Grecja PDF

 

PERIODYZACJA LITERATURY GRECKIEJ:

  epoka archaiczna (IX –VI w. przed Chr.) epoka klasyczna (V –IV w. przed Chr.)   epoka hellenistyczna (III –  –I w. przed Chr.)   

  okres cesarstwa rzymskiego i chrześcijaństwa (I –V w.)



OKRES „PRZEDLITERACKI”:    kultura minojska – Kreta (Knossos, Fajstos), nazwa od mitycznego króla Minosa; uważana za najstarszą cywilizację rejonu Morza Egejskiego; rozkwit na przełomie III i II tysiąclecia przed Chr.; upadek pod wpływem Achajów ok. 1400 r. przed Chr.; pismo linearne A (w zasadzie odczytane, ale nie znamy języka, więc i tak nic nie rozumiemy); 



  kultura mykeńska – Mykeny, Argos i okolice; około 1900 r. przed Chr. zza Dunaju Dunaju przybywają plemiona, które opanowują Półwysep Bałkański (nazywani są zazwyczaj Achajami); rozkwit od 1600 do 1200 r. przed Chrystusem (w międzyczasie niszczą kulturę minojską); silna ekspansja nawet ku wybrzeżom Azji Mniejszej, ostatnim jej etapem mogła być wojna trojańska (tradycyjnie datowana na lata 1194–1184 przed Chr.); pismo linearne B; ok. 1100 r. przed Chr. najazd Dorów, zagłada kultury mykeńskiej, regres kulturalny   i cywilizacyjny, analfabetyzm – „wieki ciemne”; 

  koniec X w. przed Chr. – początek odrodzenia, w którym przodowały miasta jońskie na wybrzeżu Azji Mniejszej (Dorowie nie mieli tam aż takiego wpływu);   rozmieszczenie dialektów greckich: eolski –  – północna Grecja (Tesalia, Beocja, wyspa Lesbos i   północna część zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej); joński Mniejszej); joński –  – Attyka, wyspy środkowej części M. Egejskiego (Eubea, Chios, Samos) i środkowa część zachodniego wybrzeża A.M.; dorycki  – Peloponez, Kreta, Rodos, południowa część M. Egejskiego i zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej;   

EPOKA ARCHAICZNA (IX –VI w. przed Chr.):

  pod koniec „okresu ciemnego” na oznaczenie wszystkich plemion greckich pojawia się określenie „Hellenowie”; 



   pólis –  – tzw. miasta-państwa, nowy system organizacji państwowej; niezależne, samorządne



organizmy państwowe, działające na zasadzie porozumienia między obywatelami;   „wielka kolonizacja” (poł. VIII do poł. VI w. przed Chr.) –  rozszerzenie wpływów kultury   greckiej;

  „rewolucja ekonomiczna” – wprowadzenie pieniądza, rozwój handlu i rzemiosła;  



  problemy ekonomiczne – prawodawcy (Drakon, potem Solon w 594 r. w Atenach), tyrani (Pizystrat w Atenach), którzy nie mieli prawnych podstaw do sprawowania rządów, ale opierali swoją władzę na biednych warstwach społecznych i poprawiali ich sytuację (dążenie w stronę demokracji);  mitologia i religia jako czynnik spajający i integrujący świat Grecki; swobodny stosunek   Greków do mitologii; wielkie święta: igrzyska olimpijskie w Olimpii na Peloponezie Pelo ponezie 

obchodzone co cztery lata od 776 r. przed Chr.; Panatenaje i Dionizje w Atenach;

  przejęcie pisma od Fenicjan i dostosowanie go do języka greckiego; 



 

  narodziny filozofii w VI w. przed Chr.  – jońskie  jońskie kolonie na wybrzeżu Azji Mniejszej (wpływ Fenicjan, Babilończyków, Egipcjan – rozwinięta spekulacja umysłowa, wiedza z różnych dziedzin); jońska filozofia przyrody: Tales z Miletu (woda), Anaksymander (pierwsze dzieło O  przyrodzie), Anaksymenes, Heraklit z Efezu (ogień, zmienność –  pánta pánta rei ); ); filozofowie z kolonii w południowej Italii: Pitagoras (nauka o duszy, reinkarnacja), Parmenides z Elei („byt



 jest, a niebytu nie ma:);

  sztuka – wpływy orientalne w wieku VII przed Chr., zasada umiaru w wieku VI; dwa porządki architektoniczne (dorycki i joński); malarstwo wazowe; religijna rzeźba monumentalna, płaskorzeźby na fryzach i frontonach świątyń; grunt dla klasycznej sztuki greckiej V i IV wieku



przed Chr.;

  duża rola Aten (Solon, Pizystrat, Klejstenes – stronnictwo demokratyczne) i Sparty (oligarchia, surowość, konserwatywność), która stała na czele związku Peloponeskiego); 



POEMATY HOMERA:

 – datowanie, czy był jeden autor, czy poematy są organicznie jednolite,   „kwestia homerycka” –  jak powstały;  datowanie – dokładnie nie da się określić, obecnie Iliada datowana jest na 2. poł.   VIII w. przed Chr. , a Odyseja na kilkadziesiąt lat później;  

 



autorstwo – z pewnością przed Homerem tworzyli inni poeci, eposy Homera były więc końcem pewnego dłuższego okresu rozwoju poezji epicznej; spór pluralistów z unitarystami zapoczątkowany ogłoszeniem w 1795 r. przez F.A. Wolfa rozprawy Prolegomena ad Homerum (Wstęp do Homera); Homera); wg Wolfa eposy powstały ok. połowy X w.,

przez parę wieków były przekazywane ustnie, przy tym przekształcane i rozszerzane, a spisano je dopiero w VI w. przed Chr., w czasach Pizystrata; unitaryści opowiadali się za teorią, że poematy Homera były utworami organicznie jednolitymi   i powstanie zawdzięczały jednemu, indywidualnemu twórcy;    ustne czy pisane? –  – obecność w eposach elementów poezji ustnej, a przede wszystkim stylu formularnego, nie wyklucza posługiwania się przez poetę pismem, które od początku XVIII wieku było już rozpowszechnione; absolutna celowość   i doskonałość kompozycyjna Iliady i Odysei byłaby niemożliwa do osiągnięcia



w poezji ustnej; prawdopodobnie więc Homer po prostu czerpał z bogatej tradycji poezji ustnej, ale swoje eposy spisywał;    Homer – Grecy wierzyli w jego istnienie, nazywali go Poetą, 7 miast kłóciło się, które z nich było jego ojczyzną; Herodot w V w. przed Chr. wypowiedział opinię, że Homer żył 400 lat wcześniej; na podstawie cech języka (dialekt ( dialekt joński z domieszką eolskiego) eolskiego ) można się domyślać, że miejscem powstania eposów było któreś z miast mi ast na wybrzeżu Azji Mniejszej lub  jakaś sąsiednia wyspa;   – tytuł pochodzi od innej nazwy Troi (Ilion); epos przedstawia epizod z wojny Iliada –   trojańskiej, związany ze sporem między Achillesem i Agamemnonem A gamemnonem w dziesiątym roku wojny (czyli na samym końcu) o brankę Bryzeidę; zagniewany Achilles wycofuje się z walk, żeby dopiec Achajom, a przepowiednia mówi, że bez niego nie wygrają;



w całym eposie w sprawy ludzkie mieszają się bogowie, wspierając raz jedną, raz drugą stronę (generalnie Afrodyta, Apollo i Ares byli po stronie Troi); w księdze XVI

 

z ręki Hektora ginie przyjaciel Achillesa Patroklos; opis powstawania nowej zbroi dla Achillesa  – ks. XVIII; czwarta wielka bitwa z udziałem bogów, pojedynek Achillesa z bogiem rzeki Skamandrem (ratuje go Hefajstos); ks. XXII  – pojedynek Achillesa i Hektora, śmierć tego drugiego, Achilles hańbi jego ciało, włócząc je za rydwanem; na końcu poematu zwraca ciało Priamowi, który przychodzi go o to błagać; tematyka – ludzkim życiem władają bogowie i nieubłagalna Mojra (Konieczność); dramat Achillesa i jego wewnętrzna przemiana (obrażony egoista, potem mściciel, na końcu człowiek, który poprzez doznane nieszczęścia godzi się przyjąć swoje przeznaczenie) to jakby skrót ludzkiego życia w wymiarze heroicznym; walka to najwyższy wysiłek ciała i ducha, zmaganie ze śmiercią jest miarą męstwa ( ar eté eté); styl, kompozycja  – bohaterowie i w złym i w dobrym są wyolbrzymieni (heroes:), podniosły, wysoki ton; głęboka charakterystyka psychologiczna bohaterów; klarowna, precyzyjna kompozycja, wyraźny wstęp i zakończenie; ruch – przewaga opowiadania nad opisem; antycypacje i retardacje; nieumiejętność przedstawiania kilku równoległych wątków równocześnie; 16 696 wierszy; Odyseja – tułaczka Odyseusza trwała łącznie 10 lat, ale akcja poematu zaczyna się, gdy ten    jest już na wyspie nimfy Kalipso (7 lat!); epos zaczyna się od zgromadzenia bogów: Zeus pod nieobecność mściwego Posejdona postanawiają (na prośbę Ateny) pomóc Odysowi w powrocie na Itakę; pierwsze cztery księgi są jednak o Telemachu; Atena w przebraniu Mentesa wyprawia w drogę na poszukiwanie ojca; Teluś zahacza o Pylos, siedzibę Nestora, a potem udaje się do Sparty do Menelaosa, od którego dowiaduje się, że ojciec żyje i jest więziony przez Kalipso; księga V–XIV poświęcone są Odyseuszowi; ten wypuszczony przez Kirke trafia (przez posejdonową burzę) do Feaków i tam opowiada swoje wcześniejsze przygody (księgi IX–XII: wyspa Lotofagów, cyklop Polifem i prześladowanie przez Posejdona, wyspa Eola, kraj ludożerców ludożerców Lajstrynogów, czarodziejka Kirke, kraj Kimmeriów Kimmeriów i przepowiednia ducha Tejrezjasza, bydło Heliosa, wyspa Ogygia nimfy Kalipso); księga XV mówi o powrocie Telemacha na Itakę; księgi od XVI do XXIV – o rozpoznaniu syna i ojca (Odyseusz udawał żebraka i w tym przebraniu zjawił się w swoim pałacu), bardzo krwawym ukaraniu zalotników i niewiernych służących (powiesili je, ale najpierw kazali posprzątać po rzezi gachów), o niedowierzaniu Penelopy (musiała poddać Odysa próbie, sprowokowała go, żeby opowiedział o mechanizmie ukrytym w ich małżeńskim łożu:) i ostatniej walce na wsi u Leartesa, którą zakończył Zeus swoim gromem (tadam!); eposów – sztuczna, poetycka konstrukcja złożona z elementów słownictwa    język eposów – i frazeologii z różnych okresów; mowa epicka, tradycyjna i ko konwencjonalna, nwencjonalna, używana przez aojsów; stałe epitety i formułki; fraza ułożona z dwóch lub trzech wierszy; heksametr daktyliczny; porównania homeryckie i wiele innych tropów;    archaiczna epika grecka po Homerze – VIII –VI  –VI w. przed Chr. rozwijała się tzw. epika cykliczna  (krąg poematów związanych tematycznie z Iliadą i Odyseją Odyseją), ), żaden poemat się nie zachował, tylko nieliczne fragmenty; tzw. cykl trojański (Opowieści cypryjskie, Etiopida, Mała Iliada i  Zburzenie Troi ); ); poematy związane z Odyseją: Powroty i Telegonia (o synu Kirke i Odysa, który zabija ojca); cykl tebański o dziejach Edypa



 

i jego rodu (Edypodia, Tebaida, Epigoni ); ); cykl o Heraklesie: Herakleia, Zdobycie Ojchalii  oraz  oraz Fokaida; cykliczna Tytanomachia przypisywana Eumelosowi z Koryntu;

  utwory błędnie przypisywane w starożytności Homerowi: Hymny homeryckie (datowane obecnie na 750 –500 przed Chr.) – rodzaj wstępów do recytacji epopei z okazji różnych świąt jońskich, od prostej pochwały danego boga, do bardziej rozbudowanych, dobrze zbudowanych pod względem narracyjnym ballad o zdarzeniach z życia bogów; zaginiony, żartobliwy Margites (o głupim synu bogatych rodziców, który umiał „wiele rzeczy, ale wszystkie źle”) i pierwszy w literaturze poemat heroikomiczny Batrachomyomachia (obecnie datowany na dopiero poł. V w. przed Chr.); 



HEZJOD z Askry (VIII/VII w. przed Chr., Beocja):

  syn beockiego chłopa, w młodości pasał trzody, jego brat Perses chciał zagarnąć całą ojcowiznę, wciągnął Hezjoda w proces i przekupił sędziów; 



  poemat dydaktyczny Prace i dnie  dnie (Érga kaí hemérai ) wyrósł z osobistej krzywdy, jest to w zasadzie długie napomnienie brata, zachęta do uczciwego życia i do pracy, która jest powinnością nałożoną na ludzi przez bogów; bogów ; treść – praca na roli jest głównym źródłem dobrobytu i podstawą moralności, rodzaj poetyckiego poradnika rolniczego, wyliczenie prac,  jakie należy wykonywać o różnych porach roku, trochę o żegludze handlowej, przepisy odnoszące się do życia społecznego, obyczajowego i religijnego; protest przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości – myśl, że ostateczne wyroki znajdują się w rękach Zeusa ; realistyczny



obraz wsi (pierwsza europejska bajka:

o jastrzębiu dławiącym słowika); pogarszająca się dola ludzka wynika z upadku moralnego człowieka (mit o pięciu wiekach ludzkości);    Teogonia – poemat dydaktyczny stanowiący próbę ujęcia w jeden spójny system całości dotychczasowych wierzeń dotyczących powstania świata, bogów i herosów; inna koncepcja bogów niż u Homera – wg Hezjoda są oni potęgami moralnymi  i strzegą ustanowionego porządku i sprawiedliwości; 



  zachowany fragmentarycznie Katalog kobiet (o kobietach, które w związkach z bogami wydały na świat herosów) i przekazywany pod imieniem Hezjoda krótki poemat



epicki Tarcza Heraklesa;

  literatura dydaktyczna jako odpowiedź na problemy ekonomiczne i społeczne będące wynikiem gwałtownych przemian w świecie archaicznej Grecji;  



LIRYKA i inne gatunki poezji nieepickiej:

  liryka jako odbicie doświadczeń i emocji ludzi żyjących w epoce gwałtownych przemian;  rozwinęła się najprawdopodobniej z pieśni ludowej: pieśni przy pracy, obrzędowe   (hyménajos, thrénos), kultowe ( pean); terminu lyriké zaczęto używać dopiero w II w. przed Chr. obok wcześniejszego meliké,   wyłącznie w odniesieniu do pieśni wykonywanej przy akompaniamencie liry; był to więc gatunek całkowicie odrębny od np. poezji elegijnej, chóralnej, jambicznej; grecką poezję liryczną klasyfikowano ze względu na jej formę metryczną, tematykę (okazję)   

oraz obsadę; stopy metryczne: jamb, trochej, daktyl, amfibrach, anapest itd.; podstawowy podział na monodię akompaniowaną (wyrażanie uczuć osobistych, dzielona ze względu na

 

tematykę; elegia) i lirykę (odę?) chóralną (hymny –  – utwory związane z uroczystościami religijnymi oraz enkómia –  – pieśni towarzyszące uroczystościom świeckim); do hymnów zaliczano: pean, nómos (z akompaniamentem aulosu i liry),  prosódion (pieśń procesjonalna), dytyramb, hymn heroiczny, hymn właściwy; do enkomiów: epinikion (pieśń tryumfalna), hyménaios (pieśń weselna), thrénos, epithalámion (pieśń na zaślubiny), eulógion (pieśń o osobistych osiągnięcach adresata);    twórczość elegijna – elegijna – pochodzenie tego gatunku nie jest jasne, przypisuje mu się genezę wschodnią; prawdopodobnie pierwotnie była to poezja żałobna, potem dołączyła tematyka wojenna, erotyczna, biesiadna, polityczna, społeczna, moralistyczna (czyli każda?); cechami ogólnymi są refleksyjność i indywidualizacja przeżyć; pierwsi przedstawiciele tego gatunku



pochodzili z Jonii;

  Kallinos z Efezu (2. poł. VII w. przed Chr.) – elegie wzywające do walki w obronie ojczyzny, zachęcające młodzież do męstwa; 



  Tyrtajos (Sparta, VII w. przed Chr.) – wezwanie do boju, pochwała bohaterskiej śmierci na polu walki; źródłem męstwa jest patriotyzm;    Mimnermos z Kolofonu (2. poł. VII w. przed Chr.) –  tematyka erotyczna w formie wyznań miłosnych, refleksja nad młodością oraz motywy mit.; mi t.;  

  SOLON (Ateny oczywiście, VII/VI w. przed Chr.) – jeden z najwybitniejszych twórców



tego gatunku, twórczość związana z działalnością polityczną i społeczną (np. wzywająca do walki z Megarą); refleksja moralna i filozoficzna na temat losu człowieka;    Fokylides z Miletu (VI w. przed Chr.) – banalne sentencje i gnomy; Teognis z Megary (poł. VI w. przed Chr.) – tematyka dydaktyczno-społeczna: rady dla   ulubieńca Kyrnosa, zasady postępowania zgodne z arystokratycznymi ideałami, pogarda dla niższych klas i demokracji;  

  Ksenofanes z Kolofonu (VI/V w. przed Chr.) – tematyka społ. i fil.;  jamb określa stopę wierszową wierszową (wszyscy wiemy, jaką:) stosowaną    jambograf  jambografia ia –  jamb 

w utworach o charakterze satyrycznym, napastliwym, inwektywnym, szyderczym lub

obscenicznym (uwaga! Należy koniecznie przeczytać przypis nr 12, bo Stabryła wyjaśnia w nim, co znaczy słowo „obsceniczny”:P); „o bsceniczny”:P); pochodzenie poezji jambicznej powiązane jest z obrzędami ku czci Demeter;   Archiloch z Paros (poł. VII w. przed Chr.) – twórca gatunku (tworzył też elegie); był ubogim najemnym żołnierzem, swoje jamby kierował przeciwko wielkim ówczesnego świata i tym, którzy go skrzywdzili (np. Lykambes, facet, który odmówił mu ręki córki); cechy: ironia, pogarda, napastliwość, negacja tradycyjnych wartości, trzeźwość



i realizm;

  Semonides z Samos (VII w. przed Chr.) – najobszerniejszy fragment jest satyrą na kobiety, gdzie poeta wywodzi ich pochodzenie od różnych zwierząt (świni, lisicy, suki, oślicy…) w zależności od wad; melancholia, przekonanie o nieuchronności cierpienia;  Hipponaks z Efezu – obraz życia codziennego niższych sfer  społeczeństwa (kupców,  



rzemieślników, „różnych mętów społecznych i wykolejeńców” [cytat!] :D)  

 

  monodia akompaniowana – jej  jej ojczyzną była eolska wyspa Lesbos, Lesbos, gdzie na przełomie VII i VI



w. tworzyli poeci-arystokraci Safona i Alkajos;

  Safona – otrzymała miano „Poetki”; zgromadziła wokół siebie krąg młodych dziewcząt z dobrych domów, tworząc rodzaj związku kultowego poświęconego Muzom i Afrodycie; głównym tematem jej twórczości jest miłość (ale też piękno przyrody); Safona miała zdolność nazywania najintymniejszych uczuć, wzruszeń, przeżyć bez egzaltacji i taniego sentymentalizmu (wiele utworów było adresowanych



do jej towarzyszek,

z tego powodu była później pomawiana o skłonności lesbijskie[wg Stabryły niesłusznie]); w znanym w starożytności zbiorze wierszy Safo, liczącym 7 ksiąg, oprócz erotyków znajdowały się hymny do bogiń, utwory adresowane do najbliższych i epitalamia;

  Alkajos – jego  jego poezję charakteryzuje gwałtowny gwałtowny i namiętny ton; część utw utworów orów ma zabarwienie rewolucyjne, nawołują one do walki przeciwko tyranom, oddania należnych praw arystokracji; pisał też hymny do bogów (Ateny, Hermesa, Apollona, Aresa, Dioskurów), pieśni biesiadne i erotyki;  



  Anakreont z Teos (VI/V w. przed Chr.) – na jego twórczość składają się pieśni, jamby i elegie; typowy twórca dworski, sławi miłość, wino i wesołe biesiady; żartobliwa i



pogodna, ale pozbawiona głębi i namiętności, jaką cechowały się utwory tych wyżej; od I w. przed Chr. poeci zaczęli go naśladować, tworząc anakreontyki;     liryka chóralna – chóralna – obok wiersza ważna rola muzyki i tańca; poezja związana z życiem społecznym, zazwyczaj komponowana na specjalne okazje (święta religijne, składanie ofiar, rocznice, zawody sportowe); ten typ poezji narodził się w Sparcie; 



  Alkman – właściwy twórca tej formy w Sparcie, S parcie, pisał parthenia, hymny, peany, hyporchematy, pieśni miłosne, skolia; 



  Arion – półmityczny twórca narracyjnych dytyrambów wystawianych



w Koryncie;

  Simonides z Keos (VI/V w. przed Chr.) – pisał poematy należące do różnych gatunków liryki chóralnej (hymny, dytyramby, enkomia, epinikia, treny); jako pierwszy sławił w epinikiach zwycięzców igrzysk (utwory mądre i budzące wzruszenie); przekształcił tren w hymn ku czci zmarłych bohaterów;  Pindar z Teb (VI/V w. przed Chr.) – pisał epinikia o stałej budowie, które składały się z   informacji na temat zwycięstwa, pochwały zawodnika, jego rodu i ojczyzny, modlitwy do bogów, pouczeń moralnych i sentencji; cechy: wyniosłość myśli, dostojny styl, pochwała areté areté,, głęboko religijny światopogląd, bogaty styl;    Bakchylides  – regularność kompozycyjna, bogactwo wyobraźni; 



Początki prozy greckiej:     jońscy logografowie (kronikarze)    pierwsze traktaty filozoficzne, Siedmiokąt Ferekydesa z Syros o stworzeniu świata i narodzinach bogów (uważany za pierwszy grecki utwór prozaiczny) 



  bajki Ezopa (VI w. przed Chr.) – pisane prozą, o zwierzątkach, z morałem na końcu (epimythion) lub rzadziej na początku ( promythion);



 

  EPOKA KLASYCZNA (V –IV w. przed Chr.)

  nazywana niekiedy okresem attyckim, bo centrum rozwoju kultury przesuwa się z wybrzeży Azji Mniejszej do  Aten; obejmuje niecałe dwa wieki –  od początku V w. przed Chr. do 338 r. przed Chr., kiedy król Macedonii Filip II w bitwie pod Cheroneą położył kres niepodległej Helladzie; 



  konflikt z Persją (499 –449 przed Chr.)  - Dariusz I najpierw opanował miasta grec kie w Azji Mniejszej, potem było powstanie w Milecie, wygrana przez Greków bitwa pod Maratonem (wódz Miltiades), panowanie Kserksesa: bitwy pod Salaminą (Temistokles) i Platejami, Związek Morski na czele z Atenami, „pokój Kalliasa”; 



  Perykles i utrwalenie konsekwentnej formy ustroju demokratycznego (od 433 r. przed Chr.);



bujny rozkwit nauki, kultury i sztuki w Atenach;

  wojna peloponeska (431 –404 przed Chr.) wygrana przez Spartę  od IV w. przed Chr. wzrost znaczenia Macedonii , sprytna polityka Filipa II, ocena   niebezpieczeństwa przez mówcę Demostenesa, przegrana koalicji pod Cheroneą; 



  trzy pokolenia V wieku: preklasycyzm  – pokolenie zwycięzców spod Maratonu i Salaminy; surowość   i tradycyjność, prostota, powaga i spokój; styl dorycki; religijność;  



  klasycyzm –  – rządy Peryklesa; wszechstronny rozwój Aten, „złoty wiek”; dojrzała harmonia, połączenie elementów doryckich i jońskich; towarzystwo takie jak Anaksagoras, Fidiasz, Sofokles, Herodot, Protagoras, Gorgiasz; religijność; 



  pokolenie wojny peloponeskiej – działalność sofistów, tzw. „oświecenie attyckie”; brak dostojeństwa, uczłowieczenie bogów, relatywizm, niepokój, zwątpienie; twórczość Eurypidesa; 



  okres późnoklasyczny (IV w. przed Chr.) – Chr.)  – pogłębienie przemian zapoczątkowanych w istyki, retoryki i historiografii, obumieranie tragedii, zwrot „oświeceniu attyckim”; rozwój sof istyki, komedii ku tematyce obyczajowej (Komedia Średnia i Nowa); ogólnie przewaga prozy nad poezją; styl joński góruje nad doryckim, indywidualizm i twórcza swoboda; 



TRAGEDIA GRECKA GRECKA (ATTYCKA; V w. przed przed Chr.):

  zwrócenie ku problemom zbiorowości, ku doniosłym ideom moralnym i religijnym własnych czasów; 



  geneza – Arystoteles w czwartym rozdziale Poetyki jako źródło tragedii podaje dytyramb dytyramb (opozycja chóru i „przewodnika”) oraz dramat satyrowy (żartobliwy język); prawdopodobnie oba współczesne sobie gatunki (w formie pierwotnej) nawzajem na siebie oddziaływały; dytyramb to gatunek liryki chóralnej będący początkowo hymnem ku czci Dionizosa (chór złożony z ok. 50 osób); był kultywowany przez Dorów na Peloponezie, potem przeszedł do Attyki ze względu na obchodzone tam Dionizje; rangę artystyczną nadał mu poeta Arion (twórca dytyrambu literackiego – ok. 600 r. przed Chr.); dytyramb szybko stracił charakter bakchiczny, a na pierwszy plan wyszła muzyka; dramat satyrowy w najwcześniejszej formie był występem mężczyzn przebranych za satyry (tragón ( tragón odé –  – pieśń kozłów); twórcą d.s. jako gatunku literackiego był Pratinas z Fliuntu, który wprowadził d.s. do konkursu tragicznego;



 

były to przedstawienia o treści mitologicznej i komediowym zabarwieniu; w Atenach d.s. wystawiano po trylogii tragicznej; do naszych czasów zachowały się Tropiciele Sofoklesa i Cyklop Eurypidesa;

  tragedie wystawiano w czasie Wielkich Dionizjów (marzec –kwiecień) w trzy ostatnie dni świąt jako agon trzech tragików (każdy wystawiał tetralogię); od 432 r. przed Chr. tragedie wystawiano także na Lenajach (święto wytłaczania win; styczeń–luty); po wybraniu tetralogii lub dilogii na konkurs wyznaczano tzw. chorega, który miał dobrać chór i go sfinansować (12, a od Sofoklesa 15 osób); bezpośrednim instruktorem chóru był sam autor, pomagali mu zawodowi reżyserzy, najtrudniejsze partie wykonywał przewodnik ( koryfaios); schemat:  prologos, parodos, epeisodia i stasimony (czasem kommos –  – liryczny dialog między chórem i głównym aktorem); eksodos;



  Tespis w 534 r. przed Chr. miał wprowadzić na scenę pierwszego aktora, z którym przewodnik chóru prowadził dialog; potem z wybitniejszych twórców był jeszcze Frynichos;  



  Ajschylos – przeżył obalenie tyranii, walczył jako hoplita przeciwko Persom; wprowadził drugiego aktora; jego tragedie cechuje głębia i powaga, poruszanie największych problemów religijnych i moralnych, moralnych, potęga i posągowość posągowość bohaterów, prostota języka; jego dorobek stanowiło ok. 77 tragedii i 20 dramatów satyrowych, ale zachowało się tylko 7 tragedii (i różne fragmenty): 



tragicznego; gicznego; bogowie   Persowie – statyczność akcji, ubóstwo fabuły, brak konfliktu tra każą ludzi, których opanowała hybris (w tym wypadku Kseksesa);



  Siedmiu przeciwko Tebom – ostatni człon trylogii o micie tebańskim; spełnia się klątwa rodu Labdakidów, główny bohater Eteokles staje do bratobójczego pojedynku w obornie swojego miasta i honoru; giną Polinejkes i Eteokles, ród w męskiej linii przestaje istnieć; 



  Błagalnice  – pierwsza część mitu o Danaidach; uboga akcja, prymitywny sposób



operowania postaciami;

  Oresteja (tetralogia: Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy i zaginiony dramat satyrowy Proteusz) – mit rodu Pelopidów; tematyka zbrodni, kary i przebaczenia; zbrodnia jako przekleństwo przechodzące z pokolenia na pokolenie; Ajgistos chciał się zemścić za krzywdę wyrządzoną jego ojcu przez ojca Agamemnona (ale zaczął ojciec Ajgistosa zabierając bratu władzę  i rodzinę), dlatego uwiódł jego żonę Klitajmestrę i namówił do zabójstwa męża; w drugiej tragedii Orestes z rozkazu Apollona mści się za ojca, zabijając matkę; w trzecim członie ateński Areopag uwalnia Orestesa od winy i kary,  a goniące go Erynie zamieniają się w boginie łaskawe – Eumenidy;   Prometeusz w okowach – środkowa część mitu o Prometeu szu; dramat dobrowolnego i świadomego cierpienia; bohater ze szlachetnych i bezinteresownych pobudek złamał porządek ustanowiony przez bogów;   

  Sofokles – tworzył w okresie największej świetności Aten, pełnił wysokie funkcje państwowe i był kapłanem Halona; wprowadził trzeciego aktora i dekoracje sceniczne; humanizacja  tragedii – człowiek, jego wielkość i upadek, namiętności i dążenia; doskonałość formalna –  –  



piękno, siła, precyzja; jego dorobek to ok. 120 utworów (znamy tytuły 70 tragedii i 18

 

dramatów satyrowych), ale zachowało się tylko 7 tragedii i obszerny fragment d.s. Tropiciele;  jego trylogie nie były oparte na jednym jednym micie, ale stanowiły trójczłonowe kompozycje;     Ajas – tragedia pohańbionego honoru rycerskiego;      Antygona – według Stabryły najdoskonalsze dzieło Sofoklesa; dramat buntu przeciw despotyzmowi władzy łamiącej święte związki krwi i prawa boskie; Antygona, chociaż umiera, odnosi moralne zwycięstwo nad Kreonem; 



 



Król Edyp – tragedią Edypa jest jego niewiedza, klęską –  poznanie; co prawda

bogowie obarczyli go klątwą, ale to on sam zapoczątkował serię nieszczęśliwych

wypadków; ogólna metafora ludzkiego losu: człowiek jest igraszką w rękach bogów, szczęście jest złudne, wyzwolenie od cierpienia przynosi dopiero śmierć;    



Elektra  – problemy psychologiczne dotyczące postanowienia o zemście na

metce;

  Trachinki – tytuł od miasta Trachis; mit o Dejanirze i Heraklesie; dramat rozpaczliwej miłości kobiety do niewiernego męża;  



 



Filoktet – bohaterem jest król Tesalii, którego z powodu nieuleczalnej rany

zostawia Odys na bezludnej wyspie w drodze pod Troję; w 10. roku wo wojny jny

przepowiednia mówi, że bez łuku Filokteta (który ( który należał wcześniej do Heraklesa) Achajowie nie wygrają; Odys próbuje pró buje podstępem odebrać mu łuk; przesłaniem jest tryumf prawdy nad kłamstwem; k łamstwem;    Edyp w Kolonos – Kolonos to przedmieścia Aten, do których dociera wygnany Edyp; tam umiera, ale bogowie obdarzają go łaską, dzięki której jego grób będzie chronił Ateny;    Eurypides –  pokolenie „oświecenia attyckiego”, sceptyczny stosunek do bogów, tradycyjnej religii, krytyka problemów politycznych; realizm (Sofokles o Eurypidesie: „Ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, Eurypides zaś takimi, jakimi są”)   i intelektualizm; uznanie miłości za temat godny sztuki (dramat miłosny, prekursor Nowej Komedii oraz tragikomedii),odkrycie prawdy o człowieku; napisał 70–90 utworów (znamy 17 tragedii, d.s. Cyklop i ponad 1000 fragmentów); pierwsza grupa tragedii dotyczy psychologii postaci, motywów działania; druga – zagadnień polityczno-patriotycznych; trzecia cechu je się sensacyjną akcją opartą na intrydze, dojrzałością i oryginalnością sposobów przedstawiania



sylwetek postaci;

   Alkestis – dramat rodzinny o pogodnym zakończeniu; młoda królowa Alkestis poświęca życie za męża Admeta (jego starzy rodzice ani służący nie chcieli); z objęć śmierci uwalnia ją Herakles;



  Medea – trywialny egoizm Jazona a demoniczna namiętność Medei; konflikt nienawiści do wiarołomnego małżonka i miłości do dzieci; problem nienawiści i



zemsty;

  Hippolytos uwieńczony – druga żona Tezeusza, Fedra, nieszczęśliwie kocha się w swoim pasierbie; wzgardzona przezeń popełnia samobójstwo, ale w liście oskarża Hipolita o zbezczeszczenie jej; ojciec w szale wygania syna i prosi Posejdona o wykonanie zemsty; bóg płoszy konie księcia, Hipolit, konając,



wybacza ojcu na wieść o fałszywym oskarżeniu; 

 

  Hekabe – tragedia zemsty o antywojennej wymowie; królowa troi mści się za śmierć dzieci na królu Traków za pomocą branek trojańskich;     Androma  Andromacha cha - tragedia trojańskiej księżniczki, która po śmierci Hektora i zagarnięciu Troi zostaje branką syna Achillesa (ciekawe, kiedy on zdążył mieć dorosłego syna?!), którego żona, Hermiona, i jej ojciec, Menelaos, próbują zabić Andromachę; tendencja antyspartańska; 



  Trojanki – protest przeciwko wojnie i bezmiarowi zła, które niesie ze sobą; lament nad pomordowanymi Trojanami i nieszczęsnym losem ich matek, żon, żo n, córek;    Heraklidzi – [nie rozumiem przesłania], Eurysteusz prześladuje dzieci Heraklesa, ale sam ginie na żądanie Alkmeny i jego grób staje się źródłem pomyślności dla At en (?); 

  Herakles szalejący – pochwała Tezeusza (który pomaga Heraklesowi w depresji po zamordowaniu własnej rodziny) i demokratycznych Aten; 



  Błagalnice  – matki poległych pod Tebami bohaterów przychodzą do Tezeusza z prośbą o godny pochówek; Tezeusz pokonu je Teby wydaje uroczysty pogrzeb; pogrzeb;



  Fenicjanki – dziewczęta fenickie oglądają zmagania przeklętych braci pod Tebami; antynomia pomiędzy równością obywateli i prawem silniejszego (reprezentowanym tu przez Eteoklesa, który nie chciał zgodnie z umową oddać tron u bratu);



  Elektra i Orestes – bardzo zagmatwana fabuła tej drugiej tragedii; ogólnie o gólnie Eurypides



podważa prawo Apollona do wydania rozkazu matkobójstwa i rozgrzeszenia zabójców;    Helena – legenda o tym, że tylko zjawa Heleny towarzyszyła Parysowi, a w rzeczywistości Helena przebywała w Egipcie u króla Proteusa; kończy się zgodą małżonków;    Ifigenia w Taurydzie (o tym jak Ifigenia ratuje brata i porywają posąg Artemidy do Aten) i Ifigenia w Aulidzie (Ifigenia ma niby poślubić Achillesa, a tak naprawdę Agamemnon chce ją złożyć w ofierze, broni jej Achilles, w końcu sama postanawia się poświęcić, ratuje ją Artemida); 



  Ion – ateńska królewna Kreuza, uwiedziona przez Apollona, porzuca swoje dziecko; po latach, cierpiąc z powodu bezdzietności, przybywa do Delf po radę (jej synek jest



tam z rozkazu boga sługą);świątyni, przepowiednia mężowi Kreuzy usynowić pierwsze dziecko spotkane u drzwi Kreuza każe protestuje i próbuje zabić Iona, ale w końcu przekonuje się, że to jej własny syn [fanfary!]    Bakchantki – mit o uk araniu przez Dionizosa króla Teb, Penteusa, który odmawiał o dmawiał bogu czci; pod wpływem Dionizosa matka króla, Agaue, wraz



z innymi bachantkami rozszarpuje Penteusa; KOMEDIA GRECKA:

  wg Arystotelesa komedia narodziła się wśród ludów doryckich, a także u doryckich Megarejczyków na Sycylii; narodził się tam prymitywny dramat obyszajowy – farsa dorycka;



  nazwa oznacza wesołą „pieśń komosu”, czyli orszaku młodzieńców śpiewających podczas uroczystości ku czci Dionizosa w Atenach; przerodziło się to potem



w improwizowaną zabawę ludową; 

 

  Stara Komedia attycka narodziła się z połączenia dwóch powyższych elementów (attyckiego i doryckiego); wykształcony plan kompozycyjny: prolog,  parodos, agon, parabaza, seria scen farsowych, eksodos; twórczość tego gatunku była bardzo obfita, ale przed „wielką trójką”



(Kratinos, Eupolis i Arystofanes) znamy niewiele imion

i tytułów (Chionides i Magnes – autor komedii Lidyjczycy , Muchy , Ptaki , Żaby ));;   Kratinos – mistrz komedii politycznej; znamy tytuły 27 utworów, np. Dioniso-Parys,



Butelka, Odyseusze;

  Eupolis – krytykował ateńskich polityków i zepsucie społeczeństwa; zachowało się 19 tytułów (Kozy, Chrzczeńcy) i duża liczba fragmentów; 



  Arystofanes  – najwybitniejszy z trójki; niczym nieskrępowana fantazja, gra wyobraźni, karkołomne pomysły, łączenie fikcji z rzeczywistością, uderzanie w samo sedno problemu, obnażenie zła, śmiała krytyka, wszystkie typy komizmu (parodia, karykatura, bufonada, ironia, obsceniczny dowcip i wyzwiska, wyszukany żart, dwuznaczna gra słów); na podstawie zachowanej twórczości (11 całych utworów i fragmentów z 33 innych) możemy wyróżnić trzy nurty tematyczne:    – chłop attycki sprawa pokoju – sprzeciw wobec wojny peloponeskiej; Acharnejczycy  –   kupuje sobie od posła ze Sparty buteleczkę prywatnego pokoju na 30 lat i nie chce się z nikim podzielić; Rycerze – Kleon i Kiełbaśnik za pomocą pochlebstw i kłamstw



manipulują swoim panem, Demosem (Ludem); Pokój Pokój –  – Winobraniec na ogromnym żuku-gnojowcu jedzie na Olimp, gdzie z pomocą przedstawicieli państw greckich uwalnia boginię Eirene i sprowadza ją na ziemię; Lizystrata – mądra Atenka zaprowadza pokój, namawiając żony i kochanki do powstrzymania się od seksu;    problemy polityki wewnętrznej – wewnętrznej – koncepcja państwa idealnego, działalność instytucji; Osy – krytyka pieniactwa ateńskiego i „sądomanii”; Ptaki – dwaj Ateńczycy, Radodaj i Dobromysł, zakładają podniebne państwo, Chmurokukułkowo, i dzięki zręcznej polityce obejmują władzę nad ludźmi i bogami; Sejm niewieści – niewieści – rządy kobiet oparte na równości mężów i żon oraz wspólnocie majątkowej; Plutos  –– bóg bogactwa zostaje uleczony ze ślepoty, aby mógł rozdawać kasę sprawiedliwie;  problemy wychowania, kultury i literatury  – w Chmurach autor wyśmiewa   nowoczesne systemy naukowe i pedagogiczne sofistów, których wyrazicielem czyni Sokratesa (why?); Tesmoforie – krytyka Eurypidesa i jego sztuk; podobnie w Żabach  Żabach –  –  bóg tragedii, Dionizos, przyznaje prymat Ajschylosowi nad Erypidesem ze względu na wysokie wartości wychowawcze jego sztuk;   Komedia Średnia – Średnia – IV w. przed Chr., przedstawiciele: Antyfanes, Aleksis z Thurioi,   

Anaksandrides; brak ostrza satyrycznego, inwektywy osobistej, pamfletu politycznego,

tematyka erotyczna i obyczajowa na tle życia rodzinnego w środowiskach drobnych kupców, rzemieślników; ograniczenie roli ro li chóru (tylko między aktami, bez związku z akcją);    Nowa Komedia – ostatnie dziesięciolecia IV i 1. poł. III w. przed Chr., przedstawiciele:



Filemon z Syrakuz, Difilos z Synopy, Menander z Aten; znamy 100 tytułów komedii tego ostatniego (i fragmenty siedmiu z nich, w tym Odludek w całości); można wyróżnić wśród

 

nich komedie charakterów (Odludek , Pochlebca, Nieprzyjaciel kobiet ), ), komedie rodzinne (Bliźnięta, Samijka, Sąd rozjemczy ) oraz lekkie, pełne humoru farsy (Dwa (Dwa razy oszukujący ));; Menander to znawca ludzkiej psychiki, obserwator obycza jów; drugą warstwę jego utworów tworzy głębsza zaduma nad światem i ludzkim losem („Jakże wspaniałą istotą jest człowiek,  jeśli jest człowiekiem”, „Jestem „Jestem człowiekiem i nic, co ludzkie ludzkie,, nie jest mi obce”); charakterystyczny motyw anagnorismos (rozpoznania); HISTORIOGRAFIA epoki klasycznej

  Herodot z Halikarnasu (V w. przed Chr.) – autor dużo podróżował, przez wiele lat przebywał w Atenach; jego Dzieje to pierwsze greckie dzieło historyczne; opowiada o walce Grecji z Azją od poł. VI w. przed Chr. do wycofania się Kserksesa w 478 r. przed Chr.; w czasach aleksandryjskich Dzieje zostały podzielone na 9 ksiąg i nazwane imionami muz; idea antagonizmu między Grecją i Azją, idea religijna (historia kształtuje się zgodnie z wolą bogów, kara za winy jest nieunikniona; dążenie do realizmu i obiektywnej oceny, ale brak umiejętności odkrycia praw rządzących historią; Herodot urozmaicał narrację anegdotami, opowiadaniami i mitami, mowami; barwna, żywa narracja, zabarwienie poetyckie poetyckie;; dialekt  joński; 



  Tukidydes  – młodszy od Herodota o jedno pokolenie; jego dzieło to Wojna peloponeska



  (niedokończone, 8 księgach), ściśle naukowe, autor stosował metodę wykluczył wpływ w bogów na rzeczywistość i ludzkie postępowanie, ustalałpragmatyczną prawidłowości– rządzące procesami historycznymi, wykrywał prawdziwe motywy, przesłanki ekonomiczne i polityczne; 41 specjalnie skomponowanych mów, najsłynniejsza to Epitaf – mowa Peryklesa na cześć poległych Ateńczyków, ukazująca istotę państwa demokratycznego i jego zasług dla kultury; myśl, świat rządzi się siłą, a sprawiedliwość między narodami opiera opiera się właśnie na równowadze sił sił;; zwięzłość i prostota, mistrzostwo w portretowaniu postaci;

  Ksenofont z Aten (IV w. przed Chr.) – przyjaciel Sokratesa, przeciwnik Demokracji; w Dziejach Hellenów podejmuje narrację w miejscu, gdzie przerwał ją Tukidydes, kończy na bitwie pod Mantineą (362 r. przed Chr.); nie potrafił zdobyć się na obiektywizm, sympatyzował ze Spartą, brak krytycznej oceny wydarzeń



i odpowiedniego doboru faktów; wydarzenia grupował wg ich związków czasowoprzestrzennych; dzieło raczej kronikarskie, a nie historyczne; styl prosty i potoczysty; najsłynniejsze dzieło Ksenofonta to Wyprawa Cyrusa (w skrócie Anabasis), pamiętnikarska opowieść o odwrocie „dziesięciu tysięcy” greckich najemników po przegranej przez Cyrusa Młodszego bitwie w pobliżu Babilonu; Cyropedia to pierwsza powieść historyczno dydaktyczna;

  Historiografia zretoryzowana – Eforos z Kyme (Dzieje w 29 księgach, od początku świata) i Teopomp z Chios (Dzieje Grecji w 12 księgach oraz Historia Filipa);



RETORYKA ATTYCKA:

  w 2. poł. V w. przed Chr. pod wpływem sofistyki i retoryki sycylijskiej wykształciły się w Atenach 3 główne kierunki retoryki: wymowa polityczna, sądowa i popisowa; 



 

  za właściwych twórców greckiej retoryki uznaje się sycylijskich nauczycieli wymowy, Koraksa i Tejzjasza (napisali wspólnie pierwszy podręcznik); potem do rozwoju retoryki przyczynił się Gorgiasz, słynny sofista i autor przemówień popisowych; był teoretykiem, stworzył metodologię badawczą i wypracował słownictwo potrzebne w studiach nad składnią poetycką;  



  Antyfont z Ramnus (V w. przed Chr.) – jego zachowane mowy (15, w tym trzy tetralogie na tematy fikcyjne) są najstarszymi zabytkami retoryki attyckiej; pisał mowy sądowe na zamówienie (zawód logografa); był nauczycielem retoryki i autorem zaginionego podręcznika; 



mó gł występować   Lizjasz (V/IV w. przed Chr.) – był logografem, bo był metojkiem i nie mógł publicznie; miał umiejętność dostosowania pisanej mowy (stylu, języka, charakteru) do klienta, który miał ją wygłosić; znane: Mowa Olimpijska, Mowa pogrzebowa (Epitaf   inspirowany prawdziwą mową Peryklesa, ale jako wzór, a nie do wygłoszenia); czysty i piękny  język attycki uważany potem za wzór wymowy wymowy (także przez Rzymian);    Izokrates (V/IV w. przed Chr.) – uczeń Sokratesa i sofistów; nie występował publicznie z powodu braku odpowiedniego wyglądu, ale założył słynną szkołę w Atenach, która wszechstronnie przygotowywała młodych Ateńczyków do pełnienia funkcji państwowych (uczniowie to np. Demostenes i Likurg); n ieomylny instynkt i świetna orientacja w sytuacji



międzynarodowej; idea, że wszyscy wszyscy Hellenowie powinni zorganizować wyprawę przeciwko

Persji (Panegiryk , List do Dionizjosa, Filip, Panatenaik ; pisał także mowy sądowe i popisowe

(Pochwała Heleny ));;   Andokides  – naturalny talent narracyjny; był dwukrotnie na wygnaniu (O ( O własnym powrocie, O misteriach); mowa O pokoju z Lacedemończykami ;



  DEMOSTENES (IV w. przed. Chr.) – najwybitniejszy uczeń Izokratesa, znakomity polityk ugrupowania antymacedońskiego (przeciwko Filipowi II); zaczął jako logograf, sukcesy w procesach prywatnych pozwoliły mu występować w procesach publicznych; potem zaczął karierę polityczną: O okręgach podatkowych, 3 Mowy Olintyjskie, 3 Filipiki (obnażenie fałszu i bezwzględności Filipa II, ukazanie jego greckich popleczników jako przekupnych zdrajców); szlachetność myśli, prostota języka, siła argumentacji, absolutne panowanie nad stylem (mistrz metafory), obiektywizm, brak osobistej wrogości; złagodził swoje stanowisko wobec Macedonii, gdy władcą został Aleksander Wielki (czym zasłużył sobie na wrogość Hyperejdesa; inne mowy: Epitaf , O pokoju, O wieńcu;



  Hyperejdes  – członek stronnictwa antymacedońskiego do samego końca; oskarżał Demostenesa o defraudację; wdzięk, humor, ironia, niedbała elegancja ;   Likurg – przywódca stronnictwa antymacedońskiego, nieprzejednany przeciwnik nadużyć i korupcji; Przeciwko Leokratesowi – głęboki patriotyzm, szerokie wykształcenie literackie;   Ajschines – uzdolniony mówca, ale człowiek niemoralny; stronnictwo filomacedoń skie   (przyjmował łapówki); zaciekły wróg Demostenesa; umiejętnie dobrane, efektowne argumenty, doskonała prezencja – umiał przekonać;  Demades – zręczny mówca i pozbawiony skrupułów dyplomata; doprowadził do skazania na   śmierć Demostenesa i Hyperajdesa; przywódca stronnictwa filomacedońskiego;  

 

  PROZA FILOZOFICZNA:

  koncepcje kontynuujące jońską filozofię przyrody – przyrody – Anaksagoras (V w. przed Chr.; nieskończona podzielność materii), Demokryt z Abdery (V/IV w. przed Chr.; materializm i



atomizm);

  myśl zachodnia – zachodnia – pitagorejczycy (racjonalizm), Zenon z Elei (V w. przed Chr.; teoria jedności i



niezmienności bytu), Empedokles (V w. przed Chr.; cztery pierwiastki);  ok. V w. pojawia się w Atenach nowy typ filozofii zorientowanej na człowieka; jej   reprezentantami byli sof iści, iści, Sokrates, Platon i Arystoteles;  działalność sofistów sofistów –  – uczyli młodzież myśleć, dyskutować i przemawiać; zastąpili stare   metody nauczania (komentowanie dzieł poetów, głównie Homera) zapożyczoną od eleatów metodą dialektyczną, która służyła do obalania poglądów i argumentów przeciwnika; wywołali prawdziwy przewrót w życiu umysłowym Aten, krytykowali tradycję, religię i ustalony system wartości, opowiadali się za relatywizmem poznawczym (formuła Protagorasa „Miarą rzeczy jest człowiek”); najwybitniejsi p rzedstawiciele to Protagoras (O bogach) i Gorgiasz (O niebycie, czyli o naturze);

  Sokrates – dzielny żołnierz ; wydał walkę Sofistom i ich relatywizmowi; zajmował się etyką;



nauczał na agorze i podczas przypadkowych spotkań, nie pobierał jednak za to pieniędzy (stosował metodę elenktyczną i maieutyczną); wg niego cnota (dzielność), której źródłem jest mądrość, opiera się na wiedzy, a więc można i trzeba się jej uczyć; prawda obiektywna, którą można poznać metodą indukcji; został skazany na śmierć za rzekomą bezbożność i demoralizowanie młodzieży;  szkoła cynicka (Antystenes i Diogenes) – najważniejsza jest cnota, pozostałe rzeczy są   obojętne (w praktyce oznaczało to pogardę dla rzeczy materialnych i życie zgodnie z naturą);     szkoła kyrenajska (Arystyp z Kyreny, Hegezjasz „Doradca śmierci”) – hedonizm;  – uczeń Sokratesa, twórca najpotężniejszego   Platon (V/IV w. przed Chr.) – i wszechstronnego systemu filozoficznego starożytności; założył w Atenach w gaju Akademosa szkołę (Akademię), którą kierował do śmierci; pisma: wysokiej wartości ładunek myślowy, mistrzostwo języka i stylu, doskonałość formy dialogu, trafność t rafność rysunku psychologicznego postaci, dramatyczność scen i obrazów, poetyckie mity wplecione w dialog;  jego twórczość obejmuje 35 dialogów oraz listy, wyróżnia wyróżnia się trzy grupy pism:  

  dialogi sokratyczne – problematyka etyczna; m.in. Ion, Hippiasz Mniejszy , Hippiasz Większy , Charmides, Apologia;



  dialogi okresu średniego – wielka teoria idei i teoria poznania; Fajdon, Uczta, Fajdros, Parmenides, Państwo; dialogi okresu późnego – Sofista, Polityk , Timajos, Prawa;   Arystoteles (IV w. przed Chr.) – uczeń Platona, założyciel własnej szkoły zwanej Lykeion   (Liceum); odszedł od platońskiego idealizmu, wg niego istnieje tylko substancja, która dzieli się na formę (realny odpowiednik pojęcia) i materię; wszechświat to łańcuch zdarzeń opartych na związkach przyczynowo-skutkowych; był zadziwiająco wszechstronnym 

uczonym, napisał ok. 200 prac z różnych dziedzin (zachowało się 47); najsłynniejsze: Organon

 

(podstawy logiki), Fizyka, O duszy , Metafizyka, trzy traktaty etyczne, Polityka, Poetyka, Retoryka;

 –I w. przed Chr.): EPOKA HELLENISTYCZNA (III –   upadek niepodległości Grecji (338 r. przed Chr. – bitwa pod Cheroneą); 334–323 podboje Aleksandra Wielkiego; po jego śmierci, wskutek wojen koalicyjnych między diadochami (wodzami macedońskimi), imperium dzieli się na cztery, a później trzy wielkie państwa



hellenistyczne (Macedonia Antygonidów, Egipt Ptolemeuszów, monarchia Seleukidów obejmująca Syrię i tereny Azji Mniejszej); od połowy II w. przed Chr. tereny te stopniowo zagarnia Rzym; końcem epoki hellenistycznej jest utracenie niepodległości przez Egipt (30 r. przed Chr.)

  hellenizm to całokształt stosunków społecznych, ekonomicznych i kulturalnych na terenach dawnego imperium Aleksandra Wielkiego – w rezultacie wzajemnego oddziaływania cywilizacji greckiej i starych cywilizacji Wschodu; koncepcja oikumene –  – świata zamieszkanego przez ludzi należących do tej samej wielkiej, uniwersalnej cywilizacji; wspólny  język koiné utworzony z potocznego języka attyckiego i elementów innych dialektów; potężne ośrodki kultury i nauki to Aleksandria



i Pergamon; orientalizacja i synkretyzm religijny; POEZJA ALEKSANDRYJSKA ALEKSANDRYJSKA (hellenistyczna): (hellenistyczna):

  rozwinięty mecenat sprzyjał panegiryzmowi; organizowano festiw ale i konkursy literackie; w początkach tego okresu żywotność z tradycyjnych gatunków zachowały tylko komedia i epigram; później rozwinęły się również elegia, epylion (mały epos), hymn, jamb, poemat dydaktyczny, idylla; ogólnie tendencja do form krótszych; szczytowy okres rozwoju poezji aleksandryjskiej to lata 280 –240 przed Chr.; epigramaty – Asklepiades z Samos, Posejdippos z Pelli, Hedymos z Samos, Kallimachi Teokryt;   idylla – Teokryt, Bion i Moschos; 

  Antymach z Kolofonu (V/IV) – prekursor i prawodawca elegii narracyjnej (niezachowana księga elegii Lyde – powiązane ze sobą opowiadania mitologiczne o nieszczęśliwej miłości); erudycja i „uczoność” „ uczoność” (dygresje ajtiologiczne); napisał także poemat



mitologiczny Tebaida;   Apollonios Rodyjski (III w. przed Chr.) – dyrektor Biblioteki Aleksandryjskiej; najważniejsze

dzieło to poemat mitologiczny w 4 księgach Argonau  Argonautika tika (Wyprawa Argonautów) –  wyprawa Jazona do Kolchidy po złote runo; rewolucja w obrębie gatunku epickiego (nieżyczliwie przyjęta przez mu współczesnych); motyw miłości Medei do Jazona, ukazany ze świetną znajomością psychologii, został zużytkowany jako ważny czynnik cz ynnik akcji, decydujący o powodzeniu całej wyprawy Argonautów; z niespójnej mitologii zdołał wydobyć najciekawsze motywy, ożywił świat mitu; sceny pełne liryzmu, opisy przyrody, przekonujące charakterystyki postaci; archaizacja, arc haizacja, oszczędność i kondensacja językowo stylistyczna;   Aratos z Soloi – bardzo popularny poemat dydaktyczny Fainómena ( Zjawiska  Zjawiska niebieskie) będący opisem gwiaździstego nieba przeplatanym dygresjami mitologicznymi (na początku po czątku hymn do Zeusa, na końcu fragment poświęcony meteoroligii – znakom na niebie wróżącym



 

pogodę); poemat napisany w duchu stoickiego panteizmu, idea Opatrzności; piękny styl i regularność wiersza; wzorem dla niego były Prace i dnie Hezjoda; Fainomena przełożył na polski Jan Kochanowski;  – uprawiał na dużą skalę poezję dydaktyczną, ale ani jego wiedza, ani   Nikandros z Kolofonu – talent nie były powalające; napisał m. in.: Theriaka (O ukąszeniach jadowitych zwierząt  –  –  węże, pająki i skorpiony), Aleksifarmaka (Odtrutki   –zatrucia –zatrucia roślinne, zwierzęce, mineralne oraz antidota), Ziemiaństwo, Hodowla pszczół ,



O polowaniu;

  Hermezjanaks  – twórca elegii narracyjnych, zachowały się tylko fragmenty i tytuły; Leontion –  katalogowy utwór poświęcony ukochanej, treścią dzieła były przeżycia miłosne bohaterów mitologicznych i historycznych (pary wymyślone! np. Homer



i Penelopa, Alkajos i Safona);

  Filetas – uchodzi za właściwego twórcę aleksandryjskiej „szkoły poetyckiej”; z twórczości zachowały się jedynie fragmenty; poemat elegijny Demeter (wędrówki bogini w poszukiwaniu córki), epylion Hermes (romans Odysa i Polymele, córki Eola), Epigrammata, być może elegia miłosna Battis;



  Fanokles – poemat elegijny Przygody miłosne z chłopcami  (motywy miłości pederastycznej zaczerpnięte z legend i mitów); Stabryła pisze o „wybitnym talencie narracyjnym”; zachował



się spory fragment o tym, jak to Orfeusz został zamordowany przez trackie niewiasty w zemście za to, że wolał chłopców i nauczył tego trackich mężczyzn;    Aleksander z Pleuronu –  – katalogowa elegia Apollo; uprawiał też tragedię, epylion



i epigramat;

  KALLIMACH z Kyreny – pracował nad wielkim katalogiem Biblioteki Aleksandryjskiej ( Pinakes  – 120 woluminów, podział na prozę, poezję i odpowiednie gatunki); pracę naukową (potężna! ok. 800 woluminów) łączył z twórczością poetycką, która jednak nie wszystkim się podobała; prowadził więc długotrwałe polemiki z przeciwnikami i sformułował własną poetykę (tworzenie małych, ale doskonałych pod względ em artystycznym form literackich, unikanie eposów i wyeksploatowanych tematów, wykorzystywanie lokalnych legend i mitów); z całego dorobku epylionów, hymnów, jambów, elegii, epigramów zachowało się tylko 6 hymnów, 61 epigramów i fragmenty; w starożytności  najbardziej znany był poemat elegijny w 4 księgach Aitia (Początki ) wykorzystujący legendy o przyczynach i początkach zwyczajów, obrzędów, świąt (fragment o przysiędze Kydippe); Hymny nie były przeznaczone na rzeczywiste uroczystości, mają charakter świąteczny, ale mało religijny; 5 z zachowanych pisane jest heksametrem daktylicznym (Na Zausa, Na Apollona, Na Artemidę, Na Delos, Na Demeter ), ), a jeden dystychem elegijnym (Na kąpiel Pallady ); ); autor wplótł w utwory pochlebstwa dla Ptolemeusza II; epigramy Kallimacha odznaczają się wyrazistością i wytworną formą oraz różnorodnością ró żnorodnością tematyczną (trudna sytuacja materialna poety w młodości, nagrobkowe, biesiadne, erotyczne, literackie); epylion Hekale (o staruszce, która ugościła Tezeusza przed wyprawą na byka maratońskiego, bohater ustanowił z wdzięczności dla niej święto); poemat liryczny Ubóstwienie Arsinoë (ku czci żony



Ptolemeusza II) i panegiryk Warkocz Bereniki (o żonie Ptolemeusza III, jej warkocz ofiarowany o fiarowany w świątyni został przeniesiony na niebo jako nowa konstelacja); jamby zawierały polemiki

 

literackie, krytykę obyczajowości, problemy poetyki; zaginiony poemat -przekleństwo Ibis (naśladował ten utwór Owidiusz);   epigram – w epoce archaicznej uprawiano e. wotywny i nagrobkowy; literatura   hellenistyczna wykształciła nowe odmiany (biesiadne, erotyczne, okolicznościowe, opisowe); były dwie szkoły:    peloponesko-dorycka  – epigram tradycyjny; Erinna z wyspy Telos (prekursorka, pisała na cześć zmarłej przyjaciółki); Anyte z Tegei (e. liryczne, nagrobne oraz poświęcone bogom, zwierzętom, przyrodzie); Nossis z Lokyrdy (nawiązania do



Safony), Leonidas z Tarentu (najwybitniejszy przedstawiciel;

e. poświęcone zwykłym, prostym ludziom;  aleksandryjska – obok e. nagrobnych głównymi tematami były uczty, uc zty, pijatyki,    jońsko aleksandryjska – miłość do chłopców i dziewczyn; zabarwienie rozrywkowe, często tonacja osobista; Asklepiades z Samos był twórcą aleksandryjskiej „szkoły epigramatycznej”; jego utwory o charakterze biesiadnym i erotycznym mają charakter liryczny i odzwierciedlają autentyczne emocje; miał znakomitą technikę poetycką i biegłość wersyfikacyjną; naśladowali go Posejdippos z Pelli i Hedylos z Samos (także element satyryczny); Kallimach i Teokryt;     Antologi  Antologia a Palatyńska Palatyńska to zredagowany przez Konstantyna Kefalasa w X w. zbiór



epigramów greckich w 15 księgach (nazwa od biblioteki Palatynatu w Heidelbergu, gdzie zachował się jedyny rękopis); podstawą były antologia sporządzona przez Meleagera ok. 60 r. przed Chr. i uzupełniona przez poetę Filipa z Tessaloniki w czasach cesarza Kaliguli;

  epylion – wykształcony jako sprzeciw wobec poezji cyklicznej naśladującej Homera (Kallimach: „Wielka księga – wielkie zło”:D); mniej więcej od 100 do kilkuset wierszy; zazwyczaj ujęty w metrum heksametryczne; epyliony nawiązywały do wydarzeń z życia herosów (ze szczególnym uwzględnieniem motywów miłosnych); Kallimach – Hekale; formę e. mają utwory ze zbioru sielanek: XIII (opowiadanie o ukochanym chłopcu Heraklesa) i XXIV (Mały Herakles) Teokryta; Moschos – Europa i Megara (prawdopodobnie); Eratostenes z Kyreny (dyrek Bibl. Aleks.) – zaginiony epylion Erigona oraz Hermes; Euforion (bibliotekarz królewski z Antiochii) stworzył kolekcje legend, które prawdopodobnie miały formę epylionów (Mopsopia)



  sielanka literacka – nowy i oryginalny gatunek literacki; nazywana eidyllion lub bukolike (pieśń pasterska); wywodzi się z ludowej pieśni pasterskiej z towarzyszeniem aulosu (Sycylia);



  Teokryt z Syrakuz – za właściwe idylle ze zbioru 30 utworów uważa się utwory: Tyrsis (I: pieśń pasterza o zmarłym młodzieńcu Dafnisie), Serenada pasterska (III: melancholijna pieśń koźlarza pod grotą jego ukochanej), Battos i Korydon (IV: rozmowa o codziennych sprawach), Komatas i Lakon (V: kłótnia i agon bukoliczny), Dafnis i Damojtas (VI: to samo), Talizje (VII: Dożynki, święto plonów, główny bohater wdaje się w zawody poetyckie), Żeńcy poetyckie), Żeńcy (X: rozmowa dwóch żniwiarzy, jeden śpiewa o swej nieszczęśliwej miłości) oraz Cyklop (XI: zakochany brzydki Polifem); pozostałe utwory to mimy (małe obrazki



dramatyczne, np. Czarodziejki ) , epyliony (opisane wcześniej + Hymn na Dioskurów, Herakles zabójca lwa, Bakchantki ), ), panegiryki (Pochwała

 

Ptolemeusza) i utwory okolicznościowe (Epitalamion Heleny ); ); kilka utworów to

falsyfikaty; tematem sielanek właściwych są spory i pieśni pasterzy, małe i duże wydarzenia z ich życia, cierpienia miłosne i sprawy codzienne; scenerię tworzą urocze krajobrazy wiejskie, przyjazna ludziom przyroda sycylijska (pastwiska, łąki, doliny); pasterze zazwyczaj śpiewają swoje pieśni w trakcie popołudniowych upałów; piękny obraz życia ludzkiego w najściślejszym związku z przyrodą; obrazy pełne harmonii i nastrojowości;   Moschos i Bion – zachowane fragmenty ich sielanek nie pozwalają odkreślić ich i ch charakteru i stopnia oryginalności; 



  dramat –  – w IV i III w. przed Chr. rozwijała się Komedia Średnia i Nowa; z helleńskich tragediopisarzy znamy ok. 60 nazwisk, jednak podejmowali oni wciąż tę samą tematykę, co twórcy epoki klasycznej (w Aleksadrii: budowa wspaniałego teatru Dionizosa przez Ptolemeusza III; działalność grupy zwanej Plejadą); krótką formą dra dramatyczną matyczną były mimy (zazwyczaj parodystycznie ujęte scenki mitologiczne); w dalszym rozwoju tej formy powstały np. Mimijamby Herondasa (realizm, niekiedy wręcz naturalizm – interesujący obraz życia obyczajowego, społecznego, rodzinneg o wielkich miast;



nie komizm, a raczej satyra);

PROZA EPOKI HELLENISTYCZNEJ (retoryczna, historiograficzna, filozoficzna, naukowa): dora dcza poszła się bujać);   retoryka  – przetrwały dwa gatunki wymowy (sądowa i popisowa; doradcza

w Azji Mniejszej narodził się kwiec isty i emocjonalny styl zwany azjanizmem (Hegezjasz z Magnezji); ok. poł II w. przed Chr. przeciwstawiono mu tzw. styl attycki (wzorowany na stylu mówców ateńskich; Hermagoras z Temnos); Dionizjusz  – O naśladowaniu (twórcze mimesis) Pseudo-Longinos – O wzniosłości (zdolność do wielkich uczuć i natchnienie);   historiografia



  poświęcona Aleksandrowi Wielkiemu – budziła ogromne zainteresowanie ze względu na egzotyczne opisy nieznanych krajów; mogła mieć charakter panegiryczny (Czyny  Aleksandra Kallistenesa), nieprzychylny (Dzieje Aleksandra Kleitarchosa) lub w miarę



obiektywny (Diariusz Macedończyka Ptolemeusza);    zretoryzowana – dążenie do sensacyjności i beletryzacji; Historie Durisa z Samos w 26 księgach; Historie Fylarchosa z Aten w 28 księgach;  wolna od wpływu retoryki – Historia diadochów Hieronima z Kardii, ale przede   wszystkim Dzieje Polibiusza z Megalopolis (następca Tukidydesa, podobna metoda pragmatyczna, ale ciężki styl); Historia Mikołaja z Damaszku;  

  filozofia i nauka – Geografia Strabona z Amazei (skarbnica wiedzy geograficznej, historycznej i mitograficznej); Lykeion rozwijał nauki przyrodnicze, humanistyczne ( Charaktery Teofrasta; biografie perypatetyckie) i ścisłe ( Elementy harmonii Aristoksenosa); Akademia Platońska została zdominowana przez sceptycyzm (Pyrron z Elidy i Tymon z Flius); nowe prądy filozoficzne – epikureizm (hedonizm, ale w oryginalnej formie prowadził do ascezy a scezy i wyzwolenia się od pragnień; cczłowiek złowiek może uwolnić się od strachu przed śmiercią dzięki wiedzy) i stoicyzm (Zenon z Kition; stan szczęścia można osiągnąć tylko poprzez uwolnienie duszy od o d afektów



 

i wprowadzenie jej w stan zobojętnienia); Elementy geometrii Euklidesa; teoria heliocentryczna Arystarcha z Samos; filologia rozwijała się w bibliotekach w Aleksandrii i Pergamonie (naukowe i krytyczne wydania); Najciekawsze zjawiska literatury greckiej okresu cesarstwa rzymskiego :

  biografia  – gatunek pograniczny między historiografią a beletrystyką stworzony przez Plutarcha z Cheronei (I/II w.); facet pochodził z bogatej i kulturalnej rodziny, był dobrze



wykształcony; przebywał pewien czas w Rzymie, zdobył obywatelstwo; oprócz Żywotów oprócz  Żywotów napisał ok. 80 traktatów t raktatów z zakresu etyki zebranych pod wspólnym tytułem Moralia; Żywoty równoległe to zbiór 23 par biografii (zachowały się 22) wybitnych wodzów i polityków greckich i rzymskich, wraz z porównawczą oceną ich osobowości i osiągnięć, oraz 4 biografie pojedyncze; ciekawsze pary: Tezeusz – Romulus, Solon – Publikola, Temistokles – Kamillus, Perykles – Fabiusz Maksymus, Demostenes – Cyceron, Dion – Brutus, Aleksander Wielki –  Cezar, Likurg – Numa, Lizander – Sulla; Plutarch był również autorem niezachowanych żywotów cesarzy rzymskich od Augusta do Nerona oraz słynnych postaci greckich; stworzony przez Plutarcha gatunek jest formą nową i oryginalną, która nie kontynuuje ani biografii perypatetyckiej (uprawianej w Lykeionie, polegającej na ukazywaniu bohatera poprzez jego działania, łączenia faktów i legend, plotek i polemik), ani też romansowej historiografii aleksandryjskiej; Żywoty są portretami psychologicznymi bohaterów, ukształtowanymi z faktów, zdarzeń, anegdot i obserwacji charakterologicznych; zawierają spory ładunek szlachetnego moralizmu (dlatego autor czasem odbiega od o d tradycyjnych przekazów), celem autora było ukazanie moralnego oblicza i etosu danej postaci, wydobycie jej cech szczególnych i określenie swojego, ale w miarę obiektywnego stanowiska; Plutarch zestawił bohaterów greckich z rzymskim po to, by ukazać, że Grecja m maa wspaniałą przeszłość, że ma prymat nad Rzymem w dziedzini e kultury (choć ustępuje mu w osiągnięciach politycznych i militarnych) i nie można oceniać wielkości obu narodów, nie biorąc tego wszystkiego pod uwagę (Plutarch nie był wrogi w stosunku do Rzymian, ani się im nie podlizywał); Żywoty podlizywał);  Żywoty są pisane pięknym językiem, z plastyczną narracją przetykaną pr zetykaną anegdotami i zabarwioną retorycznie;

  romans – oryginalna nazwa tego gatunku nigdzie się nie zachowała, „romans” jest pojęciem



nowożytnym; początki powieści greckiej sięgają I w. przed Chr. i mają związek z rozwojem nowelistyki greckiej, szczególnie tzw. opowieści milezyjskiej, której przedstawicielem był Arystydes z Miletu; pewną rolę w kształtowaniu się tego gatunku musiały odegrać opowieści o fantastycznych przygodach i podróżach (Odyseja), historiografia gracka or az upodobania miłosne szkoły retorycznej; zachowane romanse to dosyć schematyczne i stereotypowe historie miłosne (miłość od pierwszego wejrzenia [ja tam wierzę :D], nagła rozłąka, mrożące krew w żyłach przygody i oczywiście happy end ); ); Stabryła porównuje je do nowoczesnych scenariuszy filmowych (ludzie! Od ponad dwóch tysięcy lat nic się nie zmieniło!:); bohaterowie są szlachetni, wierni, megaodważni i mają supermoce; romanse charakteryzują się za to nowatorską (i właściwą tylko temu gatunkowi) formą literacką (dążenie do utrzymania napięcia, zmiana miejsca akcji, zaskakujące epizody, szybkie dialogi, metoda kontrastu w doborze postaci, charakterystyczne charakterystyczne ozdoby retoryczne); romans miał wpływ na gatunek listu miłosnego, wykształciła się także gałąź romasu – powieść fantastyczno-

 

komiczna (Lucjusz albo osioł); znamy w całości

5 romansów greckich oraz fragmenty kilku innych [życzę powodzenia w zapamiętywaniu imion bohaterów]: Historia Chajreasza i Kalliroe Charitona – 8 ksiąg, postacie historyczne (rodzicami są   znani politycy ateńscy); Kalliroe zostaje porwana przez rabusiów, po wielu przygodach Chajreasz, dowodząc flotą egipską, zwycięża flotę perską i odnajduje swoją młodą żonę w haremie;   Opowieści efeskie Ksenofonta z Efezu (II w.) – opowiadanie o przygodach   Habrokomesa i Antii, którym z pomocą wyroczni udało się pobrać i wyruszyć w podróż poślubną; ich statek dostał się w ręce piratów, zostali rozłączeni i przeżyli wiele przygód samotnie (bronili się przed natarczywi zalotnikami, stawali przed sądem, przebywali w więzieniu, byli sprzedawani jako niewolnicy), w końcu odnajdują się na wyspie Rodos i wracają do domu, do Efezu;    Opowieść babilońska o Synonidzie i Rodanesie Jamblicha (II w.; fragment) –  w głównej bohaterce zakochuje się bardzo zły król Babilonu i próbuje ją zmusić do małżeństwa (ale ona już ma męża Rodanesa) itd.; 



  Dafnis i Chloe Longosa (II/III w.) – 4 księgi; wpływ idylli Teokryta; akcja na Lesbos, bohaterami są młodzi pastuszkowie, którzy są wychowywani jako rodzeństwo przez



przybranych rodziców (chyba w końcu nie są rodzeństwem, bo się pobierają); sielankowe tło akcji; 

  Opowieść o Leukippe i Kleitofoncie Achillesa Tatiosa (III w.) – młodzi uciekają z domu, przeżywają przygody, na końcu ślub;  Opowieść etiopska o Theagenesie i Chariklei Heliodora (III lub IV w.) –    niestandardowa kompozcja, bo niechronologiczna; zaczyna się w środku, potem jest retrospekcja i dalsze przygody (jak w Odysei ); ); odległa przeszłość, duża rola bogów;  