Categories Top Downloads
Login Register Upload

Hafız Divanı Şerhi-Sudi

April 25, 2017 | Author: duyfl | Category: N/A
Share Embed Donate
Report this link


Short Description

Download Hafız Divanı Şerhi-Sudi...

Description



1

İÇİNDEKİLER………………….…….……………….………………………………………………….l  İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ……………………….…..……..…..……………………………….………………………......lV  ÖNSÖZ KISALTMALAR……………..………….....…………………………..................................................Vll KISALTMALAR ÖZET………………………………………..………..………………………..………………………..Vlll  ÖZET SUMMARY SUMMARY………………………….…….…………………..……………………………………...…..X RY GİRİȘ..................................................................................................................................................... 1 GİRİȘ SÛDÎ΄NİNHAYATI,EDEBÎȘAHSİYETİVEESERLERİ..........................................................14 A-Hayatı .....................................................................................................................................14 B-EdebîȘahsiyeti........................................................................................................................26 C-Eserleri ...................................................................................................................................31 I.BÖLÜM.............................................................................................................................................45 I.BÖLÜM A.TÜRKEDEBİYATINDAHAFIZDİVANIȘERHLERİ .........................................................45 1.SÜRÛRÎȘERHİ .....................................................................................................................45 2.ȘEM΄ÎȘERHİ ..........................................................................................................................48 3.KONEVÎȘERHİ.....................................................................................................................49 4.SÛDÎȘERHİ ...........................................................................................................................51 B.SÛDÎ΄NİNHAFIZDİVANIȘERHİ...........................................................................................52 1.GENELBİLGİ ........................................................................................................................52 2.ȘEKİL ......................................................................................................................................58 a)Gazeller ............................................................................................................................................. 58 b)Kıtalar ............................................................................................................................................... 60 c)Rübailer ............................................................................................................................................. 61 d)Mesneviler......................................................................................................................................... 61 e)Kasideler............................................................................................................................................ 62 f)Muhammes ........................................................................................................................................ 62

3.MUHTEVA .............................................................................................................................64 a)Kișiler ................................................................................................................................................ 64 b)YerveNehirAdları........................................................................................................................... 91 c)Gruplar .............................................................................................................................................. 96 1. Ezrak-pûşân (Ezrak-libâs) ............................................................................................................ 96 2. Kalenderîler .................................................................................................................................. 97 3. Kızılbaşlar .................................................................................................................................... 99 4. Melâmîler ................................................................................................................................... 100 d)HafızDivanı΄ndaGeçenTürkKelimesi........................................................................................... 101

C.SÛDÎ΄NİNȘERHTEKULLANDIĞITEKNİKLER................................................................107 1.GRAMERBİLGİLERİ ........................................................................................................107 a−FonetikBilgiler .............................................................................................................................. 107 1. Harflerin Adlandırılması............................................................................................................. 107 2. Harekeler .................................................................................................................................... 108 3. Kelimelerin Okunuşu.................................................................................................................. 109 4. İki veya Daha Fazla Şekillerde Okunabilme............................................................................... 110 5. Bölgelere Göre Farklı Okuyuş .................................................................................................... 110 6. Şehirli ve Köylülerin Farklı Okuyuşu......................................................................................... 111 7. İranlılar ve Türklerin Farklı Okuyuşu......................................................................................... 111 b−BazıHarfveEdatlar ...................................................................................................................... 114 c−Masdarlar ....................................................................................................................................... 126 d−Fiiller ............................................................................................................................................. 126 1. Arapça Fiiller.............................................................................................................................. 126 2. Farsça Fiiller............................................................................................................................... 127 3. Geçisli ve Geçişsiz Olarak Kullanılan Fiiller.............................................................................. 128 4. Bildirme ve Dilek Kipleri ........................................................................................................... 128 5. Emir 1. Şahıs (Fi΄l-i Emr Mütekellim) ....................................................................................... 129 e−BileșikSıfatlar(Vasf-ıTerkîbî)...................................................................................................... 130 f−Tamlamalar(İzafetler) ................................................................................................................... 132



2

2.ANLAMBİLİMSEL ..............................................................................................................139 a−EDEBÎSANATLAR..................................................................................................................... 139 b−İKTİBASLAR ............................................................................................................................... 144 A. Türkçe İktibaslar........................................................................................................................ 144 B. Farsça İktibaslar ......................................................................................................................... 148 C. Arapça İktibaslar........................................................................................................................ 150 1.Ayetler................................................................................................................................... 150 2.Hadisler ................................................................................................................................. 155 3.Kelam-ıKibar ........................................................................................................................ 158 4.KısaCümleler........................................................................................................................ 160 c−BAĞLAM ..................................................................................................................................... 161 d−KAYNAKLAR.............................................................................................................................. 164 1. Yazılı Kaynaklar......................................................................................................................... 164 a−MüellifveEserler ................................................................................................................ 164 b−Sözlükler ............................................................................................................................. 167 2. Sözlü Kaynaklar ......................................................................................................................... 168

D.ELEȘTİRİLER .........................................................................................................................170 1.ȘARİHLERLEİLGİLİELEȘTİRİLER ........................................................................................ 176 a- Şekil ve Tertiple İlgili Eleştiriler ................................................................................................ 179 b- Nüsha Yanlışlığı ve Okuma Hataları ile İlgili Eleştiriler............................................................ 181 c- Gramatikal Eleştiriler ................................................................................................................. 183 1.EdatveEklerleİlgiliEleștiriler ............................................................................................. 183 2.FarsçaMasdarlarlaİlgiliEleștiriler ....................................................................................... 190 3.İmlâileİlgiliEleștiriler.......................................................................................................... 190 4.FiillerinÇatısıileİlgiliEleștiriler .......................................................................................... 191 d- Tasavvufî Eleştiriler ................................................................................................................... 191 e- Bilgi Yanlışlarının Eleştirilmesi ................................................................................................. 196 1.BazıKișiveKavramlarıBilmemekleİlgiliEleștiriler ............................................................ 196 2.EdebîSanatlarlaİlgiliEleștiriler ........................................................................................... 197 3.TarihHesaplamaylaİlgiliEleștiriler ..................................................................................... 197 4.TerimlerleİlgiliEleștiriler..................................................................................................... 198 5.KelimelereYanlıșAnlamVerilmesiyleİlgiliEleștiriler ........................................................ 200 6.CümleninAnlamınınYanlıșVerilmesiyleİlgiliEleștiriler.................................................... 201 f- Tercümenin Muğlâklığıyla İlgili Eleştiriler ................................................................................ 208 g- Üslup Açısından Eleştiriler ........................................................................................................ 210 2.HAFIZHAKKINDAKİELEȘTİRİLERİ...................................................................................... 216 a- ÖVGÜ ........................................................................................................................................ 216 1.HerkesinHoșunaGitmesiveVecizOlması .......................................................................... 216 2.BazıGazellerininMucizeDerecesindeOlması..................................................................... 217 3.BeyitlerindekiMuhayyellik.................................................................................................... 217 4.DilininAnlașılırlıkveSadeliği............................................................................................... 217 5.TeșbihlerindekiOrjinallik ..................................................................................................... 218 6.BeyanındakiBüyü.................................................................................................................. 220 7.DiğerȘairlerleMukayese ...................................................................................................... 220 a)Zahîr΄leKarșılaștırılması.................................................................................................. 221 b)NizamîileKarșılaștırılması.............................................................................................. 221 c)KâtibîileKarșılaștırılması................................................................................................ 222 d)AsafîileKarșılaștırılması................................................................................................. 222 8.GazeldekiÜstadlığı ............................................................................................................... 223 9.AtasözüNiteliğindekiBeyitleri ............................................................................................. 223 10.ȘiirlerindekiUlviyeti............................................................................................................ 224 11.Hafız΄ınİfadelerininİyiyeYorumlanması............................................................................ 224 12.Hafız΄laİlgiliMenkıbe ......................................................................................................... 226 b- YERGİ ....................................................................................................................................... 226



3

1.ÜslupAçısındanEleștirmesi ................................................................................................. 226 2.KafiyeAçısındanEleștiriler................................................................................................... 227 a)AdıKonulmamıșKafiyeAyıbı ......................................................................................... 228 b)KafiyeTekrarıAyıbıNasılHafifleștirilebilir? ................................................................. 229 3.AnlamAçısındanEleștiriler .................................................................................................. 229 4.Hașv-iKabih.......................................................................................................................... 230 5.VezninSebepOlduğuYanlıșlar ............................................................................................ 231 6.DinîAçıdanEleștirmesi ........................................................................................................ 232 7.BașkalarınınEleștirileriniNakletmesi................................................................................... 233

E−DİLVEÜSLUP.......................................................................................................................236 1.ARKAİKKELİMELER .......................................................................................................236 2.BAZIÇEKİMveYAPIMEKLERİ......................................................................................256 A-SIFAT-FİİLLER............................................................................................................................. 256 B.ZARF-FİİLLER ............................................................................................................................. 259 C.KİPEKLERİ .................................................................................................................................. 263 D.İYELİK3.ȘAHISEKİNİNFARKLIKULLANILIȘI .................................................................. 265

3.BAĞLAMAEDATLARI .....................................................................................................267 a.TürkçeAsıllıOlanlar ....................................................................................................................... 268 b.FarsçaAsıllıOlanlar ........................................................................................................................ 276 c.ArapçaAsıllıOlanlar ....................................................................................................................... 286

4.GÖSTERMEEDATLARI ...................................................................................................291 5.TÜRKÇEKELİMELERİNFARSÇATAMLAMADAKULLANILMASI ......................292 6.CÜMLEYAPISI ...................................................................................................................292 II.BÖLÜM .........................................................................................................................................304 KAVRAMLARSÖZLÜĞÜ .........................................................................................................304 SONUÇ...............................................................................................................................................461 SONUÇ KAYNAKÇA......................................................................................................................................465 KAYNAKÇA





4

ÖNSÖZ KlasikEdebiyatımızındahaiyianlașılabilmesiiçinedebiçalıșmalarınsadece Türkçe ile yazılı olan eserlerle sınırlı kalmayıp bu edebiyata büyük çapta etki ve kaynaklık yapan Fars Edebiyatına da intikal etmesi gerekir. Ortak bir remiz ve mazmunlar dünyasına sahip olan bu iki edebiyatın șekillenmesinde büyük çapta etkisi olan ve lisânu’l-gayb lakabıyla anılan Hafız’ın, büyük bir lirizm ve coșku ile söylediği șiirleri asırlar boyu Farsça’nın bilindiği ve konușulduğu üç kıtalık bir coğrafyaüzerindederinbiretkibırakmıștır.Șiirlerininmucizederecesineyaklaștığı söylenen Hafız-ı Șîrâzî hem Fars Edebiyatında hem de Türk Edebiyatında en çok okunan ve sevilen șairlerin bașında gelmektedir. Mevlana Câmî Baharistan adlı eserindetercümesișușekildeolanbirkıtanakleder: Her ne kadar Hazret-i Muhammed benden sonra peygamber gelmeyecektir buyurmușsa da șiir sanatında üç kiși peygamberdir: Destanda Firdevsî, kasidede Enverî,gazeldeSa’dî.1 Ali Nihat Tarlan bu rivayeti naklettikten sonra buna ek olarak Hafız hakkında sorulan bir suale verilen cevabı kaydeder ki o da șudur. “Bugzâr ki ân Hudâ-yıși'rest.”Bırak,oșiirinTanrısıdır.2

 1 2

MollaCâmî,Baharistan,(çev.M.NuriGençosmanoğlu),İstanbul1990,s.251. Ali Nihat Tarlan, “Hafız-ı Şirazî” mad., Türk Ansiklopedisi, C. XVIII, Ankara 1970, s. 311.



5

Farsça'ya kuvvetle hakim olan Divan șairleri böylesine lirik ve coșkun bir șairin șiirlerini ellerinden düșürmedikleri gibi, daha geniș bir okuyucu kitlesi tarafındananlașılmasıiçin HafızDivanı’naçokkısabirsüresonraTürkçeșerhlerde yazılmıștır.Bușerhlerarasındadikkatlibirzekavesağlambirmantıkürünüolduğu otoritelerce kabul edilen ve emsallerinden temayüz eden birisi vardır ki kendinden önce yazılan iki șerhi neredeyse tamamıyla unutturmuștur. Üstelik bu șerh sadece Türkçe konușulan yerlerle sınırlı kalmamıș, kıtalararası bir yüceliğin de sahibi olmuștur, Çünkü İranlılar Hafız'ı daha iyi anlayabilmeleri için bu șerhi Farsça'ya tercüme ettikleri gibi bu șerhin matbu nüshasının 1. cildi Almanca'ya tercüme edilmiștir.BușerhinmüellifiBosnalıSûdî'denbașkasıdeğildir. Sûdî eserindeki bu ayrıcalığın farkındadır. O Hafız'ın bir beytini șerh münasebetiyle șunları söyler: Bir șey müstahak olmayan birinin eline düșse çok sürmez bir gün ehlinin eline düșer. Nitekim bazı kitaplar ehliyetsizlerin eline düștüktensonrabirgünehilolanbirisininelinegeçer.2/90. Doktoratezkonumuz olanSûdî: Șerh-iDivan-ıHafız (Kelimeler-RemizlerKavramlar)adlıçalıșmamıziçinkaynakolarakİskenderiye-Bulak1250/1834’te3cilt halinde basılmıș olan Șerh-i Divan-ı Hafız baskısı esas alınmıștır. Çok nadir kısımlarda metindeki kopukluk ve kapalılığın giderilmesi için Süleymaniye Kütüphanesi Nazif Pașa 635'te kayıtlı yazma nüshaya atıfta bulunulmuștur. Dipnot hacminin fazla yer kaplamaması için  Șerh-i Divan-ıHafız’la ilgili dipnotlar hemen iktibas edilen kısımdan sonra cilt ve sayfa numarası verilerek gösterilmiștir.



6

Sözgelimiiktibastansonraverilenmeselâ 1/245rakamıiktibasedilenkısmınmatbu eserin1.cildinin245.sayfasındaolduğunugöstermektedir.Yazmanüshaiçiniseyine iktibasedilenkısımdanhemensonravaraknumarasıverilmiștir. İlkolarakbirgirișmahiyetindeeserinmüellifihakkındabilgilereverilmiștir. BubilgilerinbulunduğusınırlısayıdakikaynaklarınyanındaSûdî’ninkendieserinde zamanzamanserpiștirdiğibilgilerebașvurulmușvehayatınıaydınlatanbazıbilgilere ulașılmayaçalıșılmıștır. Daha sonra müellifin edebî șahsiyeti hakkında bazı hükümler tespit edilmiștir.Buhükümlerintespitineesasolmaküzerebașkalarınınkendisihakkındaki hükümleriyle ağırlıklı olarak Șerh-i Divan-ı Hafız olmak üzere kendi eserlerinde geçenbazıbilgilerkaynakolarakkullanılmıștır. Çalıșmamızın I. Bölümünde Sûdî’den önce Hafız divanına yazılan șerhler hakkında tanıtıcı kısa bilgiler verilmiș ve bu eserlerin bulunduğu yerler mkutup.gov.tr TürkiyeYazmalarıTopluKataloğu’nadayanılarak mkutup.gov.tradresindebulunan r belirtilmiștir. Daha sonra Hafız divanının en sağlam ve doğru șerhi olduğu otoriterlerce kabul edilen Sûdî șerhihakkında tanıtıcı bilgiler verilmiștir. Genel bilgiler eserdeki nazımșekillerinin(gazel,kıta,rübaî,kaside,mesnevi,muhammes)sayısı,türüvekaç beyittenteșekkülettiğihakkındakibilgilerdir.Muhtevaolarakeserdegeçenkiși,yer



7

ve grup adları ve onlar hakkında eserde geçen tanıtıcı bilgiler toplu olarak gösterilmiștir. ȘerhMetodubașlığıaltındaeserdegeçengramerbilgilerikategorizeedilerek özet olarak verilmiștir. Daha sonra eserde geçen edebi sanatlarla ilgili bilgiler, iktibaslarveSûdî’ninbueseriyazarkenbașvurduğukaynaklarbelirtilmiștir. Sûdî’nin eleștirileri; Șarihlerle İlgili eleștiriler ve Hafızla İlgili Eleștiriler olmak üzere iki ana bașlık altında kategorize edilmiștir. Șarihlerle ilgili eleștirileri eleștirinintürünegörealtbașlıklaraltındagösterilmiș,Hafızlailgilieleștirileriövgü ve yergi olmak üzere iki kısma taksim edildikten sonra alt bașlıklar halinde sınıflandırılmıștır. Dil ve Üslup bașlığı altında eserdeki Türkçe unsurlar ele alınmıș, eserde geçen arkaik kelimeler, bazı çekim ve yapım ekleri, bağlama edatları, gösterme edatları topluca verildikten sonra eserdeki cümle yapısı ve bu yapının getirdiği zorluklarınașılmasıiçinbazıbilgilerverilmiștir. Çalıșmanın II. Bölümünde eserde geçen ve edebî değeri haiz bulunan bazı kelime, remiz ve kavramlar alfabetik olarak sıralanmıș, çalıșmanın hacminin büyük olmamasıiçinbunlarlailgiliçokazsayıdașiirörnekleriverilmiștir. Bu çalıșma bu konunun seçilmesi hususunda teșvikleri ve ısrarları ile bizi yönlendiren danıșman hocamız Yard. Doç. Dr. Sadık ARMUTLU’ya büyük bir șükran borçludur.  Ayrıca çalıșmanın șekillenmesi ve diğer hususlarda her zaman



8

yardımlarınıgördüğümDoç.Dr.KazımYOLDAȘ,Doç.Dr.SüleymanÇALDAKve Prof. Dr. Hasan KAVRUK hocama da en derin teșekkürlerimi arz etmeyi bir borç bilirim. İbrahimKAYA



9

KISALTMALAR KISALTMALAR age.:Adıgeçeneser bk.:Bakınız Böl.:Bölge C.:Cilt çev.:çeviren DİA:DiyanetİslamAnsiklopedisi H.:Hicrî hzl.:Hazırlayan İA:İslamAnsiklopedisi Ktp.:Kütüphanesi M.:Miladî mad.:Maddesi MEB:MilliEğitimBakanlığı Müd.:Müdürlüğü öl.:Ölümü s.:Sayfa S.:Sayı SBE:SosyalbilimlerEnstitüsü vb.:Vebenzeri vd.:Vediğerleri Y.         : Șerh-i Divan-ı Hafız, Süleymaniye Ktb. Nazif Pașa 665'tekayıtlı yazmanüsha. Yay.:Yayınları yy.:Yüzyıl



10

ÖZET 16. yüzyılda yașayan Sûdî İran Edebiyatının temel klasiklerinden üçü hakkında șerh yazan bir müelliftir. Bunlar Hafız-ı Șîrâzî’nin Divan’ı ve Sa’dî-i Șîrâzî’ninBostanveGülistanadlıeserleridir. Bueserlersadeceİran’dadeğilAnadolusahasındadaençokokunaneserler arasında önemli bir yere sahiptir. Ayrıca Hafız-ı Șîrâzî’nin Divan’ı ve Sa’dî-i Șîrâzî’nin Bostan ve Gülistan adlı eserleri dünyanın birçok dillerine tercüme edilmișlerdir.Türkçe’yedeçoksayıdabunlarıntercümeveșerhleriyapılmıștır. Bu çalıșmada Bosnalı Sûdî’nin Hafız Divanı’na yaptığı ve araștırıcıların takdirini kazanan Șerh-i Divan-ı Hafız adlı eser ele alınmıștır. Eser Hafız Divanı șerhlerinden matbu olan tek eserdir. Diğer șerhlerin ise sadece yazma nüshaları bulunmaktadır. Șerhin sözlük anlamı yarma ve açma ve ayırma demektir. Terim anlamı ise edebî bir metnin daha iyi anlașılabilmesi için metinde geçen kelimelerin gerçek ve mecazanlamlarınıbelirtilerek,deyimveterimlerinkendidönemindehangianlamda kullanıldığını göstererek açıklama yapmak demektir. Metni șerh eden kișiye șarih denilir. Farsça metinlerin șerhinde önce metin yazılır, daha sonra metinde geçen kelime ve terimlerin anlamı verilir. Fiillerin hangi kipten olduğu ve eklerin hangi fonksiyonlarıtașıdığısöylenir,dahasonrabeytintopluanlamıverilir.Bütünbunlara



11

ek olarak manzum metinlerin șerhinde nazım șekli, aruz ve kafiye bilgisi, edebî sanatlardakısmenelealınmaktadır.Ayrıcașarihdiğerșerhlereyaptığıeleștirilerede eserindeyerverir. Farsçaeserlerin șerhindeönceliklihusus dahaçokanlașılmasıizahamuhtaç olan kısımların açıklanmasıdır. Diğer kısımlar bir nevi geniș tercüme denilebilecek özellik tașır. Bu tarz eserlerde dili öğretmek gayesi ön plandadır. Bununla beraber șarihler yeri geldikçe metnin anlamlandırılmasında edebî sanatlar ve tasavvufî yorumlaradabașvurmușlardır.BudurumSûdîșerhindedegözeçarpar. Bu araștırma iki bölümden olușmaktadır. Önce bir giriș olarak Sûdî’nin hayatı, eserleri ve edebî șahsiyeti hakkında bilgi verilmiș, 1. bölümde Türk EdebiyatındakiHafızDivanıșerhlerihakkındatanıtıcıbazıbilgilerverildiktensonra Sûdî’ni Șerh-iDivan-ıHafız adlıeseridilbilimselveanlambilimselolarakincelenmiș ve müellifin diğer șarihlere yönelttiği eleștiriler sınıflandırılmıștır. 2. bölümde ise eserdegeçenveedebîdeğerihaizbulunanbazıkelime,remizvekavramlaralfabetik olarak sıralanmıș, çalıșmanın hacminin büyük olmaması için bunlarla ilgili çok az sayıdașiirörnekleriverilmiștir.



12

SUMMARY Sudi is an author who lived in the 16th century and wrote three annotation (șerh) (șerh about the classical sources of Persian literature. These are: Hafız-ı Șirazi

Divanı,Sadi’s(SadiofȘiraz)BostanandGulistan. These books are widely read not only in İran but also in Anatolian region. Șirazi’s Divan and Sadi’s Bostan and Gulistan were translated into many world languages.TheirtranslationsandcommentariesintoTurkishweremademanytimes. This study examines Șerh-i Divan-ı Hafız which was prepared by Sudi of Bosnia and was valued highly by many scholars. The textis the only published one among the Hafız’s Divans. Other annotations (șerhs) (șerhs) have only manuscripts in the libraries. Dictionary meaning of șerh is to split, to uncover and to separate. But its meaninginTurkishliteratureistogivetherealandmetaphoricmeaningsofwords andtoexplainthemeaningoftermsandidiomsusedatthattimeinordertomakea literary work more understandable. The person who does the work of all the explanationandannotationisnamedannotator(șarih) șarih). șarih) Beforeannotationofthetextstheorginaltextiswritten.Then,themeaning of words and expressions are explained. The conjugation of the verbs and the function of the affixes are explained. Later, the general meaning of the couplet is given.Inadditiontothese;thetypeoftheverse,prosody(aruz aruz),rhymeandrhetoric aruz



13

are partly dealt with in the annotation of the verse. Moreover, the annotator gives placetoliterarycriticisminhisworkwhichhedidtootherannotations. IntheannotationofthePersianworks,theprimaryissueistorevealtheparts thatneedexplanation.Otherpartsseemtobeatranslationpreparedindetail.Inthis type of works, the main purpose is to teach the language itself.  However, the annotatorssometimesusemysticinterpretationsandrhetorictomakethetextclear. ThissituationisalsoobservedinSudi’swork. Thisstudyconsistsoftwoparts.TheintroductionpartcoversthelifeofSudi and his works and literary personality. The first section gives some explanatory informationabouttheannotationsofHafızDivaninTurkishliterature.Inaddition, theworkofSudi’sȘerh-iDivan-ıHafızisinvestigatedlinguisticallyandsemantically. Then,thecriticismthattheannotatormadetootherannotatorsisclassified.Inthe second section; some words, expressions and symbols that have literary value are orderedalphabetically.Forthesakeofbrevity,alimitednumberofcoupletisgiven.



14

GİRİȘ GİRİȘ SÛDÎ΄N SÛDÎ΄NİNHAYATI,EDEBÎȘAHSİYETİVEESERLERİ ΄N ΄NİNHAYATI,EDEBÎȘAHSİYETİVEESERLERİ İNHAYATI,EDEBÎȘAHSİYETİVEESERLERİ A-Hayatı Hayatı Sûdî hakkında kaynaklarda fazla bilgiye rastlanmaz. Burada Și΄ru΄l-Acem müellifinin Hafız hakkındaki bir yakınmasını tekrarlamak istiyoruz. Șibl-i Nu΄mânî Hafız için șöyle der: Böyle büyük bir müellif Avrupa ülkelerinde yașasaydı hayatı hakkında ciltler dolusu bilgilerle karșılașırdık, maalesef Hafız hakkında tezkire sahiplerinin yazdıkları araștırıcının susuzluğunu gidermekten çok uzaktır3. Benzer yakınmayı Sûdî için yapmak gerekecektir.  Böyle bilge bir șahsiyetin yașadığı dönemdevedahasonralarılayıkıylaelealınmamasınanekadarteessüfedilseyeridir. Birinci derecede kaynaklardan Atâyî (öl. H 1044) Zeylü΄ș-Șakâyık adlı eserinde BosnaasıllıolduğuveİbrahimPașasarayındamuallimlikettiğindenbașkahayatıile ilgiliherhangibirbilgivermez.4 KâtipÇelebi(H1000–1067)΄nin Fezlekeisimlieserindekiifadelerbazıterkip vetamlamalaravarıncayakadarAtâyîileaynıdır.Sûdî΄ninçokkısabirhaltercümesi ve4adeteseriverilmektedir.5 Müstakimzâde Süleyman Sa΄deddin Efendi (H. 1131–1202) Mecelletü΄n-

Nisab΄ta Atâyî΄nin sanatkârane ifadelerini daha sade ve kısa olarak Arapça ifade eder.6. Sûdî΄ninhayatınadairbilgilerionuneserlerindeserpiștirilmișolarakmuhtelif meselelerdenbahsederkenkullandığıifadelerdenanlıyoruz.

 3

Șibl-iNu΄mânî,Și΄ru΄l-Acem,(Farsça΄yaçeviren:SeyyidMuhammedTakîFahrîDâ΄îGîlânî),C.II,

Tehran1363,s.165. 4

Nev΄îzadeAtâyî,Hadâyıku΄l-HakâyıkfîTekmileti΄ș-Șakâyık,C.ll,(hzl.AbdülkadirÖzcan),İstanbul

1989,s.332. 5

KâtipÇelebi,Fezleke,C.I,İstanbul1286/1869,s.7.

6

MüstakimzâdeSüleymanSa΄de΄ddinEfendi,Mecelletu΄n-Nisâb,(Tıpkıbasım),Ankara2000,s.262a.



15

Sûdî΄nin asıl adı Ahmed olup Bosna΄nın Foça șehrine yakın Çayniça kasabasına bağlı Sûdiçi köyünde doğmuștur, Bosnalı müelliflerden Șakir Sikiriç, PriloziadlıeserindeonunbuköydedoğduğunuNazifM.Hocaeserindekaydeder.7 Sûdînisbetismionundoğumyerinigöstermektedir.OnunOsmanlıMüellifleriisimli eserde8 Foçalı olarak gösterilmesi büyük bir ihtimalle Çayniça kasabası ile Sûdiçi köyünün Türk müelliflerince daha çok tanınmıș olan bu șehre (Foça΄ya) bağlı bulunmalarının neticesidir.9 Sûdî΄nin doğum tarihi bilinmemektedir, ailesihakkında da herhangibirbilgiyekaynaklardarastlanılmaz.SonzamanlarakadarsadeceSûdî veyaSûdî-iBosnevîolaraktanınmaktaidi.Kaynaklaradınızikretmez.SadeceAtâyî

Zeylü΄ș-Șakâyık΄ınmetindeğilfihristkısmındaadınınAhmetolduğunusöyler.10 AsıladınınAhmedolduğunu Șerh-iGülistanadlıeserininkendielyazısıile yazılmıș bir nüshasından 1037/1627–28 tarihinde istinsah edilmiș ve Bosna Hersek GaziHüsrevPașaKütüphanesindebulunanyazmanüshadakikayıtgöstermektedir. BuradaadınınAhmetolduğununyazıldığınıHazımȘabanoviçKnijevnostmuslimana

BiHnaorientalninyezicima(Biobibliografiya)adlıeserindekaydeder.11 Tahsil hayatına önce Foça ve daha sonra da Sarajevo΄da bașladığı tahmin edilmektedir. Șerh-iGülistan΄dageçen,“gil-ihoș-bûy”hakkındaki;“Hazret-iȘeyhin buyurduğını biz Bosna sarayında müșahede eylemișiz ki mezkûr balçığı bir küçük fuçıya, İstanbul΄da bal fuçısı gibi, korlar ve ana gül yaprağı yolup dökerler. Ve nice zaman ol fuçıda gül ile âmîhte gili dögerler, andan sonra pâre pâre kurudurlar ve lazımoldukçahamamdahatunlaristi΄maliderler.”12ifadelerionunBosnasarayında birsürekaldığınıgöstermektedir. Osmanlı Devleti΄nin büyük sadrazamlarından biri olan Bosnalı Sokollu Mehmed Pașa (1505–1579)΄nın sadrazam olması birçok Bosnalının eğitim görmek için İstanbul΄a gelmelerine sebep olmuștur. Sûdî de bunların arasındadır.  Sûdî΄nin  7

NazifM.Hoca,Sûdî,Hayatı,EserleriveİkiRisalesininMetni,İstanbul1980,s.11

8

MehmetTahir,Osmanlı,Müellifleri,C.1,İstanbul1972,s.432.

9

NazifM.Hoca,age.,s.11.

10

NevîzâdeAtâyî,age.,C.ll,s.332΄deisesadeceSûdîolarakkaydetmekteveadınıvermemektedir.

11

NazifM.Hoca,age.,s.12.

12

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.27.



16

İstanbul΄da hangi medresede ders gördüğü hakkında da bir bilgi yoktur, ama zamanınınbilginlerindenistifadeettiğisöylenebilir. Sûdî΄nin daha sonra İstanbul΄dan ayrılarak Diyarbakır΄a ve Șam΄a gittiği eserlerindeki kayıtlardan anlașılmaktadır. Sûdî΄nin İstanbul΄dan ayrılıș tarihi ve bu esnada kaç yașında olduğu hakkında da kaynaklarda bilgi yoktur. Bu esnada 20–25 yașlarındaolduğutahminolunmaktadır.13 Bu yolculuk esnasında muhtemelen Erzurum΄dan geçtiğini, onun Hafız șerhinde geçen “nergisîn kabâ” ifadesini açıklarken kullandığı ifadelerden anlașıldığınıNazifHocailerisürer.14Sûdî΄ninifadelerișöyledir: Kırk yıla yakın bir zaman önce böyle bir kaftanı bir Gürcü beyzadesinin üzerinde Rum diyarında gördüm. Onlardan birisine bu tür kaftana ne derler diye sordum.Bunakaba-yınergisîderlerdiyecevapverdi.Bu olaydanönceüstadımdan bubeytintahlilindekabâ-yınergisîvekasbınanlamlarınıtafsilatlıolarakișittiğimiçin orada bu elbisenin ne șekilde olduğu ve nasıl giyilip kușanıldığı iyice aydınlandı. 1/128––129.. Yukarıdaki ifadeler Șam ve Diyarbakır’a giderken değil de  dönerken Erzurum’a uğradığının göstergesi sayılmalıdır. Çünkü daha önce üstadlarından beytintahliliniișittiğinisöylemesibuziyaretindönüșyolundaolmasınıdahamantıklı göstermektedir. Daha sonra Șam΄a geçer ve burada bir süre tahsil görür. Șair olan Halîmî-i Șîrvânî (H. X. asır)΄den Gülistan΄ı okuduğu Șerh-i Gülistan΄da külâh-ı Tatarî terkibine külâh-ı emîrâne anlamı verdikten sonra “Mevlana Halîmî Șirvanî Șam-ı Șerîfdetavattunidüpednâvazifeilekâni΄oluptalebeninifâdesiyletakayyüdeylemiș, bu bende-i du΄a-gûylarına Gülistan ta΄lîm eyledikde böyle ifâde buyurdılar.” demesindenaçıkçaanlașılmaktadır.15

 13

NazifM.Hoca,age.,s.12.

14

age.,s.13.

15

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.217.



17

Buanlamıaynızamanda“ekâbir-i΄ulemâ-yıA΄câmdan”daișittiğinibelirttiği aynı yerde Molla Halîmî Șirvânî için oldukça övücü ifadeler kullanır. Șöyle der: “Nâdire-i zaman ve u΄cûbe-i devrân, sahib-i tesânîf-i râ΄ika ve mâlik-i kasâ΄id-i masnû΄ât-ı fâ΄ika efendimiz ve veliyy-i ni΄metimiz ve üstadımız Mevlana Halîmî Șirvanî”.16BenzerövücüifadeleriȘerh-iDivan-ıHafız΄datekrarlar.2/190.. Yine tahsili esnasında kendisiyle Șam΄da görüștüğünü bahsettiği bir bașka bilginMollaAhmedKazvinî΄dir.Sûdîonunhakkındașubilgileriverir:KanuniSultan SüleymanȘam΄daonayüzakçeemeklimaașı(oturak)bağlamıștı.2/190.. Mevlânâ Câmî΄nin kızkardeșinin oğlu diye hakkında bilgi verdiği Molla Mehmed Emin tahsil esnasında Șam΄da görüștüğünü belirttiği bir bașka âlimdir. 2/190.. Șam΄da tahsili esnasında kendisi gibi Anadolu΄dan gelen birkaç öğrenci de vardır. Eğitim gördüğü medreseye sadece Anadolu΄dan değil Semerkant΄tan da talebeler gelmektedir. Sûdî medrese hayatını ve öğrencilerle olan hatıralarını canlı ifadelerleanlatır.Bütünbunlarıșerhesnasındaherhangibirkavramıaçıklamakiçin verdiğibilgilerdenöğrenmekteyiz.Șöyleder: Tahsilim zamanında Șam΄a Semerkantlı birkaç öğrenci geldi, bunların bazısının mușt-zen (yumruk vurmak, boksörlük) fenninde biraz maharetleri vardı. Misafir oldukları için kendilerini hamama götürdük. Hamamda biraz terlediken sonrahamamınduvarınaokadaryumrukvurdularkitabirimümkündeğil.Meğerbu onlarınbirçeșitidmanıimiș.BașkabirkerebunlarlaRebvetarafınagezmeyegittik. Sohbet esnasında birisi arkadașına kalk da biraz oyun oynayalım dedi. Kalkıp oynamayabașladılar.Oyunesnasındabirisiarkadașınınkulaktozunaöyleșiddetibir yumrukvurdukiderhalyereserildiverengigömgökoldu.BizbirkaçRumîöğrenci öldüdiyekorktuk,fakatonlarhiçaldırmadı,kalkıpokișiyeaklıbașınagelenekadar masajyaptılar.17

 16

age,s.217.

17

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.303.



18

Șam΄dansonraBağdat΄agider.Oradadaeğitimhayatınadevameder.Burada bazıbüyüktüccarlarlasohbeteder.Bunlarınarasındailimvemarifetsahibikimseler devardır.Sûdîyerigeldikçebunlara Gülistan, Bostanve Hafız Divanı΄ndakimüșkül yerlerisorar.Birkerebutüccarlardan“çeșmâr”kelimesininanlamınısorarvealdığı cevabıkaydeder,dahasonralarıaynısoruyuMuslihu΄d-dînLârî΄yedesorar,onunda aynıAcemtüccarlarıgibicevapverdiğinibelirtir.18

Șerh-i Gülistan΄da Bağdat halkının Sa΄dî-i Șirâzî zamanında fasih Arapça ve Farsça konuștuğunu söyler ve kendi zamanındaki Bağdatlıları ise bu iki dili de bilmeyen“birbölükcehele”olaraktavsifetmektedir.19 Yine Șerh-iGülistan΄daKûfe΄denbahsederkeneskieserlerintamamenharap oluphâkileyeksanolduğunusöylediğiifadelerinsonundadünyanınfenasındanibret almak isteyenlerin Bağdat΄a uğramasını ve bir zamanlar meșhur ve güzel o memleketin nasıl harap olduğunu görmesini tavsiye eder. Necefliler eski tarihi eserlerin temellerini, tașlarını ve kiremitlerini sökerek kendi binalarında kullandıkları için bazen tarihi eserin varlığını bile tayin etmek mümkün olamamaktadır.20 Sûdî Necef΄΄te bulunduğu esnada burada da birçok âlimden istifade etmiș, ayrıcaHazret-iAli΄nintürbesininmücavirlerindenMevlânâEfdalü΄d-dîn΄legörüșmüș veHafızDivanı΄ndakibazımüșkilyerlerikendisindensormuștur.2/191..

Șerh-i Bostan΄da yine bir münasebetle Sûdî, meșhur sûfî Maruf-ı Kerhî΄nin kabrinin, eski Bağdat΄ın Kerh adlı bir mahallesinde bulunduğunu, kendisinin Bağdat΄tatahsildeikenKerh’inmamurbiryerveziyaretgâholduğunu,ayrıca,onun yakınında, aynı kabirde medfûn olan Cüneyd-i Bağdadî ile Serî Sakatî΄nin de kabri bulunduğunukaydeder.21Buveeserlerindegeçenbașka kayıtlardanSûdî΄nintahsil içinbirkaçyılBağdat΄takaldığıanlașılmaktadır. Diyarbakır΄ Diyarbakır΄daGörevliOlarakBulunması daGörevliOlarakBulunması evliOlarakBulunması  18

age.,s.482.

19

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.387.

20

age.,s.218.

21

NazifM.Hoca,age.,s.14.



19

Sûdî’nin bu tahsil hayatından sonra Diyarbakır΄da Mesudiye medresesine danișmend olarak görevlendirildiğini Șerh-i Bostan΄daki ifadeler göstermektedir.22 BugörevinMısır΄aseyahatindenönceveyasonraolduğuhakkındaelimizdeherhangi birbilgiyoktur.Diyarbakır΄dakigöreviesnasındaMuslihu΄d-dînLârîdeDiyarbakır΄da bulunmaktadır. Sûdî zaman zaman onun meclisineiștirak eder ve Bostan, Gülistan ve Hafız Divanı΄ndaki müșkül yerleri kendisine sorar.23 Onun iyarbakır΄da ne kadar kaldığıhakkındadaeserlerindeherhangibirkayıtbulunmamaktadır. Mısır΄ Mısır΄aSeyahat aSeyahat Sûdî΄nin Mısır΄a gittigi hakkında elimizde tek bir belge vardır. O da Șerh-i

Bostan΄dageçenșuifadelerdir:“Zakkumbirzehrnâkaġaçdırkiziyâdeboylıolmazve yemișvirmez,Mısır΄daerbâb-ıdevletdenbirininbağçesindegördüm.”24 Bucümledegeçenerbab-ıdevletibaresiSûdî΄nindevletyönetimindegörevli birininhimayesindeMısır΄dabulunmușolabileceğinidegösterir.Gerçierbab-ıdevlet aynızamandazenginanlamındadakullanılabileceğiiçinkesinbiryargıdabulunmak zordur. AșağıdakiyerlerdeMısır΄dabulunuduğununbirkanıtıolarakilerisürülebilir: Cilve Arapça, gelinin yüzüne açılmıș olduğu halde bakmak demektir. Araplardaevlenecekkızvegelinsüslenirvedüğündekilereyüzünüaçarakgösterirdi ve bu duruma cilve denilirdi. Bu, Arap ülkelerinde görünen bir durumdur. Osmanlılar Arap ülkelerini fethetmeden önce bunu açıkça yaparlarmıș, sonra Osmanlıların yasaklaması sebebiyle gizlice yapmaya bașlamıșlar. Bu zamanda Mısır΄danbașkayerdebudurumgörülmez,oradadasonderecegizliolarakyapılır. Böyleyapangelinedecilvegerderler.2/172.. Ayrıca yine Gülistan΄da “leb-i deryâ-yı Nîl” tamlamasını șerhederken geçen “Nîlırmağınaderyâıtlâkıanınçündürkidiyâr-ıArabdaandanazîmsuyokdur,ve-illâ hakîkatde Tuna ırmağı andan a΄zamdır, lâkin Arabistanda olmamağıla bahr  22

Sûdî,Șerh-iBostan,C.I,İstanbul1288,s.482.

23

age.,s.482.

24

Sûdî,Șerh-iBostan,C.I,İstanbul1288,s.261.



20

dimezler.”25 ifadeleri Mısır΄a gittiği ve Nil nehrini gördüğünün bir göstergesi sayılabilir. Çünkü küçüklüğünde etrafında yașayıp büyüdüğü Tuna nehri ile Nil nehrinikarșılaștırmasımüșahedeyedayananbirsonuçolmalıdır. Sûdî΄ninMısırseyahatinikarayoluylayaptığıihtimalinigözönünealırsakbu seyahat esnasında kutsal yerleri ziyaret ettiği ve Hac görevini de yerine getirdiği söylenebilir.NitekimNazifHocaonunhacyaptığıgörüșündedir.FakatO΄nunkanıt olarak ileri sürdüğü yerler ise farklıdır. Nazif Hoca Sûdî΄nin tahsil için Șam ve Bağdat΄ta bulunduğu zamanlarda hac farizasını da ifa etmiș olduğu Șerh-i

Gülistan΄dakikendiifadesindenanlașılmaktadırdiyesöyler.Fakatadıgeçenyerlerde böylebirsarahatbulunmamaktadır.Bunlardanbirisihevdecitarifettiğiyerdir: “Hevdecbirnev΄imahfedirkideveninüzerineururlarancak,üstiörtülüolur, ΄avretleremahsûsdur,erleriçindeoturamaz.Mekkehalkı΄Arafataçıkdıkdakızlarve gelinlerihevdeclerleçıkarur.Haceyleyenlerbilür.”26 Bu ifadelerden böyle kesin bir sonuç çıkarmak sağlıklı olmasa gerek. Nazif Hoca΄nındelilolarakilerisürdüğüdiğeryerdedeSa΄dî΄ninhaclaalakalıbeyitlerinin tercümesi vardır, bunlarda Sûdî΄nin hac yaptığına dair her hangi bir îma bulunmamaktadır.27 Sûdî΄nin İran΄a gitmediğini Șerh-iDivan-iHafız΄dan anlamaktayız. Üç beytin șerhinde geçen ifadelerden Hafız΄ın türbesi hakkındaki bilgileri duyup okuduğunu yazmasıbuhususaaçıklıkgetirmektedir.2/105,2/331,,2/331. . , İstanbul΄ İstanbul΄aDönüș aDönüș Sûdî bu seyahatlerden sonra tekrar İstanbul΄a döner. İstanbul΄a ne zaman döndüğü hakkında kesin bir tarih söylenemezse de bazı bilgilerden yola çıkarak bununenazından982/1575yılındanönceolduğusonucunaulașabiliriz.Sûdî Șerh-i

Bostan΄da Șem΄î ile bir münazarasında kerdâr kelimesinin kirdâr șeklinde okunacağınıȘem΄î΄niniddiaetmesiüzerinekendisindenbusözünükanıtayacakbelge  25

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.152.

26

age.,s.447.

27

age.,s.416.



21

getirmesini istemesi üzerine; bilfiil hatırmda yoktur, fakat kitaplarda yazılıdır, bilahare ben sana bunu takdim ederim, demesine rağmen 21 yıldır kendisine belge ulaștırmasını beklediğini söyler.28 Bu ifadeler Șerh-i Bostan΄ın 9. sahifesinde geçer. Eserin telifine Șerh-i Gülistan΄ın telif tarihi olan 1004 yılından sonra bașlandığına göreaynıyıldabuifadelerinyazılmıșolmasınahükmedebiliriz.HernekadarSûdîbu kișinin ismini vermezse de Șerh-i Bostan΄ı tashih ederek basan Bosnalı Muharrem Efendimatbueserinderkenarında“Münaza “Münaza΄ “Münaza΄abâabâ-Șem΄ Șem΄î”diyebirkayıtdüșmüștür. î” BilindiğigibiSûdîileȘem΄îaynızamandilimiiçerisindeyașamıșlardır.Șem΄î H.1000 yılında yani Sûdî΄den yaklașık 6 yıl önce ölmüștür. Her ikisi de ömürlerinin son zamanlarında İstanbul΄da ikamet etmekte oldukları için birbiriyle görüșmüșlerdir. Zaten her ikisi de aynı eserlere șerh yazdıkları ve Sûdî΄nin eleștirilerindebüyükçaptaȘem΄î΄yihedefaldığınıdüșünürsekböylebirihtimal tabii olarakkendinigösterir. Sûdî İstanbul΄da bulunan devrinin meșhur âlimlerinden muhtelif ilim sahalarındavermișolduklarıderslereiștiraketmeksuretiylefaydalanmıștır.Nitekim o, III. Sultan Murad (saltanat dönemi: 1574–1595)΄ın kurduğu yeni rasathanede görevli olan ve kendisini parlak cümlelerle övdüğü, fakat ismini zikretmediği, devrinin büyük âlimi olan bir zatın derslerine devam ve bundan devrinin muhtelif ilimlerinitahsilettiğiniifadeetmektedir.29 Sûdîburisalenindevamındabașkabirisindenövgüdoluifadelerlebahseder. Bu kiși Sa΄dî Efendidir. Sûdî eserin dibacesini tefâül (uğurlu saymak) maksadıyla onun adıyla “mu΄anven ve muttaraz” kıldığını belirttiği Sa΄dî Efendi hakkında oldukçasenakârifadelerkullanmaktadır.30 Bu kișinin hace-i sultanî ve șeyhü΄l-islam sıfatı ile Osmanlı sarayında bilim, yönetimvesiyasetsahasındasözsahibiolanTacu΄t-TevârîhmüellifiHocaSa΄de΄d-dîn (öl.1008/1599)olduğusöylenmektedir.31  28

Sûdî,Șerh-iBostan,C.I,İstanbul1288,s.8-9.

29

NazifM.Hoca,age.,(metinkısmı),s.3–4.

30

age.,(metinkısmı),s.4–5.

31

age.,s.15.



22

Sûdî tahsilini tamamladıktan sonra II. Sultan Selim΄in saltanatının bașlangıcında Sûdî΄nin hemșehrisi olan Sokollu Mehmed Pașa (öl. 1579)΄nın sadarette bulunduğu sırada At Meydanında, bugünkü Sultan Ahmet civarında bulunan İbrahimPașaSarayındakihasoğlanlara(gılman-ıhassa) hocaolaraktayin edilir.32 Sûdî΄nin görev yaptığı yerin önemini anlamak için gılman-ı hassa hakkında Pakalın΄ınverdiğibilgileriburadakaydetmektefaydavar: “Padișahların hususi köleleri hakkında kullanılan bir tabirdir. Bunlara ilk zamanlardaiçoğlanları,dahasonraiçağalarıdadenilirdi.Gılman-ıEnderuntabiri debumakamdakullanılırdı.BunlarEnderun-ıHümayundenilenvesarayınBabu΄ssaade΄den içeri bulunan kısmında hizmet ederler, derece ve hizmet itibarıyla bașka bașkaodalardadururlardı.Buodalarbüyükveküçükodalar,doğancıkoğușu,seferli odası,kilerodası,hazineodasıadınıtașırlardı. Bunlarhizmettenbașkatahsildegörürlerdi.İçlerindenkabiliyetgösterenler derecedereceyükselirler,mühimmevkilerișgalederlerdi.”33 Sûdî, burada Osmanlı saray ve devletinin yüksek mevkilerindevazife alacak olanbuseçkingençleredersveriyordu.Sûdî΄ninbugençlerarasındaBosna-Hersekli olan birçok talebesi de vardı. Nitekim meșhur șair Mostarlı Derviș Pașa (öl. 1603) Murâd-nâme adlı eserinin mukaddimesinde «Sûdî, benim en saygı değer hocam üstaz-ıekremimidi»dediğiniH.Șabanoviçeserindekaydeder.34 Așağıda Hafız Divanı șerhinde geçen ifadeler burada görev yaptığının göstergesiolmalıdır: Sincaptoprakrengindebirhayvandır,buhayvanınkürkünedesincapderler. Acem șahları kıșın bu kürkü giyerler. Duacınız Sûdî bu kıssayı hamselerde ve bazı kasidelerde gördüğümden padișahın hususi haremine hizmet edenlerden padișah kıșın samur, veșk veya diğer kürklerden giyer mi diye sordum, yok diye cevap verdiler.1/54..

 32

Atâyî,age.,s.332;Müstakîmzâde,Mecelletü΄n-Nisâb,s.262;NazifM.Hoca,age.,s.15.

33

MehmetZekiPakalın,OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,C.I,İstanbul1993,s.665.

34

NazifM.Hoca,age.,s.15.



23

“Nergisîn kabâ” hakkında bilgi verirken șöyle söyler: Bizim gördüğümüz kaftanınkușağınınuçlarıhasodaoğlanlarınınmendillerigibisafaltınlaișlenmișidi. 1/128––129.. Burada has oda oğlanları ifadesi kullanılmaktadır ve Sûdî onların kıyafetleriyleilgilimüșahedelerinisöylemektedir. Yine sarayla ilgili bazı gözlemlerini anlattığı așağıdaki satırlar da buradaki göreviyle ilgili ipuçları vermektedir. Burada ise gılman-ı hassa karșılığı olarak iç oğlanlarıterimikullanılmaktadır. Eski zamanda kaftanların omuzlarına ipek ile bazı çiçekve hayvan nakıșları yapılırdı. Bu zamanda padișahımızın sarayında iç oğlanları aynı șekilde yaparlar. Yapılan o nakıșlara tıraz derler. Eski zamanda böyle nișanı olmayan kaftan olmazmıș.3/5. Sûdî΄nin bu hocalık vazifesinin ne kadar sürdüğü belli değildir. Kaynaklarda sadece onun az bir emekli maașıyla vazifesinden uzaklaștırıldığı kaydı vardır. Așağıdakibeytinșerhindegeçenifadelerdenpadișahakırgınolduğuanlașılmaktadır: Gûyîbi-reftHâfızez-yâd-ıȘâhMansûr Yârabbe-yâdeșâverdervîșperverîden Tercüme: Tercüme: Dedin veya dersin ki Hafız Șah Mansur΄un hatırından çıktı, yani padișah kendisini unuttu. Bu mısranın anlamını verdikten sonra ikinci mısraın anlamına geçmeden kendi târizini belirterek șöyle der: “Sultan Murad (lll. Murad) Sûdî-i dua-gûyını unutdığı gibi.” Daha sonra beytin ikinci mısraın anlamını söyler: Yâ rab, derviș terbiye eylemeyi, yaniyoksulları araștırıp sormayı padișahın hatırına getir.3/130––131.. Belki de bu vazifesinden uzaklaștırılması, hemșehrisi Sokollu Mehmed Pașa΄nın ölümü üzerine vuku bulmuștur. O bundan sonra ölümüne kadar inzivaya çekilmiș,ilim,tedrisveeserleriniyazmaklameșgulolmuștur. Sûdî΄nin, bilginler ve erdemlilerin yerini șimdi cahiller, șerefli ve yüce olanların yerini ise alçaklar ve sefiller istila etti diye söylemesi de gereken ilgiyi



24

görmediğinin ve görevden uzaklaștırıldığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Butarzșikâyetinifadeedildiğibeytinșerhindeșunlarısöyler: Sezedemçuebr-ibehmenkiderînçemenbi-gurîm Tarab-âșiyân-ıbülbülbi-nigerkizâġdâred Tercüme:Behmenayıbulutugibidünyaçemenineağlasamgerek,çünkübir Tercüme: bak hele, bülbülün sevinç ve neșe yuvasına șimdi karga ve kuzgun yerleșmiș, yani bilginler ve erdemlilerin yerini șimdi cahiller, șerefli ve yüce olanların yerini ise alçaklarvesefilleristilaetti.Sûdîbeytinanlamınıbușekildeörneklendirdiktensonra dönemini kötülemeyi ihmal etmeyerek “șimdiki zamanımızda olduġı gibi” diye bir kayıtdüșer.Soncümlesiisebirsığınmadır:“Allâhhayırlarvire.”2/102.. Sûdî΄ninEvlenmemi Sûdî΄ninEvlenmemișOlması ΄ninEvlenmemișOlması șOlması Sûdî’nin Hafız Divanı șerhini yazdığı zamana kadar evlenmediğini kendi ifadelerinden anlıyoruz. Șerh-i Divan-ı Hafız΄ı ömrünün sonuna doğru yazdığı dikkate alınırsa ömür boyu hiç evlenmediği șeklinde bir yargıya ulașmak mümkündür.Șöyleder: GerrevîpâkumücerredçuMesîhâbe-felek Ezçerâġ-ıtube-hûrșîdresedsadpertev Tercüme: Tercüme: Eğer Hazret-i İsa gibi dünya kirlerinden pak ve temiz ve nefsanî arzulardan soyutlanmıș olarak feleğe çıkarsan güneșe senden yüz ıșık erișir, yani güneșiaydınlatırsın. İsa, Mesîhâ veya Mesîh zikr edilse bunlarla beraber tecerrüd kelimesi zikredilirdediktensonrașuifadelerikullanır:“ZiraHazret-i΄İsatamam-ı΄ömründe te΄ehhüleylememișdir,Sûdî-idu΄a-gûygibi,belki΄ömritecerrüdlegeçmișdir.”3/171.. Vefatı Vefatı Sûdî΄nin ölüm tarihi hakkında görüșler farklıdır. Kâtip Çelebi Fezleke΄de35, Atâyî Zeylü΄ș-Șakâyık΄ta36, Müstakimzâde Mecelletü΄n-Nisab΄ta37 ölüm tarihini  35

KâtipÇelebi,age.,C.I,s.7.

36

Nev΄îzâdeAtâyî,age.,s.332.



25

1000/1592–3 olarak kaydeder.  Matbu Șerh-i Gülistan΄ın ön sayfasında konulan hayatı hakkındaki bilgilerde “1005 senesi hududında intikal-i dar-ı beka itmișdi” kaydı düșülür.38 Mehmet Tahir ölümü hakkında șu bilgiyi verir: “H. 1005΄de İstanbul΄davefatederekAksaraydaYusufPașaCamiiavlusunadefnolumuștur.”39

GülistanșerhininsonundateliftarihiolarakĠad(=1004)40,Bostanșerhinin sonunda ise Ġav (=1006)41 ifadesiyle tarih düșürüldüğüne bakılırsa yukarıdaki bilgilerindoğruolmadığıanlașılmaktadır.Șerh-iGülistan΄dakimanzumeșöyledir: Șudemkimșerhehâtifdiditemmet Ġadidisorarisensâl-ihicret Safermâhınıñüçünciydirûzı KitekmîliniMevlâkıldırûzî42 3Safer1004miladiolarak8Ekim1595΄etekabületmektedir.

Șerh-iBostân΄dașöyledenilir: Șudemkimâhiroldıșerh-iBostân Bi-cavniHâlik-ıHannânuMennân Meh-iȘevvâlüñikinciydirûzı Dahicîd-isıyâmuñeysühan-dân Ġavidihemseneoldemdeeyyâr Dahievvelbahâruvakt-iseyrân43 Sûdî΄nin Bostanșerhini2Șevval1006/8Mayıs1598tarihindetamamladığına bakılırsa onun en erken bu yılda veya bundan bir kaç yıl sonra öldüğü anlașılmaktadır. Diriöz Șerh-i Divan-ı Hafız 1007 yılında tamamlandığına göre bu  37

Müstakimzâde,age.,s.262a.

38

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.1.

39

MehmetTahir,age.,C.I,s.432.

40

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.512.

41

Sûdî,Șerh-iBostan,C.II,İstanbul1288,s.412.

42

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.512.

43

Sûdî,Șerh-iBostan,C.II,İstanbul1288,s.482.



26

tarihten önceki tarihlerin Sûdî'nin ölüm tarihi olması mükün değildir44 derse de bu bilgi kaynaklardaki bilgilerle çelișmektedir. Çünkü Șerh-i Divan-ı Hafız'ın 1004 yılında tamamlandığını Sûdî aynı eserin sonundaki manzumede belirtmektedir. İstanbul Aksaray΄da Yusuf Pașa Camii haziresinde bulunduğundan bahsedilen mezartașı,yolungenișletilmesiesnasındaortadankaldırıldığındanbulunamamıștır.45 B-EdebîȘahsiyeti EdebîȘahsiyeti Sûdî ağırlıklı olarak șerh ve tercüme vadisinde kalem oynatmıș birisidir. Kendisininbirdivanıveyamesnevisiyoktur.Șerhlerindebazanșerhetarihdüșürmek ve bazan de diğer sebeplerle oldukça sınırlı sayıda șiirler kaleme aldığını görmekteyiz.Böylesineșiirle,hemdeİranedebiyatınınenmüstesnașahsiyetleriolan Hafız,Sa΄dîgibibüyüksanatkârlarınșiirleriyleiçlidıșlıolmușbirisininșiiryazmamıș olmasıkaydadeğerbirhusustur.Aslındasadecebunlarınșiirleriylemeșgulolmuștur demek de oldukça yanıltıcı olacaktır. İktibaslar kısmında ele aldığımız gibi O İran Edebiyatınınkendizamanınakadaryașamıșneredeysebütünșairlerininșiirlerinden örnekler verir. Âsafî, Mevlânâ Câmî, Zahîr Faryabî gibi onlarca șair onun sık sık atıfta bulunduğu șahsiyetlerdir. Mevlânâ Câmî için alfabenin bütün harflerinde mükemmelveaynıkalitedeșiirsöylediğișeklindekiövgüsüdikkatealınırsaCâmî΄nin șiirlerinenekadarvakıfolduğununfarkındaoluruz.ÜstelikbunuHafız΄ınșiirleriyle karșılaștırmak için söylediği ve Hafız΄ın bazı harflerdeki gazellerinin “gayet süst u vâhî”olduğunubelirttiğininazaraalırsakmeselebirazdahanetolarakortayaçıkar. Sûdî΄nin bu kadar șiirle meșgul olması ve Osmanlıdaki ilmiye sınıfındaki șahsiyetlerinșiirsahasındadaeserlerininbulunmasıdikkatealındığındaonun niçin șiiryazmadığısorusuakıllaragelmektedir.Bunaverilmișbircevapdayoktur. Sûdî΄nin esas bașarısı șerh vadisinde, bilhassa Hafız΄ı șerhetmesinde görülmektedir. Onun șarihçiliği hakkında genelde olumlu ifadeler kullanılır, ama eleștirenlerdegörülmektedir.

 44 45

HaydarAliDiriöz,Sûdîmad.,TürkAnsiklopedisi,C.XXlX,Ankara 1980, s.470.

NazifM.Hoca,age.,s.16.



27

Muallim Naci Șeyh Vasfi΄yle olan mektuplașmalarında Sûdî΄yi çoktandır “fâzıl-ı anûd” olarak isimlendirdiğini, onun her sözünün doğru kabul edilemeyeceğini, kendisinin de eleștirdiği kișiler kadar hata yaptığını kaydeder.46

OsmanlıMüellifleriyazarıherhaldeNaci΄ningörüșlerinedayanarakSûdî΄ninbasılmıș eserlerinde Farsça gramer bakımından bazı hatalara tesadüf edilir ifadesini kullanmıștır.47 Kamusu΄l-A΄lam müelifi ise Mesnevî-i Șerif΄e, Gülistan΄a, Bostan΄a ve

Divan-ıHafız΄ayazdığımufassalșerhlerlemeșhurolupbușerhleripekmüdakkikane ve tenkidatlı yazmıștır diye onu över.48 Bosnalı müellifler ise hemșehrileri Sûdî΄yi hararetlibirșekildesavunmaktadırlar.49 −

Araștırıcılığı,SorgulayıcılığıveGözlemleri Araștırıcılığı,SorgulayıcılığıveGözlemleri

Sûdî΄nin kișiliğini, duygularını ve araștıcılığını gösteren hayatından bazı kesitler Șerh-iDivan-iHafız΄dakarșımızaçıkmaktadır.Biryerdebașındangeçenbir olayınakleder.BusatırlardaSûdî΄ninkarakterindenbazıipuçlarınarastlarız.Bunlar onun olgunluğu ve haklı da olsa kișileri istenmeyen durumlara düșürmekten kaçınması,böylebirșeyolmușsabundanpișmanlıkduyması,keskinvekıvrakzekâsı gibihususlardır.Tartıșmanıngeçtiğibeyitșudur: Bi-șodkiyâdhoșeșbâdrûzgar-ıvisâl Hodângirișmekucâreftuâncitâbkucâ Sûdîșöyleder: Kendisini Farsça hususunda oldukça iddialı gören birisinin yanına bir gün gittim. Gördüm ki bu beyti yazmıș ve “yâd hoșeș” ibaresini de yapageldiği gibi tamlamakesresiyleyani“yâd-ıhoșeș”șeklindeyazmıșveanlamını“yâd-ıhoșıolsun” șeklinde kaydetmiș. Kendisine böyle tamlama olursa mana bozulur, doğrusu “dal” sakin okunmalı ve “hoșeș” kelimesinin sonundaki zamir olan “șin” (-eș eki) anlam

 46

MuallimNaci,ȘöyleBöyle,İstanbul1302/1884,s.95–97.

47

M.Tahir,age.,C.1,s.432.

48

ȘemsettinSami,Kamusu΄l-A΄lam(tıpkıbasım),C.4,Ankara1996,s.2677.

49

NazifM.Hoca,age.,s.17.



28

bakımından yâd kelimesine bağlanmalı ki mana doğru olsun, yani “yâdeș hoș bâd” șeklindedüșünülerekanlamlandırılmalıdırdiyesöyledim.50 Herif son derece öfkelenmesi ve cehaleti dolayısıyla düșünmeden ileri atılarak șöyle cevap verdi: El-΄iyazu billâh, kâfirliği kabul ederim de bunu kabul etmem.Buolaybukișiyehüsnüzannıolanekâbirdenbirininyanındavukubulduğu içinadamınküfrünüyüzünevurmadım,fakathataediyorsundiyesöyledim.Adamla girdiğimbutartıșmadanküfrünesebepoldumdiyeogündenbugünehâlâpișmanlık duyarım. İșin daha da tuhafı șudur ki bu yaptığım açıklamalar adamın yüreğine ișlemișolacakkiertesigünkendisiylekarșılaștığımdabana;sizindediğinizdoğrudur, ama benim de dediğim doğrudur, dedi. Ben de îham yoluyla kendisine; sizin dediğinizin doğru olma ihtimali asla yoktur, dedim. Maksadım küfrü kabul ederim diyeolansözününasladoğruolmakihtimaliolmadığınıbelirtmekti,amamaksadımı anlamayıpeskiiddiasıüzerineısrarınısürdürdü.1/46–47. Hernekadarmatbunüshadabukișininismizikredilmezsedeyazmanüshada bu olayın anlatıldığı cümlelerden önce “Murâd Șem΄î΄dir” (21a) diye bir kayıt bulunmaktadır. Büyük bir ihtimalle bu cümle müstensih tarafından konumuș olmalıdır.Çünkü Sûdîkendisinesert veağıreleștirileryöneltmesinerağmen eserin hiçbiryerindeȘem΄î΄ninadınızikretmez. Sûdî șiirde geçen kıyafetle ilgili bilmediği kelime ve kavramları șiirin anlașılmasına katkıları dolayısıyla bu hususta bilgisi olanlardan sormakta ihmal göstermez.Meselâmesnevilerdevebazıkasidelerde“sincab-ıșâhî”ileilgiligördüğü  50

 Bitișikzamirlerinsonunageldiğikelimeyledeğildebașkabirkelimeyleilgiliolmasıșiirdegörülür,

zamirlerin gerçek yerinin böyle değișmiș olması vezni temin maksadıyladır. Zaten zamirin bitiștiği kelimeye ait olmadığı anlam düșünülünce derhal anlașılır. Sûdî șerhin birçok yerlerinde bu hususu belirtirvezamirinanlambakımındanbeyittegeçenbașkabirkelimeyebağlıolduğușeklindekayıtlar düșer.MeselenindahaiyianlașılmasıiçinMevlânâCâmîninșumısraınabakalım. Zi-Mısreșbûy-ipirâhenșenîdî Șayetvezninbozulmasıgibibirdurumolmasaydımısrașușekildeolacaktı: Zi-Mısrbûy-ipirâheneșșenîdi Zatenmısrayadabușekildedüșünülerekanlamverilmesizorunludur,aksitakdirdetutarsız bir anlam ortaya cıkar. Sözgelimi ilk șekilde anlam, Onun Mısr΄ından gömleğin kokusunu hissettin olur.İkincișekildeiseMısır΄danonungömleğininkokusunuhissettinanlamınagelirkidoğrusubudur.



29

bazı bilgileri teyid için padișahın hususi haremine hizmet edenlerden padișah kıșın samur,veșkveyadiğerkürklerdengiyermidiyesorduğunugörmekteyiz.1/54.. Zümrütün özellikleri hakkında bazı bilgiler verdikten sonra ayandan bir devletlinin kendisine zümrütle ilgili anlattığı bașından geçen bir olayı eserine kaydeder.1/57.. Hafız΄ın șiirinde geçen “zırıh-mû” ibaresini açıklamak için bizzat gözlemlediklerinianlatırveseyahatiesnasındabazıTürkkızlarınınsaçlarınıarkadan kalkan șeklinde yaptığını, erkeklerde ise bunu görmediğini söyleyerek Hafız zamanındaolangençlerinsaçıböyleolabilir,diyekayıtdüșer.2/266. Yinebirbeyittegeçen“nergisînkaba”ifadesiniaçıklarkenșunlarısöyler: Kırk yıla yakın bir zaman önce böyle bir kaftanı bir Gürcü beyzadesinin üzerinde Rum diyarında gördüm. Onlardan birisine bu tür kaftana ne derler diye sordum.Buna“kaba-yınergisî”derlerdiyecevapverdi.Buolaydanönceüstadımdan bu beytin tahlilinde “kaba-yı nergisî” ve “kasab”΄n anlamlarını tafsilatlı olarak ișittiğim için orada bu elbisenin ne șekilde olduğu ve nasıl giyilip kușanıldığı iyice aydınlandıdediktensonrabuelbiseninkușağıhakkındabazıbilgilerverirvesonunda bu tarz kaftan bu zamanda Frenk ve Macar gibi küffar diyarının dıșında tamamen terkedilmiștirkaydınıdüșer.1/128–129. Șiirinaçıklanmasındadöneminyașayıșbiçiminnazaravererekșunlarısöyler: Hafız΄ınyașadığıdönemdeAcemdiyarınınmahbubları perdeileve kâkülve gisularınıyüzleriüzerineindiripyüzleriörtülüolarakgezerlermiș.Kızılbașlarortaya çıktıktansonrabutarztamamenterkedilmiștir.Hafız΄ın“bestenikab”demesikendi zamanınagöredir.1/133. Șuörnekdeaynıhususukuvvetlendirir: Eski zamanda kaftanların omuzlarına ipek ile bazı çiçekve hayvan nakıșları yapılırdı. Bu zamanda padișahımızın sarayında içoğlanları aynı șekilde yaparlar. Yapılan o nakıșlara tıraz derler. Eski zamanda böyle nișanı olmayan kaftan olmazmıș.3/5.



30

Yine bir beytin șerhinde eskiden güzelleriyle meșhur olan Harezm ve Hocend΄deartıkogüzellerbulunmadığınıbelirtir.2/216 Sûdîbirbilimadamıkușkusuiçindeduyduklarınahemeninanıvermez,șayet eserde tereddütlü olduğu o tarz bilgileri nakletse “ve΄l-΄uhdetu ΄ale΄r-râvî” ifadesini kullanır. Bu ifadeyi Türkçeye “günahı söyleyenin boynuna” olarak tercüme edebiliriz.BuifadeSûdî΄ninbirkısımrivayetlerhakkındakușkuluolduğunuvekesin biryargıdabulunmakistemediğinigöstermektedir. Yinemetnin sağlambirșekildetespitiiçinçokönemlikıstaslarkor,anlamca dahatutarlıolanınsayıcaaznüshalardabulunsabiletercihedilmesindenyanatavır gösterirveșöyleder: “Bunüshaegerçikalîlü΄l-vuku΄dur,evvelkindenensebdir.”2/303. BazandabütünnüshalardanhiçbirisiSûdî΄yitatminetmezvehiçbirisi“tab΄ın murtezâsı”değildiyerekbașkabirnüshanıngerekliliğineișareteder.2/278 Sûdî bazı kıstaslar ortaya koyarak divanın farklı nüshalarında bulunan bir șiirin gerçekten divan sahibine ait olup olamıyacağı hususunu tartıșmaya açar ve kanaatinibelirtir.1/51.Böyleolangazelvebeyitleri șerhetsebile“Hace kelimâtına benzemez.”3/151,“Çokluksafâsıyokdur.”1/290gibikayıtlardüșmeyiihmaletmez. BilimAhlakıveKaynakGöstermesi BilimAhlakıveKaynakGöstermesi

Șerh-i Divan-ı Hafız'da sıkça karșılaștığımız hususlardan birisi de Sûdî'nin kaynakgöstermedekihassasiyetidir.Bukaynaklardanyazılıolanlarınadınısöylediği gibi sözlü kaynaklar için de aynı hassasiyeti gösterir ve bu bilgileri kimden aldığını belirtir.Buondabulunanbilimahlakınınyüceliğinigösterir. YukardahayatınıanlatırkenkısmenelealındığıgibiSûdîbilgilerikimdenve nereden aldığı hususunda cimri davranmaz ve bunları yeri geldikçe belirtir. Bunun örnekleriilesadeceȘerh-iDivan-ıHafız'dadeğilȘerh-iBostanve Șerh-iGülistan'da dabolcakarșılașırız.Bueserlerdegeçenbirkısımörneklerșușekildedir:

Șerh-iGülistan΄dakülâh-ıTatarîterkibinekülâh-ıemîrâneanlamıverdikten sonra“MevlanaHalîmîȘirvanîȘam-ıȘerîfdetavattunidüpednâvazifeilekâni΄olup talebenin ifâdesiyle takayyüd eylemiș, bu bende-i du΄a-gûylarına Gülistan ta΄lîm



31

eyledikde böyle ifâde buyurdılar.” der. Devamında bu anlamı “ekâbir-i ΄ulemâ-yı A΄câmdan”daișittiğinibelirtir51 Yine bir beytin anlamının daha iyi olarak anlașılabilmesi için birkaç kișiye beyti sorar ve hepsinin isimlerini ve ünvanlarını zikrederek verdikleri anlamları söyler.Buhusustageçenifadelerișöyledir: Tahsilim zamanında Șam'da pirim ve üstadım Molla Halîmî-i Șirvanî, acip kasideleri ve garip bulușları olan Molla Muhammed Emin, divan sahibi Mevlana Sabûhî-i Bedahșî , Kanunî Sultan Süleyman'ın kendisine yüz akçe emekli maașı bağladığıMollaAhmedKazvinî,hemșeyhhemmolla,hemșairolanȘeyhHüseyin Harezmî,Diyarbakır’dahemmolla,hemșairolanMuslihuddinLârî,Bağdat'tahem șeyhhemalimvehemșairolanMevlanaEfdalüddin'inherbirineayrıayrıbubeytin anlamınısordum(2/190-191)diyerekonlarınverdiklerianlamlarınakleder. Yinebirkeresindebazıtüccarlardan“çeșmâr”kelimesininanlamınısorarve aldığı cevabı kaydeder, daha sonraları aynı soruyu Muslihu΄d-dîn Lârî΄ye de sorar, onundaaynıAcemtüccarlarıgibicevapverdiğinibelirtir.52

Gülistan'da geçen “Zâhirâ dervîș câme-i zende'st u mûy-suturde” ibaresini tahlilederkenșunlarısöyler: Molla Halîmî-i Șirvanî, Mevlana Muslihu΄d-dîn Lârî, Mevlana Sabûhî-i Bedahșî“mûy-suturde”yiizâfet-ibeyâniyeilezendeyeatıfyapmıșlardır.Böyleolunca “câme-imûy-suturde”yündendokunanelbiseanlamınagelmektedir.53 Bütün bu örnekler Sûdî'nin kaynak göstermedeki hassasiyetini ortaya koymaktadır. C-Eserleri Eserleri Birinci derecede kaynaklardan Atâyî (öl. 1044)΄nin Hadâyıku’l-hakâyık fî

tekmileti’ș-Șakâyıkadlıeserinde MesnevîȘerhi, KafiyeveȘafiyeTercümeleriolmak üzereSûdî΄nin3eserizikredilir.54  51

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.217.

52

age.,s.482.

53

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.265.



32

Kâtip Çelebi (1000–1067) Fezleke΄de bunlara Șerh-i Divan-ı Hafız΄ı ilave ederekesersayısını4΄eçıkarır.55 MüstakimzâdeSüleymanSa΄deddinEfendi(1131–1202)Mecelletü΄n-Nisab΄da Atâyî΄ninzikrettiğieserleritekrarlar.56. Bu

eserlerden

Mesnevî Șerhi΄nin maalesef hiçbir yerde izine

rastlanılmamıștır. Matbu Șerh-i Gülistan΄ın ilk sayfasında “İșbu Gülistan șerhinden bașka

Mesnevi-iȘerîf, Divan-ıHafızveBostan΄ı șerh idüp Kâfiyeve Șâfiye΄ye tercümeleri vardır.” denilir.57 Sûdî΄nin eserlerinin sayısı araștırmalar arttıkça artmaktadır. Sûdî hakkında en son kapsamlı araștırma yapan Nazif M. Hoca toplam 14 eserinden bahsederveBosnaSalnamesi΄ndeSûdî΄ninbașkaeserlerininolduğununbelirtildiğini, fakatbunlarınadlarınınverilmediğinisöyler.58 Milli Kütüphane΄nin mkutup.gov.tr mkutup.gov.tr ov.tr adresinde bulunan Türkiye Yazmaları

TopluKataloğu΄ndaiseSûdî΄nintoplam27adeteseribulunduğugörülmektedir.Yine debubilgilerekısmenihtiyatlayaklașılmasıgerektiğindenyanayızÇünküSûdî΄yeait olduğuilerisürülenDivanyineaynımüellifinȘerh-iDivan-ıHafızisimlieseriolduğu tarafımızdan yapılan incelemede görülmüșür. Așağıda Türkiye Yazmaları Toplu

Kataloğu΄nda zikredilen bütün eserler ve kaç adet yazma nüshaları olduğunu gösterenbilgilerbulunmaktadır.Sûdî΄nineserlerinișöylecesıralayabiliriz: 1.Șerh 1.ȘerhȘerh-iDivaniDivan-ıHafız ıHafız Eser 1003/1594-5 tarihinde tamamlanmıștır. Bunu eserin sonundaki manzumedenanlıyoruz. Șudemkișerhinedilbuldıfırsat Ġacidisorariseñsâl-ihicret  54

Nev΄îzadeAtâyî,age.,s.332.

55

KâtipÇelebi,age.,C.I,s.7.

56

Müstakimzade,age.,262a.

57

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.1.

58

NazifM.Hoca,age.,s.34.



33

Ġac(=1003)

Gülistan için ġad (=1004)59, Bostan için ise ġav (=1006)60 diye tarih düșürdüğünüyineadıgeçeneserlerinsonundakimanzumelergöstermektedir.61 Sûdî Șeh-i Divan-ı Hafız΄dan hemen sonra sonra telif ettiği Șerh-i Gülistan adlı eserinin telifinin tamamlanması tarihini ay ve gün olarak belirtir. Bu tarih 3 Safer 1004/ 8 Ekim 1595΄tir. Eserin telifinin 1 yıl sürdüğü farzedilse Șerh-i Divan-ı

Hafız  hicrî 1003΄ün bașlarında tamamlanmıș olmalıdır. Bu da miladi olarak Ekim 1594΄etekabületmektedir. Hafız Divanına Sûdî΄den önce iki șerh yazılmıștır. Bunlar Sürûrî (öl. 969/1561–2) ve Șem΄î (öl. 1000/1591) tarafından yazılan șerhlerdir. Bir de Sûdî΄den sonra esere șerh yazan Vehbi Konevî (öl. 1244/1828) vardır. Hafız Divanının TürkçeyeilkvetektercümesiiseAbdülbakiGölpınarlı΄yaaittir. Sûdî΄nin Șerh-i Divan-ı Hafız adlı eserinin biri 3 cilt halinde (Bulakİskenderiye, 1250/1834) müstakil, diğeri iki cilt halindeki Konevî Șerhi (İstanbul 1288–1289)΄ninkenarındaolmaküzereikibaskısıvardır. EserFarsçayatercümeedilmiștir. Șerh-i Sûdî ber Hafız / Ahmed Sûdî Bosnevî, 1007/1599; trc. İsmet Settarzade.(HafızDivanıylabirlikte),4cilt,1968Tehran. Sûdî΄nin Hafız Divanı șerhinin 1. cildi tamamen ikinci ve üçüncü ciltleri ise gazelleri seçilerek Herman Brockhaus tarafından Almanca΄ya tercüme edilerek yayınlanmıștır.62  59

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.512.

60

Sûdî,Șerh-iBostan,C.II,İstanbul1288,s.412.

61

MatbuȘerh-iDivan-ıHafız΄ınsonsayfasıkopukolduğuiçinșiirioradagöremedik.Yazmanüshada

ise müstensih ġac kelimesine bir anlam verememiș olacak ki kelimeyi kaç olarak yazmıșır. Böyle olursaașağıdaki mısralarda busoruya(Kaç idisorar isensal-ı hicret) cevap bulunamadığı gibi șiirin anlamında da bir kopukluk görülmektedir. Zaten Șerh-i Bostan ve Șerh-i Gulistan΄daki ġad ve ġav ifadeleribununġacolduğunugöstermektedir.Șiirșöyledir: Șu dem ki șerhine dil buldı fırsat / Ġac idi sorar iseñ sâl-i hicret /Murâdın bulsun okuyup yazanlar/Dahisehvuhatâsınıdüzenler(NazifPașa593a)



34

−

YazmaNüshaları: YazmaNüshaları:

1.

BalıkesirİlHalkKütüphanesi,10Hk1102/1

2.

DiyanetİșleriKütüphanesiTürkçeYazmalar,YazmaD.No.821

3.

ErzurumİlHalkKütüphanesi,25Hk23988

4.

BibliotheqeNationale,TürkçeYazmalar,Delaporte

5.

GürcistanBilimlerAkademisiTürkçeYazmaları,Tiflis,L138

6.

HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,Kahire,5763

7.

HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,Kahire,5764

8.

HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,Kahire,8724

9.

HüseyinKocabaș Kitaplığı TürkçeYazmalar,İstanbul,S.H.M.H.K.Yaz. 163

10. BritishMuseum,TürkçeYazmalar,Or.3205 11. İzmirMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,240 12. Kıbrıs Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe Yazmalar, II. Mahmud Ktp. 61 13. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07El2993/2 14. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli712 15. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,32Hk653 16. KonyaKaratayYusufAğaKütüphanesi,42Yu5473 17. KonyaKaratayYusufAğaKütüphanesi,42Yu7056 18. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va1948 19. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk2663 20. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk5180/1 21. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk5180/II 22. MevlanaMüzesiTürkçeYazmalar,4380 23. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,103 24. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,104 25. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,191 26. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,360  62

H.Ritter,İA,“Hafız΄”mad.,C.5/1,İstanbul1993,s.70.



35

27. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,89 28. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat107 29. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat206 30. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat217 31. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat261 32. MilliKütüphane,01Hk691 33. MilliKütüphane,03Gedik17739 34. MilliKütüphane,06Ceb1004 35. MilliKütüphane,06Ceb326 36. MilliKütüphane,06Hk3106 37. MilliKütüphane,06MilYzA3738 38. MilliKütüphane,06MilYzA4013 39. MilliKütüphane,06MilYzA769 40. MilliKütüphane,06MilYzB132 41. MilliKütüphane,06MilYzB369 42. MilliKütüphane,06MilYzB529 43. SüleymaniyeKütüphanesi,NuruosmaniyeNo:3965 44. SüleymaniyeKütüphanesi,NafizPașakısmıNo:965 45. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,E.H.1651 46. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,E.H.1652 47. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,H.675 48. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,K.933ve934 49. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,R.1604 50. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,R.1903ve1905 51. VakıflarGenelMüd.AnkaraBöl.Müd.Kütüphanesi,67Saf211 52. VakıflarGenelMüd.AnkaraBöl.Müd.Kütüphanesi,67Saf212 2.Șerh2.Șerh-iGülistan iGülistan Eserin 3 Safer 1004/8 Ekim 1595 yılında tamamlandığı sonundaki manzumedenanlașılmaktadır.Matbueserdekonulanmanzumeșöyledir: Târîh-iteflîf-ikitâb:



36

Șudemkimșerhehâtifdiditemmet Ġadidisorariseñsâl-ihicret Safermâhınıñüçünciydirûzı KitekmîliniMevlâkıldırûzî Mübârekolsunokuyupyazana Dahisehvuhatâsınıdüzene Ġad=1004

Șerh-i Divan-ı Hafız΄ın telifinin tamamlandığı yıl  ay ve gün olarak belirtilmediğiiçinondansonratelifedilenbueserintelifininnekadarsürdüğükesin olarak söylenemez. 1 yıl sürdüğü farzedilse eserin telifine Ekim 1594΄te bașlanmıș olmasıgerekir,çünküeser3Safer1004/8Ekim1595΄tetamamlanmıștır. Eser 5 defa İstanbul΄da basılmıștır. 1249/1833–4, 1276/ 1859, 1286/1869, 1291/1874ve1293/1876 Sûdî΄nin bu șerhi Farsçaya tercüme edilmiștir. (Șerh-i Sûdî ber Gülistan-ı Sa΄dî / Ahmed Sûdî Bosnevî, 1007/1599; trc. Ali Ekber Kazımî, Zeynelabidin Çavușî.(Gülistanmetniylebirlikte),Tehran:Kitabfuruș-iTehran,1970.) −

YazmaNüshaları: YazmaNüshaları:

1.

DiyanetİșleriKütüphanesiTürkçeYazmalar,YazmaD.No.941/5

2.

GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,3800

3.

GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,403

4.

HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,Kahire,5581

5.

HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,Kahire,5582

6.

HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,Kahire,9916

7.

KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk1916

8.

KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk2775

9.

KayseriRâșidEfendiEskiEserlerKütüphanesi,RâșidEfendi569

10. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli744 11. KonyaKaratayYusufAğaKütüphanesi,42Yu270 12. KuzeyKıbrısTürkCumhuriyeti,II.MahmudKtp.1201/4 13. KuzeyKıbrısTürkCumhuriyeti,II.MahmudKtp.549



37

14. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va397 15. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk6414/1 16. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk6440 17. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,141 18. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,142 19. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,60 20. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,83 21. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,S4425 22. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat156 23. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat169 24. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat211 25. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat256 26. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Timuriye321 27. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Timuriye388 28. MilliKütüphane,01Hk1017 29. MilliKütüphane,06Hk1639 30. MilliKütüphane,06Hk3314 31. MilliKütüphane,06Hk3344 32. MilliKütüphane,06Hk4589 33. MilliKütüphane,06MilYzA5976 34. MilliKütüphane,06MilYzB550 35. MilliKütüphane,26Hk898 36. Princeton Üniversitesi Türkçe Yazmalar, New Series Ottoman Turkish Texts1657 37. SüleymaniyeKütüphanesi,Y-250 38. SüleymaniyeKütüphanesi,EsadEfendikısmıNo:2796 39. SüleymaniyeKütüphanesi,HamidiyekısmıNo:1158 40. SüleymaniyeKütüphanesi,HamidiyekısmıNo:1157 41. SüleymaniyeKütüphanesi,Nuruosmaniye,No:4043 42. SüleymaniyeKütüphanesi,DamatİbrahimPașakısmıNo:979 43. SüleymaniyeKütüphanesi,AyasofyakısmıNo:K.4107 44. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,B.155



38

45. TürkDilKurumuKütüphanesiTürkçeYazmalar,Yz.A525 46. VatikanKütüphanesiTürkçeYazmalar,Vat.Turco95 3.Șerh3.Șerh-iBostân iBostân

Bostan΄ın bilinen ilk Türkçe çevirisi XIV. Yüzyıla aittir. Sürûrî (öl. 1561) ve Șem΄î (öl. 1591)΄nin de Bostan΄a șerhleri vardır. Matbu nüshada derkenar olarak Redd-i Sürûrî ve Redd-i Șem΄î ibareleri Hafız Divanı șerhinin matbu nüshasında olduğugibisıksıkgörülmektedir. Eser Șerh-i Gülistan΄dan sonra telif edilmiștir. Șerh-i Gülistan΄ın 8 Ekim 1595΄te tamlandığı göz önüne alınırsa Șerh-i Bostan΄ın telifi 2 yıl 8 ay sürmüștür. Çünkü bu eserin telifi 2 Șevval 1006/8 Mayıs 1598 tarihinde tamamlamıștır. Telif tarihi için ġav (=1006)63 kelimesiyle tarih düșürülmüștür. Hem de Șevval ayının ikincivebayramgünüolduğu,aynızamandailkbaharmevsimiolduğueserinsonuna konulan manzumede belirtilmiștir.64 Bayazıt Umûmî Kitaplığı No: 5494΄te bulunan yazma nüshanın kenarlarında eseri yazan aynı kalemle yazılmıș Redd-i Șem΄î ve Sürûrîibarelerigörülmektedir.65 Eserikicildhalinde1288/1871veȘem΄îninșerhiilebirlikte1293/1876yılında İstanbul΄da basılmıștır. Bostan΄ın Türkçeye son tercümesi ise 1967 yılında Hikmet İlaydın tarafından yapılmıștır. (Sa΄dî, Bostan, (çev., Hikmet İlaydın), Millî Eğitim Basımevi,İstanbul1967) Sûdî΄nin bu șerhi son zamanlarda iki cilt halinde Farsçaya tercüme edilerek basılmıștır.(Șerh-iSûdîberBostân-ıSa΄dî,c.I-II,FarsçayatercümeedenDr.Ekber Bihrûz,Tebriz1352/1973) −

YazmaNüshalar: YazmaNüshalar:

1.

FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Regius,

2.

Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, Saint-Germain-des-Pres, 426

 63

Sûdî,Șerh-iBostan,C.II,İstanbul1288,s.412.

64

age.,s.412.

65

NazifM.Hoca,age.,s.27.



39

3.

GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,1175

4.

GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,1630

5.

HüseyinKocabaș Kitaplığı TürkçeYazmalar,İstanbul,S.H.M.H.K.Yaz. 457

6.

KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli630

7.

KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli689

8.

KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli737

9.

KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli738

10. KonyaYaratayYusufAğaKütüphanesi,42Yu271 11. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va1437 12. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va1438 13. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va1439 14. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va857 15. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,174 16. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,ez-Zekiye1 17. MilliKütüphane,06Hk3107 18. MilliKütüphane,18Hk208 19. SüleymaniyeKütüphanesi,BayazıtUmûmîKitaplığıNo:5494. 20. SüleymaniyeKütüphanesi,AntalyaTekelioğlukısmı,No:689. 21. SüleymaniyeKütüphanesi,Nuruosmaniye,No:3957. 22. SüleymaniyeKütüphanesi,Ayasofyakısmı,No:K.4057. 23. SüleymaniyeKütüphanesi,TurhanH.Sultankısmı,No:276. 24. SüleymaniyeKütüphanesi,MihrișâhSultankısmı,No:388. 25. SüleymaniyeKütüphanesi,HasibEfendikısmı,No:332 26. SüleymaniyeKütüphanesi,BeyazıtUmûmîKütüphane,No:5793. 27. TopkapıSarayıMüzesiTürkçeYazmalar,E.H.1647 28. TopkapıSarayıMüzesiTürkçeYazmalar,E.H.1649 29. VakıflarGenelMüd.AnkaraBöl.Müd.Kütüphanesi,67Saf213 4.Terceme4.Terceme-iGülistân iGülistân



40

Bueserin Șerh-iGülistan΄laaynıolduğunudüșünmekteyiz.İkinüshasıİzmir MilliKütüphanesindebulunmaktadır.Biri438, diğeri 197varaktır.Üçüncünüshası TopkapıSarayıMüzesindedirTürkçeYazmalarkısmındaolup301varaktır. YazmaNüshalar YazmaNüshalar 1. İzmirMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,1850 2. İzmirMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,1295 3. TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,K.931 5.Hikâye5.Hikâye-iEdhem iEdhem Eser85varaktır. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar(Regius), 6.Muammeyât 6.Muammeyât Muammeyât YazmaNüshalar YazmaNüshalar 1. Süleymaniye Ktb., Ali Nihat Tarlan Koleksiyonu, 34 Sü-Tarlan 52/9 (70a76b) 2. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk8048/10(138b-142b) 7.Muhtasar7.Muhtasar-iȘerhiȘerh-iDîvâniDîvân-ıHâfızıHâfız-ıȘîrâzî ıȘîrâzî −

YazmaNüshalar: YazmaNüshalar:

1. MilliKütüphane,06Ceb577(332varak) 2. KıbrısKütüphanelerindeBulunanTürkçeYazmalar,II.MahmudKtp.930 (MüellifibelirtilmeyenbueserSûdî΄yeaitolmasıgerek) 3. Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 2982/4 (Müellifi belirtilmeyen bu eserinSûdî΄yeaitolmasıgerek) 8.Müntehab 8.MüntehabMüntehab-ıȘerhıȘerh-iBostan iBostan TopkapıSarayıMüzesiKtb.,TürkçeYazmaları,R.422(114varak) 9.Mu΄ribu΄l 9.Mu΄ribu΄lMu΄ribu΄l-Kâfiye Kâfiye Eserin Șerhu΄l-Kâfiye(=Terceme-i Kafiye) isimli eserle aynı olması mümkündür.211varaktır. KastamonuİlHalkKütüphanesi,No:1312



41

10.Șerh 10.ȘerhȘerh-iKava΄idu΄ldu΄l-İ΄rab ΄rab 130varakolanbueserMısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalarTalat1΄de kayıtlıbulunmaktadır. 11.RisâlefîBeyâniKavâ 11.RisâlefîBeyâniKavâ΄ RisâlefîBeyâniKavâ΄idd-iÇuveÇun iÇuveÇun ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk2843/3(32b-39a) 12.ȘerhuMukaddemeti 12.ȘerhuMukaddemeti΄l ȘerhuMukaddemeti΄l΄l΄l-Cezeriyye Cezeriyye GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,R-5856/1(1-45a) 13.Șerhu΄l Șerhu΄l΄l΄l-Kâfiye(=Tercemetü΄l-Kâfiye) Kâfiye İbn-iHâcib(öl.646/1249)΄inArapçaküçükbirnahivkitabıolanEl-Kâfiyeadlı eserine997/1588yılındayazdığıșerhtir.Eserİbn-iHâcib΄inmezkûreserineyapılmıș Arapça,Farsça,diğerikișerhiilebirliktebasılmıștır.İstanbul,1312h./1894m. YazmaNüshalar: YazmaNüshalar: 1. ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk2755 2. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Oratoire 3. GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,R2414 4. İstanbul,AtıfEfendiKütüphanesiNo:2449. 5. İstanbul,Üsküdar,SelimAğaKütüphanesiNo:1084. 6. KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk253 7. KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk697 8. MilliKütüphane,06MilYzA720 9. SüleymaniyeKütüphanesi,H.HüsnüPașaNo:1455. 10.

SüleymaniyeKütüphanesi,DarülmesnevîkısmıNo:505.

11.

SüleymaniyeKütüphanesi,SerezkısmıNo:3070.

12.

SüleymaniyeKütüphanesi,FatihkısmıNo:5001.

15.Șerhu 15.Șerhu΄ Șerhu΄ș-Șâfiye Șâfiye İbn-i Hâcib (öl. 646/1248)΄in Arap dilbilgisine dair küçük bir kitabı olan Eș-

Șâfiyeadlıeserineyapmıșolduğușerhdir. Eserinyazılmatarihibilinmemektedir.



42

−

YazmaNüshalar: YazmaNüshalar:

1.

SüleymaniyeKütüphanesi,DarülmesnevîNo:530.

2.

BoșnakEnstitüsüTürkçeYazmaları,Ms108

3.

AntalyaAksekiYeğenMehmedPașaİlçeHalkKütüphanesi,07Ak267

16.Terceme 16.TercemeTerceme-iȘâfiye iȘâfiye Yukardakieserleaynıolmasımümkündür. 1. İzmirMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,411 2. KayseriRâșidEfendiEskiEserlerKütüphanesi,RâșidEfendi796 17.Terceme 17.TercemeTerceme-iKâmilü΄t iKâmilü΄t΄t΄t-Ta΄bîr Ta΄bîr îr 135varaktır. HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,9063 18.Risale 18.RisaleRisale-iSûdî:( iSûdî: Gülistan΄ınbirbeytinintercümesi) Eser Nazif M. Hoca tarafından Sûdî΄nin hayatıyla ilgili yaptığı çalıșmaya ek olarak eski yazıyla İstanbul Üniversitesi Yayınları arasında basılmıștır. Yine aynı çalıșmadaeserinyazmanüshalarınıntanıtımıyapılmıștır. −

YazmaNüshalar: YazmaNüshalar:

1.

İstanbulÜniversiteKütüphanesiT.Y.No:9668.

2.

İstanbulÜniversiteKütüphanesiTYNo:6641.

3.

İstanbulÜniversiteKütüphanesiTYNo:1390.

4.

ManisaİlHalkKitaplığıNo:8048/8

19.Terceme 19.TercemeTerceme-iMüntehabiMüntehab-ıGülistan ıGülistan Eserin Risale-i Sûdî: (Gülistan΄ın bir beytinin tercümesi) ile aynı olduğunu düșünüyoruz. ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk1873/2.(18b-25b) 20.Risale 20.RisaleRisale-iSûdî:(Hafız΄ınMatla΄-ıDivanıGazelininBeyt-iSanisininȘerhi) iSûdî: Eser Nazif M. Hoca tarafından Sûdî΄nin hayatıyla ilgili yaptığı çalıșmaya ek olarak eski yazıyla İstanbul Üniversitesi Yayınları arasında basılmıștır. Yine aynı çalıșmadaeserinyazmanüshalarınıntanıtımıyapılmıștır.



43

−

YazmaNüshalar: YazmaNüshalar:

1. ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk1873/1 2. İstanbulÜniversiteKütüphanesiNo:T.Y.6641. 3. İstanbulÜniversiteKütüphanesi,T.Y.No:2608. 4. İstanbulÜniversiteKütüphanesi,T.Y.No:5595. 5. İstanbulÜniversiteKütüphanesi΄T.Y.No:1390. 6. SüleymaniyeKütüphanesi,EsadEfendikısmıNo:3721. 7. SüleymaniyeKütüphanesi,FatihkısmıNo:3950. 21.Șerh 21.ȘerhȘerh-iGazeliGazel-iHafız iHafız fız Bunun Risale-i Sûdî (Hafız΄ın matla΄-ı Divanı Gazelinin Beyt-i Sanisinin Șerhi)ileaynıolduğunudüșünüyoruz.Yaniesergazelintamamınındeğilbirbeytinin șerhiolmalıdır.Eser13varaktır. MilliKütüphane,06MilYzA769. 22.Șerh 22.ȘerhȘerh-iLügatiLügat-iȘâhidî iȘâhidî Sûdî΄ninbueseri927/1520veya957/1550yılındaölenGülșen-iTevhidsahibi, Șâhidî΄nin Lugat-ı Șahidî adı ile ün yapmıș manzum Farsça lügatçesine yapmıș olduğușerhtir. SüleymaniyeKütüphanesi,SüleymaniyekısmıNo:688 23.Șerh 23.ȘerhȘerh-iMesnevî iMesnevî BütünkaynaklarSûdî΄ninböylebireseriolduğunubelirtmesinerağmenböyle biresereșimdiyekadarrastlanılmamıștır. 24.Tercüme 24.TercümeTercüme-iTakriratalaHutbetiFeridü΄d iTakriratalaHutbetiFeridü΄d΄d ΄d-din din İbn-i Hâcib΄in Tahrîrât alâ Hutbeti Ferîdi΄d-dîn adlı eserinin tercümesidir. Herhangibirnüshasıbulunamamıștır. 25.Ed 25.EdEd-Dav΄Tercümesi. Dav΄Tercümesi. ümesi. Tâce΄d-dînİsferâyînî΄ninArapnahvinedaired-Dav΄adlıeserinintercümesidir. Kaynaklarınbahsettiğibueserinherhangibirnüshasıbulunamamıștır. 26.Hâșiye 26.Hâșiye΄al Hâșiye΄alâȘerhiHidâyeti ΄alâȘerhiHidâyeti΄l âȘerhiHidâyeti΄l΄l΄l-Hikme. Hikme.



44

Kâdî Mîr Hüseyin Maybûdî΄nin Șerhu Hidâyeti΄l-Hikme adlı eserine yapılan hașiyedir.Bueserdebizeintikaletmemiștir. AyrıcaKayseri Râșid EfendiEskiEserlerKütüphanesi,RașitEfendi618’de Sûdî’ninDîvân’ıolaraksehvenkaydedilenbireserbulunmaktadır. Eser555varaktırvehersayfada31satırbulunmaktadır.Tarafımızdanyapılan incelemede Sûdî΄nin böyle bir eseri olmadığı, Șerh-i Divan-ı Hafız isimli eserinin yanlıșlıklabuadlakaydedildiğianlașılmıștır. −

Sûdî΄ninEserlerindenFars Sûdî΄ninEserlerindenFarsçayaTercümeEdilenler ΄ninEserlerindenFarsçayaTercümeEdilenler çayaTercümeEdilenler

Șerh-i Sûdî ber bostan-ı Sa΄di / Ahmed Sûdî Bosnevî, 1007/1599; trc. Ekber Behruz.(Bostanmetniylebirlikte),Tebriz:Çaphane-iAzerbadgan,2cilt,1973. Șerh-i Sûdî ber Gülistan-ı Sa΄di / Ahmed Sûdî Bosnevî, 1007/1599; trc. Ali EkberKazımi,ZeynelabidinÇavuși.(Gülistanmetniylebirlikte),Tahran:KitabfurușiTahran,1970. Șerh-i Sûdî ber Hafız / Ahmed Sûdî Bosnevî, 1007/1599; trc. İsmet Settarzade.(HafızDivanıylabirlikte),4cilt,1968. −

BatıDillerineTercümeEdilenler BatıDillerineTercümeEdilenler

HafızDivanı΄nınikiAvrupabaskısı(HermanBrockhaus,DieliederdesHafis mitdemCommentaredesSûdî,3cilt,Leipzig,1854–1860;RosenzweigSchwannau, DerDivandesGrossenIyrischenDichtersHafiz,3cilt,Wien,1856–1864)tamamen Sûdî΄nin verdiği metne dayanmaktadır.66 Brockhaus΄un 3 ciltlik eserinin 1. cildinde Sûdîșerhinintamamı,2ve3.ciltteisesadecegazellerseçilerektercümeedilmiștir.67 AyrıcaBosnaHerseklilerinhemșehrileriolanbubilimadamınasahipçıkarak eserlerinikendidillerinekazandırmayabașladıklarınıdailaveedelim.

 66

H.Ritter,age.,s.70.

67

TahsinYazıcı,DİA,“Hafız΄”mad.,C.15,İstanbul1997,s.106.



45

I.BÖLÜM I.BÖLÜM A. A.TÜRKEDEBİYATINDAHAFIZDİVANIȘERHLERİ TÜRKEDEBİYATINDAHAFIZDİVANIȘERHLERİ Türk Edebiyatında Hafız Divanı΄nın tamamına șerh yazan 4 kiși vardır. Bunlardan Sürûrî (öl. 969/1561–62), Șem΄î (öl. 1000/1591) ve Sûdî (öl. 1006?/1598) 16.yüzyıldayașamıșlardır. KonyalıVehbi(öl.1244/1828)ise19.yüzyıldayașamıșır. Sûdîșerhinindıșındakidiğer3șerhHafız΄ınșiirlerinetasavvufîanlamlaryüklemeye çalıșmıșlar ve șiirleri öyle yorumlamıșlardır. Birde Musa Bigiyef tarafından yazılan ve 1910 yılında basılan bir șerh vardır. Bu șerh Hafız΄ın bütün gazellerini içermez, sadece 133 gazelinden beyitler seçilerek hazırlanmıștır. Așağıda bu șerhlerin kaç adet yazma nüshaları bulunduğunu ve bu nüshaların nerede olduğunu gösteren bilgilerverilecektir.Bubilgilermkutup.gov.tr mkutup.gov.tradresindebulunan TürkiyeYazmaları mkutup.gov.tr

TopluKataloğu΄ndanalınmıștır. 1.SÜRÛRÎȘERHİ 1.SÜRÛRÎȘERHİ

Hafız Divanı΄na yazılan ilk Türkçe șerhtir. Telif tarihi 966/1559΄dur.68 Eserin telif sebebi olarak mukaddimede bazı gönül ehli dostların kendisinden Hafız Divanı΄nda bulunan tasavvufî sırların açıklanmasını istemeleri üzerine eseri kaleme aldığınısöylerveböylece“kâsırvenâkıslarıntâmvekâmil,âmîvegâfilolanlarında ehl-idil”olmalarınıhedeflediğinibelirtir.69 Eserde; 572gazel70 38Kıta71 74Rübai72  68

 Ahmet Faruk Çelik, Sürûrî΄nin Hafız Divanı Șerhinin İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi S.B.E.,

Konya1996,BasılmamıșYüksekLisanstezi,s.9. 69

age.,s.9.

70

age.,s.149–168

71

age.,s.168-169

72

age.,s.169-172



46

6Mesnevi73 2Kaside74 1Muhammesșerhedilmiștir75. Sûdî΄ninșarihlerinrübailerarasınakoyduğu,fakatgazellerkısmınakonulması gerektiğini (3/375) söylediği 10 beyitlik gazel Sürûrî șerhinde rübailer arasında bulunmaktadır. Eser basılmamıștır, sadece yazma nüshaları vardır. Yazma nüshalarınınsayısı73΄tür.Sûdîșerhininise52adetyazmanüshasıbulunmaktadır. −

YazmaNüshaları YazmaNüshaları

1.

AfyonGedikAhmetPașaİlHalkKütüphanesi,03Gedik17757

2.

AmasyaBayezitİlHalkKütüphanesi,05Gü270

3.

ArnavutlukDevletArșivleriTürkçeYazmaları,160

4.

BodleianKütüphanesiTürkçeYazmalarNewyork,MSTurk.e.16

5.

BodleianKütüphanesiTürkçeYazmalarNewyork,MSTurk.e.25/1

6.

ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk2000

7.

ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk4663

8.

ErzurumİlHalkKütüphanesi,25Hk20705

9.

ErzurumİlHalkKütüphanesi,25Hk23873

10. ErzurumİlHalkKütüphanesi,25Hk23988 11. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Ducaurroy,22. 12. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Regius 13. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Regius. 14. GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,2073 15. GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,2576 16. GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,4129 17. GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,470 18. GaziHüsrevKütüphanesiTürkçeYazmalar,BosnaHersek,218  73

age.,s.172

74

age.,s.172

75

 age., s. 172, Bu tezin sonunda bütün nazım șekillerinin ilk mısraları yazıldığı için bu rakamlar

tarafımızdan hesaplanmıștır. Gazel, kıta, kaside ve mesnevilerin beyit sayıları hakkında eserde bilgi verilmemiștir.



47

19. HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,5761 20. HidivKütüphanesiTürkçeYazmalar,5762 21. İngiltereMilliKütüphanesiTürkçeyazmalar,Or.3206 22. İngiltereMilliKütüphanesiTürkçeyazmalar,Sloane7765 23. İstanbulBüyükșehirBelediyesiAtatürkKitaplığı,582 24. İzmirMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,1086 25. KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk1082 26. KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk1201 27. KastamonuİlHalkKütüphanesi,37Hk1476 28. Kıbrıs Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe Yazmalar, II. Mahmud Ktp. 184 29. Kıbrıs Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe Yazmalar, II. Mahmud Ktp. 1231 30. Kitabhane-iAsitan-ıKudsiRızaviTürkçeYazmalar,660 31. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli888 32. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,32Hk1861 33. KonyaKaratayYusuf΄AğaKütüphanesi,42Yu528 34. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va398 35. ManisaİlHalkKütüphanesi,45AkZe222 36. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk2661 37. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk2662 38. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk2664 39. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk5138/1 40. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk5138/2 41. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk5179 42. ManisaİlHalkKütüphanesi,45Hk6469 43. Mektebetu΄l-Evkafi΄l-Amme Türkçe Yazmaları, Medresetü΄l-Emniye fi Câmi΄i΄l-Bașâ22/22 44. MevlanaMüzesiTürkçeYazmalar,2525 45. MevlanaMüzesiTürkçeYazmalar,2526 46. MevlanaMüzesiTürkçeYazmalar,2527 47. MevlanaMüzesiTürkçeYazmalar,5979



48

48. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,101 49. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,7 50. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,S4496 51. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,S4496 52. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat144 53. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat171 54. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat193 55. MilliKütüphane,01Hk388 56. MilliKütüphane,06Ceb746 57. MilliKütüphane,06Hk4623 58. MilliKütüphane,06MilYzA2836 59. MilliKütüphane,06MilYzA3096 60. MilliKütüphane,06MilYzA3523 61. MilliKütüphane,06MilYzA5253 62. MilliKütüphane,06MilYzA5465 63. MilliKütüphane,06MilYzA6271 64. MilliKütüphane,06MilYzA6428 65. MilliKütüphane,06MilYzA8396 66. MilliKütüphane,18Hk415 67. Princeton Üniversitesi Türkçe Yazmalar, New Series Ottoman Turkish Texts1623 68. SüleymaniyeKütüphanesi,Y-4 69. TopkapıSarayıMüzesiTürkçeYazmaları,A.2665 70. TopkapıSarayıMüzesiTürkçeYazmaları,A.2666 71. TrabzonİlHalkKütüphanesi,61Hk503 72. TürkDilKurumuKütüphanesiTürkçeYazmalar,Yz.A256 73. YapıKrediSermetÇifterAraștırmaKütüphanesiTürkçeYazmalar,512 2.ȘEM΄ 2.ȘEM΄ÎȘERHİ ÎȘERHİ Sürûrî(öl.969/1561–62)ileaynıasırdayașayanPrizrenliȘem΄î(öl.1000/1591) tarafındanyazılmıștır.HafızDivanı΄naSürûrî șerhinden sonrayazılanikincișerhtir.



49

Büyük çapta Sürûrî΄yi örnek almıștır, yani metne tasavvufi anlamlar yüklemeye çalıșmıștır. Eleștiriler kısmında ele aldığımız gibi Sûdî muhtelif yerlerde onun Sürûrî΄nin izinden gittiğini, bu yüzden onun düștüğü hatalara düșerek yanlıșları tekrarladığınısöyler.Eserbasılmamıștır,sadeceyazmanüshalarıbulunmaktadır. YazmaNüshaları: YazmaNüshaları: üshaları:

−

1. ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk1998 2. ÇorumHasanPașaİlHalkKütüphanesi,19Hk4754 3. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Galland,57;Regius,1591,3. 4. FransaMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Regius. 5. Fransa Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, Renaudot; Saint-Germaindes-Pres,415 6. İngiltereMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Or.29 7. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,07Tekeli753 8. KütahyaVahitPașaİlHalkKütüphanesi,43Va2165 9. ManisaİlHalkKütüphanesi,45AkZe187 10.

MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,37

11.

MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,61

12.

MilliKütüphane,06MilYzA4830

13.

MilliKütüphane,06MilYzA6959

14.

MilliKütüphane,06MilYzA958

15.

MilliKütüphane,06MilYzB361

16.

SüleymaniyeKütüphanesi,Y-27

17.

TopkapıSarayıMüzesi,TürkçeYazmaları,Y.2464

18.

TürkDilKurumuKütüphanesiTürkçeYazmalar,Yz.A111

19.

TürkDilKurumuKütüphanesiTürkçeYazmalar,Yz.A311

3.KONEVÎȘERHİ 3.KONEVÎȘERHİ Eser mevlevî Muhammed Vehbî Konevî (öl. 1244/1828) tarafından yazılmıștır.HafızDivanı΄natasavvufîanlamyüklemehususunda enilerigidenbirisi



50

olarak kabul edilir.76 Konevî; “Ekser evliyâfu΄llâh macnâ vü hakâfiki libâs-ı elfâz ve hurûflamülebbesidüpmackûlâtımahsûsâtmertebesinetenzîliderler,tâmahbûsân-ı havâss ve mahcûbân-ı hads u kıyâs olanlar hakâyık u macânîden behredâr olalar ve esrâr-ı mackûlât ve mermûzâtı idrâk ideler. Eger mefnûs-ı tabc ve meflûf-ı nefsiñ hilâfı üzre îrâd eyleselerdi mümkin ki fehmi casîr ve idrâki ġayr-i yesîr olaydı.”77 șeklindebiryorumilerisürerekinsanlarınülfetettiğiveașinaolduğuüsluplaonlara gerçeklerianlatmanınanlașılmayıkolaylaștırdığınısöyler.EserkenarındaSûdîșerhi olmaküzere1288–1289΄daİstanbul΄da2ciltolarakbasılmıștır. −

YazmaNüshaları: YazmaNüshaları:

1.

MevlanaMüzesiTürkçeyazmalar,7383

2.

MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,187

−

İsimsizȘerhler İsimsizȘerhler

Mili Kütüphane Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu΄nda müellifi belirtilmeyen așağıdaki11adetșerh yukarıdakișahıslaraait olmalıdır,çünkü Hafız

Divanı΄nabunlardanbașkasıtarafındanșerhyapıldığıbilinmemektedir. 1. DıyarbakırİlHalkKütüphanesi,21Hk1675 2. DıyarbakırİlHalkKütüphanesi,21Hk1935 3. KonyaBölgeYazmaEserlerKütüphanesi,15Hk1615/2 4. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,S4478 5. MısırMilliKütüphanesiTürkçeYazmalar,Talat88 6. MilliKütüphane,18Hk205 7. MilliKütüphane,06Hk3079 8. MilliKütüphane,06Mil.Sam.Yz.111 9. MilliKütüphane,06MilYzA7691 10.

MilliKütüphane,06MilYzB885

11.

Yapı Kredi Sermet Çifter Araștırma Kütüphanesi Türkçe Yazmalar,

511(MüellifininȘuhudîolarakbelirtildiğibueserSürûrî΄yeaitolmalıdır.)  76

H.Ritter,age.,s.70.

77

M.VehbiKonevî,Șerh-iDivan-ıHafız,C.I,s.21.



51

4.SÛDÎȘERHİ 4.SÛDÎȘERHİ

Hafız Divanı΄na Sürûrî ve Șem΄î΄den sonra yazılan üçüncü Türkçe șerhtir. Araștırmamızınkonusunuteșkiledenbueseriașağıdadetaylıolarakelealacağız.



52

B.SÛDÎ΄N B.SÛDÎ΄NİNHAFIZDİVANIȘERHİ ΄N ΄NİNHAFIZDİVANIȘERHİ İNHAFIZDİVANIȘERHİ 1.GENELBİLGİ 1.GENELBİLGİ İLGİ

Hafız Divanı șerhleri arasında en fazla ilgi gören șerh Sûdî șerhidir. Hem Farsça΄yahemBatıdillerineçevrilmiștir.Batılıarașırmacılaronuniçinoldukçaövücü ifadelerkullanır.RitterSûdîșerhini HafızDivanı΄nıneniyișerhlerindenbiriolarak kabul eder ve onun șerhinin Sürûrî ve Șem΄î șerhini unutturduğunu söyler.78 Ayrıca șunları ilave eder: “Sûdî΄nin büyük otoritesinden dolayıdır ki Divanın iki Avrupa baskısı (Brockhaus, Die lieder des Hafis mit dem Commentare des Sûdî, 3 cilt (Sûdî΄nin șerhi yalnız 1. ciltte vardır), Leipzig, 1854–1860; Rosenzweig Schwannau, DerDivandesGrossenIyrischenDichtersHafiz,3cilt,Wien,1856–1864)tamamen onunverdiğimetneistinadediyor.”79 Ethé ise Sûdî΄nin Hafız΄a beșeri bir nazarla baktığını ve șiirlerini kelime anlamı ile yorumladığını söyler.80 İran Edebiyat tarihçisi Zebîhu΄llâh Safâ önce Sûdî΄densonraSürûrîveȘem΄î΄denbahseder.81 Ali Nihat Tarlan “Hafız Divanı΄na birçok șerhler yazılmıștır. Türkçe yazılan șerhlerden biri Sürûrî, diğeri Șem΄î, üçüncüsü de Sûdî΄nindir.”82 șeklinde bir ifade kullanırveșerhlerhakkındanekarșılaștırmayapar,nedehükümverir. Sûdî Șerh-iDivan-ıHafız΄ı telifederken11nüshadanfaydalandığını3yerde zikreder. 2/411,, 2/223,, 3/251.. Bașka yerlerde ise herhangi bir rakam belirtmeksizin yanımızdaolandivanlarifadesinikullanır. Nüshaların çoğunda bulunmasa bile anlamca daha güzel olanın tercih edilmesinden yana tavrını koyar ve “bu nüsha egerçi kalîlü΄l-vuku΄dur evvelkinden ensebdir.”diyerekonuterciheder.2/303.  78

H.Ritter,age.,s.70

79

age.,s.70

80

HermannEthé,Tarih-iEdebiyat-ıFarsî,(çev.RızazâdeȘafak),Tahran1337.s.188.

81

ZebihullahSafa,Tarih-iEdebiyat-ıİran,C.III/2,s.1064.

82

AliNihatTarlan,“Hafız-ıȘirazî”mad.,TürkAnsiklopedisi,C.XVIII,Ankara1970.s.310-312.



53

Nüshaların tamamında bulunsa bile hiçbir metnin Sûdî΄yi tatmin etmediği yerlerolurvebunlarıyerigeldikçebelirtir.Bazıörneklerișunlardır: “Nüshalar böyle bulundı; ammâ kıyâs ârâmı nûr-i dîdeye ΄atf eylemek idi.” 3/178. “Mezkûr nüshaların zahiren ma΄nâsı böyledir. Ammâ hiç birisi tab΄ın murtezâsıdegil.Belkibunüshalardangayrıbirnüshaister.”2/277–278. Sûdî bazen okuyucunun acemiliğini göz önüne alarak da tercihte bulunmuștur.Buhusustașunlarısöyler: Beytin ikinci mısraı nüshalarda farklı șekillerde yazılmıștır, fakat ben bu nüshayı tercih etim, çünkü mısraın bu nüshada bulunan șekli acemilerin anlaması içindahauygundur.(467a) Sûdî sadece yanında mevcut olan divanlardaki beyitleri șerhetmemiștir. Yanındakidivanlardabulunmadığıhalde HafızDivanı șerhlerindebulunanbeyitleri de eserine almıștır. Ancak “safası yokdur, Hace kelimatına benzemez” gibi bazı kayıtlardüșmeyideihmaletmemiștir.1/173,3/151. Divanlarda bulunmadığı halde bir gazelin Hafız΄a ait olabileceğini belirttiği yerde iki șarttan bahseder. Birincisi; Hafız΄ın hayatını anlatan eserlere anlam bakımındaniçeriğininuyması,diğeri;Hafız΄ınüslubvetarzınabenzemesi.1/50–51 −

BașkaȘairlerinȘiirleri BașkaȘairlerinȘiirleri

Sûdî bașka șairlere ait olup da Hafız Divanında yazılan șiirleri de tespit ederek notlar düșmüștür. Bu notlar Sûdî΄nin güçlü hafızaya ve edebî bilgiye sahip olduğunuaçıkçagöstermektedir.Sûdî΄ninbuhusustakiifadelerișunlardır: “Mezkûr gazelin beș beyti Kemâle΄ddîn Selmanın kasidesinde mevcûddur.” 1/63. “Ma΄lûm ola ki bu gazel bi΄aynihi divân-ı Selmanda mevcûddur, amma anda mahlas beyti mevcûd degil. Divan-ı Hafız΄da da ekser mahlas beyti mevcûd degil. Ammaba΄zındabubeytbulundı.”2/287. “Burübâ΄îHayyâmındırkibilmeyenlerbundayazmıșlar.”3/420.



54

“Burübâ΄îHusrevDivanındamevcûddur.”3/420. −

Hafız΄aAitOlmayan Hafız΄aAitOlmayanȘiirler ΄aAitOlmayanȘiirler Șiirler

Divanda bulunsa bile bazı beyit ve gazellerin Hafız΄a ait olmadığı hakkında hükümler verir. Böyle hüküm vermeden önce sebebini de açıklayan bazı notlar düșer. Bunlar;  kafiye tekrarı olması, ekser divanlarda olmaması, harf-i revi olmamasıgibikayıtlardır.1/40,1/52,1/63,1/287,3/16,3/128,3/170. MeselâSûdî; Lutfbâședgerne-pûșîez-gedâhârût-râ Tâbe-kâm-ıdilbi-bîneddîde-imârût-râ Tercüme: Șayet yoksullardan yüzünü örtmesen lütuf olur, böylece gözümüz gönül muradınca yüzünü görmüș olur. (Beyitteki “ez-gedâhâ rût-râ” ve “dîde-i mâ rût-râ”ibareleri“ez-gedâHârût-râ”ve“dîde-iMârût-râ”șeklindedeokunabileceği içinHarutveMarut΄uîhametmektedir.) matla΄lıgazelinHafız΄aaitolmadığınıbelirtirkenșugerekçelerisıralar. 1.Divanlarınçokazbirkısmındabulumaktadır. 2.BeșbeyitlibirgazelinüçbeytininkafiyesininaynıolmasıHafızgibifaziletli birisișöyledursun,azıcıkrüșdüolanlarınbileyapmayacağıbiryanlıștır. 3. Farsçada akıl sahipleri için kullanılan çoğul eki -ân΄dır. Beyittte ise geda kelimesihâekiyleçoğulyapılmıștır,buisekuraldıșıdır. BütünbunlardansonrabugazelHafız΄anisbetedilebilirmi?Sûdîburadabir ihtimal zikreder ama kendisi buna katılmaz. O da șudur: Hafız șiir yazmaya yeni bașlayıncasöylediğikalitesizșiirlerindenbiriolabilirveozamanbunukaydedenbazı kimselerdahasonradivanaeklemișolabilirler.Sûdîkendikanaatiniise;zannederim kibugazel TarakçıHafızmahlasınıkullananTebrizli HafızȘâne΄nindir, Șam΄da bir miktar gazellerini gördüm, gazellerinin kafiyelerinin çoğu böyle bozuk idi, diyerek belirtir.1/50–51. Hafız΄anispetedilemeyeceğinisöylediğibașkabirbeyitveyaptığıaçıklamalar șușekildedir:



55

Bi-darbiseyfikekatlâhayâtunaebedâ Li-ennerûhîkadtâbeenyekûnefedâk Tercüme: Senin kılıcının darbesiyle ölmek bizim için sonsuz bir hayattır. Çünküruhumsanafedaolmayıgüzelgördü. Sûdî beytin anlamını verdikten sonra bu beytin Hafız΄a ait olamayacağını kanıtlamakiçinbazıgerekçelersıralar.Bunlar: 1. Mübteda (özne) ile haber (yüklem) arasında uyumluluk șart iken burada bulunmamaktadır. 2.Ebedâgelecekzamaniçinkullanılanzarftırveancakolumsuzcümleleriçin kullanılır,olumlucümleleriçinkullanılması yanlıștır. (Türkçede deebedâyaniasla geleceğimdenilmez,aslagelmeyeceğimdiyeolumsuzșekilkullanılır) 3. Bu beyit Divanlarda yoktur, fakat șarihler șerhettiği için yapamamıș diye aczimizehamledilmemesiiçintercümeedilmiștir. 4. Hafız hakkında olumsuz düșünülmemesi için bu beytin yazılmaması daha uygundur. Bütün bunlardan sonra kendi görüșünü șu șekilde belirtir: Eğer bu beyit gerçekten Hafız΄ın ise Allah onu affetsin, ama zannım budur ki Hafız΄a iftira etmișlerdir.2/400. −

OkunușİhtimallerininDeğerlendirilmesi OkunușİhtimallerininDeğerlendirilmesi

Sûdînüshalardaolmayanfakatkendiișittiğirivayetleridedeğerlendirir. Eski metinlerde noktaların konulușuna çok dikkat edilmediği noktaların birbiriyleiltibasedildiğisıkçagörülür.EskiAnadoluTürkçesimetinlerindedeçünve çünkiedatlarınıncunvecünkișeklindeteknoktaileyazıldığıfazlacakarșılașılanbir durumdur. Aynı husus Farsça metinler için de geçerlidir ve müstensihlerin dikkatsizliği ve acele yazmaları dolayısıyla bu tarz șeyler kaçınılmaz olur. Böyle durumlarda sağlam bir metin ve doğru bir anlam için sadece nüshalara bakmak yeterliolmaz,butarzihtimallerindedüșünülmesigerekir.Sûdîdebutarzihtimallere yer vermiștir. Bir beyitte geçen “esb-i siyeh” tamlamasını bazı Acemlerin “esb-i



56

sipeh” șeklinde okunması gerektiğini söylediklerini kaydeder ve bu rivayetin doğru olmasıdurumundaanlamhususundafarklıbirseçeneğiifadeettiğinibildirir.3/93. Siyeh ve sipeh arasında imlada sadece bir nokta farkı vardır. Müstensih anlama dikkat etmediğinden üç nokta yerine iki nokta koymuș veya acele yazıldığından üç nokta iki nokta șeklinde yazılmıș olabilir. Bu takdirde kelimeler anlamca tamamen farklı olabilmektedir. Burada görüldüğü gibi asker anlamındaki “sipeh”kelimesisiyahanlamındaki“siyeh”kelimesibirbirininyerinialmaktadır.Bu daokuyucuyumetninanlașılmasındanuzaklaștırmaktadır. Bir bașka yerde ise ber-nakș ibaresinin pür nakș șeklinde de okunabileceği ihtimalinibelirterekonagörebeyteanlamverir.1/295. −

EserinTelifSebebi EserinTelifSebebi

Eskieserlerdebilhassamesnevilerinbașındagördüğümüzsebeb-itelif-ikitab bölümü Sûdî΄nin yazdığı üç șerhte de karșımıza çıkmaktadır. Bunlar Șerh-i Divan-ı

Hafız, Șerh-i Gülistan ve Șerh-i Bostan΄dır. Her üç șerhin telif sebebi olarak aynı șahısgösterilmektedir.BukișiMedine-iMünevvereșeyhiÖmerEfendi΄dir.Birbirine benzerifadelerletakdimedilenbușahısgerçekbirkișimiyoksamuhayyelbirisimi olduğu hakkında hüküm vermek șimdiki bilgilerimiz ıșığında mümkün olmasa da Sûdî΄nin ifadelerinden onun gerçek bir kiși olduğu ve müellifimize çok iyiliklerde bulunduğuizleniminieldeediyoruz.Aynızamandaondanmerhumvemağfurdiye bahsetmesideeserintelifiesnasındahayattaolmadığınıgöstermektedir.Sûdî΄yegöre onunyaptığıiyiliklerineanaevladınanedekardeșkardeșeyapmıștır.Matbu Șerh-i

Divan-ıHafız΄datayyedilenveÖmerEfendi΄denbahsedenbukısımyazmanüshada bulunmaktadır ve benzer ifadeler matbu Șerh-i Bostan ve Șerh-i Gülistan΄da da karșımızaçıkmaktadır.SûdîȘerh-iDivan-ıHafız΄ınbașındașöyleder: Bir gün eșref saat ve mutlu bir zamanda dostlarımın en has ve halisi, ilmin değișik türleri ve fennindeğișik sınıflarıyla süslü, șeref ve övünç kaynağı, cömertlik ve bağıș pınarı, Hatem΄i cömertlik hususunda kıskandıran Șeyh-i Harem-i Yesrib Ömer Efendi her zamanki gibi tekellüfsüz evime gelip elimi üç kere öptü ve șöyle buyurdu:



57

Sizden taliplere faydalı,acemilere șifalı, yani șiiri tevil etmedenve tasavvufi yoruma kaçmadan,83 Arapça üslup üzere kurallar söylenilerek ve sadece șiirin manasıyla yetinilerek Hafız Divanını șerhetmenizi temenni ediyorum. Ben de bu temennisiniemirolarakkabulettimvebuteklifibirganimetsaydım.Merhumbanao kadariyiliklerdebulunmușkineanaevladınanedekardeșkardeșineokadariyilik yapmıștır.Benivemerhumutanıyanlarbusözümündoğruolduğunubilirler.84

Hafız Divanı șerhinden 1 yıl sonra telifi tamamlanan Gülistan șerhinin de yine aynı kișinin ricası üzerine yazıldığını eserin bașındaki ifadeler göstermektedir.

HafızDivanıșerhindegeçenifadelerebenzervasıflarlafakatbirazdahagenișolarak ele alınan bu kișinin adı Șeyh-i Harem-i Medine-i Münevvere Ömer Efendi olarak verilmektedir. Matbu Șerh-i Gülistan΄ın derkenarında eseri basan Es΄ad șöyle bir not düșmektedir: “Ekser nüshalarda bu dibace tayy olunmuștur ve musannif nüshasındanistinsaholunduğubelirtilennüshadabumezkûrdibaceyazılmıș.Burada da “ekmelü΄l-΄ulemâ ve efdalü΄l-fudalâ” fıkraları yerinde “efdalu halâyık ve ekmelu ahlâkveekremu΄Arabinve΄Acemin΄ale΄-ıtlâk”fıkralarıyazılmıș,bufıkralarisetevile kabil olmadığından tayy edilerek yerlerine zikrolunan ekmelü΄l-ulema ve efdalü΄lfudalafıkralarıkonularakeserbasılmıștır.”85 TevilekabilolmamasıbusıfatlarınHz.Peygamber΄eaitolması,bașkalarıiçin kullanılmasınınyanlıșolacağıanlamındaolsagerek.

Șerh-i Gülistan΄dan iki yıl sekiz ay sonra telifi tamamlanan Șerh-i Bostan΄ın bașında da yine eserin telif sebebi olarak aynı kiși gösterilmektedir. Burada övgü dolucümlelernisbetendahafazladır.Onuniçin“eshiyâ΄uehli΄âlemveekremubenî Âdem” 86 ifadeleri kullanılmaktadır. Bu ifadeler zamanındaki insanlarlara nisbetle olduğudüșünülerekteviledilebilir.  83

SürûrîiseșerhintelifsebebiolarakbazıgönülehlidostlarınkendisindenHafızDivanındabulunan

tasavvufîsırlarınaçıklanmasınıistemelerinigöstermektedir.AhmetFarukÇelik,age.,s.9. 84

Sûdî,Șerh-iDivan-ıHafız,NazifPașaYazmanüshası,1b.

85

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.2.

86

Sûdî,Șerh-iBostan,C.l,İstanbul1288,s.2–3.



58

−

YazmaNüshaları YazmaNüshaları

Sûdî΄nin eserleri kısmında yazma nüshalarını zikrettiğimiz için burada nüshalarınınbulunduğuyeritekrarlamıyacağız. 2.ȘEKİL 2.ȘEKİL

HafızDivanıșerhindenazımșekillerișușekildesıralanmaktadır:Gazel,kıt΄a, rübai,mesnevi,kasidevemuhammes.Bizdebusıralamayauyarakbunlarhakkında bazıbilgilervermekistiyoruz. a)Gazeller a)Gazeller Alfabenin zâl harfi hariç bütün harflerinde gazel bulunmaktadır. Sûdî΄nin ifadesine göre lâmelif harfinde olması gereken 1gazel elif harfinde yazılmıștır. 573 gazeldetoplam5084beyitșerhedilmiștir. 9 beyitlik bir gazelin tamamı Arapça olarak yazılmıștır. Muhtelif gazellerde toplam 34 Arapça beyit bulunmaktadır. Yine 1 gazelin tamamı mülemma olarak yazılmıștır.Muhtelifgazellerdetoplam62Arapçamısrabulunmaktadır. Enuzungazeldâlharfindebulunan43beyitlikbirgazeldir.Sıralamada279. olanbugazelGölpınarlı΄dakasideolarakzikredilir.Sûdîșerhindegazellerkısmında geçmesinerağmenbirbeytinșerhindeșuifadelerkullanılır:“Haceninhünerihemân gazeldedir,kaside-gûylukgayrılaramüsellemdir.”2/277––278.. Aynıgazelinbașkabirbeytininșerhindeiseșöyleder: “Nüshalar böyle bulundı ammâ bu beytin mâkabli buna münâsib degil. Zira mâkabligirizgâhșeklindebirbeyitgerekidi.”2/278.. BuifadelerdenSûdî΄ninbunukasideolarakkabulettiğisonucunaulașabiliriz, çünkü girizgâh beyti kasidelerde bulunur. Aynı gazel Sürûrî șerhinde de gazeller arasında bulunmaktadır. Hangi harfte ne kadar gazel bulunduğu ve bu gazellerin toplambeyitsayısıașağıdakitablodagörülmektedir:



59

 KafiyeHarfi KafiyeHarfi

GazelSayısı GazelSayısı

BeyitSayısı BeyitSayısı

ArapçaBeyitveMısralar ArapçaBeyitveMısralar

Elif

15

133

3mısra

Be

4

36

---------

Te

90

787

1mısra

Se

1

7

---------

Cîm

1

7

---------

Ha

2

17

---------

He

1

9

---------

Dâl

167

1496

---------

Zâl

------

-----

---------

Ra

16

147

3mısra

Ze

12

94

---------

Sîn

6

49

---------

Șîn

22

181

---------

Sâd

2

13

2mısra

Dâd

2

12

---------

Tı

1

5

---------

Zı

1

8

---------

cAyn

4

34

---------

Ġayn

1

7

---------

Fe

1

9

---------

Kâf

3

29

---------

Kef

3

23

1beyit

Lâm

10

87

5beyit,4mısra

Mîm

77

710

10beyit,5mısra

Nûn

25

202

---------

KafiyeHarfi KafiyeHarfi

GazelSayısı GazelSayısı

BeyitSayısı BeyitSayısı

ArapçaBeyitveMısralar ArapçaBeyitveMısralar alar

Vâv

11

100

---------

He

16

138

10mısra

Ye

79

744

18beyit,34mısra



60

Toplam Toplam

573Gazel 573Gazel Gazel

5084Beyit 5084Beyit Beyit

34Beyit,62Mısra 34Beyit,62Mısra

 BeyitSayılarınaGöreKaçGazelBulunduğunuGösterenTablo GAZELLERİNBEYİTSAYISI GAZELLERİNBEYİTSAYISI BEYİTSAYISI BEYİTSAYISI

GAZELSAYISI GAZELSAYISI

5

11

6

16

7

154

8

94

9

134

10

68

11

49

12

11

13

17

14

10

15

1

16

3

17

2

20

1

27

1

43

1

Toplam Toplam

573Gazel 573Gazel

b)Kıtalar b)Kıtalar Hafız Divanı șerhinde toplam 42 kıta bulunmaktadır. Bunların toplam beyit sayısı 164΄tür. İçlerinde 3 beyit ve 1 mısra Arapça olarak yazılmıștır. Sûdî șerhteki sıralamayagöre38.sıradakikıtayamatlabeytiolduğuiçinmecazenkıtadenilirdiye bir kayıt düșmektedir. 3/403.. Fakat matla beyti olan 40, 41 ve 42. kıtalar hakkında böylebirnotdüșülmemiștir. KıtalarınBeyitSayısınıGösterenTablo



61

 BeyitSayısı BeyitSayısı

KıtaSayısı KıtaSayısı

2

10

3

12

4

8

5

6

6

1

7

3

9

1

10

1

Toplam Toplam

42Kıta 42Kıta Kıta

 c)Rübailer c)Rübailer Eserde69rübaișerhedilmiștir.Burübailerden birisiiçinHayyam΄ın (3/420), diğeri için Hüsrev΄indir (3/420) notu düșülmektedir. Böylece Hafız΄ın 67 rübaisi bulunduğuanlașılmaktadır. d)Mesneviler d)Mesneviler Eserde toplam 249 beyit tutarında 6 adet mesnevi bulunmaktadır. 1 beyit Arapçaolarakyazılmıștır. 1.Mesnevi

41beyit

2.Mesnevi(Sakî-nâme)

138beyit

3.Mesnevi(Mugannî-nâme)

44beyit

4.Mesnevi

4beyit

5.Mesnevi

11beyit

6.Mesnevi

11beyit





62

e)Kasideler e)Kasideler Eserde40΄arbeyittenteșekkületmișikikasidebulunmaktadır.Birdegazeller kısmındasöylediğimiz gibiSûdî΄ningazeller kısmındaele aldığı,fakatkasideolarak kabulemütemayilolduğu43beyitlikbirgazelbulunmaktadır. f)Muhammes f)Muhammes Eserde12benttenmüteșekkilbiradetmuhammesbulunmaktadır. −

SûdîȘerhiileSürûrîȘerhininȘekilYönündenKarșılaștırılması SûdîȘerhiileSürûrîȘerhininȘekilYönündenKarșılaștırılması

Sürûrî șerhi hakkında bilgileri Sürûrî șerhi bașlığı altında verdiğimizden burada sadece karșılaștırma ile ilgili bilgiler verilecektir. Her iki șerhteki Divan tertibi aynıdır. Yani sıralama șöyledir: Gazeller, Kıtalar, Rübailer, Mesneviler, KasidelerveMuhammes. −

Gazeller: Gazeller:

Sûdîșerhinde573Sürûrî΄deise572gazelbulunmaktadır.Sûdî΄nindebelirttiği gibi(3/376)birgazeliSürûrîrübailerarasınakoymuștur.87 Bütünharflerdekigazelsayılarıaynıdır,yalnız; MîmharfindekigazellerSürûrî΄de75Sûdî΄de77 HeharfindekigazellerSürûrî΄de18Sûdî΄de16 YeharfindekigazellerSürûrî΄de78Sûdî΄de79adettir. Sûdî șerhinde bulunan 43 beyitlik gazel Sürûrî΄de de gazeller kısmında bulunmaktadır. −

Kıtalar: Kıtalar:

Sürûrî΄de38,Sûdî΄de42kıtabulunmaktadır. −

Rübaîler: Rübaîler:

 87

AhmetFarukÇelik,age.,s.171



63

Sürûrî΄de74,Sûdî΄deise69rübaivar.SûdîbirrübaiiçinHayyam΄ındiğerbir rübai için Hüsrev΄indir diye söylemektedir. Bu iki rübaî Sürûrî șerhinde de bulunmaktadır. Ayrıca Sûdî΄nin gazeller kısmında șerhettiği 5 beyitlik bir gazel Sürûrî΄derübailerarasınakonulmuștur. −

Mesneviler: Mesneviler:

Herikișerhte6mesnevibulunmaktadır. −

Kasideler: Kasideler:

Herikișerhte2kasidebulunmaktadır. −

Muhammes: Muhammes:

Herikișerhte1muhammesbulunmaktadır. −

Sûdî

Șerhiyle

Gölpınarlı΄n Gölpınarlı΄nın ΄n ΄nın

Tercümesinin

Șekil

Yönünden

Karșılaștırılması Karșılaștırılması −

Gazeller Gazeller

Gölpınarlı΄da499veșüpheliolarakkabulettiği80gazellebirliktetoplam579 gazel,Sûdî΄deise573gazelbulunmaktadır. −

Kasideler Kasideler

Gölpınarlı΄da5,Sûdî΄de2kasidevar. Sûdî΄degeçen1.kasideGölpınarlıdadabirincikasideolarakgeçer. Sûdî΄degeçen2.kasideGölpınarlıda3.kasideolarakgeçer Sûdî΄degazellerkısmındageçen43beyitlik279.gazelGölpınarlıda2.kaside olarak geçer. Sûdî΄nin bunu kaside olarak kabule meyilli olduğunu yukarda belirtmiștik. Gölpınarlıdaki21beyitlik4.kasideSûdîșerhindebulunmamaktadır. Gölpınarlıdaki18beyitlik5.kasideSûdîșerhindebulunmamaktadır. −

Mesneviler Mesneviler



64

Gölpınarlıda mesnevilerden sadece 1. ve 2. mesneviler vardır. Sûdî΄de ise 6 mesnevivardır.44beyitlikmuganni-nameGölpınarlıdabulunmamaktadır.4,11,11 beyitlik mesneviler de Gölpınarlıda bulunmamaktadır. Bunlara mesnevi denilmesi detartıșılabilir. −

Kıtalar Kıtalar

Gölpınarlıda36veșüphelikategorisinesokulan14kıt΄ailebirliktetoplam50 kıtabulunuyor.Sûdî΄deise42kıt΄abulunmaktadır. −

Rübailer Rübailer

Gölpınarlıda 42 ve șüpheli kategorisine soktuğu 24 rübai ile birlikte toplam 66rübaibulunmaktadır.Sûdî΄deise69rübaivardır.BunlardanbiriHayyam΄ındiğeri Hüsrev΄indirifadesinikullanıldığındantoplam67rübaibulunmaktadır. −

Muhammes Muhammes

Gölpınarlı΄dadaaynıșekilde1muhammesbulunmaktadır. −

SûdîȘerhindeOlmayıpGölpınarlı΄daOlanlar SûdîȘerhindeOlmayıpGölpınarlı΄daOlanlar ΄daOlanlar

6bentlik1adetterkib-ibentve7bentlikbiradetterci-ibentbulunmaktadır. Ayrıca3müfretve2muammabulunmaktadır. Gölpınarlı Muhammesi, kıtalardan 14 tanesini, rübailerden 24 rübaiyi ve kasidelerintamamını(5kaside)șüphelilerkategorisinedâhiletmiștir. 3.MUHTEVA 3.MUHTEVA Bubașlıkaltındaeserdegeçenvehaklarındabilgiverilenkișiyervegruplar gösterilecektir. a)Kișiler a)Kișiler Sûdî΄nin görüștüğünü eserde belirttiği kișileri hayatını anlattığımız kısımda zikretiğimizden buraya almadık. Hakkında bilgi verilmeyen sadece kendisinden iktibaslardabulunankișileriiseiktibaslarkısmındaelealdık.Buradahakkındaazda



65

olsa bazı bilgiler verilen kișiler alfabetik sıraya göre sıralanacak ve eserde onlar hakkındaverilenbilgilerkaydedilecektir. Aristo: Filozoflardan Eflatun΄un talebesidir ve İskender bin Filkos΄un üstadıdır. Eflatun ise Bukrat (Hipokrat)΄ın talebesidir. Bazıları bunların Hz. İbrahim΄in dinine mensup olduklarını yani ehl-i islâmdan olduklarını söylemiștir. 2/167. Birçokilimfenbilenbirbilgin.2/168. ÂsafİbnÂsafİbn-iBerhiyâ:Hz.Süleyman΄ınvezirininismi.Genelolaraksaygıifadesi iBerhiyâ: olarak vezirlere Asaf ve padișahlara Süleyman denir. Çünkü kelam kitaplarında açıklandığıgibiAsafevliyadandır.1/66;1/308. ÂsafÂsaf-ıSânî:Hafız΄ıkoruyanvegözetenKıvâmü΄d-dînHasan.HafızDivanında ıSânî: Asaf-ısânîveyaAsafzikredilseKıvamüddinHasankastedilir.1/186. Ayâz:Güzelliği,nazveișvesiylemeșhurGazneliSultanMahmud΄unnedimi. Ayâz: 2/320. A΄zâm A΄zâmâm-ıKıvâm:KıvamuddinHasan΄danevvelvezir-iazamolankiși.3/400. ıKıvâm: Âzer:Hz.İbrahim΄inbabası.Mesleğiheykeltırașlıkidi,putyapardı.2/119. Âzer: Bârbed:Hüsrev΄inmeșhursazendesi.3/447. Bârbed: BehrâmBehrâm-ı Gûr: Gûr: Yaban eșeği avına meraklı İran padișahı. “Gûr” yaban eșeği demektir, ona izafetle kendisine Behram-ı Gûr denilmiștir. Hakkında șu olay anlatılır:Birgünönündenkaçanbiryabaneșeğininardınadüșer,hayvanmağaraya girincebudaardındangirer,birdahageriçıkmaz,adıveizikaybolur,nemağarayıne dekendisinibulabilirler.Buolayüzerineannesioğlumaneyaptınızdiyesilahtarıile çuka-dârını öldürür. Hakkında geniș bilgi tarih kitaplarında ve șehnamelerde bulunmaktadır.2/361. Kemend-isayd-ıBehrâmîbi-y-efgencâm-ıCemberdâr KimenpeymûdemînsahrâneBehrâmestuneGûreș Tercüme: Behram-ı Gûr΄un av kemendini bırak, yani dünya avını mal mülk kazanmayıbırakdaCemkadehinikaldır,yanibadeiç.Çünkübenbudünyasahrasını



66

dolaștım,neBehramnedegûru(kaybolduğumağarası)vardır.Bubeyittekigûrdan maksatkendisinemakberolanmağaradır. −

Behram-ıGûrzamanınakadarahkâmveberatlarPehleviceyazılıyordu.

O kendi zamanı ve saltanatında kapısında Farsça dilinden bașka bir dil konușulmasını,fermanveberatlarınFarsçadanbașkabirdilileyazılmasınıyasaklar. DolayısıylabudilionunkapısınanisbetedipDerîdilidiyeadlandırırlar.2/136;3/150. Bırehmen:Hindistanfilozofu. 3/270. Bırehmen: Bû İshâk: İshâk: İlhanlıların hükümdarlarından birinin adıdır. Șeyh Ebu İshak künyesiyle tanınır. Sûfî mizaçlı olduğundan kıymetli cevherlerden yapılmıș yüzük takmazdı,firuzedenyüzükyaptırırdı.2/47. Buzurcmihr:Nûûșirevân΄ ınvezirlerindenbirininismi.3/436. Buzurcmihr: Cem: Zamanındaki filozoflar ona cam-ı Cem adıyla anılan kadeh yapmıșlardır. Hangi memleketin halini bilmek isterse o kadehe bakar ve o memleketin halini o kadehte görürmüș. Dara bin Behmen zamanına kadar bu hal böyle devam eder. Dara ölünce İskender-i Rumî΄nin aynı babadan olan kardeși Darab isimli oğluna bu kadeh miras kalır. İskender babasının ülkesinin yarısını almak için Darab΄ın üzerine asker sevk ettiği zaman Darab bu kadehe bakıp İskender΄in halinden haberdar olur, İskender ise onun halini bilemediğinden ona galebe edemezdi. O da yanında olan filozoflara emretti, onlarda böyle bir ayna yaptılar.1/320–321. Hazret-iSüleymanpeygamberinismidir.1/15;3/112;2/104. −

Cem câm-ı cihân-nümâyı bulan padișahtır, bazıları Hz. Süleyman΄dır

dediler.Hafızdabugörüștedir,kinayeolarakpadișahanlamındakullanılır.3/224. Cem΄denmuratHz.Süleyman΄dırkitahtıFarsülkesiidi.3/230 −

CemvahșihayvanlaravekușlarahükmügeçenHz.Süleyman΄dır.3/3

−

CemveCemșîdikisideSüleymanpeygamberinismidir.2/51.

Cemșîd: Cemșîd: Câm-ı cihân-nümâyı icad eden padișahtır. Bazılar Cem ve Cemșid Hazret-iSüleyman΄dırvecamdaonunicadıdırdediler.DoğrusunuAllahbilir.3/255..



67

−

CemșîdveCemHafız΄ınüslubugereğiHz.Süleyman΄dır.2/385.

CemșîdCemșîd-BehmenBehmen-Kubâd: Peygamberimizden önce yașamıș padișahların ismidir.HerbirhakkındaȘehnamedegenișbilgivardır.2/104. Çengiz Hân: Cengiz Han΄ın çalıșkanlığı ve gayreti İlhanlıların tarihlerinden anlașılır.Kendisisultansoyundandeğilikenbütündünyayıfethediptasarrufualtına almıștır. Onun ortaya çıkıșı âleme büyük bir fitne salmıștır ki kıyamete kadar söylenecektir.3/208–209. Dârâ:İskender-iZülkarneyn΄ inbabası.3/229. Dârâ: DârâİbnDârâİbn-iBehmen:İskender-iFilkos΄unbabası.3/401 iBehmen: Darbî: Kara kașlı, kara gözlü ve siyah çerde olan ve hepsi saz çalıp șarkı söyleyenİranülkesindebirgrupolanLûlîtaifesindenbirkiși.3yılkendisiyleberaber oldum.Tokatșehrindeevlenmiști,Darbîmahlasıylașiirleryazardı.1/36. Dilșâd Hatun: Hatun: İlhanlı hükümdarlarından, Șah Șuca΄ın annesi. Kendinden sonra yerine oğlu Șah Șuca΄ geçmiștir. Dinin haram saydığı içki ve ve ona benzer fiilleri ișleyenlere çok sert cezalar verirdi. Emirlerine uymayanları bütün ceza çeșitleriniuygulayarakkatlederdi. −

Onunzamanındaiçkiiçenitașgemisinekoyarlar,haddindenfazlaiçeni

Mısır΄daEbukarkalesinesürgünederlervekimilerinilimanagönderirlerdi.1/161. −

Dilșad Hatun niyabeten padișah olduğu zamanda șarabı uzun süre

yasaklar, sonra oğlu Șah Șucâ΄ padișahlık tahtına çıkınca kendisi de içki içtiği için içkiyiserbestbırakır.1/208 −

Dilșad Hatun kendi zamanında çalgı aletlerini tamamen yasaklamıștır.

Nitekim merhum Sultan Süleyman Gazi ömrünün sonunda bunları yasaklamıștı. Hatta rivayet ederler ki hazinede bulunan büyük ve pahalı sazları pare pare edip ateșteyakmıștır.1/319. −

İlhanlıların tarihinde yazıldığı gibi Dilșad Hatun birkaç yıl niyabeten

padișahlık eyledi. Fuhșiyat ve fıska o derece șiddetli yasak koydu ki içki içene had cezası vurmakla yetinmezdi de içki içeni katlederdi. Sonra oğulları büyüyüp delikanlılıkçağınageldiklerivetahtaçıktıklarızamanziyadeayyașveiçkiçioldular.



68

Hiçkimseniniçkiiçmesineengelolmazlardı.Özelliklehemcömerthemdecesurbir padișaholanȘahȘucâ΄zamanındamemleketneșevesevinçledolmuștur.1/317–318. Ebu΄lEbu΄l-Fevâris:ȘahȘucâ΄ınkünyesidir.(bk.ȘahȘucâ΄) Fevâris: EbuLeheb:Hazret-iPeygamber΄eezavecefasıylameșhurolanamcası.1/152, EbuLeheb: 1/401–402,1/273. Ebu΄sEbu΄s-Suûd: uûd: Sultan Süleyman΄ın hatırı için mel΄un Kızılbaș ile barıș yapılmasınafetvavermiștir.1/348. Eflatun: Eflatun: Bukrat (Hipokrat) hekimin talebesidir. Bazıları bunların Hazret-i İbrahim΄indiniüzerindeyaniehl-iislamolduğunusöyler.2/167 Ehlî Șirâzî: Hafız΄ı divanındaki birinci gazelin ilk mısraıını Yezid bin Muaviye΄deniktibasetmesidolayısıylaeleștirenbirșair. Hafızıeleștirdiğișiir: HâceHâfız-râșebîdîdembe-hâb Goftemeyder-fazludânișbî-hisâb Ez-çibestîber-hodînșicr-iYezîd Bâ-vucûd-ıînhemefazlukemâl Goftvâkıfnîstîzînmesfele Mâl-ıkâfirhestber-müfminhelâl Tercüme: Tercüme: Hafız΄ı bir gece rüyamda gördüm de ona, ey fazilet ve bilgide hesapsız derecede üstün olan, bu kadar fazilet vü üstünlüğünlü beraber Yezid΄in șiirindene buldun daonuiktibasettin.Hafızbanașöylecevapverdi:Senmeseleye vakıfdeğilsin,ișindoğrusușudurkikâfirinmalımüslümanahelaldir.1/3.(bk.KâtibîiNișabûrî) Eminü΄d Eminü΄d΄d ΄d-dînHasan:Menakıb-ıHaceisimlieserdeverilenbilgiyegöreSultan dînHasan: Üveys΄innișancısıidi.3/97. Erdevân:Sadeceismizikredilir,hakkındabilgiverilmez. 3/452. Erdevân: Evreng: Evreng: SevgilisininadıGülçehreolanbirașığınadı.3/54.



69

FelâtûnFelâtûn-ı humhum-nișîn: nișîn: Riyazet için kendisine küp șeklinde bir hücre yaparak içindeoturanEflatun.2/330. Gev:Biryiğitpehlivanınadı.3/174.  Gev: HaccâcHaccâc-ı Zalim: Kıraat imamları münasebetiyle adı zikredilir.(bk. Kıraat İmamları) Hâce Celâle΄d Celâle΄d΄d ΄d-dîn: dîn: Sultan Mansur΄un defterdarı ve musahibi idi. Sultan Mansur΄un oğlu sancağa çıktığı zaman Hafız΄ı hoca ve Celaleddin΄i lala yapmak için ikisini babasından ister. Babası, sağlığımda padișah mı olmak istersin diye cevap verinceodabunlardanelçekipgider.3/246. HâceHâce-iKanber:Hazret-iAli.3/405. iKanber: HâcıHâfız:Ahmetisminde Șirazdameșhurbirșarkıcı.3/419. HâcıHâfız: Hacı Kıvâm: Hacı Kıvamuddin Hasan, Sultan İlhanî΄nin ve onun oğlu olan SultanȘeyhÜveys΄invezir-iazamıidi. Hafızonunvefatıtarihinibildirmekiçinșöyledemiștir: Server-iehl-icamâyimșemc-ibezm-iencumen Sâhib-isâhib-kıranHâcıKıvâmu΄d-dînHasan Tercüme: Amame (sarık) sahiplerinin serveri, meclisin ıșık kaynağı olan sahib-kıranHacıKıvamuddinHasan. İranlılar sahib ibaresinidaha çok vezirler hakkında kullanır. Sahibinkıranla birliktezikredilmesibugörüșüdestekler.Buradananlașılırkiovezir-iazamKıvam-ı Ekber idi. Hafız onun vefatı hakkında yazdığı tarih manzumesinde ondan Azam-ı Kıvamolarakbahsetmiștir. Hacı Kıvamuddin Hasan on yıl vezir-i azamlık yapmıștır, nitekim ikisi hakkındayazılantarihlerdenanlașılmaktadır.BuHacıKıvamHafıziçinbirmedrese yaptırmıș ve Hafız o medresede nice yıllar ders vermișir. Hafız bu görev esnasında Keșșaf tefsirinin birçok yerine hașiyeler yazdığı gibi Sekkakî΄ye de yer yer hașiyeler yazmıștır.1/19–20. Hâcu:Acemșairlerinin“nahl-bend”idiyeadlandırılmıștır. 2/315. Hâcu:



70

Hâkân: Çin padișahlarına Hakan derler. Ayrıca eski zamanda Hakan isimli cömertbirpadișahgelmiștir.3/208. Hamidü΄dd Hamidü΄ddînBelhî: ΄ddînBelhî:Kendisiyleilgilișöylebirolayanlatılır:FarsçaMakamat înBelhî: sahibiolanHamîdü΄ddînBelhîEnverî΄yedivaneHüseyinisimlibirmeczuplabirdesti iyibirpekmezgönderirvebunugötürdiyeelinebirmektupverir.Meczuplakaytbir șekilde giderken destiyi bir tașa dokundurur ve kırar. Enverî΄ye destinin boğazıyla kulpunumektuplabirlikteteslimeder.Enverîmektubuokuyupmeczuptanpekmezi soruncadestininkulpunuonaverir,yapekmezneoldudeyincebirküçüktașelimden aldıdiyecevapverir.Yabutașıniyegetirdindiyesoruncahaberimidoğrulatmakiçin getirdim,der.1/278. Hanzale bin Sinan: Res kavmine gönderilen bir peygamber. Anka kușunun onunzamanındayașadığısöylenir.1/20–21. Harîrî:Makamat΄ınyazarı.AnkakușuhakkındabilgiisteyenlerHarîrî΄nin50. Harîrî: makamesineMutarrizî΄ninyaptığıșerhebaksındiyebirkayıtdüșülür.1/20–21. Hârut ve Mârût: Mârût: İki melektir. Babil diyarında bir kuyuda ayaklarından asılı olarakkıyametekadarazapçekeceklerdir.1/51 −

Bazıları Harut ve Marut Hindistan diyarındadır, Bağdat diyarında

değildirdiyesöyler.DoğrusunuAllahbilir.1/224. −

Harut Babil΄de hapsedildiği için kendisine Harut-i Babilî denilmiștir.

1/224. Hâtem:Tayykabilesindencömertliklemeșhurbirkiși.BuisimArapçavacip Hâtem: ve gerekli anlamına gelir ve Hatim șeklinde telaffuz edilir. İranlılar fâ΄il vezninde olan bazı kelimeleri değiștirerek orta harflerini üstün okur. Bundan dolayı Hatim΄i Hatemșeklindetelaffuzetmișlerdir.3/249. Hayâlî:Eserdebiryerdekendisindenbahsedilir.SûdîHafız΄ ınbirbeytinișerh Hayâlî: ederkenkendisinieleștirerekșunlarısöyler: İnsanlar ve cinler așk varlığının tufeylidir, yani bunlar Allah΄ı sevmek için yaratılmıșlardır. Âlemde așk ve muhabbet olmasa bunlar yaratılmazdı. O halde Hayâlî΄ninșubeytibugerçeğezıttır:



71

Gele-iușșâksatılmazkesâdıvarkatı İșlemezoldımahabbetșehrininser-hânesi Çünkü muhabbet olmazsa kâinat yokluğa gider. Bütün hayvanatlarda sevgi vardır,sadeceinsanamahusdeğildir.3/322 Hızır:İskender΄lebirliktekaranlığaab-ıhayataramakiçingidenpeygamber. Hızır: İskender yeryüzünün padișahı idi, Hızır ise onun ağalarından birisi idi, ama ölümsüzlüksuyunubulmakHızır΄anasipoldu,İskender΄enasipolmadı.Hafızbubu gerçeğetelmihtebulunarakderkiâb-ıhayatzûruzerleyanisaltanatlaeldeedilmez, belki Allah΄ın lütfudur. Sevgiliye kavușma da böyledir. Kimisi mal ve mülk harcar amakavușamaz,kimidevardırkihiçbirșeyiyoktur,amavuslataerișir.2/289. Hocendî: Kemal-i Hocendî ve Selman ve Hafız-ı Șirâzî ve İbn-i ΄İmâd ve Hâcû-yı Kirmanî ve İsmet-i Buharî ve Kâtibî-i Nișâburî hepsi bir asırda yașamıștır. Kâtibîbunlarınhepsinetarizdebulunmuștur.Birșairdehicivedilecekbirhalolursa, bașkaları onu hicvetmemesi için o kendi kendini o hususta hicveder. Kemal-i Hocendî΄nin bașı bir miktar kelmiș. Selmanın da gözlerinden kıl bitermiș ve son derececılızimiș.Kemalkendininkelliğinigöstermekiçinșukıtayıyazar: DuKemâlendder-cihânmeșhûr Yekîez-İsfahândigerzi-Hocend Înyekîder-gazelcadîmü΄l-misl V΄ândigerder-kasîdebî-manend Fi΄l-meseldermeyân-ıînduKemâl Nîstfarkîmegerbe-mûy-ıçend Beytinanlamıșușekildedir:DünyadaikiKemalmeșhurolmuș,biriIsfahanlı, diğeriHocendli.Birigazeltarzındaemsalsiz,diğerikasidedebenzersiz.BuikiKemal arasında birkaç kıldan bașka bir fark yok. Birkaç kıl ibaresiyle kelliğine atıfta bulunmaktadır. Hurâfe: Azra kabilesinden bir șahıs. Kendisi cinlerin etkisi altına girer ve o esnada gördüğü șeyleri etrafa haber verirdi. Araplar da bunun söylediklerini yalanlayıp Hurafe΄nin sözü derler ve değer vermezlerdi. Peygamberimiz ise “Hurâfetu hak” diye söylemiș. Daha sonraları Araplar teșbih yoluyla geceleri



72

söylenenefsanelerehurâfâtdemișlerdir.Bazar-ıhurâfâttanmaksatRum΄dabitpazarı gibieskipüsküsatılanpazardır.3/9.. Hürmüz Șahı: Hafız΄a gıyaben iyilik ve bağıșta bulunan ve onun kadrini iyi bilenHürmüzpadișahı.Hafızbirkıtadaonunhakkındașöyleder: Șâh-ıHurmuzemne-dîduyek-zemânsedlutfkerd Șâh-ıYezdemdîdumedheșkerdemuhîçemne-dâd Tercüme: Hürmüz șahı beni görmedi ama yüzlerce ihsanda bulundu. Yezd padișahı ise beni gördü, üstelik kendisini de methettim, fakat bana hiçbir bağıșta bulunmadı.1/15;3/99;3/379. Irâk Irâkî: î: Mutasavvıf șairlerden birinin mahlasıdır. Adı İbrahim, lakabı Fahreddin΄dir. Gençlik yıllarında kendi șehri Hemedan΄da zahir ilimleri okuyup eğitimini tamamlamıș. Yetenekli bir bilgin olan Irâkî daha sonraları Bint-i Hatun medresesinde hocalık yapıyordu. Sesi gayet güzel olan șair Irâkî Kur΄ân-ı Kerîm΄i veya Hazret-i Peygamber΄in na΄tını okuduğu zaman dinleyenlerin çoğu kendinden geçer ve bayılarak yere düșermiș. Bu hocalık vasfının yanında gönlünde taze civanlarakarșıașırıderecedesevgivardı.Biranbirmahbubyüzünebaksagönlünde kararvehuzurkalmazdı.Sondereceâșık-meșrepbirisiydi.Șiirlerindevebeyitlerinde așkıncoșkunluğuvemuhabbetinyakıcılığıașikârdır. Bir gün Irâkî΄nin bulunduğu șehre Fazlullah΄la birlikte birkaç kalender gelir, yanlarındabirgüzelçocukdavarmıș.Irâkîoçocukbahanesiylebunlarlabirkaçgün birlikte olur. Bunlar Hindistan tarafına gitme arzusunda olduklarından Irâkî bunlarla arkadaș olup Hindistan΄a kadar gider, Multan șehrine kadar bunlara yol arkadașıolur.OzamanMultan΄daȘeyhBahauddinZekeriyyaadındadeğerlibirzat vardı, Irâkî onun müridi olur. Șeyh bunu halvete koyar ve birkaç gün bunun terbiyesiyle ilgilenir. Kısa bir zamanda bu eğitim sonunda muradına kavușur ve ilk beytiașağıdayazılangazelinazmedipyüksekbirseslemusîkiylenağmeliolarakokur. Nuhustînbâdek΄ender-câmkerdend Zi-çeșm-imest-isâkîvâmkerdend Kendisini çekemeyenler derhal șeyhe giderek halvete koyduğun Acem șu gazeli nağmeyle okuyor diye gammazlık ederler. Șeyh ise İbrahim Irâkî΄nin



73

olgunluğun zirvesine çıktığını anlar ve onu halvetten çıkarır ve kendi kızıyla evlendirir.BununmenakıbınınbirkısmınıMevlânâCâmîNefahatü΄l-Üns΄ünsonunda zikretmiștir.1/334. −

Irâkî Șeyh İbrahim Irâkîdir, șiirleri yakıcı olmakla meșhurdur. 3/297–

298. İbnİbn-i Haccâm: Haccâm: Hafız zamanında yașayan Ömer isimli bir mahbubun lakabı. 3/407. İlyâsİlyâs-Hızır: Mevlânâ Câmî΄nin bir rübaisi münasebetiyle bazı özellikleri söylenir.Odaheminsanlarınonları,hemdeonlarıninsanlarıtanımadıklarıdır. Rübai: Rübai: Egerșohreșevîbe-șehrșerru΄n-nâsî V΄ergûșe-nișînșevîhemevesvâsî Bihzânne-bûdgerHızruİlyâsî Kesne-șinâsedtu-râtukesne-șinâsî Rübaininanlamıșușekildedir: Șayetșehirdemeșhurolmușsaninsanlarınen șerlisisensin,eğerbirköședeoturursaniçinikuruntuveevhamkaplar.Șundandahi iyisiolmazkiHızırveİlyasgibinesenkimseyitanıyasın,nedekimseseni.1/82. cİmâdıdin:Mahmutisimlibirvezirinlakabı.1/308. İmâd-ıdin: İskender: İskender: Kendisinden âyîne-i İskender münasebetiyle bahsedilmekte ve bu kıssa ile ilgili olarak hayatı hakkında bazı bilgiler verilmektedir: İskender΄in babası Dara vefat edince oğlu Darab tahta geçer, bunun üzerine İskender onunla taht kavgasınabașlar.BabamınülkesininyarısınıbanaverdiyeDarab΄atekliftebulunur, fakat o kabul etmez. İskender asker toplayıp Darab΄ın üzerine yürümek istidiğinde cam-ıcihan-nümaDarab΄ınelindeolduğuiçinİskender΄inhalinioaynadagörüphile ve entrikayla onu mağlup ederdi. İskender ise onun hakkında bilgi sahibi olmadığındangereklitedbirlerialamaz.Bununüzerineİskenderfilozoflarabunabir çare bulmalarını, kendisinin de onun haline vakıf olması gerektiğini söyler. Bunun üzerineİskenderiyeșehrindebirmilmesafedebiraynayaparlar.Yediiklim(kıta)o aynadanseyredilirdi.1/27.



74

Jev:Rüstem-iZâl΄ ınkardeși.3/174. Jev: Kânûnî Kânûnî Sultan Süleyman: Bir beytin șerhinde kendisinden șu șekilde bahsedilir: Merhum Sultan Süleyman Gazi ömrünün sonunda çalgı aletlerini tamamen yasaklamıștı. Hatta rivayet ederler ki hazinede bulunan büyük ve pahalı sazlarıparçaparçaedipateșteyakmıștır.1/319. −

DilșadHatun΄uniçkiyișiddetleyasaklamasıveondansonrayerinegeçen

oğlu Șah Șüca΄ın içkiyi serbest bırakması tıpkı Kanuni Sultan Süleyman΄ın içkiyi șiddetle yasaklayıp yerine geçen oğlu Sultan Selim΄in izin vermesine benzer. 174a. (Bukısımmatbunüshadabulunmamaktadır) Kârûn: Kârûn: Hazret-i Musanın akrabasından zengin birisi, kıssası tefsirlerde yazılıdır.1/29;1/202. KâtibîKâtibî-iNișâbûrî:(bk.Ehl-iȘirâzî) iNișâbûrî: Hafız΄ı eleștirmesi münasebetiyle kendisinden bahsedilir. O Hafız΄ı șu șiirle eleștirmiștir: cAcebder-hayretemez-HâceHâfız Be-nevcîk΄eșhiredzâncâcizâyed Çihikmetdîdder-șicr-iYezîdû Kider-dîvânnuhustez-veyserâyed Egerçimâl-ıkâfirber-müselmân Halâlestuder-ûkîlîne-șâyed Velîez-șîrcaybîbescazîmest Kilokmaez-dehân-ısegrubâyed Tercüme: Hafız΄ın yaptığından hayretteyim, akıl bunu anlamakta zorlanıyor. Acaba Yezîd΄in șiirinde ne hikmet görmüș ki divanın bașı onun mısraıyla bașlıyor. Gerçikâfirinmalımüslümanahelaldir,bundașüpheyok.Fakatköpeğinağzındanbir lokmakapmakaslaniçinsonderecebüyükbirayıptır.1/3. Ân-râkihânîüstâdgerbi-nigerîbe-tahkîk Sancat-gerestlîkinșicr-irevânne-dâred



75

Tercüme:Üstadvemahirdediğinșairidikkatlibirgözleincelersengörürsün Tercüme: kigerçiosanatkârdır,yanișiirsanatlarındamahirbirisidiramașiiribenimșiirimgibi akıcı ve selis değildir. Gerçekten Kâtibî΄nin șiirleri, bilhassa mesnevileri sanatlı ve muhayyeldir.FakatHafız΄ınșiirigibihuzurbahședicivecanarttırıcıdeğildir. Bu beyt Hafız΄ı ayıplayan Kâtibî΄ye tarizde bulunmaktadır. Sanatger șiir sanatlarındamahiranlamındadır.2/35 Kâvus:Hazret-iİbrahiminkendisiylemücedeleettiğiNemrud΄unadı.2/104. Kâvus: −

Eski zamanda büyük bir padișahın ismi. Key de Keykavus da derler.

3/171 Kemâl: Huzeyl kabilesinden göz değmesiyle meșhur biri.  Bu kiși her neye imrenirse veya nefsanî arzuyla neye bakarsa gözü isabet ettiği șey helâk olurmuș. Dahasonraları insanlar teșbihve istiareileherkötügözeayn-ıKemaldemișlerdir. SözlükanlamıKemalingözüdemektir.2/409. Kemâl Kemâl-iHocendî:(bk.Hocendî)1/326. iHocendî: Hafızkendișiirinisadeolarakvasfettiğibirbeytinșerhindekendisindenșöyle bahsedilir: Ben șiirde Kemâl-i Hocendî gibi hayal sahasına dalmamıșım ki șiirimin manasızoranlașılsın,belkibenimșiirimsadedir,herkesanlayabilir.3/84 Keyhusrev: Keyhüsrev Keykavus gibi taht ve kemer sahibi büyük bir padișahtır. Kemer-i Keyhusrev dedikleri kușak dünyanın yarısının haracına değer, pahabiçilmezbirkușaktı.3/171. KenendeKenende-i derder-i Hayber: Hayber kalesinin kapısını koparan Hazret-i Ali. Hayber Hicaz΄da bir yerin ismidir, bir sürü kalesi vardı. Hazret-i Peygamber yedi kalesinifethetmiștir.3/405. Key:Birbüyükpadișahınismi. 3/315. Key: Keyân: Keyân: Key΄in çoğuludur. Acem padișahlarına Keykubad΄dan Filkos΄a gelinceye kadar Keyân derler. Meselâ Keykavus, Keykubad ve Keyhusrev gibi padișahlaraKeyandenilir.3/454.



76

Kıraatİmamları(Çârdehrivayet):Kıraatilmișeyhleriyeditanedir.Birkıtada Kıraatİmamları(Çârdehrivayet): bunlartoplucașöylezikredilir: Kıt΄ Kıt΄a: a: Üstâd-ıkırâfatbi-șumurpencudupîr BucAmrucAlâvuNâficvuİbn-iKesîr PesHamzavuİbn-icÂmirucÂsımdân ZîncumleKisâyîșumurușefetbi-gîr Anlamıșușekildedir:Kıraatüstadlarıbeșveikiyaniyedidir.EbuAmir,Alâ, Nâfi΄,İbn-iKesîr,Hamza,İbn-iAmirveAsım.BucümledenolarakKisâî΄yidesayve dudağınıtutyaniokuyușunatabiol. Her șeyhin iki ravisi vardır. Haccâc-ı Zalim zamanında Kur΄ân΄ı yedi hisseye ayırıp o hisselere esba΄ dediler. Yine otuz kısma ayırıp o kısımlara da ecza (cüzler) dediler.GenișbilgiKıraatkitaplarındavardır.1/232. Kıvâmü΄d  Kıvâmü΄d΄d ΄d-dîn:KıvamuddînlakablıvezirMuhammedbinÂli.3/458 dîn: Kisrâ: Kisrâ: Araplar Kisrâ, İranlılar ise Kisrî șeklinde okur. Hüsrev΄in Arapçalaștırılmıș șeklidir. Acem padișahlarına Hüsrev denilir. Nitekim Rum padișahlarına Kayser, Çin padișahlarına Fağfûr ve Hind padișahlarına Rây denilir. Burada Kisra΄dan kasıt Hürmüz bin Nûșînrevân΄ın oğlu olan Perviz΄dir. Ayrıca hem Nûșirevân,hemdeonesildengelenbirisiolmasıdamuhtemeldir.1/161. Mânî: Mânî: Meșhur bir nakkașın adıdır. Resimlerinin toplandığı mecmuanın adı Erjeng΄dir.2/420. Melikșah: Melikșah: Kendisinden Celâlî takviminin kabul edilmesi münasebetiyle șu șekildebahsedilir: Cemșid zamanından itibaren hangi büyük padișah tahta çıktıysa o gün tarih kabul edilirdi. Bu durum İran krallarının sonuncusu olan ve tahta çıkıș tarihi Hicret΄in onbirinci yılının Rebiülevvel ayının yirmiikinci günü olan Yezdicürd bin Șehriyar bin Kisra΄ya kadar devam eder. Bunun tahta çıkıșıyla bașlatılan tarih Alparslanın oğlu Sultan Celaleddin Melikșah Selçukî΄nin tahta çıkmasına kadar sürdü.DahasonraaralarındaÖmer Hayyam΄ındaaralarında bulunduğu astronomi



77

ilminibilenrasatâlimleripadișahlığınıtebrikiçinMelikȘah΄ınhuzurunagiderlerve onun tahta çıkıș zamanını tarih kabul etmek hususunda anlașırlar. O gün güneș Hamelburcunagirmiști.Hersenebugünșenlikvebayramolmasınıkararlaștırırlar. Butarihüçyüzaltmıșbeșveçeyrekgünolangüneșyılıüzerinebinaedilmiști.Bunun aylarının isimleri Yezdicurd aylarının isimleri gibidir. Güneșin hamel burcuna girmesiniFerverdinayınınbirincigünüolarakkabulettiler.OndansonraÜrdibehișt ve sonra diğerlerini bu minval üzere yaptılar. Bu durumu nazımla șöyle ifade etmișlerdir: Nazm: Nazm: Zi-Ferverdînçubi-gzeștîmeh-iUrdibehiștâyed Bi-mânHordâduTîrângehkiMurdâdethemîbayed Pesez-Șehriyûruez-MihruÂbânÂzeruDeydân Kiber-Behmencuzİsfendârmed-mâhîne-y-efzâyed ButarihCelalî,Melikșâhî,HânîveCedîddiyeadlandırılmıștır,bundanönce geçerliolantarihiseYezdicürdîveKadîmdiyeisimlendirilmiștir.3/306–307. Mesîhâ(Mesîhâ esîhâ MesîhâMesîhâ-yıMücerred):Hazret-iİsa.İsa,MesîhâveyaMesîhbiryerde yıMücerred): söylense tecerrüd lafzı da birlikte söylenir. Bunun sebebi Hazret-i İsa΄nın hayatı boyuncaevlenmemișolmasıdır. GerrevîpâkumücerredçûMesîhâbe-felek Ezçerâġ-ıtube-hûrșîdresedsadpertev Tercüme: Tercüme: Eğer Hazret-i İsa gibi dünya kirlerinden pak ve temiz ve nefsanî arzulardan soyutlanmıș olarak feleğe çıkarsan güneșe senden yüz ıșık erișir, yani güneșiaydınlatırsın.3/171. −

Mesihâ ve Mesîh Hazret-i İsa΄nın Süryanice ismidir. Mücerred onun

sıfatıdır.Hazret-iİsatecerrüdvasfıylazikredilir,çünküömründehiçevlenmemișve dünyamalındanhiçbirșeyesahipolmamıștır.Hattagöğeçıkarkenyanındaeskilerini yamamak için tașıdığı iğneden bașka hiçbir șey yoktu. Derler ki o iğneyi yanında tașıması sebebiyle dördüncü felekde kaldı, yoksa Hazret-i Muhammed gibi arșa kadarçıkardı.Necâtîșöyleder:



78

Sûzen-idil-dûz-ıġamzeñdirbañahâfilolan YohsaeylerdimtecerrüdkasdınıcÎsâgibi.3/296. Mevlânâ Câmî: Câmî: Bütün nazım șekillerinde birincilik ona aittir. Zahîr-i Faryâbî΄ninșiirlerindeolanbüyüleyicilikvesafadiğerșairlerinșiirlerindegörülmez, yalnız bütün șiir türlerinde öncülük yapan Mevlânâ Câmî΄nin șiiri bundan müstesnadır.2/315. −

Gazeldealfabeninbütünharflerindeaynıgüzellikteșiirsöylemeksadece

MollaCâmî΄yemahsustur.1/53. −

MevlânâCâmîHazret-iAli΄ninmenakıbındașahne-iNecefdiyesöylediği

için rafizîler ona düșmanlık ederler. İșin garibi șudur ki Hafız ondan daha önce Hazret-i Ali için aynı tabiri kullanmasına rağman rafizîler onun hakkında bir șey söylemezler.2/391–392. Mihr u Vefâ: Vefâ: Meșhur Mihr u Vefa destanının kahramanları olan iki sevgili. Buelimelersevgivevefaanlamındadakullanılır. Mâkıssa-iSikenderuDârâne-handeîm Ez-mâbe-cuzhikâyet-iMihruVefame-purs Tercüme: Biz İskender ve Dârâ kıssasını okumamıșız, bize Mihr u Vefa hikâyesindenbașkasınısorma.Veyabizesevgivevefadanbașkabirșeysorma.2/339. Minûçihr:Meșhurbirsevgilininadı.3/436 Minûçihr: Muhammed ΄Att ΄Attâr: ttâr: âr: Hafız΄ın piridir, hankah sahibi olmamıștır, attarlıkla geçiminisağlardı.2/37. MuhyiddinMuhyiddin-i Arabî: Arabî: Âlem-i emir hakkında kendisinden nakilde bulunulur. 3/309–310. Mûsâ:Hazret-iMusaFiravunkavmindenkaçıpHazret-iȘuayb΄ ınmemleketi Mûsâ: olan Medyen΄e gider. Șuayb peygambere rivayetlere göre sekiz veya on yıl çobanlık yapar. Hazret-i Șuayb bu hizmete karșılık bir kızını ona nikâhlar. Bu müddet bittikten sonra Hazret-i Musa uzun zamandır göremediği akrabalarını görmek için hanımıyla birlikteMısır΄adoğruyolaçıkar. Yolda hamileolanhanımınısancıtutar. Geceoldukçasoğukolduğuiçinateșyakmakisterler.Ateșaramakiçinetrafıdolașan



79

Hazret-iMusaTurdağınabakıncaoradakendisinebirateșgörünür.Fakatgördüğü ateșdeğilAllah΄ıntecellisininnuruidi.OrayavarıncaAllah΄ınkelamınıișitir.Hafız΄ın bubeytiHazret-iMusa΄nınbașındangeçenbuolayatelmihtebulunmaktadır. Șeb-itâr΄estureh-iVâdî-ieymender-pîș Ateș-iTûrkucâmevcid-idîdârkucâ΄st Tercüme: Gece karanlık, Vadi-i eymen yolu ise önümüzde. Tur dağındaki ateșnerede,sevgilininva΄dinerede.Ateș-iTur΄dancananınruhsarı,mev΄id-ididardan vuslatva΄dikastedilmektedir.1/173. −

Hazret-iMusa΄nınbirmucizesieliningüneșgibiparlamasıidi.Diğerbir

mucizesi ise asasını yere bıraktığında ejderha olmasıydı. Bunlar meșhur mucizeleridir,bașkamucizeleridevardır.1/316. Mutarr Mutarrizî: arrizî:Harîrî΄yeșerhyazdığındanbahsedilir.1/21. izî: MîrHüseyinMuammayî:AcemülkesindeKızılbașlarortaya çıkmadanönce rHüseyinMuammayî: haramdan nehyetme ișini muhtesibler yapardı. Meselâ içki içeni, namaz kılmayanı, zinaedenlerivebütünfasıklarıharamlardannehyedenlermuhtesibleridi.Muhtesib en zahid, en abid ve en çok haramdan kaçınan âlimler arasından seçilirdi. Nitekim Sultan Hüseyin Baykara zamanında Mîr Hüseyin Mu΄ammâyî bu görevi yürütürdü. 1/160. Nizamü΄l Nizamü΄l΄l΄l-mülk: Nizamiye medresesini yaptıran Nizamü΄l-mülk isimli vezir-i azamın lakabı bazı tarihlerde sahib-i divan olarak geçer. Sahib-i divan vezir-i azam anlamındakullanılır.1/85–86. Nûh: Kitaplarda yazıldığına göre Hazret-i Nuh Receb ayının onuncu günü gemiyebinmișveMuharremayınınonuncugünüolan Așuragünügemidenkaraya çıkmıștırkitoplamaltıayolur. Sirișk-imenkizi-tûfân-ıNûhdestbi-burd Zi-levh-isînene-yârestnakș-ımihr-itușust Tercüme: Tercüme: Benim gözyașım Nuh tufanına baskın çıktı. Nuh tufanından daha büyük olmasıyla birlikte gönlümden senin sevginin nakșını yıkayıp kaldıramadı. GözyașınınNuhtufanındanbüyükolmasıikișekildeyorumlanabilir:Birigözyașının



80

tufandaki sudan fazla olması, diğeri Nuh tufanıgibi sadece altı ay değilömür boyu devametmesi.1/64. Numan binMünzir:Arapbeylerindenzorbabir bey. Rivayetedilirkineșeli binMünzir: olduğu gün yanına girene bağıșta bulunur, öfkeli olduğu gün ise yanına geleni katledermiș. Gezdiği yerlerde rastladığı çayır ve çemenli güzel yerler için burası benimkorumolsunderdi.Sonradahiçkimseokoruyaptığıyerdeneavavlayabilir, neağaçkesebilir,nedeotunuotlatabilirmiș.Onunkorularındalaleçokolduğuiçino laleler kendisine izafetle lale-i Numan diye adlandırılmıștır. Araplar șakayık-ı Numanderler.3/459. Pervîz:Hürmüz΄ünoğluHüsrevdir,Nûșirevân΄ ıntorunudur.1/118. Pervîz: Peșeng: Peșeng: Bir meșhur ayyar hırsızın adı. Bu Peșeng΄in oldukça yiğit bir oğlu oldu. Geçmiș zamanda Timur ve Kızılbașlar gibi az zamanda çok ülkeyi ele geçirmiștir. Kendi saltanatı zamanında ve kendinden sonra büyüklüğü ve șevketi hususundaTimurveKızılbașlarhakkındayazıldığıgibitarihkitaplarıveșehnameler yazılmıștır. Șevket-ipûr-ıPeșengutiġ-icâlem-gîr-iû Der-hemeșehnâmehâșoddâstân-ıencümen Tercüme: Tercüme: Peșeng oğlunun șevketi ve azameti ve onun cihan fetheden kılıcı bütün șehnamelerde ve tarih kitaplarında meclisin destanı olmuș, yani meclislerde okunurvesöylenir.3/112–113. PîrMahmûdPîrMahmûd-ıGülıGül-reng:Hafız΄ınșeyhi. reng: Pîr-iGül-reng-imenender-hakk-ıEzrakpûșân Ruhsat-ıhubsne-dâdernehikâyethâbûd Tercüme: Benim șeyhim Pîr Mahmûd-ı Gül-reng Hasan-ı Ezrak-pûș΄un müritleri hakkında rüsvaylığa ve kabalığa izin vermedi. Yoksa onlar hakkında söyleyeceğim çok hikâyeler vardı. Yani onların nice kabahatlarını bulurdum, onları nazm edip hicv etmek isteyince șeyhim engel oldu. Çünkü dervișlik sabır ve tahammüldür,dervișlikyolundakinvekibirolmaz. Kalb-iendûde-iHâfızber-iûharcne-șod



81

Kimucâmilbe-hemecayb-ınihândânâbûd Kalb bunda iki anlamdadır. Biri altın ve akçenin kalp olanı, böyle olunca endudeyaldızlıanlamındaolur.Diğerigönülanlamında,böyleoluncaendudehileve mekr anlamında olur. “Û” zamiri Pîr-i Gülreng΄i gösterir. Muamil alıșveriș ettiğin kimseyederler. Tercüme: Hafız΄ın hileli kalbi pir katında harc olmadı, yani Hafız΄ın Ezrakpûșlar hakkındakı maksat ve niyetini pir keșfen bildi, gizli kalmadı. Çünkü o müritlerin bütün ayıplarına muttali olan bir muamildir, belki bütün insanların kalbinevakıftır.Hernekikalbimizdengeçerseonubilirvebizesöyler.Busebepten dolayı pîrin içimizden geçen çirkin ve kaba șeyleri yüzümüze vurmaması için gönlümüzdenkötübirșeygeçmez.2/42. PîrPîr-idürdîidürdî-keș:ȘeyhMahmûd-ıGül-reng.2/226. keș: PîrPîr-iKen΄ân: iKen΄ân:Hazret-iYakubpeygamber.1/209. ân: Rây:Hintpadișahınadenir.3/342. Rây: RüstemRüstem-iZâl:(bak.,Tehemten) iZâl: Sa΄dSa΄d-iVakkâs:Sa΄dbinVakkasyerineSa΄d-iVakkasdenilmesiAcemarasında iVakkâs: yaygındır,Vakkas΄ınoğluSa΄ddemektir.Ashaptanokatmaktamahirbirpehlivanidi. Birsavaștapeygamberimizonahitaben;“AtyaSa΄d,anambabamsanafedaolsun” diyesöylemiștir.2/376. Sâmirî: Sâmirî: İsrailoğullarından bir kiși. Hazret-i Musa münacata gittikten sonra sihirle altından yaptığı buzağıdan ses çıkartıp Hazret-i Musa΄nın kavmi arasına tefrikasokmuștur.Kıssasıtefsirkitaplarındayazılıdır. Ânhemeșacbede-icaklkimî-kerdîncâ Sâmirîpîș-icâsâvuyed-ibeyzâmî-kerd Tercüme: Aklın așka karșı bu âlemde șimdiye kadar etiği hile ve hokkabazlıklarıSamiriHazret-iMusa΄nınasasıveyed-i beyzasıönündeyapmıștı.O nasılmağlupolduysaakıldahiașkakarșımağlupolacaktır.1/316. −

Hazret-iMusamünacatagittiktensonrabuzağıyatapmayıçıkarankiși.



82

ÇunSâmirîme-bâșzerdîduez-harî Mûsâbi-hiștuez-pey-iġusalemî-reved Tercüme:Sâmirigibiolma,çünküoaltıngördüveeșekliğindenHz.Musa΄yı Tercüme: terkettivebuzağıardındayürüdü,yaniahiretibırakıpdünyanınpeșinedüștü.2/7. Sihrbâ-muccizepehlûne-zenedeymenbâș Sâmirîkîstkidestez-yed-ibeyzâbi-bered Tercüme: Sihir mucize olamaz, buna emin ol. Samiri kimdir ki Hazret-i Musa΄yımağlupedebilsin.2/230 Sebâ:Sebâbirkișininismidir,odaSebâbinȘahbbinYa΄rubbinKahtân΄dır. Sebâ: Belkısbunlarınbeyzadelerindenidiveonlarahükümdarlıkyapmıștır.Dahasonrabu kișiye nisbet edilerek Yemendeki bütün kabilelerin anası olan bir kabilenin adı olmuștur.1/368. −

Sebâ Hazret-i Süleyman΄ın hanımı olan Belkıs΄ın ülkesi anlamında da

kullanılır.1/220–221. Selm ve Tûr ve Îrec: Îrec: Feridun΄un oğulları. Îrec hepsinden yașça büyüktü ve saltanataikikardeșindendahalayıkidi.FakatSelmveTuronuçekemeyipöldürür. İrec΄in kızından Minüçihr isimli bir çocuğu geride kalır, o da sonunda babasını öldürenleriöldürür.Bazıtarihkitaplarındabușekildeyazılıdır.3/447–448. Selmâ:Leylagibieskizamandayașayanbirsevgilininadı.2/141. Selmâ: Selmân(Kemaleddin):Hafız΄laçağdașolanbirșair.Birbirleriylegörüștükleri Selmân vearalarındasevgivemuhabbetolduğuHafız΄ınșiirindenanlașılmaktadır.1/63 −

Sahir(sihirsahibi)șairdiyeadlandırılmıștır.2/315

−

İlhanlılar devleti hükümdarlarını öven Selman-ı Savecî. Hafız onun

hakkındașöyleder: Șehenșeh-ifuzalâpâdișâh-ımülk-isuhân Cemâl-imilletudînHâce-icihânSelmân Tercüme: Erdemlilerin șahı, söz ülkesinin padișahı, millet ve dini güzelliği, cihanınefendisiSelman.3/404.



83

Semerkand padișahı: İsmi belirtilmez, hakkında șu tarihi bilgiler verilir: Hülagu΄nun ortaya çıkıșından sonra Semerkand padișahıyla Harzem padișahı arasında ayrılık ve ihtilaf çıkar, fakat Semerkand padișahı barıș ypmak istediğini Harzem padișahına iletir. Fakat bütün bunlar hile ve aldatmak için yapılır. Barıș görüșmeleri tamamlandıktan sonra Harzem padișahı gafil iken aniden bir baskın yaparvekellesinikeserekülkesiniyağmaeder.3/300–301 Senâyî:SultanMahmudGaznevîasrındayașayanșairlerdendir.Hadikaisimli Senâyî: birkitabıvardır.3/332. SerîSerî-i Sakatî: Sakatî: Serî Arapça cömert kimseye denir. Serî-i Sakatî Hazretlerinin ismi bu anlamdadır. Farsçada ser büyüğe, aziz ve șerefli olana denir. Sondaki “ye” harfikelimeninaslîharflerindensayılır.3/40. Siyâmek:BazılarıAfrasiyab΄ınoğluolduğunu,bazılarıiseKeyumersisimlibir Siyâmek: padișahınoğluolduğunusöyler.3/174. Siyâvuș: Siyâvuș: Padișah Keykavus΄un oğludur. Keykavus Turan ülkesinin padișahı idi. Turan Ceyhun ırmağından berisinin adıdır. Bu Keykavus kadınlara son derece düșkün birisiidi. Üçyüz altmıș hanımı olduğuve iki yılda bir herbirisiylebirer defa cinsel ilișki kurduğu rivayet edilir. Oğlu Siyavuș oldukça güzelmiș, bu kadınlardan birisi ona âșık olup bununla görüșmek istermiș, ama Siyavuș ona yüz vermezmiș. KadınhernekadarhileyaparsadahiçbirșekildeyolbulamayıncasonundaHazret-i Yusuf΄laZüleyhakıssasındaolduğugibiSiyavuș΄aderkisanaöylebiriftiraederimki babansenikatleder.Siyavușdaelindengeleniardınakoma,senbenimanamsın,sana bu iși yapmam diye cevap verir. En sonunda kadın Siyavuș΄un babasına oğlun zor kullanarakbenimlezinaettidiyeiftiraeder.Siyavușbunuinkâredervebabasınader kibunicezamandır bana bu tekliftebulunuyordu,ama ben reddettim. Ozamanda bunlarateșetaptığıiçinbabasıoğlunașöylebirtekliftebulunurvederkișayetateșe girip yanmazsan sözünde doğru olduğuna inanacağım. O da ateșe girip yanmamıș. Bunun üzerine babası Siyavuș΄un sözünü kabul eder, ama onu gözetip bağıșlarda bulunmaz.BudababasınagücenipİranpadișahıEfrasiyab΄ınyanınagider.Efrasiyab Siyavuș΄a çok ilgi gösterir ve kızını ona nikâhlar. Daha sonra o kızdan Siyavuș΄un Keyhüsrev isimli bir oğlu olur. Efrasiyab΄ın Siyavuș΄a gösterdiği ilgiyi çekemeyenler



84

Efrasiyab΄ın saltanatına kasdetmek istiyor diye onun hakkında gammazlıkta bulunurlar. Efrasiyab da araștırıp incelemeden derhal altın bir leğen üzerinde onu boğazlar ve Siyavuș΄un oğlu Keyhüsrev΄i Piran isimli bir hanın terbiyesine verir. Keyhüsrev büyüyüp genç olduktan sonra Efrasiyab΄a bir baskın yapar ve bașını keserekyerinetahtageçer.Hafız΄ınașağıdakibeytibuolayatelmihtebulunmaktadır: Șâh-ıTürkânsuhan-ımuddeciyânmî-șineved Șermîez-mazlime-ihûn-iSiyâvușeșbâd BuradaȘah-ıTürkan΄dankasıtİlhanlıhükümdarlarındanSultanMansur΄dur. Siyavuș΄tankasıtiseHafız΄ınçoksevdiği,fakatvezirlerinaldatmasıylakatlettiğiEsed ismindekioğludur. Tercüme: Șah Mansur düșmanların ve hasetçilerin sözünü dinleyip kabul eder.UtansınkisuçsuzEsed΄inkanınıhaksızyereakıttı.2/191–192. Suheyb: Suheyb: Sahabeden birinin adı. Peygamberimiz peygamberlikle ortaya çıktığında Arap kâfirlerinden birinin kölesi idi. Bir gün gizlice gelip iman eder. Zaman zaman peygamberimizin meclisine katılarak șereflenirdi. Efendisi bunu duyunca ișkenceye bașlar, bu da gelip efendisini peygamberimize șikâyet eder. Peygamberimizdebunusatınalarakazadederveatlarınhizmetigörevinikendisine verir. Çok salih ve dindar birisi olduğu için Hazret-i Ömer onun hakkında șöyle söylediği rivayet edilir: “Nicme΄l-cabdu Suheybun lev lem yehafi΄llahe lem yacsihi.” Suheyb ne iyi kuldur. Faraza Allah΄tan korkmasa da Allah΄a isyan etmez. Bu özelliğineHafızșöyletelmihtebulunur: Çunânbi-zedreh-iİslâmġamze-isâkî Kiictinâbzi-sahbâmegerSuheybkoned Tercüme:SakiningamzesiİslamyolunuöylevurdukișaraptanancakSuheyb Tercüme sakınabilir.2/112. Sultan Bayezid: Yolda döșeğini yayıp doktorluk yapan Sultan Bayezid hareminindoktorlarıilgisiylekendisindenbahsedilir.3/284



85

Sult Sultân Mansû Mansûr: r: İlhanlılar devleti hükümdarlarından birisi. Hafız΄ın çok sevdiği Esed ismindeki oğlunu vezirlerin aldatmasıyla haksız yere öldürmüștür. 2/192.(bk.Siyavuș) Sultan Selim (II. Selim): Dilșad Hatun΄un içkiyi șiddetle yasaklaması ve ondan sonra yerine geçen oğlu Șah Șüca΄ın içkiyi serbest bırakması tıpkı Kanuni Sultan Süleyman΄ın içkiyi șiddetle yasaklayıp yerine geçen oğlu Sultan Selim΄in izin vermesinebenzer,denilerekkendisindenbahsedilir.174a. 174a.(Bukısımmatbunüshada 174a. bulunmamaktadır) Sult Sultân Üveys: Üveys: İlhanlı hükümdarlarından birinin adı. Lakabı Gıyaseddin΄dir. Selman-ıSavecîkendisinimedhetmiștir.2/119 SüleymanbinAbdülmelik:Miskveanbercinsindengüzelkokulubirkarıșım SüleymanbinAbdülmelik: olangaliyeyeilkolarakArapçapahalıanlamınagelengaliyeisminikoyankiși.1/73; 2/20;3/166 ȘahNasreddin:Sadeceadızikredilir.3/186. ȘahNasreddin: ȘâhȘucâ΄ ȘâhȘucâ΄:Yiğitliğiylemeșhurbirhükümdar.HattaTimurlasavașyaptığında kendisininotuzbin,Timur΄uniseikiyüzbinaskerivardı.Timur΄unaskerininüçtebirini öldürür.Timurbununbahadırlığınıgörüncecanlıolarakyakalanmasınınister.Fakat bumümkünolmayıncaüzerineyağmurgibiokyağdırırlarveböyleceonuöldürürler. Hafız΄ın “tenhâ ber-hezârân zed: tekbașına binlercesini vurdu” demesi bu savașa telmihtir.BundanöncedeTürkmenlerlesavașmıș,onlarındaaskeriçokfazlaymıșve çoğunuöldürmüș.ȘahȘucâ΄sondereceyiğitbirpadișahidi. Zi-șimșîr-izer-efșâneșzafer-iânrûzbi-dırahșîd Kiçünhûrșîd-iencüm-sûztenhâber-hezârânzed Tercüme: Șah Șucâ΄ın altın saçan kılıcından zafer o gün göründü ki yıldız yakangüneșgibitekbașınabinatlıyahamleyaptı.2/268. −

İșret ve eğlenceyi seven ayyaș bir padișahtı. Mevlânâ Câmî Sultan

HüseyinBaykaraileövündüğügibiHafızbirikiyerdeonunlaiftihareder.1/292. −

Ayyașveiçkicibirpadișahtı.Onunzamanındakimseiçkiiçenlerebirșey

demezdi.Bugazeldeonunzamanındadenilmiștir:



86

Der-devr-ipâdișâh-ıhatâ-bahș-ıcürm-pûș Hâcekırâbe-keșșodumüftîpiyâle-nûș Tercüme: Hataları bağıșlayan ve suçları örten padișah döneminde Hafız kırabeilemüftüisepiyaleileiçkiiçmeyebașladı.1/58. −

KünyesiEbu΄l-Fevâris΄tir.Zevkehliveayyașbirpadișahtı.2/200.

−

Saltanattahtınaoturduğundakendisideayyașolduğuiçiniçkiyiserbest

bırakır. Ondan önce Dilșad Hatun içkiyi öyleyasaklamıștı ki hiç kimse içmek șöyle dursunadınıbileağzınaalamazdı.2/23. −

Hafız΄a oldukça iltifatta bulunurdu. Hacı Kıvam onun veziri idi ve

Hafız΄ındaseçkinbirdostuvemüridiidi.2/25. −

LakabıCelaleddinveadıȘucâ΄dır.3/451–452.

ȘâhȘâh-ı Türkân: Türkân: Oğlu Esed΄in kanını haksız yere akıtan Sultan Mansur. 2/191. (Bkz.Siyavuș) −

ZamanındaMaveraünnehirpadișahıolanEfrasiyab.(bk.Tehemten)

Șâh-ıTürkânçupesendîdube-çâhemendâht Dest-gîrerne-șevedlutf-ıTehemtençikonem Tercüme: Efrasiyab layık gördü ve beni kuyuya attı, șayet Rüstem-i Zal΄ın lütfuelimdentutmazsaneyapayım.2/441. ȘahneȘahne-i Necef: Necef: Șahne-i Necef΄ten maksat Hazret-i Ali΄dir. Șahne subașıya derler. Necef Kufe șehrinin yanında Hazret-i Ali΄nin türbesinin bulunduğu yerdir. Mevlânâ Câmî Hazret-i Ali΄nin menkabelerini anlattığı kitapta Hazret-i Ali için șahne-iNecefdiyesöylediğindenrafizîleronadüșmanlıkederler.2/391–392. Ședdad:İrembahçesiniyaptıranhükümdar.3/220. Ședdad: ȘeyhȘeyh-i Câm: Mevlânâ Câmî ile aynı șehrdenden olan Șeyh Ahmed Namıkî hazretleri.ȘehrinadıCâm΄dır.MevlânâCâmîșöyleder: Kıt΄ Kıt΄a: a: MevlidemCâmureșha-ikalemem Curca-icâm-ıȘeyhu΄l-İslâmî΄st



87

Zînsebebder-cerîde-i-eșcâr Be-dumacnâtahallusemCâmî΄st Tercüme:DoğduğumyerCâmvekalemimdenakansızıntılarȘeyhü΄l-islamın Tercüme: kadehinden bir cür΄adır. Bundan dolayı șiir divanında her iki mana ile mahlasım Câmî΄dir. Yani hem Câm șehrindenim, hem de Șeyh-i Câm olan Șeyh Ahmed Namıkî΄denfeyzalmıșım. HayatıhakkındagenișbilgiNefahatü΄l-Üns΄deyazılıdır.1/22–23. ȘeyhHasanȘeyhHasan-ıEzrakıEzrak-pûș:ȘeyhHasan-ıEzrak-pûșveonunmüritlerininhepsi pûș: mavielbisegiyerlerdi.Bundandolayıkendilerineezrak-pûșdenilmiștir.Hafızhangi yerdeezrak-libasveyaezrak-camediyezikretmișseonlaratarizdebulunur. Sâġar-ımeyber-kefemnihtâzi-ber Ber-keșemîndelk-ıezrâk-fâm-râ Tercüme: Tercüme: Ey saki, șarap kadehini elime ver ta ki bu gök renkli hırkayı üzerimden çekeyim, yani mest olup hırkayı yırtarak yabana atayım. 1/23. (bk. Șeyh MahmudAttar) Șeyh Kemaleddin Abdürrezzak Kâșî: Âlem-i emir hakkında kendisinden nakildebulunulur.3/309–310. ȘeyhMahmudAttar:Hafız΄ ınpiri.1/24. ȘeyhMahmudAttar: −

Dürdî-keșan-ı yekreng Hafız΄ın piri olan Șeyh Mahmud Attar΄dan

kinayedir. Ġulâm-ıhimmet-idürdî-keșân-ıyek-rengem Neângûrûhkiezrak-libâsudil-siyehend Ezrak-libâsȘeyhHasan-ıEzrak-pûș΄dankinayedir. Tercüme: Tercüme: Șeyh Mahmud Attar΄ın müridlerinin kuluyum, ezrak-puș ve dilsiyeh(siyahkalpli)Hasan΄ınmüridlerininhimmetininkuludeğilim.Yanipirinyüce himmetli müritlerinin kuluyum, Hasan΄ın kötü vasıflı, himmetsiz müridlerinin kulu değilim.1/367.



88

ȘeyhȘeyh-iSan΄ân: iSan΄ân:ȘeyhAbdurrezzakYemenî.BununkıssasınıanlatanTürkçebir ân: kitap yazılmıștır. Șeyh Attar Mantıku΄t-Tayr isimli Farsça eserinde bunun hallerini anlatmakiçinuzuncabirhikâyeyazmıștır.Mantıku΄t-Tayr΄ınenuzunhikâyesibudur. Hikâyeșöylebașlar: Șeyh-iSancânbûdpîr-imuhterem Bâ-mürîd-içârsedender-Harem Tercüme: Sanan șeyhi dörtyüz müridiyle Harem bölgesinde saygın bir pirdi. 1/41. Șîde:Efrasiyab΄ınbahadırbiroğlununadı.3/448. Șîde: ȘîrȘîr-i Hudây: Allah΄ın aslanı anlamındaki bu lakap ile Hazret-i Ali kastedilmektedir.3/411. Tehemten: Tehemten: Rüstem-i Zal΄ın lakabıdır. Bazıları İsfendiyar΄ın lakabı olduğunu söylerler.Hakkındașukıssaanlatılır: Rüstem-i Zal΄ın kızkardeșinin Bijen isimli yiğit bir oğlu varmıș. Bu Bijen Efrasiyab΄ın kızını sever. Sonunda Efrasiyab bunu haber alınca Bijeni yakalayıp bir kuyuya hapseder ve kuyunun ağzını ağır bir tașla kapatır. Bijenin arkadașlarından biri onun kuyuda mahpus olduğunu araștırıp öğrenince durumu Rüstem΄e bildirir. Rüstemdebirikiarkadașalıpkuyuyagiderlervekuyununağzındakitașıkaldırırlar. Daha sonra Rüstem kemendini așağıya sarkıtır. Bijen sarkan kemendin Rüstem΄in olduğunu görünce ona tutunarak kuyudan çıkar. Hakânî Mir΄atü΄s-Safa isimli kasidesindeașağıdakibeyittebuolayatelmihtebulunur: ÇuBijendârîenderçehme-husbAfrâsyâb-âsâ KiRüstemder-kemîn΄estunihengîzîr-ihaftâneș Nihengdenkement,haftandansavașelbisesikastedilmektedir. Tercüme:MademkuyununiçindeBijenvar,Efrasiyapgibiuyuma,yanigafil Tercüme: olma.ÇünküRüstempusudabekliyorvekementdeelbisesininaltındasaklı. Hafız da așağıdaki beyitle Șehname kıssalarında geçen bu olaya telmihte bulunmaktadır: Șâh-ıTürkânçupesendîdube-çâhemendâht



89

Dest-gîrerne-șevedlutf-ıTehemtençikonem Tercüme: Efrasiyab layık gördü ve beni kuyuya attı, șayet Rüstem-i Zal΄ın lütfuelimdentutmazsaneyapayım.2/441–442. −

Rüstem-i Zal΄ın ismidir. Bazıları Rüstem΄in efendisinin oğlunun ismi

olduğunusöylerler.3/434. TeșnegânTeșnegân-ı Kerbelâ: Kerbelâ: Hazret-i Hüseyin΄in șehit olduğu Kerbela sahrasında vuku bulan savașta Hz. Hüseyin΄in yanında bulunan ve düșman ordusu tarafından susuzbırakılan70kiși.1/52. TimurGürgan:Çıkıșalemebüyükbirkarıșıklıkvefitnesalanbirhükümdar. TimurGürgan: Yıldırım Bayezit΄i kolayca mağlup etmesi Yıldırım Bayezit΄in kendi askerine karșı takındığıhaksıztutumdandolayıolmuștur.Askerlerinbirkısmıonusavașalanında yalnız bırakıp Timur΄un safına iltihak etmeselerdi Timur gibi bir topal ona karșı koyamazdı.1/366. HafızTimur΄unortayaçıkıșıhakkındașunlarısöyler: Înçișûr΄estkider-devr-ikamermî-bînem Hemeâfâkpurez-fitnevușermî-bînem Tercüme: Tercüme: Bu ne kavga ve karıșıklıktır ki kamer devrinde görüyorum, bütün afakıfitnevefesatladopdolugörüyorum.3/110–111(bak.,ȘâhȘucâ΄) Tuktemûn: Șah Șucâ΄ın sakisi. Türk asıllı gayet güzel bir delikanlı olan Tuktemunhemhanendehemdesazendeidi.3/407. TûrânȘâh:HasanİlhânîveoğluȘeyhÜveysinvezir-iazamlığınıyapanbirisi. TûrânȘâh: İlhanîlerdenoluppadișahınakrabasındandır.2/454;3/312. −

SultanMansur΄unvezir-iazamı.ȘahMansur΄unakrabasındandır.3/70.

Tûtîyân ûtîyân-ıHind:Hüsrev,HasanveemsaligibiHintșairlerikastedilmektedir. ıHind: 2/5–6. ÜveysÜveys-i Karanî: Kendisi hakkında șu bilgiler verilir: Nefes-i bâd-ı Yemânî Yemen rüzgârının nefesi demektir. Bu ibare “İnnî leecidu nefese΄r-Rahmâni min kibeli΄l-Yemen: Ben Yemen canibinden gelen Rahman nefesini hissediyorum”



90

hadisinetelmihtir.BuhadisÜveys-iKarânî΄ninniceyılsonrageleceğineișareteder. 1/185. Vefâ:SevgilisiMihrolanbirâșığınadı.3/54. Vefâ: YıldırımBâyezîd:Hakkındașunlar söylenir:SultanYıldırımBeyazıtferagat YıldırımBâyezîd: halinde askere görev vermemiș, diğer hallerinde de askere kaba ve sert muamele edermiș.Timur΄lakarșılașıncaaskergeriçekilerekpadișahısavașmeydanındayalnız bırakır. Bunun üzerine Timur Yıldırım Beyazıt΄ı kolay bir șekilde yakalar. Șayet askeregadretmemișolsaydıTimurgibibirtopalonakarșıkoyamazdı.1/366 Zahîr:Zahîr΄ inkelamındaolanbüyüleyicilikvesafabașkabirșairinsözünde Zahîr: görülmez. Bütün șiir türlerinde öncelik kazanan Mevlânâ Câmî΄nin șiiri bundan müstesnadır. Hafız΄ın șiiri Zahîr΄in șiirinden üstündür, çünkü sırf irfandır, Zahîr΄in șiiriisesırfmecazdır.2/315. Zelîhâ: Zelîhâ: Güzel anlamında bir sıfattır. Adı Ra΄îl΄dir. Hazret-i Yusuf münasebetiylezikredilir.1/37;3/26. Zerdüșt: Zerdüșt: Zerdüșt ve Zerâdeșt ateșe tapanların pîridir. Ateșe tapmayı ilk olarakbuortayakoymuștur.Hazret-iİbrahimkavmininulularındanbiriidi.Bazıları Zerdeștșeklindetelaffuzeder,amaherzamanböyleokunmasıdoğruolmaz.Zerdüșt Zerâdeșt΄inhafifletilmișșeklidir.1/307,3/429.



91

b)YerveNehir b)YerveNehirAdları veNehirAdları Adları Bubașlıkaltındahakkındakısacabazıbilgilerverilenyervenehiradlarından bahsedilecektir. Aden:Yemenülkesindebirșehrinismidir.Denizindeniyiinciçıkar.Bununla Aden: birlikteiyiincininBasradenizindençıktığıșöhretkazanmıștır.Hürmüz,Bahreynve etrafındaolandenizdençıkanincileriyidirderler.2/99–100. Allâhuekber: Allâhuekber: Șiraz΄da Hemedan tarafında büyük bir tepenin adıdır. Bu tepeye Allahuekber diye isim koymaları șundan dolayı olduğu söylenir. Hemedan tarafındangelenbirisitepeyeçıkmayıncașehrigöremez.Tepeyeçıkıpșehrigörenler gayriihtiyarî Allahu Ekber dermiș. Daha sonra çokça kullanıldığından dolayı o tepeninadıAllahuekberolmuștur.1/103–104. Bâbil:Bağdat΄laHillearasındabiryerinadıdır.Aslındasurlarıolanbüyükbir Bâbil: șehir imiș, fakat bu zamanda surlarından ve yerinden eser kalmayacak șekilde yok olmuștur.1/224. Bedahșân: Bedahșân: Türkistan΄da bir șehir. Yanındaki bir dağda la΄l madeni çıkar. 3/152. Behiștî:Șiraznahiyelerindenbirköy.HemșairBehiștî,hemdeferaizilminde Behiștî: SirâcîmetninișerhedenBehiștîbuköydendir.1/403. Ca΄ferâbâd: Ca΄ferâbâd: âbâd: Șiraz΄da bir gezinti yeri, șehir halkı gezinti yapmak için oraya gider.2/351. Ceyhûn:Horasan΄laSemerkandarasındabüyükbirırmak. 1/202;3/25;3/396. Ceyhûn: Çâç: Çâç: Acem ülkesinde yayları ile meșhur olmuș bir șehir. Rum diyarında EdirneyayımeșhurolduğugibiÇaçșehrideyaylarıilemeșhurdur.2/375. Çıgıl: Çıgıl: Hindistan sınır boylarında, Hıta ve Hoten tarafında Türkistan șehirlerinden birisi. Erkekleri ve kadınları ak yüzlü, kara gözlü, karakașlı ve gayet güzel olurmuș. İran șairleri arasında onların güzellikleri darbımesel olmuștur. AslındaÇıgıloșehiriçindekibirkiliseninadıidi.Dahasonraokiliseninbulunduğu yerinözeladıolmuștur.3/266;3/95;1/218;3/314.



92

−

Çıgıl Çin vilayetinde bir kilisenin ismidir. Nakkaș Mani orayı kendi

yaptığıgaripresimlerlesüslemiștir.Nevakitșem΄-ıÇıgıldeselerokiliseninhademesi olangençkeșișdilberlerkastedilirveteșbihyoluyladiğerdilberlereböyledenilir.Çin uÇıgıldeselerozamankiliseninbulunduğuyerkastedilir.3/409–410. Çîn: Çîn: Türkistan΄da bir șehrin adıdır, çinî kâseler oradan gelir, güzelleri gayet çoktur ve hepsi beyaz yüzlü, karakașlı ve kara gözlü olur. Fars șiirinde güzelleri çokluklavevegüzelolușlarıyladarbımeselolmuștur.1/218 Dehle:Șair HüsrevveHasanınșehridir,dilleriPehlevîdilidir.3/253. ehle: DicleDicle-iBağ iBağdâd:ȘatırmağınaBağdat΄tanbașkayerdeDicledemediklerinden dâd: DiclenehriBağdat΄aizafeedilmiștir.3/209. Eres:Isfahanırmağı. 2/336. Eres: Fârs: Fârs: Șiraz ve Șiraz΄ın nahiyeleri hakkında kullanılır. Nitekim Șeyh Sa΄dî Gülistan΄da“İklim-iFâris-râġamez-âsîb-idehrnist”diyesöylemiștir.“Farsülkesine zamanınfelaketlerindengamyoktur.”1/373. GülgeștGülgeșt-iMusallâ:GülgeștRükn-âbâdkenârındaȘiraz΄ınMusalla΄sınabitișik iMusallâ: güzel bir seyir yeridir. Geșt seyir, gül böyle terkiple büyük anlamındadır, nitekim büyükavazagülbangdenir.1/35. GülistânGülistân-ı İrem: İrem: Șiraz΄da Șah Șucâ΄ın bahçesidir, büyük bir mesire yeridir. Kur΄an΄dageçenİrembağınıîhamyoluyahatırlatır.1/212. Hârezm: Türkistan΄da büyük bir șehrin adıdır. Orada çok sayıda büyük bilginleryetișmiștir.3/393. HârezmHârezm-Hocend: Hocend: Maveraünnehir΄de Türk yurdu olan iki șehirdir, Özbek ve Çağataydiyarıdır.2/216. Irâk: Irâk: Bu isimle Acem Irakı olan Isfahan kastedilir. Farstan kasıt Șiraz vilayetidir.1/162. −

Irâk sözlükte çukur anlamındadır. Hatta halk arasında Bağdat çukuru

diyesöylenir.3/293.



93

Irâkeyn:AcemIrakıIsfahan,ArapIrakıiseBağdat΄tır.BundandolayıKanuni Irâkeyn: Sultan Süleyman΄ın İbrahim Pașa ile Kızılbaș üzerine yaptığı sefere Sefer-i Irâkeyn yani iki Irak seferi denilmiștir. Biryazda iki Irak΄ı birlikte dolașmıșve Bağdat΄ı feth eylemiștir.3/293. Îrec: Îrec: Șiraz ile Lâr arasında bir sahranın ismidir, toprağı șûr (tuzlu) kolduğu içinüzerindebitkibitmez,otsuzvesusuzbiryerdir.3/114. İrem:Cennetbahçelerininbirisininismidir. 1/156. İrem: Kâf: Kâf: Aslında herhangi bir dağ anlamındadır. Daha sonra dünyayı kușatan dağınözeladıolarakkullanılmıștır.1/137. KasrKasr-ıZ ı Zerd:ȘahȘucâ΄ınBehiștadlıbahçesindesarırengiyleboyalıbirköșk. erd:  3/455. Kayrevân:Biridoğuda,biribatıdaolanikișehrinismidir. 3/455. Kayrevân: Kerbelâ: Hazret-i Hüseyin΄in șehit olduğu sahranın ismi, șu anda kabri oradadır.1/52. Keșmîr:Güzellerikaragözlüvekarakașlıolanbirmemleketismi. 3/301. Keșmîr: Mâçîn:Türkistanınucundabirșehir. 1/285. Mâçîn: Mûliyân:Birırmağınismi. 3/313 Mûliyân: Musallâ: Musallâ: Rükn-âbâd ırmağının yanından aktığı Șiraz΄ın namazgâhı olan yer. Etrafıbağlarvebahçelerlekaplıimișvesonderecegüzelbiryerimiș.Șiraz΄ınmesire yeri olan bu yerde Hafız΄ın türbesi bulunmaktadır. İnsanlar bu türbeyi bereketli ve uğurlusayarakziyaretederler.2/105,2/351. Necid: Basra ile Mekke arasında bir yerin ismi, Basra΄dan hacca gidenler burayauğramakzorundadır.3/370. Nigâristân ve NigârNigâr-hâne: hâne: Çin΄de Manî isminde bir ressamın yaptığı bir ev. Hem kendi yaptığı resimleri hem de bașka ressamların yaptığı benzersiz nakıșları içine alan garip ve acip resimlerle dolu bir evdir. 1/55. Nigâristân-ı Çîn ve Nigârhâne-iÇîndedenir.2/316.



94

RüknRükn-âbâd:Biryerismi.SeyyidRükneddinbuyerinetrafınayapılaryapmıș âbâd: vebazısetlerçekipgüzelbirseyrangâhșeklinegetirmiștir.İranlılarbiryeribayındır ve imar edenin adının sonuna âbâd kelimesini ekleyerek adlandırırlar. Mahmudâbâd,Hüseyin-âbâdveİstanbul΄daCafer-âbâdbușekildekonulmuștur.1/35;1/104. SemerkandveBuhârâ:İnsanlarıTürkolanikișehir. 1/35. SemerkandveBuhârâ: Șirâz:Hafız΄ ınyașadığıșehir.Farsülkesininseçkinyerlerindendir.Hakkında Șirâz: șöyledenilmiștir: ÇiMısruçiȘamçiberruçibahr HemerûstâyenduȘirâzșehr Tercüme:İsterMısır,isterȘam,isterkara,isterdenizolsunhepsiköy,Șiraz Tercüme: iseșehirdir.2/27. −

Mülk-i Süleyman Hazret-i Süleyman΄ın tahtı olan Șirâz΄ın bulunduğu

Farsülkesi.1/308;3/17. Bu șehir hakkında Hafız Divanının muhtelif yerlerinde geçen beyitler ve onlarhakkındaSûdî΄ninyaptığıșerhlertoplucașöyledir: HoșâȘîrâzuvazc-ıbî-misâleș Hudâvendânigehdârez-zevâleș Tercüme: Ne hoștur Șiraz șehri ve onun emsalsiz hali, Yarab onu zevalden muhafazaet.2/351. Be-Șirâzâyufeyz-irûh-ıkudsi Bi-hâhezmerdüm-isâhib-kemâleș Tercüme:Șiraz΄ageldeonunkemalsahibiinsanlarındanCibril΄ infeyziniiste. Tercüme: Yanı halkının hepsi birer melektir, her cihetle onlardan faydalanabilir ve feyz alabilirsin.2/351–352 −

Șirazbağvebahçesiçokbirșehirdir.İnsanlarınefsinarzularınatabiolup

ruhanîgüzelliklereiltifatetmezler. Suhan-dânîvuhoș-hânîne-mîverzendder-Șirâz BiyâHâfızkitâhod-râbe-mülk-idigerendâzîm



95

Tercüme: Șirazda güzel söze ve hoș nağmeye iltifat etmezler. Hafız! Gel kendimizibașkabirmemleketeatalım.Yanimademkendivilayetimizdekumașımıza itibaryok,budiyarıterkedelim,olakibirmüșteriyerastlarız.2/431. Șîrâzmacden-ileb-ilaclestukân-ıhusn Mencevherî-imuflisez-anrûmüșevveșem Tercüme: Tercüme: Șiraz la΄l gibi kırmızı dudaklıların madeni ve güzellik ocağıdır, anmabenmüflisbirmücevheratçıyım,ondandolayıgönlümmüșevveșvehuzursuz. Ez-beskiçeșm-imestderînșehrdîde-em Hakkâkimeynemîhoremeknûnuserhoșem Tercüme:Bușehirdeçoksarhoșgözlergörmüșüm,gerçekșukișarapiçmem Tercüme: amasarhoșum,yaniçokmestanegözgördüğümdenmestolmușum. Șehrî΄stpurgirișme-ihûbânzi-șeșcihet Çîzemnîstv΄erneharîdâr-ıherșeșem Tercüme: Tercüme: Șiraz altı cihetten güzellerin naz ve șivesiyle dolu bir șehirdir. Paramyok,olsaydıaltıtarafınıdasatınalırdım,yanișehrinbütüngüzellerinialırdım. 3/77–78. Türkistân:Semerkant,BuharaveilerisitaHintülkesinekadarTürkistandiye Türkistân: adlandırılır.1/285. Yezd:Șiraz΄danüçgünuzaklıktabirșehir.Șiraz΄dandoğanRüknâbâdırmağı Yezd: Yezdșehrindengeçer.Nehrinikitarafındasöğütağacıdikildiğindenyolculargüneș ıșığından hiç zahmet çekmezler.Bir zamanlarȘirazileYezdarasıTokat΄laAmasya arasıgibiçokbayındırveșenlikolduğusöylenir.1/16. ZindânZindân-ı Sikender: Sikender: İskender΄in zindanı anlamına gelen bu ifade ile Isfahan kastedilir.3/17 Zinderûd:Rûdırmakdemektir.Zenderudșeklindedetelaffuzedilir.Isfahan Zinderûd: tarafındabirırmağınadıdır.2/225. Zîselem:Kaside-iBürde΄ninevvelindegeçenbiryeradı.2/407. Zîselem:



96

c)Gruplar c)Gruplar SûdîȘerhindebazıgruplarhakkındakısadaolsabilgiverildiğinigörmekteyiz. Bugruplarıalfabetikolarakșöylecesıralayabiliriz: 1.Ezrak1.Ezrak-pûșân(Ezrakpûșân(Ezrak-libâs) libâs) Hasan-ı Ezrak-pûș΄un halife ve müridleridir. Onların hepsi mavi elbise giyerlerveHalvetîsufîleridir.BunlarHafız΄ınșeyhiolanPîr-iGülreng΄inmüritleriyle zıtlașırlarmıș. Hatta bazan aralarında küfürleșme ve dövüșe varacak kadar büyük kavgalarbileolurmuș.Hafızbuhusustașöylesöyler: Nîkî-ipîr-imuġânbînkiçûmâbed-mestân Herçikerdîmbe-çeșm-ikeremeșzîbâbûd Tercüme:Pîr-imuganıniyiliginigörkibizimgibibed-mestlerherneyaptıksa Tercüme: onunkeremgözünegüzelidi,yaniyaptığımızbukadarküstahhareketlerdendolayı bizireddetmedi,kabuletti. Pir-i mugandan kasıt Pîr-i Gülreng΄dir ve bed-mestliklerden ise bunlar ile eylediklerikavgakastedilmektedir.2/42. Pîr-igül-reng-imenender-hakk-ıezrakpûșân Ruhsat-ıhubsne-dâdernehikâyethâbûd Tercüme:BenimșeyhimkiPîrMahmûd-ıGül-reng΄dir,Hasan-ıEzrak-pûș΄un Tercüme: müritleri hakkında rüsvaylığa ve kabalığa izin vermedi. Yoksa onlar hakkında söyleyeceğim çok hikâyeler vardı, yani onların nice kabahatlarını bulurdum. Onları nazm edip hicv etmek isteyince șeyhim engel oldu. Çünkü dervișlik sabır ve tahammüldür,dervișlikyolundakinvekibirolmaz.2/39. Mâne-gûyîmbedumeylbe-nâ-hakne-konîm Rûy-ıkes-râsiyehudelk-ihodezrakne-konîm Tercüme: Tercüme: Biz kötü söylemeyiz veyâ söylemeyelim ve batıla ve yanlıșa meyl etmeyiz veya etmeyelim. Kimsenin yüzünü siyah ve kendi hırkamızı gök renkli eylemeyiz veya eylemeyelim, yani ne kimsenin riyakârlığını gösterip yüzünü kara ederiznedekendihırkamızıgökrenkliyapıpriyakâroluruz.



97

Hafız“delk-ihodezrakne-konîm”ibaresiyleEzrak-pûș΄laratarizdebulunur. İddia eder ki Ezrak-pûșlar riyakârdır, o halde biz de onlar gibi gök renkli hırka giymeyelim,çünküböylebirhırkariyagöstergesidir.3/92. Ġulâm-ıhimmet-idurdî-keșân-ıyek-rengem Neângurûhkiezrak-libâsudil-siyehend Ezrak-libâs Șeyh Hasan-ı Ezrak-pûș΄dan kinayedir. Dürdî-keșân-ı yek-reng Hafız΄ınpîriolanȘeyhMahmudAttar΄dankinayedir. Tercüme: Tercüme: Șeyh Mahmud Attar΄ın müridlerinin kuluyum, ezrak-pûș ve dilsiyeh(siyahkalpli)Hasan΄ınmüridlerininhimmetininkuludeğilim.Yanipirinyüce himmetli müritlerinin kuluyum, Hasan΄ın bunun zıddı vasfı tașıyan himmetsiz müridlerininkuludeğilim.1/367. 2.Kalenderîler 2.Kalenderîler alenderîler Sûdî΄nin kalenderîler hakkındaki kanaati olumsuzdur, onlar için çok ağır ifadeler kullanır. Ama șiirde geçen bütün kalender kelimelerinin aynı anlama gelmediğinidevurgular.Bukelimedenbazandervișlerverintlerkastedildiğini,hatta Hafız΄ın kafiye zorunluluğundan bu kelimeyi kullandığını söyler. Kalenderler hakkındabilgiverdiğiyerlertoplucașușekildedir: Acemabdallarından,Allahonlarıkahretsin,herșeyimübahgörenbirtaifedir. Hafız așağıdaki beyitte kafiyeden dolayı bu kelimeyi kullanmıștır, bu kelime ile dervișlerikastetmektedir. Sultânufikr-ileșkerusevdâ-yıgencutâc Dervîșuemn-ihâtırukunc-ikalenderî Tercüme: Padișah asker düșüncesiyle, hazine ve taç sevdasıyladır, yani hiç rahatyüzügörmez.Dervișisegönlüemniyetiçerisindevekalenderlikköșesindedir. 3/267. Kalenderân-ıhakikatbe-nîmcevne-harend Kabâ-yıatlas-ıânkeskiez-hünercârîst



98

Tercüme:Hakikatmücerredleriyaniehlullahhünersizkișininatlastanmamül Tercüme: kaftanını yarım arpaya almaz, yani hünersiz kișiler ne kadar pahalı elbiselerle süslenselerdeonlarabeșparadeğervermezler. Bu beyitte geçen kalenderlerden kasıt mücerred olanlardır, çünkü bașka bir nüshada “bürehnegân” geçer. Bir nüshada “hakikat” yerine “tarikat” zikredilir. 1/164. Bir bașka yerde ise haklarında hem bilgi verir hem de sapık oldukların belirterekșunlarısöyler:Acemdiyarındayașayan,Rumabdallarıgibikirpiği,kașıve diğermuhassenatınıtıraședenbirgrupsapıktaife. Hezârnükte-ibarîkterzi-mûyîncâ΄st Neherkiserbi-tırâședkalenderîdâned Tercüme:Bașınıtıraședenherkeskalenderolamaz,belkikıldanincebinlerce Tercüme: nükteyanibinlerceșartlarveusullervardır.2/134 Guzeștenez-ser-imûder-kalenderîsehl΄est. ÇuHâfızânkizi-serbi-gzeredkalenderû΄st Tercüme: Kalenderlikte saçtan geçmek kolaydır. Kim Hafız gibi bașından geçerse gerçek kalender odur. Yani kalenderlik saç ve kaștan geçmek değil can ve baștangeçmektir. Kalenderînebe-rîș΄estumûyyâebrû Hesâb-ırâh-ıkalenderbedânkimûy-be-mû΄st Tercüme: Kalenderlik saç, sakal ve kaș tıraș etmekle olmaz. Çünkü kalenderlik yolunun hesabı kıl-be-kıldır, yani inceden inceyedir. Yani dervișlik ve kalenderlikmasivayıterketmekleolur,șekilleolmaz.1/279. Așağıdakibeyittekalenderrintlerövülmektedir: Hiștzîr-iseruber-târek-iheftahterpây Dest-ikudretnigerumansıb-ısâhib-câhî



99

Tercüme:Kalenderrintlerinbașlarıaltındakerpiçtenyastıkvar,amaayakları Tercüme: yedi gezegenin üzerinde. Allah΄ın kudret eline ve mansıp sahibinin rütbesine bak. Yanigörünüșleriyoksul,gönülleriisesemanınüzerindedir.3/310–311. 3.Kızılbașlar 3.Kızılbașlar Bütünmetindesadece6yerdeKızılbașkelimesiylekarșılașırız.Buyerlerdeșu bilgilerverilir: Kızlbașlar΄dan önce șeriatla ilgili hükümleri, meselâ içki içen, namazı terkeden zina yapan ve yalan șahitlik yapanlarla ilgili hükümleri muhtesibler uygularlardı. Sûdî burada șu bilgiyi de ekler: Muhtesib âlimlerin en zahid, en çok ibadetedenveençokharamlardansakınanlarındanseçilirdi.1/101. EskizamandaAcemgüzelleriyüzüperdeli,kâkülvegisularınıyüzleriüzerine indirerek yüzleri örtülü olarak gezerlermiș. Ammâ Kızılbaș evbâș “lacnetullâhi caleyhimvecalâacvânihimvecalâensârihim”zuhûrvehurûcidelibukanunkülliyen mehcûrvemetrûkdur.”1/133 Burada Kızılbașlar hakkında iki ayrı hükümle karșılașırız: Birisi, evbaș olmaları. Evbașhakkında Lügat-i Nacișukarșılıklarıverir:Laubali,terbiyesiz,çapkın takımı.

Kamus-ı Türkî ise lisanımızda kullanılmaz diye kayıt düștükten sonra șu karșılıklarıverir:Așağıhalk,ayaktakımı,çapkıngüruhu,külhanbeyleri. Sûdîevbașkelimesininbazıyerlerderintanlamındadakullanıldığınıbelirtir: “Evbâșbûșuñcemcîdir,ahlât-ınâs,yacnî,derinti,evșâbdadirler,ammâbundamurâd rindândır.”2/246. Diğeri, onlar hakkındaki öfkesinigösteren bir bedduada bulunması. Anlamı șöyledir:Allah΄ınlanetionların,yardımcıvedestekçilerininüzerineolsun. BirbașkayeriseKanunî΄ninhatırıiçinKızılbașlar΄lasulhyapmayafetvaveren Ebussuud΄ukınadığıyerdir.Șöyleder:Müftüdesultanlarınhatırıiçinzayıfgörüșlere dayanarakfetvaverir,nasılkiEbussuudSultanSüleyman΄ınhatırıiçinmel΄unKızılbaș



100

ile barıș yapılmasına fetva vermiștir. Burada Kızılbașlar için mel΄un kelimesini kullanır.1/348 BirbașkayerdeKızılbașlardanönceAcem΄degeçerlibiradettenbahseder,o dașudur:Birkimsehaksızlığamaruzkaldığınıbelirtmekistesekâğıttanyapılmıșbir elbisegiyerveoelbiseyimemleketinhâkimikimiseonunkarșısındayakarmıș.1/332. BuradadaKızılbașkelimesindensonrahemevbașkelimesikullanılır,hemde onlara “hazelehumu΄llâhu Tecâlâ” (Allah onları yardımsız bıraksın) diye bedduada bulunur. Așağıdakiikiyerdeherhangibirkanaatbelirtilmez,sadecebilgivebenzetme maksadıylakullanılır: Peșeng΄inyiğitbiroğluolduTıpkıTimurveKızılbașlargibiazzamandaçok ülkelerielegeçirdiveonunhakkındatıpkıTimurveKızılbașlarhakkındaolduğugibi șehnamelervetarihkitaplarıyazıldı.3/112–113. Kanunî΄nin İbrahim Pașa ile Kızılbaș΄a yaptığı sefere Sefer-i Irakeyn denilir. 3/293. 4.Melâmîler 4.Melâmîler Bir yerde geçer, haklarında yanlıș olarak ileri sürülen görüșleri eleștirerek onlarhakkındaövücüifadelerkullanır. Hâfızbe-hodne-pûșîdînhırka-imey-âlûd Eyșeyh-ipâk-dâmenmaczûrdârmâ-râ Tercüme: Tercüme:Hafızbușaraplabulașmıșhırkayıkendiihtiyarıylagiymedi,eyeteği cüme: temiz(iffetli)șeyh,bizimazurgör. Hafız΄ın “hırka-ı mey-âlûd” söylemesinden bazıları Melâmiliğe ișaret anladılar.Hâșâ,MelamîlerHacegângibisonderecetesettürüzerindedirler,onların buyolagittiklerihiçbirșekildeduyulmamıștır.Hazret-iMollâ-yıRûmonlardandır.O șerefli zattan ve latif unsurdan hiç kimse zahirde ve batında dine muhalif bir șey görmüșveyaișitmișmi?Hâșâsümmehâșâ.“İnnebacze΄z-zanniismun:Zannınbazısı günahtır.”1/30



101

d)HafızDivanı΄ndaGe d)HafızDivanı΄ndaGeçenTürkKelimesi ΄ndaGeçenTürkKelimesi çenTürkKelimesi DivanEdebiyatı΄ndagenelolarakkullanıldığınınaksineolarakTürkkelimesi daha çokövmekmaksadıylakullanılmaktadır.BuradaİranlılarınTatarlaradaTürk dediklerini Sûdî hatırlatmaktadır. Dolayısıyla Türkler hakkında kullanılan yağmacılık, hunhar olmak ve merhametsizlik gibi özellikler Tatarlar hakkında kullanılmıșolmaktadır.HafızDivanı΄ndageçenTürkkelimesinevebunlaraSûdî΄nin verdiğianlamlaratopluolarakbakmaktafaydamülahazaediyoruz. EgerânTürk-iȘîrâzîbe-destâreddil-imâ-râ Be-hâl-ihindûyeșbahșemSemerkanduBuhârâ-râ Türk aslında Tatar sınıfına derler. Bunlar zalim, merhametsiz ve hunhar olduklarıiçinAcemșairlerisevgilileribunlarateșbihedipTürkderler.BazıȘirazlılar HülaguaskerlerindenepeycekimseninȘiraz΄dayerleșipçolukçocuksahibiolduğunu söyler. Bu durumda bunların çocuklarına teșbih ve istiare kastedilmeden Türk-i Șirazîdenilebilir. Tercüme:EğeroȘirazlıgüzelbizimgönlümüzüelegetirirse,yanibiziriayet Tercüme: ederse,onunsiyahbenineSemerkantveBuhara΄yıbağıșlarım.1/34 Fiġânk΄înlûlîyân-ıșûh-ıșîrîngâr-ıșehr-âșûb Çunânburdendsabrez-dilkiTürkânhân-ıyaġmâ-râ TürkânTürkkelimesininçoğuludur.Buradaikianlamdaolmakmümkündür. Birisi Șiraz΄da yerleșen Tatar sınıfı, diğeri Abbasî halifelerinin hizmetçi olarak çalıștırdığıdoğuTürkleri. Tercüme: Tercüme: Bu șuh, șirin ve șehir halkını deli eden lûlî sevgililerden el-aman. Türkler yağma için konulan yemeği kapıp götürdükleri gibi gönlümden sabrı alıp götürdüler.1/35 Türk-imengermî-konedrindîvumestîcân-ımen Terk-imestûrîvuzuhdetkerdbâyedevvelâ Tercüme: Tercüme: Eğer benim sevgili Türküm rintlik ve mestlik yaparsa, ey canım, zahitlikvesûfîliğiöncedenbırakmakgerek.1/53



102

Dilemzi-nergis-isâkîemânne-hâstbe-cân Çirâkișîve-iânTürk-idil-siyehdânist Türk-i dil-siyeh gönlü kara, merhametsiz Türk demektir. Burada sakinin nergisle kinaye edilen siyah gözü kastedilmektedir. Bu takdirde dil-siyeh gözün gözbebeğiolur.Amansızolmasıdadil-siyehyanigönlükaraolduğuiçindir. Tercüme:Gönlümcanımlasakininortasısiyahgözündenemandilemediveya Tercüme: gönlümcanla,yanicanvermeksebebiyle emandilemediveyagönlümkendicanına emandilemedi.ÇünküogönlükaramerhametsizTürk΄ünșivevetarzınıbildi.1/179 ÂnTürk-iperî-çehrekidûșezber-imâreft Âyâçihatâdîdkiezrâh-ıhatâreft Tercüme: O peri yüzlü güzel ki dün gece bizim yanımızdan gitti. Acaba ne hatagördükiHıtaülkesininyolundangittiveyayanlıșyoldangitti.1/245 Mîr-imenhoșmî-revîk΄enderser-â-pâmîremet Türk-imenhoșmî-hırâmîpîș-ibâlâmîremet Tercüme: Ey benim beyim, boyuna kurban olayım, güzel yürüyorsun. Ey benimsevgiliTürküm,güzelsalınıyorsun,kametinekurbanolayım.1/254 BiyâkiTürk-ifelekhân-ırûzeġâretkerd Hilâl-icîdbe-devr-ikadehișâretkerd. AcemlerTatar΄aTürkderler.Yağmacılıkveçapulculukonlarınșanındandır. Tercüme: Gel ki felek Türk΄ü ve yağmacısı oruç yemeğini yağmaladı ve bayram hilali de kadeh devrine ișaret etti. Devr-i kadeh hem kadehin yuvarlaklığı, hemdemeclistedevretmesiniîhamyoluylagösterir.1/300 Yarabînnev-devletân-râber-har-ıhodeșânnișân K΄înhemenâzez-ġulâm-ıTürkestermî-konend Tercüme: Yarab bu yeni devletlileri, yani aslı nesli devletli olmayıp kendisi devlete erișen kimseleri (sonradan görmeleri) kendi eșeklerine bindir. Yani daha öncelerifakirlikteneșeğebinerlerdi,șimdiyineonlarıeșeğebindirkibukadarkibir ve çalım satmasınlar, çünkü bu kadar övünme ve nazı Türk kölesiyle yaparlar, yani



103

Türkkölesini kendilerineseyisederler.O yerlerde beyazkölemuteberdirveancak zengin ve ekâbire müyesser olur, Çünkü köleler genellikle Hintli, Habeșli ve Nûbî gibi siyahî olur. Hafız΄ın ġulam-ı Türk söylemesi bundan dolayıdır. Dolayısıyla zamanın liyakatsiz, sonradan görme kișilerinin büyüklük taslamalarından șikâyet eder.1/341 Be-teng-çeșmî-iânTürk-ileșkerînâzem Kihamleber-men-idervîș-iyek-kabââverd “Teng-çeșm” dar gözlü demektir, terim olarak ise aç gözlü anlamındadır. Eğer “Türk-i leșkerî”den maksat Tatar ise dargözlülük tam yerinde kullanılmıștır. ÇünküTatarlarıngözleridardır. Tercüme:OaskerolanTürksevgilisininaçgözlülüğüneveyadargözlülüğüne Tercüme: kurbanolayımkibenimgibisadecebirkaftanıolanfakirehamleetti.1/370 Çeșm-imahmûr-ıtudâredzi-dilemkasd-ıciger Türk-imest΄estmegermeyl-ikebâbîdâred Tatarlar eti bilhassa kebabı çok severler. Burada Türk΄ten Tatar kastedilmiștir. Tercüme: Senin mahmur gözün dilimden ciğer kebabı ister, tuhaf değil, çünküosarhoșTatar΄dır,kebabıçoksever.2/22. Türk-icâșık-kuș-imenmestbirûnreftimrûz Tâdigerhûn-ıkiez-dîderevânhâhedbûd Tercüme:Benimâșıköldürücüsevgilimbugünyinesarhoșolarakdıșarıçıktı, Tercüme: acaba kimin gözünden kan akacaktır, yani kimi kendine âșık edip kan ağlatacaktır. 2/49 Yârabînbeççe-iTürkânçidilîrendbe-hûn Kibe-tîr-imüjeherlahzașikârîgîrend Tercüme: Tercüme: Acaba bu Türk bebekleri kan dökmeye ne kadar atılgandırlar, çünkükirpikoklarıylaheranbașkabiravyakalar,yaniheranbașkabirinikendine âșıkeder.2/130



104

Hâfızçuterk-iġamze-iTürkânne-mî-konî Dânîkucâ΄stcây-ıtuHârezmyâHocend Türksevgilianlamındakullanılmıștır. Tercüme:EyHafız,mademkisevgilileringamzesiniterketmezsin,bilirmisin Tercüme: yerinneresidir;HarezmveyaHocendșehri.2/215. Râh-ımâġamze-iânTürk-ikemân-ebrûzed Raht-ımâsünbül-iânserv-isehî-bâlâburd Tercüme:Okemankașlısevgiliningamzesiyolumuzuvurdu,biziașkvadisine Tercüme: düșürüpbelalaragiriftaredendeonunsünbülzülfüdür.2/262 Nigârîçâpukîșengîperîveș ZarifîmehveșîTürkîkabâ-pûș Tercüme: Peri gibi bir șirin, hızlı bir sevgili, ay gibi zarif bir Türk aklımı bendenaldı.2/352 Türk-imâsûy-ıkesne-mî-nigered Âhezînkibriyâvücâhucelâl Tercüme: Sevgilimiz kimseye iltifat etmez, ah bu büyüklük ve kibirden ah. 2/409 Bâzkeșyek-demcinâneyTürk-ișehr-âșûb-ımen Tâzi-eșkuçehreruhetpür-zeruzîverkonem Tercüme: Ey benim șehri karıștıran sevgili Türküm, dizginine asıl, yani dur, gitme,takiyolunukanlıgözyașımızvesarıyüzümüzlesüsleyipdöșeyelim.3/105 cAyb-ıdilkerdemkivahșî-vazcusahrâyîme-bâș Goftçeșm-inîm-mest-iTürk-iânâhûbi-bîn Tercüme:Gönlümeserzeniștebulunarakdedimkimecnungibiçölleredüșüp Tercüme: vahșiolma,dedikisenheleoahununyarısarhoșTürkgözünügördeondansonra beniayıpla,beniçölleredüșürenodur.3/136 Ġulâm-ıçeșm-iânTürkemkider-hâb-ıhoș-mestî Nigârîngülșeneșrûy΄estumüșkînsâyebânebrû



105

Tercüme: Tercüme: O sevgilinin gözünün kuluyum ki mestliğin tatlı uykusunda iken yüzünakıșlıvezinetlibirgülbahçesigibidir,kașıdaonagölgelikyapanmiskkokulu birgölgeliktir.3/167 Ber-șikenkâkül-iTürkânekidertâlic-itu΄st Bahșișukûșiș-iHâkânîvuÇengizHânî Tercüme: Türkler gibi kâkülünü büklüm büklüm et, çünkü senin talihinde Hakan΄ıncömertliğiveCengizHan΄ınçalıșkanlığıvegayretivardır.3/208 Be-hûbândilme-dihHâfızbi-bînânbî-vefâyîha Kibâ-HârezmiyânkerdendTürkân-ıSemerkandî Tercüme: Tercüme: Ey Hafız, güzellere gönül verme ve Semerkant Türklerinin Harzemlilereyaptıklarıvefasızlığıgör.YanisendeȘirazgüzellerinegönülvermeki bunlar gaddar ve vefasızdır, sana Semerkantlıların Harzemlilere ettikleri vefasızlıklarıvegaddarlıklarıederler. Türk Tatar sınıfına derler. Bu beyit Semerkantlıların Harzemlilere yaptıklarına telmihtir. Hadise șöyledir: Hülagu΄nun ortaya çıkıșından sonra SemerkandpadișahıylaHarzempadișahıarasındaayrılıkveihtilafçıkar.Dahasonra Semerkand padișahı hile ve entrika için barıș yapmak isteğini dile getirir. Barıș görüșmeleri tamamlandıktan sonra Harzem padișahı gafil iken aniden bir baskın yaparvekellesinikeserekülkesiniyağmaeder. Bubeyitbașkabirnüshadașușekildegeçer: Beșicr-iHâfız-ıȘîrâzmî-raksendumî-ġaltend Siyeh-çeșmân-ıKeșmîrîvuTürkân-ıSemerkandî Keșmirgüzellerikaragözlüvekarakașlıolanbirmemleketinismidir. Tercüme: Tercüme: Hafız΄ın șiiri sebebiyle Keșmirin kara gözlüleri ve Semerkandın Türklericezbeyegelipdansederekyuvarlanırlar.3/300 HîztâhâtırbedânTürk-iSemerkandîdehîm K΄eznesîmeșbûy-ıcuy-imûliyânâyedhemî



106

Türk-i Semerkandî ibaresinde geçen Semerkant gerçek anlamda da olabilir, yani Hafız΄ın sevgilisi bu șehirden olabilir veya teșbih yoluyla bu ifadeyi kullanmıș olabilir. Tercüme: Tercüme: Kalk, gönlümüzü o Semerkantlı sevgiliye verelim, çünkü onun nesimindenMuliyanırmağınınkokusugeliyor.3/313 EgerTürküHindestgerRûmuÇîn ÇuCemcümledârîbe-zîr-inigîn Tercüme: Tercüme: İster Türk ve Hint ister Rum ve Çin olsun, hepsi senin emrin altındadırlar.3/442.BeyittebahsedilenkișiȘahMansur΄dur. Kucârây-ıPeyrân-ıleșker-keșiș KucâȘîde-iTürk-ihançer-keșiș Peyran bir pehlivan adıdır. Efrasiyab΄ın askerine de peyran derler, Șide ise Efrasiyab΄ınyiğitbiroğlununadıdır. Tercüme: Tercüme: Asker sevkeden Peyran΄ın görüșü ve tedbirleri nerede, hançer çekiciȘidenerede,yanihepsiölüpgittiler,dünyadakimsebakikalmadı.3/448. Eybestekemerzi-dûrunezdîk Ber-hîçbe-hûn-ıTürküTâcîk TacikAcemederler. Tercüme: Tercüme: Ey uzaktan ve yakından sebebsizce Türk ve Tacik΄in kanına bel bağlayansevgili.3/463.



107

C.SÛDÎ΄N C.SÛDÎ΄NİNȘERHTEKULLANDIĞITEKNİKLER ΄N ΄NİNȘERHTEKULLANDIĞITEKNİKLER İNȘERHTEKULLANDIĞITEKNİKLER 1.GRAMERBİLGİLERİ .GRAMERBİLGİLERİ a− a−FonetikBilgiler FonetikBilgiler 1.HarflerinAdlandırılması 1.HarflerinAdlandırılması a)BirharfArapelifbasındabulunuyorsaArabî,FarsçadabulunuyorsaAcemî a) denilerek okunușu belirtilir. Sözgelimi “kef” harfi hem “ke” hem de “ge” “ okunabileceği için bu ayırıma ihtiyaç duyulur. Bu tarz ayırımda bulunulan harfler șunlardır: Kâf-ıcAcemî:g‫گ‬ Kâf-ıcArabî:kl Bâ-yıcAcemî:p‫پ‬ Bâ-yıcArabî:b‫ب‬ Cîm-icAcemî:ç‫چ‬ Cîm-icArabî:c‫ج‬ Zâ-yıcAcemî:j‫ژ‬ b)Harfinnoktalıveyanoktasızolduğunubelirtmekiçinmucceme(noktalı)ve b) mühmele(noktasız)tabirlerikullanılır. Hâ-ımühmele:r‫ح‬ Hâ-ımucceme:t‫خ‬ Dâl-ımühmele:d‫د‬ Zâl-ımucceme:w‫ذ‬ Zâ-yımucceme:z‫ز‬ Râ-yımühmele:r‫ر‬ Șîn-imucceme:ș‫ش‬ Sîn-imühmele:s‫س‬ Tâ-imühmele:}‫ط‬ Zâ-ımucceme:‫ظ‬ Ġayn-ımucceme:ġ‫غ‬



108

c) Bazenharfinkaçnoktasıolduğubelirtilir.Bazendebâ΄nınșekilcebenzer harflerlekarıștırılmamasıiçinbirnoktalıolduğuvurgulanır. Sâ-yımüsellese:‫ث‬ Bânıñbirnoktaile:b‫ب‬ Ġabn, ġayn-ı muccemeniñ fethi ve bânıñ, bir nokta ile, sükûnıyla ziyân ve hüsrânmacnâsına.3/127. d)AslîveResmîVâv(Vâv-ıasliye-Vâv-ıresmiye)  d)AslîveResmîVâv Sûdîaslîveresmîvavhakkındașöyleder:Vâvtıpkıheharfigibiikikısımdır. 1. Aslî, yani telaffuz edilen. 2. Resmî, yani imlâda gösterildiği halde telaffuz edilmeyen. Burada Sûdî΄ninvâv-ı ma΄dûle diye bir ayırıma gitmediğini onu da resmîvâv kategorisinesoktuğunuhatırlatmakgerekir. ȘimdiSûdî΄ninvavharfininaslîveyaresmîolduğunubelirttiğibazıörneklere bakalım. Tu: Tu, vâv-ı resmîyle, sen dimekdir, ente macnâsına. Kâh olur ki vâvını zarûret-iveziniçüntelaffuziderler.1/11. Tû:Tûvâv-ıasliyyeilebundakatmacnâsınadır.1/72. : Çûn:Çûnvâv-ıasliyeileniçedimekdir. 3/252. n: Çü:Çüvâv-ıresmîileedât-ıteșbîhdir.1/353. Çü: Hoș:Hoș,vâv-ıresmîyle,civânasıfatdır.3/60. oș: Hur:Hur,vâv-ıresmîyle,güneșdimekdir. 1/303. ur: 2.Harekeler 2.Harekeler Harfin ne olduğu iltibasa yer bırakılmayacak șekilde yukarıdaki șekillerden birisiyleifadeedildiktensonraonunnasılokunacağıhakkındaharekeninneolduğu belirtilerek bilgi verilmektedir. Bunlar zamme, fetha ve kesre olarak ifade edilir. Zamme Türkçede 4 ünlüyle karșılanabilir. Bunlar u, ü, o ve ö΄dür. Bu hususta da sağlam bir kuraldan bahsedilemez, sözgelimi bülbül kelimesi hem bülbül, hem



109

bulbul, hem de bazı İranlıların telaffuzu gibi bolbol șeklinde okunabilir. Genelde İranlılar kalın ve yuvarlak telaffuzu tercih ettikleri halde aynı kelime Anadolu sahasındainceünlülerletelaffuzedilir.Güftevegoftegibi. Fethadaiseünsüzünkalınveinceolușunagöre eveya așeklindeikiihtimal karșımızaçıkar.Buradașöylebirproblemdenbahsedilebilir.Farsçadabulunanbazı kalınünsüzleryazılıștakalınünsüzleyazılsabileinceünlülerlesöylenir.Örneğinsad (yüz)kelimesiniİranlılarsedșeklindetelaffuzederler. Sûdîbuhusustașunlarısöyler: “Tâtâdandönmüșdür.Zîrâdillerindetâyokdur.”2/70.. “„ârum,aslıtâiledir.Zîrâlüġat-ıFursîde}âolmaz.Ammâ}âiletânıñegerçi sıfâtları mütebâicddir. Ammâ mahrecleri mütekârib olduġı içün tâyı }â șeklinde yazarlar.Ammâyinetâokunur,}âokunmaz.”2/399. Kesre ise ünsüzün kalın ve ince olușuna göre ı ve i șeklinde karșılanabilir. Ayrıca kesre iki kategoride ele alınmaktadır. Bunlar kesre-i mechûle ve kesre-i ma΄rûfeolarakadlandırılmaktadır. Burada Eski Anadolu Türkçesinde kapalı e șeklinde benzerini görebileceğimiz bir durumla karșılașırız. “Hiç” kelimesinin telaffuzda “heç” olarak okunduğunugöstermekiçinEskiAnadoluTürkçesimetinlerindeheharfininüzerine üstün konulduğuna tanık olmaktayız. Benzer durum Farsçada da vardır. Sözgelimi ‫ شير‬șîr kelimesini hem “șîr” hem “șer” olarak okunarak anlamları farklı iki ayrı kelime karșımıza çıkar. Sîr kelimesi için de durum böyledir, “sîr” okunsa tok anlamında “ser” okunsa sarımsak anlamındadır. Î ve e okunmasını sağlayan kesre harekesikesre-imechûlevekesre-ima΄rûfeolarakadlandırılmaktadır.Metindeșöyle geçer: “Sîr, kesre-i mechûle ile, tok dimekdir, ammâ kesre-i macrûfe ile sarımsak macnâsınadır.”1/263. 3.KelimelerinOkunușu



110

Metinde geçen bazı kelimenin okunușu için harekelerin ne olduğu belirtilir. Bu durum farklı okunma ihtimalleri olan veya az kullanılan bazı kelimeler için geçerlidir,yoksabütünkelimelerinokunușuverilmemiștir.Bazıörneklerișöyledir: “Tuktemun, tânıñ zammı ve kâfıñ sükûnı ve tâ-yı sânîniñ fethi ve mîmiñ zammıyla,ȘahȘucâcıñsâkîsidir.”3/407 Metinde hareke kelimesi bazan sondaki yuvarlak “tâ”nın telaffuzıyla “hareket” șeklinde okunur ve bunun çokluk șekli olarak harekeler anlamında “harekât”kullanılır. “Rubâ,rânıñzammıvebânıñfethiylerebveniñcemcidirverebvedeharekât-i selâsecâfizdir.”2/424. 4.İkiveyaDahaFazlaȘekillerdeOkunabilme 4.İkiveyaDahaFazlaȘekillerdeOkunabilme Birkelimeninbirdenfazladeğișiktelaffuzedilebilmesidurumundatelaffuzu belirleyici rol șiirde kafiyedir. Sözgelimi hem “șikift” hem de “șukuft” șeklinde telaffuz edilebilen bir kelimenin nasıl telaffuz edileceğini bazan kafiye belirler. Bu husustaSûdîșöyleder: “Șikiftbundașînıñvekâf-ıcArabîniñkesriyledir.Șînıñvekâfıñzammıylada lüġatdir,hâsılı,hareketlerkâfiyeyetâbicdir.”3/447. Her zaman kafiye belirleyici rol oynamaz, bunun için kelimenin mısra sonundaolmasıgerekir.Birdenfazladeğișikokunabilmedurumlarınaörnekolarak çoksayıdazikredilenkelimelerdenbirkaçörnekvermekyerindeolacaktır. “Sühan:Sühan,sîndevehâdafethavezammecâfizdir.” 3/163. “Sühan:

Persian-EnglishDictionarykelimeyiyazdıktansonraokunușunușușekillerde verir:Sukhun,sukhan,sakhan,sakhun.Yanibukelimesuhun,suhan,sahanvesahun șeklindeokunabilirvehepsidedoğrudur. “Çirâ:Çirâaslındaçiidi,cîm-icAcemîniñkesriyle,soñrarâ-yıtahsîsileterkîb “Çirâ: idüpçirâdirler,cîmiñkesriylevefethiyle,niçünmacnâsına.”1/39. 5.BölgelereGöreFarklıOkuyuș 5.BölgelereGöreFarklıOkuyuș



111

Geniș bir coğrafyada konușulan Farsça΄nın bölgelere göre farklı telaffuz edilmesigayettabiidir.Sûdîbufarklılığıbazıyerlerdebelirtir. ȘirazlılaramahsusbirșivekionaTatdiliderler.2/170. “Girișme,Horasanehliniñbaczısıkâf-ıcArabîniñfethiyleokurlar.Bâkîsikâf-i Âcemîniñkesriyle.”YanibazıHorasanlılar“kerișme”,gerikalankısımise“girișme” șeklindeokur.1/369. Benzer açıklamalar Șerh-i Bostan΄da da karșımıza çıkmaktadır. Kulbe kelimesihakkındașunlarısöyler: ȘîrâzveIsfahânveetrafıkâf-ıAceminzammıylayanigulbeolarak,Horasan vehavalisiisekâf-ıArabınzammıylayanikulbeolarakokumaktadır.88 Gunceșk kelimesinde ise yer ve bölge adı belirtmekzsizin bazı İranlıların bunugunceșkșeklinde,birkısmınınisekunceșkșeklindeokuduklarınıbelirtir.89 6.ȘehirliveKöylülerinFarklıOkuyușu 6.ȘehirliveKöylülerinFarklıOkuyușu Fiillerinbașınagelenve“bâ-yıtekîd”denilenkuvvetlendirme edatınıșehirli veköylüler farklı telaffuz etmișlerdir. Günümüzde “be” șeklinde okunan bu edat o zaman “bi” șeklinde telafuz ediliyordu. Bunun sadece “bi” șeklinde okunduğunu Sûdîșöylebelirtir: “Bi-hișt, bâ tekid (kuvvetlendirme) fonksiyonundadır. Fiillerin bașına gelen bâ(bâ-yımüfrede)sadecekesreolarak(bi-)okunur.1/168. Bi-beredmuzari3.tekilșahısdır.Bașındaki“bi-”harf-iistikbâldir.İranlıların zarifolanlarıbunu“bi-”,köylüleriise“bu-”șeklindetelaffuzederler.2/109. “Bi-dîd, “bi-” kuvetlendirme harfidir, İranlıların zarif olanları bunu “bi-”, köylüleriise“bu-”șeklindeokur,herikiokunușdacaizdir.1/62. 7.İranlılarveTürklerinFarklıOkuyușu 7.İranlılarveTürklerinFarklıOkuyușu

 88

Sûdî,Șerh-iBostan,C.l,İstanbul1288,s.399.

89

Sûdî,Șerh-iBostan,C.l,İstanbul1288,s.470.



112

Bu hem harflerdeki farklılıklar olabilir, hem de kelime grubunun tamlama olup olmamasındaki farklılıklar olabilir, hem de kelimenin Arapça asli șeklinin İranlılar tarafından farklı șekilde okunmasıyla da olabilir. Meselâ İranıların “kilk” okuduğu kelimeyi Rumîler “gilk” șeklinde okumușlardır veya Arapça aslı “kâfir” olankelimeyiAcem“kâfer”șeklindetelaffuzetmiștir.Buhusustașuörnekleryeterli bilgiyiverecektir. Meyhorkisadgünâhzi-aġyârder-hicâb “cAcem günâh lafzını zi-aġyâra muzâf okur ammâ Rumîler sâkîn okur.” 1/351.Yaniİranlılargünâh-ızi-aġyâr,Tüklergünâhzi-aġyârșeklindeokur. “KilkcAcemdenkâf-icArabîniñkesrivelâmıñsükûnıylamesmûcdur.”Ammâ Rûmîler kâf-ı cAcemîniñ kesriyle isticmâl iderler. Yani İranlılar kilk, Türkler gilk șeklindeokurdemektir.1/74. “Pedîd âșikâre dimekdir. cAcem ba-yı cAcemiyle ve Rûmî bâ-yı cArabiyle okurlar.”Yaniİranlılarpedîd,Türklerisebedîdșeklindeokur.2/126. Hâtem-i Tayy için de aynı durum söz konusudur. Hâtem cömertliğiyle meșhur bir șahsın özel adıdır. Bu kelimenin Arapça telaffuzu Hâtim șeklindedir, vacip ve gerekli anlamındadır. İranlılar fâ΄il vezninde olan bazı kelimeleri değiștirerek orta harflerini üstün okur. “΄Ârız”ı “΄ârez”, “kâfir”i “kâfer” șeklinde okurlar.“Hâtim”΄ide“Hâtem”șeklindeokumușlardır.3/249. Buradașöylebirproblemkarșımızaçıkıyor.HafızDivanındageçenkelimeyi kâfer okumamız gerektiği halde Sûdî șerhinde geçen bu kelime nasıl okunmalıdır. Benzer soru “Hâtem, ΄ârez” kelimeleri için de geçerlidir. Ayrıca Sûdî΄nin ısrarla belirttiğigâr”ekikutlaka“g”ileokunmasıgerektiğihaldebukelimeninmetindeher zamanbușekildeokunmasıbirzorunlulukmudur?Örneğebakalım. “Șîrîngâr, gâr, kâf-ı cAcemî ile edât-ı fâcildir. Türkîde ci ci macnâsına. Meselâ cefâgâr ve sitemgâr, cefâcı ve zulümci dimekdir. Gâh olur ki elifini tahfîfen hazf iderler,cefâgervesitemgerdirler.”1/68. Ayrıca șunları eklemekte de fayda vardır. Eleștiriler kısmında “gâr” eki ile ilgili bașlıkta ele aldığımız gibi Sûdî daha sonra telif ettiği Șerh-i Bostan΄da bu



113

husustaki

görüșünü

kısmen

daraltır,

bütün

eklerin

“gâr”

șeklinde

düșünülemeyeceğini ifade eder. Bu hususta muhtelif yerlerde yazdıklarından șunu iktibasetmekleyetineceğiz:“Nikûgâr,kâf-ısânîcAcemîolmakkıyâsdır.Nikîeyüve gârcımacnâsınadır,yacnîeylikçi,lâkinhalkkâf-ıcArabîokuyupvasf-ıterkîbîictibâr ider,eyüișlimacnâsına.90 Görüldüğügibiherikiokunușdeğișikaçılardanmümkünolmaktadır.Nikûkâr șeklinde okununca bileșik sıfat (vasf-ı terkîbî) olarak düșünülmektedir, iyi ișli veyaișiiyimanasına. FarsçadakitelaffuzunasılolursaolsunbudurumekinAnadolusahasındada aynıșekildetelaffuzedildiğianlamınagelmez.BuekinAnadolusahasında“kef”ile de telaffuz edilebilmesi ihtimal dahilindedir, meselâ “cefagâr” değil “cefakâr” șeklinin tercih edilmesi daha güçlü bir ihtimal olarak durmaktadır, buna bir nevi telaffuzunTürkçeleștirilmesidenilebilir.Gerçieskiimladanhangizaman“ke”vene zaman“ge”okunacağınıkestirmekmümkündeğildir.HattaeskiTürkçedekikelmek, könül gibi kelimelerdeki “ke” harfinin ne zaman “ge” harfine dönüștüğü hakkında kesin bir hüküm verilmesi imla dolayısıyla mümkün olmamaktadır. Ama günümüzdekibazıkullanımlardanyolaçıkarakbunlarınșerhte“ke”ileokunmasının dahatutarlıolduğunudüșünmekteyiz. −

†eyKelimesi eyKelimesi

Hem vav΄la yazılıp hem de vav΄dan önceki harfin üstün okunduğu “tey” kelimesi hakkında biraz durmak faydalı olacaktır. Bilindiği gibi Farsça΄da vâv-ı ma΄dûlesadece“tı”harfindensonrabulunur,diğerharflerdensonrabulunmaz.Vav olduğuhalde“tı”șeklindeokunan“tîșten”kelimesigibiburadakarșımızabirbașka örnekdahaçıkmaktadır.Buda“tey”kelimesidir

Redhouse΄de okunușunu khay olarak yazılmıș ve anlamı ter kelimesinin İngilizcekarșılığıverilmiș.

Persian-EnglishDictionary΄daokunușukhwai khwaiolarakyazılmıș. khwai

 90

age.,s.396.



114

Burhân-ı Kâtı΄ tercümesinde kelimenin ney vezninde olup ter anlamında olduğubelirtilir.

Lügat-iNacî΄de“tı”harfineötrekonulmuș,paranteziçindevav-ıma΄dûleile yazılmıșveanlamıterdenilmiș.

Ferheng-iZiya΄dakelimenintelaffuzuhoyvehuyolarakgösterilmiștir. Develioğlu΄nda da hoy, huy șeklinde okunan ve ter anlamına gelen bu kelimenin telaffuzu hakkında biraz durmak gerekir. S3udî eserin değișik yerlerinde kelimeninnasıltelaffuzedildiğinibelirtir.Bunlarıtoplucașușekildedir: †eeytânıñfethivevâv-ıresmiyeilederdüryacnîcarak.3/189. †eytânıñfethivevâv-ıresmîylecarakmacnâsınadır,yacnî,der.3/327. Be-tey bâ harf-i musâhabet, tey, vâv-ı resmîyle, derdir, carak macnasına. 3/317. †ey kelimesinin mısra sonunda kafiye olarak bulunduğu gazelin tamamına baktığımızda kafiye olan kelimelerin ey șeklinde bittiği görülür. Eğer huy veya hoy okunsakafiyedebirtutarsızlıkortayaçıkacaktır.Bukelimelerșunlardır: Ta-be-key,Külah-ıKey,hey,bâd-ıDey,mekr-ivey,câm-ımey,eysubey,bezîr-ipey,tay,Hâtem-iTay,h hey,ney,cûduney,RûmuRey.3/315-318. Ohaldekelimenindoğrutelaffuzuteyolmalıdır. b− b−BazıHarfveEdatlar BazıHarfveEdatlar Sûdîbeytiyazdıktanhemensonrabirtakımgramerterimlerivebazıedatların fonksiyonlarınıbelirtmekiçinbazıifadelerkullanır.Metnindahaiyianlașılmasıiçin bunlardanençokkullanılanlarhakkındakısacabilgilervermekgerekir.Tamamının verilmesi ise bu çalıșmanın hacmini oldukça büyütür. Bunların hepsi esasen neredeysetamambirgramerkitabınınsınırlarıiçerisinegirecekkadargeniștirvebu husus dilin grameriyle ilgilenenler için gereklidir. Șüphesiz metne doğru bir anlam verilebilmesi metinde kullanılan bazı edat ve harflerin fonksiyonlarının çok iyi bilinmesinebağlıdır.Sûdî΄yidiğerșerhyazanlardanayıranveonlardanüstünkılanda bu bașarısıdır. Birden fazla fonksiyonu bulunan bir ekin hangi fonksiyonda



115

kullanıldığı bilinmezse bu durum kaçınılmaz olarak metnin yanlıș anlașılmasına ve tercümenin de yanlıș olmasına etki edecektir. Tenkitler kısmında ele alındığı gibi Sûdî eklerin fonksiyonlarının anlașılmadığı durumları hakkıyla tesbit eder ve sahiplerine eleștiri oklarını yöneltir. Șimdi çok kullanılan bu eklerden bazılarına bakalım. Neredeyse her sayfada bunlara rastlamak mümkün olduğu için metindeki yerinibelirtmegereğiniduymadık. I.Yâharfi I.Yâharfi Buekkelimelerinsonundabulunanyeharfidir.Eserdeharfinadısöylenirken “ye” değil de “yâ” șekli kullanılır, tıpkı “te” harfinin “tâ”, “tı” harfinin “tâ”, “hı” harfinin“hâ”,“ha”harfinin“hâ”,“he”harfinin“hâ”olarakifadeedildiğigibi. A.Fonksiyonları A.Fonksiyonları 1.İsmeBitiștiğiZaman 1.İsmeBitiștiğiZaman İsmeBitiștiğiZaman a)Harfa)Harf-inisbet: inisbet: Türkçede “-lı, -li”ekiylekarșılanabilir.Sûdînisbetyâsının Arapçadaședdeli (iyyu),Farsçaisesakinokunduğunu(î)belirtir.Meselâ“șâhî”kelimesininsonundaki ye harfinin nisbet yası olduğunu belirtir, buna göre anlam “șaha mensup olan” demektir. b)Harfb)Harf-ivahdet ivahdet Kelimeye“bir”anlamıkatar,meselâ“kalembirkalem”,“cürcafi”ise“bir yudum”demektir. Burada șu hususu belirtmek gerekir. Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde görüldüğügibieskiFarsçaimlâsındasonuhe(‫)ه‬ilebitenkelimelerinsonunavahdet yâ΄sıgetirileceğizamanhe΄ninüzerinebirhemzekonuluyordu.Buhemzeninadıharfitevessülidi.GünümüzFarsçaimlasındaise“ye”harfieklenmektedir. c)Harfc)Harf-itenkîr itenkîr Kelimeye “her hangi bir” anlamı katar. Bir Türkçede de hem “bir olmak” “ hem de “belirsiz olmak” anlamını tașır. “Bir adam” denildiğinde hem “bir adam” hem de “herhangi bir adam” manası anlașılabilir. Meselâ “dırahtî; herhangi bir



116

ağaç”, “merdî; herhangi bir adam” anlamını ifade eder. “Bir” veya “herhangi bir” anlamlarındanhangisinindoğruolduğununanlașılabilmesiüslubunsiyakvesibakına bağlıdır. Bazan her iki anlam da doğru olabilir. Sûdî bu eke yanlıș anlam verenleri eleștirdiği gibi iki ihtimalli olmasını da dikkate alarak sadece birini belirtenleri de eleștirirvebirinekasreyleyentaksireyledidiyerekyanlıșlarınıbelirtir. d)Harfd)Harf-imasdar imasdar Türkçede “-lık, -lik” ekiyle ifade edilebilir. Meselâ, hûbî: güzellik, ziștî: çirkinlik,merdî:insanlıkgibi.Șâhîkelimesininsonudaki“ye”harfininfonksiyonları dikkate alınırsa hem bir padișah anlamında olabileceği gibi hem de padișahlık anlamında da olabilir. Bu bilinmezse anlam yanlıș olur. Sûdî șöyle der: “Șâhîde yâ harf-inisbettir,harf-imasdardiyenlergalateyledi.”1/54 e)Vahdete)Vahdet-inev΄iye inev΄iye Türkçeye“türbirliği”olarakçevrilebilir.“Dil-ârâmî”ninsonundaki“yâ”için Sûdîbutabirikullanır.Yani“gönlüdinlendirenbütünșeyler.” f)Zamîrf)Zamîr-imuhatab imuhatab Ek fiil ikinci tekil șahıs eki. Bu ek hem ismin hem de fiilin sonuna gelebilmektedir. Meselâ “mahbûb-ı cihânî; cihanın mahbubusun” demektir ve sondaki“ye”kelimeninyüklemolduğunuveöznenin“sen”olduğunugösterir. 2.FiileBitiștiğiZaman 2.FiileBitiștiğiZaman FiileBitiștiğiZaman a)Zamîra)Zamîr-imuhatab imuhatab İkincitekilșahıseki.Meselâ“goftî;söyledin”demektir,sonundaki“ye”harfi “sen”anlamıvermektedir. b)Hikâyetb)Hikâyet-ihâlihâl-imâzî imâzî Geniș ve șimdiki zamanın hikâyesi. Meselâ “âmedî” ve “goftî” fiillerinin sonudaki “ye” harfi bu anlamı verir, yani “gelirdi” ve “söylerdi” gibi. Bu șekil aynı zamanda mazi ikinci șahısla aynıdır. Hangisi olduğu cümlenin gelișinden anlașılır. Yani“goftî”hem“söyledin”hemde“söylerdi”anlamındadır. II.Bâ II.Bâ



117

Bu kelimelerin bașında bulunan “be” harfidir. Yukarda belirtildiği gibi “te” harfi için “tâ” denildiği gibi “be” harfi için de “bâ” denilmektedir. Ayrıca bir de vasıta eki fonksiyonunda olan ve “ile” anlamı veren “bâ” ise elifle yazılır. Așağıda onadakısacatemasedilecektir. A.Fonksiyonları A.Fonksiyonları 1.FillerinBașınaGelenler. 1.FillerinBașınaGelenler. FillerinBașınaGelenler. Sûdî bunlardan kuvvetlendirme bildirenlerin sadece esre yani “bi” șeklinde okunacağınıbelirtir.İstikbalanlamıverenleriniseeğerfiildudakünsüzlerindenbiri ilebașlıyorsa(b,pgibi)rüstayîlerinyaniköylülerin“bu”șeklindemeselâ“bu-bered”, zarifAcemlerinise“bi”șeklindemeselâ“bi-bered”okuduğunusöyler. a)Harfa)Harf-ite΄kid ite΄kid Kuvvetlendirmebildirir.Meselâ“bi-goft;söyledi”demektir. b)Harfb)Harf-ıistikbal ıistikbal Sûdî΄nin istikbal anlamı verdiğini söylediği “bi-” öneki ile bașlayan fiillere genelde istek anlamı verildiği görülmektedir, bazan da geniș zaman anlamı verir. Meselâșöyleder:“Bi-nevâzedfi΄l-iistikbal,nevâzîdenden,ohșayadimekdir.”Bașka biryerdeiseșunlarısöyler:“Bi-lağzed,bâharf-iistikbal,lağzedfi΄l-imuzâri΄müfred gâib,sürçerdimekdir.” 2.İsimlerinBașınaGelenler 2.İsimlerinBașınaGelenler İsimlerinBașınaGelenler Bunlar her zaman “be” șeklinde okunur. Bașına geldiği kelimeye değișik anlamlarkatar.Bunlarıșușekildesıralayabiliriz. a)Harfa)Harf-isıla isıla Sûdîbuekingeçtiğibiryerdeșöyleder:“Be-dukevn,bâharf-isılaikicâleme dimek.” Buradan ekin yönelme eki (-a, -e) fonksiyonunda olduğu anlașılmaktadır. Ekinkullanıldığıyerlerinbüyükçoğunluğundakifonksiyonubudur b)Harfb)Harf-ita΄lîl ita΄lîl îl Kelimeye“ile”veya“sebebiyle”anlamıkatar. “Be-ducâ,bâharf-isebeb”:Duasebebiyle,duaile



118

“Be-bûy-ınâfe,bâsebebiyetbildirir”:Kokuümidiyle. “Be-cıșkdabâsebebiyetifâdeider”:Așksebebiyle “Be-çigûyem,bâharf-isebebnesebeblevenevecihledimekdir.” “Be-cazm,bâharf-isılaveyâtaclîl”:Kasdınaveyakasdıyla. c)Harfzarf c)Harf-izarf zarf “-de,-da”anlamıkatar,bulunmaekigörevindedir. “Be-hâb,bâzarfiçündür”:Uykuda. “Be-nâmedeki bâ maca macnasına ola veyâ zarfiyyet macnâsına”: Mektupla beraberveyamektupta. “Be-devrnergiset,bâharf-izarf”:Nergisin(gözünün)döneminde. “Be-çeșmdebâharf-izarfveyâharf-isıladır”:Gözdeveyagöze. d)Harfd)Harf-izaid izaid Herhangibiranlamdeğișikliğiyapmaz. “Be-cuz,bâharf-izâyid”:Hemcuzhemdebe-cuz“–denbașka”anlamıtașır. “Be-dest-efșân,bâharf-izâyid”.Elçırpan e)Ma΄amanasında e)Ma΄amanasında ında “İle”anlamıkatar,beraberolușbildirir. “Be-nûr-ıbâde,bâmacamacnâsınadır”:Șarabınnuruyla. f)Harff)Harf-imusahabet imusahabet “İle”anlamıkatar. “Be-hodbâmusâhabetifâdeider”:Kendiyle. “Be-hûn-âb,bâharf-imusâhabet”:Kanlısuile. “Be-șitâb,bâmusâhabetiçündür”:Aceleyle g)Harfg)Harf-ikasem,harfikasem,harf-itahsis itahsis Yeminbildirir,“için”anlamıkatar.



119

“Be-cânet,bâharf-itahsîsveyâkâsemdir”:Canıniçin “Be-seret,bâharf-itahsîs”:Bașıniçin. “Be-cân,bâharf-ikasem”:Canhakkınaveyacaniçin. “Be-Huda”:Allahiçin,Allahașkına h)Harfh)Harf-imukabele imukabele “İle”ve“karșılığında”anlamıkatar. “Be-cân,bâharf-imukâbele”:Canlaveyacankarșılığında. “Be-câmî,bâharf-imukâbele”:Birkadehe,birkadehkarșılığında “Be-nîmcev,bâmukâbele”:Yarımarpaya,yarımarpakarșılığında. i)Harfi)Harf-ibeyan ibeyan Yönelmehalianlamında. “Be-harîfân,bâharf-ibeyân”:Dostlara j)Ezmanasına j)Ezmanasına Ayrılmahalianlamınıverir. “Be-șâh-râh,bâezmacnâsınıifâdeiderharfdir”:Șahrahtan,anayoldan. k)Harfk)Harf-iisti΄anet iisti΄anet Budaileedatıanlamıkatar,yardımistemeanlamıbildirir. “Be-nûg,bâisticânetiçün.”:Uçla “Be-fitrâk,bâharf-iisticânet.”:Fitrakla l)“diye”anlamında l)“diye”anlamında Sûdî΄nin gramer kitaplarında belki de zikredilmeyen fakat cümlenin doğru tercümesiiçingereklibiranlamıtercihettiğiniburadagörmekteyiz. “Be-yâdigâr,bâbundadiyümacnâsınıvirür.”1/49:Hatıradiye m)Eșitlikeki“m)Eșitlikeki“-ca,ce”fonksiyonunda ca,ce”fonksiyonunda BuradadaSûdî΄ninözgünbirtesbitiylekarșılașmaktayız.Meselâ;



120

“Be-kâm-ıdil,bâharf-isıladanbirnevcidirkiTürkîdeandanca cadimekletacbîr ca olunur.Meselâbe-kâm-ıdilgöñülmurâdınca cadimekdir.2/306. ca III.Bâ III.Bâ Be harfinden sonra bir elif ilavesiyle yazılır. Aslında vasıta hali fonksiyonundadır.Bazendiğereklerinanlamlarınıdatașır. a)Harfa)Harf-isıla,edatisıla,edat-ısıla ısıla Yönelmehalianlamında “Bâ-yâr-ıvefâ-dar,bâbundaedât-ısıladır”:Vefadardosta. “Bâ-merdum,bâedât-ısıla”:İnsana “Bâ-yâr,bâharf-isıla”:Sevgiliye b)Harfb)Harf-imusahabet imusahabet Esasfonksiyonubudur,bașınageldiğiisme“ile”anlamıkatar. “Bâ-felek,bâharf-imusâhabet,felekledimekdir.” IV.Tâ IV.Tâ Sonu elifle biten “te” harfidir. Edebiyatımızda da kullanılan bir edattır. Görevlerihakkındaeserdeșunlarzikredilir: a)Ta΄lîlbildirir a)Ta΄lîlbildirir îlbildirir “Taki”anlamında,“-masıiçin,-makiçin” b)İbtidab)İbtida-igâyet igâyet “-denberi”anlamında.Arapçakarșılığı“münzü”olduğubelirtilir. “Tâibtidâ-iġâyetiçündür,zamândamünzügibi.” c)Tevk c)Tevkît ît “-dukça,-duğusürece”anlamıverir. “Tâ harf-i tevkît, mâdâm macnâsına”: Arapça “mâdâm” anlamnda, yani oldukça,olduğusüreceanlamıverir.



121

d)Tenbîh d)Tenbîh “Tâbundatenbîhiçündür”:Uyarmabildirir,takidiyetercümeedilir. f)Ta΄acc f)Ta΄accüb Ta΄accüb üb Acabaanlamında. “Tâbundatacaccübiçündür.Tâbundacacâbamacnâsına.” g)İntihâg)İntihâ-igâyet igâyet “-ekadar”anlamında. “Tâintihâ-iġâyetiçündür,ilâmacnâsınadır.” h)İkianlamlıoluș h)İkianlamlıoluș Bazenikifonksiyonubirdentașıyabilir. “Tâibtidâ-iġâyetveyâtevkîtiçündür”:Olduğundanberiveyaolduğusürece. i)Hattamanasına i)Hattamanasına Takianlamında j)Katanlamında j)Katanlamında “Dutâikikât.Tâbundakatmacnâsınadır.” k)Harfk)Harf-ite΄kîd ite΄kîd îd Kuvvetlendirmefonksiyonundadır. “Tâharf-itefkîdveyâharf-itaclîl.” V.Ki V.Ki Farsçadaçokișlekbirkullanımasahiptir.Değișikfonksiyonlarıveanlamları bulunmaktadır.Metindegeçenbazıfonksiyonlarıșunlardır: a)Edata)Edat-ıistifhâm ıistifhâm Kimanlamındasoruedatıolarakkullanılır. “Kiedât-ıistifhâmdır”:Kimanlamındasoruedatı.



122

“Ki isimdir men macnâsına, zât-ı zevî΄l-cukûle delâlet ider”: Kim anlamına gelir, akıl sahipleri için kullanılır. Cansızlar ve insandan bașka canlı varlıklar için kullanılmaz. b)Harfb)Harf-ita΄lîl ita΄lîl îl Çünküanlamınıtașır. “Kiharf-itaclîl”:Çünküanlamında c)Harfc)Harf-irâbıtirâbıt-ısıfat;Râbıta ısıfat;RâbıtaRâbıta-ısıfat;Râbıtısıfat;Râbıt-ımakûlukavl ımakûlukavl Buadlarlaanıldığıyerlerdebağlaçgörevindedir,kendindensonragelen yan cümleyi önceki ana cümleye bağlar, bağlanan kısım sıfat fiil olarak tercüme edilir. Rabıt-ımakûlukavl fonksiyonundaoluncasonrakicümleyiöncekicümleyebağlar. Kendinden önceki cümlede söylemek fiili bulunmaktadır. Ki΄den sonra gelen kısım ana cümlenin nesnesi konumundadır. Meselâ șair dedi ki ... gibi cümlelerde görüleceği gibi ki΄den sonra gelen kısım asıl cümlenin nesnesidir. Bu edatın fonksiyonlarıhakkındaeserdeșuibarelerkullanılır: “Ki harf olıcak iki șeyfiñ mâbeynini rabt içün gelür, mübtedâ ile haber ve sıfatlamevsûfvecilletlemaclûlveġâyetlemuġayyâvebunlardanġayri.” “Kisıfatlamevsûfırabteylemișdir.” “Kiharf-itaclîlveyârâbıt-ıkavlumakûl.” “Kirâbıta-isıfat.” d)Harfd)Harf-ibeyan ibeyan Kendindenöncekigrubuaçıklayanyancümlelerinbașınagelir. “Kiharf-ibeyan,ducâyıbeyânider.” “Kiharf-ibeyân,tacaccübibeyândır.” e)Idrâbbildirir. e)Idrâbbildirir. Bu durumda “bilakis” olarak tercüme edilir. Șu örnekte bu fonksiyonu tașımaktadır: Nemenber-ângül-icârezġazel-serâyemubes



123

Kicandelîb-ituez-hertarafhezârânend “Ki bunda ıdrâbdır, bel macnâsına”: Buna göre beytin anlamı șöyle olmaktadır: Senin yanağının gülüne gazel okuyan, yani onu metheden sadece ben değilim,bilakissanaâșıkolanbülbüllerhertaraftabinlercebulunmaktadır. VI.Ez VI.Ez a)Edata)Edat-ıibtidâ ıibtidâ Ayrılmahâli“-den”fonksiyonundadır, birșeyinnereden bașladığınıbildirir. Bufonksiyonunubelirtmekiçinșutabirlerkullanılır: “Ezibtidâ-iġâyetiçündür.” “Ezminmacnâsınaharfdir.” “Ezedât-ıibtidâ.” b)Sebebiyetbildirir,“minb)Sebebiyetbildirir,“min-iecliye”manasına iecliye”manasına Bu durumda “-den dolayı” olarak tercüme edilir. Türkçede de ekin bu fonksiyonu vardır, “korkudan” kelimesinde görüldüğü gibi. Bu görevde iken șöyle isimlendirilir: “EzcArabîdemin-iecliye(sebepanlamıbildirenmin)macnâsınadır.” “Ez-ġam,ezsebebiyetifâdeider.”:Üzüntüden;üzüntüsebebiyle. VII.Zi VII.Zi Bir șeyin nereden bașladığını bildirir, Türkçeye ayrılma hali olarak tercüme edilir.Aslında“ez”inkısaltılmıș(muhaffef)șeklidir. “Ziezlafzındanmuhaffefdir.İbtidâ-yıġâyetiçündür.” VIII.Der VIII.Der A.Fonksiyonları A.Fonksiyonları 1.İsimlerinBașınaGeldiğiZaman 1.İsimlerinBașınaGeldiğiZaman İsimlerinBașınaGeldiğiZaman a)Harfa)Harf-izarf izarf



124

Bulunma hali görevindedir, “-de, -da, içinde” anlamı tașır. Bu durumda șu isimleadlandırılır: “Derharf-izarf.Der-hemeahval”:Bütünhallerde b)Harfb)Harf-iSıla iSıla Yönelmehalianlamıtașırveșuisimlezikredilir: “Derbundabâ-yısılamacnâsınadır.” “Derharf-isıla.” 2.FiillerinBașınaGeldiğiZaman 2.FiillerinBașınaGeldiğiZaman FiillerinBașınaGeldiğiZaman Filerin bașına geldiği zaman genellikle kuvvetlendirme bildirir, anlamda bir değișiklik yapmaz, böyle olduğu durumlarda harf-i te΄kîd diye adlandırılır. Bazan anlamıdeğiștirdiğiolur.Âmeden:gelmek,Der-âmeden:İçerigirmek IX.Ber IX.Ber A.Fonksiyonları A.Fonksiyonları 1.İsimlerinBașınaGeldiği 1.İsimlerinBașınaGeldiğiZaman İsimlerinBașınaGeldiğiZaman Zaman a)İsti΄l a)İsti΄lâanlamında ΄l΄lâanlamında âanlamında Üzerine, üzerinde anlamı tașır. Eserde șöyle geçer: “Ber isticlâ içündür, calâ macnâsına.” b)Bâb)Bâ-yısılaanlamında yısılaanlamında sılaanlamında “-e,-a”anlamıtașır,yönelmeekiolaraktercümeedilir.Metindeșöylegeçer: “Ber-dîde,berbundabâ-ısılamacnâsınadır.”:Göze. c)Zarfiyetbildirir. c)Zarfiyetbildirir. “-de,-da”anlamıtașır.Șöylezikredilir:“Ber-lebeș,berbundazarfiyyetifâde ider.”:Dudağında. d)Yanındavekatındaanlamında d)Yanındavekatındaanlamında “Berkatmacnâsınadır,yacnî,cinde.” 2.FiillereBitiștiğiZaman 2.FiillereBitiștiğiZaman FiillereBitiștiğiZaman



125

Kuvvetlendirme bildirir, anlamda bir değișiklik yapmaz. Metinde șunlar geçer: “Bervederkelimeleriefcâlevâfilindevâkicolur,ekserîtefkîdifâdeider.Gâh olurkiherbiribirmacnâifâdeider.” “Ber-efrûz,berharf-itefkîddir.”:Efrûzveber-efrûzikisideparlat,alevlendir anlamınagelmektedir. X.Muttasıl(Bitișik)Zamirler X.Muttasıl(Bitișik)Zamirler (-em,-et,-eș) Bunların metinde en çok kullanılanları tekil olanlarıdır. İsimlere bitișince iyelik eki fonksiyonunda olurlar, fiillere bitișince ise fiilin nesnesi olurlar. Bundan dolayı adı Arapça nesnelerin mansub (üstün) olması dikkate alındığında zamir-i mansubmuttasıldiyeadlandırılır. Goftemet:Sanasöyledim Kalemet:Seninkalemin “Geret, tâ zamîr-i hitâbdır, zamîr-i mansûb muttasıl macnâsına, eger saña dimekdir.” Bunlariçinșuisimlerkullanılır: “Șîn-izamîr,tâzamir-ihitab,mîm-izamir,mîm-imütekellim” Buradahemenșunubelirtelimkișiirdevezninbozulmamasıiçinbuekinyeri değișebilmektedir, yani bașka bir kelimenin sonuna birleșmektedir. Böyle durumlarda Sûdî manada filan yere mukayyeddir gibi ifadeler kullanarak zamirin aslında nerede olması gerektiğini belirtir. Bu durum cümlenin anlamından anlașılabilmektedir.Meselâ; Bi-șodkiyâdhoșeșbâdrüzgâr-ıvisâl Sûdîșunlarısöyler:“Hoșeșdeșîn-izamîrizmârkable΄z-zikr tarîkıylarûzgâr-ı visâle râcicdir, macnâ cihetinden yâda mukayyeddir. Yâdeș hod bâd takdîrindedir.” 1/46



126

Aslındavezninbozulmamasıgibibirdurumolsaydınormalyapıda“yâdhoșeș bâd”değilde“yâdeșhoșbâd”olmasıgerekirdi,hatırasıhoșolsunanlamında,zaten evvelki durumda hatıra onunhoșuolsungibituhafbiranlamtașırveyanlıșolduğu hemenortayaçıkar. c−Masdarlar Masdarlar Metinde Arapça masdar veya masdardan türemiș herhangi bir kelime varsa genellikleonunhangibabdanolduğubelirtilir.Bablardahemmazihemdemuzaride ayne΄l-fiil yani orta harfin harekesi birbirinden farklı olur. Bu farklı oluș kıyasî değildir, semaîdir, yani ișitmeye bağlıdır. Sülasilerde bablar örneklerinin adıyla anıldığından eserde onlar zikredilir. Meselâ “darabe” babı, “nasara” babı, “΄alime” babı,“hasune”babı,“hasibe”babı,“feteha”babıgibi.Bazanbufiilinhangibabdan olduğunu belirtirken babın muzarisini de söyler: “Darebe-yedribu” babı, “΄alimeya΄lemu” babı gibi. Asli harfleri 4 olan rübai fiilerden “faclele” babı için “dahrece” babıörneğikullanılır.Mezidbablarkıyasîolduğuiçinsadecemasdarısöylenilmekle iktifaedilir.Birkısımörnekleriașağıdagörülmektedir: Himâyet masdardır, hamâ-yehmîden, yacnî, darabe-yedribu bâbından, remâyermîgibi,birnesneyikorumak,meselâbâġvebayırkorumakgibi.1/230. Maksıd sadıñ kesriyle ism-i mekândır. Kasede-yaksıdudan, yacnî, darabeyadribubâbından.1/371. Müreffeh ism-i mefcûldür, tefcil bâbından, sülâsîsi refehe-yerfehu gelür, fetehabâbından.Masdarırefâhetverefâhiyyetgelür.1/258. cArbedelüġatdasarhōșsavașınadirler.Dahrecebâbındanmasdardır.1/328. d− d−Fiiller Fiiller 1.ArapçaFiiller 1.ArapçaFiiller HafızDivanı΄ndaArapçaçokazsayıdabeyitolduğundanbutarzaçıklamalar sadece Arapça olan beyitlerin șerhleriyle sınırlıdır. Burada fiilin mazisi, hangi babdan olduğu, kip ve șahısları belirtilir. Șu örneklere bakmak yeterli bilgi verecektir:



127

Edir emr-i muhâtabdır, ifcâl bâbından, döndür dimekdir. Nâvilhâ, nâvil de emr-imuhâtabdır,mufâcalebâbından,sundimekdir.1/3. İftetihifticâlbâbındanficl-iemr-imuhâtabdır,açdimekdir.1/57. Lestü ficl-i mâzî nefs-i mütekellim vahdedir leyseden, leyse ficldir, efcâl-i nâkısadan,ammâmâzîsimüstacmeldirancak.1/82. Tecrî,ficl-imuzâricmüfredmüfennesġâyibe.1/196. Lem yefni ficl-i cahd-i mutlak, yâ lem-i câzime ile sâkıt olmușdur, aslı enâyecnâidi,mehmûzu΄l-fâmuctellü΄l-lâm,masdarıinâgelür,kesr-ihemzeile,haynûnet macnâsına,yacnî,vaktolmadımı?2/423. 2.FarsçaFiiller 2.FarsçaFiiller Metnintamamındabutarzfiillerlekarșılașılır.Fiilinhangikipvehangișahıs içinkullanıldığınıbelirtir,bazananlamıdahemenzikredilir,bazaniseanlamașağıda tercümedeverileceğiiçinkipveșahsınıbelirtmekleyetinilir.Bazendefiilinçekimli șeklinindeğildemasdarınınanlamıverilir.Eserinilkkısımlarındabuhususgenișbir yertutar,dahasoralarıbuorangittikçeazalırvebeyittenhemensonramahsul-ibeyt diye toplu anlam verilir. İhtiyaç duyulduğunda bazı kelime ve kavramlar hakkında kısaca bilgi verilir. Eserin tamamında Farsça΄nın öğretilmesi hedefi göz ardı edilmediği için bu tarz açıklamalarla sıklıkla ve bolca karșılașırız. Burada șunu vurgulamakgerekir.Fiilinmuzariveemirșekilleriemirgövdelerindenyapıldığıiçin Sûdîbușekillerinemirgövdesinegetirilen“-îden”ekiyleolușunbirfiildentürediğini ısrarla savunur, metinde sık sık buna vurgu yapar, böyle kabul etmeyenleri de eleștirmekten geri kalmaz. Bir fikir vermesi açısından așağıdaki örneklere bakmak yeterliolacaktır. Ne-nigeredficl-inefy-imüstakbel,nazareylemez,nigerîdenden.1/24. Bînîm ficl-i muzâric nefs-i mütekellim maca ġayrdır, görevüz macnâsına, bînîdendenmüștak.1/25. Bendîd,bendîdenden,ficl-icemcemr-imuhâtabdır.1/8. Nihficl-iemrmüfredmuhâtabdır,nihîdendenkodimekdir.1/23.



128

Keșemficl-imuzâricmütekellimvahde,çekemdimekdir.1/23. Ne-mî-pesendîficl-inefy-ihâl,yâharf-ihitâb.1/28. Konendeylerlerficl-imuzâriccemciġâyibdir.1/32. Bahșem ficl-i muzâric mütekellim vahdedir, bahșîdenden baġıșlamak macnâsına.1/35. Penâhemficl-imuzâricmütekellimvahdesıġınırımdimekdir.1/43. Bi-nevâzedficl-iistikbâl,nevâzîdenden,ohșayadimekdir.1/44. Me-bîn,mîmiñfethiyle,ficl-inehy-imuhâtabdır,bînîdenden,görmevebakma dimekdir.1/47. 3.GeçisliveGeçișsizOlarakKullanılanFiiller 3.GeçisliveGeçișsizOlarakKullanılanFiiller Farsçadabazıfiillerhemgeçișlihemdegeçișsizanlamtașırlar.Mesalasûhten hem yakmak hem de yanmak anlamındadır. Sûdî böyle fiilleri zikrederken hangi çatıdakullanıldığınıbelirtir.Buradalazımnesnealmayanyanigeçișsiz,müteaddiise nesnealanyanigeçișlianlamındaolduğunubelirtelim. “Nümûdficl-imâzî,lâzımlamütecaddîmâbeynindemüșterekdir,bundalâzım vâkicdir”: Bu fiil hem görünmek hem de göstermek anlamında olduğu için burada lazımyanigöründüanlamındaolduğubelirtilmiștir.1/4. “Mî-nümâyedficl-ihâl,lâzım,görünürmacnâsına.”1/55. 4.BildirmeveDilekKipleri 4.BildirmeveDilekKipleri Farsça΄da bazı fiil șekilllerinin hem dilek kipi hem de bildirme kipi olarak müșterekkullanıldığınıgörmekteyiz.Sözgelimi“gûyîd”fiilihem“söylersiniz”,hem de “söyleyiniz” anlamına gelmektedir. Ayrıca soru șekli bazan vurguyla sağlandığı içinfiilinsoruanlamındaolmasıdamümkündür.Meselâ“Âmed”“geldi”anlamında olduğugibi“geldimi?”anlamındadaolabilmektedir.Böyledurumlardafiilinhangi kiptenkullanıldığınınbilinmesianlamaçısındanönemlidir.Ayrıcafiilinherikikipte olabilmesidüșünülerekanlamlandırılmasıdasözkonusudur.BöyledurumlardaSûdî “ihbar ve inșaya tahammüli var” ifadesini kullanır. Sûdî΄nin soru șekillerini de inșa



129

(dilek kipi) kategorisine dâhil etttiğini burada belirtelim. Bir kısım örnekleri șöyledir: “Ne-gerded ihbâr ve inșâya mütehammildir, yacnî, olmaz veyâ olmasun dimekdir.”3/124. “Ne-mî-tersî, ihbâr ve inșâya mütehammildir, yacnî, korkmazsın veyâ korkmazmısın?”3/257. “Bi-bînem, ihbâr ve inșâya tahammüli var, yacnî, görürüm ve görürsem dimekdir.”3/3. 5.Emir1.Șahıs(Fi΄l 5.Emir1.Șahıs(Fi΄l΄l΄l-iEmrMütekellim) iEmrMütekellim) Türkçe΄de emir kipinin 1. șahıslar için olmadığı öteden beri söylenilen bir husustur.BuhusustaMuharremErginșöyleder: “Türkçe΄de bütün șahıslar için emir eki vardır. Böyle olduğu halde birinci șahıs kendi kendisine emredemez diye öteden beri emir birinci șahıslarının mevcut olmadığı ileri sürülür. Yabancı gramerlerin tesiri ile yerleștiği anlașılan bu kanaat tamamıylayanlıștır.Gerçiemirbirincișahıseklerisonzamanlardadüșenistekbirinci șahıseklerininyerinitutmuș,buyüzdenistekveemirșekillerikarıșmıștır.Fakatbu eklerinistekfonksiyonundaemirekiolduğunuunutmamaklazımdır.”91 Bu bilgilerin ıșığında Sûdî șerhine baktığımızda șu tabloyla karșılașırız. Eserdeistekkipi1.teklikveçoklukșahısekleriyaygınbirșekildekullanılır.Sadece “-vuz, -vüz” vüz” eki eserde 55 kere geçer. Bununla beraber Eski Türkçede emir eki fonksiyonunda olan -alum, -elüm ekleri 317 defa kullanılmıștır. Emir 1. șahıs eki olarak kullanılan “-ayın, -eyin” eyin” șekilleri ise 16 kere kullanılmıștır. “-ayım, -eyim” eyim” șekilleriise414kerekullanılmıștır.İstek1.șahısekiolan““-am,am,-em”șekilleriiseçok em” nadir kullanılmıștır. Bütün bunlardan istek kipiyle emir eklerinin birbirinin yerini almadığıgözlenmektedir.Sûdîdeemirekleriyleistekkipieklerininbirbirindenayrı olduğugörüșündedir.Așağıdakiörneklerbuhusustayeterlibilgiverecektir:

 91

MuharremErgin,TürkDilBilgisi,İstanbul2002,s.307.



130

“Âverîm ficl-i muzâric mütekellim maca ġayrihidir, yâhud ficl-i emr mütekellimmacaġayrih,kaldırırızvekaldıralımdimekdir.”2/422. Farsçada muzari șekilleri aynı zamanda emir anlamı tașıdığından fiilin iki anlamıvardır,birimuzari,yanigenișzaman,diğeriiseemir.Sûdîbuikiihtimalegöre iki anlam verir. Bunlar kaldırırız ve kaldıralım kelimeleridir. Kaldırırız șeklinin muzari,kaldıralımșeklininiseemirolduğunuaçıkçabelirtir. “Talebîm ficl-i muzâric nefs-i mütekellim maca΄l-ġayr veyâ ficl-i emr mütekellimmacaġayrih.”3/12. Hemen așağıda beytin anlamı verilirken taleb idelim anlamı kullanıldıktarn sonra șöyle denilir: “Bu macnâlar talebîm, ficl-i emr mütekellim maca ġayrih olduġunagöredir,zîrâ,macnâ-yımuzâracatmünâsibvemülâyimdegildir.” “Șûyemficl-iemrmütekellimvahde,yuyamdimekdir.”3/50. Bu örnekte ise istek kipi birinci șahıs șeklinin emir anlamında kullanıldığını anlamaktayız. “Keșîmficl-iemrmütekellimmacaġayrih,çekelimdimekdir.”3/51. “Cehîm, cîm-i cArabîniñ fethiyle, sıçrayalım dimekdir, yacnî, ficl-i emr mütekellimmaca΄l-ġayrdır.”3/51. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bütün bu örneklerden anlașılan șudur ki Sûdî emrin 1. șahıs teklik ve çokluk șekillerinin olduğu kanaatini tașır ve bunları farklıeklerlekarșılamaktadır. e− e−BileșikSıfatlar(VasfBileșikSıfatlar(Vasf-ıTerkîbî) ıTerkîbî) Beyitten hemen sonra toplu anlam verilmeden önce beyitte geçen kelime gruplarının anlamı verilmektedir. Bu kelime grupları içinde büyük bir yekûnu Sûdî΄ninvasf-ıterkîbîdiyeadlandırdığıgrupolușturmaktadır.Bütüneserde839defa bu ifade kullanılır. Bu ifadenin Türkçe tam karșılığının ne olduğunu söylemeden öncebugruplardanbazıörneklerebakmakyerindeolacaktır. “Nîk-nâmvasf-ıterkîbîaksâmındandır,eyüadlımacnâsına.”3/53. “Kâr-âmûzvasf-ıterkîbîdir,ișögreticimacnâsına.”3/39.



131

“Ser-geștevasf-ıterkîbîaksâmındandır,mütehayyirmacnâsına.”2/44. “Zerrîn-câmvasf-ıterkîbîdir,yacnî,aksâmındandır.”1/58. Sûdî bu ifadeyi kullanırken bazıları için vasf-ı terkîbî diye belirttiği halde bazılarıiçinbüyükbirekseriyetlevasf-ıterkîbîaksamındandırdiyesöyler.Bazanda sonörnektegörüldüğügibiöncevasf-ıterkîbîolduğunuifadeettiktensonrayanidiye bașlayan bir açıklama getirir ve onun kısımlarından olduğunu vurgular. Bütün metindegeçenbutarzkelimegruplarınadikkatlebakıldığındabunların3ayrısınıfta kategorizeedilmesininmümkünolduğugörülür.Bunlarșunlardır: a)İsimveEmirGövdesininBirleșmesiyleOlușanlar. a)İsimveEmirGövdesininBirleșmesiyleOlușanlar. Bunlar sayı bakımından en büyük yekûnu olușturan gruptur ve Türkçede sıfat-fiil gurubunun karșılığı olarak kullanılmaktadır. Sûdî bu grup için vasf-ı terkîbîdir ifadesini kullanır. Ayrıca tenkitler kısmında ele alındığı gibi emir gövdesinden yapılan ca΄lî masdarları genelde belirtir. Meselâ reh-rev, revîdenden diyesöyler.Butarzvasf-ıterkîbîlereörnekolarakșunlarızikredebiliriz. Merdum-efgen: Sûdî bunun vasf-ı terkîbî olduğunu belirttikten sonra “efgen”in “efgenîden”den türediğini söyler ve anlamını er yıkıcı olarak verir ve șecaatveșehamettenkinayeolduğunusöyler.3/16. Șehr-âșûb: Anlamında șunları söyler: “Șehri karıș muruș idici, yani, delürdici.”1/36. b)İkiİsminBirleșmesiyleOlușanlar b)İkiİsminBirleșmesiyleOlușanlar Bunlar sayı bakımından ikinci sırayı alırlar. Bu grup için genelde “vasf-ı terkîbîaksâmındandır”diyesöylenir.Bazıörneklerișunlardır.Bunlarıisnatgurubu çerçevesinedâhiletmekmümkündür. Serv-kâmet:Serviboyluveyaboyuserviolan.2/68. Siyeh-çeșm:Karagözlüveyagözükara.2/71. Girân-cân:Ağırcanlıveyacanıağır.2/107. Zerd-rû:Yüzüsarıveyasarıyüzlü.3/25. c)İsimVeİsmc)İsimVeİsm-iMef΄΄ulünBirleșmesiyleOlușanlar iMef΄΄ulünBirleșmesiyleOlușanlar ünBirleșmesiyleOlușanlar



132

Bunların metinde zikredilen örnekleri çok azdır. Bu grup için de genellikle vasf-ıterkibiaksamındandırifadesikullanılır.Bunlarıdasıfatfiilgurubuçerçevesine sokmakmümkündür. Ġam-dîde:Gamgörmüș.2/66. Ser-gește:Bașıdönmüș,hayretedüșen.2/44. Burada son olarak șu hususu belirtmek faydalı olacaktır. İsim ve emir gövdesinin birleșmesiyle olușan bir bileșik sıfat cümlede zarf görevinde ise anlamı zarf-fiilgurubuolarakverilmektedir.Șuörnektebudurumgörülmektedir: “Tâder-imeykedeșâdânuġazel-hânbi-revem Ġazel-hânvasf-ıterkîbîdir,gazelokuyaokuyadimekdir.”3/18. Burada“gazel-hân”ifadesicümleninzarfıolduğuiçingazelokuyandeğilde gazelokuyaokuyaanlamıtercihdilmiștir. f− f−Tamlamalar(İzafetler) Tamlamalar(İzafetler) Daha öncede belirtildiği gibi beyitten hemen sonra toplu anlam verilmeden öncebeyittegeçenkelimegruplarınınanlamıverilmektir.Bukelimegruplarıiçinde büyük bir yekûnu izafet denilen tamlamalar olușturmaktadır. Bütün eserde 4446 defa izafet kelimesi kullanılır. Bazen tek bașına bazan așağıda belirteceğimiz gibi tamlamașeklindekendindensonrabazıkelimelerlebirliktekullanılır.Meselâizafet-i beyaniye,izafet-ilafziyegibi.BunlarınbüyükçoğunluğuTürkçeisimtamlaması,bir kısmıisesıfattamlamasınatekabületmektedir.Türkçeisimtamlamalarıbelirtilive belirtisiz diyeikiye ayrılmasına rağmen burada tasnifin dahageniș, sayıca daha çok vekapsamlıolușuhemengözeçarpar. 1.SıfatTamlamaları 1.SıfatTamlamaları Metinde sıfat tamlamalarını anlamı verilirken tamlama olduğu çok az belirtilmiștir ve belirtilirken așağıdaki örneklerde görülen ifadeler kullanılmıștır. Dikkat edilmesi gereken bir husus hem sıfat hem de isim tamlamaları için izafet-i beyaniye ifadesi kullanılmasıdır. Yine sıfat tamlamasında isim unsuru yani mevsuf içinmuzaftabirikullanılmaktadır.



133

“Bülbül-icâșık,bülbülmuzâfdırsıfatına.”:Așıkbülbül.1/96. “Sîne-isûzânizâfetiizâfet-imevsûfilâsıfâtihi”:Yanangönül.1/24. “Muġ-beçeniñbâde-furûșaizâfetibeyâniyedir.Yâcnimevsûfuñsıfatınaizâfeti kabîlindendir”:İçkisatanmeyhaneciçırağı.1/31. “Dil-ișeyda:Diliñșeydâyamevsûfuñsıfatına”:Dil-ișeyda:çılgıngönül.1/24. 2.İsimTamlamaları 2.İsimTamlamaları Metinde sayı bakımından en büyük yekûnu bunlar olușturur. Türkçede kullandığımız belirtili ve belirtisiz isim tamlaması șeklinde bir sınıflandırmaya rastlayamayız.Kendineözgüvekısmeneskigramerkitaplarındagörülenbirtasnifle karșılașırız. Bunların Türkçe neye tekabül ettiği hakkında geniș çalıșmaların yapılması gerekmektedir ve bu eserin bu tarz çalıșmalar için bir altyapı olușurma göreviüstlenmișolmasıtemenniedilmektedir.Bunlarıșușekildegösterebiliriz. a)İzafeta)İzafet-iLamiye iLamiye Nisbetanlamıverenesasizafetlerbunlardır.İhtisas,yaniaitolușbildirir. “Ġam-ıdilizâfet-ilâmiyedir”:Gönlünüzüntüsü.1/134. “Ġam-ırûzgârizâfet-ilâmiyedir”:Zamanınüzüntüsü.1/155. “Ruhuñdil-dâraizâfetilâmiye”:Sevgilininyanağı.1/140. b)İzafetb)İzafet-iBeyaniye iBeyaniye Aslında bu tarz izafetlerde bir benzetme veya açıklama söz konusudur. Meselâ Türkçede İstanbul yolu dediğimiz zaman İstanbul΄a nisbet edilen yol kastedilir,fakatİstanbulșehridediğimizzamaniseșehirolanİstanbulanlamındadır. Sûdî teșbih anlamı tașıyan izafetleri de izafet-i beyaniye kapsamına dâhil eder. Meselâ; “Kefingüleizâfetimüșebbehunbihinmüșebbeheizâfetikabîlindendir,hâsılı, izâfet-ibeyâniyedir.”1/136. Bu izafetlere ait metinde geçen bazı örnekleri vererek anlamlarına bakmak faydalıolacaktır.



134

“Cerîdeniñ câleme izâfeti beyâniyedir.” 1/18: Bir dergi misali olan dünya, benzetmesözkonusudur. “Bâd-ıġurûrizâfetibeyâniyedir.”1/23:Gururrüzgârı,yanirüzgârabenzeyen gurur. “Bâr-ı minnet izâfeti beyâniyedir.” 1/143: Minnet yükü, yüke benzeyen minnet. Yukarda söylediğimiz gibi Sûdî sıfat tamlamalarını da izafet-i beyaniye kategorisiiçinesokmaktadır.Meselâ; cÂșık-ı zâr, zâr zelîl ve hakîr, câșıka sıfatdır ve muzâfun ileyhdir izâfet-i beyâniyeile.1/162 Aynızamandaburadasıfatiçindemuzafunileyhtabirikullanılmaktadır. LafziyeveyaBeyaniyeOlarakDüșünülebilme LafziyeveyaBeyaniyeOlarakDüșünülebilme Bazen izafet her iki gruba dahil olabilmektedir, yani izafetin lamiye veya beyaniye

olmasına

göre

anlam

farklılığı

olabilmektedir.

Tamlamaların

anlamlandırılmasıaçısındanbuhususgözönündebulundurulmalıdır.Meselâ; “Çeșm-ihasûd-ıçemenizâfetleribeyâniyevelâmiyeveyâccaksincedir..”2/369. Yaniçeșm-ihasûd-içemen,çemeninkıskançgözüveyakıskanççemeningözü olarakanlamlandırılmasımümkündür. “Dîde-ibed-bînizâfetilâmiyevebeyâniyeyemütehammildir,bedbîniñgözüni veyâbedbîngözi.”3/37 Bu örnekte de görüleceği gibi iki anlam karșımıza çıkmaktadır. Karamsar bakıșveyakaramsarkimseninbakıșı. AnlamBakımındanSınıflandırılma AnlamBakımındanSınıflandırılma Tamlamalar bu iki bașlık altında sınıflandırıldıktan sonra bunlara ek olarak bazı tasnifler de yapılmaktadır. Bunlar tamlamaların doğru bir șekilde anlamlandırılması açısından son derece önem arzetmektedir. Bunları șu șekilde sıralayabiliriz: 1)TeșbihveİstiareBelirtenİzafetler )TeșbihveİstiareBelirtenİzafetler



135

Bu kısım aslında kısmen izafet-i beyaniye kategorisi içinde bulunmaktadır. Burada bazen teșbihin sadece bir unsurunun söylenmesiyle olușan istiare cihetiyle ondanayrılmaktadır. “Nûruñ bâdeye izâfeti müșebbehun bihiñ müșebbehe izâfeti kabîlindendir, safvetden kinâyetdir.” 1/17: Șarabın ıșığı, yani ateșe benzeyen kırmızı șarabın aydınlığı. “Mâhıñ hüsne izâfeti isticâre tarîkiyledir.” 1/11: Güzellik ayı, güzellikte aya benzeyensevgili. “Minkârıñbelâġataizâfetiisticâretarîkiyledir.”1/81:Belağatıngagası,burada kaleminucubirkușgagasınabenzetilmiștir. “Kilkezebânizâfetiisticâretarîkiyledir.”1/122:Kalemindili,kalemdiliolan bircanlıyabenzetilmiștir. “Deryâ-yı muhîtiñ felege izâfeti müșebbehun bihiñ müșebbehe izâfetidir.” 1/134:Feleğinokyanusu,yaniokyanusabenzeyengökyüzü. “Pây-ı nesîm, nesîme pâ isbât isticâre tarîkiyledir.” 1/98: Rüzgârın ayağı, buradarüzgârayağıolanbircanlıyabenzetilmștir. “Bâdeniñ lacle izâfeti müșebbehin mușebbehün bihe izâfeti kabîlindendir veyâ caksince ve laclin lebe izâfeti müșebbehün bihiñ müșebbehe izâfetidir, hâsılı, beyâniyedir.” 1/149: La΄lin bâdesi, yani la΄l gibi kırmızı olan dudağın șarabı veya la΄l gibikırmızıveșarapgibimestediciolandudak. 2)MasdarınMef΄ul )MasdarınMef΄ulüneİzafeti ΄ulüneİzafeti üneİzafeti Burada tamlayan (muzafun ileyh) tamlananın (muzaf) mef΄ulü (nesne veya dolaylı tümleci) olmaktadır. Tamlanan (muzaf) ise fiilimsi olarak düșünülmektedir. Arapçada bütün masdarların, ism-i faillerin ve ism-i mef΄ullerin “șibh-i fiil” yani fiilimsiolarakkabuledildiğiniburadabelirtelim.Așağıdakimahrem-irazörneğinde neye mahrem olmak diye sorulunca râzaa mahrem olmak denildiği için râz mef΄ul (dolaylı tümleç) olmaktadır. Yine du΄a-yı devlet tamlamasında neye dua etmek sorusuna devlete dua etmek cevabı verildiği için devlet burada yine mef΄ul (dolaylı tümleç) konumundadır. Bunlar Türkçeye bazan yönelme gurubu olarak tercüme



136

edilirler.Devletedua,sırramahremgibi.Așağıdabutarztasniflerdenbazıörnekler iktibasedilecekvehemenarkasındaanlamlarıverilecektir: “Mahremiñ râza izâfeti masdarıñ mefcûle izâfetidir.” 1/24: Sırrın mahremi veyasırramahrem. “Ducâ-yıdevletmasdarıñmefcûlineizâfetikabîlindendir.”1/63:Devletedua. “Hevesin bûya izâfeti masdarıñ mefcûline izâfeti kabîlindendir.” 1/98: Koku arzusuveyakokuyaarzu. “Vasf-ı tuda izâfet masdarıñ mefcûline izâfeti kabîlindendir.” 1/140: Senin vasfınveyasenivasfetmek. “Fedâke takdîren mansûb haberidir, kâfa izâfeti masdarıñ mefcûline izâfetidir.”2/400:Sanafeda. 3)MasdarınFailineİzafeti )MasdarınFailineİzafeti Burada tamlamadaki ikinci kelime (muzafun ileyh: tamlayan), birinci kelimenin (muzaf: tamlanan) öznesi durumunda olmaktadır. Așağıdaki örneklerde görüldüğü gibi gönlün kabulü ve sözün latif olması anlamına gelen kabul-i hatır ve lütf-i sühan tamlamalarında kabul eden kim sorusuna hatır (gönül), latif olan ney sorusuna ise sühan (söz) cevabı verildiğinden bunlar özne konumunda olmaktadır. Bu tarz tamlamalar Türkçeye belirtili isim tamlaması olarak tercüme edilirler. Gönlünkabulüvesözünlatifolmasıgibi. “Kabûl-i hâtır, kabûluñ hâtıra izâfeti masdarıñ fâciline izâfetidir, yacnî, hâtır birnesnekabûleylemek,lütf-isühandaöyledir,yacnî,sözlatîfolmak.”1/96:Gönlün birșeyikabuletmesi. “Nazar-ı rahmet izâfet-i masdar ile΄l-fâcil kabîlindendir.” 1/105: Rahmet bakıșıveyarahmetinbakması. 4)İsm)İsm-iFailinFailineİzafeti iFailinFailineİzafeti “Șișe-bâzî-isirișkem,sirișkeizâfetism-ifâciliñfâcilineizâfetikabîlindendir.” 3/265:Gözyașımınșișebazlığı.



137

Bu örnekte șișebazlık yapan kim sorusuna sirișk (gözyașı) cevabı verildiğindensirișkfail(özne)olmaktadır. 5)İsm)İsm-iFailinMefülüneİzafeti iFailinMefülüneİzafeti “Mûnisiñ câna izâfeti ism-i fâciliñ mefcûline izâfeti kabîlindendir. Mûnis bundaeglencedir.”1/98:Caneğlencesi. Bu örnekte munisism-ifailkalıbındadır ve neye munis sorusuna can cevabı verildiğindencanmef΄ulkonumundadır. 6)MasdarınFailineveyaMefulüneİzafeti )MasdarınFailineveyaMefulüneİzafeti Buradaanlambakımındanikiihtimaldevreyegirmektedir.Sûdî“rûyuriyâ-yı halk”tamlamasınıanlamlandırırkenșunlarısöyler: “Rûy u riyânıñ halka izâfeti masdarıñ mefcûline izâfeti kabîlinden olınca macnâ halka rûy u riyâ eylemegi dimek olur. Ammâ masdarıñ fâciline izâfeti kabîlindenolıncamacnâhalkıneyledigirûyuriyâ.3/58. Örnekte de görüleceği gibi tamlama iki șekilde anlamlandırılabilmektedir. Birincisinde insanlara karșı gösteriș etmek, diğerinde ise insanların yaptığı gösteriș anlamındaolmaktadır. “Sohbetin yârâna izâfeti masdarıñ fâciline veyâ mefcûline izâfeti kabîlindendir.”1/145:Dostlarınsohbetiveyadostlarlasohbet. Bu örnekte sohbet eden kim veya kime (kiminle) sohbet etmek sorularına cevapalınabildiğiiçinikiihtimaldüșünülmektedir. “Vefâ-yımenizâfetimasdarıñmefcûlineveyâfâciline.”3/7:Benimvefamveya banavefa. Burda da vefa eden kim veya kime vefa etmek sorularının cevabına göre tamlamaikiihtimalliolarakanlamlandırılabilmektedir. 7)ÖzelinGeneleİzafeti )ÖzelinGeneleİzafeti Muzafınmuzafunileyh΄tenbircüz(kısım,parça)olmasıdurumudur. “cArsanıñmeydânaizâfetiizâfet-ihâsile΄l-câmkabîlindendir.”2/2:Meydanın içindekiarsa.



138

8)FîManasındakiİzafet )FîManasındakiİzafet Ġarkıñgülâbaizâfetibi-macnâfîhdir.1/134. Burada tamlama “gülsuyunun içine tamamen gark olmak, batmak” anlamında olduğu için Arapça΄da “–de, -da, içinde” anlamındaki “fî” manasında izafetdiyetanımlanmıștır. 9)İzafet)İzafet-iManeviye,İzafetiManeviye,İzafet-iHakikiye,Takdîrîİzafet iHakikiye,Takdîrîİzafet Sûdîeserdeayrıcaizafet-imanevîveizafet-ihakîkîvetakdîrîizafettabirlerini de kullanır. Bu tarz örneklerde ism-i mevsûl (men) ve eyyü gibi bazı edatlarla tamlamayapıldığıiçinbunlarınhakikibirtamlamaolarakdeğildemanevîvetakdîrî tamlama olarak kabul edilebileceğini söyler. Bu biraz ayrıntılı gramer bilgisi gerektirdiği ve biraz da gramer yorumuyla ilgili olduğu için bu kadar açıklama ile yetinelim.Bunlarıngeçtiğibirkısımörneklerșunlardır: “Men mahallen mecrûr, muzâfun ileyhidir enbâfıñ, izâfet-i macneviyye ile.” 2/423:Buradamenism-imevsulolduğuiçinizafetmanevîkategorisinesokulmuștur. “Revâyih râyihanıñ cemci, güzel kokular dimekdir, muzâfdır rende, izâfet-i macneviyyeile,muzâfdırhimâyaizâfet-ihakîkiyeile.”3/213. “Kudâm ve kudâmîn macnâda cefâya muzâfdır, yacnî, niteki cArabîde eyyü lâzımü΄l-izâfetdir, Fârisîde kudâm ve küdâmîn öyledir. Nihâyeti, izâfet lafzî degil, takdîrîdir.”3/159. 10)ZincirlemeİsimTamlaması(Tetabu 10)ZincirlemeİsimTamlaması(Tetabu΄ )ZincirlemeİsimTamlaması(Tetabu΄ı-ıİzafet) ıİzafet) Metindebuterimçoknadirkullanılmıștır.Örneğișudur: Dûd-ıâh-ısîne-isûzân-ımen. Dûdâhaveâhsîneyevesînesûzânavesûzân mene muzâf olmușdur. Tetâbûc-ı izâfet mutlakâ bu mahalde câfizdir. 1/24: Benim yanangönlümünahınındumanı. Bütün bu tasniflerin sadece adlarını, bazı örneklerini ve kısmen anlamlarını vermekle yetiniyoruz. Bu hususun dilcilerin yapacağı kapsamlı çalıșmalarla ele alınmasıgerektiğikanaatindeyiz.



139

2.ANLAMBİLİMSEL 2.ANLAMBİLİMSEL BİLİMSEL a− a−EDEBÎSANATLAR EDEBÎSANATLAR Sûdî bu tarz kitapların telif edilmesindeki birinci gayenin Farsça öğretmek olduğunu dolayısıyla edebî sanatların ele alınmadığını belirttiği için (3/154) eserde edebî sanatlar hakkında fazla bilgiyle karșılașmak mümkün değildir. Bununla beraber eserde yeri geldikçe kısa da olsa bazı ifadelerle edebî sanatlardan bahsedildiğiniveokuyucunundikkatinesunulduğunugörmekteyiz. Edebi sanatların ele alınmamasına Sûdî birkaç sebeb gösterir. Bunları șöyle sıralayabiliriz: 1. Eserin hacmini büyüteceğinden okuyucuya usanç vermesi. Hatta bu endiședen dolayı edebî sanatlara dokunmak șöyle dursun aruz ve kafiye kuralları hakkındaörnekgöstermektenbilekaçınılmıștır. 2.ButarzkitaplarınhedefiFarsçaöğretmektir. 3.BediveBeyanlailgilihususlarosahadayazılmıșeserlerdenöğrenilmelidir. Buhusustakikendiifadelerișöyledir: “Bu șerhde sanâyic-i bedâyic yerli yerinde tamâm icrâ eylemek mümkin idi. Lâkin șerh ziyâde mutavvel olup nazarlara sefâmet ve melâl virür Pes terki evlâ ve ahrâolmaġınterkolunupmuhtasarkılındı.Ve-illâkavâid-icarûziyeyivekavâfiyibile mahallimahallindezikreylemekișâretemevsûlidi.Hattabuhavfdenebyâtistișhâdı zikreylemedik.”2/415. “Maclûm ola ki ibtidâ-i șerhden bu mahalle gelince ebyâtın en çok macânî-i mantûkısıșerholunduvesanâyi-ișicriyeyetacrizolunmadı,megernâdir.Zîrâġaraz bunuñ gibi kitâbların șurûhında tahsîl-i Fârisîdir ve cale΄l-husûs ki meșrûh kitâbı șerhden tahsîl, sânâyic-i beyân ve bedic degildir. Onların tahsîli kitâblarından olmayıncaolmaz.”3/154. Bütün bunlarla birlikte zaman zaman edebî sanatlara atıfta bulunulmakta, bazen sadece ismi vermekle yetinilmektedir. Ayrıca eserde kendinden önceki diğer șerhlerinedebîsanatlarhususundakiyanlıșlarınadadikkatçekilmektedir.



140

Sözgelimi, müraat-i nazir yerine ictima sanatı var diyen için ilm-i Bedi΄den haberiyokturder.2/226.Beytü΄l-gazelvebeytü΄l-kasidenintanımınıyanlıșyapanların sözüne itibar edilmemesini tavsiye eder. 2/371. Tecnis-i hat ile tecni-i nakıs arasını ayıramayanlarıtenkiteder..2/415.  Redd-imatlayerineredd-iaczale΄s-sadrdiyenleri . eleștirir.3/14.Leffüneșiryerinetaksim-iahadile΄l-ahadkaidesivardırdiyenlerinde yanlıșyaptığınıbelirtir.3/276. Aruzvekafiyekurallarınadasadeceișaretleyetinilmișveörnekbeyitlerçok nadiristisnalardıșındazikredilmemiștir. Burada bir karșılaștırma imkânı vermesi açısından Sûdî΄nin bu șerhlere bir nevi mukaddime ve hazırlık olması açısından șerhettiği Hafız Divanı΄ndaki birinci gazelin ikinci beyti ile Gülistan΄ın ilk beytinin șerhi hakkında yazdığı iki risale hakkındabazıbilgilervermekfaydalıolacaktır. Bu iki beytin șerhleri fihrist hariç Nazif M. Hocanın yayınladığı matbu metinde58sayfatutmaktadır.Șerh-iDivan-ıHafızisematbuolarak1330sayfadırve 5741 beyit șerhedimiștir. Ortalama olarak bir sayfada 4΄ten fazla beyit șerhedilmiș olmaktadır.(69rübaive1muhammesbeyitolarakhesaplamayadâhiledilmiștir.) Sûdî Hafız Divanı șerhinde edebî sanatlar hakkında açıklamalara girmemiș, böylecehemeserinhacminiküçültmüș,hemdeesereakıcılıkkazandırmıștır. Bahsedilenedebîsanatlarlailgilișumatematikselbilgileriverebiliriz: 1.Mecâz 1.MecâzMecâz-ımürsel ımürsel Eserde hiç bir kayıt belirtmeksizin 4 yerde mecaz-ı mürsel olduğu zikredilmiștir.Diğerlerindeiseșutarzsınıflandırmagörülmektedir: Zikr-icüzirade-ikül:17kere Zikr-ikülirade-icüz:1kere Zikr-ihalirade-imahal:9kere Zikr-imahalirade-ihal:22kere Zikr-imüșebbehunbihirade-imüșebbeh:1kere Zikr-imelzumirade-ilazım:1kere Zikr-ilazımirade-imelzum:1kere



141

Müsebbebisebebeıtlak:1kere Böylecetoplam57yerdebusanataatıftabulunulmuștur. 2.Îhâm 2.Îhâm Îhâm 134kere 3.Teșbîh 3.Teșbîh Teșbîh 322kere 4.Teșbîh 4.TeșbîhTeșbîh-ikinaye ikinaye 9kere 3. ciltte bir yerde teșbihin türüyle ilgili teșbih-i mahsus bi΄l-mahsus ifadesi kullanılmaktadır. 5.İsti 5.İsti΄ İsti΄âre âre 52kere 6.İștikâk 6.İștikâk İștikâk 8kere 7.Mürâ 7.Mürâ΄ Mürâ΄âtât-ınazîr ınazîr Tenasüb de derler diye bir kayıt düșmekle birlikte yaygın olarak müraat-ı nazîrifadesinikullanır.35kere Tenasübadıylaise10yerdegeçer. 8.Șebistân 8.ȘebistânȘebistân-ıhayâl ıhayâl 1 yerde karșımıza çıkmaktadır. Edebî sanatları ele alan eserlerde tarifine rastlayamadık.Butabiringeçtiğicümleșușekildedir: “cAzbla cazâb mâbeyninde sancat-ı iștikâk cayn-ı cazb ve cazâb mâbeyninde șebistân-ıhayâlvardır,zîrâ,cazbdevecazâbdacaynvar.”1/132.. 9.Mübâlağa 9.Mübâlağa Mübâlağa Dahaçokonunkısımlarındanguluvtabiri(10defa)kullanılır.1yerdeiğrak,2 yerdedemübalağasanatındanbahsedilir.



142

10.Muhtemelu΄z10.Muhtemelu΄z-zıddeynsan΄at zıddeynsan΄atı ΄atı 4kere 11.Kinâye 11.Kinâye Kinâye 268kere 12.Telmîh 12.Telmîh Telmîh 43kere 13.Nidâ 13.Nidâ Nidâ 266kere 14.Tecrîd 14.Tecrîd Tecrîd 25kere 15.İltifât 15.İltifât İltifât Yaklașık20yerde“sanat-ıiltifatvar,gaybetdenhitabailtifateyledi,hitabdan tekellüme iltifat eyledi, gaibden hitaba iltifat eyledi, gaybetden tekellüme iltifat eyledi”gibitabirlerlebusanattanbahsedilir. 16.İstifhâm 16.İstifhâm İstifhâm İkitürolarakkarșımızaçıkmaktadır: a)İstifhâm a)İstifhâm-ıinkârî:44kere ıinkârî: b)İstifhâm b)İstifhâm-ıta΄acc ıta΄accübî: ΄accübî:5kere übî: 17.Sualvecevab 17.Sualvecevab Sualvecevab Goftem-goftâ(dedim-dedi)tarzında olangazellerdir.Sûdî“buminvâlüzere gelenșicresufâlvecevâbdirler.cİlm-ibedîcdenbirsancatdır.”,(1/356;2/286) der.2 gazelhakkındabusanatızikreder. Ayrıca beyitte soru sorulup yine aynı beyitte buna cevap verilmesi hakkında dasualvecevapsanatıifadesinikullanır.Busanat8yerdezikredilir. 18.Leffüneșir 18.Leffüneșir Leffüneșir 29kere



143

19.Sihr 19.SihrSihr-ihelâl ihelâl 20kere 20.Tezâd 20.Tezâd Tezâd 9 kere tezad sanatı vardır diye geçer. Bu sanata tıbâk ve mutâbaka da denildiğini söyler. 2 yerde tıbak, 1 yerde ise mutabaka adıyla zikredilir. Toplam 10 yerdegeçer 21.Te΄kîdü 21.Te΄kîdü΄l îdü΄l΄l΄l-medhbimâyüșbihu΄z medhbimâyüșbihu΄z΄z ΄z-zem. zem. Yergiyebenzeyenfakatkendisiyleövgükastedilenifade. 1kere 22.Hașv 22.HașvHașv-imelîh imelîh 20keregeçer.Sûdîbusanatıșöyletanımlar: Övgü bildiren ve öncesi ve sonrası ile ilgili olmayan muteriza (parantez) cümlelerineBedîilmindehașv-imelihdenir.1/149. 23.Redd 23.ReddRedd-imatla΄ imatla΄ Sûdîbununikitarzda;biriikincibeyitte,diğeriisemaktavemahlasbeyitleri arasındaolabileceğinibelirtir.2/301 8yerdegeçer.1/72;1/199;1/373;2/69;2/216;2/301;2/383;3/14. 24.Redd 24.ReddRedd-i΄acz΄ale΄si΄acz΄ale΄s-sadr sadr Biryerdegeçer.1/243; 25.Cinas 25.Cinas Cinas Tecnîs-itâm12kere Tecnîs-imürekkeb3kere Tesnîs-izâyid1kere Tecnîs-inâkıs1kere Tecnîs-imutarraf1kere Böylecetoplam18kerebusanatzikredilir.



144

26.Hașv 26.HașvHașv-ikabîh ikabîh BirfesahathatasıolanbukavramıSûdîaynıanlamlıikikelimeninbirbeyitte birarayagelmesineilm-ibedidehașv-ikabihderlerdiyetanımlamaktadır.1/86. Açıklayıcı atıfların bir kısmının bu kısma girdiğini de șu cümlelerden anlıyoruz: “Șekk ü riyeb catf-ı tefsîridir. cİlm-i bedîcde buña hașv-i kabîh dirler.” 2/113:Çünküșekveriyebkelimelerininherikisideșüpheanlamındadır. Eserde4yerdebukavramkullanılmaktadır. Buradahașvin müfsidvegayr-imüfsiddiyeikikısmaayrıldığı,gayr-imüfsid olan kısmının da kabih, melih, mütevassıt diye üçe ayrıldığını belirten ve edebî sanatlarıelealankitaplardazikredilentasnifleregirmeyigerekligörmüyoruz.92 EdebîSanatlardaTürkçe'ninDikkateAlınması EdebîSanatlardaTürkçe'ninDikkateAlınması Șüphesiz Hafız Divanı Farsça olduğu için ondaki kelimelerin edebî açıdan değerlendirilmesi sadece bu dilin sınırları içerisinde düșünülecektir. Fakat Sûdî bu sınırları biraz genișleterek Türkçe'yi de ișin içerisine sokar. O bir beytin șerhinde șunlarısöyler: Hernekadarbeyittegeçendâdkelimesiadaletanlamındadır,fakatbeyitteki lezzet kelimesiyle birlikte düșünüldüğünde bu kelimenin Türkçe dad (tat) kelimesiyleberaberbulunmasıșiiriçinayrıbirgüzellikunsuruolmuștur.3/13. b− b−İKTİBASLAR İKTİBASLAR A.Türkçeİktibaslar A.Türkçeİktibaslar a)MüellifiBelirtilenler a)MüellifiBelirtilenler Bunlarıdahaçokiktibastabulunulmasınagöreșöylecesıralayabiliriz: 1.Necâtî 1.Necâtî Necâtî

 92

Tahirü΄l-Mevlevî,EdebiyatLügati,İstanbul1994,s.50.



145

En çok kendisinden iktibasta bulunulan șairdir. Bunlar ya bir gramer kuralı veyabirkavramaçıklamasıveyakafiyetürühakkındabilgivermekgibisebeplerden dolayıyapılaniktibaslardır. “Meselâ Necâtî΄nin bu beytinin kafiyesi mütecezzîdir, terkîb itibâriyle.” Dediktensonrașubeytiiktibaseder: Raht-ıbahtımgetürüodaurursantınmaz Birikigünbizibudünyâdamahbûbekler1/30 Aynıkuraliçinbașkayerdedeaynıiktibasıtekrarlar,ekolarakgazelinmatla beytidezikredilir: Biralayoldıperîșîveliâhûbekler Göziâhularınalayınayâhûbekler3/321 Yine Hafız Divanında geçen bazı kavramların açıklanması esnasında örnek vermekmaksadıylabuiktibaslaryapılmıștır.“Nitekimșairșöyleder”gibiifadelerden sonrabazanadıverilerekbazandebelirtilmeyerekalıntıyapılmıștır.Bunlartopluca așağıdagösterilmiștir: Dil-berdemurâdânolurendâmdegildir. Keyfiyetolurmeydegarazcâmdegildir1/164,1/389,2/42 Cefâyasabridenirürvefâya Kibîmârolanatîmâriderler1/384,2/149 Sûzen-idil-dûz-ıgamzendirbanahâilolan YohsaeylerdimtecerrüdkasdınıÎsâgibi3/296 2.KemalPașazade 2.KemalPașazade KemalPașazade İkinci olarak kendisinden en çok iktibasta bulunulan șairdir. Sûdî müellifin adını üç șekilde kullanır. Bunlar Kemal Pașazade, İbn-i Kemal Pașa ve Kemal Pașaoğlu΄dur. İktibas edilen șiirler bir konu ve kavram açıklanırken getirilen örnek beyitlerdir.Așağıdabunlarvegeçtikleriyerlerverilmiștir: Zanbakbugünomuzunaseccâdesinialur Düngülșeneșarâbtașırdıkabakkabak2/107 Râz-ılebinikandatuyarhergabîanın



146

Dirlerkisırr-ırûhıNebîdahibilmedi1/149 Subh-ıikbâlimeçekdișâm-ımihnetperdesin Zülfiyüzindekikâfûrüzreoldımüșk-sâ1/73 Mâchûd güleracnâdidikleri Kemâl Pașaoġlınıñ bu beytinden ziyâdemaclûm olur. İkisindenbirgül-ira΄nâgörünürdigöze Lâleruhsârınlacem΄olsaruh-ızerdimbenim1/39 3.Ne 3.Nevâyî Nevâyî vâyî Nevayî΄denüçyerdeiktibasyapılır.Bunlar; Seninșefâ΄atinümîdiçünirürmümkin Günâhkârodurkiyokdurandagünâh1/157,2/311 PîrsizgirmebuvâdîiçrekimtuymasKelîm TîreșâmınrûșenemritmeyanahidmetȘu΄ayb2/113 4.Bâkî 4.Bâkî Bâkî 1beytiiktibasedilir. Ruhunaksiylesahn-ıdîdebâğugülistânımdır Nihâl-iser-bülendinhaylîdenhâtır-nișânımdır1/390 5.Hayalî 5.Hayalî Hayalî Gele-iușșâksatılmazkesâdıvarkatı İșlemezoldımuhabbetșehrininser-hânesi3/322 6.Gülșenî 6.Gülșenî Gülșenî İlm-iledünbahrinetatlıdirGülșenî Yetmezemka΄rınahernicekimboylaram1/314 7.Emrî 7.Emrî Emrî Sanmaeybülbül-ișeydagül-iter İtdügünâhıkulağınakoyar1/69–70 8.Hayretî 8.Hayretî Hayretî



147

BudemihoșgörelimHayretiyâ Budemeirmedikaldıniçeler1/93 9.Safî 9.Safî Safî İnanmazülfinüñcahdineSâfî Kianınbirbașıvebindilivar1/103 b)MüellifiBelirtilmeyenler b)MüellifiBelirtilmeyenler Bunlar “niteki demișler”, “șair demiș” gibi genel bir ifade kullanıldıktan sonra,bazandahiçbirșeydenilmeden“beyit”veya“mısra”kaydıkonularakyapılan iktibaslardır.Bunlarıvenekadargeçtiklerinitoplucabelirtelim. 1.BeyitHalindeOlanlar 1.BeyitHalindeOlanlar BeyitHalindeOlanlar Egeryârimbenimleyârolursa Negamâlemkamuağyârolursa1/90,2/309,2/399,3/95 Dünyâkihâdisâtlahergiceyüklüdür. Gündoğmadannelertoğarkimbilenâ-gehân2/326,3/412 Bincefâgörsemeysanemsenden Bunesözdürkiusanamsenden1/165,1/224 Nergisüzreberg-ızerdjâlelerkimvardır Erçerâğınadizilmișdirhemudînârdır1/13. Benimağladığımașimdikayırmangülünüz Birzamângüleridimbendegiriftârolana1/32. Tasavvufterk-ikîlukâledirler Hemânvecdusemâ΄vühâledirler1/228 Gözucındadil-ivîrâneyeâteșdüșdi Raht-ısabrıdağıluphâlimüșevveșdüșdi1/393 Nicekec-revdimeyembenburüsûm-ıfelege Ni΄metikelbevirürdevletidâimeșege2/342 Kimdekim΄ıșkınnișânıvardurur Âkibetma΄șûkaanıirgürür3/174



148

Âleminzevkusafâsınbirgedâsürerhemîn Pâdișâh-ıdehrolanancakkurıġavġâçeker3/267 2.MısraHalindeOlanlar 2.MısraHalindeOlanlar MısraHalindeOlanlar Hemânbenbendenincânıdegilsincân-ıâlemsin1/7 Kulolmazdegmebirșâhagönülâlî-cenâbister.1/68 Banabiryılcagelürgerçisanadüngibidir1/158 Haylimüșkildirkișiterkeylemekmu΄tâdını1/81 Gördünzamâneuymadıuysenzamâneye2/58 Sabâcân-bahșolupherdemeserâhesteâheste3/281 Meyumahbûbıolmasanesivarididünyânın3/284 Gizlükalmazıșkișielbettecânımsöylenür2/292 Manzumsözlüklerdenyapılaniktibaslarmısrahalindedir. Saçbölügidirgîsûbilmezkișinâdândır1/79 Nâ-sezâoldurkilâyıkolmaya.1/79 B.Farsçaİktibaslar B.Farsçaİktibaslar Eserde en fazla iktibas Farsça șairlerden yapılmıștır. Türkçe iktibas edilen șiirlerin 5 katından fazla Farsça șiirle karșılıșmaktayız. Sûdî΄nin daha çok hangi șairlerden iktibas yaptığını göstermek için alfabetik olarak șairlerin adını verdikten sonra hemen yanında o șairden kaç kez iktibas yapıldığı așağıda belirtilecektir. Hafız΄ın șiirlerini açıklamak için kendi șiirinden getirilen örnekler buraya dâhil edilmemiștir. Tefsir geleneğine benzer bir tarzda birinci derecede șairin divanının diğer yerlerinde geçen beyitleri zikredilmiș, daha sonra diğer șairlerden alıntı yapılmıștır. Alıntılarda büyük çoğunluğu beyitler olușturmaktadır. Daha sonra mısralar,sonrakıta,mesneviverübailergelmektedir. SûdîTürkçeiktibaslardadagördüğümüzgibiiktibastabulunduğubeyitveya mısraın müelifini çoğu kez belirtmemektedir. Bu bakımdan burada isimsiz olarak kaydetiğimiz șiirler așağıda adı geçen șairlere ait olabilir. Bu hususta bir fikir



149

yürütebilmemizmümkündeğildir.AncakFarsEdebiyatıuzmanlarıbușiirlerinkime ait olduğunu bilebilirler. Biz belirtilmediği için isimsiz demeyi tercih ettik. Așağıda görüleceği gibi en fazla Sa΄di-i Șirâzî΄den (34 kere) iktibas yapılmıș. Onu Âsafî (30 kere)takibetmiștir.MevlânâCâmî΄den25kereiktibastabulunulmuștur.Toplam237 iktibastabulunulmuștur.Bunlarınçoğunluğubeyit,azbirkısmıisemısradır. İsimsiz:95 Asafî30 Attar5 Bushak(Șirâzî)2 Dakikî1 Ehl-iȘirâzî1 EmirMuizzî1 Enverî5 Hakanî4 Hilalî4 Hümayun2 Hüsrev8 Hüsrev-iDehlevî2 Irâkî1 Kâtibî2 KemalHocendî3 KemaleddinSelman1 Kemal-iIsfahanî1 MevlânâCelaleddin2 MevlânâCâmî25 Nizamî2 ÖmerHayyam1 Rudegî1 RükneddinBekranî1 Sabuhî1 Sa΄dî-iȘirâzî34



150

Selman5 Suzenî1 Șahidî2 Șahin1 Unsurî1 Vahidi-iTebrizî2 Zahîr2 ZahîrFaryabî1 C.Arapçaİktibaslar C.Arapçaİktibaslar 1.Ayetler 1.Ayetler a)Hafız΄ a)Hafız΄ınȘiirindeGeçenAyetler ınȘiirindeGeçenAyetler Hemmahlasıhemdekendisihafızolan,uzunyıllarKur΄antefsiridersiveren ve hocalık yapan bir șairin bütün divanında geçen ayet sayısı oldukça azdır, sadece altıyerdevardır, bunlarınikisi deaynıayettir.Bizașağıdaayetin bazan tamamının, bazan da bir cümle teșkil eden kısmının mealini vereceğiz. İktibas edilen kısmın anlamınıisetırnakiçindegösterilecektir. Tâ“nefahtüfîhiminrûhî”șonîdemșodyakîn Ber-menînmacnâkimâzânveyûzânmâst Tercüme:“Feizâsevveytuhuvenefahtufîhiminrûhî”ayetiniișiteliyakinen Tercüme: biliyorumkibizonun,obizimdir.1/256. Ayetmeali:“Bununiçin,benonumuntazambirinsankıvamınagetiripiçine Ayetmeali:“ ruhumdanüflediğimzaman”derhalonuniçinsecdeyekapanın.Hicr/29 Hicr/29. Hicr/29 Huzûr-ımeclis-ıünsestudostâncemcend “Veinyekâd”bi-hânîduderfirâzkonîd Tercüme: Tercüme: Meclisimiz ünsiyet huzuru olan bir meclis, dostların hepsi de burada,ohaldenazardeğmemekiçin“veinyekâd”ayet-ikerimesiniokuyun,çünkü bumeclisigörenelbettekıskanırvekapıyıkapatın.2/179.



151

Ayetmeali:Ve Ayetmeali: gerçektenoküfredenlerozikri(Kur΄an΄ı)ișittiklerizaman“az daha”senigözleriyekaydıracaklardı.Birdedurmușlar,oșüphesizbirdelidiyorlar. Kalem/51.(Buayetnazardeğmemesiiçinokunulanbirayettir.) Kalem/51 Me-pûșrûyume-șevder-hatez-teferrüc-ihalk Kihânedhat-ıtuber-rû“veinyekâd”udemîd Tercüme: Yüzünü örtme ve halkın onu seyretmesinden endișe etme, çünkü seninayvatüylerinyüzüne“Veinyekâd”ayetiniokuyupüfledi,artıkkorkma,sana nazardeğmez.2/231–232. Ayetmeali:Yukardamealiverilenaynıayettir. Ayetmeali: Megervakt-icatâ-perverdenâmed Kifâlem“lâtezernîferden”âmed Tercüme:Sankibağıșvevefaileterbiyeetmevaktigelmișgibi,çünkübenim Tercüme: falım“Lâtezernîferden”ayetiçıktı.Ayetinanlamı“beniyalnız,tekbașınabırakma” demektir.BudagösterirkiAllahonabiryargönderecektir.3/424. Ayetmeali:Zekeriyya΄yıda(hatırla).“ “Rabbimbenitekbașımabırakma”,sen Ayetmeali: varislerinenhayırlısısın,diyeyalvarmıștı.Enbiya/89 Enbiya/89. Enbiya/89 Çümenmâhî-ikilkârembe-tahrîr Tuez-nûnukalemmî-purstefsîr Tercüme: Tercüme: Ben kalemin balığını yazmaya getirdiğim zaman sen “Nun ve΄lkalem”ayetinintefsirinisor,yaniyazdıklarımayeteuygundur.3/427–428 Ayet meali: “Nun. Kaleme” ve kalem ehlinin satıra yazdıkları ve “ yazacaklarınaandolsun.Kalem/1 Kalem/1. Kalem/1 Muhtesibhumșikestübendesereș Sinnebi΄s-sinnive΄l-cürûhakısâs Tercüme:Muhtesibküpükırdı,sendebașınıkıracağım.Çünküayettedișediș Tercüme: kısasolduğugibiyaralamalardadakısasvardır.Buayet-ikerimeniñaslı“Ve΄s-sinne bi΄s-sinni”șeklindedir.Vezinzaruretindendolayıelifvelamhazfedilmiștir.2/377.



152

Ayet meali: Biz Tevrat΄ta onlara cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak,“dișediș”veyaralarakarșılıklıkısasyazdık.Maide/45 Maide/45. Maide/45 Çeșm-iHâfızzîr-ibâm-ıkasr-ıânhûrî-sirișt Șîve-i“cennâtuntecrîtahtehâ΄l-enhâr”dâșt Tercüme: Hafız΄ın gözünden akan yașlar huri gibi olan sevgilinin sarayının damı altında tıpkı altından ırmaklar akan cenneti andırmaktadır. Burada sevgilinin sarayınıcennete,kendigözyașlarınıisecennetiniçindeakanırmaklarabenzetmișir. 1/195–196 Ayetmeali: İșteAllahonlardan razıoldu,onlar daAllah΄tanrazıoldularve onlara “altlarından ırmaklar akan cennetler” hazırladı ki, içlerinde ebedi kalacaklardır.İștebüyükkurtulușbudur.Tevbe/100 Tevbe/100. Tevbe/100 İki beyitte geçen ahd-i elest ve rûz-ı elest΄i iktibas kapsamına sokmak gerekmez. Bir nevi ayete telmihte bulunulmuș demek daha doğru olur. Sûdî anlam verirkenayetinbirkısmınıiktibasetmeștir. Ahd-i elest Allahu Tealanın Hz. Âdemin zürriyetine “Elestü birabbiküm” dediğizamandır.Bukonutefsirlerdetafsilatlıolarakbulunmaktadır.1/121 Rûz-ı elest Allah΄u Tealanın ruhlara “Elestü bi-rabbiküm” dediği zamandır. 1/82. Ayet meali: Hem Rabbin, Âdemoğullarının bellerinden zürriyetlerini alıp onlarınefislerine karșıșahittutarak“Rabbbinizdeğil miyim?”diyeșahitgösterdiği zaman evet, dediler. Biz Azimü΄ș-șan șehadet ettik. Kıyamet günü bizim bundan haberimizyoktudemeyesiniz.A΄raf/172 A΄raf/172. A΄raf/172 b)Sûdî΄nin b)Sûdî΄ninİktibasEttiğiAyetler ΄ninİktibasEttiğiAyetler İktibasEttiğiAyetler Sûdî ayetleri zikretmeden önce “Kavluhu Te΄âlâ” veya “kemâ kale΄llâhu Te΄âlâ” gibi ifadeler kullandıktan sonra ayeti zikreder. Bunlar iki bașlık altında toplanabilir: 1.GramerKuralınaÖrnekVermekİçinZikredilenler 1.GramerKuralınaÖrnekVermekİçinZikredilenler GramerKuralınaÖrnekVermekİçinZikredilenler BuradaArapçabirkuralaörnekolarakayetzikredilmiștir.



153

“İzâkumtumile΄s-salâti”dekigibi.1/10 Ayet Ayet meali: Ey iman edenler! “Namaza kalkacağınız zaman” yüzlerinizi ve dirseklerinize kadar ellerinizi yıkayın ve bașlarınızı meshedip her iki topuğa kadar ayaklarınızyıkayın.Maide/6 Maide/6. Maide/6 İz bunda edât-ı taclîldir, niteki Ayet-i kerîmede vâkicdir. “Ve-len yenfacakumü΄l-yevmeizzalemtum.”2/437 Ayet meali: “Böyle söylemek bugün size hiç de fayda vermez, çünkü zulm “ ettiniz.”,hepinizazaptamüștereksiniz.Zuhruf/39 Zuhruf/39. Zuhruf/39 “Fe-nâzıretunbimeyercicu΄l-murselûn.”Bimeaslındabimâidi,bâylamecrûr olduġı içün elifi sâkıt oldı ve dahi “cAmme yetesâfelûn” aslında can-mâ idi mecrûr olduġıçünelifidüșüpcammekaldı.3/197. Ayet meali: Ben onlara bir hediye göndereyim de “bakayım elçiler ne ile dönecekler”,dedi.Neml/35 Neml/35. Neml/35 Ayetmeali:“Birbirlerineneyisoruyorlar.”Nebe/1 Nebe/1. Ayetmeali:“ Nebe/1  2.KonuylaİlgiliZikredilenAyetler 2.KonuylaİlgiliZikredilenAyetler KonuylaİlgiliZikredilenAyetler Sûdî beyitte geçen bazı kavramları veya telmihleri açıklarken konuyla ilgili ayetleri zikreder. Bazan da kendi anlattığı bir konu için o konu hakkındaki ayeti nakleder.Biryerdedeiktibasettiğibirșiiriniçerisindeayetbulunur.Bazanayetlerin uzunbazandakısabirkısmıiktibasedilir. İnnebacze΄z-zanniismun.1/30 Ayet meali: Ey iman edenler! Zannın birçoğundan çekinin, “çünkü zannın bazısıgünahtır.”.Hucurat/12 Hucurat/12. Hucurat/12 Lâtefrehinne΄llâhelâyuhibbü΄l-ferîhîn.1/107 Ayet meali: O zaman kavmi ona șöyle demiști: “Böbürlenme, çünkü Allah șımaranlarısevmez.”.Kasas/76 Kasas/76. Kasas/76 Ulâfikeke΄l-encâm.1/124. Ayetmeali:“İștebunlarhayvangibidirler”hattadahadaașağıdırlar.Bunlar Ayetmeali: gafillerintakendileridir.A΄raf/179 A΄raf/179. A΄raf/179



154

Velâteziruvâziretunvizreuhrâ.1/166 Ayetmeali:“Hiçbir günahkârbașkasınıngünahınıtașımaz.”.En΄am/164 En΄am/164. Ayetmeali: En΄am/164 Felemmâetâhâ.1/173 Ayetmeali:“Ona(ateșe)vardığızaman”kendisineșöyleseslenildi:EyMusa! Ayetmeali: Taha/11. Taha/11 Lâtubtılûsadakâtikumbi΄l-mennive΄l-eza.1/234–235. Ayetmeali:Eyimanedenler!“Sadakalarınızıbașakakmakvegönülkırmakla Ayetmeali: boșaçıkarmayın.”.Bakara/264 Bakara/264. Bakara/264 Beli΄llâhuyemunnucaleyküm.1/234–235. Ayet meali: meali: İslama girdiklerini senin bașına kakıyorlar. De ki, müslüman olmanızı benim bașıma kakmayın, “bilakis, size iman yolunu gösterdiği için Allah sizelütuftabulunduğunubildirir,”eğerdoğrukimseleriseniz.Hucurat/17 Hucurat/17. Hucurat/17 La-yüsfelucammâyefcal.1/287. Ayet meali: meali: “O, yaptığından sorumlu olmaz”, onlar ise sorumludurlar. Enbiya/23. Enbiya/23 Velevküntümfîburûcinmüșeyyedetin.1/307. Ayet meali: Her nerede olursanız olun, “göklere yükselmiș burçlarda da olsanız”ölümsizeyetișir.Nisa/78 Nisa/78. Nisa/78 Venahnuakrebuileyhiminhabli΄l-verîd.1/316. Venahnuakrebu3/210 Ayetmeali:Hemșanımayeminederimkiinsanıbizyarattıkvenefsininonu Ayetmeali: neilevesveselendirdiğinibiliriz“vebizonașahdamarındandahayakınız”.Kaf/16 Kaf/16. Kaf/16 Va΄llâhumacakumeynemaküntüm.1/316. Ayet meali: meali: “Ve nerede olsanız O sizinle beraberdir.” Hem Allah her ne yaparsanız görür. Hadid/4. Hadid/4 (Ayet “Va΄llahu ma΄akum” değil “ve huve ma΄akum” șeklindedir.) E-fetefmurûne΄n-nâsebi΄l-birrivetensevneenfusekum.1/341.



155

Ayet meali: meali: “İnsanlara iyilik emr eder de kendinizi unutur musunuz?” Hâlbukikitabokuyorsunuz,artıkakıletmezmisiniz?Bakara/44 Bakara/44. Bakara/44 Fe-eynemâtuvellûfe-semmevechu΄llâh.1/357. Ayet meali: Bununla beraber doğu da Allah΄ın, batı da. “Nerede yönelseniz oradaAllah΄adurulacakyönvardır.”ȘüpheyokkiAllah΄ınrahmetigeniștirveOher șeyibilendir.Bakara/115 Bakara/115. Bakara/115 Tûbûile΄llâh.2/137 Ayetmeali: Ayetmeali:Eyimanedenler!“Allah΄aöyletevbeedin”kinasuhveöğütçübir eali: tevbeolsun.Tahrim/8 Tahrim/8. Tahrim/8 Veșerevhubi-semeninbahsinderâhime.2/239. Bi-semeninbahsin.3/269 Ayet meali: “Ucuz bir fiyatla onu birkaç dirheme sattılar.” ona fazla önem “ vermemișler,hakkındaisteksizbulunuyorlardı.Yusuf/20 Yusuf/20. Yusuf/20 Kitâbunmerkûm.1/331. Ayet meali: O (günahkârların ișleri) yazılmıș (silinmez) bir kitaptır. Mutaffifîn/9.O(΄illiyyûn)yazılmıșbirkitaptır.Mutaffifîn/20 Mutaffifîn/20. Mutaffifîn/9 Mutaffifîn/20 Fetebâreke΄llâhuahsenu΄l-hâlıkîn.2/276 Ayetmeali:BakneșanlıoAllah,yaratanlarınengüzeli.Mü Mü΄min Ayetmeali: Mü΄minûn/14 ΄minûn/14. ûn/14 BöyleceSûdîtoplam23ayetiktibasetmiștir. 2.Hadisler 2.Hadisler Sûdî hadisleri zikretmeden önce “hadiste denilmiș” veya “hadis-i șerifte zikredilmiș” gibi kayıtlar koyar. Bazen hadisin tamamını bazan da bir kısmını nakleder.Așağıda Șerh-iDivan-ıHafız΄da geçenhadislerinhemanlamlarıverilecek hemdegeçtiğiyerlergösterilecektir.



156

Kalbü΄l-müfmini beytu΄llâh.93 1/117; 1/314: Müminin kalbi Allah΄ın evidir. (Hadiskitaplarındabulunmamaktadır.) İnnîene΄llâhusebakatrahmetîcalâġadabî. 94 1/167:(Hadis-ikudsî)Șüphesiz kiAllahbenim,rahmetimgazabımdanöncedir. Sebekatrahmetîcalâġadabî.953/170:Rahmetimgazabımdanöncedir. Talebu΄l-Cenneti bilâ-camelin zenbün. 1/169: Amelsiz cennet beklemek günahtır.(Gazalî’ninEyyühe’l-Veled’indeHasan-iBasrî’ninsözüolarakkaydedilir.) Ed-dünyâ mezracatü΄l-âhireti. 1/172: Dünya ahiretin tarlasıdır. (Deylemî’de geçenbuhadishakkındaisnadbakımındaneleștirilervardır.) HammertutîneteÂdem.1/172:(Hadis-ikudsî).Âdem΄intoprağınıyoğurdum. (Bu ve bundan sonraki rivayet Vehb bin Münebbih tarafından nakledilen İsrailî rivayetlerarasındazikredilir.) HammertütîneteÂdemebi-yedeyyeerbacînesabâhen.1/342:(Hadis-ikudsî). Âdem΄intoprağınıkendielimlekırksabahyoğurdum. İnnî le-ecidu nefese΄r-Rahmâni min kibeli΄l-Yemen. 1/185: Ben Yemen tarafından gelen bir Rahman nefesi hissediyorum. (Bu ve bundan sonraki rivayetin Hadis kitaplarında kaynağı bulunamamıșır. Veyse’l-Karanî hakkında anlatılan menkabelerdezikredilir) İnnî le-ecidu rîhe΄r-Rahmâni min kıbeli΄l-Yemeni. 3/112: Ben Yemen tarafındangelenRahmanrüzgârıhissediyorum. Lâġûl.961/244:Gul(yabanadamı)yoktur. Men keteme΄l-cıșke. 2/39: (Hadisin bir kısmı alınmıșır.). Așkını gizleyip ölen șehittir.  (Molla Câmî’in Baharistanında naklettiği bu rivayet uydurma hadisler arasındazikredilir.97)  93

HarunÜnal,UydurmaHadisler,C.1,İstanbul2007,s.99.

94

İbrahimCanan,HadisAnsiklopedisiKütüb-iSitte,C.6,İstanbul1994,s.283.

95

İbrahimCanan,age.,C.6,s.283.

96

İbrahimCanan,age.,C.11,s.210.



157

cAdlü sâcatin hayrun min cibâdeti sebcîne senetin.98 2/142: Bir saat adaletle hükmetmekyetmișyılibadettenhayırlıdır. El-hakku yaclû ve-lâ yuclâ.99 2/230: Hak daima üstündür, kimse ona galebe edemez. Mâ lâ-yudreku küllühu lâ-yütrekü küllühu. 2/316: Bir șey bütünüye elde edilmezsedebütünüyleterkedilmez.(Hadisdeğildekelâm-ıkibarolarakzikredilir) İrmi yâ Sacdu fedâke ebî ve ümmî.100 2/376: At ey Sa΄d! Anam babam sana fedaolsun. Belliġmâcaleykefefinlemyakbelûfelâcaleyke.2/389:Seningörevinsadece tebliğdir,insanlarkabuletmezesanabirsorumlulukyoktur.(Anlamolarakayetlerin manasıyladesteklenenburivayetbulafızlarlabulunamamıșır.) El-harbuhudcatün.1013/81:Harphiledir. El-müsteșârumuftemenün.1023/114:Danıșılankișigüvenilirolmalıdır. Âhirü΄d-devâfiel-keyyu.3/247:Tedavidesonçaredağlamaktır.(Hernekadar Sûdî hadis-i șerîfte zikredilmiș diye kayıt düșmüșse de Küüb-i Sitte Tercüme ve ȘerhindebununbirArapatasözüolduğuzikredilmektedir.103) Menlâyerhamlâyurham.1043/377:Merhametetmeyenemerhametolunmaz. BöyleceSûdîșerhindetoplam18farklıhadis20kerezikredilmektedir. −

AyetveHadisİktibasıHususundaSürûrîileKarșılaștırma AyetveHadisİktibasıHususundaSürûrîileKarșılaștırma

 97

HarunÜnal,age.,s.122.

98

Siyasetnameveahlakkitaplarındanakledilenburivayetinkaynağıbulunamamıștır.

99

İbrahimCanan,age.,C.2,s.54.

100

İbrahimCanan,age.,C.12,s.298.

101

ÖmerZiyaeddinDağistanî,Zübdetü’l-BuharîTercümesi,İstanbul1982,s.507.

102

İbrahimCanan,age.,C.16,s.39.

103

İbrahimCanan,age.,C.11,s.72.

104

İbrahimCanan,age.,C.16,s.298.



158

Bu karșılaștırma için Sürûrî΄nin Hafız Divanı Șerhinin İncelenmesi adlı YüksekLisansteziniesasalacağız.105 Sûdîșerhindetoplam22ayetiktibasedilmiștir.Sürûrîșerhindeise241farklı ayet351kerezikredilmiș Sûdî șerhinde 18 farklı hadisi20kere zikredilmiștir. Sürûrî șerhinde ise 216 hadis305kerezikredilmiș.106 Bu rakamlar Sürûrî șerhinin daha tasavvufî ve dinî ağırlıklı olduğunu göstermektedir. 3.Kelam3.Kelam-ıKibar ıKibar Bunlarbașındabazanhiçbirkayıtbelirtmeden,bazanda“demișlerki”ifadesi kullanılarakzikredilirler.Çokazbirkısmındaisesöylenenbelirtilir. Küllü sırrın câveze΄l-isneyni șâce. 1/10: İkiden fazla kișinin bildiği sır olmaz, yayılır. Men kanaca șebica ve men tamaca zelle. 1/26: Kanaat eden tok olur, açgözlülükedenzilletedüșer. Ecûzü bi΄llâhi min șürûri enfüsinâ ve min seyyifâti acmâlinâ. 1/117: NefislerimizinșerrindenveamellerimizinkötülüklerindenAllah΄asığınırım. Ez-zıddânilâ-yectemicâni.1/45:İkizıtbirarayagelemez. Menlemyezuklemyacrif.1/58:Tatmayanbilmez. El-fâdılumahsûdun.1/96:Faziletliolankișikıskanılır. Men carefe nefsehû. 1/109: Kendini bilen Rabbini bilir. (İbarenin yarısı zikredilmemiștir.) El-ġarîbuile΄l-ġarîbiyemîlü.1/216:Garipgaribemeyilgösterir.

 105

AhmetFarukÇelik,age.

106

age.,Buçalıșmadahadislerinarasındasehven1ayetvediğerArapçaibarelerbașlığıaltındasehven

5ayetkonulduğugibiyineaynıbașlıkaltındasehven7hadiskonulmuștur.



159

Küllüficlinmine΄l-melîhimelîhun.1/231:Güzeldengelenherșeygüzeldir. İyyâküm ve΄l-emredân 1/364–365: Sakalı olmayan iki sınıftan (gençler ve kadınlar)uzakdurun. Kemâ tedînü tudânu ve kemâ tekîlü tukâlü. 2/367; 3/10: Nasıl ceza veriren sana da öyle ceza verirler, bașkaları için nasıl ölçersen senin için de aynı șekilde ölçerler. Müșâhedetü΄l-ebrâri beyne΄t-tecellî ve΄l-istitâr. 1/352: İyilerin gaybî șeyleri müșahedesi tecelli (görünme) ve örtülme arasındadır, yani bazan görür, bazan göremezler. Li-küllimakâmınmakâl.1/391:Hersözünbiryerivardır. Lâvefâfeli΄l-melûl.2/20:Çabukküsenadamlardavefaolmaz. İnnemâ yacrifu ze΄l-fadlı mine΄n-nasi zûhu. 2/112: İnsanlardan erdemin değeriniancakerdemliolanlarbilir. Nicme΄l-cabdu Suheybun lev lem yehafi΄llâhe lem yacsihi. 2/112: Suheyb ne güzelbirkuldur.ȘayetAllah΄tankorkmasaydıyineonaisyandabulunmazdı. Menlemyezuklemyacrif.2/118:Tatmayanbilmez. Eș-șebâbușucbetünmine΄l-cünûn.2/234:Gençlikdeliliktenbirkısımdır. Es-selâmetufi΄l-vahdeti.2/340:Selametyalnızlıktadır. El-câhilumerzûkun.2/342:Cahil(dahaçok)rızıklanır. El-kerîmuizâ vacadevefâ ve izâ hâlefe cefâ. 2/397: Kerim ve soylu olan söz verinceonuyerinegetirir,șayetsözündedurmazsacefadabulunmușolur Mentalebeveceddevecede.3/49:Arayanvecidditalepedenbulur. El-mecâzu kantaratu΄l-hakîkati. 3/118: Mecaz gerçeğe ulașmak için bir köprüdür. Luhûmü΄l-culemâfimesmûmetun.3/240:Âlimlerinetlerizehirlidir. El-mufminûnelâyemûtûne.3/242:İnananlarölmez.



160

En-nâsu mucerrebûne bi-acmâlihim in hayrân fe-hayrun ve in șerren feșerrun.3/255:İnsanlaryaptıklarıylatecrübeedilir,iyiyseiyi,kötüysekötü. El-leyluhublâ.3/422:Geceyüklüdür. 4.KısaCümleler 4.KısaCümleler EserdesıksıkkullanılanbazıArapçacümelervardırkibunlarınanlamlarını vermeyifaydalıbuluyoruz.Bunlarșușekildekategorizeedilebilir: a)DuaCümleleri a)DuaCümleleri ΄Afa΄llâhucanhu:Allahonuaffetsin. ΄Afa΄llâhu΄anhuma:Allahikisiniaffetsin. Tâbeserâhu:Kabritemizvenurluolsun. cAfâcanhu:Allahonuaffetsin. Radıyecanhu:Allahondanrazıolsun. Nevvere΄llâhudarîhahu:Allahkabrininurlandırsın. Kaddese΄llâhusırrehu:Allahsırrınımukaddeskılsın. Rahime΄llâhu rûhahu ve nevvera darîhahu: Allah ruhuna rahmet etsin ve kabrininurlandırsın. Tayyebe΄llâhu enfâsehu: Allah onun nefesini temiz kılsın. Bu ifade eleștirilerdensonrazikredilmektedir,zımnîbiristihzasözkonusudur. Zâde΄llâhu macrifetehu: Allah bilgisini arttırsın. Bu ifade de eleștirilerden sonrazikredilmektedir,zımnîbiristihzasözkonusudur. b)DüșünmeyeveMukayeseEtmeyeSevkedenCümleler b)DüșünmeyeveMukayeseEtmeyeSevkedenCümleler edenCümleler Fetefemmel:İyidüșün. Tefemmeltedebber:İyidüșünvemuhakemeet. Teemmeltedri:Düșünanlarsın. Vekıs:Ve(diğerlerinibuna)kıyaset.



161

Vekıssâfirehacaleyhâ:Diğerlerinibunakıyasla. Vekıscalâhâzâ:Bunagöremukayeseet. Vekıscalâ:Vekıscalahâzâ΄nınkısaltılmıșı,bunagöremukayeseet. Fehfaz:(Bukuralı)ezberle. Fefhem:(Buhususu)anla. c)MuhtemelDurumlarıBelirtmekİçinKullanılanCümleler: c)MuhtemelDurumlarıBelirtmekİçinKullanılanCümleler: Ve liküllin vichetün: Her birinin bir vechi yani anlamı var. Birkaç ihtimalli anlamları belirttikten sonra hepsinin doğru olabileceğini belirtmek için bu cümleyi kullanmaktadır. Vel-΄ilmu inde΄llah: Doğrusunu Allah bilir. Tereddütlü durumlarda kullanmaktadır. Va΄llâhuaclem:EndoğrusunuAllahbilir. Ve΄l-΄uhdetu ΄ale΄r-râvî: Günahı söyleyenin boynuna. Sûdî bazı nakillerden sonraolayınkesinliğinehükmedilmemesiiçinbukaydıdüșmektedir. d)ManzumveMensurCümleler d)ManzumveMensurCümleler Hafız΄ınArapçabeyitlerindenbașkaeserdeArapçașiiryokgibidir.Biryerde Ravendîden bahsedilen konu ile ilgili bir dörtlük iktibas eder. Bir de müellifini söylemediğiikibeyitzikredilir.DivanınilkmısraıYezidbinMuaviye΄denalındığıiçin onun ikinci mısraı da nakledilir. İki yerde Arapça bir kelimenin anlamını anlatan Arapça ibareler bulunur. Bir yerde de Fetva kitabından Arapça bir fetva cümlesi ikitibaseder. c− c−BAĞLAM BAĞLAM Herhangi bir kișinin isminin açıkça zikredilmediği bazı beyitleri açıklarken Sûdî΄nin beyitte ima edilen kișilerin tarihi özelliklerine atıfta bulunarak açıklama yaptığını görmekteyiz. Meselâ așağıdaki beyitte bir keklikten bahsedilmektedir. O nazlıbirșekildesalınmaktavekahkahalaratmakta,yaniötmektedir.Fakatüzerinde kendisinigözetleyenveheranpençesinibașınavurmasımuhtemelbirșahinvardırve



162

keklik bundan habersizdir. Esasen bu kahkahaların sebeplerinden birisi de șahinin varlığından haberdar olmamaktır, yoksa böyle bir çığlık ve ötüșün olması düșünülemezdi. Genel anlamıyla çok șeyleri çağrıștıran bu beyit așağıda bir tarihî șahsiyetebağlanarakaçıklanmıștır.Yaniburadaçığlıklaratıpșenveșakrakeğlenen keklikölümüdüșünmeyenveyașıgençolanEbuİshak΄tır,hâlbukiüzerindekendisini kollayan kader șahini, yani ecel dolașmaktadır. Beyte ve Sûdî΄nin verdiği anlama bakalım: Dîdîânkahkaha-ikebk-ihırâmânHâfız Zi-serpençe-ișâhîn-ikazâġâfilbûd Tercüme:GördünveyagördünmüeyHafız,onazlıkekliğinkahkahasınıve Tercüme: șenliğinikiKaza șahinininpençesindengafildi,yanieceldoğanından gafilidi.Yani Ebuİshakgençpadișahtı,ölmekhatırınagelmezdi.2/47––48.. BirarslanyavrusununavınahamleyapmasınaatıftabulunulanbeyteSûdîșu șekildeaçıklamagetirir: Șiblü΄l-esedbe-sayd-idilemhamlekerdumen Gerlâġeremugerneșikâr-ıġazanferem Tercüme: Aslan yavrusu gönlümü avlamak için bana hamle eyledi. Hâlbuki bencılızolsamdaolmasamdaaslanınavıyım. Sûdî beyte bu șekilde anlam verdikten sonra aslan yavrusunun kendisini ısrarlayanınaalıpgötürmekisteyenșehzadeolduğunubelirterekșöylesöyler: Yani șehzade gönlümü almak için çok lütüflar eyledi, ama ben padișahın nimetinibırakıponunlagitmem.2/449––450.. Așağıdakibeyittebahsedilenkișibellidir. Zi-șimșîr-izer-efșâneșzaferânrûzbi-dırahșîd Kiçunhûrșîd-iencum-sûztenhâber-hezârânzed Tercüme: Șah Șucâ΄ın altın saçan kılıcından zafer o gün göründü ki yıldız yakangüneșgibitekbașınabinatlıyahamleyaptı. Burada Hafız gerçek bir olaydan bahsetmektedir, Sûdî bu olay bağlamında beytianlamlandırarakșunlarısöyler:



163

Șah Șucâ΄ın yiğitliği meșhurdur. Hatta Timur΄la savaș yaptığında kendisinin otuzbin, Timur΄un ise ikiyüzbin askeri varmıș. Derler ki Timur΄un askerinin üçte birini öldürmüș. Timur bunun bahadırlığını görünce canlı olarak yakalanmasının ister, bakar ki olmuyor, buna yağmur gibi ok yağdırırlar ve böylece onu öldürürler. Hafız΄ın “Tenhâ ber-hezârân zed” tekbașına binlercesini vurdu demesi bu olayı gösterir.2/268.



164

d−KAYNAKLAR KAYNAKLAR 1.YazılıKaynaklar 1.YazılıKaynaklar Sûdî șerhinde zaman zaman bilgi hususunda bașvurulduğu veya göndermelerde bulunduğu bazı eserlerle karșılașırız. Bunların bazan müellifi belirtilmeksizinsadeceadlarıverilir,bazanmüellifleriylebirliktezikredilir.Bazanda hiçbiribelirtilmeksizintefsirkitapları,kıraatkitapları,tarihkitaplarıveșehnameler gibi genel bir ifade kullanılır.  Ayrıca șerhte kendilerinden iktibasta bulunduğu șairler de onun kaynakları arasında zikredilmesi gerekir. Bu șairlerin ya bizzat eserlerini okumuș veya șiirlerini bașka bir yerden almıș olabilir. Așağıda önce eserleri belirtilen müellif adları ve müellifi belirtilmeyen eserler alfabetik olarak verilecek ve her eserin kaç defa nerede zikredildiği gösterilecek, daha sonra eserinden bahsedilsin veya bahs edilmesin hangi șairden ne kadar iktibasta bulunulduğubelirtilecektir: a−MüellifveEserler MüellifveEserler 1.Akîl 1.AkîlAkîl-iBağdâdî iBağdâdî 3b. (Matbuda yok, eser adı zikredilmiyor, miskle ilgili bilgi kendisinden iktibasedilmiș) 2.Âsafî 2.Âsafî Âsafî a)Divan.1/152 a) b)Șikayet-nâme.1/164.  b) 3.΄Att 3.΄Attâr ΄Attâr âr Mantıku΄t-Tayr.1/41. 4.Enverî 4.Enverî Enverî a)U΄cûbetü΄l-AfâkKasidesi.2/67.  a) b)Șikâyet-nâme.2/290. b) 5.Enîs 5.EnîsEnîs-i΄Ușșâk i΄Ușșâk șșâk



165

Müellifibelirtilmemiștir.3/27;3/189;3/386. 6.H 6.Hâkânî Hâkânî âkânî Mir΄âtu΄s-SafâKasidesi.2/440;2/442 7.HamâseȘerhleri 7.HamâseȘerhleri HamâseȘerhleri 3/388. 8.Hamîdü 8.Hamîdü΄d Hamîdü΄d΄d ΄d-dînBelhî dînBelhî FarsçaMakamât.1/278. 9.Harîrî 9.Harîrî Harîrî Makamât-ıHarîrî.3/301. 10.Havașî 10.HavașîHavașî-iRisâle iRisâle 3/249. 11.Hayyam 11.Hayyam Hayyam Rübailer.3/420. 12.Hulâsatü  12.Hulâsatü΄l Hulâsatü΄l΄l΄l-Fetâvâ.1/169. Fetâvâ 13.Hüsrev 13. üsrev üsrev a)Divan.3/420 a) b)Deryâ-yıEbrâr.2/387 14.İbn14.İbn-iSînâ iSînâ a)Kanûn.1/247. b)Șifâ.1/247. 15.İmamZuzenî 15.İmamZuzenî İmamZuzenî Muallakat΄tanLebîd΄inKasidesininȘerhi.1/19. 16.Makamat 16.MakamatMakamat-ıHarirîȘerhleri ıHarirîȘerhleri 3/388. 17.Menakıb 17.MenakıbMenakıb-ıHâce ıHâce



166

Hafız΄ınhayatınıanlatanbueserhakkındaH.Ritterșöyleder: Hafız΄ın sûfîlik tarikatine bağlı olduğu hakkında yegâne kaynak Sûdî΄dir ve onunbahsettiğiMenakıb-ıHaceisimlieserelimizdeyoktur.107Sûdî1yerdebueserde geçen Farsça ibareyi aynen iktibas etmiș, diğer yerlerde ise Hafız΄ın hayatıyla ilgili bilgininMenakıb-ıHace΄dezikredildiğinisöyleyerekesereatıftabulunmuștur. 1/50;1/51;2/42;3/4;3/97. 18.MevlânâCelaleddin 18.MevlânâCelaleddin MevlânâCelaleddin Mesnevi.1/136. 19.MevlânâCâmî 19.MevlânâCâmî MevlânâCâmî a)YusufuZüleyha:1/270. a) b)Bahâristan.1/402. b) c)Subhatül-Ebrâr.1/384;2/19;3/221. c) d)Nefahâtü΄l-Üns.1/23;1/334. d) 20.Mut 20.Mutar Mutarrizî arrizî rizî Makâmât-HarîrîȘerhi.1/21;1/153. 21.Nasır 21.NasırNasır-ıTûsî ıTûsî Cevher-nâme.1/185 22.Nizâmî 22.Nizâmî Nizâmî a)Mahzenü΄l-Esrâr.1/402 a) b)LeylîvüMecnûn. .1/403. b) . c)İskender-nâme.3/443. c) 23.Sa΄d 23.Sa΄dî Sa΄dî-iȘirâzî iȘirâzî a)Bostan.2/112;3/292 a) b)Gülistan.27yerdeGülistan΄aatıftabulunulmaktadır: b)  107

H.Ritter,age.,s.66.



167

1/4; 1/5; 1/9; 1/26; 1/49; 1/76; 1/113; 1/152; 1/154; 1/235; 1/237; 1/373; 1/390; 2/59; 2/150; 2/395; 2/406; 2/407; 2/441; 3/16; 3/39; 3/77; 3/93; 3/207; 3/230; 3/380; 3/450. 24.Selman 24.Selman Selman a)Divan.2/287. a) b)MeșșâiyeKasidesi.1/63. b) 25.Suyûtî 25.Suyûtî TelhîsManzûmesininȘerhi.3/374. 25.V 25.Vâ Vâhidhid-iTebrizî iTebrizî Aruz.1/118. Eserlerinden bahsedilen veya edilmeyen bütün șairlerden kaç kere iktibasta bulunulduğunugösterenbilgilerașağıdaverilecektir.İktibasedilenșiirlerinçoğunun müellifi belirtilmemiștir. En fazla Sa΄di-i Șirâzî΄den (34 kere) iktibas yapılmıș. Onu Asafî (30 kere) ve Mevlânâ Câmî (25 kere) takib etmiștir. Toplam 237 iktibasta bulunulmuștur.Bunlarınçoğunluğubeyit,azbirkısmıisemısradır. Hangișairdenkaçkereiktibastabulunulduğunugösterenbilgilerșöyledir: Müellifi belirtilmeyenler 95, Asafî 30, Attar 6, Bushak (Șirâzî) 2, Dakikî 1, Ehl-i Șirâzî 1, Emir Muizzî 1, Enverî 5, Hakanî 4, Hilalî 4, Hümayun 2, Hüsrev 9, Hüsrev-i Dehlevî 2, Irâkî 1, Kâtibî 2, Kemal Hocendî 3, Kemaleddin Selman 2, Kemal-i Isfahanî 1, Mevlânâ Celaleddin 2, Mevlânâ Câmî 25, Nizamî 2, Ömer Hayyam 1, Rudegî 1, Rükneddin Bekranî 1, Sabuhî 1, Sa΄di-i Șirâzî 34, Selman 5, Suzenî1,Șahidî2,Șahin1,Unsurî1,Vahidi-iTebrizî2,Zahîr2,ZahîrFaryabî1. Ayrıca eseri telif ederken her zaman yanı bașında bulundurduğu ve 1000΄e yakın yerde kendilerine eleștiriler yöneltiği Sürûrî ve Șem΄î tarafından Hafız

Divanı΄nayazılanșerhlerdeSûdî΄ninkaynaklarıarasındazikredilmelidir. b−Sözlükler Sözlükler kler



168

Sûdîșüphesizböylebireseriyazarkenbüyükçaptasözlüklerebașvurmuștur. Bunlardan Șerh-i Divan-ı Hafız΄da geçen sözlüklerin isimlerini kaydetmek gerekir. Sadeceeserdeadıgeçensözlüklerikullandığıgibibirsonucaulașmakdoğruolmaz. Zatensözlükadlarıeserdeçoknadirolarakgeçmektedir. Așağıda adı geçen sözlük adları veya müelliflerinden bir kelimenin anlamı hususundagörüșnakletmekiçinbahsedilmiștir. Asma΄î: Asma΄î:Eseradızikredilmez.1/106;3/213. î: EsmâEsmâ-iCârullâh:Müellifibelirtilmez.2/424 iCârullâh: Kamûsu΄l (Matbunüshadayok) Kamûsu΄l΄l΄l-lügat:Müellifibelirtilmez.3b. lügat: Lâmi΄ Lâmi΄îÇelebi:Manzumesindeșöylederdiyebahsedilir.1/156;1/182;1/206. îÇelebi: LügatLügat-ıSâmî:2/407. ıSâmî: LügatLügat-iİmâmî:1/153. iİmâmî: Nisâb2/424;2/446. Nisâb-ıSıbyân:Müellifibelirtilmez.1/66; ıSıbyân: Ni΄metu΄llah:Eseradızikredilmez.1/369.  Ni΄metu΄llah: SıhâhSıhâh-ı Cevherî: Bazan Cevherî, bazan da Sıhah-ı Cevherî olarak zikredilir. 1/17;1/20;1/31;1/135; Sıhâh1/109;1/118;1/123;1/193 Sıhâh-ıFurs:Müellifizikredilmez. ıFurs: Sıhâh: Sıhah-ı Cevherî veya Sıhah-ı Furs diye belirtilmeksizin iki yerde zikredilir.1/106;2/42. SübhaSübha-iSebâyîn: iSebây n:Müellifibelirtilmez.1/220. n: Șâhidî:Manzumesindeșöylederdiyebahsedilir.1/66;1/134;1/153;1/169 Șâhidî: TelhîsManzûmesininȘerhi. .3/374. Telhîs ManzûmesininȘerhi.Suyûtî. ManzûmesininȘerhi. TuhfeTuhfe-iHüsâmî:1/108;1/153;2/10. iHüsâmî: Vesîletü΄l Vesîletü΄l΄l΄l-Makâsıd:Müellifizikredilmez.1/123. Makâsıd: 2.SözlüKaynaklar 2.SözlüKaynaklar



169

Hafız Divanı șerhinin sözlü kaynakları kendilerinden ders aldığı ve divanın müșkilyerlerinikendilerinesorduğuhocalarıdır.Hayatıkısmındabuhususugenișçe ele aldık. Burada tekrarlamayacağız. Bunlar Șam΄da kendisinden ders aldığı aynı zamanda șair olan Molla Halîmî-i Șîrvânî (2/190), Molla Ahmed Kazvinî (2/190), Molla Mehmed Emin (2/190), Bağdat΄ta karșılașıp kendilerinden Hafız Divanı,

Bostanve Gülistan΄dakimüșkilyerlerisorduğutüccarlar108,Diyarbakır΄dakendisinin meclisine iștirak edip sorular yönelttiği Muslihu΄d-dîn Lârî109, Bağdat΄ta kendisiyle görüșüpdersaldığıHazretiAli΄nintürbesininmücavirlerindenMevlânâEfdalü΄ddin (2/191),MevlânâSabûhîBedahșî(2/190)vehemșeyh,hemmollave hemșairolan ȘeyhHüseyinHârizmî΄dir.(2/190)

 108

Sûdî,Șerh-iBostan,C.l,İstanbul1288,s.482.

109

age.,s.482.



170

D.ELEȘTİRİLER D.ELEȘTİRİLER Sûdî șerhinde eleștiriler büyük bir yekûn tutar. O Hafız hakkında yeri geldikçegörüșleriniifadeettiğigibikendindenönceHafızDivanı΄nıntamamınașerh yazan çağdașları Sürûrî ve Șem΄î΄yi çok șiddetli bir șekilde eleștirilere tabi tutar. Burada hemen șunu belirtelim ki Sûdî eleștirdiği kișilerin isimlerinden bahsetmez. İbn-iKemal΄ieleștirirkenondan Dekayıku΄l-Hakayıksahibidiyebahseder.Sürûrî΄nin ismi ise eserde 10 yerde geçmektedir. Bunların sadece üçünde eleștirme sözkonusudur. Diğerleri bilgi vermek ve atıfta bulunmak için zikredilmiștir. İbn-i Kemal΄in Hafız Divanı΄na șerhi yoktur. Sûdî gramer konularından bahsedirken ona tenkitler yöneltmiștir ve bunlar da așağıda görüleceği gibi sınırlıdır. İbn-i Kemal΄in Hafız΄ınbirbeytininșerhihakkındaTürkçebireseriolduğunuAtsızkaydetmektedir. Bununhacmideoldukçaküçüktür.BirdebirkonumünasebetiyleHayalî΄yeyöneltiği eleștiri vardır. Sûdî΄nin üç cilt halinde basılan matbu Șerh-i Divan-ı Hafız adlı eserinde sayfaların yanında derkenar olarak “Redd-i Sürûrî, Redd-i Șem΄î, Redd-i SürûrîveȘem΄î”ibareleriylesıksıkkarșılașırız.Sadecebiryerde“Redd-iDekayıku΄lHakayık”, yine bir yerde “Redd-i Düretü΄l-Hakayık”, yine bir yerde “Redd-i Sürûrî ve Șem΄î ve Konevî”, bir yerde “Redd-i Sürûrî ve Șem΄î ve İbn-i Kemal Pașa”, bir yerde “Redd-i Șem΄î ve ġayrihi”, bir yerde “Redd-i Sürûrî ve Șem΄î ve gayrihimâ” ifadesiylekarșılașırız. Sayfa kenarındaki matbu bu ifadeler Sûdî΄ye ait olabilir mi sorusuna bütünüyleevetdemekimkânsızdır.ÇünkübunlararasındaSûdî΄densonrașerhyazan Konevî hakkında da Redd-i Konevî ifadesi bulunmaktadır. Fakat Bayazıt Genel(Umumî)KitaplığıNo:5494΄tekayıtlıSûdî΄ninBostanayazdığıșerhinyazma nüshasındaeserin2Șevval1006/8Mayıs1597tarihîndetamamlandığıbelirtilmekte ve kenarlarında aynı kalemden çıkmıș tashihler ve Redd-i Șem΄î ve Sürûrî ibareler bulunmaktadır. Nazif M. Hoca bu ifadelerin geçtiği nüshanın muhtemelen Sûdî΄nin kendi elyazısı olduğu hükmünü vermektedir.110 Bu tarz Sûdî΄nin kendi kaleminden çıkmıș bașka eserlere tesadüf edilirse bu nüshanın da ona ait olduğu kesinlik kazanacaktır.  110

NazifHoca,age,s.27.



171

Șerh-i Divan-ı Hafız΄da Redd-i Sürûrî 231, Redd-i Șem΄î ise 312 defa sayfa kenarındamatbuolarakgeçer.Bundandaanlașıldığıgibieleștirilerdeağırlıklıolarak Șem΄îhedefalınmıșolmaktadır.Buradametindeherhangibireleștiriolmadığıhalde çok az sayıda bazı yerlerde Sürûrî ve Șem΄î΄nin adı geçtiğini de belirtelim. Bunlar kitabı baskıya hazırlayan kișilerin bu tarz anlamla Sürûrî ve Șem΄î΄nin verdikleri anlamlar hakkında farklılık olduğunu farketmeleriyle konulmuș olmalıdır. Yine eleștirel ifadeler olduğu halde sayfa kenarında matbu olarak herhangi bir kayıt konulmadığı, yani kimin eleștirildiğinin belirtilmediği yerler de bulunmaktadır ve bunlardaepeycefazladır.Toplam545kerebu“Redd-i...”ilebașlayanifadelerden sadece545tenkidinyapıldığıdüșünülmemelidir.Bazenbirbeyitteonlarınyaptıkları birdenfazlayanlıșlarbulunmaktadır.Bazandaazöncebelirttiğimizgibiherhangibir isim belirtilmediği durumlar vardır. Dolayısıyla Sûdî΄nin kendinden önceki șarihleri eleștirdiğiyerlerbindenfazladır.İnsanyapılanbukadar yanlıșlarıgörünceSûdî΄nin ne kadar dikatli ve keskin bir anlayıșa sahip olduğunu anladığı gibi eleștirilenler açısından da insanın aklına “Cehlin bu mertebesi sehl olmaz” mısraı gelmektedir. Eleștirileri tasniften önce Sûdî΄nin șarihler hakkında kullandığı eleștiri üslubuna bakmaktafaydamülahazaediyoruz. −

EleștiriÜslubu EleștiriÜslubu

Sûdî kendinen önce șerh yazan șarihleri eleștirirken bazı ifadeler kullanır. Bunlarıșușekildemaddehalindesıralayabiliriz. a)BirbirineTabiOlmak a)BirbirineTabiOlmak BirbirineTabiOlmak Sûdî΄nin eleștirilerinde gördüğümüz ifadelerden bir kısmı “sabıka lahık olmak,peyrevliketmek,isrince gitmek”gibitabirlerdir.ButarzifadelerleȘem΄î΄nin Sürûrî΄yetabiolmasıtenkitedilmektedir.BilindiğigibiSürûrîșerhiniȘem΄î΄denönce yazmıștır ve Șem΄î΄nin ondan istifade ettiği tartıșma götürmez bir gerçektir. Fakat sadece doğru anlamlardan değil yanlıș anlamlardan da faydalanmıș olacak ki Sürûrî΄de görülen yanlıșları tekrar etmiștir. Bunun farkına varan Sûdî bu hususta Șem΄î΄yibazıcümlelerleeleștirirkionlardanbirkısımörneklerșöyledir:



172

“Terzîk-iedâdabiribirinecacebpeyrevlikeylemișler.”birbirinitaklîdlecaceb terzîkmacnâlarihtirâceylemișler.2/128–129.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Terzîkmacnâvirmekdelâhıkasâbıkvemuktedâolmuș.”2/422–423. “cİndiyyâtsöylemekdecacebbiribirinepeyrevolmușlar.”.3/132. b)İfadeTarzınınBeğenilmemesi b)İfadeTarzınınBeğenilmemesi İfadeTarzınınBeğenilmemesi Bu tarz eleștirilerde anlam açısından herhangi bir yanlıșlığın değil ifade tarzınınuygunolmadığıvurgulanmaktadır.Genelde“hakk-ıedayıeylememiș,garip edaeylemiș”gibiifadelerkullanılır. “cÂșık neylesün yimeyüp melâmet okını diyen ġarîb edâ eylemișdir.”. 1/269. (Redd-iSürûrî) Birinci mısrada “cAdû Hâfızıñ cânına anı eylemedi diyen hakk-ı edâyı eylemedi.”.1/331. Farsçada yacnî çi dedikleri yerde Türkçede yani ne derler. O halde ya neyledindiyeanlamverenlereyanineyledindemekgerek.3/201.. c)Söyl c)SöylenileninAnlașılamaması SöylenileninAnlașılamaması enileninAnlașılamaması Șarihlerbeytinanlamınıanlamadıklarındandolayıkapalıveanlașılmazifade kullandıklarıbelirtilerekeleștirilir. “Macnâ-yıbeytevâsılolmadıklarındanibhâmeylemișler.”3/277 “Macnâsınıancakkendibilir.”.2/100.(Redd-iSürûrî) “Beytiñmacnâsınıcacebibhâmlaçâkeylemișler.”3/183. d)DikkateDeğerOlmama d)DikkateDeğerOlmama DikkateDeğerOlmama BazıyanlıșlarıSûdîtercümeveșerhtevermez,sadeceonlarıiltifatadeğmeyen saçmalıklargibisertifadelerlenitelendirir.Bunlardanbirkısımörneklerșunlardır: Bazılarıbubeytibașkalarınınsaçmalıklarınadayanarakaçıkladılar.Doğrusu tabiatındazerrekadaristikametolanbutarzhezeyanlarıjajhakabilindensayar.1/15. (Redd-iȘem΄î)



173

Bazıları bu telmihi bilmediklerinden öyle tuhaf șeyler yazmıșlardır ki tabir edilmesimümkündeğildir.1/41. İlmi ve tabiatında yeterlilik olmayan kiși öyle saçmalıklar söylemiș ki deli söylemez.2/253.(Redd-iȘem΄î) “Bu beytiñ macnâsında baczı kimseniñ terzîk-i tefvîline ictibâr olunmasun ki sudâc(bașağrısı)virür.”.3/227.(Redd-iȘem΄î) e)GenelİfadelerleEleștirme e)GenelİfadelerleEleștirme GenelİfadelerleEleștirme Burada yapılan yanlıșa göre eleștiri ifadesinde farklılıklar görülmektedir. “Bilmezmiș, bilmemiș, ıttılaı yok imiș, hata eylemiș” gibi ifadelerin yanında sert ifadelerledekarșılașırız.Butarzifadelerinbirkısmınınörneklerișöyledir: “Edâdahatâeylemiș.”3/155.(Redd-iȘem΄î) “Lafızdavemacnâdahabt-ıcașvâeylemiș.”3/195.(Redd-iȘem΄î) “Hergizșicrlezzetidimâġınadüșmemiș.”3/339.(Redd-iSürûrî) “Toġrımanayıüstaddantutmamıș.”3/382.(Redd-iȘem΄î) “Vehm-ifâhișeylemiș.”3/443.(Redd-iȘem΄î) “Istılâhât-ıAccâmdanbî-haberimișler.”3/258. “cİlm-ilüġatdenbî-behreimiș.”2/3.(Redd-iȘem΄î) “Dilinegelensözisöylerimiș.”.2/237. “cAcebcindîcilerdir.”.2/162–163.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) “Böylecindiyâtıterkeyleseevlâidi.”.3/170.(Redd-iȘem΄î) “Sibâkvesiyâk-ıkelâmıtedebbüriderdegilimiș.”.3/187.(Redd-iȘem΄î) “Zevî΄l-cukûldensâdırolmaz.”(Redd-iSürûrî)3/229. “Hatâyıgüngibirûșeneylemișler.”.2/264.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) “Mezkûrbeyitleriñvebunlargibileriñmacânîsinehergizvâsılolmamıșlarve olamazlar.”1/41.(Redd-iSürûrîveȘem΄î)



174

Balkelimesinekuyrukanlamıveren“haylitedebbüreylemiș.”1/122.(Redd-i Sürûrî) “Beytiñ netîcesinde hayli zahmet çekmișdir ve bu netîceden soñra bî-netîce çokkelimâteylemiș.cAfe΄llâhucanhu.”.3/263. Burada zımnî bir istihza göze çarpmaktadır. Önce bir övgü var gibi. Bu kiși beyti anlamak için bir hayli zahmet çekmiș, sonra ne olmuș, zahmetinin karșılığını alabilmișmi?Ondansonradaneticesizbirhaylikelimelersöylemiș,yaniyineboșuna zahmet. AcemlerTataraTürkderler.Yağmacılıkveçapulculuk onlarınșanındandır. “Türk-ifelekdenmurâdmâh-ınevolmakrûșendirdiyenenemünâsebetdiriz.Mâh-ı Ramazândırdiyenedeböylediriz.”1/300. Bûyümitanlamındadır,kokuanlamındadeğildir,halkabunakarinedirdiyen “habs ve kayda lâyık dîvâne imiș.” (Redd-i Șem΄î) Çünkü halka kayda münasiptir, kokuveümitlemünasebetiaslayoktur.3/193. f)YanlıșlıkYapılanKelimeveyaCümledekiİfadeleriKulla YanlıșlıkYapılanKelimeveyaCümledekiİfadeleriKullanarakEleștirme narakEleștirme f)YanlıșlıkYapılanKelimeveyaCümledekiİfadeleriKulla narakEleștirme Sûdî΄nineleștiriüslubundagörülenbirözellikdeonunyanlıșanlamlandırılan kelime veya cümlede geçen bazı ifadeleri kullanarak eleștiride bulunduğudur. Bu Sûdî΄ninkeskinzekâsınıvedilikullanmaktakibașarısınıgösterir.Butarzdaifadelerle eleștirilerdeoldukçafazlakarșılașırız.EleștirilerkısmındaSûdî΄ninbutarzifadelerini aynenkorumayagayretettiğimizdenburadabazıörneklerinivermekleyetineceğiz. “Zîrâ,bizgördük,muhkembircâhilididiyenmuhkemcâhilâneedâeylemiș.” 1/399–400.(Redd-iȘem΄î) Yanlıșlık muhkem cahil idi ifadesinde olduğu için aynı ifade kısmen değiștirilerekeleștiricümlesihalinegetirilmiștir. “Dânîniñ mefcûli mısrâc-ı sânîdir diyen nâ-dânlık idüp beyti bozmuș, evi harâbolsun.”1/48.(Redd-iȘem΄î) Burada yanlıșlık yapılan kelime dânî fiilidir. Eleștiride nâ-dânlık yaptığı zikredildiğigibibeytibozduğuiçinbeytkelimesininTürkçesikullanılarakeviharap olsundenilmiștir.



175

Akl-ı küll΄ü akl-ı gül okuyarak “gülüñ caklı seni yüz caybla müttehem tutar diyencakl-ıevvelġayr-imesmûcbikrmâcnaihtirâceylemiș.”1/386.(Redd-iSürûrîve Șem΄î) Buradaakl-ıküllkelimesiyanlıșokunduğuiçineleștirilenkișiakl-ıevveldiye nitelendirilmiștir. İkinci mısrada hayl kelimesi yerine nil yazıp anlamında “ġam leșkeri benim caklımırmaġınıyerindeniletdidiyenNîlırmaġıdeñlüfâhișhatâeylemiș.”2/262. YanlıșlıkhaylkelimesiyerineNilkelimesiyazılarakyapıldığıiçintenkitteNil ırmağıkadarbüyükyanlıșyapıldığısöylenmiștir. İkinci mısraın anlamında “uyuz lâġarım, yoksa ġazanferiñ șikârıyım diyen cacebcereb-dâr(uyuzlu)macnâvirmiș.”.2/449–450. Cılız, zayıf anlamındaki lağar kelimesine uyuzlu anlamı verilince Sûdî΄ni cümlesihazırdır:Uyuzlumana. “Bûse mî-zedem bunda vedâcdan kinâyetdir diyen kimse macnâ-yı beyte külliyenvedâceylemiș.”.3/23.(Redd-iȘem΄î) Öpmek anlamındaki fiile veda anlamı verilince eleștiri ifadesi beytin anlamınabütünüylevedaetmekolarakkullanılır. ÂhûrTürkçeâhırFarsçadırdiyenhayvan“âhûrıbilmezimiș.”3/392.(Redd-i Șem΄î) Burada ahur kelimesinin hangi dilden olduğu hakkında yanlıșlık yapılması Sûdî΄ninbukișiyiahırdayașayanlarabenzetmesinesebepolmuștur. “Murâd el-mecâzu kantaratu΄l-hakîkati hasebince bende olan cașk-ı mecâzî kaçanhakîkatemübeddelolurdiyegiryevetefekkürdeyimdimekdirdiyenmacnâ-yı beyitdenmecâzvehakîkatmâbeynimikdârıdûrdüșmüșdür.”.3/118. Beyte zoraki tasavvufi anlam verilmek için mecaz ve hakikat kavramları kullanılınca eleștirinin ne olacağı anlașılmaktadır: Beytin anlamından mecazla hakikatarasındakiuzaklıkkadaruzakdüșmek.



176

Birincimısraınanlamında“gelgârîblerahșâmınavebizimgözümüzyașınıgör diyenlerbânıñmacnasınıahșâmzulmetindegümeylemișler.”3/213. Bu beytin anlamında zorluk olduğu için bu șekilde açıklandı diyen “hûbedâyamâlikimiș.Tayyebe΄llâhuenfâsehu.”.3/262. Gayet açık anlamı olan bir beyte anlam verilirken beyitte kapalılıktan bahsediliyor.Nedenebilirki:Allahnefesinitemizvemübareketsin! Farsçada kemter kelimesinin bütünüyle nefyetmek anlamında kullanıldığını bilmeyerek “kemter üftediñ manasını azrak (daha az) düșer diyenler ıstılahdan kemterâgâhimiș.3/350–351(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Kemter kelimesinde yanlıșlık yapılıyor. O halde eleștirinin aynı kelimeyle yapılması son derece yerinde. Kemter agâh, yani hiç haberi yok. Șayet onlar bu kelimeyidahaazanlamındaalıyorlarsaeleștiriyideaynıșekildealgılayabilirler. Yukarıda kısmen mizahlı üslupla açıkladığımız örneklerde bir husus açıkça görülmektedir. Sûdî dile son derece hâkim ve keskin zekâlı birisidir. Böyle birinin yapılan yanlıșlar karșısında bu iki silahını kullanmaması düșünülemezdi. Sûdî de bunuyapmıștır. Bütün bu açıklamalardan sonra eleștirileri șu iki ana bașlık altında sınıflandırabiliriz: 1.ȘARİHLERLEİLGİLİELEȘTİRİLER 1.ȘARİHLERLEİLGİLİELEȘTİRİLER Șarihlerle ilgili eleștiriler çok geniș bir yelpazede karșımıza çıkar. Bunları kategorize etmeden önce Hafız Divanı΄na șerh yazmamıș fakat Șerh-i Divan-ı

Hafız΄dazamanzamanSûdî΄nineleștirioklarınahedefolmaktankurtulamayanİbn-i Kemal΄leilgilikısımlaratoplucabakmaktayararvardır. İbn-i Kemal Türkçe iktibaslarda zikrettiğimiz gibi Sûdî΄nin ikinci olarak kendisinden en çok iktibasta bulunduğu kișidir. Sûdî müellifin adını Kemal Pașazade, İbn-i Kemal Pașa ve Kemal Pașaoğlu olarak kullandığını daha önce kaydetmiștik.



177

İbn-i Kemal΄in kendisinin değil de bir yerde eserinin ismi zikredilerek eleștiride bulunulur. Hem de adı geçen kitabın çok yerlerinde böyle yanlıșlar yapıldığınıbelirtir.ȘimdiSûdî΄ninifadesinebakalım:

Dekâyıku΄l-Hakâyıksahibikâmkelimesinigâm okuyarakhemadım,hemde damak anlamındadır diye söyler. Onun bu tarz yanlıșları çoktur ve kitabının çok yerlerindeböyleyanıșlıklargörülür.2/225. Sûdî bu kelime hakkında “Kâm, kâf-ı cArabîyle, tamak macnâsınadır.” dedikten sonra Mevlânâ Câmî ve Asafî΄nin șiirlerinden delil getirir. Demek ki kâm damakanlamında,gâmiseadımanlamındadır.Eskiimladakefharfihemke,hemde ge okunabildiği için böyle yanlıșlara düșünülmesi kaçınılmaz olabilmektedir. Ama Farça eser yazan bilginlerin böyle yanlıșlara düșmesi oldukça garip bir durumdur. AynıyerdeSürûrî΄yitenkitiçindeșuifadekullanılır:“Kâm,kâf-ıcAcemîyle,tamak macnâsınadır diyen Fârisîde henûz kâma vâsıl olmamıș.” Burada matbu nüshada sayfakenarındaRedd-iSürûrîyazıldığınıhatıratalım. Görüldüğü gibi hem İbn-i Kemal, hem de Sürûrî kâf-ı Acemî kaydını kullanarak kelimenin gâm okunduğunu ve bunun da hem damak, hem de adım anlamındaolduğunubelirtmektedirler. Burada İbn-i Kemal΄in adı geçen eseri hakkında Șemseddin Samî ve Nihal Atsız΄ınverdiğibilgilerebakmaktafaydavar.ȘemsettinSamișöyleder: “Elfaz-ı müteradife-i Farisiye beynindeki farkları mübeyyin Dekayıku΄l-

Hakayıkünvanıylabirkitap”.111YaniFarsçadaeșanlamlıkelimelerinveyayazılıșları aynıolanlafızlarınaralarındakifarklarıanlatanbirkitap. NihalAtsıziseİbn-iKemal Dekayıku΄l-Hakayıkeserinde400civarındaFarça kelime hakkında bilgiler verildiği notunu düșer ve müelifin Cami΄u΄l-Furs adıyla Farsçagramerivesözlüğüileilgilibireserindenbahseder.112

Lügat-i Naci΄de kâm karșılığı olarak sadece murat, istek yazılmaktadır. Persian-English Dictonary΄de ise kâm ve gâm ke ve ge harflerinde ayrı ayrı  111

ȘemsettinSami,age.,s.3886

112

NihalAtsız,“KemalPașaoğlu΄nunEserleri”,ȘarkiyatMecmuasıVI,İstanbul1966,s.71-112



178

yazıldıktan sonra Sûdî΄nin belirttiğine uygun olarak kâmın murat, gâmın ise adım anlamındaolduğuzikredilmektedir. İbn-i Kemal΄in eleștirildiği ikinci yerde isim zikredilmez, fakat derkenarda Redd-i Dekayıku΄l-Hakayık diye not düșülmüștür. Eleștiri zâr ile zârî arasını ayıramamasısebebiyledir.1/162 Burada ifade biraz daha ağırdır. Ehl-i Furs geçinenler, yani Farsça bildiğini iddia edenler. Üstelik böye sık kulanılan bir ek hakkında bu tarz yanlıșlıklar yapılmaktadır. Șuifadelerdeİbn-iKemal΄ihedefalmıșgibidir.Buradaİbn-iKemal΄inbașka birözelliğisöylenmektedirkiodașudur:“kendüyehüsn-izannıgâlibdir” “Zârla, zârîniñ mâbeyninde fark fâhișdir, ġarâbet bundadır ki Rûmun ekser ehl-i Fürsi ikisiniñ arasını fark eylemedi. Hattâ birisi ki kendüye hüsn-i zannı ġâlibdir,“Hoșnâlehâ-yızârdâșt”ıñmacnâsındahoșzârvenâlelertutdıdimiș.”1/193. Așağıda nakledeceğimiz kısmın matbu derkenar kısmında Redd-i Dürretü΄lHakâyık ve Sürûrî yazmaktadır. Eserin kime ait olduğunu bilmiyoruz. Türkiye

Yazmaları Toplu Kataloğu΄nda da bu adla bir esere rastlanılmamaktadır. Atsız΄ın İbn-iKemal΄leilgiliaraștırmasındaİbn-iKemal΄inbuadlabireserindenbahsedilmez. Baskı yanlıșı olup Dekayıku΄l-Hakayık yerine de yazılmıș olabilir. Bu örneğe de bakmaktafaydavar: Be-savt-ibülbülukumrîegerne-nûșîmey cİlâc-ıkeykonemetk΄âhiru΄d-devâfiel-keyy Tercüme:Șayetbülbülvekumruavazıylașarapiçmezsensanadağlamailacını Tercüme: yaparım, çünkü hadiste dağlama son çaredir denilmiștir, yani bir bir hastalık için uygulanan değișik ilaçlar fayda vermezse onun için son çare dağlamak olur. Buna göre anlam șöyle olmaktadır: Bahar mevsiminde șarap içmezsen seni dağlamak gerekkiaklınbașınagelsin,nitekimdeliliğiizaleiçinhastanınbașınıdağlarlar. BuanlamlarıverdiktensonraSûdî“EvvelkikeylafzınıFârisîzanidenlersehv eylemișler”diyebirifadekulanır.3/247.



179

Buradașunuhatırlatmaktafaydavardırzannediyoruz.Sûdîhakkındaoldukça senakâr ifadeler kullanan ve onu Hafız΄ı hakikaten mükemmel anlamıștır gibi ifadelerleövenAbdulbakiGölpınarlıdaherhaldeSûdîșerhine bakmamıșolacakki key kelimesini dağlamak olarak değil de Farsça nasıl anlamında soru edatı olarak almıștır.Gölpınarlı΄nıntercümesișöyledir: “Bülbülvekumrusesiyleșarapiçmezsenseninasıltedaviedebilirimki?İlacın sonudağlamadır,ensonilaçbudur.”113 Farsça key nasıl anlamında bir soru edatıdır. Arapça key ise dağlamak anlamındadır.(aslıkeyy).KeylafzıFarsçakabuledilincetamlamaolmazvemısranın Gölpınarlı΄nındagösterdiğișekildeșușekildeokunmasıgerekir: cİlâckeykonemetk΄âhiru΄d-devâfiel-keyy Bușekildeokunsavezinaçısındanbirproblemyoktur.Amaanlamșușekilde olur: “Sana nasıl ilaç yapabilirim, çünkü dağlamak son çaredir.” Görüldüğü gibi üslubun ve anlamın kabul edemeyeceği bir yanlıșlık yapılmıștır. Doğrusu Sûdî΄nin belirttiği gibidir ve anlam; “sana dağlama ilacını uygulayacağım, çünkü bașka çare kalmadı,sonçaredağlamaktır.”,olmalıdır. Bubilgilerdensonra șarihlerleilgilieleștirilerigenelolarakșușekildetasnif edebiliriz: a-ȘekilveTertipleİlgiliEleștiriler ȘekilveTertipleİlgiliEleștiriler

Hafız Divanı tertibinde șiirleri ait olduğu kısmın değil de bașka bir kısmın içerisine koymaktan ortaya çıkan yanlıșlar Sûdî΄nin dikkatinden kaçmaz. Bu tarz yanlıșlar hem șarihlere hem de Hafız Divanı müstensihlerine aitir. Bir kısım örnekleri șunlardır: (Parantez içerisinde geçen ifadeler matbu nüshadaki derkenar ifadelerdir.) Nazım șekli olarakkıta tarzında yazılan bir șiirigazel tarzına çevirenler için “ziyâdeüslûbsuzlukeylemișlerdir.”tabirinikullanır.2/252..(Redd-iSürûrîveȘem΄î). .

 113

AbdülbakiGölpınarlı,HafızDivanı(Tercüme),İstanbul1989,s.478.



180

Yine bir kıtayı rübailer arasına koyup ona rübai diyenlerin temyiz ve teșhis yeteneğiolmadığınıbelirtir.3/404.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Aynı yanlıș bir daha tekrarlanınca eleștiri de tekrarlanır. 3/405. (Redd-i SürûrîveȘem΄î) Yinerübailerarasındabirgazelinbulunmasınıtuhafbirhataolaraktanımlar. 3/375. Derkenarda bu yanlıșın kime ait olduğu belirtilmemesine rağmen Sürûrî divanındaadıgeçengazelinrübailerarasındayazıldığınıgörmekteyiz. Bir gazelin makta beytinin yanlıșlıkla bașka bir gazelin sonunda yazılması Sûdî΄yi öfelendirir ve insanın bu kadar kör tabiatlı olamayacağını belirtir. Çünkü yerine konulan beyit gazelle kafiye ve redif bakımından uyușmamaktadır. Çünkü gazelde hem kafiye hem redif olmasına rağmen yerine konulan makta beytinin sadecekafiyesiuygunlukarzetmektedir.2/327.(Redd-iȘem΄î) Kıta șeklinde yazılan bir șiiri gazel șekline sokmak için kafiyelerinin değiștirilmesinidehataolarakniteler.2/251.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Beyitlerin sırası hususunda da benzer yanlıșlıklara düșülmektedir. Sûdî΄ye göre böyle beytin gazeldeki yerinin değiștirilmesi beyitlerdeki maksatı anlamamaktandoğmaktadır.1/207. Bir yerde de șöyle der: Hafız΄ın maksadını anlamayanlar mahlas beytini bu beyittensonrayazmıșlar.3/312.. −

ȘarihlereTabiOlupSonraPișmanOlması ȘarihlereTabiOlupSonraPișmanOlması

Sûdî gazeldeki beyitlerin sıralanması hususunda bazan kendisi de șarihlere uyarak böyle yaptığını, aslında beytin yerinin bașka bir yer olduğunu söyler. Șu örneklerbuhususugöstermektedir: Bubeyitbiröncekibeyittenevvelyazılmalıydı,fakatSürûrîsonrayazdığıiçin bizdesonrayabıraktık.2/172. Bu beyit “key yâftî” beytinden sonra yazılmalıydı, fakat șarihlere uyarak bu tertiberiayetettiksedesonrapișmanolduk.3/275.



181

Bu beyit delk-i mülemma΄ beytinden sonra yazılmalı idi, burayla ilgisi olmamasınarağmenșarihlereuyarakburayayazdık.3/278. b-NüshaYanlıșlığıveOkumaHatalarıileİlgiliEleștiriler NüshaYanlıșlığıveOkumaHatalarıileİlgiliEleștiriler Burada iki durum karșımıza çıkmaktadır. Birisi nüshalardan yanlıș yazmak veyayanlıșbirnüshayıesasalmak,diğeriise doğruyazılmıșmısrayı yanlıșokumak. Her iki durum da anlamın bozulmasına sebep olmaktadır. Sûdî bu durumu șöyle tespiteder:“Zîrânâ-mevzûnolan elbettemacnâdahatâider.” 2/37. Yanișiiryanlıș yazılıncaanlamdahatalıolacaktır. Butarzyanlıșlar; 1-Ayrıikikelimenintamlamașeklindedüșünülerekokunması 2-Atıfvavınınterkedilmesiveyaolmadığıhaldekonulması 3-Kelimenintelaffuzununyanlıșsöylenmesi 4-Farklıkelimeyazılması 5- Olumlu fiilin olumsuz veya olumsuzun olumlu olarak alınması (Farsça imladabeharfininnoktasınınüsteveyaaltakonulmasıylaolușabilmektedirvesıkça görülenbiryanlıștır) 6- Fazla veya eksik kelime bulunması (her iki durum da hem vezni, hem de anlamıbozmaktadır) 7-İkiunsurdanmeydanagelmișbirșeyintekbirkelimeolarakokunması gibi yanlıșlardır. Bu tarz yanlıșlar da kısmen șarihlere, kısmen de Hafız

Divanımüstensihlerineaitolmaktadır.Birkısımörneklerișöyledir: Ayrıikikelimeolanâbverûykelimelerinitamlamașeklindeâb-ırûyolarak okuyanyanılmıștır.1/14. Beyitte cümlenin zarfı olarak ne güzel anlamında olan garib lafzının rengin kelimesine bağlanması, (ber ruh-ı rengîn ġarîb) yani garip renkli yanak anlamı verilmesidahi“câyizdirdiyenġarîbsözsöylemiș.”1/55.(Redd-iȘem΄î)



182

“Nișestegân (oturanlar) yerine șikestegân (kırılanlar) diyen beytin anlamını kırmıș.1/26. “İnsâf-ı sitem (zalimden ettiği zulmün hayfını almak anlamına gelen bu tamlamayı insaf u sitem șeklinde yazanlar manayı bilmediklerinden bu yanlıșa düșmüșlerdir.1/50. Bi-pursîd (sorunuz) yerine me-pursîd (sormayınız) yazmıșlar, fakat hiçbir nüshadabușekildebulunmamaktadır.1/174. Birinci mısrada ġam lâfzını yazmayanlar veznin bozulacağının farkında değiller.2/96. Lîkyerinelîkinyazanbirharffazlasıylaveznibozmaktadır.2/132. Tecemmüli tahammül șeklinde yazanlar mahallin tahammülünü (bu yerin bunukaldıramayacağını)anlamamıșlar.2/177.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Mısra sonundaki melâlet kelimesi yerine melâmet yazanları levm etmek gerek.2/206.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Meyyerinemenyazanmenilemeykelimesininfarkınıanlayamamıștır.2/231. (Redd-iSürûrî) V΄âteș-i çehre yerine vav harfini düșürüp âteș-i çehre yazanlar bilgisizlerdir. 2/238.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Hudâ-râ yerine Hudâyâ yazanlar hem nüshaların çoğuna zıt yazmıșlar, hem debușekildeyazılıncaanlamıntutarsızlığınınfarkınavarmamıșlardır.2/343. “Pâk-dînân yerine pâk-bînân yazanlar kafiyenin tekrar edildiğinin ve șiirin kusurludurumadüșürüldüğününfarkındadeğillerdir.3/135. Yârâkelimesiniyârânzannedenzannındakalmıșdır.3/326. Yârâyî(veyaRayyaniHintpadișahı)ibaresiniyârâyîșeklindetekbirkelime olarak düșünüp ona göre anlam veren yâ΄nın bağlama edatı düșünmediğinden hikmetsizsözsöylemiștir.3/342.



183

Buörnektegörüldüğügibiayrıolanikikelime“yâRâyî:veyaHintpadișahı” tek bir kelime olarak “yârâyî: muktedir birisi” șeklinde düșünülerek yanlıș anlamladırılmaktadır. “Tabîb kelimesini tabîbân șeklinde çoğul olarak yazan vezne uyup uymadığınınfarkındadeğildir.3/362.(Redd-iȘem΄î) Ruhyerinegamyazankimseninanlamdanzerrekadarnasibiyoktur.3/398.” (Redd-iȘem΄î) Birinci mısrada men lafzını yazmayanlar oldukça ölçüsüzlük yapmıșlardır. 3/417.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Dâneyerinedâmyazansözünakıșındanhabersizmiș.3/425.(Redd-iSürûrî) KelimeninTelaffuzununYanlıșSöylenmesi KelimeninTelaffuzununYanlıșSöylenmesi Okuma hatalarının bir kısmı anlam açısından değil telaffuz açısından problemolușturmaktadır.Șuörnekleryeterlibilgivercektir. Fuzûlkelimesifezûlolarakokunurdiyen“fuzûlcacebcâhilfuzûlimiș.”2/112. Kabarcık anlamındaki habâb kelimesinin kara yılan anlamındaki hubab șeklindeokunacağınısöyleyenlügatilmindenekadarmahirbirisiymiș.2/147.(ReddiSürûrî) Bi-berfiilininsadecebu-berșeklindeokunmasınındoğruolacağınısöylemek eksikliktir,çünküherikișekildedeokunabilmektedir.2/295.(Redd-iȘem΄î) c-GramatikalEleștiriler GramatikalEleștiriler 1.EdatveEklerleİlgiliEleștiriler 1.EdatveEklerleİlgiliEleștiriler Sûdî΄nin Șerhinde Kullandığı Teknikler bașlığı altında bazı edat ve eklerin fonksiyonlarına kısaca temas ettiğimiz için burada o bilgileri tekrarlamayacağız. Sadeceharflerinfonksiyonlarıylailgilieleștirilerikısacagöstermekistiyoruz: −

“Ye”harfi “Ye”harfi

Birçokfonksiyonuolanbuharfleilgiliyanlıșlıklarikiaçıdanelealınır:



184

a)KafiyelerdekiTutarsızlık a)KafiyelerdekiTutarsızlık Sûdîbuharfinfonksiyonununtesbitiileilgiliyanlıșlıklardabelirttiğibirhusus vardır.Odașudur: Bir șiirin kafiyelerinde fonksiyonları farklı olan yâ harfi bir araya gelemez. Meselâyâ-yıvahdet(birlikyâ΄sı)masdaryâ΄sıvenisbetyâ΄sıbirșiirinkafiyelerindebir arada bulunamaz. Çünkü fonksiyonları farklıdır. 2/173. Dolayısıyla bunu bilmeyenlerin iki yanlıș yaptıklarını söyler: Biri kafiye harfini bilmemek, diğeri manaya hâkim olamamak. Șimdi bu tarz yanlıșların yapıldığını belirttiği bir kısım örneklerebakalım: Vahdet veya tenkîr bildiren yani “bir” veya “herhangi bir” anlamındaki yâ harfinin nisbet yâ΄sı olduğunu söyleyen kafiye harflerinden bütünüyle habersiz birisidir.2/114.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Tâcverî keimesinin sonundaki yâ harfi “bir” anlamına gelen vahdet yâ΄sı olduğunu söyleyen kafiye bilgisinden habersiz birisidir. Çünkü vahdet yâ΄sı masdar yâ΄sıvenisbetyâ΄sıbirșiirinkafiyelerindebirarayagelemez.2/173. “Hümâyîkelimesinisonundakiyâharfinimasdaryâ΄sıolarakkabuledenhem anlam bakımından yanlıșlığa düșmektedir, hem de kafiye harfinden habersizdir. 2/227.(Redd-iȘem΄î) Sipâhî kelimesindeki yâ harfini vahdet harfi fonksiyonunda alan hem kafiye bilgisindennasipsiz,hemdemanadanhaberiyok.3/232.(Redd-iȘem΄î) Niyâz-ı șebî tamlamasının sonudaki yâ harfinin nisbet harfi olduğunu söyleyen ve anlamını geceye mensûb olan niyâz șeklinde veren kafiye bilgisinden nasipsiz birisidir. Çünkü vahdet veya tenkîr yâ΄sının nisbet yâ΄sı ile bir șiirde bulunmasıkafiyekusurlarındandır.3/285. Mumyâyîkelimesininyâ΄sınıvahdetiçünkabuledenlerhemkafiyeharflerini hemdeanlamıbilmemektedir.3/309. b)AnlamTutarsızlığı b)AnlamTutarsızlığı Aslında kafiyede olsun veya olmasın yâ harfinin türünün doğru tespit edilememesi kaçınılmaz olarak anlam yanlıșlığına da sebep olacaktır. Ayrıca bazan



185

ikiihtimallibir durumortayaçıkabilmektedir.Sözgelimihemharf-ivahdethemde harf-i tenkir olması anlamca mümkün iken tek bir ihtimalin dikkate alınması da eleștiri konusu olmaktadır. Bununla ilgili eleștiriler 50΄den fazladır. Bir kısım örneklerișöyledir: Eșkî kelimesinin sonundaki yâ harfi bazıların dediğigibivahdet değil tenkîr bildirmektedir,yanibirgözyașıdeğilherhangibirgözyașıanlamındadır.1/19.(ReddiȘem΄î) Hâkî΄deyâvahdetbildirir,nisbetbildirmez,toprağamensupdeğilbirtoprak demektir,nisbetanlamıverenlerdüșünmedensöylemișlerdir.1/33. “Șâhî kelimesindeki yâ nisbet harfidir, șaha mensup anlamındadır, masdar harfiolarakkabuledipșahlıkanlamıverenlerkarıștırmıșlardır.1/54.(Redd-iSürûrî veȘem΄î) Burada eski imla ile ilgili bir hususa temas etmek gerekir. Eski Anadolu TürkçesindeakuzatifekininhemzeilegösterilmesinebenzerbirdurumeskiFarsça imlasındadakarșımızaçıkmaktadır.HafızDivanıșerhindesıksıkatıftabulunulanbu hususu Sûdî daha geniș olarak Gülistan șerhinde bahsettiği için önce oradaki bilgilerebakalım.Sûdîșöyleder: Sonu ha-i resmî ile biten kelimelerin üzerinde yazılan hemze sadece harf-i tevessüldür. (Hafız Divanı șerhinde harf-i müctelibe ve hemze-i müctelibe adı da verilen bu hemzenin yâ harfini önceki harfe birleștirmek için geldiği söylenir.) Vahdet (birlik) anlamını belirten mukadder “yâ” ise yazılmaz. Mütekaddimîn (önceki bilginler) bu “yâ” harfini “resmî hâ” harfinden sonra yazıp gösterirlerdi, fakat müteahhirîn (sonradan gelenler) resmî hâ΄nın üzerine “ayn-ı betrâ” (güdük ayın,yanikuyruğuolmayanayınharfi)koyarlar, buișarethem“yâ”harfinihemde “hemze”yikarșılardı.114 Diğer șarihler birlik anlamını verdiğinde bu hemzeyi vahdet hemzesi, bildirme eki ikinci șahıs eki anlamnı verince hitab hemzesi veya masdar anlamı verince masdar hemzesi diye adlandırmıșlardır. Sûdî ise bu tarz isimlendirmeye  114

Sûdî,Șerh-iGülistan,İstanbul1249,s.218.



186

șiddetle karșı çıkar, ona göre bu anlamları veren hemze değil mukadder olan (varsayılan) yâ harfidir, hem burada hemze yoktur, sadece ayn-ı betrâ (güdük ayın, kuyruksuz ayın) vardır ve bu hem hemze hem de yâ harfini göstermek için yazılmaktadır. Hemzenin fonksiyonu sadece tevessüldür, yani ona vesile kabul edilmesidir ve yâ harfini kendinden önceki harfe bağlamasıdır. Șerh-i Divan-ı

Hafız΄ınçokyerindediğerșarihlerintekraredilenbugörüșlerinebazenkısacabazen daaçıklamalıolarakeleștirileryöneltilmiștir.Birkısımörneklerișunlardır: Dâdefilafzındahemzehitâbiçindir(-sinekigörevinde)diyenmuhatapkabul edilmeyelayıkdeğildir.(Redd-iȘem΄î)Çünküburadahemzeyoktur,belkihemzenin nișanesiolarakyazılancayn-ıbetrâvardır.İkinciolarak,Farsçadahemzehitabiçin(sinekigörevinde)gelmez,buanlamıyâharfiverir.Veresmîheharfindensonrabu yâ harfi yazılmadığı için onun yerine nișanesi olan güdük ayın ișareti yazılır, hem hemzehemyâolaraktelaffuzedilir.1/39. Sonu he harfiyle biten ġoncefi kelimesinde hemze vahdet, hitab ve masdar fonksiyonunda olması mümkündür diyen birden çok yanlıșa düșmüș. Çünkü bu anlamları yâ harfi vermektedir. Ve hemze-i müctelibe yâ harfini mâkabline (öncesine)bağlamakiçindir.1/216. −

“Be”harfi “Be”harfi

Bu harfin de birden fazla fonksiyonu vardır. Bunları bazı harf ve edatlar bașlığında ele aldığımızdan burada tekrar etmeyeceğiz. Bununla ilgili yapılan yanlıșlar ve Sûdî΄nin bunları eleștirmesi fazla bir yekûn tutmaz. Așağıda bir kısım metinleraynan verilecektir.İkinoktaüstüste konulduktanbirkısımaçıklamalarda bulunulacaktır: “Be-çeșmde bâ harf-i zarf veyâ harf-i sıladır. Bâ-yı sebebiye diyenden sebebini sormak gerek.” 1/18. (Redd-i Sürûrî): “Göz sebebiyle” değil “göze” veya “gözde”anlamındaolmasıgerekir. “Be-hod,bâmusâhabetifâdeider.Sebebiçündiyenbî-sebebsöylemiș.”1/30: “Kendiiçin”değil“kendine”anlamındadır.



187

“Be-seretiñ bâsını kasem içün tutanlar, kasemle tahsîs macnâlarını fark eylemezler imiș.” 1/49. (Redd-i Sürûrî ve Șem΄î ve Konevî): “Bașına yemin olsun” değil“bașınhakkıiçin”olmasıgerekir. “Be-cıșkda bâ sebebiyet ifâde ider, seniñ cıșkıñda diyen yañlıș macnâ virdi.” 1/63.(Redd-iSürûrî):“Seninașkında”değil,“seninașkınsebebiyle”olmalıdır. “Mısrac-ıevvelinmacnâsınıbircuracverkikeremsâhibleriniñmeyhânesinde diyen bâyı harf-i zarf ahzında hatâ eylemiș.” 2/123: Burada “meyhanesinde” değil “meyhanesine”anlamındadır. “Ez”harfi “Ez”harfi Ayrılma hali eki fonksiyonundadır. Türkçede ayrılma hal ekinde de görüleceğigibibazansebepbildirir.Biryerdebuharfintürüyleilgiliyanlıșyapıldığı belirtilir. “Ez bunda bir yerden bașlanıldığını bildiren min-i ibtidâfiye (-den, -dan) anlamındadır. Min-i ecliye (sebeb bildiren –den eki; -den dolayı) zanneden yanlıș zanda bulunmuștur. 1/103. (Redd-i Șem΄î): Beyitte geçen “ez-ân”, “ondan dolayı değil”“ondan”anlamındadır. −

“Der”harfi “Der”harfi

Bulunma hali görevindedir. Bazan “-e, -a” fonksiyonunda olur. Bir yerde bununlailgilieleștirivardır. Der lafzını bâ-yı sıla (-e hali) manasına alan bilmez imiș. 3/345. (Redd-i Șem΄î) −

“Ki”edatı “Ki”edatı

Bu edatın da birden fazla fonksiyonu vardır. Bazan bağlama edatı olup yan cümlelerin teșkili için kullanılır. Bazan çünkü anlamında kullanılır, bu fonksiyonda olduğunda edat-ı taclîl diye adlandırılır. Bununla ilgili örneklerin bir kısmı cümle anlamlandırılmasıyla ilgili yanlıșlarda zikredilmiștir. Burada herhangi bir anlam vermedenyanlıșolduğunubelirttiğiörnekzikredilmiștir.



188

“Kiharf-irâbıt-ısıfat,yanisıfatıismebağlayanharf.Bunuedat-ıta΄lîl(çünkü anlamında)kabuledenma΄lulkarakterlibirisidir.2/359.(Redd-iȘem΄î) “Vâv”harfi “Vâv”harfi Vâv harfinin bağla edatı olması dıșında diğer fonksiyonları da vardır. Bu fonksiyonlargözönünealınmazsayanlıșlıkarorayaçıkmaktadır.Meselâ: Fakat anlamında olan vâv harfi için zaiddir diyen vâv harfinin bu anlamda olduğundanhabersizdir.1/227.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Vâvburadahalharfidir,bașındabulunduğucümleyizarfdurumunasokar,bu harfizâidolarakkabuledenzaidyaniboșkonușmuștur.2/194. −

“-gâr”eki gâr”eki

İsimden isim yapım ekidir. Sûdî΄nin de belirttiği gibi “-cı” anlamındadır. Bununla ilgili yapılan yanlıș telaffuzla ilgilidir. Yani bu ek Farsçada “gâr” șeklinde okunur,“kâr”șeklindeokunmasıyanlıștır.Yadgâr,cefâgâr,sitemgârgibi. Sûdî bu görüșünde ısrarlıdır, bazı kelimelerde bunun “kâr” olarak okunabileceğini söyleyenleri eleștirir. Sözgelimi șîrîngâr kelimesinin șîrîn-kâr șeklinde iși iyi veya iyi ișli manasında bir vasf-ı terkîbî (bileșik sıfat) olarak okunabileceğinisöylemenindoğruolmadığınıșuifadelerlebelirtir: “Șirîngâra latîf ve șîrîn ve hûb-kâr diyen “gâr gâr”ıñ macnâsında isâbet gâr eylemediler.”1/68.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) FakatSûdîsonrakișerhlerindebuhusustanisbetendahaesnekdavranmıștır. Konuyabirazdahayakındanbakmaktafaydamülahazaetmekteyiz. BilindiğigibiSûdîilkolarak Șerh-iDivan-ıHafız΄ısonra Șerh-iGülistan΄ıen sonunda Șerh-i Bostan΄ı telif etmiștir. Bunlar telif tarihi itibarıyle birbirine oldukça yakındır ve müellifin hayatının son dönemlerinde kaleme alınmıșlardır. Bu bilgilerden sonra telif tarihi itibariyle diğerlerinden daha sonra yazılan Șerh-i

Bostan΄dabuekleilgiligeçen açıklamalarınısırasıylavermekistiyoruz.1. cilt 21-22. sayfadașunlarısöyler:



189

Nikûgârkelimesindekigâr gârekikuralgereğibușekildeokunmalıdır.Șayetkâr kâr gâr kâr olarakokunsatohumekmekanlamındakikârîdenfiilininhâlköküolur,butakdirde nikû-kâr iyilik eken manasına bir bileșik sıfat olur ki bu makam bu tarz anlamlandırmayamüsaitdeğildir. Kârișanlamındadüșünülerekbileșiksıfatolarak âr alınsauygunolmaz,çünkübutakdirdevasf-ıterkîbî(bileșiksıfat)olmaz,anlamıda iyi ișli değil iyi iș olur. Sûdî bu konunun Lamii Çelebi tarafından da incelendiğine atıftabulunarakșunlarıekler: Nikûgâr kelimesini bileșik sıfat olarak doğru değildir, çünkü anlamı iyi eyleyen demektir, iyi ișli demek değildir. İranlıların dili nasıl kullandıklarını bilen içinbuâșikârdır.115 Șayet bir baskı hatası sözkonusu değilse yukarıdaki ifadelerde tutarsızlık görülmektedir.Çünkünikû-kâriyiișanlamınagelmez,buanlamıtașımasıiçinkâr-ı nikûșeklindeolamasıgerekir.Üstelikașağıdadaiyiișlianlamınadeğildirdiyekayıt düșülmektedir. Yineaynıkelime(nikûgâr)hakkında Șerh-iBostan 1.ciltsayfa396΄dașunlar söylenmektedir: Nikûgâr kelimesinde ikinci kef harfinin “g” olaması kural gereğidir. Nikû “iyi”vegâr“-cı”anlamındadır,dolayısıylaanlamiyilikçiolmaktadır.Fakathalknikûkârolarakokuyupiyiișlianlamındavasf-ıterkîbî(bileșiksıfat)olarakkabuleder.116 Görüldüğügibiburadabirazdahaesnekdavranılmıș,ikinciokunușunyanlıș olduğu vurgulanmamıștır. Șimdi de Șerh-i Bostan 2. cilt 167. sayfada aynı kelime hakkındasöylediklerinebakalım: Nikûgâr kelimesinde kural ekin “gâr” olarak okunmasıdır. Fakat nikû-kâr șeklindeki okunușu daha yaygındır. Nikûgâr olarak okununca iyici (iyilikçi) anlamındadır.Nikû-kârolarakokunucaiyiișlianlamınagelir.Velikullinvichetun.117 Burada daha esnek olarak davranıldığı göze çarpmaktadır. En sonunda her ikiihtimalindedoğruolduğuanlamınagelenArapçabircümlekonulmuștur.

 115

Sûdî,Șerh-iBostan,C.l,İstanbul1288,s.21-22.

116

age.,s.396.

117

Sûdî,Șerh-iBostan,C.ll,İstanbul1288,s.167.



190

Sonolarakșunubelirterekbukonuyasonverelim:Buekinolduğukelimeler Türkçe΄de bazan “gâr”, bazan da “kâr” șeklinde okunmuștur, sözgelimi yadigârda “gâr” șeklinde, ama cefagârda ise “kâr” șeklinde okunmaktadır. Bu ekin sadece Türkçekulanımıylailgilidir,Farsçakullanımıylabirilgisiyoktur. 2.FarsçaMasdarlarlaİlgiliEleștiriler 2.FarsçaMasdarlarlaİlgiliEleștiriler BununlailgiliörnekleregeçmedenönceSûdî΄ninFarsçamasdarlarhakkında yaptığıaçıklamayabakmakgerekir.Șöyleder: Farsçadamasdarlarınsonharfinûnolurvenûnharfindenönceya“te”veya “dâl” harfi bulunur, dânisten ve hânden gibi. “Dal” harfinden önce “âmûzîden” örneğinde görüldüğü gibi “ye” harfi olursa bütün müștaklar ondan türer. Ama evvelki șekilde olan masdarlardan sadece geçmiș zaman ve ism-i mef΄ul yapılır. Bu kuralbilininceFarsçadakibütünmüștaklar(emirgövdesidebunadâhil)kıyasîolur, semaiolmaz.1/6 Sûdî bu hususta ısrarlıdır. Eserde emir gövdelerini zikrederken bunu tekrarlar. Meselâ “rev reften΄den değil revîden΄den gelir, nümâ nümûden΄den değil nümâyîden΄den müștaktır” gibi ifadeler kullanır. Bu tarz ifade kullandığı bazı yerlerdebașkalarınıeleștirirveonlarınzannettiğigibiemirgövdelerininmasdardan türemediğinisöyler.Butarzeleștirileringeçtiğibazıyerlerșunlardır: Me-güzer, güz türemiș emir ikinci șahsın olumsuzudur, güzerî erîden΄den den güzeșten΄dentüremiștirdiyenyanlıșsöylemiș.1/54. .(Redd-iSürûrî) güzeșten . Nümâzannedildiğigibinüm nümû nümâ nümûden΄dendeğilnüm den nümâyîden΄dentüretilmiștir.1/67. den (Redd-iSürûrî) Gül-bîzbileșiksıfattır,bazılarınınzannettiğigibib bîhten bîzîden΄den îhten΄dendeğilb ten den türemiștir.1/160. 3.İmlâileİlgiliEleștiriler 3.İmlâileİlgiliEleștiriler Bu hususta yapılan yanlıșlar wâl ve ze harfinin birbirinin yerine yazılmasıya ilgilidir. Sınırlı sayıda kelimelerde bu yanlıșlar yapıldığı için eleștiriler de sınırlı olmuștur.Bazıörneklerișunlardır:



191

Bi-güzârîmfiilinizâlharfiyleyazanlarhataettiler.1/277 Güzâr ödemekveedaetmekanlamındaolursazeharfiile diğeranlamlarda wâl harfiyle yazılır. Burada Sûdî șöyle bir ikaz yapmaktan geri durmaz: “Ġaflet olunmayakiçokkimsebundaġâfildir.”2/137. Âzârı wâl harfiyle yazanlar “imlâdan ġâfiller imiș.” 2/188. (Redd-i Sürûrî ve Șem΄î) Güzârdazeilevezâllacâfizdirdiyenimlâvelügâtdenġâfilimiș.2/266(ReddiȘem΄î) 4.FiillerinÇatısıileİlgiliEleștiriler 4.FiillerinÇatısıileİlgiliEleștiriler Farsçada bazı fiiller hem geçișli hem de geçișsiz anlam tașımaktadır. Söz gelimi“sûhten”hemyakmak,hemdeyanmakanlamındadır.Sûdîbutarzfiilleriçin “lâzımlamüteaddibeynindemüșterektir”ifadesinikullanır.Bazıyanlıșlıklarbutarz fiillerinkullanımıylailgiliolmaktadır. “Yalınlandırdı” anlamında geçișli fiil olan “efrûht” fiilinin geçișsiz olmasını caizgörenmâ-lâ-yecûzı(caizolmayanı)iltizameylemiș.2/134.(Redd-iȘem΄î) “Numûdem” göründüm anlamında geçișsiz fiildir, bazılarının zannettiği gibi “gösterdim”anlamındadeğildir.2/156. Burada “çekilir” anlamına gelen “keșed” fiiline “çeker” anlamı verenler beytinanlamına“vâsılolmamıșlar.”2/203.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) d-TasavvufîEleștiriler TasavvufîEleștiriler Hafız Divanı șerhlerinde bahsettiğimiz gibi Sûdî΄den önce șerh yazan Sürûrî veȘem΄î΄nineserlerindetasavvufîrenkhâkimdir veneredeyseHafız΄dageçenbütün kavramlarıbirsembololarakalgılamıșlardır.BuhusustadoğruvetutarlıgörüșünAli Nihat Tarlan΄ın görüșü olduğunu düșünüyoruz. Șöyle der: “Hafız΄ın bütün yazdıklarını tasavvuf sistemi ile izah etmek doğru olmasa gerektir.”118 Tarlan bu görüșü șöyledikten sonra Hafız΄ın bütün șiirlerini tasavvufî anlamıyla yorumlamaya  118

AliNihatTarlan,age.,s.311.



192

çalıșanlarımazurgöstereceksebebindebulunduğunubelirterekșunlarıekler:“Hafız mecaz ile hakikati birbirine o kadar yaklaștırmıștır ki insan birinden diğerine geçtiğinihissetmez.”119 Sûdî genel olarak tasavvufî yorumlara katılmaz ve bu șekilde yorumlayan selefiolanSürûrîveȘem΄î΄yieleștirmektengeridurmaz.Meselâșunlarısöyler: İkinci mısrada hitap Huda΄yadır diyen fahiș bir hata eylemișdir ve bu yere kadar “böyle hatâ-yı sad hezâr” yani yüzbin hata etmiștir. 2/147. (Redd-i Sürûrî ve Șem΄î). Bu ifadeden Sûdî΄nin bütün tasavvufi yorumlarda kabul etmediği ve yanlıș gördüğüeleștirinoktalarınıeserindebelirtmediğianlașılmaktadır.

Hafız Divanı΄na bu tarz tasavvufi anlamlar yükleyen bașka bir șahsiyet de MehmetVehbiKonevî΄dir.KoneviSûdî΄denyaklașık üçasır sonraeseriniyazmıștır. Matbu Sûdî șerhinin kenarında Redd-i Konevî gibi az da olsa bazı ifadelerle karșılașmaktayız. Sûdî Konevî΄nin eserini görmemiștir, ama kendinden önceki șarihleri eleștirdiği hususlar onda daha fazlasıyla görülmektedir, bu yüzden sayfa kenarında böyle ifadeler konulmuștur. Șimdi bu tarz eleștirilerden bir kısmına bakalım: Birbeytinșerhinde“Mürșid-icıșkHudâdırdiyenbilmedi.”cümlesinikullanır, bașkabiraçıklamagetirmez.1/65 Bașka bir beyittegeçen devlet-i û΄st (onun devleti) ifadesiyle Allahın devleti kastedildiğinisöyleyenlerinhataettiklerinibelirterekbunușusebebebağlar:“Zât-ı Bârîye devletli ıtlâkı tevkîfîdir, kıbel-i șercden icâzete mevkûfdur, bu ise mesmûc degil.”1/71 Bu konu üzerinde biraz durmakta fayda var, çünkü Sûdî eserinin değișik yerlerinde bu hususu tekrarlar. Kelam ve tefsir kitaplarında Allah΄ın isimleri tevkifîdir diye belirtilir. Bu șu demektir: Kimse kendi kafasından Allah΄a bir isim izafe edemez. Onun isimleri Kur΄ân΄da ve hadislerde geçen isimlerdir, bașkalarının onun hakkında yeni bir isim koyma hakları yokur. Zaten Sûdî de “kıbel-i șercden  119

AliNihatTarlan,age.,s.311.



193

icâzetemevkûfdur,buisemesmûcdegil.”demeklebuaçıklamayıyapmıșolmaktadır, yani Șeriat sahibinin izin verdiği isimler olacak. Bu isimler arasında “devletli” diye birisimbulunmamaktadır. Bu kurala her zaman uyulduğunu söylemek kolay olmasagerek, her kuralın olduğugibibunundaistisnalarıolduğukabuledilmiștir.SözgelimiKur΄anvehadiste geçmeyenamamüslümantoplumlardakullanılanvekitaplarageçenbutarzisimlerle karșılașmakzordeğildir.Özelliklemutasavvıfșairlerveariflerinkitaplarındabunun örneklerivardırvebuhususçokfazlaeleștirikonusudaedilmemiștir.ȘimdiSûdî΄nin debunukabuletmeyemecburolduğușuörneğebakalım: YâRabșâyedgoftînnüktekider-câlem Ruhsârebe-kesne-numûdânșâhid-ihercâyî Tercüme: Acaba bu nükteyi kime söylemek olur ki o heryerde olan güzel yüzünüâlemdekimseyegöstermedi,bugaripkıssadır.3/211.. Sûdî beyitte geçen “șahid-i hercâyî”den Allah΄ın kastedildiğini beytin anlamınıverirkensöyler,fakatbunun“kıbel-ișer΄denicazetemevkuf”olupolmadığı hususunadokunmaz. Șuörnektedebenzerbirdurumlakarșılașıyoruz: Micmâr-ıvucûderne-zedînakș-ıtuber-cıșk Zerrât-ımuhabbetgil-iÂdemne-siriștî Micmâr-ıvücûd,yacnî,Hâlık-ıeșyâ. Tercüme:Eysevgili,varlığınmimarı,yanieșyanınyaratıcısıseninnakșınıașk Tercüme: üzerine yapmasaydı, yani așkda senin șeklin olmasaydı sevgi zerreleri Hz. Âdemin toprağını yoğurmazdı, yani așk ve muhabbet iradesi olmasaydı Hz. Âdem yaratılmazdı.3/219–220. BuradadaAllah΄ınismiolarak“mimar-ıvücûd”kullanılmaktadırveSûdî΄nin bunabiritirazıyoktur. Mühendis-ifelekîrâh-ıdeyr-ișeș-cihetî Çünânbi-bestkirehnîstzir-idâm-ımegâk



194

Tercüme:Bufeleğinmühendisialtıyönlüdeyrinyolunuöylebağladıkiçukur Tercüme: tuzağı altında yol yokdur, yani felekten dıșarı çıkmaya yol yok, herkes feleğin tuzağınadüșüphelakolacaktır. Bubeyittede“mühendis-ifelekî”denkasıtSânic-iezelîolanAllah΄tır(2/399) diyebelirtir,bunuyanlıșbulmaz. YinebașkabiryerdeHudâșems-ihakîkatdirifadesinikullanmaktadır.2/383. Bütün bunlardan anlașılan husus bu hususta esnek davranılmasının daha tutarlı olacağı yönündedir. Çünkü bu kuralı katı ve sert olarak savunan Sûdî de zamanzamanbukuralındıșınaçıkabilmektedir. Șimdi Sûdî΄nin diğer șarihleri yani Sürûrî ve Șem΄î΄yi tasavvufî anlamlar yüklemeaçısındaneleștirdiğibirkısımyerlerebakabiliriz: Çigûnebestebe-mûyîmîyânbi-güșâde Ten-içüfîlusurûnîbesân-ıkünbed-icâc Tercüme: Nasıl belini bir kıl ile bağlamıșsın, yani kıl gibi bir bele, fil gibi büyükbircüsseyeve΄acgibibeyazetlerenedenmalikolmușsun.Filgibiteni΄âcgibi sağrıetleriniaçmaktanmaksatșișmanlatmakdır. Burada da tasavvufi anlam aramak açık bir yanlıș olsa gerek. Sûdî burada geçen fiillerin öznesi Allah΄tır diyenlerin gaflet ettiklerini, çünkü Allah΄ın sorgulanamayacağınıșöyleifadeeder:BestevegüșâdefiilininöznesiAllah΄dırdiyen gafletiçindedir.ÇünkükimseAllah΄ısorgulamahakkınasahipdeğildir.1/287. Bașkabirbeyit: MübârizânuyelânHâce-rânigehdâred Hemçücân-ıgirâmîșumânigehdâred Tercüme:Eybahadırlar,efendinizisaklayınvegözetinkiodasizikendiaziz Tercüme: canıgibigözetiphimayeetsin. Hace (efendi)΄den Allah΄ın kastedildiği açıktır diyen fahiș bir yanlıșta bulunmuș, çünkü Allah΄ın isimleri tevkifîdir ve Allah hakkında “hace” diye bir isim duyulmamıștır. Aynı zaman da haceden maksat Huda olunca onu yiğitlere va



195

bahadırlara ısmarlamak oldukça fasit bir anlam olur. Sûdî bu yorumu yapan kimsenin bunun gibi hata ve yanlıșlarının sayılmayacak kadar çok olduğunu șöyle ifadeeder:“Bukimseniñbugibihatâyâsılâ-yucaddvelâ-yuhsâdır.”1/388–389. Serv-içemân-ımençirâmeyl-içemenne-mî-koned Hem-dem-igülne-mî-șevedyâd-ısemenne-mî-koned Tercüme: Tercüme Benim salınan servim niçin çemeni seyretmeye meyl etmez, niçin gülleberaberolmuyorvesemeniniyeanmıyor,yaniilkbahardır,sevgiliniçinçayırve çemeneçıkıpdolașmıyor. Burada Sûdî΄nin eleștirilerinin șiddetinin arttığını görmekteyiz. Șöyle der: Serv-içemândanmuratHuda΄dırdiyencahiladamsonderececesurbircahilimișki çekinmeden her ne isim varsa Allah hakkında kullanmaktadır. Allah΄ın isimlerinin tevkifîolduğunubilmediğindenböyleyanlıșlaryapmaktadır.2/97. Bütden murad Allah΄ın ismi olmak mümkündür diyen hata eylemiș. Çünkü Allah΄ın isimleri șer΄i izne bağlıdır ve șeriatta Huda hakkında büt kelimesi kullanılmamıștır.3/70–71. Eypâdișâh-ıhûbândâdez-ġam-ıtenhâyî Dilbî-tube-cânâmedvaktestkibâzâyî Tercüme: Ey güzeller padișahı, yalnızlık üzüntüsünden eyvah, aman. Gönül sensizcandanusandı,gelartık. İkincimısranınanlamınıverirkenvaktidirkigerigelesindediktensonrahitap Huda΄yadır diyen ve Huda΄yı bilmeyen adamlar Allah΄ın gelmek ve gitmekten münezzeholduğunuve“Bizinsanașahdamarındandahayakınız”mealindekiayetin içeriğinianlamayankișilerdir.3/210.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Hâfızme-konendîșekiânYûsuf-ımeh-rûy Bâzâyedveez-kulbe-iahzânbe-derâyî Tercüme: Ey Hafız, tasalanma, o ay yüzlü Yusuf yine gelir ve üzüntü kulübesindençıkarsın,yanigamdanvesıkıntıdankurtulursun. Bu beyitde de Yûsuf-ı meh-rû (ay yüzlü Yusuf)΄tan tanrı΄nın kastedildiğini söylemekcahilliktir.3/219.(Redd-iȘem΄î)



196

Bașkabirbeyitdegeçenrintkelimesininanlamında;Rintmasivayıterkeden ve nazar-bâz ise Huda΄yı her yerde hazır gören kișidir diyen rintlik ve nazar-bâzlık manalarını bilmiyor. Çünkü rint dinen yasaklanan her șeyi ișleyen kimseye denilmektedir.1/101. Pursîdemez-tabîbîahvâl-idostgoftâ Fîkurbihâcazâbunfîbucdihe΄s-selâme Tercüme: Tercüme: Sevgilinin hallerini doktora sordum. Dedi ki ona yakın olmakta azap, uzak olmakta selamet var. Sevgiliye yakın olunca rakiplerin zahmet vermesi var,uzakoluncaseninlekimseninișiyoktur. Bu beyitte geçen dost kelimesi ile Tanrı΄nın kastedildiğini söyleyenler de dostunanlamınıbilmeyenlerdir.3/177.(Redd-iȘem΄î) Șem΄î΄nin tasavvufi yorumlara gitmesi için böyle bir anlamı tercih ettiği anlașılmaktadır. e-BilgiYanlıșlarınınEleștirilmesi BilgiYanlıșlarınınEleștirilmesi Eleștirilmesi Bunlarıșușekildetasnifedebiliriz: 1.BazıKișiveKavramlarıBilmemekleİlgiliEleștiriler 1.BazıKișiveKavramlarıBilmemekleİlgiliEleștiriler Bu bașlak altında șarihlerin bazı isim ve kavramları bilememekle düștükleri yanlıșlar ele alınacaktır. Oldukça geniș bir eleștiri konusu olan bu hususla ilgili bir kısımörneklerșöylecesıralanabilir: Nergis Rum diyarında altın kadeh dedikleri çiçektir, bu sarıçiçeğin adı ners değildir.1/13. Acem șairleri Șeyh-i Cam΄la Șeyh Ahmed Namıkî΄yi kastederler. Bu telmihi bilmeyenlersubjektifbirtakımyorumlaramecburolmușlardır.1/23. Bir beyitte geçen pirden kastedilen kișinin Șeyh-i San΄an Abdurrezzak Yemanî olduğunu bilmeyenler tabir edilmesi mümkün olmayan oldukça tuhaf açıklamalaryapmakzorundakalmıșlardır.1/41.



197

Yinebașkabir beyittegeçenHaceHz.SüleymandeğilAsafbinBerhiya΄dır. 1/66.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Sebâaslındakabilereisininismidir,Belkıs΄ınülkesininadıdeğildir.1/368. Hasan-ı Ezrak-pûșun müritleri hakkında kullanılan Ezrak-pûș terimini riyakârolaraktefsireylemekyanlıștır.2/42.(Redd-iȘem΄î) Evreng, Gülçehre, Vefa, Mihr sözlük anlamlarının dıșında așıkların hayatlarınıanlatandestanlardaözelisimolarakdakullanılmaktadır.Bubilinmeyince șiiretuhafanlamlaryüklemekzorunluluğuortayaçıkmaktadır.3/54.(Redd-iSürûrî veȘem΄î) Menakıb-ıHace΄dezikredildiğigibiSultanÜveys΄innișancısıolanEminüddin HasanHacıKıvam΄dırdiyeniftiraeylemiștir.3/97.(Redd-iȘem΄î) Pehlevî eski Farsça anlamında kullanılır diyen iftirâ eylemiș. 3/253. (Redd-i Sürûrî) 2.EdebîSanatlarlaİlgiliEleștiriler 2.EdebîSanatlarlaİlgiliEleștiriler natlarlaİlgiliEleștiriler Bu tarz eleștirilerde edebî sanatların yanlıș isimlendirilmesi eleștiri konusu yapılmaktadır.Birkısımörneklerișunlardır: Beyitdegeçenmutrib,sâz,nevâ,nakș,naġmeverâhkelimelerimürâ΄ât-ınazîr sanatını olușturmaktadır Bedî ilmini bilmeyen bunu ictima olarak adlandırmıștır. 2/226(Redd-iȘem΄î) Cimâl ve cemal kelimeleri arasında tecnis-i hatt vardır diyen bedî΄ ilmini acayipbilirmiș!Çünkütecnîs-ihattnoktadaolanfarklılığadenmektedir,harekelerde olanfarklılığaisetecnîs-inâkısdenilir.”2/415. Redd-i matlac sanatına reddu΄l-΄acz ΄ale΄s-sadr diyen cahilliğini göstermiștir. 3/14.(Redd-iȘem΄î) Leffüneșirsanatıiçintaksim-iâhâdile΄l-âhâdkuralıadınıkoyanlartaksîmle leffüneșirarasınıayıramayacakkadarcahildir.3/276. 3.TarihHesaplamaylaİlgiliEleștiriler 3.TarihHesaplamaylaİlgiliEleștiriler



198

Hafız Divanı΄nda tarih düșürmek için yazılan bazı kıtaların gösterdiği tarihi tespit için șarihler bazı yanlıș hesaplamalar yapmıșlardır. Hafız Divanı΄nda tarih düșürmek için yazılan kıtalar sınırlı olduğu ve bunlardaki tarihlerin tespiti için yapılan yanlıșlıklar da az olduğu için bu tarz eleștiriler sayıca azdır. Bir kısım örneklerișunlardır: Cümel-ikebîryerinecümel-isaġîr΄iesasalanlarhesaptannasipizlerdir.3/400. Ümiz kelimesini ümid olarak okuyanlar tarihin tutmadığını görünce ümiz-i cûd tamlamasındaki cûd kelimesini seha olarak tevil etme mecburiyetine düșmüșlerdir.3/401 4.TerimlerleİlgiliEleștiriler 4.TerimlerleİlgiliEleștiriler Bilindiği gibi dili bilmek sadece kelimelerin anlamını bilmekle mümkün olmamaktadır. Her dilin kendi tarihi süreci içerisinde geliștirdiği bir sürü terimler vardır ve olmaya devam edecektir. Bu aynı zamanda dilin canlı olușunun da bir gereğidir.Herhangibirmetniözellikleedebîdeğeriolanbirmetnitercümeedenlerin butarzterimleriçokiyibilmelerigerekmektedir.Aksitakdirdeanlamyanlıșlıklarıve tutarsızlıklarıkaçınılmazolarakortayaçıkar.Sûdîdebutarzterimleribilmemekten kaynaklanan yanlıșları eserinde eleștirme konusu yapmıștır. Bir kısım örnekleri șunlardır: Baht-ı hâb-âlûd baht-ı bed anlamında değildir. Bahtın uyuması ve uyanmasının anlamı bilinmediğinden böyle anlam verilmektedir. 1/15. (Redd-i Sürûrî) Siyeh-kâse misafiri öldürücü anlamındadır. Bu kelimeyi sefil ve cimri anlamına alanlar ve misafirin öldürüldüğü bir ülkenin adı olarak anlamlandıranlar süflidurumadüșmektedirler.1/34.(Redd-iȘem΄î) Neticesiz, boșuboșuna çalıșanlar için kullanılan bad-peymâ (rüzgâr ölçen) kelimesine așktan uzak olan âșıklar anlamını vermek eksik bir anlam olur. 1/39. (Redd-iȘem΄î)



199

Șeb-gîr gecede olan haller ve ișler için kullanılır. Meselâ âh-ı șeb-gîr gece çekilen âh, rah-ı șeb-gîr gece gidilen yol anlamındadır. O halde șeb-gîr gece uyumayankimsedimekyanlıșdır.1/42–43.(Redd-iȘem΄î) Hane-pervervehane-perverdeviniçindebüyüyen,dıșarıyaçıkıpyabancılara karıșmayanșehzade,beyzadevediğerdevletadamlarınınçocuklarıgibiolankișilere denir. Türkçede anası koynunda yatar dedikleri gibidir. Saye-perver de bu anlamdadır.Hane-perverdbirevincemaatinibesleyenkișidirdiyenhataeylemiștir. 1/54.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Kem eksik anlamındadır. Bazan kem ve kemter sözlerini bütünüyle terk e etmek anlamında kullanırlar. Meselâ kem gû ve kem cû hiç söyleme ve hiç isteme anlamında kullanılır. O halde kem resed΄in anlamında hiç erișmez olarak değil de eksikerișirdiyeneksiksöylemiștir.1/79.(Redd-iSürûrî) Sabûh sabah vakti içilen șarap değil sabah vaktinde șarap içmek demektir. 1/189. Kulâleyașikenörülen,kuruduktansonraaçılıptarananvezencirșeklinialan bir saçın adı. Arapça müca΄΄ad, Pehlevîce nufûle diye adlandırılır. Perçem manasınadırdiyeninkulâleyibilmediğianlașılıyor.2/95. Cönkanlamınagelensefînekelimesinegemianlamıverisaleanlamıverenbu anlamındanhabersizdir.2/133.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Saz, söz, çalgı ve șarkı anlamında gelen sema΄ kelimesini ișitmek anlamına alankișininterimanlamınındanhaberiyok.2/272. Șürbü΄l-Yehûd Yahudilerin içiși gibi demektir. Yahudilerin içki içmeleri șöyledir; Onlar sarhoș olacak kadar içmezler ve mümkün olduğu kadar içtiklerini gizlerler. Bu anlamını bilmeyerek bunu hasîsâne șürb (cimrice içmek) diye anlamlandıranlarcimrilikyapmıșlardır.2/357.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) “Kirâ mî-koned” terimolarak layıktır ve değer anlamındadır. İkinci mısraın anlamında“gelgelkibirmükrimbirtemâșâiderdiyencazîmtemâșâeylemiș.”3/259. (Redd-iSürûrî)



200

Burada görüldüğü gibi bu ıstılahı bilmeyen șimdiki zaman mî΄sini kelimeye birleștirmek zorunda kalmıș ve ibareyi “kirâmî  koned” olarak okumak zorunda kalmıștır.Bușekildeokununcaanlamdayanlıșolacaktır. Farsça΄dakemterkelimesibirșeyinbütünüyleolmadığınıifadeiçinsöylenir. Dolayısıyla kemter ufted daha az düșer değil hiç düșmez anlamına gelmektedir. Böyleanlamlandıranlarbuıstılahtankemterâgâhtırlar.(Yanihiçhaberleriyoktur.) 3/350–351(Redd-iSürûrîveȘem΄î) 5.KelimelereYanlıșAnlamVerilmesiyleİlgiliEleștiriler 5.KelimelereYanlıșAnlamVerilmesiyleİlgiliEleștiriler Bu bașlık altında anlamı yanlıș olarak verilen bazı kelimeler ele alınacaktır. Bunlarınbirkısmıkelimeninterimanlamınıbilmemek,birkısmıyanlıșokumak,bir kısmıdametneuygunanlamınınverilmemesiyleortayaçıkanyanlıșlardır.Bazende iki anlamlı bir kelime her iki anlamıyla düșünülmesi gerektiği halde sadece bir anlamıdikkatealınarakyanlıșlıkyapılmaktadır.ButarzyanlıșlaraSûdî΄ninyönelttiği eleștirilerdenbirkısmıșunlardır: Sârâsafvehalisanlamındadır,birülkeninismidiyenleryanlıșsöylemișlerdir. 1/32. Serâ-perde evlerin içinde çekilen perdeye derler. Buna iç avlu anlamı veren vegönülonunsevgisininiçavlusudurdiyenbuperdeyegirememiștir.1/69. Gâliye-sâ bileșik sıfatının sonundaki sâyîden΄den türeyen “sâ” kelimesini benzetme edatı “gibi” anlamına alanları sorgulamak gerek. 1/73. (Redd-i Sürûrî ve Șem΄îveİbn-iKemâlPașa) Itrıyatın misk ve anber gibi bazı türleri ezeldiklerinde daha ziyade koku vermektedirler.Bundandolayıgaliye-sâveonabenzerbazıkelimelerinsonunagelen buekziyadekokudankinayeolarakkullanılmaktadır. Hem koku hem de ümit anlamındaki bûy kelimesi burada her iki anlamda olabilir,sadecebirinidikkatealmakeksikanlamlandırmakolur.1/79(Redd-iSürûrî veȘem΄î)



201

Germ-rev hızlı yürüyen anlamındadır. Afitab-ı germ-rev tamlamasının manasını yüzü sıcak güneș diye söylemek oldukça fahiș bir yanılgıdır. (Redd-i Sürûrî)1/80.Öyeanlașılıyorkigerm-rûokuyarakbuyanlıșlığadüșülmüștür. Dervâzehırsızlardaneminolmakiçingeceleyinkapatılanmahallekapılarıdır. Șehirsokağıanlamındadeğildir.1/114(Redd-iȘem΄î) Nükte ince ve latif söze derler. Buna ayıp anlamı verenler ve Hafız΄ın divanındanörnekgetirenlerhembubeyittekihemdedelilgetirdiğibeyittekinükteyi anlamamıștır.1/272. BehiștȘiraznahiyelerindenbirköyünismidir.Bunubilmediklerindenbeyitte geçen Behișt kelimesine cennet anlamı vererek tefsîr edenler tefșîr eylemișlerdir (karıștırmıșlardır).1/403.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Hem yazdı, hem de dürdü ve büktü anlamındaki nuvișt fiiline yazdı anlamı verenleranlamıhiçdikkatealmamıșlardır.2/76. Gird-hân sini ve sofra anlamındadır. Bunu tamlama șeklinde gird-i hân olarakokuyupsofranınetrafıanlamınıverenler“kenârdanotlamıșlar.”2/96. Benâmîzed takdir kelimesidir, barekellah demektir. Basit bir kelimedir, bazılarının zannettiği gibi bileșik kelime değildir. “Be-nâm-ı Îzîd”den kısaltılmıș, Allahhakkıiçinanlamınagelirdiyenlerinsözleritemelsizdir.1/81.(Redd-iSürûrî) Mün΄imlafzıFarsça΄danimetsahibi,zenginanlamındakullanılır.Arapçadaki aslî anlamı olan nimet veren anlamında kullanılmaz. Bunu bilmeyenler kelimeyi “mün΄am”șeklindeokuyarak anlamlandırmakülfetinedüșmüșlerdir.2/212.(Redd-i Șem΄î) Ateșhakkındakullanılıncaalevleniptutușmakanlamındakigiriftenfiilinden türeyengîred΄etutarvezahiroluranlamınıverenlerapaçıkanlamınıvermemișlerdir. 2/277.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) 6.CümleninAnlamınınYanlıșVerilmesiyleİlgiliEleștiriler 6.CümleninAnlamınınYanlıșVerilmesiyleİlgiliEleștiriler lamınınYanlıșVerilmesiyleİlgiliEleștiriler Yüzlerce örnekleri vardır. Aslında diğer yanlıșlar da bu kategori içine dâhil edilebilir. Sûdî bu tarz eleștirilerde “birinci mısraın anlamında”, “ikinci mısraın



202

anlamında”veya“beytinanlamında”șöylesöyleyengibikayıtlardüștüktensonrabu tarzeleștirileriyöneltir.Bundandolayıbizbutarzyanlıșlarayöneltileneleștirileribu bașlık altında toplamayı uygun gördük. Așağıdaki bazı örneklerde önce beyit ve Sûdî΄nin beyte verdiği anlam gösterilecek, daha sonra diğer șarihlere yöneltilen eleștiri cümleleri söylenecektir. Bazen șarihlerin yanlıș anlam ifade eden cümleleri nesöylediklerizamanzamananlașılmadığıiçinaynenverilecektir. Çuçeșm-imenhemeșebcûybâr-ıbâġ-ıbehișt Hayâl-inergis-imest-itubînedender-hâb Tercüme: Tercüme: Benim çeșmim gibi cennet ırmağı da bütün gece senin mest gözününhayalinidüștegörür,yanibenimdüșümdençıkmadığıgibicennetnehrinin de düșünden çıkmaz. “Benim çeșmim gibidir cennet bâġınıñ ırmaġı diyen” birinci mısraınikincimısraabağlıolduğunuanlayamamıș.1/61.(Redd-iȘem΄î) Zerez-bahâ-yımeyeknûnçügüldirîġme-dâr Kicakl-ıküllbesedetcaybmüttehemdâred Tercüme:Bubahar mevsimindegülgibialtınıșarapiçinesirgeme.Yanigül Tercüme: içerisindealtınabenzeyenküçüksarıhurdelerisarfedipelineșarapkadehialmıștır, sendeelineșarapkadehialmakiçinaltınıesirgeme.Yoksaakl-ıküllseniyüzayıpla töhmetaltınabırakır. İkinci mısra hakkında, gül yaprağını saçar, ama içinde altına benzeyen sarı nesneleri tutar diyen beytin muradını anlamamıștır, çünkü tutmayı güle isnat etmiștir.Yineikincimısraınanlamında,akl-ıküll΄üakl-ıgülokuyarakgülüncaklıseni yüz ayıpla itham eder diyen akl-ı evvel “ġayr-i mesmûc bikr mâcna ihtirâc eylemiș.” (Hiçkimseninduymadığıyepyenibiranlamuydurmuștur.)1/386.(Redd-iSürûrîve Șem΄î) Kesne-yâredber-iûdemzedenez-kıssa-imâ Megereșbâd-ısabâgûș-güzârîbi-koned Tercüme: Tercüme Kimse sevgiliye bizim kıssamızı anlatamaz, yani arzedemez, meğerkisabarüzgârıkulağınabirfısıltıede.



203

Gûș-güzâr fısıltıya derler. Bunu bilmediğinden ve güzârı da güzer okuduğundan ikinci mısraın anlamında “Meger aña bâd-ı sabâ kulaġa uġramaklık eyleyediyen”anlamınsemtineuğramamıștır.2/114.(Redd-iSürûrî) Herk΄ûne-konedfehmîzînkilk-ıhayâl-engîz Nakșeșne-harâmerhodsûretger-iÇînbâșed Tercüme: Tercüme: Benim hayal kopartan șiirimden mana anlamayan Çin ressamı da olsaonunresminehiçitibaretmem. Burada Șirazlılara mahsus bir șive olan Tat dilini bilmemekten gelen bir yanlıșlıksözkonusudur.Șirazlılar“ne-tarem”yerine“ne-tarâm”șeklinikullanırlar. Bu kullanıșı bilmeyen “bi-tırâm” okumak zorunda kalmıș ve nakșını (resmini) almam, ona itibar etmem anlamını da nakșını salındır șeklinde vermiștir. Öyle olsaydıanlamısalındırdeğilsalınolurduveettirgenolmasıiçinbi-hırâmânșeklinde olmasıgerekirdi.2/169–170. Heryekșikest-izülfetpencâhșestdâred Çünîndil-ișikestebâânșikenber-âyed Tercüme: Senin zülfünün her bir büklümünün elli oltası vardır. Bu kırık gönülzülfünkıvrımlarınanasılmukavemetedebilir. Birinci mısraın anlamını “zülfünüñ her bir büklümünüñ elli aklı gitmiș var diyenveseniñzülfünüñ her birbüklümielliaġtutardiyenevvelki hemlafzda hatâ eylemișvehemmacnâdaveikincisimacnâda.”(Redd-iSürûrîveȘem΄î).Çünküșest ağdeğiloltaanlamındadır.İkincimısraınanlamında“niçebirsınıkgöñülolșikene yukarıgelürdiyenvebușikestegöñülolșikeneniçeġalebeiderdiyenikisidebeytiñ macnâsınașikestvirmișler.”.2/217.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Eșk-ihûnînbi-nümûdembe-tabîbângoftend Derd-icıșkestuciger-sûzdevâyîdâred Tercüme: Kanlı yașımı tabiplere gösterdim, dediler ki senin derdin așk derdidir ve yürek yakan bir devası var. Yani devası sabırdır, o ise yürek yandırır, tahammüledilmez.



204

İkincimısradavâvikicümleyibirbirinebağlamaktadır.Yoksaașkderdidirve ciğer yakıcıdır șeklinde düșünülmemelidir. Çünkü ciger-sûz aynı zamanda devâ kelimesinin sıfatı konumundadır. Bunları dikkate almayıp; așk derdidir ve ciğer yakıcıdır, tedavisi vardır diye anlamlandırmak veya așk derdi ve ciğer yakıcı bir derttir, acaba tedavisi var mı șeklinde de anlamlandırmaya çalıșmak geçersizdir. 2/227–228.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Sırr-ısevdâ-yıtuender-ser-imâmî-gerded Bînkienderser-ișûrîdeçihâmî-gerded Tercüme: Tercüme: Seniñ așkının ve sevginin sırrı bașımızda dolașır, yani ondan ayrılmaz.Birbakhele,șuridebașımızdanelerdönervenelerolur. Birinci mısraın anlamında sırr kelimesini ser okuyarak; senin sevdân bașı bizim bașımızda dolanır diyen ve senin sevdân hevesi bizim bașımızda döner diyen beytinsırrındanhaberdardeğillerdir.2/257.. cÎd΄estuâhir-igüluyârânder-intizâr Sâkîbe-rûy-ıșâhbi-bînmâhumeybi-y-âr Tercüme: Bayramdırvegülmevsiminindesonu,dostlariseiçki bekliyorlar. Ohaldeeysaki,bayramhilâlinișahınyüzüylegör.Herayınhilâliningörüncebirșeye bakmak adettir. Bundan dolayı sakiye tenbihte bulunuyor ki hilâle baktıktan sonra padișahınyüzünebakkibayramhilâlikutluvemübarekolsun.İkincimısraı;eysâkî, ayı padișahın yüzünde gör diye anlamlandıranlar yukarıdaki bilgiden habersizdir. 2/303–304.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Berâh-ımeykedecușșâk-râstder-tekutâz Hemânniyâzkihuccâc-râbe-râh-ıHicâz Tercüme:Hicazyolundahacılarnasılyalvarıpyakarmaylagidiyorsameyhane Tercüme: yolundadaâșıklaroșekildeyalvararakkoșușupdurmaktadırlar. Birincimısradahaleki “râ”ile bildirmeeki“-st”ekinden olușanrâstlafzını müstakil bir kelime zannederek anlamını; așıklar meyhane yolunda doğrusu doğrusu “tek u tâzdadır,yanî,sacyveihtimâmider”diyenlerbeytianlamlandırmadaihtimam(özen) göstermemișlerdir.2/323.(Redd-iȘem΄î)



205

Be-bûy-ıânkibe-mey-hânekûzefiyâbem Revemsebû-yıharâbâtîyânkeșember-dûș Tercüme: Meyhanede bir kadeh șarap bulmak ümidiyle harabatîlerin destisiniomuzumdatașırım. Bûykelimesininburadaümitanlamındaolduğunubilmeyerekbirincimısraın anlamını; o koku ile ki meyhânede bir bardak bulayım șeklinde veren anlamın kokusunualamamıștır.2/374. Hâfızçurehbe-küngure-ikâh-ıvaslnîst Bâ-hâk-iâsitâne-iînderbe-serberim Tercüme: Ey Hafız, mademki kavușma sarayının șerefesine yol yoktur, yani mademkikavușmayaimkânyoktur,ohaldebukapınıneșiğinintoprağıylageçinelim, yanibukapınıntoprağınamülazemetedelim. “Be-ser berîm” geçinelim demektir. İkinci mısraın anlamında; eșiğinin toprağı ile “ömrü bașa iletelim” diyen anlamı bașa iletememiștir. Yine, o kapının eșiği toprağına “baș iletelim” diyen terzîk (saçmasapan) anlam vermede “lâhıka sâbık ve muktedâ olmuș.” Yani ardından gelene rehber olmuș. 2/422–423. Burada Șem΄îdenönce HafızDivanı΄nașerhyazanSürûrîkastedilmektedirkiȘem΄î΄ninyanlıș anlamlarıbüyükorandaondanalıpnaklettiğianlașılmaktadır. Sehersirișk-irevânemser-iharâbîdâșt Geremnehûn-ıcigermî-giriftdâmen-içeșm Tercüme:Șayetciğerkanıgözümdekatılașıpgözyașınaengelolmasaydıseher Tercüme: vaktinde akan gözyașlarım haraplık arzusundaydı, yani așkımı ifșa edip beni âleme rüsvayetmekisterdi. İkinci mısraın anlamını “sabâh cârî yașımıñ harâblıġı bașı var idi” diyen herhalde bu anlamı “âlem-i istiġrâkda” iken söylemiș. “Seher vakti cereyân idici gözyașı beni harâb eylemek hevesini tutdı” diyen mısraın anlamını yerli yerince verememiștir.3/15.(Redd-iSürûrî) Fürûreftez-ġam-ıcıșketdememdemmî-dehîtâkey Dimârez-menber-âverdine-mî-gûyiber-âverdem



206

Tercüme:Așkınınüzüntüsündennefesimçıkmazoldu,benikavușmavadiyle Tercüme: nezamanakadaraldatacaksın.Bendenintikamaldın,demiyorsunkibirparçanefes al,yanirahatet. Birincimısradatâkeyyerineçunneyyazarakanlamında“daldıvebatdıgitdi seniñ cıșkıñ ġamından, benim nefesim urursun ney gibi diyen” söylediklerinin ne anlama geldiğini ancak kendi bilir. “Seniñ cıșkıñ ġamından benim nefesim așağı gitdi” diyen oldukça așağı gitmiș. İkinci mısraın anlamında; “beni helâk eylediñ, dimezsinkinefesyukarıgetürdiyeneyünefesgetürmemiș.”.3/101.(Redd-iȘem΄î) Sitâre-ișeb-ihicrânne-mî-feșânednûr Be-bâm-ıkasrber-âvüçerâġ-ımehber-kon Tercüme:Hicrangecesininyıldızııșıksaçmaz,ohaldeköșkündamınaçıkve Tercüme: ayçerağınıaydınlat. Burada sevgilinin yüzü güneșe benzetilmiștir. İkinci mısraın anlamında “köșküñ damına çık ve ay çerâġın yukarı kıl diyen ve kasrın damına gel ve mâh çerâġınırefceyle,yacnî,sengelmekleañaihtiyâckalmazdiyencindiyyâtsöylemekde cacebbiribirinepeyrevolmușlar.”.3/132. Bâd-ısabâzi-mâhemnâ-gehnikâbberdâșt Ke΄ș-șemsifî΄d-duhâfitetlacmine΄l-ġamâme Tercüme: Tercüme: Saba rüzgârı ansızın sevgilimin yüzünden perdeyi kaldırdı. Sevgilininyüzükabakușlukvaktindebulutunarkasındandoğanbirgüneșgibiortaya çıktı. Birinci mısraın anlamında “bâd-ı sabâ bizden hem nikâb kaldırdı diyen gün gibirûșenhatâeylemiș.”.3/177. Görüldüğügibi“zi-mâhem”kelimesi“zi-mâhem”șeklindeayrıdüșünüldüğü içinböyleaçıkbiryanlıșadüșülmüștür. Tumegerber-lebâbîbe-hevesne-nișînî V΄erneherfitnekibînihemeez-hodbînî Tercüme: Sen șayet bir su kenarında heva ve heves ile oturursan gördüğün bütünfitnelerikendindengörürsün,çünküsuaynagibidir,nevarsaonugösterir.



207

Beytinanlamında“yacnî,bumikdârheveskisukenârındaoturmakdır,fitneye sebebdirdiyen beytiñnetîcesindehaylizahmetçekmișdir vebunetîcedensoñra bînetîceçokkelimâteylemiș.”3/263. Beyti anlamlandırmak için çekilen boșuna zahmetler, ondan sonra da neticesiz,boșbirsürükelimelersöylendiğisöylenerekalayedilmektedir. Kâhel-revîçübâd-ısabâ-râbe-bûy-ızülf Herdembe-kaydusilsileder-kârmî-keșî Tercüme: Tercüme: Saba rüzgârı gibi tembelce, yavaș yürüyenleri zülfünün kokusu sebebiyle her zaman zincirle ișe çekersin. İșten maksat esmesidir, zincirle ișe çekmekten maksat aheste aheste esmesidir, çünkü bağlı ve zincire vurulmuș olan yavaș yavaș hareket eder. Saba rüzgârının hafifçe esmesini eli ve ayağı belki boynu bağlıolanbir kimseninhareketine benzetmiș.Çünküsaba rüzgârıahesteesmesiyle bilinir. Beytin anlamında kâhel-rev bileșik sıfattır, yavaș gidici anlamında, fakat birșeyi zıddıyla ifade etmek itibarıyla burada saba rüzgârı gibi çabuk anlamı kastedilmiștir,yanionungibiseriolanzülfününkokusuileherdemzencirbağıileișe çekersin diyen saba rüzgârının özelliklerinden habersiz birisidir. Beytin anlamında; “bâd-ısabâgibibirkâhil-reviesrârıñeseriilebendidüpherdemișeçekersin,yacnî, ișde anâ șevk virürsin ki anıñ sebebiyle çâpük olur diyen beytiñ macnâsında hayli kâhil-revlik eylemiș. (Redd-i Sürûrî) Beyitten çıkan sonuç șudur ki “tâcata șevk ve sürcati olmayana esrârında șevk ve sürcat virürsin ki tâcata cân u dilden sacy ider diyenesrâr-ıbeytdenbî-haberimiș.”3/280–281.(Redd-iȘem΄î) Edîbçendnasîhatkonîkicıșkme-bâz Kihîçnîstedîbînsühanbe-düstûrî Tercüme:Eyedip,âșıkolmadiyebananasılöğütverirsin,çünkübusözhiçbir Tercüme: kanunnamedeyoktur. İkincimısraınanlamında“egerçiedebdegildirbusözbirvezîrediyenvezîrâ, bu söz hîç bir kânûnda edeb ve mackûl degildir diyen beyte kânûn üzre macnâ virmemișler.”3/329–330.(Redd-iSürûrîveȘem΄îveġayrihimâ) Bi-y-âHâfızbe-cânînpendbi-șnev



208

Kigerez-pâder-uftîbâ-sarâyî Tercüme: Tercüme: Gel ey Hafız, canugönülden benim nasihatimi dinle ki ayaktan düșersenbașaçıkarsın,yaniöğütümütutkidüșüncekalkabilesin. İkinci mısraın anlamında “ki eger ayakdan düșerseñ bașın așaġa gelüp dahi bedter hâle giriftâr olursın diyen bir hâle düșmüșdür, Allâh beterinden saklasun.”. 3/332.(Redd-iSürûrî) Bi-y-âsâkîânrâh-ıreyhân-nesîm Be-mendihkinezerne-mânednesîm Tercüme:Eysaki,geloreyhankokulușarabıbanaverkinealtınkalsın,nede Tercüme: gümüș,yanisarhoșoluphepsinisaçıpsavurayım. İkincimısraınanlamında“bañavirkiolșarâbnezerevenesîmebeñzerdiyen macnâyıeyücebeñzedememiș.”3/432.(Redd-iȘem΄î) Buradafiilinkalmakanlamındaki“mânden”değildebenzemekanlamındaki “mânisten”olduğudüșünülerekbuyanlıșadüșülmüștür. f-TercümeninMuğlâklığıylaİlgiliEleștiriler TercümeninMuğlâklığıylaİlgiliEleștiriler Sûdî΄den önce Hafız Divanı΄na șerh yazanların bazan kullandıkları ifadeden birșeyanlașılmamaktadır.İfadedebirmuğlâklıkvenesöylenildiğininanlașılmaması sözkonusudur. Șarihlerin neden böyle muğlâk ve kapalı bir ifade tarzını tercih ettikleri gibi akla gelebilecek soruya Sûdî΄nin cevabı açıktır: “Macnâ-yı beyte vâsıl olmadıklarındanibhâmeylemișler.”3/277 Bunu șu șekilde yorumlayabiliriz. Șayet beytin anlamını anlașılmamıșsa ifadenin muğlâk olmasına sığınılmalıdır, böylece tercümedeki yanlıșlık kısmen de olsagizlenmișolacaktır. Sûdî bir bașka yerde, bu tarz kapalı anlam verenlere acaba ne demek istiyorsundiyesorulursacevapveremeyipșașkınadöneceklerinidekaydeder.3/59. Yine bunlar bazan o tarzda kapalı, anlașılmaz ifadeler kullanmıșlardır ki manasınıancakkendileribilir,der.2/99–100.



209

Bunlarınbirkısmıcümleanlamlandırılmasıylailgiliolduğuiçincümleanlamı yanlıșlarının içinde zikredilmiștir. Așağıda önce beyitler ve onlara Sûdî΄nin verdiği anlam zikredildikten sonra müphem ve muğlâk ifadeler aynen iktibas edilecek ve onlarayöneltileneleștirilerkaydedilecektir.Birkısımörneklerișunlardır: Dest-keș-icefâme-konâb-ıruhemkifeyz-iebr Bî-meded-isirișk-imendürr-icAdenne-mî-koned Tercüme: Tercüme: Benim yüzsuyumu cefaya mağlup eyleme, yani yüzsuyumu koru. Çünkü bulutun feyzi olan yağmur gözyașımın yardımı olmaksızın Aden incisi yapamaz. Birincimısraınsonunu“zi-feyz-itu”șeklindeyazarakbeytinanlamında“cefâ el çekmesün itme ki benim yanaġım suyu seniñ feyzinden benim gözüm yașı mededsiz dürr-i cAden eylemez diyen macnâsını ancak kendi bilir.” “cefâdan el çekmededigibundanaġrâdır.”.2/99–100.(Redd-iSürûrî) Dâdeembâz-ınazar-râbe-tezervî-pervâz Bâzhânedmegereșnakșușikârîbi-koned Tercüme: Bakıș doğanını bir keklik uçușluya verdim, ta ki o keklik uçușlu bakıș doğanını okusun, yani ona av avlamayı talim etsin. Veya bakıș doğanını bir kekliğinarkasınasaldım,takionaıslıkçalıponuavlasın,çünkübakıșıntesirivardır. İkinci mısraın anlamında “meger ol nazarım bâzını püftere girü okuya ve șikârı eyleye diyen medhûș caceb ne fikirle didi bu sözi.” (Redd-i Șem΄î). Bu beytin anlamında saçma sapan șeyler söyleyenin kabalıklarına itibar edilmesin, çünkü lüzumsuzbașağrısınasebepolur.2/115. Tâsihr-içeșm-iyârçibâzîkonedkibâz Bünyâdber-girișme-icâdûnihâdeîm Tercüme: Acaba sevgilinin gözünün sihri ne oyunlar oynar, ne fitneler koparır, hele biz așk ve sevgi temelini yârin sihirbaz gözünün cilvesine koymușuz, yanionaâșıkolmușuz.



210

Beytin anlamında “yâriñ çeșmi sihri ne caceb oyun ider ki ișin bünyâdını câdûnuñ girișmesi üzre komıșız diyen kimseye sorsañ ne dimekdir, cevâb virmeyüp mebhûtolurdı.”.3/59. Dâremmenez-firâketder-dîdesadcalâmet Leysetdumûcucaynîhâzâlene΄l-calâme Tercüme:Seninayrılığındangözümdesadecegözyașlarımdeğilyüztanedaha Tercüme: așkalametivar. Beytinanlamını“vardırbenimgözümdeanıñfirâkındanyüzcalâmet,degildir bugözümüñyașlarıbañacalâmet,böyletakrîreyleyenvebenanıñfirâkındangözde yüz calâmet tutarım diyen cazîz ziyâde muġlak söylemișler ki macnâsı añlanmaz.” 3/176–177. Diludînreftvelîrâstne-yâremgoften Kimen-isûhte-dil-râtuber-ânmî-dârî Tercüme: Tercüme: Dil ve din cananın așkında gitti, yani telef oldu, ama söylemeye kudretimyokkibenidilvedindenuzaktutarsın,yanibenidildenvedindenettindiye kimseyeifșaetmeyekudretimyok. İkincimısranınanlamında“kibengöñliyanmıșısenañatutarsındiyenveki ben sûhte-dili sen anıñ üzerine tutarsın diyen macnâ-yı beyte vâsıl olmadıklarından ibhâmeylemișler.”3/277.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) g-ÜslupAçısındanEleștiriler ÜslupAçısındanEleștiriler Bu tarz bașlık hakkında topladığımız örneklerde çok ciddi bir anlam farklılıkları görülmemektedir. Sadece dilin kullanımı açısından bir eleștiri söz konusu olmaktadır. Sûdî΄nin kurallara oldukça bağlı bir dil anlayıșına sahip olduğu butarzeleștirilerdenanlașılmaktadır.Geneldebutarzeleștirilerisöylerken“hakk-ı edayı edememiș, garip eda eylemiș” gibi ifadeler kullanır. Kanaatimizce burada eleștiridozubirazașırıyakaçmıștır.Șimdibutarzeleștirilerinbirkısmınabakalım: “Kirâ” “kimin” anlamındadır, “kime” anlamındadır diyen doğru anlamı bilmemiștir.1/77.(Redd-iSürûrî)



211

Burada Sûdî΄nin eklerin fonksiyonları açısından oldukça hassas olduğunu görmekteyiz.Butarzeleștirilermetindesıkçagörülür.Anlamdananlașıldığınagöre kime mecal var yerine kimin mecali var denilmesi gerektiğini söylemiș olmaktadır. Hâlbuki eklerin birbirinin fonksiyonlarını üstlendikleri dillerde sıkça görülen bir durumdur. Zülfeșhezârdilbe-yekîtâr-ımûbi-best Râh-ıhezârçâregerez-çârsûbi-best Tercüme: Sevgilinin saçı bin gönlü saçının bir kılıyla bağladı, bin çâre sahibininyolunudörttaraftanbağladı.Yaniçâreiçinimkânbırakmadı. “Anıñ zülfi biñ göñli bir tel ile baġladı diyen târla mûyı fark eylemez imiș. 1/125. Kılyerinetelsöylenilmesieleștirilmektedir. El-minnetüli΄llâhkider-imeygedebâzest Zânrûkimerâber-der-iûrûy-ıniyâzest Tercüme: Tercüme: Minnet Allah΄ındır ki meyhane kapısı açıktır. Bundan dolayı yalvarmayüzümüzmeyhaneninkapısındadır. Sûdî burada minnet hakkında uzun uzun açıklamalarda bulunduktan sonra șöyledevameder: Ohalde Gülistan΄ınbașınıtercümeederkenminnetHuda΄yademekyanlıștır. Çünkü Allah minnet yani nimet verendir, nimet edilen değil. Bu açıklamalardan sonra anlașılır ki beytin anlamını verirken “Minnet Hudâya ki meyhâne kapusı açıkdır diyenler Mennânı memnûn-ı ΄aleyhden (kendisine nimet verilenden) fark eylememișlerdir.”1/234–235. Burada da dilin kurallarına katı bağlılıktan gelen bir eleștiri sözkonusudur. Dilesnektir,zamanlaeklerdeğișikfonksiyonlarüstlenebilir.MinnetAllah΄ındeğilde minnet Allah΄a demek arasında anlamca büyük bir farklılık olmasa gerek. Sûdî minnet Allah΄a ifadesinden Allah΄a ihsan ve bağıș anlamı çıkarmaktadır. Hâlbuki bağıș ve ihsan Allah΄a değil Allah΄ındır. Minnet Allah΄a diye tercüme edenler ekin böylebiranlamıolduğunukabuletmemektedirlerveonlardaaynıanlamıdüșünerek



212

bu ifadeyi kullanmaktadırlar. Üstelik Sûdî daha önce hem matbu ve hem yazma nüshadagördüğümüzșuifadeleridekullanmıștır: “Minnet Allâha ki dostuñ șermsârı degilim, yacnî, dostuñ makbûli olduġumdansoñradüșmenhernesöylersesöylesün.”1/90. Șayetmatbuveyazmanüshadakiifadelerdizgiveyamüstensihhatasıdeğilse buSûdî΄nineleștirilerindekitutarsızlığıgösterir. cAșıkçikonedgerne-hōredtîr-imelâmet Bâ-hîçdilâversiper-itîr-ikazânîst Tercüme: Âșık melâmet okunu yememeye kadir değil, çünkü hiçbir bahadır kazaokunakarșıkendinikoruyamaz. “cÂșık neylesün yimeyüp melâmet okını diyen ġarîb edâ eylemișdir.”. 1/269. (Redd-iSürûrî) Burada da melâmet okunu yememeye kadir değil ile yemeyip de neylesin arasındaanlamcabirfarklılıkyoktur.Sûdîiseifadeningaripolduğunusöyler. Kademme-nihbe-harâbâtcuzbe-șart-ıedeb Kisâkinân-ıdereșmahremân-ıpâdișehend Tercüme: Tercüme: Meyhaneye ancak edep șartıyla ayak bas, çünkü bu kapının sakinleripadișahınmahremleridir. “Kadem koma meyhâneye edeb șartından ġayriyle diyenler hakk-ı edâyı virmemișler.”1/365–366. Buradadakelimelerindizilișindenbașkabirfarklılıkgörülmemektedir. Ez-dîdehûn-idilhemeber-rûy-ımâreved Ber-rûy-ımâzi-dîdene-bînîçihâreved Tercüme: Tercüme: Yüreğimizin kanı hep gözümüzden yüzümüz üzerine akar. Gözümüzsebebiyleyüzümüzünüzerindennelergider.Yanigönlebelagözdengelir, insanherneçekersegözdençeker. “Gözden göñül kanı dükeli bizim yüzümüz üzre gider diyenler hakk-ı edâyı eylememișler.”1/393.



213

Me-gûdîgerkiHâfıznüktedânist Kimâdîdîmmuhkemcâhilîbûd Tercüme:DemekiHafıznüktedandır, çünkübizgördük,muhkem cahilidi. Tercüme: Hafızburadaburadatevazugöstermektedir. İkinci mısraın anlamında “zîrâ, biz gördük, muhkem bir câhil idi diyen muhkemcâhilâneedâeylemiș.”1/399–400.(Redd-iȘem΄î) Burada tercümede sadece bir kelimesi fazla olarak söylenmiș. Bir kelimesi içinbukadarsertifadeyegerekvarmıacaba? Hevâ-yıkûy-ituez-serne-mî-revedmâ-râ Ġarîb-râdil-iser-geștebâ-vatanbâșed Tercüme: Tercüme: Seniñ kûyunun sevgisi bizim bașımızdan gitmez, çünkü garibin hayrangönlündedaimavatanarzusuolur. İkincimısraınanlamında“ġarîbinhayrângöñlivatanaolurdiyenlerhakedâyı eylememișler.”.2/81.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Buradaüslupaçısındaneleștirisözkonusudur. Dost-râgerser-ipursîden-ibîmâr-ıġamest Gûbi-rânhoșkihenûzeșnefesîmî-âyed Tercüme: Tercüme: Sevgilinin șayet gam hastasının halini sormak arzusu varsa ona söylekihızlısür,çünkühenüznefesigeliyor,yanidahaölmedi. Birinci mısraın anlamında “dosta eger ġam hastasın sormak hevesi var ise diyenler”râekininilgihalianlamındaolduğunubilmiyorlar.(yanidostadeğildostun șeklindeolmasıgerek.)2/123.(Redd-iSürûrîveȘem΄î) Tu-râkihüsn-iHudâ-dâdeestuhacle-ibaht SeninkiAllahvergisigüzelliğinveiyitalihinvaranlamındakibirincimısraın anlamında“sañakiAllâhvirdigihüsnvardırdiyenfâciliyetvemefcûliyetmacnâlarını farkeylemezimiș.2/204. Buradafarksadeceseninyerinesanakullanılmasıdır.



214

Bașka bir beytin ikinci mısraının anlamında, biz bencil kimseyi sevmeyiz yerine sen bencili sevmeyiz diyen eleștirilir ve tariz yolunu bırakıp “tasrîhe sülûk eylemiș.”diyebelirtilir.2/215. Menkimelûlgeștemîez-nefes-iferiștegân Kâlumakâl-icâlemîmî-keșemez-berâ-yıtu Tercüme: Tercüme: Ben ki ferișteler nefesinden melul olup huzursuz olurdum, senin içinhalkındedikodusunakatlanıyorum. Birincimısraınanlamında“benkiferiștelersözindenmelûloldumdiyensözi yerindesöylememiș.”.3/162. Olurdumveoldumfarkındanbașkabirșeygörünmüyor. Hâfızâder-dil-itengetçüfürûdâmedyâr Hâneez-ġayrne-perdâhtefiyacnîçi Tercüme: Tercüme: Ey Hafız, dar gönlüne sevgili yerlești, sen ise gönlünün yabancılardanboșaltmamıșsın,yanine. Farsçada yacnî çi dedikleri yerde Türkçede yani ne derler. O halde ya neyledindiyeanlamverenlereyanineyledindemekgerek.3/201. BuörnekteSûdî΄ninTürkçehususundakihassasiyetigörülmektedir. Mâhîkikaddeșbe-servmî-mânedrâst Âyînebe-desturûy-ıhodmî-ârâst Tercüme: Tercüme: Boyu șüphesiz serviye benzeyen bir ay ayna elinde yüzünü süslüyordu. İkinci mısraın anlamında “eline âyîne kendi yüzini bezerdi diyen macnâyı eyücebezememiș.”3/410. Üslupcihetiyleeleștirisözkonusuolsagerek. −

Sûdî΄ninEle Sûdî΄ninEleștirilmesi ΄ninEleștirilmesi știrilmesi

Yukarıda gösterdiğimiz gibi bu kadar eleștirilerde bulunan bir müellifin eleștirilmesi kaçınılmaz olsa da bunun tek bir örnekli sınırlı olması șașılacak bir



215

durum olsa gerektir. Matbu Șerh-i Divan-ı Hafız eserinin 3. cildinin 57. sayfa kenarında matbu olarak yazılan ifadelerde Sûdî΄nin üslubunun taklit edilmeye çalıșılmasıyla görülen bir eleștiri sözkonusudur. Bu örneği burada zikretmeyi münasipgörmekteyiz: Bâdefigül-reng-itîz-itelh-ihoș-hâr-ısebük Nukleșez-lâcl-inigârunakleșez-yâkût-ıhâm Bâdefide, yâ harf-i vahdet ve hemze harf-i tevessül. Gül-reng sıfat-ı bâde, yacnî,bubeșcibâretbâdeniñsıfatıdır. Birincimısrașöyledeokunabilir. Bâdefigül-rengtîztelhhoș-hârsebük Sûdî badefi bir bade anlamında olduğunu belirttikten sonra bu badenin beș tanesıfatınınolduğunusöyler.Busıfatlar;gül-reng,tîz,telh,hoș-hâr,sebük.Sûdî΄yi eleștirenlerin birinci itirazı ise mısranın yanlıș okunușu hakkındadır. Onlara göre bade kelimesinin sonunda hemzeyle gösterilen vahdet yâ΄sı yok, sadece tamlama kesresini göstermek için konulan hemze vardır ve sıfatlar arasında da atıf vavı olmalıdır.Yanionlaragörebirincimısrașöyleokunmalıdır: Bâde-igül-rengütîzutelhuhoș-hârusebük Anlamcaçokda fazlaaykırılıkgösteren birdurumsözkonusudeğildir. Her iki okunușta da vezin açısından bir değișiklik olmamaktadır. Șimdi Sûdî΄nin verdiği anlamabakalım: MahsûlMahsûl-i Beyit: Tîz, keskin, acı, içmesi güzel ve hafîf ki baș aġrıtmaz, yacnî, humâr virmez, nukli,yacnî,mezesilacl-inigârdandırvenakliyâkût-ıhâmdan,yacnî, meclisiñ bâdesi bir bâde-i gül-reng ve tîz ve telh ve hoș-hâr ve hafîfdir ki humâr virmez ve meclisiñ nukli lacl-i yârdan ve musâhabeti ve hikâyesi yâkût-ı hâmdan, yacnî, erigen yâkûtdan ki murâd șarâbdır. Baczı nüshada yâkût-ı câm, cîm ile, vâkic olmuș,yineșarâbmurâddır. İkincieleștiriisenakleșvenukleșkelimelerininsonudakibitișikzamirinkime aitolduğuhakkındadır.Sûdî΄yegörezamirmecliseaittir,eleștirenleregöreiseșaraba



216

aittir. Bu açıklamalardan sonra matbu nüshada sayfa kenarındaki matbu ifadeye birliktebakalım: Sûdî Efendi tîz ile telh ve hoș-hâr ile sebük beynlerinde vâv yazmayup ve bâdeniñ hemzesini yâ-i vahdet diyüp yine hemze-i tevessüle hamle ve mahsûlinde, tîz,keskinvetelhacıiçmesidimesivenukleșilenakleșzamîrlerinișarâb-ımezkûre göndermeyüp meclise göndermekle meclisiñ nukli lacl-i yârdan ve musâhabeti ve hikâyesi yâkût-ı hâmdan, yacnî, erigen, didigine Hâfız hayâtda olsa yüreginiñ yaġı erir.3/57 BuradaüslupbakımındanSûdî΄degörülenbirhususkarșımızaçıkmaktadır.O da șudur; yanlıșın yapıldığı veya tercümede geçen bir kelime kullanılarak eleștiri yapılmaktadır. Sûdî΄yi eleștirenler onu kendi silahıyla vurmak istemektedirler. Metinde erimek fiili geçince tenkitte de Hafız hayatta olsa yüreğinin yağı erir denilmișolmalıdır. Eseribaskıyahazırlayanlarüçciltlikbirmetindesadecebunubulabilmișlerse Sûdî΄nin 1000΄den fazla yerde eleștiri yaptığı dikkate alınınca bu Sûdî açısından son derecebüyükbirbașarıgöstergesiolmalıdır. 2.HAFIZHAKKINDAKİELEȘTİRİLERİ 2.HAFIZHAKKINDAKİELEȘTİRİLERİ a-ÖVGÜ ÖVGÜ Sûdî șerhin muhtelif yerlerinde Hafız΄la ilgili övgü dolu ifadeler kullanır. Bunlarıșöylecekategorizeedebiliriz: 1.HerkesinHoșunaGitmesiveVecizOlması 1.HerkesinHoșunaGitmesiveVecizOlması ması Șerhin hemen bașında Hafız hakkında bilgi verirken onun șiirlerindeki bu özellikșuövgüdoluifadelerlevurgulanır: Hafız΄ın șerefli ismi Șems Muhammed΄ddir, meșayih arasında namı “lisanu΄lgayb”ve“tercümanu΄l-esrardır.”Terütazeveorjinalșiirlerineölümsüzlüksuyugıpta etmekte,fikirlerindendoğankızlarisecennetekihurilerikıskandırmaktadır.Avamın zevk alma hissini sağlam sözlerle tatlandırdığı gibi, seçkinlerin ağızlarını da açık manalariledoldurmuștur.Bundandolayısözünsadecezahirinianlayanlaronuașina



217

kabul ettikleri gibi, kelamın iç anlamlarına nüfuz edebilenlerin gözünün parlaklığı onun șiirleriyle ziyadeleșmiștir. O sözden anlayan herkesin kendi haline uygun söz söylemiș, herkes için ince ve garip manalar ortaya dökmüș, az bir söz içerisine çok anlamlaryerleștirmiștir.1/2. 2.BazıGazellerininMucizeDerecesindeOlması 2.BazıGazellerininMucizeDerecesindeOlması Hafız΄ın bazı harflerin kafiyesindeki șiirlerinin güzel bazılarında ise çok yüksek bir tarzda yazıldığını belirtirken bazılarının benzersiz bir tarzda, nerdeyse mucizeolacakșekildeyazıldığınıșuifadelerlebelirtir: Hafız΄ın “΄ayın, fe, kaf, kef, lâm” harfinde yazdığı gazeller diğer harflerdeki gazellerinden daha yüksektir. Geri kalan kısmı en yüksek bir mertebededir. Kimi mucizeliksınırında,kimisiisemucizeolmayayakınbirtarzdayazılmıștır.1/53. 3.BeyitlerindekiMuhayyellik 3.BeyitlerindekiMuhayyellik Bazıbeyitlerdegiriftveiçiçehayallerkarșımıza çıkarvebunlarșiire ayrıbir güzellikvederinlikkatar.Sûdî΄ninHafız΄ınmuhayyelbeyitlerindendirdediğibeyitise șöyledir: Habâb-râçûfutedbâd-ınahvetender-ser Külâh-darîșenderser-ișarâbreved Tercüme: Hababın bașına kibir ve gurur düșerse onun külahdarlığı ve saltanatıșaraphevasındagider,yanitamamolur,yaniömrüçokdeğil,fenasıhemen varlığının ardındadır. Bunun sebebi de kibir havasıdır. Burada kibri terk etmeye tenbihvar. Habab sadece șarabın üzerinde değil suyun üzerinde de olur. Ama Hafız șarapla daha çok birlikte olduğu için onu zikretmiștir. Hababın olușmasına sebep rüzgârdır. Rüzgâr suyun içine girince suyu kabartınca kabarcık ortaya çıkar. Sonra rüzgârhareketedincekabarcıkçatlarveiçindekihavadıșarıçıkar.Hafız΄ınbubeyti muhayyelbeyitlerdendir.1/396. 4.Dilinin 4.DilininAnlașılır DilininAnlașılırlık AnlașılırlıkveSade lıkveSadeliği veSadeliği liği



218

Hafız șiirinde ince hayaller bulunduğu ileri sürülerek kendisini eleștirenlere cevap olarak yazdığı beyit Sûdî tarafından yorumlanırken onun șiirlerinin yanlıș yorumlanmadıkça gayet açık ve anlașılır olduğu belirtilir. Bu beyit ve Sûdî΄nin yorumușöyledir: GoftîkiHâfızînhemereng-ihayâlçîst Nakș-ıgalatme-hânkihemânlevh-isâdeîm Tercüme: Tercüme: Dedin ki ey Hafız, șiirindeki bu kadar renk, yani bu kadar ince hayal nedir. Cevaben șöyle der: Yanlıș okuma biz bildiğin gibi sade (anlașılır) bir levhayız, yani șiirlerimi yanlıș yorumlamayınca hayal bulamazsın, belki sade ve anlașılır bir söz bulursun. Yani ben șiirde Kemâl-i Hocendî gibi hayal sahasına dalmamıșımki manası zor anlașılsın, belki benim șiirim sadedir, herkes anlayabilir. 3/84. 5.TeșbihlerindekiOrjinallik 5.TeșbihlerindekiOrjinallik Hafız΄da kendinden önceki șairler tarafından kullanılmayan, ilk defa onun șiiriyle ortaya çıkan orjinal teșbihler Sûdî΄nin dikkatinden kaçmaz. Bu husustaki ifadelerișöyledir: Șairler feleği yıldızlarla gırbâl΄e (kalbur) benzetmișlerdir, fakat feleğin eleğe teșbih edildiği șimdiye kadar görülmemiștir. Burada kalbur kelimesi ile elek kelimesininfarklıolarakkullanıldığıanlașılmaktadır. Sipihr-iber-șodepervîzenîsthûn-efșân Kirîzeeșser-iKisrâvütâc-ıPervîzest Tercüme:BuyücefelekkansaçanbirelektirkidöküntüsüKisranınkellesive Tercüme: Pervizin tacıdır, yani felek ekâbiri ve sultanları esirgemez, ne küçüklere ne de büyüklereitibareder.1/161 Dil-imenez-heves-ibûy-ıtueymûnis-icân Hâk-râhîstkider-pây-ınesîmüftâdest Tercüme: Tercüme: Ey can eğlencesi, gönlüm senin kokunu arzuladığından rüzgârın ayağınadüșen(önünekatılan)biryoltoprağıyanitozdur.



219

Dili hâk-râha yani toza teșbih etmek șimdiye kadar ișitilmemiș ve görülmemiștir ve aralarındaki cihet-i câmi΄a (benzetme yönü) da bilinmiyor. Ama âșığıngönlününziyadekararsızlığınıbeyanetmekiçinonutozabenzetmiștir.1/98. Der-ham-ızulf-ituânhâl-isiyehdânîçîst Nokta-idûdekider-halka-icîmuftâdest Hafızbubeyitteorjinalbirteșbih(teșbîh-ihâs)yapmıștır. Tercüme: Tercüme: Senin zülfünün büklümünde olan o siyah ben nedir? Bu sorudur, șöyle cevap vermektedir: Cim harfinin halkasına düșmüș bir mürekkep noktasıdır. Yanisevgilininzülfününkıvrımındaolanbentıpkıcîmharfininhalkasınınortasında olansiyahnoktagibidir.1/97. Șâhâmubeșșirîzi-behiștemresîdeest Rızvân-serîrhûrveșuselsebîl-mûy Tercüme: Ey padișah, bana cennetten bir müjdeci geldi. Rızvan serirli, yani murassavemücevherseririvarkibenimmaariflesüslügönlümdür,cennethurisigibi makbul ve saçı uzun ve zincir șeklinde, yani șiirim zincir saçlı dilbere benzer. Yani cennetgibitabiatımdanbirlatifgüzelebenzerșiirgeldi.3/386. Selsebîl-mûy selsebil saçlı demektir. Hafız bu teșbihte muhteri΄ (ilk olarak bunu kullanan)΄dir, çünkü kimse saçı suya benzetmemiștir. Olsaydı Enis-i Ușșak sahibi bunu zikrederdi. Selsebil-mûy kıvrım ve zincir șeklinde olan saçtır, çünkü su aktığındazincirșeklinialır. BirdeHafız΄ınnazikbirbeytidiyekayıtdüștüğüșubeytebakalım: Sâye-iserv-ituber-kâlebemeycÎsâ-dem cAks-irûhîstkibercazm-iremîmuftâdest Tercüme: Tercüme: Ey İsa nefesli sevgili, senin boyunun gölgesi çürümüș kemikler üzerinedüșenbirruhunyansımasıdır. Hafız kendi varlığını çürümüș kemiğe, cananın boyunun gölgesini ruhun yansımasınabenzetmiș.Buteșbihcananınruholmasınıgerektiriyor.Hazret-iİsa΄nın lakabıdaRuhullah΄tır.Hazret-iİsa΄nınzikredilmesiölüleridirilttiğiiçindir.1/98.



220

6.BeyanındakiBüyü 6.BeyanındakiBüyü Hafızbirbeyittebirtürbüyüdenbahseder.İfadeokadargüzelvebüyüleyici olmuștur ki Sûdî bu tarz ifadenin kendisini “garip (benzersiz) bir sihir” olarak niteler.BeyitveSûdî΄ninverdiğianlamșöyledir: Der-nihân-hâne-icișretsanemîhoșdârem K΄ez-ser-izülfuruheșnacl-ider-âteșdârem Tercüme: Tercüme: İșret nihânhanesinde bir güzel sevgilim vardır ki zülfü ve yanağı sebebiyleateșüzerinena΄ltutarım. Na΄l-i der-âteș sihir türlerinden biridir. Bir kimseyi bir kimseye âșık edip gönlünesevgiateșidüșürmekisteselerna΄linüzerineSüryanicebazıisimleryazarlar ve onu ateșe bırakırlar ve bazı dua cümleleri okurlar. O da derhal âșık olup gönlü niyet edilen kișiye meyleder. Sûdî beyte böylece anlam verdikten sonra sihir gibi etkili olan ifadedeki büyüleyici özelliği șu cümleyle belirtir: Garip sihirlerden birisi budurkibubeyittezülfünkılabınına΄levecananınyanağınıateșebenzetmiștir.3/31. 7.DiğerȘairlerle 7.DiğerȘairlerleMukayese irlerleMukayese Mukayese Șairlerin kendisini diğerșairlerle mukayese etmesi yaygın bir gelenektir. Bu mukayesede șair bazen kendisinin üstünlüğü bazen da mukayese ettiği kișinin üstünlüğünü vurgular.  Hafız da bu geleneğin dıșında kalmamıștır. Kendisini bazı șairlerlemukayeseetmiștir.Sûdîhembubeyitlerinșerhindehemdeböylebirșeysöz konusu olmadan yeri geldikçe diğer șairlerle Hafız΄ı mukayese eder ve bir takım hükümlerverir. Arıca Sûdî bazı șairlerin gerçekten büyük olabileceklerini fakat Hafız΄la mukayeseedilincebubüyüklüklerinfazlabirdeğerifadeetmediğiniașağıdakibeytin șerhindeșuifadelerlebelirtir. Hasedçimî-berîeysüst-nazmber-Hâfız Kabûl-ihâtırulutf-isuhanHudâ-dâdest Tercüme: Tercüme: Ey șiiri kalitesiz olan, niye Hafız΄ın șiirlerini kıskanıyorsun. Sözün latifolmasıvegönüllereetkiyapmasıAllah΄ınbirlütfudur,banaovermiștir.



221

Sûdîșöylebiraçıklamagetirir:BubeyitHafız΄ınșiirlerinehasetedenbirinin varlığını gösterir. Onun șiiri gerçekten kalitesiz olmayabilir, Hafız΄a kıyasla șiiri düșük ve değersiz olmuștur. Hafız nazımda en yüksek tabakada olduğu için kıskanılmasıkaçınılmazdır.Çünküfaziletsahiplerihasettenkurtulamazlar.1/96. ȘimdihemHafız΄ınkendisinidiğerșairlerlemukayeseettiğișiirlerineSûdî΄nin yaptığı açıklamaları hem de Hafız tarafından yapılmayan fakat Sûdî΄nin ortaya koyduğumukayeselerișușekildesıralayabiliriz: a)Zahîr΄leKar a)Zahîr΄leKarșılaștırılması ΄leKarșılaștırılması șılaștırılması Așağıdaki beyitte Hafız kendi șiirini Zahîr΄in șiirinden üstün tuttuğunu görmekteyiz. Sûdî beytin șerhinde bu görüșü destekler ve bazı açıklamalarda bulunur.BeyitveSûdî΄ninifadelerișöyledir: Çicây-ıgofte-iHâcûvușicr-iSelmân΄est Kișicr-iHâfız-ımâbihzi-nazm-ıhûb-ıZahîr Tercüme:Hacu΄nunsözüveSelman΄ ınșiirininnazmınaneitibarolurki.Bizim Tercüme: Hafız΄ımızınșiiriZahîr΄ingüzelșiirindendeüstündür. SûdîHafız΄laZahîr΄ikarșılaștırarakșöyleder:Hafız,Zahîr΄inșiiriniSelman΄ın ve Hacu΄nun șiirine tercih eder. Selman΄a șair-i sahir (büyüleyici șair), Hacu΄ya da nahl-bend-i șuara-yı Acem demișler. Gerçek șu ki Zahîr΄in kelamında olan büyüleyicilikvesafabașkabirșairinsözündegörülmez.Bütünșiirtürlerindeöncelik kazanan Mevlânâ Câmî΄nin șiiri bundan müstesnadır. Netice olarak Hafız΄ın șiiri Zahîr΄inșiirindenüstündür,çünküsırfirfandır,Zahîr΄inșiiriisesırfmecazdır.2/315. b)NizamîileKarșılaștırılması b)NizamîileKarșılaștırılması HafızkendișiirininNizamî΄denüstünolduğunubelirttiğibeyitteSûdîHafız΄ın șiirlerinin“selisveâbdâr;akıcıveorjinal”,Nizamî΄ninșiirlerininisemün΄akidvetâbdâr;kapalıvedüğümlü”oduğunubelirterekHafız΄ıngörüșünüdestekler. Çusilk-idurr-ihoș-âb΄estnazm-ıpâk-ituHâfız Kigâh-ılutfsebakmîberedzi-nazm-ıNizâmî



222

Tercüme:EyHafız,senintemiznazmınterütazebirincidizisigibidir,Çünkü Tercüme: lütuf vaktinde Nizamî΄nin nazmından sebak iletir, yani ondan evladır. Çünkü senin nazmınselisveabdardır,Nizamî΄ninisemün΄akidvetâb-dârdır.3/217 c)KâtibîileKarșılaștırılması c)KâtibîileKarșılaștırılması Sûdî, divanının bașına Yezid bin Muaviye΄nin șiirinden bir mısra aldığı için Hafız΄ıeleștirenKâtibîileHafız΄ımukayeseederekKâtibî΄ninșiirlerininsanatkârane ve muhayyel olduğunu, fakat Hafız΄ın șiirleri gibi huzur ve șevk verici olmadığını vurgular. Ân-râkihânîüstâdgerbi-nigerîbe-tahkîk Sancat-ger΄estlîkinșicr-irevânne-dâred BubeytYezîd΄inșiirinidivanınınbașınaaldığıiçinHafız΄ıayıplayanKâtibî΄ye tarizdebulunmaktadır.Sanatgerșiirsanatlarındamaharetlidemektir. Tercüme:Üstadvemahirdediğinșairidikkatlibirgözleincelersengörürsün Tercüme: kigerçiosanatkârdır,yanișiirsanatlarındamahirbirisidiramașiiribenimșiirimgibi akıcı ve selis değildir. Gerçekten Kâtibî΄nin șiirleri sanatlı ve muhayyeldir, özellikle mesnevilerinde bu husus daha așikâr olarak görülür. Fakat Hafız΄ın șiiri gibi huzur bahședicivecanarttırıcıdeğildir.2/35. d)AsafîileKarșılaștırılması d)AsafîileKarșılaștırılması Sûdî΄nin Șerh-iDivan-ıHafız΄da ençok iktibasta bulunduğu șairlerin bașında Âsafî gelmektedir. Hafız kendisini Âsafî ile mukayese etmemiștir, fakat Sûdî yeri geldikçe Hafız΄ın șiirlerini onun șiirleriye mukayese eder ve muhhayyel olması bakımındanAsafîtarzıylayazıldığınıbelirtir.Sûdî,Âsafî΄ninașağıdakibeytiniiktibas ettikten sonra beyit hakkında “muhayyel ve nazirsiz beyitlerin serdarlarındandır” ifadesinikullanır. Ġam-ıtuder-dilupîçîdedûd-ıâhbered Çümâr-ıgenckigencîne-rânigehdâred Tercüme: Senin üzüntün gönülde bir hazine gibi, tıpkı hazineyi bekleyen yılanabenzerșekildekıvrımkıvrımdumançıkarıyor.



223

Asafî΄nin divanında muhayyel ve nazirsiz beyitler çoktur, ama bu beyit serdarlarındandır.1/152. Sûdî Hafız΄ın bazı beyitleri için tarz-ı Asafîce ibaresini kullandığını görmekteyiz. Gehâhkeșemez-dilugehtîr-itueycân Pîș-ituçigûyemkiçihâmî-keșemez-dil Tercüme:Dilimdenzamanzamanahçekerim,zamanzamandaseninokunu. Tercüme: Eycan,seninyanındagönüldennelerçektiğimine(niçin,nasıl)diyeyim. Gönülden neler çekerim dediği iki anlamdadır. Birisi gönül sebebiyle neler çekerim demektir, diğeri gönlün içinden neler çekerim anlamındadır. İyidüșün, bu beyitAsafîtarzında(tarz-ıAsafîce)yazılmıș.2/411. 8.Gazeldeki 8.GazeldekiÜstad kiÜstadlığı Üstadlığı lığı Her șairin daha bașarılı olduğu bir șiir vadisi vardır. Büyük șairlerin bütün nazım șekillerinde yazdığı șiirlerin büyük olması gerekmez. Hafız΄ın bașarılı olduğu nazımșekliisegazeldir.Kasidesahasınınserdarlarıbașkalarıdır.Sûdîdebuhususu șu ifadelerle belirtir: “Hâsılı Hâceniñ hüneri hemân gazeldedir, kasîde-gûyluk ġayrılaramüsellemdir.”2/277–278 9.AtasözüNiteliğindekiBeyitleri 9.AtasözüNiteliğindekiBeyitleri AtasözüNiteliğindekiBeyitleri Hafız΄ınbazıșiirleriatasözügibidillerdedolașmaktadır.ButarzbeyitleriSûdî yeri geldikçe belirtir ve irfan sahiplerinin dillerinde dolaștığını vurgular. Bir kısım örneklerișunlardır: Ġulâm-ıhimmet-iânemkizîr-içarh-ıkebûd Zi-herçireng-itacallukpezîredâzâdest Tercüme:Bugökkubbeninalındailgirenginikabuledenherșeydenazadve Tercüme: hürolankimseninkölesiyim.Yanidünyacihetiyleilgialanınagirenșeylerdengönül bağınıkesenlerinkölesiolayım.



224

Sûdî beytin anlamını verdikten sonra gazelin tamamı hakkında bu gazel Hafız΄ın “bülend” gazellerinden olduğunu belirttiken sonra beyit hakkında șunu söyler:“Bubeytehl-iirfânarasındadarb-ımeselhükmündedir.”1/93. Sûdî΄ninsonderecelatiföğütüiçerdiğinisöylediğibeyitșudur: Tâc-ıșâhîtalebîcevher-izâtîbi-numây V΄erhodez-cevher-iCemșîduFerîdûnbâșî Tercüme: Eger devlet ve saadet tacı istersen kendi sahip olduklarını ve yeteneklerinigöster,ondansonradaisterCemșidveFeridununoğluol,isterolma, farketmez.Yanisoyunuvenesebinideğildekazandığınmarifetvekemalatıgöster. Çünkünesepleöğünmekkișiyifaziletsahibiyapmaz.3/206. 10.ȘiirlerindekiUlviyeti 10.ȘiirlerindekiUlviyeti ȘiirlerindekiUlviyeti Șairler kendi șiirlerini övererken bazen aklın kabul edemeyeceği tarzda mübalağalı ifadeler kullanır. Hafız bir beyitte kendi șiirini meleklerin ezberlediğini söylediğindeSûdîbununbirmübalağaolmadığınıHafız΄ınrüyadaveyakeșfenbunu görmüșolabileceğinihatırlatır. Subh-demez-carșmî-âmedhurûșîcaklgoft Kudsiyângûyîkișicr-iHâfızezbermî-konend Tercüme: Sabah vakti arș canibinden bir coșku gelirdi, aklım bana dedi ki, sankimeleklerHafız΄ınșiiriniezberediyorlar. Burada Sûdî șöyle bir kayıt düșer: Șairlerin bu tarz sözleri iddiaî olur, ama Hafız΄ınbudurumukeșfenveyarüyadagörmesimümkündür.1/344. 11.Hafız΄ .Hafız΄ınİfadelerininİyiyeYorumlanması ınİfadelerininİyiyeYorumlanması BuradailkbakıștaolumsuzgörünenbazıifadelerinSûdîtarafındannasıltevil edilmeye çalıșıldığına bakacağız. Șüphesiz ki Sûdî Hafız hakkında beslediği iyi görüșler ıșığında beyitleri yorumlamaya tabi tutmuștur ve bu gayet normaldir. Bașkalarınınbugörüșlerekatılıpkatılmamasıayrıbirkonudur. Ântelh-veșkisûfîummu΄l-habâyiseșhând



225

Eșhâlenâveahlâminkubleti΄l-cizârâ Tercüme:Sûfîninkötülüklerinanasıdiyeadlandırdığıoacıgibiolanșeyyani Tercüme: șarapbizekızoğlanlarbûsesindendahalezzetlivetatlıdır. Beyte bu șekilde anlam verdikten sonra Sûdî șunları da ekler: Bu beytin șairler dili üzerine anlamı böyledir. Fakat gerçek anlamı ise șöyledir. Burada sûfî kelimesi ile Hazret-i Peygamber kastedilmektedir. O zaman anlam șöyle olacaktır: Hazret-i Peygamberin içki için ümmü΄l-habayis (bütün kötülüklerin anası) demesi bizekızlarınbûsesindendahalezzetlivetatlıdır,yanionunhersöylediğisözgüzelve tatlıdır,budatatlıdır.1/28–29 Mey-hârevuser-geștevurindîmunazar-bâz V΄ânkeskiçumânîstderînșehrkudâm΄est Tercüme: Tercüme: Hem içki içeriz, hem hayran ve bașı dönmüșlerdeniz, hem rindiz, hem de her gördüğünü seven așığız. Bizim gibi olmayan bu șehirde kim varmıș acaba? Sûdîbuanlamdansonrașukaydıdüșer:Maksadıșehrininfasıklarınatarizde bulunmaktır, yoksa kendisi bu tarz nefsanî arzulara uymaz, çünkü kendileri ehlullahdan olan șerefli bir varlıktır, böylelerden șer΄-i șerîfe muhalif (İslâmın yasakladığı)birdavranıșgörülmesimümkündeğildir.1/101. Nemenzi-bî-camelîder-cihânmelûlemubes Melâlet-iculemâhemzi-cilm-ibî-camelest Tercüme: Dünyada iyi iș yapamamakdan sadece ben muzdarip değilim, âlimlerindeamelsizilimdendolayıhallerimuzdaripvegönüllerikırıktır. Sûdî beyte bu șekilde anlam verdikten sonra șunları ilave eder: Ameli terk ettiklerinden dolayı âlimlere tarizde bulunmak için Hafız kendini ameli olmayan grubuniçinedâhiletmiștir.1/131. cİyânne-șodkiçirââmedemkucâbûdem Dirîġuderdkiġâfilzi-kâr-ıhîștenem Tercüme:Bilmiyorumkidünyayaniçingeldimvebundanönceneredeidim. Tercüme: Yazıkkikendiișimdengafilim.



226

Sûdîșunuekler:Hafıztecahül-iariftebulunmaktadır,yoksakendisievliyadan saadetsahibibirisidir.3/4. 12.Hafız΄la .Hafız΄laİlgiliMenkıbe ΄laİlgiliMenkıbe İlgiliMenkıbe Sûdî bazı beyitlerin șerhinde Hafız΄ın manevi șahsiyetini belirginleștiren menkabelere de atıfta bulunmaktadır. Bu tarz menkabe așağıdaki beyitte görülmektedir: Kademdiriġme-dârez-cenâze-iHâfız Kigerçiġark-ıgünâhestmî-revedbe-behișt Tercüme: Ey zahit, Hafız΄ın cenazesine katılmakta ayağına engel olma, yani cenazesinekatıl,çünküohernekadargünahabatmıșisedecennetegidiyor. Șöylebirmenkabeanlatılır: Hafız΄ı hayatta iken eleștiren, ona ta΄nda bulunan birisi varmıș. Hafız vefat edice cenazesine katılmak istememiș ve katılmak isteyenlere de engel olmuș. O mecliste bulunan ve Hafız΄ı sevenlerden birisi ona der ki, Hafız șöyle bir iddiada bulunmuș ki, benim divanımı hangi niyetle açarsanız o durumla ilgili size bir șeyler söyler.Ohaldegelindivanındanrastgelebiryeraçalım,bakalımHafızbudurumiçin neler söylüyor. Muarız kiși bu teklifi kabul eder. Divanını açtıklarında Allah΄ın emriyle bu beyit karșılarına çıkar, o zat da tevbe edip hazır olan cemaatla birlikte Hafız΄ıncenazesineiștirakeder.1/171. b-YERGİ YERGİ 1.ÜslupAçısındanEleștirmesi 1.ÜslupAçısındanEleștirmesi Divan sahibi olan șairler geleneğe uyarak alfabenin bütün harfleriyle gazel yazmıșlardır.Herharftekafiyebulmak,bulunsabileșiiriyetvasfınıkorumakzorbir șeyolsagerektir.ZatenSûdîbuișinzorluğunubelirtirveçoknadirkișilerinbuișin üstesinden gelebildiğini ifade eder. Șöyle der: Gazelde alfabenin bütün harflerinde aynıgüzellkteșiirsöylemeksadeceMollaCâmî΄yemahsustur.1/53. ȘimdiHafıziçinsöylediklerinebakalım:



227

Daha önce de zikrettiğimiz gibi Hafız΄ın bazı harflerde yazılmıș gazelleri oldukça“süstûvâhî”dir.Budörtgazelonlardandır.1/293–294. Bu dört gazel cîm harfinde yazılan bir gazel, râ harfindeki iki gazel ve tı harfindekibirgazeldir. Bașkabiryerdeisekafiyeolanhangiharflerdebașarısızolduğunubelirtirken buharflerin“bâkâfiyesindesâ-imüsellesevecîmvehâvehakâfiyesindevâkicolan gazeller”olduğunusöylervebugazelleriçin“ġâyetlesustvevâhîvâkicolmuș”(1/53) ifadesinikullanır. Beharfinde4,eharfinde1gazelolduğunudikkatealdığımızdatoplam573 gazele kıyasla bunlar son derece küçük bir rakamdır ve Hafız΄ın gazeldeki büyüklüğünügösterir. Bir bașka tenkit ise kasideler hakkındadır. Bir beyte farklı nüshalara göre anlam verdikten sonra hiçbirisinin tabiata hoș gelmediğini söyleyerek bașka bir nüshanın olması lüzumunu hatırlatır, fakat șu hususu da eklemeyi ihmal etmez. Hafız΄ın hüneri sadece gazellerinde bulunur. Kaside vadisi bașkalarınındır. 2/277– 278. İrticalensöylenengazellerindebașarısızolduğunuifadezımnındadaHafız΄ı eleștirir ve böyle gazellerin fazla edebî bir değerinin olamıyacağını hatırlatır, șöyle der:“ “Hâcebugazelimeclis-imezkûrdebedâhetlesöylemișdir.Olcihetdendirkisâfir “ gazellerindeolançâșnîbugazeldeyokdur.”3/58 2.KafiyeAçısındanEleștiriler 2.KafiyeAçısındanEleștiriler Gazeldeaynıkafiyenintekraredilmesidurumundafesad,ayıp,ayb-ıfahișgibi kelimelerkullanır,hattaböyledurumlardanbirindeherhaldeHafız΄ınbunuayıkiken değildesekrhalindesöylemișolabileceğinisöyleyerektarizdebulunur.3/345 Bu tarz eleștiri oklarının yöneltildiği gazelin kafiyeleri hakkında șunları söyler:



228

“Bugazelinkâfiyesibașdanbașafâsiddir,zîrâharf-irevîsiyokdur.Harf-irevî kâfiyedeolanelfâzıñharf-iahîr-iaslîsidirvehurûf-ıkâfiyeniñaslıdırkiansızkâfiye olmaz.Ammâsâyirhurûfkâfiyeolmasaolur.”1/69–70. Konuyabirazdahayakındanbakalım: Redif olan ûst΄tan önce gelen kelimelerin sonu te harfiyle bitmektedir, ama Sûdî bu harfin asli harf olmadığını dolayısıyla kafiye olamayacağını söyler. Mısra sonları muhabbet-i ûst, talcat-i ûst, minnet-i ûst șeklinde devam etmektedir. Sûdî șöyle der: Hafız΄ın bu gazelinde revî harfinin “te” olması mümkün değildir, çünkü elimenin aslî harfi değildir. O halde kafiye için gerekli olan aslî harf muhabbet kelimesinde“be”,tal΄at kelimesinde“ayın”ve minnetkelimesinde“nûn”dur.Diğer kelimelerdebunlarakıyasedilebilir.1/69–70. Burada çok fazla kuralcılığın hüküm sürdüğünü görünce Saib-i Tebrizî΄nin kendișiirineyapılanbiritirazüzerinesöylediğișusözühatırlamamakmümkündeğil: “Șicr-imerâbe-medresekiburd”;yanibenimșiirimimedreseyekimgötürdü? Birdekafiyeayıplarınınenbüyüklerindenbiriolduğunuzikrettiğișucümleye bakalım. Egerçiikitarîklebilekâfiyeîctâ-yıcelî,yacnî,șâyegânkabîlindendirkiekber veaczam-ıcuyûb-ıkâfiyedendir.1/102. KafiyetekrarıHafız΄ınsarhoșkenyapabileceğișeylerdenayılmaktadır: Bu gazelde kafiye mükerrer, bunu herhalde sekr halinde söylemiș, sahv halindeolsasöylemezdi.3/345. a)AdıKonulmamıșKafiyeAyıbı a)AdıKonulmamıșKafiyeAyıbı SûdîHafız΄ınbirgazelindeadıkonulmamıșbirkafiyeaybından(cuyûb-ıġayr-i mulakkabe)bahseder.Beyitșöyledir: Salâh-ıkârkucâvumen-iharâbkucâ Bi-bîntefâvut-irehk΄ez-kucâsttâ-be-kucâ “Bu matlacıñ mısrâc-ı sânîsiniñ kâfiyesi cuyûb-ı ġayr-i mulakkabedendir. Okudukdabâsâkînokunupammâkitâbetdekucâyaimlâolmaklâzımdır.”



229

Buradakucârediftir,kendindenöncegelenbeharfininkafiyeolabilmesiiçin sakin okunması gerekmektedir. Gazelin bütün beyitlerinde “rebâb kucâ, nâb kucâ gibi...” “be” harfi sakin okunmaktadır. Yalnız matla beytinin ikinci mısraında ise durumfarklıdır,tâ-be-kucâșeklindedir. b)KafiyeTekrarıAyıbıNasılHafifleștirilebilir? b)KafiyeTekrarıAyıbıNasılHafifleștirilebilir? Sûdî΄nin bu husustaki önerisi gazelde beytin yerinin değiștirilmesidir. Șöyle der: “Enderân mevkib ki ber-pușt-i sabâ bendend zeyn” beyti bu beyitten önce yazılmaldır. Yine “Șeh-suvâr-i men” beytini mahlas beyitinin üstünde yazılması gerekir.Bușekildeyazılıncakafiyetakrarıkusuruçokaçıkdeğilbirmiktardahagizli olabilir. Kendisinin șerhte böyle yapmamasına gerekçe olarak șunları söyler: Biz sonradanfarkınavardık,yoksaihmaletmezdik.1/79 3.AnlamAçısındanEleștiriler 3.AnlamAçısındanEleștiriler BeytiniçeriğininHafız΄ıniçdünyasınıyansıtmadığı,hattatersiolduğu,birde bilgivegrameryanlıșıbulunduğudurumlardabutarzeleștirilerdebulunulur.Sınırlı sayıdaörneklerivardır. Hâfıznehadd-imâstçunînlâfzâzeden Pâyez-kilîm-ihîșçirapîșterkeșîm Tercüme: Ey Hafız, böyle iddilarda bulunmak bizim haddimiz değildir, ayağımızı niçin yorganımızdan fazla uzatıyoruz. İkinci mısranın bir darbımesel olduğunu belirttikten sonra șunları ekler: Hâce bu gazeli sekir halinde iken söylemiștir,ayıkikenbutarzifadelerkullanmaz.3/52. Bașkabirbeyit; Bâġ-ımerâçihâcetservusanevber΄est Șimșâd-ısâye-perver-imâez-kikemter΄est Tercüme: Tercüme: Gönül bahçemin servi ve sanevbere ne ihtiyacı olabilir ki, bizim gölgedebeslenmișșimșadımız,yanicananımızkimdeneksiktir.Yanibizimsevgilimiz servidenvesanevberdendahayücedir.



230

Sûdîbuanlamıverdikensonrasevgiliiçinkimdeneksiktirdenilmesindehayli “kemlik” olduğunu belirtir ve șöyle denilmesinin daha doğru olacağını söyler: “Șimșâd-ı sâye-perverem ez-her dû bihterest” , yani gölgede beslenmiș șimșadımız her ikisinden de daha iyi ve güzeldir. Fakat bu takdirde de kafiyenin “șayegân” denilenbüyükkafiyeayıplarındanbiriyleilletliolacağınıbelirtir.1/102. Bașka bir beyitte harâc-ı Mısr geçmesi üzerine șunları söyler: Hafız΄ın Mısır haracı diye söylemesi kıyas ve tahminîdir. Âlimlerin çoğunluğuna göre Mısır sulh yoluyla fethedilmiștir. Hatib-i Bağdadî΄nin tarihinde șöyle nakledilir. Lebt Mısır arazisindenbirmiktararazisatınalıpvakfetti.Bazıbilginlerİmam-ıȘafiî΄ninMısır΄da vakıf arazisi olduğunu rivayet ederler. Bu nakiller gösterir Mısır arazisinden haraç alınmaz.1/356. Bașka bir beyitte geçen evsaf kelimesi için vassâf getirilse oldukça güzel olurdu,çünküvasıfibaresineuygundüșerdiifadesinikullanır.1/140 Bir bașka beyitte geçen reyahin kelimesi için alternatif kelimeler önerir, bunlarınezharveenvarolabileceğiniveteșbihindahagüzelolmasıiçinbunagerek olduğunukaydeder.1/307. Birbașkabeyitte,“lehum”kelimesindeki“hum”zamirinincennetvetubaiçin kullanılmasında Arapça gramer açısından uygunsuzluk olduğunu belirterek “lehâ” getirilmesinin“dahaahsenvedahaevla”olacağınısöyler.1/61. Birbașkabeyittegeçentamlamalardarekâketvebeytintertibindekopukluk olduğunusöyleyerekteemmel,yanidüșündiyerekokuyucuyuuyarır.3/217. Menterk-idînudünyâkerdemzi-ârzûyet Câveztufîhevâkumcanhubbicâhumâlî Burada ikinci mısranın Arapça olduğu dikkate alındığında Arapça bir cümlede atıf vavının Acem üslubu tarzında (u șeklinde) zikredilmesinin eleștiri konusu olduğunu belirttikten sonra bunun müdafaa edilemez derecede bir yanlıș olduğunu ifade için șöyle der: “Fi΄l-vâkic mahall-i ictirâzdır ki defcine hîç çâre yokdur.”3/327. 4.Hașv4.Hașv-iKabih iKabih



231

Sûdî șerhinde karșılaștığımız kavramlardan birisi de hașv-i kabihtir. Aynı zamandahașv-ımelihkavramınıdakullanır.Bütünmetindehașv-imelihkavramı20 defageçer.Hașv-imelihkavramıcümle-imuterizadenenșiirsentaksıiçinegirenara cümleleriçin kullanır.Hașv-imelihedebîaçıdanbir kusurkabuledilmemiș, bilakis güzel kabul edilmiștir. Fakat hașv-i kabih böyle değildir. Sûdî aynı anlamlı iki kelimeninbirbeyittebirarayagelmesineilm-ibedidehașv-ikabihderlerdiyebunu tanımlar.1/86.Butarzeleștirininörneklerișunlardır: Çarhufelekhașv-ikabîhtarîkıylavâridolmuș.2/397 Hâcibvederbânkapucıyadirler.1/86. Murâdukâmhașv-ikabîhsancatıdır.3/24. Açıklayıcı atıfların bir kısmının bu kısma girdiğini de șu cümlelerden anlıyoruz: “Șekk ü riyeb catf-ı tefsîridir. cİlm-i bedîcde buña hașv-i kabîh dirler.” 2/113. 5.VezninSebepOlduğuYanlıșlar 5.VezninSebepOlduğuYanlıșlar Șairler șiir yazacakları zaman onları kayıtlayan bazı bağlara uymak zorundadırlar.Buhususonlarızamanzamanuygunolmayankelimelerikullanmaya götürebilmektedir. Hafız΄da da bunun örneklerini görmek mümkündür. Sûdî bu hususlailgiligörüșlerinibirçokyerdesöyler.Birkısımörneklerișunlardır: “Hindû lafzını Hindî makâmında zikr tecvîzendir ve illâ kıyâs Hindîș idi.” 1/35. “Hâce zarûret-i vezniçün macâdin yerine yerine cemâd zikr eylemiș, zîrâ, maksûdmevâlid-iselâsezikriidi.”2/4. “Kâfiye zarûreti içün kudam dimișdir ve illâ kucâ makâmı idi. Yacnî beni șöylemesteylekicarsa-ihayâlimekimgeldivekimgitdivenereyegitdibilmeyem.” 1/251 Bir bașka beyitte geçen “menzil” kelimesi üzerine șöyle söyler: Doğrusu “menazil” demek gerekir, çünkü sevgiliye ulaștıracak konak bire münhasır olamaz, birdenfazladır,fakatvezinzorunluluğuiçinböylezikredilmiștir.1/6.



232

Birdebütünșiirlerdegörülebilenkısaltmalarvardır,bunlarıntamamıeleștiri kapsamında ele alınamazlar. Ancak bir kısmı bu kategoriye sokulabilir. Bütün metinde“zaruret-ivezin”kavramı194kere,“vezinvekafiyezaruretikavramı”ise9 kere zikredilir. Bazan bu kavramlarla birlikte kullanılan bir kavram karșımıza çıkmaktadır.Bu“mukham”kavramıdır: Mukham: Redhouse΄de kelimenin karșılığı olarak pleonastic (word) kullanılır. İngilizce bu kelimenin anlamı olarak sözlüklerde șu karșılıklar verilir: gereksiz söz, kelime fazlalığı, hașiv, șișirme. Mukham kelimesi bütün metinde 23 defageçer. Sûdî mukham tabirini kullandıktan sonra bazı açıklamalarda bulunur ki bunlarıșöylesıralayabiliriz. a)Kuvvetlendirme a)Kuvvetlendirme Pekiștirmegörevigörür. Hodböyleyerlerdemukhamdır,tefkîdiçüngelür.1/68 b)Zaruretb)Zaruret-iVezin iVezin Anlama bir fazlalık katmayan, dolgu unsuru olan kelimeler için kullanılmaktadır.Birkısımörnekler; “Geh gâhdan muhaffefdir, bunda mukhamdır, olmasa da macnâya halel virmez,zarûret-ivezniçüngelmișdir.”1/243 “Serveș,șînzamîrîbundamukhamdır,biryererâcicdegil.”1/279 “Hodlafzıbunuñgibiyerlerdemukhamdır,zarûret-ivezniçün.”1/356 c)İfadeyiGüzelleștirme c)İfadeyiGüzelleștirme Bazı ekler ve kelimeler kelimeye anlam atmak için değil ifadeyi güzelleștirmekiçindegetirilebilmektedir.Șuörneklerkonuiçinyeterliolabilir: “Be-ser-ihaclebâharfi-isılamukhamdır,tahsîn-ilafziçün.”1/358 “Hem bunda mukhamdır zarûret-i vezniçün, egerçi tahsîn-i kelâmdan hâlî degildir.”1/371 6.DinîAçıdanEleștirmesi 6.DinîAçıdanEleștirmesi



233

Aslında Sûdî΄nin Hafız΄a oldukça hüsnüzannı vardır ve onun sözlerini yanlıș anlamalara meydan vermemek için tevil eder. Bir kısım örneklerini yukarda zikretmiștik. Bununla beraber bir iki yerde dinî açıdan Hafız΄ı eleștirdiği görülmektedir: Hâfızârûz-ıecelgerbe-kefârîcâmî Yekserez-kûy-ıharâbâtberendetbe-behișt Tercüme:EyHafız,eğersongünyaniöleceğingünelinebirkadehalabilirsen Tercüme: seni meyhane mahallesinden kabir azabı ve sorgu sual olmaksızın doğru cennete götürürler. Sûdî bu anlamı verdikten sonra bu manaların “Amelsiz cenneti istemek günahtır” hadisine uygun olmadığını, bilhassa “peșin olan dünyayı veresiye olan cennet için terk etmem” demenin hata olduğunu muteber kitapların kaydettiğini belirttiktensonra“Kimpeșiniveresiyeiçin,yanidünyayıahiretiçinterketmemdiye söylese küfre düșer.” anlamında fetva kitaplarında zikredilen bir Arapça cümle iktibas eder ve Hulasatu΄l-Fetevâ΄da benzer hükümlerin bulunduğunu hatırlatır. 1/169. Bu eleștirinin matbu nüshada olduğunu yazma nüshada olmadığını burada belirtelim. Șicr-iHâfızder-zamân-ıÂdemenderbâġ-ıhuld Defter-inesrînügül-râzînet-ievrâkbûd Tercüme: Tercüme: Hazret-i Âdem zamanında cennette gül ve nesrin defteri yapraklarının süsü Hafız΄ın șiiri idi, yani gül ve nesrin yapraklarına yazılıp onunla süslüolurlardı. Sûdî beyitten ilk bakıșta Hafız΄ın ezeli olușunun anlașıldığını hatırlattıktan sonra șöyle bir kayıtta bulunur: Ve΄l-cilmu cinde΄llâh, egerçi șucarânıñ kelimâtı iddicâfîdirvukûcîdegildir.2/57. 7.BașkalarınınEleștirileriniNakletmesi 7.BașkalarınınEleștirileriniNakletmesi Aslındabunlaranlamaçısındaneleștirilerkısmındaelealınabilirdi,amaSûdî bașkalarından nakilde bulunduğu için böyle bir bașlık altında verilmesinin uygun



234

olacağı düșüncesindeyiz. Bu tarz eleștirilerde eleștirileri kimin yaptığı belirtilmez. Örneklerișunlardır: Bâde-ilacl-ilebeșk΄ez-leb-imendûrme-bâd Râh-ırûh-ıkivupeyman-dih-ipeymâne-ikîst Tercüme: Dudağımdan uzak olmasın, sevgilinin la΄l gibi kırmızı dudağının șarabı kimin ruhunun șarabıdır, yani kimin canına can katar ve sevgili kiminle birliktekadehiçmeyesözvermiștir. Sûdî beyte anlam verdikten sonra ikinci mısraın mazmunu hususunda sevgilisiniibtizaledüșürmüșdiyeHafız΄aitirazedildiğinibelirtir.1/149–150. Çeșm-iHâfızzîr-ibâm-ıkasr-ıânhûrî-sirișt Șîve-icennâtuntecrîtahtehâ΄l-enhârdâșt Tercüme: Tercüme: Hafız΄ın gözünden akan yașlar huri gibi olan sevgiliin sarayının damı altında tıpkı altından ırmaklar akan cenneti andırmaktadır. Burada sevgilinin sarayınıcennete,kendigözyașlarınıisecennetiniçindeakanırmaklarabenzetmișir. Sûdî beyte bu șekilde anlam verdikten sonra bu beyitte iki hususta Hafız΄ın tenkitedildiğinisöyleyerekșunlarınakleder: Birincisi; “zîr-i bâm-ı kasr” demesidir, hâlbuki “zîr-ikasr” demesi gerekirdi, çünkü nehirler sarayın damı altından değil sarayın altından akar. Diğeri ise nehirlerincennetin altındaaktığını söylemesidir,hâlbukinehirlercennetinaltından değiliçindeakmaktadır. Sûdî bu eleștirileri naklettikten sonra birinci itiraza bazılarının, böyle șeyler șiirdemüsamahailekarșılanırdiyecevapverdiklerinisöyler.İkinciitiraziçiniseșu șekildecevapverilebileceğinisöyler: Bu gazeldeki terkip bazı tasarruflarda bulunularak ayetteniktibastır. Ayrıca bazı yorumcular “tahtehâ” kelimesinden sonra “eșcârihâ” kelimesinin takdir edilmesi gerektiğini yani “tahte eșcârihâ” șeklinde anlașılması gerektiğini söylerler, butakdirdemanaağaçlarınınaltındandemekolur.Buradakıraatilmindekibilgisini gösterecekbirtakımaçıklamalarıdaekler.1/195–196 Hâbembi-șodez-dîdederînfikr-iciger-sûz



235

K΄âġûș-ıkișodmenzilumefvâgeh-ihâbet Tercüme: Acaba kimin koyunda yatıp uyursun diye yürekleri yakıp kavuran düșüncedendolayıgözümdenuykugitti. Sûdî burada da Hafız΄ın sevgilisi hakkında böyle kötü zan beslediği için eleștirildiğinisöyler.1/243. Der-bahâ-yıbûseficânîtaleb Mî-konendîndil-sitânânel-ġıyâs Tercüme: Aman bu gönül alıcı sevgililerden aman, çünkü bir buse karșılığındabircanistiyorlar. Bu beyitte de, âșık bir buseye bin can erir, sen ise bir can vermeyi çok görüyorsundiyeitirazdabulunulduğunukaydeder.1/284. Hûn-imâhordenedînkâfer-dilân Eymüselmânânçidermânel-ġıyâs Tercüme: Bu merhametsiz sevgililer kanımızı içtiler, ey müslümanlar, Allah içinbirmedet. Sûdî bu beyte de itiraz edildiğini söyleyerek (1/284) açıklamada bulunmaz. Anlașılanodurkiâșıkcanınıvekanınıseverekfedaeder,șikâyettebulunmaz,senise șikâyettebulunuyorsundemekistemișlerdir.



236

E− E−DİLVEÜSLUP DİLVEÜSLUP 1.ARKAİKKELİMELER 1.ARKAİKKELİMELER SûdîșerhindeTürkçeasıllı kelimelerönemlibiryertutmaktadır.Bunlardan dönemindekullanılan,dahasonrakısmanterk edilen kelimeleritoplucagöstermek istiyoruz. Bunlardan anlamı belli olduğu halde sözlüklerde bulamadıklarımız da vardır.Birkısmınıgünümüzdedekullanıldığıhaldebundan5asıröncekimetinlerde bulunduğunu göstermek için kaydettik. Sözlüklerde bulamadıklarımızı kelimenin anlamını verdikten sonra belirttik. İki kelimeden olușan kelime gruplarına yer verdik.BöylegruplardakelimelerdenbirisiTürkçeolmasadayinebubașlıkaltında bulunmasında fayda görmekteyiz. Az da olsa Türkçe asıllı olmayan bazı kelimelere de yer verilmiștir. Așağıda alfabetik olarak kaydedilen kelimelerin önce anlamı verilecek, daha sonra bu kelimelerin cümle içinde kullanımını gösteren bir kısım örnekleredeyerverilecektir. Alıșık: Alıșık: Ticaretten anlayan. (Tarama Sözlüğü΄nde alacak anlamı verilmiș.): Mucâmil alıșıġa dirler yacnî beyc u șirâda seninle alam virem iden kimseye dirler. 2/42. Alıșmak: Alıșmak: 1.. Alevlenip tutușmak: Gâh olur ki șimșek hırmene alıșup yakup yandırır. Bunda hırmenden murâd vücûdıdır, yacnî ben vücûdı yanmıș câșık berk-ı cıșka niçe tahammül ideyim. 2/441. Ey Hâfız, bu takvâ hırkasını yak ki eger âteș olursam aña alıșmayam, yacnî âteș olursam aña tefsîr eylemeyem ki içinde sen bile yanarsın.2/442.Gîredalıșır,âteșdeisticmâliderler,meselââteș,yacnîpenbeyealıșdı dirler.2/277. 2.. Ünsiyet ve ülfet etmek: Ülfet bir kimseniñ hûyuyla alıșmak, yacnî, üns baġlamak.1/177.Hû-kerdimtizâçeyledivealıșdıdimekdir.1/210. Añarı: arı:İleri,öte:Verâbirnesneniñardıveañarısıdimekdir.3/298. Ancılayın:Oșekilde:Bedânsânancılayındimekdir.2/340. Ancılayın: Arı: Arı: Temiz: Pâkîze ve pâk bir macnâyadır, arı dimekdir, tâhir macnâsına. 1/166.



237

Arık: Arık: Zayıf, cılız: Nizâr, lüġatda arık dimekdir. Ammâ bunda zacîf ve nahîf macnâsına.1/239. Arıklamak:Zayıflamak:Hilâl-iâsumândaolcârızıñcâșkveșevkindenziyâde Arıklamak: arıklamıș.Șöylekiırakdanparmaklagösterirler.2/379. Arkalanıcı: Arkalanıcı: Destek, yardımcı: Müstazhir istifcal bâbından ism-i fâcildir, arkalanıcımacnâsına.3/160. Arkalanmak: Arkalanmak: Destek olmak: İstizhâr istifcâl bâbından masdardır mefcûl macnâsına,yacnîmüstezhârmacnâsına.Yacnîherehl-idilbuñaarkalanırdıvebundan yardımtalebiderdi.1/398. Armağan: Armağan: Hediye: Dest-âvîz tehî-dest varmamak içün iledilen armaġana dirler.3/10. Artuk:Bașka,fazla:Yacnî,ancakkulkuldimegemâlik,artuġadegil.1/126. Artuk: Assı:Fayda:Hâsılısonpeșîmanlıkassıeylemez.2/439. Assı: Avurdvesavurd:Söz,laf.( Tarama Sözlüğü΄ndesavurdyok):Macnâsızdacvâ Avurdvesavurd: hemânkâlukîldir.Yacnîkurıavurdusavurddur.2/406–407. Ayrılıșmak:Birbirindenayrılmak:Yacnîyârânbiribirindenayrılıșdılar.3/156. Ayrılıșmak: Azırganmak:Azımsamak:Yacnîbahârbuludubukadarbârânkidökerânıñ Azırganmak: sehâsıanıazırġanur.2/267. Basdırma: Basdırma: Pastırma: Mûmyâ insân kadîdi, yacnî, basdırması ve yâ harf-i masdar.Bundamurâddevâvedermândır.3/308. Bașakakmak:Serzenișbașakakmakdır.cArabîcetevbîhdirler.1/374. Bașakakmak: Bașmak(pașmak):Ayakkabı:Naclmüșterekdir,atnaclınavepașmaġadirler. Bașmak(pașmak): 1/108. Bașmakçı: Bașmakçı: Ayakkabıcı: Hudâ halkı biri birine hidmetkâr eylemișdir, yacnî, kiminiderzi,kiminibașmakçıvekiminietmekciveașcı.3/448. Beg: Beg: Kușavlamakiçinkullanılanbașkakuș:Zîrâcâdetdirkibirvahșîmürġi saydeylemekiçüntuzaġabirkușıbegkorlar.3/53.



238

Belen:Dağsırtı:Gerîve,kâf-ıcAcemîniñfethivekesriyle,beleñedirler,yacnî, Belen: taġbeleñine,hâsılı,taġınsırtına.3/267. Biçim: Biçim: Hasat. (Tarama Sözlüğü΄nde biçin șekli var, biçim yok): Direv, dâlın fethi ve kesriyle ve rânıñ fethiyle, isimdir, direvîdenden müștak, biçim macnâsına. Yeșilfelektarlasını,yâfelegiñyeșilmezracınıvehilâloraġınıgördüm,kendiekinim vebiçimvaktiyâdımageldi.3/170. Börk:Külah:Külahbörkedirler.1/310. Börk: Burı tutmak: tutmak: Doğum sancısı tutmak. (Tarama Sözlüğü΄nde buru șekli var): Hikmetu΄llâh,hâtunınıyoldaolgiceburıtutdıkihâmilehâtunlarıñemrâzındandırve gicesovukidi.1/173. BurumBurum-Büküm: Büküm: Büklüm. (Tarama Sözlüğü΄nde olmayan bu kelime Redhouse΄de bulunmaktadır): Çîn büküm ve büklüm macnâsınadır. 3/315. Șiken ve șikenc, büküm dimekdir. Meselâ kumașlarda bükümünden hâsıl olan büküm yeri gibi.Hambügriveegrivebükümmacnâsınadır.1/236.Tâbbunda burumvekıvrım vebükümmacnâsınadırkizülfüñvekâkülüñvegiysûnuñevsâfındandır.1/361. BügüBügü-Bügi: Bügi: Sihir. (Tarama Sözlüğü΄nde yok, Redhouse΄de bügü yazılıp okunușu büyü șeklinde verilmiștir): Füsûnhâ bügüler ve mekr ü hîleler dimekdir. 3/414.Efsûnbügiyacnîsihrvemekrvehilemacnâsınagelür.3/232. Cânotı:Canilacı:(TamlamanınbirincikelimesiFrsçaasıllıdır)Cân-dârûcân Cânotı: otıdimekdir,yacnî,câncilâcı.3/317. Çak:Tam:Miyânbelveortamacnâsınadır.Ammâçakortadegil.2/120. Çak: Çapmak: Çapmak: Koșmak: Tâzîm çaparız, yacnî segirdiriz, tâzîdenden müștak ki segirtmekdir.2/429. Çekmek: Çekmek: İçmek: Der-keș çek dimekdir, iç macnâsına. Türkîde de çekmek içmekmacnâsındamüstacmeldir.1/137–138. Çevrindi: Çevrindi: Girdap: Girdâb suyuñ dönmesi,  çevrindisiki ġark olmak korkusu ola.1/398. Çevrik:Girdap.Girdâbçevrikmacnâsına.1/8. Çevrik:



239

ÇımçıkÇımçık-Çımçığ: Çımçığ: Saf, halis. (Tarama Sözlüğü΄nde çımçıġ șeklinde): Mahz Türkîde çımçıġ dimekle tacbîr eyledikleri macnâdır, yacnî hâlis ve sâfî dimekdir. 2/223. Çırhıdı: Cırcır böceği (Tarama Sözlüğü΄nde çırġıdı șeklinde): Câfizdir ki șebgîrdençırhıdımurâdola,yacnîocaklariçindegiceileötenböcekola.2/240. Çigdem: Çigdem: Zambakgillerden bir tür çiçek. (Tarama Sözlüğü΄nde yok, metinde ise sözlüklerde verilen anlamda kullanılmadığı görülmektedir.): Pehlû iki macnâda müstacmeldir.BirisibirnesneniñyanıkiArapçaañacindeiletacbîriderler.Biriside adamınyanıyacnîiñilerikiTürkîdepehlûyeçigdemdirler.2/44–45. Çignek: Çok çiğnenen, üzerinden çok gelip geçilen: Siper sîniñ kesriyle ve zammıyla lüġatdir, çignek yacnî pâymâl macnâsınadır. 2/19. Pey-siper de macnâsını sâbıkantahkikeyledikidikiçignekmacnâsınadır,yacnîpây-mâl.2/86. Çigzinmek:Dönmek,dolașmak:Gerdîdençigzinmek.3/145. Çigzinmek: Çimșir: Șimșir: (Farsça asıllı șimșir kelimesinin dönemin Türkçe telaffuzundaki değișik șekli) Șimșâd-kadd vasf-ı terkîbîdir, șimșâd boylı dimekdir, șîndefethavekesrecâfizdir,çimșiraġacınadirler.3/288. Çisinti:İnceinceyağanyağmur:Sirișklüġatdeyaġmurçisintisineyacnîhurde Çisinti: yaġanyaġmuradirler.Soñragözyașındaisticmâleyledilermecâzen.2/302. Çizi:Çizgi:Noktanıñtacrîfirefs-ihatdıryacnîçiziniñucı.1/356. Çizi: Çokramak:Coșmak,kaynamak,fokurdamak:NacracArabîdegeñizdençıkan Çokramak: savta dirler, ammâ cAcem çokramada isticmâl ider. 1/126. Ġulġule lüġatda suyuñ çokramasındantacbîrdir.2/331. Degirmi: Yuvarlak: Mâh degirmidir, anda baș ve ayak mutasavver degildir. 1/327–328. Deprenmek: Deprenmek: Hareket etmek: Pes, âdem ictidal ile deprenmek gerek, soñra zahmetçekmeye.1/122. Derinti: Serseri kalabalık: Evbaș bûșuñ cemcîdir, ahlât-ı nâs yacnî derinti, evșâbdadirler.2/246.



240

Devșirmek:Toplamak:Cemcâverddevșirdi.2/230. Devșirmek: Ditsinmek:İğrenmek,tiksinmek:Bi-girift,bâharf-itefkîd,giriftbundaîhâm Ditsinmek: tarîkiylevâkicdir,biriaytutulmak,husûfmacnâsınavebirisiditsinmek,yacnîmunfâcil veșermendeoldımacnâsına.3/163. Döymemek: Tahammül edememek, katlanamamak: Hâsılı, beni kan aġlatmak istersin, zîrâ nazara döymeyüp bi-huzûr olur ve baña cefâ ider dimekdir. 3/126. Dükeli: Dükeli: Bütünü, hepsi: Heme bunda hemîșe ve dâfim macnâsınadır, dükeli diyenler hatâ eylediler. 1/100. Gözden göñül kanı dükeli bizim yüzümüz üzre gider diyenlerhakk-ıedâyıeylememișler.1/393. Dürüklük:Düğümlüvekapalıolmak.( Tarama Sözlüğü΄ndeyok):Gonçagibi Dürüklük: gerçi cihânıñ iși baġlılıkdır, yacnî dürüklik ve yumuklukdur, yacnî incikâd ve inkibâzdır.2/349. Dürüșmek: Dürüșmek: Çalıșmak: (Bu kelime DLT’de tür-: yığmak, türüș-ise yığmakta yardımveyarıșetmekanlamındadırdiyekaydedilir)Zamânnevbahârdır,añadürüș kihoș-dilolasın.3/357. Egmec: Büklüm. (Tarama Sözlüğü΄nde yok): Mezkûr pâdișâh bir bülendmertebeli șâhdır ki tokuz felek eyvânını kendi bâr-gâhı kemeriniñ hamından bir örnek bildi. Yacnî egmecinden ve büklümünden. Zîrâ, kemer nefsinde egilmiș ve bükülmüșdür.1/181. Egsi: Kabes yanan odun paresinde yani ekside olan ateș șulesine derler. Adetenbiryerdenateșalınmalıolsaeksiylealınur.3/344. Eñek: ek:Çene:Zekanvezenahbirmacnâyadıreñekdimekdir.3/201. Erastık: Erastık: Tavan: (Kelimenin Türkçe asıllı olup olmadığı tespit edilememișir. SûdîkendidönemindeTürklerintavanıbușekildeadlandırdıklarınısöylemektedir). Sakftavan,Türkîceerastıkdirler.2/429. Esenlemek: Esenlemek: Veda etmek: Pedrûd, bâ-i cAcem ile, esenlemekdir, vedâc macnâsına.1/34.



241

Esenlik: Esenlik: Veda etme: Dürûd, dâlın ve ranıñ zammeleriyle, cArabîde tahiyye macnâsınadırkiTürkçeesenlikdirler.3/307. Esirgemek: Esirgemek: Merhamet etmek: Rahmet esirgemekdir. 1/156. Bahșâyîș ism-i masdardır,bahșâyîdenden,esirgeyișveterahhummacnâsınadır.1/76. Esrük:Sarhoș:Mestesrük.1/82. Esrük: Evdeșık:Aynıevdeolan.( Tarama Sözlüğü΄ndebușekliyok):Hem-âgûșhem Evdeșık: edât-ı cemciyyetdir. Hem-hançere ve hem-sofra gibi pes. Hem-âgûș kucakdaș dimekdirvehem-hâneevdeșıkmacnâsına.1/149. Evermek: Evermek: Evlendirmek: Eyyâm oyını beni ġâfil eyledi. Yacnî evermesini tefhîrdegafleteyledim.1/300. Eyitmek: Eyitmek: Söylemek: (Metnin tamamında 9 yerde geçer, yerini dimek fiiline terketmektedir.Metindedimekfiili1000΄denfazlakullanılmıșır.)Ducâ-gûyeyitdüm kivariseeceligelmișimiș.Begdeeyitdi,cemîcavladıġımıztuyûruñeceligelmișdir. 2/11. Eymenmek: Eymenmek: Endișe etmek: Biñ düșmen eger benim helâkime kasd iderse, yacnî beni helâk eylemege niyet iderse, eger sen dostum iseñ düșmânlardan bâk tutmam, yacnî kayırmam ve eymenmem. 2/399. Çi bâk, bâk eymenmekdir, yacnî kayırmazdimekdir.2/308. Fanmak: Ufanmak, kırılmak: (Kelime ufanmak kelimesinden ünlü düșmesiyle ortaya çıkmıștır.) Ammâ kalem murâd olunca seri sebz olmakdan maksûd fanmayup fâsid olmamakdan kinâyetdir, yacnî fanmayup tiftiklenmesün dimekdir.2/288. Geçkin: Așırı sarhoș: Hâfızıñ hırkası neye deger, bâde ile anı rengin eyle andansoñraHâfızıbâzârucındanmest-iharâbgetür,yacnîgeçkinmestikengetür. 2/300. Gegșek: Gevșek. (Metinde gevșek șekli de kullanılıyor): Süst gegșek. Gel ki kasr-ıümîdziyâdegevșekbünyâdlıdır.1/93. Gizleyin:Gizlice:Allâhiçüneyrakîb,bugicebirzamângözüñyum,yacnîuyu, Gizleyin: zîrâlacl-ihâmûșilegizleyinyüzsöztutarım.3/96.



242

Gökçek:İyi,güzel:Eycânân,egersenikoyupcenneteraġbetidersem,hergiz Gökçek: uykularım gökçek olmasun, yacnî uyku baña harâm olsun dimekdir. 3/214. Naġz gökçekdimekdireyümacnâsına.2/228. Gömüldürük:Palanveeyergerikaçmasındiyehayvanlarıngöğsünegeçirilen ömüldürük: göğüslük:(DLT’dekömüdürük TaramaSözlüğündegömüldürükolarakgeçektedir.) Sûfîler evvelden nihânîce iderlerdi, șimdi ki pâdișâh ve âcyan-ı nâs âșikâre ider oldılar,anlaranekuskunvekömüldürükgerek.2/357. Göyünmek: Göyünmek: Yanmak: Ey sabâ, göyünmiș câșıklar yol ucında muntazırlardır, haberebakarlar,egerolsefereylemișyârdanbirhaberiñvarisevaktidir.3/225. Gözdeș: (Tarama Sözlüğü΄nde yok): Hâsılı, rakîb benim gözdeșim oldıġıçün anıñbelâsındanhalâsbulmadım,zîrâkadîmdencâșıklarakîbzıddândır.2/377. Gümürçinmek:( Gümürçinmek: TaramaSözlüğü΄ndeyok):Dâdișism-imasdardırkidestaña muzâfdır diyen cilmi ve tabcı nâ-tuvân caceb terzîk söylemiș ki gümürçinür dîvâne söylemez.2/253. Güni:Kıskanmak:Reșklüġatdagünimacnâsınadır,yacnîkıskanmak.3/250. Güni: Güyegi:Damat:Gerdekoldıkdansoñragelinecırsdirler,caynıñkesriverânıñ Güyegi: sükûnıyla ve güyegiye hıtan dirler ve dahi ere zevc ve cavrete zevce dirler. Dâmâd güyegi.1/95. Hacılar yolı, Saman uğrısı: uğrısı: Samanyolu galaksisi: Kehkeșân gökde bir heyfetdir ki Türkîce aña hâcılar yolu, saman uġrısı dirler, gösterilmege mevkûfdur. 2/281. Halta:Gerdanlık:TavkboyunageçenhalkakiTürkçehaltadirler.2/454. Halta: Hapaz:Sille,tokat:SîlîtabancakiTürkçesillevehapazderler.3/396. Hapaz: Iklık:Kemançe:Iklıġa,yacnî,rübâbakemânçedidikleriednâmünâsebetledir. Iklık: 1/289.Barbatikibânıñfethalarıylakopuzverübâbıklıkdır.2/318. Ilğam salğam: Serap: Serâb șûre yerlerde ırakdan su gibi görünen heyfâta dirler.Türkçeılġamsalġamdirler.2/21.



243

Ilğar:Akın,baskın.( TaramaSözlüğü΄nde“Ilġamak:Baskınyapmak”șeklinde Ilğar: var, ılġar șekli yok, Redhouse΄de var): Tamâm-ı müsâlahadan soñra bir gün ılġar salar ve Hârezm pâdișâhı ġâfil iken basup, bașını kesüp memleketini ġâret ider. 3/301. Imızganmak: Imızganmak:Uyuklamak:Ġunûdenveġunûvîdenmasdarlardır,ımızġanmak anmak: macnâsına.2/251. Inckırmak:Hıçkırmak:Kendiyenisbetınckırıınckırıgiryeeylemesidir.3/118. Inckırmak: Ir:Șarkı:Sürûdırdır.Terâneırlamakiçindetenetıntındimegedirler.1/69. Ir: Irakracik:Çokazuzak.(Sonharfkef,Farsçadûrterekkelimesinintercümesi Irakracik: olarak zikredilmiș.): Bârî ey rakîb, anıñ yanından bir iki kadem ırakracık ol, yacnî katınavarma,çünkibañayok,sañadaolmasun.2/398. İglemek: Hasta olmak: Müstemend igli macnâsınadır yacnî marazdan veyâ kahırdaniglemiș.2/318. İgli: Hasta: Müstemend igli macnâsınadır yacnî marazdan veyâ kahırdan iglemiș.2/318. İncik:Baldır:Sâkincikdir.2/57. İncik: İñi: Vücudun iki yanından her biri. (Tarama Sözlüğü΄nde yok): Pehlû iki macnâdamüstacmeldir.BirisibirnesneniñyanıkicArapçaañacindeiletacbîriderler. BirisideadamınyanıyacnîiñilerikiTürkîdepehlûyeçigdemdirler.2/44-45. İrkilmek: İrkilmek: Toplanmak, birikmek: Benim gözüm yașını saġîr ve hakîr cadd eylemeñ,zîrâ,irkilmekledeñizolur.3/297. İs: Sahip: (İdi > iyi> î-si (=sahib-i) iyelik ekindeki ünsüzün köke karıșmasıyla olușmuș bir kelime. Sonraları kalın ünlüyle ıs olarak kullanılmıștır.) Hânedânehl-ibeytveevissidimekdir.2/391. İti:Keskin,sert:Tunditi,yacnî,keskinmacnâsına,tund-hûvasf-ıterkîbîdir,iti İti: hûyludimekdir.3/292. İtilik: Keskinlik, katılık: Ey yâr âhın itiliginden, yacnî, keskinliginden ġâfil oturma.3/422.



244

İvmek: İvmek: Acele etmek: Hâce buyurur taccîl çist. Taccîl nedir yacnî ne iversin. 1/254.Șitâbisimdir,ivmekmacnâsına.2/21. Kaçan:Nezaman:Keykaçandimekdir.1/176. Kaçan: Kakımak:Azarlamak:cİtâbkakımakveazarlamak.1/65.Melâmetmasdardır, Kakımak: levmgibi,lâme-yelûmudanazarlamakvekakımakmacnâsınadır.2/21. Kakmak: Çalmak: Bi-kûbed döger, yacnî kakar dimekdir. Eger hisârıñ dîvârınıkarademirdenveçelikdeneylerseñçünkihükm-iHudâirișe,cAzrâfîlkapu kakar.3/394. Kalġ Kalġıtmak:Sıçratmak,kaçmak:Cevrücefâeylemezîrâdilberlikcazametive ıtmak: revnakısınur,çünkikullarkaçalarvehizmetkârlarkalġıdırlaryacnîkaçarlar.1/366. Kalkımak: Kalkımak: Sıçramak, hoplamak: Yolcular nazarında kalkıyı kalkıyı güzel sürelim,yacnîehl-i sülûknazarındaeyücesülûkidelim,hâsılı,tarîk-ihakkahoșhoș gidelimdimekdir.3/93. Kanı:Hani,nerede:Kûedât-ıistifhâmdırkanımacnâsınacArabîdeeynegibi. Kanı: 1/355. KankıKankı-Kanġ Kanġı: ı: Hangi: Küdâm kankı dimekdir. 1/339. Ol kimse ki bizim gibi degildirbușehrde,kanġıkimsedir.1/101. Karacı: Yağmacı, çingene: Lûlî cAcemin karacı kısmı ki Șîrâzla Isfahân mâbeynindekonargöçerler.1/114. Karıș muruș muruș eylemek: eylemek: Yıkmak: Ber-hem zenem karıș muruș eylerim dimekdir, yacnî yıkarım macnasına. 2/397. Șehr-âșub vasf-ı terkîbîdir. Âșûbîdenden șehrdelirdicivekarıșmuruședicidimekdir.2/238. Karsımak: El çırpmak: (Tarama Sözlüğü΄nde fiil karsmak șeklinde verilmektedir, metide iki yerde fiilin zarf fiil șekli karsup değil de karsıyup olarak yazılmıștır.): Dest-efșân vasf-ı terkîbîdir, el karsıcı macnâsına. Mutribe hitâb idüp buyurur.Çünkielindehoșsâzvardıreymutrib,birhoșırırla,tâkielkarsıyupgazel okuyalımveraksidüprakkâslargibibașlarımızsalalım.Hâsılı,eymutribsensâzçal. Bizelkarsıyupgazel-hânlıkidüpraksidelüm.2/430.



245

Karsmak: El çırpmak: Dest-efșân vasf-ı terkîbidir, efșânidenden el karsmak macnâsına ki hânendeler șânıdır ki el usûlin tutdukları vakît ayayı ayaya çalarlar. 3/294. Kașağı: Reng bunda hîle macnâsınadır. Reng-âmiz hîle karıșdırıcı yacnî hîle peydaidici,hâsılıġavġakașaġısı.2/333. Kayırmak: Kayırmak: Aldırmak, önem vermek. (Bütün metinde 31 kere geçer.): Biñ düșmen eger benim helâkime kasd iderse, yacnî beni helâk eylemege niyet iderse, eger sen dostum iseñ düșmânlardan bâk tutmam, yacnî kayırmam ve eymenmem. 2/399. Kaynak:Yırtıcıhayvanpençesi:Arslanvekaplanvetuyûrdandoġanveșâhin Kaynak: gibikibunlarınkaynaġındanserpençeiletacbîriderler.2/47. Kılınıș:Tavır,vaziyet:Kattâl-vazcdaböyledir,kattâlkılınıșlı,yacnîkattâl-sıfat. Kılınıș: 2/333. Kıran Kıran:Sahil.(Kırañșeklideimladagörülmektedir.):Kerânvekerâne,feth-i : kâf-ı cArabîyle, kenâr macnâsına ki Türkçe aña kırañ dirler. 1/106. Kerân, kenâr macnâsınadır,Türkçekırañdirler.1/190. Kıyınkıyınbakmak:Gözucuylabakmak.(Kıyıvevasıtaekin΄denmüteșekkil Kıyınkıyınbakmak: olabilir): Nergis çeșmden kinâyetdir. Ve cemmâș göz ucıyla bakmakdır. Nergis-i cemmâșizâfetibeyâniyedir.Nergis-icemmâșıyacnîkıyınkıyınbakıcıçeșmi.1/301. Kiçilik: Kiçilik: Küçüklük: Dehânıñ hurdesi mucteberdir. Kiçiligi mucteber oldıġındandırkișucarâcevher-iferdvecüzf-ilâ-yetecezzâvenokta-imevhûmdirler. 1/78. Kocușmak: Kocușmak: Kucaklașmak: Ey yârân, çünki biri biriñizle kocușasız, yacnî, mucânakaidișesiz,bugerdiș-içarhıferâmûșidesiz.3/421. Koçmak: Kucaklamak: İctinâk, ifticâl bâbından masdardır, bir kimseniñ boynınakoltolamak,hâsılı,koçmak,tecânukdamucânakadadirler.3/297.Olkimse kiihsâneylervehalkdanihsânıñdirîġeylemez,eli,yacnî,elikianıñlacürca-imeyictâ eyler,maksûdmahbûbınıkoçsun,yacnî,murâdıșâhidinikoçsun,hâsılı,murâdıañael virsün,hayırlıducâdır.2/190.



246

Koğușokı: Koğușokı: Nâvek koġuș okı, yacnî zenbûrek okı, koġușdan atıldıġıçün koġıș okıdirler.1/82. Kola: Kola: Kızıl ile boz renkleri arasında bir reng-i mahsus. (Kamus-ı Türkî΄de bulunanbukelime Tarama Sözlüğü΄ndebulunmamaktadır):Atıñbozıhıngvekolası semend.Kolaatasemenddimișdir,ammâSıhâh-ıFursdedorıatadimișdir.1/109. Kolañ Kolañ: Yaban eșeği. (Tarama Sözlüğü΄nde kolan șeklinde). Pes, bunda gûrdenmurâd olmaġaradırkiañamakbereoldı,nihâyeti, kolañıîhâmider.Hâsılı, dâfimâgûravladıġıiçünañaizâfetidüpBehrâm-ıGûrdirler.2/361. Kolayına: Kolayına: Sebepsiz, boșuboșuna, rastgele: Egerçi yakîn bilürüm ki nâvek-i müjgânıñ kemân-ı ebrûda hâzır olmak kolayına degildir, belki ben nâ-tuvâni helâk eylemekiçündür.1/111.Serserikolayınadimekdir.3/337. Kopmak: Kopmak: Meydana çıkmak, zuhur etmek: Hem sahî ve hem șecic pâdișâh kopdı.1/318. Koșak: Çevik, hızlı. (Tarama Sözlüğü΄nde yok): Çâlâk çevige veyâ koșaġa dirler.Çâlâk-terçevikrekdimekdir.1/332. Kovlamak: Gammazlık etmek: Ġamz, hâsız, lüġat-ı cArabda kovlamakdır. 2/22. Kozak: Kozak: Koza, kozalak: Dilden murâd bunda yürekdir ki anı sanevber kozaġınateșbîheylemișdir.1/92. Kurısa΄y: Kurısa΄y:Boșunaçalıșmak:Hâsılıezel-iezeldevuslatmukadderolduysasacy ΄y: birbahânedir,ammâolmadıysakurısacymünticdegildir.1/327. Kuskun: Eyer ve semerin arkasında bulunan ve hayvanın kuyruğu altından geçirilen kușak: Pârdem kuskun. Pârdem isbâtı tahkîr içündür, yacnî eyer ve semer urduklarıhayvândır.Șehriñsûfîsinigörkișübhelülokmayer,kuskunıdirâzolsunbu hoș-calef hayvânın, yacnî hayvânlıġı ziyâde olsun. Hâsılı, șübhelü lokma yemekden hâlîolmasun.2/391. Küymek: Beklemek, sabretmek: Pâyed küyer, yacnî eglenir, sâbit olur macnâsına.2/285.



247

Muștuluk:Müjde:Nüvîdmuștuluk.2/268. Muștuluk: Okımak: Çağırmak, söylemek: Ben bi-sâmâna dîvâneler ve mecnûnlar șâhı okı, yacnî baña böyle di, zîrâ cakl eksikliginde cemîc câlemden ziyâdeyim, yacnî câlemdebenimgibicakılsızyokdur.Pes,bañadîvânelerșâhıdimeklâyıkdır.3/73. Okruk:Kement:KemendTürkçeokruġadirler.Ammâhalkıñkatındaokruk Okruk: kemenddenahfâdır.1/289. Omca:Kütük:GündevegündelânomcamacnâsınadırkiRumdaañatomruk Omca: dirler.3/454. Oranlamak:Kıyasetmek:Kıyaskerdenbirnesneyioranlamakdır.2/194. Oranlamak: Oransız:Kıyaskabuletmez:Seniñfirâkıñdaçekdigimderdvebelâbiroransız Oransız: kıssadırkinâmeleresıġmaz.3/44. Otarmak: Otarmak: Otlatmak: Racaynâ ficl-i mâzî mütekellim maca΄l-ġayrdır, feteha bâbından, otardık dimekdir. Tâze çayır ve çimen otardık siziñ himâñız otlaġında, yacnî,siziñvisâliñizçemenindetâzesafâlarsürdük.3/296. Oturak: Emekli maașı: Molla Ahmed Kazvinî ki Hazret-i Sultân Süleymân Șâmdaañayüzakçeoturakeylemișdi.2/190. Oturtmak: Teskin etmek, yatıștırmak: Zîrâ bârân tozu oturdur yacnî teskîn eder.3/107. Öç: Bahis ve kumar parası: Girev, kâf-ı cAcemîniñ kesri ve rânıñ fethasıyla, lafz-ı müșterekdir, bunda öç murâddır, yacnî ol nesne ki öç șey içün ortaya korlar akçeveesbâbgibi.3/172. Ödek:Borç:Ġarâmetödekdir.Yacnîödemesilazımolannesne,deynvediyet Ödek: gibi.1/214. Ögür: Eș, birbirine alșmıș olan: Üns hemzenüñ zammıyla ögür yacnî ġamküsâr,vahșetmukâbili,hâsıl-ıkelâmkișiniñhûyıylahûylașmak.1/59. Öñdül: Ödül: Girev, kâf-ı cAcemîniñ kesri ve rânıñ fethiyle, rehin, yacnîtutı veöñdül,yacnîkoșıatlarınatacyînolunannesne.Pes,bürdegirevdimekandanöñdül iletmiș,yacnîolfendeanıgeçmiș.2/376.



248

Önegi: Önegi: İnatçı: Ser-keș be-haseb-i lüġat baș çekici dimekdir ve ıstılâhda önegidir,mucânidmacnâsına,vasf-ıterkîbîdir.1/29. Örnek:Kıyâsörnekyacnînumûnekâseyakîsudanmasdardır.1/137.Mezkûr Örnek: pâdișâhbirbülend-mertebelișâhdırkitokuzfelekeyvânınıkendibâr-gâhıkemeriniñ hamındanbirörnekbildi.1/181. Öykünmek:Taklitetmek:Sabâ,zülfüneöykünmekiçünsallanupcarz-ıcemâl Öykünmek: idicidir.3/325. Özdek:Gövde:Șimșâdındallarınıñvebudaklarınıñdiplerinde,yacnîözdekiñ Özdek: yukaru nihâyetinde hurma salkımı gibi sık yapraklı top top dalları olur aña șucârâ turra-ișimșâddirler.1/333. Özge:Bașka:(14keregeçer).Hâcebugazelihurûc-ıTimurdabuyurmușdur Özge: kibircazîmfitnedirkiandanözgeolmaz.3/111. Pașmak:(Bk.Bașmak) Pașmak: Sağalanmak:İyileșmek.( Tarama Sözlüğü΄ndeiyileșmekanlamındasağalmak Sağalanmak: șekli var): Allâh içün benim tabîbimden sufâl eyleñ ki bu nâ-tuvân kaçan yeg olur, yacnîkaçanmarazdanhalâsbulurdimekdir,hâsılı,maraz-ıcıșkdannevaktsaġalanur. 3/202. Sagu: Ölü için ağıt söylemek: Mûye de giryedir. Amma mâtemzedeler giryesidirkiTürkîcedeânasaġudirleryacnîmeyyitüzerineaġlamak.3/107. Sancılmak:Saplanmak:Horedficl-imuzâricmüfredġâfibdir,bundayimekden Sancılmak: murâdsancılmakdır.Servgibiegerbirnefesvebirsâcatbirgülzârasalınırsañseniñ rûyuñ ġayretinden her bir gül bir diken yer, yacnî, her bir gül, bir dikene sancılur. Hâsılı,herbirgülpârepâreolupperîșân-hâlolur.3/335. Sançmak:Saplamak:Olyeșilhabbedenyikitîzhazmolmakdan,herkimseki Sançmak: arpamikdârıandanyiye,șîșeotuztavuksançar.3/402. Satașmak: Bulușmak, karșılașmak: Ulâkî ficl-i muzâric nefs-i mütekellim vahde, müfâcale bâbından, takdîren merfûc haber-i mübtedâdır mabacdi ile, bulușurum ve satașırım dimekdir. Süleymâ cIrâka nâzil olaldan beri anıñ



249

muhabbetinden veyâ firâkından bulușurum ve satașırım o nesneye ki bulușurum, yacnî,elemvebelâyamülâkâtiderim.3/293. Sav: Söz: Yacnî memleket içün bi-huzûr olup söz sav eyleme, zîrâ seniñ gibiniñ vazîfesi degil. 2/360. Hadîsden murâd hikâyet ve kıssadır, hâsılı söz ve sav murâddır.2/54. Segirmek: Segirmek: Koșmak: Hemî-pered lüġatde müșterek lafzdır, uçmak ve kâf-ı cAcemiylesegirmekbeyninde,bundasegirmekmacnâsınadır.2/249. Segirtmek: Segirtmek: Hafif kımıldamak. Hızlı gitmek: Ol cihetdendir ki dizginiñ çekerek yeldirir cömr atlusı, yacnî korkarak segirdir. Hâsılı, helâk olmadan ve ölümden korku ile geçer. Baczı nüshada keșîde yerine guseste düșmüș, kâf-ı cAcemîniñ zammı ve sîn-i evveliñ fethiyle, kırılmıș ve üzülmüș macnâsına. cİnânguseste,dizginikırılmıș,yeldirircömratlusıdimekdir,yacnîtîzsegirdir.2/302–303. Seyek: Kırık çıkık tahtası: Bir hayvânıñ veyâ insânıñ eli veyâ ayaġı çıksa tahtalarlaanısararlaroltahtalaraseyekdirler.Arapçaañacebiredirler.2/28. Seyeklemek:Kırığıveçıkığıincetahtalarlasarmak:Cebrlüġatdemasdardır, Seyeklemek: birsınukseyeklemek.Yacnîbirhayvânıñveyâinsânıñeliveyâayaġıçıksatahtalarla anısararlaroltahtalaraseyekdirler.2/28. Sezmek: Hissetmek: Gümân kâf-ı cAcemîniñ  zammiyle zan macnâsına ve Türkîdesezmekdimekdir.1/62. Sığınacak: Sığınacak: (Tarama Sözlüğü΄nde sıġıncak ve sıġıncaġ șekli bulunmaktadır.): Kenefsıġınacaġadirler.1/107. Sıklık:Islık:Safîrkușâvâzıvesıklık.1/94. Sıklık: Sımak:Kırmak,bozmak:Peymân-șikenvasf-ıterkîbîdir,cahdsıyıcımacnâsına. Sımak: 2/438.cAhd-șikenvasf-ıterkîbîdir,cahdsıyıcımacnâsına.3/421. Sındı:Makas:Kâzsındı,yacnîmakas.2/327. Sındı: Sinmek: Sinmek: Hazmolmak: Müheyyâ yerine muhennâ vâkic olmuș, yâdan bedel nûnla,hazmmacnâsına,tacâmveșarâbsinmek,Fârisîdegüvârdirler.1/175.



250

Sölike: Perișan. (Tarama Sözlüğü΄nde bulunmamaktadır, yazma nüshada lâmın harekesi esre olarak konulmuș): “Be-dest-i diger ber-âmede” isticmâllerinde sölikekalkmıșsındiyecekyirdezikrider,yacnîperîșân-tavırkalkmıșsın.1/262. Söykenmek: Söykenmek: Dayanmak: İctimad tayanmak ve söykenmek. 2/180. Mesned ism-imekândır,tekyegâhmacnâsına,yacnî,söykenecekyer.3/312. Söyünmek: Söyünmek: Sönmek: Bi-nișest bunda söyündi dimekdir, zîrâ, bu lafz âteșde isticmâlolsasöyünmekmacnâsınadır.1/109. Söyündürmek: Söyündürmek: Söndürmek: Her bir eyyâmda ki bir çerâġ yalıñlandırdı, çün tamâmyalıñlandıyelesdiveçerâġısöyündürdi.3/376. Suvad: Nasip: Âb-hōrd lüġatde suvad macnâsınadır, yacnî sulanacak yer, ammâbunuñgibiyerlerdehissevenasîbmacnâsınadır.2/448. Suvarılmak:Sulanılmak:Seniñbâġıñbenimgözümyașıylasuvarılur.1/115. Suvarılmak: Süçi:Șarap,tatlıșey,içilecekșey:Râhsüçi.2/406. Süçi: Talabımak, talbımak: talbımak: Çırpınmak: Lâyıkdır eger sînede göñül güvericini talabıyupbî-karârolursa,zîrâkendiyolundadâm-ızülf-icânânıñpîçütâbınıgördü. 2/70.Tapîdetalbımıșdimekdir.3/180. Talaz:Dalga:Mevcdeñiztalazı.1/8. Talaz: Tamzırmak: Tamzırmak: Damlatmak: Çekânem ficl-i muzâric mütekellim vahdedir, çekânîdenden,elifvenûnedât-ıtacdiyelerdir,tamzırırımyacnîtamladırımdimekdir. 2/396. Tanık:Șahit:Güvâhtanıkyacnîșâhid.1/70. Tanık: Taprıtmak: Sıçratmak: Zellet, zanıñ ve lâmıñ fethalarıyla, lüġatte balçıkta veyâġayrınesnedetaprıtmaġadirler,ammâeksergünâhtaisticmâlederler.2/68. Tapșurmak: Tapșurmak: Teslim etmek: Ey nigâr, seniñ cıșkıñ sevdâsı ġamında kulların efendisine tevekkül eyledik yacnî Hudâya mütevekkil olduk. Hâsılı, seniñ cıșkıñ ġamındahâlimiziAllah΄atapșurduk.3/374. Tarılmak:Sıkılmak:Âyedbe-tengcânem,yacnîcânımtarılur.260b.(Matbu Tarılmak șerhte(2/216)tarolurșeklindegeçenbuifadeyazmadatarılurșeklindegeçmektedir)



251

Taslak: Serviñ kâmetini tahayyül eylemem, yacnî hayâle getürmem, ol vecihden ki serv egerçi bülenddir ammâ hod-rûdur. Yacnî serviñ kâmetiniñ bülendligimakbûldegildir.Zîrâodunkabîlindenbirtaslakdır.1/280. Tav:Kumarparası:(FarsçadavkelimesinindöneminTürkçesindekullanılan Tav: șekli) Dâv kumarbâzlar aralarında evvel-i meblaġ dirler ki üzerine oynarlar. Yacnî avucmacnâsına.Türkîdetavdirler.Hattâbaczımakâmdatavettidirler.2/164. Tekdurmak:Boșdurmak:Birzamân bî-kâr oturmadidimsaña,yacnî,zâd-ı Tekdurmak: âhiretemeșġûlol,tekdurmadimekdir.3/450. Tiftiklenmek: Solmak, bozulmak. (Arapça teftîk kelimesinin dönemin Türkçesindekullanılanșeklindentüretilenbirkelime):Serisebzolmakdanmaksûd fanmayup fâsid olmamakdan kinâyetdir, yacnî fanmayup tiftiklenmesün dimekdir. 2/288. Toñ Toñuz: uz: Domuz: Cihânda ancılayın dirlik eyleme ki ölicek öldi dimeyeler, belki toñuz gibi hortladı diyeler, yacnî, öldükden soñra seni hayırla anmayup șerle analar.2/168. Toylamak: Toylamak: Ziyafet vermek: Nice bir mehcûr olavuz, bizi bir gün vaslıñ nicmetiyletoyladimekdir.3/120. Tungun: Durgun, hareketsiz, ișe yaramaz adam: Câm-ı șarâb gibi göñlüñi güșâde tut, niçeye dek hum-ı dennî gibi tunġun bașlı olasın. Hâsılı niçe bir bașı tunġunvemünkabız-hâtırolasın.3/360. Turu gelmek: gelmek: Ayağa kalkmak: Ey cânân hasmıñ sözini diñleme ki otur ve gitme, yacnî, karâr eyle gitme didigi sözini ișitme, benden ișit ey nigâr, kalk ve gel, yacnî,turugel.3/417. Tutı:Rehin:Rehintutıyadirler.1/195. Tutı: Tutkun: Esir: Giriftâr vasf-ı terkîbî, ârîdenden, tutkun ve tutsak ve mübtelâ macnâsınadır.2/54. Tütüzdürmek: Tütüzdürmek: Tütsületmek: İmdi yaramaz göz degmemek içün kendüni sipend ile tütüzdür ki eyü kâr ve bârıñ var. Sipendi âteș üzerine komakdan murâd kendinianıñlatütüzdürmekdir.2/364.



252

Tüy tus: tus: Visâl hevâsında ne vechile kanat açayım ki göñlüm mürġı âșiyân-ı firâkdakanadındökdi,yacnîmürġ-ıdilimdefirâktüytus(tevavsin)komadı.2/394. Uca:Kıç,sağrı:Surûnîveserûnvesurûnyâylavâvlaucayadirler,yacnîkalın Uca: etleredirler.Ammâhayvândasaġrımacnâsınadır.1/287. Uç:Son:İntihâġâyetdir.Türkçeuçmacnâsınadır.1/165. Uç: Uçmak:Cennet:Kevseruçmakırmaġı.2/431. Uçmak: Uğrıngelmek:Gizlicegelmek:Birgünuġrıngelüpîmânageldi.2/112. Uğrıngelmek: Ulașık:Bitișik: :Peyvendulașık.1/155.  Ulașık: : Us:Akıl:HûșkabaTürkîdeusdur,yacnîcakıl.1/120. Us: Uya:Tembel:Kâhelkâf-ıcArabîilevefeth-ihâylacAcembirmaslahatdacüst Uya: u çâbük olmayana dir, uya macnâsına. Kâhel-rev vasf-ı terkîbîdir. Süst yürüyüșlü macnâsına.3/280. Uyan:Dizgin:cİnânuyanıñdizgini??vekeșiñmefcûli(uyan.dizgin)3/105. Uyan: Uyurlanmak: Uyur gibi yapmak: Teġâfül gösterüp bașını uyhudan kaldırmadı,hâsılı,istemezligeurupuyurlandı.1/339. Ügürtlemek: İyisini seçmek, tercih etmek: Güzîdî ihtiyâr eylediñ, yacnî ügürtlediñveürindilediñdimekdir.3/225. Üründilemek: Üründilemek: İyisini seçmek, tercih etmek: Güzîden ve güzînîden üründülemekdiryacnîihtiyâreylemek.2/434.Güzîdelâzımlamütecaddîmâbeyninde müșterekdir,bundamütecaddîdir,üründilemișyacnîihtiyâreylemișmacnâsına.1/140. Üsküf: Bașlık, serpuș: (Yunanca asıllı bir kelime) Egerçi toġan gâh gâh bașına külâh kor, yacnî üsküf çeker ammâ resm u ayîn-i saltanatı bilmez, yacnî gâh gâhbașınaüsküfkomaġlașâh-ıtuyûrolmaġalâyıkolmaz.3/231. Üșmek: Üșmek: Topluca gelmek, üșüșmek: Çünki ġam leșker getüre, yacnî, çünki saña ġamlar üșüp yüz göstere, sen de saf zînetle, çengle ve rübâbla ve nây ü defle, yacnî,ġumûmıbunlarladefceyle.3/446.



253

Üzülmek: Üzülmek: Kesilmek, kırılmak: Bi-güsil ficl-i emr müfred muhâtab, üzül dimekdir, ammâ bunda murâd kesil dimekdir. 2/410. Baczı nüshada keșîde yerine gusestedüșmüș,kırılmıșveüzülmüșmacnâsına.2/303. Yabyab:Sessizce,yavașyavaș:cİnân-keșîdedizginçekerekdimekdir,yabyab Yabyab: macnâsına.2/302. Yaġl Yaġlı: ġlı:Havlu:Destârçetasgîr-idestârdırkidülbendeveyaġlıyadirler.3/410. ı: Yahși:İyi,güzel:Benimestubîhabereyleahvâl-icihândantâkimsañasırr-i Yahși: cihânsöyleyeyimeyyahșikiși.3/407 Yakıșmak:Meyletmek,yaklașmak:Busözüñhakîkativemâhiyyetigerekdir, Yakıșmak: tâkimmacânîgöñleinüpyakıșa.3/448. Yalabımak: Yalabımak: Parlamak, ıșık vermek: Ne-tâbed yalabımaz, yacnî, ziyâ virmez. 3/329.Lemca-iserâbîbirserâbıñyalabıması,yacnîparlaması.3/355. Yaldıramak:Parlamak:Tâbânsıfat-ımüșebbehedir,yaldıraġanmacnâsınadır. Yaldıramak: 1/256.Hazret-iMûsânıñbirmuccizesiolidikieligüneșgibiyaldıraridi.1/316. Yalınlamak:Parlamak:Mihr-fürûzgüneșyalınlıșlıyacnîgüneșgibiyalınlanan Yalınlamak: ruh.1/372–373.Tedarrumyalıñlanmakdırzîrâdırâmyalıñadirler.2/423. Yanbașı gelmek: gelmek: (Tarama Sözlüğü΄nde tokușmak ve çarpıșmak anlamında): Âsîblüġatdayanbașıgelmegedirler,ammâbunuñgibiyerlerdeıztırâbvemeșakkat murâddır.3/316. Yankı:Ses:Sadâ,yankıyadirler.1/192. Yankı: Yapça: Gizli, sessizce: Naġme kelâm-ı hafîye dirler, yacnî yapça yapça olan sözedirler.1/126. Yarak:Hazırlık,azık:Bergbundaîhâmtarîkiylevâkicdir,yaprakveyarak,yol Yarak: yaraġıveesbâbı.1/401. Yaraklanmak:Hazırlanmak:Amâdeyaraklanmıș,müheyyâmacnâsına.3/245. Yaraklanmak: Yarar:Faydalı,kahraman:AmmâBîjeniñbiryararyoldașıvaridi.2/441. Yarar: Yarlığamak: Yarlığamak: Affetmek: Âmurz-gâr âmurzîdenden yarlıġayıcı, ġaffâr macnâsına.1/156.



254

Yasak: Kanun, ferman: Hâsılı, ben câșık-ı bî-çâreyi katl eylemege yaraġa ve yasaġaihtiyâcyokdur,belkibirgirișmevebirtîr-iġamzekâfîdir.2/260. Yasdanmak: Yasdanmak: Yaslanmak: Bâb-ı sacâdetinde âsitâne gibi tașyasdanup toprak döșene.2/18. Yatuk:Ağzıdar, boğazıkısavekarnıyassısukabı.Batt-ıșarâb,batta,tânıñ Yatuk: teșdîdiyle ve tâ-yı vahdetle su kușlarından, cArabîde kaza dirler, ammâ bunuñ gibi yerlerde teșbîh tarîkiyle yatuk bardak ve kilindir murâddır. 2/124. Ey sâkî, yatuġı doldurkibiribirimizleoturalımvecayșusafâidelim.3/446. Yay: Yaz: Hazret-i Hayru΄l-beșer hicretinden yediyüzellidört târîhinde güneșiñmekânıburc-ıCevzâki fasl-ıbahârburclarınıñüçüncisidirvemâhıñvatanı burc-ıSünbüledirkiyayfaslınıñbürûcınınüçüncisidir.3/403. Yaylak: Yaylak: Yayla: Selâtîn-i İlhâniye yaz günlerinde, Șîrâzda ve kıș günlerinde Baġdâddaolurlarimiș,zîrâȘîrâzyaylaknisbetlimemleketdirveBaġdâdhodziyâde sâhil.3/209. Yedmek: Yedmek: Elinden tutup götürmek, çekmek: Dest-keș yedekçiye dirler. Meselâ körleri yeden kimseye dest-keș, atları yeden kimseye cenîbet-keș dirler. Acrabîdekâfiddirler.2/183. Yel kalkmak: kalkmak: Rüzgâr esmek: Muhabbetiyle kalkdı, yacnî peydâ olup cânân cânibineesdi,geldi.Yelkalkdıdirler,esdimacnâsına,Türkîdedeisticmâldir.1/215. Yeldirmek: Yeldirmek: Koșturmak: Her cânibde beliyyât-i zamân caskeri hâzırlanup turur,olcihetdendirkidizginiñçekerekyeldirircömratlusı,yacnîkorkaraksegirdir. 2/302–303. Yırlamak: Yırlamak: Șarkı söylemek: Mutrib muhabbet-i derûndan bir savt ve camel peydâ idüp yırladı ki cihân cukalâsınıñ ve culemâsınıñ kirpikleri kan süzücü oldu. 2/40. Yırtlaz: Yırtlaz: Göz kapağı yaralanıp iyileștikten sonra șeklini değiștirmiș olan göz: Çeșm-iderîdeyırtlazgözlidimekdir.2/38. Yırtmaç:Çâkyırtmaçveyırtıkmacnâsınadır.1/111. Yırtmaç:



255

Yıylağaç: Yıylağaç: Bir çeșit meyve: Șemâme lafz-ı müșterekdir koku macnâsıyla yıylaġaç beyninde. Yıylaġaç kavun, karpuz zamânında ufacık kavuncuklardır, elmadaniriceolurveelmadeñlikavungibigüzelkokusıvar.3/119. Yigrenmek:İğrenmek,usanmak:Göñültenhâlıkdancânageldi,yacnî,cândan Yigrenmek: yigrendiveusandı.3/312. Yiler onmaz: onmaz: Boșuna gayret eden: Herze-gerd bî-fâfide gezici yiler oñmaz macnâsınadır.2/97. Yilüpyopurmak: Yilüpyopurmak: Telașla koșmak: Sabâ bir hevâyîyilüp yopurucı nesneyken lahlaha-sây olup güzel ve tatlu kokular getürdigi takdîrce seniñ dâmen-i pâkiñ benefșezârıniçünmüșg-iHoteneylemez.2/99.Zâfidsevdâyadüșüpyilüpyoparma, yacnîzülfiârzûsıolmazhevâdır,geçandandimekdir.3/211. Yol

kesmek: kesmek:

Mesafe

katetmek:

Cihân-peymâ

vasf-ı

terkîbîdir.

Peymâyîdendencihânölçücüdimekdir,katc-ımesâfedenibâretdir.NitekimTürkîde bugünbukadaryolkesdiñdirler.2/77. Yöpürmek:( Yöpürmek: TaramaSözlüğü΄ndeyelüpyopurmakșeklivar,sadeceyopurmak șekli yok. Kamus-ı Türkî΄de yöpürmek șekli var): Eger seni taleb eylemekde bâd-ı șimâlehem-cinânım,yacnîdizgindeșimkiböyleyileryöpürürüm,bunuñbiriyleseniñ serv-ihırâmângibikâmetinġubârınairișmedim.3/89. Yumukluk: Kapalı olmak (Tarama Sözlüğü΄nde yok): Gonça gibi gerçi cihânıñ iși baġlılıkdır, yacnî dürüklük ve yumuklukdur, yacnî incikâd ve inkibâzdır. 2/349. Yumuș oġlan oġlanı: ġlanı: ı: Hizmetçi: Rehî ekser kul, yacnî, cabd macnâsında isticmâl iderlerammâaslındayumușoġlanınadirler,yacnî,niyașmaoġlanına.2/26. Yuvalanmak: Yuvarlanmak, raksetmek: Hâfız-ı Șîrâzın șicri sebebiyle raks iderler ve yuvalanırlar Keșmire mensûb kara gözlüler ve Semerkanda mensûb Türkler.3/301. Yügrük:Hızlı,çabuk:Makbûlșicrbenimdirkitabîcatimșâhîngibiyügrükdür. Yügrük: 2/420.Toġâncinsindenbirnevcdir.Ġâyetilekuvvetliveyügrükkușdur.2/10.



256

2.BAZIÇEKİMveYAPIMEKLERİ 2.BAZIÇEKİMveYAPIMEKLERİ BAZIÇEKİMveYAPIMEKLERİ Bu bașlık altında daha çok, Sûdî’nin yașadığı dönemde günümüzden farklı șekildekullanılanveya kullanımdandüșmüș bazıçekim veyapım eklerindenkısaca bahsedilecektir. A-SIFAT SIFAT-FİİLLER FİİLLER Sıfat-fiiller hareket ve zaman kavramını ifade eden, fiil ișletme eklerinden sayılan ve çekimeki ile yapım eki arasında bir yer ișgal eden, kalıcı isim türettiği zamanyapımekiolarakadlandırılaneklerdir. Metindegünümüzdedeișlekbirșekildekullanılan“-an,-en,-mıș,-miș,-duk, -dük,-acak,-ecek”sıfatfiilekleriyaygınolarakkullanıldığındanbizbunlarüzerinde durmayacağız.Buradagünümüzdeterkedilmiș,fiildenkalıcıözellikleribelirtensıfat yapmaekindenbahsedeceğiz;““-aġan, -egen”. egen”.Buekletüretilenkelimelerdahaçok en”. kalıcıözellikleribildirdikleriiçinfiildenisimtüretmeeklerikategorisiiçinegirerler. Dolayısıyla yapım ekleri arasında gösterilirler. Bu ekle türetilen kelimelere Sûdî sıfat-ımüșebbehedediğiiçinbizdebubașlığıkullanmakistiyoruz. −

SıfatSıfat-ıMüșebbehe ıMüșebbehe

Bilindiğigibiism-ifaillergeçicibirözelliği,sıfat-ımüșebbehelerisekalıcıbir özelliği gösterir. Sözgelimi “bilmek” fiilinden “bilen” türetilince geçici bir özellik, “bilge”veya“bilici”kullanıldığındaisekalıcıbirözellikbelirtilmekistenir.Günümüz Türkçesinde her fiil için böyle bir farklı kullanım yoktur. Meselâ sıfat-ımüșebbehe olan giryan kelimesi için karșılık olarak ağlayan kullanılmaktadır. Bununla geçici veyakalıcıbirözelliktenhangisininkastedildiğinetolarakanlașılamamaktadır.Yine “bakmak”tan “devamlı bakan” anlamını verecek bir ekimiz günümüzde bulunmamaktadır. Bakan demekle yetiniyoruz, kalıcı veya geçici özelliğini bașka karinelerle sağlamaya çalıșıyoruz. Yine “devamlı dönen” anlamındaki “gerdân” kelimesinin karșılamak için de böyle bir ek kullanmamaktayız. Burada sıfat-ı müșebbehelerin Farsçada her zaman kalıcı özellik anlamını tașımadığını da hatırlatalım. Fakat Eski Türkçede ve Eski Anadolu Türkçesinde bunu karșılamak



257

için kullanılan gayet ișlek bir ek vardı; “-aaġan, egen” ġan -egen” egen” eki. Bu ek ünlüyle biten masdarlarda “–ġan ġan, gen” ġan -gen” gen” șeklinde kullanılıyordu. Günümüzde bu ek olağan gibi birkaç kelime dıșında artık tamamen terkedilmiș durumdadır. Sûdî metinde geçen kelimelerin sıfat-ı müșebbehe olduğunu belirttikten sonra onun Türkçe karșılığını bulmakta zorlanmaz. Çünkü bu fonksiyonu gören gayet ișlek ek beraberinde vardı. Șunu da belirtelim ki așağıdaki bir örnekte “–ıcı” ıcı” ıcı” ekini Sûdî ism-i fail eki olarak tanımlamaktadır.Sûdîșerhindebuekgayetișlekolarakkullanılmaktadır.Bazısında Farsça sıfat-ı müșebbehenin karșılığı olarak, bir kısmında ise doğrudan doğruya kalıcıbirözelliğivurgulamakiçinkullanılmaktadır.Buekletüretilensıfatlarıvekaç kerekullanıldığınıșöylecegösterebiliriz: Aġlaġan:Giryân:1/111;1/285;2/291. ġlaġan: Akaġan: Akaġan:Revân:1/110;1/288;1/381;1/77;2/49. ġan: Atılaġan: Atılaġan:Cehân:2/441. ġan: Bakaġan: Bakaġan:Nigerân:2/60;3/33. ġan: Bilegen:Dânâ:1/38;3/385. Bilegen: Çokraġan: Çokraġan:Hurûșân:3/127. ġan: Ditregen:Lerzân:1/293;1/92. Ditregen: Dönegen:Gerdân:1/32;3/31. Dönegen: Geçegen:Güzerân:3/172;3/278. Geçegen: Göregen:Bînâ:3/385;3/395. Göregen: Gülegen:Handân.1/74;1/122;1/390;3/414. Gülegen: İdegen:Konân:1/136;1/274;3/52;3/168. İdegen: İncinegen, küsegen: küsegen: Melûl: 2/19; 2/205. (Burada mübalağa kalıbının anlamı dabuekekarșılanmaktadır.) Kaçaġan: Kaçaġan:Gürîz-pâ:3/137. ġan: Kaynaġan: Kaynaġan:Cûșân.3/127. ġan: Ohșayaġan: Ohșayaġan:2/337. ġan: Olaġan: Olaġan:1/114;1/135;2/240;3/107;3/137;3/225. ġan: Oturaġan: Oturaġan:2/212. ġan: Salınaġan: Salınaġan:Hırâmân:1/77;1/254;1/264;1/324;1/381;3/168. ġan: Sevinegen:Șâdmânveșâdân: 1/357. Sevinegen:



258

Sıçraġan: Sıçraġan:Cehân:2/441. ġan: Tutaġan: utaġan:Dârâ:3/291. ġan: Uraġan: Uraġan:Zenân:1/323;3/276; ġan: Utanaġan: Utanaġan:Hacil:1/269;1/293;2/402;3/375. ġan: Viregen:2/5. Viregen: Yaldıraġan: Yaldıraġan:Rahșân:1/11;1/256;2/91;3/152;3/168. ġan: Yanaġan: Yanaġan:Sûzân:1/182;1/24;1/285. ġan: Yırtaġan: Yırtaġan:3/276. ġan: Yilegen:Devân:3/452. Yilegen: Yuvalanaġan,yuva Yuvalanaġan,yuvana ġan,yuvanaġan: naġan:Gerdân:1/32. ġan: Yürügen:Revân:1/77. Yürügen:



259

B.ZARF.ZARF-FİİLLER FİİLLER Bu bașlık altında zarf-fiillerden günümüzde kullanılmayanlar, farklı kullanılanlar veya kullanılsa bile anlamında farklılık olan zarf fiil ekleri hakkında örneklergösterilecektir.Diğerlerihakkındakısabilgilerverilecektir. a)a)-up,üp up,üp Yaygınșekildesadeceyuvarlakșekillerikullanılmaktadır.Bütüneserde2578 defakullanılır.Günümüzdedarșekilleridekullanılmaktadır,-ıp,ipgibi. b)b)-arak,arak,-erek erek Yaygın șekilde kullanılmaktadır. Günümüzde de aynı anlam ve șekilde kullanılmaktadır.Bütünmetinde66defakullanılmıștır. c)c)-ıcak,icek ıcak,icek “-ınca, -ince” anlamında bir zarf fiildir, yaygın șekilde kullanılmaktadır. Metnin tamamında 120 defa kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde bu ek kullanılmamaktadır.Șimdibunlardanbazılarınabakalım. Yacnî,kișimestolıcak olıcakpâdișâh-ıcâlemolur,hernedeñlüfakîrisede.1/29. olıcak cÂșıkıñcıșkıkemâlbulıcak bulıcaknereyekibaksakendicânânınıgörür.1/221. bulıcak Yacnî, füsehâ ve büleġâ ve șucarâ-yı Hind benim șicrim șehr-i Bengâleye varıcakhepbuñaraġbetiderler.2/6. varıcak Hakbuki,tabcındazerremikdârıistikâmetiolanböyleteșbîhidüșindegörse kalkıcakbiñkezisticâzeider.3/28. kalkıcak d)d)-ınca,ince ınca,ince Yaygın bir șekilde günümüz Türkçesiyle aynı anlamda kullanılmaktadır. Ayrıca günümüzden farklı olarak “-ıncaya kadar” anlamı da tașımaktadır. “-ıncaya kadar”anlamındakullanılanörneklerdenbirkısmıșunlardır: Mest olınca olınca içmedikleri anıñ çündir ki bizim dinimizde hamrıñ azı ve çoġı harâmolduġıgibianlarıñvesâfiredyânıñvemileliñsekriharâmdır.2/358.



260

Dîdeme didim elbette bir nazar, yacnî bir kere ol cânânı toyınca oyınca seyreyle, hâsılı,rûy-ıpâkinevâfirbak.3/126. Bugazeldevâkicolanharf-ivasılvahdetiçündür,âhir-igazelevarınca varınca.3/236. varınca Nefsim ve cömrüm âhire irișdi. Seni toyınca oyınca görmedim, bundan ġayrı bizim hevesveârzûmuzkalmadı,yacnîârzûmsenitoyıncagörmekdirancak.3/251. cAcempâdișâhlarınaKeykubâddanFilkosagelince gelinceKeyândirler.3/454. gelince e)e)-ı,ı,-i,i,-u,u,-ü Fiiltekrarlarındaveikifiilibirbirinebağlamakiçinkullanılmaktadır. Tebahhurdankinâyetdir,yacnîsalınısalını salınısalınıyürümegedirler.1/188. salınısalını Hâsılı âhir zamânda vâkic olan fitnelerden kurtulmaġ içün kûy-ı muġâna salınısalınıvarısaram.1/188. salınısalını Pîr-i muġân huzûrına utanı utanı utanı giderem, zîrâ aña lâyık bir hidmetim yokdur.2/254. Șemcenisbethande-zenânlıkparlayıparlayı parlayıparlayıyanmasıdırveșâcirenisbetsevini sevini parlayıparlayı seviniaġlamasıdırvegülegüle gülegülegiryesidirvesûzșemcenisbetbedîhîdirveșâcirenisbet sevini gülegüle harâretveıztırabıdır.Vesazșemcenisbet çatırdayı çatırdayı çatırdayıyanmasıdırvekendiye çatırdayı nisbetınckırı ınckırıınckırı ınckırı ınckırıgiryeeylemesidir.3/118. ınckırı Gicesabâhadekaaġlayıa ġlayıaġlay ıaġlayı ġlayıkanlıyașakıda.3/16. Hasta-hatırolupaaġlayuaġlayugiderim.3/18. ġlayuaġlayu Ol yavaș adımını, yacnî diñleni diñleni diñleni adım adımlamasını gör, hâsılı, nâzla reftârınıseyreyle.3/190. Çünki âb-ı revân öñüñe nâlân gele, yacnî, çaġlay çaġlayı ġlayı gele, gele kendi âb-ı dîdeñden añamededbaġıșla.3/426. Yolcularnazarındakalkıyı kalkıyıkalkıyı kalkıyı kalkıyıgüzelsürelim.3/93. kalkıyı f)f)-a,a,-e Fiiltekrarlarındaveikifiilibirbirinebağlamakiçinkullanılmaktadır. Hâsılıyanagelüp yanagelüpyanagiden yanagelüp yanagidenlerdendir.1/74. yanagiden



261

Gülegülegiryesidir.3/118. Gülegüle g)g)-dukda,dukda,-dükde,dükde,-dıkda,dıkda,-dikde dikde “-dığızaman”anlamında.Bütünmetinde59defageçmektedir. Bizim üstümüze geçdikde, yacnî, yanımıza uġradıkda ġradıkda ıkda etegini toprakdan ve kandanıraktut.1/12. Sevdâdörtmizâcıñbiridirkitabicataġâliboldukda oldukdacünûnairișdirir.1/96. oldukda Hattâ zamânı geldikde geldikde zarflar peydâ idüp karnı altına baġlarlarmıș, zâyîc olmayadiyü.1/6. Ahibbâdan dûr ve mehcur olan kimseler anlara mektûb irsâl eyledikde eyledikde mektûbundabubeytiyazarlar.2/45. Lâclmacdendençıkdıkda çıkdıkdabumachûdrenkdeolmazmıș.2/83. çıkdıkda Yacnî,sürûrveferahesbâbıtamâmoldukda oldukdameclissafâ-bahșolur.2/242. oldukda Müșkvecanbervelahlahaezildikde ezildikdeziyâdekokuvirür.3/161. ezildikde h)h)-madan,madan,-meden meden Çoknadirkullanılmaktadır. Dînvedânișelimdengitmeden gitmedenġayrigelsöyle.2/435 gitmeden Gözyașıdakenârımızdanakmadan akmadangitdi.3/33. akmadan i)i)-madın,madın,-medin medin Bütün metinde 2 kere geçer. Masdar ve ayrılma ekinin birleșmesiyle olușan bu zarf fiil ekinin bu șekilde kullanılmasında Eski Türkçede olduğu gibi ayrılma ekinin“–dın” dın”șeklindedevamettiğininbirgöstergesivardır. dın” Ne-dîdede hâ-yı resmî harf-i terettübdür, görmeyüp ve görmedin görmedin dimekdir. 3/379. Șâh-ı Hürmüz beni görmedin görmedin yacnî görmeksizin bilâ kelâm yüz lütf eyledi. 3/379. j)j)-maksızın, maksızın,ın,-meksizin meksizin



262

Metnintamamındasadeceașağıdakifiillerdetoplam21defakullanılmıștır. Çekmeksizin 2, eylemeksizin 5, görmeksizin 2, içmeksizin 2, ișlemeksizin 1, söylemeksizin1,virmeksizin1,açmaksızın2,almaksızın1,olmaksızın4. k)k)-alı,alı,-eli eli Günümüzdekinebenzeranlamdaișlekolarakkullanılmaktadır. Nesîm-i gül saña tâbic olup câșık olalı olalı mahalleñden gâh u bi-gâh güzer eylemekañazarûrîdir.1/129. Gül seniñ ruh-ı rengîniñ üzerinde carakıñ letâfet ve safâsın göreli göreli hased âteșindegöñülġamındangülâbe-iġarkdır.1/134. Hâsılı,sengözümdengideli gideliaġlamakdanġayrıkârımyok.3/63. gideli l)l)-aldan,aldan,-elden elden Bütünmetinde2kerekullanılmıștır. OlmehHâfızıñeșcârınacânlamüșterîolaldan olaldanteberrükenhermeclisdeanıñ olaldan eșcârıokunuroldı,birmertebedekihernefesZühreniñgûșınarübâbıñbülendâvâzı irișüroldı.1/60. Yacnî,senletâfetsâhibiolaldan olaldanrûzgâr-ıhüsnkutlıoldı.3/121. olaldan m)m)-eldenberü,eldenberü,-aldanberü aldanberü Bütünmetinde21defakullanılmıștır. Seniñ cemâliñ kendü vaslına câșıklara salâ virelden berü berü cânla göñül zülf ü hâliñsebebindenbelâyadüșmüșlerdir.1/52. Kefenne ki lâle dehriñ vefâsızlıġını bildi, toġaldan berü berü elinden câm-ı mey komadı.2/105. Dünyâya yüz koyaldan berü, berü hâsılı, dünyâya gelelden berü Hudâ ġam-ı cıșkı bizenasîbeyledi.3/88.



263

C.K .KİPEKLERİ İPEKLERİ EKLERİ Bubașlıkaltındaterkedilmișveyagünümüzdekindenfarklıolarakkullanılan bazıkipeklerindenbahsedilecektir. I.GelecekZaman I.GelecekZaman a)a)-acak,acak,-ecek ecek Bu ek yaygın bir șekilde her zaman sıfat-fiil olarak kullanılmaktadır. İdeceksin (1), geçeceksin (1), eyleyeceksin (1) olacaksın (1) dıșında șahıs eki almıș çekimli șekilleri bulunmamaktadır. -dir dir dir bildirme ekiyle 10 kere kullanılmıștır. 179 keresıfatfiilolarakkullanılmıștır. b)b)-ısar,– ısar,–iser iser Esas gelecek zaman eki fonksiyonundadır. Metinlerde yaygın bir șekilde kullanılmaktadır. Hangi fiilin hangi kișisiyle kaç kere kullanıldığını gösteren liste alfabetikolarakașağıdagösterilmiștir. açılısardır  3, açısar 1, açısardır 2, aġladısardır 1, akıdısardır 1, bulısaram 1, bulısardır1,bulmayısarsın2,çıkarısardır1,çıkmayısardır1,kalısardır1,kalmayısar 1, kalmayısardır 10, komayısaram 1, olısar 2, olısaram 5, olısardır 54, olısarız 2, olısarsın 2, olmayısardır 1, tutmayısaram 1, urısaram 1, uyanısardır 1, varısaram 1, varısardır1,yakısaram1,yakısardır1,yandırısaram2,yatısaram1,yazmayısarlar1, yazmayısarlardır1,çekiserem1,eyleyiserdir3,geçiserdir3,geçiserem1,geliserdir2, gelmeyiserdir 1, gidiserdir 11, gidiserem 3, gidisersin 1, gitmeyiserdir 2, idiser 1, idiserdir 6, idiserem 14, idiserlerdir 1, ilediserdir 2, iletiserdir 1, öldüriserdir 1, öliserüz 1, söylemeyiserem 2, söyleniserdir 1, söyleyiserem 1, viriserdir 2, virmeyiserdir1. II.Gereklilik II.Gereklilik a)a)-malıolmak,malıolmak,-meliolmak meliolmak Sınırlı sayıda kullanılmıștır. Genellikle gelecek zamanın șartı görevinde kullanılır.Birkısımörneklerișunlardır:



264

Bir kelimeniñ ki âhirinde mîm olup aña yâ-i nisbî dâhil olmalı olsaiki tarîk olsa iledir.1/56. Âhirinde hâ-i resmî olan lafza edât-ı cemc veyâ edât-ı masdar dâhil olmalı olsahâyıkâf-ıcAcemîyetebdîliderler.1/108. olsa Âhirinde hây-ı resmî olan kelime zamâyiriñ veyâ ġayri edevâtıñ birisi vâsıl olmalıolsabirhemze-imüctelibeiletevessüliderler.1/405. olmalıolsa Yâ-yınisbîziyâdeeylemeliolsalar eylemeliolsalaryâvâhidinereddiderlerveyâcemc-ikılletle eylemeliolsalar cemciderler.1/195–196. Fârisîde âhirî mîm olan kelime-i nisbet eylemeli olsa olsa edât-ı nisbeti bir kâf-ı cAcemî-imeksûreiletavassutidersin.1/208. Gicekiefsânefigündüzsöylemeliolsam söylemeliolsamuyurlanurișitmemekiçün.1/395. söylemeliolsam Egercânânbenikılıcladepelemeliolursa depelemeliolursaelinitutmayam.2/442. depelemeliolursa Taczîmi lâzım kimesneye bir nesne virmeli olsalar olsalar evvel ol nesneyi öperler andansoñrasunarlar.3/133. Birpâdișâhbirbeldeyegirmelüolsa girmelüolsașehrhalkıçıkupgirecekyolındaköșkler girmelüolsa düzüpolköșklerienvâc-ızînetletezyîniderler.Pes,olzîneteâzindirler.2/221. b)b)-malı,malı,-meli meli Metindesadeceașağıdakiörnekbulunmaktadır. Pes,lâyıkbuidikibeytiñbirimatlacıñâhirindeyazılmalı yazılmalıidikicuyûbdancadd yazılmalı olunmayaydı.1/81. c)GerekKelimesininKullanılıșı c)GerekKelimesininKullanılıșı Gereklilik kipi Eski Türkçe΄de “kergek” kelimesi ile yapılmaktaydı. Daha sonralarıbukelimegerekșeklindekullanılmayabașlanmıștır.Buradakarșılaștığımız hususlardan birisi gerek kelimesine ek-fiil șahıs eklerinin getirilmiș olmasıdır. Günümüzde böyle bir kullanılıșa rastlanılmamaktadır. Metinde geçen örnekler șunlardır. Pes,buvartadanesbâbımızıtașraçekmek gerekiz.Hâsılı,bușehriterkidüp gerekiz gitmekgerekiz gerekiz.2/366. gerekiz



265

Ey Hâfız, ne iñlersin, eger visâl-i cânân dilerseñ kan içmek gereksin gereksin vakitli vakitsiz, hâsılı, visâl-i cânân isterseñ her zamân derd ve belâ ihtiyâr eylemek gereksin.3/197. gereksin Ol mâhın muhabbetine kûșiș eylemek gereksin, gereksin yacnî, ol cânânı sevmek gereksin,egerçidevletvesacâdetleâfitâbgibimeșhûrsun.3/224. gereksin Yacnî,cennetârzûeyleyenâdemlerdeniseñbirniçeperî-zâdeâdemlerlecâyș unûșeylemekgereksin gereksin,yacnî,hûrsıfatlıgüzellerlesohbeteylemeñgerek.3/245. gereksin Yacnî,hasmıhakladıġınaçoksadakâtveșükrânelervirmekgereksin gereksin.3/266. gereksin Kîse-isîmuzeriñipâkboșaltmakgereksin gereksinbutamaclardankisensîm-berdilgereksin berden tutarsın, yacnî, sîm-ber dil-berler visâliçün akçe ve altunını oynatmak gereksin.Hâsılı,dil-berlerdenvisâltamaciderseñmâmelekiñyollarınabezleylemek gereksin gereksin.3/277. gereksin Tekâsüli terk idüp tarîk-i cıșkda çabuk olmak gereksin gereksin ki murâdıña vâsıl olasın.3/348. Bugöñlüñġamınısenyimeñgereksin gereksinnâçâr.3/374. gereksin Yacnî seniñ caybıñı ve hüneriñi sen kendiñden bilmek gereksin, gereksin saña halk söylemeklâzımdegil.3/383. Nûg-imüjeileeyyâr,çokincüdelmekgereksin gereksin.Yacnî,hidmetvemülâzemet gereksin vetazarrucileçokyașdökmekgereksin gereksinkiolmüyesserola.1/212. gereksin Biz bu șehirde kendi tâlicmizi sınamıșız ve murâdâtımızı bunda hâsıl olmayacaġınbilmișiz.Pes,buvartadanesbâbımızıtașraçekmekgerekiz gerekiz.2/366. gerekiz Gerekdirșeklibütünmetinde40kere,gerekșekliise327keregeçmektedir. D.İ D.İYELİK İYELİK3.Ș YELİK3.ȘAHISEKİNİNFARKLIKULLANILIȘI 3.ȘAHISEKİNİNFARKLIKULLANILIȘI AHISEKİNİNFARKLIKULLANILIȘI Metinde karșılaștığımız nadir hususlardan biri de cayın harfiyle biten cemîc kelimesinden sonra iyelik ekinin -i olarak değil de –si olarak getirilmesidir. Matbu metinde 1 yerde gördüğümüz bu durum yazma nüshada iki yerde karșımıza çıkmaktadır.Yani“cemîcine”değilde“cemîcsine”șeklitercihedilmektedir.“Cami΄i” mi yoksa “camisi” mi veya “mısraı” mı yoksa “mısrası” mı yazılsın tartıșmalarının



266

olduğu günümüzden 4 yüzyıl önce tercihin Arapça aslına göre değil de Türkçe telaffuzdanyanakullanılmasıkaydadeğerbirözelliktir. Hudâ-yı cAzze ve Celle cümlesini yarlıġasun, yacnî Allâhu Tecâlâ cemîc cemîcsine sine rahmeteylesün.3/381.



267

3.BAĞLAMAEDATLARI .BAĞLAMAEDATLARI Önce Türk Dilinde Edatlar adlı eserinde Necmettin Hacıeminoğlu΄nun söylediklerinekısmenkısaltarakbakalım: “Bağlama edatları cümleleri veya cümle içindeki kelimeleri ve kelime gruplarınıyamanabakımındanyahutșekilitibariylebirbirinebağlayansözlerdir. Eski Türkçe΄de bağlama edatı yoktur. Kuvvetlendirme vazifesini gören bazı edatları bağlama edatı olarak saymak mümkün olsa bile bunlar sayıca çok az bir yekûnteșkilederler.Bunlarınbağlamafonksiyonlarıdazayıftır.OnuniçinTürkçe΄de bağlamaedatlarınınteșekkülüKarahanlıdevresindenitibarenkendinibellieder. Eski Türkçe΄de olmadığı hâlde sonradan çok sayıda bağlama edatının bașka dillerden alınması veya dilin kendi imkânları ile teșekkül etmesi dilciler tarafından yabancı dillerin özellikle Arapça ve Farsça΄nın tesiri ile izah edilmektedir. Ancak bağlamaedatlarınıbüyükbirkısmınınTürkçe΄ninkendibünyesindençıktığıdikkate alınırsa bunda Türkçe΄nin gelișmiș ve ișlenmiș olmasının rolü de göz ardı edilmemelidir. Kutadgu Bilig΄tenitibaren bugüne kadar Türkçe΄deki diğer edatların sayısı ve çeșidi gittikçe azaldığı hâlde bağlama edatlarının zenginleșmesi de bu hususudestekler. Bağlamaedatlarımanavevazifeleribakımındanșufarklıgruplaraayrılır. 1.Cümlebașıedatları 2.Asılbağlamaedatları 3.Denkleștirmeedatları Buedatlarmana,șekilvekullanıșbakımındandașugruplaraayrılır. a) Herhangi iki cümleyi bağlayanlar (amma, çü, çün, çünki, illâki, lâkin, lîk, lîkin,velev,velevki,veya,veyahud,ya΄nî,zîravb..) b)Șartcümlelerinibağlayanlar(eger,egerçi,meger,șayetvb.) c) Cümle bașı edatları (Adeta, ayruk, bari, belki, bes, hergiz, madem, keza, zatenvb.) Bağlamaedatlarımenșeiveteșekkültarzıbakımındanda3grubaayrılır.



268

1.Yabancıasıllıolanlar 2.Eskidenberiedatolarakkullanılagelenler 3. Edat durumunda kullanılan kalıplașmıș kelime grupları (adam sen de, șöyledursun,olsaolsa,kimbilir,bakalımvb.)”120

Șerh-i Divan-ı Hafız΄da geçen bağlama edatlarının kullanıldığı anlamı ve fonksiyonlarınıbilmedenmetnindoğruanlașılmasımümkünolmayacaktır.Aynıedat günümüzde de kullanılmıș olabilir. Ama dönemin metinlerinde ne anlam tașıdığını bilmek gerekmektedir. Bu sebepten günümüzdeki edatla aynı anlamı tașıyanların üzerinde fazla durmayacağız, anlamı farklı olan veya günümüzde kullanılmayan edatlar hakkında biraz daha genișçe durmak istiyoruz. Önce edatları șu șekilde üç kategoriyeayırmanındoğruolduğunudüșünüyoruz. 1.Türkçeasıllıolanlar 2.Farsçaasıllıolanlar 3.Arapçaasıllıolanlar Yabancı asıllı birkelime Türkçe herhangi bir ekalmıșsa veyaiçindeTürkçe bir unsur varsa bu edatı Türkçe ekler kısmında göstereceğiz. Hem Arapça hem de Farçadan olușan edatlarda ise ana unsur dikate alınacaktır. Sıralamalar alfabetik sistemegöreyapılacaktır. a.TürkçeAsıllıOlanlar a.TürkçeAsıllıOlanlar BubașlıkaltındasıralanacakedatlaryabütünüyleTürkçeasıllıveyayabancı bir kelimenin Türkçe bir ekle olușturduğu edatlardan teșekkül emektedir. İkinci kısımolanlardabubașlıkaltındagösterilecektir. 1.Ancak 1.Ancak Türkçe asıllı bir edattır. Bütün metinde 123 kere geçer. Arapça “fakat” edatının kullanılıșı gibi genellikle cümle sonlarında kullanılmaktadır, ancak cümle

 120

NecmettinHacıeminoğlu,TürkDilindeEdatlar,İstanbul1992,s.112–113.



269

ortasında ve bașında kullanıldığı yerler de vardır, yani günümüz kullanılıșını andırmaktadır.Birkısımörneklerișunlardır: Eflâkin makâdîr ü harekâtını, burûcuñ derecât u dekâyıkını ve sânîye ve sâlisesinicâșireyevarıncabilürancak.2/103. Yacnî,ibtidâ-ikelâmdavâkicolmuș,tefkîdifâdeeylerancak.1/4. Nicmetullâhdamuvâfıkdimiș,ancakyelianmamıș.1/25. Oliseüçgünlükyoldurancak.1/50. Anıñ tûfânı altı ay durdı ancak, ammâ benim gözüm yașı cemîc cömrümde kâyimvesâbitdirhîçdinmez.1/64. Anıdadanbilurancak,șerhvebeyânlabilinmez.2/34. 2.Ancılayın 2.Ancılayın Türkçeasıllıbiredattır.Günümüzdekullanılmamaktadır.Bütünmetinde74 keregeçer.“Böylece”,“onungibi”anlamlarınıtașır. Bedânsânancılayındimekdir.2/340 Cânâna söyle, ammâ ancılayın söyleme ki anı melâl tuta, yacnî, ancılayın söylemekiincine.3/412. 3.Anınçün 3.Anınçün Türkçeasıllıbiredattır.Buradaeserintamamındagörülebileceğigibi“içün” edatının ekleșme temayülünde olduğu ve bașındaki i harfinin düșüğü gözlenmektedir. Toplam 129 defageçer, “onun gibi”, “ondan dolayı gibi” anlamlar tașır. 4.Benzerki 4.Benzerki “Galiba, öyle anlașılıyor ki” anlamındadır. Bir beytin șerhinde 3 defa zikredilir.SûdîFarsçahemânâedatınınkarșılığıolarakbuedatıkullanır:Șöyleder: “Hemânâkefennemacnâsınadır,yacnî,beñzerki.”3/20. Mahbûblarzülfindennâfe-güșâlıkeylemekisterim,uzakfikirdir,beñzerkibu fikirdehatâmülâhazaiderim.3/20.



270

Benim gibi teng-dest müflis böyle macnâlar kasd eylemek beñzer ki hatâ-yı fâhișdir.3/20. 5.Bumertebeki 5.Bumertebeki “O kadar ki” anlamında bir bağlama edatıdır. Bir kere geçer. Türk Dilinde

Edatlar΄dageçmemektedir. Gül-âbıberg-igüldeizmâreyledi,bumertebekiâteșlereurmayıncabirkatre gül-âbvirmez.1/60. 6.Birmertebeki “O kadar ki” anlamında bir bağlama edatıdır. Bir kere geçer. Türk Dilinde

Edatlar΄dageçmemektedir. Hâfız șicrine cânân harîdâr olalı șicrini rubâba sâz eyleyüp șevkle çalar, bir mertebekiZühreniñgûșınarubâbıñbâng-ıbülendihernefesvâsılola.1/60. 7.Buncılayın 7.Buncılayın Türkçeasıllıbiredattır.Günümüzdekullanılmamaktadır.Bütünmetinde54 keregeçer.“Böylece”,“bunungibi”anlamlarınıtașır. Yacnî,câlemebuncılayıngüzelsözlikimsegelmemișdir.3/443. 8.Bununbiriyle 8.Bununbiriyle

Türk Dilinde Edatlar kitabında bu ek geçmemektedir. “Bununla beraber” anlamında kullanılmaktadır. Sûdî bunun Farsça “bâ în heme” edatının ve Arapça “maca zâlik” edatının karșılığı olduğunu belirtir. 3/170. Bütün metinde 7 kere kullanılır. Egerçi seniñ kıl gibi ince beliñ benim gibiye irișmez, yacnî, lâyık degildir, bunuñbiriyle,hâtırımhoșdurbuincehayâlfikriyle.2/393. Egerçikifısküzreolupfesekayahidmeteyledim,bunuñbiriyleyineHudânıñ lütf-ıezelîsindenümîdikatceylemezem.3/47. Girye ile sahn-ı dîdeyi pâk yudum, bunuñ biriyle seniñ hayâlin caskeriniñ nuzûlünelâyıkvesezâ-vârdegildir.3/157.



271

9.Cümleden 9.Cümleden “Örnekolarak”,“meselâ”anlamındadır.2keregeçer. TürkDilindeEdatlar kitabındageçmemektedir. Biryeșilcevherdir,hakkındaçokhavâsyazarlar.Cümleden,hayyâtvecakârib, yacnî, yılanlar ve cakrebler ol cevheri getürenden kaçarlar ve yılan ol cevheri görse gözikörolur.1/57. 10.Dahi 10.Dahi Toplam414defageçer.Günümüzdekinebenzeranlamtașır. 11.de,da 11.de,da Toplam1437defakullanılır. Bu iki edat da günümüz kullanımına benzer bir șekilde kullanılmaktadır. Muharrem Ergin ve Necmettin Hacıeminoğlunun kabul etmediği fakat John Deny tarafındanortayasürülenve“da,de”bağlacının“dahi”denteșekkülettiğinisavunan görüșün121 sağlam temellere dayanmadığını göstermek için “dahi” bağlacının metindeyaygınbirșekildekullanıldığınıvekaybolmayadoğrugitmediğinigöstermek içinkaçdefakullanıldıklarınıbelirtmekleyetiniyoruz. 12.diyü 12.diyü 197kezgeçer.Günümüzdediyeșeklindekullanılır. 13.gerek....gerekse,gerekse......gerekse 13.gerek....gerekse,gerekse......gerekse erekse,gerekse......gerekse Bağlama gurubu olușturan bağlama edatlarındandır. Metinde geçen bazı örnekleri: Yâddan bunda murâd hâtırda olmakdır, gerekse ișitmekle ola gerekse ezberlemekle,gerekseilhâmla.1/95. Gerekseyamalıolsun,gerekseolmasun.1/183. İsticmâlde cemâcat-i misâfirîne dirler, gerekse gitmesün, gerekse gitsün ve gerekseseferdendönsün.1/221.  121

age.,s.221.



272

Hâsılı,hernekadarkicefâgörsem senden,göñlümusanmaz,gerekseyakın olvegerekseırak.1/224. Hâsılı,bundansoñracușșâkġulûdankalurlar,yüzüñigereksetreyle,gerekse eyleme.2/232. 14.Gâlibbudurki 14.Gâlibbudurki Arapça-Türkçe-Farsça karıșımı bir edattır, “galiba”, “kanaatim budur ki” anlamınıtașır.İkiyerdegörülür. BubeyitHâfızdîvanlarındanedretlebulunur.Ġâlibbudurkianlarıñdegildir. Pestetmîm-ifâyideiçünyazıldı.1/40. Benveșarâbainkâr,bunehikâyetdir.Ġâlibbudurkibukadarcakluidrâkim vardır, yacnî, șarâba inkâr eylemeyecek mikdârî caklım vardır, zîrâ, ben șarâb esîriyim,ansızbirnefesolmam.2/82. 15.Görelim 15.Görelim Edatolarak6kerekullanılır. Yacnî, senden müfârakat baht-ı beddendir, görelim tâlic-i nâ-sâzkâr ve nâmuvâfıkımıznasîbimizikandayadekiledür.1/48 16.Hâlbuki 16.Hâlbuki Arapça-Türkçe-Farsça karıșımı bir edattır. Günümüzdekine benzer anlam tașır.Toplam129defageçer. 17.Hakbuki 17.Hakbuki Arapça-Türkçe-Farsça karıșımı bir edattır. “Doğrusu”, “gerçek șu ki” anlamındabirbağlamaedatıdır.İkiyerdegeçer. Hak bu ki tabcında zerre kadar istikâmeti olan kimse bu makûle hezeyânı jâjhâkabîlindencaddider.1/15. 18.Hakbudurki 18.Hakbudurki Arapça-Türkçe-Farsça karıșımı bir edattır. “Doğrusu”, “gerçek șu ki” anlamındabirbağlamaedatıdır.6yerdegeçer.



273

Baczı nüshalarda hidmet yerine nicmet vâkic olmuș. Hak budur ki üstâd ve Hâceveterahhumveġulâmlafızlarınahidmetensebdir. 19.Hâsılı 19.Hâsılı Hâsılı Arapça hâsıl kelimesine iyelik üçüncü șahıs eki getirilerek olușturulmușbiredattır.“Özetle”,“neticeolarak”anlamındadır.OsmanlıveTürkiye Türkçesindekullanılmaktadır.Toplam1890keregeçer. 20.Hernedenliki 20.Hernedenliki “Nasılki”,“hernekadar”anlamındadır.3keregeçer. Hâsılı,seniñrücûcuñsebebiyletâzecömrkesbidüpcivânola,hernedeñliki kabzadançıkanokgirüdönmezse.1/110. Herçend,hernedeñlidimekdir.1/231. Her ne deñli ki yüzüm suyını iletdüñ. yacnî, cırzım zâyic eylediñ, yüzümi kapundandöndürmem.1/231. 21.İmdi 21.İmdi “O halde, böylece, artık” anlamındadır. Çok ișlek kullanılan bir bağlama edatıdır. Bütün metinde 377 defa geçer. Bunlardan 45΄i pes edatıyla birlikte “pes imdi”olarakgeçer. Cân-ı cazîzim, nazar eyle ki bizi niçe depeledi, imdi vuslatıñ șerbetiyle bizi yeñidenihyâeyle.1/45. 22.Kaçanki,kaçankim 22.Kaçanki,kaçankim “Nezamanki,-dığızaman”anlamındadır.4keregeçer.Buedatınkaçanșekli

Türk Dilinde Edatlar΄da bağlama edatı olarak geçmektedir, ama bizim metnimizde birsoruedatıolarak115kerekullanılmaktadır.Șimdibağlamaedatıfonksiyonunda kulanılançokazsayıdakiörneklerebakalım. Evvel zamânda pâdișâhlar fedâyîler saklardı kaçan ki bir pâdișâhı helâk eylemekisteselerañafedâyîlerhavâleiderlerdiveanıhelâkiderlerdi.1/375. Eflese΄r-reculu dirler, kaçan kim fakr ġalebe eylese ki mankır harcanmaġa muhtâcolsa,altunveakçeharcamaġakâdiriken.2/157.



274

Niteki cArabîde “kerre calâ caduvvihi” dirler, kaçan kim bir kimesne münhezimoldukdansoñradönsedüșmeniüzerinevedüșmeninihaklasa.2/439. Șimtü΄l-berkedirler,kaçankimșimșekatılanbuludcânibinenazareyleseñki yaġmurneresindendökilür.2/414. 23.Kandakaldıki 23.Kandakaldıki “Neredekaldıki”anlamında.8keregeçer. cUșșâka firîb virmek husûsında ol kadar mekkârlık ve ġaddârlık kesb eylemișsin,felekbukadarhîle-bâzlıġlavecayyârlıġlasañaaldanupfirîfteolur,kanda kaldıkibî-çârecâșıklar.1/69. 24.Megerkim 24.Megerkim Farsça meger edatıyla Türkçe kim edatının birleșmesinden olușmuștur. 2 keregeçer. Kanġı ehl-i keșf Allâhıñ mahfî ișlerine câlim ve cârifdir, meger kim cânib-i Hakdanmansûrvemuzafferola,enbiyâveevliyâgibi.1/387. 25.Nihâyeti 25.Nihâyeti

Türk Dilinde Edatlar kitabında nihayet șekli var, nihayeti șekli yok. Arapça nihayet kelimesine Türkçe iyelik eki getirilmesiyle olușmuștur. “Hülasa, netice olarak”gibianlamlartașır.24kerekullanılmıștır. cÂdetdirkietfâliñzülfinialtuntellerileyâgümüștellerileururlar.Nihâyeti, devletliolanteliçokider.Șöylekisaçteliçindemestûrolur.1/48. Nihâyeti, câdetleri gömlek yakmakdır, ammâ bunda hırka zikr eyledi, zîrâ, fukarânıñekserigömlekbulmayupmezkûrcübbeyigiyer.1/183. DidikieyHâfız,bukıssadirâzdır.Kurfânhakkıiçünkisorma,yacnî,maksûd sensin.Nihâyeti,kıssayıtatvîleylemem.2/340. Sâhib-kırânșolkimsedirkivücûdageldikdesebca-iseyyârenîñikisibirburcda ve bir derecede ve bir dakîkada buluna. Nihâyeti, kanġı ikisi cemc olursu aña göre hükminvirürler.3/402. 26.Niteki,Nitekim 26.Niteki,Nitekim



275

YaygınbirșekildekullanılanTürkçeasıllıbiredattır.Günümüzdekinebenzer anlamlartașır.Toplam459defakullanılmıștır. 27.Olaki 27.Olaki Türkçe istek kipinin sonuna Farsça ki ekinin getirilmesiyle olușmuștur. 70 keregeçer Ey cânân, ruhuñ gülșeninden sabâ ile bir deste gül gönder. Ola ki ayaġıñ basdıġıbostânıñturâbındanbirkokucukduyaydık.1/15. Hikmetden bir macnâ ele getür, ola ki levh-i dilinden cehâlet nakșı ve șekli gide.2/207. Göñüllerkarardı,olakiġaybdanbirçerâġuyarabirhalvet-nișîn.3/291. 28.Olmayaki 28.Olmayaki Türkçekelimeninsonunafarsçakiekiningetirilmesiyleolușmuștur.12kere geçer Çeșmineuyupgitmekiceng-cûvesehhardır.Olmayakisenifitneyedüșüre. 1/281. Budeyr-ihâkîyemukayyedolma,olmayakiseninâ-gehânhâkgibibâdavire. 3/438. 29.Șöyledursun 29.Șöyledursun Sadecebiryerdegeçer. Dilșâdandanevvelșöyleyasaġeylemișidikikimseadınanmaġakâdirdegil idi,içmekșöyledursun.2/23.(Yazmanüshada“kimseadınıanmaġakâdirdegilidi, degilkiiçmek”173bșeklindegeçer.) 30.Șöyleki 30.Șöyleki Günümüzde de kullanılan bir bağlama edatıdır. Anlamca herhangi bir değișikliksözkonusudeğildir.51keregeçer. 31.Tâkim 31.Tâkim



276

Farsçaasıllı“tâ”ileTürkçeasıllı“kim”inbirleșmesiyleteșekkületmiștir,“ta ki” anlamındadır, cümleleri birbirine bağlayan ve sebep bildiren bir bağlama edatıdır.95keregeçer. 32.Varise 2.Varise “Herhalde,galiba”anlamınabirbağlamaedatıdır.2yerdegeçer. Yacnî,deryâlardeñlügözümyașındanseniñhayâlinnicegeçdiveașdı,varise gözümyașıyıldızınırehbereylediki gemicileriñ tarîkiyıldızlayürimekdir,yohsabu deryâlarıkendirefyiyleașamazdı.1/118. İkincimısraınanlamında“sabâhcârîyașımıñharâblıġıbașıvarididiyenvar isebumacnâyıcâlem-iistiġrâkdaikensöylemiș.3/15. 33.Yohsa,yoksa 33.Yohsa,yoksa Hemyohsahemdeyoksașekillerinerastlanılmaktadır.Yohsa85,yoksașekli ise9kezkullanılır. b.FarsçaAsıllıOlanlar b.FarsçaAsıllıOlanlar 1.Bâhusûs 1.Bâhusûs Arapça“husus”kelimesineFarsça“bâ”önekigetirilerekolușmușbiredattır. “Bilhassa”anlamındadır.Bütünmetinde3keregeçer. Yacnî,hattınıñhayâlinigözdetasvîreylemeknefâyidekendigözkarșusında olmayınca,bâhusûskisuüzrehattemr-imuhâldir.1/133. 2.Bârî 2.Bârî “Hiçolmazsa”anlamındadır.7kerekullanılmıștır Yacnî,civânlıkdavuslatabirsebebtahsîlidemediñ,bârîsacyeylepîrlikdebir hâleteyleyesin.1/22. 3.Bâședki 3.Bâședki Metinde11kezgeçer.Türkçekarșılığıolan“olaki”çokçakullanılmıștır.Sûdî bu edata kendisi șöyle anlam verir: “Meger bunda bâșed ki macnâsınadır, ola ki dimekdir.”1/215.



277

Cânânhidmetindemeclisdeanlarıtezekküreyle,bâședkikeyfiyet-ibâdeile hâtır-ıșerîfindenmeylveincizâbpeydâolupbunlarıñhâlinitefakkudeyleye.1/39. Yacnî,bañabircahd-ivisâlbuyurmușidiñ,bâședkiolcahdevefâidüphulf-i vacdeylemeyesin.2/66. Ammâ sen carz-ı niyâzı elden koma, bâșed ki cânân göñline tefsîr eyleye. 3/291. 4.Belki 4.Belki ki Arapça bel edatı ile Farsça ki edatının birleșmesinden teșekkül eden bir edattır,günümüzkullanımınabenzerbirșekildekullanılmaktadır.255keregeçer 5.Çün 5.Çün Farsça asılllı bir edattır, edat ve zarf fiil gurubu olușturur. Çünki edatıyla benzer anlamlar tașır. Farsça bir benzetme edatı görevi de vardır, ancak bu anlam Türkçe metinde pek görülmez. Sûdî bu edat geçince onu fonksiyonlarına göre değișik șekildeisimlendirir. Bazan edat-ı teșbih (gibi anlamında), bazan edat-ı ta΄lil (için, den dolayı) olduğunu belirtir ve “çünki” manasındadır diye zikreder. Ayrıca resmi vavla değil da asli vavla olduğu zaman Farsça “nasıl” anlamında bir soru edatıdır. Böyle olunca çûn șeklinde transkribe edilir. Bu anlam Türkçe metinlerde kullanılmaz.BuedatınFarsçametindeçokçakullanılmasınakarșınTürkçemetinde kullanılan sınırlı sayıda örneklerindenden bazıları șunlardır. Parantez içerisinde sadeceçünedatınınolușturduğugurubunanlamınıvermektedir. a)a)-dığızaman dığızaman Yâdındaolsunolki,çüngözüñbizicitâblaöldürürdi,yacnî,çünkigözüñbizi hıșımla helâk iderdi, Hazret-i cÎsâya mensûb ficl-i mucciz ki ihyâ-yı mevtâdır, seniñ șekerçigneyicilebindeidi.2/76. (Gözünbiziazarlamaklaöldürdüğüzaman) Añılsun ol ki benim mâhım çün külâhını kopardı, yacnî, șâh-ı levendâne külâhınıkurdurdı,anıñüzengisindehilâlpeyk-icihân-peymâidi.2/77. (Benimsevgilimkülahınıkoparınca,yanitakınca)



278

Hudâiçünçündil-irîșemseniñzülfüñlekarârbaġladı,yacnî,ittihâdveittisâl veimtizâcbaġladı,leb-inûșîninebuyurkidil-irîșiñhâlinikarâragetürsün.2/155. (Yaralıgönlümseninzülfündekararbağlayınca) b)b)-dığıiçin,dığıiçin,-dendolayı dendolayı Karġa çün utanmaz ki ayaġın güle koya, yacnî, gül üzerine koya, bülbüllere lâyıkdırbumusîbetiçünbirdikenetegintutalar.2/130. (Kargaayağınıgülünüzerinekoymaktanutanmadığındandolayı) c)c)-ınca,ınca,-ince ince Perîșân fikirden rücûc idüp mecmûc olasın ol sebeble ki çün dîv gitdi feriște geldi.2/187. (Șeytangidince) Olvakitdahiçünhâkimvekabrimüzrerevânolasın,benimtozumdâmânıñı tutar.3/101. (Toprağımvemezarımauğrayınca) Zîrâ,kâcidebudurkiçünsabâhtulûceyleye,ardıncaahșâmvâkicolur.3/289. (Sabahdoğunca) d)Mademkimanasına d)Mademkimanasına Çünsâġarıñtoluduriçveiçür,yacnî,çünkisañadevletelvirmișdirhemyive yidür.3/115. (Mademkikadehindoludur) 6.Çünki 6.Çünki Farsça asıllı bir edattır, çün ile ki edatının birleșmesiyle teșekkül etmiștir, günümüzde de kullanılmaktadır, ancak metinde günümüzdeki fonksiyonlarından bașka anlamlarda da kullanılır. Bütün metinde 374 kere geçer ve Farsçadaki fonksiyonlarınayakınbirșekildekullanılır.Tașıdığıanlamlarıșöylecesıralayabiliriz. Paranteziçerisindesadecebuedatınolușturduğugurubunanlamıverilmiștir. a)a)-dığızaman dığızaman



279

Çünki sen cânânla hem-nișîn olup bâde-nûș olasın, vasl-ı cânândan mehcûr vemahrûmmuhibleriyâdıñdatut.1/39. (Sevgiliyleberaberolupiçkiiçtiğinzaman) cAdûbenimlecengeylemekiçünçünkikılıççeke,bizanıñlacengiterkideriz. 1/248 (Kılıççektiğizaman) b)b)-dendolayı,dendolayı,-dığıiçin dığıiçin Yacni , çünki câkıbeti fenâdır, büyük evlere ve çârdaklara ve bâġlara sacy u kûșișeylemekziyâdecünûndangelür,zîrâ,hakîkatenġayreyapmakdır.1/33. (Sonufaniolduğuiçinveyaolduğundandolayı) Çünkibukıssaekâbir-inâsdanbirisiniñyanındaidikibușahsaziyâdehüsn-i ictikâdıvaridi,küfriniyüzinevurmadımammâhatâeylediñdidim.1/46. (Bu olay bu șahsa ziyade hüsnüzannı olan büyüklerden birinin yanında olduğuiçin) Hâsıl-ı kelâm, çünki Hâceniñ baczı dîvânında bulundı, hâline göre șerh eylemekzarûrîoldı.1/51. (Hafız΄ınbazıdivanlarındabulunduğuiçin) Yacnî, çünki anıñ maksûdı firâk ve hicrândır, ben anıñ maksûdını ihtiyâr eyledim.1/91. (Onunmaksadıayrılıkvehicranolduğuiçin) c)Mademkimanasına c)Mademkimanasına Çünki bizim basarımızıñ sürmesi siziñ eșigiñiz topraġıdır, buyuruñ kanda gidelimbueviñöñündenkanda.1/47. (Mademkigözümüzünsürmesisizineșiğinizintoprağıdır) Çünki bu iki kapulı hâneden intikâl ve rıhlet lâzımdır. İmdi macîșet tâk u revâkıyâcâlîimișyâednâimișhepbirdir.1/121. (Mademkibuikikapılıdünyadangöçetmekzorunludur)



280

d)d)-ınca,ınca,-ince ince Bâġıñgünâhınedir,çünkiandabunebâtbitmedi.1/66. (Ondabubitkibitmeyince) Çünkiırakdanġamsûretinigöresin,șarâbistecilâciçün.1/102. (Uzaktanüzüntününsuretinigörünce) Pes,çünkiehl-idilsöziniișidesin,dimekihatâdır.1/281. (Gönülehlininsözünüișitince) ÇünkiHâfızıñnâzikvedil-keșgazelleriniișide,Hocend-iKemâldeolursașicr söylemez.1/326. (Hafız΄ıngönülalangazelleriniduyunca) AșağıdakiörnekteSûdîkendisibuedataanlamvermektedir: Perî-rûlarçünkigüleler,yacnîgülüncegözümdenlâlcl-irummânîgibikanlıyaș yaġdırırlar.1/362. 7.Eger 7.Eger 798keregeçer.Șayetanlamındadır.Günümüzkullanımıylaaynıdır. 8.Eger...eger 8.Eger...eger İster...isteranlamındadır. Yâr saña her ne ki virdiyse eger cadl ve eger zulm, ol mahz-ı catiyyedir ve ihsândır.1/112. Olnesneyikiolgicecânânbizimpeymânemizedökdi,biziçdik,egerCennet șarâbı ve eger bâde-i kattâl, yacnî, eger mübâh ve eger ġayr-i mübâh, cânâna muhâlefeteylemedik,hernekisundıiseiçdik.1/124. 9.Egerki 9.Egerki 3keregeçer.Günümüzkullanımıylaaynıdır. 10.Egerçi 10.Egerçi 180keregeçer.Günümüzdegerçișeklikullanılmaktadır.



281

11.Gâh...gâh 11.Gâh...gâh Birbağlamaedatıdır.Bazan...bazananlamındadır. Miyândabârîklikmucteberoldıġıçüngâhmûyateșbîhiderlervegâhortadan yokiderler,nitekimdehândahurdelikmucteberoldıġıçüngâhzerreyeteșbîhiderler gâhmacdûmiderler.1/112. 12.Gerçi 12.Gerçi 40keregeçer.Günümüzkullanımıylaaynıdır. 13.Hâlânki 13.Hâlânki “Hâlbuki”anlamındadır,1yerdegeçer. Sânîyen bu kim enhâr-ı cennetin tahtında câridir dimiș, hâl ân ki cennetin içindecâridir,altındadegil.1/196. 14.Hâsıl14.Hâsıl-ıKelâm ıKelâm Arapça asıllı hâsıl ve kelâm kelimelerini Farsça kurala göre isim tamlaması yapılmasıylaolușmușbiredattır.OsmanlıveTürkiyeTürkçesindekullanılmaktadır. Toplam37keregeçer. 15.Herbârîki 15.Herbârîki “Hernekadar”anlamındadır.3kerekullanılmıștır. Pes, İskender her bârî ki üstüne casker çeküp ceng murâd idindiyse câm-ı cihân-nümâDârâbelindeidi.İskenderiñherhâliniandamüșâhadeidüphermekrve hîlesinidefciderdi.1/27. 16.Hemân 16.Hemân “Sadece, aynı șekilde, derhal, hemen, o halde, yeter ki” anlamında bir bağlamaedatıdır.Farsçaasıllıdır.Eserdeyaklașık134kerekullanılmıștır. Hâsılı,bizimhelâkligimizdenzararmüterettibolmaz.Hemâncânânıñvücûdıșerîfivezât-ımünîficâkıbetdeveselâmetdeolsun.1/71. Bu rindleri yakup ve yandırup veıztırâb virici deyrde bâde-nûș ve mey-hâre hemânbendegilim,belkiçokkellelerbukâr-hânedesebûtopraġıdır.1/73.



282

Süst-nazm müddecîleriñ kelimât ve nazmı ve bizim akrân ve emsâlimiziñ muhayyelvemusannaceșcârıhemânzer-dûzilebûriyâ-bâfkıssasıdır.1/138. Zîrâ,cânvedilseniñdir,anâkasdeylediginhîndenetereddüdgerek,hemân hükmüñicrâeylecânüstüne.1/143. Pes, kûyuña dâhil olan hemân Kacbeye dâhildir ve ebrûlarına teveccüh eyleyenhemânkıbleyeteveccüheylemișdir.1/236. İșledigi ișlerde güft u gû sahîh degildir, zîrâ, “La-yüsfelu cammâ yefcal”dir. Hemânkazâyarızâgerek.1/278. Yacnî,cömriçokdegil,hemânhusûlardıncadırfenâsı.1/396 17.Hemânâki 17.Hemânâki “Nezamanki”anlamındadır.1keregeçer Hemânâkibendecânibinenazarveiltifâtoldıherkârıfeth-ibâbbulurveillâ felâ.1/128. 18.Kat 18.Kat΄-ınazar ınazar ArapçakelimelerdenFarsçakuralagöretamlamayapılmasıylaolușan“șöyle dursun”anlamındabirbağlamaedatı.Üçyerdegeçer. Bunda hayâlden bedel visâl yazup minesinde visâl muzâf degildir diyen miskîn hem kâfiyede hatâ eylemiș ve hem macnâda. Zîrâ visâl muzâf olmayıcak macnâmustakîmolmaz,kafiyedenkatc-ınazar.2/237. 19.Mâdâmki 19.Mâdâmki 16keregeçer,günümüzdemademkișeklikullanılmaktadır. 20.Mebâdâki 20.Mebâdâki “Olmaya ki” anlamındadır, 6 defa kullanılmıștır. Türkçesi olan olmaya ki dahaçokkullanılmaktadır. Ġâfil olmañ, bu iki gözümden mütevâliyen tașup akan sûyûlden, mebâdâ ki senitoparlayupgetüre.1/133.



283

cAklımızdîvâneoldı,cânânıñmüșkînsilsile-izülfikanıkianıñlabendidelim, mebâdâkibirfesâdeyleye.1/175. 21.Meger 21.Meger 153kerekullanılmıștır. Sûdîșiirdegeçenmegeredatınınanlamıvegöreviolarakșuifadelerikullanır. Megeredât-ıtemennî.3/66.Megeredât-ıistisnâdır.3/13. Yohsa devlet kapusından ürküp kaçmak benim câdetim ve tarîkim degildir, yacnî,megerölemkicânânkapusınıterkidem.1/120. Bu kabâ bu zamânda külliyen mehcûr ve metrûkdur, meger memâlik-i küffârda,meselâFirengveMacarcinsinde.1/129. Ġayreıtlâkıcâyizdegilmegerizâfetle.1/142. Mûsâ Tûr Dâġı cânibine nazar eyledive bir âteșgördi. Meger Allâhıñ nûr-ı tecellîsiimiș.1/173. 22.Megerki 22.Megerki 10defageçer Pes, bu gazeli Hâfıza isnâd eylemekde vehn-i zacf var, meger ki ibtidâ-i hâlinde,yacnî,mübtedîikensöylemișola.1/51. Ekserkaġıddaisticmâlolunur,kılıçdaisticmâlimachûddegil,megerkiġılâf-ı zer-efșânola.1/189. 23.Ne...ne...ne 23.Ne...ne...ne Atıfgurubuolușturanveolumsuzlukbildirenbirbağlamaedatıdır. Egerçimüfennesdegildirnemacnevînelafzînehakîkî.1/120. 24.Neânki 24.Neânki “Yoksa” anlamında bir bağlama edatıdır, Farsça asıllıdır. Metinde tek bir örneğinerastlanılmıștır. Maksûdı șehriniñfesekasınatacrîzdir.Neânkikendübuhevâlaramürtekib ola.1/101.



284

25.Pes 25.Pes Farsçaasıllıbiredattır.“Böyle,böylece,öyleyse”anlamındadır.EskiAnadolu veOsmanlıTürkçesi΄ndedevrelerindekullanılmıștır.Sûdîbuedatiçin“PescArabîde fâ-i cevâb macnâsınadır.” ifadesini kullanır. (1/56). Türkiye Türkçesinde kullanılmamaktadır.Toplam1120kezgeçer. 26.Tâ 26.Tâ Farsça asıllı bir edattır Farsçada yaygın olarak kullanılır. Eserin Farsça kısmındadakullanıldığıiçinkaçkezkullanıldığıhakkındabirrakamveremeyeceğiz, 30 civarında kullanılmıștır diyebiliriz. Çalıșma yaptığımız eserde “ki” ile birleșerek olușturduğu “ta ki” șekli daha çok kullanılmaktadır. Yine ișlek bir ek olduğu söylenebilir.Edatgurubuvezarffiilgurubuolușturur. a)a)-Takianlamında Takianlamında Ey zâhid, rindler halkasından ve meclisinden selâmetle geç, yacnî, bunlarla ihtilât idüp bunlara katılma, tâ seni harâb eylemeye bir niçe bed-nâmıñ sohbeti. 1/372. Ġonçeyesöyleñ,tâaltunınısaklamasun.2/35. b)b)-denberianlamında denberianlamında Sabûhı idicileriñ ayaġı topraġı hakkiçün ki tâ ben mest mey-hâne mahallesindederbânlıġladurmușum,yacnî,meykededederbânolalı.3/457. 27.Tâki 27.Tâki Farsça asıllı bir edattır, cümleleri birbirine bağlayan ve sebep bildiren bir bağlamaedatıdır.92kezgeçer. 28.Vaktâki 28.Vaktâki Zarf fiil gurubu olușturan Arapça vakit kelimesiyle Farsça ki edatının birleșmesinden olușan ve Farsçada kullanılan bir bağlama edatıdır. “-ınca, -ince, – dığızaman”anlamıverenbiredattır.3keregeçer. Yacnî,vaktâkicemâl-isûretumacnâyümn-isıhhatindeoldıysa.2/15.



285

Vaktâkisûfîlerebaczıcuyûbvekabâyihisbâtitdiysegedâ-sıfatolancușșâkın istiġnâsını zikr idüp buyurur. İki câlem harmanına baș egmezler, yacnî, istiġnâ idüp tenezzüleylemezler,hûșe-çingedâlarıñdimâġvekibrinigörseyreyle.3/134. Pes, bunda vaktâ ki cânân lebim âb-ı hayât ve dehenim habb-ı nebâtdır didiyseHâcebuyurdukiHâfızdaseniñsözüñsöyler.3/412. 29.Yâ,Yâ..yâ,yâ....veyâ,...yâ 29.Yâ,Yâ..yâ,yâ....veyâ,...yâ Bağlama gurubu olușturmak için kullanılır. Günümüzde de kullanılan bir edattır. Dermânîdeyâvahdetyâtenkîriçündür.1/91. Be-șükrâne,șükrâneyeyâșükrâneiçündür.1/91. Çünki bu iki kapulı hâneden intikâl ve rıhlet lâzımdır, imdi macîșet tâk u revâkıyâcâlîimișyâednâimișhepbirdir.1/121. Yâ vefâ olsun, yâ seniñ vaslın haberi, yâ rakîbin ölümi haberi olsun, felegiñ oyunıbuüçünbirinieyleye.2/116. Yâ dostuñ lacl-i lebi yâ mey-i sâfî devâ ve cilâc ider, yacnî, bizim derdimize çâreyâvisâl-icânânveyâșarâb-ısâfîdir.2/128. Hâsılı,yâcâșıkolmaveyââteș-icıșkasâbirol.2/405. cArab bir macnâda mübâlaġa kasd eylese yâ eble tacbîr ider veyâ ümmle. 1/151. Hâsılı, eyyâm ve evkât ve ezmine ġamın yemek ki filân ay küsûf yâ filân ay hüsûfyâfilânyılkahtveyâfilânyılrahsolurdiyüġamçekmekcakıldandegil.1/156. Hindûdenmurâdzülfdüryâçeșmdir,teșbîhtarîkıyla.1/259. Yacnî,yüzüñizülfüñlevegîsûyâkâkülüñleört,kimsegörmesün.3/139. 30.Yâhud 30.Yâhud 129kezgeçer. 31.Veyâhud 31.Veyâhud



286

Yahut kelimesinin bașına Arapça bağlama edatı olan “ve” getirilerek olușmuștur.Günümüzdedekullanılanbiredattır.15defakullanılmıștır. 32.Zîrâ 32.Zîrâ Farsça asıllı sebep bildiren bir bağlama edatıdır, günümüzdekine benzer anlamdakullanılmaktadır.1886defageçer. c.ArapçaAsıllıOlanlar c.ArapçaAsıllıOlanlar 1.΄Al 1.΄Alâküllihâl ΄Alâküllihâl âküllihâl “Ne olursa olsun” anlamındıdır. Türk Dilinde Edatlar΄da bulunmamaktadır. Toplam15keregeçer. cAlâküllihâl,HâceniñsözindenfehmolunurkiCemHazret-iSüleymânola. 1/66. 2.΄Ale΄l 2.΄Ale΄l΄Ale΄l-husûs husûs “Özellikle,

bilhassa”

anlamındadır.

Türk

Dilinde

Edatlar΄da

bulunmamaktadır.Bütünmetinde19defageçer Bâde-nûșlar katında bulutlı günde ki buludı yüksek ola ve yaġmur olmak ihtimâliolmaya,içkimucteberdür,cale΄l-husûskiçemendeola.1/56. Esâs-ı tövbe eger poladdan da olursa pâre pâre olur, cale΄l-husûs ki tövbe sâhibihoș-tabcola.1/125. 3.΄ 3.΄Âkıbet ΄Âkıbet Âkıbet “Nihayet,ensonunda”gibianlamlartașır,günümüzdekikullanımınabenzer kullanılıșıvardır.41kerekullanılmıștır. Zîrâ,bukonuköldüricicâkıbetkonuġınöldürür.1/34, Kenârda pergâr gibi asûde-hâl geçinürdüm. cÂkıbet devrân ortada tutdı, yacnî,tutuportayagetürdi.1/188. Yacnî,olkadarrûzgârkihicrânmümteddoldı,câkıbeteyyâm-ıvisâlyümnile tamâmoldı.2/87.



287

4.Ammâ 4.Ammâ Ammâ Günümüzdekikullanımınabenzeranlamtașır,fakatanlamındadır.1401kere kullanılmıștır.İkiyerdefe-ammâșeklindekullanılımıștır. 5.Ba΄dehu 5.Ba΄dehu Ba΄dehu “Dahasonra,bundansonra”gibianlamlartașır.Metnintamamında28kere kullanılmıștır. Hâtem-iCemdenmurâdmühr-iSüleyman΄dırkidîvleriñbirisibirhîleileanı Süleymândanalmıșdı.BacdehuAllâhuTecâlâyineanıHazret-iSüleymânamüyesser eyledi.3/112. 6.Faka 6.Fakat Fakat “Sadece” anlamında bir edattır. Arapçadaki istisna edatı fonksiyonuna benzerbirkullanımıvardırvecümlesonundadakullanılmaktadır.Bütünmetinde9 kerekullanılmıștır. CemîchurûfdaberâbervehemvârșicrsöylemekfakatHazret-iMollâCâmîye mahsûsdur.1/53. Hâsılı, hâlimizi Allâh bilür ancak ve ol zamânda hâlimize ol nâzır idi fakat. 2/77. NecevhervenekeyfiyyetdeidüginbilenHâlıkıfakat.2/103. Kimse ile calâkam yok ve kimseniñ hâliyle mukayyed degilim, belki kendi hâlimlemukayyedimfakat.3/74. Zîrâ,revânrûh-ıinsândırfakatverûhecammdır.3/249. BirhâtemlefakatSüleymânlıksözinisöylemekolmaz.3/456. 7.Fazlan΄an 7.Fazlan΄an Fazlan΄an “Șöyle dursun” anlamında Arapça asıllı bir edattır. Metinde bir defa geçer. Aslında burada cümlenin tamamının Arapça olarak kabul edilmesi daha doğru olacaktır.Yinedeanlamınıbelirtelim.



288

Sâniyenbeșbeyitligazeldeüçbeytiñkâfiyesimükerrergelmekfî΄l-cümlerüșdi olandansâdırolmaz,fazlancanmislihâze΄l-fazl.(Yaniböylefaziletsahibibirisișöyle dursunazıcıkrüștüolanbilebunuyapmaz.)1/50–51 8.Fe8.Fe-hasebu hasebu “Sadece”anlamındadır.Biryerdekullanılmıștır Baña cayne΄l-yakîn maclûmdur ki cemîc eșyâda sârî olan bir hakîkatdir fehasebu.3/20. 9.Fi΄l 9.Fi΄lFi΄l-hakîka hakîka “Gerçekșuki”anlamındadır.Bütünmetinde6keregeçer. Baczı nüshada âvâ yirine sadâ vâkicdir, fi΄l-hakîka nidâya sadâ ġâyet mûnâsibdir.1/283. Hâce kendiniñ hoș-elhân oldıġın beyân ider. Fi΄l-hakîka menâkib-ı Hâcede buyururkikendicasrındakendigibihoș-âvâzehl-inaġmeyoġidi.3/4. 10.Fi΄l 10.Fi΄lFi΄l-vâki΄ vâki΄ Fi΄l-hakikaedatınayakınbiranlamtașır,“gerçekșuki”anlamındadır.Bütün metinde10keregeçer. Yacnî,hîçbirtarîkiledilâzârolmıya,belkiherhusûsdateslîmveinkıyâdüzre ola.Fi΄l-vâkicbundaniyisacâdetmiolur.1/261. Riyâfi΄l-vâkicbâtıldır,belkiküfr.3/51. 11. 11.Ġâlibâ Ġâlibâ “Zannedersem” anlamındadır, günümüzde de kullanılmaktadır. Bütün metinde3keregeçer. Ġâlibâ benden bîzârdır ki beni usandırmak içün ziyâde cefâ eylemektedir, ammâbiñcefâdahiartırsabenandanferâġateylemem.1/165. Ġâlibâtefennüñkasdider.3/124. 12.Hakîkaten 12.Hakîkaten Hakîkaten “Gerçekșuki”anlamındadır.Bütünmetinde5keregeçer.



289

Yacnî , çünki câkıbeti fenâdır, büyük evlere ve çârdaklara ve bâġlara sacy u kûșișeylemekziyâdecünûndangelür,zîrâ,hakîkatenġayreyapmakdır.1/33. Yacnî, der u bâm-ı mey-hâne-i cıșk gerçi zâhiren pest görünür, ammâ hakîkatencayyukaçıkmıș.3/311. 13.Hattâ 13.Hattâ Hattâ “Ta ki” anlamındadır. Bütün metinde 30 kere geçer. Tâ hattâ macnâsınadır diyecümleolarakgeçenlerburakamadâhildeğildir. 14.Husûsen,Husûsâ 14.Husûsen,Husûsâ Husûsen,Husûsâ Bu iki edatın yazılıșları aynıdır, tenvinli ve tenvinsiz olarak okunabilir. Kendinden sonra “ki” edatının geldiği durumlarda hususa șeklinde okunması daha güzelgörünmektedir.“Bilhassa,özellikle”gibianlamlartașır.23keregeçer Ġâyetle mübârek ducâdır. Husûsen tedmir-i acda içün aña meșġûl olunsa ziyâdemüfessirdir.1/263. Elbettesinektatlıardıncagider,husûsâkișekerola.2/65. Harâret-i hamr elbette derledür, husûsâ ki pîr-muġâna mahsûs ola ki ol dâfimâgüzîdeveçekîdesiniçer.3/185. 15.İllâ 15.İllâ İllâ Metinde 14 kere kullanılmıștır, “-den bașka, ancak, șu kadar var ki” anlamındadır. Örneklerde görüleceği gibi kullanılıșı Arapçadaki kullanıșına benzerlikgösterir. Zîrâ, sen latîfsin ve latîfden gelmez illâ lütf. 3/240. (Çünkü sen latifsin ve latiftenlütuftanbașkabirșeygelmezveyasadecelütufgelir. Dostuñhaberinsöylememillâdostuñhuzûrına,yacnî,kendine.1/387. Hudâ kimesneyi esrâr-ı ġaybiyyeye muttalic eylemez illâ vahy ve ilhâm sebebiyle.1/386. Bugazeldeharf-ivaslcemîcanvahdetiçüngelür,illâbirisitenkîriçün.2/122. Yacnî,hîçbirgirândanhazzeylemeziz,illârıtl-ıgirândan.2/343.



290

Yacnî,dilimüzerecârîolmasun,illâpiyâlevepeymânesözi.3/194. 16.Ke΄enne(Ke΄ennehu 16.Ke΄enne(Ke΄ennehușeklindedeokunabilir) Ke΄enne(Ke΄ennehușeklindedeokunabilir) șeklindedeokunabilir) “Sanki”anlamındadır.75kerekullanılmıștır. Sûdî buna șu anlamı verir. Hemânâ kefenne macnâsınadır, yacnî, beñzer ki. 3/20. Kefenne bizim hâb-âlûd u hâbnâk tâlicmiz uyanısardır, zîrâ, seniñ rûy-ı rahșânıñbahtımıñgözinesusepdi.1/14. Zîrâ,sarhōșTatardır,kefennekebâbameylider,yacnî,kebâbamâfildir.2/22. Benimeskihidmetimkefenneyâriñyâdındanvehâtırındangitdi.3/66. 17.Lâkin 17.Lâkin Lâkin “Fakat”anlamındadır.69kerekullanılmıștır.AnlamcagünümüzTürkçesiyle paralellikgöstermektedir. 18.Tahkîk 18.Tahkîk Tahkîk

Türk Dilinde Edatlar kitabında bu edat bulunmamaktadır. “Gerçek șu ki, șüphesizki”anlamındabircümlebașıedatıolarakkullanılır.6kezkullanılmıștır. Eycânân,tahkîk,seniñhicrânındancâlemikıyâmetgördüm,yacnî,câlembaña sensizkıyâmetgöründi,hâsılı,hicrânıñbenihelâkeyledidimekdir.3/176. Hafız eger seniñ hâk-i âsitânıñda ölürse tahkîk, zevâlsiz hayât sâhibi olur, yacñîseniñâsitânıñdaölmekdirilmekdir.3/327. Tahkîk, dürr-i hakîkat delmișlerdir, yacnî, gevher gibi söz söylemișlerdir câriflerkibuhâne-idünyâyahândimișlerdir,yacnî,dünyâevinihânateșbîhidenler hûbbuyurmușlar.3/450. 19.Velâkin 19.Velâkin Velâkin “Fakat” anlamındadır. 4 kere kullanılmıștır. Anlamca günümüz Türkçesiyle paralellikgöstermektedir. 20.Veillâ 20.Veillâ Veillâ “Yoksa,aksitakdirde”anlamındadır.Bütünmetinde116kezgeçer.



291

Murâdsûretâsûfîgeçinüphakîkatdesûfîolmayanlardırveillâsûfî-ihakîkiye kimseniñsöziyok.1/120. Bizibuiklîm-iFârsdabaġlayâncânânıñmuhabbetidirancakveillâbundabir gündurmazdık.1/373. Hâtırımızdangöñülġamınıiletenbâdedirveillâhavâdis-ieyyâmkorkusıbizi helâkiderdi.2/109. 21.Ya΄n 21.Ya΄nî Ya΄nî En yaygın ve ișlek kullanılan bu edattır. Günümüz kullanımıyla paralellik göstermektedir.Toplamolarak9524defakullanılmıștır. 22.Zâhir 22.Zâhir Görünenoki,herhaldeanlamındabirbağlamaedatıdır. Bugazeliñmahlasbeytiyanımızdaolandîvânlardabulunmadıveșârihlerde șerheylememișler.Zâhir,bulsalarșerhiderlerdi.2/261. 4.GÖSTERMEEDATLARI .GÖSTERMEEDATLARI a)İște a)İște “Uș”ișaretzamirine“-da”bulunmaekigetirilmesiyleolușanbiredattı,daha sonraları “iște” șekline dönüșmüștür. Eserde “ișde” değil, “iște” șekli kullanılmaktadır.Birgöstermeedatıdır.14kezkullanılmıștır. Bizgitdik,senbilürsinvebizimġamyiyicigöñlümüz,yacnî,ișteseniștegöñül, ikiñizneylerseñizeyleñ.1/48 Senañadi,ișteșimdiirișirim,selâmetlenâzırvemuntazırol.2/348 Ey göñül, cânân iște budur, âgâh ol, zâfid sevdâya düșüp yilüp yoparma. 3/211. b)Çak b)Çak

Türk Dilinde Edatlar΄da gösterme edatı olarak zikredilir. Eserde 5 kere kullanılmıștır.TaramaSözlüğü΄ndeșușekildeanlamlandırılmıștır.1.Ta,tam,tamam. 2.Sırf,salt,sade,yalnız,saf,halis.



292

Pes, gömlegiñ veyâ öñi bütün cübbeniñ çak așaġa varınca öñini yırtsalar ferâceșeklinbaġlar.1/328. Șemciñ burnı alındukda bir burun dahi virür ve çak dükenince burnı alınmadadır.2/19 Yacnî,seniñlemusâlâhaideriz,ammâkimseyeburâyıaçma,çaksulhidince. 2/93. Miyânbelveortamacnâsınadır,ammâçakortadegil.2/120. İmdi bülbül-i câșık bu kadar zamân gül firâkı ġamını çekmek sebebiyle bîihtiyârçakserâ-perde-igüledektazallümveferyâdufiġâniderekgidiserdir.2/139. 5.

TÜRKÇE

KELİMELERİN

FARSÇA

TAMLAMADA

KULLANILMASI KULLANILMASI Sûdî΄nin Türkçe kelimelerle Farsça kurala göre tamlama yaptığı görülmektedir ki oldukça dikkati gerektiren bir durumdur. Gramer kuralları hususunda son derece hassas olduğunu eleștiriler kısmında gördüğümüz Sûdî΄nin böyle bir tercihte bulunması tercihini Türkçeden yana kullandığının bir göstergesi olmalıdır.Șimdibutarzörnekleretoplucabirbakalım. İmdihakîkatleögrenmegiselbdir,nefs nefsnefs-iögrenmegidegil.1/186. iögrenmegi Pes,göñliniñkem kemâ kemâl-it itaralmasıkendiniñbâde-nûșolmamasıdır.1/377. aralması Yacnîkem kemâ kemâl-igüzelligiñdengünâhınyazmaġaikdâmidemez.3/156. igüzelligiñden Yacnî kemâ kemâl-iincelikden iincelikden bir mertebededir benim tenimki degmekimse anı göremez.2/258. Hattâkem kemâ kemâl-iuzunluġundan iuzunluġundanayaġainüpdüșer,nitekiEnîs-iUșșak΄datahkîk ġundan buyurmușdur.3/27. 6.CÜMLEYAPISI .CÜMLEYAPISI Sûdî șerhinin doğru olarak anlașılabilmesi için onun Türkçenin sentaksıyla pek uyumlu olmayan bazı cümlelerini ele almak gerekmektedir. Bu tarz bir cümle yapısı Farsçada ve Hint-Avrupa dillerinin bazısında görülmektedir. Belki de Sûdî



293

Farsça΄yla uzun dönem meșguliyetinin sonucu olarak böyle bir ifade tarzını kullanmaya bașlamıș olabilir. Dili oldukça sade olan ve anlașılması için insanları külfete sokmayacak șekilde yazan Sûdî΄nin Türkçe asıllı kelimelere de ne kadar yer verdiğini Türkçe kelimeler kısmında geniș bir șekilde örneklendirdik. Burada ise sadece anlamayı zorlaștıran bazı cümle yapılarına bakmak istiyoruz. Sûdî΄nin bütün cümleleri veya çoğu cümlelerinin bu șekilde olduğu șeklinde bir görüșe kapılmanın doğru olmadığını belirtelim. Șiir metninin tercümede kolayca takip edilmesi için Sûdî΄nin bu yola bașvurduğu așağıda göstereceğimiz örneklerden açıkça anlașılacaktır.Buradagünümüz Türkçe΄sininsentaksıylafarklılıkgösterenörnekleri elealacağız.Bunlarısınıfladırmayatabitutmakfaydalıolacaktır. 1.MuterizaDenilenAraCümlelerinOlușu 1.MuterizaDenilenAraCümlelerinOlușu MuterizaDenilenAraCümlelerinOlușu Bu tarz cümleler cümle dıșı unsurlardır ve cümlenin akıșı devam ederken araya sıkıștırılmaktadır. Așağıdaki örneklerde bu tarz cümleler italik karakterle gösterilmiștir. Tabcıstılâhdașolșeydirkimebdec-ihareket,yacnî,cillet-ihareketola,gerekse hareketinden șucûrı ve vukûfı ola, hayvân gibi, gerekse olmaya, eflâk gibi, baczılar

katında.1/59. Bu cümlede zikredilen hayvan gibi, eflak gibi, bazılar katında kayıtları bir örnek olarak zikredilmektedir ve yüklemle ilgisi bulunmamaktadır. Cümleyi șu șekildeanlamlandırabiliriz: Tabiatterimolarakhareketinbașlangıcıyanisebebiolanșeydir.İsterhayvan gibi, hareketinden șuuru olsun, isterse, bazılarının iddiasına göre, eflak gibi hareketindenșuuruolmayanșeylerolsun. Metnin doğru anlașılması için bu tarz ara cümlelerin çıkartılması gerekmektedir.AșağıdakibeyteveSûdî΄ninverdiğianlamabakalım: Cânmî-dehemez-hasret-idîdâr-ıtuçunsubh Bâședkiçühûrșîd-idirahșânbe-derâyî



294

Seniñ dîdârıñ hasretiyle subh gibi cân virürem, subhuñ cân virmesi tîz

geçmesidir, zîrâ güneș tulûc eyledikden soñra yevm ve nehâr dirler, subh dimezler, olakihûrșîd-idırahșângibisacâdet-hânendençıkuptulûceyleyesin.3/218. Cümle sentaksının bozulmaması için italik karakterle gösterilen cümleler çıkarılmalıdır.Ozamancümleșușekildeolur: Seniñ dîdârıñ hasretiyle subh gibi cân virürem, ola ki hûrșîd-i dırahșân gibi sacâdet-hânendençıkuptulûceyleyesin.3/218. Butarzaracümlelerde; a)Gramerbilgisiverilmektedir. a)Gramerbilgisiverilmektedir. Așağıdakiörnekte“heyhât”kelimesindensonragelen“esmâ-iefcâldenedât-i

istibcâddır” cümlesi bir gramer bilgisi özelliğini tașımaktadır ve ana cümleyle ilgisi yoktur. Deryâ havsalası hayâlini pișürürem, yacnî hîç nesneden bulanup müteġayyir olmayam direm. Heyhât, esmâ-i efcâlden edât-i istibcâddır, yacnî benim gibi tenghavsalabahrhayâlinipișürmekbacîddir.2/353. Șu örnekte italik karakterde gösterilen ara cümleler oldukça uzun sürdüğündenözneileyükleminbağlantısınıkurmakzorlașmaktadır. Es-sâkî, takdîrenmerfûc,sıfatıdıreyyülafzınıñ,hakîkatdemünâdâbudur,iki

âlet-i tacrîf cemc olmamaġiçün eyyu lafzıyla tavassut eyleyüp hâ-yı tenbîh îrâd eylediler, lüġatde suvarıcı dimekdir, ammâ ıstılâhda hamr meclisinde kadeh sürene dirler.1/3. Șucümlededeuzuncagramerbilgisiverilmektedir: Ben ol kesim ki mey-hâne gûșesi benim hânkâhımdır. Câyizdir ki gûșe

mübtedâolavehânekâhhaberola,yâemrbi΄l-caksola,muhtemelü΄z-zıddeyntarîki üzre.Pîr-imuġânaducâeylemekbenimsabâhvaktindevirdimdir.1/118. b)Edebîsanatlaraatıftabulunulmaktadır. b)Edebîsanatlaraatıftabulunulmaktadır. Șuörnektedebiredebîsanataatıftabulunduğukısım (leffüneșr-imüretteb

tarikiyle)cümledıșıunsurdurveyüklemleilgisibulunmamaktır.



295

Kendiñyanımdangitmișkıyâseylevedilveçeșmimiñâteșveâbından, leffü

neșr-i müretteb tarîkiyle, beñzim sarı ve dudaġım kurı ve yanım aġlamakdan yaș olmușkıyâseyle.2/309–310 Șucümlededebiredebîsanatlailgiliaçıklamadabulunulmaktadır: Kanıbî-pervâșâdânveferhân birbâde-nûș musâhibki añınkeremikatında veyâöñinde,yacnîkeremiöñinde, keremeizâfetmecâzdır,murâdkendidir,sûhte-dil câșık temennâ adını aña, yacnî andan bir nesne temennâ eyleye, yacnî hutâm-ı dünyâdan bir nesne carz eyleye ve eger harîfden murâd cânân ise temennâ-yı visâl eyleyedimekdir.2/229 Bu cümlede geçen “kereme izâfet mecâzdır, murâd kendidir” kısmı ana cümleyleilgilideğildirveanlamlandırmadagözardıedilmelidir c)Herhangibirkavramhakkındabilgiverilmektedir. c)Herhangibirkavramhakkındabilgiverilmektedir. Bazan da bir kavramla ilgili açıklamalarla karșılașmaktayız. Așağıdaki cümledebununörneğigörülmektedir: Sehervaktindeçünkihûrșîdsancaġınıtaġlaradikerdi,yacnîgüneștulûceyledi, hâsılı, sabâh vakti ki güneș mașrıkdan tulûc eyledi, güneș eșiccasını sancaġa teșbîh

eylemișvekûhenisbetcalemhûbvâkicolmuș,merhameteliyleyârimümmîd-vârlar kapusını urdı, yacnî dakka΄l-bâb eyledi, ümmîdvârândan murâdı kendidir, sîġa-i

ümîdvârı cemc eyledigi tefeddübendir, yacnî seher vaktinde yârim ben ümîd-vâra merhametlegeldi,hâsılı,bañarahmeyledi.2/263. Buradaitalikkarakterlegösterdiğimizikitaneaçıklayıcıunsurgelmektedirve bunların cümleyle bir ilgisi yoktur. Bunları kaldırılınca cümle șu șekli alır ve anlam netleșir: Sehervaktindeçünkihûrșîdsancaġınıtaġlaradikerdi,yacnîgüneștulûceyledi, hâsılı, sabâh vakti ki güneș mașrıkdan tulûc eyledi, merhamet eliyle yârim ümmîdvârlarkapusınıurdı,yacnîdakka΄l-bâbeyledi.Yacnîsehervaktindeyârimbenümîdvâramerhametlegeldi,hâsılı,bañarahmeyledi.



296

“Çünki” edatının zaman zarfı olduğunu ve zarf-fiil gurubu olușturduğunu hatırlamakta yarar var. Zaten çünki΄den sonra gelen kısmı son cümlede șu șekilde kısaltılmaktadır.“Yacnîsehervaktinde” 2.“ki”BağlamaEdatıylaOlușanCümlelerinBolcaKullanılması i”BağlamaEdatıylaOlușanCümlelerinBolcaKullanılması 2.“ki”BağlamaEdatıylaOlușanCümlelerinBolcaKullanılması Farsça΄dabağlamaedatıgörevindeolanveyancümleyianacümleyebağlanan “ki”edatıEskiAnadoluTürkçesimetinlerindebolcakullanılmaktadır.Sûdîșerhinde de bunun oldukça fazla örnekleri görülmektedir. Bunlar sıfat-fiil grubu olarak kendinden önce gelen kelime veya gruba sıfat yapılmalıdır. Șu örnekler yeterli bir fikirverebilir: cAsker sınıfınıñ ortasına ki pâdișâhlar turur, kalb dirler ve saġ cânibine meymenevesolcânibinemeyseredirler.2/265. İtalik karakterle gösterilen kısım kendinden önceki grubun sıfatı olarak alınınca anlam șöyle olur: Padișahların durduğu yer olan askerlerin ortasına kalb derler,sağtarafameymene,soltarafameyserederler. Așağıdaki cümlede bu edat ve onunu olușturduğu yan cümleler bolca kullanılmaktadır: Mollâ Ahmed Kazvinî ki Hazret-i Sultân Süleymân Șâmda aña yüz akçe

oturakeylemișdiveȘeyhHüseyinHârezmi kihemșeyhvehemmollâvehemșâcir idi, Âmidde Mollâ Muslihu΄d-dîn Lârî ki hem mollâ ve hem șâcir idi, anlarıñ her birine sufâl eyledim, buyurdılar ki Hazret-i Hızırla Mûsâ Peyġamber kıssasına telmîhdirkisûre-iKefhdemastûrvemezkûrdur.2/190 Burada “ki”den sonra gelen unsurlar hep önceki kısmın sıfatı durumundadırlar ve Türkçe cümle yapısına göre isimden önce zikredilmeleri gerekmektedir.Araunsurlarıatarakcümleyeyenidenbirbakmaktafaydavar. Mollâ Ahmed Kazvinîve Șeyh Hüseyin Hârezmi, Âmidde Mollâ Muslihu΄ddîn Lârî, anlarıñ her birine sufâl eyledim, buyurdılar ki Hazret-i Hızırla Mûsâ Peyġamberkıssasınatelmîhdir. 3.AçıklayıcıUnsurlarınPeșpeșeGel 3.AçıklayıcıUnsurlarınPeșpeșeGelmesi AçıklayıcıUnsurlarınPeșpeșeGelmesi mesi



297

Bunlar “yani, hâsılı” gibi edatlarla peșpeșe yapılan açıklamalardır. Bazan oldukça uzun sürerek anlamayı zorlaștırabilmektedirler. Așağıdaki örnekte aynı zamanda“ki”bağlamaedatıdakullanıldığındanöncekimaddeiçindeörnekolarak alınabilir. Hem “ki” edatından sonra gelen yan cümle, hem de diğer açıklayıcı unsurlaritalikkarakterlegösterilmiștir: Ve ol kimse ki bir curac mey, elinden virmege kâdirdir, yacnî müstahakkına

ihsân eylemege kâdirdir, hâsılı, ol kimse ki ihsân eyler ve halkdan ihsânıñ dirîġ eylemez,eli,yacnîelikianıñlacurac-imeyictâeyler,maksûdmahbûbınıkocsun,yacnî murâdıșâhidinikoçsun,hâsılı,murâdıañaelvirsün,hayırlıducâdır.2/190 Burada “diriğeylemez”ekadarolankısımcümleninöznesidirveolkimse΄nin sıfatıolarakdüșünülmelidir. “Eli”kelimesindensonragelenkiekindensonragelen kısımiseelkelimesininsıfatıolarakdüșünülecektir.Açıklayıcıunsurlariçiçegeldiği için sadeleștirmede de yani kelimesini kullanmak gerekmektedir. Șöyle sadeleștirebiliriz. Elinden bir yudum mey vermeğe gücü yetebilen, yani layık olana bağıșta bulunmayagücüyeten,yanibağıștabulunuphalktanbağıșınıesirgemeyenkimsenin bir yudum șarap veren eli muradının güzelini kucaklasın, yani muradına kavușsun. Buduahayırlıduadır. Yukarda cümle dıșı unsurlar bașlığı altında zikredilen șu cümleden ara cümleler çıkarıldığı zaman açıklayıcı unsurların peșpeșe geldiği görülmektedir. Bağlamaedatlarıveonlardansonragelencümleleritalikkarakterlegösterilmiștir: Sehervaktindeçünkihûrșîdsancaġınıtaġlaradikerdi,yacnîgüneștulûceyledi,

hâsılı, sabâh vakti ki güneș mașrıkdan tulûc eyledi, merhamet eliyle yârim ümmîdvârlar kapusını urdı, yacnîdakka΄l-bâbeyledi,yacnîsehervaktindeyârimbenümîd-

vâramerhametlegeldi,hâsılı,bañarahmeyledi.2/263. Açıklayıcıunsurlarçıkarıldığındacümleșușeklialır: Sehervaktindeçünkihûrșîdsancaġınıtaġlaradikerdi,merhameteliyleyârim ümmîd-vârlarkapusınıurdı.



298

Örnekte görüldüğü gibi “yani, hâsılı” gibi edatlarla bașlayan açıkayıcı unsurlaraoldukçafazlayerverilmektedir. 4.HerHangiBirEdatlaBağlanmayanAçıklayıcıUnsurlar HerHangiBirEdatlaBağlanmayanAçıklayıcıUnsurlar 4.HerHangiBirEdatlaBağlanmayanAçıklayıcıUnsurlar Genelde “ki, yani, hâsılı” gibi edatlardan sonra yapılan açıklamalar bazan Hint-Avrupa dillerinde görülebileceği gibi hiçbir edat konulmadan da yapılabilmektedir. Așağıdaki cümlede bu tarz açıklamalar italik karakterle gösterilmiștir: Tahsîlim zamânında Șâmda pîrim, üstâdım Mollâ Halîmî Șirvâni, sâhib-i

kasâfid-i cacibe ve muhterecât-ı ġarîbe ve Mollâ Muhammed Emîn ki Hazret-i Mevlânâ Câmîniñ kız karındașı oġlı idi ve sâhib-i dîvân Mevlânâ Sabûhî Bedahșî, bunlarıñherbirinebubeytiñmacnâsınsordum.2/190 BuradaMollâHalîmîȘirvânî΄densonrabağlamaedatıolmadangelen“sâhib-

ikasâfid-icacibevemuhterecât-ıġarîbe”kısmısıfatdurumundadır.Anlamșöyledir: AcipkasidelerivegaripbulușlarıolanMollaHalimiȘirvanî. Șucümledebunaörnekolarakgösterilebilir: Baczı nüshada pür-tam yerine, tây-ımuccemeile, perçem düșmüșdür, cîm-i

cAcemîyle,tûġmacnâsına,lâkincâdetenolsiyâholmaz.2/272. Cümleyanlıșanlașılmayauygunbiryapıdadır.Anlamșöyledir:Bazınüshada “tı”harfiyleyazılan“pür-ham”kelimesiyerine“çe”harfiyleyazılanvetuğanlamına gelen“perçem”kelimesibulunmaktadır. 5.TersAnlașılabilecekCümleYapısı 5.TersAnlașılabilecekCümleYapısı TersAnlașılabilecekCümleYapısı Bazıcümlelerdikkatlicedüșünülmeseyanlıșanlașılmayauygunbiryapıdadır. Meselâ: Cihânda ancılayın dirlik eyleme ki ölicek öldi dimeyeler, belki toñuz gibi hortladıdiyeler,yacnî,öldükdensoñrasenihayırlaanmayupșerleanalar.2/168. Burada yani΄den sonra gelen kısım tamamen ters anlașılabilecek șekilde düșünülebilmektedir.Cümleyișöylesadeleștirebiliriz:



299

Ölünceöldüdeğildedomuzgibihortladıdenilecekșekildehayatsürme,yani öldüktensonrasenihayırladeğildeșerleanacaklarıșekildeyașama. Șucümledebunaörnekolabilir: Bu söz anı gösterir ki bir kimse, șucarâdan, Hâfıza hased idermiș ki nazmı alçakola.1/96. Burada da șuaradan Hafız΄a değil, șuaradan bir kimse Hafız΄a șekli düșünülünceanlamdoğruolur. Bazan bazı unsurların kısaltılmasıyla cümlede kapalılık görülebilmektedir. Meselâ: Kurbân da îhâm tarîkiyle mezkûrdur, macrûfdur ve yay duran zarf, yacnî, sadak.3/422. Burada ifadede bir kapalılık söz konusudur. Anlam șöyledir. Kurban îham yoluylazikredilmiștir.Biriherkesinbildiğianlam,diğeriiseoklarınkonulduğukap. Șu cümlede durulacak yerin belli olmaması durumunda anlam yanlıș anlașılabilecektir: Gedâlıkdan bunda murâd herkesden taleb-i fazl ve feyzdir, dilencilik degil baczılarıñ zan eyledigi gibi. Me-kon ficl-i nehy müfred muhâtab eyleme dimekdir, yacnî,gedâlıġı,zikrolanmacnâya,terkeyleme.2/9. Zikrolanmanayaterkeylemedeğilzikrolanmanadakigedalığıterkeyleme șeklindedüșünülmelidir. 6.TamlamanınTersÇevrilmesi 6.TamlamanınTersÇevrilmesi TamlamanınTersÇevrilmesi Așağıda görüleceği gibi tamlamaların ters çevrildiği durumlarla da karșılașmaktayız.Buçoknadirgörülenbirhusustur.Örneklerișunlardır: Ey Hâfız, her ne ișlerseñ ișle, Kurfân-ı șerîfi tezvîr tuzaġı eyleme, zîrâ, riyâ küfürdür. Murâ Murâdı Hâceniñ Hâceniñ ceniñ fıska emr degildir, belki budur ki her ne macsiyet ki dünyâdavardır,riyâandanbeterdir.1/34. Yacnî,mu muh muhabbetiġam abbetiġamıbunlarıñ ġamıbunlarıñ,mahzûndilimiñsürûrvehubûrıdır.1/116. ıbunlarıñ



300

İmdișekeryaġdırıcıolttatlududaġ atlududaġındancâ ındancânânıñ,cișvegetürkicânımdimâġı nıñ andankandgibișîrînola,yacnîcânânıñșîrînlebindenbircișvegetürkicânımalezzet vire.2/300. Hâsılı,busözini sözinikabûleylep pîr-imünh sözini imünhanî anîniñdimekdir.3/343. niñ 7.FarsçaBazıEdatlarınYapısındanKaynaklananZorluklar FarsçaBazıEdatlarınYapısındanKaynaklananZorluklar 7.FarsçaBazıEdatlarınYapısındanKaynaklananZorluklar Bu hususu bağlama edatları kısmında genișçe ele aldık. Günümüzde de kullanılan bazı Farsça asıllı edatlar bu dönemde Farçadaki fonksiyonlarına göre kullanılmaktadır, bu da normal cümle yapısını bozabilmektedir. Așağıdaki cümlelerdebuedatların olușturduğugrupvebu grubun açıklayıcısıolarakgetirilen kısımitalikkarakterlegösterilmiștir: Ey göñül, eger seyl-i fenâ varlık bünyâdını yerinden koparup yıkarsa, yacnî vücûduñ bünyâdını kamc ve kalc iderse, çünki seniñ keștibânıñ Hazret-i Nûh

Peyġamberdir, tufandan ġam yime. Hâsılı, seyl-i firâk tamâmcâlemi fenâya virürse, çünkicânânsañamâfildir,senġamyime,yacnîkorkma.2/294. Burada “çünki”den sonra gelen cümle ana cümlenin zarfı olarak düșünülmelidir. Șöyle; gemicin Nuh olduğu için gam yeme, canan sana meylettiği içingamyeme. Așağıdaki cümlede “çünki”den sonra gelen kısım zaman zarfı veya edat gurubuolarakdüșünülmelidir,çünkübuedatFarsçadaherikifonksiyonasahiptirve yan cümlenin yükleminin anlamını “-dığı zaman, -ınca , -dığı için” șekline sokmaktadır.

Çünki sabâ cânânıñ canber nisâr idici, yacnî saçıcı zülfini egdi ve bükdi, her hastayakivâsıloldısabâ,cânıtâzeoldıolhastanın.Yacnîcânânıñzülfinevâsılolup andan müstefîz oldıġından her bîmâr ki ittisâl buldı, andan tâze cân kesb eyledi. 2/371. Yancümleninanlamıșușekildedir.Sabarüzgârısevgilininanbersaçansaçını

eğipbüktüğüzamanveyabüktüğüiçin.



301

Șu örnekler “çün” ve “çünki” edatının zaman zarfı olarak kullanıldığını göstermektedir.(Așağıdasadecebuikiedatlaolușangrubunanlamıparanteziçinde gösterilecektir.) Yâdındaolsunolki, çüngözüñbizicitâblaöldürürdi,yacnî,çünkigözüñbizi

hıșımla helâk iderdi, Hazret-i cÎsâya mensûb ficl-i mucciz ki ihyâ-yı mevtâdır, seniñ șekerçigneyicilebindeidi.2/76 (Gözünbiziazarlamaklaöldürdüğüzaman) Añılsun ol ki benim mâhım çün külâhını kopardı, yacnî, șâh-ı levendâne

külâhınıkurdurdı,anıñüzengisindehilâlpeyk-icihân-peymâidi.2/77. (Benimsevgilimkülahınıkoparınca,yanilevendedasıylakülahınıgiyince) Hudâiçün çündil-irîșimseniñzülfüñlekarârbaġladı,yacnî,ittihâdveittisâl

veimtizâcbaġladı,leb-inûșîniñebuyurkidil-irîșiñhâlinikarâragetürsün.2/155. (Yaralıgönlümseninzülfündekararbağlayınca,yanionunlabirleșipimtizac edince) 8.BazıKısaltmalarınKapalılığaSebepOlması 8.BazıKısaltmalarınKapalılığaSebepOlması Bu bașlık altında “İlâ âhirihi”nin “âh” șeklinde yazılıșı ele alınacaktır. Bu kısaltma aslında herhangi bir kapalılığa neden olmaz, yalnız bir yerde önceki beyte atıfta bulunulduğu için bir kapalılık görülmektedir. Önce kısaltmadan önceki beyte sonrakısaltmanınyapıldığıbeytebakalım. Ez-câcizîvüselîmîvümiskînî V΄ez-kibrübuzurgvârîvühod-bînî MahsûlMahsûl-i Beyit: Beyit: Leff ü neșr-i müretteb tarîkiyle buyurur. cÂcizlikden selîmlikdenvemiskînlikdenvetekebbürlükdenveululukdanvehod-bînlikden. Ber-âteșegernișânîmbi-nișînem Ber-esbegernișânemetne-nișînî MahsûlMahsûl-iBeyit:Mısrac-ıevvelmısrac-ıevvelevesânîsânîyemasrûfdur,yacnî, iBeyit: caczimdenilââhirihibeniâteșüzreoturdiseñotururumvekemâl-itekebbürdenilâ âhirihiseniatüzerinediksemoturmazsın,yacnî,atabindisembinmezsin.3/422.



302

Burada görülen kısaltma bir önceki beyte bağlıdır ve onunla beraber düșünülmesilazımdır.Kısaltmakonulmamıșolmasıdurumundametninalacağıșekil șöyleolacaktır:(İlââhirihiyerineeklenenkısımparanteziçerisindegösterilmiștir.) Mısrac-ı evvel mısrac-ı evvele ve sânî sânîye masrûfdur, yacnî, caczimden -ilâ âhirihi- (selimliğimden ve miskinliğimden) beni âteș üzre otur diseñ otururum ve kemâl-itekebbürden-ilââhirihi-(ululukdanvehod-binlikten)seniatüzerinediksem oturmazsın,yacnî,atabindisembinmezsin. 9.ȘiirSentaksınınKorunması 9.ȘiirSentaksınınKorunması unması

Șerh-i Divan-ı Hafz Sûdî΄nin de belirttiği gibi Farsça öğretmek maksadıyla yazıldığı için beyte anlam verilirken tercümenin daha yakından takip edilebilmesi için șiirde geçen aynı cümle sentaksının tercih edildiğini eserin muhtelif yerlerinde açık bir șekilde görmekteyiz. Așağıda bunun çok sayıda örneklerinden bir kısmı verilecektir. Künûnçiçârekider-bahr-iġambe-girdâbî Fütâdzevrak-ısabremzi-bâdbân-ıfirâk MahsûlMahsûl-i Beyit: Beyit: Șimdi ne çâre ki ġam deñizinde bir girdâba düșdi sabrım zevrakı firâk bâdbânından, yacnî firâk ve iștiyâk sebebiyle ġama düșdüm dimekdir. Hâsılı,ġamveġussailesabrbiryerdecemcolmaz.2/395 Tercümede yani΄ye kadar olan kısım șiirle karșılaștırıldığında aynı yapının korunduğugörülecektir.BudaFarsçaöğrenmekisteyenlerinișinikolaylaștıracaktır. Yani hangi kelimenin veya kelime grubunun ne anlama geldiğini daha çabuk bulabilecektir.Tercümeyiparanteziçinealarakolayabirazdahayakındanbakalım. Künûn (șimdi) çi çâre ki (ne çare ki) der-bahr-i ġam (gam denizinde) begirdâbî(birgirdaba) Fütâd (düșdi) zevrak-ı sabrem (sabrım zevrakı) zi-bâdbân-ı firâk (firak badbanından) Görüldüğü gibi Farsça cümle yapısına en ufak bir müdahelede bulunulmamıștır. Bașkabirörnek:



303

Besîne-mândkikeștî-icömrġarkașeved Zi-mevc-ișevk-ituder-bahr-ibî-kerân-ıfirâk MahsûlMahsûl-i Beyit: Beyit: Çok zamân kalmadı ki cömür keștîsi ġark olısardır seniñ șevkiñ mevcinden firâkıñ bahr-i bî-kenârında, yacnî, çok zamân kalmadı ki cömrüm fenâbulısardırseniñșevkindenbahr-ifirâkda.2/395. Șimditercümeylemetniyanyanakoyalım. Besî(çokzaman)ne-mânedki(kalmadıki)keștî-icömr(ömürkeștisi)ġarka șeved(garkolısardır) Zi-mevc-i șevk-i tu (senin șevkin mevcinden) der-bahr-i bî-kerân-ı firâk (firakınbahr-ıbî-kenarında) Bu tarz örnekler metnin tamamında bolca görülebilmektedir ve müellifin Farsça öğretme kaygısını yansıtmaktadır. Böyle bir kaygı olmadığı yerlerde normal cümle yapılarıyla karșılașırız. Bütün cümle yapılarının normal oduğunu söylemek istemiyoruz,amaenazındanbutarzbiryapıylakarșılașmayız.Sonolarakaçıklayıcı unsurlarındaarayagirdiğișuörneğidikkatinizesunuyoruz. Bacdsadsâlemegerbûy-ıtuber-hâkvezed Serber-âredzi-gilemraks-konâncazm-ıremîm MahsûlMahsûl-i Beyit: Beyit: Yüz yıldan soñra eger seniñ bûyuñ benim turâbıma, yacnî kabrime eserse bașını kaldırır balçıġımdan, yacnî kabrim topraġından, raks iderek, çürümüș üstühânım. Yacnî seniñ bûyundan hayât bulup raksa ve harekete gelür pûsîdeustuhânım.3/66 Bacd sad sâlem (yüzyıldan sonra) eger bûy-ı tu (eger senin buyun) ber-hâk (benimtürabıma,yanikabrime)vezed(eserse) Ser ber-âred (bașını kaldırır) zi-gilem (balçığımdan, yani kabrim toprağından)raks-konân(raksiderek)cazm-ıremîm(çürümüșüstühanım) Bütün bu örnekler müellifin tercümenin daha yakından takip edilebilmesi kaygısınıeserboyuncatașıdığınıgöstermektedir.



304

II.BÖLÜM II.BÖLÜM KAVRAMLARSÖZLÜĞÜ KAVRAMLARSÖZLÜĞÜ Așağıda Șerh-i Divan-ı Hafız΄da geçen kavramlar alfabetik olarak sıralanmaktadır.Bütünkelimevekavramlarınörneklendirilmesiçalıșmanınhacmini oldukçabüyüteceğindençoknadiristisnalardıșındaörnekvermedik.Bazıkelimeler Eski Türk Edebiyatıyla ortak kullanıma sahip olduğu için onların içinden birden fazla anlamlı kelimeleri gösterdik. Bütün kelimelerin anlamlarını vermek çalıșmayı daha çok bir sözlük hüviyetine sokacağından bundan kaçındık. Anlam ve muhteva olarakedebîmetinlerianlamayayarayacakbazıkavramlarınFarsçașekillerinideğil deTürkçekarșılıklarınısözlüğedâhilettik. Âb: Türkçede aklık denilen ve kadınların yüzlerine sürdükleri bir tür boya. 1/36.(bk.Reng) Âbâd: İranlılar bir yeri kim imar edip șenlendirirse o kișinin adının sonuna âbâd kelimesi getirerek o yeri isimlendirirler. Rükn-âbâd Seyyid Rükneddin tarafından yaptırıldığı için bu adı almıștır. Mahmud-âbâd, Hüseyin-âbâd ve İstanbul΄daCafer-âbâddabuanlamdadır.1/35;1/105. Bu ek aynı zamanda mübalağa bildirmektedir. Mihnet-âbâd ve harâb-âbâd mihnet ve harapla bayındır olan yer demektir, bu da tam mihnet ve harap oluș anlamınıifadeeder,sankiimarfiiliniyapanmihnetveharaptır.1/94. Âbgine Âbgine-i Șâmî: Șâmî: Abgîne kadeh anlamındadır. Abgîne-i Șâmî Șam kadehi demektir. Hafız΄ın beyitte Șam kadehi diye söylemesi kafiyeye riayet etmek içindir, çünkü her yerde meșhur olan kadeh Tarsus΄ta ișlenip Halep΄te satılan Halep kadehidir. Bi-y-âbe-șâm-ıġarîbânuâb-ıdîde-imâbîn Besân-ıbâde-isâfîder-âb-gine-iȘâmî Tercüme: Garipler akșamında gel ve Șam kadehinde safi bade gibi bizim gözümüzünsuyunu(kanlıyașını)gör.Hafızbubeyittegözünüșișeyevekanlıyașını kırmızıșarabateșbihetmiștir.3/213..



305

ÂbÂb-hord:Sulanacakyer;Hissevenasip. hord: Mencurca-nûș-ibezm-itubûdemhezâr-sâl Keyterk-iâb-hordkonedtabc-ıhûgerem Tercüme:Binyıldanberiseninmeclisindebadenûșoldum.Lütufvekeremine Tercüme: alıșantabiatımnasıllütufveihsanyeriniterkedebilir.2/447.. Âb1/48.. Âb-hor:Sulanacakyer;Nasip. hor: ÂbÂb-ı âteșâteș-gûn: gûn: Ateș renkli su anlamına gelen bu terkiple șarap kastedilmektedir. Sâkiyâyekcurcadihzân-âb-ıâteș-gûnkimen Der-meyân-ıpuhtegân-ıcașk-ıûhâmemhenûz Tercüme: Ey saki! O ateș renkli sudan bir yudum ver, çünkü ben sevgilinin așkındayananlararasındahamım.Yaniateșrenklișarabıverkihamlığımızıgiderip bizidepișmișveolgunlardaneylesin.2/329.. ÂbÂb-ıâteșıâteș-havâss:Ateșözelliklisudemektir,șarapanlamındakullanılır.Ateș havâss: özellikliolmasısıcaklığınıngalipolmasıvevücudunısısınıarttırmasındandolayıdır. Bi-dihsâkîânâb-ıâteș-havâss K΄ezânâbyâbemzi-âteșhalâs Tercüme:Oateșözelliklisuyuvereysaki,takiosudancehennemveyasıkıntı Tercüme: ateșindenkurtulayım.Çünküșarapiçensıkıntılarıunutur.3/437.. ÂbÂb-ıharâm:Haramsu.Kinaîolarakșarapanlamındakullanılmaktadır. ıharâm: Tersemkisarfefine-burdrûz-ıbâz-hâst Nân-ıhelâl-ișeyhzi-âb-ıharâm-ımâ Tercüme: Tercüme: Korkarım ki kıyamet günü șeyhin helal diye yediği vakıf malı ekmeğininbizimiçtiğimizharamolanșarabınüzerinebirüstünlüğüolmayacak.Yani onların riya ile geçimlerini sağlamaları ile bizim rintliğimiz eșit olacak, belki bizim rintliğimizdahaüstündür,çünkübizriyakârdeğiliz.1/18.. ÂbÂb-ırûy:Irz,namusveyüzsuyu. ırûy: Eyfürûġ-ımâh-ıhüsnezrûy-ırahșân-ıșumâ



306

Âb-ırûy-ıhûbîez-çâh-ızenehdân-ıșumâ Tercüme: Tercüme: Ey sevgili! Güzellik ayının ıșığı sizin parıldayan yüzünüzdendir. Güzelliğin yüzsuyu yani itibarı sizin ayva çukurunuzdandır. Ay güneșten ıșık aldığı gibihergüzelgüzelliğiondanalır.1/11.. Mââb-ırûy-ıfakrukanâcatne-mîberîm Bâ-pâdișehbi-gûykirûzîmukadderest Tercüme: Tercüme: Biz fakirlik ve kanaatin yüzsuyunu, itibarını gidermeyiz, padișaha söyle, rızk mukadderdir. O halde padișah, bey ve bașkalarına yaltaklık edip dünya menfaatiaramakhatavefesadıntakendisidir.1/104.. ÂbÂb-ızindegî:Ölümsüzlüksuyu. ızindegî: Sabâbe-çeșm-imenendâhthâkîez-kûyeș Kiâb-ızindegîmder-nazarne-mî-âyed Tercüme: Tercüme Saba rüzgârı benim gözüme sevgilinin kûyundan bir toprak attı, artık ölümsüzlük suyu gözüme girmez. Yani onun toprağı gözüme sürme olalı âb-ı hayatailtifatımyokdemektir.2/62.. ÂbișÂbiș-hor:Sulanacakyer;Nasip. hor: Mâbi-reftîmtudânîvudil-iġam-hor-ımâ Baht-ıbedtâ-be-kucâmîberedâbiș-hor-ımâ Tercüme: Tercüme: Biz gittik, sen bilirsin ve bizim gam yiyen gönlümüz, yani iște sen iște gönül, ikiniz ne yaparsanız yapın, biz ondan geçtik. Acaba kötü talihimiz nasibimizinereyegötürecek.1/48.. Ablak:Alaca;Alacaat.2/249. . Ablak: Âdemî:ÂdemveÂdemîaynıanlamıifadeeder.BazılarıÂdemîkelimesinin Âdemî: sonundaki ye harfinin (î ekinin) nispet harfi olduğunu söylerler, buna göre anlam Âdem΄emensupolanyaniÂdem΄inneslindenolandemektir.3/245.. ΄Adn: ΄Adn: Sözlük anlamı ikamet etmek, oturmak. Cennât-ı cadn ikamet edilen cennetlerdemektir.2/431.. ΄Afâf: 2/159 ΄Afâf:Haramdansakınmak.Zahitveabidkișiye΄afîfderler. âf:



307

΄Afâke ΄Afâke΄ll âke΄llâh: ΄llâh: âh: Allah senden belayı uzaklaștırsın anlamında bir dua cümlesidir. 1/37.. ΄Âfiyet: Âfiyet: Allah΄ın kuldan belayı uzaklaștırması. Terim olarak haramlardan kaçınmakvetakvaanlamındakullanılır.1/130––131; ;1/219; ;2/292. . ; ; −

Bayındırlık.2/408..

΄ÂfiyetÂfiyet-küș: küș: Afiyet öldüren yani ortadan kaldıran anlamında bileșik sıfattır. Zahitlikvetakvayıortadankaldıranșeyanlamındakullanılır.2/354.. ΄Âfiyet2/135.. Âfiyet-sûz:Zahitlikvetakvayıyakıpküleden. sûz: Ağyâr: Ağyâr: Gayr kelimesinin çoğulu olup bașkalar anlamındadır. Șairler bu kelimeyidahaçokrakipleranlamındakullanır.1/133.. ΄AhdınHz.Âdem΄inzürriyetine“Bensizinrabbinizdeğilmiyim” ΄Ahd-ıelest:Allah΄ ıelest: dediğizaman.1/121.. ΄Ahd2/367.. ΄Ahd-isüst:Bozulanvetutulmayansöz. isüst: Âheng:Maksat;Sazçalanveșarkısöyleyen. 1/310.. Âheng: Ahter:Yıldız;Bahtvetalih. 1/16.. Ahter: AhterAhter-i kühen: kühen: Eski yıldız anlamındaki bu tamlama ile ay kastedilmektedir. Yeniayhilalanlamındakullanılır.3/174.. Âhû:Ahuikiçeșittir.Birinebeyazahu, diğerinemiskahusudenir.Asafi΄nin Âhû: beytindeikisibirliktezikredilmiștir. Çeșmetâhustvelîâhû-yımüșkîn-iHıtâ Çeșm-ihûbân-ıdigerder-ġametâhû-yısefîd Tercüme: Gözün ahudur, fakat Hıtanın misk ahusu gibi. Diğer güzellerin gözleriiseseningözünükıskanmanınüzüntüsündenbeyazahugibidir.(Çoküzülüp ağlayangözlereakdüșeryanikörolurderler.) Misk ahusu Hıta, Hoten ve Çin ülkesinde olur. Orada yașayanlar bunları sürüler halinde besler ve korurlar. Hem bu hayvanların etinden hem de onlardan elde ettikleri misk kokusundan faydalanırlar. Anadolu΄daki ahuların yılda bir kez boynuzları düștüğü gibi bu memlekette yașayan ceylanlar yılda bir defa misklerini



308

düșürürler. Yere düșüp zayi olmaması için bu hayvanların karınları altına kaplar koyarlar. Bu hayvanlarda misk kokusunun teșekkülünü șöyle izah ederler: Bu ceylanları herhangi bir hayvan veya insan ürkütüp kaçırdığından veya birbiriyle oynamalarından ötürü vücutlarında olușan sıcaklıktan dolayı göbeklerine birkaç damla kan düșer. Bu durumun tekerrür etmesiyle hayvanların göbekleri dopdolu olur vezamanıgelincedüșer.Ayrıcașununda bilinmesigerekir kibumiskahudan ayrıldığı zaman koku vermez, daha sonra bu göbekten ayrılan parçayı bazı ișlemlerdengeçirirler,ondansonrakokuverir.Bazıkimselerșöylederlerkihayvanın her otu otlamasından misk kokusu elde edilmez, ancak lale ve sümbülle beslendiği zamanbumiskortayaçıkar.Asafîșöyleder: Der-devr-ilâlemestî-iâhû-yıçeșm-iû Müșkînġazâlebe-kadeh-nûșîâverd Tercüme: Lale devrinde onun ahu gözlerin mest ve mahmurluğu misk ceylanlarınıbilekadehiçmeyesevketti. Selmanbirmısrada; V΄âhû-yıdeșt-iûhemesünbülkonedçerâ Onunçölündekiahuherzamansünbülotlamaktadır,diyerekbuhususaișaret eder.1/6.. ΄Akib:Ökçe;Art.2/198. . ΄Akib: ΄Akîk: ΄Akîk: îk: Birtürdeğerlitaș.Butaș ilk çıktığızamanbalmumugibiyumușaktır, daha sonra kıvamını bulması için bazı ișlemlerle birlikte kaynatırlar. Nasır-ı Tusî Cevhernameisimlieserindeakikleanberinmadeninikimsebilmezdiyesöyler.İkisi dedenizkenarındatoplanırvebazıișlemlerlebuhalegelir.1/185.. ΄Akl΄Akl-ıevvel:Filozoflaragöreilkyaratılanșey. ıevvel: 3/186.. ΄Akl΄Akl-ıküll: ıküll:

Meșayih ve din âlimlerine göre Ruh-ı azam (en büyük ruh)

anlamındadır. BirkısımkimselerTanrı΄danilksuduredenșey anlamında olduğunu söylerler.1/386; ;2/3. ; . ΄Âlem:Topluluk,bölükvehalk. 1/44.. Âlem:



309

΄Âlem2/4.. Âlem-iemr:Görünenâlem. iemr: Emir âlemi ve Melekût âlemi, ruhlar, ruhaniler ve melaike âlemine denilir. Buemrâlemininmülkâlemigibimaddeyevezamanaihtiyacıyoktur,sadeceAllah΄ın emriyle sebepsiz ve vasıtasız olarak yaratılmıștır. Șeyh Kemaleddin Abdürrezzak Kâșî șöyle söyler: Sadece kün (ol) emriyle var olduğundan bu âleme emr âlemi denilmiștir. Muhyiddin Arabî ise bu âlemde hiç nehiy yani yasak olmadığı ve safi emir bulunduğu için bu isimle anılmıștır, der, Çünkü bu âlemde bulunanların muhalefetevekarșıçıkmayakabiliyetleriyoktur,dolayısıylaonlariçinșuyasaktırgibi birșeydüșünülemez,çünküyasaklarayetenekleriyoktur.3/309––310.. ÂletÂlet-iirtifâ΄: iirtifâ΄:İrtifagüneșveyadiğeryıldızlarınufuktannekadaryükseldiğini ΄: bilmek demektir, bunu gösteren usturlab ve rubc-ı daire gibi aletlere de alet-i irtifa denir.3/62.. Alındandüğümçözmek:Sevinçliveneșeliolmak,çünküalnıburușturmakbir Alındandüğümçözmek: șeyiçirkingörmekverazıolmamakdemektir.3/365.. Ân: Ân:Güzelliğinanaunsuru. Latîfefîstnihânîkicașkez-ûhîzed Kinâm-ıânneleb-ilacluhatt-ıjengârîst Tercüme:Așkınkendisindençıktığıșeybirgizlilatifhaldirkioșirinlatifenin Tercüme: adı kırmızı dudak ve taze sakal değildir. Yani așığın gönlünü cezbeden sevgilinin ayvatüyleri,benivekırmızıdudağıdeğildir,belkiândediklerișeydirkibunlarınbir arayagelmesinden(esbabcem΄inden)ortayaçıkar.Nitekimșairșöyleder: Dil-berdemurâdânolurendâmdegildir. Keyfiyetolurmeydeġarazcâmdegildir.1/163––164.. ΄Amârî: ΄Amârî:Birçeșitmahfe.Amarî-darmahfeyitutankimsedemektir. 2/154.. ârî: ΄Anber΄Anber-sârâ:Madenibelliolmayankokutürlerindenbiridir.Sârâsafvehalis sârâ: anlamındadır.1/32.. ΄Ankâ: ΄Ankâ: Sıhah-ı Cevherî, adı var kendi yok bir büyük kuștur, der. Anka΄nın ortaya çıkıșı hakkında farklı görüșler ileri sürülmüș. Bazıları Hz. Musa zamanında Allahbirçiftkușyaratmıș,oölünceMekkedağlarınagitmișlerdiyesöylemiș.Kimisi



310

de Res kavmi zamanında Hanzale bin Safvan peygamber zamanında yașadığını söylemișve ömrününHz.İsaileHz. MuhammedarasındayașayanHalidbin Sinan peygambere kadar sürdüğünü zikretmiș. Hafız der ki; Bütün milletler anka kușunu ișitilipfakatgörülmeyenșeylerhakkındadarbımeselolaraksöylerler.Kibrit-iAhmer de böyledir. Boynunda ak bir gerdanlık veya boyu uzun olduğu için anka diye isimlendirilmiș.Farsçabukușasankiotuzkușkadarbirbüyüklüğesahipolduğundan dolayı simurg denilmiș. Anka hakkında geniș bilgi Harirî΄nin Makamat΄ının son makamesi olan ellinci makamesine Mutrızînin yaptığı șerhte bulunmaktadır. (bk. Kâf) cAnkâșikâr-ıkesne-șeveddâmbâzçîn K΄ân-câhemîșebâdber-destestdâm-râ Tercüme: Tercüme: Anka kimseye av olmaz, tuzağını topla, kaldır, çünkü burada tuzağınelindehavadanbașkabirșeyyoktur.Yaniankamisaliyüceolansevgilisanat vehileilekimseyeiltifateylemez.1/20––21.. A΄râf: A΄râf: âf: Kur΄ân΄da geçen bu kelimeye cennetle cehennem arasında bir duvar anlamıverilir.1/141.. ΄Arak:Ter;İçineșekerkonularakiçilenșarap. 1/271.. ΄Arak: ΄Arbede:Kötühuyluluk;Sarhoșsavașı.1/123. . ΄Arbede: −

Kavga.2/340..

΄Ârız: Ârız: Arapçada sakal kılları anlamındaki bu kelime daha sonra sakal biten yeranlamındakullanılmıștır.Farsçadadabuanlamdakullanılır,fakattelaffuzuârez șeklindedir.1/379.. −

Arapçadayüzünbirtarafıvehertarafıanlamındakullanılır.1/60..

΄Arsa:Terimolaraksatrançyeri(tahtası)anlamındadır. 1/84.. ΄Arsa: −

Sarayortası;Toplantıyeri.2/408..

΄Arș: ΄Arș: ș: Sözlük anlamı tavan olan bu kelime dokuzuncu felek anlamında kullanılır. Aynı zamanda felek-i atlas, felekü΄l-eflâk, felek-i azam ve muhaddide de denilir.1/94..



311

΄Arûs: ΄Arûs: ûs: Arapçada gerdeğe girmezden önce hem erkek hem de bayan için kullanılır.Gerdektensonra gelinecırs,damada dahıtandenir. Yineerkeğezevcve kadınazevcedenir.1/95.. Ârzû:Birșeyiözlemek;Murat. 1/124.. Ârzû: Âsîb: Âsîb: Sözlük anlamı bașı yana gelmek; Istırap ve meșakkat anlamında kullanılır.3/316.. Astîn1/188.. Astîn-feșân:Kibirlenmektenkinayedir,salınasalınayürümeyedenir. feșân: Âșinâ:Biliș;Yüzme.1/25; ;3/188 Âșinâ: ; Âșiyâne1/67.. Âșiyâne-âșiyân:Kușyuvası. âșiyân: Așksarhoșluğu: Așksarhoșluğu: Mestî-icıșknîstder-ser-itû Revkimest-ișarâb-ıengûrî Tercüme: Senin bașında așk sarhoșluğu yoktur, sen așk sarhoșu değil üzüm șarabısarhoșusun,yürügit,așksarhoșlarınınyanınayaklașma.3/223.. Așkümidikalmaması: Așkümidikalmaması: Nehimmet-râümîd-iser-bülendî Nenakș-ıcıșkber-levh-ıcebînî Tercüme: Tercüme: Ne kimsede yücelik ümidi ne de bir alında așk izini gördüm. Bu durum ya saltanatın çökmesi sebebiyle, ya zalim bir hükümdarın saldırısıyla veya büyükbirkıtlıksebebiyleolabilir.NitekimSa΄dîBostan΄dașöyleder: Çunânkahtșodsâlîender-Dımıșk Kiyârânferâmûșkerdendcıșk Tercüme: Bir sene Șam΄da öyle bir kıtlık hüküm sürdü ki sevgililer așkı unuttular.3/292.. ΄Așkve ΄A ΄Așkve΄akl: șkve ΄akl:Akılveașkbirbirininzıddıdır,çünküașkcüretlivepervasız,akıl ΄akl: isekorkaktırveihtiyatlahareketeder.Ohaldeașkakıllabirișișlemez,belkikendi gerektirdiğiniișler.



312

Merâbe-menc-iaklme-tersânümeybiyâr K΄ânșahneder-vilâyet-imâhîçkârenîst Tercüme: Tercüme: Bizi aklın engellemesi ve yasaklamasıyla korkutma, șarap getir. Çünküakılșahnesi (zabıta)bizim vilayetimizdeișelayıkvemünasipdeğildir.Hafız akla,Hüsrev-iDehlevîiseașkașahnedemiștir. cAșk-ıtușahneîstkisultân-ıakl-râ Mûy-ıcebîngiriftebe-çâvîșîâverd Tercüme: Senin așkın akıl padișahının șahnesi mesabesindedir, onu alnının perçemindenyakalayarakçavușunyanınagetirdi.1/205.. ΄Așk bâz: Sözlük anlamı așk oyununu oynayan, terim olarak yeni yeni ΄΄A Așkșk-bâz: dilberlersevenanlamındakullanılır.1/260.. Âșüftegî:Karıșmurușolma;Perișanlık;Delirmek.2/215. . Âșüftegî: Atabeg:Sözlüktecümletü΄l-melikmanasınadıramabüyükpadișahanlamında Atabeg: dakullanılır.3/115.. Âteș2/442.. Âteș-iTûr:TurdağındanHz.Musa΄yagörünenateș. iTûr: Atlas3/454.. Atlas-ımünakkașımünakkaș-ınuhtû:Dokuzkatlıfelek. ınuhtû: Âvîze:Salkımküpe. 3/414.. Âvîze: Âyet: Âyet: Nișan. Kur΄ân-ı Kerîmde söz bașları kırmızı veya bașka bir șey ile nișanlandığıiçinikinișanarasındabulunankelâmaayetdenilmiștir.1/140.. Âyîn:Üslupvekanun,tarzveadetmanasındakullanılır. Âyîn: 1/245; ;1/357. . ; Âyine: Âyine: Ayna. Fars șiirinde ayine zikredilirse bundan maksat Dımașk (Șam) aynasıdır,ayineileaheninbirliktezikredilmesibundandolayıdır. Âhk΄eztacna-ibed-hâhne-dîdemrûyet Nîstçunâyine-emrûyzi-âhençikonem Tercüme: Rakiplerin hazır bulunduğu yerde onların ayıplamasından dolayı utandığımdansevgilininyüzünebakamadım.Neyapayım,yüzümaynagibidemirden değildir.2/440..



313

−

Ayine ile âhı beraber zikretmeleri ayinenin âhdan pas tutmasından

dolayıdır. Eycürca-nûș-ımeclis-iCemsînepâkdâr K΄âyîneîstcâm-ıcihân-bînkiâhezû Tercüme: Tercüme: Ey Cem meclisinde içki içen, sineni temiz tut, yani gönlünde muhalifbirfikirsaklama,çünkücam-ıcihan-bînbiraynadır,ahoaynadankihiçbir șeyigizlemeyiportayaçıkarır.3/164.. −

Âhileayinekıssasımeșhurdur,ayineahdanpaslanır.

Hâfızcarûs-ıtabc-ımeracilveârzûst Âyînene-daremez-anâhmî-keșem Tercüme: Tercüme: Ey Hafız, benim karakter gelinimin cilve arzusu var, yani âșıklara cemalinigöstermekister,amabenimaynamyok,onuniçinâhçekerim.3/78.. ÂyineÂyine-dâr:Aynatutan.Gözünaynatutucuolmasıdaimagözdeolmasıvehiç dâr: ondanayrılmamasıdemektir.1/69.. Dilserâ-perde-imuhabbet-iûst Dîdeâyine-dâr-ıtalcat-ıûst Tercüme: Tercüme:

Gönül

cananın

sera-perdesidir,

sera-perdede

olanlar

namahremden gizli olduğu gibi onun muhabbeti de benim gönlümde rakiplerden öylece gizlidir. Göz de onun yüzünün aynasıdır, yani aynadan bir șeyin yansıması gitmediği gibi gözümden de sevgilinin yüzü gitmez, yani uyusam gönlümde, uyanık olsamgözümdedir. −

Âyine-dârdahaçokdüzgüncükadınlarhakkındakullanılır.Birdeeline

biraynaalıpgezdiren,aynayabakaninsanlarındakendisinebirkaçkurușverdikleri kișiyedeâyine-dârdenilir. Șeh-suvâr-ımenkimeh-iâyînedârrûy-ıûst Tâc-ıhûrșîd-ibülendeșhâk-inacl-imerkebest



314

Tercüme: Tercüme: Benim șehsüvârım ki ay onun ayna tutucusudur, yani daima hizmetindedir.Atınınnalınıntoprağıyücegüneșintacıdır.Yaniokadaryücedirkiay onunhizmetkârıgüneșiseseyisidir.1/80.. ÂyîneÂyîne-gerdân: gerdân: Fars ve Arap ülkesinde eskiden bazı Hintliler ellerinde Șam aynası çarșıda ve yollarda dolașır, kime rastlarsa aynayı ona verir, o da aynayı alıp biraz baktıktan sonra birkaç kuruș ücretle birlikte aynayı Hintliye geri verirdi. Bu tarzdaaynagezdireneayine-gerdandenirdi.2/157;;2/192. . ; Cilvegâh-ıruh-ıudîde-imentenhânist Mâhuhurșidhemînâyinemî-gerdanend Tercüme:Sevgilininyanağınıntecelliveseyiryerisadecebenimgözümdeğil, Tercüme: ayvegüneșbilebuaynayıgezdirirler,yaniayvegüneșaynalarıdabununyanağının tecellisidir.Onlardabenimgibionunyanağınıseyrederler. ÂyîneÂyîne-i İskender: İskender΄in aynası hakkında șunlar söylenir: İskender΄in babasıDaravefatedinceoğlu Darabtahtageçtiveİskenderonunlataht kavgasına bașladı, yani babamın ülkesinin yarısını bana ver dediyse de Darab kabul etmedi. İskenderhernezamanaskertoplayıpDarab΄ınüzerineseferetmekarzuettiysecamı cihan-nüma Darab΄ın elinde olduğu için İskender΄in halini o aynada görüp hile ve entrikalarınıdefederdi.İskenderonunhalinemuttaliolmadığındangereklitedbirleri alamıyordu. Bunun üzerine İskender filozoflara buna bir çare bulmalarını, kendisinin de onun haline vakıf olması gerektiğini söyledi. Bunun üzerine İskenderiyeșehrindebirmilmesafedebiraynayaptılarkiyediiklim(kıta)oaynadan seyredilirdi. Âyîne-iSikendercâm-ımeyestbi-nger Tâber-tucarzadâredahvâl-imülk-iDârâ Tercüme: Tercüme: İskender΄in aynası șarap kadehidir, yani onda olan özellik bunda vardır,herneistersensanagösterir.OnabakdasanaDaraülkesininhaliniarzetsin, takisanameçhulkalmasın.1/27.. ΄Ayn΄Ayn-ı Kemâl: Sözlük anlamı Kemalin gözüdür. Göz değmek yerine ayn-ı Kemal demeleri șundan dolayıdır: Huzeyl kabilesinde Kemal isimli bir kiși varmıș. Herneyeimrenirseveyanefsanîarzuylaneyebakarsaoșeygözdeğmesindenhelâk



315

olurmuș.Dahasonralarıteșbihveistiareileherkötügözeayn-ıKemaldenilmiștir. 2/409.. ΄Ayș: 1/21; ;1/155. . ΄Ayș:Yașamak;Zevkusafa. ș: ; −

Huzurlayașamak.2/75..

΄Ayyâr: ΄Ayyâr: âr: Çok hareket anlamındaki bu kelime at ve aslan hakkında kullanılır, çünkü at neșesinden bir așağı bir yukarı hareket eder, aslan aç olunca yerinde durmaz,sürekliharekethalindeolur.Terimolarakayyarçokakıllıolușundandolayı pervasızca gezen, halkın bağlanıp uyguladığı kayıtlara fazla önem vermeyen ve bundandolayıhoșbirhayatsürenlerhakkındakullanılır.1/147.. −

Simsar.1/173..

−

Nüktedan.1/383..

−

Gecegezen.2/202..

−

Gecehırsızlıkyapan.3/171..

Âzîn: Âzîn: Âyîn ve âzîn her ikisi de süs ve ziynet anlamındadır. Fakat âzîn daha özelbiranlamasahiptir.Padișahlarbirbeldeyegirdiklerindeșehirhalkıkarșılamak için yollarında köșkler düzüp o köșkleri türlü türlü ziynetlerle süslendirirler ve bu süseazindenir.Amaayinböyleözelbiranlamolmaksızınmutlaksüsanlamındadır. 2/221.. Bâde:Șarabınkaynamıșolanı. 1/183.. Bâde: Bâde1/124.. Bâde-imest:Terimolarakbade-ikattaldemektir. imest: Bâde peymûden: peymûden: Bade ölçmek bade içmek anlamındadır, çünkü mecliste badepeymaneiletaksimedilir.1/39.. Bâdem:Badem;Göz. 1/90.. Bâdem: BâdeBâde-perest:İçkiyetapan.Șarababağımlıkimseleriçinkullanılır.3/142 perest: Bâd Bâd-ısabâ:Sabahleyinahesteveyavașesenrüzgâr. ısabâ: Kâhel-revîçübâd-ısabâ-râbe-bûy-ızülf Herdembe-kaydusilsileder-kârmîkeșî



316

Tercüme: Tercüme: Saba rüzgârı gibi tembelce, yavaș yürüyenleri zülfünün kokusu sebebiyle her zaman zincirle ișe çekersin. İșten maksat esmesidir, zincirle ișe çekmekten maksat aheste aheste esmesidir, çünkü bağlı ve zincire vurulmuș olan yavaș yavaș hareket eder. Saba rüzgârının hafifçe esmesini eli ve ayağı belki boynu bağlıolanbir kimseninhareketine benzetmiș.Çünküsaba rüzgârıahesteesmesiyle bilinir.3/280.. −

Sabarüzgârınabîmar(hasta)denilmesiahesteestiğiiçindir.

Dil-izacîfemez-ânmî-keședbe-tarf-ıçemen Kicânzi-mergbe-bîmârî-isabâbi-bürd Tercüme: Tercüme Zayıf gönlüm saba rüzgârının hastalığı sebebiyle, yani aheste aheste esip cana can katması sebebiyle canını ölümden kurtarmak için çemen tarafınaçekilir,yanimeyleder.2/110.. BâdBâd-ı șurta: Sözlüklerde bulamadığını söylediği bu kelime için Sûdî gemiye uygun bir rüzgâr anlamını verir ve Nimetullah΄ın da uygun anlamını söylediğini kaydeder.1/25.. BâdBâd-peymâ: Rüzgâr ölçen anlamınadaki bu kelime faidesiz, boșu boșuna koșușturanlarhakkındakullanılır.Türkçedebuanlamdayelkovandenilir.1/39.. BâdBâd-peymâlık: peymâlık: Rüzgâr ölçmek. İmkânsız bir șey için çalıșıp çabalamak anlamındadır.3/211.. Bâğ3/220.. Bâğ-ıİrem:Ședdâd΄ınyaptırdığıcennetiandıranbahçe. ıİrem: Bahâr: Bahâr: Bahar aslında yaprak anlamındadır. Nev bahar yeni yaprak, köhne bahar eski yaprak demektir. Burada arız-ı erguvan karinesiyle çiçek anlamında kullanılmıștır.1/379.. BahtBaht-ı hâbhâb-âlûd: Uykuyla bulașmıș baht. Muradına kavușamayanların bahtı. 1/15.. Baht iyibahtvetalihanlamında Baht-ıHudâıHudâ-dâd:Allahvergisibaht,terimolarak dâd: kullanılır.1/407.. Bahtınuyanması:Muradınakavușmak,rahatvehuzuriçindeolmak.1/14– –15.. Bahtınuyanması:



317

Bahûrî:Tütsüverdiklerișey.Güzelkokutürlerindendir. 3/148.. Bahûrî: Bâluper:Sözlüktebalkanat,perisekanatveyelekanlamındakullanılır,yani Bâluper: perbaldandahagenelbiranlamtașımaktadır.1/122.. Bâm: Bâm: Sazların iri ve yoğun sesli kirișine denir, ince sesli kıla zîr denilir. Aslındayoğunkirișebam,incekirișezîrdenir.2/313.. Bâng1/291.. Bâng-ișâm:Akșamsesi,akșamezanıdemektir. ișâm: Bârgâh: Bar izin, gâh ise mekân zarfı, izin yeri demektir. Beyler, pașalar ve padișahlarsarayınagirmekizinleolduğuiçinsaraylarabargâhdenilmiștir.1/120.. BattBatt-ı șarâb: șarâb: Batt Arapça kaz anlamındadır. Ağzı dar, boğazı kısa ve karnı yassı su kabına kaza benzediği için teșbih yoluyla batt derler. Șarap kazı ifadesiyle böyleiçineșarapkonulansukabıkastedilmektedir.2/124.. BâzârBâzâr-ı Hurâfat: Bitpazarı. Hurafe Azra kabilesinden bir șahsın adıdır. Kendisi cinlerin etkisi altına girerdi. O etki altında gördüğü șeyleri etrafa haber verirdi. Araplar da bunu yalanlayıp Hurafenin sözü derler ve değer vermezlerdi. Peygamberimiz ise Hurafetu hakk diye söylemiș. Daha sonraları Araplar teșbih yoluylagecelerisöylenenefsanelerehurâfatdediler.Așağıdakibeyittegeçenbazar-ı hurafattanmaksatRumdabitpazarıgibieskipüsküsatılanpazardır. Hîztâhırka-isûfîbe-harâbâtberîm Delk-itâmâtbe-bâzâr-ıhurâfâtberîm Tercüme Kalk, bu giydiğimiz sûfîler hırkasını șaraba rehin verelim. Șath ve tamathırkasınıbitpazarınailetelim,çünkübunungibilerekimseitibaredipbeșpara vermez,riyahırkasıdır,onuancakriyakârlaralır.3/9.. Bed2/286.. Bed-mihr:Sevgisiz. mihr: Bed. Bed-pesend:Kötüyübeğenen,yanikabuleden.2/108. pesend: Belâ:Belvâ,beliyyevebelvedeaynıanlamdadır.Önceleribukelimeseferde Belâ: zayıflamıș deve için kullanılırdı. Daha sonra genelleștirilerek bütün zahmet ve meșakkatleriiçinealacakșekildekullanılmıștır.1/52..



318

Belâ: Arapça evet anlamında olan bu kelime musibet anlamındaki belâ kelimesiyle cinas olușturduğundan musibetlere maruz kalma ruhların “elestu birabbikum”hitabına“belâ(evet)”demesinebağlanılır.1/121 Makâm-ıcayșmüyesserne-mîșevedbî-renc Belâbe-hükm-ibelâbesteendcahd-ielest Tercüme: Dünya maișeti sıkıntı ve zahmetle birliktedir, zahmetsiz olmaz. Çünküelestahdinibelâilebağlamıșlardır.Yaniinsanlarelestubirabbikümhitabına belâ(evet)ilecevapvermișlerdir.Ohaldebelaçekmelerikaçınılmazdır.1/121. Benâmîzed: Takdir kelimesidir, bârekellah demektir. Basit bir kelimedir, bazılarınınzannettiğigibibileșikkelimedeğildir.Be-nâm-ıÎzîddenkısaltılmıș,Allah hakkıiçinanlamınagelirdiyenlerinsözleritemelsizdir.1/81; ;2/119. . ; −

Barekellah makamında kullanılır, dua makamında da kullanılır. 2/365; ;

3/365. BendBend-i kabâ: kabâ: Elbise bağı. İran΄da asker elbiseleri dıșında düğme ve ilik olmadığıiçinbununlakoltukaltındabağladıklarıbağkastedilir.3/27.. −

İrankaftanlarınınsolkoltuğualtındaolanbağdır.1/219..

BendBend-i külah: külah: Külah bağı. İranlılar bazen kendilerine mahsus külaha Rumlarınyelkenlereyaptığıgibibirbağyaparlar.Kudretveimkânsahipleriobağı bazımücevheratlasüslerler,bazendelinmișcevherlerdengeçirirler. Yârâbânruyestûder-peyrâmeneșbend-ikülah Yâbe-gerd-imah-ıtâbânakd-ipervînbesteend Tercüme:Acabasevgilininyüzüetrafındakikülahbağımıyoksaparlakayın Tercüme: etrafındaki Ülker gerdanlığı mı, yani yüzü etrafında Ülker gibi mücevherat gerdanlığını mı bağlamıșlar. Sevgilinin yüzünü parlak aya ve külahın bağını Ülker boğumunateșbihetmiștir.2/222.. Benefșe: Genelliklegülfidanının dibinde biter ve secdeye varmıșçasınabașı önünedüșmüșșeklindebulunur. Kunûnkider-çemenâmedgülez-adembe-vücûd



319

Benefședer-kadem-iûnihâdser-besücûd Tercüme: Gülün yokluktan varlığa çıktığı șu anda menekșe onun ayağında bașınısecdeyekoydu.1/306.. −

Benefșenin kıvrılıp büküldüğünü bașını dizine koyan kișiye benzetirler

veyabașınıdizinekoyankișiyimenekșeyebenzetirler.Buteșbiharalarındayaygındır. Bî-nâz-ınergiseșser-isevdâîez-humâr Hemçunbenefșeber-ser-izânûnihâdeîm Tercüme: Sevgilinin nergis gözü, naz ve ișvesi olmaksızın sevdalı bașımızı așkın sarhoșluğundan veya melalden menekșe gibi dizimiz üzerine koymușuz, yani bașımızıdizimizekoymamızhayretvehasrettendir,ibadetiçindeğildir.3/60.. BenefșeBenefșe-zâr: zâr: Menekșelik; Zâr eki çokluk bildirir, gülzar ve lalezar gibi, gövdesizbitkileriçinkullanılır.1/359 Ber:Mahsul;Yemiș;Meyve;Sine. 2/10; ;2/63. . Ber: ; Kadd-ibülend-iturâtâbe-berne-mî-gîrem Dıraht-ikâmumurâdembe-berne-mî-âyed Tercüme:Seninyüceboyunusinemeçekmeyincebenimmuratağacımmeyve Tercüme vermez,yanimuradımhâsılolmaz. Berâ΄at: 3/400.. Berâ΄at:Emsalleriarasındaüstünolmak. ΄at: Beraz:Kesmek;İnsanınkendimalındanbirmiktarbașkasınavermesi.2/378. . Beraz: Berdûhte:Dikmiș.Gözüdikmekgözüyummakanlamındakullanılır. Berdûhte: 1/236.. Berdûhteemdîdeçübâzez-hemecâlem Tâdîde-imenber-ruh-ızîbâ-yıtubâzest Tercüme: Tercüme: Gözüm senin güzel yüzüne karșı açık olduğundan beri bütün âlemden doğangibigözümüyummușum.Yani seniseveli dünyagözümegörünmez oldu. Berg: Sebeb ve ihtiyaç. Berg-i rah, berg-i sefer  yol ve sefer ihtiyaçları anlamındakullanılır.3/141..



320

−

Arzu;Yolihtiyaçları;Yaprak.3/96..

Bergunevâ:Hazırlıkveazık.2/258. . Bergunevâ: Berglafzınevaileveyasazla,meselâbergusazgibi,zikredilsebergdennimet kastedilir. Neva da nimet manasınadır. Sıhah-ı Fürs΄de neva kelimesine saz-ı mihmanîanlamıverilmiștir,misafirlerazığıvegereklerianlamında.1/193.. BergBerg-ıgülüzeregülıgülüzeregül-âburmak:Gülyaprağıgibiyanağınıterletmektir,çünkü âburmak: terigülâbaveyanağıgülyaprağınateșbihederler. cArûs-ıbahtderânhaclebâ-hezerânnâz Keșîdevesmevüber-berg-igülgülâbzede Tercüme: Tercüme: Talih gelini ohaclede bin naz ile vesmeyikașlarına çekmiș ve gül yaprağı gibi yanağı üzerine gül suyu vurmuș, yani yanağını terletmiș. Maksad talihindenrazıolduğunubeyandır.3/184 BergBerg-i sabûh: Sabah vakti içilen șarabın meze ve nukl gibi yan unsurları. 3/342.. Berîd: Berîd: Arapça elçi anlamındaki bu kelimeyi İranlı șairler peyk anlamında kullanırlar.1/209.. BerîdBerîd-i΄ușșâk: i΄ușșâk:Âșıklarınelçisianlamındadır,bununlasabarüzgârıkastedilir. șșâk: Âșıklarașkınsırlarınıanlatacakyoldașvearkadașbulamadıklarındansabarüzgârıyla sohbet ederler. Bundan dolayı saba rüzgârına âșıkların elçisi ve müștakların peyki denilmiștir.1/221.. BerkBerk-i Yemânî: Yemânî: Yemen΄e mensup șimșek demektir. Yemânî zikri kafiyeden dolayıdır,yoksaberkinYemen΄eizafeedilmesineihtiyaçyoktur.3/439.. BeBe-serderserder-âyed:Tepesiüzeregelsin,yaniyıkılsındemektir. âyed: Mehcilvemî-nümâyedber-sebz-hınk-ıgerdûn Tâûbe-serder-âyedber-irahșpâbi-gerdân Tercüme:Ayfeleğingökatıüzerinebinmișcilvegösteriyor.Onunbașașağı Tercüme: düșmesiiçinatınabin,takiaymağlupolupbatıyakadarkaçsın.3/147. Beyâz:Kâğıt;Beyaz. 3/334.. Beyâz:



321

Beytü΄l 2/372.. Beytü΄l΄l΄l-hazen:Üzüntüvesıkıntıçekilenyer. hazen: Beytü΄l Beytü΄l΄l΄l-Ma΄mûr: Ma΄mûr: ûr: Nuh tufanından önce Mekke-i Mükerreme΄nin bulunduğu yerde kırmızı yakuttan bir mabed vardı, tufan olunca ğöğe yükseltildi. Hz. İbrahim Mekke-iMükerreme΄yionunyerineyaptı.MezkûrBeytü΄l-mamuronunhizasındadır derler.1/272––273.. BezmBezm-i devr: devr: Dönme meclisi; Kadehlerin dönüp dolașmasından dolayı içki meclisindenkinayeolarakkullanılır.1/21.. BîBî-ser ü pâ: pâ: Bașsız ve ayaksız; Zillet ve hakarete düșenler için kullanılır. 1/327.. BîdBîd-i lerzân: lerzân: Titreyen söğüt ağacı. Her dilde söğüt ağacını mecazen titremeklevasıflandırırlar,çünkügerçektetitreyenyaprağıdır,kendisideğil. Dil-isanevberîmhemçübîdlerzânest Zi-hasret-ikadubâlây-ıçunsanavber-idost Tercüme: Benim çam kozalağı gibi kalbim dostun boy ve bosunun hasretinden söğüt gibi titrer, yani sevgilinin sanevber ağacı gibi boyunu hatırlayıp hasretindenyüreğimsöğütgibititrer.1/92.. Bî1/315.. Bî-dil:Yüreksiz,korkak;Gönlügitmișyaniâșık. dil: Bî1/285.. Bî-hîșten:Kendindengeçmișvetakatsizdüșmüș. hîșten: Bîmâr:Korkugetiricianlamındabirbileșiksıfattır(bîm-âr).Hastalıkekseriya Bîmâr: ölmekkorkusunuberaberindegetirdiğiiçinhastayabîmardenilmiștir.2/22.. Bî2/9.. Bî-murû΄et: murû΄et:Alçak;Cimri. ΄et: Bintü΄l Bintü΄l΄l΄l-΄ineb:Üzümkızıanlamındakibutamlamașaraptankinayedir.Farslılar neb: duhter-irezder.1/273.. Bir veya iki harf: İranlılar az ve öz faydalı öğütlerden bir iki harf ile tabir edegelmișlerdir.3/268.. −

Lafzıaz,anlamıçokolansöz.

Âsâyiș-idûgîtîtefsîr-iîndûharfest Bâ-dostântelattufbâ-düșmenânmudârâ



322

Tercüme: Tercüme: İki âlemin rahat ve huzuru iki harfin tefsiridir. Dostlara mülâyim davranmak,düșmanlarlaiyigeçinmek,yanibarıșiçindeyașamak.1/28.. Bostân2/440.. Bostân-sarây:Bahçelerdebulunanevleriçinkullanılır. sarây: Bu΄lBu΄l-΄aceb:BûEbûnunkısaltılmıșıdır,babaanlamındadır.Araplarbirmanada ΄aceb: mübalağakasdetseyaebveyaümmiletabirederler.Meselâebu΄l-fesadveümmü΄lhabayis derler, fesadın babası ve kötülüklerin anası anlamında. Sanki fesat ve kötülükbunlardandoğmuștur.1/151.. −

Bu΄l-΄acebacepbabasıdemektir,çokșașırmaktankinayedir.3/313..

Bû΄l Bû΄l΄l΄l-heves: Heves babası anlamındaki bu ifadeile așırı derecede heveslikiși kastedilir.3/342.. Bun:Sözlüktedipveağaçanlamında,terimolarakocakmanasındakullanılır. Bun: Gül ocağı diyecek yerde gülbun, serv ocağı diyecek yerde servbun derler. Bir șeyin gürlüğüveçokluğunuifadeetmekçinkulanılır.1/73.. Bunyâd: 1/309.. Bunyâd:Bina;Bașlamak. nyâd: Bûriya: Bûriya: Kargı kamıșından yapılan bir çeșit hasır, genellikle fakirler kullanır, çünküdiğerhasırlardanucuzdur.3/254.. BûriyaBûriya-bâf: bâf: Hasır ören demektir. Buriya kargı kamıșından yapılan bir hasırdır,AnadoludaveArapdiyarındaçokolur.1/138.. Burc:Sözlükte hisarınburcukulesidir,bazen hisaradaburçdenilir.Kur΄ânda Burc: “Velevküntümfîburûcinmüșeyyedetin”.Sağlamburçlardaolsanızbileölümgelip sizi yakalar diye buyurulmaktadır. Çoğulu “burûc”, cem΄-i kılleti “ebrâc” șeklinde gelir.Gökyüzünüeșitolarakonikihisseyetaksimetmișlerveherbirhisseyebirad vermișler. Meselâ hamel burcu birçok yıldızın bir araya gelmesiyle olușan kuzu șekliniifadeeder.Sevrburcuiseyıldızlarınolușturduğuöküzșekliniifadeetmekiçin kullanılır.Diğerleridebușekildeadlandırılmıștır.1/306––307.. Nisab-ıSıbyan΄dașöyleyazılıdır: Burchâdîdemkiez-mașrıkber-âverdendser Cümleder-tesbîhuder-tehlîl-iHayy-ilâ-yemût



323

ÇünHamelçunSevruçunCevzâvüSeretânuEsed Sünbüle,MizânucAkrebKavsuCedyuDelvuHût Tercüme: Tercüme: Burçlar gördüm, doğudan baș çıkarmıș, yani ortaya çıkmıș. Hepsi ölümsüz hayat sahibi olan Allah΄ı tesbih ve tehlil etmekte. Hamel, Sevr, Cevza, Seretan,Esed,Sünbüle,Mizan,Akreb,Kavs,Cedy,DelvveHutgibi.2/446.. Bûy:Koku;Ümit. 1/5.. Bûy: BûyBûy-ıRahmân:Rahmanınkokusu“İnnîle-ecidurîhe΄r-Rahmâniminkıbeli΄lıRahmân: Yemeni.”hadisindegeçtiğigibirîh-iRahmananlamındadır.Hafız΄ınbûy-ıRahman demesihadistekirîhlafzınınbûy(koku)anlamındaolduğunugösterir.TevilehlibûyıRahmandanmuradHakkınkokusu(bûy-ıHak)olduğunusöylemișlerdir.3/112.. BûyBûy-ı turâ mîrem: mîrem: Senin kokuna öleyim anlamındaki bu ifade ile senin kurbanınolayımmanasıkastedilir.2/414.. BütünkıblelerinhodBütünkıblelerinhod-perestlikdeniyiolması:Muhtelifdinlerinkıblelerinden perestlikdeniyiolması: herhangibirinetabiolmakhod-perestyanikendinetapansûfîyetabiolmaktaniyidir. Çünkü bütün dinlerin sahipleri Allah΄a ibadet ederler, ama riyakâr sûfî ise nefis ve șeytanatapar. Gerhırka-pûșbînîmeșġûl-ikâr-ıhodbâș Herkıblefikibâședbihterzi-hod-perestî Tercüme:Șayethırkagiyenbirinigörürsenkendiișinebak,yanialdanıpona Tercüme: tabi olma, çünkü o hırka onun putudur, ona tabi olursan putperest olursun. 3/243–– 244.. Ca΄d:Kıvrım,büklüm.Zincirșeklindeolansaçınsıfatıolarakkullanılır.Bazen Ca΄d: saçkelimesikullanılmadanca΄dkelimesionunyerinekullanılır. Be-bûy-ınâfek΄âhirsabâzânturrabi-gșâyed Zi-tâb-ıcacd-ımüșkîneșçihûnüftâdder-dilhâ Tercüme: Tercüme: Saba rüzgârı bir misk kokusu ümidiyle sevgilinin misk kokan saçlarını açtığı zaman o saçların misk kokan büklüm ve bürümünden yüreklere ne kanlardüștü.1/5..



324

−

Büklümvebağdansoyutlananzülf.3/365..

Câm:Ayaklıkadeh. 1/15.. Câm: CâmCâm-ı ΄adl: ΄adl: Herkese eșit olarak bade verilen kadeh. Bu kadehe tayin edilen sınırdan faza șarap konulursa içindekinin tamamı yere dökülür, fakat eksik doldursalarböyleolmaz.2/127.. CâmCâm-ı Cem: Cem isimli padișah zamanında filozofların yaptığı bir kadehtir. Hangimemleketinhalinibilmekisterlerseokadehebakarlarveomemleketinhalini okadehtegörürlerdi.DarabinBehmenzamanınakadarböyledevametmiștir.Dara ölünceİskender-iRumî΄ninaynıbabadanolankardeșiDarabisimlioğlunabukadeh miraskaldı.İskender babasınınülkesininyarısınıalmakiçinDarab΄ınüzerineasker sevk ettiği zaman Darab bu kadehe bakıp İskender΄in halinden haberdar olurdu. İskender ise onun halini bilemediğinden ona karșı üstünlük elde edemezdi. O da yanındaolanfilozoflaraemretti,onlardaböylebiraynayaptılar.Mutasavvıflaragöre Cam-ı Cem΄den murat arifin kalbidir ki gaybî sırları onunla bilir. Nitekim șöyle demișler: Dercusten-icâm-ıCemcihânpeymudem Rûzîne-nișestemușebîne-ġunûdem Hod-rasitadçüvasf-ıcâm-ıCembi-șunûdem Menbudemcâm-ıcihân-numâyCemmenbudem Tercüme: Tercüme: Cem΄in kadehini aramak için dünyayı dolaștım, gündüzleri oturmadım geceleri uyumadım, Cem kadehinin özelliklerini ișitince kendimi anladım.Evet,Cem΄incihanıgösterenkadehibenidim.“Benidim”demesimecaz-ı mürseldir. Gönlüm idi diyecek yerde ben idim demiș. Fakat șairler katında Cem΄in kadehindenmuradșaraptır.1/320––321.. CâmCâm-ıcihânıcihân-bîn:Cihanıgörenkadeh.Cihanıgörenaslındaonabakandır.O bîn: kadehcihanıgörmeğesebepolduğuiçinmüsebbebisebebleadlandırmakkabilinden mürselmecazolarakcihan-bîndenilmiștir.2/219.. −

Câm-ı cihân-bîn teșbih yoluyla tabaka tabaka olan gül anlamında

kullanılır.1/213..



325

−

Câm-ıcihân-bînyerinedahaçokcâm-ıcihan-nümâșeklikullanılır,yani

cihanıgösterenkadeh.3/164.. Câm.(bk. Câm-ıgîtîıgîtî-nümâ:Cihanıgösterenkadeh,Cem΄denmiraskalmıștır.3/67. nümâ: . Âyine-iİskender) CâmCâm-ı hilâlî: Bir çeșit bice kadehidir ki Rum abdalları keșkül yerine kullanırlar.3/28.. CâmCâm-ı zumurrüdzumurrüd-gûn: gûn: Yeșil renkli kadeh; yılan zümrütü görünce gözü kör olduğu için șairler yılana benzettikleri zahitten kurtulmak için kadehi bu șekide nitelerler.2/362.. Șarâb-ılaclmî-nûșemmenezcâm-ızumurrud-gûn Kizâhidefîc-ivaktestmî-sâzembedînkûreș Tercüme:Benyeșilrenklicamdankırmızıșarapiçerim,çünküzahitengerek Tercüme: yılanıgibidir ki bulduğunu sokar. Onun için ben de yeșil renkli kadehten bade içip onukörederim.Çünküengerekyılanızümrüdügörüncekörolur. Cânân: Kurala göre cân kelimesinin çoğuludur, mübalağa bildirir, sanki bütünâșıklarıncanıolduğundancanandenilmiștir.Nitekimșairșöylesöyler: Hemânbenbendeniñcânıdegilsincân-ıcâlemsin.1/7.. CânCân-bâz: bâz: Can oynayan anlamındaki bu bileșik sıfatla canını feda eden âșık kastedilir.2/98.. Cân1/402.. Cân-furûșân:Cansatıcılar;canınıfedaedenâșıklar. furûșân: CânCân-nișîmen:Canlarınikametettiği,yanișehitlerinruhlarınınbulunduğuyer. nișîmen: 3/436.. Cân Cân-sipâr:Canteslimeden,yaniyolunacanveripzahmetvemeșakkatçeken. sipâr: 2/266.. Cebîn: Cebîn: Alnın iki tarafı; iki zülfün bașına varıncaya kadar alnın iki tarafı demektir.1/96.. Cebr:Birkırığıtedaviiçinkalıpiçinealmak.Meselâbirhayvanınveyainsanın Cebr: eli ve ayağı çıksa o yeri tahtalarla sararlar, o tahtalara Türkçe seyek denir, Arapça



326

cebîre derler. Tahtaları kırığa sarma ișine cebr derler. Cebr-i hatır gönlü riayet etmekanlamındadır.2/28.. Cemâl:Güzellik;Bütüngüzellikyüzdegöründüğüiçinmecaz-ımürselleyüze Cemâl: cemaldenilmiștir.2/11.. Cenâb: Cenâb: Arapça evin avlusu anlamındadır. Mektuplarda Cenab-ı izzet-meab buanlamdakullanılır.1/47; ;1/243. . ; Cenâze: Cenâze: Aslı cinaze, ama genelde cenaze olarak kullanılır. Döșek üzerinde olanölüyederler.Üzerindeölüolmasanaașveserirdenilir.1/171.. Cenîbe:Büyüklerinönündençekilenyedekat. 1/265;3/186.. Cenîbe: Cenîbe2/390.. Cenîbe-keș:Büyüklerinönündençekilenyedekatısürenkiși. keș: Ceres: Develerin ve katırların boynuna asılan çandır. İstiare yoluyla insan anlamında da kullanılır. Eski zamanlarda seferlerde göçmek vaktini bildirmek ve herkesin hazırlanması için ceres çaldırırlarmıș, ama Osmanlılar boru çalarlar. 1/7; ; 2/122.. Cerîde: Bir çeșit defterdir, yelpaze gibi dürülür, iki tarafından da okunur. Sûdîkendizamanındakullanılmadığınıbelirtir.1/18; ;2/133. . ; −

Birçeșitcönktür,ikitaraftanokumakmümkündür.3/181..

−

Bütünbağlarveengellerdenuzakolmak.1/130..

CevherCevher-i ferd: ferd: Parçalanamayan en küçük șey. Kelam ilmi bilginleri buna varlık adını verdiler ve bütün eșyanın bunlardan oluștuğunu söylediler. Fakat filozoflar bu görüșü kabul etmez, onlara göre eșya heyula ve suretten olușmuștur. HerikigörüșüsavunanlarındelilleriFelsefekitaplarındayazılıdır.1/159.. Cevzâ: Cevzâ: On iki burçtan birisinin adıdır. Arapça zü΄l-cesedeyn, Farsça dupeykerderler.Cevzaecvezinmüennesidir.Ecvezortasıbeyazolankoçadenir.Șayet koyunun ortası beyaz olursa ona cevza derler. Cevza burcu belden yukarısı iki gövdeli bir insana benzer. Bundan dolayı Araplar zu΄l-cesedeyn Acemler du-peyker diye adlandırmıștır. Burçlar birçok yıldızın bir araya gelmesiyle olușur. İnsanlar bu bir araya gelen yıldızları kuzuya benzetip Hamel burcu veya öküze benzetip Sevr



327

burcu diye isim vermișlerdir. Cevzanın iki gövdeli olmasını, üzerinde hamayil (muska) tașıyan insana benzetirler. Bundan dolayı beyitte “hamâyil nihâd berâberem”denilmiștir. Cevzâsehernihâdhamâyilberâberem Yacnîġulâm-ıșâhemusevgendmî-horem Tercüme: Cevza burcu seher vakti hamayilini karșıma koydu, yani yemin ederimkișahınkuluyum.2/446; ;3/27. . ; CihânCihân-nümâ: Bileșik sıfattır, cihanı gösteren anlamındadır, gîtî-nümâ ve câlem-nümâdaderler.Meșhurbirkadehtirkipadișahlargeçmiștenmirasalarakona sahip olurlar ve âlemdeki adalet ve zulmü, nizam veintizamı ondan seyr ederlerdi. 1/143.. CihânCihân-peymâ: peymâ: Cihanı ölçen anlamında bileșik sıfattır, mesafe kateden anlamındakullanılır.2/77.. Cilve:Güzellikvecemaligösterme. 1/193.. Cilve: −

Lâmiî Çelebi manzumesinde salınmak anlamı vermiș ama sözlüklerde

güzelliğigöstermekanlamındadır.1/17; ;1/206. . ; −

Cilve Arapça, gelinin yüzüne açılmıș olduğu halde bakmak demektir.

Araplardaevlenecekkızvegelinsüslenirvedüğündekilereyüzünüaçarakgösterirdi ve bu duruma cilve denilirdi. Bu, Arap ülkelerinde görünen bir durumdur. Osmanlılar Arap ülkelerini fethetmeden önce bunu açıkça yaparlarmıș, sonra Osmanlıların yasaklaması sebebiyle gizlice yapmaya bașlamıșlar. Bu zamanda Mısır΄danbașkayerdebudurumgörülmez,oradadasonderecegizliolarakyapılır. Böyleyapangelinedecilvegerderler.2/172.. Cumaș: Cumaș: Göz ucuyla bakmak ve bir sebepten ötürü gizlice izlemek, meselâ avcılarınsürekliolarakbiravıizlemesi.1/249.. Cûybâr: Cûybâr: Sözlükte ırmak kenarı anlamındaki bu kelime genel olarak ırmak anlamındakullanılır.1/156.. Cür΄a: 1/90.. Cür΄a:Kadehveyabașkabirkabındibindekalanșerbetveyașarap. ΄a:



328

−

Biryudumsu,șerbetveyabașkabiriçecek.1/382..

Çârtekbîrzeden:Dörttekbirvurmak(almak).Birșeyibütünüyleterketmek Çârtekbîrzeden: anlamında kullanılır. Çünkü cenaze namazı dört tekbirle kılınmaktadır. Böylece onunlailgisinitamamenkesmișolmaktadır.1/82.. Çârdeh rivayet: Kur΄an-ı Kerim΄in bazı yerlerinin ondört farklı șekilde okunabilmesi.Builmekıraatilmidenimektedir.Kıraatilmișeyhleriyeditanedir.Bir kıtadabunlarınisimlerișușekildesıralanır: Ustâd-ıkırâfatbi-șumurpencudûpîr BucAmrucAlâvuNâficvuİbn-iKesîr PesHamzavuİbn-icÂmirucÂsımdân ZîncumleKisâyîșumurușefetbi-gîr Tercüme:Kıraatüstadlarıbeșveikiyaniyeditanedir.EbuAmir,΄Alâ,Nafi΄, Tercüme: İbn-i Kesir, Hamza, İbn-i ΄Amir ve ΄Asım. Bu cümleden olarak Kisaî΄yi de say ve dudağınıtut,yaniokuyușunatabiol. Her șeyhin iki ravîsi vardır. Haccac-ı Zalim zamanında Kur΄ân΄ı yedi hisseye ayırıp o hisseleri esba΄ diye arlandırdılar. Ayrıca yine otuz kısma ayırıp o kısımlara ecza (cüzler) adını verdiler. Bu konuda geniș bilgi Kıraat kitaplarında bulunmaktadır. Hafız΄ın așağıdaki beyitte heft seb΄ diye söylemesi, bütün Kur΄ân΄ı ondört kıraat üzere okusan da Allah΄a așk ve muhabbetle ulașabilirsin, sadece okumaklaulașamazsınanalamındadır. cAșketresedbe-feryâdgerhodbesân-ıHâfız Kurfanzi-berbi-hânider-çârdehrivâyet Tercüme:ȘayetKur΄ânıHafızgibiondörtrivayetdeezberolarakokusanbile Tercüme: seninferyadınaașkyetișir.YanibütünKur΄ân΄ıondörtkıraatüzereokusandaAllah΄a așkvemuhabbetleulașabilirsin,sadeceokumaklaulașamazsın.1/232.. Çarh:Kirișialındıktansonraçenbergibiikibașıbirarayagelenyay. 3/180.. Çarh: Çarhveçarha:Çulahlarınkullandığıçıkrık.Dahasonrateșbihyoluylafeleğe Çarhveçarha: deçarhdenilmiștir.1/127.. ÇarhÇarh-ıfirûze: ıfirûze:Yeșilgökyüzü.1/299



329

Çegâne:Dairegibipullarıolanbirçeșitsaz;Kemançe;Kaside. 3/191.. Çegâne: Çelipâ:Kâfirlerintașıdığıvetaptığıhaç. 2/373.. Çelipâ: Çemâne:Șarapkapağınınüzerineservveyagemigibibirsürüșekillerçizmek Çemâne: adettir.Böyleșekillerinçizildiğikapağaçemanedenir.1/126.. ÇemenÇemen-ârây:Çemenisüsleyen.Buifadeileehl-isünnetmezhebindeâlemin ârây: yaratıcısı, filozoflara göre ise Vahibu΄s-suver yani suretleri bağıșlayan Tanrı kastedilmektedir.1/84.. Çeng:Sözlükanlamıaslan,kaplangibiyırtıcıhayvanlarvebazıavkușlarının Çeng: pençesidemektir,bazanavuçanlamındakullanılır.1/160; ;1/289; ;1/368; ;2/171. . ; ; ; Çerâğ:Mumunfitilindeyananateș,Arapçasısiracdır. 1/47.. Çerâğ: Çeșm:Göz.Sarhoșlukveistiğnaonunözelliklerindendir. Çeșm: Megerez-çeșm-isiyah-ıtubiyâmûzedkâr V΄ernemesturîvumestîhemekesne-tuvanend Mestûrî perhizkârlık (takva, dindarlık) anlamındadır, bu kelime aynı zamandaörtülüanlamınadagelir.Bubeyitteîhamyoluylazikredilmiștir,çünkügöz aynızamandaikikapakaltındaörtülüdür. Tercüme: Tercüme:Seninsiyahgözündenfenvesanatöğrenmișolankimsedenbașkası üme: perhizkârlığıvemestliğibirarayagetiremez,birlikteyapamaz. Beyittekimesturluktankasıtistiğnadır,hiçkimseyeiltifatetmemektir.Gözün mestolușundanmaksatisebazıdilberlermestanegözlüolur,yanibakıșındabirçeșit fütur olur. Hafız der ki, senin gözün birbirine zıt olan bu iki özelliği bir araya getirmiștir.2/156––157 −

Hastavezayıfoluș.

Hâl-idilemçuhâl-ituhestber-âteșeșvatan. Cismemezânçuçeșm-ituhasteșodestunâ-tuvân Tercüme:Benimgönlümünhaliateșüzerindevatanıolanseninbeningibidir. Tercüme: Yanibenimgönlümașkveyahummaateșiüzerindedir,seninbeniniseyanağınateși üzerinde,yaniikisideateșivataneylemiș.Tenimbundandolayıgözüngibihastave



330

güçsüzdür. Sevgilinin gözüne hastalık ve zaaf izafeti meșhurdur, çünkü güzelin bakıșındabirçeșitfüturyanizaafvegevșeklikvardır.3/143.. Çeșmeș meme-resâd: resâd: Gözü ulașmasın anlamındaki bu ifade ile yaramaz göz değmesinanlamıkastedilir.1/83.. ÇeșmÇeșm-icâdû: icâdû:Sihirbazgöz. Çeșm-icâdû-yıtuhodcayn-sevâd-ısihrest Înkadrhestkiînnüshasakîmuftâdest Cadusihirbazdemektir,sevadbeyazınzıddıdır,müsveddemanasınadır,yani birsihirmüsveddesidirkibütünsihirlerbumüsveddedeyazılıdır.Sakimikianlamda kullanılır,birihastadiğerideyanlıșanlamında.Buradaîhamyoluyla zikredilmiștir, çünkü göze nispet bîmar manası uygun, müsveddeye nispetle yanlıș manası münasiptir. Sevad kelimesi hem göze hem sihre münasiptir. Ayn ise hem göze münasip,hemdebirmanasızatanlamındaolduğuiçinsevad-ısihremünasiptir. Tercüme:Seninsihirbazgözünbütünüylesihirmüsveddesidir,yaninekadar Tercüme: sihir varsa onda sabittir. Fakat șu kadar ki bu müsvedde sağlam değil sakim yani hastadır.1/96.. ÇeșmÇeșm-i gamgam-perest: perest: Üzüntüye tapan göz; Devamlı üzüntü çeken anlamında kullanılır.2/386.. ÇeșmÇeșm-i gühergüher-bâr: bâr: İnci yağdırıcı göz, yani ağlayan, gözyașı döken göz. Gözyașlarıinciyebenzetilir.2/151.. ÇeșmÇeșm-imeyimey-gûn:Șaraprenkligöz.Beyazıkızılrenkliolangöziçinkullanılır. gûn: Așağıdaki beyitte övgü sebebi olarak zikredilmiștir. Fakat kıyafetnamelerde güzel gözün vasıfları zikredilirken etrafı beyaz olan göz daha muteber sayılır, ne kadar beyazolsaokadarmuteberkabuledilir. Ânsiyeh-çerdekișîrînî-icâlembâ-ûst Çeșm-imey-gûnleb-ihandândil-ihurrembâ-ûst Tercüme:Olkarayağızkiâleminzevkvelezzetionunladır.Șaraprenklikızıl Tercüme: göz,gülrenklidudakveșengönülonunladır.Yaniyüzügülen,dudağımütebessimve gönlüneșelidir,ağlaryüzlüveüzüntülüdeğildir.1/74..



331

Çeșm3/136.. eșm-inîmmest:Yarısarhoșgöz,yanitamsarhoșolmayangöz. inîmmest: Çeșm2/418; ;3/178 Çeșm-izahm:Gözyarası;Gözdeğmeanlamındakullanılır. izahm: ; Çetr: Çetr: Sefer esnasında padișahların üzerine tuttukları bir çeșit gölgeliktir, katlandığında gül goncası șeklinde olur, açılınca gül-i mutbak șeklini alır. 2/293; ; 3/153; ;3/184. . ; Çevgân: Çevgân: Keșișler asası gibi bir ucu eğri değnektir, onunla at üzerinde top oyunuoynarlar.1/32; ;1/354. . ; Çihre:Yüz. 1/360.. Çihre: −

Çihrșekildemektir,çihreiseyüziçinkullanılır.1/58..

Çîn:Çokanlamlıbirkelimedir.Sevgilininzülfüvegisusundaolanbüklümve Çîn: kıvrımlar için kullanılır. Bazen kaș için de kullanılır. Bir de Türkistanda bir șehrin adıdır,çinîkâseleroradangelir,güzellerigayetçokturvehepsibeyazyüzlü,karakașlı ve kara gözlü olur. Fars șiirinde güzelleri çoklukla ve güzel olușlarıyla darbımesel olmuștur. Bir de çîn lafzı toplayan anlamında bileșik sıfat yapmak için kullanılır, hușe-çînvearakçîngibi.1/218.. DâdDâd-güster: güster: Adalet döșeyici anlamındaki bu bileșik sıfat adaletli anlamında kullanılır.2/136.. Dâd1/249; ;2/256; ;2/38. . Dâd-hâh:Adaletisteyen;Șikâyetçianlamındakullanılır. hâh: ; ; DâğDâğ-dâr:Bileșiksıfattır,sözlükanlamıdağtutan,terimolarakisedağ(yara) dâr: sahibi,mal-dârdamalsahibidemektiryanimalıvedağı(yarası)vardemektir.1/74.. Dağlamanın son çare olması: Bedende olan bir hastalık her türlü ilaca rağmen iyileșmezse ona dağ vurulurdu. Hazret-i Peygamber΄in bir hadisinde “Dağlamaksonçaredir.”denilmektedir. Be-savt-ibülbülukumrîegerne-nûșimey cİlâc-ıkeykonemetk΄âhiru΄d-devafiel-keyy Tercüme: Eğer bülbül ve kumru avazıyla șarap içmezsen yani bahar mevsiminde bade içmezsen sana dağ ilacını yaparım, çünkü hadiste “Son çare dağlamaktır.” buyurulmuștur. Hafız șunu ifade etmek istemektedir: Bahar



332

mevsiminde bade içmezsen divanesin, seni dağlamak gerek ki aklın bașına gelsin. Ziradeliliğidefetmekiçinhastanınbașınadağvururlar.3/247.. Dâ΄ire Dâ΄ire΄ire-imînâ:Minayeșilsırçayaderler.Gökyüzüyeșilsırçayabenzetildiğiiçin imînâ: dâire-imînâolarakadlandırılır.1/295.. Dakîka:Dereceninaltmıștabiri;Müșkilmesele. 1/112.. Dakîka: −

Nüktevezarafet.3/133..

Damânu΄aleyye: Damânu΄aleyye:Benkefilim,sorumlulukbanaaitiranlamındabircümle. ΄aleyye: Bahîlbûy-ıHudâne-șnevedbi-y-âHâfız Piyâlegîrukeremverzued-damânucaleyy Tercüme: Cimri Huda΄nın kokusunu ișitemez, dinle ey Hafız, kadeh iç, cömertlikyap,bensanakefilim.YaniAllah΄ınrahmetdeniziseningünahındandaha geniștir.BadeiçipcömertlikyapıncaAllahgünahınıaffeder.3/250.. Dâr3/437.. Dâr-ıșeșıșeș-der:Altıkapılıev,yanialtıyönüolandünya. der: Dâv: Dâv: Kumarbazlar arasında ortaya konan ve üzerine oyun oynanan ilk meblağ.Türkçedeortayakonanbuparayaöçdenilir.BukelimeTürkçedetavolarak telaffuzedilir,hattabazantavettișeklindekullanılır.2/164.. −

Kumarbazınortayakoyduğupara.Dava,yanihasmaiștemeydandemek

anlamındakullanılır.3/54.. EvrengkûGül-çehrekûnakș-ıVefavuMihrkû Hâlîmenender-câșıkîdâv-ıtemâmîmî-zenem Tercüme:Evrengnerede,Gülçehrenerede,Vefanerede,Mihrnerede,hani Tercüme: haklarındadestanlaryazılanbuâșıklar.Bunlardünyadangöçtümeydanbanakaldı, bentamamâșıklıkiddiasındayım. Ded:Aslan,kaplanvekurtgibiyırtıcıhayvanlar. 3/415.. Ded: Değâ:Farsçasahtepara,kalpanlamındadır,amadahaçokhilevealdatmak Değâ: anlamında kullanılır. Baz lafzıyla terkip edilip hilebaz anlamında değa-bâz denilir. 2/110.. Dehân:Ağız. Dehân:



333

−

Dar ve küçük olușu: Ağzı darlıkla nitelemek meșhurdur, çünkü darlığı

küçüklüğünü gerektirir, küçük olușu ise muteberdir. Hatta bazılar ona cüz΄-i layetecezza(parçalanamazküçük)vecevher-iferd, (zerre)nokta-imevhum(vehim sebebiyle varsayılan bir nokta) dediler. Hatta bazıları onu bütünüyle inkâr ederek yoklukköșelerinegönderdiler.1/286.. −

Șairler sevgilinin ağzını nigîn, hatem ve yüzüğe benzetirler, çünkü

dehandaküçüklükveyuvarlaklıkmuteberdir.1/75.. Dehân-ıteng-ișîrîneșmegermühr-iSüleymân΄est Kinakș-ıhâtem-ilacleșcihânzîr-inigîndâred Tercüme: Tercüme: Onun șirin ağzı yoksa Süleyman΄ın mührü müdür, çünkü lalinin (dudağının) hatemi nakșı bütün dünyayı nigînin altında tutuyor, yani bütün âlem onunemirvefermanındadır. Delâle:Düzgüncükadınanlamındakullanılır. Delâle: Meyhorkinev-carûs-ıçemenhadd-ıhüsnyâft Kâr-ızamânzi-sancat-ıdelâlemî-reved Tercüme: Tercüme: Ey saki! Șarap iç, çünkü çemenin yeni gelini güzellikte son dereceye ulaștı. Bu zamanda iș geline süs ve zinet vermektir ama șimdi bahar mevsimidolayısıylaçemensonderecegüzellești,meșșatasanatınaihtiyaçyok.2/5.. DelkDelk-i mülemma΄: mülemma΄: ΄:΄: Renk renk yamalardan dikilmiș Hintliler hırkası gibi yamalı hırka. Gösteriș amaçlı giyildiği için șairlerin eleștiri oklarının hedefi haline gelmiștir. Gerçibâ-delk-ımülemmacmey-igülgûncayb΄est Me-konemcaybk΄ezureng-iriyâmî-șûyem Tercüme: Gerçi yamalı hırka ile gül renkli șarap içmek ayıptır. Fakat beni ayıplama,çünküondanriyârenginiyıkıyorum,yanionuriyadantemizliyorum.Yani fakirlik elbisesi giyip riyakârlık etmek münafıklıktır, bundan kurtulmak için bade içerimkiiçimvedıșımbirolsun. Delk-imulemmaczünnâr-ırâh΄est Sûfîbi-y-endâzînresmuînrâh



334

Tercüme: Tercüme: Yamalı hırkadoğru yolun zünnarıdır, yani riya nișanıdır. O halde eysûfî,buyoluvebutarzıbırak.2/432; ;3/195 ; −

DelkDelk-i mülemma΄ mülemma΄ altında altında kemend saklamak: saklamak: Hırsızlıktan kinayedir.

Çünkü eski zamanlarda hırsızlar kemend kullanarak hırsızlık yaparmıș, meselâ kemend atarak evin üstüne çıkarlar, sonra yine kemendle evin içine inerlermiș ve ellerinegeçirdiğieșyayıçalıpgötürürlermiș.Beyittegeçen dırâz-destî(el uzunluğu) ibaresibuanlamıteyideder. Be-zîr-idelk-imülemmackemendhâdârend Dirâz-destî-iînkûteh-âstînânbin Tercüme: Tercüme:Yamalıhırkaaltındahırsızlarkemendinisaklayan,yanihırsızlıkve me: fesataletlerigezdirenbukısayenlilerineluzunluklarınıseyreyle.Yanibunlarındıșı sûfî,içihırsızdır.3/134.. Delk3/10.. Delk-ipeșmîne:Fakirleringiydiğiyündenyapılmıșhırka. ipeșmîne: Delk Delklk-i tâmât: tâmât: Sûfîlerin adetleri ve terimleri yamalı, yoksullar hırkasına benzetilmiștir.3/9.. Dem derder-keș: keș: “Nefesini çek” anlamındaki bu ifade söyleme, sus anlamında kullanılır.1/138.. Demîden:Rüzgâresmesi;İnsanınüflemesi;Bitkininbitmesi;Birșeyinortaya Demîden: çıkması.1/56.. Dem1/109.. Dem-sâz:Uygunbirarkadaș. sâz: Der:Birtepenin eteğianlamındakullanılır.Budereșeklindekietekdağıaçıp Der: geçmek için bir kapı olarak düșünüldüğü için bu șekilde adlandırılmıștır. Keklik genellikleböyleyerdeolur,bundandolayıkebk-iderîdenilir.1/135.. DerDer-çi pergârî: pergârî: Hangi pergeldesin anlamındaki bu ifade ile “ne hayrette ve sergerdanlıktasın” anlamı kastedilir. Çünkü sergerdanlık (bașı dönme) pergelin özelliklerindendir.3/337.. Derd: Derd: Sözlükte ağrı anlamındadır, daha sonra bazı belalar hakkında kullanlmıștır.1/217..



335

Derdâ:Arapçavâveylâvevâhasretâgibihayıfbildirenbirünlemdir. 1/25.. Derdâ: DerdDerd-engîz: engîz: Dert koparan anlamında bileșik sıfattır, dert olușturan anlamındakullanılır.3/299.. DerDer-hat șoden: șoden: Bazan perde ardında olmak, bazan da ızdırap anlamında kullanılır,așağıdakibeyitteperdeanlamındakullanılmıștır.2/231.. Me-pûșrûyume-șevder-hatez-teferrüc-ihalk Kihânedhat-ıtuber-rû“veinyekâd”ûdemîd Tercüme: Yüzünü örtme ve halkın seyretmesinden mahcup (perdeli) olma. Çünküseninhattınyüzüne“veinyekâd”ayetiniokuyupüfürdü.Sevgilininyüzüne buayetiokumakyüzünekimseniniltifatetmemesiniîhamyoluylabildirir. Derî: Derî: Farsçanın fasîh olanına denilir. Behram-ı Gûr kendi zamanı ve saltanatında kapısında Farsça dilinden bașka bir dil konușulmasını, ferman ve beratların Farsçadan bașka bir dilile yazılmasınıyasakladı. Dolayısıyla bu dil onun kapısınanisbetedilerekDerîdilidiyeadlandırılmıștır.MaksatFarsçadilidir. 2/136; ; 3/150.. Dervâze: Dervâze: Hırsızdan emin olmak için geceleri kapanan mahalle kapıları. Bu kapıyadervazedenilmesișundandır;Vâzvebâzaçıkanlamındadır,bukapıgündüz açıkolduğuiçinpençevedestekelimelerindegörüldüğügibitahsisbildirenheharfi ilebukapıyaisimolmuștur.1/114.. Dervîșân: Dervîșân:Yoksullar;Evliya. vîșân: Ravza-ihuld-ıberînhalvet-idervîșânest Mâye-imuhteșemîhıdmet-idervîșânest Tercüme: Tercüme: Yüce cennet bahçesi velilerin halvet bahçesidir, büyüklük ve hașmetsermayesidervișlerehizmettir.1/105.. DeryâDeryâ-ger:Sözlükanlamıdenizci,terimolarakdenizlerevakıfolanvekorsan ger: denilenkimsedir.1/117 Dest burden: El götürmek anlamındaki bu ifade galip olmak, üstün çıkmak anlamındakullanılır.1/64..



336

−

Destburddahaçokkumarhakkındakullanılır.2/167..

Destderhürmetetmek Destder-rikâbzede:Eliniüzengisinetutmușdemekitibarve rikâbzede: anlamındadır.3/186.. Destân:Hîle.1/211. . Destân: −

Hikâye,aslıdâstândır.1/11..

Dest2/333.. Dest-âvîz:Eliboșgitmemekiçingötürülenarmağan. âvîz: DestDest-efșân: efșân: Bileșik sıfattır, elin ayalarını birbirine vuran anlamındadır, șarkı söyleyenlerböyleyaparlar.1/59;;3/294.. DestDest-gîr:Eltutananlamındakibuifadeyardımcıvedestekolucuanlamında gîr: kullanılır.1/360;;2/441. . ; DestDest-i kûteh: kûteh: Kısa el; iflas ve fakirlikten kinayedir. Karșıt anlamı olarak genișlikvezenginlikanlamındayed-itûlâdenilir.1/258.. DestDest-keș: keș: El çekici, yani elinden tutup götüren. Nitekim âmâların elinden tutularakbiryeregötürülür.2/390.. −

Mağlup.2/99..

Dest2/260.. Dest-res:Elierișen;kudretvezenginlikanlamındakullanılır. res: Devlet: Devlet: Aslında iki anlamda kullanılır; Biri, savașta hasma galebe etme, diğeri,birmalıneldeneledolașması.Dahasonrabukelimeizzetveikbalanlamında kullanılmıștır.1/71.. Devletkarnında Devlet-imâderimâder-zâd:Anasındanbirliktedoğduğudevlet,yanianası zâd: ikenkendisiiçinmukadderolandevlet.1/208.. Devr: Arapça dönmek anlamındaki bu kelimeyi İranlılar zaman manasında kullanır.1/13. Devr ü teselsül: teselsül: Felsefe terimlerindendir, tarifleri felsefe kitaplarında yazılıdır.2/350––351.. Devrân: Devrân: Arapçası deveran șeklindedir, ama Acem devran șeklinde telaffuz edervezamanmanasındakullanır.2/174..



337

DevrDevr-ikamer:Aydönemi.Budönemdeyașayanlarınömürleriazolurvebu ikamer: devirdefitnelerçokolur. Înçișûrestkider-devr-ikamermî-bînem Hemeâfâkpürez-fitnevușermî-bînem Tercüme: Tercüme: Bu ne kavga ve karıșıklıktır ki kamer döneminde görüyorum, her taraffitnevekötülükledopdolu.2/171; ;3/110– –111.. ; Deyr:Kilise.1/46. . Deyr: Deyyâr: Deyyâr: Bir kimse. Yazılıșı aynı olan diyar ise dar kelimesinin çoğulu olup evleranlamındadır.3/122.. DicleDicle-i Bağdâd: Bağdâd: Bağdat Diclesi. Dicleyi Bağdat΄a izafe etmesi Șat ırmağına Bağdat΄tanbașkayerdeDicledemediklerindendolayıdır.3/209.. Dîdâr:Hemyüzhemdegörmeanlamındadır. Dîdâr: Dîdârmî-nümâfîvüperhîzmîkonî Bâzâr-ıhîșuâteș-imâtîzmîkonî Tercüme: Yüzünü gösteriyorsun sonra da saklanıyorsun, kendi pazarını (fiyatını)vebizimașkateșimiziarttırıyorsun.1/11;;1/69. . ; Dîde:Sözlüktegözbebeği;Gözanlamındakullanılır. 1/133.. Dîde: Dîdeber3/96.. Dîdeber-hemnih:Gözübirbiriüzerinekoy,yaniuyuanlamındadır. hemnih: Dîdegeh:Bekçinindurduğuyer. 3/68.. Dîdegeh: Dijem:Burușmușvesolmuș. 2/15.. Dijem: −

Üzüntülüvesıkıntılı.2/50..

Dil:Hemgönülhemdeyürekanlamındakullanılır. Dil: NitekimMevlânâCâmîșöyleder: Nistînpeyker-imahrutîdil Belkihestkafesutûtî-idil Gertutûtîzi-kafesne-șinasî Be-Hudânâsnefine-șinasî



338

Tercüme: Tercüme: rcüme: Bu mahrutî șekilde olan yürek dil yani gönül değildir. Belki o bir kafes, gönül ise onun içindeki papağandır. Eğer sen kafesin içindeki papağanı tanımıyorsanyeminederimkiinsandeğilsinve(gerçeği)bilmiyorsun.1/313.. −

Çamkozalağınabenzeyenyürek.

Dil-isanevberîmhemçübîdlerzânest Zi-hasret-ikadûbâlây-ıçunsanavber-idost Tercüme: Tercüme: Benim çam kozalağı gibi olan kalbim sevgilinin çam ağacı gibi boyununhasretindensöğütağacıgibititrer.1/92.. −

Birșeyinortası.2/37..

Dîde-emânçeșm-idil-siyehkitudârî Cânib-ihîçașina-nigâhne-dâred Tercüme: Senin ortası kara gözün ki ben onu görmüșüm, hiçbir așinaya bakmaz.Buradadil-siyehikimanayagelir,birisigönlükarayanizalim,diğeriortası yanigözbebeğisiyaholan. Dil1/24; ;3/299. . Dil-ârâm:Gönüldinlendirici,yanigönlehuzurverahatlıkveren. ârâm: ; DilDil-âver: âver: Gönül getirici anlamında; yiğit ve bahadırdan kinaye olarak kullanılır.1/338.. Dil3/299.. Dil-bend:Gönülbağlayıcı,yanigönlükendinebağlayansevgili. bend: Dilberlik azametinin kırılması: Dilberliğin parlaklık ve görkemliği âșıklarla olur. Âșıklar dağılıpgittikten sonra dilberliğin parlaklığı kalmaz. O halde dilber de âșıklarısevipgözetmeli,takimahbubluksaltanatıeldengitmesin. Me-konkikevkebe-idilberîșikesteșevend Çubendegânbi-gûrîzenduçâkerânbi-cehend Tercüme: Tercüme: Cevr ü cefa eyleme, kullar ve hizmetkârlar kaçıp gittiği zaman dilberlikazametiveparlaklığıyokolur.1/366.. DilDil-cû: cû: Gönül isteyici anlamındaki bu bileșik sıfat gönül alıcı anlamında kullanılır.1/202;;1/293. . ; Dil1/140.. Dil-dâr:Gönültutucu,yaniâșıklarıngönlünüalıpzabteden. dâr:



339

DilDil-dûz:Gönüldikici,dikmeklemıhlamakanlamıkastedilir. dûz: Be-merdümîkidil-iderdmend-iHâfız-râ Me-zenbe-nâveg-idil-dûz-ımerdüm-efgen-içeșm Tercüme:GözbebeğininhakkıiçinHafız΄ındertligönlünügözüninsanyıkan Tercüme: yürekmıhlayıcıokuylavurma,yanigözokuylaHafız΄ınyüreğiniyaralama.3/16.. Dil; 1/148; ; Dil-fürûz: fürûz: Gönlü aydınlatan; Gönüle sevinç ve șevk veren șey. 1/244; 2/364.. Dil3/89.. Dil-hâh:Gönüldileği,yanigönlünisteyiparzuladığıșey. hâh: DilDil-i șem΄: șem΄: Mumun dili; bununla fitil kastedilir. Bazı yerde îham yoluyla zikredilir.1/182.. Dil1/375.. Dil-keș:Gönlüçekenveyagönlünkendisinecezbedildiğișey. keș: −

İkianlamdakullanılır,birigönülalıcı,diğerigönülçekici.1/77..

Dil. Dil-nevâz:Gönülokșayıcı;Gönlügörüpgözetenanlamındakullanılır.1/229. nevâz: DilDil-nișân: nișân: Nișanîden fiili hem geçișli hem geçișsiz yani dikmek ve dikilmek anlamında kullanılır. Dolayısıyla gönülde dikilen, yani gönüle tesir eden anlamındadır.Dahaçokdilyerinehatırkelimesikullanılarakhatır-nișândenilir. Bakîșöyleder: Ruhuñcaksiylesahn-ıdîdebâġugülistânımdır Nihâl-iser-bülendiñhaylîdenhâtır-nișânımdır Bu beyitte hatır-nișan olmak hayli zamandan beri hatırımda sabit ve yerleșmiștirdemektir,yaniezberimdedir.1/390––391.. −

Gönületesiredipondanayrılmamak.3/63..

Dil2/259.. Dil-refte:Gönlügitmiș.Buifadeâșıkanlamındakullanılır. refte: DilDil-șode:Gönlügitmișdemektir,âșıktankinayedir.Çünküâșığıngönlükendi șode: elindedeğildir,cananıntasarrufundadır.1/99; ;1/271; ;2/373; ;2/21. . ; ; ; DînDîn-penâh: penâh: Din sığınıcı anlamında, yani din ona sığınır veya dini muhafaza edenvekoruyananlamında.2/270..



340

Dîv:Farsçașeytandemektir. 1/43.. Dîv: Diyâr: Diyâr: Arapça ev anlamındaki dar kelimesinin çoğuludur. Ama böyle yerlerdememleketmanasındakullanılır.1/87.. Disâr: 3/183.. Disâr:Feracevekürkgibiüstegiyilenelbise. âr: Doğruluk yolunu sudan öğrenmek: İçi dıșı bir olmak suyun özelliklerindendir. Tarîk-isıdkbi-y-âmûzez-âb-ısâfi-dil Be-râstîtalebâzâdegîzi-serv-içemen Tercüme: Doğruluk yolunu sudan öğren, yani gönül safiliği istersen sudan iste, çünkü onun içi dıșı birdir. Nesi varsa zahirindedir, görünür. Doğruluğu da servideniste,yaniâlemdeazadeolmakistersenservigibiherhusustaistikametüzere ol.Yaniservidoğruolupmeyveveyemiștenazadeolduğuiçinonakimsetașveodun atmaz,azadedir.3/122.. Dost3/77.. Dost-dâr:Dosttutucu;âșıkanlamındakullanılır. dâr: Duhter1/153.. Duhter-irez:Asmakızıdemektir,șaraptankinayedir. irez: Duhter: Zaman zaman șarabın Duhter-i rezin talakı (Üzüm kızının boșanması): terkedilmesi. cArûs-ıbeshoșîeyduhter-irez Velîgehgehsezâ-vâr-ıtalâkî Tercüme:Eyüzümkızı,ziyadegüzelgelinsinamazamanzamanboșanmaya Tercüme: layıksın, yani içilmemeye layıksın. Bu söz iddiaîdir, aslında hiç içilmemeye layıktır. Boșanmaya layıksın ifadesinden kasıt Ramazan ayında ve bazı mübarek günlerde içilmemesidir.3/296.. Durdî: Durdî: Șarabın üstüne saf, altına durd derler. Durd-amîz dürd ile karıșmıș anlamındadadır.Küpbașașağıoluncatortuilekarıșmasıkaçınılmazdır,çünkütortu küpündibineçöker. Me-cûcayș-ıhoșez-devr-ivâzgûn-ısipihr Kisâf-ıînser-ihumcümledurd-amîzest



341

Tercüme: Felegin tersine devrinden güzel yașama isteme, yani huzurla yașamayıbekleme.Çünkübuküpbașınınsafisitortuylakarıșıktır,yanizevkibelave mihnetle karıșmıștır. Burada felek bașı așağı olan bir küpe benzetilmiștir. Küp bașașağıoluncaiçindekisafșaraptortuilekarıșır.1/162.. Dûrî: Dûrî: Sözlükte uzaklık anlamındadır, așağıdaki beyitte gecikmek anlamında kulanılmıștır,çünkügecikmekuzaklığıngereğidir. Âmedez-perdebe-meclisarakeșpâkkünîd Tâbi-gûyedbe-hârifânkiçiradûrîkerd Tercüme: Üzüm kızı perdeden çıkıp meclise geldi, terini silip temizleyin ki gönlürahatolsunveiçkiiçenlereniyegeciktiğininsebebinisöylesin.1/318.. Durust: Durust: İki anlamda kullanılır, biri șikest kelimesinin zıt anlamlısı olan sağlam,diğerialtınanlamında. Bi-konmucâmelev΄îndil-ișikestebi-har Kibâ-șikestegîerzedbe-sadhezârdurust Tercüme: Tercüme: Bir muamele yap ve bu kırık gönlü satın al, zira kırık olmasıyla beraberyüzbintașgibisağlamgönüledeğerveyayüzbinaltınadeğer.1/64.. Dûș: Dün gece demektir. Hafız΄ın șiirinde geçmiș zaman karșılığı olarak kullanılır. Dûșdîdemkimelâikder-imeyhânezedend Gil-iâdembi-siriștendube-peymânezedend Tercüme: Tercüme: Dün gece gördüm ki melekler meyhane kapısını çaldılar, Âdemin toprağınıyoğurupbirpeymaneyekoydular.2/158––159.. DurdîDurdî-keș:Bileșiksıfattır,durdçekenyaniiçenanlamında.Buifadeyleșarap keș: içenanlamıkastedilir.Arapçadurdiyyșeklikullanılır,durdșekliAcemkullanıșıdır, șarabınbalçığınadenir.Asafîșöyleder: Ne-rîhtdurd-imeyümuhtesibzi-deyrguzeșt Resîdebûdbelâyîvelîbe-hayrguzeșt



342

Tercüme: Muhtesib șarabın tortusunu dökmedi ve kiliseden geçti gitti. Bir belaçatmıștıamaçokșükür,hayırlageçipgitti.(ucuzatlattık)1/87.. Durdîurdî-keșân: keșân: Șarabın tortusunu içenler demektir, aslında șarabın balçığı değil, üstündeki içilir. Dürdî-keșan-ı yekreng Hafız΄ın piri olan Șeyh Mahmud Attar΄dankinayedir. Ġulâm-ıhimmet-idürdî-keșân-ıyek-rengem Neângûrûhkiezrak-libâsudil-siyehend Ezrak-libâsȘeyhHasan-ıEzrak-pûș΄dankinayedir. Tercüme: Tercüme: Șeyh Mahmud Attar΄ın müridlerinin kuluyum, ezrak-pûș (yeșil elbise giyen) ve dil-siyeh (siyah kalpli) Hasan΄ın müridlerinin himmetinin kulu değilim.Yanipirinyücehimmetlimüritlerininkuluyum, Hasan΄ın bununzıddıolan kötüvasıflı,himmetsizmüridlerininkuludeğilim.1/367.. Dürrsuftî:İncideldinanlamında.Sonderecemakbulvegüzelsözsöylemek Dürrsuftî: incidelmeyebenzetilir. Ġazelgoftîvüdürsüftîbiyâvühoșbi-hânHâfız Kiber-nazm-ıtuefșânedfelekcıkd-ıSüreyyârâ Tercüme:Gazelsöyledinveincideldin,yanigayetgüzelsöyledin.EyHafız! Tercüme: Șimdi gel bu gazeli nağmeyle oku, ta ki felek senin bu șiirine Süreyya gerdanlığını hediye olarak saçsın, yani felek ziyade haz aldığı için sana Süreyya gerdanlığını hediyeolarakversin.1/38.. DürrDürr-i΄Aden:AdenYemendiyarındabirșehrinismidirkidenizindeniyiinci i΄Aden: çıkar.İyiincininBasradenizindençıktığıdahaziyademeșhurdur.Hürmüz,Bahreyn veetrafındaolandenizdençıkanincileriyidirderler.2/99––100.. DürrDürr-iyektâ: Birsadefte birtaneolaninciyedenir,sankioayrıgelmiștirve busebeptendolayıdeğerlidir. YâRabânșâh-veș-imâh-ruhzühre-cebîn Dürr-iyektâ-yıkivügevher-iyekdâne-ikîst



343

Tercüme: Acaba ol Zühre alınlı, ay yüzlü padișah gibi olan gönülleri aydınlatan șem΄ (güzel) kimin dürr-i yektası ve kimin gevher-i yekdanesidir, yani kiminevladıvekiminciğerköșesidir.1/150.. Düstûr: Düstûr: Kanun defteri yani kanun-name manasında kullanılmıștır, ama İranlılar genellikle üslup ve kanun anlamında kullanır. Burada kanun-name kastedilmiștir. Edîbçendnasîhatkonîkicıșkme-bâz Kihîçnîstedîbînsuhanbe-dustûrî Tercüme: Tercüme: Ey edip, âșıklık eyleme diye nasıl nasihat edersin, hâlbuki bu söz hiçbir kanunnamede yoktur, yani âșıkları așk ve muhabbetten engellemek kanunamelerdebulunmaz.3/329.. Ecel: Ecel: Sözlükte bir șeyin müddeti anlamındaki bu kelimeyi İranlılar ölüm anlamındakullanır.1/199.. Edeb:Arapdilinemahsusolanonikiilimhakkındakullanılır. 1/402.. Edeb: Efsâne:Fesaneșeklidekulanılır.Așağıdakibeyittelügazveusture(mitoloji) Efsâne: anlamındadır. Mî-dihedherkeseșefsûnîvümaclûmne-șod Kidil-inazik-iûmâyil-iefsâne-ikîst Tercüme: Ogönül aydınlatan sevgili herkese efsun, hile ve rukye verir, yani herkesi kendine bağlamaya çalıșır, ama onun nazik gönlü kimin efsanesine meylettiğinikimsebilmez.Yaniherkesonukendinemeylettirmekiçinbirsürükıssa vehikâyeokuramakiminkıssasınameylettiğinikimsebilmez.1/150.. −

Aslıolmayankıssa.2/73..

Efsûn: Efsûn: Hile; Hasta üzerine okuyup üflemek, Arapçası rukyedir. 1/26.. (bk. Füsûn) Efsûs:Efsusvefususșeklikullanılır,zulümvehaksızlıkanlamındadır,meselâ Efsûs: hayf u dirîğ diyecek yerde efsûs derler. Sıhah-ıFürs΄te böyle yazılır, ama Vesiletü΄lMakasıdhayretetmek,maskaralığaalmakvetanzanlamındaolduğunusöyler.1/123..



344

−

Birinialayaalmak.2/31..

Ehrimen:Div,aslıÂhrimendir. 2/187.. Ehrimen: −

Erkekdiv.3/231..

−

SüleymanPeygamberinemrialtındaolandivdir.BelkiHz.Süleymândan

mührühîleilealandivdir.2/80.. −

Ehrimen ve Âhrimen șeytana derler. Bir de halkın dûd dediği yaban

adamınaderler.3/97.. ElEl-leylu hublâ: Gece yüklüdür anlamında bir darbımesel. 3/412 (bk. Șeb âbisten-igaybest) Eltâf: Eltâf: Lütuf kelimesinin çoğuludur. Sözlük anlamı yumușaktır, terim olarak iyilikanlamındadır.1/138; ;3/298. . ; EngüșterîEngüșterî-i zinhâr: zinhâr: Hâkim bir esiri affedince kimse ona zarar vermesin diye eline bir yüzük verirdi, bu yüzüğe engüșterî-i zinhâr denilirdi. Eski zamanda böyleymiș,buzamandaaffedildiğibilinmesiiçinelinebirvarakverirler. Ez-lacl-ıtugeryâbemengüșterî-izinhâr Sadmülk-ıSüleymânemder-zîr-inigînbâșed Tercüme: Tercüme: Eğer senin la΄l gibi dudağından eman yüzüğünü bulursam, yani dudağın bana eman yüzüğünü bağıșlarsa yüz Süleyman mülkü benim yüzüğümün kașı altında olur, yani bütün âlem benim hükmüm altında olur. Șairler ağzı yüzüğe teșbihederler.2/168––169.. EngüștEngüșt-numâ:Parmaklagösterilen,meșhurolan. numâ: Eykiengușt-numâyîbe-keremder-hemeșehr Vehkider-kâr-ıġarîbâncacebetihmâlîst Tercüme:Eybütünșehirdecömertlikhususundaparmaklagösterilensevgili! Tercüme: Vahkigariplerhakkındașașılacakbirihmalinvar.1/158.. −

Zayıf ve cılız, sadece bakmakla görülemeyen, bașkasının göstermesine

bağlıolanșey. Der-zacîfîvunizârîten-ibî-çâre-imen



345

Çuhilâlîstkiengușt-numâmî-gerded Tercüme: Zayıflık ve cılız oluș hususunda benim bîçare vücudum o kadar incelmiș ki hilal gibi parmakla gösterirler, yani herkes onu göremez, belki gören görmeyenegösterir.2/257.. Erbâb: Erbâb: Rabb kelimesinin çoğuludur. Her nesnenin sahibine rab derler. Allah΄ın isimlerindendir, bașkaları hakkında tek bașına kullanılmaz, belki izafetle yani tamlama olarak kullanılabilir. Meselâ evin sahibine rabbu΄d-dar denilir. Tek bașınakullanılıncaTanrıanlamıkastedilir.1/142.. Erba΄înÇıkarmak:  Erba΄înÇıkarmak:Kırkgünküptebeklemek. înÇıkarmak: Kieysûfîșarâbângehșevedsâf Kiderșîșeber-ârederbacînî Tercüme: Tercüme: Ey sûfî! Șarap șișe içinde ancak erbain çıkarınca (kırk gün bekleyince) safolur. Yaniüzümsıkılıncaköpükatıpsafișarapolmasıiçinkırkgün geçmesi gerek. Aslında bu șișede değil küplerde ve fıçılarda olur, gerçi șișede de olmasımümkündür.3/290 Erganun: Erganun: Büyük bir sazdır. Belirli bir evde kurulur, onu meclis meclis gezdirmezler, sabittir, kurulduğu yerde çalınır, çünkü çulhalar tezgâhı gibi büyükçe biralettir.2/385.. Erguvânî kadeh: Kadehe erguvanî denilmesi içinde kırmızı șarap olması itibarıyladır.3/433.. EsbâbEsbâb-ı vuslat: Sevgiliye kavușmak için araçlar. Sûdî bunları șöyle sıralar: Kavușmayavesileolansebeplerinengüçlüsümaldır,sonranefsinibezletmekveona layıkhizmetetmek,sonracananșayetisterse(lütfederse)ilimvemarifetgelir.1/10 Eșeğebindirmek:Tekrareskifakirhallerinedöndürmek.  Eșeğebindirmek: Yarabînnev-devletân-râber-har-ıhodișânnișân K΄înhemenâzez-ġulâm-ıTürkestermîkonend Tercüme: Yarab bu yeni devletlileri, yani aslı nesli devletli olmayıp kendisi devlete erișen kimseleri (sonradan görmeleri) kendi eșeklerine bindir, yani daha



346

öncelerifakirlikteneșeğebinerlerdi,șimdiyineonlarıeșeğebindirkibukadarkibir ve çalım satmasınlar. Bâ-har-i hod nüshasına göre anlam șöyle olur; Yarab bu yeni devlete erișenleri kendi eșekleriyle bir ahırda topla, yani mertebelerini düșürerek merkep yerine bağla veya kendi eșeklerine bindir. Özetle zamanın liyakatsiz, sonradangörmekișilerininbüyüklüktaslamalarındanșikâyeteder.1/342.. EșhurEșhur-i hurum: hurum: Savașmanın haram olduğu aylar. Haram aylar dörttür biri ferd(tekbașına),üçüserddir,yanibirbiriardıncagelir.FerdolanRecebayıdır,serd olanZilkade,ZilhicceveMuharremaylarıdır. Bi-bînhilâl-iMuharrembi-hâhsâġar-ırâh Kimâh-ıemnuemân΄estusâl-isulhusalâh BubeytȘahȘucâ΄ınLarșahıylasulhettiğinetelmihtir. Tercüme:Muharremayınınhilaliniveonunkadehebenzemesinigörveiçki Tercüme: kadehiniiste,çünkübuaygüvenveemanayıdırvebarıșsenesidir.Emnüemanayı iki anlamdadır, biri barıș bu ayda vuku buldu, diğeri Muharrem ayı savașmanın haramolduğuharamaylarındandır.1/290.. Eșyanınzıddıylabilinmesi: Eșyanınzıddıylabilinmesi: Derkâr-hâne-icıșkez-küfrnâ-guzîrest Âteșki-râbi-sûzedgerBû-lehebne-bâșed Tercüme:AșkkârhanesindeyaniAllah΄ ınsanateseriolanbuâlemdekâfirlik Tercüme: kaçınılmazdır,çünküEbuLehebveemsalikâfirlerolmasacehennemkimiyakacaktı. YaniAllah΄ınlütufvecemalinemazhargerektiğigibikahrınavecelalinedemazhar gerekir.Eșyazıddıylabilinir,lezzetvesafașundadırki,șayetacıolmasatatlının,gece olmasagündüzünkadribilinmezdi.1/401––402.. Bî-hârgülne-bâședûbî-nîșnûșhem Tedbîrçîstvazc-ıcihânînçunînfutâd Tercüme:Güldikensizbaldaiğnesizolmaz.Neyapabilirizki,cihanınkanunu Tercüme: böyleolmuș,yaniherșeyzıddıylabilinir.2/245 Der-înçemengül-ibî-hârkesne-çîdârî Çerâġ-ıMustafavîbâ-șerâr-ıBûLehebîst



347

Tercüme: Dünya çemeninde kimse dikensiz gül devșirmedi. Her șeyin dünyada bir zıddı var, nitekim Hazret-i Muhammed΄in peygamberlik nuruna Ebu Leheb΄incefaveșirretliğizıtidi.1/152 −

Eșya zıtlarıyla bilinir, her iyinin zıddı olan bir kötü vardır. Hazret-i

İbrahim΄in Nemrud΄u, Hazret-i Musa΄nın Firavun΄u olduğu gibi Hazret-i Muhammed΄inikitanezıddıvardı.BiriEbuCehil,diğeriEbuLeheb.Hafızderkiher șeyin dünyada bir zıddı var, nitekim Hazret-i Muhammed΄in peygamberlik nuruna EbuLeheb΄inöfkevekızgınlığızıttı.ȘerardankasıtEbuLeheb΄inyaptığıeza,cefave șirretliğidir. Zaman zaman peygamberimizi incitirdi. Dünya hayatında da devamlı zevk u safa olmaz, her sevincin ardında bir elem vardır, çünkü dünya böyle yaratılmıștır,bukarakterinikimsedeğiștiremez.1/153.. Eșyanınzıddıylabirlikteolması: Eșyanınzıddıylabirlikteolması: Dilâzi-hecrme-konnâlezânkider-câlem Ġamestușâdîvühârugülünișîbüfirâz Tercüme: Ey gönül, hicrandan inleyip feryat eyleme, çünkü bu dünyada üzüntü sevinçle, gül dikenle, iniș yokușla birliktedir. Yani eșya zıddıyla bilinir, o haldehicranvevisalbirbirinigerektirir.2/324.. Tâsadhezârhârnemî-rûyedez-zemîn Ez-gülbünîgülîbe-gülistânnemî-resed Tercüme: Tercüme: Yerden yüz bin diken bitmeyince bir gül ocağından gülistana bir gülerișmez.Yaniâlemdebirilimvefaziletsahibiçıkıncayüzbincahilvenâdançıkar, bir kâmil çıkınca yüzbin nakıs zuhur eder, bir melek yüzlü hüsün ve cemal sahibi zuhur edince yüzbin șeytan vasıflı kötü yüzlü ortaya çıkar, âlemin kanunu böyle olagelmiștir.2/248 Eteğinisilkmek:Yüzçevirmektenveayrılmaktankinayedir. 3/125.. Eteğinisilkmek: Evbâș: Evbâș: Bâș kelimesinin çoğuludur, insanların ayak takımı, evșab șekli de kullanılır.Buradarintlerkastedilmektedir. Sâkîbi-y-ârbâde-igül-reng-imüșk-bûy K΄erbâb-ıcaklzahmet-ievbâșmî-dehend



348

Tercüme: Ey saki, misk kokulu gül renkli șarabı getir, çünkü akıl sahipleri evbașa yani așk sahiplerine zahmet verirler, yani akıllılar așk mecnunlarına ızdırap verirler.Ohaldebadeverkiakıldangeçelimkidillerininzahmetibizetesiretmesin. Veya șöyle; Ey saki! Bu özellikteki șarabı getir, ta ki akıl sahipleri içip mest olup evbașazahmetvermesinler.2/246.. Evreng:Padișahlarıntahtı. 3/254.. Evreng: −

SevgilisininadıGülçehreolanbirașığınismidir.3/54..

Eyvân:AslıîvandıramaAcemeyvanșeklindeokur,büyükçardakveșahnișin Eyvân: anlamında kullanırlar. Nitekim Șahidî lügatinde böyle çardak ve revak demektir denildiğigibiTuhfe-iHüsamî΄debüyükçardakanlamındadırdenir.1/153.. −

Eyvân, îvân ve ivân Arapça büyük sofaya derler. Acem eyvan șeklinde

okurveçardakanlamındakullanır.1/16––17.. EyvânEyvân-ı șeșșeș-tâktâk-ı ahdar: ahdar: Altı kemerli yeșil köșk, nüshalarda șeș (altı) geçer amaheft(yedi)olmasıgerekirdi.ÇünküfelekȘeriatehlinegöreyedidir,altıdeğildir. 3/436.. Ezel:Öncesiolmayandemektir,ebedisesonuolmayananlamındadır.İkiside Ezel: Allah΄ınsıfatlarındandır,bașkalarhakkındakullanılmasımecazendir.1/74.. EzEz-hîșbirûnâmeden:Sözlükanlamıkendindençıkmak,terimolarakkendine hîșbirûnâmeden: kıymakanlamındadır. Șehrhâlîstzi-cușșâkbûdk΄ez-tarafî Merdîez-hîșbirûnâyedukârîbi-koned Tercüme: Tercüme:Șehirâșıklardanboșalmıșyanișehirdeâșıkyok, Olakibir ergele vekendinekıyaveâșıkola,çünküașkbirateștir,canınakıymayanâșıkolamaz.2/115.. Fakîr: Fakîr: Bir günlük azığı olmayan kimseye denir, miskin ise hiçbir șeyi olmayanadenir.Bazılarıbununaksinisöylemiștir,onlaragöregünlükazığıolmayana miskin,hiçbirșeyiolmayanafakirdenir.1/71.. FakrFakr-ıhakîkî:Gerçekfakirlik.BununlaPeygamberimiziniftiharettiğifakirlik ıhakîkî: kastedilir, yoksa faidesiz iflas anlamındaki zorunlu fakirlik değildir. Hafız der ki,



349

Yarab!Enbiyaveevliyanıntercihettikleribufakirliğibanalayıkeyle,çünkübenim yüceliğimesebeptir. Devlet-ifakrHudâyâbe-menerzânîdâr K΄înkerâmetsebeb-ihașmet-itemkîn-imenest Tercüme:Yarabfakirlikdevletinibanalayıkeyle,çünkübufakirlikkerameti Tercüme: benimyüceliğimesebeptir.1/116 FakrFakr-ızarûrî:Zamanımızdakimüflislerdegörüldüğügibi,birșeybulamayınca ızarûrî: çekilenfaydasıziflastır.1/117.. Fâlik: Fâlik: Sözlükte yaran ve yaratan anlamındadır, fâliku΄l-ısbah tan yeri ağarmasındankinayedir. Kudâmtâcat-ıșâyesteâyedez-men-imest Kibâng-ișâmne-dânemzi-fâliku΄l-ısbâh Tercüme: Tercüme: Mest olan bende hangi layık ibadet ve taat görülebilir ki akșam ezanınısabahezanındanayıramam,yanicananınașkıșarabıbeniöylemestetmișki akșamlasabahıayıramam.1/291.. Fâtiha:Bașlangıç. Fâtiha: Zi-baht-ıhuftemelûlembûdkibîdârî Be-vakt-ifâtiha-isubhyek-ducâbi-koned Tercüme: Uykuda olan bahtımdan bıkkın ve huzursuzum, ola ki kalb sahiplerindensirisisehervaktindebenimiçinbirduaede.2/185––186.. FelatunFelatun-ı humhum-nișîn: Küpte oturan Eflatun; Șarap. Eflatun riyazet için kendisine küp șeklinde bir hücre yaparak onda otururmuș. Hafız șarabı humnișinlikteEflatun΄abenzetmiștir. CuzFelâtun-ıhum-nișîn-ișarâb Sırr-ıhikmetbe-makigûyedbâz Tercüme:Eflatungibiküpteoturanșaraptanbașkahikmetsırlarınıbizekim Tercüme: söyler.2/330.. Felek2/280.. Felek-isânî:Utaridinbulunduğufelek. isânî:



350

Felektenșikâyet: Felektenșikâyet: Felekbe-merdüm-inâdândehedzimâm-ımurâd Tuehl-ifazlîvüdânîșhemîngünahetbes Tercüme: Felek muradın dizginini cahilin eline verir, yani nerede bir cahil varsa felek yardımcısıdır. Ama sen fazilet ve kemal sahibisin, sana bu günah yeter, çünkü“El-cahilumerzukun”cahilrızıklandırılmıștır. Beyit: Beyit: Nicekec-revdimeyembenburüsûm-ıfelege Nicmetikelbevirürdevletidâfimeșege.2/342.. Ferkadân:Kuzeykutbundabirbirineyakınikiyıldızdır. 3/404; ;2/279. . Ferkadân: ; Ferr:Eser;Parlaklık;Ișık. 2/227.. Ferr: FeryâdFeryâd-res:Yardımaulașankimse. res: Herkiferyâd-res-irûz-ımusîbethâhedgû Dereyyâm-ıselâmetbe-civân-merdîkûș Tercüme: Musibet zamanında yardıma koșacak kimse arayan kișiye de ki selametgünlerindecivanmertlikiçinçalıș.1/8.. Fesâhat: Fesâhat:Maanikitaplarındafesahatüçetaksimedilirveherbiriayrıayrıele âhat: alınır. Geniș bilgi Maani kitaplarında vardır. Așağıdaki beyitte fesahatten maksat kelamdakifesahattir,yanisözünkusurdanuzakvetemizolmasıdır. Hâfızbi-bertugûy-ıfesâhatkimüddecî Hîçeșhünerne-bûdhabernîzhemne-dâșt Tercüme:EyHafız,senfesahattopunukap,çünkühasmınınhiçhüneriyok, Tercüme: üstelikhünerdenhaberideyok.1/198.. Fesâne:Efsaneninhafifletilmișșeklidir.1/113. .(bk.Efsane) Fesâne: . Feylesof:Anlayıșlıhakîm. 3/437.. Feylesof: Feyz:Sözlükteırmağıntașıpikikenarınıkaplamasınadenir,terimolarakbir Feyz: kimseyeiyilikgelmesianlamındadır.1/115; ;1/178. . ;



351

Feyz alabilmenin șartı: șartı: Feyz alabilmek için onu kabul edebilecek bir konumdaolmak,yaniyetenekliolmakgerekir. Gevher-ipâkbiyâyedkișevedkâbil-ifeyz V΄ernehersengügîllüflüfumercânne-șeved Tercüme: Tercüme İnsanın aslı ve cevheri temiz olması gerek ki feyz alabilsin, yoksa hertașvebalçıklülüvemercanolmaz.YanikișininFeyyazolanAllah΄tanfeyzkabul edebilmesi için kabiliyet ve yetenek gerek. Hafız΄ın bu beyti meșhur olmuș beyitlerdendir.2/90.. Fidye:Fedâvefidâ  ileeșanlamlıdır,,birkimseyebirșeyvererekkurtarmaya Fidye: denir,buradaisekurbananlamındadır.1/83.. Fi΄lFi΄l-i mu΄ciz: mu΄ciz: Peygamberlerden bașka kimsenin yapamayacağı fiil, çünkü mu΄cizaczedüșürendemektir.2/76.. Firâz:Yüce,âlicenapveyüksekmertebeliekâbirdenkinayeolarakkullanılır. Firâz: 1/178.. Firdevs: Firdevs: Bahçe; Cennette bir bahçenin adı; Cennet anlamında da kullanılır. 1/97.. Fîrûze: Fîrûze: Pîrûzenin Arapçalaștırılmıș șeklidir, mücevher cinsinden lacivert renklibirtașınismidir.Tarum-ıfiruzedenteșbihyoluylafelekkastedilmektedir.1/83.. Fitne: Fitne: Sözlük anlamı imtihan ve seçme, genellikle karıșıklık ve delilik anlamındakullanılır.1/350.. −

Sınamak;Karıșıklık.1/395

Fuzûl: Fuzûl: Acem ıstılahlarında kibirli, kendini beğenen kimseye, yani üzerine lazımolmayanișlerekarıșanaderler.Türkçededeböylekișiyefoduldenilir.2/111.. Füsûn: Füsûn: Efsûnun hafifletilmiș șeklidir. Hile; Bir kimsenin hassa diye okuyup üfürdüğüșey,Arapçasırukyedir.Me-dem(üfürme)demesibundandolayıdır. Bi-revfesâneme-hânüfüsûnme-demHâfız K΄ez-înfesânevüefsûnmerâbesîyâdest



352

Tercüme:YürüeyHafız!Boșhikâyelerokumavegözbağcılıkverukyeedip Tercüme: üfürme, yani gereksiz șeylerle uğrașma, çünkü böyle füsun ve efsaneden benim hatırımdaçokçavardır.1/113.. Füsûs:Latifevemaskaralığaalmak. 2/98.. Füsûs: Fütûh:Sadaka. 3/51.. Fütûh: Gâm:Adım,ikiayakarasındakimesafe,Arapçasıhutvedir. 1/371. Gâm: Genc:Hazine.  Hazineileyılanınbirlikte söylenmesininaslıbudur:Hazineyi Genc: gömdüktenkırkyılsonraonubirejdertasarrufualtınaalırmıș.NitekimÂsafîözgün birteșbiholarakbuhusustașöylesöyler: Ġam-ıtuder-dilupîçîdedûd-ıâhbered Çumâr-ıgenckigencîne-rânigehdâred Tercüme: Senin üzüntün bir hazine gibi gönülde, tıpkı hazineyi bekleyen yılanabenzerșekildekıvrımkıvrımdumançıkarıyor.Âhateșevedumanabenzetilir, dumandagökyüzünetıpkıbiryılangibikıvrılarakdönedöneçıkar. Asafî΄nin divanında muhayyel ve nazirsiz beyitler çoktur, ama bu beyit serdarlarındandır.1/152.. Gencbî-mârmüyesserne-șevedkıssame-hân Devlet-iMustafavî-râleheb-iBûLehebest Tercüme:Efsaneokumayıbırak,yılansızbirhazineolmaz,görmüyormusun Tercüme: kiHazret-iMuhammed΄inpeygamberlikdevletiylelanetedilmișEbuLeheb΄inlehebi, yaniezavecefasıbirliktedir.Lehebateșinyalınınaderler.1/273.. Genc2/172.. Genc-irevân:Altınvegümüșgibiheryerdegeçermal. irevân: GencGenc-ișâygân:Eskizamandabiryerdebüyükbirdefinebulunur,onagenc-i ișâygân: șâygân derler, daha sonraları her büyük mala teșbih yoluyla genc-i șâygân denilmiștir.3/454.. Gerden2/388.. Gerden-keș:Boyunçeken,kibirliveinatçıdankinayeolarakkullanılır. keș: Gerdûn:Felek,gökyüzü;Anadoludaarabayerinekullandıklarıikitekerlekli Gerdûn: kağnıarabası.1/16..



353

GermGerm-rev:Hızlıyürüyen. rev: cAks-ıheyber-cârızeșbînk΄âfitâb-ıgerm-rev Der-hevâ-yıîncaraktâhestherrûzeștebest Tercüme:Sevgilinintemizyanağıüzerindekiterinaksinebakkihızlıyürüyen Tercüme: güneș bu terin arzusundan hergün sıtma çeker, yani sıtmalı biri gibi titrer. Güneșe bakılıncaıșığınıngözükamaștırmasındandolayıtitrergibigörünür.1/80.. Gevher:Cevher.  Buradagevherdenmaksatenbiyaveevliyakalbindegizlive Gevher: saklı olan sırrullahtır ki Kalbu΄l-mü΄mini beytullah (Müminin kalbi Allah΄ın evidir) onunmanasıdır,budakevnumekânsadefindenhariçtir,yanionundıșındadır. Gevherîk΄ezsadef-ikevnumekânbîrûnbûd Talebez-gum-șodegân-ıleb-ideryimîkerd Tercüme:Kevnümekânsadefinindıșındaolanbirinciyiașkdenizikenarında Tercüme: kaybolmușlardan isterdi, yani șuhud deryasına gark olanlardan isterdi. Zira kaybolanlardanhabergelmez.1/313.. Girâmî: Girâmî: Gurâmî șekli de kullanılır, saygıdeğer ve değerli anlamındadır. Gülistan΄dașöylegeçer: Câme-iKacbe-râkimîpûșend Vüneez-germ-ipîlenâmîșod Bâ-cazîzînișestrûzîçend Lâ-ceremhemçuûgirâmîșod Tercüme: Kabeye örttükleri örtü ipliklerinin değerli olușundan dolayı șeref kazanmamıștır,belkideğerlibirisiile(Ka΄be)ilebirkaçgünberaberolduğuiçinonun gibideğerliolmuștur.1/76.. GirânGirân-cân:Ağırcanlı. cân: Tarab-serây-ıvezîrestsâkîyâme-guzâr Kiġayr-ıcâm-ımeyâncâkonedgirân-cânî



354

Tercüme: Tercüme: Ey saki! Burası vezirin șenlik evidir, burada șaraptan bașkasının ağırcanlılık etmesine izin verme. Burada ağırcanlılık kadehin dolu olmasından kinayedir. Bu beyitte kadehi cesede ve șarabı cana teșbih etmiș, kadeh șarapla dolu oluncaağırcanlıolur.3/461.. Gird:Değirmi,yuvarlak;Çevre.1/379. . Gird: Gird2/96.. Gird-hân:Sinivesofra. hân: Girev:Rehin;Yarıșatlarıiçinbelirlenenödül;Hissevenasip. Girev: Girevîâhir-icömrez-meyumacșûkabi-gîr Hayfevkâtkiyekserbe-betâletbi-reved Tercüme: Hiç olmazsa ahir ömründe șarap ve sevgiliden bir nasibin olsun, ömrününtamamıboșuboșunagiderseyazıkolur.2/206.. −

Kumarbazlarınparavemalgibiortayakoyduklarıșey.

Çeșm-ibeddûrzi-hâl-itukidercarsa-ihüsn Beydakîrândkiburdez-mehuhûrșîdgirev Tercüme:Yüzündekibendenyaramazgözuzakolsunkigüzellikmeydanında Tercüme: bir beydak ileri sürdü de ay ve güneșten girev yani ortaya konan parayı aldı. Yani beningüzelliktebirișyaptıkigüzellikteayvegüneșegalipoldu,çünkügireviyıkan alır.3/172––173.. Girih: Girih: Sözlükte düğüme ve düğmeye derler, alın ve kaș burușturmakta kullanılır.Âsafîșöyleder: Der-cebînçînüder-ebrûgirihefgendehenûz Meyl-içînez-serân-ıTürk-iHıtâyîne-șode Tercüme: Alnında çîn (burușukluk), kașında düğüm var. Hıta ülkesi güzellerininserdarlarınakarșıbirçînmeyli(alnındabir burușukluk)yokveyaÇin΄e gitmemeyliyok. −

Alınvekașburușturmadaçînkelimesinikullanırlar.Âsafîșöyleder:

Nâzder-serçînduebrûtund-hûy-ımenresîd



355

Fitne-râserkerdeînekfitnecây-ımenresîd Tercüme: Tercüme: Bașı nazlı, kașları çatık benim sert huylu güzelim geldi. Fitneler ortayaçıktı,iștefitnetayanımakadargeldi.1/96.. Girișme:Gözvekașlayapılanișaret,buradanazanlamındakullanılmıștır. Girișme: cİtâb-ıyâr-ıperî-çehrecâșıkânebi-keș Kiyekgirișmetelâfî-isadcefâkoned Tercüme:Eygönül,periyüzlüsevgilininazarlamasınıâșığayarașırbirșekilde Tercüme: çek, kabul et. Çünkü bir naz yüz cefayı telafi eder, yani sana bir ișve ederse yüz cefasınıöder.2/185.. −

İran΄ın köylülerinin bu kelimeyi gurișme șeklinde telaffuzunu Acemin

fasih ve zarifleri kabul etmez. Naz ve șive anlamındadır, burada göz ve kașla ișaret manasındadırkiasılanlamıbudur. Çendânbûdgirișmevünâz-ısehî-kaddân K΄âyedbe-cilveserv-isanevber-hırâm-ımâ Tercüme: Tercüme: Güzel ve uzun boyluların naz ve șivesi bizim sanevber salınıșlı sevgilimizgelenekadarsürer,bugelinceonlaraitibaredilmez.1/17.. Gîsû:Saçbölüğü. 1/79.. Gîsû: −

Tepedeninensaçbölüğü.1/34

−

Sevgilininkulağıüzerindeninipboynunadolanansaç.3/123..

GîsûGîsû-yıçeng:Çengintepesindeolanibrișimsaçak. yıçeng: 2/79.. GurbeGurbe-i âbid: âbid: İbadet eden kedi. Hikâyesi șöyledir: Hilebaz bir kedi bir gün gerdanına tesbihler takıp zahitlik ve sofuluğa bașlar. Kekliğin birisi bunu görür, zavallı, hilesinden habersiz yanına varır, görür ki son derece takva içerisinde, kendisine bakmaz bile. Hilesini anlamayıp arkadașlarına haber verir, hepsi birlikte gelip kedinin bu halini görürler. Gerçekten de arkadașlarının dediği gibi ibadetle meșgul olduğunu görüp Allah΄a șükrederler ve hilebaz kedi ile arkadașlık kurarlar. Kedi halinin anlașılmaması için sofuluk haline o kadar sabırla devam eder ki kekliklerbununyanındayatıpyuvarlanmayabașlar.Keditambuesnadabirinibireli,



356

ötekinidiğereliveüçüncüsünüdeağzıylayakalar.Gerikalanlarıkaçıparkadașlarına derlerki;ammadasofuymuș,öncelerisadecebirimiziyakalardı,șimdiiseüçümüzü birden kapıp götürdü. Hafız hoș salınıșlı civana bu telmihi misal getirerek der ki, hilebazsofununyanınavarma,sakınsenigafilyakalayıpavlamasın. Eykebk-ihoș-hirâmkücamî-revîbi-ist Ġırreme-șevkigürbe-icabidnamâzkerd Tercüme:Eygüzelsalınıșlıkeklik,nereyegidersin,dur,gitme.Sakınriyakâr Tercüme: sofunamazkılıyor,ondanbanazarargelmezdiyealdanmayasın.1/312––313.. GurgGurg-rubâyî: rubâyî: Kurt yakalayıcılık demektir, zalimlik ve haksızlıktan kinayedir. 3/411.. Gûș2/114 Gûș-güzâr:Fısıltı. güzâr: GûșGûș-mâl: mâl: Sözlük anlamı kulak ovmak, ama kulağı bükmek anlamında kullanılır, meselâ kopuz ve rübabın burgusunu burmak gibi. Așağıdaki beyitte öğüt venasihatanlamındakullanılmıștır. Menkikavl-inâsihân-rahândemîkavl-irubâb Gûș-mâlîdîdemez-hicrânkiînempendbes Tercüme: Ben vaizlerin ve öğüt verenlerin sözlerini sazın sözü olarak okurdumyaniitibaretmezdim.Amaayrılıktanbiröğütaldımkibubanayeter.Artık bundansonrabüyükleröğüdünütutarım.2/337.. GûyGûy-Çevgân: Gûy top demektir, çevgan papazlar asası gibi ucu eğri bir değnektir. Bu oyun at üzerinde oynanır, topu meydana atarlar ve çevganla onu yakalamayaçalıșırlar,kimkaparsaokazanır.1/16.. Gül:Șairlergülüayaksızkadeheteșbihederler. Gül: Der-bōstânharifânmânend-ilâlevugül Heryekgiriftecâmîber-yâd-ırûy-iyârî Tercüme: Bahçede içki içenler gül ve lale gibi sevgilinin yüzü hatırına bir kadehtutar.Laleayaklıkadehe,gülayaksızkadehebenzetilir.3/319..



357

Gülpehnkerde:İyicedinlemekanlamındadır,gülkulağateșbihedilir,pehn Gülpehnkerde: kerde(yassılattı)ibaresigüleçokuygundur. Dûșemzi-bülbülîçihoșâmedkimî-sürûd Gülpehnkerdegûșzi-șâh-ıdıraht-ıhîș Tercüme:Gülkendiağacınındalındankulağınıyassılatıpiyicedinlerkendün Tercüme: gecebülbülünsöylediğișarkıçokhoșumagitti.2/367.. Gül (Gul): Büyük ve ulu anlamındadır, terkip șeklinde kullanılır. Büyük ve makbul seyrangâha gülgeșt, yüksek avaza da gülbang derler, bang avaz demektir. 1/35.. Gülbâng:Makbulveyüksekavaz. Gülbâng: 2/164; ;3/294. . ; GülGül-bîz: bîz: Sözlükte çiçek alıcı anlamındadır, terim olarak çiçek dökücü anlamındakullanılır.1/160.. GülGül-gûn: Gülrenkli anlamındaki bu ifade kırmızı ve açık doru at anlamnıda dakullanılır.1/265.. GülGül-i hodhod-rû: rû: Kimsenin yetiștirmesiyle değil kendi kendine biten gül demektir. Gerçi yaban gülüne de gül-i hod-rû denir, fakat așağıdaki beyitte sevgili kastedildiğiiçinyabangülüanlamıgüzelolmaz. Çurefy-icıșkzedîbâ-tugoftemeybülbül Me-konkiângül-ihod-rûbe-rây-ıhîșten΄est Tercüme: Tercüme: Ey bülbül, âșık olmak görüșünde isen sana öğüdüm budur ki așk fikrinden vazgeç, çünkü gül-i hod-rû yani kendini beğenen ve kimsenin görüșünü dinlemeyen gül kendi görüșüyle bașbașa bırakılır, yani çok zahmet ve meșakkat çeker.1/218.. Gül1/319;2/388.. Gül-isurî:Gülsuyuçıkarılangül,onaEdirnegülüdenir. isurî: GülGül-kand: Gül-șeker, gül-be-șeker, gül-bâ-șeker de denilen bir tatlı türü. 3/397.. GülGül-rîz: rîz: Bir çeșit nakıșlı kumaștır, așağıdaki beyitte kan ağlamaktan kinayedir.



358

Bi-y-âkiperde-igül-rîz-iheft-gâne-içeșm Keșîdeîmbe-tahrîr-ikârgâh-ıhayâl Tercüme: Gel ey sevgili ki gözümün yedi kat gül döken (kan ağlayan) perdesini hayal kârhanesini (göz ve dili) müzeyyen etmek için çekmișiz. Nitekim sultanlarınvebüyüklerinoturacağıevleriçeșitçeșitkumașlarlasüslerler.Heftgane-i çeșmgözünyediperdesineișarettir.2/415 Güneșkülahınınköșesindenbașçıkarmak:Bundankasıtonubașagiymektir. Güneșkülahınınköșesindenbașçıkarmak: Güneș bașa giyilmediği için bu yücelik ve saygıdeğer olmak anlamındadır, yani padișaholmakdemektir. Hâfızâserzi-küleh-kûșe-ihûrșîdber-âr Bahteterkurcabedânmâh-ıtamâmendâzed Tercüme: Tercüme: Ey Hafız! Șayet talihin o dolunay gibi canana kura salarsa, yani sevgilinin vuslatı eline geçerse bașını güneșin külahı köșesinden çıkar, yani bașın yüceliktegöğeerișsin.1/406.. Ġabġab:Gabgabvegababhorozunvesığırınboynualtınasarkanșeyedenir. Ġabġab: İranlılar bu kelimeyle insanın çenesi altındaki yumruca yuvarlağı kastederler ki Türkçeșakakdenilirvegüzellikunsurlarındansayılır.1/80.. Ġâliye: Ġâliye: Misk ve anber cinsinden güzel kokulu bir karıșımdır. Pahalı olduğu içingaliyediyeadlandırılmıștır.ÇünküġalîArapçapahalıdemektir.Bukarıșımailk olarakgaliyediyenSüleymanbinAbdülmelik΄tir.1/73; ;2/20; ;3/166. . ; ; ĠâliyeĠâliye-sâ:Galiyeezicidemektir.Müșk,anbervegaliyeezildikçedahaziyade sâ: kokuverir.KemalPașa-zâdeșöyleder: Subh-ıikbâlimeçekdișâm-ımihnetperdesin Zülfiyüzündekikâfûrüzreoldımüșk-sâ.1/73; ;3/13. . ; Ġamam-hâr: hâr: Sözlük anlamı gam yiyen demektir, ama muhabbet ve sevgi anlamındakullanılır. Rütbet-idâniș-iHâfızbe-felekber-șodebûd Kerdġam-hâr-ıșimșâd-ıbülendetpestem



359

Tercüme: Tercüme: Hafız΄ın ilmî mertebesi felek üzerine çıkmıștı, ama senin yüce boyunamuhabbetbenizelîleyledi.Yanisanaâșıkolupzelilvetoprakoldum.Așkve muhabbetingereğiyokluktur,ilimisevarlığıgerektirir.3/30.. ĠamĠam-ıașkınçokluğu: ıașkınçokluğu: Yekġussabîșnîstġam-ıcıșkv΄încaceb K΄ezherkesîkimîșinevemnâ-mükerrerest Așküzüntüsündenmaksatașkhalleridir. Tercüme: Tercüme: Sevgilinin așkının üzüntüsü sadece bir sıkıntıdan fazla değildir, șașılacakșeyșudurkiherkestenișittiğimtekrardeğil,ayrıbirüzüntüdür.Yanicanan șerefli bir tek varlıktır, âșıklar ise sınırsız ve sonsuz, dolayısıyla herkes sevgilinin așkının üzüntüsünü bașka türlü anlatır. Çünkü sevgili birisiyle ettiği muameleyi diğeriyleetmez.Âșıklarsayısızolduğuiçincananıntecellileridesayısızdır,yaniher âșığa kendi meșrebi ve kabiliyetine göre tecelli eder, bu da cananın üzüntüsü kıssasınınayrıayrıolmasınıgerektirir.1/103.. Ġam2/142.. Ġam-küsâr:Eğlence. küsâr: Ġamz: Ġamz: Arapça söz tașımaya denir, Acem sonuna bir he ilavesiyle gamze șeklindekullanarakgözdenvekaștançıkanhareketanlamındakullanır.2/22.. −

Gözleișaretedenir,așağıdakibeyittemünafıklıkanlamındadır.1/126..

YâRabçiġamzekerdsürâhîkihûn-ıhum Bâ-naġmehâ-yıkulkuleșender-gulûbi-best Tercüme: Acaba sürahi ne nifâk veya ne suç yaptı ki küpün kanıyani șarap kulkulnağmeleriyleboğazındadüğümlendi,yaniancakkulkuldiyebiliyor,bașkabir șeysöyleyemiyor. −

Nazveșive.1/59..

Ġâniye: Ġâniye: Kocasından bașkasına bakmayan kadın; Gayet güzel olduğundan ayrıcagüzelleșmeyeihtiyacıolmayankadın.2/424––425.. Ġarâm:Așkvesevgi. 3/213.. Ġarâm: Ġarâmet:Borçvediyetgibiödenmesigerekenșey. 1/214.. Ġarâmet:



360

Șemcegerzânruh-ıhandânbe-zebânlâfîzed Pîș-icușșâk-ıtușebhâbe-ġarâmetberhâst Tercüme: Tercüme: Mum kendini gülen yanağa teșbih edip dem vurduğu için senin âșıklarınınönündeeylediğisözüntelafisiiçinayaküzerinedikilipdurdu, yaniettiği buküstahlıktandolayıhemyanıpyakılır,hemdegözyașıdöker. −

Kanbahası.1/228..

Ġared: Ġared: Ġard, taġrîd ve taġarrud neșe içinde șarkı söylemeye denir, meselâ güvercininboğazınıșișirerekötmesigibi.3/214.. Ġazâl: Ġazâl: Geyikyavrusu. Șairler güzel görünüșü ve letafeti sebebiyle sevgilileri onateșbihederler. Sabâbe-lutfbi-gûânġazâl-iracnâ-râ Kiserbe-kûhubeyâbântudâdefimâ-râ Tercüme:Eysabarüzgârı!Lütuflaogüzelâhûyasöylekibizimbașımızıdağa Tercüme: vesahrayasenvermișsin,yanibiziFerhadveMecnunsenetmișsin.1/38.. Ġazâle: Ġazâle: Geyik yavrusu. Güneșe de ġazâle derler, așağıdaki beyitte hurșid kelimesininkullanılmasıbundandolayıdır. Ânșâh-ıtund-hamlekihûrșîd-ișîr-gîr Pîșeșbe-rûz-ımacrekekemterġazâlebûd Tercüme:Okeskinhamlelișahkiarslantutucugüneșyaniarslanıtasarrufına Tercüme: alangüneșonunönündeenzayıfbirgeyikyavrusugibidir.Esed(aslan)burcugüneșe mahsusolduğuiçinhurșîd-ișîr-gîr(aslanyakalayangüneș)söylenilmiștir.2/133.. Ġazanfer:Aslan. 2/450.. Ġazanfer: Ġazel: Ġazel: Terennümatlı yani nağmeyle okunan șiir, kavlden maksat terennümsüzșiirdirkionușarkıolaraksöyleyenekavvaldenilir.1/368.. Ġevânî: Ġevânî: Ganiyenin çoğuludur. Nazik endamlı kadın, yani güzelliği süse ihtiyaçgöstermeyenkadın.3/449..(bk.Ganiye) . Ġılmân: lmân: Hizmetçi anlamındaki gulam kelimesinin çoğuludur. Burada cennettekilerehizmetedenkișilerkastedilmektedir.



361

Ferdâegerneravza-iRıdvânbe-mâdehend Ġılmânzi-ġurfehûrzi-cennetbe-derkeșîm Gurfecennetköșküdemektir. Tercüme:Yarınahirettecennetibizevermezlersegılmanıcennetköșkünden, Tercüme: hurileri de cennettten dıșarı çekeriz veya çekelim, çünkü muradımız cananın didarıdır, bunlarla teselli bulmayız. Yani cenneti istemekten maksat orada Rahman΄ınmüșahedesiiçindir,nefsanîzevkleriçindeğildir.3/52.. Ġıybet: ybet: Bir kimsenin ardından söylenilen ve ișitince üzüleceği söz. Eğer söylenen doğru ise gıybet, yalan ise iftira olur. Așağıdaki beyitte huzur kelimesine karșılıkolarakkullanıldığıiçinġaybetșeklindeokunmasıdahadoğrugörünmektedir. Vâciz-imâbuy-ıhakne-șnûdbi-șnevk΄însühan Der-huzûreșnîzmî-gûyemneġaybetmî-konem Tercüme:BizimvaizimizHakkınkokusunuduymadı,dinle,busözügıyabında Tercüme: değilyüzünedesöylüyorum.3/36.. Ġirre:Gururlu. Acemġarreșeklindeokur.1/312; ;3/329. . Ġirre: ; Ġonca: Ġonca: Açılmamıș gül. Acem șairleri dehanı goncaya teșbih ederler, Rum șairleriisedudağıgoncayateșbiheder. Cânfedâ-yıdehenetbâdkider-bâġ-ınazar Çemen-ârây-ıcihânhoșterezînġoncanîst Tercüme: Tercüme: Can senin ağzına kurban olsun ki görülen âlem bahçesinde cihan çemenininsüsleyicisiolanAllahbugoncadandahaiyigoncayaratmadı.1/83––84.. −

Yüreğebenzediğivedürülmüșvekıvrılmıșolduğuiçindargönüllülükle

vasıflandırılır. Hâhemșodenbe-bûstânçûngoncebâ-dil-iteng V΄ân-câbe-nîk-nâmîpirâheniderîden Tercüme:Sıkıntıvedargönüllülüklebahçeyevarmakveiyibiradbırakmak Tercüme: içinoradagülgibiyakamıyırtmakisterim.3/130.. Ġubâr:Toz;Üzüntüvekeder. 2/323.. Ġubâr:



362

Ġûl: Ġûl: Yaban adamına derler. Halk arasında div ve yaban adamı anlamında meșhurdur.Hadis-ișerifte“Lâġul”diyegulunvarlığıinkâredilmiștir.1/244.. ĠulâmĠulâm-ıTürk(bk.Nev-devletân) ıTürk Ġulġule: Ġulġule: Sözlükte suyun kaynaması demektir, sonra genel olarak ses, seda anlamındakullanılmıștır.2/331.. Ġurfe:Oda;Cennetköșkü. 3/52.. Ġurfe: Ġussa:Sözlükteyemekyerkenboğazatakılan lokmaanlamındadır,İranlılar Ġussa: bukelimeyiüzüntüanlamındakullanır.2/8.. Habâb:Sukabarcığınadenir,hubâbșeklindeokunursaanlamıkarayılanolur. Habâb: Habâb-râçûfutedbâd-ınahvetender-ser Külâh-darîșenderser-ișarâbreved Tercüme: Habâbın bașına kibir ve gurur düșerse onun külahdarlığı ve saltanatıșaraphevasındagider,yanitamamolur,yaniömrüçokdeğil,fenasıhemen varlığının ardındadır. Bunun sebebi de kibir havasıdır. Burada kibri terk etmeye tenbihvar. Habab sadece șarabın üzerinde değil suyun üzerinde de olur. Ama Hafız șarapla daha çok hemhal olduğu için onu zikretmiștir. Hababın olușmasına sebep rüzgârdır. Rüzgâr suyun içine girince suyu kabartınca kabarcık ortaya çıkar. Sonra rüzgârhareketedincekabarcıkçatlarveiçindekihavadıșarıçıkar.Hafız΄ınbubeyti muhayyelbeyitlerdendir.1/396.. −

Sukabarcığıkülahabenzetilir.

Habâb-vârberendâzemez-neșâtkülâh Egerzi-rû-yıtuaksîbe-câm-ımâufted Tercüme: Tercüme: Șayet senin yüzünden kadehimize bir parıltı düșerse, yani meclisimizdeolupyüzününaksișarapkadehinedüșersekabarcıkgibikülahımıgöğe fırlatırım.2/147.. −

Așağıdakibeyittegözhababateșbihedilmiștir.

Hemçünhabâbdîdebe-rûy-ıkadehgüșâ



363

V΄înhâne-râkıyâs-ıesâsez-habâbkon Tercüme: Tercüme: Gözünü habab gibi kadehin yüzüne aç, yani kadehin yüzüne bak, çünkühababkadehinüzerindeolur.Vedünyanıntemelvebekasınıhababdankıyas et,kabarcıkçabucakyokolur,dünyayıdaböylebil.Yaniiçkiiçipdünyayıuykugibi temelsizveçabukyokoluritibaret.3/140.. HaberHaber-gîr: gîr: Haber tutan anlımndaki bu bileșik sıfat haberi ileten anlamında kullanılır.3/152.. Hâcib: Hâcib: Kaș; Engel olan. Kapıcılara hacip denilmesi izinsiz kimsenin saraya girmesineengelolduklarındandolayıdır.2/375.. Hacil: Hacil: Utanıcı; Bir kimsenin çokça utanmaktan hayret ve dehșet içinde kalması.1/269––270.. Hacle:Gerdekevi.Aslıhaceledir.Gerdeksaatininmübarekolmasıiçinayın Hacle: Cevzaburcundaolmasıvesa΄dilekıraneylemesi(birlikteolması)gerekir. GoftemkiHâcekeybe-ser-ihaclemî-reved GoftânzamânkiMüșterîvuMehkırânkonend Tercüme: Sevgiliye dedim ki Hace Kıvamuddin ne zaman gerdeğe varır. Dediki Müșteri ve Meh kıran ettikleri zaman. Müșteri demekle Hace΄den, meh demekleevleneceğikadındankinayeedilmiștir.1/358.. Eycarûs-ıhünerez-bahtșikâyetme-numây Hacle-ihusnbi-y-ârâykidâmâdâmed Tercüme: Tercüme: Ey hüner gelini, talihinden șikâyet etme, gerdek evini süsle ki damatgeldi.Yanimarifetinigöstervehazırlankiocevherleretalipvemüșterigeldi. 2/177.. −

Haclenin süslü olması adettir. Hacle-i baht bahtın süslü olușu, yani iyi

talihanlamındadır. Tu-râkihüsn-iHudâ-dade΄estuhacle-ibaht Çihâcet΄estkimeșșâteetbi-y-ârâyed



364

Tercüme: Mademki senin Allah vergisi güzelliğin ve iyi talihin var, meșșatanınsenisüslemesinenegerekvar.2/204.. Hadeng:Aslındakayınağacınadenir,sonrabundanyapılanokatîr-ihadeng Hadeng: dediler, daha sonra çokça kullanıldığından tîr kelimesini kaldırarak oka hadeng denilmiștir.2/249.. Hafâvet: Esma-i Carullah΄da hafavet sevgili olmak anlamındadır denilmiș. Nısab-ı Sıbyan΄da hafî sevgili demektir denilmiș. Fakat Sıhah bu manayı vermemiș. Amadarb-ımeseldemihribanlıkanlamındakullanılır.2/424 Hâk derder-dehân endâht: endâht: Türkçede toprak ağzına derler, birșeyden uzak olduğunusöylemekiçinkullanılır. Zi-șerm-iânkibe-rûy-ıtunisbeteșkerdend Semenbe-dest-isabâhâkder-dehânendâht Tercüme: Senin yüzüne kendisini benzettiklerinden utanarak semen saba rüzgârı eliyle ağzıma toprak attı, yani ne liyakatim var ki onun yüzüne beni teșbih etsinlerdiyebudurumdanuzakolduğunubildirdi.1/176.. Hâkî:Birtoprak.AșağıdakibeyitteHz.Nuhkastedilmektedir. Hâkî: Yâr-ımerdân-ıHudâbâșkiderkeștî-iNûh Hesthâkîkibe-âbîne-hâredtûfân-râ Tercüme:Allaherlerinearkadașol,çünküHz.Nuh΄ungemisindebirtoprak Tercüme: yani Hz. Nuh vardır ki tufana beș para önem vermez. Yani Allah΄a yakın olanlara yakınolmakiçinçalıșkidünyaveahiretteisteklerinekavușasın.1/32.. Hakîkat3/264.. Hakîkat-bîn:Eșyanınhakikatinigörenbüyükler. bîn: Hâkiyân: Hâkiyân: Hakînin çoğuludur, toprak mizaçlı ve derviș meșrep demektir. Hâktenölümkastediliphakiyandanölmüșâșıklarkastedilmesidemümkündür.3/34.. Hakkâ:Araplarbulafzıikișekildekullanırlar.Birile-hakkușeklindelâmile Hakkâ: ve tenvinsiz olarak, diğeri lâmı kaldırıp hakkan șeklinde tenvinli ve üstün olarak. İkisini de hükmün olumsuzluğuyla birlikte yemin olarak kullanırlar. Meselâ “lehakku lâ yeftîke ve hakkan lâ yeftîke” șeklinde. Allah hakkı için, sana gelmez



365

demektir.İranlılarbukelimeyivakfilehakkâșeklindeokurvedoğrulukvekesinlik anlamındakullanırlar.2/33.. HâkHâk-rûb:Topraksüpürücü;Süpürge. rûb: Gerçunîncilvekonedmuġbeçe-ibâde-fürûș Hâk-rûb-ıder-imey-hânekonemmüjgân-râ Tercüme: Tercüme: İçki satan meyhaneci çırağı böyle cilve yapmayı sürdürürse kirpiğimi meyhane kapısına süpürge yaparım, yani onun hizmetçisi olup her hizmetinigörürüm.1/31.. Hâksârân: Hâksârân: Mısır meczupları gibi mezbelelikte yatan topraklılar demektir, divanelerdenkinayeolarakkullanılır.1/361.. Halef:İyievlat.Halfiseyaramazevlatanlamındadır.Nâ-halefyaramazoğul Halef: demektir.2/390; ;3/442. . ; Halka: ; Halka: İnsan halkası. Haleka șekli insan ve bașkalar için kullanılır. 1/127; 1/26; ;1/79; ;2/43. . ; ; Halka bebe-gûș: gûș: Kulağı halkalı. Köle anlamında kullanılır, çünkü köle olduğununbelliolmasıiçinkölelerinkulaklarınahalka(küpe)takılırdı.3/64;;3/158.. Halka Halka-ibendegî:Kölelikhalkası.Acemkölelerinkulaklarınahalkageçirirler. ibendegî: 2/193.. HalvetîHalvetî-i nâfenâfe-güșây: güșây: Nafe açan halvetî. Nafe-güșalığı halvetiye isnad etmek șundan dolayıdır; Önceleri nafeyi baca ve penceresi açık olmayan bir halvette açarlarmıș,çünkükokununkalitesiböyleyerdeanlașılırmıș. Müjdeganîbi-diheyhalvetî-inâfe-güșây Kisahrâ-yıHotenâhû-yımüșgînâmed Tercüme:Bubeyittekonușanuyanmıșdevlet,muhatapHafız΄dır.Hafız΄ınafe Tercüme: açan halvetîye teșbih edip der ki; Ey nafe açan Halvetî! Müjdelik ver ki Hoten sahrasındanmiskahusugeldi.HalvetîdemesiHafız΄ınHalvetîdervișlerindenolması dolayısıyladır,nafeaçmasıdaondançıkanmiskgibibeyitveșiirdolayısıyladır.2/175..



366

Halvetiyân: Halvetînin çoğulu, halvete mensup olanlar demektir. Melaike makamınaâlem-imelekûtderler.Halvetiyan-ımelekûtmeleklerdir. Mestbi-gzeștîvüez-halvetiyân-ımelekût Be-temâșa-yıtuâșûb-ıkıyâmetber-hâst Tercüme: Tercüme: Mest olarak geçtin ve seni temașa ettikleri için melekler arasında kıyametfitnesikoptu.Seninmestaneliğininsanlarșöyledursunmeleklerebilefitne saldı.1/215.. Hâm:Küpdeveyafıçıdakaynayıpköpükatmamıșșarap. 3/351.. Hâm: −

Șarabın köpük atmadan önceki hali, köpük attıktan sonra puhte adını

alır. Zahid-ihâm-tamacber-ser-iinkârbi-mând Puhtegerdedçunazarber-mey-ihâmendâzed Tercüme: Tercüme: Ham arzulu zahit âșıkları ve rintleri inkârda kaldı. Ham șarabın üzerinenazarsalarsa,yaniiltifatedersepuhte(olgun,pișmiș)olur.Yanihamșaraba yönelipșarapiçseydiolgunlașırdıverintleriveâșıklarıinkâretmezdi.1/404.. −

Delișıra.Sûfîlertatlıșıradiyeonuiçereksarhoșolurlar.3/351..

Hamâyil:Muska.Altınbirkılıfiçinekonulur. Hamâyil: Hâfıztuînducazi-kiâmûhtîkiyâr Tacvîzkerdșicr-iturâvübe-zergirift Tercüme:EyHafız!Buduayıkimdenöğrendinkisevgiliseninșiirinihamayil Tercüme: (muska) edip altınla kapladı veya ezberledi. (be-zer yerine zi-ber geçen nüshaya göre)1/192.. Hamr: Üzüm veya bașka bir șeyin șırasını bir fıçıya veya küpe konulunca birkaçgün geçtiktensonrakaynamayabașlarveköpükatar.Budurumdakibir șıra hamr(șarap)olupiçilmesiharamdır. Gerçiez-âteș-idilçunhum-ımeyder-cûșem Mührber-leb-zedehûnmî-horemuhâmûșem



367

Tercüme: Tercüme: Her ne kadar yürek ateșinden șarap küpü gibi kaynayıp durmadayım, yani ızdırap ve meșakkatteyim, fakat dudağıma mühür vurup kan içerimvesusmușum,yaniçektiğimbukadarmeșakkatiçinhiçtınmamvealdırmam. Mührber-lebzedeküpünağzınıkerpiçvebalçıkilesıvamalarındankinayedir. Kaniçerimdemesișarabıkanabenzettiğiiçindir.3/70.. Hân:Sofra;Yemek. 1/36.. Hân: HançerHançer-güzâr: güzâr: Hançer geçirici; bahadırlık vasıflarındandır. Bahadır ve pehlivandankinayedir.1/226.. Hânegî: Evde yapılan șeylere denir. Șarab-ı hanegî evde yapılan șarap demektir.3/362––363.. HâneHâne-perverd: Perverden beslemek demektir, hane-perver ve hane-perverd eviniçindebüyüyen,dıșarıyaçıkıpyabancılarakarıșmayanșehzade,beyzadevediğer devlet adamlarının çocukları gibi olan kișilere denir. Türkçede “anası koynunda yatar”dediklerigibidir.Saye-perverdebuanlamdadır.(bk.Sâye-perver) Goftemeșme-gzerzamânîgoftmaczûrembi-dâr Hâne-perverdîçitâbâredġam-ıçendînġarîb Tercüme: Tercüme: Sevgiliye dedim ki bekle, azıcık dur, dedi ki beni mazur gör, bir hane-perverbukadargaribinüzüntüsünenasıldayanabilir.1/54.. Hâne3/92.. Hâne-siyehvehânesiyehvehâne-siyâh:Matemzede. siyâh: HânHân-ıyağma: ıyağma:Bayramlardavedüğünlerdeyağmaiçündizilençanaklardır. a: Fiġânk΄înlûlîyân-ıșûh-ıșîrîngâr-ıșehr-âșûb Çunânburdendsabrez-dilkiTürkânhân-ıyaġmâ-râ Tercüme: Tercüme: Bu șuh, șirin ve șehir halkını deli eden lûlî sevgililerden el-aman. Türkler yağma için konulan yemeği kapıp götürdükleri gibi gönlümden sabrı alıp götürdüler.1/36.. Hânumân:Mal,mülkveesbab-ıdünya(gereç)anlamında.2/395. . Hânumân: −

Malmülk;Evbark;Evhalkı;Kavimvekabile.2/283..

Harâbât1/391 Harâbât-nișîn:Meyhanedeoturan,yaniiçkiiçen. nișîn:



368

HarâcHarâc-ı Mısr: Mısr: Mısırdan alınan haraç. Hafız΄ın böyle söylemesi kıyas ve tahminidir. Âlimlerin çoğunluğuna göre Mısır sulh yoluyla fethedilmiștir. Hatib-i Bağdadî΄nin tarihinde șöyle nakledilir. Lebt Mısır arazisinden bir miktar arazi satın alıp vakfetti. Bazı bilginler İmam-ı Șafiî΄nin Mısır΄da vakıf arazisi olduğunu rivayet ederler.BunakillergösterirMısırarazisindenharaçalınmaz.1/356.. Haram içkinin vakıf malından yeğ olması: Șarap içmeyle olan günah Allah hakkıvakıfmalıisekulhakkıdır.Allahhakkıolanșeylertövbeileaffediliramakul hakkıtövbeileaffolmaz,șarabınvakıfmalındaniyiolmasıbusebeptendir. Fakîh-imedresedîmestfetvâdâd Kimeyharâmvelîbihzi-mâl-ievkâfest Tercüme: Medrese fakihi yani hocası dün mest iken fetva verdi ve dedi ki gerçișarapharamdıramavakıfmalıyemektendahaiyidir.1/137.. Harem: Mekke etrafında belirli yerler vardır ki o yerlere Harem denilir. Harem΄de av avlamak caiz değildir. Bir kimse orada av avlasa tazminatı vardır, cezasınıçeker.HafızteșbihyoluylabuHarem΄denbahseder. Yârabme-gîreșerçidil-içunkebûterem Efgendukuștucizzet-isayd-ıHaremne-dâșt Tercüme: Tercüme: Yarab, her ne kadar benim güvercin gönlümü yıkıp öldürdüyse üstelik Harem bölgesi avına hürmet etmediyse de sen o sevgiliyi sorgulama, yani affeyle.1/197.. −

HaremMekkeveMedineharemleriiçinkullanılır.Mekke΄yeharemullah

denir.El-haremânMekkeveMedineyederler.1/70. HarzemlilereSemerkantTürklerininyaptıkları: HarzemlilereSemerkantTürklerininyaptıkları: Hulagu΄nunortayaçıkıșındansonraSemerkantpadișahıylaHarzempadișahı arasında ayrılık ve ihtilaf çıkar. Daha sonra Semerkant padișahı barıș yapmak istediğini söyler. Aslında samimi olmadığından böyle bir hileye bașvurur. Barıș görüșmeleri tamamlandıktan sonra Harzem padișahı gafil iken aniden bir baskın yaparvekellesinikeserekülkesiniyağmaeder. Be-hûbânadilme-dihHâfızbi-bînânbî-vefâyîha



369

Kibâ-HârezmiyânkerdendTürkân-ıSemerkandî TürkTatarsınıfınaderler. Tercüme: Tercüme: Ey Hafız! Güzellere gönül verme ve Semerkant Türklerinin Harzemlilereyaptıklarıvefasızlığıgör.YanisendeȘirazgüzellerinegönülvermeki bunlar gaddar ve vefasızdır, sana Semerkantlıların Harzemlilere ettikleri vefasızlıklarıvegaddarlıklarıyaparlar.3/300––301.. Harf:Özvefaydalısöz. 2/179.. Harf: Nuhust-imevciza-ipîr-ımeclisînharf΄est Kiez-musâhib-inâ-cinsihtirâzkonîd Tercüme:Meclistekipirinilköğüdüșudurkiuygunolmayanarkadaștanuzak Tercüme: durunuz,çünküruhasıkıntıverir. Harîf: İki manaya gelir; birisi meslektaș, diğeri içki arkadașı. Așağıdaki beyittesevgilianlamındadır. Sürâhîvuharîfîgeretbe-çengufted Be-caklnûșkieyyâmfitne-engîzest Tercüme: Bir sürahi bade ve bir içki arkadașı mahbub eline geçerse akılla yanidikkatlivetedbirliiçkizamanfitnekoparıcıdır,yaniçokkarıșıktır.1/160.. −

Sözlüktemeslektaș,terimanlamıiçkiarkadașı.Așağıdakibeyittebirlikte

veberaberolanvemüptelaanlamındakullanılmıștır. Harîf-icıșk-ıtubûdemçümâh-ınevbûdî Künûnkimâh-ıtamâmînazardirîgme-dâr Tercüme:Yeniayikenyaniküçükçocukikenbensanamüptelaidim.Șimdi Tercüme: dolunayolmușsun,yanigençsin,bendenbakıșınıesirgeme.2/306.. −

Genelolarakșahıs.

Revendegân-ıtarîkatreh-ibelasuperend Harîf-irâhne-y-endiședez-nișîbufirâz Tercüme: Tarikat yoluna gidenler bela yoluna giderler, yani beladan kaçmazlar.Çünküyoluninișveyokușuyolerininhatırınagelmez.2/321..



370

−

Sözlüktehırfetsanatdemektir,harîfmeslektașanlamındadır.3/56..

Hașmet: Hașmet: Bu kelime Sıhah΄ta hıșmet olarak geçer ve utanma anlamı verilir. Asma΄îhıșmetöfkeanlamındadırder.Hașmetșeklinehiçkimsetemasetmez.Sürûrî hașmetheybetanlamındadırdiyesöyleramaneredenbumanayıaldığınısöylemezve hașmet mi hıșmet mi okunması gerektiğine dair bir șey zikretmez. Halk kelimeyi azametveyücelikanlamındahașmetșeklindekullanır.1/106.. HașvHașv-ikabîh:Aynıanlamlıikikelimeyibirbeyittesöylemek,hâcibüderbân ikabîh: gibi.1/86.. Hatar:Sözlükteölümeyaklașmakanlamındabuklimeașağıdakibeyittehelak Hatar: olmaanlamındakullanılmıșır. Feryâdkibâ-zîrekîânmurġ-ısuhan-senc Pindârzedeșrâhube-dâm-ıhataruftâd Tercüme: Tercüme: Yazık ki bu kadar akıllı benim söz tartan yani nağme eden gönül kușumzanyolunagittidebelatuzağınadüștü.Yanicananakavușurumzannıylaâșık olduvebelatuzağınadüștü.2/183.. −

Ölüme yaklașmak; İranlılar bu kelimeyi daha çok korku anlamına

kullanır.2/369.. HâtemHâtem-i Cem: Burada Hazret-i Süleyman΄ın mührü kastedilmektedir. Cem΄denkasıtHz.Süleyman΄dır. Zebân-ımûrber-Âsafdirâzgeșturevâ΄st KiHâcehâtem-iCemyâvekerdübâzne-cust Tercüme:KarıncaAsaf΄akarșıdiliniuzattı,yanionuazarladı,obunalayıktır. Tercüme: ÇünküAsafmührükaybettivearayıpbulmadı.1/66.. −

Hazret-i Süleyman΄ın mührü. Divlerden biri hile ile onu Hz.

Süleyman΄dan almıștı, sonra tekrar Allah onu Hz. Süleyman΄a verir. Burada geçen Ehrimendenkasıtdivdir. Hâtem-iCem-râbeșâretdihbe-husn-ihâtimet K΄ism-iaczamkerdezûkûtahdest-iEhrimen



371

Tercüme:Hazret-iSüleyman΄ınyüzüğünügüzelbirakıbetilemüjdele,çünkü Tercüme: İsm-iazamșeytanınelinioyüzükhususundakısa yaptı,yanișeytanalayıkolmadığı içinyineHazret-iSüleyman΄amüyesseroldu.3/112.. HâtemHâtem-i firûze: firûze: Firuzeden yapılmıș yüzük, saltanat sahipleri yüzük kullandıklarıiçinsaltanatanlamındakullanılır. Râstîhâtem-ifirûze-iBûİshâkî Hoșdırahșîdvelîdevletmüstaccilbûd Tercüme: Doğrusu bu ki Șeyh Ebû İshak΄ın firuze yüzüğü (saltanatı) güzel parladı ama payidar olmayıp devlet çabuk geçti. Hatem-i firuze demesi șundandır; Ebu İshak sûfî mizaçlı olduğundan kıymetli cevherlerden yapılmıș yüzük takmazdı, firuzedenyüzükyaptırıponutakardı.2/47.. Hâtır: Hâtır: Aslında gönüle gelen șey demektir, daha sonraları gönül anlamında kullanılmıștır.1/11.. Hâtır Hâtır-ımecmû΄: ımecmû΄:Toplu,huzurlugönül. ΄: Keydeheddestînġarazyârabkihem-destânșevend Hâtır-ımecmûc-ımâzülf-iperîșân-ıșumâ Tercüme:Acababizimtoplu,huzurlugönlümüzvesenindağınıkzülfünnasıl Tercüme: elimize geçer, yani mümkün değil demektir. Çünkü bizim hatırımızın toplu olușu seninzülfündeyerleșmekleolur,zülfiseperișanvedağınıktır.1/11.. Hâtif:Gaybdangelenbirsesederlerkisesinsahibigörünmez.1/222– –223.. Hâtif: Hattatt-ı jengârî: jengârî: Taze sakalı șairler bazan hat yani yazıya, bazan renk bakımındanbenzerlikolduğuiçintazesebzeyeteșbihederler.1/163––164.. HattHatt-ısâğar:Sırçakadehinetrafınaaltınsuyuylayazdıklarıbeyit.1/179. ısâğar: . Havâle: Havâle: Havale etme, genellikle borç hakkında kullanılır. Meselâ borçlu alacaklınınparasınıbirbașkasınadöndürürsebunaihalevehavaledenilir.1/248.. −

Birkimseyibirișüzerinenasbetmek.

Melâmetembe-harâbîme-konkimürșid-icıșk Havâletembe-harâbâtkerdrûz-ınuhust



372

Tercüme: Tercüme: Sarhoșluk sebebiyle beni azarlama, çünkü așk piri ezel gününde benimeyhaneyehavaleetti.1/65 Havâletgâh:Havaleedilenyer.Menzilanlamındakullanılır.3/69. . Havâletgâh: Havsala:Kușlardaolankursak;İnsanhakkındamecazengenișlikanlamında Havsala: kullanılır.1/329.. −

Teng-havsala::Türkçedehiçbirșeyetahammüledemeyenehavsalasıdar

derler.Buradakiteng-havsalasonderecemürüvvetsizlikanlamındadır. Yârkiderman-ıderd-iHâfızdâșt Figânkivakt-imuruvvetçiteng-havsalabûd Tercüme: Hafız΄ın derdine derman olan sevgilinin ağzı yazık ki mürüvvet zamanı ne kadar dardı. Dehana nisbet teng kullanılması son derece uygun düșmüștür.2/195––196.. −

Kem-havsala::Sabırsız.

Murġ-ikem-havsala-râgûġam-ıhodhorkiber-û Rahmânkeskiniheddâmçihâhedbûden Tercüme:Sabırsız kușasöylekikendisinetuzakkuranbirisininmerhametine Tercüme: olabilir ki. Kușun sabırsızlığı bir öteye bir beriye doğru kanat çırpmasıdır. Bu beyit sonuazapve pișmanlıkolan birșey içinkendinizorasokmamasıiçindünyayatalip olanaöğüttür.3/128.. Hâyuhûy:Sazavazlarıvesarhoșlarınbağırıpçağırmaları. 3/250.. Hâyuhûy: Hayl:Farsçadabölük,cemaatveaskeranlamlarındakullanılır. 2/130.. Hayl: Hayruselâmet:İranlılar“Allah΄aısmarladık”anlamındakullanır. 1/228.. Hayruselâmet: Hazret:Yakınlık;Evinhayatkısmı. 1/142.. Hazret: HeftHeft-hezârhezâr-sâleșâdî sâleșâdîdî-icihân:Dünyanınyedibinyıllıkneșesi.Dünyanınömrü icihân: hakkındayedibinyılmikdarıdenilmiștir.3/408.. Heftümâsumân:Zühalyıldızınınbulunduğuyedincifelek. 1/275.. Heftümâsumân:



373

Hemvâre:Sözlükte düzvedoğruanlamındadır, așağıdakibeyitteherzaman Hemvâre: anlamındakullanılmıștır. Tâgenc-iġametder-dil-ivîrânemukîmest Hemvâremerâkünc-iharâbâtmakâmest Tercüme: Tercüme: Senin üzüntün yıkık gönlümde bulundukça her zaman meyhane köșesibenimyerimdir.1/100.. HengâmeHengâme-gîr ve hokkahokka-baz kıssası: kıssası: İnsanları güldürmek için çeșitli maskaralıklaryapanlarınkıssası.Bunlar halkı güldürmekiçinaptal birkișiyederler ki gel saçında yumurta saklayayım. Sonra yumurtayı bașına koyar, daha sonra külahını bașına geçirir, en sonunda bir yumruk vurarak yumurtayı kırar ve o zavallının yüzüne gözüne yumurta akıtıp onu rezil eder. Riyakâr sûfî de insanlara hilevehokkabazlıketmesisebebiylekendinimaskaraettiğiçinonlarabenzetilmiștir. Bâzî-içerhbi-șikendeșbeydader-külâh Zîrâkicarz-ıșacbedebâ-ehl-irâzkerd Tercüme:Feleğinoyunusûfîninkülahındayumurtakırarveonurezilrüsvay Tercüme: eder.Çünküosırsahiplerinehilevehokkabazlıkeyledi.Bubeyithengâme-gîrlerve hokka-bâzlarkıssasınatelmihtir.1/310.. Hercâyîșâhid:Heryerdeolangüzel,yaniAllahuTeala. Hercâyîșâhid: YâRabșâyedgoftînnüktekider-câlem Ruhsârebe-kesne-numûdânșâhid-ihercâyî Tercüme: Acaba bu nükteyi kime söylemek olur ki o heryerde olan güzel yüzünüâlemdekimseyegöstermedi,bugaripkıssadır.3/211.. Herze:Faydasızveboșsöz. 1/217.. Herze: Herze2/67.. Herze-gerd:Boșyereașağıyukarıvoltavurankiși. gerd: Hevâ:Arzu;Așk,șevkvemuhabbet. Hevâ: 1/400.. HevâHevâ-dâr: dâr: Sevgi sahibi. Filan filanın hevadarıdır demek onun sevgilisi ve dostudurdemektir.1/146.. Hevâ2/180.. Hevâ-gîr:Yüksektenuçankuș. gîr:



374

Hevâ2/435; ;3/137. . Hevâ-hâh:Sevenanlamındakullanılır. hâh: ; Heyhât: Heyhât: Arapça uzak oldu anlamında isim asıllı fillerdendir. İranlılar bu kelimeyihasretvehüzünanlamındakullanır.1/199; ;1/92. . ; −

Arapça uzak oldu anlamında, Farsçada hasret ve aldanma makamında

kullanılır.1/247.. Heyûlâ: Heyûlâ: Filozofların terimlerinde madde anlamındadır, yani bir șeyin göze görünen kısmı suret, sureti ihata eden șey heyuladır diye söylerler. Meselâ insanın derisinin yüzü surettir ve bu suretin kaim olduğu șey heyuladır. Eșya suret bakımından çeșit çeșittir, heyula bakımından değil. Bundan dolayı Hafız suretlerin çeșitçeșitolușunaveheyulanınbirolușunahükmetmiștir. Zi-ittihâd-ıheyûlavuihtilâf-ısuver Hıredzi-hergül-inevnakșsadbeyângîred Tercüme:Heyulanınbirolușuvesuretleriniseçeșetçeșitolușundanakılher Tercüme: taze açılan çiçekte Allah΄ın sanatının yüzbin nakșını tutar. Yani her çiçek Allah΄ın saatınıgösterir,çünkühepsininmaddesibiryanidörtunsur,amasuretleriçeșitçeșit, kimiyeșil,kimikırmızı,kimibeyaz,kimisarı,kimibercanîkırmızı,kimibercânîsarı. Allah hepsini ayrı bir șekil, koku ve özellikte yaratmıș. Fetebarekellahu ahsenu΄lHalikîn.2/276.. −

Cisminmaddesi.3/458..

Hezâr:Bazılarınagörehezârbülbüldenayrıgüzelseslibirkuștur.Aslındabin Hezâr: avaz ve bin nağmesi var anlamında hezar-âvâ ve hezâr-nevâ deniliyordu, sonra çok kullanılmakla âvâ ve nevâ kelimeleri kaldırılarak sadece hezâr kelimesi kullanılmıștır. Bu kușa türlü türlü nağmeleri olduğu için hezâr destan da derler. 2/162; ;1/359. . ; Hezâr2/263.. Hezâr-âvâ:Bülbül;Âvâavâzanlamındadır. âvâ: HıngHıng-ı çevgânî: Mısır, Șam ve Bağdat atları gibi çevgan oyununun üzerine binerekoynandığıat,heratlaçevganoyunuoynanmaz.3/113..



375

Hırgâh:Hemhırgahhemdehargahșeklikullanılır,hırgahșeklidahafasihtir, Hırgâh: hargahșekliçirkinbirîhamı(eșekkulağı)hatıragetirir.Yörüklerinüzerinigeceleri örttüğüderimevi.Buevifeleğeteșbihetmișler.Hafızufkateșbihetmiș.1/405.. Hırka:Aslındaparçaveyamaanlamındadır,sonrayamalıveyayamasızolsun, Hırka: fakirlerin abâdan yapılmıș olan elbiseleri hakkında kullanılmıștır. Așağıdaki beyitte önü kapalı olan cübbe anlamındadır. Çünkü ez-“ser be-der âverd” ibaresi buna karinedir,ziraönüaçıkelbisebaștandeğilarkataraftançıkar.“Ez-serber-âverd”den kasıtbaștarafındançıkarmaktır. Mâcerâkemkonubâzâkimerâmerdum-içeșm Hırkaez-serbe-derâverdube-șükrânebi-sûht Tercüme:Macerayıterkeylevegelkigözümünmerdümihırkasınıbașından Tercüme: çıkarıpșükraneiçinyaktı.1/183––184.. HırkaHırka-ısâlûsvekerâmetdenâteșkalkmak:Rezilrüsvayolmaktankinayedir. ısâlûsvekerâmetdenâteșkalkmak: Hâfızînhırkabi-y-endâzmegercânbi-berî K΄âteșezhırka-isâlûsukerâmetber-hâst Tercüme: Tercüme: Ey Hafız, giydiğin riya hırkasını çıkar ta ki cehennem ateșinden canını kurtarasın. Çünkü riya ve keramet hırkasından ateș çıktı, yani riya ile hırka giyipkeramettaslayanlarâlemerüsvayoldular.1/215.. Hırz:Oğlanlarınkollarınaveboyunlarınabağlananvehalkınhamayildediği Hırz: muska.1/87––88.. HırzHırz-ıYemânî:HemArapçahemFarsçașerhleriolanmeșhuruzunbirdua, ıYemânî: son derece mübarek bir duadır, özellikle düșmanların kahrolması için okunsa çok tesirlidir.1/263.. Hıșmet:(bk.Hașmet) Hıșmet: Hicâb:Sözlükteperde,terimolarakiseutanmakanlamındadır. 1/62.. icâb: Hidmet:Dua,selamveövgüanlamındadır. 1/31.. Hidmet: Eysabâgerbe-civânân-ıçemenbâz-resî Hidmet-imâbi-resânservugülureyhân-râ



376

Tercüme:Eysaba,eğer taze çimenlereulașırsan servi,gülvereyhanabizim ercüme: selamımızıulaștır. HikâyetHikâyet-i dîvâne: dîvâne: Farsça Makamat sahibi olan Hamîdü΄ddîn Belhî Enverî΄ye divane Hüseyin isimli bir meczupla bir desti iyibir pekmez gönderir vebunu götür diye eline bir mektup verir. Meczup lakayt bir șekilde giderken destiyi bir tașa dokundurur ve kırar. Enverî΄ye destinin boğazıyla kulpunu mektupla birlikte teslim eder. Enverî mektubu okuyunca meczuptan pekmezi sorar, o da destinin kulpunu onaverir,yapekmezneoldudeyincebirküçüktașelimdenaldıdiyecevapverir.Ya butașıniyegetirdindiyesoruncahaberimidoğrulatmakiçingetirdim,der. Nasîhat-men-idîvâneder-tarîkat-iașk Hemânhikâyet-idîvânevüsengusebû΄st Tercüme:Așkyolunda bendivaneyenasihatetmekdivaneHüseyin΄letașve Tercüme: destihikâyesigibidir.Banayapılannasihattıpkıodeliyeverilenöğütgibidir,çünkü herikisideöğüttutmazlar.1/278.. Hil΄at:Farsıstılahındahil΄atveteșrifaynıanlamdakullanılır.1/86.  Hil΄at: Herçihestez-kâmet-inâ-sâz-ıbî-endâm-ımâst V΄erneteșrîf-ituber-bâlâ-yıkeskütâhnîst MollaLârîbubeyithakkındașunlarısöylemiștir:BirgünKuvamuddinHasan Hafız΄a bir hil΄at giydirir, fakat kısa gelir. Meğer Hafız΄ın boyu epeyce uzunmuș. Kıvamuddin latife tarzında “Teșrîf-i mâ kutâhî kerd” söyleyince Hafız bu beyti irticalensöyler. Tercüme: Tercüme: Kusur varsa bizim endamsız ve uygunsuz boyumuzdadır, yoksa senin hil΄atin kimsenin boyuna kısa gelmez, yani senin bağıșın herkes için tamdır, kusurveeksiklikhediyeverilenkișidedir.3/187.. HîleHîle-iHindû:Hintlihilesi.HindûHindemensupdemektir,hemvâvhemyâ iHindû: ile kullanılır; hindû ve hindî șeklinde. Hintliler hain, korkak, misafir öldürücü ve hilebazolurlar.Bundandolayıhîle-iHinduzikredilmiștir. Zülf-idil-düzdeșsabâ-râbendber-gerdennihâd Bâ-hevâ-hâh-ıreh-revhîle-ihindûbi-bîn



377

Tercüme: Tercüme: Cananın gönül çalan zülfü sabanın boynuna zincir vurdu. Yolcu âșığaHindununyaptığıhileyebak.3/137.. Himâ: Himâ: Koru anlamında. Sevgilinin menzili ağyardan korunmuș olduğu için Araplarondanhimailetabirederler.2/407.. Hindû: Hindû: Hind ülkesinde doğan kișiler için kullanılır. Hint ülkesine yerleșmiș fakataslenoralıolmayanlaraHindîderler.Ayrıcademir,kılıcvediğerHintmamulu eșyalariçinhindîderler,hindûdemezler.1/35.. Hod1/176.. od-furûșî:Kendinisatmakdemektir,gururanlamındakullanılır. furûșî: Hod1/87.. Hod-fürûș:Kendinisatan. fürûș: Ber-der-imey-hânereftenkâr-ıyek-rengânbûd Hod-fürûșân-râbi-gûymey-fürûșân-rârâhnîst Tercüme: Tercüme: Meyhane kapısına varmak tek renkli, yani riyasız âșıkların ișidir. Riyakâr hodfurușlara de ki, meyhaneciler mahallesine sizin için yol yok, yani kapalıdır. HodHod-kâm: kâm: Kendi muratlı (bencil) anlamında, hod-rây, hod-pesend gibikötü birsıfatolarakkabuledilir.3/290.. HodHod-kâmî:Hodkendi,kâmisemuratdemek.Hod-kâmîkendigönlümuradı kâmî: demektir.1/9.. Hod1/74.. Hod-rû:Kendibiten,yanikimseninterbiyesiyleolmayan. rû: HokkaHokka-i nûș: nûș: Nuș bal ve tatlı anlamındadır. Hokka-i nuș bal hokkası demektir,maksatağızdır.2/373––374.. Hoș1/147; ;2/365. . Hoș-bâș:İyihallegeçinen,gamvesıkıntısıolmayan. bâș: ; Huceste:Kutluvemübarek. 1/260.. Huceste: HudâHudâ-dâd dâd 2/141 Kazanmayla olmayan, doğuștan olan șeyler hakkında kullanılır. Gevher-ipâk-ituez-midhat-imâmüstaġnî΄st Fikr-imeșșataçibâ-husn-iHudâ-dâdkoned



378

Tercüme: Tercüme: Senin temiz cevherinin bizim övgümüze ihtiyacı yok. Güzelliği Allahvergisiolankimseyemeșșatadüșüncesineyeyarar. Hudây:Eskilerinșiirlerindeefendimanasındakullanılırdı.1/44. . Hudây: HudâHudâ-yı hâlhâl-gerdân: gerdân: Halleri döndüren, yani bazan lütfunu bazan kahrını gösterenAllah.2/295.. Humâm:Boynumutavvakyanihuliyyeliolanherkușahumamderler,fahte, Humâm: kumru,tahtagüvercinivebașkalarıgibi.Cinsisimdir,tekilihumamedir.3/214.. HumHum-ıserıser-girifte:Tazeșırakaynayıpdıșarıdökülmemesiiçinağzıkerpiçleve girifte: balçıklasıvanmıșküp.3/360.. HumHum-șiken:Küpkırıcı.Farsdiyarındaiyiliğiemirvekötülüğüyasaklamaișini șiken: muhtesibleryapardı,bizdebuhizmetisubașılarișler. Küpkıranmuhtesibanlamında kullanılmıștır.3/361.. Hûn. Hûn-pâlâ:Kansüzücü;Ağlamaktankinayedir.2/40. pâlâ: Hunuk:Mübarek;Soğuk. 3/182.. Hunuk: Hûr: Hûr: Huri. Arapça ahverin ve havranın çoğuludur. İranlılar tekil anlamında kullanır ve kendi üslublarına göre elif ve nunla (ân) ekiyle çoğul yaparlar. Nitekim Gülistandașöylegeçer: Hûrân-ıBehiștî-râduzahbuvedAcrâf Ez-dûzahiyânpurskiAcrâfBehișt΄est Tercüme: Cenneteki huriler için Araf cehennem gibidir. Bir de cehennemdekilerdensor,onlaragöreArafcennetintakendisi.1/389––390.. Hurâfat:Gecelerdesöylenenkıssavehikâye.3/315. . Hurâfat: Hurâfe:Azrakabilesindenbirșahsınadı.Kendisicinlerinetkisialtınagirerdi. Hurâfe: O etki altında gördüğü șeyleri etrafa haber verirdi. Araplar da bunu yalanlayıp Hurafe΄nin sözüderlervedeğervermezlerdi.Dahasonraları Araplar teșbihyoluyla gecelerisöylenenefsanelerehurafatdemișlerdir.3/9..(bk.Bâzâr-ıHurâfât) . HurdeHurde-gîr: gîr: Halkın ötesine berisine karıșan ve onlara ta΄n eden kimseler için kullanılır.



379

Bi-reveyzâhiduber-durd-keșânhurdeme-gîr Kine-dâdendcuzîntuhfebe-mârûz-ıelest Tercüme:Yürüeyzahit,içkiiçenlereta΄netme,çünküezelgünübizebundan Tercüme: bașkahediyevermediler.1/124.. Hûrî:Buisminbușekildekullanılmasıİranlılarıntasarruflarındandır.1/195– – Hûrî: 196.. Hûrșîd:Güneș.Tekbașınahûrdașîddegüneșanlamınagelir. 1/119.. Hûrșîd: −

Teșbihyoluylașarapiledoluolankadehkastedilmiștir.

Mâh-ıȘacbânkadehez-destme-nihk΄înhûrșîd Ez-nazartașeb-icîd-iRamazanhâhedșod Tercüme: Tercüme: Șaban ayı kadehi elden bırakma, çünkü kadeh güneși Ramazan bayramı gecesine kadar nazardan gidecek, yani bayram gelinceye kadar ele alınmayacaktır.OhaldefırsatıganimetbilipȘabanayıokadarkadehiçmekgerekki bayramakadarkifayetetsin.2/140.. HûrșîdHûrșîd-i encümencüm-sûz: sûz: Yıldız yakıcı güneș. Güneș doğunca onun ıșıkları yıldızlarıgözegöstermez,yanibinlerceyıldızıortadankaldırır.AșağıdakibeyitteȘah Șucâ΄yıldızyakanyaniyıldızlarıortadankaldırangüneșebenzetilmiștir.ȘahȘucâ΄ın yiğitliğiokadarbüyüktürkibinatlıyavursahepsinifenayaveyokluğagönderir. Zi-șimșîr-izer-efșâneșzaferânrûzbi-drahșîd Kiçunhûrșîd-iencum-sûztenhâber-hezârânzed Tercüme: Șah Șucâ΄ın altın saçan kılıcından zafer o gün göründü ki yıldız yakangüneșgibitekbașınabinatlıyıvurdu.2/267––268.. HûrșîdHûrșîd-ișîrișîr-gîr:Aslanyakalayangüneș. gîr: Ânșâh-ıtund-hamlekihûrșîd-ișîr-gîr Pîșeșbe-rûz-ımacrekekemterġazâlebûd Tercüme:Okeskinhamlelișahkiarslantutucugüneșyaniarslanıtasarrufına Tercüme: alangüneșonunönündeenzayıfbirgeyikyavrusugibidir.Esed(aslan)burcugüneșe mahsusolduğuiçinhurșid-ișîr-gîr(aslanyakalayangüneș)söylemiștir.2/133



380

HurșîdHurșîd-nümâ: nümâ: â: Güneș görücü veya güneș görünüșlü. Mâh-ı hurșîd-numâdan maksatgüzelyüzdür.2––21.. Hûș1/120.. Hûș-yâr:Aklıyarolandemektir.Dahaçokayıkanlamındakullanılır. yâr: Huttâf ve Hümâ Kıssası: Kıssası: Hızlı uçan kırlangıç kușuyla Hüma kușunun hikâyesi. cAdûkimantık-ıHâfıztamackonedder-șicr Hemânhadîs-ihumâyutarîk-ıhuttâfest Tercüme: Șiirde Hafız΄ı taklit eden, yani benim șiirim de lafızda, edada, zariflikvenaziklikteHafız΄ınșiirigibidirdiyendüșmanındurumukırlangıçveHüma kușukıssasında anlatılan durumgibidir.Yanikırlangıç hümaya der kisenyüksekte uçarsan ben de hızlı uçarım, senin bir günde katettiğin menzili ben bir saatte katederim.Hafızderki,șiirikalitesizdüșmanhızlısöyler,çoksöyleramasöyledikleri hepsaçmadır,kimseneokur,neyazar.1/142.. Huzûr: Huzur gaib olmanın zıddıdır, seferin karșıt anlamı olarak da kullanılır,istirahatanlamındadakullanılır.1/10.. Hüdhüd:AlacaibikdidiklerikușdurkiHazret-iSüleyman΄ınpeyklerindendir.  Hüdhüd: 1/220.. HükmHükm-i pâdișâhpâdișâh-engiz: Padișah koparıcı, yani padișahtan saltanatı alan hükümdemektir.2/334.. Hümâ:KıpçakçölüveHindistantarafındaolanbirmübarekkuș.Göründüğü Hümâ: zaman onu görenler gölgesi altına girmek için koșușurlar, çünkü gölgesi kimin üzerinedüșseyapadișahveyayücedevletlibiriolur.2/227.. −

Kıpçakçölü,Hindistan,HıtaveHoten΄deolanbirmübarekkuș.Gölgesi

kimin üzerine düșse ya padișah veya yüce devletli biri olur. Canlısı ele geçmez, sahralarda lâșesini bulurlar. Saf beyaz değil șeker renginde olur. Meselâ saksağan șeker renginde olsa hümay olurdu. Ayakları yoktur. Șam΄da Acem tüccarlarından birindegörmüștüm.1/141––142.. Hümâyun:Mübarekvekutlu;Hümakușu. Hümâyun:



381

Devletez-murġ-ihumâyuntalebusâye-iû Zânkibâ-zaġuzaġanșehper-idevletne-bûd Tercüme: Tercüme: Kavușma devleti istersen bir hümayundan, yani temiz soylu, âlicenapbirindeniste,çünkükargaveçaylaktadevletșehperiolmaz,yanisoysuzve rezilkargadanvefagelmez.2/146.. Hüner3/275 Hüner-perver:Hünerbesleyici,yanihünersahibi. perver: Hüsn:Güzellik;Yüz.2/73. . Hüsn: Hüsn Hüsn-iHudâiHudâ-dâd:Süslemeileolmayan,doğuștanAllahvergisiolangüzellik. dâd: 2/178.. HüsnHüsn-irûzirûz-efzûn:Gündengüneartangüzellik. efzûn: Menezânhusn-irûz-efzûnkiYûsufdâștdânistem Kicıșkez-perde-icismetbirûnâredZelîhâ-râ Tercüme: Tercüme: Ben Yusuf΄un günden güne artan güzelliğinden anladım ki așk Zeliha΄yıiffetvemasumlukperdesindençıkaracaktır.1/37; ;3/26. . ; Hüsrev3/70.. Hüsrev-ihâver:Doğupadișahı;Güneșhakkındakullanılır. ihâver: HüsrevHüsrev-i mâlikmâlik-rikâb: rikâb: Boyunlara sahip olan padișah. Rikâb rakabe kelimesinin çoğuludur, boyunlar demektir, boyunlara malik olmak cüzü zikredip küllükastetmeyoluylasahiplerinemalikolmakanlamındadır.3/228.. ΄Ikd:Kadınlarınboyunlarınataktıklarıgerdanlık. 1/38.. ΄Ikd: ΄Irâk: ΄Irâk:AcemIrak΄ıolanIsfahan.FarstankasıtȘiraz΄dır. 1/162.. âk: cIrâkuFarsgiriftîbe-șicr-ihoșHâfız Bi-y-âkinevbet-iBaġdâduvakt-iTebrîzest Tercüme:EyHafız,IrakveFars΄ıgüzelșiirinleteshirettin,gel,șimdiBağdad Tercüme: veTebriz΄ifetihzamanıdır. −

Musikiilmindedörtusulunikincisi.1/310..

−

Sözlükanlamıçukurdur.HattahalkBağdatçukurudiyesöyler.3/293..



382

Irâk u Hicâz: Hicâz: Așağıdaki beyitte îham yoluyla zikredilmiștir. Irakdan kasıt Acem Irakıdır ki Isfahan ve civarıdır. Hicaztan kasıt Mekke ve civarıdır. Musıki makamlaındaIrakdörtusulünikincisidir,Hicazmayevebuselikavazıdır.2/322.. ΄Itr2/430.. ΄Itr-gerdân:Güzelkokugezdiricianlamındadır. gerdân: ΄Itr΄Itr-sây:Itrezicianlamında.Çünkümiskanbervelahlahagibibazııtrıezince sây: daha ziyade koku verdiği için bunların sonuna ezen anlamına gelen “-sâ” hâl kökü getirilerekkullanılır.3/150.. −

Ziyadekokuvermekten kinayedir. Çünkümisk, anber,lahlaha vediğer

kokularezilincedahaziyadekokuverirler.3/237.. İbrâm:Sözlükanlamıbirșeyisağlamyapmak.Teklifanlamındadakullanılır. İbrâm:  1/90.. İçki zamanı: Haririnin Makamatının yirmidördüncü makamesinde söylenildiği gibi bahar mevsiminde, bulutların yüksekte ve beyaz renkli olduğu ve yağmur ihtimalinin olmadığı bulutlu bir günde içki içmek muteber kabul edilir. Hafız΄ın beyitte “sâye-i ebr-i bahâr” diye söylemesi bu manayı hissetiriyor, leb-i cûy denilmesideayrıcabuanlamıkuvvetlendiriyor. Sâkiyâsâye-iebrestubaharuleb-icûy Menne-gûyemçikonerehl-idilîhodtubi-gûy Tercüme: Tercüme: Ey saki, bulut gölgesi var, üstelik bahar günü ve ırmak kenarındayız.Bensananeyapacağınısöylemem,șayetgönülehliisenneyapacağını kendinsöyle.Yanibadeiçmeninzamanıolduğunusensöyleartık.3/301.. İdarecilerle sohbet: sohbet: Kalbi karartır ve kalp katılığına sebep olur, bundan dolayıenuzungeceninkaranlığınabenzetilmiștir. Sohbet-ihukkâmzulmet-ișeb-iyeldâ΄st Nûrzi-hûrșîdhâhbûkiber-âyed Tercüme: Hâkimlerin sohbeti șeb-i yelda karanlığıdır, yani bunlarla sohbet etmek kalbi karartır, çünkü sözlerinde sitem ve zulmet eksik olmaz. O halde ıșığı güneșteniste,umulurkihâsılolur.Sevinçvesafanınıșığınıgüneșgibicanandaniste, umulur ki doğar. Yani avam özellikli rakiplerle arkadașlık eyleme, çünkü kalbi



383

katılaștırır,belkigüneșgibinuranîolancananlasohbeteylekikalbinnurla dolsun. 2/8––9.. İkiâleminsırrınıhattİkiâleminsırrınıhatt-ısâkîdenokumak: ısâkîdenokumak: Herankirâz-ıdûcâlemzi-hatt-ısâkîhâned Rumûz-ıcâm-ıCemez-nakș-ıhâk-irehdânist Tercüme: İki âlemin sırrını sakinin yüzündeki hattan okuyan kimse Cem΄in kadehininesrarınıyollardaolușannakıșveizlerdenanlar,yaniyollardakinakıșlarne kadaritibarsızvedeğersiziseCem΄inkadehininsırlarıdaonunkatındadeğersizdir. YaniikiâleminsırrınıbilenCem΄inkadehinedeğervermez. Beyitte geçen hatt-ı sakiden maksat sakinin yanağında veya yüzünde olan hattır. Kur΄ân΄ın hulasası olan Fatiha suresini tevil ehli insanın yüzünden istihrac eder.Fatihaikiâleminsırrınıiçerir,çünküFatiha΄nınmufassalșekliolanKur΄âniki âleminsırlarınıkendisindetoplamıștır.Ohaldehatt-ısakidenmaksatyüzündekihatt olduğuiçinvevech(yüz)Fatihayıgösterdiğindenoradanbusureyiokuyanelbetteiki âleminsırlarındanhaberdarolur.1/179 İki harf: Bir sözün lafzı az, anlamı çok olursa lafzı az olduğundan dolayı ondanikiharfdiyetabiredilir.1/28..(bk.Birveyaikiharf) . İlimvetakvâyagüvenmek:Birperdevekâfirlikolarakkabuledilir.  İlimvetakvâyagüvenmek: Tekyeber-takvavudânișder-tarîkatkâfirî΄st Râh-revgersadhunerdâredtevekkülbayedeș Tercüme:Așkyolundailimvetakvayagüvenmekkâfirliktir.Așkyolcusunun Tercüme: yüz hüneri olsa da ona gereken șey tevekkül etmektir. Yani canana kavușma hususunda yalvarma ve yakarma gerekir, ilim ve takvaya güvenme bir perdedir. 2/350.. İlletİllet-iġâyî: i ġâyî:Birșeyingayesianlamındakullanılanbirterim.Sûdîbuterimive ġâyî: bununla beraber kullanılan diğer terimleri açıklamak için șu örneği söyler: Padișahlarınoturduğutahtınillet-imaddisitahtaveağaçlar,illet-ifâ΄ilîsineccaryani dülger,illet-isûrîsitahtıntamamolduktansonraolanșekli,illet-iġâyîsipadișahların üzerindeoturmasıdır.3/396..



384

İlmİlm-i mûsîkî: mûsîkî: Bununla ilgili terimlerin toplu olarak geçtiği beytin șerhinde Sûdîșunlarısöyler: Înmutribez-kucâ΄stkisâz-ıcIrâksâht V΄âhengbâz-geștzi-râh-ıHicâzkerd Tercüme:Buüstadvemahirmutribhangiyerdendirki Iraknağmesinedüzen Tercüme: verdi ve bazgeșt ahengini Hicaz nağmesinden eyledi. Yani Hicaz Irakın fer΄i olduğunubildiveonabazgeșteyledivebașkanağmeyeintikaletti. Burada mutrib saz karinesiyle sazende demektir. Irak ilm-i nağmeden dört usulün ikinci aslıdır. Aheng de iki manadadır; Biri kastetmek, diğeri ise saz çalıp șarkısöyleyenlerinnağmeveahengianlamındadır.Bâz-geștdeikianlamdadır;Biri dönmek, diğeri bir nağmeden diğer nağmeye geçmek anlamındadır. Șu beyit Bâzgeștinbuanlamınıgösterir: Beyit: Beyit: Sûy-ıHicâzkonâheng-ibâz-geștîkon Kigûșhâ-yıcAcem-iÂzerîmakâm-ıtunîst Tercüme:Hicazadoğruyönelvetekrardönveyabașkanağmeyegeç,çünkü Tercüme: AzerîAcemlerinkulağıseninmakamındeğildir. Baz-geștin bu anlamda olmasına beyitte geçen “zi-râh-ı Hicâz” ifadesi karînedirVeHicâzdaîhâmyoluylakullanılmıștır.Hembirbeldeninismidir,hemde Irak΄ınșubeleri(fer΄)olanMâyeveBûseliknağmesindençıkanbirâvâzeninismidir. Usûl-i Erba΄a dedikleri dört asıl șunlardır: Rast, Irak, Zîr-efkend, Isfahan. Rast iki șubeyeayrılır.BunlarZengûleveUșak΄tır.Irakdaikișubeyeayrılır;MâyeveBûselik. Zîr-efkend de iki kısma ayrılır; Büzürg ve Rehâvî. Isfahan ise Hüseynî ve Nevâ olarak ikiye ayrılır. Bûselik âvâzesi Hicaz΄dır. Âvâze birkaç nağmeden ortaya çıkar. Yani iki șubeden (fer΄) bir âvâze doğar. NitekimHicaz âvâzesi MâyeveBûselik΄ten ortayaçıkmıștır.1/310-311;127a-127b.122  122

 Matbu metindeki kopukluklar kısman Yazma nüshayla, kısmen Kantemiroğlu΄nun Kitâbu ΄İlmi΄l-

Musikî΄alâVechi΄l-Hurufâtisimlikitabınabakılarakdüzeltildi.



385

İlmİlm-inazar:Kıyafetilmi. inazar: Ez-bütânântaleberhusn-șinâsîeydil K΄înkesîgoftkidercilm-inazarbînâbûd Tercüme: Ey gönül, eğer güzellikten anlarsan sevgililerden ân iste. Çünkü kıyafet ilminde mahir birisi bunu söyledi. Yani mahbubdan kasıt ândır, endam değildir.NitekimNecâtîbuhusustașöylesöyler: Dilberdemurâdânolurendâmdegildir. Keyfiyyetolurmeydeġarazcâmdegildir.2/42.. −

Cedel ilmi diye adlandırılan ve tartıșmalı konulardan bahseden ilim.

Aynızamandabasiretanlamındakullanılmasıdamümkündür.3/385.. İmâret: İmâret: İmar etmek. Tamir kelimesinin imar etmek anlamında kullanılması galattır, çünkü tamir çok ömür vermek anlamındadır, ömür vermek Allah΄a aittir, bașkalarıiçinkullanılamaz.1/170; ;2/23. . ; İnâyet: İnâyet: Aslında zahmet ve müptela olmak demektir, fakat nazar ve iltifat anlamındakullanılır.2/83.. İnfi΄ . İnfi΄âl:Utanma.2/352. âl: İnsâf1/50.. İnsâf-ısitem:Zalimdenettiğizulmünhayfınıalmak. ısitem: İnsân: İnsân: Hem insan, hem gözbebeği anlamındadır. Farslılar merdüm kelimesinebuikianlamıverdiklerigibiAraplardainsankelimesiniaynıșekildeiki anlamdakullanırlar.1/354 İntisâf:Zaliminyaptığızulmüncezasınıvermek. 3/34.. İntisâf: İntizâr:Bakmak;Halkbukelimeyikatlanmakanlamındakullanır. 1/89.. İntizâr: İrem: 1/156.. İrem:Cennetbahçelerininbirisininismi. m: İsmİsm-ia΄zam:ArapçaAllahlafzıveherdildeAllah΄ınzatınınismi. ia΄zam: İsm-iaczambi-konedkâr-ıhodeydilhoșbâș Kibe-telbîsuhiyeldîvSüleymânne-șeved



386

Tercüme: Tercüme: Ey gönül! Sen rahat ve huzurlu ol, İsm-i azam kendi ișini ișler. ÇünkühileveentrikailedivSüleymanolamaz.ÇünküSüleyman΄ınmührünüdivhile ile alsa da Süleyman΄ın yaptığı iși yapamaz, çünkü onda İsm-i azam bulunmamaktadır.2/89.. ΄İșve: İșve: Hem ΄ișve hem ΄așve șeklinde okunabilir. Lami΄î Çelebi manzumesinde ișvegönülaldatmak,cilvesalınmaktırdiyesöyler.Farslılarișveyidahaçoknazveșive anlamındakullanır.1/156; ;1/191. . ; ΄İyâr: İyâr: Bir șeyin ağırlığını, sağlam veya bozuk olduğunu bilmeye ve altın ve gümüșü mihenge vurmaya denir, dolayısıyla inceleme ve araștırma anlamında kullanılır.2/128.. −

Bir șeyin ağır veya hafif olușunu bilmek. Türkçe dara diye tabir edilir.

1/88.. ΄İzâr: İzâr: Sözlükte sakal biten yer, șairler daha çok yanak anlamında kullanır. 1/44.. –Bazılarınagörebukelimesakalilekulakarasıanlamındakullanılır.3/163.. Kabâ:Öntarafıaçıkolankaftan. Kabâ: Hâfızsürûd-ımeclîs-imâzikr-ihayr-itu΄st Taccîlkonkiesbukabâmî-firistemet Tercüme:EyHafız,meclisimizinșarkısısenihayırlaanmaktır,çabukol,sana Tercüme: atvekaftangönderiyorum. Bu beyitte kabâ yağmurluk anlamında kullanılmıș olabilir. Çünkü ekâbir değerli bir kimseyi meclisine çağırsa atla birlikte, özellikle yağmurlu günlerde bir yağmurlukgönderir.1/223.. Kabâ yırtmak: yırtmak: Kaba kerd (kaba yapmak) Fars ıstılahında yırtmak anlamındadır. Çünkü kabâ ferace gibi önü açık kaftana denir. Gömleğin veya önü kapalı(düğmesiz)gömleğintaașağıyakadarönününyırtsalarferaceșeklinialır.Bu sebepten pirâhen ve câmeye kabâ derler. Daha sonra bu ifade yırtmak anlamında kullanılmıștır.Buradacâme-icankabâkerd(canelbisesiniyırtmak) denilmesinden maksatölmektir.



387

Serv-ibâlâ-yımenânlahzakiâyedbe-semac Çimahalcâme-icân-râkikabâne-tvân-kerd Tercüme:Serviboylumsema΄abașladığızamancanelbisesininnedeğerivar Tercüme: kiyırtılmasın.Yanionunsemaınıgörenincanınıvermesigerekir.1/328.. −

KabakerdenFarsıstılahındayırtmakanlamındadır.

Pirâhenîkiâyedez-ubûy-ıYûsufem Tersembirâderân-ıġayûreșkabâkonend Tercüme: Bir gömlek ki ondan bana Yusuf΄un kokusu gelir, korkarım ki kıskançkardeșlerionuyırtarlar.1/351.. Kabâle:Kadılardançıkantemessük,hüccetvesicilgibișeyler. 2/273.. Kabâle: Kabâyıdöndürmek: Kabâyıdöndürmek:Elbisevekülahılevendanebiredaylagiymek. Yaġmâ-yıcakludîn-râbîrûnhırâmser-mest Ber-serkülâhbi-șkenderber-kabâbi-gerdân “Der ber-kabâ bi-gerdân” kabanı döndür demekdir. Acem ve Tatar levendleri feracesinin bir düğmesini ilikler ve yenlerini giymeyip bir mikdar feracesiniönünegetirirvesağeliferâcenin dıșındakalır.“Kabâ bi-gerdân”demek, “bușekildekabanıgiy”demektir.Yanikülahvekabanılevendanegiy,manasınadır. Tercüme: Tercüme: Âșıkların aklı ve dinini yağmalamak için dıșarda sarhoșça salın, külahınıkıvırveferacenilevendanedöndür,yanigiy.3/148. Kabes:Yananodunparçasındaolanateșșulesinedenir.3/344. . Kabes: Ka΄bu΄l3/397 Ka΄bu΄l-ġazâl:Șekerpeynir. ġazâl: KadehKadeh-sâz: sâz: Kadeh düzücü anlamındadır. Nergisle beraber kullanılırsa nergisinaçılıpkadehșeklinialmasıanlamıkastedilir. Çunġonca-igülkırâbe-perdâzșeved Nergisbe-hevâ-yımeykadeh-sâzșeved Beyitte geçen kırâbe-perdâz bileșik sıfattır, kırabe boșaltıcı anlamında, yani gülüngonca șeklindençıkıpaçılmıșgülșeklinegirmesi.Kırabekabakulakdedikleri



388

büyük destidir, sürahiye de derler. Kadeh-sâz bileșik sıfattır, kadeh düzücü anlamında,yaninergisinaçılıpkadehșeklinialmasıdemektir. Tercüme:Gülgoncasıkırabe-perdazyaniaçılmıșgüloluncanergisdeșarap Tercüme: arzusuylakadehdüzücüolur,yaniaçılıpkadehșeklinialır.3/406.. Kadem: Kadem: Sözlükte ayak tabanı. İranlılar ayak anlamında kullanır. Bazen bir ișteileriolmakanlamındakullanılır. Neherdırahttahammulkonedcefâ-yıhazân Ġulâm-ıhimmet-iservemkiînkademdâred Tercüme: Tercüme: Her ağaç sonbaharın cefasına tahammül edemez, servinin himmetinekulolayımkionunbuhusustaayağıvar,yaniiyibiradıvar. Kademinsözlükanlamıayaktabanıdır.Bazanzikr-icüzirade-ikülkabilinden adım anlamında kullanılmıștır. Bazan iyi bir iște ileri olmak anlamınagelir, meselâ kadem-isıdkderler,yanibuiștegüzeleserlerivardemektir.Nitekimgüçanlamında yed-i tula (uzun el) kullanılır. Farslılar kadem kelimesinin bașına olumsuzluk edatı getirerek bu kelimeyi riyakâr ve yalancı anlamında kullanır. Mevlânâ Câmî, Subhatü΄l-EbrârdaNaat-ıResûldeșöylesöyler: Minberez-bî-kademânhâlîsâz Tercüme:Minbeririyakârveyalancılardanboșalt. Tercüme: −

Bî-kadembazandadevletsizvesaadetsizanlamındakullanılır.1/384

Kâf:Aslındaherhangibirdağanlamındadır.Dahasonradünyayıihataeden Kâf: dağınözelbiradıolarakkullanılmıștır.Așağıdakibeyittebuanlamdadır. Bi-burzi-halkuzi-cAnkâkıyâs-ıkârbi-gîr Kisıyt-ıkûșe-nișînânzi-KâftâKâf΄est Tercüme:İnsanlardanirtibatınıkesvemaslahatıAnka΄danöğren.Bakgörki Tercüme: birköședeoturanlarınșöhretiKaftanKafakadaruzamıștır,yanișöhretibütünâlemi kaplamıștır.1/137.. Kâfer:İranlılar“fe”harfiniüstünokur.NitekimHatimvearızkelimelerinide Kâfer: Hatemvearezșeklindetelaffuzederler.Așağıdakibeyittekâfirörtmekanlamındaki



389

kefr kökünden türemișbir kelimedir. İnkâr etmek bunun gerektirdiği bir anlamdır, küfrkökündendeğildir. cÂrifî-râkiçunînbâde-ișeb-gîrdehend Kâfer-icașkbuvedgerne-buvedbâde-perest Tercüme: Cananın getirdiği gece șarabı kendisine verildiğinde bir arif șayet onuiçmezseașkıinkâretmișolur,yaniâșıkolamaz.1/124.. Kâfile: Sözlükte seferden dönme anlamına gelen kufûl masdarından gelir, aslındataife-ikafileșeklindetamlamaolarakkullanılmasıgerekir.Fakatbutamlama çokçakullanılmasındanötürükısaltılmıșvetaifekelimesiterkedilereksadecekafile kelimesikullanılmıștır.Terimolarakseferegitsinveyagitmesin,askerolmasıșartıyla misafirtopluluğuanlamındakullanılır.1/221.. Kâfer3/167.. Kâfer-dil:Merhametsizveșefkatsiz. dil: KâferKâfer-i΄așk: i΄așk:Așkınıgizleyen. șk: Hâfızegersecde-itukerdme-koncayb Kâfer-icıșkeysanemgünâhne-dâred Kâfer-i cıșk ibaresini çokça kullanırlar. Bu beyitteki kâfir kelimesi bir șeyi örtmek ve gizlemek anlamındaki küfr kökünden gelir, gizleyen anlamındadır. Ekinciye kâfir denilmesi tohumu toprakla örtüp gizlediği içindir. Așk kâfiri sevgilisine olan așkını ve sevgisini gizleyen anlamındadır. Onun için günahı olmaz demiștir.Çünkü“Așkınıgizleyipölenșehittir”anlamındakihadismeșhurdur. Tercüme: Ey canan! Șayet Hafız sana secde ettiyse onu ayıplama, çünkü așkınıgizleyeningünahıolmaz,çünküașkınıgizleyipölenșehitolur.2/38––39.. Kâfiye3/254.. Kâfiye-senc:Kafiyetartıcı,yanikafiyelinağmelereden. senc: Kâğedîn câme: câme: Șikâyetçilerin giydiği kâğıttan kaftan. Kızılbașlardan önce Farsülkesindeșöylebirkuraluygulanırdı:Birkimseherhangibirisinișikâyetetmek istersekâğıttanbirkaftanyapıpgiyervememleketinhâkimininkarșısındabukaftanı yakardı.Rumülkesindeiseșikâyetçibașındahasıryakar.1/332..



390

Kâhel:İranlılarbukelimeyibirișteçabukolmayan,gevșekadamanlamında Kâhel: kullanır. Kâhel-rev bileșik sıfatır, tenbelce yürüyen anlamında. 3/280.. (bk. Bâd-ı sabâ) Kâkül3/208.. Kâkül-iTürkâne:Türklerinkâkülügibibüklümbüklümolankâkül. iTürkâne: Kalb:Padișahvekomutanlarınbulunduğuyer,yaniordununmerkezi. 3/137.. Kalb: Kalbgâh:Askerlerinsavașmeydanındabulunduğuyerinmerkezi.Padișahlar Kalbgâh: veserdarlarbumerkezdebulunurlar.3/376.. KalbKalb-i siyâh: siyâh: İki anlamda kullanılır; Biri, kalp yani geçersiz sahte altın ve akçe.İkincisi,mürșidinbakıșıilecilalanmayansiyahkalp.1/106.. Kallâb:Kalpazan. 1/139.. Kallâb: Kallâș:Meyhaneehli. 2/245.. Kallâș: −

Müflis,laubalivepervasızgezenkimse.3/371..

Kâm:Murat;Dimağ. 1/112.. Kâm: Kâm1/194.. Kâm-rân:Muratsürücü,yanimuradınakavușmuș. rân: Kâm2/150.. Kâm-revâ:Muradalayıkvemuradıhâsılolan. revâ: Kand1/371.. Kand-âmîhtebââmîhtebâ-gül:Rumdagül-bâ-șekerdenilengülbeșekertatlısı. gül: Kand2/227.. Kand-perest: perest:Șekeretapan;Sinekanlamındakullanılır. est: Kârubâr:Bubileșikkelimeișgüçanlamındakullanılır. 1/164.. Kârubâr: Kâr. Kâr-ger:Müessirveetkiliolan.2/63. ger: KârKâr-hâne: hâne: Sözlük anlamı iș evi. Daha sonra dülger, terzi ve diğer sanat erbabınınçalıștığıbelirliyerleriçinkullanılmıștır.1/73.. Kâristân:Kârhane  gibiçokișișlenenyerederler.Nigaristanvenigarhanede Kâristân: çokçanakıșyapılanyeredenir.1/274.. Kâr3/119.. Kâr-sâz:İșdüzücüyanimaslahatbitirici. sâz: Kâr1/184.. Kâr-üftâde:Bașınaișdüșmüștecrübelikiși. üftâde:



391

Kasaret: asaret: Bez çırpıcıların bezi tokmakla çırpması; dolayısıyla yıkayıp temizlemekanlamındakullanılır.1/302.. Kasb:Birtürülüinceketendenyapılanelbise.Kasbșerbdenbașkadır.3/189. . Kasb: (bk.Șerb) Kâse Kâse-gerdân:Kâsedöndüren.Bubileșiksıfatșarapiçenanlamındakullanılır. gerdân: 2/330.. Kâse. Kâse-ierġuvân: ierġuvân:Kırmızılâle.2/275. ġuvân: Kâse2/275.. Kâse-inesrîn:Aklale. inesrîn: Kâsıd:Haber,selamvemektupiletenpeyk. 2/141.. Kâsıd: KasrȘahȘucâ΄ınBehiștadlıbahçesindesarıylaörtülübirköșk. Kasr-ızerd3/455 ızerd KatreKatre-i siyâhî: siyâhî: Siyah mürekkep damlası. Siyahîden kasıt kara mürekkepdir, çünküonlarkaramürekkebesiyahîderler.3/231.. Kavl:Terennümatsıznağme,bunusöyleyenekavvaldenir. 1/368.. Kavl: Kayser:Rumpâdișâhlarınıngeneladı. 3/315.. Kayser: Kazâ:Hüküm,sanatvekudretmanasındakullanılır. 1/28.. Kazâ: −

Allah΄ınhükmü.2/167..

Keffü΄ Keffü΄l-hadîb:Biryıldızadı.Burcununderecelerindenbirisinegeldiğivakitte hadîb: yapılandualarlatifedeolsaAllah΄ınemriylekabuledilir.2/86.. KehKeh-keșân:Türkçedesamanuğrısıvehacılaryoludiyeadlandırılanvedikkatli keșân: bakmaklagörülebilengöktekiyıldızlartopluluğundanbiri.2/281.. Kem: Eksik. İranlılar bazan kem ve kemter sözlerini bütünüyle terk etmek anlamında kullanırlar. Meselâ kem gû ve kem cû hiç söyleme ve hiç isteme anlamındakullanılır.1/37 Kemân: Kemân: Kemânın iki taraftaki uçlarına gûș denir. Bazan yayın bașları atılır, doğrulmasıiçinbirmiktarburuverirler.Bazıkașlarınucudasaçlaradoğruburulmuș olur. Așağıdaki beyitte kașlar kemana teșbih edilerek iki ebrunun uçlarına gûș



392

denilmiștir. Dolayısıyla kulağı çekilmiș anlamındaki gûș-keșîde ile kulağı burulduğundandolayısözdinlemeyenkulakkastedilmektedir. Pîș-ikemân-ıebrûyeșlâbehemî-konemvelî Gûș-keșîdeestez-ângûșbe-menne-mî-koned Tercüme: Tercüme:Cânânınkașınınyayıönündeçokyalvarıpyakardımamanefayda, çünkü onun kașının kemanı çekilip burulmuștur, ondan dolayı sözümü tutup dinlemez.2/98.. KemKem-âzârî: âzârî: Azarda bulunmamak. Kem böyle yerlerde hiç olmamak anlamındadır.Kem-azarîazarsızlıkdemektir.1/165––166.. Kemer: Kemer: Sözlükte kușak ve bel anlamındadır. Burada padișahlara mahsus murassakușakkastedilmektedir.BukușağıeskizamandaAcemsultanlarıkușanırdı, ama bu zamanda terkedilmiștir, çünkü insanlar artık zarafet ve inceliğe daha çok önemvermeyebașlamıștır.1/366.. −

Sözlükte kușak demektir, bazan kemer yeri olan bel anlamında

kullanılır.2/84.. KemerKemer-iKeyhusrev:KeyhüsrevKeykâvusgibitahtvekemersahibibüyükbir iKeyhusrev: padișahtır.Kemer-iKeyhusrevdediklerikușakdünyanınyarısınınharacınadeğerbir kușaktı.3/171.. Kenef:Sığınacakyer.1/107 Kenef: Kerdâr: Kerdâr: İși ortaya çıkaran anlamındaki bu bileșik sıfat daha sonra iș anlamındakullanılmıștır.2/402; ;3/56; ;3/164. . ; ; KerdKerd-gâr: gâr: Sözlük anlamı ișçi demektir, daha sonra Fâil-i mutlak olan Tanrı anlamındakullanılmıștır.3/455––456 Ke΄s:İçindeșarabolankadeh.3/295. . Ke΄s: Keș:Neșelivegüzelanlamındadır.İranlılarbukelimeyikeșșeklindetelaffuz Keș: ederler, Nimetullah da bu görüșü destekler ve kelimenin bir sürü anlamını verir. 1/369..



393

−

Acemlerin bazısı keș, bazısı da geș șeklinde telaffuz eder. Kimisi nazlı,

kimisigüzelanlamındadırdiyesöyler.2/151.. Keșf: Keșf: Bu kelime îham yoluyla zikredilir. Zira hem Keșșaf tefsirine hașiyesi olarakyazılanKeșfhemdesözlükanlamıolanaçmaanlamındakullanılabilir.Ama bağlamaedatı(vâv)ileKeșfuKeșșafșeklindekullanıldığındaKeșșaftefsirinehașiye olarakyazılanözelbireseradıolarakanlamlandırılır. Bi-hâhdefter-ieșcârurâh-ısahrâgîr Çivakt-imedresevubahs-ikeșf-iKeșșâf΄est Tercüme:Mademkibaharvaktidir,birgazeldivanıelinealvesahravebostan Tercüme: yolunutut,çünkümedresevaktiveKeșșafokumazamanıdeğildir.1/137.. Keșîde(göziçin):Enîs-i΄ Ușșâk΄dașöylegeçer:KeșideTatargözüdürkigözün Keșîde(göziçin): darlığındansankikapaklarıbirbirinebitișiktir,tıpkıKûfîyazısındakikefharfigibidir, bukefekâf-ımusattahderler.Nitekimbazınazlıdilberlergözünüsüzesüzebakarlar, sankigözlerindebirfüturvardır. Lafzîfasîhușîrînkaddîbülenduçâpük Rûyîlatîfudil-keșçeșmîhoș-keșîde Tercüme:Osevgilininsözüfasihveșirin,boyuyüksekveçapük,yüzülatifve Tercüme: gönülçekicivegözügüzelsüzmedir.3/189.. Keștî:Kayık,gemi;Așağıdakibeyittekadehanlamındakullanılmıștır.  Keștî: Bi-y-âvukești-imâder-șat-ıșarâbendâz Gırîvuvelveleder-cân-ıșeyhușâbendâz Tercüme:Gelvebizimkayıkgibikadehimizișarapırmağınaat.Bütünyașlıve Tercüme: gençlerin gönlüne feryat ve velvele sal. Yani yașlılar ve gençler görüp gönüllerine hasretateșidüșsünveferyadufiganeylesin.2/334.. Keștî3/271.. Keștî-ibâde:Șarapkadehi. ibâde: Keștî3/192.. Keștî-imey:Kadeh. imey:



394

KeștîKeștî-i Nûh: Nûh: Nuhun gemisi. Așağıdaki beyitte perme șeklinde olan kadeh kastedilmiștir. Rum abdallarının yaptığı gibi kimisi onu gümüșten, kimi bakırdan, kimideağaçtanyapar. Hâfızez-destme-dihsohbet-iînkeștî-iNûh V΄ernetûfân-ıhâvadisbi-beredbünyâdet Tercüme: Tercüme: Ey Hafız! Bu Nuh΄un gemisinin arkadașlığını, yani kadehle birlikteliği elden bırakma, yani içki içenlerin arkadașlığını terketme, aksi takdirde hadiselerbirtufangibivarlığınıntemeliniyıkar.Yaniiçkisohbetindenayrılma,yoksa üzüntüvesıkıntılarvezamanınbelalarıvarlığınıntemeliniyıkarlar.1/209.. Kevkebe:Azametvehașmet.1/366. . Kevkebe: Kırâbe:Sürahi;Ağzıdar,boğazıkısavekarnıyassıbardak. Kırâbe: Dercahd-ipâdișâh-ıhatâ-bahș-ıcürm-pûș Hâfızkırâbe-keșșodumüftîpiyâle-nûș Tercüme: Günahları örten, hataları bağıșlayan padișah zamanında Hafız kırabeilemüftüisepiyaleileșarapiçmeyebașladı.MaksatȘahȘucâ΄ıniçkiyasağını kaldırmasıylaiçkiiçenleremüdaheleninolmadığınıbeyanetmektir.2/356.. Kırâbe3/243.. Kırâbe-perdâz:Kırabeboșaltıcı,yanisürahidolusușarapiçen. perdâz: −

Kırabe boșaltıcı. Gülün kırabe-perdâz olması gonca șeklinden çıkıp

açılmıșgülolmasıdır.Kırabekabakulakdedikleribüyükdestidir,sürahiyededenilir. Çünġonca-igülkırâbe-perdâzșeved Nergisbe-hevâ-yımeykadeh-sâzșeved Kadeh-sâzbileșiksıfattır,kadehdüzücüanlamında,yaninergisinaçılıpkadeh șeklinialmasıdemektir. Tercüme:Gülgoncasıkırabe-perdazyaniaçılmıșgüloluncanergisdeșarap Tercüme: arzusuylakadehdüzücüolur,yaniaçılıpkadehșeklinialır.3/406 Kırân:AyınCevzaburcundaolmasıvesa΄dilebirlikteolması.Müneccimlere Kırân: göre gerdek saatinin mübarek olması için ayın Cevza burcunda olması ve sa΄d ile kıraneylemesi(birlikteolması)gerekir.



395

Goftemkihâcekeybe-ser-ihaclemî-reved GoftânzamânkiMüșterîvüMehkırânkonend Tercüme:Sevgiliye dedimkiHaceKıvamuddinnezamangerdeğevarır.Dedi Tercüme: ki Müșteri ve Meh kıran ettikleri zaman. Müșteri demekle vezirden, meh demekle evleneceğikadındankinayeedilmiștir.1/358.. Kilk: Kilk: Aslında kamıș oka derler, burada kalem manasınadır. Rum diyarında olanlargilkșeklindetelaffuzederler. Hâfızçiturfeșâh-ınebâtîstkilk-itu K΄eșmeyvedil-pezîrterez-șehdușeker΄est Tercüme: Tercüme: Ey Hafız! Senin kalemin ne acayip bir bitki dalıdır kigönül onun meyvesinibalveșekerdendahagüzelkabuleder. −

Bir bitki dalı. Hem șeker kamıșı, hem de kaleme istiare edilen bir

bitkinindalıolmasımümkündür.1/105.. Kille:Sözlükteperdeanlamındadır,hevdecvemahfelereörtülenkaraalacalı Kille: kırmızıkilimlerkastedilmektedir.3/459––460.. Kimyâ:Bakır, demirvediğermadenleribazıhilelerilealtıngibigöstermek. Kimyâ: Busebeptendolayıbufennehile,bununlauğrașanlaraashab-ıhilederlerdi.Builim Ankagibiadıvarkendiyokbirșeydir. Hengâm-ıteng-destîder-cayșkûșumestî K΄înkîmyâ-yıhestîKârûnkonedgedâ-râ Tercüme: Tercüme: El darlığı zamanında içki içmeye çalıș, çünkü bu varlık kimyası yoksulu Karun yapar. Yani sarhoș olan ne kadar da yoksul olsa kendini âlem padișahısanır. Kimyâgerbe-ġussamurdevurenc Eblehender-harâbeyâftegenc Tercüme:Kimyacısıkıntıvezahmetiçerisinde ölmüș,aptal isebir harabede Tercüme: hazinebulmuș.1/29..



396

KimyâKimyâ-yısa΄ yısa΄âdet:Mutlulukkimyası,mutluluğusağlayananaunsur.Așağıdaki âdet: beyittekötükișilerdenuzakdurmakmutluğuntemeliolarakkabuledilmektedir. Bi-y-âmuzemetkîmyâ-yısacâdet Zi-hem-sohbet-ibedcudâyîcudâyî Tercüme:Sanamutlulukkimyasınıöğreteyimmi?Kötülerinarkadașlığından Tercüme: uzakdur,uzak.3/309.. Kișilikcevherinigöstermek:Soyvesopunudeğilmeziyetlerinigöstermek.  Kișilikcevherinigöstermek: Tâc-ıșâhîtalebîcevher-izâtîbi-numây V΄erhodez-cevher-iCemșîduFerîdûnbâșî Tercüme:Șayetpadișahlıkyanidevletvesaadettacıistersenkendimeziyetve Tercüme: hünerlerini göster de ister Cemșid ve Feridunun oğlu ol, ister olma. Yani soyunu değilbilginivekazandıklarınıgöster.3/206.. Kișt:Bukelimehemisimhemdefiilolarakkullanılır.İsimoluncahemekin Kișt: hemdetarlamanasınagelir.1/166––167.. −

Șahıhareketettirmekiçinsöylenilensöz.1/84––85..

Kuds:Șehitlerinruhlarıvemeleklerinbulunduğumakam. 3/63.. Kuds: Kudsiyân:Melaikevemukarrebruhlar. 1/353.. Kudsiyân: Kuhlü΄l 1/89.. Kuhlü΄l΄l΄l-cevâhir: cevâhir:Birçeșitsürme. ir: Kulakağırlanmak:Sözdinlememek.  Kulakağırlanmak: Gûșvâr-ızerulaclerçigirândâredġûș Devr-ihûbîguzerân΄estnasîhatbi-șnev Bu beyitte girân Arapça vakr denilen kulak ağırlanmak manasınadır, söz ișitmemektenkinayedir. Tercüme: Tercüme: Altın ve la΄l küpesi gerçi kulakta ağırlık yapar, yani sahibini gururlandırıp söz dinlemez yapar, ama güzellik zamanı geçicidir, öğüt dinle. Hafız burada sevgiliye öğütte bulunur ve der ki, güzelliğine güvenme, çünkü geçicidir. 3/172..



397

Kulkul: Sürahi veya ağzı dar bir kaptan su dökülürken çıkan ses. Aynı zamandasöylesöyleanlamındaArapçaikitane“kul”lafzınıîhamyoluylahatırlatır. 1/126.. Kur΄ânokuyandanșeytanınkaçması: Kur΄ânokuyandanșeytanınkaçması: ânokuyandanșeytanınkaçması: Zâhiderrindî-yıHâfızne-konedfehmçișeved Dîvbi-grîzedez-ânkavmkiKurfânhânend Tercüme:ZahidșayetHafız΄ ınrintliğinianlamazsașașılacakbirdurumdeğil. ercüme: Çünkü Kur΄ân okuyan topluluktan șeytan kaçar. Hafız ise Kur΄ân΄la bağlıdır. Bu beyittezahidtarizyoluylașeytanolaraknitelenmiștir.2/158.. Kurban: Kurban: Sözlükte insanı Allah΄a yaklaștıran șey. Bu kelime ile Allah için kesilenkoyunvediğerhayvanlarkastedilir.1/12.. Kurbankanı:Hastaiçinbirkurbankesselerkurbankanındanhastanınalnına Kurbankanı: birbenyapmakadettir. Ber-cebînnakșkonez-hûn-ıdil-imenhâlî Tâbe-dânendkikurbân-ıtukâfir-kîșem Tercüme:Gönlümünkanındanalnınabirbennakșet,takikâfirsıfatlıbirinin Tercüme: yaniseninkurbanınolduğumbilinsin.3/73.. KursKurs-ihur:Kursçörek,hurgüneșdemektir.Güneșçöreğiilegüneșinkütlesi ihur: kastedilmektedir.1/256.. KûsKûs-ı nevnev-devletî: devletî: tî: Fars padișahları bir kimseye rütbe ve mansıb verdikleri zaman padișahın mehterleri o kimsenin evinin damı üzerine çıkarak kûs çalarlardı. Rumdiyarındaisekapıdadavulvesûr-ınâyçalınır.Evlerinüzerindekûsçalınmasıo zamandaevlerinüstüdüzolduğunugösterir.Nev-devletîyenidevleteulașankimseye denir.2/198.. Kûșe. Kûșe-gîr:Köșetutucular,yanievliyavemeșayih.3/114. gîr: −

Birköședeoturmayıtercihedenkanaatvetevekkülsahibikimseleriçin

kullanılır.2/101.. KûșeKûșe-nișîn:Bir nișîn: bucaktaoturan,yaniuzletehli.2/160––161..



398

−

Birköședeoturanlar,yanihalktanilgisinikesendervișler.1/338..

KûșeKûșe-nișînlerin meșhur olması: olması: Halkla irtibatını kesen ve insanların arasına karıșmayan kișilerin șöhreti bütün dünyayı kaplar. Bu duruma örnek olarak Anka kușugösterilir.Çünküodakimseyegörünmez,fakatșöhretialemikaplamıștır. Bi-burzi-halkuzi-cankâkıyâs-ıkârbi-gîr Kisıyt-ıkûșe-nișînânzi-KâftâKâfest Tercüme: İnsanlardan irtibatını kes ve maslahatı Ankadan kıyas eyle ki bir köșede oturanların șöhreti Kaf΄tan Kaf΄a kadar uzamıștır, yani șöhreti bütün âlemi kaplamıștır.1/137.. KûyKûy-ıgirîbân:Yakaoyması. ıgirîbân: 3/420.. Külâh kıvırmak: Külah kıvırmak külahını levendane bir eda ile giymek demektir. Așağıdaki beyitteki kırmak anlamındaki șikesten ve șikenîden fiilleri kıvırmakanlamındakullanılmıștır. Yaġmâ-yıcakludîn-râbîrûnhırâmser-mest Ber-serkülâhbi-șkenderber-kabâbi-gerdân Tercüme: Tercüme: Âșıkların aklı ve dinini yağmalamak için dıșarda sarhoșça salın, külahınıkıvırveferacenilevendanedöndüryanigiy.3/148.. Külâle:Kıvrımkıvrımolanzülfe,gisuyavekâküledenilir.Arapçasımuca΄΄ad, Külâle: Pehlevicesinufûledir.2/271;3/123. −

Yaș iken örülen, kuruduktan sonra açılıp taranan ve zincir șeklini alan

birsaçınadı.BöylesaçaArapçamüca΄΄addirler,Pehlevîcenufûledenilir.2/95.. Kümeyt:Yelesivekuyruğusiyaholankızıldoruat.Șarabadakümeytdenilir.  Kümeyt: 2/387.. Künc: Künc: Hem içerde hem de dıșarda olan bucak anlamındadır. Peygule ise sadeceiçerdeolanbucakanlamındakullanılır.1/134.. L΄evheșe L΄evheșe΄ll șe΄llâh: ΄llâh:Aslılâevhașeke΄llâhșeklindedir,duaolaraksöylenir,Allahsana âh: vahșet vermesin demektir. Araplar bir yer șen olsun diyecekleri zaman böyle dua



399

ederler, yani harap olup oturanları içerisinden gitmesin ki sana vahșet (yalnızlık) gelmesin.Sadl΄evheșe΄llâhdanmurâdyüzkatșenolsundimekdir.2/351.. Lâbe:Yalvarmak;Latifeyedemezelenmeyededenir. 2/69.. Lâbe: LahlahaLahlaha-sây: Lahlaha hoș kokulu bir terkiptir, soğuk olarak sürünürler. Lahlaha-sâybileșiksıfattır,lahlahaezicidemektir,çünküezildiğitakdirdedahaçok kokuverir.Müșg-sâveanber-sâdabukabildendir.2/99.. La΄l:Aslındabeyazbirtaștır,dahasonraonukırmızırenginialmasıiçinciğere La΄l: batırırlarvegüneșebırakırlar.Așağıdakibeyittegözünmerdümünüla΄ltașınateșbih etmiștir,gözbebeğinideciğerkanınabatırıpyanağınıngüneșininçeșmesindeterbiye eder. Merdum-içeșmembe-hûn-ab-ıcigerġarkendez-ân Çeșme-imihr-iruheșder-sîne-inâlân-ımâ΄st Tercüme: Gözümün merdümü kana batmıș, bundan dolayı sevgilinin yanağı güneșininçeșmesi,inleyensinemdedir.1/256.. −

Șairler,dudağıla΄leteșbihederler,la΄liserenginigüneștenalır.Butașın

kızıl renkli olması hakkında șunlar söylenir: La΄l madenden çıkınca beyaz olarak çıkarmıș, daha sonra bunu taze kanlı ciğere batırıp güneșe bırakırlar ve böylece kızarırmıș. Merâbe-devr-ilebetșodyakînkicevher-ilacl Bedîdmî-șevedez-âfitâb-icâlem-tâb Tercüme:Senindudağınınzamanındakesinolarakbildimkila΄lcevheriâlemi Tercüme: ıșıklandırangüneștenortayaçıkar,yaniseninyüzüngüneștir,dudağınınkızarmasıda ondandır.1/62. Gûyendsenglaclșevedder-makâm-ısabr Ârîșevedvelîkbe-hûn-ıcigerșeved Bubeyitatasözüderecesindedillerdedolașanbirbeyittir. Tercüme: Tercüme: Derler ki taș sabır makamında la΄l olur, yani zamanın geçmesiyle aditașikenla΄lseviyesineçıkar.Hafızderkievetoluramaciğerkanıylaolur.Yani



400

birkișininhalidüzelmesiiçinepeyzamansabırgerekir,sabıriseacıdır.Buradabehûn-ı ciger îham yoluyla zikredilmiștir. Hem tașın kızıl renkli olması için üzerine döktükleri ciğer kanı, hem de bir hedefe ulașmak için kișinin çektiği meșakkat ve zorluklaranlamındadır.2/83––84. Lâle:Șairlerlaleyiayaklıkadehe,gülüayaksızkadeheteșbihederler. 3/319.. Lâle: La΄l3/96.. La΄l-ihamûș:Sessizla΄l;Dudakanlamındadır. ihamûș: La΄l1/58.. La΄l-imüzâb:Erimișla΄lileșarapkastedilir. imüzâb: La΄lLa΄l-irummânî:Kırmızılıktanartanesinebenzeyenla΄l.Kanlıgözyașıbula΄le irummânî: benzetilir.1/362.. La΄lLa΄l-i Yemânî: Yemene ait la΄l demektir. Aslında Yemende la΄l olmaz, akik olur. Dîdehâder-taleb-ilacl-iYemânîhûnșod. YâRabânkevkeb-irahșânbe-Yemenbâzresân Tercüme: Tercüme: Gözlerimiz la΄l-i Yemanî ararken kan oldu. Yârab o parlak yıldızı yineYemen΄eyaniȘiraz΄agönder.3/151––152.. LaLa-ûbâlî: ûbâlî: Arapça gelecek zamanın olumsuz șekli, aldırmam anlamındadır, terimolarakaldırmazanlamındadır.İlgisizanlamındakullanılır.3/306.. LeLe-΄amrü ΄amrü ebîke: ebîke: Babanın ömrü ve bekası hakkı için anlamında bir yemin. 3/404.. Leb:Dudak.Șairlercanbağıșlayıcıolduğuiçindudağacanderler. Leb: Dîden-ilacl-iturâdîde-icân-bînbâyed V΄înkucâmertebe-içeșm-icihân-bîn-imen΄est Tercüme:Senindudağınınla΄linigörmekiçincangörenbirgözgerek,buise Tercüme: benimcihanıgörengözümünmertebesininçoküzerinde.Yanibenimgözümsadece cisimlerigörür,senindudağınıgörebilmekiçinruhugörebilenbirgözgerekir.1/116.. −

Dudakvekenaranlamındadır.Leb-ideryadenizkenarıdemektir.1/62..

Li΄llâhi Li΄llâhi derru kâ΄il: kâ΄il: ΄il: “Derr” süt anlamındadır, bu kelime ile aynı zamanda iș kastedilir. Hayır dua için söylenilen “li΄llâhi derru kâfil” “li΄llâhi cameluhu”



401

manasınadır. Allah hayırlı karșılık versin demektir. Zem etmek için ise “Lâ derre derruhu”derler,“lâkesurehayruhu”anlamındadır.ÇünküAraplarınsüttendeğerli bir șeyleri yoktur, bütün geçimleri onunladır. Sözlük anlamı olarak sütü akmasın demektir,çünkü“durûr”akmakanlamındadır.Sütüakmasınsütüolmasınanlamını tașır. “Li΄llahi derru kâfil” ibaresini methetmek ve alkıșlamak için kullanırlar. Türkçede“anasınınsütühelalolsun”cümlesigibidir. Hernüktefikigoftemder-vasf-ıânșemâyil Herk΄ușunîdgoftli΄llâhiderrukâfil Tercüme: Sevgilinin ahlakını vasfetmek için hangi nükteyi söyledimse ișiten aferindedi.2/416––417.. Livâ: Livâ: Ucu eğri olan kum yığını. Aynı zamanda Arap șiirlerinde zikredilen belirlibirlivanınözelismiolarakkullanılır.3/303.. Lu΄bet: Lu΄bet: Aslında oynanan șeye denir, nerd gibi zar ile oynanan oyunlar için kullanılır.DahasonrabukelimeFarslılartarafındankuklaanlamındakullanılmıștır. Bazan bâz ile terkîb edip kuklacı sınıfına lucbet-bâz derler. Lucbet çabuk ve hașarı anlamındadakullanılır.1/68.. Lûlî: Lûlî: Farslıların çingene ve yağmacı kısmı, bunlar Șiraz΄la Isfahan arasında konarvegöçerler.1/114.. −

İran΄da bir taifedir, karakașlı, karagözlü ve siyah çerde olurlar, hepsi

sazende ve guyende olur. Birisiyle üç yıl kadar beraberliğimiz olmuștur. Darbî mahlasıylașiiryazanbukișiTokat΄tanevliidi.1/36.. Lüġaz: Lüġaz: ġaz: Gizli anlamında isimdir. Bir kimse maksadını gizlese Araplar onun için “elġazenî kelâmuhu” der. Aslında lügaz çöl sıçanının deliklerinden birinin adıdır.1/392.. Lütf:Sözlükteyumușaklıkanlamındadır,bukelimeileaynızamandaihsanve Lütf: keremanlamıkastedilmektedir.1/59––60.. −

Dilberlerindudağınınvasfıolanefsus.3/146..

Ma΄ânî: 1/184.. Ma΄ânî:Anlamlar;AnlambilimdiyeadlandırılanMaanîilmi. ânî:



402

Mâcerâ: Mâcerâ: Aslında iyi veya kötü iki veya daha fazla kiși arasında geçen hallerdir.Dahaçokdüșmanlıkanlamındakullanılır.1/394.. Mağrûr: Mağrûr: Gafil anlamında ism-i mef΄uldür (edilgen ortaç). Aldanmak manasındakigururdantüremiștir,çünkübirkimsealdanmayıncagafilolmaz.Veled-i mağrurtamlamasıbuanlamıgösterir.1/346.. MâhMâh-ı Ken΄ Ken΄ânî: ânî: Kenan ayı. Hazret-i Yusuf΄u nitelemek için kullanılan bir benzetme.Butamlamaistiareyoluyladiğersevgililerhakkındadakullanılır.1/34.. Mahmil: Mahmil: Deve üzerine kürsü șeklinde bağlanan ve sefere çıktıkları zaman Araplarınkadınvekızlarınıniçindeoturduğuhevdec.MekkehalkıArafataçıkarken kadın ve kızlarını bu șekilde çıkarır ve hacca gidenler de bunları seyreder. Aslında mahmil yük anlamındadır, fakat bu kelime ile aynı samanda hevdec anlamı kastedilir.2/336.. Mahrem: Mahrem: Aslında haram manasına isimdir. Aralarında evlenme haram olanlaramahremdenilir.sırdașdostlardankinayeolarakdakullanılır.1/365.. −

Mahrem sözlükte haram demektir. Meselâ filan kadın filanın

mahremidirdemeknikâhıonaharamdırdemektir.Mahrem-idilyanigönülmahremi terim olarak kalpleri bilen yani gönüllerin sırrına muttali olan anlamındadır. Mekke΄ye Haremullâh, Mekke ve Medine΄ye Haremeyn denilir. Harem kelimesiyle kimsenin izinsiz giremeyeceği ve haberdar olamayacağı gayb alemi de kastedilir. 1/386.. Ma΄mûl: Ma΄mûl:ArapçabirkelimeyiFarsüslubuylakullanmayadenilir.Meselâ,raks ûl: ve taleb kelimelerindenraksîden ve talebîden fiillerini türetmekve çekime sokmak hepmamulyoluyladır.2/289.. Manzar: Bakılacak yer anlamında ism-i mekândır, daha sonra seyrangâh anlamındakullanılmıștır.1/66––67.. −

Yüzanlamındadır,çünküinsandanilköncenazaraçarpanodur.

Men-igedâvütemennâ-yıvasl-ıûheyhât Megerbe-hâbbînemhayâl-imanzar-ıdost



403

Tercüme: Tercüme: Ben yoksul ve fakirin ona kavușmayı beklemesi ne kadar uzak, meğerkisevgilininyüzününhayalinirüyamdagöreyim.1/92.. Ma΄reke: Ma΄reke: Savaș yeri anlamında ism-i mekândır. İranlılar bu kelimeyi savaș anlamındakullanır.2/133.. Mastaba:Meyhane;Gariplerinkaldığıyer. 1/251 Mastaba: Meclis2/24.. Meclis-efrûz:Meclisiıșıklandıran;Sevgilidenkinayeolarakkullanılır. efrûz: Medâr: Medâr: Dönecek yer anlamında ism-i mekândır, ama daha çok sebep anlamındakullanılır.2/135.. Melâhat:Sözlükanlamıtuzluluktur,lezzetanlamındakullanılır. 1/187.. Melâhat: Melekût:Sözlüktemülkanlamındadır,Irakmülküanlamındamelekût-ıIrak Melekût: derlerdi.Terimolarakmelaikemakamınamelekûtdenilir.2/159.. Melikû΄l Melikû΄l΄l΄l-hac:Rumdahacemiridediklerikiși. hac: Cilveber-menme-furûșeymeliku΄l-hâckitû Hânemî-bînîvümenhâne-hudâmî-bînem Tercüme: Tercüme: Ey hac emiri, bana karșı nazlanıp büyüklük satma, çünkü sen evi (Kabe΄yi)beniseevinsahibinigörüyorum.3/19.. Mellâh:Gemici;keștîbândadenir. Mellâh: Ânșodkibâr-ıminnet-imellâhburdemî Gevherçudestdâdbe-deryâçihâcet΄est Tercüme: Denizden inci çıkarmak için gemiciye minnet etme zamanı gitti. Çünkücevherelegeçincedenizeaçılmayaneihtiyaçvar. Beyitte garip bir istiare var, çünkü cananın kûyunu deryaya, gemiciyi de cananın mahallesinde muhafız olan kișinin izin vermesine teșbih etmiș. Cevher ise sevgilinin vuslatı veya cânânın kendisidir. Artık biz sevgiliye kavuștuk, daha muhafızlarınminnetiniçekmeyizdemektir.1/143––144.. Melûl:Çabucakküsenveincinenanlamında,mübalağalıism-ifaildir.HazretMelûl: i Ali șöyle bu tip kișiler hakkında șunu söylemiștir: “Lâ vefâfe li΄l-melûl.” Yani



404

çabucakküsenveincinenadamınvefasıolmaz,çünküyüzbiniyiliketsenbileküstüğü zamanhepsiniunutur.2/19.. Menyezîd Çünkümenyezîd(yokmuarttıran) Menyezîd-i΄ıșk: i΄ıșk:Așkalıșverișidemektir. ıșk: alıșeriștekullanılanbirtabirdir.1/351.. Menî΄: Menî΄: ΄:΄: Yüce anlamında kullanılır. Yüce yerler için pâye-i menî΄ ve pâygâh-ı menî΄ifadesikullanılır.3/453.. Menșûr:Kadımektubu,yanikadılardanalınanbelge. 3/258.. Menșûr: MerdümMerdüm-dâr: dâr: İnsanları riayet eden, dildâr (sevgili) anlamında kullanılır. Merdum-dâr îhâm yoluyla da kullanılır. Çünkü merdümün bir anlamı da gözbebeğidir.Dolayısıylabuifadeilegözbebeğiolangözanlamıdakastedilir. Nergis-imestnevâzeș-konmerdum-dâreș Hûn-ıcâșıkbe-kadehgerbi-horednûșeșbâd Tercüme: Sevgilinin âșıkları okșayıcı ve gözeticimest gözü șayet âșık kanını kadehleiçerseonașekervebalolsun,yanihelalolsun.2/193.. Merdüm3/16.. Merdüm-efgen:Eryıkan;yiğitlikvecesarettenkinayeolarakkullanılır. efgen: Mesken1/410.. Mesken-ime΄lûf: ime΄lûf:İnsanındoğupbüyüdüğümesken,yaniasılvatan. ûf: Mesned:Sözlüktedayanacakyeranlamındaism-imekândır.Tahtanlamında Mesned: dakullanılır.1/34.. Mestûrluk: Mestûrluk: Hiç kimseye bakmamak ve iltifat etmemek, istiğna sanatı. Așağıdakibeyittebukelimeîhamyoluylazikredilmiștir.Çünküsözlükanlamıörtülü olmakdemektir,gözaynızamandaikikapakaltındaörtülüdür. Megerez-çeșm-isiyâh-ıtubi-y-âmûzedkâr V΄ernemesturîvumestîhemekesne-tvânend Tercüme: Tercüme: Senin siyah gözünden fen ve sanat öğrenmiș olandan bașka bir kimsehemistiğnayıhemdemestolușubirarayagetiremez,birlikteyapamaz. 2/156–– 157.. Meșġa 2/194.. Meșġale: ġale:İnsansesi;Kavga,fitnevekarıșıklık. le:



405

Meșreb: Meșreb: Haz ve nasip anlamında kullanılır. Bu kelime aslında su için kullanılır,meselâ“șeribemine΄l-mâfi”(sudaniçti)derleramaHafızgenelolarakhaz venasipanlamındakullanmıștır.Meșreb-ikısmetezeltaksimindekinasipdemektir. Hâfızez-meșreb-ikısmetgilebî-insâfîst Tabc-ıçunâbuġazelhâ-yırevânmâ-râbes Tercüme:EyHafız!Ezeltaksimindebizedüșennasiptenșikâyetinsafsızlıktır. Tercüme: Su gibi temiz ve latif bir tabiat ve karakter, bir de selis ve akıcıgazeller bize yeter. Yani dünya malına sahip değilsek nola, çünkü latif ve șirin tabiatımız ve herkesin makbulügazellerimizvar.2/343.. Meșșâta: Meșșâta: Mașıta kelimesinin mübalağa sigasıdır. Mușt tarak demektir, düzgüncükadınlarınișlerigenellikletaraklaolduğuiçinonlarameșșatadenilmiștir. 1/59.. Me΄vâ: Me΄vâ:Sözlüktesığınılanyeranlamındadır.Meselâkușlarvevahșihayvanlar â: gece veya gündüz kendilerinin sığınacakları bir yer yaparlar, o yere me΄va denilir. Cennet΄e me΄va denilmesi müminlerin cehennem ateșinden ona sığındıklarından dolayıdır.3/249.. Mevkib:Atlıbölüğü. 1/81.. Mevkib: Mevsim: Toplanma yeri anlamında. Hacıların toplandığı yere mevsimu΄l-hac derler. Farslılar bu kelimeyi zaman anlamında kullanır. Gül ve hazan zamanı anlamındamevsim-igülvemevsim-ihazanderler.1/385.. Mey2/162.. Mey-güsâr:İçkimüptelası,yaniiçkiyebağımlıolanadenir. güsâr: MeyMey-i sâlsâl-horde: horde: Sâl-horde yașamıș anlamındadır, mey-i salhorde ile eski șarapkastedilir.1/209––210.. Mey3/308.. Mey-isûfîisûfî-efgen:Sûfîyiyereserenșarap. efgen: Mey1/59.. Mey-perest: perest:Șarabatapan.Terimolarakiçkibağımlısınadenir. t: −

Mey-perestliği

dudağa

isnat

etmek renk

benzediğindendir. Ez-firîb-inergis-imahmûrulacl-imey-perest

hususunda

șaraba



406

Hâfız-ıhalvet-nișîn-râder-șarâbendâhtî Tercüme: Mahmur gözün ve șarap renkli dudağın aldatmasıyla halvette bulunanHafız΄ıșarabamüptelaettin.3/228 Mesâlî:Aslımesalisdir,üçkıllısazlardemektir.Tekilimüsellestir. 3/303.. Mesâlî: Mesânî:Mesnanınçoğulu,ikișerkıllısazlaranlamındadır. 3/303.. Mesânî: MihnetMihnet-âbâd: âbâd: “âbâd” eki aynı zamanda sonuna geldiği kelimeye mübalağa anlamıkatmakiçindekullanılır.Sıkıntıdoluyerdemektir.Sankimihnetveharapla mamurolanyerdir.1/94. Mihrâc:Karalarpadișahı.Zengkaralarvilayetidemektir.3/442. Mihrâc Mihr u Vefâ: Vefâ: Bu iki kelime îham yoluyla kullanılır. Birisi sevgi ve vefa anlamında,diğeridemeșhurMihruVefadestanınınkahramanlarıolanikikiși. Mâkıssa-iSikenderüDârâne-hândeîm Ez-mâbe-cuzhikâyet-imihrüvefame-purs Tercüme: Biz İskender ve Dârâ kıssasını okumamıșız, bize Mihr u Vefa hikâyesindenbașkasınısorma.2/339.. Mihr1/372––373.. Mihr-fürûz:Güneșgibiparlayan. fürûz: MihrMihr-giyâh:Birçeșitot,sözlüktemuhabbetotuanlamındadır.Aslındagiyâh-ı giyâh: mihridi,sonraizafetitersçevirerekveizafetkesresinikaldırarakmihr-giyâhdediler. Bu otu yanında tașıyan kiși kalplerin sevgilisi olurmuș. Sevgilinin yüzüne de mihrgiyah derler. Bazılar bu otun șemsî dedikleri bir bitkinin adı olduğunu söylediler, güneșnetarafadönersebubitkideotarafadöner.3/90––91.. MihrMihr-perver: perver: Mihri terbiye eden. İki anlamdadır; Biri sevgili mihri terbiye edicidir, böyleolunca mihryüzündenkinayeolur. Diğerimihronuterbiyeedicidir, yani annesi mihrdir demektir. Burada mihrin muhabbet manasında olması da mümkündür.Butakdirdemihr-pervermuhabbetliveșefkatlianlamındaolur.1/394.. Mikât: Mikât: Vakit kelimesinden ism-i mekân. İhram bağladıkları yere ve her ișin vaktinederler.3/11..



407

Mînâ: Mînâ: Yeșil sırça. Feleğe de teșbih yoluyla denir. Kadeh anlamında da kullanılır.2/230––231.. Minnet: Minnet: Minnet iki çeșittir. Biri azarlama, diğeri tenbih bildirir. Azarlama bildirenminnetșudur;Birkimseyebir iyilikedipdasonraoiyiliğibașınakakarsın, sanafilaniyiliğiyaptımdersin.Buçeșitminnnethemaklenhemdinenkötülenmiștir. Kur΄ândamüminlereșöylehitapedilir:“Latubtılûsadakâtikumbi΄l-mennive΄l-ezâ”. Yani sadaka ve yardımlaınızın sevabını minnet etmekle iptal etmeyin, yani boșa çıkarmayın.Tenbihbildirenminnetiseșöyledir;Birkimse evlatlarınamerhametve șefkatini göstermek için der ki benim sizi gözetip kollamam bașkalarınki gibi değildir, belki onlardan çok daha fazladır. Bu çeșit minnet zemmedilmemiștir. Kur΄ânda “Beli΄llâhu yemunnu caleyküm” ayet-i kerimesinde bundan bahsedilir. (Ayetin tamamının anlamı șöyledir: Bedevi Araplar biz müslüman olduk diye seni minnetaltınaalmakisterler.HâlbukiAllahsizeimanvehidayetverdiğiiçinnimetini sizeaçıklar,șayetdoğrulardaniseniz.)Buradaminnettevbihbildirdiğitakdirdeitiraf anlamıtașır,yaniAllahbizebukadarnimetlervermiștir,bundandolayıbizetevbihte bulunsalayıkdır.Tenbihbildirdiğitakdirdehemitirafhemihbaranlamıtașır. El-minnetüli΄llâhkider-imeygedebâz΄est Zânrûkimerâber-der-iûrûy-ıniyâz΄est Tercüme: Tercüme: Minnet Allah΄ındır ki meyhane kapısı açıktır. Bundan dolayı yalvarmayüzümüzmeyhaneninkapısındadır.1/234––235. Mi΄raz: Mi΄raz: Cariyelerin güzel görünüp daha iyi satılmaları için giydikleri emanet elbise.Bukelimeyidahaçokmakamveyeranlamındakullanırlar.2/245.. Mirâs3/248 Mirâs-hâr:Mirasyiyici,yanivaris. hâr: Mirrîh: Gezegenlerden biri, savașçılar buna nisbet edilir. Resimlerde kılıcı elindebirsilahșorșeklindegösterirler.2/361.. Miyân: Bel. Sevgilinin beline mû (kıl) denilmesimiyan ne kadar ince olsa o kadarmuteberolduğundandır. Hîç΄estândehânkine-bînemez-ûnișân Mûy΄estânmiyânune-dânemkiânçimû΄st



408

Tercüme:Cananınağzıbirhiçtir,ondannamvenișangörmem,belidebirkıl Tercüme: kadardır,bilmemkionekıldır.1/78.. MiyânMiyân-dâr: dâr: Aracı. Bazıları hakem ve bir grubun arasını düzelten anlamında olduğunusöylediler.3/334.. Mu΄âmil: 2/42.. Mu΄âmil:Seninlealıșveriședenkimse. âmil: Mu΄ammâ: Mu΄ammâ: â: Bu kalıbın (mezid bablarda) hem ism-i mef΄ul, hem ism-i zaman, hem ism-i mekân, hem de mimli masdar olması mümkündür. İsm-i mekân anlamı tașırsagizlenenyeranlamındaolur.1/84.. −

Remizveimailesöylemek.2/288..

Mu΄âșir: 2/313.. Mu΄âșir:Arkadaș. âșir: Mubassır: Mubassır: Alıșveriște uyanık olup herșeyin değerini bilene tüccar arasında mubassırdenir,simsardaderler.2/232.. Muğ:Hemkeșiș,hemateșetapan,hemdegenelanlamdakâfirdemektir. 1/6.. Muğ: Muhaddere:Perdedendıșarıçıkıphalkagörünmeyenkadın.2/204– –205.. Muhaddere: Muhakkak:Kesinolan;Biryazıçeșidi. 2/18 Muhakkak: Muhassıl:Çavuș,muhzırvekapıcıgibihalkınhakkınıtahsiledenkimse. 3/81 Muhassıl: Muhtâle:Hilekâr. 2/7.. Muhtâle: Muhtesib: Toplumda dinin emirlerini uygulamak ve yasakladığı șeylerin yapılmasını engellemek için görevlendirilen kimseye verilen ad. Meselâ içki içeni, namaz kılmayanı, zina edenleri ve yalancı șahitleri hep muhtesibler yakalardı. Bundandolayıșairleriçkiiçenlerilemuhtesiblerișiirlerindebirliktesöylerler.Ayrıca muhtesipenzahid,enabidveençokharamdankaçınanâlimlerarasındanseçilirdi. 1/101.. −

Muhtesibler içki küpünü kırdıkları için onlara hum-șiken (küp kıran)

denilmiș.Farsdiyarındaiyiliğiemirkötülüktennehyetmeișinimuhtesibleryapardı. Bizdebuhizmetisubașılargörür.3/361.. Muhteșem:İranlılarbukelimeyimuhteremanlamındakullanır. 2/227.. Muhteșem:



409

Muhteșemî: Muhteșemî: Sürûrî ism-i meful kalıbında heybetlenmek ve ululuk anlamındadırdemiș.FakatSıhah-ıCevherîism-ifâilveznișeklindeyanimuhteșimî okumușvemanasınıutanmakolarakaçıklamıș.1/105.. Mukabele: Mukabele: Müneccim terimlerindendir. İki yıldız meselâ ay ile güneș tam birbirinin karșısında olsalar ve aralarında felekten beșer burç olsa buna mukabele derler.Üç,dörtvealtıburçolmasıbunagörekıyasedilir.2/195.. Mukarnesukarnes-i zengârî: zengârî: Cami kapılarında, minare șerefeleri altında ve mihrablardaolansanatlıișlerdir.Meselâtaștanlalelervebazıtoplaroyarlar,onlara mukarnes denir.Zengârtûngîrenklibir nesnedirkibakırdanveüzüm cebresinden düzerler, lacivert gibi, zahmeti çoktur ama faydalıdır. Feleği ona teșbih ederler. 2/275.. Mûmya: Mûmya: Meșhur bir ilaç; yaralanmıș veya bir uzvu kırılmıș kimseyeiçirirler, Allah΄ınizniyleșifabulur.Birkaççeșittir,engüzelibeșerîdirkiinsanımumyaederler. 2/253.. Murakka΄: Murakka΄: Bazı Hintliler giydiği pare pare yamalı hırka. Bununla sûfîlerin giydiğihırkakastedilir.1/160––161.. −

Yoksulların pare pare yamalardan müteșekkil hırkası, bu hırka için

gûnagûn(renkrenk)sıfatıkullanılır.1/374 Murde:Ölmüș.Ateșhakkındakullanılsasönmüșanlamınagelir. 1/47.. Murde: MûrMûr-hatt:Karıncahatlı(tüylü)anlamınagelenbuifadeileteșbihyoluylataze hatt: çıkansakalkastedilir.1/55.. Musallâ: Musallâ: Aslında namaz kılınan yer anlamındadır. İranlılar bu kelimeyi seccadeanlamındakullanır.1/172.. Mu΄tekid:Âșıkanlamındakullanılır. 1/76.. Mu΄tekid: Mutrıb: Mutrıb: Sözlükte sevindirici anlamındadır, ama terim olarak saz çalıp șarkı söyleyenleriçinkullanılır.1/17.. Mutribân2/26.. Mutribân-ısabûhî:Seherdeiçkiiçensazendelervegûyendeler. ısabûhî:



410

Müdâm:Cevherî  müdâmvemüdâmeșarapanlamındadırder.Birdemüdam Müdâm: daimvesabitanlamınagelir.Șürb-imüdamdevamlıiçmekdemektir.1/17.. Müdde΄ rakibanlamında kullanılır.Çünkü Müdde΄î:Bukelimehemdüșmanhemde î: İranlılar rakibe de müddei derler, yani rakip așk ve muhabbet davasında bulunur, amaiddiasındayalancıdır.1/145.. Mühendis: Mühendis: Hendese bilen. Hendese müstakil bir ilimdir, eșyanın mikdarları heyet ve hesaba dayanan bu ilimle bilinir. Rasad ilmi de bu ilme bağlıdır, bu olmayıncarasatolmaz.2/103.. −

Mühendis-ifelekîdenkasıtSâni΄-iEzelîolanAllah΄tır.2/399..

Müheymin:Adilșahidanlamında,Farsçagüvah-ırastderler.Herșeyiadilbir Müheymin: șekildegözetenTanrıanlamındakullanılır.3/108.. Mühr berber-lebleb-zede: zede: Dudağına mühür vurulmuș demektir. Küpün ağzını kerpiçvebalçıklasıvamalarındankinayeolarakkullanılır. Gerçiez-âteș-idilçunhum-ımeyder-cûșem Mührber-leb-zedehûnmî-horemuhâmûșem Tercüme: Tercüme: Her ne kadar yürek ateșinden șarap küpü gibi kaynayıp durmadayım, yani ızdırap ve meșakkatteyim, fakat dudağıma mühür vurup kan içerim ve sessizim. Çektiğim bu kadar meșakkat için hiç tınmam ve aldırmam. Kan içerimdemesișarabıkanabenzettiğiiçindir.3/70.. Müjdeganî ve müjdegane: müjdegane: Müjde veren kișiye verilen akçe ve elbise gibi șeyler.1/318––319.. MüjeMüje-ișûhișûh-ı ΄âfiyetâfiyet-küș:Șuhbunungibiyerlerdehașarımanasınadır.Afiyetküș: küșbileșiksıfattır,afiyetöldürücü,yanizahitlikvetakvayıkaldırıcı.Dolayısıylatoplu anlamızahitliğivesofuluğukaldıranșuhkirpikdemektir.2/354.. Mülemma΄: Mülemma΄: ΄:΄: Bazı Hint fakirlerinin giydiği renk renk yamalarla yamanmıș hırka.1/376.. Mülk:Memleketvepadișahlık.Milkisemalveesbabdemektir. 1/27.. Mülk:



411

MülkMülk-i Süleyman: Süleyman: Hazret-i Süleyman΄ın tahtı olan Șiraz΄dır. Tarih kitaplarındaböyleyazılıdır.1/308.. −

Farsülkesi,Șirazanlamındakullanılır.3/17..

Mümsikșarâb:Misketüzümündenyapılanșarap. 2/203.. Mümsikșarâb: Mün΄im: Mün΄im: ΄im: İranlılar bu kelimeye nimet sahibi ve zengin anlamında kullanır. Nimetvericianlamınadagelir.1/378.. Mürde Mürde-dil:Üzüntüvesıkıntılıgönül,yanigamvegussanınöldürdüğügönül. dil: 3/284.. Mürġ 2/299.. Mürġ-içemen:Bülbül. içemen: Mürġ 2/182.. Mürġ-isühan isühanan-senc:Nağmeedenkuș.Gönülkastedilmiștir. senc: Mürġ 1/333.. Mürġ-iseher:Genelliklebülbülanlamındakullanılır. iseher: Mürġ 2/187.. Mürġ-isubh:Sabahvaktiötenherkușuiçersedebülbülkastedilir. isubh: Mürg. Mürg-isubhisubh-hân:Sabahvaktindeötenkuș,yanibülbül.2/275. hân: Mürġ 3/47.. Mürġ-iSüleymân:Hüdhüd.Ammacânânanispetgüvercindir. iSüleymân: Mürġ 2/293.. Mürġ-ișebișeb-hân:Geceötenkuș;bülbülanlamındakullanılır. hân: Mürüvvet: Mürüvvet: Lügatte insanlık anlamındadır, daha çok cömertlik ve kerem anlamındakullanılır.2/145.. Müsâmere:Geceaydınlığındayapılansohbet. 3/325.. Müsâmere: MüșkMüșk-sây: sây: Müșk ezici anlamında bileșik sıfattır, mecaz yoluyla ziyade koku içinkullanılır,çünkümüșk,anbervelahlahaezelincedahaziyadekokuverir.3/161.. Müșteri:Müșterialtıncıfeleğinyıldızıdır,âlimlerinvemeșayihinyıldızıdır.Bu Müșteri: yıldızamensupolanlaröncelerizahmetvemeșakkatçekerler,sonrasaadetverefaha kavușurlar. Âlimler de genellikle ilk tahsil zamanlarında zahmet ve fakirlik içinde olur,dahasonrabirmakameldeederekhuzurakavușurlar.2/281.. Müzevvece: Müzevvece: Sûdî bu müzevvece kelimesi için Rum΄da mücevveze dedikleri șeydir, tarife ihtiyaç yoktur diye söyler. Beyitte geçen hırka kelimesi karinesiyle sûfîler tacı anlamında kullanıldığını belirtir. Redhouse΄de mücevveze kelimesinin



412

anlamı, eskiden Türk görevliler tarafından giyilen kıvrımları çok bir sarık olarak verilmektedir.3/133.. Na΄lNa΄l-i derder-âteș: âteș: Sihir türlerinden biridir. Bir kimseyi bir kimseye âșık edip gönlünesevgiateșidüșürmekisteselerna΄linüzerineSüryanicebazıisimleryazarlar ve onu ateșe bırakırlar ve bazı havass okurlar. O da derhal âșık olup gönlü niyet edilenkișiyemeyleder.Garipsihirlerdenbirisibudurkiașağıdakibeyittezülfüneğri vekıvrımșeklindeolanucununa΄levecananınyanağınıateșebenzetmiștir. Der-nihân-hâne-icișretsanemîhoșdârem K΄ez-ser-izülfuruheșnacl-ider-âteșdârem Tercüme: Tercüme: İșret nihânhanesinde bir güzel sevgilim vardır ki zülfü ve yanağı sebebiyleateșüzerinena΄ltutarım.3/31.. NâdireNâdire-güftâr: güftâr: Söylediği sözü kendinden bașka kimsenin söyleyemeyeceği kiși.1/115––116.. Nâfe: Misk göbeğine denilir. Gonca gibi düğüm șeklinde olduğu için așağıdakibeyittegirihzikredilmiștir. Çunâfeber-dil-imiskîn-imengirihme-figen Kicahdbâ-ser-izülf-igirih-güșây-ıtubest Tercüme:Benimmiskingönlümenafegibidüğümkoyma,yanibeninafegibi Tercüme: gönlü dar ve ciğeri kanlı eyleme. Çünkü gönlüm senin düğüm açan zülfüne daima onunbendindeolayımdiyesözverdi.1/129––130.. Nağme:Gizlisöz. 1/16.. Nağme: Nâhîd: Nâhîd: Yedi gezegenden așağıdan yukarıya doğru üçüncü feleğin yıldızıdır. ArapçaZührederler.FeleklerinsıraileArapçaisimlerinișöylenazmetmișlerdir: Kamer΄estucUtâriduZühre ȘemsuMirrîhuMüșterîvuZuhal Farsçaisimleriiseșöyledir: KevâkibMehuTîruNâhîddân ÇüHûrșîduBehrâmuBercîsuKeyvân.1/180..



413

− SazendelerinmensupolduğuZühreyıldızı.2/320.. Nahvet:Büyüklükvekibirlenme. 1/107.. Nahvet: NâNâ-kâmî: kâmî: Sözlükte murada ulașamamak, zaruret anlamında da kullanılır. 3/338.. Nakș:Tazesakaldankinayeolarakkullanılmıștır. 2/61––62.. Nakș: −

Tavlaoyunuoynayanlarınıstılahlarındamuratanlamındadır.2/266..

NakșNakș-bendbend-i kazâ: kazâ: Kaza nakșı bağlayıcısı, yani nakkașı. Kaza nakkașından maksatAllah΄tır.2/250.. NakșNakș-berber-âb: Su üzerine nakıș. Bununla imkânsız bir șeye teșebbüs etmek kastedilir.1/133.. Nakș1/179.. Nakș-ıhâkıhâk-ıreh:Yollardagörünenizler. ıreh: Nakș 1/174.. Nakș-ıharâbî:Fanilikdamgası. ıharâbî: Na΄l:Hematnalı,hemayakkabıanlamındadır. 1/108.. Na΄l: NamâzNamâz-ı șâmșâm-ı ġarîbân: ġarîbân: Gariplerin akșam namazı vakti. Gariplerin akșam namazının bașka zamanı olmaz, ama garipleri daha çok akșam vaktinde hüzün kaplar,bundandolayıgariplerinakșamnamazıdenilmiștir.3/107––108.. Nâme3/3.. Nâme-isiyâh:Günahlarınyazıldığıdefter. isiyâh: Nâme1/171.. Nâme-siyâh:Defterisiyaholan;Günahkârdankinayedir. siyâh: −

Nâme-siyâh,siyâh-nâmes suçluvegünahkâraderler. 3/371.. s

Nâmûs: Nâmûs: Arapça΄da bașkasından sakladığın sırrı kimseye dememek șartıyla kendisinesöylediğinkimseyedenilir.Hazret-iCibril-iEmin΄edenamusdenir.1/345.. Nâmûs Nâmûs u nâm: Namus vakar anlamına, nam ise böyle yerlerde șöhret anlamınagelir.1/250.. Nâmver: Nâmver: Meșhur. Nam ile nisbet anlamı bildiren ver ekinin birleșmesiyle teșekkületmiștir.Behreververuzeverkelimeleridebușekildetüretilmiștir.Bazıları namvernam-âverinhafifletilmișșeklidirdemișlerdir.Butartıșmakonusudur,bazıları demișlerdirkielif-imemdudeninkaldırılmasıkuralauymaz.1/208..



414

NânNân-ı helâl: Vakıf malı ekmeğinden kinayedir. Çünkü ekser meșayih hankahlardavezaviyelerdeoturupvakıfekmeğiniyerler.1/18..(bak.,Âb-ıharâm) Nân1/14.. Nân-ıteng:Yufkaekmeği. ıteng: Na΄ra: Na΄ra: Arapça΄da genizden çıkan ses anlamındadır. Farsça΄da kaynama ve fokurdamaanlamındakullanır.1/126.. −

Genizdençıkanses;İranlılarșiddetlisesleriçinkullanır.2/139..

Nâz:İftiharetmek. 1/186.. Nâz: Nazar: Nazar: Mantık terimi olarak bilinen emirlerin tertibi anlamını tașır, yani tasavvurlarda hadler ve rüsumu, tasdiklerde ise kazayayı (önermeleri) tertiptir. 1/337.. −

Nazardan maksat tasavvurlardan ve tasdiklerden bilinen ișlerin

tertibidir.1/180.. Nazar1/101.. Nazar-bâz:Hergördüğünüsevenkimse. bâz: −

Nazaroynatananlamında,terimolarakgördüğünüsevenmaymunașklı

kișiyedenir.1/136.. Nâz 2/61.. Nâz-perverd:Nazlabeslenen. perverd: Nebîd:Birçeșitiçki.Hurma,incirveyakuruüzümüsuiçinekoyup ekșitilir. Nebîd: Daha sonra șaraba benzer bir sarhoșluk veren su hâsıl olur ve șarabın yerine bunu içerlerdi.Șarapanlamındadakullanılır.Aslı nebizolanbukelimeyiFarslılarnebid șeklindetelaffuzederler.2/124.. Nedeb:Tavlaoyunununterimlerindendir,biroyundemektir. 2/164.. Nedeb: NefesNefes-i bâdbâd-ı Yemânî: Yemânî: Yemen rüzgârının nefesi. Bu ibare “İnnî le-ecidu nefese΄r-Rahmâni min kibeli΄l-Yemen” hadisine telmihtir. Bu hadis Üveys-i Karânîninniceyılsonrageleceğineișareteder.1/185.. Nejend:Sıkıntılıanlamındakullanılır. 2/15.. Nejend: Nekhet:Çocuklardaolanağzıntatlıkokusu. 3/114.. Nekhet:



415

Nemek: Nemek: Tuz. İran șairleri tuz, yara ve kırmızı dudağı șiirlerinde bir araya getirirler, çünkü yaraya tuz serpince kızarır ve ızdırap verir, sanki dudağın hasretindenșikâyeteder. Ber-sîne-irîș-iderdmendân Lâcletnemekîtamâmdâred Tercüme: Dertlilerin yaralı sinesi için dudağın tam bir tuz mesabesindedir. 1/57––58.. Lebudehân-ıtu-râeybesâhukûk-ınemek Kihestber-ciger-irîșusînehâ-yıkebâb Tercüme: Tercüme: Ey sevgili, senin dudağın ve ağzının yaralı ciğer ve kebab olmuș sineler üzerinde çok tuz hakkı vardır, yani dudağının hasretinden ciğerler yaralı ve sinelerkebabolmuștur.1/61––62.. Neng:Gayretvearanlamındadır. 1/101.. Neng: Nergis: Rum diyarında altın kadeh dedikleri çiçek. Șairler gözü bu çiçeğe kinayeyoluylateșbihederler.Arapça΄danercisșeklikullanılır. Kesbe-devr-inergisettarfîne-bestez-câfiyet Bihkine-frûșendmestûrîbe-mestân-ıșumâ Tercüme: Tercüme: Kimse senin gözünün zamanında perhizkârlıktan bir fayda görmedi, çünkü kim seni gördüyse așkının sarhoșu oldu. O halde en iyisi senin gözüne takva ve sofuluk satmasınlar. Göze nispetle mesturî kelimesi tam yerinde kullanılmıștır,çünkügözikikapakaltındaörtülüdür.1/13––14.. −

Rumdaaltınkadehdedikleribirçiçek.Gözübuçiçeğebenzetirler.Cam-

ınergisveyakadeh-inergisderler.Özellikleșehlâveanberîdenenkoyunalagözlü dilberlerin gözlerini buna teșbih ederler. Gözü nergise teșbih etmek etrafı beyaz gümüșgibi,içialtınrenginemeyilliolduğuiçindir.Nergisemestdenilmesidebașını önünedüșürdüğüiçindir.2/17.. NergisNergis-i cemmâș: Nergis gözden kinayedir, cemmaș göz ucuyla bakmak anlamında.Nergis-icemmașgözucuylabakangözdemektir.1/301..



416

NergisNergis-imest: imest: Sarhoș nergis. Nergise sarhoș denilmesi bașını așağıya saldığı içindir.Pay-ıkadehkadehindibidemektir.Çünkünergisinortasındabirkadehvar, kadehinetrafındadibindençıkmıșakçeyebenzeyenaltıtanebeyazçiçeğivardır. Resîdmevsim-iank΄ez-tarabçûnergis-imest Nihedbe-pây-ıkadehherkișeșdiremdâred Tercüme:Öylebirmevsimgeldikikimdealtıdirhemvarsasevinçveneședen Tercüme: mest olmuș nergis gibi kadehin dibine o akçeleri bırakır. Sanki nergisin altı akçeye benzeyenaltıyaprağıșarabavermekiçinkadehindibinekonulmuștur.1/385.. Nergisînkabâ:Birtürkaftan.Kırkyılayakınbirzamanönceböylebirkaftanı Nergisînkabâ: bir Gürcü beyzadesinin üerinde Rum diyarında gördüm. Onlardan birisine bu tür kaftana ne derler diye sordum. Buna kaba-yı nergisî derler diye cevap verdi. Bu olaydanaönceüstadımdanbubeytintahlilindekaba-yınergisîvekasabkelimesinin anlamlarını tafsilatlı olarak ișittiğim için orada bu elbisenin ne șekilde olduğu ve nasıl giyilip kușanıldığıiyice anlașılmıș oldu. Bu kaba-yı nergisînin kendine mahsus birkușağıvardır.Bukușaktumanuçkurugibikaftanıniçindengeçer.Kușağınuçları bazenkalebdanile,bazendeipektenișlenir. Bizim gördüğümüzkaftanınkușağının uçlarıhasodaoğlanlarınınmendillerigibisafaltınlaișlenmișidiveöntaraftagöbeği üzerinde yassı bir șekilde duruyordu. Meğer bu kușakta adet böyleymiș. Bu kușağa kasab derler ve kaftanın süsü bununladır. Bu elbiseyi nergise nisbet edip nergisîn demelerișundandır:Buelbiseninyakasınergisyapraklarıgibidüğümdüğümolurve sankibeyazbirmiskalîcinsindendir.ButarzkaftanbuzamandaFrenkveMacargibi küffardiyarınındıșındatamamenterkedilmiștir. Merâvuserv-içemen-râbe-hâk-râhnișând Zamânetâkasab-ınergisîn-kabâ-yıtubest Tercüme:Zamaneinsanlarıseningiydiğinnergisîkabanınkușağınıbağlayalı Tercüme: beri, yani bu tarz giyindiklerinden beri beni ve çemendeki serviyi yolun toprağına dikti, yani hayretten çakılı kalmıș bir șekilde bıraktı. Çünkü onların tarzındaki bu elbisegüzelyakıșırveseyredeniçokolur.1/128––129.. Nesîm: Nesîm: Sözlükte hoș kokulu rüzgâr anlamında. Gülzara uğrayan ve gülistandangeçenrüzgârelbettehoșkokuluolur.



417

Zi-kâr-ımâvudil-iġoncasadgirihbi-güșûd Nesîm-igülçudilender-pey-ihevâ-yıtubest Tercüme: Gönül senin muhabbetine bağlanınca gül bahçesinden geçen rüzgâr bizim ișimizden ve goncanın gönlünden yüz düğümü çözdü. Veya gül bahçesinden geçen rüzgâr gönül gibi senin sevdana bağlanınca bizim ișimizden ve goncanıngönlündenyüzdüğümaçıldı. Nesim burada iki iș yapmaktadır; Biri cananın kûyu tarafından eserek her müșkül ișimizin düğümünü çözmesi, diğeri goncanın gönlündeki düğümü açması. Yanigoncadüğümșeklindedir,düğümünaçılmasıdemekgülolmasıdemektir.1/129.. NesîmNesîm-i girihgirih-küșâ: küșâ: Düğüm açan nesim. Yani düğüm șeklinde olan goncayı açıpgülolmasınasebepolannesim.1/369.. NesîmNesîm-isühanisühan-çîn:Sühan-çînsöztoplayananlamındabileșiksıfattır,gammaz çîn: demektir.Nesimcananınzülfününkokusunuhertarafayaydığıiçingammazolarak nitelendirilmiștir.2/320.. Nesrîn:Nesterîndedikleribeyazçiçek. 2/154.. Nesrîn: Nesrînvenesrin:Birbeyazçiçeğinadı.Rumdiyarındaonagül-inesrindenir.  Nesrînvenesrin: 2/29.. Nesteren: Güzel kokulu bir çiçektir. Sıhâh-ı ΄Acem; nesrîn ve nesterîn ve nesterûn ve nester aynı anlamdadır diye kaydeder. Ama Hafız΄ın beytinde birbirine atfedilmeleri aynı anlamda olmalarına imkân tanımaz. Çünkü birbirine atfedilen șeylerbirbirininaynıolamaz.3/96.. Nesye: Nesye: Veresiye anlamında. Hazır ve nakd kelimesinin zıt anlamlısı olarak kullanılır. Çemenhikâyet-iUrdibehiștmî-gûyed Necârif΄estkinesyeharîdunakdbi-hișt Tercüme:ÇemenÜrdibehișt(nisan)ayındanhaberveriyor.Veresiyeyisatın Tercüme: alan ve peșini terkeden arif olamaz, yani veresiye olan cennet ümidiyle böyle zamandakipeșindünyazevkiniterkedenarifdeğil.1/170..



418

Neșter: Neșter: Fassadların kan aldığı alet. Niș ise akrep, arı ve diğer hayvanların bașkalarınıısırdıklarıiğnesianlamındadır.2/373––374.. Neșvunemâ:Artmakvebüyümekanlamındadır,dahaçokbitkilerhakkında Neșvunemâ: kullanılır.Huzurvesafaanlamındadakullanılmıștır.3/79.. Nevâ: Nevâ: Îham yoluyla zikredilmiștir. Ses ve sada manasına, bir de Isfahan nağmesininfer΄iolanveHüseynîilefer΄ilikdemüșterekolannevâmakamı.2/322.. −

Berk,sazveazıkanlamındadır.1/222..

−

Çalgı aletlerinden birinin adı, bu alet bu zamanda bütünüyle

terkedilmiștir.1/222.. −

Hem nevâ hem de nuvâșeklikullanılır. Burada musıkide bir nağmenin

adıanlamındadır.2/226.. −

Zenginlik,azıkvenimetanlamındakullanılır.2/401..

−

Avaz;Düzen;Musıkîdebirmakam.1/119..

Nev.1/342 (bk.Sonradangörme) Nev-devlet: devlet:Sonradangörme. : . Nez Nezzâregân: zâregân: Bakanlar yani nazar edenler. Nezzare lafzını bazan tekil bazan da çoğul anlamında kullanırlar, bazan da bakılan yer (manzar) yani ism-i mekân olarakkullanırlar.1/395.. Nezih: Aslında sudan ve çemenden uzak yer anlamındadır, amma İranlılar temizvekutluanlamındakullanır.3/341.. Nezl: Nezl: Seferde yeni konaklayan misafirlere imarethanelerde bal, peynir ve reçelgibiverilenyemek.2/165.. Nigâr:Rûmdiyarındagüzelkadınanlamındakullanılır.Farslılarbukelimeyle Nigâr: sevgiliyikestederler.1/125.. −

Sözlüktenakıșanlamındadır.İranlılarsevgilihakkındakullanır.1/243..

−

Sözlükte nakıș anlamında olan bu kelime daha sonra mübalağa yoluyla

güzelleriçinkullanılmıștır.2/417––418..



419

Nigâristân ve NigârNigâr-hâne: hâne: Çin΄de Mani isminde bir ressamın yaptığı bir ev. Hem kendi yaptığı resimleri hem de bașka ressamların yaptığı benzersiz nakıșları içinealangaripveacipresimlerledolubirev.1/55.. NigâristânNigâristân-ı Çîn ve NigârhâneNigârhâne-i Çîn: Çîn: Ressam hocaların yaptıkları resimleri içinealanbirev.2/316.. Nigîn:Yüzükkașı;Saltanatmührüanlamındakullanlır. 3/270.. Nigîn: Nihân3/280.. Nihân-hâne:Mahzen;Altın,akçevedeğerlieșyanınkonduğuyer. hâne: −

Hazinevekiler.3/31..

Nikâb: Nikâb: Yüz örtüsü. Hafız΄ın yașadığı dönemde Fars ülkesindeki mahbublar perde ile ve kâkül ve gisularını yüzleri üzerine indirip yüzleri örtülü olarak gezerlermiș. Kızılbaș evbaș ortaya çıktıktan sonra bu tarz tamamen terkedilmiștir. Hafız΄ınbeste-nikâb(örtüsübağlı)demesikendizamanınagöredir.1/133.. Nîm. Nîm-bismil:Yarımboğazlanmıș.3/180. bismil: NîmNîm-bûse: bûse: Yarım buse anlamındadır. Aslında buse parçalanabilir bir șey değildir. Dolayısıyla onun hakkında yarım, üç veya dörtte bir gibi șeyler düșünülemez. Bu kelime teslim olmamak anlamında kullanılmıștır, yani muradıma görebusealmayaimkânvermedidemektir.2/31––32.. Nîreng: Nîreng: Ressamlar resim yapacakları yeri önceden beyaz bir șey ile sıvarlar. BunaFarsressamlarınirengderlerdi.Nakıșyapacaklarıyeriöncedenresmederler,o resimedenirengderler.3/226––227.. Nîș: Nîș: Arı, çiyan ve akrep gibi zehirli hayvanların soktuğu iğneye de denir. Neșteranlamındadakullanılır.3/73.. Niyâz:İhtiyaç.1/343. Niyâz: . Nisâr:Düğünveemsalivakitlerdesaçılanakçevealtın. 1/48.. Nisâr: −

Saçılanșey.1/73..

Nuhûset:Uğursuzluk.Ayakrepburcundaikenönemliișleryapılmaz,çünküo Nuhûset: zamanuğursuzluklameșhurdur. Goftemkiibtidâkonemez-bûsegoftnî



420

Bi-gzârtâkimâhzi-cakrebbe-der-șeved Tercüme: Sevgilinin yanağını zülfünün arasında görünce ona dedim ki öpmeye bașlayayım mı? Dedi ki yok, ay akrep burcundan çıksın, ondan sonra. Ay kelimesiyleyanak,akrepkelimesiylezülfkastedillmiștir.2/255.. Nûn:Arapçabalıkdemektir. 3/427––428.. Nûn: Nûr:Ayıșığı. 2/311.. Nûr: Nuzul:İmaretlerdeyapılageldiğigibimisafirolanlaraverilenyemek. 1/141.. Nuzul: Nühâ:Akıl. 2/438.. Nühâ: Nükhet:Bazıçocuklardaolduğugibiağızdaolangüzelkokuyadenilir.Genel Nükhet: olarakkokuanlamındadakullanılır.2/223.. Nükte:Arapçabirçubukucuylabiryerevuravurabirnișanortayaçıkarmaya Nükte: denir. Bu durum genellikle düșünce ve șașkınlık zamanlarında olur. İnsan bir șey düșünürken farkında olmadan gayri ihtiyari bir șeyler yapar. Nükte aslında masdardır.Dahasonrakalbietkileyenlatifsözanlamındakullanılmıștır.1/139.. −

İnce anlamlı söz. Genel olarak söz anlamında da kullanılır. Çünkü

Hafız΄ınșiirindenüktenâ-sencîde(ölçüsüzvevezinsiz)olaraknitelenmiștir.3/25.. Nükte1/356––357.. Nükte-dân:Eșyanıninceliklerinibilen. dân: Nüzhet:Sevinç;Temizolma. 1/106.. Nüzhet: Pâ2/40.. Pâ-berber-câ:Ayağıyerinde,yanisabit-kademdemektir. câ: PâkPâk-bâz: bâz: Pâk oynayıcı anlamında. Pak-damen (eteği temiz) ve pak-bâz âșık hakkındakullanılır.Tabiatındanefsanîarzuolmayanâșığapak-bâzdenilir.1/377.. PâyPây-kûb: kûb: Ayak vuran demektir. Rakkas (danseden) anlamında kullanılır. 1/59.. PederPeder-i tecrübe: tecrübe: Araplar bir manada mübalağa kastetse eb veya ümm kelimesi ile tabir ederler, meselâ ebu΄l-fesad ümmü΄l-habayis (fesadın babası, kötülüklerin anası) derler. Burada da peder-i tecrübe tecrübe babası yani çok tecrübeli,güngörmüșkișidemektir.3/276––277..



421

Pençrûz:İranlılarömürnekadardauzunolursabeșgünletabirederler. 1/71.. Pençrûz: −

Az bir zamandan kinaye olarak kullanırlar. Bir kișininyüzyıl ömrü olsa

daondanbeșgündiyetabirederler,çünküsonufanilikolduğuiçinsankibeșgündür, belkihiçmesabesindedir.1/237.. Penç rûz, șeș rûz, heft rûz: İranlılar azıcık müddetten bazan beș, bazan altı, bazandayedigünletabirederler.3/408.. PerdePerde-dâr: dâr: Sözlük anlamı perde tutucu demektir, terim olarak kapıcıya derler. Feleğe perde-dâr denilmesi mecazendir. Hakikatte feleği tutup muhafaza edenAllah΄tır.1/156.. PerdePerde-iheftiheft-gânegâne-içeșm: içeșm:Gözdeyaratılmıșyediperde. 2/416.. eșm: Allahgözüyediperdeileüçrutubettenyaratmıștır.Bunlarsırasıylașöyledir: Sulbiyye,meșîmiyye,șebekiyye,rutûbet-izücâciyye,celîdiyye,΄ankebûtiyye,rutûbet-i bîdiyye, ΄inebiyye, karniyye, mültehime. Bu perdeleri manzum olarak șöyle sıralamıșlardır: KerdÂferîdgârTecâlâbe-lutf-ıhîș Çeșmetbe-heftperdevuseâbmünkasim Sulbumeșîmeșebekezücâcîvupescelîd Pes-icankebûtbîducinebkarnumültehim Yukarıdaki bilgilerin ıșığında Hafız΄ın așağıdaki beytine Sûdî΄nin verdiği anlamveyaptığıaçıklamalarșöyledir: Cemâl-ıduhter-ireznûr-ıçeșm-imâ΄stmeger Kider-nikâb-ızücâcîvuperde-icinebî΄st Nûr-ı çeșm gözbebeği anlamındadır, çünkü ıșığı o görür. Zücac hem șișe anlamındadır, hem de gözün rutubetlerinden bir perdenin ismidir. ΄İnebî hem șaraptan kinayedir, hem de gözün perdelerinden birinin adıdır. Hafız bu beyitte gözünbirperdesinevebirrutubetineișaretedipșarabıgözbebeğihükmündetutar. Çünkü șarap sıkılmadan önce ΄inebî perdededir, meclise gelince de rutûbet-i zücaciyededir.



422

Tercüme: Sanki bizim gözümüzün nuru olan üzüm kızı, yani șarabın cemali zücâcî nikâbda ve ΄inebî perdededir. Yani bazan șișe içinde mahfuz, bazan üzüm içindesaklıdır.Hafızșarabıbuikihusustagözeteșbihetmiștir.1/153––154.. Pertev:Ișık.Birșeyineseri. 1/184; ;2/73– –74.. Pertev: ; Pervâ:Feragat. 1/132.. Pervâ: Pervâne: Pervâne: Hatt-ı hümayun anlamında da kullanılır. Herhangi bir hususta padișahın bir kimseye gönderdiği fermanı sahibine ulaștırana pervane denilir. Bu görevFarsdevletindebirrütbeolarakkabuledilirdi.1/150.. −

HemkelebekhemdeRumilindekapıoğlanıdenenhizmetçianlamında.

1/182.. Pervînveperin:Ülkeryıldızı. 3/172.. Pervînveperin: PesPes-iperde:Pesartmanasınadır.Pes-iperdeperdeninarkasıyanigaybâlemi iperde: demektir.Perdearkasıvegaybdememizbizegöredir.YoksaAllah΄anisbetleperde vegaybolamaz,herșeyonuniçinașikârdır.1/167.. Peste:Halepfıstığı.Șairlerağzıonateșbihederler. 2/193.. Peste: Peșmîne1/259.. Peșmîne-pûș:Yüngiyen.Yoksulâșıktankinayeolarakkullanılır. pûș: Pey:Art;Son;Ecel. 1/356.. Pey: −

Sarhoșluk.3/328..

PeykPeyk-icihânicihân-peymâ:Ay. peymâ:  Șairlerinayvehilalepeykdemelerișundandır;Yedi gezegenarasındaaydandahahızlıhareketedenyoktur.Șöylekionikiburcubirayda dolașır, güneș bir yılda, diğerleri ise çok senelerde bu mesafeyi kateder. Nitekim Zühalseyriniotuzyıldatamamlar.2/77.. Peyk1/221..(bk.Berîd-i΄ușșâk) Peyk-imüștakân:Sabarüzgârı. imüștakân: Peymâne: Peymâne: Sözlükte ölçek anlamındadır. Așağıdaki beyitte Hazret-i Âdem΄in cesedinin maddesi olan toprağı ve balçığı yoğurdukları kalıp anlamında kullanılmıștır. Bazı kitaplarda șöyle yazılır: Allah Âdem΄i yaratmak isteyince meleklerehertürlütopraktanbirmiktargetirmeleriniemreder.Yanibeyaz,kızılve sarı topraktan bir miktar toplayıp mezkûr kalıba doldurup yoğurmalarını emreder.



423

Onlardabuemriyerinegetirirler.Bundandolayıdırkiinsanlarınkimisibeyaz,kimisi kara, kimisi buğday renklidir. Daha sonra Hazret-i Âdem yaratılıp ruh sahibi olduktansonrameleklerAllahsevgisihususundaÂdem΄ikıskanmıșlardır. Dûșdîdemkimelâfikder-imeyhânezedend Gil-iÂdembi-siriștendube-peymânezedend Tercüme: Tercüme: Dün gece gördüm ki melekler meyhane kapısını çaldılar, Âdemin toprağınıyoğurupbirpeymaneyekoydular.2/159.. Peymâne1/82.. Peymâne-keș:Peymaneçeken,yanișarapiçen. keș: Peymân3/139.. Peymân-șiken:Ahdbozucu,yanivefasızvegaddar. șiken: Pirâne2/155.. Pirâne-ser:İhtiyarlıkvaktinde. ser: PîrPîr-idürdîidürdî-keș:TortuiçinpiranlamındakibuifadeileȘeyhMahmûd-ıGülkeș: rengkastedilir..2/226.. Pîr2/449.. Pîr-iharâbâtiharâbât-perver:Meyhanedeyetișipbüyüyenyașlıkimse. perver: PîrPîr-iKen΄ân iKen΄ân: ân:Hazret-iYakubpeygamber.1/209.. Pîșânî:Birdenfazlaanlamdakullanılır.Mekrvehileanlamındadakullanılır.  Pîșânî: 3/363.. Pîș3/292.. Pîș-bîn:İlerisinigören,birișinsonunudüșünenkiși. bîn: Pîșgâh:Meclisinsadrıvekapısıüzerindeolanșahnișin. 1/312.. Pîșgâh: Pîșkâr:Meclisinbașköșesindeoturan. 3/57.. Pîșkâr: Piyâle: Lamiî Çelebi manzumesinde piyâlenin anlamını boș kadeh olarak vermiștir.Diğersözlüklerdeiseanlamıșarapkadehiolarakverilir.1/182––183.. Piyâle3/243.. Piyâle-peymâ:Piyaleölçen,yanipiyaleiçen. peymâ: Puhte: Puhte: Pișmiș anlamındaki bu kelime îham yoluyla șarap hakkında da kullanılır.Çünküșarabınbiradıpuhtedir.1/189.. −

Pișmișvekaynamasıtamamolmușșarab.3/351..



424

Rağm:Asılanlamıbirkimseninburnunuyeresürtmekanlamındadır.Türab Rağm: kelimesinin eș anlamlısı olan ruġâmdan gelir. Körlük anlamında kullanılır, filanın körlüğünedenilir.1/220.. −

Sözlüktebirkimseninburnunuyeresürtmek.Körlükvehasetanlamında

kullanılır.2/269.. −

Düșmanın burnunu yere sürtmeye derler, tahkir ve alçaltmaktan

kinayedir.2/71.. Râh:Yolanlamındakibukelimeinsafanlamındadakullanılır.Türkçe΄dede Râh: yoldeğildirderler,yaniinsafasığmazdemektir.3/100.. RâhRâh-ırûh:Ruhșarabı,yanicanacankatanșarap. ırûh: 1/149––150.. Rahîk:Cennetșarabı. 3/372.. Rahîk: Rahș:Bozat. 3/147.. Rahș: Raht:Eveșyasıvediğereșyalar. 1/114.. Raht: Ramak:Canınsonunadenilir. 1/200.. Ramak: Ra΄nâ: Ra΄nâ:Birtarafısarı,birtarafıkırmızıolangüledenir.Nazeninanlamındada â: kullanılır. Sabâbe-lutfbi-gûânġazâl-iracnâ-râ Kiserbe-kûhubeyâbântudâdefimâ-râ Tercüme: Tercüme: Ey saba rüzgârı! Nezaketle o nazenin ceylana söyle ki bizim bașımızıdağavesahrayasenvermișsin,yanibiziMecnunveFerhadseneylemișsin. −

Bir tarafı sarı, bir tarafı kırmızı olan güle ra΄nâ denildiği Kemal

Pașaoğlu΄nunbubeytindenaçıkçaanlașılır. İkisindenbirgül-iracnâgörünürdigöze Lâleruhsârınlacemcolsaruh-ızerdumbenim.1/38––39.. −

İkiyüzlü.3/299..

İkiyüzlü;Güzelanlamındadakullanılır.1/310..



425

Râst: Râst: Çok anlamlı bir kelimedir, hem sağ, hem sağ taraf, hem de doğru anlamında kullanılır, meselâ doğru söz, doğru șey gibi. Burada doğru söz anlamındadır,amakametveservzikredilmesidoğrulukanlamınıîhameder.3/24––25.. Râvek: Râvek: Safanlamındadır.İranlılarbukelimeyiravek șeklinde okur,Araplar rayıkder.Ravek-ihumdanmaksatsafșaraptır.3/71.. Rây:Hintpadișahı. 3/342.. Rây: Râz2/292 Râz-ıserbeste:Açılmamıșsır,yanigizlisır. ıserbeste: Rehî: Rehî: Aslında hizmetçi demektir ama genellikle kul ve köle anlamında kullanılır.2/26.. −

Hizmet için yola gittiği için yola mensup anlamında rehî denilmiștir.

Rumdiyarındakapıoğlanıdenilir.3/378.. Reheh-nișîn: nișîn: Yolda oturan; hakir ve zelilden kinaye olarak kullanılır, çünkü zelildilencileryollardaoturur.2/211––212.. −

Genellikledilencilerhakkındakullanılır.Laubalirintanlamınadagelir.

3/425.. Reh2/229.. Reh-zen:Yolvuran,eșkıya. zen: Remz:Kașlavedudaklaișaretdemektir.Rumuzesraranlamındadır. 1/179.. Remz: Renc:Hastalıkveüzüntü. 1/247.. Renc: Rend: Rend: Çöllerde olan hoș kokulu bir bitki. Asma΄î, ûda rend denildiğini nakleder.3/213.. Reng: Kadınların yüzlerine sürdükleri gülgûne denilen kırmızı renkli bir boya. Zi-cıșk-ınâ-tamâm-ımâcemâl-iyârmüstaġnî΄st Be-âburenguhâluhatçihâcetrûy-ızîbâ-râ Tercüme: Tercüme: Bizim noksan ve güdük sevgimize sevgilinin kemal seviyesindeki güzelliğininihtiyacıyoktur.GüzelliğiAllahvergisiolanbiryüzünben,ayvatüyü,âb ve renge ne ihtiyacı var. Çünkü onun güzelliği doğuștandır, Allah vergisidir, ayrıca güzelleșmeyeihtiyacıyoktur.1/36––37..



426

−

Boya;Hile;Yabankeçisi;Nasip.1/126..

−

Hile.3/411..

Reng2/333.. Reng-âmîz:Hilekarıștırıcı,yanikavgakașağısı. âmîz: Reste:Sırasıraolanpazardükkânlarınadenir.Mescitteolansaflargibierler Reste: sırasınadadenir.3/333.. Restgârân:Kurtulanlarveazadolanlar.Arapçamuflihdenilir. 1/361 Restgârân: Restgârî:Kurtuluș. Restgârî: 1/165.. Resûl: Resûl: Peygamber, elçi ve kadı muhzırına denir. Genel olarak kim olursa olsunhabervericianlamındakullanılır.2/389.. Revân:Birmanasıgeçeraltınveakçe,diğermanasıinsanruhudur.Bukelime Revân: îhamyoluylakullanılır.1/203.. −

Revân akıcı ve yürüyücü anlamındadır. Suya sıfat olsa akıcı anlamında

olur,servevediğerağaçlarasıfatolsayürüyenvesalınananlamındadır.1/77.. −

Hâsılvemevcutolan.1/141

−

Derhaldemektir,çabukluktantabirdir.3/40

−

Așağıdakibeyittedörtfarklıanlamdakullanılmıștır.

Revânder-dihânâb-ıcayn-ırevân Neâb-ırevânk΄âfitâb-ırevân Birinci revan derhal demektir, ikincisi insan ruhu, üçüncüsü akıcı, dördüncüsüçabukyürüyenanlamındadır. Tercüme:Eysaki!Çabukverruhuntakendisiolansuyu.Oakanbirsudeğil Tercüme: belkiyürüyengüneș.3/438 Revh:Rahatvehuzur;Rüzgârıngetirdiğigüzelkoku. 2/414.. Revh: Revnak: Revnak:Sözlüktekılıcınsuyuvegüzelliğianlamındadır.Yüzsuyuyaniırzve namusanlamındadakullanılır.1/345.. −

Cevherî șöyle der: Revnaku΄s-seyfi mafuhu ve hüsnuhu, yani kılıcın

revnakısuyuvegüzelliğidir.Genelolarakrevnakgüzellikanlamındakullanılır.1/31..



427

Reyâhîn: Reyâhîn: Reyhanın çoğulu. Gerçi reyhan fesleğen çiçeğine denilir. Hoș kokuluotlaranlamındadakullanılır.2/176.. Rıdvân:Cennetinkapıcısı. 3/4.. Rıdvân: Rıtl:Yarımbatman;Yarımbatmanalankadeh. 2/163.. Rıtl: Ribât:Büyüklerinodaları.1/121. . Ribât: Rind:Haramolanherșeyiișleyenkimse(Hermenhîyimürtekib).1/101. . Rind: −

Lâımiî rint korkusuz anlamındadır der. İranlılar içki içen anlamında

kullanır.1/22.. −

İranlılarbukelimeyiharamlarıișleyeniçinkullanır,bilhassaiçkiiçenler

hakkındabukelimekullanılır.1/34.. −

İranlılarayyaraveherçeșityasağıișleyeneder.1/226..

RindânRindân-ıkalender:Kalenderrintler.Dıșgörünüșleridağınık,içalemleriyüce ıkalender: olankimseler. Hiștzîr-iseruber-târek-iheftahterpây Dest-ikudretnigerumansıb-ısâhib-câhî Bubeyitkalenderrintlerinhallerinibeyaneder. Tercüme:Kalenderrintlerinbașlarıaltındakerpiçtenyastıkvar,amaayakları Tercüme: yedi gezegenin üzerinde. Allah΄ın kudret eline ve mansıp sahibinin rütbesine bak. Yanigörünüșleriyoksul,gönülleriisesemanınüzerinde.3/310––311.. RindRind-i ΄âfiyet ΄âfiyetâfiyet-sûz: sûz: Afiyet yakıcı, yani takva ve sûfîliği giderici rint. Çünkü afiyet sûfîlik anlamında da kullanılır. Bundan kasıt Abdurrezzak Yemenî΄dir. Kimyâgerlikden kasıt ettiği tevekkül ve kanaatdır. Bazıları rind-i afiyet-suzdan maksatPîr-iGülreng΄dirdemișlerdir.2/135––136.. Rind2/350.. Rind-i΄âlem i΄âlemâlem-sûz:Âlemyakan,yanimasivayıterkedenrint. sûz: Rivâk:Evinönündekisaçak. 1/121.. Rivâk:



428

−

Aslında evin önündeki saçak için kullanılır. Nisâb-i Sıbyan lügatinde

revakeyvandimișdirveȘahidîmanzumesindebüyükçardakeyvândimișdir.Bundan anlașılırkirevakbüyükçardakdemektir.Revak΄ınrâ΄sınıİranlılarüstünokur.1/66.. −

Sözlükte hayatın tavanına (evin saçağı) derler. Ama İranlılar daha çok

çardakanlamındakullanır.2/51.. Rîze: Rîze: Döküntü, meselâ taș kırıntısına seng-i rîze denilir. Elekten geçen șey kastedilmiștir.1/161.. Rû meme-bîn ve rev bibi-bîn: bîn: Surete bakma, sirete yani ișe bak, anlamında kullanılanbiratasözü.3/136.. Rûd:Horasandilinegörepuseryaniușakanlamındadır.Rûddereanlamında Rûd: olmasıylaçeșmemünasip,sazkirișiolmakitibarıylaçengemünasiptir.1/202.. Sazkiriși,yaniçeng,kanunvekopuzkılı.2/313.. −

Dilber.3/146––147..

Ruh:Yanak.Yüzanlamındadakullanılır. 1/158.. Ruh: Rûh1/76.. Rûh-ımükerrem:Peygamberlervevelilerinruhları. ımükerrem: Rûhu΄l Rûhu΄l΄l΄l-kuds:Cibrîl-iEmîn.OnunfeyziAllah΄tangetirdiğivahiydir. kuds: Feyz-iRûhu΄l-Kuduserbâzmededfermâyed Digerânhembi-konedânçiMesîhâmî-kerd Tercüme: Șayet Cibril΄in feyzi yardım ederse Hazret-i İsa΄nın yaptığını diğerlerideyapar.1/317.. Rûm:Beyazlık.Hafız΄ ınbeytindezeng münasebetiylezikredilmișvecananın Rûm: yanağının beyazlığı kastedilmiștir. Rum aynı zamanda ülke adıdır. Orada olanlara Rumîdenir.RumunbeyazlıkanlamındakullanıldığınıHüsrev΄inDerya-yıEbrâr΄ında șubeyittegörmekteyiz: Hernișâniez-hünermülkîstder-zât-ıcarûs Rûyrûmuzülfșâmuherdûpestanberber΄est Tercüme:Gelindeolanherhünernișanıbirülkedenhaberverir.Yüz Rum, Tercüme: zülfȘamveherikimemeBerbergibidir.2/326



429

Rû3/418.. Rû-șinâs:Meșhur. șinâs: Rûz1/37.. Rûz-efzûn:Gündengüneartmaktaolanșeylerhakkındakullanılır. efzûn: Rûz1/65.. Rûz-ınuhust:Birincigün;Ezelgünümanasınadır. ınuhust: Rûz2/170.. Rûz-ıpesîn:Songün,yaniölümgünü. ıpesîn: Rûz2/451.. Rûz-ıvâkı΄a: ıvâkı΄a:Ölümgünü. ΄a: −

Sözlükte kıyamet günü anlamındadır, ölüm günü anlamında da

kullanılır.3/260.. RûzRûz-i dâverî: dâverî: Sözlük anlamı hükumet günü demektir, kıyamet günü anlamındakullanılır.1/341.. Rüyada ihtiyarlık vaktinde kendini genç görmek: Âșık ve divane olmakla tabiredilir.2/233––234.. Sabâ: Lügatte gün ilegeceeșitolduğuzamangüneșindoğduğuyerdenesen rüzgâradenilir.Șairlerdilindeisecananınkûyundanesenrüzgârdemektir.1/5.. −

SabarüzgârıylaRahmân΄dangelenfeyizkastedilmektedir.1/220..

Sâbıka: Sâbıka: Önce olmak, yani Allah΄ın rahmetinin gazabından önce olması. Bu kelime“Sebeketrahmetîcalâġadabî”yanirahmetimgazabımınönünegeçtihadisine ișarettir.3/170.. SâbıkaSâbıka-i lütflütf-ı ezel: Burada sabıka mukadder bir kelimenin sıfatıdır, yani rahmet-i sabıka demektir. Meșhur bir hadis-i kudsinin içeriğine ișarettir. Hadis-i kudsî șöyledir: “İnnî ene΄llâhu sebakat rahmetî calâ ġadabî”. Yani “Allah sadece benimverahmetimgazabımdanöncedir.”1/167.. SâbıkaSâbıka-ipîșîn:Ezelîhüküm;Kazavekader. ipîșîn: 2/170.. Sabûh:Sabahvaktindeiçilenșarap. 1/26.. Sabûh: −

Sabahvaktindeșarapiçmek.1/291..

Sadâ:Yankı. 1/192.. Sadâ: Sa΄dânvenahsân: Sa΄dânvenahsân:İkiuğurluveikiuğursuz.Yedigezegendenikisinesa΄dân, ânvenahsân: ikisinenahsândenilir.MüșteriveZühreSa΄dan,ZühalveMirrihnahsânolarakkabul



430

edilir. Müșteri sa΄d-i ekber, Zühre ise sa΄d-ı asgar, Zühal nahs-ı ekber, Mirrih ise nahs-ıasgartelakkiedilir.1/131.. Sadâret: Sadâret: Sadr her șeyin ön tarafına denir. Meclisin bașköșesine de sadr-ı meclisdenilir.Hașmetvebüyüklükanlamındadakullanılır.3/205.. Sadm: Sadm: Cesetle vurmak anlamındadır. Belanın șiddeti anlamında kullanılmıștır.3/233.. Sâf:Șarabınüstü. 1/162.. Sâf: Safîr: Safîr:Kușsesiveıslıkanlamındadır,genellikledoğankușununsesihakkında fîr: kullanılır.Diğerruhsahiplerininseslerihakkındaistiareyoluylakullanılmıștır.1/94.. Sahbâ:Kızılșarab. 2/39.. Sahbâ: Sâhet:Sarayortasındaolanmeydan. 2/2.. Sâhet: SâhibSâhib-i dîvân: dîvân: Vezir-i azam anlamında kullanılır. Fars ülkesinde gelen ve Nizamiye medresesini yaptıran Nizamü΄l-mülk isimli vezir-i azamın lakabı bazı tarihlerdesahib-idivanolarakgeçmektedir.1/85––86.. SâhibSâhib-kırân:Yedigezegeninikisiaynıburçtaaynıderecedeikendoğankișiye kırân: denir. Aynı burç ve aynı derecede olmaya kırân denilir. Doğan kișiye de bu iki yıldızınhükmüverilir.MeselâMirrih΄leZühal΄inkırânvaktindeikendoğarsaoldukça yiğitbiriolur.Utarid΄leZühre΄ninkırânettiğivakittedoğarsaemsalsizbirkâtipolur. Güneș΄leMüșteri΄ninkırânettiğizamandadoğarsabenzersizbirilimsahibiolur.3/26.. Sakftavan.Felek anlamında Sakf-ınûhınûh-pâyepâye-ipençipenç-tâk:Dokuzkatlıbeșkemerli tâk: kullanılmıștır.3/438.. Sakîm: Sakîm: İki anlamdakullanılır; Biri hasta, diğeriyanlıș anlamında. Așağıdaki beyitte îham yoluyla zikredilmiștir, çünkü göze nispet hasta anlamı, müsveddeye nispetleyanlıșanlamımünasiptir. Çeșm-icâdû-yıtuhodcayn-sevâd-ısihr΄est Înkadarhestkiînnüshasakîmuftâde΄st Tercüme:Seninsihirbazgözünbütünüylesihirmüsveddesidir,yaninekadar Tercüme: sihirvarsaondasabittir.Fakatșukadarkibumüsveddesağlamdeğilsakattır.1/96..



431

SâlSâl-horde: horde: Sözlükte yașlı anlamındadır, șaraba sıfat olduğu zaman birkaç yıllıkșarapanlamınagelir.3/56.. −

Yılyemișanlamında,yașlılıktankinayedir.1/190..

SâlSâl-ı Celâlî: Celâlî: Celalî yılı. Cemșîd zamanından itibaren hangi büyük padișah tahtaçıktıysaogüntarihkabuledilirdi.Budurumİrankrallarınınsonuncusuolanve tahta çıkıș tarihi Hicretin onbirinci yılının Rebiülevvel ayının yirmiikinci günü olan Yezdicürd bin Șehriyar bin Kisra΄ya kadar devam etti. Bunun tahta çıkıșıyla bașlatılan tarih Alparslan΄ın oğlu Sultan Celaleddin Melikșah Selçukî΄nin tahta çıkmasına kadar sürdü. Daha sonra aralarında ezyac sahiplerinden biri olan Ömer Hayyam΄ın da bulunduğu rasat âlimleri padișahın tahta çıkıșını kutlamak için huzuruna çıktılar ve Melikșah΄ın tahta çıkıșını tarih kabul etmek hususunda anlaștılar.OgüngüneșHamelburcunagirmiștivehersenebugünșenlikvebayram olmasını kararlaștırdılar. Bu tarih üçyüz altmıșbeș ve çeyrek gün olan güneș yılı üzerinebinaedilmiști.Bunun aylarınınisimleriYezdicurdaylarınınisimlerigibidir. GüneșinHamelburcunagirmesiniFerverdinayınınbirincigünüolarakkabulettiler. Ondan sonra Ürdibehișt ve sonra diğerlerini bu minval üzere yaptılar. Bu durumu nazımlașöyleifadeetmișler: Zi-Ferverdînçubi-guzeștîmeh-iUrdibehiștâyed Bi-mânHordâduTîrângehkiMurdâdethemîbayed Pesez-Șehriyûruez-MihruÂbânÂzeruDeydân Kiber-Behmencuzİsfendârmedmâhîneyefzâyed Celalîyılıgüneșyılıüzerinekurulanyıldır.ButarihCelalî,Melikșâhî,Hânîve Cediddiyeadlandırılmıștır.BundanöncegeçerliolantarihiiseYezdicürdiveKadim diyeisimlendirilmișidi.3/306––307.. Sâmân:Salah,dinlenmevehuzuranlamındadır. 2/293.. Sâmân: Sanem:Kâfirlerintaptığı,oğlan,kız,köpekvediğerhayvanlarșeklindeolan Sanem: put.1/387.. Sanevber:Çamağacınınbirtürüolanfıstıkağacı. 1/102.. Sanevber: −

Sözlükteçamağacıanlamındadır,serviağacıkastedilmiștir.2/208..



432

−

Așağıdakibeyittegeçenikincisanevberkelimesindensanevberağacının

kendisi kastedilmiștir, o çam ağacının bir türüdür, sevgililerin boyunu ona teșbih ederler. Dil-isanevberîmhemçubîdlerzân΄est Zi-hasret-ikadûbâlây-ıçunsanavber-idost Tercüme: Benim çam kozalağı gibi kalbim dostun boy ve bosunun hasretinden söğüt gibi titrer, yani sevgilinin sanevber ağacı gibi boyunu hatırlayıp hasretindenyüreğimsöğütağacıgibititrer.1/92.. Sarfe: İranlıların ıstılahlarında fazla anlamına gelir. Meselâ eski zamanda altını akçeyle bozdursan bir iki akçe fazla verirlerdi, o fazlalığa sarfe derlerdi. Așağıdakibeyittegenelolarakfazlalıkveüstünlükanlamındakullanılmıștır. Tersemkisarfefine-burdrûz-ıbâz-hâst Nân-ıhelâl-ișeyhzi-âb-ıharâm-ımâ Tercüme: Tercüme: Korkarım ki kıyamet günü șeyhin helal diye yediği vakıf malı ekmeğininbizimiçtiğimizharamolanșarabınüzerinebirüstünlüğüolmayacak.Yani onların riya ile geçimlerini sağlamaları ile bizim rintliğimiz eșit olacak, belki bizim rintliğimizdahaüstündür,çünkübizriyakârdeğiliz.1/18.. −

İranlılarınterimlerindefazlaveüstünolmakanlamındakullanılır.2/230..

Sarraf:Altınıakçeyeveyaakçeyialtınabozankiși. 1/139.. Sarraf: Savma΄a: Savma΄a: Aslında hiristiyanların mabedi anlamına gelir, daha sonra bütün ibadethanelerhakkındakullanılmıștır.1/46.. Sayd2/67.. Sayd-ımuhtasar:Değersizav. ımuhtasar: SâyeSâye-perver:Gölgedebeslenen. perver: 3/155..(bk.Hane-perverdî) . Sebük: Sebük: Sözlükte hafif anlamındadır, çabukluk ve acele anlamında da kullanılır.1/189.. SebükSebük-bârân: bârân: Yükü hafif olanlar. Rakip korkusu ve ayrılık endișesinde olmayanlar.1/8.. Sebük3/35.. Sebük-΄inân: nân:Hafifdizginli;Çabuklukveçeviklikanlamındakullanılır. ân:



433

Sebz3/258.. Sebz-hat:Tazesakallı. hat: Sefîne:Arapçagemianlamındadır,İranlılarınıstılahındabirçeșitmecmuanın Sefîne: adı.1/130.. −

Cönkcinsindenbirtür;divananlamıkastedilmiștir.2/132––133..

SeherSeher-hîz: hîz: Sabah erken yatağından kalkan kimse. Teheccüde kalkan kiși anlamındakullanılır.2/151.. Sehl:Kolayanlamınagelir,fakatküçükvebasitanlamındakullanılır. 2/202.. Sehl: Selâseiçtikleriüçkadeh Selâse-i ġassâle:İçkiiçenlerinyemeklerdensonrapeșpeșe ġassâle: șaraptırkimidedeolanyemekfazlalıklarınıveahlât-ırediyyeyiyıkayıpgidermesiiçin içilir. Bundan dolayı yıkayıp temizleyici üç anlamına gelen bu isimle isimlendirilmiștir.2/5.. Selem:Çöldeyetișendikenlibirağaç. 2/407.. Selem: Selsebîl:Cennetpınarlarındanbirisininadı. 2/404.. Selsebîl: SelsebîlSelsebîl-mûy:Selsebilsaçlı.Selsebil-mûykıvrımvezincirșeklindeolansaçtır, mûy: çünküsukıvrımkıvrımaktığıiçinzincirșeklinialır. Șâhâmubeșșirîzi-behiștemresîde΄est Rızvân-serîrhûrveșuselsebîl-mûy Tercüme: Ey padișah, bana cennetten bir müjdeci geldi. Rızvan serirli, yani murassavemücevherseririvarkibenimmaariflesüslügönlümdür,cennethurisigibi makbul ve saçı uzun ve zincir șeklinde, yani șiirim zincir saçlı dilbere benzer. Yani cennetgibitabiatımdanbirlatifgüzelebenzerșiirgeldi.3/386.. Sema΄: Sema΄: İki anlamda olması mümkündür; Biri nakıș ve savt okumak, diğeri sûfîlergibiraksetmek.1/328.. −

Nağme,avaz.1/353..

−

Terim olarak bütün eșyanın sesleri ve sazların avazları için kullanılır.

1/41.. Semer:Efsanevehikâye. 2/83.. Semer:



434

Seng1/286––287 Seng-dil:Tașyürekli,katıkalpli. dil: Seng1/29.. Seng-ihârâ:Karataș.Hârededenilir. ihârâ: Ser:Baș.Sevdavearzuanlamındadakullanılır. 2/313.. Ser: Ser1/330.. Ser-girân:Ağırbașlılık;iltifatetmemektenkinayedir. girân: Ser3/275.. Ser-âmed:Maharetvekemâlsahibi. âmed: Serâ1/69.. Serâ-perde:Evleriniçindeçekilenperde.Arapçaserâdıkdenir. perde: Ser2/133––134.. Ser-bebe-mühr:Ağzımühürlü. mühr: Ser3/405.. Ser-çeșme:Pınarbașı. çeșme: Ser3/128.. Ser-encâm:Herșeyinsonu. encâm: −

Ser-encamveencamakıbetanlamındakullanılır.1/121..

Ser Ser-figende:Utanmaktankinayedir.Çünküutanankimsebașınıönüneeğer. figende: 2/354.. Ser2/388.. Ser-firâz:Bașıyücelenanlamındaolupâlicenaptankinayedir. firâz: SerSer-gerdân: gerdân: Sözlük anlamı bașı dönen demektir, terim olarak hayran anlamındakullanılır.1/32.. −

Sözlükte bașı dönen kimse anlamında. Bașı dönmek hayretin

gereklerindenolduğuiçinhayranyerindeser-gerdandenilir.3/209.. Ser2/387.. Ser-germ:Bașıkızgındemektir,âșıkanlamındakullanılır. germ: Ser2/40.. Ser-gește:Bașıdönmüș;Hayretedenanlamındakullanılır. gește: Serî: Serî: Arapça cömert kimseye denir. Serî-i Sakatî Hazretlerinin ismi bu anlamdadır.Farsçadaserbüyük,azizveșerefliolmayadenir.3/40.. SerSer-ihodgîr:Bașınıtut;Bașınınkaydınıgör,diyecekyerdekullanırlar.Küpe ihodgîr: bașını tut, demekte latif bir eda vardır, çünkü onlar șarabı küplerde saklarlar ve küpünağzınayuvarlakbirkerpiçkoyupağzınıbirçeșitbeyazbalçıklaiyicesıvarlarki kaynayıncatașıpdıșarıdökülmesin.1/132..



435

SerSer-i niyâz: niyâz: Niyaz lügatte ihtiyacı arzetmek manasınadır, ser-i niyaz niyaz anlamınagelir.1/89.. Ser3/159.. Ser-keș:Bașçeken,yanikimseyeboyuneğmeyenkimseyedenir. keș: −

Sözlüktebașçeken,terimolarakinatçıanlamındakullanılır.1/29..

Sermed:Öncesivesonrasıolmayan.Allah΄ınisimlerindendir. 1/403.. Sermed: Ser2/213.. Ser-mest:Müstağnidemektir,sarhoșadadenir. mest: SerSer-nüvișt:Bașayazılanșey,yaniezeldeyazılanșey,kader. nüvișt: 2/167.. SerSer-pençe: pençe: Daha çok tırnaklarıyla avlanan hayvanlar hakkında kullanılır. Aslan,kaplan,kușlardanisedoğanveșahingibihayvanlarınpençesiiçinser-pençe tabirikullanılır.2/47.. SerSer-riște: riște: Sözlükte ipin ucu anlamındadır, terim olarak ișin sonu anlamında kullanılır.1/129.. Serserî:Kolayınayanigelișigüzelvebașıboșdemektir. 2/254.. Serserî: ServServ-i âzâde: Serviye azade demeleri șundandır; Kimse ona meyve için taș atmazvediğerağaçlargibiyaprağınıdöküpüryankalmaz.3/8.. Sevâd: Sevâd: Șenlik ve mamur yere denir. İstanbul, Mısır ve Șâm gibi șehirlere sevâd-ıazamdenilir.2/63.. SevâdSevâd-ı sihr: sihr: Sevad beyazın zıt anlamlısıdır, burada müsvedde manasına isimdir,yanisihirmüsveddesi.1/96.. SevdâSevdâ-zede: Sevda dörtmizactan birisidir. İnsan tabiatınagalip olsa deliliğe yolaçar.Sevda-zedesevdavurmușyanisevdagalebeçalmıșgönül.1/96.. Sıbğa: Sözlükte renk anlamında olan bu kelime ile yaratılıș ve fıtrat kastedilmektedir.3/390.. Sidre: Sidre΄den maksat Cibril-i Emîn΄in makamı olan Sidretü΄l-Müntehâdır. 1/94.. SifleSifle-perver ve dûndûn-perver: perver: Alçakları besleyici demektir, felek hakkında kullanılır.1/152..



436

SihrSihr-i mübîn: mübîn: Mübîn “ebâne” fiilinin hem geçișli hem de geçișsiz anlam tașımasına göre așikâre ve açık olan, bir de açıkça gösteren anlamında olur. Buna göre sihr-i mübin hem așikâre sihir, hem de güzellik mucizesini gösteren sihir anlamınagelir.1/274.. SimâkSimâk-i râmih: râmih: Bir yıldızın adı. Simak ikidir; Birine simâk-i râmih ve birine simâk-i aczel derler. Simâk-i râmihi elinde mızrak olan bir atlıya benzetmișlerdir, çünküönündebiryıldızvardır,oyıldızarumh(mızrak)derler,bundandolayısimâk-ı râmihderler.Simâk-iaczelelindemızrakolmayanaderler.2/280––281.. SincâbSincâb-ı șâhî: șâhî: Padișaların giydiği sincaptan yapılmıș kürk. Sincap toprak renginde bir hayvandır, bu hayvanın kürküne de sincap derler. Fars ülkesinin pâdișahları kıșın bu kürkü giyerler. Duacınız Sûdî bu kıssayı hamselerde ve bazı kasidelerde gördüğümden padișahın hususi haremine hizmet edenlerden padișah kıșın samur, veșk veya diğer kürklerden giyer mi diye sordum, yok diye cevap verdiler.1/54.. Sipenc:İkikapılıev,faniolanșeyveharapolmayayakınolan. 3/437.. Sipenc: Sipend:Üzerliktohumu,kötügözdeğmemekiçünateșteyakılır. 2/15.. Sipend: −

Üzerlik. Bu otun dumanından kime verseler ona nazar değmez diye

inanılır.2/364.. Siper:Payimâlolmak,çiğnenmek. 2/19.. Siper: Siper endâhten: endâhten: Siperi atmak savașı terk etmek demektir. Teslim ve boyun eğmektenkinayeolarakkullanılır.1/248.. Sirișk: Sirișk: k: Sözlükte yağmur çisintisine, yani hafif yağan yağmura derler. Daha soramecazengözyașıanlamındakullanılmıștır.2/302.. Siyâhgârân:Günahkârlaranlamında.Sözlükanlamısiyahçılardemektir,yani Siyâhgârân: ameldefterlerinigünahlasiyahyapanlar.1/360.. SiyâhSiyâh-kec: kec: c: İki anlamda kullanılır; Biri eğri siyah, diğeri hain siyah. Burada ikisidemümkündür.2/98.. Siyeh1/33.. Siyeh-kâse:Kâsesisiyah;Misafiriöldürücüanlamındadır. kâse:



437

SubhSubh-ınuhust:Birincisabah.Busabahayalancısabah(subh-ıkazib)denilir, ınuhust: gerçeksabahdan (subh-ı sadık)öncedoğar,dahasonradünyayıbirmiktarkaranlık kaplar,bundansonraisesubh-ısadık(gerçeksabah)doğar.1/65.. Subhuncân virmesi: virmesi: Çabuk geçmesi anlamındadır. Çünkü güneș doğduktan sonragündüzdenilir,sabahdenilmez.3/218.. Sûf berber-keș keș zizi-ser: ser: Hırkayı baștan çıkar. Genellikle yoksulların hırkaları cübbe cinsindendir ve önü açık yani düğmeli değildir. Dolayısıyla böyle bir hırka baștançıkar.Bundandolayıșiirdehırkayıbaștançıkardenilmiștir.2/309.. Sûfî: Sûf koyun yünü demektir. Sûfîler genellikle yün elbise giydikleri için yüne nisbet edip onlara sûfî denilmiștir. Șairler riyakâr ve aldatıcı sûfîlere yani sûfî șeklindeolanriyakârlaratarizdebulunurlar.Fakatgerçek(ehl-imeșreb)sûfîlerebir șeydemezler,çünküonlarkendihalleriyleilgilenipkimseyiayıplamazlar.1/20.. −

Șairler, sûfîlere ve zahitlere türlü türlü tarizlerde bulunur. Çünkü

șairlerinçoğuayyașveiçkimüptelasıdır,sûfîlervezahitlerisebunlarıayıplamakve kötülemektengerikalmazlar.1/302.. Sugvarvesûgdar:Yaslı,yanimatemzede. 1/359.. Sugvarvesûgdar: Suht:Sözlüktekatıanlamındadır,fazlaanlamındadakullanılır. 1/93.. Suht: Sûsen: Sûsen: Susen ve zanbak, çiçeklerine doğru meyilli oldukları için seccadeye benzetilir.Bunlarıseccadesiomuzundaolanzahideteșbihmeșhurdur. Hodgiriftemk΄efgenemseccâdeçunsûsenbe-dûș Hemçugülber-hırkareng-imeymüselmânîbuved Tercüme:Farzedelimkiomuzumasusengibiseccademialıpgezeyim.Fakat Tercüme: hırkamüzerindekigülrengigibikırmızıolanșaraprengimüslümanlıkmıdır? KemalPașazadeșöyleder: Zanbakbugünomuzunaseccâdesinalur Düngülșeneșarâbtașırdıkabakkabak Zanbakgoncasıuzunkabağateșbihedilmiștir.2/106––107..



438

Sühâ: Sühâ: Küçücük bir yıldızdır. Bu yıldızla gözün keskinliğini tecrübe ederler. Çünkügüneșeyakındır,herkesonugöremez.1/268.. −

Küçük bir yıldızdır. Büyük yedi yıldızların yanındaki yıldızdır. Halk

gözünkeskinliğinibununlaimtihaneder.1/44.. Sürâhî:Bülbülegibi șarapkonulankaplardandır.1/126.. Sürâhî: Süreyyâ: Süreyyâ: Ülker yıldızına derler. Șairler Süreyyayı gerdanlığa teșbih ederler. 1/38.. Süveydâ: Süveydâ: Yüreğin içinde uyușmuș kara kan pıhtısına denir. Her hayvanın yüreğinde olur. Derler ki Allahu Teala anlama yeteneğini o kara kana koymuștur. DoğrusunuAllahbilir.2/93––94.. Șa΄bede 1/68––69.. Șa΄bede΄bede-bâz:Hokkabazvegözboyayananlamındadır. bâz: ȘâdîȘâdî-iheme ihemeeme-latîfelatîfe-gûyânsalâvât:İkikișininsözübirbirineuygunvebirbirinin gûyânsalâvât: aynı olsa İranlılar bu cümleyi söylerler. Yani bütün latife söyleyenlerin șad olması için(ruhlarıiçin)salâvatsöyleyin.3/412.. Șafak:Akșamadoğruufuktagörünenkızıllık. 1/294.. Șafak: −

Șafak kelimesi burada İmam Ebu Hanife mezhebine göre ufukta

görünen kızıllık anlamındadır, ondan sonra beyazlık görünür. Yani Ebu Hanife΄ye göreșafakufuktakızıllıktansonraortayaçıkanbeyazlıktır.2/274.. Șâhid: Șâhid: Farslılar bu kelimeyi sevgili için, Araplar melek için kullanır. 1/242–– 243.. İranlılar sevgili hakkında kullanır. Melekten istiare yoluyla bu anlamda kullanıldığıaçıktır,çünküAraplarmeleğeșahidder.1/226.. Șâhid3/19.. Șâhid-bâz:Güzelseven. bâz: Șâhin:Doğancinsininbirtürü,oldukçakuvvetlivehızlıbirkuș.2/11– –12.. Șâhin: Șahne1/380.. Șahne-imeclis:Meclisinbütünișlerikendisinehavaleedilenkimse. imeclis: ȘahneȘahne-iNecef:Șahnesubașıyadenilir.NecefKufeșehrininyanındaHazret-i iNecef: Ali΄nin türbesinin bulunduğu yerdir. Șahne-i Necef΄ten maksat Hazret-i Ali΄dir. Mevlânâ Câmî Hazret-i Ali΄nin menkabelerini anlattığı kitapta Hazret-i Ali için



439

șahne-iNecefsöylediğindendolayırafizîleronadüșmanlıkederler.HâlbukiHafızda Mevlânâ Câmî΄den önce böyle söylediği halde ona bir șey demezler, garip kıssadır. 2/391––392.. Șahne Șahnene-șinâs: Șahne naip ve subașı demektir. Șahne-șinas subașıyı tanıyan, onunlaașinavedostolandemektir.1/117.. ȘahneȘahne-șinâs vâ΄iz: vâ΄iz: Subașıyla dost olan vaiz. Bununla söylediğini kendisi yapmayan vaiz kastedilir. Bunlar büyüklerin kapılarından ayrılmazlar, onların toplantılarında güldürmek için bazı gülünç șeyler anlatırlar, ta ki meclistekilerin hoșunagitsindekendisinitoplantılarınakatılmakiçinçağırsınlar.1/116––117 ȘâhȘâh-râh: râh: Ulu yol, çünkü șah uluya denilir. Aslında râh-ı șâh idi, tamlamayı tersçeviripizafetkesresinikaldırarakșâh-râhdenilmiștir.1/114.. Padișahlarıngittiğiuluyol.1/323.. Șâ΄ir: Șâ΄ir: Bilmek anlamındaki și΄r ve șu΄ûr masdarından gelir. Dolayısıyla șair demekâlimdemektir.3/197.. Șâ΄irlerin Șâ΄irlerin te΄eddübü: te΄eddübü: Șairlerin edep ve nezaketleri. Sevgili hakkında konușurken üsluplarına özen göstermeleri. Așağıdaki beyitte bunun örneği görülecektir. Kesnîstkiuftâde-iânzülf-idutânîst Der-reh-guzer-ikîstkidâmîzi-belânîst Tercüme:Oikikatzülfeâșıkolmayankimseyoktur.Kimingeçtiğiyoldaiseo Tercüme: yoldabeladanbirtuzakolmamasımümkündeğildir. Burada “üftâde-i ân zülf” deyip “üftâde-i cânân” dememesi șundandır: Șairleredeplerindendolayıașkıvemuhabbetigüzellikunsurlarınabağlarlar,canana bağlamazlar. Meselâ zülf, gisu, hat, hâl, ruh, ruhsar ve diğer güzellik unsurlarına bağlarlar.1/266.. Șakâyık: Șakâyık: Lâle-i Numan΄a denilir. Șöyle rivayet edilir ki Nu΄man bin Münzir Arap beylerinden zorba bir bey imiș. Neșeli olduğu gün yanına girene bağıșta bulunur, öfkeli olduğu gün ise yanına geleni katledermiș diye söylenir. Gezdiği yerlerderastladığıçayırveçemenligüzelyerleriçinburasıbenimkorumolsunderdi.



440

Sonra da hiç kimse o koru yaptığı yerde ne av avlayabilir, ne ağaç kesebilir, ne de otunuotlatabilirmiș. Onun korularındalâleçokolduğuiçinkendisineizafetlelâle-i Numandemișlerdir.Araplarșakayık-ıNumanderler.3/459.. Șarâbvesâkîninyoltuzağıolması: Șarâbvesâkîninyoltuzağıolması: Șarâb-ıbî-ġașusâkî-ihoșdudâm-ırehend Kîzîrekân-ıcihânez-kemendeșânne-rehend Tercüme: Tercüme: Çirksiz yani safi ve halis șarap ve güzel saki cihanın zekilerinin kemendindenkurtulamadığıikiyoltuzağıdır. Șarap ve sevgili kișiyi bütün ișlerden ve maslahatlardan alıkor. Hatta meșayihin çoğu “iyyâküm ve΄l-emredân” yani sakalsızlardan sakının diye sûfîlere nasihatederlermiș.Șarabınharamolușunasslasabittir.Eğerfaydasıolsaydıharam olmazdı. Nassta olması șöyle dursun kötülüğünü herkes görür, insanın aklını alıp divaneder.Delilikiseuğursuzbirhaldir.1/364––365.. Șarâb1/293.. Șarâb-ıerġuvân: ıerġuvân:Kırmızıșarap. ġuvân: ȘarâbȘarâb-ıhoșıhoș-güvâr:Hoș-güvarhazmıkolaydemektir.Șarab-ıhoș-güvarhazmı güvâr: kolayolan,yanibașağrısıvermeyenșarapdemektir.3/96.. ȘarâbȘarâb-ı mevhûm: mevhûm: Lâle șarapla dolu kadehe benzer, ama içi boș olduğu için șarab-ımevhumdenilmiștir.3/22.. Șa΄ Șa΄șa΄a: șa΄a: ΄a: Gölgenin hafifine yanikoyu olmayanına denir. Güneș ıșığı anlamıda kullanılmıștır.2/149.. Șath:Sûfîlerinusulveadetleri. 2/362––363.. Șath: Șebâbistenest:Geceyüklüdüranlamındabiratasözü.  Șebâbistenest: Bedânmeselkișebâbistenetdûrez-tu Sitâremî-șumuremtâkișebçizâyedbâz Sitâre mî-șumurem (yıldız sayıyorum), iki anlamda olması mümkündür. Biri uykusuz kalıp gökteki yıldızları saymak, diğeri gözyașı dökmek, çünkü gözyașı da yıldızateșbihedilmiștir.Herhalükardauyuyamaktankinayedir.



441

Tercüme: Tercüme: Gece hamiledir darbımeseli sebebiyle acaba ne doğacak diye sabaha kadar yıldız sayıyorum, yani sabaha kadar uykusuz kalıp seni düșünürüm ki sabahnefaydaveneticehâsılolacak.2/326.. Gûyendșebâbisten-iġaybestcaceb Çunmerdne-dîdez-kiâbistenșod Tercüme: Tercüme: Derler ki gece gaybî hallerle hamiledir. Bu șașılacak bir șeydir, çünkükimdenhamileolduğunubirergörmedi.Veyakimsebirmertyaniergörmedi, yanihiçbirkerimmertdoğmadı,ohaldenasılhamileolabilir.3/411––412.. Șeb bebe-hayr: hayr: Gecen hayırla olsun anlamında. Bu ibare veda esnasında kullanılır.Birisiylekonușmayıkısakesmekiçindebuibaresöylenir.3/433.. Șeb3/171.. Șeb-düzd:Gecehırsızı. düzd: Șeb2/252.. Șeb-gerd:Gecedolașan. gerd: ȘebȘeb-gîr: gîr: Geceyi tutucu anlamındadır, gece olduğu için gûya geceyi tutar. Nitekimahunalesicihanıtuttuyanikapladıdenilir.Meselââh-ıșeb-gîr,nâle-ișebgîrverâh-ıșeb-gîr,gecedeoluncaböyleadlandırılır.1/42-43.. Bâde-ișeb-gîrgeceiçilenbâdedir.Nitekimnâle-ișeb-gîrverâh-ıșeb-gîrgece olan nâle ve seferdir. O halde șeb-gîr gecenin ihyasına sebep olan șeydir. Seher vaktinedeșeb-gîrderler.Beyittegeçenbâde-ișeb-gîrlekastedilenșeyogececanana götürdüğüșaraptır.1/123––124.. −

Nâle-i șeb-gîr gece olan naledir. Șeb-gîr kelimesinden çırçır böceği

kastedilmesidemümkündür.2/240.. ȘebȘeb-hân(bk.Mürġ-ișeb-hân) hân ȘebȘeb-hîz:Gecekalkıcı,yaniibadeteden. hîz: 3/226.. Șeb1/284.. Șeb-iyeldâ:Kıșgecelerindenenuzunolangece. iyeldâ: ȘebȘeb-nișîn: nișîn: Gece oturucu anlamındaki bu bileșik sıfat geceyi ibadetle ihya edenleriçinkullanılır.3/234.. Șeb. Șeb-rev:Gecegidicidemektir,dahaçokhırsızanlamındakullanılır.2/408. rev:



442

ȘebȘeb-zindezinde-dâr: dâr: Geceyi ihya edene denilir. Sözlükte geceyi diri tutucu, yani uyumayananlamındadır.2/265.. Șehr2/237––238 Șehr-âșûb:Șehridelirtenvekarıștıran. âșûb: Șeh.(bk.Șâh-râh) Șeh-reh:Șâh-râhınhafifletilmișșekli.1/242. reh: . Șehrevâ: Șehrevâ: Gönden yapılmıș bir akçe. Eski zamanda bir padișah gönden akçe kestirip üzerine padișahlık mührü vurmuș, fakat bu akçe sadece kendi ülkesinde geçerliymiș. Bundan dolayı Hafız “Ki der-diyâr-ı ġarîbeș be-hîç ne-sitânend” yani bașkabirdiyardabeșkurușaalmazlardiyesöylemiștir. Vücûd-ımerdum-idânâmisâl-izer-itılâ΄st Kiherkucâkirevedkadrukıymeteșdânend Buzurg-zâde-inâ-dânbe-șehrevâmâned Kider-diyâr-ıġarîbeșbe-hîçne-stânend Tercüme:Bilgiliinsanaltıngibidir,nereyegidersedeğeri bilinir,soylufakat Tercüme: cahil birisi de tıpkı șehrevaya benzer, yabancı bir yere gitti mi beș kuruș değer vermezler.1/49.. Șehryâr: Șehryâr: Padișahtan kinayedir. Șehir yoldașı yani yardımcısı anlamındadır. 2/451.. ȘehȘeh-suvâr: suvâr: Sözlükte atlı padișah anlamındadır, terim olarak at biniciliği kendisineyakıșıkveuygundüșenkișihakkındakullanılır.2/249.. −

Atlıpadișah.1/68..

ȘekerȘeker-âvîz:Șekerasıcıdemektir.Birkimsealkıșlanmayalayıkbirhüneryapsa âvîz: onașekerastıdenilir.3/459.. ȘekerȘeker-hâb:Tatlıuykudankinâyedir. hâb: 3/323.. Șem΄: Șem΄: Sözlükte balmumu demektir, ama terim olarak yanan muma denilir. 2/18.. Șemâme: Șemâme: Hem koku hem de karpuz mevsiminde yetișen ufacık kavunlar anlamındadır. Bunlar elmadan iri olur, elma ve kavun gibi güzel kokusu vardır. 3/119..



443

Șem΄ Șem΄-ıÇıgıl:ÇıgılTürkistandayaniHıtaveHotentarafındabiryerinismidir. ıÇıgıl: Buyerinerkeklerivekadınlarısonderecegüzelolurmuș.Aslındabirkiliseninismi idi, daha sonra kilisenin bulunduğu yer için kullanıldı. Șemc-ı Çıgıl Çıgıl güzeli demektir.3/95..(bk.Çıgıl)  . Șem΄ 2/384.. Șem΄-ihâver:Haverdoğudemektir.Șemc-ihaverdengüneșkastedilir. ihâver: Șem΄ Șem΄-iseriser-girifte:Burnualınmıșmum.Buradaserdenmaksatmakaslaalınan girifte: mumun yanmıș fitilidir. Türkçede șem΄in burnu derler, İranlılar ise ser-i șem΄ der. Bununlasönmesiiçinburnualınanșem΄kastedilmektedir.1/190.. Șemme:Sözlüktekokuanlamındadır,küçüklükveazlıkanlamındakullanılır.  Șemme: 1/90.. −

Azıcıkkokuyadenir.Birșeyinazlığındankinayeolarakkullanılır.1/274..

Șengûl ve șengül ve șeng: șeng: Oldukça güzel, tabiata uygun ve șirin sevgiliye denilir.2/352.. −

Șengûlveșengülveșengkarakterigüzelvehareketișirinanlamındadır.

2/365.. Șerb:Mısır΄da hamsînî gibibirtürlüince ketendemektir.Dahasonralarıbu Șerb: ketenden yapılan ve üste giyilen ince elbise (terlik) ve sadeler (Matbu nüshada sâyeler) için kullanılmıștır. Bazı çocukların ve genç kadınların giydiği bu elbisenin yakasınısırmaileișlerlerveonașerb-izer-keșîdederler.3/188––189.. Șerî΄at: 3/144.. Șerî΄at:Yol. ΄at: Șevket:Șiddetvegüç(be΄s)demektir,genelliklesavaștakullanılır. 1/382.. Șevket: −

Arapça șiddetli korkuya denilir, bazan hiddet, bazan da büyüklük

anlamındakullanılır.3/112.. Șeyh,Hafız,MüftüveMuhtesibinAldatıcılığı: Șeyh,Hafız,MüftüveMuhtesibinAldatıcılığı: MeyhorkișeyhuHâfızumüftîvümuhtesib Çunnîkbi-nigerîhemetezvîrmîkonend Tercüme: Tercüme: İçki iç, iyice dikkatli bakarsan șeyh, Hafız, müftü ve muhtesip bunlarınhepsihilevealdatmaktanuzakdeğildir.Bunlarınyaptığıișlerekıyaslașarap



444

içmekküçükgünahlardansayılır.Çünküșeyhlerriyakârolur,Hafıziseșairdir,șairler yalancı olur, müftü de sultanların hatırı için zayıf görüșlere dayanarak fetva verir, nasılkiEbussuudSultanSüleyman΄ınhatırıiçinmelunKızılbașilebarıșyapılmasına fetvavermiștir.Muhtesiplerisehalkaiçkiyiyasaklar,amakendileriiçer.1/348.. Și΄ Și΄âr: âr: Gövdeye yakın olan, yani iç elbise. Gömlek, zibun ve diğerleri gibi. 3/183.. Șihâb: Șihâb: Gökyüzü tarafında nar küresinden (küre-i nar) parlayan ateș parçasıdır. İșin gerçeğini bilmeyenler yıldız düștü derler. Sakib parlayıcı ve yakıcı anlamındadır.Șihab-ısakıbparlakveyakıcıșihabdemektir.1/43––44.. −

Ateșparıltısı(șule).3/344..

Șikârî: Șikârî: Avlanan hayvanlar demektir, kendi gönlü kastedilmiștir. “Șikâr” av, “yâ”nisbetharfi,avamensupdemektir.Avlanankușlarașikârîderler.2/353.. ȘikesteȘikeste-vesme: vesme: Rastık tașını ezip kașına çekmektir, bazı nüshada keșîdevesmeyazılmasıbuanlamdakullanıldığınıgösterir.3/184.. Șimșad:Șimșirağacı.1/333. .(bk.Turra-ișimșâd) Șimșad: . ȘimșîrȘimșîr-i zerzer-efșân: efșân: Altın saçılmıș, yani altınla kaplanmıș kılıç. Bazı kılıçlar bilhassasultanlarınkılıçlarıaltınlakaplanır.2/267.. Șîr3/430.. Șîr-gîr:Aslantutucu;bahadırveyiğitanlamındakullanılır. gîr: Șîr3/149.. Șîr-iâfitâb:Güneșinbulunduğuaslanburcu. iâfitâb: Șîr3/411.. Șîr-iHudây:Allah΄ınaslanıyaniHazret-iAli. iHudây: Șîșe: Așağıdaki beyitte geçen birinci șișe ile sırça kadeh, ikinci șișe ile içine bevledilenșișekastedilmektedirkidoktorahastanınidrarınıonunlagösterirler. Ânkimudâmșișeemez-pey-icayșdâdebûd Șișeemez-çimî-burdpîș-itabîbherzamân Tercüme: Tercüme: Bana daima bade içmek için sürahi șișesini veren her zaman doktora benim șișemi niye götürür. Yani hastalığım ilerlemiș olduğu için mi ölmek korkusundanșișemidoktoragösterir.3/143..



445

ȘișeȘișe-bâz: bâz: Șișe oynatıcı; hamamda sabunu șișirip uçuran kimseye denilir. 3/265.. ȘîșeȘîșe-iHalebî: iHalebî: Halepșișesidemektir.OsmanlısultanlarındanönceHalep΄ten değerli șișeler çıkardı, Tarsus΄ta yapılıp Haleb΄e getirilirdi ve oradan dünyaya yayılırdı.FakatbuzamandamuteberolanFrenkșișesidir.1/154.. Șîve:Sevgililerinnazıveșirintavırları. 1/389.. Șîve: Șöhretveșöhre:Meșhurolmak;meșhurolananlamındadakullanılır. 1/82.. Șöhretveșöhre: Șûh:Sıcakkanlı,yanidavranıșlarıtabiatauygunveölçülü. 1/275.. Șûh: −

Hareketleriölçülüvetabiatauygun,aynızamandahayâsızanlamındada

kullanılır.2/34––35.. Șükrâne: Șükrâne: Bir muradın gerçekleșmesi için namaz kılmak, para vermek veya kurban kesmek gibiyapılan ișlere șükrane denilir. Fars ülkesiiçkicilerinin șöyle bir âdeti vardır: İki dostun arasında hafif bir kavga olsa, sonra barıșsalar barıșmayı isteyenkimisebarıșmanınșükranesiolarakgömleğiniçıkarıpyakar.Hafızbukıssaya telmih edip “mâcera kem kon” demiș. Aslında adetleri gömlek yakmaktır ama buruda hırka zikredilmiș, bu ya vezin zaruretinden veya fukaranın çoğu gömlek bulamadığıiçinhırkagiydiğindenolabilir. Mâcerâkemkonubâzâkimerâmerdum-içeșm Hırkaez-serbe-derâverdube-șükrânebi-sûht Tercüme: Tercüme: Macerayı terk eyle ve gel ki gözümün gözbebeği (merdüm) hırkasınıbașındançıkarıpșükraneiçinyaktı. Göz bebeğinin baștan hırkayı çıkarıp yakması siyahlığından kinayedir. Gûya aslında ak imiș, çıkarıp yakmakla kararmıș. Hafız istiare yoluyla gözbebeğine hırka isbatedipyakmıș.1/183.. −

Birnimetinkarșılığında,benhakkıylabununșükrünüyerinegetiremem,

buonuntelafisiolsundiyeverilensadaka.1/27.. Șürbü΄l Șürbü΄l΄l΄l-Yehûd: Yehûd: Yahudilerin içiși. Yahudilerin içki içmeleri șöyledir; Onlar sarhoș olacak kadar içmezler ve mümkün olduğu kadar içtiklerini gizlerler. Sarhoș



446

olacak kadar içmemeleri șu sebepten dolayıdır. Onların dininde ve diğer dinlerde șarabınsarhoșyapanmiktarıharamdır,kendisiharamdeğildir.Amabizimdinimizde șarabınazıveçoğuharamolduğugibisarhoșlukverenherșeydeharamdır.Onların dininegöredesarhoșlukverenșeyharamdır.2/357.. ȘütürȘütür-gürbe:Deve-kedianlamınagelenbuifadeiyiilekötününkarıșıkolması gürbe: anlamındakullanılır.Buterimdahaçokșiirhakkındasöylenir.Meselâbirșiirinbazı beyitlerigüzel,bazıbeyitlerikalitesizolsaonașütür-gürbedenilir.3/401.. TabîbTabîb-i râhrâh-nișin: nișin: Yolda oturan doktor, yani Sultan Bayezid hareminin doktorlarıgibiyoldadöșeğiniyayıpdoktorlukyapan.3/284.. Ta΄biye: Ta΄biye: Sözlükte karıștırmak ve gizlemek anlamındadır, beyitte gizli ve sır anlamındakullanılmıștır.2/334.. Tabla:Yemișçilerinüzerineyemișkoyupsattıklarıtablaanlamında.Arapve Tabla: Farsdiyarındaadetșöyledir.Attarlarticarimetalarınıbirtablaüzerinedizipgezerek ıtrıyatsatarlar.Hafızmutbakgülüıtırtablasınateșbihetmiștir.1/114––115.. TabrTabr-zed:Șeker-parmakdediklerișeker.Oldukçasertolupbaltaylakestikleri zed: içinbaltavurulmușanlamındatabr-zeddenilmiștir.3/397.. Tahmîk:Birkimseyiahmaklığanispetetmek. 2/393.. Tahmîk: Tahrîr: Tahrîr: Arapça takvim yani doğrultmak anlamındadır, terim olarak yazmak anlamındakullanılır.1/133.. −

Sözlük anlamı düzeltmek ve doğrultmaktır. Süslemek anlamında

kullanılmıștır.2/415.. TahtaTahta-bend: bend: Kaftan ve kumașları iki tahtanın arasına koyup zedelenmemesi için iki taraftan sağlam bir iple bağlarlardı. O kaftan ve kumașlara tahta-bend denirdi. Hafız kendi vücudunu tahtalara, ruhunu ise kumașlara teșbih eder, çünkü ruhotahtalarile(cesetle)bağlıdır.3/4.. TahtTaht-ı revân: revân: vân: Felek anlamındadır, günbed-i mînâ da felek demektir. Üstü itibarıylatahtırevan,altıitibarıylagünbed-iminademiștir.3/27..



447

Tâ΄ir Tâ΄ir΄ir-i hayr: Araplar eskiden sefer veya bir iși için evinden çıktıkları zaman rastgeldiğibirkușuuçururmuș,șayetsağtarafauçarsauğurlusayar,solarafauçarsa uğursuzkabuledermiș.Sağtarafauçankușatair-ihayr,soltarafauçankușaisetair-i șerderlerdi.3/214.. Ta΄irTa΄ir-ikudsî: ikudsî: Cebrail anlamında kullanılır. Sözlükte kudse mensup kuș, yani nezihvetemizkuș(mürg-ipâk)anlamındadır.Sevgilidenkinayeolarakdakullanılır. 2/197.. Tâk:Kemer.2/55 Tâk: −

Müsenderemanasınadır. Sûdî΄nintâkkelimesininkarșılığıolarakverdiği

müsendere kelimesinin anlamı Redhouse΄de Türk usulü kanape veya sedirin ucundakisabitplakaveyalevhaolarakverilir.2/56.. Tal΄at: Tal΄at: Arapça görmek anlamındadır, insanın en evvel görünen tarafı yüzü olduğuiçinİranlılarbukelimeyiyüzanlamındakullanır.1/389.. Tâli΄ Tâli΄-imevlûd:Çocukdoğduğuzamandoğutarafındaufuktavukubulanburç. imevlûd: Kevkeb-iveladetten(doğumyıldızı)detali-imevludkastedilmiștir.1/261––262.. Tama΄1/219.. Tama΄-ıhâm:Gerçekleșmeyenarzu. ıhâm: Tâmât:Sûfîlerinusülveadetleri. 3/315.. Tâmât: Ta΄n:Arapçamızraklavurmakanlamındadır.  Birkișiyiayıplamakanlamında Ta΄n: dakullanılır.2/280.. Tanebî: Bu kelimenin anlamı hakkında farklı görüșler ileri sürülmüștür. Kimisi çadır ve çergeh anlamında olduğunu söyledi, kimisi de bağ ve bahçelerde yazın gölgelenmek için yapılan önü açık evdir dedi. Hafız΄ın sözünden kendi memleketine mahsus değerli bir ev olduğu anlașılıyor, çünkü medih makamında söylemiș.1/153.. Tarab: Tarab: Sevinç ve üzüntüden meydana gelen hafifliğe denir, șairler daha çok sevinçhakkındakullanırlar.1/385.. Tarab3/461.. Tarab-serây:Șenlikevi. serây:



448

Tarf: Tarf: Arapça göz anlamındadır. İranlılar fayda ve canip anlamında kullanır. 1/14.. Tarfe:Farsıstılahlarındafaydaanlamındakullanılır. 1/121.. Tarfe: Tarh:Temel;Tarzvekanun. 1/177 Tarh: Tarrâr: Tarrâr: Sözlükte yankesici anlamındadır. Zülfe tarrar denilmesi kesilip kırkıldığıiçindir.2/202.. Târum:Göçerlerinkurupoturduğuev.Târum-ıfîrûzedenteșbihyoluylafelek Târum: kastedilmektedir.1/83.. Tâtdili:Șirazlılaramahsusbirșivedir,Tatdilidiyeadlandırılır. 2/170.. Tâtdili: Tatar:İranlılarTürkkelimesiylegenellikleTatarlarıkastederler.2/22. . Tatar: Ta΄vîz: Ta΄vîz:Sözlüktesığındırmakanlamındadır,fakathamayil(muska)anlamında îz: kullanılır.2/418––419.(bk.Hamayil) −

Korumakanlamında.İranlılarhamayilanlamındakullanır.3/232..

Tavk:Gerdanlık:Çenber.Hafız΄ıntavk-ıgabgabdemesigabgabındeğirmiliği Tavk: anlamındadır.1/80.. Tâvus:Herkesinbilidiğimalumkuș,uğursuzluklameșhurdur. 1/97.. Tâvus: Tavus. Tavus-ı΄ar ı΄arș: ΄arș:Hazret-iCibril-iEmin.2/449. ș: TâyirTâyir-i Sidre: Sidre: Tayir hem kuș hem de uçan anlamındadır. Kuș anlamında olunca bu ifade makamı Sidretül-Münteha olan Cebrail anlamına gelir. Uçan anlamındaolursaSidredenuçanCebrailanlamındaolur.1/204.. Taylasan: Taylasan: Eski zamanda Arapların eșrafının giydiği tülbent üzerindeki makrame șeklinde büyük bir bez. Zamanımızda ise Arapların eșraf olmayanları da bu kıyafeti giymektedir. 2/362--363.. Makrame kelimesine Redhouse΄de șu anlam verilir:Rüzgarlık,havluvemendilolarakkullanılanbirelbise.Lügat-iNaci΄deșunlar denilir:Perde,döșekçarșafı,mendil. Tayș:Sevinmekleortayaçıkanhafiflik. 3/446.. ayș:



449

Tazallüm: Tazallüm: Sözlükte șikâyet anlamındadır. Beyitte cevr kelimesine açıklayıcı biratıfdurumundadır.Dolayısıylahaksızlakanlamındakullanılmıștır.2/47.. Ta΄zîr: Ta΄zîr: îr: Tazimde bulunmak, saygı göstermek ve cezalandırmak anlamında kullanılır.Haddeneksikolancezayatazirdenilir.Haddİslamhukukunda birterim olarak dinin belirli suçlar için tayin ettiği ceza anlamına gelir. Beyitte içki içene vurulanhaddanlamındakullanılmıștır,kafiyedendolayıtazirdenilmiștir.1/345.. Tâziyân: Tâziyân: Tâzî kelimesinin çoğuludur, koșucular demektir, çevik ve hızlı olanlardankinayeolarakkullanılır.Türk-tâzdenilmesi debundan dolayıdır.Atlılar kastedilmektedir veya yük vurulmayan sadece binmeye mahsus olan Arap atları anlamındaolabilir.3/17––18.. Te΄âle Te΄âle΄ll âle΄llâh: ΄llâh: âh: Allah΄ın eksikliklerden uzak ve münezzeh olması anlamında bir cümle.Bazanhayranlıkanlamındadakullanılır.1/177.. Teb: Sıtma. Güneșin ıșığı fazla olduğundan dolayı göz ona bakamadığından onu titrer gibi görür. Bu titremeye beyitte teb denilmiștir. Teble terin münasebeti olduğuiçinikisibirliktezikredilmiștir. cAks-ıheyber-cârezeșbînk΄âfitâb-ıgerm-rev Der-hevâ-yıîncaraktâhestherrûzeștebest Tercüme:Sevgilinintemizyanağıüzerindekiterinaksinebakkihızlıyürüyen Tercüme: güneșbuterinarzusundanhergünsıtmaçeker,yanisıtmalıbirigibititrer.1/80.. Tebâreka΄ll Tebâreka΄llâh: ΄llâh: âh: Bu ibare hayret içindir, güzel karșılamak ve alkıșlamak anlamındadır.1/281.. TebessümTebessüm-i gül: gül: Gülün gülümsemesi gonca iken açılıp gül olması demektir. 1/96.. Tecellî: Tecellî: Sözlükte görünmek anlamında, terim olarak güzelliğini göstermeye denir. Der-ezelpertev-ihüsnetzi-tecellîdemzed cIșkpeydâșoduâteșbe-hemecâlemzed



450

Tercüme:Ezeldegüzelliğininparıltısıtecellidendemvuruncayanigüzelliğini Tercüme gösterinceașkortayaçıktıvebütünâlemiateșesaldı,yaniherkesâșıkoldu.2/73––74.. Tecemmül: Tecemmül: Güzellenmek anlamında. Daha çok esbab ve mallar hakkında bilhassasefereșyasıiçinkullanılır.2/207.. −

İnsanıgüzellendirenșey.2/351..

Tehemten3/442.. Tehemten-neberd:Rüstemsavașlı. neberd: Telh1/28.. Telh-veș:Acıgibidemektir;Șarapanlamındakullanılmıștır. veș: Teng:Dar;Muzdarip. 1/376.. Teng: TengTeng-çeșm:Sözlüktedargözlü,terimolarakiseaçgözlüanlamındadır.Eğer çeșm: Türk-i leșkerîden maksat Tatar ise dargözlülük tam yerinde kullanılmıștır. Çünkü Tatarlarıngözleridarveyassıdır.1/370.. −

Kısagörüșlüveaçgözlüanlamındadır.3/104..

Teng1/403.. Teng-dest:Elidar,yanifakir. dest: −

Elidar,yanimüflis.2/216..

TengTeng-ișeker:Șekerisıktıklarıbelirlibiralet.Bazılarșekeriniçinedöküldüğü ișeker: kalıptır dediler. Hafız΄ın “Nuhust der-șiken-i tenk ez-ân mekân gîred” söylemesi birincianlamiçindahauygundur.2/283.. Terâne: Terâne: Sıhah-ı Fürs΄de du beytîye derler diye söylenir. Du beytî nağme türlerinden birinin adıdır. Bu zamanda terane tenen tenen tenen diye söylemeye derler.1/118––119.. TerTer-dâmen: dâmen: Sözlükte eteği ıslak anlamındadır, ama kirlenmiș ve iffetsiz anlamındakullanılır.3/186.. −

Sözlükte yaș etekli demektir, ama terim olarak alçaklıktan kinayedir.

3/361.. Teșbîb:Terimolarakkasidedenöncegazelsöylemeyedenir,yanigüzeleșiir Teșbîb: söylemeyeteșbîbveyatesbîbderler.3/457..



451

TeșnegânTeșnegân-ı Kerbelâ: Kerbelâ: Kerbela Hazret-i Hüseyinin șehit olduğu sahranın adıdır.Teșnegân-ıKerbelaosavaștasusuzbırakılanlardır.OnlarHazret-iHüseyinle beraberolanyetmișkișidir.1/52.. Tetâvül:Terimolaraktecavüzvezulümanlamındadır,sözlükanlamıuzamak Tetâvül: olan bu kelime zülfe nispetle her iki anlamı da çağrıștıracak șekilde kullanılmıștır. 2/36.. Tevâtür:Birbiriardıncagelmek. 3/304.. Tevâtür: Tev΄emân: Tev΄emân: ân: İkizler anlamındaki bu kelimeden Cevza burcu kastedilir. Çünkü beldenyukarısıikigövdelibirșahsabenzer.2/280.. −

Cevzaburcu.Kușaktanyukarısıikigövdelibirșahsabenzer.3/452..

Tevfîk: Tevfîk: Kulun isteğini Allah΄ın kendi muradına uygun yapmasına denir. Bazılarıitaatekuvvetvekudretvermeyedenir,dediler.2/392.. Tevfîr: Tevfîr: Aslında tamamlamak anlamındadır, fayda anlamında kullanılmıștır. 1/43.. −

Faidevenasipanlamındakullanılır.3/44..

Tevkîfî: Tevkîfî: Șer΄î izin ve nassla olan șey. Daha çok dinle ilgili bir terim olarak kullanılır. Sözgelimi Allah΄ın isimleri tevkîfîdir demek Kur΄ân ve Hadis΄te geçen isimlerdenbașkasıonunhakkındakullanılamazdemektir.YineKur΄ândakisurelerin ayetlerinin nereden bașlayıp nerede bittiği tevkîfîdir demek bu hususun rivayetle bilinebileceğini, kıyas yoluyla bilinemeyeceğini ifade eder. Sûdî bu kelimeyi diğer șarihlere yönelttiği tasavvufî eleștiriler sırasında kullanır. Meselâ șunları söyler: Allah΄a devletlidemek șeriatinizninebağlıdır,yaniböylebir rivayetolması gerekir, buiseișitilmemiș.1/71.. −

Allah΄ınisimleritevkîfîdir,yanișeriatinizninebağlıdır.ȘeriattaHuda΄ya

bütdenilmesivaridolmamıș.3/71.. Tevsen: Tevsen: Vahși olan at ve diğer hayvanlar için kullanılır. Beyitte genel anlamdaatkastedilmiștir.1/265..



452

−

Aslında vahși anlamındadır. Daha sonra at anlamında kullanılmıștır.

1/68.. Tırâz: Tırâz: Eski zamanda kaftanların omuzlarına ipek ile bazı çiçek ve hayvan nakıșları yapılırdı. Bu zamanda padișahımızın sarayında içoğlanları aynı șekilde yaparlar.Yapılanonakıșlaratırazderler.Eskizamandaböylenișanıolmayankaftan olmazmıș.3/5.. −

Eskizamandaelbisedeolanbirnișan.Buzamandaterkedilmiștir.3/406..

Tîn: Tîn: Balçık anlamındadır. Tînet tînden daha özel bir anlam tașır. Hazret-i Âdemin cesedinin yapıldığı maddeye tînet derler. Nitekim “Hammertu tînete Âdeme”hadisindenanlașılmaktadır.1/342.. Tînet:Tînbalçıktır.TînetinsanvücudununmaddesiolanbalçıktırkiAllahu Tînet: Teala“HammertutîneteÂdem”buyurmuș.1/172.. −

Bir șeyin cisminin maddesi olan balçık. Tîn ise bütün balçıkları kapsar.

2/182.. Tîr:Ortakanlamlıbirkelime.Ok,Utaridyıldızıvehisseanlamınagelir. 3/26.. Tîr: Tîzyürümek:Hızlıyürümekkibirvegururdankinayeolarakkullanılır. 3/457.. Tîzyürümek: Tîz2/355.. Tîz-hûș:Keskinakıllı. hûș: Tûbâ:Cennettebirağacınismi.Birde“atyeb”kelimesininmüennesiolarak Tûbâ: dahaiyivegüzelanlamınagelir.1/60.. TûfânTûfân-ı Nûh: Nuh tufanı. Kitaplarda yazıldığına göre Hazret-i Nuh Receb ayının onuncu günü gemiye binmiș ve Muharrem ayının onuncu günü olan Așura günügemidenkarayaçıkmıștırkitoplamaltıayolur.1/64.. Tufeyl ve tufeylî: tufeylî: Sözlükte davetsiz ziyafete giden kimseye denir. Ama ziyafetegidenkimseyetabiolankișihakkındakullanılır.3/322.. Tuğra: Tuğra: Farsça beratlarda ve ahkâmlarda yazdıkları nișana denilir, Arapçası tevki΄dir.1/86.. TuğraTuğra-keș: keș: Tuğra berat ve ahkâmlarda çekilen padișah nișanına denir. Bu nișanıçekenemuvakkicyanituğra-keșderler.2/3..



453

Turra:Alındanyukarıbașınönkısmı.Arapça nasiyedenilir. Dahasonrabu Turra: kelimealnasarkansaçlarhakkındakullanılmıștır.1/5.. Turra1/177.. Turra-imeftûl:Bükülmüș,düğümlenmișsaç. imeftûl: TurraTurra-i șimșâd: Șimșad șimșir ağacına denir. Bu ağacın dal ve budaklarının diplerindehurmasalkımıgibisıkyapraklıtoptopdallarıolur,șairlerbunlaraturra-i șimșadderler.1/333.. Tûtînin Konușması: Papağana konușma öğretmek isteseler bir perdenin önüne bir ayna korlar ve papağanı aynanın karșısına getirirler. Perde arkasından birisi konușur, papağan bu halde iken aynaya bakıp kendisini görür ve aynada gördüğü papağanın konuștuğunu zanneder. Bu șekilde konușmayı öğrenir. Hakânî Miratü΄s-Safaisimlikasidesindeșöyleder: Çutûtîk΄âyinebînedșinâsîhodbi-y-uftedpey Çuhodder-hodșevedhayrânkonedhayretsuhan-dâneș Tercüme: Papağan aynada kendisini görünce zanneder ki kendisi oradadır. Kendisinehayranoluncadasözbilenihayrettebırakır. Der-pes-iâyînetûtî-sıfatemdâșteend Ânçiustâd-ıezelgoftbi-gûmî-gûyem Tercüme: Beni papağan gibi aynanın ardında tutmușlar. Üstad-ı Ezelî bana söylediyeneyidemișsebenonusöylerim.2/431––432.. Tûtîyân Tûtîyân-ıHind:Hüsrev,HasanveemsaligibiHintșairlerikastedilmektedir. ıHind: 2/5––6.. Tuvânger: Tuvânger: Kuvvet ve kudret sahibi manasınna gelir, beyitte zengin ve malı olankastedilmektedir.1/107.. ΄Ubûk: Ubûk:Geceevvelindeiçilenșarabınadı. 1/26.. Ubûk: ΄Ucb:Kibir,kendinibeğenmek. ΄Ucb: 3/234.. ΄Ûd: Çeșteye benzeyen ama teknesi çește teknesinden büyük olan bir saz. 2/127.. −

Ateșteyakılanbirağaç.İyisikomardanolur.2/327..



454

−

Sözlükte her ağaca denilir. Ayrıca tütsü olarak kullanılan ve Hindistan

tarafındangelenağacadauddenilir.3/180.. −

Hinttengelenhoșkokuluağacınözelismiolmuștur.3/328..

΄Udâl: ΄Udâl: Sözlükte çözülmeyen düğüm anlamındadır. Meșakkat ve zorluk anlamında kullanılması yaygındır. Meselâ onulmaz hastalığa dâfun cudâl denilir. 3/370.. Ummü΄l Ummü΄l΄l΄l-habâyis: habâyis: Șarabın künyesidir. Ümm anne demektir, habayis habisin çoğuludur,yanikötülüklerinanasıdemektir.1/28.. Ülfet:Birkimseninhuyunaalıșmak,yaniünsiyetetmek. 1/177.. Ülfet: ΄Ünvân: Ünvân: Mektubun üzerinde bu mektubu filana ulaștırana Allah merhamet etsindiyeyazılancümleyeünvandenir.2/371.. Ürdibihișt: Ürdibihișt: Sultan Celaleddin Melik-șah bin Alp Arslan Selçukî tarihinde olanÜrdibehiștbaharmevsimininikinciayıdır.1/170.. Vâdiıntecelliettiğibirvadininismi.Turdağ Vâdi-ieymen:Hazret-iMusa΄yaAllah΄ ieymen: demektir. Așağıdaki beyitte tecellinin vuku bulduğu Tur dağı kastedilmektedir. Hazret-i Musa Firavun kavminden kaçıp Hazret-i Șuayb peygamberin memleketi olan Medyen΄e gider. Șuayb peygambere bir rivayete göre sekiz, diğer bir rivayete göreonyılçobanlıkyapar.Hazret-iȘuaybbuhizmetekarșılıkbirkızınıonanikâhlar. Bu süre tamamlandıktan sonra Hazret-i Musa uzun zamandır göremediği akrabalarınıgörmekiçinhanımıylabirlikteMısır΄adoğruyolakoyulur.Yoldahamile olanhanımınısancıtutar,gecedesoğuk.Ateșeihtiyaçduyarlar.Hazret-iMusaTur dağına doğru baktığında bir ateș görür ve ateședoğru yürür. Halbukigördüğü ateș değildeAllah΄ıntecellisininnuruidi.OrayavarıncaAllah΄ınkelamınıișitir.Hafız΄ın bubeytiHazret-iMusa΄nınsergüzeștinetelmihtir. Șeb-itârestureh-ivâdî-ieymender-pîș Âteș-iTûrkucâmevcid-idîdârkucâ΄st Tercüme: Gece karanlık, Vadi-i eymen yolu ise önümüzde. Tur dağındaki ateșnerede,sevgilininva΄dinerede.Ateș-iTurdancananınruhsarı,mev΄id-ididardan vuslatva΄dikastedilmektedir.1/173..



455

−

Allah΄ınHazet-iMusayatecelliettiğivadi.3/11..

Vâdî2/331 Vâdî-ihâmûșân:Sessizlervadisi;kabirkastedilmektedir. ihâmûșân: Vakt3/284.. Vakt-șinâs:Fırsatıganimetbilenkimseyedenir. șinâs: Varta: Varta: Sözlükte yok olmak anlamındadır, genellikle helak edici șeyler hakkındakullanılır.2/366.. Vaz΄:Sözlüktekoymakanlamındadır.Hal,șanveișanlamındakullanılmıștır.  Vaz΄: 1/226––227.. Vâzgûnvebâz1/162.. Vâzgûnvebâz-gûn:Bașașağı,yanitersine. gûn: Veinyekâd:Nazardeğmemekiçinokunanayet. Veinyekâd: Huzûr-ımeclis-ıünsestudostâncemcend “Veinyekâd”bi-hânîduderfirâzkonîd Tercüme: Tercüme: Meclis sırdaș ve yoldașlar meclisi, dostların da hepsi burada. O halde bu meclise yaramaz göz değmemesi için “Ve in yekâd” ayetini okuyun ve kapıyıkapatın.2/179.. Vecd u vücûd: vücûd: Sözlükte bir șeyi, meselâ matlubunu bulmak anlamındadır. Terimolarakbirmümininbasiretinintecellinurunuidraketmesinedenir.Bununzıt anlamlısı kaybolmak anlamındaki fakddır. Hal vecdin açıklayıcı tefsiridir, gerçi aralarındaincebirfarkvardır.1/127.. Vesme:Saçvesakalboyadıklarıbirot.Rastığadavesmedenilir. 1/109.. Vesme: Yâkût:Sarı,siyahvekırmızırengindeolabilendeğerlibirtaș.3/233 Yâkût:  −

Hafız΄ın “yakût-ı surh-rû” demesi yakutun kızıl olduğunu gösterir.

Hâlbuki yakut sarı da siyah da olabilir. Haceru΄l-Esved΄in yakuttan olduğu rivayet edilir.HattaKaramıtaMekke΄yiyağmalayıpHaceru΄l-Esved΄ibulunduğuyerdenalıp götürünce müslümanlar ikiyüzbin sikke toplamıșlar, daha sonra Haceru΄l-Esved΄i yakutun özelliklerini tașıyıp tașımadığı hususunda incelemișler, aynı özellikleri tașıdığınıgörünceparayıveripHaceru΄l-Esved΄iellerindenkurtarmıșlardır. Yakût3/187.. Yakût-ımüzâb:Eritilmișyakut;kırmızıșarapkastedilmektedir. ımüzâb: Yâr:Sözlükteyoldașanlamındadır,cananayârdenilmesimecazendir. 1/108.. Yâr:



456

−

Âșıklar sevgili için dünyanın yarısı derler. Belki geri kalan yarısının da

sevgilisizvarlığıyoktur,çünküvarlığısevgilininvarlığınabağlıdır.1/408.. Yârab: Yârab: İranlılar bazen bu ibareyi acaba manasında kullanır. Anlașılan o ki hayretetmekbunungerektirdiğibiranlamveyamecazîbiranlamdır.Gerçekanlamı “YâRabdullenâcale΄l-hayr”yaniyarabbizehayırlıyolugösterdemektir.3/119.. YedYed-iBeyzâ:Beyazeldemektir.Hazret-iMusa΄nınbirmucizesieliningüneș iBeyzâ: gibiparlamasıidi.Diğerbirmucizesiiseasasınıyerebıraktığındaejderhaolmasıydı. Bunlarmeșhurmucizeleridir,bașkamucizeleridevardır.1/316.. Yek1/87.. Yek-reng:İçidıșınauyan,yaniriyakârolmayankimse. reng: Yeldâ: Yeldâ: Kıșın en uzun gecesi, güneș o gece veya ertesi gece döner, yani gün uzamayabașlar.2/8.. Yemîn:Kuvvetvekudretanlamındadakullanılır. 3/34.. Yemîn: Yesâr: Zenginlik ve mal anlamında kullanılmıștır. Yemîn ve yesar eskilerin kasidelerindeçokkullanılır.3/34.. Yıldız saymak: “Sitâre mî-șumurem: yıldız sayıyorum” iki anlamda olabilir. “ Biriuykusuzkalıpgöktekiyıldızlarısaymak,diğerigözyașıdökmek,çünkügözyașıda yıldızateșbihedilmiștir.Herhalükârdauyuyamaktankinayedir.2/326.. Yıldızlara mensûbiyet mensûbiyet: ûbiyet: Her sınıf insanı bir yıldıza nispet edilir. Meselâ sazendeler Zühre΄ye, âlimler Müșteri΄ye, silahșörler Mirrih΄e ve kâtipler Utarid΄e nispetedilmiștir.BundandolayıHafızșubeyitteinșayıUtarid΄enispeteylemiștir. Eykiinșâ-ıcUtâridsıfat-ıșevket-itu΄st cAkl-ıküllçâker-ituġra-keș-idîvân-ıtubâd Tercüme:Eypadișah,feleğinkâtibiolanUtarid΄ Tercüme: inyazısıseninbüyüklüğünün sıfatıdır.Akl-ıküllsenindivanınınnișancısınınhizmetkârıolsun.2/3.. Zafer: Zafer: Kazanmak ve kurtulmak anlamındadır. Düșmana galip gelmek anlamındakullanılır.2/3..



457

Zâhibu΄s Zâhibu΄s΄s΄s-suver: Filozoflar bütün fiilleri tabiata isnat ederler. Meselâ bitkiler ve hayvanlarda görülen beslenmek, büyümek ve doğurmak gibi fiilleri tabiata verirler.OnlaragörebununadıZahibu΄s-suverdir.1/59––60.. Zâl:Kocakarı;Felekhakkındadakullanılır. 1/211.. Zâl: Zalâm:Geceninevvelinedenilir.Genelolarakkaranlıkanlamındakullanılır.  Zalâm: 1/405.. Zamîr: Zamîr: Gönül ve vicdan anlamına gelir. Zamir-i münir aydınlık gönül demektir.1/143.. Zâr:Sözlüktezelilanlamındadır,zâruzelîldediklerigibizâruzaîfdederler. Zâr: Zârî ise inleme manasındadır. Zârî kullanılınca feryad, figan ve nâle kelimeleriyle atf-ı tefsirî (açıklayıcı bağlama gurubu) olușturur. Zârla zârînin arasındaki fark son dereceaçıktır.1/193.. Zârî:İnleme. 1/162.. Zârî: Zebân:Hemdilhemdemumunfitilindeyananateșanlamındadır. 1/214.. Zebân: ZebânZebân-âver: âver: Dil getirici anlamındadır, terim olarak șairler, fasih ve beliğ kișilerhakkındakullanılır.Mumunfitilindeyananateședezeban(dil)denilir.2/358.. ZebânZebân-ı sûsen: sûsen: Susenin dilinden kasıt teșbih yoluyla onun yaprağıdır. Susen veservazadeolmaklanitelendirilir.Çünkübunlarherzamanyeșildir.Diğerağaçlar gibi bazan yapraklı, bazan yapraksız olmazlar, yani sonbaharın elinden azadedir ve meyveleri de olmadığı için çocuklar bunlara taș ve odun atmaz, bu cihetten de azadedirler.1/147.. Zehî: Zehî: Aslında bir alkıșlama edatıdır, bazen istihza yoluyla kullanılır, muhataplaalayetmekalayetmekmaksadıylasöylenir.3/410.. Zehre:Öd.İranlılarkudretanlamındakullanır. 2/256.. Zehre: ZehrZehr-içeșm:Gözzehirianlamındakibutamlamaöfkeylebakmakmanasına içeșm: gelir.2/403.. ZehrZehr-i hande: hande: Öfkelenecek yerde gülmeye derler. Meselâ bazı kimseler kızıncagülerler,bugülmeyezehr-handveyazehr-ihandederler.2/403..



458

ZehrZehr-ihelâhil:Helahilöldürücüzehirdemektir.Zehirondandahagenelbir ihelâhil: anlamtașır.3/239––240.. Zelîhâ: Zelîhâ: Güzel anlamında bir sıfattır. Hazret-i Yusuf kıssasında geçen bu kadınınesasismiRa΄îl΄dir.1/37.. Zellet: Zellet: Çamur veya bașka șeyde ayağın sürçmesi demektir, daha çok günah anlamındakullanılır.2/68.. Zemzeme: Zemzeme: Âvâze anlamındadır. Tuhfe-i Șahidî avazla ferahlamak anlamını verir.1/134.. Zeng:Siyahlarülkesi,buülkeyenisbetlesiyahîkölelerezengîdenilir. 2/325.. Zeng: Zer:Gümüșvealtınıkapsayangenelbiranlamtașır,birkarineileözelanlam Zer: kazanır,meselâzer-isurhveyazer-itıladeyincehalisaltınkastedilir.1/139.. −

Farsdilindesikkelialtınadaakçeyedezerdenilir.2/238..

Zer giriften: giriften: Altına batırmak değil altın kaplamak anlamında kullanılır. Eskidençocuklarınsaçınıaltınveyagümüștellerilekaplamalarıadetti.Zenginolan dahaçoktelliyapardı,okadarkisaçteliçerisindegörünmezdi.Bualtınınsarıolması da gerekmez, çünkü Farslılar akçeye de zer derler. Fakat altın kastedildiği zaman zer-itıladerler.1/48––49.. ZerZer-dûz ile bûriyâbûriyâ-bâf kıssası: kıssası: Bir gün hasır ören birisi sırma ișleyiciler pazarınagidervederkibizdesizingibitezgâhsahibiyizvebizimdeișimizaletledir, aletsiz olmaz. Fakat her iki meslek erbabının eserleri arabında dağlar kadar fark vardır.Hafızșairliktaslayanlarlakendisinibukıssadageçengruplarabenzetir. Hadîs-imüddeciyânuhayâl-ıhem-kârân Hemânhikâyet-izer-dûzubûriya-bâf΄est Tercüme: Düșük nazım sahibi șairlerin kelime ve nazmı ile bizim akran ve emsalimizinmuhayyelvesanatlıșiirisırmaișleyiciilehasırörücününkıssasıgibidir. 1/138.. ZerZer-efșân: efșân: Altın saçan anlamında bir bileșik sıfattır. Genellikle kâğıt için kullanılır,kılıçhakkındakullanılmasıpekduyulmamıștır.Fakatkılıcınkınınınaltınla



459

kaplanması anlamında kullanılmıș olabilir. O halde tîğ-i zer-efșan ğılafı (kını) zerefșananlamındaolmalıdır.1/189.. Zer1/49.. Zer-itılâ:Yaldızaltını,halisaltın. itılâ: Zıtlarınbirarayagelmemesi: Zıtlarınbirarayagelmemesi: Manzar-ıdilnîstcây-ısohbet-iezdâd Dîvçubîrûnrevedferișteder-âyed Tercüme: Gönül nazargâhı ve seyrangâhı zıtların sohbet edeceği, yani bir araya geleceği yer değildir. Çünkü, șeytan dıșarı çıkınca melek içeri girer. Hâsılı, zıtlar bir araya gelmez, nefsanî arzular insan tabiatından uzaklașsa ruhanî arzular gelir,Nefsanîarzularınhâkimolduğubirâșığıngönlündecânânınhayaliyerleșmez, bilakiskaçar.2/8.. ZiZi-câ reved: reved: Yerinden gidiyor anlamındadır, sel karinesyle îham yoluyla kullanılmıștır.Çünküseldeönünegelenșeyisürergötürür.İranlılargönlünyerinden gitmesiniacımakvemerhametetmekanlamındakullanırlar.1/393.. Zikr:Kalpileanmayazükr,dilileanmayaisezikrdenilir. 1/203.. Zikr: ZindânZindân-ı

Sikender: Sikender:

İskender΄in

zindanı

anlamındadır,

Isfahan

kastedilmektedir.3/17.. ZirihZirih-mû: mû: Zırh saçlı demektir. Seyahatim esnasında bazı Türk kızlarının arkalarında saçlarını kalkan șeklinde yaptıklarını gördüm. Erkeklerde görmedim. Hafızzamanındaolangençlerinsaçıböyleolabilir.2/266.. Zücâc:(bk.Perde-iheftgane-içeșm) Zücâc: Zühre:Sazendelerinyıldızı,sazendelerbuyıldızanispetedilmiștir. 1/41.. Zühre: −

Zühre yıldızına feleğin sazendesi denir. Onu elinde çeng olan bir kız

șeklindetasvirederler.2/361.. ZühreZühre-cebîn:Zührealınlıdemektir.Zühreyıldızıparlakbiryıldızolduğuiçin cebîn: berrakalınlıanlamındaZührealınlıdenilir.3/138.. Zülf:Kulakönündeninensaçlar. 1/11. Zülf: −

Zülfzincireteșbihedilir.1/229..



460

−

Çokuzunolansaçlarhakkındakullanılır.3/27..

Zü΄l Zü΄l΄l΄l-fekâr: fekâr: Zû sahip anlamındadır, fekar çatal demektir. Bu kılıç kınından çıkıncaikiçatallıolurdu,bundandolayıZulfekardiyeadlandırıldı.2/284.. ZülfZülf-ı yârdan dügüm açmak: açmak: Zülfü uzatmak demektir, çünkü bir șeyi düğümlesen kısalır, düğümünü çözsen uzar. Aynı zamanda sevgilinin zülfünden ve saçınındüğümlerindenuzunuzunbahsedindemektir.2/178.. ZülfZülf-i girihgirih-gîr: gîr: Kıvrım kıvrım olan saçtır. Yaș iken kıvrım vurup sonra açarlar,zincirșeklinigösterir.Gerçigirihdüğümederleramadüğümlüzülfünâlemi yoktur, düğüm tutucu zülf demek de doğru olmaz, çünkü kalebdan ile vurulan saç hariçörülüsaçınsefasıyoktur.1/124––125.. Zümrüd: Zümrüd: Yeșil bir cevherdir. Birçok özelliklerinden bahsedilir. Bu özelliklerindenbazılarıșunlardır:Yılanveakrepbu cevheritașıyandankaçar, yılan zümrütü görünce gözü kör olur. Büyüklerden biri bana șunları anlattı: Çölden Amid΄e doğru gidiyordum. Yolun kenarında yatan bir yılan gördüm, bașını kaldırıp banabakarbakmazarkasıüzerinedüștü.Bunaneoldudiyesoruncayanımdakiilim sahibiolanbirkadıyüzüğümdekitașınneolduğunubanasordu.Bendezümrütdiye cevap verdim. Bunun üzerine kadı bana zümrütü gördüğünden öldü diye söyledi. Kendisinden bunun sırrını bana anlatmasını istedim. Bunun üzerine o kadı bana zümrütünbirçoközelliklerinianlattı.Bendeozamandanberiyanımdanzümrütühiç eksiketmedim.1/57.. Zünnâr: Zünnâr: Hiristiyanların kușaklarına bağlayıp așağa doğru sarkıttıkları bir alamet.1/195.. − 



Hiristiyanlarınkușağınabağlayıpsarkıttığıiptenkinayedir.2/52..



461

SONUÇ SONUÇ Buçalıșmaüçcilttoplam1331sayfalıkmatbuȘerh-iDivan-ıHafızdikkatlive titiz bir șekilde taranarak ortaya getirilmiș bir çalıșmadır. Bu çalıșmalardan elde ettiğimizsonuçlarımaddelerhalindeșușekildesıralayabiliriz: 1. Eser Farsça’yı öğretmek maksadıyla yazıldığı için gramer ağırlıklı bir çalıșma olarak görülmektedir. Aynı gramer terimleri ve kuralları neredeyse eserin tamamındatekrarlanmaktadır.Budaokuyucununsabrınızorlayanbirunsurolarak karșımızaçıkmaktadır.Sûdî Eleștiriler bașlığı altındaelealdığımızgibibazıgramer kuralları hususunda oldukça tavizsiz davranır ve bu görüșün aksini savunanları șiddetle tenkit eder. Üstelik bu gramatikal eleștirileri eserin bașında toplu olarak vermez, bilakis bu tarz yanlıșların geçtiği her yerde tekrarlar. Bu tarz eleștiriler de oldukçabüyükbiryekûntutmaktadırveeserinakıcılığınahalelgetirdiğidüșüncesini tașımaktayız. 2.Tamlamalarınsınıflandırılmasıveanlamlandırılmasıhususundadikkatlive keskin bir zekanın parıltısını tașıyan ifadeler șarihimizin metnin anlașılmasındaki bașarısının ana unsurunu olușturmaktadır. Bu tarz bilgiler benzer edebî metinlerin sağlam bir șekilde tercümesi için vazgeçilemez bir özellik tașımaktadır. Dilbilim ve anlambilim dallarıyla uğrașanların Sûdî’den öğrenecekleri çok șeyler olduğu kanaatindeyiz.



462

3. Metnin tasavvufî açıdan zoraki anlamlandırılması da Sûdî’nin kabul etmediğihususlardandır.Ometnezorakitasavvufîanlamlaryüklemekiçintekellüfe düșenleri alaycı bir üslupla eleștirir. Zaten kendisi eserin bașında tevil ve tasavvuf karıșmadankendisindenșerhyazılmasınıisteyenbirisininricasındanbahseder.Sûdî sadecebutemenniyiuygulamakla kalmaz,mantıkvetutarlılığınkabuledemeyeceği tasavvufî yorumlara yeri geldikçe karșı olduğunu belirtir. Kanaatimizce Ali Nihat Tarlan’ın “Hafız mecazla hakikati o kadar birbirine yakınlaștırmıștır ki insan birindendiğerinegeçtiğinifarketmez”șeklindeifadeettiğihususdahagerçekçibir hüviyet tașımaktadır. Sûdî bu hususta haklı olmakla birlikte daha esnek davranabilirdi. Belki de kendinden önceki șarihlerin așırılığı onu böyle katı bir tutumasevketmiștirdenilebilir. 4. Sûdî șerhinde Türkçe asıllı kelimeler oldukça büyük bir yekûn tutar. O FarsçakelimelerinTürkçekarșılıklarınıverirkentavrınıTürkçe’denyanaortayakor. Eser boyunca bu tercihini tutarlı bir șekilde devam ettirir. Bu ondaki Türkçe sevgisinin güçlü olduğunun göstergesidir. Tarama Sözlüğü ve diğer sözlüklerde bulamadığımız Türkçe asıllı kelimeler Sûdî șerhinde bulunmaktadır. Bu eser Türk Diliaraștırmacılarıaçısındanhemhacimhemdeiçerikitibariyleoldukçaönemlidir ve ihmal edilemez bir özelliğin sahibidir. Kanaatimizce bu eserin șimdiye kadar bu husustaelealınmamıșolmasıiçindekiFarsçaunsurlarınçokluğundandolayısağlam birmetineldeedilmesininzorluğundanveuzunveçetinbiremekgerektirdiğinden dolayıdır.



463

5. Ortak bir coğrafyada asırlar boyu birlikte yașayan Türkler ve İranlıların bazı kelimelerin okunușu ve anlamlandırılması hususunda benzerlikler tașıması kaçınılmazdır. Sözgelimi Arapça asıllı bir kelimenin okunușu ve doğru olarak anlamlandırılmasıiçinkelimeninorijinalveyerelanlamınıbilmekyetmez,yüzyılların ve bölgelerin o kelimeye yüklediği anlamlar da metnin anlașılması için son derece önemlidir. Sûdî bu hususta oldukça avantajlıdır. O sadece güçlü bir bilgive sağlam bir mantık gibi hususların sahibi olma özelliğini tașımaz, aynı zamanda her iki coğrafyanınilimvekültürmerkezlerindeuzunyıllaryașamıș,bilgekișilerleiçlidıșlı olmuștur. Bu husus müellifin eserlerinden anlașıldığı gibi araștırıcıların üzerinde anlașma sağladıkları bir gerçektir. Klasik edebî metinlerimizin doğru okunup anlamlandırılmasıiçinçabasarfedenuzmanlarSûdî’yigözardıetmemelidir. 6.Șiirindokusununtahliliveanlamlandırılmasıiçinkelimebilgisitekbașına fazla bir anlam ifade etmez. Edebî kavramlar, ıstılahlar șiirin anlamlandırılmasının anaunsurunuolușturur.SûdîȘerh-iDivan-ıHafız’dabukavramlarıveterimleriyeri geldikçe açıklar. Klasik edebiyatımız Fars edebiyatının etkisiyle teșekkül ettiği ve uzunyıllaronabağımlıkaldığıiçinburemizlervekavramlardünyasıherikiedebiyat için ortak bir alan olușturur. Dolayısıyla divan șiirinin tahlili için Hafız-ı Șirazî ve onun gibi Fars edebiyatı șairlerinin șiirinin iyi anlașılması ve bilinmesi gerekmektedir. Sûdînin bu vadideki payı inkâr edilemez. Nitekim Ahmet Talat’ın

EskiTürkEdebiyatındaMazmunlar isimlikitabındabirinciderecedekaynakolarak kullandığıeserlerinbașındaSûdî’nin HafızDivanı’naveBostanve Gülistan’ayaptığı



464

șerhlergelmektedir.BudaSûdî’nineserlerininbusahadanekadarönemlibiryere sahipolduğunugöstermektedir.

Șerh-i Divan-ı Hafız’daki bilgiler bu ve bunun gibi birçok sahada yeni açılımlargetirecektir.Bueserinșimdiyekadarbilimselölçüleregöreneșredilmemiș olması ve araștırıcıların istifadesine sunulmamıș olması böyle bir adım atılmasını gerektirmiștir. Sûdî’nin Hafız Divanı’na yaptığı șerhlerden bașka Bostan ve

Gülistan’adayaptığıșerhlerinneșredilmesi,incelenmesidebirinciderecedeöncelik tașıyanhususlardanolduğukanaatinitașımaktayız.



465

KAYNAKÇA KAYNAKÇA AKÜN,Ö.Faruk,İA., İA.,Sürûrîmaddesi,C:lX,İstanbul1993. İA., AliAsgarHikmet,CâmîHayatıveEserleri, CâmîHayatıveEserleri,(çev.M.NuriGençosman),MEB CâmîHayatıveEserleri, Yay.,İstanbul1994. ATSIZ,Nihal,KemalPașaoğlu’nunEserleri, KemalPașaoğlu’nunEserleri,ȘarkiyatMecmuası,VI, KemalPașaoğlu’nunEserleri, (1965’tenayrıbasım).İstanbul1966. ATSIZ,Nihal,KemalPașaoğlu’nunEserleri, KemalPașaoğlu’nunEserleri,ȘarkiyatMecmuası,VII, KemalPașaoğlu’nunEserleri, (1972’denayrıbasım).İstanbul1972. CAFEROĞLU,Ahmet,EskiUygurTürkçesiSözlüğü, EskiUygurTürkçesiSözlüğü,İstanbul1974. EskiUygurTürkçesiSözlüğü, CANAN,İbrahim,HadisAnsiklopedisiKütüb HadisAnsiklopedisiKütüb HadisAnsiklopedisiKütüb-iSitte,C.1-18,İstanbul1994. iSitte, CLAUSON,SirGerard,AnEtymologicalDictionaryofPre AnEtymologicalDictionaryofPreAnEtymologicalDictionaryofPre-ThirteenthThirteenthCenturyTurkish,Oxford1972. CenturyTurkish, ÇELİK,AhmetFarukÇelik,Sürûrî’ni Sürûrî’ninHafızDivanıȘerhininİncelenmesi, Sürûrî’ninHafızDivanıȘerhininİncelenmesi, (BasılmamıșYüksekLisansTezi),SelçukÜniversitesiS.B.E.,Konya 1996. DAĞİSTANÎ,ÖmerZiyaeddin,Zübdetü’l Zübdetü’lZübdetü’l-BuharîTercümesi,SalahBilici BuharîTercümesi, Kitabevi,İstanbul1982. DEVELLİOĞLU,Ferit,OsmanlıcaTürkçeAnsiklopedikLüg OsmanlıcaTürkçeAnsiklopedikLügat, OsmanlıcaTürkçeAnsiklopedikLügat,Ankara at, 1980. DİRİÖZ,HaydarAli,TürkAnsiklopedisi, TürkAnsiklopedisi,(Sûdîmad.),C.XXIX,Milli TürkAnsiklopedisi, EğitimBasımevi,Ankara1980. DivanüLügati’tDivanüLügati’t-TürkDizini,TDK,Ankara1972. TürkDizini, EREN,Hasan,TürkDilininEtimolojikSözlüğü TürkDilininEtimolojikSözlüğü,BizimBüroBasımEvi, TürkDilininEtimolojikSözlüğü Ankara1999. ERGİN,Muharrem,TürkDilBilgisi, TürkDilBilgisi,BayrakYay.,İstanbul2002. TürkDilBilgisi,



466

EYUBOĞLU,İsmetZeki,TürkDilininEtimolojikSözlüğü TürkDilininEtimolojikSözlüğü,SosyalYay., TürkDilininEtimolojikSözlüğü İstanbul2004. GABAIN,A.Von,EskiTürkçeninGrameri, EskiTürkçeninGrameri,(çev.M.Akalın),TDKYay., EskiTürkçeninGrameri, Ankara1995. H.Ritter,İA., İA.,(Hafızmaddesi),C.V/l,İstanbulMiliEğitimBasımevi, İA., İstanbul1993. HACIEMİNOĞLU,Necmettin,TürkDilindeEdatlar TürkDilindeEdatlar,MEBYayınları, TürkDilindeEdatlar İstanbul1992. HafızDivanı,(çev.AbdülbakiGölpınarlı),MEBYay.,İstanbul1989. HafızDivanı, HermannEthé,Tarih TarihTarih-iEdebiyatiEdebiyat-ıFarsî,(çev.RızazâdeȘafak),Tahran1337. ıFarsî, HOCA,NazifM.,Sûdî,Hayatı,EserleriveİkiRisalesininMetni, Sûdî,Hayatı,EserleriveİkiRisalesininMetni,İÜȘarkiyat Sûdî,Hayatı,EserleriveİkiRisalesininMetni, Enstitüsü,İstanbul1980. İPEKTEN,Haluk,EskiTürkEdebiyatıNazımȘekilleriveAruz, EskiTürkEdebiyatıNazımȘekilleriveAruz,Dergâh EskiTürkEdebiyatıNazımȘekilleriveAruz, Yay.,İstanbul1994. KANAR,Mehmet,BüyükFarsça BüyükFarsçaBüyükFarsça-TürkçeSözlük,BirimYay.,İstanbul1993. TürkçeSözlük, KANTEMİROĞLU,Kitâbu‘İlmi'l Kitâbu‘İlmi'lKitâbu‘İlmi'l-Musikî‘alâVechi'lMusikî‘alâVechi'l-Hurufât,(hzl.,Yalçın Hurufât, Turan)C.l,YKY,İstanbul2001. KâtipÇelebi,Fezleke, Fezleke,C.I,İstanbul1286/1869. Fezleke, MehmedVehbiKonevî,Șerh ȘerhȘerh-iDîvâniDîvân-ıHâfız,(kenarındaSûdî'ninșerhi),2 ıHâfız, cilt,İstanbul,1288-89/1871-72. MehmedTahir(Bursalı),OsmanlıMüellifleri, OsmanlıMüellifleri,(Sadeleștiren:FikriYavuzOsmanlıMüellifleri, İsmailÖzen),3cilt,MeralYay.,İstanbul1972. Mes'ûd-iHarabativeȘeyhVasfî,ȘöyleBöyle, ȘöyleBöyle,İstanbul1302/1884. ȘöyleBöyle, MilliKütüphane:TürkiyeYazmalarıTopluKata TürkiyeYazmalarıTopluKataloğu, TürkiyeYazmalarıTopluKataloğu,http://www. loğu, mkutup.gov.tr,ErișimTarihi:25.02.2007. MollaCâmî,Baharistan, Baharistan,(çev.M.NuriGençosman),MEBYay.,İstanbul Baharistan, 1990.



467

MuallimNaci,Lügat LügatLügat-iNaci,ÇağrıYay.,İstanbul1978. iNaci, MüstakimzâdeSüleymanSa’de’ddinEfendi,Mecelletu’n Mecelletu’nMecelletu’n-Nisâb, (Tıpkıbasım),KültürBakanlığıYay.,Ankara2000. MütercimAsımEfendi,Burhan BurhanBurhan-ıKâtı’,(hzl.,MürselÖztürk-DeryaÖrs), ıKâtı’, TDKYay.,Ankara2000. NâcîveVasfî,ȘöyleBöyle, ȘöyleBöyle,İstanbul1302/1884. ȘöyleBöyle, Nev’îzadeAtâyî,Hadâyıku’l Hadâyıku’lHadâyıku’l-HakâyıkfîTekmileti’șHakâyıkfîTekmileti’ș-Șakâyık,(hzl.Abdülkadir Șakâyık, Özcan),C.ll,İstanbul1989. ONAY,AhmetTalat,EskiTürkEdebiyatındaMazmunlar, EskiTürkEdebiyatındaMazmunlar,(hzl.,Cemal EskiTürkEdebiyatındaMazmunlar, Kurnaz),MEBYay.,İstanbul1996. PAKALIN,M.Zeki,OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü, OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü,C.I, OsmanlıTarihDeyimleriveTerimleriSözlüğü, MEB,İstanbul1993. REDHOUSE,SirJamesW.,Tur TurkishandEnglishLexsicon, TurkishandEnglishLexsicon,ÇağrıYay., kishandEnglishLexsicon, İstanbul1992. Sa’dî,Bostan Bostan,(çev.Hikmetİlaydın),İstanbul1974. Bostan Sa’dî,Gülistan Gülistan,(çev.Hikmetİlaydın),İstanbul1966. Gülistan STEİNGASS,F.,Persian PersianPersian-EnglishDictionary,London1930. EnglishDictionary, Sûdî,Șerh ȘerhȘerh-iBostan,İstanbul1288. iBostan, Sûdî,Șerh ȘerhȘerh-iDivaniDivan-ıHafız,İstanbul1288. ıHafız, Sûdî,Șerh ȘerhȘerh-iDivaniDivan-ıHafız,SüleymaniyeKütüphanesi,NazifPașaYazma ıHafız, Nüshası635. Sûdî,Șerh ȘerhȘerh-iGülistan,İstanbul1249. iGülistan, ȘemseddinSami,Kamus KamusKamus-ıTürkî,ÇağrıYay.,İstanbul1978. ıTürkî, ȘemsettinSami,Kâmûsu’l Kâmûsu’lKâmûsu’l-A’lam(tıpkıbasım),C.lV,Ankara1996. A’lam ȘerhȘerh-iSudiberbostaniSudiberbostan-ıSa’di/AhmedSudiBosnevi,1007/1599;trc.Ekber ıSa’di Behruz.(Bostanmetniylebirlikte),Tebriz:Çaphane-iAzerbadgan,2 cilt,1973.



468

ȘerhȘerh-iSudiberGülistaniSudiberGülistan-ıSa’di/AhmedSudiBosnevi,1007/1599;trc.Ali ıSa’di EkberKazımi,ZeynelabidinÇavuși.(Gülistanmetniylebirlikte), Tahran:Kitabfuruș-iTahran,1970. ȘerhȘerh-iSudiberHafız/AhmedSudiBosnevi,1007/1599;trc.İsmet iSudiberHafız Settarzade.(HafızDivanıylabirlikte),4cilt,1968. Șibl-iNu΄mânî,Și’ru’l Și’ru’lȘi’ru’l-‘Acem,Farsça΄yaçev.:SeyyidMuhammedTakîFahrî ‘Acem, Dâ΄îGîlânî,C.II,Tehran1363. ȘÜKUN,Ziya,Ferheng FerhengFerheng-iZiya,3Cilt,MEByay.,İstanbul1984. iZiya, Tahirü΄l-Mevlevî,EdebiyatLügati, EdebiyatLügati,İstanbul1994. EdebiyatLügati, TARLAN,AliNihat,İranEdebiyatı, İranEdebiyatı,İstanbul1944. İranEdebiyatı, TARLAN,AliNihat,,TürkAnsiklopedisi, TürkAnsiklopedisi,(Hafız-ıȘirazîmad.),C.XVIII, TürkAnsiklopedisi, MilliEğitimBasımevi,Ankara1970. TİETZE,A.TarihiveEtimolojikTürkiyeTürkçesiLugati,C.l,(AE), SimurgYayınları,İstanbul2002. TürkçeSözlük,TDKYay.,Ankara2005. TürkçeSözlük, ÜNAL,Harun,UydurmaHa UydurmaHadisler, MiraçYay.,İstanbul2007. UydurmaHadisler,C.1-6, disler, YAZICI,Tahsin,DİA, DİA,(Hafız-ıȘirazîmaddesi),C.XV,İstanbul1997. DİA, YeniTaramaSözlüğü,(DüzenleyenCemDilçin),TDKyay.,Ankara1983. YeniTaramaSözlüğü, YazımKılavuzu,(hzl.ȘükrüHalûkAkalın,RecepToparlıvd.),TDKYay., YazımKılavuzu, Ankara2005 ZebihullahSafa,Tarih TarihTarih-iEdebiyatiEdebiyat-ıİran,C.III/2,Tehran1347. ıİran, 

View more...

Comments

Copyright ©2017 KUPDF Inc.
SUPPORT KUPDF