve (17. vek). U jednoj od kasnijih reprodukcija „Oktoiha“ prikazan je crni orao na crvenoj pozadini. Ovde može da se radi o dve stvari: ili je to veza sa Kastriotima (albanski orao) ili je orao bio zlatan te je usled hemijske reakcije pocrneo. Da je verovatniji drugi slučaj ukazuje i to da crveno na crnom nije u skladu sa heraldičkim pravilima. Postoji hipoteza da je dvoglavi orao u Vizantiju stigao preko krstaških vladara. Međutim pošto su Zapadnjaci osvojili Carigrad naišli su na već ustaljenu praksu. Gotovo da nema primera dvoglavog orla iz perioda zapadnjačke vladavime vizantijskim teritorijama. Međutim na Zapadu je dvoglavi orao takođe simbol jedinog carstva. Crni orao je od 11. veka simbol Svetog rimskog carstva, a od 15. veka i kralja Žigmunda (Sigismunda) postaje zvanični grb i tada dobija oreole koji će stajati sve do raspuštanja Carstva 1804. godine. U Rusiji se javlja tek krajem 15. veka. Danas je ponovo grb Rusije, ali za razliku od onog iz vremena Romanovih (crni orao na zlatnom), orao je zlatan na crvenom. Pored dvoglavog javlja se i troglavi orao koji predstavlja preterano akcentovanje superlativa. Aquila tricipita navodno se pojavljuje na grbu cara Dušana (apokrifni izvor). Međutim u manastiru Sv. Nikole kod Bijelog Polja na odeći despota Stefana pored desetine dvoglavih javlja se i jedan troglavi (izuzetno dobro nacrtan, nije u pitanju greška!).

10. april 2008. Grbovi srpskih dinastija i vlastele Stefan Prvovenčani nije smatrao da je dvoglavi orao njegov grb. Verovatno to nije smatrao nijedan od vladara sve do cara Dušana. Dvoglavi orao je do Dušana bio oznaka titule, a na Zapadu su to protumačili kao lični ili porodični grb. Dvoglavi orao postaje heraldički znak Stefana Dušana. Na pečatu Stefana Dabiše (ustvari ponovo upotrebljenom pečatu kralja Tvrtka I) desno (heraldički) od prestola je štit sa dvoglavim orlom. Uočljiv je vrlo jasan ideološki program, grb Nemanjića je prikazan kako bi se istakle pretenzije na Srbiju. Ovaj pečat su uz određene izmene koristili i kasniji bosanski vladari. Na novcu cara Uroša javljaju se kaciga sa jastučetom i rozete i pera. Identična čelenka se javlja u Ciriškom grbovniku. Pri rekonstrukciji grbova srednjovekovne vlastele glavni je problem boja. U srpskoj heraldici ona je izuzetno retko sačuvana. Ilirska heraldika nam govori o belom dvoglavom orlu na crvenom, kao i crvenom dvoglavom orlu na zlatnom (pre sticanja carske titule). Da li je i koliko pouzdana ilirska heraldika? Ona ima mnoge nivoe i neki od njih su veoma pouzdani. Ne znamo međutim izvor koji je sastavljač datih grbovnika koristio. Pri rekonstrukciji radna hipoteza je bila da su boje dobro predstavljene. Osobenost srpske heraldike je isticanje onoga što je na zapadu sporedno, parafernalija – šlema, čelenki i lambrekina. Ovo je osobenost koja se javlja u sredinama tanje heraldičke tradicije, ali i u mađarskoj heraldici je tako: mađarska reč za grb cimer potiče od francuske reči za čelenku. Mrnjavčevići Na pečatu kralja Vukašina iz 1370. javlja se kaciga i na njoj ženska glava sa krunom vizantijskog tipa i naušnicama (bez štita!). Zadivljujuće je to što se na ilirskom grbu 20

Mrnjavčevića javlja „protobarokna vila Ravijojla!“ na čelenci. Pitanje je otkud su oni to mogli znati, ako je sve puka izmišljotina. Predstava na štitu i njenu verodostojnost teško je utvrditi.

pečat kralja Vukašina (1370)

ilirski grb

rekonstrukcija A. Palavestra

Kotromanići Pri rekonstrukciji grba vladarske porodice Kotromanić priličnu sigurnost nam pružaju očuvani reljefi, pečati i tkanine. Ban Stjepan Kotormanić kovao je novac po ugledu na Dušanov – čelenka na kojoj su daščica i rozeta. Na novcu bana Tvrtka I (pre nego što je postao kralj) javlja se konjanik sa kacigom, lambrekinom i „buketom“ (paunova pera); na štitu je lenta. Ovo je verovatno prikaz porodične hijerarhije Kotromanića pre nego što su postali kraljevi.

pečat bana Tvrtka I (1356)

„Obistrani pečat“ – najstariji očuvani otisak je iz perioda Stefana Dabiše (1395), a sam pečat je stariji. Otežavajuća okolnost je što je ovaj pečat ostao u upotrebi sve do poslednjeg bosanskog vladara Stefana Tomaševića i posebno to što je svaki sledeći vladar menjao pečat prema svojim potrebama. Pošto se krunisao za kralja Tvrtko I sprovodi heraldičku reformu. On na svoj štit pored lente smešta još i šest heraldičkih ljiljana. Tvrtkov „obistrani pečat“ je izrađen na Zapadu, najverovatnije u Nemačkoj. Tvrtko sedi na gotskom prestolu, oko njega su anđeli koji pridržavaju krunu, noge su mu položene na dva lava, natpis je latinski. Dabiša nije stigao da promeni grb usled svoje kratke vladavine. Ostoja za vreme svoje prve vladavine drži Tvrtkov grb. Tvrtko II izbacuje ljiljane i vraća se osnovnom grbu sa lentom. Za svoje druge vladavine Ostoja sprovodi heraldičku reformu u štitu se umesto dvoglavog orla nalazi ljiljanova kruna. Tokom vremena menjaju se natpisi kao

21

i predstave na najznačajnijim grbovima (levo, desno i u rukama kralja). Ne menjaju zastavicu na koplju i na konjskoj aši (ostaju iz vremena Tvrtka I). Iz kraljevske grobnice u Arnautovićima kod Visokog potiče zlatom izvezen grb sa plašta Tvrtka I. Iako se ne zna njegova boja, jasno se vidi da „buket“ ustvari čine paunova pera. U ilirskim grbovnicima pravi se razlika između Tvrtkovića i Kotromanića (potpuno imaginarni). Rekonstrukcija se može sprovesti sa velikom sigurnošću, s tim što ostaje problem boje. Zagonetna je i pojava ljiljana.

grb Kotromanića (rekonstrukcija A. Palavestra)

U Bosni se javljaju i nadgrobni spomenici – žizani koji su izvedeni u zapadnogotskoj tradiciji od crvenog kamena iz Ugarske, odakle su verovatno i majstori. Pronađeni su razlupani žizani Stefana Tomaša i Tvrtka II. Tvrtko II je prikazan kako stoji na lavu, pored njega su anđeli i zmaj, ogrnut je plaštom sa ljiljanima, a na predstavi se javlja i orb. Doglavi orao se javlja na jednom od sporednih kovčega. Još jedan važan izvor za bosansku heraldiku su i pećnjaci. Hrebeljanovići/Lazarevići Uvreženo je mišljenje da grb kneza Lazara predstavlja kaciga sa bivoljim rogovima (opet pažnja posvećena parafernalijama!). Ovaj motiv koristi se i na novcu, pečatima kao heraldičko znamenje/signum kneza Lazara. Međutim ova porodica istovremeno koristi i dvoglavog orla čime se predstavljaju kao nastavljači tradicije Nemanjića. Jedan od najvažnijih izvora su odežda i dugme kneza Lazara. Na odeždi su heraldički predstavljeni lavovi, međutim čini se da je u pitanju tek dekorativni element na skupocenoj haljini. Dugme nosi predstavu kacige sa bivoljim rogovima (plavi emajl). Na primeru Lazarevića pratimo genezu ideje porodičnog grba (uslovno grba) i dvoglavog orla koja se javlja na odeći, novcu i u zapadnim izvorima (Rihental). Na pečatu despota Stefana sa Mileševske darovnice između rogova na kacigi javlja se dvoglavi orao. Štit je okrenut naopačke i na njemu je lenta sa dva ljiljana. Gotovo identičan pečat ima despot Đurađ Branković s tim što se među rogovima umesto orla javlja lav. Postoji niz razloga za okretanje štita naopačke: • poruga – u slučaju Despota se ne radi o tome • znak žalosti – za kim, kako, zašto kad se nalazi i kod Stefana i kod Đurađa? U ilirskim grbovnicima javlja se štit sa 2 ljiljana (ponovo otkud znaju?). Možda su ljiljani zbog veze sa Žigmundom, međutim Anžujci su druga dinastija. Žigmund je Luksemburški, njegov grb su orao i lav. Zmaj je obavezan kod despota Stefana koji se nalazio na prvom mestu spiska Reda zmaja koji je brojao 24 člana među kojima su bili Nikola Gara, Pipo Spano, Herman Celjski... Red je ustanovljen za borbu protiv Husita, nevernika i šizmatika (pravoslavci!). Radi se o pobeđenom zmaju koji je zelen i zlatan i najčešće se uvija oko grba. Iznad njega je krst (koji 22

ga je pobedio). U palati u Celju pronađen je pećnjak sa grbom grofova Celjskih i znakom Zmajevog reda. Nema nikakvih arheoloških podataka o vezi Despota i zmaja, nema pećnjaka, prstenja... Zmaj je bio omiljen simbol, koristili su ga Hrvoje Vukčić, Stjepan Vukčić Kosača, ali svi su oni živeli posle Despota.

Lazarevići/Hrebeljanovići (ilirska heraldka)

Lazarevići (rekonstrukcija A. Palavestra)

17. april 2008. ... Brankovići Brankovići su dugovečna porodica, čiji su razni pripadnici, slično Kotromanićima, menjaju osnovni porodični grb. Osnovni, porodični grb sa dobijanjem vladarskih dostojanstava počinje da se meša sa elementima državnih znamenja. Osnovno heraldičko znamenje ove porodice je lav. Prvu pojavu ovog elementa nalazimo na pojasu sevastokratora Branka Mladenovića, na kome je prikazan šlem i čelenka u vidu propetog polu-lava. Sledeći arheološki dokaz je pečat Vuka Brankovića iz 1387. godine. Na pečatu Đurđa Brakovića iz 1445. godine u čelenci između rogova nalazi se lav (kod despota Stefana dvoglavi orao), ispod je štit okrenut naopačke sa lentom i 2 ljiljana. Na novcu despota Đurđa javljaju se bivolji rogovi (a ne rogovi bika), a između njih se javlja dvoglavi orao. pečat Đurđa Brankovića (1445)

Jedan od najlepših pečata iz srpskog srednjeg veka uopšte, je pečat despota Lazara Brankovića iz 1457. godine. Stilizacija je potpuno renesansna, rogovi se nalaze i na čelenci i na štitu, između je lav.

23

pečat despota Lazara Brankovića (1457)

pečat despota Jovana Brankovića (1479)

Na grbu despota Jovana Brankovića na štitu se pojavljuje glava bika, to je grb Moldavije koji je nasledio preko dinastičkih brakova. Ilirska heraldika donosi gotovo identičan grb, osim čelenke na kojoj se pojavljuje zmaj.

grb Brankovića (ilirska heraldika)

Balšići U traganju za grbom Balšića od velike su nam pomoći pečati i novac iz 14. veka koji je dosta cirkulisao po Jadranu i Mediteranu. Na grbu dračkog duke Balše vidi se pravi odnos proporcija šlema i štita što govori o tome da su još uvek nošeni u dato vreme. Štit je tarč na kome se nalazi odsečena vučija glava. U ilirskoj heraldici vuk je na čelenci, a na štitu je višekraka zvezda, zlatna ili srebrna. Ne zna se odakle potiče ovaj motiv. Rihental je taj koji je uneo zabunu, on je stavio ovaj motiv na grb Balšića. To je verovatno posledica povezivanja Balšića sa jednom napuljskom porodicom (Balsa/Balza) sličnog prezimena koja je na svom grbu imala zvezdu.

grb Balšića (rekonstrukcija)

24

Čedomir Mijatović je u 19. veku iz političkih razloga povezao Obrenoviće sa rumunskom porodicom Balša, a preko njih sa Balšićima. Rezultat svega bilo je povezivanje Obrenovića sa Nemanjićima sa kojima su Balšići bili u srodstvu. Veprova glava na grbu Šumadije čini se loše je precrtana vučja glava Balšića. Kosače Jedan od najvažnijih arheoloških nalaza je grb Kosača nađen na kruni kućne cisterne u Dubrovniku. Štit je oblika tarča, sa 3 trake, iznad je turnirska kaciga i čelenka: poprsje lava sa četiri ljiljana na sebi. Lav drži zastavu sa 3 kraka na kojoj su dva krsta, jedan iznad drugog. Grb je pripadao ili Sandalju Hraniću Kosači ili hercegu Stjepanu, koji je posvađavši se sa Dubrovčanima osnovao Herceg Novi. Između srednjeg veka i ilirskih grbovnika postoji kopča – venecijanski dokumenti. Na nadgrobnoj ploči kraljice Katarine u Rimu iz 1478. godine s grbovima Kotromanića, Bosne i Kosača (ćerka S. Vukčića Kosače i Jelene Balšić bila je bosanska kraljica Katarina, žena Stefana Tomaševića koja je ostavila Bosnu papi; to je Crna Kraljica iz bosanskih legendi). Bosnu predstavlja oklopljena ruka s mačem, polumesec i zvezda. Solovjev je to interpretirao kao scenu sa obistranog pečata, a polumesec i zvezdu sa stećaka – netegnuta priča. Artur Evans je nacrtao crtež kraljice Katarine, odnosno precrtao ga je iz knjige Alfonsa Čakonija iz Rima iz 17. veka. Franjo Rački je 1890. objavio crtež koji je precrtao sada od Evansa. Međutim Rački je otišao i u Rim i saznao da je nadgrobna ploča podignuta sa poda crkve na kome se originalno nalazila, i uzidana u obližnji stub. Nova ploča imala je samo latinski natpis, dok je originalna bila dvojezična (i ćirilica). Ne treba zanemariti da je period 1590. kada je ploča premeštana vreme cvetanja ilirske heraldike, dakle moguća je naknadna interpretacija. Rački kaže da je on jedva video samo obrise grbova i s pravom se pita kada je nastao crtež neoštećenog grba. Rimski kaligraf Ivan Palatin prepisao je ćirilični natpis 1457. godine koji od tada, zajedno sa njegovim greškama, preuzimaju svi od Marva Orbina pa nadalje. Sankovići Sankovići su humska porodica koja je imala nešto što ne liči baš na grb, ali jeste heraldičko znamenje. Motiv na pečatu Radiča Sankovića Aleksa Ivić je interpretirao kao kotvu. Solovjev smatra da se radi o štitu sa kosom trakom i kotvom. Pavao Anđelić ovaj znak opredelio je kao monogram reči Hum. Petar Ž. Petrović smatra da se radi o monogramu ljudskog lica – apotropejsko dejstvo, dok je Ćiro Truhelka smatrao da se radi o kukama u krovu – koje se u arhitekturi nekada zovu kotva. Neubecker misli da je u pitanju klupica za štavljenje kože. Čini sa da je tumačenje A. Ivića o kotvi sidru najbliže istini. U ilirskim grbovnicima ne pojavljuje se grb Sankovića, ali tu je grb Bogopankovića – ogranka porodice, čiji pak grb nema veze sa grbom Sankovića.

pečat Radiča Sankovića

25

Pavlovići/Jablanovići/Radenovići Na šest pečata prikazana je kula odnosno utvrđen grad. Najstariji je iz 1397. Broj kula varira između 1 i 3. To nije grb – ne javlja se na štitu – verovatno je načinjen po uzoru na dubrovački pečat. Na stećcima u Buljunima (kod Stoca) javlja se štit sa kulama, međutim groblje porodice je Pavlovac (kod Sarajeva) – teritorijalno nepoklapanje.

pečat velikog vojvode Radoslava Pavlovića (1432)

pečat Dubrovnika (1436)

Nikolići Sačuvana su dva grba porodice Nikolić (baba i unuk). Jedan je pripadao Stanislavi Nikolić (iz 1393.), a drugi Grguru Vukosavliću Nikoliću (1429.) Na pečatu je predstava jednoglavog orla koji je osvrnut (gleda na levu stranu). Ovog grba nema u ilirskoj heraldici. Članovi ove porodice bili su potomci humskih knezova Miroslava i Andrije, dakle rođaci su sa Nemanjićima. Petar Nikolić na stećku ima grb u Vranjevu, selu blizu Neuma. Crnojevići U ilirskim grbovnicima i na spomenicima grb je istovetan. Izuzetak je zmaj koji se javlja u Beogradskom grbovniku II. U Oktoihu se javlja monogram na grudima orla. Nekada se oko orlovih krila javljaju i šestokrake zvezde. Orao je zlatan na crvenoj pozadini, uokviren lovorovim vencem. Ovaj venac je iskorišćen za grb Crne Gore u SFRJ koji je njime bio uokviren. Fragment krune s mitre Kantakuzine Branković Umesto krsta na mitri se nalazi fragment krune. Mitra je ručni rad Kantakuzine Branković, ćerke despota Stefana Brankovića i supruge grofa Urlliha Celjskog koji je poklonila Mitropoliji Beogradskoj. Kruna je bar 100 godina starija. Kruna je sastavljena iz delova, povezanih šarnirom. Ove krune nisu glavne krune; u Zadru je uz mošti Sv. Šimuna nađeno 9 fragmenata slične krune koje je darivala Jelisaveta, ćerka bana Stjepana Kotromanića i žena ugarskog kralja Ludovika. Početkom veka bilo ih je 10, ali ovaj koji fali nije prenet u Beograd jer se za beogradski primerak zna mnogo ranije. Beogradska kruna ima međudelove (za razliku od zadarske) kroz koje se provlače igle. Ista kruna nađena je u grobnici kraljice Marije – ćerke Ludovika i žene Žigmunda Luksemburškog. Radi se o ukrasnim krunama koje su nošene svaki dan, kao nakit. Pripadale su Jelisaveti i njenim kćerima koje su u detinjstvu nosile takve krune, što je posvedočeno predstavama na reljefima. Krajem 14. veka izlazi iz mode, čime postaje zgodno sredstvo za zavetne darove. Desetak segmenata iz Zadra, uz 6 sahranjenih sa Marijom i 1 iz Beograda (ukupno 17) govori da se radilo o više kruna.

26

24. april 2008. Ilirska heraldika Srednji vek → Ilirska heraldka→ Moderno doba Izmišljanje i korišćenje tradicije. Ilirska heraldika nastala je u 16. veku. POJAM: korišćenje tradicije koja se obnavljala. Politički i ideološka termin ujedinjenja balkanskih naroda. Knjige grbova pojavile su se u Italiji, Španiji, Austriji krajem 16. i početkom 17. veka. Ilirska heraldika vezana je za lični projekat Petra Grgurića – Don Pedra. Istorijske okolnosti: rat na Kipru; srušena je moć turskih pomorskih snaga. Počinju pripreme za početak rata Austrije i Turske. Usled toga javlja se aktivnost Vatikana na stvaranju hrišćanskog saveza (slovenskog) protiv Turaka. Uloga Slovena bila je važna zbog mogućnosti podizanja unutrašnjih pobuna. Istakli su se Srbi koji su 1594. u Banatu podigli ustanak. Zbog toga su po gašenju ustanka spaljene mošti Svetog Save. Rimska kurija i Habzburzi obećavali su pomoć Balkanu, ali su i propagirali rat. U Dalmaciji, Dubrovniku, Boki delovao je slovenski pokret nastao u krilu katoličke crkve, a koji se pozivao na srpsku istoriju. Ovo je jedan od prvih projekata jugoslovenstva. Obeleženo je stvaranjem istorijskih konstrukcija. Jedna od njih je da je ceo zapadni Balkan naseljen Ilirima. Pored toga izmišlja se slovensko poreklo značajnih istorijskih ličnosti. Trag svih ovih priča dovodi po Petra Grgurića u Dalmaciji. Poraz Turaka kod Lepanta 1571. dao je podsticaj ratu na Balkanu. Petar je imao čin admirala, ali je želeo da postane vitez, a za to mu je bio potreban dokaz o plemićkoj tituli. Da li je postojala veza sa srednjovekovnom porodicom Ohmućević iz Bosne koja je zabeležena u 14. i 15. veku? Solovjev misli da postoji, ali Dinić i Ćirković misle da je Don Pedro tu vezu izmislio. Za Ohmućeviće se vezuje Relja Krilatica – istorijska ličnost, ćesar iz 14. veka, Dušanov velmoža. Umro je bez potomaka tako da Petar nema nikakve veze sa njim. Da li je već postojala neka tradicija u 16. veku koju je Don Pedro samo usvojio ili je on tvorac, izumitelj tradicije? Nema istorijskih podataka tako da je verovatno Petar Grgurić sam napravio spoj. Don Pedro je ulepšavao porodičnu istoriju jer se nadao da će dobiti plemićku titulu, ali i posede. Kako bi dokazao svoje poreklo morao je imati plemenite pretke, koji nisu postojali, pa se u prvo vreme koristio usmenom tradicijom. U sledećoj fazi nastaje: „Rodoslovlje gospode srpske i bosanske“ na pergamentu prilepljenom na poleđinu slike iz franjevačkog samostana u Sutjesci. To predstavlja početak knjige. 1595. godine nastaje GRBOVNIK – kruna njegovih dokaza. U njemu se nalazilo 150 grbova u boji. Tu se nalaze grbovi stvarne srpske vlastele, ali prikazuje i svoje porodično stablo (s tm što nema ženske strane). Danas ovaj prvobitni grbovnik ne postoji, ostao je prepis iz 1595. tako da postoji osnovana sumnja da se javlja i ranije. Na kraju je Don Pedro uspeo da dobije plemićku titulu. Zbog čega postoje prepisi Grbovnika? Do 19. veka nastalo je 20-ak kopija. Da li je postojao jedan original? Danas ne postoji don Pedrov original (nastao između 1590 i 1595). Prvi prepis je nazvan po vlasniku Korenićev Neorićev. Godine 1594. godine Ohmućević je već dobio plemstvo, uz takođe falsifikovane povelje. Prema greškama u pisanju ili sadržaju vide se „rodbinski odnosi“ među grbovnicima. Londonski grbovnik je urađen prema naslovnoj strani Wappenbuchlein Virgila Solisa iz 1555. godine. Naslovna strana ima i ćirilični i latinični tekst. Latinični tekst je prepisan od Solisa. U uvodu se kaže da je grbovnik prepisan iz jedne starije knjige iz biblioteke manastira Sv. Vasilija na Svetoj Gori. Tekst je sastavio ban od cimerja cara Stipana Stanislav Rubčić. Sadržaj (Korenić Neorić) • Ideološki program: 27

1. Sv. Jeronim – ogledalo i svetlost cele Ilirije i lav (brod don Pedra se zvao Sv. Jeronim). Sv. Jeronim je poreklom Dalmatinac – lokalni svetac. 2. Sv. Stefan i car Ilirije 3. Bogorodica u polumesecu iznad je zvezda – zaštitnica Ilirije. To grb Ilirije (deo hrvatskog grba). •

Grbovi: 1. grb cara Dušana – kompozitni grb ilirskih zemalja: Bugarska, Makedonija, Hum, Hrvatska (pravi grb), Slavonija (pravi), Srbija (beli dvoglavi orao sa austrijskom krunom), Raška i Bosna.

•

Zemaljski grbovi: 1. Beogradski grbovnik II i spaljeni Beogradski grbovnik donose grb kralja Stefana Uroša.

•

Porodice – grb vlasnika grbovnika po pravilu je najukrašeniji: Ohmućevići se nalaze odmah iza najvećeg plemstva. Ko su te porodice? Oko 19 porodica predstavljaju porodice don Pedrovih rođaka (izmišljenih i stvarnih), međutim u grbovnik ne ulaze grbovi porodica iz kojih su devojke koje su se udavale za Ohmućeviće što bi broj povećalo na 30-ak. Ko su ostali? Oni su određeni na osnovu političko-ideološkog programa. I sloj tog programa: u izgledu je bilo oslobađanje Balkana (kako su mislili) od Turaka. Zbog toga je bilo važno predstaviti se kao legalni naslednik zbog polaganja prava na zemlju. II sloj predstavlja preživelo bosansko i humsko plemstvo Dalmatinske Zagore. III sloj čine porodice koje u dobroj meri nisu postojale – ličnosti iz epske tradicije.

Pitanje autentičnosti ilirskih grbovnika. Spoj tradicije, izmišljene tradicije i interesa (ličnih interesa sastavljača i širih političkih). Iz ovih razloga postoji tako veliki broj prepisa. Pošto su se pojavili ilirski grbovnici postaju heraldička stvarnost. Tasovčićev zbornik koji se čuva u Muzeju primenjene umetnosti koji nije u boji ima dva grba koji se ne javljaju u ostalim: to su dva poslednja grba i predstavljaju grbove don Pedrovih sestrića. Jedan je takođe španski admiral Stefan (učestvovao u napadu na Englesku), a drugi Petar Ohmućević iza čijeg grba se javljaju krakovi krsta Sv. Jakova od Manče. Tasovčićev grbovnik se nalazio u Holandiji, zatim u Mađarskoj, pa u Senti. Papir od koga je napravljen nastao je između 1595.i 1616. godine (istorijski bi moralo pre 1595. kada Stefan gine). Grbovnik je crtao Holanđanin (oznake boja su na holandskom). Berlinski grbovnik je istovetan. Nije original ali je najbliži Ohmućevićevom originalu. Althanov grbovnik je najtačniji ćirilični grbovnik što ukazuje da je postojao jedan, originalni sa koga se prepisivalo. Palinićev je mali, porodični grbovnik. Fojnički grbovnik (iz veoma posećenog manastira, jedan od najprepisivanijih) sadrži grb Pjer Damjana Ohmućevića koji ukazuje na pretenzije najmlađe grane porodice. Ilirski grbovnici povezali su srednjovekovnu heraldičku građu i tradiciju i uspostavili novu tradiciju, oni su standardizvali građu. Vrlo je verovatno da je postojao neki raniji grbovnik (kraj 15/početak 16. veka) iz koga su ilirski prepisvani. Kasnije je ilirska heraldika veoma mnogo korišćena, posebno u 17. i 18. veeku kada su dodeljivana vojna plemstva. Takođe precrtavani su u knjigama važnim za nacionalni identitet Južnih Slovena. 28

Stematogafije – zbirke grbova. Jedna od najvažnijih je Stematografija Pavla Ritera Vitezovića, čoveka poreklom iz Alzasa, koji se veoma vezao za Hrvate. Stematografja sadrži samo zemaljske grbove. Veprova glava (možda nastala od grba Balšića) se ovde javlja kao grb Tribalije. Stematografija je rukom bojena. Druga najvažnija je Stematografija Hristifora Žafranovića iz 1741. godine. U njemu se nalazi predstava cara Dušana Silnog kako gazi turske spolije okružen vencem ilirskih grbova. Ova stematografija posvećena je Arseniju IV Jovanoviću Šakabenti. Iz nje su grbovi prešli na ustaničke zastave. Posebno je zanimljiv grb Raške koji predstavlja kombinaciiju potkovica (iz ilirske heraldike) i orla (Stari Vlah).

08. maj 2008. Crkvena heraldika (predavanje Dragomira Acovića) U vezi sa crkvenom heraldikom javlja se inicijalna diskrepanca. Monasi polažu 3 zaveta: zavet neženstva, siromaštva i obedijencije (pokoravanja). Dakle iz ovoga proističe da crkva ne bi smela da ima grb koji je svojevrsna paradigma taštine. Međutim ne treba smetnuti sa uma da je u srednjem veku crkva i feudalac, te ima sve potrebe da obeleži svoj posed, autoritet, ... za šta je heraldika idealno sredstvo. Domen prelata – to su visoki crkveni zvaničnici koji imaju i svetovna prava. Primetna je razlika između katoličke i pravoslavne crkve: s nestankom Vizantije pravoslavna crkva preuzima ulogu etnarha – zamenjuje državu na prostorima gde vlada islam. Pravoslavna crkva sastoji se od 9 pomesnih crkava koje su potpuno nezavisne i na čijem se čelu nalazi patrijarh. Četiri od njih su stare ili istorijske: Antiohijska, Jerusalimska, Aleksasndrijska i Vaseljenska (patrijaršija). Vaseljenska patrijaršija ne prihvata heraldiku, ali prihvata obeležja Romejskog carstva: dvoglavog orla simbol jedinstvenog univerzalnog duha – svetovni i duhovni izraz. Jerusalimska je otišla najdalje u prihvatanju koncepta heraldike. Jedino srpska i rumunska heraldika imaju potpuno razvijenu heraldiku. Rimokatolička crkva – u heraldici se javljaju dodatni simboli sa funkcijom ukazivanja na stepen autoriteta i neporecivosti (nepogrešivost) onoga ko ih nosi. Papa kao posrednik između neba i zemlje jedini ima pravo na tijaru koja je simbol ovo triregnuma (Ratzinger je tijaru zamenio mitorm sa trostrukim krstom). Takođe ima pravo i na 2 ključa: zlatni – ključ razrešenja i srebrni – ključ vezivanja. Kardinal je arhiepiskop koji je primljen u jedan aeropag. Ni u kardinala se ne sme sumnjati. Heraldička oznaka kardinala je crveni šešir koji sa svake strane ima po 15 kvasni. Šešir je zelen ukoliko je kardinal istovremeno i patrijarh. Nadbiskup ima pravo na zeleni šešir i po 10 kvasni. Pravoslavna crkva. Najstariji grb je grb Visariona Trapezuntskog koji je prešao u Firencu gde je prešavši u katoličanstvo postao kardinal Visarion. Sledeći grb pripadao je Grigoriju Cimblaku (Rihental sa sabora u Konstanci). Značajn je i grb Nikodima Metaksa (mitropolit sa Krita; parafernalije biskupa). Episkop Petronije Ljubibratić koristio je porodični grb (značajan je po tome što je potpisao Uniju, a zatim se pred kraj života odrekao). Radoslav Grujić – profesor na Bogosloviji i Arheologiji video je preko 100 episkopskih pečata iz 16. veka (Acović tek nekoliko!) i izdvojio nekoliko motiva koji se izdvajaju (moramo mu verovati na reč!):

29

•

ležeći lav i dvoglavi orao – potvrdu nalazimo na portretima (za života) patrijarha Arsenija III Čarnojevića: dvoglavi beli orao, lav, štit i kruna; parafernalije su procesioni krst i žezlo sa zmijom. Na nadgrobnoj ploči iz Krušedola nalazi se sve gore navedeno i još štit sa krstom na grudima orla. Arsenije III se smatrao potomkom Crnojevića iz Zete. Došavši u Austriju on i deca njegovog brata dobila su grofovsku titulu i grb sa dvoglavim orlom.

Arsenije Jovanović Šakabenta uveo je heraldiku con tuto force (punom snagom). Njemu je svoju „Stematografiju“ posvetio Hristifor Žefranović. Žefranović je svoje delo potpuno porecrtao od Vitezovića sem grba Raške što ukazuje na njenu važnost. Na posmrtnoj zastavi Šakabente nalazi se orao na crvenoj podlozi, ali i teritorjalne pretenzije srpskog naroda: srpska Turska, Bosna, Dalmacija, Dunavska Panonija. Prvi kvartir zauzima srpska crkva (rudimentarno), a peti crkva kao mjestobustitelj srpskog carstva (onaj ko u nedostatku cara upravlja narodom). Peti kvartir predstavlja teorijsko polje srpskog etnarha. Okolo se nalaze grbovi zemalja gde je jurisdikcija srpske crkve (čak i Pomeranija!). Povelje u Srpskoj pravoslavnoj crkvi – zasnovane su na modelu ruskih gramata (list sa navlakom od svile). Eparhije Bačka, Budimska i Temišvarska prve su dobile grbove. Patrijarh Josip Rajačić 1848. godine vraća Šakabentin kompozitni grb. 1922. obnovljena je Srpska patrijaršija i urađeno je konačno rešenje grba. Tada je uneta i panagija Sv. Save – znak koji pripada samo srpskom patrijarhu. Crna Gora Crna Gora je tokom istorije bila uglavnom teokratska država, tako da istoriju heraldike u Crnoj Gori možemo smatrati istorijom heraldike crkve u Crnoj Gori. Vladika Danilo stavio je na grudi dvoglavog orla grb (ilirski!) Petrovića – Sudića iz Hercegovine. U Austriji su episkopi uglavnom postajali plemići (obično pred kraj života!) tako da polje eparhije kombinuju sa ličnim poljem. Kod novih eparhijskih grbova ovo pravilo ne postoji. Novi srpski armigeri Postoji nekoliko načina sticanja plemstva za Srbe koji žive van Srbije i to uglavnom zavisi od toga ko vlada teritorijom. Venecija. Njihovo nobilijarno pravo razlikuje prave Venecjance (oni koji su do 13. veka upisani u Zlatnu knjigu Venecije – samo oni mogu da obavljaju državnu službu koju ne smeju da odbiju). Na osvojenim teritorijama prihvataju stanje (što se tiče plemstva) ali ne daju grbove. Dakle, u samoj Veneciji njihovo plemstvo ne važi. Retko se dešavalo da neko dobije poboljšanje grba (takav primer su Ivanovići iz Dobrote). Grb kotorske porodice Buća (tikva) – kada su postali protovestijari (kod Dušana i bosanskih vladara) tikvu na grbu su zamenili plavim krinom, a da nikoga nisu pitali. Kao što se vidi i iz prethodnog primera u Primorju su česti rečiti grbovi. Dubrovnik. Dubrovačko oligarhijsko plemstvo je svoju Zlatnu knjigu zatvorilo početkom 14. veka. Sveto rimsko i Austrijsko carstvo. SRC je nasledno, a ne izborno. Prvo je raspisivan „konkurs“ za nemačkog kralja koji je stupivši na položaj dobijao dostojanstvo i status svetog rimskog cara. Niko nije mogao dodeliti titulu sem cara. Nobilitacije su uvek bile nadnacionalne – nisu važila teritorijalna ograničenja (ne mora se imati posed kao u Mađarskoj). U Poljskoj novopridošlog plemića mora da usvoji neki od postojećih klanova.

30

Letera armales – grbovnica – do 17. veka imala je oblik listine, a od tada pa do karaja Carstva 1918. imala je formu knjige. Najveći broj srpskih plemića potiče upravo ili iz SRC ili iz Austrije. Vladala je sloboda u izboru motiva među srpskim armigerima. Često je grb predstavljao biografski zapis. Nije se obraćala pažnja na estetiku. Rusko carstvo. Od Petra Velikog ustanovljena je „Institucija činova“. Svi koji su bili plemići ili su im roditelji bili u državnoj službi morali su da predaju deca sa 7 godina u službu. Zatim su dečaci raspoređivani u državne službe kojima su pristpali sa 13 godina. Po stupanju u službu dobijali su i 14. čin i bila im je otvorena mogućnost napredovanja u upravi do 1. čina (kancelar). Od 9. čina postajali su lično plemstvo – imali su zemlju ali bez mužika. Od 6. čina postajali su nasledno plemstvo, sa mužicima. Strancima je bilo omogućeno da pregovaraju u koji će čin ući jer je Rusiji falilo vojnika. Tako su pojedini srpski zastavnici odlazili u Rusiju i postajali ruski pukovnici – što je ekvivalent 6. činu – dakle nasledno plemstvo. Grof Vladislavić Raguzinski bio je dubrovački plemić utvrdio je rusko-kinesku granicu. Ova granica i dalje važi. General Miloradović iz hercegovačkog srednjovekovnog plemstva Hrabrenovića u Rusiji je dobio unapređenje grba. Ugarska. Odsečene turske glave bile su karakteristične za grbove vojnog plemstva. Mašić od Poduna je poslednji Srbin koji je dobio nobilitet (1918.)...

15. maj 2008. Državna heraldika Prvi srpski ustanak – vojni uspesi i uspostavljanje institucija. Nahijski sudovi postaju sedišta vlasti. 1807. godine počinje traganje za heraldičkim simbolima. U najuži izbor ulazi ilirska heraldika i radovi Hristifora Žafranovića. Ustaničke zastave su prvi sloj gde se mogu videti simboli nove države, kao i politički program (neki njegovi delovi su još uvek sporni). Zastave su stizale iz Austrije. U Sremskim Karlovcima je postojala specijalizovana radnja za izradu zastava, a kasnije su oslikavane. Karađorđeva zastava iz 1804. – sačuvane su dve verzije: • Arhanđel Mihailo • Stefan Prvovenčani (crveni štit sa zlatnim krstom i ocilima, ispod je tekst) Krst sa ocilima je postojao i na nekim starijim zastavama u Austriji: Zastava Antonija Kljakića. Na njoj je oslikan arhanđel Mihailo, a pojavljuje se i crni dvoglavi orao (grb Austrije ili ruski carski grb) na grudima je krst sa ocilima na crvenoj podlozi. Politički program sačuvan je na zastavi Hadži Milentija Popovića iz 1807. godine: plavo crvena zastava sa kvadriranim štitom. U prvom kvadrantu je krst sa 4 ocila, u drugom su grane ili ključevi sa glavama sa krinom. Četvrti je ruka sa mačem (Hercegovina). Treći je orao sa potkovicama (Raška). Srbija, Bosna, Raška (Rasija), Rama – iskazana težnja ustanika (ideološki koncept). Karađorđev pečat pre 1806. godine – spolije, orlovi, krst sa ocilima (Srbija), ključevi (Bosna) iznad je dvoglavi orao, okolo je tekst. Pečat Praviteljstvujuščeg Sovjeta – nastao oko 1804. godine. Na njemu se nalazi grb Tribalije (veprova glava probodena strelom – ovaj motiv se nalazi i kod Rihentala, Grinberga; u Austriji se pojavljivala da bi prikazala aspiracije prema Šumadiji). Krst i ocila.

31

Zastava regularne ustaničke vojske iz 1809. godine – ruka sa mačem ispod krune (junaštvo, odlučnost), spojena dva polja (ispod bomba), veprova glava i krst sa ocilima. Vojvodska zastava Pop-Luke Lazarevića iz 1811. godine – ponavljanje sličnih elemenata; na poleđini zastave je nekad crni dvoglavi orao (Rusija). Pečati Pop-Luke Lazarevića i Magistrata beogradskog iz 1811. godine – jednostavnija heraldička varijanta: krst sa ocilima, a iznad kruna zatvorenog tipa. Marko Popović – simboli na javnim zgradama. Posle sloma Ustanka, 1815. nastaju drugi simboli i politika. Miloš Obrenović dolazi do bolje politike. 1830/35. – šira upotreba heraldičkih simbola nije bila moguća (uglavnom samo pečati). Miloš se postepeno boravio za zastavu. Srebrni krst sa ocilima na crvenom štitu – jedini simbol koji opstaje i doživljava transformacije. Sve je vezano za politiku; 1815. godine Miloš na pečat stavlja polumesec na zelenom štitu i tursku čelenku! 1819. (možda i ranije), čalma ali nema polumeseca, mantija i krst sa ocilima. 1820. hteo je da ozakoni zastavu, ali mu to nije pošlo za rukom. 1825. naručuje pečate za institucije u Beču i sebe lično i pečat suda knezova srpskih. Srpski grb sa kneževog konaka, rad Jovana Kovača iz 1830. Grb je uokviren sa dve grane (maslina ili lovor). Lokalna vlastela kombinuje šta stigne. 1830. godine kovač iz Zemuna je na knežev konak stavio krst od kovanog kvožđa (krst u „cvetu“ – odrana koža). Nisu ozakonjena znamenja Srbije (samo krst sa ocilima ostaje); a parafernalije su bile sporne. Zaglavlje „Srpskih novina“ iz 1834. – štit sa krunom uokviren maslinom i lovorom. Neusvojeni nacrt za grb – turska čalma, maslina, lovor. 1835. godine – Sretenjski ustav. Grb je rekonstrukcija: boja je crvenkasta, bela, hrast i maslina (blazoniranje!). 1838. – usvojen ferman crveno, plavo, bela zastava. Grb sa kneževskom porfirom i kruna – podignut je rang grbu, to se vidi iz parafernalija. Ovaj grb u naredne četiri decenije nije menjan. Miloš je pristao na četiri zvezdice (Turska), ali su brzo nestale iz upotrebe. Grb se 1882. menja: Novakovićev blazon, Štrelov crtež i rekonstrukcija Dragomira Acovića. Stojan Novaković je ovom prilikom napravio prvu heraldičku studiju. Dvoglavi orao na crvenom štitu na kome je kruna, krin, krst i ocila; hermelin sa krunom. Spajanje heraldičkih elemenata grba. Zastava sa dvora Kraljevine i grbovi sa taksenih marki iz 1884. i 1904. godine. Mihajlo Valtrović – formiranje parafernalija (plašt, orb i skiptar). Crna Gora Zastava iz 1913. godine. Grb Kraljevine SHS (1919 – 1921) Unutrašnji štit ima 3 dela (Hrvatska, Srbija i Slovenija). Kod Slovenije dolazi do spora (Ilirija - zvezda na plavom, grb grofova Celjskih). 1921. godine dolazi do promene – umesto jedne javljaju se 3 šestokrake zvezde. Dinastička heraldika Obrenovića Od kneza Mihaila: 4 ocila, kruna iznad, pored lav i zmija (stalno se javlja kod Obrenovića).

32

Uroboros – grb u obliku kože. Grb kraljevskog doma Obrenovića sa lancem Ordena svetog Kneza Lazara osnovanog povodom 500 godina od Kosovske bitke (autor Mihajlo Valtrović). Dinastička heradika Karađorđevića Odlika: čuvari štita – dva vojnika sa zastavama. Od 1916. na jelovniku se javlja nova varijanta – Solun!

Pitanja: aprilsko/majski ispitni rok: • šlem • boje • ocila • grb Kotromanića junski • • • •

heraldi i heraldske funkcije heraldičke parafernalije lav u heraldici južnoslovenskih zemalja heraldički elementi u grbu Srbije (geneza)

33