Gradinarstvo i Cvekarstvo - Skripta (I Kolokvium)

Универзитет „Гоце Делчев“ - Штип Земјоделски факултет

ГРАДИНАРСТВО И ЦВЕЌАРСТВО Интерна скрипта (дел за I колоквиум)

Доц. д-р Милан Ѓеорѓиевски

2010

ГРАДИНАРСТВО Градинарството е гранка на растителното производство која го опфаќа изучувањето и производството на една специфична група растенија кои ги нарекуваме зеленчукови растенија или зеленчук. Зеленчукот го сочинуваат голем број видови чии вегетативни и генеративни делови се користат во исхраната: во пресна, готвена (преработена) и конзервирана состојба. Во светот се познати околу 1600 различни ботанички или стопански видови на зеленчук (од 78 ботанички фамилии), од кои се одгледуваат околу 600, но во најшироката употреба на одгледување ги има 40–60 видови. Бројот на одгледувани видови зеленчук често пати е условуван од еколошките и економските услови, а посебно од самата традиција на одгледување. Денес најширок ареал на распространетост имаат видовите со умерени потреби кон условите на одгледување. Тоа се видови кои се одгледувале уште пред повеќе од 4000 години (кромид, зелка, краставица, грав), односно во периодот од пред повеќе од 2000 – 4000 години (грашок, репа, морков, геревиз, лук, шпаргла). Покрај овие видови на зеленчук, денес се одгледуваат и видови чија старост се оценува на околу 2000 години (спанаќ, магдонос, диња, шампињони), како и оние зеленчукови растенија за чија распространетост има допринос откривањето на Америка (тиква, домат, пиперка, компир). Спoред тоа процесот на зголемувањето на бројот на одгледувани видови зеленчук се смета за траен процес. Од ботаничка гледна точка градинарските растенија се зелести, едногодишни (домат, краставица, грашок), двегодишни (зелка, морков, кромид) или повеќегодишни (рен, шпаргла). Во принцип, сите топлољубиви видови зеленчукови култури кои се одгледуваат кај нас на отворено се едногодишни и покрај тоа, што повеќето од нив во тропските предели (од каде што потекнуваат) се многугодишни. Преку зимата кај нас тие не можат да се одгледуваат на отворено поле поради ниските температури. Оваа е причината, што тие се одгледуваат само во текот на истата година, односно што се тие едногодишни. Сите видови многугодишни зеленчукови култури, кои се одгледуваат кај нас на отворено поле се отпорни на студ. Всушност кај нив многугодишна е само нивната подземна маса, а надземната маса обично е едногодишна-потерува секоја година напролет од подземната маса. Кај зеленчукот за исхрана се користат: -Корените (од морков, цвекло, репичка, магдонос и др.). -Подземните стебла-клонки и кореништата (од шпаргла)( рен и др.) -Надземните стебла (од алабаш и др.) -Кклубените (од компирот и др.) -Луковиците (од кромид, лук и др.) -Листовите (од салата, спанаќ и др.) -Лисните дршки (од геревиз и др.) -Главиците (од зелка, кел, кинеска зелка и др.) 1

-Соцветијата ( од карфиол, артичока, брокола и др.) -Плодовите(од домат, пиперка, бостан, краставица, боранија, тиква) -Семето (од грашок, грав, бакла и др.) -Спороносните органи (од печурките.) Практично речено, во зависност од видот – освен жилите, како зеленчуци можат да се употребуваат скоро сите други морфолошки делови од одделните видови зеленчукови растенија. Според Вавилов Н.Ј:, (1933) зеленчукот води потекло од следните центри: I - Кинески (планинскиот дел, делот на централна и западна Кина) зимски кромид (алма), патлиџан со ситни плодови, луфа, рабарбара, пекиншка и кинеска зелка. II - Индиски (североисточна Индија, Бурма, Индокина, Малајскиот архипелаг) патлиџан, краставица, луфа. III - Средно-азиски (Северозападна Индија, Авганистан) лук, кромид, морков, спанаќ, диња, репичка. IV - Блискиот исток (Мала Азија, Задкавказието, Иран и планинските делови на Турција) диња, морков, зелка, коромид, геревиз, праз, цвекло. V - Медитеранскиот – манголда, зелка, геревиз, артичока, праз, салата, црн корен, кромид, лук, шпаргла, магданос, пашканат, рабарбара, цикорија, црн корен, копар. VI - Афрички (Етиопија, Сомалија) тиква, лобеница, бамија. VII- Централно-амерички – грав, пипрер, шекерна пченка, мускатна тиква. VIII- Јужно-амерички (Перу, Еквадор, Боливија и Чиле) компир, домат и тикви со крупни плодови. Од агротехничка гледна точка градинарските видови растенија се окопни кај кои се применуваат општи, специјални и специфични агротехнички мерки. Општите агротехнички мерки се својствени за целокупното растително производство и тие ја опфаќаат основната и пред сеидбената обработка на земјиштето, тука влегува и ѓубрењето, сеидбата, негата па и самата берба на зеленчукот. Специјалните агротехнички мерки се применуваат кај некои видови или сорти на зеленчук. Тие го опфаќаат производството на зеленчук во заштитен простор, производството на расад, наводнувањето на зеленчукот, заштитата од мраз, мулчирањето и др. Специфичните агротехнички мерки се применуваат само кај одредени видови или само кај некои сорти кои влегуваат во истиот вид. Тоа се мерки кои го регулираат растењето, како што е поткинувањето на врвната папка и отстранувањето на филизите кај доматот, пинцирањето кај краставиците и др.

2

Меѓутоа, без оглед на биолошките и агротехничките специфичности кои ги има зеленчукот, секогаш не можат да се забележат поизразити природни граници помеѓу поледелските, овоштарските и градинарските видови на растенија. Има случаи кога природните граници меѓу нив се толку нејасни, што мора да се направат вештачки граници. Таков е случајот кај сите ботанички видови, кои имаат одделни вариетети или сортни групи, кои се одгледуваат исклучиво или предимно за производство на зеленчуци, за разлика од вариететите или сортните групи од ботанички истите видови, кои се одгледуваат исклучиво или предимно за некои други цели. Во таквите случаи вариететите или сортните групи (што се одгледуваат за зеленчуци) се класирани како одделни стопански видови зеленчукови култури. Пример младиот грашок и боранијата се градинарски, но ако се користат во ботаничка зрелост тие се поледелски видови. Сличен, или уште по нејасен е случајот со компирот. Кога се произведува како млад компир со претходно про'ртување, тогаш е градинарско производство, а инаку е нивско производство, тоест се употребува како зеленчук, фураж, или во индустријата за спирт, нишесте (скроб) и др. Понекогаш јагодата поради нејзините биолошки карактеристики се вбројува во зеленчук, а дињата и лубеницата во овошје. Почетоците на одгледувањето на зеленчукот се поврзани со самиот настанок на човечанството. Како се менувал целокупниот развој на човечанството така се менувал и обемот и начинот на производството на зеленчукот. Во стариот Египет, Грција, Рим, на азискиот континент, посебно во Кина, зеленчукот покрај тоа што се одгледувал за исхрана, се одгледувал и за лек (лукот, кромидот). Со развојот на слободните градови и понатамошниот развој, прво на науката а потоа и на индустријата, производството на зеленчук прераснува во комерцијално растително производство, кое најчесто се одгледувало во градините околу или во близина на куќите заедно со цвеќето, украсните растенија, овошјето и асталските сорти на грозје. Од таквото производство потекнува и поимот градина - бавча која го означува делот на земјиштето околу куќата на кое се одгледува зеленчук цвеќе, овошје и др. Таквото специфично производство на повеќе растителни видови допринело да се дојде до развојот на научната дисциплина градинарство кој термин е адекватен на интернационалниот термин хортикултура (hortus – градина, cultura – одгледување). Градинарството и денес во многу земји се изучува во оквир на хортикултурите но пред се тамо каде е изразен бавчаванџискиот начин на одгледување на зеленчукот, односно тамо каде зеленчукот се одгледува заедно со овошјето и цвеќето. Меѓутоа, развојот на индустрискиот начин на одгледување на зеленчукот на поголеми површини ја исклучува можноста за одгледување на зеленчукот со некои други растителни видови. Според тоа идентичноста на повеќето агротехнички мерки, со оние кои се применуваат во поледелското производство, го прави градинарството да е дел од поледелското производство не исклучувајќи ги неговите

3

специфичности во начинот на производството, посебно кога станува збор за производство на зеленчук во бавчи и заштитен простор. Денес градинарството кај нас се изучува како посебна дисциплина, а во производството тоа е најчесто комбинирано поледелско-градинарско производство или чисто градинарско производство. ЗНАЧЕЊЕ НА ЗЕЛЕНЧУКОТ Основата на едно современо земјоделство ја сочинува, интензивирањето на вкупното производство и квалитетот на храната, која е една од најзначајните фактори на животната средина, и е неопходна за нормалниот развој и здравјето на човекот. Значењето на храната е уште по големо кога се знае оти природните капацитети на земјиштето се ограничени, а бројот на населението е во постојан пораст. Во вкупното производство на храна производството на зеленчук и преработките од зеленчук заземаат значајно место. Градинарството овозможува интензивно искористување на земјиштето и системите за наводнување по пат на одгледување на две и повеќе реколти во текот на годината на иста површина-нива или во ист заштитен простор. Оваа овозможува максимална интензификација на работите во градините. Но, интензификацијата на производството мара да биде поврзана и со рационалното негово организирање, за да се постигне максимален финансиски ефект. По интензитетот на работата и рентабилноста градинарското производство (особено во заштитени пристори) се споредува главно со индустриското, а не со производството на повеќето од другите поледелски дејности. Градинарското производство има влијание и врз развојот на преработувачките капацитети бидејќи зеленчукот е сировина за различни облици на преработка (стерилизација, замрзнување, дехидрација, и производство на полу готвени и готвени јадења), а остатоците од зеленчук претставуваат евтина и квалитетна сточна храна со високи енергетски и вкупни биолошки вредности. Според тоа поврзаноста на градинарското со сточарското производство е од голема важност бидејќи интензивното градинарство е незамисливо без употреба на органско ѓубре, кое може да се користи и како биоенергетски материјал за затоплување на заштитените простори, а растителните зеленчукови остатоци се значајни за ѓубрење и како извор на минерални материи. Затоа што после бербата останува значителна растителна маса со висока содржина на NPK. Во колку оваа маса се заоре, земјата се ѓубри и се смалува потребата од поголеми количини на органски и вештачки ѓубриња. Поради тоа градинарските култури се значајни предкултури, за идните посеви - посебно поледелските. Богатството со хранливи и другите биолошки активни (заштитни) материи, го прават зеленчукот значаен во исхраната на луѓето, бидејќи тој осигурува околу 12 посто енергетска вредност во дневниот оброк на човекот 4

(ниската енергетска вредност е поради малата содржина на сувите материи што ги има во зеленчукот). J а г л е н о х и д р а т и т е го сочинуваат најголемиот дел на енергетски материи во зеленчукот се појавуваат како моно ди и полисахариди (шеќери). Во исхраната на човекот најзначајни се моно и дисахаридите, ги има во диња, лубеница, домат, кромид и грашок. Скроб се појавува како резервна хранлива материја во компирот, морковот и грашокот. Во 100 g свеж коренест зеленчук има 6 g, во плодовитиот зеленчук 5,3g a кај лиснатиот 3,7 g сварливи јагленохидрати (BeckerDilingen). Од несварливи материи, зеленчукот има целулоза, хемицелулоза и пектин, тие се значајни во исхраната бидејќи го поттикнуваат празнењето на цревата, а со тоа го забрзуваат исфрлањето на штетните материи од организмот (ги има во боранија, зелка, патлиџан, спанаќ, брокола, салата, пиперка). Истовремено л и г н и н о т во зеленчукот (компир, салата, патлиџан, брокола) заедно со киселините формира нерастворлив комплекс кој комплекс помага во намалувањето на холестеролот во крвта. П р о т е и н и. Зеленчукот содржи релативно мали количини на протеини (во 10 g. свеж зеленчук има околу 2 g.), повеќе го има во мешункастиот зеленчук и некои зелки за разлика од некои други растителни видови. Протеините од зеленчукот се значајни поради содржината на есенцијалните аминокиселини, кои при добар избор на храна можат успешно да се заменат со оние од животинско потекло. М а с т и. Зеленчукот содржи многу малку масти и тоа во вид на заситени и незаситени масни киселини, повеќе ги има во семките од тиквата и лубеницата. В и т а м и н и. Зеленчукот покрај овошјето е основниот извор на витамини за човековиот организам. Тој содржи најповеќе С витамин, потоа бета каротин (провитамин А), и витамини од групата В. Најмногу витамин С (учествува во сите редукциони процеси) има во плодот на пиперката, посебно во бабурата (до 270 mg%) кај доматот (150 mg%), салата, млад лук, зелка и др.(140 mg%). Дневната потреба на човекот од витамин С изнесува од 30 – 75 mg, што значи дека во исхраната оваа потреба може да се обезбеди со користење на свеж зеленчук (не готвен). Бета каротинот како извор на неопходниот витамин А, покрај веќе познатото делување на видот и кожата делува и во подобрувањето на отпорноста на организмот, и превенцијата од малигни заболувања. Најмногу го има во групата жолто-зелени видови зеленчук (морковот до 13mg%, спанаќот и целерот до 9 mg% потоа го има во тиквата, посебно во мускатната околу 9 mg% и др.), дневната потреба на одраснат човек со витамин А е околу 9 mg бета каротин. Витамините од групата В (В1, В2,В12, биотин, фолна киселина и др.) ги има во поголемо количество во: доматот, карфиолот, зелката, спанаќот и др. Општо земено, зеленчуците се посиромашни со одделните видови витамини од овој комплекс. 5

Останатите витамини во зеленчукот се застапени во мали количини. Но сепак треба да се спомне содржината на витаминот D кај доматот, витаминот Е кај салатата и К витаминот во спанаќот, грашокот и доматот. М и н е р а л н и м а т е р и и. Содржината на минералните материи во зеленчукот е варијабилна и е во зависност од видот сортата и начинот на самото производство. Зеленчукот во себе содржи околу 50 елементи од кои по значајни за човековиот организам се калиумот, калциумот (спанаќ, боранија и др.), магнезиум (боранија грашок и др.), железо (спанаќ, рен и др.), фосфор (грашак, боранија, краставица) и др. Д и е т е т с к и т е м а т е р и и во зеленчукот немаат значајна хранлива вредност, но тие делуваат стимулативно на органите за варење поради што искористувањето на храната е подобро и по потполно. Во оваа група спаѓаат органските киселини и етерично уле. Органските киселини делуваат освежувачки, а потоа и стимулативно, лачејќи пробавни сокови во устата и желудникот, тие имаат и бактерицидно дејство. Тие заедно со шеќерите му даваат на зеленчукот пријатен вкус. Од органските киселини во зеленчукот најповеќе се застапени: оксалната (спанаќ, домат, боранија), јаболчната (домат,салата, спанаќ, карфиол), лимонска (салата), млечна (кисела зелка, пипер) винска (цвекло). Е т е р и ч н о т о у л е му дава на зеленчукот специфичен мирис и вкус, делуваат стимулативно на работата на жлездите (во устата и желудникот) и на тој начин го потпомагаат подоброто искористување на храната во човековиот организам. Етеричното уле во зеленчукот се наоѓаат со и без сумпор. Етеричното уле кое е без сумпор му даваат на зеленчукот пријатен мирис и вкус (морков, геревис мирудија) во однос на етеричното уле кое е со сумпор, (праз, шпаргла). Многу често етеричното уле од зеленчукот има и фитонцидно својство (лук, кромид). Зеленчукот има базична реакција која го неутрализира вишокот на киселините кои настануваат во процесот на метаболизмот. Има и голема запремина (содржи много вода, целулоза и др.) која допринесува да се осеќа ситост во организмот, а ја потпомогнува и перисталтиката на цревата. Зеленчукот содржи мал број на хормони и ферменти. Меѓу нив се истакнува содржината на ацетохолин во грашокот, лукот и геревизот. Ферментите од зеленчукот при готвењето многу брзо се инактивираат. Зеленчукот најчесто содржи амилаза (компир) и пероксидаза (зелка, рен). Ф и т о н ц и д и т е се група соединенија кои се одликуваат со бактерицидно и фунгицидно својство. Ги има во лукот и кромидот, морковот, зелката, ренот и репата. Кај некои видови тоа својство е много изразено. Така на пример алицинот кој е фитонцид во лукот го спречува развојот на бактериите дури и при разредување !:125 000. Фитонцидните и другите лековити својства на зеленчукот (пипер, лук кромид, тиква, цвекло) го истакнуваат значењето за фармацефтската индустрија. Покрај многубројните корисни материи зеленчукот содржи и некои штетни материи, на чие присуство во најново време се придава се поголемо значење. Тоа во прв ред се однесува на присуството на оксалатите и нитратите кои во човековиот организам ензиматски и микробиолошки многу 6

лесно се трансформираат во штетни нитрати. Во однос на содржината на нитратите сите градинарски култури се вбројуваат во три групи: 1. Нитрофилен зеленчук – кој под влијание на исхраната со азот го зголемуваат приносот, но акумулираат и нитрати во голема количина (спанаќ, салата, цвекло, репа, репичка и алабаш). 2. Зеленчук со средна способност на акумулација на нитрати е морковот, зелката, кељот и компирот. 3. Зеленчук кој слабо акумулира нитрати доматот, пиперот, грашокот краставицата и кромидот. Натрупувањето на нитратите, освен што зависи од видот и сортата, зависи и од ѓубрењето (посебно со азот) и климатските услови. При недостаток на светлина и при нешто по ниски температури содржината на нитрати значајно се зголемува. Оваа појава е изразена кај зеленчукот кој се одгледува во заштитен простор во зимскиот период. Содржината на нитрати зависи и од степенот на зрелоста, пример во зелените плодови на пиперката го има повеќе одколку во црвените. Според ФАО дозволената дневна количина на нитрати изнесува 5 mg/kg телесна тежина. Дозволените гранични количини на нитрати во храната се регулирани со законски прописи. Меѓутоа, без обзир на тоа што зеленчукот содржи поголеми количини на NO3 неговиот штетен ефект е мал поради содржината на витамини и ензими кој ги содржи, отколку нитратите кој ги содржи водата и преработките. Прекумерното и еднострано конзумирање на поедини видови зеленчук, без обзир на присуството на корисните материи, понекогаш може да биде и штетно по здравјето. Забележани се случаеви на штетно дејство на така наречениот Брасица Фактор поради прекумерна исхрана со зелка (повеќе од 0,5 kg дневно во текот на неколку месеци). Затоа потребно е исхраната да биде разноврсна. Кај нас нема реални опасности од прекумерна исхрана со зеленчук, бидејќи годишната потрошувачка е помала од дневните потреби (400 g). кај нас се користат мал број на видови кои се со сезонски карактер на исхрана со зеленчук. Посебно значење имаат фитохемиските карактеристики на зеленчукот кои го смалуваат ризикот од малигните заболувања, заболувања на крвните садови и срцето, поради што зеленчукот добива значење како лек, односно како лековито средство. Во оквир на тоа имаат значење и „секундарните материи” односно био-активните материи, антимикробните и цитостатичките (сапонин, фитостеарини, сенф уле, терпен деривати), кои кај растенијата се јавуваат како одбрамбени материи. Познато е дека материите кои зеленчукот ги содржи во значајна количина како што се аскорбинската киселина, алфа токоферол, цистеин, танин, ги инактивираат нитрозимите или нитрозамидите во намирниците или организмот, поради што имаат антиканцерогено дејство. Покрај тоа антиканцероген ефект имаат и антиоксидансите, поедини индоли, кумарин, флавони, ретиноиди, бета каротин, белатин ((црвената боја кај цвеклото). Денес се познати алтернативни терапии (исхрана со свеж зеленчук и овошје) во лечењето на некои малигни заболувања. 7

СОСТОЈБА И РАЗВОЈ ВО ГРАДИНАРСТВОТО За производството на зеленчук во Р. Македонија карактеристичен е низок принос, со значајни разлики во зависност од видот и начинот на одгледување. Во 2004 год., околу 740.000 тони зеленчук произведени на вкупна површина од околу 60.000 хектари, од кои на 260 ха се произведува во загреани стакленици, а остатокот под пластеници или на отворено поле. Со исклучок на гравот и компирите во меѓупосев, според статистиката, за време на периодот 2000-2005 г., површината засадена со зеленчук изнесува во просек околу 50.000 ха. со вкупно производство на зеленчук околу 670.000 тони. За време на предметниот период, преовладува компирот со 26% од вкупната површина засадена со зеленчук, потоа следат пиперките и лубеницата по 15%, грав 14%, домати 13%, зелка и кромид по 7% и лук 2%. Во однос на произведените количини, компирот пак е во водство со 26% од вкупното производство на зеленчук, потоа следат дињата (20%), доматот (18%), пиперките (17%) и др. зеленчуци. Површини со култури и производство на зеленчук (+компир) 2000-2005г. Површини во ха .по култури 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Зеленчук 55 451 50 370 51 016 49 191 51 119 46 992 Домати 6 784 6 550 6 459 6 411 6 267 5 769 Пиперки 7 762 7 454 7 506 7 578 8 135 8 170 Лук 1 267 1 111 1 087 1 092 1 098 1 105 Грашок 9 274 6 798 6 527 6 210 8 135 5 254 Леќа 295 185 227 144 142 103 Зелка 3 726 3 676 3 488 3 662 4 025 3 856 Кромид 4 071 3 778 3 748 3 385 3 203 3 218 Дињи 8 607 7 734 8 145 7 221 6 669 6 591 Компири 13 665 13 084 13 829 13 488 13 445 12 926 Производство (во тони) Зеленчук 653 803 656 648 665 064 668 161 697 651 679 064 Домати 134 654 126 313 109 506 129 739 114 490 116 633 Пиперки 116 597 111 611 108 073 111 494 127 852 127 472 Лук 4 079 4 878 4 305 4 363 3 669 4 077 Грашок 6 154 5 302 5 724 5 578 5 939 6 325 Леќа 192 120 156 144 144 69 Зелка 70 378 75 284 70 586 75 347 92 319 66 490 Кромид 36 336 30 594 34 589 30 478 34 334 38 465 Дињи 124 968 130 073 152 443 140 393 125 381 132 872 Компир 160 444 172 473 179 682 170 625 193 523 186 653 потсектор за зеленчук (вклучително и компир)-секторска анализа 8

Градинарството како дел од растителното производство ги прати трендовите на развојот во земјоделието. Така од производство за сопствени потреби преку натуралното производство прераснува во комерцијално производство на зеленчук. Интензивното производство на зеленчукот започнува во шеесетите години од дваесетиот век се со цел да се добие повисок принос а тоа доведе до специјализирање и јасно разграничување на поледелското од градинарското производство, со еден интензивен развoј на објекти, техника и технологија во заштитените простори. Високите приноси и органолептичкиот квалитет на зеленчукот бараат употреба на големи количини на минерални ѓубрива и пестициди што со другите чинители довело до нарушување на агросистемот и животната средина. Развојот на аналитичките методи во светот, го овозможува утврдувањето на штетните остатоци на контаминентите во исхраната и екосистемот. А со тоа евидентиран е и губиток на генетската разновидност и смалувањето на самиот биодиверзитет. Сите промени во екосистемот доведоа до појава на зелениот талас и работа на нови технологии во производството, кои технологии воспоставуваат хармоничност во екосистемот и агросистемот, ставајќи превентива и предупредување во прв план во производството на храна а со тоа и во производството на зеленчук. Така започнува патот кон развојот на еколошките технологии во земјоделието. Развојот на еколошкото производство на зеленчукот опфаќа: - Ревитализација на сегашниот начин на одгледување на зеленчукот - Интегрално производство - Одгледување на принципите на органско (биолошко) производство. Ревитализацијата на сегашните технологии на одгледување се однесува на повторно воведување на основните агротехнички мерки, како што се плодоредот, органските ѓубриња, контролирање на плоднодта на почвата и ѓубрење на база на добиените резултати, избор на помалку токсични пестициди, кои брзо се разлагаат и примена на техника и орадија кои одговараат. Тоа всушност е контролирано конвенционално производство. Денес во светот па и кај нас се развива контролираното квалитетно производство на зеленчукот (од контрола на земјиштето до примената на сите агротехнички мерки): тоест се преминува кон интегрално производство на зеленчукот каде се јасно пропишани правилата на примена на агротехничките мерки за одреден реон и вид зеленчук, а со тоа сите мерки треба да бидат интегрирани со самата технологија на произвотсво т.е. со контролираното органско производство. Во одамнешните дваесети години на дваесетиот век во Германија се развил методот на биолошко и биодинамично производство кое се базира на урамнотежување на односот на сите чинители во природата и употреба на природни средства за заштита и ѓубрење. Денес производството на храна на органски (биолошко, еколошки) принцип, брзо се развива во Европа и претставува дел од земјоделскиот одржлив развој. За градинарството органскиот принцип на производство осигурува висок 9

нутритивeн и здравствен (безбеден) квалитет кој многу е значаен за бавчаванџискиот начин на производство. Според ФАО, органското производство е систем за управување со самото производство кој систем го промовира оздравувањето на агроекосистемот вклучувајќи го биодиверзитетот и биолошките циклуси со посебно нагласување на користењето на методите кои во најголема мера ја исклучуваат употребата на инпутите надвор од фармите. Денес е посебно присутно во нашите реони руралното производство кое е значајно за зачувување на екосистемот и заедно со органскиот принцип, даваат допринос врз развојот на мултифункционалниот тип на земјоделство (храна, преработка, едукација, туризам) кој е многу погоден за фармерскиот тип на производство и развојот на екосистемот. Без обзир кој тип на производство го применуваме во градинарството, тој мора да обезбеди доволно зеленчук со добар органолептички и биохемиски квалитет кој ќе биде здравствено безбеден за исхрана (без или со минимум несакани остатоци). Бидејќи не треба да се заборави оти зеленчукот се користи во свежа состојба а со употребата на зеленчукот во свежа состојба покрај саканите соединенија можат да се внесат во организмот и несакани соединенија - материи. ГРАДИНАРСКИ РЕОНИ ВО Р. МАКЕДОНИЈА Значителен придонес во агроклиматската реонизација на Р. Македонија има Филиповски Ѓ. (1955), тој издвојува четири групи реони со соодветни под реони. Лозановски Р. (1987), имајќи ја во предвид агроклиматската реонизација на Македонија од Филиповски Ѓ. (1955) ги одредува потенцијалите за зголемување на производството на храна во суб медитеранското подрачје. Шошко Д. (1967) термичкиот режим го класифицира главно врз база на активните вегетациони температурни суми со над 10оС што е од особено значење за реонирање на топлољубивите градинарски видови од аспект на топлотните услови во одредени подрачја. Лозановски Р. и Јанкуловски Д. (1994) низ повеќе параметри на термичкиот режим вршат оценка на топлотните услови во одделните агроклиматски подрачја во Македонија и нивните предности или недостатоци за градинарското производство во Македонија. Обемни, и детални податоци за почвено климатските услови во Македонија се разработени од Филиповски Ѓ. (1996). Врз основа на комплексните меѓу односи на климата, почвата и вегетацијата, во Р. Македонија се издвоени осум климатско - вегетациски почвени подрачја, од кои во некои постојат услови во кои можат да се определат правците на градинарското производство. Врз база на почвено-климатските услови во одделните агроклиматски подрачја, Јанкуловски Д. и др. во нивниот труд (Развојни правци на градинарството во зависност од почвено-климатските услови во Р. Македонија) ги издвојуваат - предлагаат следните развојни подрачја за одгледување на градинарските култури во Р. Македонија: 10

Првото климатско подрачје (субмедитеранското) се протега на надморска височина од 40-500 m. и ги опфаќа локалитетите во јужниот дел од Вардарската Долина, и југозападниот дел од Струмица. Во тие локалитети според релјефно-климатските услови застапени се повеќе типови на почви. Според почвените услови (алувијални и делувијални) и времетраењето на периодот со температури >10oС и 15оС, оваа подрачје се одликува со релативно широки можности за интензивно искористување на површините за рано, среднорано и касно (три реколти на иста површина) производство. За рано производство може да се одгледуваат студоотпорните култури пример грашокот со касно есенска и рано пролетна сеидба; кромидот со расадување од есен; спанаќ, салата и др. од кои реколтата завршува во половината на месец мај. Исто така има можности и за форсирање со елементарно заштитени простори (тунели, пластеници). Средно рано производство може да се изведува со директна сеидба или со расадување на топлољубивите култури (домат, пиперка, бостан, краставица и др.), сеидбата или расадувањето може да се изведе од половината на април па до половината на мај. Касното производство е значајно во градинарството (од аспект на втори култури) за оваа подрачје бидејќи периодот со температури над 10оС продолжува до половината на ноември, а тоа овозможува одгледување на некои видови или сорти зеленчук со покус вегетационен период (пораностасни), домат, краставица, зелка, кромид, боранија, праз и др. Ориентација на одгледување е од втората половина на јули, по прибирањето на житните култури и некои градинарски култури (рана боранија и др.). Второто подрачје - Континентално–субмедитеранско со надморска височина до 600 m заедно со субмедитеранското подрачје покриваат 34,9% од територијата на Р. Македонија (Тиквешко, Велешко, Штипско, Кочанско, Радовишко, дел од Струмичко, Скопско, Кумановско). Во тие реони преовладуваат алувијални, делувијални, рензини, ливадски, смолници и мелиорирани глејни почви, кои во простор се голем производен потенцијал за градинарството. Температурните услови во споредба со претходните се по ограничувачки. Така, вегетационата сезона со температури >5 оС е покуса за 20-30 дена, за температура >10оС, 15-18 и за температура >15оС за 5-8 дена. Но имајќи ги во предвид почвените и топлотните услови, оваа подрачје е по неконкурентно од претходното. Градинарството и овде може да се насочи во рано, средно рано и касно со можност да се добијат 2-3 реколти од топлољубиви и студоотпорни култури одгледувани со дирекна сеидба или со расадување. Третото подрачје - Топло континенталното е со надморска височина од 600-900 m, распространето на 27,4% од територијата на Р. Македонија, ги зафаќа реоните: Полошка котлина, Кичевска котлина, Струшка котлина, Охридско, Пелагонија, Дебарско, Белчиште, Делчевско, Криво Паланечка котлина. Во него се застапени како резултат на комплексот природни услови образувани се повеќе почвени типови од кои интересни за градинарството се алувијалните, делувијалните, рендзините, смолниците, мелиорирано тресетните и др. распоредени по благо падинскиот и 11

рамничарскиот релјеф. Во однос на топлотните услови - траењето на вегетационата сезона во денови на ниво на температури >5, 10 и 15оС се одликува со редуцирани потенцијали во однос на пораното производство во споредба со претходните подрачја. Четвртото подрачје - Ладно континентално се простира на надморска височина од 900-1100 m. и зафаќа релативно помалку реони, во споредба со претходните подрачја се одликува со намалени почвени и топлотни ресурси за поинтензивно градинарско производство. Од почвените типови се застапени ранкерите и кафеавите шумски почви, на повисоките предели на Крива Паланка, Ресенско и Беровско, каде што покрај почвените се ограничувачки и топлотните услови. Затоа во оваа подрачје се препорачува касното производство (грашок, морков, кељ и компир). Петото подрачје - Подгорско континентално (Преспа, крушевско) се простира на надморска височина од 1100-1300 m, со ист тип на почви како и во претходното подрачје, е со ограничени можности за касно производство на студоотпорни видови на зеленчук (зелка, кељ, кељ пупчар со расад), пашканат и компир. Подрачја, типови на почви и температурни податоци Климатско вегетациски Типови на почви поКлиматски услови почвени подрачја годни за зеленчук (температурни услови) 1.Суб медитеранско со 40-500m надм.висина -алувијални годишна ∑ t 5200oС Реони: сред. Годишна t 14,2оС Гевгелиско,Дојран -делувијални денови со t > 5оС 311-315 Валандово, Д.Капија денови со t > 10oC 232-235 и југозап од Струмица -ливадски денови со t > 15oC 171-175 2.Континентално-субмедитеранско -алувијални годишна ∑ t 4650oC 100-600m над.висина -делувијални сред.годишна t 12,7oC Реони: -рензини денови со t > 5oC 280-294 Тиквешко,Велешко -ливадски почви денови со t > 10oC 214-220 Штип,Кочани -смолници денови со t > 15oC 163-170 Радовиш,дел од -мелирирани мочСтрумичко, урливи глејни Скопско,Кумановско почви 3.Топлоконтинентално 600-900m над.висина -алувијални годишна ∑ t 3975оС Реони: -делувијални сред.годишна t 10,9оС Полошка котлина -рензини денови со t > 5oC 260-279 Кичевска котлина -смолници денови со t > 10oC 196-218 Струшка котлина -мелиорирани треденови со t > 15oC 154-163 Охридско,Пелагонија сети Дебарско,Белчиште, -мелиорирани мочДелчевсмо,К.Паланка урливо глејни почви 12

4.Ладноконтинентално 900-1100mнад.висина Реони: Високите предели на на К.Паланка Ресенско, Беровско 5.Подгорскоконтинентално 1100-1300m надм. височина Реони: Преспанско Крушевско

-ранкери -кафеави шумски почви

-ранкери -кафеави шумски почви

годишна t ∑ 3790oC сред.годишна t 9,0oC денови со t > 5oC 248-254 денови со t > 10oC 166-190 денови со t > 15oC 136 годишна t ∑ 2920оС сред.годишна t 7,5oC денови со t > 5оС 230 денови со t > 10оС 153 денови со t > 15oC 128

УСЛОВИ ЗА ВИРЕЕЊЕ НА ЗЕЛЕНЧУКОТ Приносот на растенијата зависи од голем број фактори меѓу кои најзначајни се продуктивноста на растенијата (морфолошко-физиолошките особини на растенијата), еколошките и агротехничките услови. ЕКОЛОШКИ УСЛОВИ Еколошките услови подразбираат две комплексни групи на чинители: земјишни (едафски) и климатски. Повеќето услови се заеднички за целото растително производство. Земјишни услови Земјиштето представува природна средина за развој на зеленчукот на отворено и во заштитен простор. Развојот и приносот на зеленчукот зависат како од својствата на земјиштето, но и обратно - од влијанието на растенијата врз земјиштето. За разлика од производството на отворено поле, во заштитените простори можно е да се менуваат земјишните услови во зависност од потребите на видот кој се одгледува. При избор на земјиште за градинарско производство треба да се тргне од потрбите на растенијата и нивните специфични биолошки карактеристики. Градинарските култури мора да се одгледуваат на 1-5 кm оддалеченост од индустриските загадувачи и на 100-500 m. од сообраќајница. Бидејќи во близина на пат, поради јакиот сообраќај доаѓа до натрупување на олово и други материи во зеленчукот а тоа е штетно за здравјето на човекот. Доколку не може да се обезбеди таа оддалеченост во цел на заштита, добро е да се сади жива ограда со висина од 120 до 150 см. која ќе послужи и за заштита од ветрови. 13

Нагиб на теренот. За одгледување на зеленчукот на отворено поле најпогодни се рамни терени, а погодни се исто така и терени со нагиб од 1 2 % максимално до 5 %. Ваквите нагиби посебно се поволни при гравитационото наводнување, бидејќи овозможуваат нормално истекување на водата. Големите нагиби се штетни бидејќи предизвикуваат ерозија која во услови на наводнување е зголемена. Во заштитените простори нагибот на теренот често се регулира за истекување на сувишната вода. Експозиција на теренот. Почвите кои се јужно изложени, се најповолни за ран зеленчук, отстапување од тоа може да се направи само на почви кои имаат југоисточен и југозападен правец. При ваква експозиција на теренит, поради јаката и подолга инсолација на земјиштето, доаѓа до побрзо загревање кое овозможува порана пролетна обработка, а со тоа и порано зеленчуково производство. Ниво на подземна вода. Зеленчукот може да поднесе и почви со повисоки подземни води, бидејќи поголемиот дел од кореновиот систем на зеленчукот се наоѓа на површинскиот слој од почвата (30 - 50 sm.), па затоа на зеленчукот му се погодни почвите со повисоко подземно ниво на водата (околу 80 sm од површината на тлото). На лесни почви (песокливи) поради слабото капиларно качување на водата нивото на подземните води може да биде и повисоко, и обратно - на потешките типови почви пониско. Земјиштето со високо ниво на подземните води мора пред користењето да се мелиорира, а зеленчукот да се одгледува на издигнати леи (гредици). При производство во заштитен простор, нивото на подземните води треба да е испод 1,5 м. Ако нивото на подземните води е повисоко треба да се изврши дренажа. Заплевените почви не се погодни за одгледување на зеленчукот, бидејќи плевелите ги исцрпуваат хранливите материи од почвата и се извор на разни заболувања а се и добра подлога за инсектите кои потоа го напаѓаат зеленчукот. Тип на земјиште – зеленчукот се одгледува на различно земјиште. Меѓутоа, кога ќе се постави захтев за интензивно и економично производство, најдобро е зеленчукот да се одгледува на средно лесни или на средно тешки почви или земјиштето со мелиоративни мерки да се доведе до поволна состојба, што значи тоа по своите особини да биде што поблиску до потребите на одредени градинарски видови. За одгледување на зеленчукот од големо значачење се физичките, хемиските и биолошките особини на земјиштето, со тоа што најповолно земјиште за негово одгледување е земјиштето со урамнотежена текстура и висока плодност. Meханичкиот состав има влијание на водновоздушниот режим, на физичките и хемиските својства на земјиштето. Од механичкиот состав зависи растот и формата на коренот (морков, магданос, геревиз), содржината на влага во земјиштето па според тоа и приносот и квалитетот на зеленчукот. Структурата на земјиштето во знатна мера има влијание на растот и развојот на зеленчукот. Таа во текот на вегетацијата се менува и е под 14

влијание на еколошките и агротехничките мерки. Тие промени во производството на зеленчук се по изразени поради почестите наводнувања, примената на механизацијата и интензивното користење на земјиштето. За градинарските видови од посебно значење е одржувањето на поволна структура за време на никнењето и вкоренувањето на расадот. Неповолната структура, пропратена со појава на покорица, го отежнува никнењето и вкоренувањето на растенијата. Поголемиот број градинарски видови имаат ситно семе, бавно и неизедначено никнење и нежен поник. Поради што при неповолна структура на површинскиот слој на земјиштето никнењето е отежнато, неизедначено о бавно, а тоа се одразува на понатамошниот раст и развој на растенијата, однодно приносот. При производство од расад поволната структура на земјиштето овозможува побрзо вкоренување и побрзо и изедначено растење на растенијата. Најголемиот број на градинарски растенија захтеваат длабоки и плодни почви. На плитките почви за успешно производство е потребно внесување повеќе храна. За производство на зеленчук најпогодни се средно лесните односно средно тешките почви , какви што се алувијалните почви. Меѓутоа, оптималниот тип на почва зависи од видот кој ќе се одгледува. Така индустриската пиперка (зачинската), добро успева на алувијални почни но успева и на лесни, песокливи почви, а касната зелка бара нешто потешки почви, како што се смолницата и ридската црница. Реакцијата на почвите се одредува хемиски (брз полски или лабораториски метод), а може и по плевелите кои растат на неа. На кисели почви расте киселачката, нането и др. а на слабо кисели и неутрални, камилица, пиревина, детелина, капина, див трендафил и др. А на почви со алкална реакција расте дивата жалфија и др. Зеленчукот најдобро вирее на почви со неутрална реакција (рH 6,57,0), а е по толерантен на слабо киселата отколку на алкалната реакција. Концентрација на земјишниот раствор. Зеленчукот различно реагира на зголемувањето на концентрацијата на соли во почвениот раствор. Кај некои видови зеленчук (краставица, лук, морков, репичка, шеќерна пченка) при зголемување на концентрацијата на соли во почвениот раствор од 0,1-0,4% доаѓа до оштетување на нивниот коренов систем а со тоа и до смалување на приносот, тие видови растенија спаѓаат во групата на слабо отпорни, а средно отпорни видови се салатата и кромидот кои го смалуваат приносот при зголемена концентрација на солите во почвениот раствор од 0,6%, додека јако отпорни видови се патлиџанот, тиквата и лубеницата, кои поднесуваат концентрација на соли до 1%. Климатски услови Условите под кои се формирани поедините видови зеленчук влијаеле на биолошките карактеристики на зеленчукот, а биолошките особини имаат влијание на различните потреби на зеленчукот според основните климатските фактори. Основните климатски фактори 15

температура, светлина, врнежи, ветрови и составот на воздухот, влијаат непосредно или посредно на растот и развојот на растенијата, и од нив зависи можноста на одгледување на зеленчук во некои реони. Топлина Кај секој вид на зеленчук, оптималниот раст и развиток се одвива при оптимална температура. Со зголемувањето или смалувањето на температурата над или под оптимумот се забрзува или смалува интензитетот на тие процеси а при уште поголемо зголемување или смалување на температурата доаѓа до прекинување прво на растот а потоа и на развитокот на растенијата, тоест доаѓа до угинување. Според MarkovHaev оквирните барања на видовите според температурите во поедини фази на раст и развиток се одредуваат на база на оптималните температури кои се потребни за вегетативниот раст. Оптималната температура за 'ртење и формирање на генеративни органи е за 7 оС поголема, а критичните минимални и максимални температура се поголеми или помали за 14оС во однос на оптималната за вегетативниот раст. Истовремено растенијата во фаза на вкоренување бараат 3-5оС пониска температура од оптималната, а ноќните температури треба да се 4-8оС пониски од дневните. На зеленчукот му се погодни нешто пониски температури ( за 2-4оС) на земјата во однос на температурите во воздухот (Reinhold 1950) Во зависност од реакцијата на градинарските видови кон температурата, сите градинарс видови можат да се групираат во три групи: 1.Топлољубиви-термофилни видови зеленчук кој за своето растење и развиток бараат оптимална температура од 22–29оС. Добро поднесуваат температура и до 35оС, на 10оС растењето се прекинува, на 02оС страдаат. Во оваа група спаѓаат пиперка, патлиџан, домат, боранија, диња, лубеница. 2. Видови со умерени потреби на кој за своето растење и развиток им е потребна оптимална температура од 21-26оС, растењето го прекинуваат на 5оС, а поднесуваат мразеви и до -8оС, (грашок, салата, зелка и коренест зеленчук). 3. Видови со мали потреби; на кој за своето растење и развиток им е потребна оптимална температура од 15-18оС, растењето го прекинуваат на температура од околу 2оС, а можат да поднесат мразеви и до -15оС (лук, спанаќ и манголда). Во зависност од реакцијата на одделните видови кон температурата зависи и времето на сеидба -расадување на отворено. Во континентални услови растенијата кои имаат потреби од повисоки температури се одгледуваат со производство на расад (посебно за рано и средно рано производство), бедејќи сеидбата или расадувањето се можни само кога ќе престанат опасностите од мраз. Тие видови (домат, пиперка, краставица, боранија, лубеница) ја завршуваат вегетацијата во времето на првите 16

есенски мразеви. За зеленчукот потребната температурна сума за време на вегетациониот период (април - октомври) е од 3000-3500оС со 150-180 денови без мразен период. Ориентационо 1оС поголема или помала средногодишна температура ја скратува или продолжува вегетацијата за 10-14 дена. Светлина Светлината за растенијата е најважниот пренесувач на енергија. Таа ја покренува измената на материите. Само со помош на светлината можат да се одвиваат процесите на фотосинтеза и асимилација во зелените листови. Притоа светлосната енергија се претвара во хемиска енергија. Растенијата во споредба со човекот никогаш немаат тешкотии со искористувањето на тој неисцрпен природен извор на енергија. Тие можат сончевата енергија да ја користат директно. Меѓутоа, растенијата се изразито зависни од интензитетот на светлината и нејзиниот ритам кој се дели на дневни и ноќни саати. Зелената растителност со својот однос кон таа звезда е толку одбележан што нивните „светлосни навики“ можат дури и да се наследуваат! Пример, таканаречените „растенија на краток ден“, кои во одредено годишно време во местото од каде што потекнуваат е со мал број на саати на дневна светлина, ја задржуваат таа навика на ранонастапување на мрак и тогаш кога ќе се „преселат“ во други краеви. И после стотина години на живот во „туѓина“ нивниот внатрешен саат се поравнува се уште според сончевиот ритам на местото од каде што потекнуваат. Со исклучок на печурките, другите видови зеленчукови посеви бараат светлина од четвртата па до последната фаза. Но потребата од светлина е различна за различните видови, сорти и индивидуални растенија во одделни фази. Светлината, како фактор за виреење на зеленчуковите посеви, треба да се третира од 3 аспекта: интензитет, состав и должина на траењето на светлината во текот на деноноќието, во одделните фази и во текот на вегетационата сезона. Затоа, треба да се прави разлика меѓу реакцијата на растенијата кон брзината на сменувањето на денот со ноќта, од нивната реакцијата кон и најмалите промени во интензитетот, составот и должината на траењето на сончевата светлина во текот на деноноќието, фазите или целиот вегетационен циклус. Честопати дури и на некои најмали, незабележливи промени на овие фактори растенијата се во состојба на одреден начин да реагираат позитивно или негативно. Според потребите од интензитетот и времетраењето на светлината, сите видови зеленчукови посеви можат да се поделат во 3 групи: 1. Светлољубиви-heliofilni видови растенија со потекло од топлите, јужни реони, како што се пиперката, доматот, лубеницата, дињата и др. Тие 17

видови не поднесуваат засенчување. Затоа, како меѓукултури на некои високостеблени посеви (овошја и др.), односно на позасенчени места од планини, или во реони со изразита облачност во текот на вегетацијата, тие не можат да дадат добри резултати. 2. Послабосветлољубиви-mezofilni видови зеленчук кои се со средни потреби од светлина или тоа е зеленчук од континенталните услови на одгледување, кои за своето одгледување бараат помалку светлина односно виреат и при светлина со послаб интензитет. (морков, лук и кромид за зелено, геревиз, штавел, зелкови култури, грашок, шпаргла, спанаќ и од тропското поднебје како што е краставицата). Тие можат успешно да се одгледуваат како меѓукултури со некои високостеблени посеви, поднесуваат засенчување и густ склоп. 3. Темнољубиви-skiofitni со минимални потреби за светлина рабарбара, киселачка и некои други-тоест безхлорофилни видови (некои печурки), кои за своето виреење не бараат светлина. Од потребите на растенијата кон д о л ж и н а т а на денот се одредуваат и можностите за одгледување на зеленчукот на различни географски широчини, односно во одреден период од годината. Растенијата кои за своето одгледување бараат долг ден цветат, формираат семе и плодови (генеративни органи) кога должината на денот е четиринаесет и повеќе часови, во наши услови тоа е периодот од мај до половината на август. Тоа се кромидот, зелката, морковот, спанаќот, салатата и др. Тие растенија одгледувани во услови на краток ден не цветат, а кромидот нема да формира правилни главици. Растенијата кои за своето одгледување бараат кус ден цветат кога е денот пократок од четиринаесет часови. Такви се некои сорти домат, пиперка, краставица, граф, патлиџан и др. Покрај овие постојат и неутрални видови како што се некои сорти домат, граф, грашок, пипер, кои не покажуваат изразити захреви за должината на денот нимаат високи потреби према интензитетот на осветлувањето. Должината на денот влијае и на формирањето на подземните органи. Така компирот и чичоката најбрзо формираат клубени на краток ден, а кромидот ја формира луковицата на долг ден. Растенијата светлината ја користат во зависност од големината и обликот на вегетациониот простор, правецот на редовите и бројот на растенијата по единица површина. За здружена и рана берба потребно е густ склоп (бројот на растенијата по единица површина зависи од висината на растенијата и положбата на листовите), но растителните органи (корен, луковица, плод) кои се за јадење се поситни. Растенијата сеени, садени или расадени во редови со правец северјуг имаат изедначено осветлување во текот на целиот ден и даваат поголем принос. Од таа причина најдобро е вегетациониот простор да има квадратен облик, но таквиот облик на вегетационен простор е нерационален за нега на посевот. Затоа правоаголниот облик е најприменуван облик на вегетационен простор. 18

Интензитетот (јачината), составот (квалитетот) и должината на времетраењето на светлината се менуваат со различна брзина. Имено овие промени зависат од географската широчина, надморската висина, годишните времиња, експозицијата на теренот кон страните на светот и др. Колку е поголема географската широчина, толку е покуса вегетационата сезона, а со тоа помал е и интензитетот и составот на светлината. Од друга страна, различните видови растенија одгледувани во исти реони користат различни количини на светлина. Оваа зависи и од периодот на годината во кој се одгледуваат одделните видови растенија. Интензитетот на сончевата инсолација се мери во луксови (количина на светлина која ја испушта една свеќа мерена на оддалеченост од еден метар), кои во периодот пролет - лето според Кјуз и Бризгалов во реонот на Ленинград има 130.000-150.000 лукса, а во периодот есен зима има 2.5003.000 лукса. Оваа е затоа што инсолацијата зависи и од должината на денот во дадениот реон. Заради послабиот интензитет на инсолацијата во текот на зимата, намален е и интензитетот на растењето и развитокот на растенијата во споредба со тој, во текот на летото. Составот на светлината, на екваторот е стабилен во сите годишни времиња. Се менува само во текот на деноноќието. Но со оддалечувањето од екваторот настанува промена во составот на светлината. На составот на светлината има влијание и чистоќата на воздухот. Пример, во текот на зимата кај нас – во зависност од чистоќата на воздухот, во составот на светлината може да има во текот на денот за 20 пати помалку ултравиолетови зраци, за 5 пати помалку модровиолетови зраци, за 2,5 пати помалку топлотни зраци отколку во текот на летото при ведро време. Од сончевите зраци (заедно со другите фактори од комплексот, кои ја одредуваат големината на приносот на растенијата), најголемо влијание врз приносот на растенијата имаат портокаловоцрвените и модровиолетовите, а најмалку зелените и жолтите. Вода Водата спаѓа во основните предуслови за живот на земјата. Научнаците веруваат дека првите живи организми прво настанале во водата. Било како било-градините и растенијата во секој случај не можат да се замислат без тој течен елемент. Водата на растенијата им е на располагање „од горе и од доле“. Подземните води се стален резервоар за влага во земјата. Надополнувањето доаѓа од небото: дожд, снег и роса, и росите кои паѓаат како врнежи даруваат живот. Таа вода која паѓа од атмосверата во никој случај не е составена само од течност. Таа донесува азот во форма на амоњак, донесува дури и мали количини на фосфорна киселина. Мерењата покажале дека во Западна Европа на тој начин просечно годишно паѓа по 10-30 кг на хектар азот во тлото на почвата. Содржината на азот во росите е дури и поголема. Тлото на почвата кое е со добра структура , ја впива таа 19

количина на вода во нејзината содржина и долго ја задржува во земјата. Во лоши и неструктурни почви атмосверската вода или истекува или предизвикува гниење и забарување. За растенијата водата во земјата и во соковите на нивните тела игра важна улога како пренесувач. Со помош на течноста се донесува сета потребна храна тамо каде е потребна. За стварање на 1 кг растителна маса, на растението му е потребно 0.5 m3 вода. Како очигледен пример доволно е да се види само листот на тиквата кој без течноста (водата) се смежурува како мала зелена крпа од влакна. При недостаток на влага се смалува приносот и квалитетот на производите поради што доаѓа до стварање на дрвенести влакненца кои ја смалуваат неговата нутритивна вредност. Високата влажност, над оптималната исто така делува на растот и развитокот на растенијата. Многу често при висока влажност доаѓа до формирање на плодови со мали биолошки вредности со мали содржини на шеќер, витамини и минерални материи. Нерамномерната влажност – менувањето на ниска со висока влажност неповолно влијаат на растенијата, бидејќи доаѓа до нагљи промени во содржината на вода во растенијата, поради што доаѓа до напукнување на корисните делови на растенијата. Оваа појава е честа кај коренестите градинарски култури и кај некои плодовити видови. Во однос на потребите кон почвената влажност сите градинарски видови може да ги вброиме во четири групи: 1. Зеленчук кој добро ја усвојува водата и интензивно ја троши (цвекло). 2. Добро ја усвојува водата но и економично ја потрошува (лубеница, тиква, диња, домат, пиперка, грав, морков, магдонос). 3. Слабо ја усвојува водата и неекономично ја потрошува (зелка, патлиџан, краставица, репичка, салата, спанаќ). 4. Слабо ја усвојува водата но економично ја потрошува (кромид, лук). Касните сорти, кога се одгледуваат во текот на летото имаат потреба од повеќе вода, отколку раните кои се одгледуваат порано. При одгледување од расад, или во густ склоп, сите зеленчуци мора редовно да се наводнуваат, дури и оние видови кои вообичаено се одгледуваат без наводнување (кромид и лук). Потребите на зеленчуковите култури за вода не зависат само од видовите, него тие зависат и од надворешните услови. Затоа за одгледување на зеленчукот важи основното правило, растението да биде стално обезбедено со вода и во доволни количини, и тоа во почвениот слој во кој се развива неговиот коренов систем (20-30 sm). Во наши услови најповеќе вода трошат, или интензивно се наводнуваат: пиперот, патлиџанот, доматот (8-12 наводнувања), потоа зелката, празот, геревизот и краставицата (6-8 наводнувања). Нешто помалку вода трошат кромидот, салатата, морковот, боранијата, тиквицата 20

(4-6 наводнувања), а најмалку вода e потрбно на грашокот, компирот, спанаќот, лубеницата, дињата (2-4 наводнувања). За посевите, покрај почвената влажност, мошне голема улога игра и атмосферската влажност (количество релативна влага во атмосферата) како на отворено поле така и во заштитен простор. Различните видови посеви имаат потреба од различна концентрација на атмосферска влага. Високата релативна влажност на воздухот кај некои видови зеленчук го спречува оплодувањето (домат) и ја смалува транспирацијата (губење на влага преку листот) кај растенијата. Додека пак на други растенија за нормален развиток им е потребна висока релативна влажност на воздухот (карфиол, зелка спанаќ). Врз основа на потребите, од релативната влажност на воздухот, зеленчукот може да се групира во четири групи: 1. Градинарски видови кои најдобро успеваат при релативна влажност на воздухот од 90 – 95 % (краставица). 2. Градинарски видови кои најдобро успеваат при релативна влажност на воздухот од 80-90% (зелка, салата, спанаќ). 3. Градинарски видови кои најдобро успеваат при релативна влажност на воздухот од 75-80% ( боранија). 4. Градинарски видови кои најдобро успеваат при релативна влажност на воздухот од 50-70% (пиперка, домат, патлиџан, диња, лубеница). Поради големата разлика меѓу потребната концентрација на атмосферската влага, отежнато е едновремено одгледување на некои зеленчукови посеви на иста парцела, особено во ист заштитен простор. Оваа е нај изразено при комбинираното одгледување на домат и краставица. Имено, доматот бара најмала а краставицата најголема концентрација на влага во атмосферата. Големината на концентрацијата на влага во атмосферата во комбинација со рамништето на температурата (особено во заштитените простори) го овозможува или го оневозможува ширењето на одделни болести и штетници на зеленчуковите посеви. Повисоката влажност на воздухот и пониското рамниште на температурата во атмосферата создаваат поволни услови за инвазија на штетната микрофлора (бактеријални и габни болести), обратно, малата концентрација на влага во воздухот и високото рамниште на температурата во атмосферата, создаваат поволни услови за инвазија на штетници, бидејќи растенијата ослабуваат поради интензификацијата на транспирацијата и намалувањето на интензитетот на фотосинтезата. При тоа се забележува инвазија, особено на лисни вошки во незаштитените простори, како и инвазија на црвеното пајаче и белокрилката во заштитените простори.

21

Воздух Воздухот како климатски елемент со својот состав и движење за живите организми е многу значаен еколошки фактор. Го има како во атмосферата така и во почвата. Тој всушност е мешавина на различни гасови, чија концентрација на земјината површина помалку или повеќе е постојана. Во атмосферскиот воздух најмногу има азот околу 78%, 20 % кислород, 1 % племенити гасови и 0,03 % СО2. Додека составот во почвениот воздух е нешто подруг. Во нормалната градинарска почва воздухот се состои од 50 % азот, 10 % кислород и 40 % јагленородна киселина. Овде содржината на јагленородна киселина е неспоредливо повеќе за разлика од онаа во атмосверскиот воздухот кој го вдишуваме. Таа промена настанува од работата на живите организми во почвата и нивните процеси на претварања. За растенијата таа голема понуда на јагленородна киселина е од голема предност бидејќи таа е една од основите за нивната исхрана. Во растителниот свет, чудна и „тимска работа“ вршат брадавичестите бактерии кои ги има на корењата на мешункастите култури (легуминози). Тие се во состојба во соработка со одредени бактерии да го врзат азотот од воздухот, кој азот еден дел го користи растението а другиот дел по одумирањето на мешункастото рестение преминува во почвата, всушност така се врши природно ѓубрење со азот. Стварање на нитрати од атмосферата може да настане и при елементарни состојби со електрично празнење (грмежи), кои нитрати покасно со паѓањето на дождовите стигнуваат до земјата. Овој феномен се искористува и во технолошкиот процес за производство на азотни ѓубрива, Па според тоа атмосферскиот азот е главен извор за добивање на азотни ѓубрива во фабриките, без кој извор земјоделието не би можело да се развива. Како втор елемент кој го содржи атмосферскиот воздух е кислородот (20 %), го има во изобилство за сите оксидациски процеси. Се обновува со ослободување од растенијата, копното и водата, а најповеќе од фитопланктоните во океаните, поради што на отворен простор нема негов недостаток. Меѓутоа во заштитени простори без редовно проветрување, квалитетот на воздухот се влошува, а тоа негативно се одразува на процесот на дишењето и фотосинтезата. Во почва со нарушена структура, посебно при појава на покорица, се смалува можноста за размена на воздухот па поради недостаток на кислород ослабнува работата на коренот. За растење на растенијата, покрај кислородот, одлучувачко значење има и содржината на јаглен -диоксидот (СО2) во воздухот. Тоа е основната материја од која растенијата ја стварат органската материја, и при смалување на содржината на СО2 до 0,01% (нормална содржина на СО2 во воздухот се смета дека е 0,03%) се запира процесот на фотосинтезата, а со

22

зголемувањето на концентрацијата до оптимумот, растенијата го зголемуваат и процесот на фотосинтезата. Така краставицата најдобро успева при концентрација на СО 2 од 0,40,5%, доматот, пиперката и салатата при концентрација од 0,2-0,3%. При таква концентрација се зголемува приносот кај доматите за 24%, а раностасноста за 40%, приносот на пиперката за околу 25%, а нејзината раностасност за 50% (Лазић Б. и др. 1984). На површина од 1/ha, зеленчукот во текот на денот усвојува од 500 до 550 kg СО2, што значи потребно му е околу милион m3 воздух. Така значајната количина на воздух, односно СО2 и кислород, се осигурени од сталното движење на воздухот, работата на микроорганизмите, и дишењето на коренот. Затоа почви богати со органски материи содржат поголеми количини СО2. Во услови на нарушена размена на воздухот (помеѓу почвата и атмосферата) концентрацијата на СО2 во почвата може да биде и штетна за коренот. Бидејќи покрај СО2, од почви обилно ѓубрени со арско ѓубре, се издвојува амонијак и метан. А тоа е посебно изразено во заштитените простори каде има обилно ѓубрење или ако се загрева со арско ѓубре. Концентрација на амонијак и метан во воздухот од 0,1-0,6% ствара опекотини на краевите од листовите. Во близина на индустриски објекти воздухот се загадува и со штетни гасови, во помала или поголема мера тие го спречуваат одгледувањето на зеленчукот. Бидејќи за животот на растенијата концентрацијата на сумпор диоксид на смее да биде поголема од 0,0001%, а NO2 0,000003%. За да бидат воздушните услови добри, потребно е почвите правилно да се обработуваат и да се ѓубрат со органско ѓубре. Така да во периодот на интензивното разградување на 30 t арско ѓубре на површина од 1/ha, дневните количини на формираниот СО2 се зголемуваат на 100-200 кg во однос на не ѓубрени почви со такво ѓубре. Во заштитените простори квалитетот на почвената смеша, односно применетите агротехнички мерки овозможуваат создавање на таква структура на почвата која обезбедува нормални воздушни услови во почвата и надвор од неа. Воздушните услови во заштитените простори може да се регулираат со редовно проветрување, обилно ѓубрење со арско ѓубре и со вештачка гасификација со СО2.

Ветрови За нормален раст и развој на зеленчукот се најдобри тихите ветрови бидејќи тие ги померуваат стеблата, листовите, и ја потпомогнуваат транспирацијата, ги померуваат цветовите и така доаѓа до полесно и побрзо оплодување. Меѓутоа, силните ветрови штетно делуваат, нанесуваат механички повреди, посебно кај видовите со подолги стебла (боранија, лубеница, диња, краставица домат). Ладните ветрови нанесуваат нагли, и 23

несакани промени на температурата, а топлите и суви ветрови, штетно делуваат и изазиваат промени во метаболизмот кај растенијата, при што се создаваат штетни продукти. Покрај директното влијание на растенијата, ветровите влијаат и посредно ја сушат почвата, а појаките ветрови нанесуваат и ерозија. Затоа за производство на градинарските култури се избираат терени заклонети од ветрови кој преовладуваат во дотичниот реон. Во колку нема природни заклони од ветрови, се прават вештачки заклони (се подигаат заштитни појаси). Надморска височина Градинарските култури најчесто се одгледуваат во рамничарски реони со мала надморска височина. Меѓутоа тие успеваат и на поголема надморска височина од 600 m, некои видови како што се гравот, зелката, компирот, грашокот, успеваат и на поголеми височини (околу 800 m). Одгледувањето на зеленчукот во брдско планинските реони е значајно бидејќи дотичните реони се снабдуваат со потребните количини свеж зеленчук, а некои видови (грашок, компир) во такви услови даваат и подобар принос и квалитет. Овие подрачја се погодни и за производство на квалитетен семенски односно саден материјал на некои култури (компир). Економски услови Производството на градинарски култури е најинтензивна гранка во растителното производство. Ваквото интензивно производство бара полна организираност, со обезбедување на одредени предуслови како што се работна рака, репродукционен материјал, опрема, пазар и сл. Работна рака. Производството на градинарски култури во однос на поледелското производство има потреба од повеќе работна рака. Во просек потребно е 1,5-2 работника по хектар, во услови на наводнување 3-4, а при производство во заштитени леи и тунели работникот се задолжува со 600700 m2, а во стакленици и пластеници со околу 700-800 m2. Производството на зеленчук во заштитени простори има големи потреби од квалификувана работна рака. При индустриско производство на отворено поле и при примена на потполна механизација (од обработка до берба) за одредени видови (грашок, боранија, домат, пиперка, краставица, лубеница, салата, коренесто-клубенести видови) се смалуваат потребите од вкупниот број работници, но затоа се бара стручен и оспособен кадар за работа со градинарската механизација. При одгледување на градинарски култури за свежа консумација (поголем број на берби), како и при производство на мали површини, потребата за работна рака се зголемува. Меѓутоа, поволна е околноста што поголемиот број на агротехнички мерки не бара физичка снага, па со тоа се обезбедува поголем избор на работна снага. За производството на зеленчук карактеристично е, во текот на вегетацијата да 24

не се појават изразити, тесни грла (шпицеви), бидејќи работниците во текот на целата година се рамномерно вработени. Во комбинирано поледелско градинарско производство, културите и времето на производство треба да се распоредат така да можат шпицевите да се надополнуваат од една во друга – т.е. производството на една гранка да се поклопува со слободното време од другата гранка. Репродукционен материјал. Обезбеденоста со репродукционен материјал (семе, органско и минерално ѓубре, заштитни средства) го определува начинот и времето на производство. Квалитетното семе, примената на органско и минерално ѓубре, редовната и навремена заштита против плевели, болести и штетници го сочинуваат современото градинарско производство. Така да само семето со високи биолошки вредности осигурува брзо и изедначено поникнување кое е значајно како во производството на расад така и во производството со директна сеидба. Употребата на органски и минерални ѓубрива е поврзана со специфичноста на градинарското производство. Градинарските култури создаваат голема органска маса, а производството во услови на наводнување ја нарушува структурата на почвата, а тоа бара, употреба на органски и минерални ѓубрива. При обезбедувањето со минерални ѓубрива треба да се знае оти градинарските култури се калиофилни (имаат поголеми потреби од калиум) и оти во градинарството се користат ѓубрива за фолиарно прихранување. Органските ѓубрива во градинарството се користат двоструко – свежи, како биоенергетски материјал за затоплување на заштитените простори (леи, тунели) и како основно ѓубриво, односно како компонента за правење на земјишна смеша која се употребува за производство во заштитени простори. Поради големите потреби од органско ѓубре, градинарското производство треба да е поврзано со сточарското производство. Се смета дека за 1 ha зеленчук треба да има 2 грла крупна стока. Истовремено, остатоците од градинарските култури многу успешно се користат за исхрана на говедата. И покрај примената на механичките мерки на нега, интензивното градинарско производство во услови на наводнување бара користење на заштитни средства во борба против болестите, штетниците и плевелите. Употребата на заштитни средства во градинарството е специфична поради начинот на производството, поради менувањето на повеќе видови во текот на годината, како и поради тоа што зеленчукот во исхраната се користи во свежа состојба. Обезбеденоста со репроматеријали дава можност за интензивно производство на зеленчук во заштитени простори и на отворено поле. Опрема. Во градинарското производство разликуваме општа земјоделска опрема, заедничка за целокупното растително производство и специфична градинарска опрема, во која влегуваат сеалки, расадосадачки, линии за механизирано производство на поедини видови, разни видови за прибирање, комбајни и низа други прирачни алатки. Од опременоста на организацијата со разновидната опрема зависи интензитетот на градинарското производство - тоест застапеноста на градинарските култури 25

во целокупното земјоделско производство, бројот на видовите и начинот на производството. Во градинарското производство се неопходни инвестиции. Тоа се пред се вложувања во системи за наводнување, или за одводнување, како и за подигање на објекти. Објектите можат да бидат општи (магацин, работилница, шупа) и специјални градинарски, како што се ниски и високи заштитени простори, простор за сортирање и пакување на градинарските култури, како и спремишта за чување на градинарските култури. Бројот и големината на сите објекти зависи од интензитетот на производството. Нај интензивен облик на производство е производството во заштитен простор, посебно во стакленици и пластеници. Помалку интензивно е поледелското производство на зеленчукот, каде расадот се произведува во заштитениот простор а потоа се расадува на отворено поле, како и производство на зеленчук во услови на потполна механизираност и наводнување (индустриско производство). Екстензивниот облик на производство е производство во градини или на ниви без примена на механизација, а понекогаш и без наводнување. Најголемите инвестициони вложувања се при интензивниот облик на производство во заштитени простори и при индустриско производство на отворено поле. Пласман. Зеленчукот е најчесто свеж, содржи преко 90% вода, а со тоа е и кабест (со голема запремина). Таквите производи тешко поднесуваат транспорт, лесно и брзо се расипуваат. Не поднесуваат подолго, а некои и пократко време на чување. Сето тоа поставува посебни барања за транспорт и пласман, односно правилен избор на места за производство на градинарски култури. Губитоци при транспорт на зеленчукот Губитоци во тежина (%) при траење на транспортот вид до 24 часа повеќе од 24 часа Салата, млад грашок 4 6 - 10 Спанаќ, боранија, краставица, зелка 3 5 - 8 Карфиол, домат, кромид, праз 2 4 - 6 Млад компир, мрква, целер, цвекло 2 3 - 5 При транспортот, како и при чување на зеленчукот, поради процесот на дишење, настануваат загуби во тежината, се губи вкусот, бојата и изгледот. Загубите се поголеми ако транспортот е неповолен и ако подолго трае, а трошоците се зголемуваат со поголемата оддалеченост. Затоа најмали загуби и трошоци имаме ако местото на продажба на производот е поблиску до местото на производство (пазарот не свеж зеленчук и местото на преработка). Со обзир на тоа дека најголеми потрошувачи на свеж зеленчук се поголемите центри а тамо е и прехранбената индустрија, најекономично производство ќе има ако е тоа лоцирано во нивна близина. Оваа е од посебно значење за производство на зеленчук кој е многу осетлив на транспорт (домат, карфиол, грашок). Во реоните кои се со погодни услови за производство на зеленчук а се оддалечени од 26

поголемите потрошувачки-преработувачки центри, треба да се произведува зеленчук кој повеќе го поднесува транспортот (морков, лук, зелка, алабаш, бостан и слично). Квалитетот на пристигнатиот зеленчук на пазарот зависи и од квалитетот на патиштата. На лоши патишта, производите се изложени на поголеми потреси, па на пазарот стигнуваат удрени, изгмечени, тоест со смален квалитет а со тоа и пласманот ќе биде смален. Најдобар начин на транспорт на зеленчукот е по водни патишта ако за тоа се има услови. За транспорт најчесто се користат сувоземните патишта. Поради што површините за производство на зеленчук треба да бидат блиску до асфалтирани патишта. Во колку зеленчукот се транспортира на пооддалечени дестинации подобро е тоа да се изведе со железница или во специјални камиони (ладилници), каде е можно одржување на оптималната температура и влажноста на воздухот за секој вид зеленчук кој треба да се транспортира. Без обзир каде ќе се транспортира зеленчукот, транспортните средства треба да бидат со пружини за добро амортизирање на потресите. При транспортот на зеленчукот, посебно за осетливиот, многу значајна улога има и амбалажата. За секој вид зеленчук постои и амбалажа која му одговара. Прописната амбалажа овозможува зеленчукот со одреден квалитет и на нај прикладен начин да стигне до потрошувачот. Од начинот на сортирањето и пакувањето, како и од обликот, бојата и големината на амбалажата зависи пласманот на производите, посебно пласманот на свежиот зеленчук. За пласманот на зеленчукот од големо значење е и изборот на видот и сортата за одредени еколошки услови и одредени барања на пазарот. При избор на вид, а кај некои и на сорта, се тргнува од биолошките својства и нејзините можности да се прилагоди на одредени еколошки услови. Неправилниот избор може да доведе до неуспех на производството (пр. при изразити промени на температурните услови или должината на денот). Изборот на видот или сортата многу зависи и од начинот и местото на пласманот. Зеленчукот наменет за свежа потрошувачка треба да има добар облик, боја, големина и вкус кој го бара потрошувачот. При тоа навиките на потрошувачот се најзначајниот фактор (на пр. барање на зелена или жолта боранија, блага или лута пиперка, зелена или жолта пиперка и сл.). Меѓутоа производителите имаат знатно влијание на промена на навиките на потрошувачите (пр. некогаш се купувало само кромид погачар а сега преовладуваат сорти со кружен облик и форма на главицата), а тоа овозможува ширење на други видови на зеленчук. На зелените пазари зеленчукот се купува по изглед, а преработувачката индустрија поставува захтеви за боја, облик, големина и одредени хемиски карактеристики, во зависност од начинот на преработката. Според тоа пласманот е еден од најзначајните економски фактори во производството на градинарските култури.

27

АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ ВО ПРОИЗВОДСТВОТО НА ГРАДИНАРСКИ КУЛТУРИ Во производството на градинарските култури се применуваат: Општи агротехнички мерки кои се применуваат кај сите градинарски видови (заорување, основна и пред сеидбена обработка, ѓубрење, сеидба, нега па и самата берба на зеленчукот). Специјални агротехнички мерки кои се карактеристични само за одреден број видови (производство на расад, наводнување, заштита од мраз, мулчирање). Специфични агротехнички мерки својствени само за поедини видови па дури и сорти на зеленчук (филизење, пинцирање и сл.).

ОПШТИ АГРОТЕХНИЧКИ МЕРКИ Општите агротехнички мерки во градинарското производство се применуваат по исти принцип и цел како и во поледелското производство. Поради што се дават само некои, пред се, специфични карактеристики. Обработка на земјиштето. Задачата на обработката е да ја одржи и поправи структурата, физичко-хемиските и микробиолошките особини односно плодноста на земјиштето. Тоа е посебно значајно во интензивното градинарско производство, бидејќи градинарските култури формираат голема органска маса, се одгледуваат со наводнување и често со смена на два до три вида на иста површина во текот на годината, што во значајна мера ја нарушува структурата и плодноста на земјиштето. Ако се додаде на тоа и тоа што најчесто зеленчукот има ситно семе кое бавно поникнува, има плиток коренов систем, и има голем број видови кои формираат подземни органи. Сето тоа бара квалитетна основна и пред сеидбена обработка и рамна површина на земјиштето. Начинот и времето на обработката зависат од : еколошките услови, времето на берба и особините на претходниот вид, биолошките особини на видот и сортата која ќе се одгледува, заплевеноста на земјиштето, времето и начинот на ѓубрењето, односно од начинот на производството. Системот на обработка се ускладува според плодоредот и еколошките услови а во градините и според системот на одгледување (биолошко производство). Во редовната обработка влегуваат: заорувањето, основната, пред сеидбената и обработката во текот на вегетацијата. Заорувањето ретко се применува во градинарството, бидејќи земјиштето интензивно се користи, со тоа што после бербата на претходниот, ран посев, се сее или сади друг. Поради тоа земјиштето, без заорување, одма длабоко се обработува. Во случај ако не се одгледува друг вид во истата година, се заорува на длабочина од 6–8 sm. Основна (длабока) обработка на почвата (длабочината зависи од типот на производството) има за цел да ја зачува зимската влага и да 28

создаде поволна структура на земјиштето. Кај нормално земјиште се изведува на крајот на летото или почетокот на есента. Лесните и песокливи почви посебно ако се со поголем нагиб, за да се спречи ерозијата, се орат касно наесен или рано на пролет. Длабочината на орањето се движи од 2530 sm. Со тоа што на секоја трета или четврта година може да се оре на поголема длабочина (35-40 sm). Предсеидбената обработка има за задача да создаде растресит површински слој на земјиштето кој ќе овозможи полесно поникнување односно побрзо и подобро вкоренување на расадот. Ако се има во предвид времето на седба или расадување таа може да биде пролетна, летна и есенска предсеидбена обработка. Специфичноста на градинарското производство е одгледување на градинарските култури на рамна површина, високи леи, ниски леи, тави, бразди и на гредици. Формата рамна површина овозможува создавање на најдобра хранлива површина (склоп) на растенијата во посевите, најлесна механизирана сеидба-расадување, обработка на почвата во вегетацијата, борба против болестите и непријателите и берба на посевите. При соодветен распоред на растенијата е овозможено дури и накрсно движење на механизацијата при изведувањето на одредени грижи во вегетацијата на некои посеви. На рамна површина значително се намалува количеството на истечена вода од обилните и поројни дождови, од брзото топење на снегот и наводнувањето. Со тоа се намалува миењето на почвените агрегати и минерални материи, како и евапорацијата на влага. Затоа водниот режим во почвата е порамномерен во споредба со со тој кај другите форми на површината на почвата. На рамната површина се помали средната дневна температура и амплитудата меѓу дневната и ноќната температура, одколку кај другите форми на површината. Ниски леи се ползуваат на пооцедни терени, чии почви во текот на летниот период се напојуваат поради недостиг на влага. Ниските леи ги имаат скоро сите особини на формата рамна површина. Меѓу себе леите се одделени со разводни канали. Тие се користат како патеки и за напојување на леите во текот на вегетацијата по гравитационен или принуден тек на водата. Ниските леи ги имаат следниве димензии: 1–1,2 или повеќе m широчина и должина до 40 m (при одгледување расад); или 4 до 6 m широчина и должина произволно (при одгледување на вазрасни растенија). Високите леи се употребуваат во следниве случаи; ако е нивото на подпочвената вода блиску, ако во текот на зимата водата лежи на површината на почвата, ако е почвата со мала пропустливост, ако содржи штетни соли, ако е плиток обработливиот почвен пласт, а мртвицата е непропустлива и др. Високите леи се прават обично со следниве димензии; широчина 1 – 1,5 m, височина 15-30 sm и должина 20 m. Подолгите леи се непрактични за изведување на некои агромерки. Леите се одделени меѓу себе со разводни 29

канали или патеки широки 50-80 sm. Колку се леите по високи, толку и патеките се пошироки. Кај високите леи обработливиот почвен пласт се продлабочува за уште 10-20%. Кај нив, во споредба со формата рамна површина, на повлажните почви е подобрен топлотниот режим. Но амплитудата меѓу дневната и ноќната температура е поголема отколку кај формата рамна површина. Тави. Тавите се всушност ниски леи преградени со сртови меѓу разводните канали. Се ползуваат за наводнување со системот на тави. Во тавите колебливоста на температурата е помала, а просечната дневна температура пониска од тие кај формата високи леи. Тавите се користат на рамни терени со пропустлива почва и со рамниште на потпочвената вода што е пониско. Бразди. Браздите се ползуваат обично на покосите терени за одгледување на посеви што бараат наводнување. Се користат и на рамни терени кога се почвите повлажни. Тие можат да послужат за наводнување на посувите и дренажа–одводнување на повлажните почви. На младите растенија, сместени во браздите, страничните сртови им служат како ветробрани–заштита од пониска температура, особено кога нема снег. Кога почвите се повлажни, растенијата се одгледуваат на сртовите. Браздите го наголемуваат испарувањето на влагата за 20-30% во споредба со формата рамна површина. Затоа режимот на влагата е многу поблагопријатен за посевите одгледувани порано напролет од тој кај другите форми. Оваа е најизразито на потешките почви. Но подоцна заради интензивирање на испарувањето на влагата, особено од сртовите, се наложува почесто наводнување на почвените типови што послабо ја задржуваат влагата. За задржување на влагата за подолго време, се препорачува почвата да се обработува по секое наводнување (особено кога растенијата се помлади – помали). Во почвата оформена на бразди, поголеми се средната дневна и амплитудата меѓу дневната и ноќната температура, од тие во почвата по форма рамна површина. Освен тоа, на сртовите е наголемена дебелината на обработливиот пласт за околу 40-60%. Оваа е особено важно за посевите со мошне развиена коренова система, како и кога обработливиот почвен пласт е плиток, а потпочвата непропустлива. Затоа растенијата се одгледуваат на сртовите. Широчината на браздите зависи предимно од големината на растојанијата меѓу редовите во посевите. Должината е најчесто до 20 m (куси) или 50 m (долги бразди). На косите терени браздите треба да се прават по изохипсите, за да се спречи ерозија на почвата од врнежи или од наводнувањето. Гредици. За индустриско производство на зеленчук специфичен е системот на одгледување на гредици кој систем бара специфичност во обработката на почвата. Зеленчукот се одгледува на гредици различни по широчина но со низа заеднички особини (издигнати над почвата рамна површина). Во зависност од системот гредиците се формираат од есен и на 30

пролет. По системот FMC (амерички систем, гредиците се со ширина од 151 sm) основното формирање на гредиците се изведува на есен после есенското длабоко орање. За таа цел се користи специјална машина листер, која во еден проод формира три гредици. Формирањето на гредиците е после орањето, без ситнење на почвата, пради што има отстапување од саканиот профил. На пролет, пред самата сеидба, со комбинирана машина Тилтхер се формира конечниот профил на гредиците. Оваа комбинирана машина во еден проод врши повеќе операции. Прво ја третира почвата со хербициди, со внесување на стартните количини ѓубре. После тоа ја ситни почвата и го меша хербицидот и ѓубрето со почвата. Со помош на ралник и заштитни дискови се обавува конечното формирање на гредиците на кои потоа се сее. По другиот систем на машини (бугарски, италијански) леите се формират напролет, непосредно пред сеидбата или садењето на изорана и делумно изравнето и иситнето земјиште. Специјализираните машини формираат една или повеќе гредици со широчина која одговара на целокупниот систем на машини. Обработка во текот на вегетацијата. Агротехничките мерки кои се применуваат после сеидбата или садењето, во текот на вегетацијата претставуваат нега на зеленчукот. Меѓу поважните мерки на неги се прашењето, окопнувањето и култивирањето. Целта на овие мерки е да се разбие покорицата, и да се одржува површината на почвата иситнета и структурна, со поволен воздушен и воден режим и да се уништат плевелите. Обработката е плитко 2-3 sm (прашење). Кога растенијата израснат повисоко обработката е нешто по длабока 5-8 sm (рачно окопнување или машинско култивирање). Во производството на зеленчук правило е после секој дожд или наводнување да се изврши и меѓуредна обработка. Кога растенијата ќе ги затворат редовите се престанува со меѓуредната обработка. Кај некои растенија обавезно е потребно и нагрнување. Пример: шпарглата, лиснатиот геревиз, ендивијата и празот, се нагрнуваат за да етиолират да побелат делови од растенијата. Компирот се нагрнува за да се стимулира развојот на столоните и кртолите. Тоа е мерка која кај некои видови (домат, краставица, пиперка) го стимулира развојот на дополнителни коренчиња, им дава поголема површина на растенијата и на тој начин овозможува подобро растење и развиток. Во континентални услови без наводнување оваа мерка е повеќе штетна отколку корисна, бидејќи при нагрнувањето растенијата развиваат плиток корен и повеќе трпат од суша. Со нагрнувањето се зголемува површината (30-60%) и има поголемо испарување се губи повеќе влага од почвата. Поради тоа нагрнувањето има оправдани причини на почви со високо ниво на вода и во услови на наводнување.

31

Ѓубрење на зеленчукот Задача на ѓубрењето е да обезбеди правилна и навремена исхрана на растенијата и да ги одржи и поправи физичко хемиските својства на почвата, односно да ја поправи плодноста. Ѓубрење со органски ѓубрива Во однос на потребите за органски ѓубрива, градинарските култури се делат на три групи: I група ги опфаќа градинарските култури кои имаат зголемени потреби за органски ѓубрива: домат, пипер, патлиџан, компир, зелка, кељ, алабаш, карфиол, краставица, диња, лубеница, тиква, шеќерна пченка, геревиз, праз и др. Тоа се видовите со долга вегетација и развиени вегетативни и генеративни органи. II група ги опфаќа градинарските култури кои не поднесуваат директно ѓубрење со органски ѓубрива. Оваа група ги опфаќа видовите со кратка вегетација кои не можат да ги искористат ѓубривата од органско потекло, тоа се лук, кромид, репа (ротква), репичка (ротквица), морков, магдонос, салата и спанаќ. III група ја сочинуваат легуминозите (грашок, боб, боранија) кои го освојуваат азотот од воздухот. Од органските ѓубрива се користат: арското ѓубре, течно арско, компост, тресет и др. Ѓубрење со арско ѓубре. Во градинарството најчесто се користи говедско и коњско, а на мали површини, овчко и свинско ѓубре. Коњското, овчкото и говедското се попогодни, поради поголемата содржина на суви материи за разлика од свинското, кое е по влажно и по ладно т.е. е со кисела реакција и побавно се разложува. Во пракса се зема дека за 1 ha градинарски посев е потребно 15-20 тони прегорено арско ѓубре годишно, имајќи го во предвид плодоредот, потребно е секоја 4 година да се ѓубри со по 50-60 тони арско ѓубре на 1 ha површина (во заштитени простори 10-20 kg на 1m2). Искористувањето на арското ѓубре во првата година е до 50%, втората 25%, третата 15% и четвртата 10%. Во зависност од количините кои ги има, се ѓубри цела површина, машински, во редови (30% помалку) и по 23 kg. во гнездо (70% помалку) рачно. Ѓубрење со течно арско ѓубре (се состои од течен измет, измет и нешто постилка) со него се ѓубри после превривањето, во разблажена форма со вода во однос 1:4 до 1:20. Со користење на микроорганизми се скратува периодот на превривање. Тоа е првенствено азотно ѓубре, кое брзо делува, се расфрла со цистерни или преку системите за наводнување. Ѓубрење со осока (е азотно калиумово, кое брзо делува) после превривањето се користи како воден раствор, за основно или стартно ѓубрење, во количина од 20 m3/ha, а не во текот на вегетацијата. Содржи

32

0,2-0,8 % азот, 0,2-1,2 % калиум и фосфор во трагови. Разредувањето е во однос 1:5 до 1:15. Ѓубрење со ѓубре од птици. Со него се ѓубри во редови или гнезда во растворена форма со вода во однос 1:15 (од 1 кокошка се добива 6 kg). Ѓубрење со компост. Компостот се приготвува на специјален начин од органски отпадоци (суви растенија, слама и др.) собрани на куп и чувани во доволно влажна состојба. Повремено се измешува, заради изедначување на масата. Ферментацијата трае од 3-12 месеци. Се користи во чиста состојба или мешан со други видови ѓубриња. Како основно ѓубриво се користи по 3,5 кg/м2. Ѓубрење со ѓубре од глисти. Познато е дека глистите се добар индикатор за плодноста на почвата. Само на плодна и незагадена почва има дождовни глисти. Тоа е и основ за користење на специфичните компостни глисти за производство на органско ѓубре, кое содржи 25% хумус, 1,7% азот и до 240 mg на 100 g фосфор, калиум до 1.400 мg на 100 g како и микроелементите, цинк, бакар, манган и железо. Се користи за производството на расад, помешано со почва во сооднос 1:10 (на по плодни почви). Ѓубрење со градско ѓубре. Градското ѓубре се користи после издвојувањето на анорганските примеси и завршената ферментација, како основно, а најчесто како составен дел на земјишна смеша, за производство во заштитени простори. Постапката на правењето се состои во сортирање, иситнување и термичка ферментација (на 65-70оС), а потоа при оптимална влажност (50%) и повремено мешање, и додавање на микроорганизми се забрзува ферментацијата и процесот на правење се смалува на 2-6 недели. Хранливата вредност зависи од квалитетот на градското ѓубре. Ѓубрење со тресет. Во градинарството тресетот се користи најчесто како составен дел на земјишна смеша за производство во заштитени простори. Тоа е азотно ѓубре со мали содржини на фосфор и калиум. Ѓубрење со зелено ѓубре во интензивното градинарство поретко се применува. Меѓутоа тоа е значајно органско ѓубре (посебно при органското производство). Најчесто се користат видови кои стварат голема органска маса -тоест во градинарството се користат жетвените остатоци (од грашок, боранија, зелки пипер), кои при заорувањето, почвата ја збогатуваат со хранливи материи. Ѓубрење со минерални ѓубрива Минералните ѓубрива се користат како основни (на есен), стартни (пред сеидбата или расадувањето) и за прихранување (во текот на вегетацијата). Во градинарството често се користи и фолијарно прихранување со лесно растворливи (во концентрација 0,1-0,3%), односно, ѓубрива, кои покрај макро и микро елементи содржат и хормони за растење (wuksal, folifertil).

33

Имајќи го во обзир значењето на поедините елементи во исхраната на градинарските растенија, најчесто се користат сложените минерални ѓубрива. Посебно се погодни оние кои содржат повеќе калиум. При одредувањето на количините на ѓубре за ѓубрење (основно, стартно, и за прихранување) се тргнува од потребите на растенијата (количина на изнесена храна), плодноста на почвата и приносот кој се очекува. Испитувањата покажуваат голема дивергентност во поглед на потребните количини ѓубрива за остварување на потребниот принос (потребите од азот се движат од 20-250 kg/ha, P2O5 60-240 kg/ha и k2O 70200 kg/ha). Таквите разлики може да се сфатат ако се имаат во предвид различните градинарски видови и агро еколошките услови за производство. Меѓутоа многу е значајна примената на методата за азотен минимум при одредувањето на количината на азотните ѓубрива. Оваа метода се базира на претпоставката дека растенијата ги задоволуваат своите потреби со азот, од минералниот азот во почвата и азотот во ѓубривата. Па според тоа потребната количина на азот се одредува врз основа на минералниот азот во почвата пред сеидба или расадување, потоа од минерализирачките почвени способности и потребите на посевот за време на вегетацијата. Овој начин на одредување осигурува добар принос и квалитет а е без штетни последици по екосистемот. При ѓубрењето со калиумови ѓубрива мора да се води сметка на тоа дека некои градинарски култури се осетливи на хлор, односно на SO4 јони. Растенијата од втората и третата група, на лесни почви, при недостиг на влага, подобро реагират на калиум хлорид, а ако има доволно влага и на тешки почви, подобро реагираат на ѓубрење со калиумсулфат. Ѓубрење со микроелементи Микроелементите се значајни во градинарството бидејќи имаат влијание на интензитетот на растењето а делуваат и на самиот квалитет. Нивното значење е нагласено при одгледувањето во заштитени простори, особено при одгледување на хидропонски систем, или во припремата на супстратот. Недостатокот на железото се манифестира со појава на хлороза, листот добива бледо жолта боја, а ако недостасува подолго време листовите потемнуваат и изумираат. Недостаток се појавува при одгледување во заштитени простори, а поретко на отворено поле. Се ѓубри со хелати, во текот на вегетацијата во концентрација од 0,05-0,5%. Недостатокот на магнезиум нанесува хлороза, но нерватурата на листот останува зелена. Промените се јавуваат на долните листови, кои покасно многу брзо умират. Цветењето застанува а цветовите се со светла боја. При недостаток на сумпор нерватурата на листот пожолтува, а лисната површина останува зелена. Во покасна фаза се појавуваат црвени дамки од изумрено ткиво. Оштетувањата почнуваат од врвот на растението. 34

Недостатокот на бор ги оштетува младите делови на растението, умира вегетативната купа и цветните пупки. Лисните дршки стануваат лесно кршливи а лиската поцрвенува. Бидејќи е мал распонот од оптималната до токсичната доза, ѓубрењето со ѓубрива што содржат бор, мора да се врши според точно дадени упатства. На недостаток на молибден осетливи се легуминозите и зелките и тоа посебно ако се одгледуваат на кисели почви. Ѓубрењето е со амониум или натриум молибденат во доза од 0,8-1,0 g/m2. На недостаток на манган осетливи се: грашок, боранија, домати, краставици, салата и спанаќот, неговиот недостаток е уочлив при одгледување на алкални почви. Манганот се додава во облик на MnSO 4 фолијарно, во вид на воден раствор, во концентрација од 0,1-2%. Недостаток на бакар се појавува во заштитени простори кога зеленчукот се одгледува на подлога од тресет. Ѓубрењето е во облик на CuSO4x5H2O (2-6 kg/ha) или фолијарно, во воден раствор во концентрација 0,5-1,0%. Ѓубрење со бактеријално ѓубре Бактеријалното ѓубре се произведува во лаборатории. Тоа ѓубре содржи бактерии кои слободно живеат во почвата или во кореновите израстоци на грашок, боранија, грав, боб и слични видови кои можат да користат азот од воздухот. Бактеријалното ѓубре азотобактерин се користи за сите градинарски видови, освен легуминозите (грашок, боранија, боб), а за легуминозите се користи нитрагин. Во биолошките градини се користат низа препарати од чисто бактеријално ѓубре или мешани со екстракти од растенијата и служат за инокулација на семето и ѓубрење на почвата. Се користат и препарати од морски алги, кои ја обезбедуваат почвата и со микро елементи. Успешно користење на бактеријалното ѓубре можно е само на структурни почви. Ѓубрењето се изведува со директно нанесување во почвата и со инокулација на семето (посебно со азотобактерин). Инокулацијата е всушност квасење на семето во раствор од ѓубре, и тоа на сенка, а се сее во почва која е доволно разровкана и влажна. Ѓубрење со СО2 Ѓубрењето со јаглероден диоксид се применува во стакленици и пластеници кога денот е сончев и топол (околу пладне), со зголемување на концентрацијата на СО2 на 0,2-0,5%, а објектот се држи затворен 24 часа за да се продолжи поволното делување на СО2. На тој начин се добива поголем принос и порано созревање. Во биолошките градини кои во текот на цела година се покриени со органски материјал (поради

35

разградувањето), секогаш има зголемена содржина на СО2, кој поволно влијае на растењето на растенијата.

СМЕНУВАЊЕ НА ПОСЕВИТЕ Во градинарското производство се разликуваат неколку системи (сменување на посевите) на производство: плодоред, плодосмена и комбинирано производство на градинарски со поледелски, цвеќарски, овоштарски и др. видови растенија. Плодоредот е една од агротехничките мерки која со смена на културата во простор и време ја одржува и поправа плодноста на почвата. Тоа во градинарството е од големо значење поради биолошката разнообразност во интензивното користење на почвата во текот на годината, во услови на наводнување. Во поледелското производство најчесто е во примена плодосмена, но основата, на успешното производство е цврст градинарски или комбиниран градинарско поледелски плодоред (комбинациите се чести со фуражни, ароматични и цветни видови). Полн интензитет се остварува во интензивниот плодоред каде во текот на вегетациониот период на исто поле (нива) се сменуваат 2-3 различни видови градинарски култури. Градинарските култури различно реагираат на одгледувањето во монокултура. Осетливоста на градинарските култури одгледувани во монокултура е дадена во табела 1. Т-1

Осетливост на зеленчукот одгледувани во монокултура осетливост Многу мала средна висока праз домат магданос геревос карфиол цвекло салата зелка пипер морков краставица кромид грашок

Плодоредот се поставува на основа на барањата на дадениот вид кон обработката на почвата, ѓубрењето со арско ѓубре и предпосевот. Порано е спомнато дека градинарските култури според потребите за арско ѓубре се делат на три групи. Со смена на градинарските култури од овие три групи може да се добие три полен плодоред. Тоа значи дека во првата година со употреба на арско ѓубре се одгледуваат градинарски култури од првата група, следната година се одгледуваат градинарските култури од втората група, а третата година видовите од третата група (табела 2). 36

година

1

2

3

Табела 2. Триполен плодоред Дел од градината Прво поле Второ поле Трето поле Ѓубр. со арско ѓубре Зелкови култури луков зеленчук грашок домат коренест зеленчук грав пипер салата боранија патлиџан спанаќ боб врежест зеленчук геревис компир праз Ѓубр. со арско ѓубре луков зеленчук грашок зелков зеленчук коренест зеленчук грав домат салата боранија пипер спанаќ боб патлиџан врежест зеленч геревис компир праз Ѓуб.со арско ѓубре грашок зелков зеленчук луков зеленчук грав домат коренест зеленч боранија пипер салата боб патлиџан спанаќ врежест зеленчук геревис компир праз

Односот кон обработката на почвата кај различните градинарски култури е различен, а тоа е последица на различните биолошки и морфолошки особини на поедините видови. Во однос на рзвојот на кореновиот систем градинарските култури се делат на три групи: -видови со плиток корен - кромид, лук, краставица -видови со длабок вретенест корен - коренови култури (морков) -видови си длабоки и јаки бочни корени – домат, легуминози. Разликите во развојот на кореновиот систем, покрај тоа што имаат влијание во различноста во исцрпувањето на хранливите материи (по длабочина), во почвата, влијаат и на потребите, за различност во длабочината на обработката. Пример кромидот има плиток коренов систем и бара плитка обработка, што не е случај со морковот, тој има длабок корен и бара подлабока обработка на почвата. 37

Изборот на предпосевот има посебно значење за остварување на високи приноси. Така на пример кога се одгледува пиперка после грашок дава поголем принос неголи ако се одгледува после домати. При изборот на предпосев посебно мора да се води сметка за можноста на продолженото дејство на хербицидите, посебно ако како предпосев се користат поледелските култури. Градинарските култури се многу осетливи на резидуалното дејство на атразинските препарати, кои често се применуваат кај пченката.

Вид Домат, Пипер Грашак Кромид Морков, Магданос , Геревиз Лонкасти видови Зелкови култури

Избор на предпосев Предпосев Добар Задоволува Лош повеќегод. трева, зелка,морко домат,пиперка,патлиџан,спан пченица,грашок,л в аќ, ук компир,краставица пченица,кромид, бостан, повеќегодишна краставица,зелка, компир трева,боранија, домат грашок повеќегод.трева, Зелка, кромид,лук, пченица,грашок морков праз,репка пченица,лонкасти домат, морков,магданос, видови,грашок пипер, геревиз, зелка пашканат повеќегодишни треви повеќегодишни треви,легуминози

зелкови култури домат, пиперка

лонкасти видови, домат,пиперка Краставица,тикви, зелкови култури

Интензивниот градинарски плодоред се ослонува на основните принципи на триполниот градинарски плодоред. Кај него во текот на една вегетациона сезона или една година, на иста почва, а понекогаш и истовремено, се одгледуваат повеќе видови градинарски култури. Тоа значи дека одма по прибирањето на еден вид се произведува друг вид, тоа овозможува интензивно искористување на почвата. Ваквото искористување на почвата представува основа на современото градинарско производство на отворено поле и во заштитени простори. Различната должина на вегетацијата на градинарските култури, разликите во потребите спрема температурите и отпорноста на ниските температури ја овозможува примената на интензивниот плодоред. Во интензивниот градинарски плодоред постои, предкултура, главна култура, нахнадна култура и меѓукултура. Предкултура е најчесто некоја рана пролетна или во нивското производство озима градинарска култура која е отпорна на ниски температури (салата, спанаќ, млад кромид, грашок, ран компир).. 38

Главна култура е онаа култура која има најдолга вегетација или онаа која остварува највисок принос (пиперка, зелка, кромид). Нахнадна култура е онаа која се произведува после главната култура. Тоа се најчесто есенските или озимите градинарски култури (салата спанаќ, млад кромид) на отворено поле односно домат, пиперка, краставица во заштитен простор. За меѓукултура се користи градинарска култура која брзо се развива, и зафаќа мал вегетационен простор и која има краток вегетационен период (репичка, салата, млад кромид, алабаш, односно видови кои се поднесуваат) и најчесто се произведуваат измеѓу редовите на некој вид кој се одгледува на поголемо растојание. Подкултура во озима пченица напролет се сее морков во брдските реони. Година

1

2 3

4 5 6

Интензивен градинарски плодоред Вид а. спанаќ б. домат,алабаш меѓукултура в. млад лук a. кромид б. салата а. грашок б. краставица в. праз а. ротквица б. пиперка а. мрква а. салата б. боранија в. спанаќ

Вегетација II - IV IV - IX IV - VI IX - XI III - VIII VIII - X II - IV IV - VIII VIII - XI III - IV IV - IX III - X III - V V - VIII VIII - XI

Добренов М.,1970

СЕИДБА И САДЕЊЕ Градинарските култури се одгледуваат со сеидба на семе, расадување со расад или садење на саден материјал (арпаџик, клубени, изданоци), или се користи материјал за дораснување кој се користи во исхраната (карфиол, кел пупчар, цикорија, праз), калемење (лубеница, диња) и во поново време од култура на ткиво (меристемска метода). За сеидба се користи свежо и 'ртливо семе (семето од магдонос, морков, патлиџан, пиперка, кромид, ја задржуваат 'ртливоста 2-3 год., зелка, репа, репичка, цвекло, салата и спанаќ 3-4 год., краставица, грашок, 39

боранија, домат 6-8 год.), кое по големина и тежина, кај разните видови градинарски култури е различно. За побрзо и поизедначено поникнување потребно е да се изврши претходна подготовка на семето за сеидба. А таа подготовка се состои во: Квасење на семето во вода, чија температура е оптимална за 'ртење на дадениот вид, количината на водата треба да е толку колку што ќе ја впие семето со доволно кислород кој е неопходен за бабнење на семето. Семето од лонкастите култури се кваси 12-15, доматот пиперката и патлиџанот 25-40, и морковот и магдоносот 50-60 часови. Позитивни ефекти ќе има само тогаш кога семето одма се сее во влажна и топла почва, во спротивно ќе дојде до угинување. 'Ртењето се обавува измеѓу два слоја влажна филтер хартија, јута, ткаенина, со повремено мешање. Температурата на водата и просторијата каде се изведува 'ртењето да е околу 25оС. Процесот е завршен кога 3-5% од семето ќе из'рти. Оние семиња што имаат подолги 'ркулци се сеат рачно, а останатите може и машински, се сеат одма во влажна и топла почва. Подгревање на семето се врши во термостат на температура која постепено се зголемува, од 50-60оС, 3-5 часа, со почесто мешање на истото. Калење (јаровизација) се изведува со цел, топлољубивите видови градинарски култури (домати и др.) да станат по отпорни на пониски температури. Веќе про'ртеното семе (1-5%) од топлољубивите видови се подвргнува на ниска температура од -1 до 3оС во текот на 10-12 дена. При калењето потребно е да се врши промешување на семето еднаш дневно (на почетокот), односно 2 пати дневно (покасно). Пилирање. Тоа се состои во омотување на семето со органски и минерални материи збогатени со макро и микроелементи, хормони за растење и пестициди. Пилирање се врши на калибрирано семе со високи биолошки вредности. Семето се полира во апарати во кои семето ротира и на тој начин семето се обвиткува со припремената смеша. После пилирањето семето се потсушува и пакува. Сеидбата може да биде рачна (се применува на мали површини – градини или во заштитени простори) и машинска (се применува на поголеми површини). Се сее по целата површина, што е најчест случај, потоа во леи, во гнезда (кај лонкасти градинарски култури), во редови на различно растојание во зависност од растителниот вид и во пантлики со по 2-10 реда. За одгледување во градини може да се сее и со семе залепено на хартија. За ваквиот начин на сеидба семето се лепи (растителен лепак, штирак) измеѓу две траки хартија широка 1-2 sm на саканото растојание. За време на сеидбата се отворат плитки бразди на одредено растојание и не чекајќи земјата да се пресуши, во браздите се поставува траката и се покрива со почва. Хартијата брзо се распаѓа а семето нормално 'рти. Садењето може да биде рачно (во градини) и механизирано (со специјални машини) на поголема површина. Времето на сеидбата или садењето тоест расадувањето зависат од видот, сортата, начинот на производство и климатските услови. 40

Длабочината на сеидбата или садењето зависат од големината и видот кој ќе се одгледува. Крупното семе, или поголемите луковици, кртоли можат да се сеат или садат подлабоко од поситните бидејќи нивните 'ркулци имаат поголема снага и полесно го совладуваат отпорот на почвениот слој над нив. При оптимална влажност на почвата, како и на потешките почви, сеидбата е по плитка за разлика од посувите и лесни почви.

СПЕЦИЈАЛНИ АГРОТЕХНИЧКИ МАРКИ Специјалните агротехнички мерки се карактеристични само за определен број видови, и тие го опфаќаат: производството на расад (обработено во оквир на заштитен простор), наводнување (дадено кај потреби на градинарските култури кон водата), мулчирање на почвата, заштита од болести, штетници и плевели (дадено кај видови култури), заштита на градинарските култури од ниски и високи температури како и одгледување на градинарските култури во растителни кулиси. Мулчирање (покривање на почвата) Покривањето на почвата со некој материјал се врши за да се спречи поникнувањето на плевелите, испарувањето и да се зaчуваат физичкохамијските својства на почвата. За прв пат покривање на почвата извршиле одгледувачите на ананас на Хаваите со цел да се спречи порастот на плевелите, а потоа оваа го прифатиле и одгледувачите на цвеќе. Денес тоа е раширена специјална агротехничка мерка во производството на градинарските култури. Покривањето има позитивно влијание на структурата, а тоа значи и на хемијско-физичките и биолошките својства на почвата. На покриена почва се смалува негативното делување на дождовните капки, не се формира покорица, а сето тоа влијае на поволниот воздушен режим. Покривањето го спречува испарувањето на водата, со тоа делува позитивно на водниот режим се смалува потребата од наводнување. Покривката преку денот го спречува прекумерното загревање и губење на топлината. На тој начин во почвата се смалуваат разликите помеѓу дневната и ноќната температура, а тоа поволно влијае на работата на микроорганизмите. При поволни физички својства на почвата целокупната работа на микроорганизмите е по интензивна, а тоа го забрзува разлагањето на органските материи, а со тоа се подобруваат и хемиските својства на почвата. При мулчирањето се спречува развојот на плевелите и се исклучува употребата на хербициди. За покривање на почвата може да се користи: слама, листови од растенија, струготини од дрва, тресет, плева, црна пластична фолија, како и мулч хартија. 41

Сламата за покривање се исецкува (должина 5-8 sm) и почвата се покрива во слој во дебелина од 5-8 sm помеѓу растенијата (кога ќе достигнат висина од 15 sm). Бидејќи сламата задржува 2-2.5 mm воден талог, мора да се води сметка при одредувањето на нормата за наводнивање. Во последно време за мулчирање се користи темна полиетиленска фолија. Пред да се постави фолијата почвата треба добро да се обработи, наѓубри и површинскиот слој да се припрема за сеидба или садење а по потреба и да се полие. Површината на почвата треба да е рамна за да може фолијата добро да се прилепи со почвата. Фолијата се поставува рачно или машински. На тракторот се монтира уред за носење и постилање на фолијата, а два браздачи од страната ја покриваат фолијата со земја. Ширината на гредицата (леата) која се покрива треба да е за 20 sm помала од ширината на фолијата. Од двете страни на гредицата фолијата се вкопува во земјата на околу 10 sm длабочина. Добро се затегнува за да не се подигне од ветровите. Уште кога е во ролни или кога се распостели на почвата фолијата се перфорира на потребното растојание на кое ќе се сее или сади растението. Отворите се прават со остар нож во облик на крст или со преносен гасен носач кој со помош на топлината формира кружени отвори со иста големина. При користењето на црна фолија плевелите не се развиваат него етиолираат и угинуваат. Во текот на сончевиот ден фолијата се загрева, а од неа се загрева и површинскиот слој на почвата во толку повеќе во колку фолијата е по прилепена за почвата. Фолијата во текот на ноќта пропушта многу малку топлина, поради што и температурата на воздухот над фолијата е помала за 1-1,5оС а температурата на почвата под фолијата е за 2-3оС повисока и по стабилна. Полиетиленската фолија не пропушта влага и испарувањето е за 5-10 пати помало, поради што и потребите за наводнување се помали. Користењето на црната фолија ги заштитува плодовите од прлавштина посебно јагодите. Фолијата многу слабо го пропушта јаглен диоксидот (СО2), и под неа се зголемува неговата концентрација која доспева во зоната на растенијата преку отворите за сеидба или садење и позитивно делува на фотосинтезата. На почвите покриени со црна фолија растенијата (диња, лубеница, краставица), дават повисок принос и се пораностасни. Бело/црната фолија се карактеризира со изузетно висока рефлексија на светлосното и топлотното зрачење, а тоа овозможува одгледување на посеви во потоплиот дел на вегетационата сезона, обезбедувајќи им на растенијата оптимални водновоздушни и термички особини. Јаката рефлексија на светлина е неопходен фактор за одгледување на домати и пиперка надвор од сезонскиот период, со тоа што е неопходно да се врши греење на приземниот слој во зоната на секој ред. Овој вид на фолија делува репелентно на лисните вошки и белокрилката. Сребрено/браон фолијата ги задржува сите особини на спроводливост благодарејќи и на браон бојата која се наоѓа на опачината. Сребрената боја на лицето, освен рефлексијата на светлината, 42

допринесува и во смалувањето на напад од лисни вошки, белокрилка и црвениот пајак. Црвено /браон фолијата има изузетен технички ефект, кој има влијание врз пораното созревање на плодовите за 10-15 дена. Се употребува за посевите од домати. Спектралниот состав на дифузната светлост во црвениот дел од спектарот од 0,7-0,8 ɲm има допринос врз пораното зозревање на плодовите, кои се со изузетен квалитет и боја. На непокриената површина, измеѓу малч фолијата или пластичниот филм, се појавиваат плевели кои се уништуваат механички или по хемиски пат. Собирањето на квалитетните неразградливи пластични филмови и фолии, се изведува рачно, полумеханизирано и механизирано. Со развојот на човековата свест и потребите за зачувување на животната средина, синтетичките полимерни материјали од позицијата на неприфатливи, можат да се најдат во позиција на еколошко прифатливи материјали, само ако таквите неразградливи мулчфилмови и фолии, се собираат целосно без да останат нивни делови во почвата. Заштита од мразеви На раните култури посебно на топлољубивите (домати, краставици, боранија, пиперки, дињи, лубеници) најголеми штети им нанесуваат касните пролетни, а на есенското производство првите есенски мразеви. Последиците од штетното делување на ниските температури на растенијата се манифестираат на следниот начин: -Измрзнување се јавува кај некои озими видови (салата, спанаќ). Во текот на зимата, под влијание на подолготрајни и појаки мразеви, растенијата иако се отпорни на ниски температури од замрзнатата почва не можат да ја примат водата и во неа растворената храна па поради тоа угинуваат; -Промрзнување се појавува кај озимите видови обично рано на пролет поради големи и нагли температурни промени, почвата наизменично се шири и собира. Ситните коренчиња не можат да ги пратат тие промени во почвата па доаѓа до кинење на истите. Растенијата во вакви случаи не се во можност да ја примат водата и храната во доволни количини. Ако навреме не се интервенира со валање, растенијата може да угинат. -Смрзнување се јавува при рано производство при појава на касни пролетни мразеви, односно кај есенските видови при рани есенски мразеви. Во ткивото на растенијата, во меѓуќелискиот простор, доаѓа до замрзнување на водата и стварање на лед. Ледените кристали ја земат водата од протоплазмата во ќелиите, поради што доаѓа до коагулација на сокот во ќелиите. Ако растението е релативно отпорно на ниски температури, а мразот не е многу јак и долготраен, растението може да преживее. Оваа ќе помине без штетни последици ако загревањето на воздухот биде постепено, бидејќи ледените кристали во ткивото на растението постепено

43

се стопуваат. При такво топење на ледот ќелиите не се оштетуваат. Меѓутоа при нагло топење на ледот, ќелиите се кинат и растението пропаѓа. Мерките на заштита на зеленчукот од мразеви можат да бидат: превентивни, инверзивни и компензациони. -Превентивните мерки се применуваат при зимско производство на салата и спанаќ, така што овие култури се сеат или садат на западната косина на браздата, која со својата висина прави сенка и го заштитува растението од директното сонце. При појава на мразеви во утринските часови, поради сенката што ја прави браздата не доаѓа до нагло топење на ледените кристали во растителното ткиво, па растението без значајни последици одолева на одмрзнувањето. За оваа мерка браздите треба да се прават во правец североисток – југозапад. На мали површини може да се заштитува и со покривање во облик на тунел, на по неколку редови со пластична фолија (заштитува од мраз и до -4оС). Растенија кои се одгледуваат на поголеми растојанија се покриват поединечно (диња, лубеница и др.) со фолија или др. материјал. -За спречување на инверзија - тоест губењето на топлината, во атмосферата над растенијата се прават димни завеси. За таа цел се палат (распоредени по парцелата) отпадоци, влажна слама, струготини, истрошено машинско уље и др., за да се створи густа димна завеса над растенијата (заштитува од слаби мразеви -0,6 до -0,8о. Заштитата од мраз може да биде и со дим од пластична материја. Пластичната маса која е во течна состојба се става во гасна турбина, каде се загрева и исфрла во атмосферата, во форма на многу ситни меурчиња (исполнети со воздух), од кои се ствара густ облак во вид на димна завеса, која ефикасно го заштитува зеленчукот од мраз. Спречувањето на инверзија е можно и со употреба на подвижни, високо поставени (7-10 m) вентилатори кои потоплиот и по лесен воздух го насочуваат кон површината на почвата, кон поладниот и по тежок воздух и така се заштитува од мраз од -3 до -4оС. -Компензационите мерки од мраз се состојат во тоа што ладниот воздух се надополнува (компензира) со топол воздух. За таа цел се употребуваат печки (распоредени по парцелата на секој 50 m2) во кој најчесто согорува нафта (за 1 ha од 2-4 t за 4 часа траење на мраз), при што директно се загрева воздухот. Тоа е доста ефикасен (штити од мраз со јачина од -4 до -6оС), но и скап начин на заштита од мраз. При рано производство на зеленчук на отворено поле, за заштита од мраз, се употребува и топла отпадна вода, која се пушта да тече низ метални или пластични цевки поставени под површината на почвата на растојание од 70-80 sm, со што непосредно се загрева почвата, а посредно и воздухот над почвата. Ги заштитува растенијата од мраз од околу -10оС. На поголеми површини нај економично е да се користи наводнување кое може да боде индиректно и директно. -Индиректното наводнување заштитува од мраз кога наводнувањето е извршено на 2-3 дена пред да падне мразот. Заштитниот ефект се

44

заснова на физичките принципи, односно на термичките особини на водата, воздухот и цврстите честички на почвата. -Директното наводнување се применува во текот на паѓањето на мразевите. Кај овој начин на заштита наводнувањето е со вештачки дожд (оросување). За време на мразот водените капки се замрзнуваат на растенијата - тоест се ствара ледена кора која ги заштитува растенијата од ниските температури. Заштитата се заснова на принципот на тоа што кога водата проминува од течна во цврста агрегатна состојба ослободува топлина која се пренесува на растенијата, а со тоа се отстранува штетното дејство од ниските температури. Со оросувањето се почнува во раните утрински часови, кога температурата на воздухот на висина од 20 sm над почвата падне на +1,5оС, а има тенденција и понатаму да паѓа. За оваа наводнување се употребуваат специјални распрскувачи кои за 1 час трошат 2 до 4 mm вода. Наводнувањето не се прекинува додека трае мразот - тоест се чека да се стопи целата ледена кора од растенијата, па тек тогаш се прекинува со наводнувањето. Ефектот на овој начин на заштита е доста голем, ги заштитува растенијата од мраз со јачина од -4 до -8оС. Во колку дојде до замрзнување на растенијата со краткотрајни, мали и изненадни мразеви потребно е да се изврши о д м р з н у в а њ е на истите со ладна вода, со тоа што за време на мразот се интервенира со оросување пред сонцето да ги загрее воздухот и растенијата. Со оваа постапка се забавува топењето на ледените кристали во ткивото на растението, не доаѓа до кинење на растителните клетки и така преживуваат. Заштита од високи температури и ветер При превисоки температури интензитетот на асимилацијата опаѓа, а интензитетот на дисимилацијата расте. Растението во такви случаи ствара мали количини на органски материи и останува непродуктивно. Покрај тоа високите температури нанесуваат и опекотини на разните органи на растенијата, а може да дојде и до угинување. Заштитата од високи температури - тоест од јак пек (жега) е со наводнување, се со цел растенијата да се освежат. За оваа цел се користи краткотрајно вештачко наводнување (оросување) во утринските часови. Со поминувањето на вештачките капки низ воздухот тие го ладат. Испарувањето на капките од листовите, а потоа и испарувањето на водата од почвата, се троши топлина, а со тоа доаѓа до смалување на температурата во воздухот и почвата - тоест доаѓа до освежување на растенијата. За заштита од штетното делување на ветровите и за стварање на поволна микроклима, градинарските култури се одгледуваат помеѓу растителни појаси од други повисоки едногодишни култури (пченка, сирак, сончоглед или коноп). Растенијата кои се користат за заклон се сеат во 45

ленти со ширина од 1 до 1,5 метри. Растојанието од еден до друг појас е од 7 до 20 метри и зависи од висината на растенијата во појасите.

БЕРБА, ПАКУВАЊЕ И ТРАНСПОРТ НА ЗЕЛЕНЧУКОТ За правилна и ефикасна берба многу е важно да има добра организираност на производните површини под зеленчук. Оптималната големина на парцелите, зависи од системот за наводнување и патната мрежа внатре во самото поле, бидејќи таа треба да овозможи ефикасен и економичен транспорт. Внатре во едно поле растојанието помеѓу внатрешните патишта зависи од начинот на бербата. При механизирана берба големината на едно поле, зависи од капацитетот и големината на машините наменети за таа цел. Кога за берба се користат подвижни платформи, растојанието помеѓу внатрешните патишта, пример ако се произведуваат рани домати е 500 m, а за касни домати и пиперки е 250 m. За рачна берба на рани домати растојанието помеѓу патиштата треба да биде од 60-100 m, кај среднораните и касните домати околу 120 m, за пиперка од 130-180 m, за зелка од 70-100 m, се со цел да се смали празниот од при изнесувањето на плодовите. Времето на бербата зависи од видот, сортата, од можностите за дозревање и оддалеченоста на пазарот - должината на транспортот. Зеленчукот се бере во транспортна зрелост. А тоа е време кога растителните органи, кои се користат за исхрана, достигнат полна големина но процесите на зреење не се во потполно завршени. Во оваа зрелост се бере зеленчукот кој има способност нахнадно да дозрева (домат, диња). Технолошката зрелост е карактеристична за секој вид, по одредени морфолошки својства ((боја, вкус и облик). Во таа зрелост зеленчукот има најдобра хранлива вредност. Многу често оваа зрелост се поистоветува со Физиолошката (ботаничката) зрелост (домат, лубеница, диња). Физиолошката зрелост зеленчукот ја достигнува на крајот од својата вегетационата сезона. Бербата може да биде еднократна и повеќекратна. Биолошките особини на повеќе градинарски култури условуваат примена на повеќекратна берба. Плодовите од домат, пипер, краставица, диња, лубеница, грашок и боранија сукцесивно зреат, па и највисок принос се добива кога тие се берат повеќе пати. Без обзир на начинот на бербата зеленчукот е наменет за пазарот и затоа треба да биде здрав, неоштетен и чист. Таквиот зеленчук се сортира и пакува во амбалажа која му одговара. Амбалажата треба да биде посебно за берба, транспорт и пазар. Зеленчукот кој се бере механизирано се транспортира во рефузна состојба до центрите за преработка или чување. За рачна берба амбалажата мора да биде лесна, со прикладна форма и големина, направена од материјал кој лесно се чисти. За транспорт се користи плитка амбалажа направена од летви со димензии 60х40х10sm (се користи за најосетливите видови), потоа 46

двоструки гајби со димензии 60х40х20sm и длабоки гајби (јабучари) со димензии 60х40х30sm, кои се користат за помалку осетливите видови. За транспорт може да се користат и мрежени вреќи направени од синтетички влакна. При изборот на амбалажата за продажба и пакувањето во неа треба да биде примамливо за очите - тоест зеленчукот да биде пакуван во мала, атрактивна и се повеќе во еколошка амбалажа. Изборот на транспортното средство зависи од оддалеченоста на пазарот. Правилниот транспорт е можен само ако зеленчукот е здрав, разладен, неоштетен, сортиран и пакуван во амбалажа која му одговара. Бидејќи само на таков начин најдобро може да се зачуваат морфолошките и биохемиските својства на обраниот зеленчук. При транспортот мора да се води сметка да не се транспортираат заедно различни видови зеленчук посебно оние кои имаат јак мирис, бидејќи едниот вид може да го прима мирисот од друг вид. Успехот на транспортот зависи и од температурата за време на транспортот, а таа не е иста за сите видови.

Вид Домат Пипер Краставица Спанаќ Кромид Лобеница

Оптимална температура при транспорт на зеленчукот Оптимална toC Вид Оптимална toС 8 - 10 Боранија 4-5 8 - 10 Геревис, ендивија, 0-5 8 - 10 Грашок 0-5 0- 8 Зелки 0 -10 1 - 20 Салата, першун 0-1 5 - 10 Диња 5 - 10

Во текот на транспортот, кај повеќето видови, релативната влажност на воздухот треба да биде 75-80%, а за кромидот, лубеницата и дињата може и пониска 35-50%. За транспорт се користат специјални вагони, камиони ладилници и систем на контејнери (за побрз претовар), кои понекогаш имаат и системи за разладување кои мажат да ја одржуваат температурата во границите од 4 – 20оС. Без обзир на начинот на транспортот, тој треба да биде таков кој ќе ги овозможи, губитоците да не бидат поголеми од 1-6%.

ЧУВАЊЕ НА ЗЕЛЕНЧУКОТ Може да се чува само здрав, неоштетен и зрел зеленчук. Должината на чување зависи од видот (подобро се чува кромид од колку домат), сортата (подобро се чуваат лутите сорти на кромид од слатките), начинот на производство (водникавите плодови лошо се чуваат) и од условите на чување, пред се од температурата, влажноста на воздухот и присуството на кислород. После бербата во зеленчукот продолжуваат животните процеси, иако со послаб интензитет. Зеленчукот дише и при тоа ослободува топлина и јаглен -диоксид, потоа од него испарува водата, а тоа доведува до губиток 47

во тежината, понекогаш се губи и квалитетот. Некој зеленчук има способност на дораснување (карфиол), односно дозревање (домат, диња). Сите овие процеси се поинтензивни ако е повисока температурата или ако зеленчукот не е доволно зрел. Поради тоа сите начини на чување, почнувајќи од домаќинствата па завршувајќи на најсовремените спремишта, ладилници, се ослонуваат на регулирањето на условите на чување. Најдолго зеленчукот се чува на температура од 0-4оС и влажност на воздухот од 85-90%. Морковот се чува најдолго-6 месеци, зелка и кромид 5 месеци, целерот 5 месеци, карфиол 30-40 дена, пиперка 40 дена, краставица 4-5 недели, зрелата диња 4 недели, салата, боранија и полузрел домат 3-4 недели, зрел домат 10 дена, лубеница 1-3 недели, грашок и недозреана диња 2 недели. Зеленчукот може да се чува во подруми, остави или во специјални спремишта кои се нај добри и најсигурни за чување. Без обзир каде се чува зеленчукот, потребно е тој да се заштити од измрзнување и да му се овозможи стално струење на воздух. Кромидот и лукот најдобро се чуваат сплетени како венец или да се така сложени да помеѓу слоевите (слоевите не смеат да бидат дебели), струи воздух. Чувањето на компирот е олеснето со употребата на средства со кои компирот се запрашува за да се спречи , ртењето. Поголеми количини на зеленчук се чуваат во вкопани или надземни трапови. Вкопан трап е канал наполнет со зеленчук и покриен со слама и земја. Температурата во ваков трап е под влијание на температурата на земјата околу него. Најчести димензии на вкопаните трапови се: ширина 50100 sm, длабочина 35-100 sm и должина максимално до 10 m. Ако се чува семенски материјал или морков, вкопаниот трап е помал. Во вкопаните трапови најчесто се чува кореновиот зеленчук (морков, магдонос, цвекло и компир). При чувањето на морков најдобро е помеѓу секој слој од корени да се стави слој, со чист и умерено влажен песок. Песокот го спречува ширењето на болестите, интензивното испарување на водата од коренот и претераното загревање на зеленчукот во трапот. После полнењето на трапот, зеленчукот се покрива со слама. Кога температурата во трапот (во трапот има поставено термометар) ќе падне на 0оС, крајно се препокрива слој од слама и земја. Ако во текот на чувањето температурата во трапот се зголемува или достигне +5оС, трапот се отвора и зеленчукот треба да се употреби. Надземен трап претставува куп правилно нареден зеленчук. Во надземниот трап зеленчукот е изложен на надворешните колебања на температурата и затоа во него зеленчукот се чува пократко време за разлика од вкопаниот трап. Во вакви трапови најчесто се чува зелка, цвекло, компир. Надземниот трап се прави на оцедно и рамно земјиште, без остатоци од органско потекло. На дното на трапот секогаш се поставува хоризонтална вентилациона цевка, а на секој 2 m и вертикална. Овие цевки се прават од материјал со кој се располага (пченкани стебла, сончогледови 48

стебла и сл.). Значењето на вентилационите цевки е јасен ако се земе во обзир дека на пр. еден тон зелка во текот на 24 часа (при температура од 15оС) може да ослободи 1000 килокалории топлина. Димензиите на надземните трапови се: ширина 1-2 m, висина 75-120 sm и должина 10-20 m. Правилно редениот зеленчук се покрива со тенок слој слама, а кога трапот добро ќе се излади, се препокрива со повеќе слоеви слама и над неа земја. Ако температурите се многу ниски, вентилационите отвори се затвараат со слама. Ако температурата се зголемува во трапот во текот на чувањето, се отвораат вентилационите отвори за да изврши проветрување. Зеленчукот најдобро се чува во спремишта одредени за градинарски видови (спремишта, ладилници, контролирана атмосфера). Вид Боранија Краставица Пчен.шекерец Зелка Цвекло Кинеска зелка Морков Карфиол Магдонос Геревиз Кел пупчар Алабаш Пашканат Грашок млад Патлиџан Салата Лук Печурки Кромид Арпаџик Лубеница Пиперка Компир Компир млад Домат зрел Домат зелен

Оптимални услови за чување на зеленчук t С Релативна влажност % Должина на чување 4,4-7,2 90-95 1 недела 4,4-7,2 90-95 10-14 дена 0 90-95 4- 8 дена 0 90-95 3-4 месеци 0 95 3-4 месеци 0 90-95 1-2 месеци 0 90-95 4-5 месеци 0 90-95 2-4 недели 0 90-95 3-4 месеци 0 90-95 2-3 месеци 0 90-95 3-5 недели 0 90-95 2-4 недели 0 90-95 2-6 месеци 0 90-95 1-2 недели 7,2-10 90 1 недела 0 95 2-3 недели 0 60-70 6-7 месеци 0 90 5 дена 0 65-70 6-8 месеци 0 65-70 6-8 месеци 4,4-10 80-85 2-3 недели 4,4-10 90-95 2-3 недели 4,4 90-95 4-5 месеци 4,4 90 4-5 месеци 7,2-10 85-90 5-7 дена 12-21,1 85-90 7-14 дена о

49

ЗАШТИТЕН ПРОСТОР

50

ЗНАЧЕЊЕ И ЦЕЛ НА ПРОИЗВОДСТВОТО ВО ЗАШТИТЕН ПРОСТОР Заштитениот простор е општо име за голем број различни, по форма и големина, објекти наменети за производство на зеленчук, цвеќе, јагоди и ароматични видови во време кога они не можат да се одгледуваат на отворено поле. Нај економично производство се оствaрува во заштитена градина, која е збир на повеќе типови објекти стакленици, пластеници, разни тунели, кои се со и без греење и овозможуваат целогодишен циклус на производство од есен до есен. Заштитената градина е и нај економичната форма на фамилијарниот тип на производство. Подигната е од домаќинството, со правилна положба на објектите во однос на сонцето, другите објекти, на индустриските загадувачи и e со уредена околина (патеки, трева, зеленило), овозможува стално присуство на човек, што значи овозможува и регулирање на условите на виреење според потребите на одгледуваниот зеленчук, цвеќе и други растителни видови. Поединечните објекти најчесто се користат за производство на расад за нивско производство, а во заштитената градина објектите се користат за производство на расад за заштитен простор, потоа расад за на отворено поле и за производство на зеленчук и други видови ( најчесто видови за украс, посебно цвеќе а во поново време и ароматични видови одгледувани во саксии). Климатските услови и пазарот го одредуваат видот на зштитениот простор, видот и сортата на зеленчукот и цвеќето и времето на производство. Географската положба, климатските и земјишни услови го одредуваат вкупниот ефект на производството. Од климатските услови зависат топлотните и светлосните услови во објектот, а тоа има директно влијание на интензитетот на производството, приносот, квалитетот и економичноста. Зависноста на производството од климатските фактори во објектите без греење е поголемo отколку во објектите со греење. Затоа податоците за климатските услови за конкретната парцела, градина, се предуслов за одредување на типот на производство. Производството на зеленчук во заштитен простор има големо биолошко и економско знечење. Тоа обезбедува свеж зеленчук во есенските, зимските и пролетните месеци, со што заедно со производството во текот на летото, се затвара годишниот циклус на производство и потрошувачка. Свежиот зеленчук е од особено значење во зимскопролетниот период кога настапува осетно намалување на изворот и асортиманот на хранливи материи за исхрана на човекот. Свежиот зеленчук содржи витамини, минерали и многу други значајни биолошки материи неопходни за човечкиот организам кој е исцрпен во текот на зимскиот период. Поради значењето на свежиот зеленчук во исхраната на луѓето, се инсистира на агротехника која обезбедува добивање на здрав зеленчук, без штетни остатоци од пестициди, тешки метали и со значително намалена содржина на нитрати и нитрити. Производството во заштитен простор е најинтензивен облик на одгледување на зеленчук. Приносите на доматите и 51

пиперката се за 2,5-3 пати, а кај краставицата и до 8 пати повисоки за разлика од оние кои се постигнуваат на отворено. За рентабилно производство на зеленчук на отворено, најголемо влијание имаат приносот и квалитетот на работењето, а во заштитен простор посебна улога има времето на производство. Целта на производството во заштитен простор е да се обезбедат оптимални услови за производство на зеленчук, кои ќе овозможат планирана берба во период кога понудата е помала, со што се обезбедува и поголема цена на пазарот. Просечните цени на најчесто одгледуваните видови зеленчук во заштитен простор (домати, пиперки и краставици) на пазарите се највисоки рано на пролет и доцна на есен, а најниски во текот на летото. Првиот свеж зеленчук е најскап, има дури 20-30 пати повисока цена по килограм од просечната вредност на иста количина пченица во текот на жетвата. При изборот на времето за производство во заштитен простор, мора да се земе предвид дека трошоците, посебно цената на енергијата, се највисоки во текот на зимата и во раната пролет. Затоа, се посветува големо внимание за намалување на трошоците за енергија. Најголеми економскли ефекти се постигнуваат во подрачја со поголем број сончеви денови, а особено таму каде што може да се обезбеди ефтина енергија за загревање на заштитените простори (геотермални води, биогас, соларна енергија, отпадни води од индустријата). За намалување на трошоците за енергија, има влијание интензитетот на производство и изборот на видови во зависност од климатските услови во регионот. Со зголемувањето на коефициентот за користење на почвата од 1,3 на 2,6 и со поместувањето на производството на топлолубивите видови (домат, пиперка, краставица) кон зимско-пролетниот период, учеството на енергијата во цената на доматите се намалува од 29,5 на 12,8 %, со истовремено зголемување на дневниот принос поради поволните топлотни и светлосни услови. При коефициент на користење на почвата од 2 (смена на два посеви во текот на годината) учеството на цената на гасот трошоците било 70 %, а при коефициент 3 само 26,4 % (Лазиќ Б. И сор, 1985). Производството во заштитен простор ангажира поголем број на работна сила, особено во мртвиот период на поледелското производство. Поради тоа, оваа производство има предност во межовитото земјоделско производство, особено на помалите парцели.

ВИДОВИ НА ЗАШТИТЕН ПРОСТОР Заштитениот простор е простор од изградени различни објекти кои служат за одгледување на зеленчук и цвеќе во текот на целата година. Сите облици на заштитен простор се настанати од основната топла бразда, топли сртови и топло гнездо. 52

Топла бразда. На обработена почва се прават бразди, длабоки 30 sm на растојание од 70-80 sm, во зависност од видот кој ќе се одгледува. Во браздите се става слој (околу 15 sm) на добро загреано биотопливо, а над него добро иситнета почва во која ќе се сее или сади. Топли сртови. На одредени места на површината на обработената почва се поставуваат сртови од добро загреано биотопливо, сртовите се широки 30 sm и скоро толку високи. Од горе се покрива со почва (слој од 1015 sm) и се прави длабнатина во форма на здела, во која ќе се сее или саде. Топлите гнезда можат да се прават со помош на шаблон кој се втиснува во почвата, а после неговото вадење останува гнездото. Пред сеидбата или садењето гнездото се полни со смеша на прегорено арско ѓубре и почва, или компост и почва (1:1). Гнездата се копаат (големина 3040х30-40х30-40 sm) на есен или рано на пролет и најчесто се користат за производство (рано на пролет) на лубеница, диња, краставица и тиква. Гнездата можат да бидат топли и ладни. Во топлите гнезда на, 7-10 дена пред сеидбата или садењето се става непрегорено набиено арско ѓубре (15 sm) и над него смеша на почва и прегорено арско ѓубре (1:1), така да се завршува во форма на здела чии ивици се 5-10 sm над површината на почвата. Непрегореното арско ѓубре на дното на гнездото почнува да се разложува а со тоа ослободува топлина која му е потребна на растението за растење. За рано производство над гнездото, во почвата се поставува свиткана жица или прачки и над нив се покрива со пластична фолија или агротекстил (80х80sm) кој се затегнува и во основата покрива со почва. За таа цел можат да се користат и стаклени звона со кои се покрива растението и така заштитува од измрзнување. Л

Е

И

Заштитени леи. Заштитеноте леи се со ширина околу 1,5 m и должина 15-20 m. По должина од двете страни имаат формирано гребени (сртови), од северната страна сртот е висок 30 sm, а од јужната 20 sm. Преко леата на неа наклонет се поставува покривниот материјал (фолија, стакло, асура), кој ги заштитува растенијата од измрзнување. Леата дење се загрева (од сонцето), а ноќе постепено се лади, а тоа овозможува по поволни топлотни услови, кои овозможуваат за 10-30 дена порано пролетно, односно за толку покасно есенско производство. Таквите леи се погодни за производство на средноран расад и за производство на порана репичка (ротквица), салата, морков, и други видови кои немаат потреба од високи температури. За производство на расад најчесто се користат топли леи. Топли леи. Најчесто се користат за производство на расад. Во зависност од конструкцијата, формата и времето на производство ги има повеќе типови на леи. Леата се состои од рам, прозори и трап (кога е 53

вкопана леата). Овие леи можат да бидат еднострани-кога северната страна на рамката е повисока од јужната, а тоа овозможува наклон на прозорецот кон југ, и двострани-кога по должина на леата има носач на кој се наклонуваат прозорите под агол од 160-170º и се прави кров на „две води”. Едностраната леа, најчесто е широка 1,5 m, а леата со две страни е широка 3 m, висината им е 30-40 sm, а по должина се од 4-12 m. Рамката има правоаголен облик, втисната е во почвата и има широчина од 1,5-3 (еднострана или двострана) метри. Кај едностраните леи северната бочна страна има височина од 30-40 sm, а јужната 20-40 sm, тоа обезбедува потребен наклон од околу 4 %, за подобро користење на сончевата енергија и одведување на водата од прозорецот, a кај двостраните леи сите страни имаат иста височина (30-40 sm). рамката е направена од дрво, бетон, најчесто од даски (од бор, ела, со дебелина од 35 sm), претходно импрегнирани (син камен, масло и сл.) со должина од 4 до 12 m. Рамката се поврзува со попречни штици поставени на растојание од 1 m. на тој начин се формира место за прозорецот со големина од 150х 100 sm. На рамките се наоѓаат штитници кои го спречуваат лизгањето на прозорците. Прозорецот го сочинува покривот на леата: се состои од рамка со големина од 100х150 sm на која на пократките страни се наоѓаат рачки кои овозможуваат полесно пренесување на прозорецот. За користење на помали стакла, површината на рамката се дели најчесто со две штици на три дела со широчина од по 30 см. Целата дрвена рамка има жлебови (со широчина од 1 см) во кои навлегува стаклото со јужна експозиција. Стаклото (обично прозорско стакло со дебелина од 3 mm) не смее да има меурчиња, бидејќи тие делуваат како собирна леќа и создаваат дамки на растенијата. Наместо стакло, за прозорците може да се користи и пластична фолија. Таа е полесна од стаклото, па и рамката за прозорци е полесна, се состои од потенки штици, а наместо попречни штици затегнувањето е со жица која спречува формирање на површина во вид на корито во кое би се задржувало вода. При користењето на фолија, прозорците треба да се заштитат од ветровите со затегнување на коноп или се прават рајбери за таа намена. Кај вкопаните леи (руски) трапот се наоѓа под, а рамката и прозорецот над повржината на почвата и го затвараат трапот. Длабочината на трапот зависи од типот на леата (полутопла до 40, топла до 80 sm, разликата е во дебелената на пластот на биотопливото и времето на неговата ферментација). Најповолно е дното на трапот да биде со ширина 110-130 sm, а на површината 150 sm. Зидовите на трапот можат да бидат под прав агол или закосени (кај закосените не се одронува земјата), можат да се обложат и со бетон, даски и др. Рамката се поставува на површината на почвата и служи за придржување на прозорците, т.е. за создавање на одреден воздушен простор помеѓу површината на почвата и прозорите, како и за заштита од влијанието на неповолни надворешни фактори. Биотопливото (или инсталацијата за затоплување) е сместено во трапот, а

54

над него е сместен еден слој од градинарска почва (за расад 15-20 sm за посеви на постојано место 20-40 sm). Приземната леа се наоѓа на површината на почвата и е поставена во рамката, каде што растенијата се произведуваат на природна почва или на почвена смеса. Надземната (париска) леа е без дупка (трап), ги има сите делови како и вкопаната и обично се загрева само со биотопливо сместено на површината на почвата (по количина е повеќе од биотопливото во вкопаните леи), за заштеда може да се смести во надземни рамови од дрво бетон тули и др. рамовите се длабоки 40-60 и повеќе sm, се поставуваат на терени со висока подпочвена вода. Двострани леи се составени од истите делови како и едностраните, само место една имаат две страни, односно два реда прозори. Затоа двостраната е по широка од едностраната леа. За подобро користење на сончевата енергија се монтира во правец север-југ со страните на исток и на запад. Леата за многу рано производство може да има правец југоистоксеверозапад, односно југозапад-североисток. И тие можат да бидат вкопани и надземни. Нивните димензии се: должината им е флексибилна, најчесто до 20 m, широки 3 m и висина до билото 60 sm. Надворешните штици се широки 30-35 sm и дебели 4-5 sm. Дупките се длабоки 50-70 sm, а понекогаш и 1 m. Заради конструкцијата имаат поголем воздушен простор, така што претставуваат преоден тип меѓу топлата леа и оранжерија (стакленик). Заради поголемата кубитура имаат подобар гасов режим од едностраните, кое е особено добро за одгледување на повисоко стеблени посеви (пипер, домат и др.).Потешко се загреват и во нив полошо се опслужува во текот на вегетацијата на расадот или посевите. За олеснување на опслужувањето може да се направи патека по средината на леата, која е широка и длабока околу 60 sm. Загреаната почва и без покривање овозможува рано производство на зеленчук и цвеќе, бидејќи се зголемува температурата на приземниот слој на воздухот за 2-5⁰С, а тоа го штити растението од краткотрајни мразеви. За загревање се користат природните извори на топла вода, топла вода од индустријата или онаа вода која претходно е користена за загревање на некој објект, а има температура од 45-60⁰С (а може и пониска). Со систем на цевки поставени на длабочина 40-60 sm, топлата вода ја загрева почвата. Пречникот на цевките, длабочината на поставување и меѓусебното растојание зависат од температурата на водата и видот на зеленчук и цвеќе кој ќе се одгледува. Ако се одгледуваат малку осетливи видови (салата, спанаќ), растојанието на цевките е поголемо (100120 sm), за домат и пипер 70-80 sm, а за краставица, лубеница, диња и тиква изнесува 40-50 sm. Најчесто под цевките се става слој од песок (10-12 sm) кој го смалува губењето на топлината. Почвата може да се загрева и со водена пареа или смеша на водена пареа и воздух. Со непосредно покривање на загреана или незагреана почва со агротекстил или фолија се добива и додатно заштитување на растенија од ниски температури т.е. се добива основен (привремен) заштитен простор. 55

Привремениот заштитен простор може да се формира без носечка конструкција (со непосредно покривање на растенијата) или со носечка конструкција, која овозможува средно рано пролетно или касно есенско производство на зеленчук и цвеќе. Покривањето на растенијата без носечка конструкција се врши со агротекстил или фолија. Агротекстилот е полипропиленски синтетички материјал настанат од континуирани полипропиленски влакна со бела боја (за мулчирање обоени) кои се ткаат, пресуваат или извлекуваат, и пред се, се користат за покривање на растенијата (без конструкција) или за тунели (во есен, зима, пролет), односно за дополнителни тунели (за заштита од мраз) внатре во поголемите објекти. На пазарот има голем број материјали слични по основните карактеристики: се со мала маса од 17-60 g/m², добра еластичност, бела боја, добро ги пропуштаат сончевите зраци од 80-94%, ги пропуштаат дождовните капки и водата, ја задржуваат прашината и другите нечистотии. Под белиот агротекстил почвата дење помалку се загрева, а ноќе побавно се лади, па температурните колебања се помали. При наводнување или кога врне дожд, водата поминува низ микропорите на ткаенината рамномерно и рамномерно ја влажни почвата, а после наводнувањето почвата рамномерно и постепено се суши и не се ствара покорица. Со задржувањето на водата во микропорите, при снижување на температурата, се ствара тенка ледена скрама која го спречува снижувањето на температурата под ткаенината. Агротекстилот го спречува негативното влијание на ветровите врз растенијата и почвата и го оневозможува нападот на инсекти и вируси. Новата генерација на агротекстил (лутрасил, лутрасил термоселект, агрил, новагрил, ковертан) е со двојни и појачени ивици, трае 2-3 год. и успешно се рециклира. Покривањето на растенијата со агротекстил или со перфорирана фоликја на поголеми површини се изведува механизирано. Агротекстилот како и перфорираната фолија, се намотани на макара, која се поставува на рам на машина. Со движењето на машината, макарата со покривниот материјал се одмотува, и ги покрива засадените растенија. На предниот дел на машината под нагазните точкови има дискови отворачи на бразда, кои прават бразда и од двете (внатрешни) страни тоест се прави ивици за покривниот материјал. По ивиците на покривниот материјал се движат нагазните точкови кои ги притиснуваат браздите, а зад нив има плужни тела, поставени под одреден агол зад нагазните точкови, кои ја награнуваат почвата по ивиците на покривниот материјал. Покривниот материјал по ширина се поставува лабаво, за да можат покриените растенија несметано да растат. Покривање на растенијата (рачно или машински) со користење на носечка конструкција, подразбира употреба на пластична фолија или

56

агротекстил и лакови (метални, пластични или дрвени), за формирање на ниски тунели. Пластичната фолија се испорачува намотана на макара, која се поставува на рамот од машината. Работник седи на машината и ги поставува на одредено место лаковите, кои во одреден временски интервал се втиснуваат во почвата. Со движењето на машината, макарата се одмотува и покривниот материјал се развлекува над лакот. Нагазните тркала се движат од надворешната страна и вршат втиснување на лаковите во почвата, а на нив нафрла ситна почва во должина поставена ротофреза. На тој начин се затегнува покривниот материјал околу лаковите, а нагрнатата почва по ивиците на покривниот материјал не дозволува ветровите да го подигнат истиот. Зависно од моделот на машините за поставување на ниски тунели, можат да се формираат тунели со ширина 0,6 до 2 m, и висина 0,4 до 1 m. Лаковите се поставуваат на растојание од 1 m, а се втиснуваат во почвата на длабочина од 10-15 sm. Фолијата од северната страна се вкопува во почвата, а од јужната страна само се прицврстува на почвата. Пластеници. Со развојот на синтетичкиот материјал почнало и наглото ширење на заштитените простори наречени пластеници, кај кои се разликуваат објекти во форма на тунел и пластеници, по конструкција многу слични на стаклениците. Тунелскот тип на пластеници можат да бидат ниски, полувисоки и високи. Ниски тунели (високи се 40-60sm, широки 50-150sm и долги до 20 m) се составени од полукружни свиткани носачи преко кои се става фолија. Носачите се од PVC цевки (16 mm), жица (дебелина 3-4 mm). Полукружните носачи (со должина околу 140 sm), се поставуваат на меѓусебно растојание од 1 m, се вкопуваат во земјата (10-15 sm), а над нив се поставува фолија со дебелина од 0,10 mm. Фолијата од северната страна е вкопана во земјата (10 sm) а од јужната се прицврстува (со купчиња земја на одредено растојание или друг покретен материјал) на површината на земјата, а тоа овозможува полесно подигнување на фолијата поради проветрување. Полувисоки тунели (високи 70-90 sm, широки 2-3 m и долги 10-20 m) има носач од полукружно свиена жица, PVC цевки, кои се вкопуваат во почвата (на 20-25 sm), над нив се покрива со фолија со дебелина ос 0,100,20 mm. Фолијата се поставува по мирно време, правилно се затегнува и од северната страна се вкопува во земјата а јужната се прицврстува. Кај двата типа на тунели фолијата се собира на челните страни и се врзува за набиен кол во почвата пред челните страни или се прицврстува со друг материјал.

57

Висок заштитен простор со пластика може да биде тунелски тип, пластеник со кров на две води и хангарен тип. Тунелите се поединечни објекти, а пластеникот може да биде поединечен или блоков систем кога се споени повеќе поединечни објекти (со столбови носачи поставени на растојание од 8 m). Високи тунели. Високи се од 1,8-3,6 m, широки од 4,5-7,5 m и долги од 25-100 m и имаат носачи од алуминиумски цевки, (дебели 40 mm), PVC цевки или антикорозивен челик, кој се вкопува во земјата на длабочина од 40-70 sm или се вградува во бетонски стопи, на растојание на полукружните цевки од 1-2,2 m. Носачите се поврзуваат со жица за да имаат поголема цврстина. За покривање се користи пластична фолија со дебелина од 1,152,20 mm. На двете челни страни на тунелот се наоѓа врата која ја олеснува работата и проветрувањето. По должина на секој 10-20 m, има отвори – прозори (во вид на ролетни) најизменично поставени кои го овозможуваат проветрувањето. На внатрешниот надолжен дел на носачите се монтира систем за поливање. Пластениците по форма и конструкција се исти како и стаклениците, но поради малата тежина на пластиката, целата носечка конструкција е полесна и се поставува на поплитки темели. Покривот може да биде на една, две води или е полукружен. Пластениците можат да бидат со дрвена конструкција (со трајност 5-20 години), најчесто производната површина им е 50-500 m² или со метална конструкција (траат од 20-25 години) каде пластиката скоро секоја или секоја втора година се менува или се користат трајни видови на плочи (фајлон, термопровидни плочи и сл). Блоковиот тип на пластеници настанува со спојување на повеќе поединечни пластеници (ширината им е 5-8 m, височина 3,5 m, а должината до 100 m), при што во внатрешниот дел носечките столбови се задржуваат на растојание од околу 8 m. Блоковиот тип на пластеници е различен по форма и големина, но основна карактеристика е да се тежнее кон полукружната форма на кров, да има поголема сеидбена површина со можност за оптимално проветрување ((отворање на кровот, бочните и челните страни) и да биде со што поголема автоматизација. Стакленици. Стакленикот е најстабилен а со пластеникот и нај сложената форма на заштитен простор во кој се произведува расад, зеленчук, цвеќе и други видови од сеидба до берба. Формата, големината и конструкцијата на стакленикот се многу различни, се определуваат на база на потребите и целта на производството. Денес се познати голем број на типски објекти на различни производители во светот. Стакленикот со една страна (широк 3-6 m, восок до 3 m и долг 50-60 m) има кров наведнат на едната страна (или на една вода). Покривот е косо 58

поставена стаклена површина (под агол од 30⁰) која овозможува користење на сонцето и лесно истекување на водата. По должина стакленикот е поставен во правец исток - запад. Северната бочна страна е повисока и зидана од цврст материјал или стакленикот се поставува на веќе постоечки зид. Предната ниска страна (јужната) е од стакло (како и челните страни). Отворот за вентилација се наоѓа на бочните страни на кровот. Имајќи ја во обзир зиданата северна страна, како и поволната експозиција спрема сонцето, овие стакленици лесно се загреваат, но во текот на летото често се и прегреваат. Стакленикот со две страни е најчеста форма на стакленик и е со различна големина. Стакленикот се поставува на цврста подлога (темел) Во зависност од големината на објектот), а над почвата се наоѓа цоклето (од дрво, тула, бетон) со различна висина (0,10 до 1 m) на кое се зацврстува системот на елементи на носечката конструкција (дрво, алуминиумски профили, поцинкувано железо), страните и кровот кој го носи стаклото. Кровот е на две вoди (под агол од 90-120⁰). Страните на кровот можат да бидат исти (симетричен кров) или асиметрични (нееднакви страни на кровот), со агол на гребенот (сртот) од 90⁰. Хангарните стакленици се со поголеми димензии, широки се од 1224 m, со висина до гребенот (сртот) 8-12 m и долги се од 20-100 m. Внатрешноста на стакленикот нема потпорни столбови а тоа е поволно за извршување на механизираните работи. Кровната конструкција лежи на бочните страни. Кровот може да биде многуаголен или полукружен. Хангарниот стакленик е со поголема запремина па почвата и воздухот побавно се загреваат но и побавно се ладат. Промените на температурата се помали а тоа е по поволно за одгледување на некои видови зеленчук и цвеќе. Кружните стакленици многу добро ја користат сончевата енергија но се и многу скапи тоест се хоби стакленици за одгледување на цвеќе. Кулите (Ruthner) се специфични стакленици со висина од 12-42 m (поединечни или сложени). Секцијата од сандаци или специфичните тресетни цевки со растенијата се наоѓат на бескрајна трака–лента која постојано се движи, од дното кон врвот на кулата. Во одреден интервал саксиите се потопуваат во хранлив раствор и така се користи целокупната запремина на објектот. Стаклениците можат да бидат поединечни, со мала површина, најчесто со правоаголна форма и блоков тип кој го сочинуваат повеќе бочно споени поединечни стакленици со столбови како носачи. Покрај стаклениците подигнати на цврсти темели, вкопани во земјата, има и ограничено подвижни стакленици (поединечни типови, со мали димензии) кои се поставени на шини или тркала. Целокупната должина на движење е равна на троструката должина на стакленикот.

59

Привремените монтажни сталкеници се составени од монтажни елементи, најчесто од рамки со стакло па затоа и се викаат монтажни (јапонски). Тие се монтираат по потреба и најчесто со нив се заштитуваат растенијата на мали површини и за кратко време. Во однос на нивото на теренот стаклениците можат да бидат вкопани и површински. Кај вкопаните стакленици подот од стакленикот се наоѓа под површината на почвата, на длабочина од околу 1-1,3 m. Поради тоа помал дел од стаклената површина е изложен на надворешните влијанија и затоа овие стакленици се потопли и по економични за производство на топлољубиви видови. Кај површинските стакленици, подот се наоѓа на ниво на површината на околното земјиште, а во земјата се вкопани само темелите на носечката конструкција.

КОНСТРУКЦИЈА НА ОБЈЕКТОТ Во нашата градежна регулатива не постојат препораки за прорачун и димензионирање на објекти за заштитени простори како посебен вид на градежна конструкција, па во примена, кај нас, се усвоени странските искуства за поедините елементи на конструкцијата. На ниво на Европската унија усвоен е стандард за проектирање и конструкција на заштитен простор, кој предвидува класификација на заштитениот простор во зависност од векот на траење на објектот (5, 10, 15 години), планираното оптеретување, климатските услови и изборот на материјалот за изработка на заштитениот простор. Носечката конструкција на заштитениот простор треба да издржи удари од ветер со брзина до 120 km/h и надворешно оптеретување (снег) од околу 40-45 kg/m2. Основните eлементи за конструкција на заштитениот простор се: - градежни - производни. Градежни елементи. За сите форми на стакленици и пластеници без обзир на типот и производителот, карактеристични се основните елементи: темел, цокле (надтемелен дел), бочнa и покривна конструкција и материјали за покривање (синтетички материјали и стакло). Темел. Изграден е во земјата, ја носи целата конструкција на стакленикот или пластеникот и го заштитува објектот од влага и студенило. Големината на темелот и материјалот кој се употребува, се прилагодуваат на големината и квалитетот на објектот и надворешните услови на средината каде ќе се гради објектот. Цоклето е дел кој се наоѓа на површината на земјата над темелот, најчесто е зидано од бетон или друг материјал, високо е 10-30 sm.

60

Бочната и покривната носечката конструкција се изработува од челик, алуминиум, алуминиумски легури, пластика, дрво или комбинација на овие материјали, изработени индустриски или направени во сопствена режија во форма на профили. Таа треба да биде цврста, тенка и да прави што помалку сенка, а распоредот на елементите да овозможува несметано производство. Носечката конструкција треба да е долготрајна и отпорна на корозија, бидејќи во објектите на заштитените простори е присутна висока влажност на воздух со раствор на различни, агресивни хемиски материи. Носечката конструкција кај високите тунели е од лакови свиени во полукруг, така да се формира форма на тунел (полукружниот геометриски облик е нај отпорен на оптеретување). За лакови се користат челични цевки со пречник од 20-60 mm, или цевки од друг материјал, но со носивост кој одговара за таа намена. За поефтинување на конструкцијата и за заштеда во материјал се прави сложена конструкција, која му дава на објектот зголемена цврстина . Додатното појачување се добива со поврзување на лаковите со хоризонтална попречна греда и стапови поставени вертикално или косо, со што се добива таканаречена кровна решетка. Растојанието помеѓу лаковите е од 1-2 m. Носечката конструкција кај пластениците и стаклениците се состои од столбови, лакови или греди на кровниот дел и спона поставена во надолжниот и попречниот правец. Кај пластениците и стаклениците кои се по широки, наместо спона се користи решеткаст носач. Столбовите со спојни сегменти се спојуваат со кровниот дел и олукот за одведување на дождовите. Од страната на олукот се наоѓаат жлебови во кој се прицврстува материјалот за покривање. Спојувањето на елементите на носечката конструкција се изведува со заварување или со помош на разни типови на спојници со вијци. Најдобро решение за спојување е со спојници и вијци, бидејќи на тој начин расклопувањето е полесно и побрзо. На стакленикот или пластеникот во зависност од типот на конструкцијата се поставуваат (едно, или двокрилни) врати и отвори за проветрување. Вратите се основен елемент на конструкцијата и овозможуваат нормална работа во објектот, а се користат и како дел од системот за проветрување, се поставени една наспроти друга во должина на централната патека во објектот. Најчесто се поставуваат на челните страни на објектот, мада на блоковиот тип на објекти вратите се поставуваат и на бочните страни. За да се спречи навлегувањето на ладниот воздух пред влезната врата, се поставува предпростор (трем) од стакло или фолија (широк е како и вратата и долг 1-5 m). Ако нема пред простор во текот на зимата, од внатрешната страна на вратата се поставува пластична завеса (оддалечена од вратата најмалку 1 m), која го смалува разладувањето на објектот. Пред вратата се поставува корито вдлабено во бетонот во кој се

61

става средство за дезинфекција на нозете и машините при влегување во стакленикот. Материјали за покривање на заштитениот простор За покривање на заштитениот простор се користат разни видови на синтетички (пластични) материјали (тн. „пластомери”) и стакло. Крајниот избор на видот на материјалот за покривање на високите тунели и пластеници зависи од конструкционите решенија на објектот и од избраната технологија на одгледување на растенијата. Со користење на по современ и квалитетен материјал, производството е по едноставно и по економично, а тоа е и одлучувачко при изградбата на објектот. Синтетички (пластични материјали). За изработка на материјал за покривање на разните објекти заштитен простор, како и за покривање на растенијата и почвата се употребуваат скоро исклучиво пластомери (полимерни материјали, кои се топат на зголемена температура). Полимерниот материјал представува полимер со додаток на соединенија со мала молекуларна маса, која ги подобрува неговите карактеристики и ја олеснува неговата преработка и неговата техничка примена. Од полимерите за изработка на материјал за покривање, најчесто се користат: полиетилен (РЕ), полипропилен (РР), поливинилхлорид (PVC), етиленвинилацетат (EVA) и поликарбонат (PC). За зголемување на транспарентноста на кристалните пластомери се користат структуризатори, а антиоксиданси, се додаваат во мали количини, за спречување или забавување на оксидационите процеси на разградување на полимерите. Во зависност од структурата, полимерниот материјал може да биде со хомогена и слоевита структура. Материјалот со хомогена структура е изработен од еден, два или повеќе полимерни материјали. На пресек хомогениот материјал има хомогена структура. Материјалот со слоевита структура, на пресек има различни слоеви изработени од различни полмерни материјали. Најчесто се произведуваат фолии со два, три, а во поново време и со пет слоја, со дебелина од 0,2 mm (200µm). Фолиите најчесто се изработуваат од материјал со ниска густина (LDPE). Чистата РЕ фолија е со матна млечнобела боја, пропушта 80-90 % од видливиот дел на спектарот и 70-75 % од ултравиолетовиот дел од спактарот, а тоа е поволно за растот и развојот на растенијата. Недостаток на овие фолии е тоа што пропуштат и 80-85 % од инфрацрвениот дел од спектарот (со таласна должина поголема од 0,78 µm) поради што, посебно ноќе, доаѓа до брзо смалување на температурата на воздухот во заштитениот простор.

62

Од колоримерите најповеќе се употребува етиленвинилацетат (EVA), кој ги подобрува физичките особини на фолијата и најчесто содржи адитиви за подобрување на термичките и антикапачките особини. Загревањето со сончева енергија се заснова на својствата на полимерниот материјал да го пропушта, освен видливиот дел на сончевиот спектар да пропушта и краткоталасни, а делумно и средни и долготаласни зраци од инфрацрвениот спектар. Дел од сончевите зеаци поминува низ полимерниот материјал, доаѓа до површината на почвата, предава енергија која ја загрева почвата. Загреаната почва исто така зраче, топлотни зраци со поголема таласна должина, но со помал енергетски набој кој не е доволен да помине низ одреден синтетички материјал. Поради ваквиот термички ефект доаѓа до пораст на температурата на воздухот испод полимерниот покривен материјал, кој изазива таканаречен „ефект на стаклена градина”. Добар пластичен материјал, како покривач на заштитениот простор, е оној материјал кој го пропушта видливиот дел на спектарот најмалку 80 %, (донесува на почвата 50 % енергија од сончевите зраци), ултравиолетовиот дел на спектарот најмалку 20 % (донесува 6 % енергија) и инфрацрвениот дел од спектарот најмногу до 10 % (донесува 40 % енергија). Покривањето се врши со нејзино поврзување за носачите кои се поставени на рамската конструкција. Најдобро е прицврстувањето со помош на Ал-жлебови кои се дирекно врзани за конструкцијата, а во нив се фиксира фолијата со помош на пластични профили. За да се зголеми сигурноста во поврзувањето, додатно се зголемува цврстината со поставување на потискувачи. Зацврстувањето на фолијата може да се изведе и со пластични обујмици, кои треба да опфатат ¾ од обемот на цевката на носечката конструкција. Меѓусобното поврзување на фолијата која се наставува се прави така што фолијата се обвиткува на местото за поврзување за носечката конструкција, со лепење-пеглање. Долниот дел на фолијата, на бочните страни, се прицврстува за почвата со вкопување на длабочина, минимално 30 sm. Ширината на вкопаниот дел е од 1-1,5 m (за ширина на објектот од 8 m, односно >8 m). Во оригинално пакување фолијата е преклопена 2, 4 или 8 пати по ширина. При набавка ширината на фолијата се одбира според обемот на пластеникот и потребната ширина на делот за вкопување, а должината треба да одговара на должината на објектот. При поставувањето на фолијата треба да се почитува упатството на производителот за ориентација (страни на филијата) спрема надворешната средина. Одмотувањето се изведува по должина на објектот. Поставувањето се врши по тихо време кога нема ветер и мора да се води 63

сметка за затегнатоста на фолијата. Бочното затегнување се изведува од средината кон периферијата на пластеникот, изедначено и од двете страни истовремено. Основно е фолијата да биде затегната. Термичкиот ефект (IR- infra red blocking) на материјалот за покривање е во тесна поврзаност со високата пропустливост на полиетиленската фолија на инфра црвени зраци. Долготрајното топлотно зрачење може да се смали кога во повеќеслојните фолии, во еден од слоевите се додадат силикати во функција на филтер. Филтерот врши блокирање на долготрајното топлотно зрачење, тоест ги блокира инфрацрвените зраци. Резултат на тоа делување на филтерот се повисоките температури на воздухот во утринските часови за 1-3оС во однос на фолиите кои немаат филтер. Ист ефект на блокирање на долготрајното топлотно зрачење се постигнува и со додавање на опал. Транспарентноста на материјалот за покривање на заштитениот простор има големо влијание на растот и развитокот на одгледуваните растенија. Таа најчесто се движи во границите од 82-88%, а за специјалните, таканаречени „Clear”- фолии, и до 90 %. На површината на објектот, во текот на користењето се насобира прашина, која ја смалува транспарентноста, затоа потребно е да се врши перење на фолиите со адекватен ниско абразивен детерџент, посебно за културите кои бараат висока осветленост. Во современите петослојни фолии се додава „antidast”, адитив кој го спречува натрупувањето на прашината на површината на фолијата. После извесно време на употреба на материјалот за покривање доаѓа до промена на внатрешната структура на полимерите, а тоа се манифестира со заматување и смалување на транспарентноста. Важен чинител на квалитетот на осветленоста е промената на аголот на преломување на светлината. За растенијата посебно е корисна дифузната светлина, која, благодарејќи на својот спектрален состав, се зголемува интензитетот на фитосинтезата. Зголемениот интензитет на фотосинтезата посебно е потребен кај побујните растенија кај кои доаѓа до самозасенување, бидејќи дифузната светлина продира и во пониските делови на растенијата и им овозможува рамномерен раст, развој и созревање (домат, краставица и др.). Уделот на дифузната светлина во зависност од типот и намената на фолијата е од 15-60 %. Додатоците против капење („anti-drop”) го зголемуваат површинскиот напон и ја спречуваат кондензацијата на водената пареа во вид на капки. Поради глаткоста на фолијата, кондензираната вода од внатрешната страна се слива по страната, не паѓаат капки врз растенијата. Кондензирањето на вода од внатрешната страна на фолијата, ја смалува транспарентноста за 20 % кај квалитетната фолија, а кај неквалитетната и до 35 %. Ако го нема додатокот капките капат врз растенијата, ги оштетуваат истите и го зголемуваат нападот од болести. 64

Фотоселективните фолии („UV absorbing”), се користат во областа на интегралниот систем на одгледување на зеленчук и цвеќе, во комбинација со „insekt proof” мрежи кои ја смалуваат примената на инсектициди, и појавата на болести. Антивирусните фолии го филтрираат ултравиолетовиот (UV) дел на спектарот на сончевото зрачење, со тоа се оневозможува пренесувањето на вируси по пат на инсекти, бидејќи кај инсектите тој дел на спектарот е неопходен за развој на моторните особини (ориентација, навигација), исхраната и интеракцијата на половите. Со вградувањето на филтер со одредена боја во фолиите, доаѓа до промена на составот на сончевиот спектар, со така променетиот сончев спактар може да се управува со растот и развојот на растенијата. Во фолиите со плав филтер (зголемен удел на црвена светлина), растенијата побавно растат и имаат по кратки интернидии, тоа е посебно значајно при производството на растенија во садови, бидејќи се добиваат по компактни растенија со повеќе изданоци. Со користењето на плав филтер растенијата покасно цветат. Со вградувањето на зелен или жолт филтер се добиваат растенија со по голма висина во однос на безбојните филии. Флуоросцентните адитиви влијаат на промената на светлосниот спектар, со кој инсектите се ослепуваат. Фолиите со плава боја, така наречени „AD IR Blue” се користат за одгледување на краставици и др. врежест зеленчук, бидејќи во нив се смалува инфекцијата од пламењача до 96 %. Поради UV (ултравиолетовите) таласите кои се со мала таласна должина (λ=0,2-0,4 µm), а со релативно голема енергија, доаѓа до деградација на основниот полимерен материјал. За да се спречи процесот на деградација на основниот полимерен материјал од UV таласите, се користат UV апсорбери (апсорбираат UV таласи), средства за „гасење” (ја деактивираат побудената состојба на хромофорот и го враќаат полиморфниот материјал во почетна состојба) и собирање на слободни радикали (го прекинуваат процесот на аутооксидација). Порано се употребувани UV стабилизатори на база на никел, а во последно време се користат органски стабилизатори и други соединенија. Покрај видот и количината на UV стабилизаторот, важен чинител кој има влијание на должината на траењето на фолијата е и нејзината дебелина. Квалитетна UV стабилизирана фолија со дебелина од 80 µm трае една година (ретко две сезони), дебелина од 120 µm трае две сезони, а дебелина од 150 µm имаат гаранција за 3 сезони. За количината и интензитетот на сончевото зрачење во нашите климатски подрачја, фолијата со дебелина од 180 µm може да трае 4-5 сезони, па и повеќе. Од дебелината на фолијата зависат и нејзините термички особини. Фолија со дебелина од 75 µm, има смалена енергетска ефикасност (расте губењето на топлина во утринските часови). За високите тунели кои се широки >10 m треба да се користи фолија изнад 120 µm (до 200 µm). Фолиите за покривање на објектите на сталните заштитени простори се изработуваат со стандардна ширина од 4,2-16 m. 65

При изборот на фолија мора да се тргне од климатските карактеристики на подрачјето во кој ќе се поставува објектот, видот или типот на објектот и видот на производството кое ќе се одвива внатре во објектот. За многу рано производство (пр. производство на расад) се избира фолија со голема транспатентност. За бујни растенија се избира фолија со поголема количина дифузна светлина. Во колку објектот се покрива со две фолии трба да се придржува на следните принципи: за високи тунели, во колку имаат систем за дополнително загревање, внатрешната фолија треба да се постави на паралелна подконструкција така да се добие што поголема запремина на објектот, бидејќи поголемата маса на воздух побавно се ладе. Надворешната фолија (со дебелина од 180 µm) треба да е со поголема пропустливост на светлина, а внатрешната (со дебелина од 80 µm) да е со адитив кој ќе го спречува капењето и да има добри термички особини (со малку послаба транспарентност). Во колку високиот тунел нема систем за дополнително загревање, за надворешната фолија се препорачува транспарентна фолија со дебелина од 150 µm. Внатрешната филија (со дебелина од 30 µm) се поставува на хоризонтална попречна греда. Фолијата да има голема транспатентност, да не ствара капки и да е со посебен термички ефект. На тој начин се смалува запремината на воздухот во кој се зрачи топлотната енергија која е акумулирана во почвата. За климатски подрачја, каде во текот на летото се јавуваат високи температури на околниот воздух, треба да се користи некоја од методите за сенчење. Постои можност за користење на термоосетлива фолија „mulchopaque”, koja на температура од 28oC станува бела, нејзината транспарентност се смалува со што се спречува преголемото загревање внатре во објектот. На температура на околниот воздух испод 28 оС фолијата е транспарентна. Синтетички плочки. За произвидство на цврсти пластични плочки се користи полиестер, поликарбонат, акрил и поливинилхлорид. Овие материјали се поскапи од полиетиленската фолија, но векот на траење им е од 10-20 години. Пластичните плочи можат да бидат со рамна или брановидна површина. Се изработуваат како еднослојни или повеќеслојни со меѓупростор во кој се наоѓа воздух (како топлотен изолатор). Плочите лесно се монтираат не се кршат и лесно се сечат. Тврдите пластични плочи обезбедуваат добри услови за одгледување на растенија, имаат многу слични услови како и во стакленикот, но од него се поотпорни на механички удари, при што посебно треба да се истакне отпорноста на удари од град. Стакло. Стаклото е инертен материјал, кој може да се користи повеќе од 10 години, без да се смени неговата пропустливост на светлина, отпорно е на зрачење, не е запаливо и е отпорно на разни загадувања, но е многу осетливо на механички оштетувања (лед или преоптеретување од снег). Во 66

областа на видливиот дел на спектарот стаклото има коефициент на пропустливост за светлост од 89-92 %. Тоа може да биде мазно од двете страни, или од едната страна е мазно а од другата грапаво, поради што дава дифузна осветленост. Стаклото ги апсорбира инфрацрвените зраци со таласна должина од 7-10 ɲm кои ги еметира почвата, растенијата и другите цврсти тела загреани на температура од 25 до 40оС. Има особина да го блокира инфрацрвеното топлотно зрачење и до 95 % благодарејќи на неговата аморфна структура. Стаклото по дебелина може да биде: тенко (0,7-1,9 mm), средно (2,8 mm), двоструко (3,9 mm) и дебело (4,5-21 mm). Дебелината на стаклото за покривање на стакленици е 3-4 mm. Периодичното чистење на стаклото од нечистотии ја одржува максималната пропустливост на светлина, а заптивањето на ивиците во рамот го смалува губитокот на топлина. Производни елементи За нормално функционирање на стаклениците и пластениците, тие се снабдени со систем за проветрување, а може да имаат систем за загревање, осветливање, наводнување, дренажа и ѓубрење, стерилизација како и соодветна опрема (маси, помошни елементи за производство, саксии, алати и др.). Системот за проветрување го сочинуваат вентилациони отвори на покривот, на бочните страни, вратите и додатен систем од вентилатори таканаречен кулинг (Cooling) систем кој проветрува и лади, со навлажнување на воздухот во објектот. За успешно проветрување вентилациониот систем треба да овозможи отворање на 15-30% од вкупната површина на објектот. Вентилирањето се извршува рачно, потоа со покренување преку назабена летва, автоматски преку преносна трансмисија на погонски електромотор. Систем за загревање во заштитениот простор Системот за загревање на стакленикот има за задача да осигури оптимална температура за одгледување на растенијата. Од изборот на системот за загревање и изворот на енергија зависат и самите трошоци на производството. Ако за загревање се употребува мазут, трошоците можат да достигнат и до 70% од вкупните производни трошоци. Изворот односно системот за загревање се планира во зависност од видот и конструкцијата на објектот, целта на производството, видот на растенијата и во зависност од климатските услови. При пресметката на потребната енергија треба да се земе во обзир оптималната температура на топлољубивите видови (2225⁰С) бидејќи така се ствара можност за одгледување на поголем број на видови во поголем временски период. Без обзир на тоа каков ќе биде системот за загревање, тој мора да осигури топлина во целиот објект која ќе биде оптимална во зоната на растење на растенијата.

67

Начини на загревање. Ниските објекти (леи, тунели) најчесто се загреваат директно од сончевата енергија а за високите објекти (пластеници, стакленици) сончевата енергија е дополнителен извор за загревање (учествува со 30-70%). Меѓутоа, сончевата енергија може да биде и основен извор за загревање во колку се користат соларни батерии кои најчесто загреваат вода, а таа преку систем на цевки го загрева целиот објект. Користењето на термичкиот ефект на стаклото или синтетичкиот материјал, зависи од интензитетот на зрачењето на сонцето, а интензитетот на зрачењето зависи од географската положба, годишното време, загаденоста на атмосферата и облачноста. Стаклото и синтетичкиот материјал пропуштаат околу 82-95% од видливиот дел на сончевиот спектар, околу 85% кратко таласни инфрацрвени зраци и многу малку околу 10% средни и долго таласни инфра црвени зраци. Синтетичкиот материјал пропушта и до 45 % ултравиолетови зраци. Сончевите топлотни зраци, со средни и долги таласи паѓаат на површината на заштитениот простор, еден дел од нив го апсорбира стаклото или пластиката а другиот дел се рефлектира и враќа во атмосферата. Стаклото и пластиката се загреваат и таа топлина се спроведува во внатрешноста на заштитениот простор. Светлосните зраци делумно се рефлектираат од површината на заштитениот простор, а делумно поминуваат во внатрешноста и паѓаат на површината на растенијата и почвата. Од нив еден дел се рефлектира како дифузна светлина а другиот се претвора во долготаласна топлотна радијација која стаклото и некои синтетички материјали (PVC) не ја пропуштат во надворешната средина. На овој начин топлотните зраци директно а светлосните индиректно го загреваат воздухот во објектот, и поради тоа температурата во објектот во текот на сончевите денови може да биде и за 30-35⁰С поголема од температурата на надворешната средина. Во пластениците термичкиот ефект зависи од коефициентот на пропустливоста на инфра црвените зраци. Така објектот под PVC фолија со коефициент на пропустливост на инфра црвените зраци од 10% послабо се загрева кога е сончев денот, но и помалку се лади ноќе и кога е облачен денот во однос на објектот покриен со PE фолија, која пропушта и 80% од инфра црвени зраци За максимално користење на сончевата енергија носечката конструкција на стакленикот не смее да ствара многу сенка, стаклото и синтетичкиот материјал мора да пропуштаат висок процент на светлосни зраци, а многу малку инфрацрвени зраци. Колку е поголем аголот на паѓањето на сончевите зраци на покривот, толку помала ќе биде и загубата на енергија со рефлектирање (пр. ако аголот е 60⁰ загубата е 2,7% а при агол од 10⁰ загубата е и до 41,2%), затоа за стакленици кои се користат зимата најдобар агол или косина на двостраниот покрив треба да биде 2530⁰. Биотермичкиот начин на загревање на заштитениот простор се базира на аеробното или анаеробното разлагање на органската материја.

68

Со работата на термогените микроорганизми, биотермичкиот начин на загревање се одвива директно или преко био-гас постројки. Директното загревање на објектите е со аеробно разградување на органската материја при што интензитетот, а тоа значи температурата и должината на времето на разградување се регулираат со набивање на органската материја. Со истиснувањето на кислородот од органската материја, разградувањето се забавува, се развива умерена температура за подолг временски период. При анаеробни услови се стварат таканаречени био гасови кои содржат најмногу метан (до 60%). За 80 дена од 1 м³ арско ѓубре со анаеробно разградување на органската материја може да се добие 50 m³ биогас, како извор на енергија тоа е многу значајно и се користи во оквирот на биогас постројките. Квалитетната органска материја која се употребува за директно загревање (за леи, тунели, но и за дополнително загревање на стакленици) треба да има способност на брзо загревање (за 5-7 дена) до максималната температура, периодот на загревање да трае подолго време (60-100 дена), оптималната температура да биде 25-32⁰С, и да не се стварат штетни гасови. Коњското ѓубре е многу добар биоенергетски материјал, во него има 30% суви материи, 70% вода и околу 1% N. При работа на микроорганизмите многу брзо се загрева, после 4-8 дена ја постигнува максималната температура од околу 70⁰С. Потоа постепено температурата паѓа и за време од 60 дена оптималната температура е околу 30⁰С. Говедското ѓубре содржи 20% суви материи, околу 0,6% N и има кисела реакција. Бавно се загрева и температура од 40⁰С постигнува после 15 дена а просечната температура во текот на 60 дена е околу 20⁰С. Киселата реакција овозможува појава на габна флора, која е непожелна и затоа пред да се стави земјишниот супстрат ѓубрето треба да се полие со млеко од вар или во него да се расфрли негасена вар. Говедското ѓубре најчесто се користи во смеша со коњско во однос 1:1 или во ист однос се меша со слама за да се зголеми процентот на суви материи т.е. да се подобри квалитетот на биотермичкиот материјал. Овчкото ѓубре е суво и содржи 35% суви материи, околу 1% N и мора пред употребата да се навлажни. Навлажнетото овчко ѓубре постигнува температура од 65⁰С за 7 дена а просечната температура во времетраење од 60 дена е околу 28⁰С. Поради неговите мали количини се меша со говедско или некоја друга органска материја (лист, слама). Свинското ѓубре е со слаб квалитет содржи околу 90% вода. Како биоенергетско материјал може да се употребува само во смеша со органска материја која содржи повеќе суви материи (слама или друг вид на арско ѓубре). Градското ѓубре по содржината на сувите материи може да се употребува како биоенергетски материјал, и тоа прочистено од разните аноргански примеси (стакло метали и др.), При содржина на вода од околу 70% има приближно иста калорична вредност како и коњското ѓубре.

69

Листови, слама, плева и др. можат да се користат само во мешавина со арско ѓубре во однос на 1:3, со додавање на минерални ѓубрива (0,3-0,5 kg азот, фосфор и каљиум на m2). Ако се употребува плева за загревање потребно е да се навлажи со раствор на карбамид (400-500 g карбамид на 1 m²). При употребата на арско ѓубре или друг биотермички материјал за загревање на заштитени леи на дното од леата треба да се стави термоизолационен слој (пченкани стебла, слама или др) во дебелина од 1015 sm а потоа се става биотермичкиот материјал во слој од 30-60 sm. Со исклучок до 80 sm. Биотермичкиот материјал треба добро да се набие, со цел процесите на разложување да се одвиваат забавено, без оглед на тоа дали се полни трапот на леата или пак се поставува на површината на почвата. Техничкиот начин на загревање може да биде со топла вода, водена пареа, електрична енергија, топол воздух (калорифер). Централното греење со топла вода е најраспространетиот начин на загревање со коефициент на корисно дејство од 60-70%. Системот на централно греење има котел во кој горивото согорува (цврсто, течно, гас, слама, поздер) и ја загрева водата до саканата температура. Топлата вода со помош на цевководи (ја носи топлата а ја враќа разладената вода) се доведува до системот со цевки во објектот. Со кружањето на топлата вода се загрева објектот. Вкупната количина на цевки и нивниот распоред во заштитениот простор зависи од надворешните услови, од потребите на видот кој се одгледува и од типот на објектот. При загревање на ниски заштитени простори може да се користи и вода со температура од 40 оС, а за високите заштитени простори потребна е температура на водата од 6090оС. Водата со низок минерален состав и без феноли, може да се користи директно, а водата со поголема содржина на минерали - се користи само по прочистување. На сличен начин може да се користи и топлата вода од индустријата. Централното загревање со топла пареа е на ист принцип. Загревањето на леите и ниските тунели е ефикасно со користење на геотермална или на отпадна индустриска топла вода. Цевките за загревање се поставуваат по должината на двете страни на леите или на тунелите. Поголемиот број на леи или тунели се поврзуваат така што водата да тече од една во друга со помош на гравитација или под притисок. За загревање на овие објекти може да се користи пареа под мал притисок (од 0,1-0,2 atm.). при користење на пареа со низок притисок се користат дренажни цевки со пречник 6-7 sm или обични перфорирани цевки. Пареата се пушта во системот од цевки периодично во траење од 30 минути (1-2 пати во текот на 24 часа). При користење на пареа со повисок притисок (температура околу 130оС) таа се пушта низ перфорирани цевки (лежат на слој од песок). При производство на топлолубиви култури во текот 70

на зимата пареата се пушта 1-2 во текот на 24 часа во траење од 5-15 минути, а за поотпорните видови 3-5 минути еднаш во текот на 24 часа. Овој систем може многу добро да се користи за стерилизација на почвата и тогаш пареата се пушта во траење од 30 минути кога почвата ќе се загрее на 90-100оС. Електричната енергија е еден од најдобрите извори за загревање, но во наши услови е економски неоправдана. За загревање се користи изолирана или гола жица, која со поминувањето на електричната струја загрева и така ја пренесува топлината во заштитениот простор. Најчесто се користи за загревање на леи и друг низок заштитен простор. При загревање на почвата во топлите леи или во ниските тунели на длабочина на околу 50 sm се поставува слој од чакал (топлотен изолатор), 10-15 sm а потоа и слој од хемиски инертен песок (околу 5 sm). На песокот се поставува брановидно свиен кабел, со растојание помеѓу свиените делови од околу 20 sm и се покрива со слој од песок во дебелина од 15 sm. Потоа, врз ова се поставува жична мрежа, која го спречува кинењето на кабелот и несаканиот допир на кабелот од страна на работниците. На така поставен систем за загревање се става супстрат во слој од околу 20 sm. На 1 m² површина се употребува околу 5-7 должински метри кабел. За електрично загревање со гола жица се употребува поцинкована железна жица дебела околу 3 mm или поцинкувана жичана мрежа без изолација. По поставувањето на голата жица во песокот, површината не се покрива со заштитна мрежа, бидејќи во тој случај се користи електрична енергија со низок напон, најмногу од околу 35 ампери и 40 волти. При употреба на овој начин на загревање мора напонот од градската мрежа да се смали со трансформатори. Со топол воздух се загрева висок заштитен простор. Во специјални апарати (термогени, калорифери) согорува цврсто, течно или гасовито гориво кое го загрева воздухот, кој со цевки или вентилатори се спроведува во заштитениот простор. На излезниот отвор на агрегатот се монтира широка цевка (пречник 30 sm), најчесто од пластика, која по 1 m од излезот е перфорирана по целата должина во заштитениот простор. Тоа се прави за да се избегне штетниот директен допир на топлиот воздух со растенијата, се со цел да се овозможи рамномерно загревање на објектот. Системот на загревање со топол воздух овозможува брзо регулирање на температурата, но при овој начин на загревање температурата на почвата е секогаш пониска за околу 2⁰С неголи ако се загрева со топла вода. Каналско загревање се изведува со согорување на горива во ложиште каде се ствараат жешки гасови кои со канал се спроведуваат до стакленикот. На тој начин каналот се загрева каналот, а потоа и воздухот во стакленикот. А изладените гасови излегуваат низ оџак. За каналско загревање потребно е: ложиште, канали и оџак. Системот за наводнување може да биде многу едноставен (канти за поливање, цевки поврзани за изворот на вода), но и автоматски систем за оросување, микро, или капка по капка, тоест наводнување кое осигурува 71

рамномерно влажење на почвата и олеснување на работата. Многу често овие системи се користат и за прихранување на растенијата со хранлив раствор. Поради бројните наводнувања во заштитените простори каде има висока подпочвена вода потребно е да се воспостави дренажен систем за да се отстрани вишокот на вода. Цевките за дренажа се поставуваат на длабочина од 70-120 sm (зависно од типот на почвата), со меѓусебно растојание од 3-6 m. Во помалите објекти доволно е поставување на една дренажна цевка или само копање на одводен канал. Заштитениот простор може да биде без електрична енергија, но тогаш не можат да се применат повеќето од производните мерки, посебно во текот на зимата кога денот е краток. Затоа е потребно објектот да биде осветлен. Осветлувањето на објектите се изведува согласно вообичаените стандарди. За редовно осветлување на објектите, како и за дополнително осветлување на растенијата, се користат обични сијалици, потоа флуоросцентни и специфични сијалици за дополнително осветлување на расадот и растенијата со одреден спектрален состав. Со оглед дека во стаклениците се регулирани условите на виреење, примената на гасација со СО2 има полн ефект. За таа цел освен садови со СО2, од каде со систем на цевки се внесува СО2 во објектот, се користат и специјални апарати за гасација. Овие апарати се прицврстуваат за покривната конструкција. Конструкциите се различни, но сите имаат комора за согорување од каде топлиот воздух богат со СО2 се издувува со помош на вентилатори во посакуваната концентрација. Систем за засенчување и заштеда на енергија За да се добие интензивно и квалитетно производство, како на отворено поле, така и во заштитен простор, потребно е да се обезбедат поволни микроклиматски производни услови. Во летните месеци покрај тоа што се врши проветрување на објектот и оросување, поради регулирање на влажноста на воздухот, се врши и засенување на објектот. Засенувањето се изведува со мрежи, кои можат да се користат и за смалување на интензитетот на светлината на отворено и во објектите на сталниот заштитен простор. Терминалните застори и боите за засенување, кои се нанесуваат на покривниот материјал, се користат исклучиво кај сталниот заштитен простор. Мрежите за засенување најчесто се произведуваат од полиетилен со висока густина (PEHD), со вградувањето на UV стабилизатор во нив тие можат да се користат минимално две сезони. Тие се изработуваат во бела, црна, виолетова и зелена боја, со различен начин на ткаење имаат и различен процент на засенување. Специјалните типови на мрежи се со алуминиумска пресвлака. Белите мрежи поради рефлектирањето на топлотниот талас и поради зголемувањето на уделот на дифузната светлина, вршат редукција на топлината внатре во објектот. Се произведуваат со специјална постапка на плетење. Засенетата површина изнесува 22, 40 или 50 %. 72

Мрежите со различна боја се поставуваат изнад покривниот материјал, истовремено, делумно го заштитуваат објектот и од град. Недостаток им е што стално ја смалуваат осветленоста, а со тоа се смалува и интензитетот на фотосинтезата во утринските и предвечерните часови, како и кога времето е облачно, поради што, доаѓа до продолжување на вегетацијата. Црните мрежи (засенуваат од 30-90 %) природно се отпорни на UV зраци. Се користат во области со најголем интензитет на сончево зрачење. Зелените мрежи (засенуваат 30-60 %), се користат во објекти за производство на расад. Виолетовите мрежи (засенуваат 45 %) имаат влијание на формирањето на поволен спектар на светлина за одгледување на растенијата, но често имаат и декоративна функција. Терминалните застори (екрани, завеси) се синтетички, ткаен материјал со повеќеструка функција: служат за засенување на објектите, рефлектирање и чување на топлотната енергија, како и за регулирање на релативната влажност на воздухот внатра во објектот. Се поставуваат од внатрешната страна на објектот, имаат мала изложеност на делување на сончевото зрачење, поради што и трајноста им е поголема (5 години). Мрежи против инсекти се поставуваат на вратите и на отворите за проветрување. Тие го спречуваат влегувањето на инсектите, кои можат да нанесат директни штети, но индиректно, да пренесат и болести. Се изработуваат од UV стабилизиран полиетиленско и акрилно предиво, со што се добива материјал со подолг век на траење (до 5 години). Ткаенина за покривање на почвата во заштитениот простор. Се користи полипропиленска ткаенина за покривање на почвата, и во однос на непокриената почва обезбедува повисока температура на почвата и пониска релативна влажност на воздухот на површината на почвата. Најповеќе се употребува во расадопроизводството, се поставува испод контејнерите или саксиите. Овозможува добра обезбеденост на коренот со воздух и го спречува прораснувањето на коренот. Помошни елементи на заштитениот простор По потреба, на носечката конструкција се поставува додатна, стална или привремена конструкција за врзување на растенијата. За одгледување на растенијата кои имаат поголем пораст од висината на поставената жица за врзување (на пр. домати), се користи коноп со поголема должина, намотан на пластичен калем, со закачалка за прицврстување за жицата. На тој начин главната вегетативна маса на растението е поставена на одредена висина внатре во објектот, а долните делови на стеблото од кое се скинати плодовите и листовите, се полегнуваат бочно, со отпуштање на конопот. Шпалирните мрежи исто така служат за прицврстување на растенијата, и тие се поставуваат вертикално. Се изработуваат од полиетилен (РЕ), со димензии на отворите од 10х10 sm до 18х18 sm. Мрежите се произведуваат во висина од 1 до 1,80 m и должина од 30-500 m. 73

Столовите (парапети) представуваат работна површина за производство на расад или како конечно место за производство на растенија (на пр. цвеќе). Производството на расад во контејнери или хранливи коцки може да се изведе на подот (како и на столот) на кој предходно се поставува водопропустлива полипропиленска ткаенина, која го спречува прораснувањето на корените. Ако е потребно додатно загревање, расадот се поставува на рамни дрвени палети испод кои се поставуваат грејни цевки. Работната површина на столовите се наоѓа на височина од 90 sm. На краевите на столовите се поставува алуминиумски оквир со висина од 14 sm. Ширината на столовите е во границите од 1-2 m, а должината може да биде произволна. Растенијата кои се произведуваат на столови можат да се наводнуваат со мини распрскувачи (вештачки дожд), со системот капка по капка или со потопување (субиригација). Работната површина има жлебови во кои се собира вишокот на вода. Вишокот на вода се испушта низ отвор кој се наоѓа на дното од столот, кој е покриен со полипропиленска фолија, за да се спречи прораснувањето на корените. Столовите можат да бидат неподвижни или подвижни во хоризонтална или вертикална рамнина. Хиризонтално подвижните столови имаат поставено точкови на носечките нозе (столови со помала должина) или работната површина е поставена на непокретно постоле преко округли челични цевки. Ако се користат покретни столови со точкови, подната површина треба да биде избетонирана и да има сливници. За максимално искористување на работната површина, во современите заштитени простори изнад столовите се поставуваат висечки или стоечки полици. Висечките полици се изработени од метални профили кои се фиксираат на носечката конструкција на пластеникот или стакленикот, со помош на ланци поставени на секој втор лак. Наводнувањето се изведува со потопување, поради што полиците имаат славини за довод и сливник за испуштње на вишокот на вода. На полиците се одгледуваат растенија кои имаат потреба од поголема светлина. Со користењето на висечките полици се обезбедува подбро искористување на работната површина во пластениците или стаклениците, но при тоа доаѓа до засенување на растенијата кои се одгледуваат на столовите или на подот. За подобро користење на висината на објектот се користат метални ила пластични столбови со супстрат и систем за наводнување и исхрана во типот капка по капка.

СИСТЕМИ НА ОДГЛЕДУВАЊЕ ВО ЗАШТИТЕНИОТ ПРОСТОР Производството во заштитенот простор како најинтензивен облик на производство, пред се на зеленчук, цвеќе и други видови, захтева 74

специфични знаења за оптималното искористување на техничкотехнолошките можности на разните видови објекти. Во сегашниот степен на развој, според местото на одгледување на растенијата во заштитениот простор, можеме да разликуваме традиционален (конвенционален) начин на одгледување кој се применува во по едноставните објекти, односно во објектите каде нема современ систем за наводнување и контрола на условите на виреење, и одгледување во објекти каде техничките услови во објектот се подобри, а со тоа и начинот на производство е по квалитетен, бидејќе постои делумна или потполна контрола на растот и развојот на растенијата. Нај значајните промени настануваат при преминот од системот на одгледување во природното земјиште во објектот, во системот на „без почвено” одгледување, одгледување во супстрати, хидропони и аеросоли. СИСТЕМ НА ОДГЛЕДУВАЊЕ НА ПОЧВА Одгледувањето на почвата во објектот, со планирано внесување на органски материи и исхрана на растенијата, во текот на вегетацијата е најзастапен начин на одгледување во разните типови тунели и пластеници. Почвата обезбедува добра потпора на растенијата, а нај оптимален тип на почва е онаа која се состои од 25 % вода, 25 % воздух, 45 % минерални материи и 5 % органски материи. Почва. Производството во заштитените простори овозможува контролирање на повеќе фактори кои ја одредуваат висината на приносот. Еден од клучните чинители е почвата односно супстратот на кој се обавува производството. Затоа пластениците или стаклениците се поставуваат на земјиште кое има поволни физички, хемиски и микробиолошки својства, а изборот треба да се направи во соработка со стручни лица наменети за таа работа. Зеленчукот и цвеќето во заштитените простори се одгледува на почвата каде е и подигнат објектот или ако нема услови за тоа се одгледува на почвена смеша распостелена низ целиот објект. Почвата во заштитената градина се одликува со специфични својства (физички, хемијски и микробиолошки). Физичките својства на почвата ја определуваат успешноста, на производството, за подолг временски период. Оптималниот однос на цврстата, течната и гасовитата фаза во почвата е 1:1:1, а во органските и органоминералните супстрати преовладува течната и гасовитата фаза, а тоа во такви услови на одгледување дава добри услови за растење на растенијата (Бризгалов В. 1983). Сталното одржување на оптимална влажност и температура на почвата со обилно ѓубрење, може да доведе до одредена деструкција т.е нарушување на физичките својства на почвата. Поради тоа предност имаат почвите кои поседуваат стабилни структурни агрегати (ридска црница, карбонатна ливадска почва и сл.) и добра природна дренираност. Високите норми на наводнување доведуваат 75

до зголемено понирање на водата во подлабоките слоеви и поради тоа почвата мора да биде добро природно дренирана или мора да се постави дренажа. Во такви услови и да дојде до влошување на водно воздушниот режим, почвата може да се поправи. Ораничниот слој на почвата може да се поправи со внесување на песок. Збиеноста на почвата се поправа со обработка на истата и со внесување на неразградена органска материја (слама, струготини, свежо арско ѓубре). Освен добрите физички својства, почвата во заштитената градина мора да има и добри хемиски својства, а тоа значи да има оптимална киселост на почвата (pH), да содржи органски материи – хумус, да содржи макроелементи и микроелементи. Во почвата разликуваме два облика на почвена киселост, кои се добиваат, како податоци, со агрохемиските анализи. Активна киселост koja се означува како pH во водата и супституциска киселост која се означува како pH во KCl. Киселоста на почвата се движи во границите од pH=4 до pH=9. Повеќе видови растенија, со различен успех, може да се одгледуваат во тие гранични вредности. За одгледување на зеленчук и цвеќе во заштитен простор почвената киселост мора да се движи во границите pH (во KCl) = 6 7,5. Класификација на почвата во заштитена градина според киселоста на почвата Карактеристика на почвата Реакција на почвата pH Јако кисела < 5,5 кисела 5,5 – 6,0 Слабо кисела 6,1 – 6,2 нормална 6,3 – 6,5 Блиска до неутралната 6.6 – 6,8 неутрална 6,9 – 7,0 алкална 7,1 – 7,5 Многу алкална >7,5 Вишокот на почвената киселост, која, е пропратена и со други влошени особини, се неутрализира со калцификација. Изведувањето на овој процес се одвива со материјал кој има значајни количини на слободен или врзан CaO кој реагира на водородните јони. Како средства за калцификација можат да се употребуваат разни материјали кои, освен слободен CaO, имаат и други биогени елементи, кои се многу битни за подигнувањето на нивната содржина во почвата. Затоа се употребува: негасена вар, варовник, доломитно брашно, сатурационен мил. Повеќе растителни видови, како оптимална рН вредност, ја бараат слабо киселата, односно неутралната реакција. Главните градинарски видови кои се одгледуваат во заштитени простори подобро поднесуваат слабо кисела одколку алкална реакција на почвата.

76

Високата количина на минерални ѓубрива и зголемената потраба на растенијата за биогени елементи доведува до зголемување на пратечките елементи (хлор и др.) и до зголемување на засоленоста на почвата. А тоа се манифестира со зголемување на осмотскиот притисок на почвениот раствор. Познато е дека земјоделските култури можат да поднесат осмотски притисок 15-20 bari, но веќе на осмотски притисок од 3-5 bari се појавуваат симптоми на физиолошка суша – оневозможено е усвојувањето на водата. Висината на осмотскиот притисок во почвениот раствор е во директна корелациона врска со количината на соли во него. Високата количина на ѓубрива донесуваат во почвениот раствор, освен биогени и пратечки елементи, кои растенијата не ги усвојуваат, не нанесуваат директни штети но нанесуваат индиректни штети, со зголемувањето на осмотскиот притисок, доаѓа до негативно влијание на читав низ на растителни функции. При ѓубрењето со амониум хлорид (NH4Cl) кој во себе содржи 66 % хлор или калиум-хлорид (КСl) со 47 % хлор, остануваат во почвата значајни количини хлорни јони. На состојбата на почвениот раствор многу големо влијание има квалитетот на водата за наводнување. Пример, вода која содржи 0,29 gr соли/L при употреба на 1000 m3 вода остава во почвата 300 kg соли. Ако се одгледуваат два вида на зеленчук во текот на годината, иако за секоја од нив се потроши по 1000-1500 m3 вода/ha, а ако нема дренажен систем и ако е лоша природната дренираност на почвата, во почвата остануваат 300-500 kg соли. Кога влажноста на почвата е оптимална, концентрацијата на соли ќе има помал ефект. Нај осетливи на содржината на соли се салатата, репичката, магдоносот, средно отпорни се краставицата, пиперката, доматите, дињата додека нај толерантен е спанаќот и зелката. За борба против секундарното засолување потребно е да има дренажен систем, кој ќе овозможи испирање на почвата (со 150-450 литри вода на m2 во 3-5 интервали). Првото, второто и тртото испирање да трае 5 часа, а четвртото 8 часа и последното 12 часа. Општа содржина на соли во почвата во заштитена градина Содржина на соли g/l Ниска од 4,0 Регулатор на реакцијата во почвата и пуфер систем за ублажување на негативното влијание е органската материја. Почвата е повеќефазен систем изложен на големи влијанија (вода, температура, обработка без угарење). Во заштитената градина потребно е да се зачува и подигне нивото на хумусот во почвата. Содржината на хумус во почвата е во директна поврзаност со содржината на глинестите честички. Во принцип 77

при одгледувањето на потешка почва неопходно е таквата почва да има поголема содржина на хумус во однос на лесните-илести или песокливи почви. Содржината на хумус за производство не смее да биде помалку од 45% за лесните почви, а кај тешките почви кои имаат 20% глина, содржината на хумус треба да е помеѓу 8 и 10%. Хумусот во почвата е регулатор на физичките, хемиските и биолошките својства на почвата, односно на вкупната плодност на почвата. Поради што во процесот на производството мора да се посвети посебно внимание на неговото зачувување и подигнување на неговата содржина. Заорувањето на жетвените остатоци од фитосанитарни причини не е препорачливо и затоа зачувувањето на нивото на хумусот и прометот на органската материја во почвата се базира на ѓубрењето со органски ѓубрива. Органската материја покрај тоа што има директно влијание на водно-воздушниот режим и дренираноста на ораничната површина има влијание и на биогените елементи во комплексната исхрана на растенијата. Тоа се остварува со примена на органски ѓубрива кои се богати со корисни бактерии. Основно органско ѓубриво е арското ѓубре кое представува смеса на цврсти и течни екстремитети на домашните животни и постилка (слама од пченица јачмен соја). Во заштитените простори се користи како прегорено или полупрегорено во количина од 20-40 kg/m2 годишно. На тој начин од процесот на минерализација на арското ѓубре се обезбедува, околу 1,0-2,0 kg N/m2, 0,5–1 kg/m2 P2O5 и1–2 kg k2O m2. Коефициентот на искористување на храната од арското ѓубре, во првата година изнесува 50 %, во втората 30 % и во третата 20 %. Арското ѓубре употребено во киличина од 10-15 kg/m2 годишно овозможува да се задржи плодноста на почвата на саканото ниво. Компостот се користи како органско ѓубре (5-10 kg/m2), и за правање на почвена смеша за одгледување на зеленчук и цвеќе во заштитени градини. Компостирањето е биохемиски процес кој може да се забрза со внесување на бактерии и габи во компостот или компостирањето да се изврши со делување на глисти. Тогаш се добива квалитетен компост од глисти. Ѓубрето од птици најчесто се користи во смеша со почва (3:1), потоа како додаток при компостирање на растителни остатоци, а многу ретко како чисто (5-10 kg/m2 како основно и тоа обавезно да се внесе во почвата 15-20 дена пред сеидбата/расадувањето). Со раствор од оваа ѓубре (1 kg на 10-15 литри вода) растенијата се прихрануваат измеѓу редовите. Тресетот настанува со распаѓање на растенијата во почвата во текот на долг временски период. Најповеќе содржи N (0,8-2,5%), а помалку фосфор (0,05-1,25%) и калиум (0,25-0,50%). Денес за ѓубрење или за правење на хранливи смеши се користи збогатен тресет, кој содржи макро и микро елементи и многу е погоден за производство на расад. Се користи 3-5 kg/m2 како органско ѓубриво, но мора да се води сметка на неговата киселост. За смалување на киселоста се додава вар, или уште подобро коњско ѓубре.

78

Обезбеденост на почвата со хранливи елементи Степен на обезбеденост NH4-N+NO3-N mg/100 g слаба До 5 средна 5-8 добра 9 -11 Многу добра 12 - 14 обилна 15 - 17 прекумерна 18 - 20 токсична >20 Бризгалов В. А.,1983

P2O5 mg/100g До 20 20 - 40 40 - 60 60 - 90 90 - 120 120 - 150 >150

K2O mg/100 g До 30 30 - 60 60 - 90 90 - 120 120 - 150 150 - 200 >200

Просечен химиски состав на различни видови свежо и прегорено арско ѓубре Органска N P2O5 K2O CaO Mg материја kg Вид % % % % % свежо арско ѓубре говедско 15-20 0,3-0,4 0,16-0,28 0,14-0,50 0,28-0,45 0,05-0,10 коњско 23-25 0,5-0,6 0,28-0,33 0,30-0,50 0,23-0,25 0,10-0,15 овчко 29-32 0,6-0,8 0,23-0,30 0,20-0,60 0,30-0,40 О,10-0,18 0,45-0,60 свинско 16-25 0,20 0,60 0,03-0,08 0,05-0,09 Прегорено арско ѓубре говедско 18 0,6-0,7 0,25-0,35 0,50-0,75 0,50-0,60 0,15-0,20 коњско 20 0,6-0,7 0,30-0,35 0,50-0,65 0,25-0,32 0,15-0,20 овчко 20 0,7-0,9 0,30-0,33 0,70-0,80 0,30-0,40 0,18-0,20 свињско 17 0,5-0,7 0,15-0,25 0,50-0,65 0,02-0,06 0,02-0,07

Земјишни супстрати Многу често зеленчукот се одгледува во припреман земјишен супстрат. Земјишниот супстрат кој се внесува во заштитената градина е со различен состав, но во целина може да биде органски, минерален и органоминерален. Органскиот супстрат содржи една органска компонента или повеќе од нив (тресет, слама, струготини). Така на 40-50% тресет, кој содржи 60-80% органска материја (тоа му дава на супстратот многу добри водно воздушни услови), со додавање на арско ѓубре (прегорено), песок, почва или синтетичка материја (вермикулит, перлит). Органско-минералната смеша најчесто содржи 50-60% тресет, 20-30% лесна песоклива почва и 20-30% прегорено арско ѓубре или компост.

79

Компоненти Длабок тресет Прег.арско.ѓубре

почва површински тресет

струготини Коњско ѓубре осока

Смеша за хранливи саксии Состав на смеши во % зелка карфиол каставица домат пипер 1 2 3 1 2 1 2 1 1 75 60 70 60 70 60 15 40 20 20 40 10 90 90 20 10 5 23 3 20 30 5 10 5 10 10 5 10 7 7

патлиџан

1 50 40 10 -

Смешите се различни во зависност од целта на одгледување: 1) 3 дела прегорено арско ѓубре, 2 дела градинарска почва и 1 дел песок или тресет; 2) 3 дела тресет, 1 дел прегорено арско ѓубре и 0,5 дела полупрегорено арско ѓубре (на 1 m3 смеша 1,7 kg амониум нитрат 1,0 kg суперфосфат 1,2 kg калиумова сол и 2 kg вар); 3) Тресет збогатен со 0,350 кg N; o,250 kg P2O5 и 0,350 kg K2O на m3; 4) 8 дела тресет, 1 дел арско ѓубре, 1 дел речен песок (до 3 mm); 5) 2 дела почва, 1 дел арско ѓубре, 0,300 N, 0,320 kg P2O5, 0,480 kg K2O и перлит 10 kg/m3; 6) Почва со 4-5% хумус и рH 6, 0,320 kg N, 0,320 kg P2O5, 0,480 kg K2O и 20 kg/m3 перлит. СИСТЕМ НА ОДГЛЕДУВАЊЕ БЕЗ ПОЧВА Одгледувањето на растенијата во почвата во објектот има предност при започнувањето на циклусот на производството во заштитениот простор, но под услов да е плодна, а тоа значи да има добри физички, хемиски и микробиолошки својства. Тие својства во почвата мара да се одржуваат со обработка, ѓубрење, наводнување и други агротехнички мерки. Денес производителите се среќаваат со голем број на проблеми настанати со нарушување на физичките, микробиолошките но и хемиските својства на почвата, дури и кај најповолните типови на почва кои содржат хумус и повеќе од 5 %. Само со примената на поголеми количини на органски и минерални ѓубрива, вода и пестициди во почвата доаѓа до засолување или алкализација, оглејување, како и зголемување на остатоци од пестициди но и високи содржина (до токсични) на калиум и фосфор. Набивањето на почвата поради сталната обработка на една длабочина и неодговарачкото внесување на полуминерализирани органски ѓубрива се нарушуваат и останатите својства на почвата а понекогаш заостанува и продуктивноста. Поради растечките проблеми со почвата денес се развива производство во органски и неоргански чисти супстрати или смеши. Таквиот начин на 80

одгледување доведе до развој на високи технологии на одгледувањетоест до развој на системот на одгледување „без почва”. Денес супстратите представуваат основа на одгледувањето во системот „без почва”. Во заштитените простори се користат две групи на супстрат: Органските (тресет, кокосово влакно) супстрати имаат добар воден режим, и се со добар капацитет на измена на катјони (СЕС), а тоа ствара добар пуферен ефект. Неорганските (вермикулит, перлит, камена волна) супстрати имаат мал капацитет на измена на катјоните, а тоа дава можност за усвојување и отпуштање на хранливите материи. За разлика од органските, неорганските супстрати ја одржуваат структурата во долг временски период. Супстратите треба да се одликуваат со мала густина, голема порозност, добар воден капацитет и да имаат добра и стабилна структура која ќе обезбеди добро зацврстување на растенијата. Истовремено супстратот треба има добар капацитет на измена на катјоните што ќе овозможат добра исхрана на растенијата, да се со неутрална рH вредност и ниска содржина на соли. Во производството на зеленчук и цвеќе во заштитен простор треба да се користат сертифицирани (стерилизирани) супстрати со тоа што предност имаат оние супстрати, што можат да се рециклираат и после стерилизацијата повторно да се користат. Од органските супстрати се користи тресет чист или во смеса со перлит, песок и глина, потоа кокосово влакно кое е со висок капацитет за вода, Кора од меко (пр. бор) или тврдо (храст, бука) дрво кое е со висока порозност и често има кисела реакција, како постојан супстрат се користи оризова лушпа, се користат и влакна од дрво, струготини кои се мешат со органски и неоргански супстрати, и компост кој е со висока содржина на хранива и е честа компонента во почвените или органските смеси. Од неорганските супстрати се користи камената волна (минерална волна), полиуретанската пена, полифенолна волна, експандиран стиропор, перлит, сиво-бел вулкански камен, вермикулит (минерал со висок капацитет на измена на катјони), зеолит хидратиран алуминиум – силикат со одличен капацитет за вода, експандирана глина, лава и шуплив камен, чакал и песок. Традиционалниот начин на одгледување на зеленчук во заштитен простор е одгледување на бала од слама. Одгледувањето на бала од слама (120-160 t слама за 1 ha) е погодено за видови на кои им треба повеќе топлина и органски материи за кореновиот систем (домат, краставица, диња, лубеница). Најдобра е сламата од пченица, а нешто полоша е јачменовата и овесната слама. 81

Балите од слама се редат во објектот, им се додава хранива и се влажнат за да дојде до ферментација (распадне органската материја), после постигнувањето на температура од околу 45 - 50оС, балите постепено се ладат и кога ќе падне температурата на околу 30 оС се расадува расадот. При одгледувањето на бала од слама се ослободува топлина и СО2, а тоа ги подобрува условите на виреење во објектот. Балите се редат на почвата или на раширена пластика, а тоа ги спрецува можностите за зараза. Балите се поставуваат на околу 2 недели пред расадувањето. Во текот на 10-15 дена доаѓа до ферментација. Во почетокот балите од слама се влажнат со топла вода (50-70оС), и тоа со по 1,5-2 литра вода на 1 kg слама со додавање на минерални ѓубрива. За побрзо разградување може да се внесе и топло арско ѓубре. Најчесто се внесува во балите 1.340 g амониум нитрат, 840 g троен суперфосфат, 1.257 g калиумова шалитра, 357 g вар, 200 g магнезиум сулфат и 300 g железен сулфат на 100 kg слама. Внесувањето на хранивата е со следниот редослет: со влажнењето се внесува половината од азотното и калиумовото ѓубре. Другата половина на азот и калиум и сите други останати минерални ѓубрива се внесуваат после 2-3 дена, а после тоа на 2-3 дена се внесува варта. Истовремено внесување на амониум нитрат и прегорено арско ѓубре не е препорачливо поради издвојувањето на амоњакот кој, освен тоа што ќе го изгуби азотот, може негативно да делува и на растенијата во објектот. Со внесувањето на азотот настанува разлагање и ферментација, а со тоа се ствара температура и до 50оС. Кога температурата ќе падне на 30оС, на површината на сламата се става 5-10 sm почва во која се расадува расадот. Расадот може да се расадува и директно во сламата. Прихранувањето при одгледување во слама (10-15 дена после расадувањето, а второто на 7-10 дена) е со раствор од 1,5-2 g на литар азотно и калиумово ѓубре, односно количината зависи од добиените резултати од извршената анализа на сламата, Оптимални количини на хранливи материи во супстрат од слама (mg/100 g апсолутно сува слама) В.И. Лебедова Период на вегетација NO3 NH4 P2O5 K2O Ca Mg Расадување на расадот 250 50 120 1000 300 120 Вегетативно растење и масово плодоносење 100 30 90 600 300 120 Крај на вегетацијата 100 30 80 300 200 100 При одгледувањето на слама растенијата треба често да се наводнуваат, и тоа со мали количини на вода. Со обилно наводнување настанува испирање на хранивата и доаѓа до гладување на растенијата. Во текот на вегетацијата сламата слегнува поради што канапот за врзување се остава подолг за 20-30 sm. Покрај сламата може да се користи и дрвена струготина и кора од дрво. Сите овие начини представуваат премин кон „без почвено” одгледување. 82

Денес системот на „без почвено” одгледување (отворен и затворен систем) е познат како хидропонски, кој овозможува производство на зеленчук, цвеќе и ароматични видови со примена на хранливи раствори со или без супстрат како потпора за кореновиот систем на растенијата. Овие начини на производство овозможуваат контролирано производство (менанџмент производство), каде се смалува потребата за плодно земјиште. Меѓутоа овој систем на одгледување захтева повеќе средства за опрема, ѓубрива и супстрат. Затоа воведувањето на „без почвеното” одгледување мора да се базира на економската, но и на еколошката оправданост во производството, каде добриот пласман е услов за производство. Искуствата на „без почвеното” одгледување датираат уште од 17 век (одгледување во песок) а развојот тече паралелно со развојот на минералната исхрана и примената на хранливите раствори за одгледување на растенијата. Првите системи биле хидропони каде растенијата се одгледувале во канали, кади, каде кореновиот систем е стално или повремено во хранливиот раствор. Денес „без почвеното” одгледување се состои од отворен и затворен систем на одгледување во течна средина (стационирана, рециркулација, раствор на течен млаз NHT) и одгледување во супстрат и тоа на природен супстрат (смеса од компост и почва, тресет, кокосово влакно, плева, дрвени влакна од ела и топола и др.) или инертен (вештачки) супстрат во вид на блокови (минерална-камена волна, полиуретанска пена, стаклена волна) и поединечни контејнери (перлит, пенести материи, чакал, песок и др.) или овие материи се користат за полнење на разни садови за одгледување на растенијата. Заедничка карактеристика и на двете групи на одгледување при примена на комплексен и избалансиран минерален раствор, за видот, сортата и фазата на растење, е стална контрола на минералната исхрана и водата. При одгледување во супстрат, цврстата средина е само потпора за кореновиот систем на растенијата. Во системот на отворениот циклус, исхраната на растенијата се врши секогаш со нов хранлив раствор со константна содржина. Вишокот на раствор истекува преку дренажниот систем во надворешната средина. Во системот на затворениот циклус хранливиот раствор стално круже и одвреме на време се обновува (се надохнадува вода и хранливи материи), растворот не истекува во надворешната средина освен во мали количини на крајот од производниот циклус. Одгледување на супстрат Основата на овој систем е одгледување во кади, во кој се става супстрат. Како супстрат се користи песок или фин гранулиран материјал (перлит, вермикулит, и тн.), кој има добра способност за задржување на 83

водата или има добра дренажа. Стерилизираниот супстрат се става во када (од цемент или едноставно се ископани во земјата и обложени со пластика). Хранливиот раствор доаѓа на површината на супстратот. Кадите се прават со благ нагиб кој го олеснува цедењето на вишокот од хранливиот раствор преко базални бочни отвори или дренажни пластични цеви поставени на дното од кадата во должина на нејзиниот центар од каде вишокот на хранливиот раствор истекува во надворешната средина. Оваа е системот на отворениот циклус на одгледување, но системот може да биде и со затворен циклус, каде дистрибуцијата на хранливиот раствор е по пат на подземно наводнување (субиригација) со рециркулација на растворот од дренираната подлога. Така се остварува заштеда во вода и хранливи материи. Рециркулацијата на растворот може да биде со систем на директна исхрана во кој од еден резервор поставен во подножјето на кадата, со помош на комплекс од пумпи, цеви и вентили растворот се испраќе на врвот од кадата ради субиригација. После одредено време на наводнување, се отвара вентилот за цедење кој овозможува враќање на вишокот од растворот во резервоар за акумулација во подножјето. Кај системот за исхрана по пат на гравитација (во објекти со поголеми димензии) резервоарот за акумулација е поставен над нивото на постелата и така растворот по пат на гравитација тече према постелата и понатаму полека паѓа во мал резервоар за акомулација, од каде повторно со помош на пумпа се испраќа во поголем резервоар. Принципот на гравитација се користи и во „терасниот тип” на објекти или „тип на стакленици” направени од сериска постела. Во овој случај дренираниот раствор од постелата со повисоко ниво паѓа на пониското ниво на постела, од каде се користи за субиригација, се додека на дојде до крајниот резервоар за акумулација. Карактеристика на одгледувањето на супстрат во вреќи, е тоа што супстратот служи како потпора за кореновиот систем, а истовремено обавува улога и на физичко-хемиски баланс. Супстратот е во пластични бели вреќи со запремина од 10-30 литри, кои бочно или на дното имаат отвори за истекување на растворот (дренираниот) кој е вишок. Вреќите можат да бидат сместени на столови или на почвата, која е предходно покриена со слама или фолија. Површината на подот е направена со благ нагиб за оцедување на дренираниот раствор. Во секоја вреќа се одгледуваат од 2-10 растенија. За поедини видови се поставува систем за загревање во зоната на коренот (цевите се поставуваат испод вреќите за одгледување). Одгледување во саксии – Ebb-Flood техниката е доста распространета , во одгледувањето на украсни растенија кои имаат висок степен на стандардизација. Одгледувањето се изведува на столови (покретни или фиксни), снабдени со пластични кади кои имаат жлебови за подобра дистрибуција и истекување на циркулираниот хранлив раствор. Во кадите за одгледување кои се покриени со црна микроперфорирана трака со цел да се смали стварањето на алги и да се одржи чист растворот за 84

циркулација се стават саксиите. Наводнувањето трае 20-30 минути, (тука влегува времето на наводнување и истекување). Овој период овозможува избегнување на претерано натопување на супстратот и враќање на дренираниот раствор, кој е со променет состав. Со оваа техника релативната влажност на воздухот во стакленикот е зголемена, поради што се појавува евапорација на сметка на хранливиот раствор. Проветрувањето на растенијата е ограничено, поради што се јавуваат проблеми со контролата на габните заболувања на листовите. Ebb-Flood техмиката со субиригација посебно е подесена за видови со долг циклус (>12 недели) кои не захтеваат чести поместувања или за растенија со поголеми димензии кои се одгледуваат во саксии. Овој систем на захтева столови, наводнувањето се изведува директно на бетонскиот под на стакленикот, кој е изграден со нагиб кон централниот канал во кој дотекува и од каде истекува хранливиот раствор. Присуството на цеви за подно греење подтикнува брзо сушење на површината на одгледување после наводнувањето. Процентот на искористенист на површината во стакленикот е доста висока (98 %) во однос на Ebb-Food техниката каде растенијата се одгледуваат на столови. Одгледувањето во саксии со техника на мали проточни канали е развиено во одгледувањето на украсни видови, но и зеленчик (пипер и патлиџан). Овој систем се состои од мали канали со нагиб од 0,5 %, резервоари за акумулација, пумпи и цеви за дистрибуција на растворот. Наводнувањето се изведува со проток на водата (растворот) од 2-4 литри во минута во мали канали во кој се распоредени саксиите. Обично се изведува интервенција во траење од 20-30 минути. Растворот кој излегува од каналите се усмерува во резервоар за напојување и се испраќа на повторно кружење. Во однос на Ebb-Food техниката, овде запремината на растворот е смалена а брзината, на истекување на растворот на крајот на интервенцијата е зголемена. Евапорацијата е смалена бидејќи површината која е изложена на евапорација е помала (посебно кога се врши мулчирањње со пластична фолија). Кога каналчињата не се во контакт со почвата и кога се оддалечени еден од друг (овозможено е циркулација на воздух) контролата на габни заболувања е олеснета. Одгледувањето во саксии со техника на капиларен тепих се птименува за одгледување на украсните видови и цвеќе. Одгледувањето може да биде на столови и бетонски под. Површината за одгледување, мора да биде изведена со нагиб од 0,25-2 %, на подот или плочата се става тенок слој на стаклена вилна поради дистрибуција на хранливиот раствор. На така поставениот тепих се постелува микроперфориран материјал кој досволува дистребуција на растворот се до базата на саксиите кои се поставени над микроперфорираниот материјал (и овој систем е со затворен циклус на одгледување).

85

Контејнер техниката ТСТ со субиригација се применува за одгледување на домати. Во оваа техника се користат садови од стаклена волна (5 m долги, 30 sm широки и 10 sm високи) во која се поставени PVC корпи кои содржат 15 литри подлога. Хранливиот раствор кој го напојува супстратот во корпите стагнира во внатрешноста на садот на ниво одприлика 4-6 sm, оваа ниво се одржува константно со помош на додавање на нов раствор. Супстратите кој се користат во оваа техника се мешавина на органски подлоги (барски тресет, борова кора...). Помешани се во таков однос за да се добие високо ниво на порозност на воздух. Освен тоа обликот на корпата овозможува максимално капиларно качување и контактна површина помеѓу растворот и подлогата, губитокот со евапорација од слободната површина на растворот во садот е минимизиран. За одгледување на камена волна се користи материјал кој порано се употребувал за изолација во градежништвото и индустријата за коли, а во 60-те години од минатиот век, за прв пат е употребен како подлога за одгледување на растенијата. Причините за воведување на камена волна, во растителното производство се: недостаток на обработлива површина, исцрпеност на постоечките производни површини, болестите и скапата дезинфекција на почвата, забрана на користење на голем број хемиски средства за заштита и др. Камена волна се добива со дробење на базалтни стени и нивно топење на температура од 1.600оС. добиената течна маса, таканаречена лава, се центрифугира, така да се добиваат тенки влакна со дебелина од 811 ɲm и должина до 25 sm. Откога ќе се излади масата, влакната се пресуваат во разни форми (гредици, коцки, саксии или контејнери со келии). Гредиците од камена волна се завиткани со црно-бела фолија, со тоа што црната боја е од внатрешната страна, а белата од надворешната страна. Од горната страна се формираат два кружни или квадратни отвори, на кој се поставуваат хранливите коцки со расаден расад. Хранливите коцки исто така се завиткани со црно-бела фолија, како и гредиците, со тоа што од горната страна има отвор за ставање на расадот, а долната страна е слободна површина, низ која прораснува кореновиот систем на растението, кој продира во гредицата-тоест во камената волна. Предностите при применување на камената волна се: - Нема потреба да има квалитетна почва, нема плевели. - Смалено е таканареченото расипување на храната (во секој момент хранивата се во доволна колична). - Приносите се поголеми, бидејќи се створени оптимални услови за растење на растенијата. - Помалку се загадува околината. - Поради високиот степен на автоматизација се смалува учеството од работна рака. 86

Недостатоци при примена на камена волна се: - Голема почетна инвестиција. - Потребно е повисоко ниво на стручност. - После неколку години може да се појави проблим каде да се смести искористената камена волна, бидејќи рециклажата е скапа. - Поради интензивното производство лесно се шират вирусите и болестите. - Можна е примена само на водорастворливи хранива, а отежнато е органското производство, бидејќи во него се користат раствори од органски ѓубрива, а тоа е потешко во однос на протокот на растворените хранива. Расад од зеленчук и цвеќе може да се сее во мали коцки од камена волна (2,5х2,5х4 sm). Пикирањето се врши во поголеми коцки со димензии 7-10х7-10х6,5-7,5 sm. Овој систем одговара за домат и пипер а краставиците се сеат во поголеми коцки од камена волна и на се пикираат да на дојде до оштетување на коренот. Во зимскиот период препорачливо е да се употребуваат коцки со поголеми димензии. После сеидбата семето се покрива со вермикулит, бедејќи тој обезбедува одржување на влажноста во текот на никнењето. Растенијата мора да се поливаат со оптимална количина на хранливи материи. Во текот на производството мора да се одржува оптимална температура, посебно во супстратот, како и останатата нега на расадот. Времето на расадување зависи од растенијата, временските услови и периодот на годината. Доматите се спремни за расадување после 40-50 дена, пиперката после 3040 дена а краставицата 21-28 дена. Површината во објектот се рамни и покрива со црно-бела фолија со дебелина од 60-100 nm. На подот од објектот се редат на одредено (во зависност од видот) растојание гредиците од камена волна, а од горната страна кај што се отворите на грдиците се расадува расадот. Во овој систем дренажните канали се наоѓаат во центарот, измеѓу редовите-гредиците од камена волна. Дренажниот раствор од редовите истекува во дренажната цевка а преку неа вишокот на раствор за одведува надвор од објектот. Во последно време се развива и производство во олуци. Олуците се поставуваат 30-150 sm изнад површината на земјата и обично висат на конструкцијата од стакленикот. Во тие системи се користат паковани гредици со камена волна. Олуците се полнат со хранлив раствор на почетокот на производството. На горната страна од гредицата има отвори на фолијата во кој се расадуваат растенијата. Кореновиот систем на растението после неколку денови од коцката преминува во гредицата. На долниот дел на гредицата има дренажни дупки измеѓу растенијата кои треба да се направат најкасно 3 дена после расадувањето. Во тоа време капалките се поставени во коцките од камена волна. После расадувањето растенијата захтеваат стално наводнување, а покасно наводнувањето зависи од порастот на растенијата и од временските услови. Во текот на денот бројот на наводнувања може да биде и до 35 пати. Во современите 87

објекти наводнувањето се врши по временскиот принцип во однос на количината на светлина бидејќи содржината на вода во гредиците е на околу 65-85 %. Нивото на ЕС кое доаѓа до растенијата зависи од фазата на пораст, светлосните услови, температурата и односот на вегетативниот и генеративниот пораст. Однос на хранива во хранливиот раствор кој го препорачува GRODAN (ppm) домат краставица пиперка N 205-240 180-220 180-240 P 40-80 40-50 40-50 K 240-440 200-330 190-330 Mg 60-80 40-60 36-50 Ca 210-320 170-210 170-220 S 85-130 40-80 40-64 Fe 1,8-2,5 2-2,5 1,8-2 Mn 0,55-0,8 0,55-0,8 0,55-0,8 Cu 0,05-0,15 0,10-0,15 0,05-0,10 Zn 0,33 0,33 0,26-0,33 B O,27-0,40 0,27-0,50 0,27-043 Mo 0,05 0,05 0,05 EC(mS/sm) 2,5-3,8 2-2,5 2-2,6 pH 5,5-5,7 5,3-5,5 5,5-5,9 Како алтернатива на камената волна, е одгледување на кокосово влакно, Кокосовото влакно е суровина за производство на природен супстрат, по потекло од југоисточна Азија. Оваа суровина се собира, обработува и пакува со посебна постапка, која вклучува контрола на квалитетот по RNP стандард (Холандски институт за стандардизација на супстрат, наменет за одгледување на растенија). Кокосовото влакно се произведува од лушпата на плодот, кој се крши, одвојува по големина, стабилизира, пере и заштитува од болести и штетници. Резултат на тоа е производ на влакно со добар однос на воздух и вода. После сушењето, влакнестиот материјал се набива, за да му се смалат транспортните трошоци. Притисокот при набивањето треба да овозможи да не дојде до кршење на влакната и после навлажнувањето да ја поприма првобитната запремина. Кокосовото влакно како супстрат за одгледување на растенијата ги има следните карактеристики: - Густина, околу 100 g/dm3 посне влажнење, односно 85-750 g/dm3 во сува состојба. - Порозност 85-90 %. - Воздушен капацитет 22-27 %, во домет до 10 sm (содржи 30-35 % лесно пристапна вода, има одлична хидрауличка спроводливост, поради што на мора често да се наводнува) 88

-

-

-

-

-

-

Големата внатрешна површина му е погодна за складирање на хранливи материи, а тоа овозможува голема пуферна способност и pH стабилност. Хемиските карактеристики на кокосовото влакно, во воден раствот од 10:1 се pH 4,8-5,6; EC 0,5-1,0; содржина на калиум 60-120 mg/l, калциум 3-10, магнезиум 2-8 и натриум 30-40mg/l. Поради високата содржина на калиум и ниска содржина на нитрати, се спречува стварањето на претерана лисна маса, а тоа влијае поволно на формирањето на цветовите и плодовите. Препорачлива употреба на супстратот од кокосови влакна е околу 3 години (може да се рециклира и како органска материја повторно да се употребува во овоштарници, расадници и на ниви). Производот е 100% од органско потекло, не се потрошува и не ја загадува околината, не потекнува од почвата (како тресетот) и не пренесува инфекции на коренови заболувања. Кокосовите влакна набиени во бала , со додавање на вода, бабрат до запремина, која е 6 пати поголема од првобитната.

Транспортот на кокосовите влакна е во многу суви и збиени бали, а се складира на суви места, заштитени од присуство на плевелни семиња, за да се спречи внесување на замјишни патогени и вируси во објектот на заштитениот простор. Пред употреба производните облици (гредици) од кокосови влакна треба да се набабрат, тоест да им се зголеми запремината. Хранливи раствори Основата на производство „без почва” е користење на хранлив раствор за одреден вид (сорта) и систем на производство. Хранливиот раствор се припрема со помош на хранливи материи со одмерени количини на избраните формулации, почнувајќе со матичниот концентриран раствор. На растението му се дава секогаш ново припреман раствор со концентриран состав. Неопходната аналитичка контрола може да биде ограничена на контрола на pH и солинитетот во текот на припремата, ако растворот во текот на користење во резервоарот за напојување не подлегнува на промени во хемискиот состав. Водата со среден и висок солинитет, може да биде употребена без да се нанесе штета на посевот, ако наводнувањето се изврши со користење на поголема запремина на раствор во однос на дневната потреба на растението. Дистрибуцијата на хранливиот раствор се извршува преку системот за наводнување капка по капка, со 1-2 славини по растение (1-4 l/h). Регулацијата на наводнувањето зависи од видот, фенолошката фаза, условите и др.. За одржување на потребниот степен на влажноста и воздушните услови во супстратот, за кореновиот систем, потребно е наводнувањата да се почести и по кратки. Наводнувањето може да се изврши едноставно со корисрење на саат или тоа да биде автоматизирано со помош на комјутеризиран систем кој

89

овозможува наводнување во зависност од условите, како што е сончевото зрачење, видот, влажноста на подлогата или обемот на дренажата. Оптимален однос на елементи во хранливиот раствор при без почвено одгледување во култура на камена волна (Sonnenveld und Straver, 1994) домат краставица пипер патлиџан бостан ↓ U ↓ U ↓ U ↓ U ↓ EC (mS/sm, при 25оС) 2,60 1,60 2,20 1,70 2,20 1,70 2,10 1,70 2,20 NH4(mmol/l) 1,20 1,00 1,25 1,00 1,25 1,25 1,50 1,00 1,00 K 9,50 6,50 8,00 6,50 6,50 5,75 6,75 6,50 7,50 Ca 5,40 2,75 4,00 2,75 4,75 3,25 3,25 2,25 4,75 Mg 2,40 1,00 1,375 1,00 1,50 1,125 2,50 1,50 1,25 NO3 16,00 10,75 16,00 11,75 15,50 12,75 15,50 11.75 16,25 SO4 4,40 1,50 1,375 1,00 1,75 1,00 1,50 1,125 1,50 H2PO4 1,50 1,25 1,25 1,25 1,25 1,00 1,25 1,00 1,25 Si 0,75 0,75 0,75 Fe (ɲmol/l) 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 15,00 10,00 Mn 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 Zn 5,00 4,00 5,00 5,00 5,00 4,00 5,00 5,00 4,00 B 30,00 20,00 25,00 25,00 30,00 25,00 30,00 20,00 20,00 Cu 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,75 0,50 Mo 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 Отворен систем (↓); Затворен систем (U) Оптимални количини на елементи во хранлив раствор за режано цвеќе, при без почвено одгледување во камена волна(Sonnenvela und Straver,1994) алстромерија каранфил гербер роза ↓ U ↓ U ↓ U ↓ U o EC (mS/sm, pri 25 C) 1,70 1,10 1,80 1,10 1,70 1,10 1,60 0,70 NH4 (mmol/l) 1,25 0,75 1,00 0,75 1,50 0,75 1,50 0,85 K 6,00 4,75 6,25 4,00 5,50 4,50 4,50 2,15 Ca 2,875 2,00 3,75 1,625 3,00 1,60 3,25 0,90 Mg 1,00 0,75 1,00 0,60 1,00 0,40 1,125 0,50 NO3 11,25 7,50 13,00 7,00 11,25 7,25 11,00 4,30 SO4 1,25 1,25 1,25 0,70 1,25 0,70 1,25 0,50 N2PO4 1,25 1,00 1,25 0,80 1,25 0,60 1,25 0,50 Fe (ɲmol/l) 25,00 25,00 25,00 20,00 35,00 25,00 25,00 15,00 Mn 10,00 5,00 10,00 5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Zn 4,00 4,00 4,00 3,00 4,00 3,00 3,50 3,00 B 25,00 20,00 30,00 20,00 30,00 20,00 20,00 15,00 Cu 0,75 0,75 0,75 0,50 0,75 0,50 0,75 0,50 Mo 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 Отворен систем (↓) Затворен систем (U) 90

Запремината на хранливиот раствор кој е неопходен за исхрана на посевот е голема, бидејќи секогаш се дава поголема дневна количина од дневните потреби на растенијата за вода. Тоа го смалува ризикот од засолување и од промена на составот на хранливиот раствор кој е во контакт со коренот. Цедењето на вишокот на раствор го гарантира, потребното испирање од подлогата. Процентот на дренирање се одржува измеѓу 20-30 %, но може да биде и многу поголем. Користењето на отворениот циклус го спречува преносот на патогени преку хранливиот раствор, но представува потенцијална опасност за екосистемот. Интензивното производство на растенијата на камена волна подразбира и користење на прецизен уред за наводнување и хранење. Димензионирањето на уредите се врши врз основа на едноставен прорачун, а почетен податок, е да се потроши максимално 10 литра вода на ден, по 1m2 површина на подлогата. Рецептурата на растворот се прави врз основа на извршената анализа на водата, при што е потребно да се обрне внимание на pH и ЕС вредноста. Совет е рH вредноста да биде околу 6, а ЕС околу 2,5. Автоматските мерења се контролираат двапати, така да во случај на одстапување на измерените вредности од дадената (за повеќе од 0,2), се огласува аларм тоест се алармира. Корекцијата е со храна од резервоарот (А и Б) и киселината. Бројот на резервоари А и Б зависи од бројот на рецептурите. А за една единица, во секој момент можно е да има до 4 рецептури. Препорачливо е испред секоја мерна единица за наводнување да има резервоат со вода, бидејќи складирањето на водата се темпира така да се изврши таложење на нечистотиите во водата и да има резерва за случај на квар на пумпата. Запремината на резервоарот се димензионира во зависност од дневната потрошувачка на вода. Зачестеноста на наводнувања, во текот на денот зависи од временските услови, количината на светлина и состојбата на посевот. Кога растенијата се одгледуваат на камена волна, дневниот број на вклучувања на системот за наводнување понекогаш е и повеќе од 30. Мерењето на дренажната вода има голема улога, бидејќи преку неа се корегира, зачестеноста, количината и бројот на наводнувања. Со мерењето на ЕС вредноста на дренажната вода може да се знае количината и интензитетот на усвојување на храната од страна на растенијата.

91

Процентот на дренажната вода треба да биде во границите измеѓу 20 и 40 %, а остворената вредност многу зависи од квалитетот на водата. Колекторот на дренажната вода е олук кој е сместен на носачите на растенијата. Носачот е поставен за квалитетно одгледување на кореновиот систем на одгледуваните растенија. Белата фолија се поставува за рефлектирање на светлината, а со тоа се заштедува 10-15 % енергија за загревање. Ако е економски оправдано, дренажната вода може да се рециклира и дезинфицира, а со тоа и повторно да се користи. Дезинфекцијата е со UV зрачење или со термичко чистење. Капалките за раствор се поставуваат непосредно до растенијата, тие можат да бидат со различен облик, капацитет и боја. За наводнување на различни култури се користат различни капалки. На пр. за одгледување на рози и повеќе режани цвеќиња, се користат L капалки, додека за зеленчук се користат стандардните капалки. Врската помеѓу цевите и капалките се вика капилар или „шпагета”. Цевоводот за наводнување е од PVC или PE цеви, а цевите измеѓу поединните елементи на уредот за наводнување и резервоарот (А и Б, за вода и киселина) се од PVC материјал. За да се отстранат проблемите кои се поврзани со животната средина, а се јавуваат при отворениот циклус на одгледување, последните години во никои земји (Холандија, Франција), каде од одамна се применува овој систем, постепено се преминува кон системот на „затворен циклус” на одгледување на растенијата. Тоа се постигнува така што покрај примената на друга техника (како што е NFT) се вклучува или прилагодува и постоечката техника на одгледување. Пример како во отворениот систем, каде супстрат е поставен во вреќи, контејнери, тоест не се врши модификација на постројките. На тој начин се задржуваат предностите во производството. Во затворениот циклус на одгледување производството се базира на присобирање и повторна употреба на дренираниот раствор. За тоа е потребно: 1) Собирање на дренажниот раствор од селиот простор на одгледување, чување во резервоар одреден за таа намена и повторно да се употреби за припрема на нов раствор. 2) Непосредно враќање на дренажниот раствор во резервоар кој го напојува целиот или дел од стакленикот, од каде дренираниот раствор потекнува. На тој начин тој се меша со првобитно припреманиот раствор после што се испраќа во повторно кружење во оквирот на истиот сектор на одгледување. 3) или ако кружењето е степенесто да се користи за напојување на други сектори од стакленикот, во кој се работи со отворен циклус, но со можност крајната намена на дренираниот раствор да биде за фертигација на нива тоест на просторот надвор од стакленикот. 92

При повторната употреба на дренираниот раствор со директно кружење, се менува составот на хранливиот раствор кој повторно му се дава на растението. Непосредното испирање на подлогата кое доаѓа од наводнувањето капка по капка, врши измена на растворот кој кружи во кореновата зона, со нов хранлив раствор. Дренираниот раствор и растворот кој е употребен на почетокот имаат различен хемиски состав, бидејќи дел од водата и хранливите елементи ги усвојуваат растенијата преку кореновиот систем. Затоа пред да се употреби дренираниот раствор потребно е да се изврши комплетна хамиска анализа, со цел да се утврди содржината на минералните елементи чија концентрација може да биде разредена (хемиски елементи, усвоени од кореновиот систем), или зголемена (со токсични елементи). Последните се присутни во водата, за наводнување, во ѓубривата (како нечистотии) или можат да бидат ослободени од материјалот кој влегува во состав на постројките, со кој растворот доаѓа во контакт (корозија на цеви од цинк итн.). Освен тоа, во случај на појава на патогени на кореновиот простор, во некоја вреќа од посевот, со повторно користење на дренираниот раствор може да дојде до инфекција на целиот производен простор. Затоа во Холандија се користи модалитетот (а), а тоа е рециркулација на дренираниот раствор со периодично спроведување на комплетна хемиска анализа на растворот кој е во рециркулација. Со тоа системот за стерилизација на растворот ќе биде поефтин, кога можностите за користење на квалитетна вода (дождовница) се поголеми и ѓубривата кој се раствараат во водата се со ниска содржина на нечистотии, но и ако се користи и некоризивен материјал (цеви). На тој начин може да се гарантира константен состав на растворот во текот на циркулацијата и да се спречи инфекцијата од патогени. Практичната примена на другите циклуси на одгледување (на домат, пипер, краставица и др.) захтева периодично прекинување на условите во затворениот циклус тоест одстранување на дел од растворот од процесот на кружење и негово заменување со новоприпреман раствор. Затворениот тип на систем во однос на отворениот овозможува смаливање на потрошувачката на вода за 30 % и ѓубрива од 40-50 %. Стерилизацијата на хранливиот раствор во рециркулацијата може да биде физичка (третман со UV зрачење, топлотна стерилизација, третман со озон, механичка и ултра филтрација), хемиска (халогенизација, фунгициди, тензиоактиви) и биолошка (бавна филтрација со песок). Општо земено обемот на инвестицијата за уредот за стерилизација е доста голем. Кај различните системи мора да се води сметка на одредени фактори кој можат да имат влијание на нивната примена: мора да се води сметка на запремината на солуцијата која се третира, за да не се појават можни фитотоксични ефекти (хемиски метод на примена), да се води сметка на термичката контрола на растворот и времето на неговата повторна 93

употреба после третманот (топлината); да се води сметка за присуството на нечистотии во растворот кои ќе ја смалат ефикасноста на третманот (UV зрачењето), да се води сметка на спектарот и ефикасноста на акцијата на агенсите за стерилизација. Едноставен и ефтин начин е системот на повторно користење на дренираниот раствор кога состојбата на затворениот циклус се одржува во текот на 4-5 недели. Во тој период, онаа што е потрошено се додава во токот на кружењето, новоприпреманиот растворе со константен состав, а му се контролира само pH вредниста и електричната спроводливост. На крајот од вегетацијата целиот раствор кој е во процесот на кружење се исфрла во надворешната средина (или се искористува за фертиригација на некоја нива). Потоа почнува припрема за новото производство. На тој начин двоструко се смалува запремината на растворот кој се исфрла во текот на еден циклус на одгледување во однос на „отворениот циклус”. Овој модел на одгледување, овозможува кружење на дренираниот раствор без потреба на било кој вид на стерилизација на растворот. Хидропонски систен на одгледување Герицкеовиот систем на одгледување во статична и циркуларна средина е прво хидропонско одгледување, каде коренот е постојано или повремено потопени во хранлив раствор (статичен раствор во дебелина од 10-15 sm) и покриени со тенок слој на подлога за сеидба. Неповолната околност на оваа техника произлегува од недоволното проветрување на коренот поради големата запремина на хранливиот раствор и наговата статичност, тоа допринело да не дојде до ширење на овој систем. Новите хидропонски облици („deep water culture”), се директен развој на Герецковиот систем, се развиле во Јапонија. Оваа техника користи кади или каналчиња за одгледување, структура за покривање и потпора на растенијата и различни подлоги за сеидба, но заедничко со предходниот систем е, рециркулацијата на хранливиот раствор и тоа што често се поврзани со присуство на систем за принудно проветрување на истиот. Циркулацијата на хранливиот раствор е типична и за „Ein-Gredi” техниката која е усовршена во Израел, таа техника предвидува одгледување на растенијата во хоризонтални каналчиња кои се напојуваат со хранлив млаз по пат на млазници кои се поставени во нивната внатрешност. Млазниците непрестано прскаат нов раствор во веќе присутниот во каналчињата, гарантирајќи истовремено и проветрување. Техниката за рециркулација на хранливиот растнор кај таканатечената „плутачка хидропоника” се базира на употреба на едноставни кади за одгледување кои се наполнати со хранлив раствор, а повремено со помош на пумпи се обезбедува рециркулација во интервали, 94

со тоа се обезбедува проветрување на кореновиот систем. На хранливиот раствор плива стиропорска плоча која има улога на потпора на растенијата (лиснат зеленчук, јагоди). Одгледувањето во NFT (Nutri ent Film Tehnique) техника е типичен пример за хидропониката-тоест за одгледување во течна средина. Овој систем е идеален за проучувањта и примената на минералната исхрана. Аеропоник Оваа техника на одгледување без почва, се употребува за одгледување на видови со мал вегетативен развој или на одредени видови цвеќиња. Настаната е за поедноставување на постројките за потребите на хидропонското одгледување, како и за воведување на оние техники кои захтеваат помали трошкови, а можат да ги подобрат искористувањата на условите во стакленикот. Аеропоникот е облик на одгледување кој како и NFT не захтева присуство на супстрат. Растенијата се поставени на едноставен систем на подржавање (PVC цеви или стиропорски табли), поставувањето им е вертикално, хоризонтално или во нагиб. Напојувањето се изведува преку систем за замаглување кој прска хранлив раствое во периоди или во континуитет дирактно на коренот. Вошокот на раствор паѓа на основата на системот за придржување а одтаму оди во повторна циркулација. Во однос на на NFT техниката каде што растворот тече, одгледувањето во аеропоник тоест одгледувањето со замаглување овозможува сигурно проветрување на коренот бидејќи тој се развива во контакт со воздух. Освен тоа овозможува и заштеда на вода и ѓубрива, ако се земе во обзир малата запремина на растворот кој се употребува, се поефтинува и контролата на условите на исхрана.

МЕСТО И ОРГАНИЗАЦИЈА НА ЗАШТИТЕНИТЕНИОТ ПРОСТОР Организацијата на заштитената градина треба да обезбеди оптимално користење на целокупниот простор, да ја осигури потребната микроклима во објектот и да овозможи несметано извршување на работите во објектот. За економично искористување на заштитениот простор и за полна функционалност во него неопходно е при подигањето на објектот добро да се избере местото, да се испланира и правилно да се постави објектот. Теренот за заштитен простор треба да е рамен, без изразити депресии и да биде исчистен од плевели. За истекување на површинските 95

води потребно е теренот да има благ нагиб од 1-5 % и тоа кон јужната или југоисточната страна. Најповолни се лесните и структурни почви кои треба да бидат пропустливи, за да се обезбеди добра дренажа која е неопходна за сите форми на заштитен простор. Нивото на подземните води да е најмалку на длабочина од 1,5 m. Кога нивото на подземните води е повисоко доаѓа до ладење на објектот и оштетување на кореновиот систем. Заштитената градина мора да се заштитува од ветрови. Во зависност од правецот и брзината на ветрот, температурата во заштитениот простор може да се смали и до 10оС. Затоа заштитениот простор треба да се гради на заветни места, или околу него се подигаат заклони или огради. На тој начин се ствара микроклима која е поволна за развој на растенијата, а допринесува и во заштедата во загревањето. Заклон од ветер може да биде шума, овоштарник, градежни објекти, дрвореди, жива ограда или ограда од даски или друг материјал. При подигањето на заклон треба да се знае дека 1 m заклон, заштитува десет пати подолг простор пред себе. Оградата од северната страна на заштитениот простор треба да е висока околу 2 m, за да заклони должина од 20 m. На јужната страна оградата е нешто пониска (1,6 m висока) за да прави што помалку сенка. Источната и западната страна се прилагодуваат спрема северната и јужната страна. Помеѓу оградите и објектот се остава пат широк на северната страна 1-1,2 m, на јужната околу 2,5 m, на источната и западната околу 1,5-2 m. Објектот на заштитената градина се подигнува тамо каде што ќе бидат избегнати сенките (посебно во зима) од другите објекти. Без обзир каде се подига заштитениот објект потребно е да има тврд пат за брза комуникација на репроматеријалите и производот, и при неповолни временски услови. За наводнување на растенијата потребно е да има доволно и квалитетна вода со температура од околу 18-20оС. Најдобра е дождовницата и водата од природните водотеци, а лоша е ладната бунарска вода. За заштеда во време и работна рака потребно е водоводната мрежа да ја разнесува водата на целата површина, сметајќи дека за 1 m2 е потребно во просек од 5-10 литри вода дневно. Во расадничката градина со леи и ниски тунели основната работа е производството на расад. Повеќе леи, тунели, најчесто по 12-16, се групираат во блокови, а повеќе блокови прават расадник. Во блокот леите, тунелите, се поставуваат паралелно по долгата страна, помеѓу нив се остават патеки широки од 50-80 sm за полесно извршување на работите во нив. Помеѓу блоковите од леи или тунели се остават пошироки патеки (4-6 m), во зависност од механизацијата која ќе се користи. Овие патишта можат да се користат и за сместување на арско ѓубре, супстратот и др. Имајќи го во обзир времето на нивното користење потребно е повремено да се чистат и порамнуваат. Во наши услови едностраните леи се поставуваат по должина на правецот исток запад, што значи дека повисокиот дел на леата е од северната страна. Така се добива нагиб кон југ и со овозможува 96

рамномерно осветлување и загревање на леата. Двостраните леи, тунели, пластеници, стакленици се поставуваат по должина на правецот север-југ, а тоа овозможува рамномерно осветлување во текот на денот и послабо ладење, бидејќи кон север е поставена помалата челна страна. Комбиниран тип на заштитена градина е кога во заштитената градина се поставуваат леи, тунели, пластеници и стакленици. Застапеноста на леи, тунели пластеници и стакленици зависи од смерот на производството. При поголема површина под стакленици а тоа значи при поголемо производство на зеленчук, леите и другите форми на заштитен простор сочинуваат 10-40% од целокупната површина. Едностраниот стакленик се поставува по должина во правец исток – запад, а двостраните пластеници, стакленици и тунели се поставуваат во правец север–југ. Во изразито ветровити реони стаклениците се поставуваат така да е подолгата страна свртена кон ветерот. Тогаш првиот дел од стакленикот го смалува дејството на ветерот и губењето на топлината во целиот објект. Основната организација за производство во заштитената градина зависи од правилното разместување на сите други објекти. При тоа се тежнее објектот да биде што поблиску до изворот на топлината. Кога во градината има повеќе објекти, тогаш во близина на топлотниот извор (котларницата) најпрво се поставува стакленикот а пластениците, тунелите и леите се поставуваат на јужната страна од стакленикот или стаклениците. Тие треба да бидат така поставени во однос на котларницата ветровите кои најчесто дуваат да не носат пепел и дим врз нив. Во оквирот на заштитената градина треба да се предвиде и зграда за пакување, чување и за други материјали и алати. За 1000 m2 заштитен простор потребно е за сместување на алат 5-7 m2, за средства за заштита, семиња и минерални ѓубрива 10-13 m2, за сместување на компост и други хранливи подлоги околу 250 m2. За сместување на амбалажa за 10 тони производ, потребно е 25 m2, а за простор за сортирање и пакување на 10 тони производ потребно е 25 m2 простор. Во оквирот на заштитената градина потребно е да се ископа и депонија во која ќе се фрла и запалува растителниот материјал од објектот. Амбалажата од хемиските средства и ѓубрива треба да се закопува далеко од изворот на вода за пиење и наводнување. Со остатоците од хранливите раствори да се ѓубри зелената површина околу заштитениот простор.

УСЛОВИ НА ВИРЕЕЊЕ И НИВНО РЕГУЛИРАЊЕ За успешно производство неопходно е пратење на условите внатре во објектот, (рачно, афтоматски и компјутеризирано). Затоа се потребни мерни инструменти (термометар за воздухот и почвата, психрометар и др.) кои одговатаат на типот на објектот односно на степенот на афтоматизација. Покрај тоа потребно е да има и алат, опрема и машини кои ќе одговараат за дотичното производство. 97

За постигнување на високо и кватететно производство во заштитениот простор потребно е да се обезбедат микроклиматски услови кои ќе одговараат на видот кој ќе се одгледува. Во однос на околната средина, условите за производство внатре во објектот треба да се регулираат според захтевите на видот кој ќе се одглрдува. Во објектот може да се регулираат: светлината, температурата, влажноста на воздухот и почвата, исхраната на растенијата и содржината на СО2. Светлина Најмногу светлина им е потребна на растенијата кои потекнуваат од топлите реони (пиперка, лубеница, домат). Тие видови не поднесуваат засенување, а во заштитениот простор може успешно да се одгледуваат само во периодот кога има доста светлина. Растенијата кои бараат помалку светлина подобро го поднесуваат засенувањето и се одгледуваат во погуст склоп. Промените на светлосните услови во заштитениот простор зависат од траењето на светлосниот ден, и од јачината и спектралниот состав на светлината. Сите овие промени зависат од географската положба, местото, климата, периодот на годината или денот, составот и содржината на воздухот, положбата на теренот на заштитениот простор, типот, конструкцијата и градежниот материјал со кој е изграден стакленикот. Природниот извор на светлина е сонцето. Колку е сонцето повисоко над хоризонтот толку е по голем и процентот на директната светлина, но тоа многу зависи од чистоќата на воздухот (ако е чист воздухот директната светлина е поголема), од надморската височина и од географската широчина. На интензитетот на осветлувањето посебно се осетливи хелиофилните видови (домат, пиперка), кои за својот раст и развој бараат оптимални услови со интензитет на осветлување од 20.000–30.000 лукса, а за нормално растење околу 15.000 лукса. При одредувањето на терминот на производството, треба да се тргне од чинењицата на пример на 45-46о северна географска ширина дневниот просек на интензитетот на светлина во декември изнесува околу 5.000 лукса, во јануари околу 7.000, февруари 10.000, март 17.500 лукса (од кој при преминот низ стаклото се губи 30-50%). Поради овие услови во текот на зимските месеци се одгледуваат видови кои се помалку осетливи на интензитетот на осветлувањето: салата, кромид, краставица или објектот дополнително се осветлува за одгледување на хелиофилни видови. На светлосните услови во леите најголемо влијание имаат цврстите (дрвени, бетонски) делови кои прават сенка. Рамката (касата) на леата прави најголема сенка а нејзината големина и положба во текот на денот се менува, но сенка, секогаш, има на јужната страна. Затоа растенијата во овој дел на леата најчесто се издолжени–исциглени. Количината на светлината во леата зависи од ориентацијата на леата и 98

аголот под кои паѓаат сончевите зраци на прозорците (ако е аголот помал ќе има повеќе светлост во леата). Во леите кои имаат помалку прегради за стаклото има и повеќе осветленост. Во текот на производството прозорците треба да се одржуваат чисти, а времето на производството треба да се прилагодува според биолошките потреби на видовите. Светлосните услови во тунелите и пластениците зависат од својствата на фолијата. Најмалку cal/sm2/h сончева радијација од видливиот дел на спектарот пропушта полиетиленската фолија. Количината на светлина која ја пропушта пластиката е најголема околу пладне а наутро и после пладне е помала , а за 1-3,5 пати е поголема кога е сончев денот за разлика од облачниот ден. Во периодот март-април ќе има поголема светлина во пластеникот ако пластеникот е поставен со долгата страна во правецот исток-запад. Користењето на двослојната пластика ја смалува количината на светлина во објектот за 10% поради концентрацијата на водена пареа помеѓу двете фолии. На интензитетот на осветлувањето внатре во стакленикот има влијание квалитетот и чистоќата на стаклото, како и аголот под кој е поставен кровот. Обичното стакло со дебелина од 3-4 mm впива од 1,5-2,5% од светлината, и еден дел се одбива, а тоа го смалува процентот на пропуштената светлина внатре во објектот. Стаклото во текот на годината се валка станува нечисто посебно ако стакленикот е поставен блиску до некој индустриски објект или покрај некој пат. Чистото стакло пропушта околу 90% од сончевите зраци а со смалувањето на неговата прозрачност се смалува и процентот на пропуштената радијација. При пропустливост на стаклото од 90%, при интензитет на осветлување од 10.000 лукса, во стакленикот навлегува светлина со јачина од 9.000 лукса, а кога пропустливоста на стаклото е смалена за 50% при ист интензитет на осветлување во стакленикот навлегува светлина со јачина од само 5.000 лукса. Поради ваквиот пад на осветлувањето потребно е да се изврши чистење на стаклата на стакленикот. Чистењето може да биде механичко (со специјални четки и јак млаз на вода) и хемиско. Од хемиските средства се употребуваат средства што одговараат за таа намена (детерџент и раствор на солна, сумпорна и азотна киселина). Количината и квалитетот на светлината која продира во стакленикот зависи и од положбата на стакленикот. Стакленици, кои се ориентирани по должина и правец исток-запад, во текот на зимата имаат подобри светлосни услови од оние кои се ориентирана во правецот север-југ. При ориентација на стакленикот во правец север-југ растенијата на северниот дел на стакленикот растат по бавно, посебно во зимските и пролетните денови. Количината на светлина во стакленикот зависи и од самата конструкција на елементите. Колку се они потенки, заоблени и се со поголемо меѓусебно растојание, толку ќе биде по смалена површината за засенување. Дневните колебања на засенувањето на стакленикот стануваат најзначајни ако 99

стаклото има рапава површина, бидејќи рапавата стаклена површина дава дифузна светлина која рамномерно го осветлува целиот стакленик. За дополнително осветлување може да се користат сијалици и лумисцентни цевки. На светлосните услови имаат влијание и агротехничките мерки кои се применуваат во производството како и самите својства на растенијата. Во наши климатски услови при крајот на пролетта и летото има интензивни сончеви денови, поради што доаѓа до зголемено и штетно осветлување (интензитет поголем од 50.000 лукса го забавуваат растот), тоа пропратено со високи температури има штетно влијание врз растенијата, затоа е потребно нивно смалување-тоест да се врши засенување. Во заштитените простори тоа се обавува со користење: на разни бои кои се нанесуваат на материјалот за покривање засенуваат од 23-82 %, мрежите кои се поставуваат преко покривниот материјал, засенуваат од 30-90 % а терминалните застори-завеси покрај тоа што засенуваат, заштедуваат и енергија. Бојата за засенување е бела и може да се нанесе на фолијата (полиетилен), плочите (поликарбонат), акрилот и на стаклата (во зависност од тоа, со каков материјал е покриен заштитениот простор). За засенување на стакла се употребува и варно млеко. Бојата за засенување треба да е постојана на високи температури, мраз, дожд и на ултравиолетово (UV) зрачење, а во исто време по потреба да може лесно да се одстранува, без да се оштети покривниот материјал и без да се загади природната средина. Концентрацијата на растворот на бојата треба да биде изедначена и трајна, и да се нанасува во слој со изедначена дебелина. Квалитетната боја за зесенување во својот состав треба да има хемиски активна материја која ќе реагира на површинската влажност, и во тој случај бојата станува транспарентна и пропуслива на светлина. Тоа е посебно важно за утрунските и предвечерните часови и кога времето е облачно или кога паѓа дожд. Од светлосните услови растенијата захтеваат одреден интензитет и должина на траење на осветлувањето. Интензитетот и должината на траењето на осветлувањето имаат влијание на растот и развојот на растенијата бидејќи ги условуваат процесите на фотосинтезата, фотоморфогенезата и фотопериодизмот. Најзначаен за растенијата е, видливиот дел на спектарот на светлината, таканаречената фотосинтетска активна радијација (FAR) со таласна должина од 400-710 nm кое чини околу 50 % од сончевото зрачење (инсолација). Кратките инфра црвени зраци со таласна должина 700-2500 nm имаат топлотен ефект и треба што повеќе да се искористат. Ултра виолетовите зраци со таласна должина 200-315 nm имаат негативно влијание врз одгледувањето на растенијата, а светлосната таласна должина 315-400 nm се смета за пожелна, бидејќи има позитивно влијание врз органолептичките особини на плодот. За раст на растенијата најдобро се искористува делот на црвениот спектар на зрачење, додека за развојните процеси во растението најпотребен е делот на ултравиолетовиот спектар на зрачење. При недостаток на одреден дел на 100

светлосниот спектар, доаѓа до пореметување во растот и развојот на одгледуваните растенија. Така, растенија одгледувани исклучиво на црвено светло се свиткани и имаат мали листови (последица на недостаток на синиот дел од спектарот на светлината), но сепак доаѓа до образување на пупки кои порано цветат. Синиот дел од спектарот го потпомага растот. Растенијата цветат, тоест поминуваат во генеративна фаза само кога должината на осветлувањето е испод одредената граница, други само при одредена должина на осветлување (должина на денот). Така видови кои виреат на краток ден се салата, хризантема, и по потекло некои сорти на домат, пиперка и краставица, но денес има и неутрални сорти. Со корекција на должината на денот со опрема за вештачко осветлување можно е да се влијае на цветањето и при скромно ниво на осветленост. Вештачкото осветлување во зависност од видот на растенијата се применува со: -продолжување на денот (непрекинато осветлување во траење од 4-6 часа, пред изгревањето и заоѓањето на сонцето), -Прекинување на ноќта (светлосен период во траење од 4-6 часа во текот на ноќта, најчесто од 22 до 04 часот), -циклично осветлување во текот на ноќта (од 22 до 04 часот, во траење од 6 до 10 минути на секој половина саат), -непрекинат светлосен период (до саканиот број на саати, осветлување со 2 000 до 6 000 lx). Интензитетот на фотосинтетската активност во услови на пластеници и стакленици треба да изнесува најмалку 0,84 Ј/sm 2/min, а тоа одговара на осветлување од 15 klx. Преголем интензитет на FAR нарочно во облик на директно зрачење, го забавува процесот на асимилација, но го забрзува стареењето на растенијата. Изворот на вештачкото осветлување зависи од видот на емитерот, височината на поставување на ламбата и аголот на паѓање на светлосниот сноп. На пример извор со снага од 1 W, на оддалеченост од 1 m, под прав агол, дава осветлување од 100 lx, на оддалеченост од 2 m само 25 lx, а ако е под агол од 30о осветлувањето е 21,6 lx. Најповолно е изворот на светлина да биде поставан на помала висина, да биде покретен и по потреба да му се менува положбата во однос на растенијата. Како извор на светлина се користат ламби со живини сијалици или со халоген елемент, денес во праксата повеќе се користат таканаречените натриумови цеви од 600 W кои покриваат ефективна површина од 4-6 m2. Минималната осветленост, која е економски значајна, изнесува 5000 lx. Вклучувањето на инсталациите за осветлување (различно поставени) е централизирано и најчесто автоматизирано. Дополнително осветлување најчесто се користи за производство на расад како и за видови кои се 101

одгледуваат за режено цвеќе. Расадот дополнително се осветлува во текот на расадскиот период, обезбедувајќи му интензитет на осветлување повеќе од 10.000 лукса и должина на денот од 14-16 часа. Дополнително осветлување на расад во текот на зимата Краставица Домат Часови на Часови на Фаза на растење дополнително Број на дополнително Број на осветлување денови осветлување денови поник 24 2-3 24 2-3 Расад до разредување 16 10-12 16 12-15 После разредување 14 10-12 14 20-25

Топлина Од барањата на растенијата за топлина зависи времето на сеидбата и економичноста на одгледувањето. Растенијата со помали потреби за топлина успеваат во сите облици на заштитен простор, а топлолубивите видови најдобро е да се одгледуваат во објекти со загревање. Температурните услови во заштитениот простор влијаат врз интензитетот на порастот, раностасноста, приносот, квалитетот на зеленчукот, како и на изборот на видовите кои можат да се одгледуваат. При недостаток на топлина и ниска влажност, растенијата имаат кратко стебло, помали листови со темнозелена боја и виолетови нијанси на лисните рачки. При ниска температура, а висока влажност, листовите се нежни со светлозелена боја. При ниски температури растенијата цветат подоцна, а оплодувањето е послабо. Високата ноќна температура ја зголемува дисимилацијата, односно, поголемо е трошењето на органската материја од растенијата. Таквите растенија имаат долги интернодии, листовите се нежни со светлозелена боја, а цветот и плодот се недоволно развиени. Затоа, за оптимален раст и развој на зеленчуците, битни се разликите меѓу повисоките дневни и пониските ноќни температури. Ваквиот однос на температурите овозможува поволен биланас помеѓу синтезата и дисимилацијата. Ноќните температури како и температурите во облачните денови, треба да се за 3-5ºС пониски од дневните температури, односно температурата во текот на сончевите денови.

102

Потребна температура за одгледување на зеленчук Температура на воздухот во оС оптимална Максимална дневна Вид и фаза на развој есенско пролетн ноќна есенско пролетно зимски о летни зимски летни период период период период Домат, пипер период на расад 18+3 18+3 18 22 26 Фор. на плод 20+4 22+3 20 25 28 период на зреење 16+2 22+4 22 20 30 Краставица,лубениц Период на расад 21+3 22+3 22 26 28 Фор. на плод 22+4 24+4 22 30 33 Период на зреење 22+4 26+4 24 32 38 салата 12+4 16+4 12 20 25 ротквица До формир. на корен 10+4 12+4 10 16 18 После тоа 11+4 14+4 12 18 20 кромид 20+4 22+4 30 35 30

миним ална

10 10 8 12-15 12-15 12-15 2 5 2 1

За зеленчукот е неповолно наглото зголемување и намалување на температурата. Температурата наутро се зголемува, а навечер се намалува за 2-3ºС во текот на еден час. За зеленчукот температурата на почвата преку ден треба да е за околу 3ºС, повисока во однос на ноќната температура. Температурата на почвата е постабилна од температурата на воздухот и е повисока во површинскиот слој. Разликите, односно, неусогласеноста на температурата на воздухот и почвата е една од честите причини за заостанување на растенијата. Таквите промени најчесто се јавуваат при брзи промени на температурата и осветленоста. Тогаш листовите венеат, поради неможноста на растението да обезбеди доволно вода, поради ниската температура на почвата, односно, поради забавената активност на коренот. Многу слични промени настануваат при премин од сончев ден во облачен (честа појава во есен), кога при повисока температура на почвата коренот на растението интензивно дише, трошејќи ги продуктите од фотосинтезата, па растењето страда од недостаток на храна, што доведува до сушење на краевите на листовите, и задржување на растот (изразено посебно кај салатата). Температурата на почвата (на длабочина од 10 sm е за 1-2ºС пониска откалку во слојот од 5 sm) зависи и од микробиолошките активности. Затоа, во објектите без загревање на почвата, битно е внесување на свежо или полупрегорено арско шувре како извор на топлина и хранливи материи. Формата, големината и можноста за загревање влијаат врз температурните особини во заштитениот простор. 103

Температурата во леите зависи од типот на леата (топли, полутопли и ладни), од времето на подигнување и од дебелината на воздушниот слој во леата. Имајќи ја во предвид малата запремина на леите, тие многу брзо се загреваат, но исто така и брзо се ладат. Во текот на долг, ладен и облачен период, максималната температура во ладните леи може да падне под нула, па затоа овие леи можат да се користат само на пролет. Разликата на температурата во топлите и ладните леи се движи од 8-18оС а помеѓу топлите и полутоплите 0-4оС, но таа разлика се смалува, се смалува во пролетта и е најмала при крајот на март, и тоа кога е сончев денот. Во леите јасно е изразена разликата во температурата кога денот е сончев и кога е облачен. Максималната температура во топлите и полутоплите леи е помеѓу 11-12 часот (може да биде и за 30оС поголема од надворешната), а во ладните леи максимумот е околу 14 часот. Почвената температура во леата зависи од загревањето односно од дебелината на биоенергетскиот материјал. Најниска е околу 7, а највисока во 14 часот. Во леата најтопло е околу северната (повисоката) страна, а најстабилна е во средината на леата. Кај леите кои се со технички систем на загревање температурните колебања се по мали. Бидејќи во текот на топлите и сончеви денови може да се исклучи греењето и да се оневозможи прегревање на леата па со тоа се избегнуваат несаканите последици и обратно, при по ниски надворешните температури греењето може да се продолжи, одржувајќи го на саканото ниво. Со проветрување на леите се регулира температурата, влажноста, содржината на СО2 и другите штетни гасови, кои се јавуваат при разлагањето на органската материја. Во тунелите и пластениците кои се без греење температурата е во директна зависност од надворешната средина. Температурните услови во нив сепак се поповолни отколку на отворено. Во текот на денот под директно дејство на сонцето доаѓа до акумулирање на топлина во почвата (внатре во тунелот) и тоа за двапати повеќе од ноќните загуби на топлината. При тоа во текот на денот температурата нагло се зголемува и го достигнува максимумот во 14 часот, а потоа опаѓа и во утринските часови е блиска до температурата на надворешната средина, а во ветровито време е и пониска. При стареењето на пластиката (поради смалена пропустливост) температурните услови се влошуваат. При користењето на полиетиленска фолија која пропушта инфра црвени зраци, температурата на воздухот и почвата е за околу 5-7оС пониска отколку ако се користи PVC фолија. При загревањето на тунелите со органска материја, температурата се зголемува за 1-10оС. А ако се користи топла вода за загревање тогаш е можно и регулирање на температурата во објектот. Во појужните региони, поради честото прегревање на воздухот, во тунелот за покривање се користи перфирирана фолија. Температурните услови во пластениците се условени од својствата на пластиката. При сончеви денови температурата брзо се зголемува и 104

може да биде за 15-30ºС поголема од надворешната. Во текот на ноќта температурата се намалува и е блиска со температурата од надворешната страна. Ако пластеникот се проветрува, а почвата се наводнува, колебањето на температурите значително се намалува, а се спречува прегревањето на воздухот во текот на денот. Температурни услови под РЕ фолија со дебелина 0,08 см Температура ºС време Слободен простор Под фолија наутро 1-2 3-4 Облачно пред пладне 7-8 11-12 Сончево пред пладне 8-10 15-30 навечер 6-7 12-13 Somos A., 1969.

место фолија леа Слободен простор Somos A., 1969.

Температура под РЕ фолија Температура на воздухот ºС Минимална ноќна 7 часот наутро 4,0 5,8 3,0 4,5 -1,0 2,9

Во пластениците е изразена вертикалната и хоризонталната разлика во температурите. На секој 50 sm височина, температурите се разликуваат за 0,2-0,3ºС (наутро и навечер) и за 3-4ºС попладне. Температурата на краевите е пониска, а во средината на пластеникот е повисока (за 0,5-2ºС, што се одразува врз растот на растенијата. Топлотните услови се подобри кога се користат ниски дополнителни тунели (во внатрешноста на пластеникот). Тогаш минималната температура е за 3-8ºС повисока отколку без дополнителни тунели. Заштитата на растенијата од пониски температури во пластениците без загревање се постигнува со наводнување во вид на магла (5-10 l/m3), поради заситувањето на воздухот со вода и смалувањето на топлотната радијација од пластеникот. Зголемувањето на температурата во пластеникот се постигнува со преливање на објектот со вода. Од надворешната стреана на пластеникот, или помеѓу два слоја на пластика, на секој 10-15 минути се монтираат распрскувачи околу 50 sm над пластеникот. Кога температурата на надворешната средина ќе се намали на околу 2ºС, се пушта вода во вид на ситни водени капки кои делуваат како топлотен изолатор. Ако надворешната температура е -5ºС, во пластеникот е за 4-8ºС повисока. Оваа инсталација може да се користи и за ладење, кога надворешната температура е над 25ºС. Температурните услови при загревање на пластеникот се регулираат, но трошокот на енергија е за 12-15ºС повисок отколку при загревање на стаклениците.

105

Температурата на почвата во пластениците е поголема отколку на почва на отворено, но во сончевите денови е повисока отколку во облачните денови. Бочните и челните страни на пластеникот губат повеќе топлина, па температурата на почвата е за 2-5ºС пониска отколку во средината на објектот. Топлината во стакленик многу зависи од односот на површината и запремината. Ако тој однос е помал-тоест ако запремината во заштитениот простор е помала, тогаш топлината е под поголемо влијание на надворешната средина и поголеми ќе бидат колебањата внатре во објектот. Најповолен е односот кога на 1 m2 доаѓа 2-4 m3 запремина во стакленикот. Разликата на температурата во поедините делови на стакленикот е голема, најголема е кога денот е сончев. Најтопло е на јужниот дел на стакленикот, нешто температурата е пониска на северниот, а најниска е во централниот дел на стакленикот. Кога денот е облачен разликите се помали но го имаат обратниот редослед – најтопло е на северната, па централната и нешто пониска е температурата на јужната страна на стакленикот. Повисоката температура на северниот дел е резултат на поголемата акумулација на топлина во почвата. Максималната температура во текот на сончеви денови е помеѓу 1415 часот, а при облачени денови - околу 12 часот. Колебањата на температурата се најмали во централниот дел на објектот односно, во средните блокови. Разликите на температурите во еден блок се намалуваат со поставување на пластични фолии од внатрешната страна на пластеникот. Притоа, се зголемува економичноста на одгледување, односно се намалува трошокот на гориво за околу 5 %. Постоењето на изразени разлики во температурата, во зависност од местото во објектот, доведуваат до нееднаков раст, неедновремено зреење и принос, а посебно до појава на болести. Разликите се посебно изразени помеѓу растенијата поблиску и подалеку од цевките за греење. Во стакленикот најстабилна е температурата на висина од 1,5 m а највисока температура има под покривот на објектот ( иако под покривот температурата нај повеќе се менува во зависност од проветрувањето). Објектите со редовно наводнување се одликуваат со постабилна и повисока температура, посебно во текот и по сончевите денови. Почвената температура зависи од сончевата енергија, од греењето и влажноста. Најголеми промени на почвената температура се на бочните страни и долж патеката во објектот. Почвената температура се менува во зависност од температурата на воздухот но таа е по стабилна од воздушната температура. Кога е сончев денот температурата на површинскиот слој на почвата е околу 5оС повисока од подлабоките слоеви. За помали колебања на почвената температура потребно е одржување на оптимална влажност на почвата бидејќи само така доаѓа до поголема акумулација на потребната почвена топлина.

106

Вода Оптималната влажност на почвата и воздухот во заштитените простори е еден од предусловите за нормално растење и развој на растенијата. При недостаток на вода во услови на висока температура листовите се загреваат, фотосинтезата опаѓа, а интензитетот на дишење расте а од сето тоа доаѓа до смалување на приносот. Потребите за вода во заштитениот простор се зголемени бидејќи во него се одгледуваат видови кои интензивно растат, имаат голем принос и релативно плиток коренов систем. Количината на вода, времето и начинот на наводнување зависат од видот, сортата, начинот на одгледување и фазата на раст. Најголеми потреби за вода има во почетните фази на раст (период на расад) во фазата на плодоносење и тогаш влажноста на почвата треба да изнесува 80% ПВК, а во останатиот период на вегетацијата 70% ПВК. При тоа, на пример, израснато растение од домат троши за испарување околу 2 литри вода, а краставицата околу 3 литри вода, односно за 1 kg плодови од краставица потребни се 17-23 литри вода, а за домати 40-60 литри вода дневно. Потребите на зеленчуците за вода зависат не само од видот туку и од надворешните услови. Затоа за одгледување на зеленчук на отворено, важи основното правило дека на растенијата треба да им се обезбеди постојано наводнување со доволна количина на вода, и тоа, во слоевите во кој се развива кореновиот систем. При недостаток на вода кај доматот, листовите на почетокот добиваат бел раб, потоа стануваат темнозелени, а влакненцата се исправаат, а кај краставицата листовите се темнозелени, а потоа добиваат светлозелена боја. Одредувањето на времето за наводнување на отворено е можно и со т.н. визуелен метод. Се зема почва од 15-20 sm длабочина и се гмечи во дланката, со движења слични како при молзењето на кравите. При тоа, ако не се образува грутка, почвата е многу сува и растенијата веќе се оштетени. Ако се образува грутка, но не е цврста, време е за наводнување, а ако се образува цврста грутка, почвата е доволно влажна (70-75% ПВК). При појава на капки вода од стиснатата грутка, почвата е премногу влажна и повторното наводнување ќе биде потребно по 7-10 дена. Во наши услови најповеќе вода им е потребна, па и интензивно се наводнуваат: пиперката, патлиџанот, доматите, зелката, геревизот и краставицата. Нешто помалку вода им треба на: кромидот, салатата. репата, тиквицата, компирот, спанаќот, лубеницата и дињата.

107

Количина на вода за одгледување на зеленчук Број на заливања Норма на заливање I/m2 Месец краставица Домат краставица Домат пиперка пиперка јануари 8-10 2-3 фебруари 10-12 4-6 4-5 6-8 март 14-16 8-10 4-5 8-10 април 18-22 10-12 5-6 8-10 мај 24-28 10-12 5-6 10-12 јуни 26-30 13-15 5-6 10-12 јули 26-30 13-15 5-6 10-12 Брозгалов В. А. и сор., 1983. Поради бројните наводнувања во заштитениот простор, неопходно е да се воспостави систем за дренажа на почвите со високо ниво на подземни води, со цел да се одстрани вишокот на вода. Дренажните цевки се поставуваат на длабочина од 70-120 sm (во зависност од типот на почвата), со меѓусебно растојание од 3-6 m. Дренажниот систем овозможува и испирање на почвата (норма на наводнување поголема за 100%), што е чест случај во оваа производство. Водата за наводнување треба да е со температура од 20-25оС и со хемиски карактеристики кои го дозволуваат нејзиното користење. За наводнување најпогодни се утринските часови кога растенијата најдобро ја користат водата, а испарувањето е бавно и постепено. При неповолен квалитет на водата почвата треба да се испира или да се промени почвениот супстрат. Освен влажноста на почвата, големо значење за раст и развој на растенијата има и релативната влажност на воздухот, бидејќи влејае на интензитетот на транспирацијата, фотосинтезата, оплодувањето, како и на појавата на растителните болести. Влажноста на воздухот настанува со испарување на водата од почвата и растенијата и зависи од апсолутната влажност на воздухот и температурата. Колку е температурата повисока, влажноста на воздухот е пониска. Според тоа релативната влажност на воздухот е највисока во раните утрински часови, а опаѓа во пладневните часови. Кај растенијата кои имаат потреба од висока релативна влажност на воздухот (краставица 90-95%) потребно е покрај редовното наводнување да се изврши и дополнително оросување. Кај видовите кои имаат потреба од ниска релативна влажност на воздухот (домат 50-65%) потребно е рано утринско проветрување, како и проветрување после секое наводнување. Во леи со висока температура висока е и релативната влажност на воздухот (повеќе во топлите леи). Релативната влажност на воздухот во текот на денот се менува, најголема е во утринските часови, а најмала е околу 14 часот. Во првите попладневни часови, кога релативната влажност на воздухот е испод 50 %, зголемена е транспирацијата (испарувањето) на растенијата и затоа во текот на изразито топли денови потребно е растенијата да се наводнуваат и често и да се засенуваат. 108

Релативната влажност на воздухот секогаш е поголема во објектите без греење (посебно во тунели). Максимална е во утринските часови а во облачните денови може да биде и за 50 % поголема одколку во сончевите денови. Сето тоа бара регулирање на условите и нега на растенијата. Неопходна релативна влажност на воздухот во % и осветленост Вид и фаза Есенско,зимск ПролетниПроветрува- Мин.осветленос на развој и период летен период ње 000 лукса Домат,пипер расад 70-75 70-75 умерено 5 до фор. плод 60-65 70 јако 5 зреење 60-65 60-67 многу јако 4 Краставица расад 80 85 многу слабо 4 до фор.плод 85 90-95 славо 5 зреење 85 90-95 умерено 5 Бостан расад 80 умерено 4 до фор.плод 70 слабо 5 зреење 80-85 слабо 6 зелки 70-75 70-80 многу јако 6 салата 65-75 75-80 умерено 6 Ротквица до фор.корен 75 75 многу јако 5 после тоа 75-80 75-80 многу јако 3 кромид 70-80 75-85 умерено 1 Нај квалитетна вода за наводнување е дождовницата, или било која мека вода. Водите од природните водотеци се поволни за наводнување. Пред користење на било која вода потребно е да се изврши нејзина хемиска анализа, хемиската анализа потребно е да се повторува и во времето на користење. Посебно се штетни минерализираните води (тврда, со висока концентрација на соли K, Na, Mg, Ca), бидејќи минералите се зголемуваат во почвата, па потребно е нивно „омекнување”. Карактеристиките на добар систем за наводнување во заштитен простор се: - низок интензитет на наводнување (испод 5 mm/h воден талог), - локално наводнување со можност да се дефинира големината на зоната на влажнење (површински и просторно), - одредена големина на капките и обликот на млазот (со можност за промена на режимот на млазното наводнување, од вештачки дожд до оросување и замаглување) и - мобилност, адаптабилност (можност за преместување и прилагодување на обликот и големината на просторот за наводнување) и можност за изведување на фертиригација. 109

Според местото на поставување на уредот за наводнување, наводнувањето се изведува: -

подповршински површински и над растенијата.

Површинското наводнување се изведува со помош на мрежа од цеви од водозахватот, низ уред за филтрирање со регулатор за притисок, проток и уред за прихранување. Потповршинското и површинското наводнување со траки за капење се користи во зависност од видот кој се одгледува. Разводната линија на главниот вод и дистрибутивната линија најчесто се од пластични РЕ цеви, со пречник кој треба да обезбеди, при максимално оптеретување, притисок од 1,2 до 1,8 m/s. Водата во тој случај треба да е физички, хемиски и биолошки чиста. За хемиско чистење често се користи аерација (тоест вдувување на воздух) да би при реакцијата со кислородот дошло до издвојување на железото и бигорот. Друга можност е со користење на киселина која ги раствара нечистотиите. Со киселината се уништуваат и алгите, бактериите и останатите органски материи во водата. Стандардни делови на системот за наводнување се филтрите: песочни, механички, специјални филтерски материјали, повеќенаменски самочистечки филтри со хидроциклон и др. Механичките филтри се наједноставни и нај ефтини и се користат за издвојување на физички начистотии. Филтрирањето се врши со поминување на водата низ решетка, сито или платно. Врз основа на филтерската влошка и финоќата на филтрирањето на водата они можат да бидат: груби (задржување на честички со димензија >1,0 mm) или фини (задржување на цестички со димензија 7,5), или вода која содржи високо ниво на нерастворливи соли (нарочно карбонати), од хемиски компоненти кои реагираат на додатоците од храна и др. Оваа појава се одстранува со користење на потполно растворливи ѓубрива со кисела реакција, која ја смалува pH вредноста на водата. Во спротивно потребно е еднаш месечно да се врши испирање со 0,2-0,5 % раствор на азотна киселина во траење од 30 минути. После тоа системот се испира со вода за наводнување во траење од 30 минути (при тоа треба да се пазе каде оваа вода истекува). При фертигацијата освен основните ѓубрива во текот на вегетацијата се внесуваат и други неопходни елементи. На пример кај плодовитиот зеленчук неопходен е Mg, Fe, Mn, Zn, Cu, и B. Овие елементи на исхрана можат да се внесат и со фолијарно прихранување. Активноста на алгите, бактериит или другите живи организми кои со синтеза на органските материи предизвикуваат запушување, се одстрануваат со употреба на специјални филтри, дезинфицирана вода, односно со користење на хлор од варгина (12,5) и тоа еднаш месечно во концентрација од 50 ppm. После тоа во текот на 30 минути се врши перење со чиста вода. 122

За прецизен режим на исхрана потребно е еднаш неделно да се прате состојбата на земјишниот раствор со специјални екстрактори поставини со тензиометрите. Промената на обезбеденоста со макро и микроелементи се мере во земјишниот раствор преко порозен керамички сад од кој се зема проба за анализа, анализата се врши на дигитален калориметар. Целата постапка е доста брза, а очитаните вредности се доста прецизни. Оквирната програма на исхрана лесно се корегира во зависност од граничните вредности на NH4, NO3, P2O5, K2O, CaO, MgO, и микроелементите, како и зависноста од pH и EC на почвениот раствор. При „без почвено” одгледување посебно при одгледување во хидропони, потребно е да се врши анализа на содржината на макро и микро елементите во растителното ткиво (листовите, лисните дршки, пупките или изданоците). Анализата се прави еднаш неделно, така пред да настане видлив (како симптом) дефицитот во исхраната, се врши интервенција со одредена количина и форма на одредена макро или микро храна. За ѓубрење во заштитени простори треба да се користат само леснорастворливи ѓубрива, а кај видовите кои натрупуваат NO3 и одгледувањето им е во есенско-зимскиот период се употребуваат бавнорастворливи азотни ѓубрива. Биофертилизацијата денес представува редовен систем на исхрана на растенијата. Микроорганизмите во почвата, учествуваат во процесите на хумификацијата и минерализацијата на органската маса до таа форма, до која растенијата можат да ги усвојуваат. Аутотрофните микроорганизми ја синтетизираат органската материја и така ја збогатуваат почвата. Микроорганизмите вршат и мобилизирање на тешкорастворливите неоргански соединенија (органски и неоргански соединенија). Некои микроорганизми се способни да разлагаат и пестициди а можат да врзуваат и тешки метали (Đorđević, S. 2005). Биофертилизацијата покрај тоа што се применува за некои видови кои се одгледуваат на отворено (познатите nitragini-за соја и азотобактеријалните ѓубрива кои се специфични за други легуминози) таа се применува и за производство во заштитени простори. Примената на микробиолошките ѓубрива во заштитените простори е доста значајна. Таа покрај тоа што ја збогатува почвата со биомаса, значајна е и поради микробиолошката улога во азотофиксацијата, мобилизацијата на фосфор, калиум, калциум, магнезиум, но значајни се и метаболитите кои се излачуваат во средината (витамини, ауксини, аминокиселини) а тоа влијае на интензитетот на метаболитичките процеси во растенијата, со тоа се зголемува квалитетот и приносот а често се зголемува и отпорноста на растенијата од стрес и болести. Односот на микроорганизмите може да биде симбиозен или асоцијативен. Симбиозните микроорганозми живеат во квржиците на легуминозите (соја, грашак,боранија, и др.), тие вршат фиксирање на азотот од воздухот и го предаваат на растенијата. За заштитените простори овој тип на бактеријални ѓубрива има споредно значење (освен при одгледување на 123

боранија во заштитен простор). Асоцијативните микроорганизми се развиваат во ризосверата, на површината на кореновиот систем. Тоа се бактерии и габи. Бактериите припаѓаат на разни родови; Azotobacter, Bacillus, Gluconacetobacter, Azospirillum, Burcholderia, Herbaspirillum и Pseudomonas. Некој од нив се азотофиксатори (Azotobacter, Azospirillum, Derxia, Beierinchia), но освен азотофиксацијата тие продуцираат и биолошки активни материи (giberelin, auksin, biocin, paradoksin, nikotinska kiselina) кои се значајни за порастот на растенијата. Инокулираните бактерии од родот Azospirillum sp изазиваат позитивни промени на кореновиот систем со кои го зголемуваат усвојувањето на водата и храната. Бактеријата Pseudomonas fluoroscens излачува siderofori кои го врзуваат железниот јон, со што се нарушува развојот на фитопатогените габи, од редот fusarium. За подобро снабдување на растенијата со фосфор значаен е fosfobacterinot (Bacillusmegaterium var phosphaticus) кој е добра дополна во ѓубрењето, оваа бактерија освен што го стимулира растот ја зголемува и отпорноста на растенијата. Микробиолошките ѓубрива покрај тоа што се користат за инокулација на семето, се користат и за третирање на почвата пред и по расадувањето. При употребата неопходно е да се придржува на упатството од производителот, посебно за концентрацијата (количината), времето на третирање (фаза на раст, сонце-облачност и др.), инокулацијата да се врши под сенка. Микробиолошките ѓубрива треба да се користат како составен дел во исхраната на растенијат, при што треба да се води сметка на типот на ѓубрето и квалитетот на почвата односно супстратот. Многу е значајни нивната примена при компостирањето на органската материја. Тие го забрзуваат процесот на компостирање и го збогатуваат со некои многу корисни органски материи. Сосема е сигурно дека правилната примена на микробиолошките ѓубрива допринесува да се зачува плодноста на почвата, а тоа е посебно значајно за заштитените простори. СЕИДБА И САДЕЊЕ Зеленчукот се одгледува со сеидба на семиња, со расадување на расад или саден материјал (арпаџик, кртоли, изданоци), калемање или се употребуваат створени резервни материи за дораснување и прораснување на растителни органи кои се употребуваат во исхраната (карфиол, кромид, праз) и во последно врема со култура на ткиво (меристемска метода). За сеидба се употребува семе со висок квалитет (прва класа). Во заштитените простори сеидбата може да биде во редови, ленти или гнезда се сее рачно или машински. Најдобро е редовите да бидат во правец север-југ поради целодневното осветлување. После сеидбата семето се покрива со почва а по потреба се врши и валање и наводнување. Повеќе градинарски видови во заштитените простори се одгледуваат со расадување на расад, кој се одгледува во заштитениот простор или во 124

отворена леа. Зеленчукот се одгледува и со садење на вегетативни растителни органи. Така кромидот се произведува од ситни луковици– арпаџик, лукот од чешна или воздушни луковици. Компирот се произведува со цели или сечени клубени, а ренот од делови на коренот-резници, со делење на бокори се размножува ревенот, со делење на стебла доматот, краставицара, односно поедини видови се развиваат со методот на форсирање, а на сметка на резервните делови на коренот (геревис, магдонос) или со метод на дораснување а на сметка на листовите (карфиол, праз, брокола). Некои видови зеленчук можат успешно да се калемат (лубеница и диња на тиква, домат на патлиџан), а тоа обезбедува побуен раст и поголема отпорност на ниски температури, болести и штетници. ПРОИЗВОДСТВО НА РАСАД Производството на расад е еден од најважните сегменти во градинарското производство, бидејќи од него зависи и успехот на целокупното производство. Расадот претставува младо растение, кое се произведува во заштитен простор или во отворена леа. Со производство на зеленчук, преку расад, се овозможува успешно одгледување на топлољубивите видови во континентални услови, бидејќи се скратува потребното време за раст и развој на растенијата на отворено поле. За време на расадничкиот период повеќе градинарски растенија поминуваат низ четири до пет етапи на органогенезата. А тоа е и најзначајниот период за формирање на приносот. Затоа од условите на виреење во тој период зависи морфолошкиот квалитет (висина на растението, распоредот на листовите, моќноста и разгранетоста на коренот) и можноста, растенијата порано или покасно да цветат и остварат повисок принос. Истовремено, со одгледувањето на градинарските култури преку расад се обезбедува порано излегување на пазарот и подобро искористување на површината (расадот се одгледува на помала површина, а тоа заштедува енергија и ја олеснува негата на растенијата). Расадот за секој вид, за време на расадувањето, треба да биде оптимално развиен, а тоа овозможува побрзо обновување на коренот и побрзо понатамошно растење на растението. Многу младиот расад брзо се вкоренува, но побавно расте, додека многу стариот расад побавно го обновува кореновиот систем и поради тоа извесен број на листови се сушат. Поради можноста на губитоци, при одгледување на непикиран расад, потребно е да се планира 20-25%, а ако се пикира 10-15% растенија повеќе, него што се потребите за единица површина. Зеленчуковиот расад се произведува во заштитен простор (ран и средно ран), а за касно производство и на отворени леи. Сите форми на заштитен простор можат да се употребат за производство на расад. Меѓутоа, најдобри се објектите со греење (на 125

воздухот и почвата), кои имаат можност за регулирање на топлината, светлината, влагата и исхраната. Во објектите со греење се одгледува ран расад кој се расадува за 60-80 дена од никнењето и најчесто се произведува со пикирање (освен лубеница, диња, краставица). Пикирањето е пресадување во фаза на котиледони или први прави листови. Бидејќи раниот расад (за потребите на заштитениот простор или за површините на отворено поле) се произведува во текот на зимата, за да се заштеди енергија се сее густо, во сандачиња или во специфични сандачиња кои имаат сопствен систем за загревање на почвата. По сеидбата за побрзо никнење, сандачињата се покриваат со фолија во форма на тунел. По никнењето (во зависност од видот) се врши пикирање (во сандачиња, леи, саксии, хранливи коцки), за растенијата, да добијат поголем вегетационен простор. Во објектите со греење, ако производството на расад не е главно производство, расадот се произведува во посебен дел или посебен објект кој овозможува рационално трошење на енергијата. Објектите без дополнително загревање (тунели) се употребуваат за производство на средно ран и касен расад, бидејќи во нив сеидбата е можна тек во текот на март, за видови кои се помалку осетливи на мраз, а при крајот на март и почетокот на април за по осетливите видови (пиперка). Леите без греење се најстарата форма на заштитена градина, во кои се произведува расад, за производство на зеленчук на отворено поле. Работењето во леите, посебно во топлите леи е многу потешко (ниска надворешна температура, положбата на работниците) отколку работењето во повисоките објекти. Топлите леи се подобри од објектите без греење, и во нив се произведува расад од оние видови кои бараат топла почва (пиперка). Меѓутоа, при одгледувањето на расад, без обзир на типот на објектот, потребно е да се обезбедат оптимални услови кои се различни за разните видови зеленчук. Должина на расадничкиот период (денови)

30-50 20-30 60-70 80-90 20-25 50-70

Услови за одгледување на расад Оптимална Начин на производство на температура Вид расадот о С

зелкови култури салата, цвекло кромид, праз шпаргла, ревен Крастав.,тиква,бостан домат, пиперка, патлиџан

12±4 15±3 15±3 15±3 22±4 22±4

Со или без пикирање во саксии и контејнери На леи, саксии,контејнери без пикирање

Без пикирање Без пикирање Без пикирање но во саксии или контејнери Со/ без пикирање на леи,во саксии контејнери

Густиот расад е наменет за одгледување на средно ран и касен зеленчук на површини на отворено поле, многу ретко за во заштитен простор. За рано производство на отворено или за производство на зеленчук во заштитени простори, во зависност од видот, се произведува 126

ран расад кој се пресадува/пикира (1-2) во фаза на котиледони или во фаза на првиот прав лист. Расадот одгледуван во саксии, хранливи коцки, „џифи” саксии, бусени, контејнери и пластични кеси, се одгледува со пикирање и без пикирање. Без пикирање се одгледуваат видовите кои не поднесуваат пресадување, потоа расадот наменет за индустриско производство и ако се сее пилирано семе. Расадот кој се произведува во заштитен простор (стакленик, пластеник, тунел) може да се сее директно на почвата во објектот или на површината во објектот се внесува почвена смеша и на неа се произведува расад. Во објектите без греење може да се внесе слој на свежо арско ѓубре (30-40 sm) оставајќи патеки во должина на објектот. Арското ѓубре се распоредува рамномерно, се раширува и набива. Над него се става слој од земјишна смеша третирана со земјишни инсектициди и фунгициди. При производство на расад на почвата во објектот се внесува 3-5 kg прегорено арско ѓубре и 30-100 g NPK ѓубре (15:15:15) на еден метар квадратен. Потоа почвата се обработува на длабочина од 20-25 sm (за да се измешаат почвата, прегореното и минералното ѓубре) и површински се припрема за сеидба. Пред сеидбата се формираат леите за сеидба, ширина на леата е 120-150 sm, помеѓу леите се оставаат патеки за полесно извршување на работите. При одгледувањето на расад во саксии, хранливи коцки, „џифи” саксии и контејнери овие се полнат со квалитетна почвена смеша. За рано нивско производство, како и за одгледување на зеленчук во заштитен простор без греење, расад може да се одгледува во леи. Кога се подигнува нова леа, сите работи – копање, трасирање на патеки и правење на деловите за леата се извршуваат во есен. Петнаесет дена пред сеидбата леата се прочистува од одрони или се поправат останатите делови од леата, ако загревањето е со биотермички материјал во близина на леата се донесува арско ѓубре и хранливиот супстрат. Во трапот (леата) прво се става 10-15 sm изолационен-дренажен слој (стебла од пченка, сончоглед) кој ќе го спречи губењето на топлината, ќе го впива и задржува вишокот на вода во леата. На овој слој се става слој од арско ѓубре во дебелина од 30-60 sm (февруари март) 80 sm (јануари). Ако во леата се става топло арско ѓубре каде микроорганизмите се активни и разлагањето е во тек, одма на секој слој од 20-30 sm се врши набивање на ѓубрето со цел да се забави разлагањето. Најдобро е набивањето да се врши рамномерно со даска која постепено се преместува и врз неа се гази, или набивањето се врши со ваљак. Рамномерното набивање е битно да се има рамномерно разлагање. Во ладното арско ѓубре нема микробиолошки процеси. Ваквото ѓубре потребно е да се промеша со топло ѓубре и како растресито веднаш да се стави во леата без набивање, а леата да се затвори. Растреситото ѓубре во текот на 4-6 дена се загрева. Тогаш леата се отвора и ѓубрето рамномерно се набива. На места каде ѓубрето е малку набиено, поради поголемата 127

содржина на кислород, термичките процеси се бурни, температурата е повисока и растенијата се издолжуваат. Покасно на тие места ѓубрето слегнува, се ствара вдлабнатина во која се задржува водата, на такви места растенијата послабо се развиваат. По внесувањето на арското ѓубре во леата се поставува рамот и прозорците тоест леата се затвора 3-4 дена. За тоа време се проверува дали арското ѓубре грее рамномерно. Ако арското ѓубре не грее или греењето е нерамномерно се врши поливање на ѓубрето со топла вода за да се створи потребната влага и топлина кои ќе ја активираат работата на микроорганизмите. По површината се посипува негасена вар која ја впива влагата и се гаси, а притоа ствара температура. Ако ѓубрето не е доволно топло во него може да се распоредат загреани тули. Ако се употребува говедско ѓубре, целата негова површина се полива со варно млеко или негасена вар и така се спречува развојот на габи. Ва леите, како и во сите останати заштитени простори се употребува почвена смеша. За почвена смеша се користи плодна градинарска почва без плевели. Тоа може да биде почва од ледини, која во текот на летото се собира на куп и така се остава да стои до пролетта, за да добие добра структура. На почвата и се додава прегорено арско ѓубре или компост, потоа тресет или песок. Арското ѓубре ја подобрува хранливата вредност, а песокот и тресетот и даваат растреситост на смесата, најчест однос на смесата е 2-3 дела почва, 2-3 дела прегорено ѓубре и 1 дел тресет или песок. Не треба да се користи почва на која се употребени хербициди. За производство на расад може да се користи и друг однос на смешата. Чист тресет на треба да се користи поради неговите физички својства кои многу тешко ја регулираат правилната влажност, а му недостасува и фосфор, а тоа се одразува негативно на растењето на расадот, посебно на расадот од домати. Како супстрат може да се користи и смеша на глистењак и почва во однос 1:10, или тресет и зеолит. За одгледување на расад површинскиот слој во леата е 10-15 sm. Површината мора да биде рамна, без вдлабнатини. После внесувањето на земјишната смеша објектот се затвара (3-4 дена) за побрзо загревање на почвата-леата. Сеидбата или садењето може да почне од тогаш кога стерилизираната или дезинфицираната почва ќе се загрее. Во производството на расад за сеидба треба да се користи многу квалитетно семе со високи биолошки вредности и да биде дезинфицирано. Освен овие препарати може да се користи и комбинацијата бенлате и радотирам Р (4 g/kg) и тиметид Р-50 (5 g/kg). Поради спречување на вирусни заболувања, семето на пипер и домати се дезинфицира во 2% раствор на масна сода (NaOH). Семето се потопува во растворот 10-20 минути, а потоа се измива добро и сее. Многу добар ефект дава предсеидбената подготовка на семето за која стана збор во општиот дел. Времето на сеидба во заштитениот простор зависи од видот, времето и местото на одгледување, односно од климатските услови во реонот. Сеидбата може да биде рачна и машинска. За машинската сеидба се 128

користат специјални, главно рачни сеалки или сеалки за саксии и контејнери. Рачната сеидба може да биде омашки на целата површина и во редови. Растојанието на редовите е 5-10 sm (зависно од видот), а во редот 1-5 sm. Редовата сеидба има предност бидејќи семето подобро се распоредува. После сеидбата семето се покрива со ситен слој, од компост или почвена смеша. Дебелината на слојот за покривање е различна од 0,5 sm кај геревис, 1,5 sm за пипер, домат и патлиџан, а крупното семе како што е семето од лубеница, диња, крацтавица и тиква се покрива со слој од 2,5-3 sm. За побрзо никнење, леата се полива и покрива со фолија. Сеидбата во саксии, хранливи коцки или пластични кесиња се применува кај сите видови кои слабо го обновуваат коренот, или кои се осетливи на повреди на кореновиот систем. Коренот на одгледуваниот расад во саксии не се повредува при расадувањето. Саксиите за сеидба се со пречник од 5-10 sm дури и поголеми за бостан, краставица и тиква. За одгледување на расад во хранливи коцки, за хранливи коцки се користи хранлив супстрат: два дела почва, еден дел тресет и еден дел песок со додаток на 1-1,5 kg/m3 NPK kомплексни минерални ѓубрива или пак мешавина од три дела глинеста почва, два дела арско ѓубре и еден дел тресет со додавање на околу 1,5 kg/m3 комбинирано NPK минерално ѓубриво. Од еден кубен метар смеса може да се добие со рачно пресување во калапи или машински, различен број на хранливи коцки-саксии: Големина на саксијата (sm) 4х4 5х5 6х6 7х7 8х8 10 х 10

Број на саксии 10 000 – 12 000 8 500 – 9 500 6 700 – 7 200 2 250 – 2 750 1 600 – 1 800 850 - 950

Во саксијата се сее по едно или две семки, а после поникнувањето се проредува и се остава саканиот број растенија. Контејнерите се тацни од стиропор со димензии 60х40х8-10 sm или 50х30х8 sm, со кружна или квадратна вдлабнатина и со различен пречник (2-7 sm). Вдлабнатините на тацната се исполнуваат со квалитетен супстрат. Сеидбата и во контејнерите е рачна или машинска, по сеидбата семето се покрива и полива со вода. Контејнерското производство на расад во тацни честопати е потполно механизирано и погодно за интензивно производство на расад за заштитен простор и за отворено поле. Изузетно е погодно за транспорт на расадот на поголема оддалеченост. После сеидбата заштитениот простор се затвора, во регулирани услови на виреење кои овозможуваат брзо и изедначено поникнување. Од правилната нега на расадот зависи и квалитетот на истиот. Во заштитениот простор, посебно ако е употребено поголема количина на арско ѓубре, доаѓа до стварање на штетни гасови и водена пареа. Превисоката влажност, високата температура и смалената осветленост во 129

објектот влијаат на формирањето на нежни и издолжени растенија кои се лесно осетливи на болести. Затоа е неопходно заштитениот простор за производство на расад секојдневно да се проветрува. Кога има ладни и ветровити денови проветрувањето е краткотрајно, во најтоплиот дел од денот (11-13 часот), а во текот на топлите и пролетни денови проветрувањето е поинтензивно. За време на топлите и тивки денови отворите за проветрување се подигнуваат најизменично и секогаш се отвораат страните кои се спротивни на дувањето на ветерот. Температурни услови за производство на расд Температура на воздухот (Со) 5-7 дена по никнење После тоа до калење Сончев ден Облачен ден ноќна дневна ноќна

вид

Должина на никнење (денови)

зелка домат пипер краставица салата

4-6 6-7 8-12 4-6 3-6

6-10 12-15 19-20 16-18 12-13

6-10 8-10 15-18 14-16 6-8

14-18 20-22 22-25 20-22 20-22

о

12-16 16-18 18-20 18-20 18-20

6-10 8-10 20 15-18 14-16

при калењето на расадот минималната дневна температура е 8-12 С,а ноќната 2-3ᵒС

вид зелки домат пиперка патлиџан краставица салата

температура на почвата и наводнување Температура на почвата оС После 12-15 дена После Првите 12-15 дена днавна ноќна дневна сеидба ноќна 18-20 12 15-17 10 14-16 22-25 15 18-20 12-14 18-20 25-30 17 20-22 15 20-22 25-30 17 20-22 15 20-22 25-30 15 18-20 12-14 18-20 18-20 12 15-17 10 14-16

Наводнување број 3-4 3-5 2-5 4-5 3-5 2-3

L/m2 10-15 20 20 20 20 10-15

Температурните услови влијаат на растењето на растенијата. Непосредно после никнењето температурата треба да се смали за 8-12ᵒС во однос на оптималната, а со појавата на првите прави листови температурата се одржува на ниво на оптимумот, до периодот на калењето (7-14 дена пред расадување), кога е пониска. За производство на расад, неопходно е да има доволно светлина (да не дојде до издолжување на растенијата и да не биде забавено растењето). Затоа времето на производство на расадот се прилагодува според осветленоста или се додава дополнително осветлување. Дополнителното осветлување се изведува одма со самото никнење, со тоа што вкупната должина на денот (природно и вештачко светло) за домат и пиперка да биде 16-18 саати, а за краставица 14-16 саати. Дополнителното осветлување на расадот го забрзува зреењето на плодовите за 20-25 дена, а го зголемува и вкупниот принос за 15-20%. Кога 130

се користи дополнително осветлување на расадот, времето на сеидба се темпира така да расадувањето да биде во периодот кога има доволно природна светлина. Ориентациони показатели во производството на расад Сеидбена норма Број на растенија Број на денови g/m2 m2 во производство вид со без со без во без пикирање пикирање пикирање пикирање саксии саксии домат 6-8 0,8-1 100-125 350-600 65-75 35-45 пипер 10-12 4-6 170-200 600-1200 60-70 45-55 патлиџан 8-12 1,5-4 160 400-600 60-70 55-60 рана зелка 8-12 3-5 200-250 400 45-55 40-50 касна зелка 8-10 4-5 400 30-35 карфиол 3-5 200-250 400 45-50 лубеница 6-10 100 25-35 диња 3-5 100 25-35 краставица 4-5 180 25-35 тиква 15 70 24-40 кромид 12 2500 50-60 праз 10-12 2000 50-60 цвекло 20-25 660 60-70 геревис 1 830 60-70 салата 5-6 2-3 150-200 1000 20-40 25-30 вид зелкови култури домат пиперка краставица салата

Услови за производство на расад Релативна влажност на воздухот (%) 60-70 50-60 60-70 80-85 75-80

Проветрување јако јако јако умерено јако

Младите растенија имаат голема потреба од храна. Истовремено, голема е концентрацијата на растенија во релативно мал простор. За брза интервенција расадот може да се прихранува со разни видови течни ѓубрива, наменети за фолијарно прихранување. Со овие ѓубрива расадот се прихранува 2-4 пати во текот на вегетацијата, со тоа што првото прихранување е кога расадот има 2 прави листови. Расадот може да се прихранува и со раствор од комбинирани NPK ѓубрива со количина од 2-5 g на 10 литри вода, па дури и со 10g/10 L вода, но потребно е обавезно да се изврши испирање-измивање на растенијата со вода. Во фаза на 4-6 листови, во периодот на калење, расадот се прихранува и со 0,5% раствор на калиум сулфат, со тоа се постигнува поголема цврстина на стеблото, 131

подобро се развива коренот и се зголемува општата отпорност кај растенијата, растенијата стануваат поотпорни на пониски температури. За нормален развој на растенијата потребно е и доволно вода. Водата за полевање треба да е хемиски и биолошки чиста, (прва и втора класа на квалитет за наводнување) со температура од 18-20ºС. Важно е редовно полевање, но не често, подобро е поретко со поголема количина на вода за подобро влажење на подлогата во кој се развива кореновиот систем. Количината на вода завоси од температурата на воздухот, почвата, годишното време, сончевото осветлување, дебелината на хранливиот супстрат, големината и густината на растенијата. Обично се полева со 5-20 L/m2 (во зависност од староста на расадот). При недостаток на вода, листовите на растенијата стануваат темно зелени, а при вишок-светло зелени. Пред расадување на расадот, поливањето треба да се намали се цел растенијата да се прилагодат на новите услови во заштитениот простор или на неповолните услови на отворено. Во студениот период, од јануари до март, се полева на секои 5-7 дена, а кога ќе се затопли на секој втор, трет, па дури и секој ден. Заштитата на расадот од штетници и болести е задолжителна мерка. Во производството на расад, најчесто се јавуваат габни заболувања, посебно полегнувањето на расадот. Заболувањето се јавува на приземниот дел од стеблото, при што растенијата полегнуваат, а потоа се сушат. Против овие болести се препорачуваат следниве превентивни мерки: редовно проветрување и превентивно прскање на растенијата со фунгициди, како што се: цинеб (о,3 %) бенлејт (0,1 %)=ридомил (0,2 %) на секои 10-14 дена, при поволни услови за развој на болеста. Од штетниците се јавуваат ровците, кртовите и глувците и против нив се користат соодветни мамци. За раното производство на расад се применува густа сеидба, па неопходно е регулирање на вегетациониот простор на растенијата. При густа сеидба, поради големиот број на растенија на мала површина, се оневозможува нивниот нормален раст, па затоа на растенијата им е неопходно да им се обезбеди соодветен животен простор. Тоа се постигнува со пикирање на растенијата во предходно приготвени леи, хранливи коцки, разни видови на саксии, пластични вреќе или контејнери. Пред пикирање, подготвениот заштитен простор се проветрува, почвата се полева, се бележат редовите, односно се подготвуваат садовите за пикирање. Расадот пред пикирање се наводнува и внимателно се вади за да има што е помало оштетување на коренот. За пикирање се зема едно по едно растение, со што повеќе почва на негоч главниот корен малку се поткинува со цел да се иницира развојот на бочните корени. Може да се пикира со прст или мало колче со кое во почвата се прави отвор. Во отворот се става коренот на рестението, колчето се набива косо во почвата, а потоа се исправува и така се воспоставува контакт на почвата со коренот. На ист начин се расадува со прст. По садењето, почвата малку се набива, се рамни и се наводнува. По пикирањето, растенијата треба да се држат во сенка 4-4 дена (или целиот простор се затемнува), за да се спречи 132

испарувањето. Се одржува висока релативна влажност на воздухот (85-95 %), а температурата на воздухот треба да е за 5-6ºС пониска од оптималната. За зголемување на вегетациониот простор на пикираниот расад, саксиите, во кои истиот е засаден, се поместуваат, со што се подобрува осветлувањето и се спречува издолжувањето на растенијата. Саксиите се поместуваат 18-20 дена по пикирањето, односно 12-14 дена по никнењето на краставицата, дињата, лубеницата, тиквата, така да би имало на m2 по 25-28 растенија. Расадот пред расадување постепено се прилагодува на надворешните услови односно се кали. Калењето се состои во постепено, а потоа се почесто проветрување и намалување на температурата на почвата и воздухот. Калењето почнува околу 14 дена пред расадувањето, а целта е да растенијата наманети за расадување на отворено или во заштитен простор без греење, што подобро да се подготват за неповолните услови по расадувањето. Во текот на калењето на расадот растенијата треба да се прихрануваат со 0,5% раствор од калиум сулфат, бидејќи со тоа се постигнува поголема отпорност на расадот кон надворешните услови, посебно на ниските температури. Кога расадот ќе порасне доволно, односно кога ќе ја постигне потребната фаза на раст и развој и кога добро ќе се искали се пристапува кон расадување на постојано место на отворено или во заштитен простор. Во заштитениот простор расадувањето се извршува во различно време во зависност од условите, времето и целта на производството. Пред расадувањето во заштитениот простор почвата треба да е наѓубрена, обработена и стерилизирана. Посебно треба да се обрне внимание на должината на времето на разлагањето на хемиските средства кои се употребуваат за стерилизација на почвата во заштитениот простор. Со расадувањето во заштитениот простор не смее да се започне ако потполно не се разложени хемиските средства. Расадувањето во заштитениот простор најчесто е рачно или со расадосадачки, при што се обележуваат редовите и местата за расадување, или рачно или машински се прават дупки на местата за расадување. Карактеристики на стандардниот расад старост број на должина од кореновиот тежина на вид (денови) листови врат до врвот на листот растението (sm) Рана зелка 50-55 5-7 12-15 5-8 Касна зелка 35-45 4-5 15-20 8-10 Ран домат 60-65 7-9 25-35 12-15 Ср. ран домат 40-45 5-6 20-25 6-8 краставица 20-25 3-5 15-20 10-12 геревис 50-60 4-6 10-12 5-7 Кромид,праз 50-60 3-4 12-15 2-5 салата 30-35 4-5 10-12 3-6 пипер 55-65 6-8 15-25 8-10 133

Времето на расадување на отворено поле зависи од зеленчуковиот вид, целта и времето на сеидба. Расадот од топлољубивите видови (домат, пипер, краставица, лубеница) може да се расади тек после престанувањето на опасностите од мразеви (крајот на април и почетокот на мај). Расадот на отпорните видови (зелкови култури) може да се расадува уште од половината на март. За касно есенско производство расадот се расадува во текот на летото обично во јули, а за зимско производство (кромид сребрењак, салата) во септември или октомври. Извадениот расад се реди во гајби (косо положен) и чува на ладно, под сенка. Ако транспортот е долг на дното на гајбата се става влажна слама.

зеленчук

Време на сеидба и расадување на расадот Непикиран расад Пикиран расад Старост на Време на Време на Старост на Време на Време на расадување расадување расадот сеидба расадот сеидба (денови) (денови)

домат ран Ср. ран kaсен есенски пипер ран ср. ран касен патлиџaн

зелка рана Ср.рана касна карфиол ран касен салата пролетна есенска краставица диња лубеница геревис

15-20.III 1-10.IV 25-30.V

5-10.V 10-20.V 1-5.VII

35-50 35-40 34-40

15.I-10.II 1-10.II -

5-30.IV 15-30.IV -

80 65-70 -

5-15.III 1-5.IV 10-20.III

1-25.В 15-30.V 15.V-1.VI

50-70 45-55 50-70

15.I-10.II -

1-10.V -

60-75 -

1-15.II 20-25.III

15-25.III 5-10.V

35-40 35-40 35-40

15-20.I -

15-25.III -

60 -

5-10.VII

40

10-15.I -

20-25.III -

65 -

20-30.III 10-30.X 1-10.V 1-10.V 1-10.V 10-20.V

35-40 35-40 35 35 35 60

-

-

-

5.V-15.VI 15.VI-25.VII

25,V-5.VI

10-15.II 5.VI-5.IX 25-30.III

25-30.III 1-15.III 1-15.III

Расадувањето на расадот, на отворено, или во заштитените простори се изведува по облачно време или ако времето е сончево се расадува во предвечерните или утринските часови. Ако е многу жешко расадувањето треба да се избегнува. Почвата за расадување треба добро 134

да се припрема (10-15 дена пред расадувањето) до расадувањето да биде слегната, ако е почвата многу сува, пред расадувањето треба да се полие. Расадувањето на мали површини е рачно, а на поголеми машински. Расадувањето мора да биде синхронизирано со наводнување. Расадот во саксии и контејнери пред расадувањето се полива со вода, се вади со целиот бусен и така расадува. Расадот во хранливи коцки и „џифи” саксии се сади како што е. Така коренот не се оштетува и растението нема застој во растењето. За правилно расадување треба да се обезбеди цврста врска меѓу коренот и почвата. Тоа се постигнува со привлекување на почвата кон растението и со обилно наводнување после садењето поради што подобро прилепување на почвата со коренот. Ако не се прифатат 5-10% од растенијата, после 4-5 дена се пополнуваат празните места, нормално со наводнување.

ОПШТИ МЕРКИ ЗА НЕГА НА ЗЕЛЕНЧУКОТ ВО ЗАШТИТЕНИТЕ ПРОСТОРИ Најголем дел од мерките за нега во заштитениот простор, особено во стаклениците и пластениците е автоматизиран (загревање, проветрување, наводнување, прихранување, заштита, гасација со СО2 и др.) и механизиран, но дел од мерките на нега се изведуваат рачно. Општите мерки на нега на расадот по садењето, кои се заеднички за сите видови, се: Пополнување на местата со неприфатен расад, покривање на почвата, прихранување, наводнување, меѓуредова обработка и нагрнување, заштита. Освен тоа се применуваат и специфични мерки и нега кои се соодветни за дадениот вид и сорта. Пополнување на местата со неприфатен расад се применува само ако повеќе од 5 % од растенијата не се прифатени и се изведува на 4-5 дена по расадувањето. Покривањето на почвата, мулчирањето со некои материјали (слама, листовка, тресет, плева, бела, прозирна и црна пластична фолија како и мулч хартија) е нова агротехничка мерка во заштитениот простор. Со употреба на овој материјал се спречува развојот на плевелите, се подобруваат физичките и хемиските својства на почвата, а со тоа сепостигнува и подобра активност на микроорганизмите. Сето тоа ја зголемува плодноста на почвата и придонесува за подобар раст на растенијата, порано созревање и поголем принос. На покриената почва се намалува бројот на заливања, но треба да се земе предвид дека почвата поспоро се загрева. Прихранувањето се изведува со цврсти и течни (помеѓу редовите и фолијарно) макро и микро елементи (вуксал, агровита и др.). количината, видот и бројот на прихранувањата се одредува врз основа на плодноста на почвата и потребите на растенијата. Многу често се применуваат следниве раствори од минерални ѓубрива: 1) 80 gr амониум нитрат на 10 l/вода (за 135

репичка, салата, карфиол, зелка); 2) 30 gr азотно, 30 gr фосфорно и 20 gr калиево ѓубриво на 10 L/вода (за расад и вегетативен раст на краставицата, лубеницата и дињата, пиперката, доматот, репичката); 3) 40 gr азотно, 20 gr фосфорно и20 gr калиумово ѓубриво на 10 L/вода ( во фаза на зреење на плодовите кај краставица, пиперка, домат, диња, лубеница, репичка и салата) или раствор од органски ѓубрива: 1) еден дел од птичје ѓубриво на 12 делови вода со додаток на 20 gr суперфосфат и калиеви соли на 10 L/смеса (во текот на целата вегетација); 2) еден дел осока на пет дела вода со додаток на 20 gr суперфосфат и калиеви соли на 12 L/смеса (за периодот на полно плодоносење кај сите видови); 3) еден дел арско ѓубре на три дела вода со додаток на 20 gr суперфосфат и калиеви соли на 12 L/смеса (за форсирање на лук, цикорија, карфиол). Кога расадот се прихранува, количината на вода за разредување се зголемува за 50 %. Бројот на прихранувањата зависи од видот и од фазата на растот. Од садењето до образувањето на плодови краставицата, се прихранува 1-2 пати во фаза на зреење на плодовите по секоја или секоја втора берба. Доматот, пиперката, дињата и лубеницата до плодоносењето се прихрануваат секои 10-12 дена, а во фаза на зреење на секој 15-18 дена. Салата, кинеска зелка и спанаќот се прихрануваат 1-2 пати, зелковите култури до образување на главица или ружа 1-2 пати и потоа 1-2 пати. При форсирање на луковите култури и геревизот тие се прихрануваат 1-2 пати, а кај доодгледувањето (карфиол, праз) не се применува прихранување. На 1 m2 се дава 3-5-8 L/раствор (во зависност од видот), а кај развиените растенија околу 0,5 L/за секое растение. Кога се изведува меѓуредово прихранување, почвата предходно се залева со вода (2-3 L/m2) што овозможува порамномерен распоред на хранливите материи. По прихранувањето на растенијата, тие се наводнуваат (1,5-2,5 L/вода на m2). Основен начин на наводнување во заштитениот простор е дождењето, но најдобат систем е капка по капка, кој го намалува интензитетот на колебањата на топлината во почвата, штеди вода, не го натопува растението и овозможува попрецизно одредување на нормата за наводнување и вкупното користење на водата. Системите за оросување го дополнуваат системот за наводнување и овозможуваат одржување на потребната релативна влажност на воздухот и ја намалуваат температурата на листовите. Вкупниот систем за регулирање на водата во почвата и воздухот може да се подесува рачно или автоматски. Автоматското регулирање овозможува создавање на оптимални услови, што е најбитно за одгледувањето во заштитен простор. Со меѓуредова обработка (додека растенијата не ги затворат редовите) се одржува неопходната растресита структура на почвата и се уништуваат плевелите. Со култивирање (окопување) кај доматот, краставицата и пиперката се изведуваат 1-3 нагрнувања, што го подобрува развојот на дополнителните (адвентивните) коренчиња и овозможува подобра исхрана на растенијата.

136

ФИТОСАНИТАРНИ МЕРКИ За успешно одгледување на градинарските посеви во заштитените простори, посебно во стакленици, незамисливо е да не се применуваат фитосанитарни мерки и да не се одржува ригорозна хигиена. Со спроведувањето на фитосанитарните мерки и одржувањето на хигиената се смалува интензитетот на појавата на болестите, штетниците и плевелите, а со нивното автоматско спроведување се смалува и користењето на хемиските препарати (пестициди), а тоа е од витално значење бидејќи зеленчукот се користи во свежа состојба и затоа мора да биде здравствено безбедно. Најзначајни фитосанитарни мерки и мерките на хигиена во заштитените простори се: дезинфекција и соларизација на почвата; дезинфекција на смешата; дезинфекција на конструкцијата на објектот и инсталациите, дезинфексија на алатот и приборот кој се користи; дезинфекција на сандачињата или топлите леи за производство на расад; дезинфекција на семето; уништување на растителните остатоци после завршеното производство; сузбивање на плевелите во празните објекти (пред да почне производниот циклус); одржување хигиена на работниците (перење на работните одела миење на рацете); дезинфекција на обувките и забрана на пушење во објектите. Стерилизација на почвата Соларизацијата е термички метод на стерилизација. Тоа значи осунчување (соларизација) поради загревање на почвата, се обавува со покривање на влажна почва со провидна пластична фолија. Со покривањето на почвата , со интензивно поливање со системот „капка по капка”, се постигнува зголемување на температурата на почвата од 50-70оС, времетраењето на овој термички метод е од 30-40 дена. Овие температури имаат поволно влијание врз развојот на плевелната растителност, но зголемената влажност на воздухот испод фолијата, недостатокот на кислород и немањето доволно светлина допринесува младите плевелни растенија да извенат и загинат. За да се постигне добра ефикасност во уништувањето на плевелите, потребно е поголема температурна сума. Овој метод на дезинфекција за континентални услови може да биде недоволено ефикасен (и покрај неоспорливиот еколошки карактер), поради краткото слободно време на објектот во текот на летото. Термичката стерилизација во праксата се покажала како нај погоден начин на уништување на патогените, но таа може да доведе до оштетување на плодноста на почвата. Суштината на оваа третирање е изложување на почвените честички на високи температури во краток или долг временски период, за тоа време скоро сите патогени се уништуваат. За жал, се уништуваат и некои од организмите кои се корисни за растенијата и почвата, затоа примената треба да биде строго контролирана (времето на изложување на почвата на високи температури). За третирање може да се 137

користи пламен од горилник, односно димни гасови со восока температура или водена пареа (како најдобар начин). Третирањето на почвата со загревање може ефикасно, подеднакво да се примени и на отворено поле и во заштитените простори. Третирањето со пламен се врши со согорување на гасовити горива (пр. пропан-бутан) чии продукти на согорување на ја загадуваат почвата и околниот воздух. Се изведува со машина која во својот состав има растресувач на почва со подигнување на слојот кој треба да се третира. Со изложувањето на почвата под дејство на температура од 800-1100оС, да не дојде до претерано загревање, потребно е нејзино задржување во таква средина да биде од 3 до 5 секунди, за да може почвата да се загрее на температура од 80-90оС. После третирањето потребно е да се изврши валање – тоест набивање на почвата, се со цел зголемената температура постепено да се смалува со продолжено дејство. Поради можните последици овој метод се поретко се применува. Третирањето со водена пареа е најефикасен метод на дезинфекција, а тоа одговара и на строгите еколошки стендарди. Се применува подеднакво на отворено поле и во заштитен простор, но при тоа треба да се почитуваат специфичностите на средината, бидејќи можат да се користат исти уреди за производство на пареа. Почвата која се дезинфицира со водена пареа треба да е влажна. Многу влажна или пресува почва на треба да се третира со водена пареа. Стерилизацијата на почвата со водена пареа е во длабочина на ораничниот слој, тој слој пред да почне третирањето потребно е да се направи растресит, со мрвичеста структура, поради изедначување и лесно продирање на водената пареа. Топлотниот агрегат за производство на водена пареа е таканаречен „мобилен агрегат за пареа”, тоест „котел” со низок притисок (надпритидсок од 0,5 bari). Состојбата на водената пареа траба да е сувозаситена или прегреана со што се избегнува преголемото влажнење на почвата. Произведената водена пареа од 100 kg/h, овозможува дезинфекција на површина од 20-30 m2/h на длабочина од 7-15 sm, со просечна потрошувачка на гориво (уле за ложење) од 8 kg/h. Стерилизацијата на почвата во заштитените простори, се изведува со техника прилагодена на специфичностите во заштитениот простор. За работа во простори кои се термички заштитени од влијание на ветер, нај добро е да се користат генератори на патеа. За таа цел се користат обрната тепсија или покривачи, испод кој се доведува припремана водена пареа. Времето за вбризгување на водената пареа првенствено зависи од температурата, на која, почвата ќе се дезинфицира и од саканата длабочина на дезинфекцијата. По истекот на потребното време на третирање употребениот покривач или обрнатата тепсија се преместува на нетретирана почва и постапката се повторува. Времетраењето на третирањето зависи од состојбата на почвата, на пр. за да се произведат цветови од тулипан и да се спречи појава на болести (pitium, rizoktonija), 138

почвата треба да се стерилизира еден час, при што температурата на почвата во слој од 30 sm треба да изнесува 70оС. Топлотниот капацитет на системот за техничка стерилизација на почвата со водена пареа во заштитениот простор се одбира врз основа на изборот на културата која се планира да се произведува, колкава е вкупната површина и најзините димензии во заштитениот простор. Металните обрнати тепсии се погодни за примена во заштитени простори за површинска стерилизација до максимална длабочина од 10-12 sm. Површината на тепсијата (тоест површината на почвата која се покрива со неа) се димензионира според топлотниот капацитет на генераторот. Времето потребно за стерилизација на почвата на 90оС и длабочина од 10 sm изнесува 5-8 минути (зависно од надворешната температура на воздухот и состојбата на припреманата почва). Стерилизацијата испод пластичниот покривач , се користи за дезинфекција на поголема длабочина (>12 sm). Времетраењето на вбризгувањето на водената пареа испод покривачот зависи од длабочината на која сакаме да ја стерилизираме почвата. На пример генератор со топлотен капацитет од 800 kg/h водена пареа, на површина од 150 m2, за стерилизација на почвата на 90оС приближното време на третирање изнесува: Длабочина

време

10 sm 20 sm 30 sm 40 sm

1 час 2 часа 15 минути 3 часа 30 минути 4 часа 45 минути

Дезинфекција на почвата Постојаното одгледување на зеленчук и цвеќе, на исто место, доведува до пораст на популациите (тоест до намножување) на штетните организми во почвата: предизвикувачи на болести (габи, бактерии, вируси), инсекти, грињи, нематоди, олевели и глодари. Таа појава може да достигне толкави размери кои го оневозможат безбедното и економично одгледување на растителните видови, поради што дезинфекцијата на почвата представува значаен дел од програмата за здравствена контрола и заштита. Штетните организми мора да се уништат на нај погоден начин како за одгледуваните растителни видови така и за почвата, односно, применетата технологија на производство, затоа почвата, на која се изведува производството, треба да се одржува чиста. Поради разликите и ограниченоста на делувањето на различните мерки на дезинфекција, најдобро е да се примени таканаречената интегрална заштита која

139

подразбира комбинација на различни методи на дезинфекција (физички, хемиски и агротехнички мерки). Основниот начин за одржување на „чиста” почва, во поширока смисла, дезинфекција, е физичкото одстранување на заразените растенија или нивните делови (корнење-кинење) и изнасување надвор од објектот, носење во таканаречените растителни гробови (каде се запалуваат). Тоа е резултат на добар здравствен надзор и има карактер на превенција. Плевелите се контролираат со почеста површинска обработка. Со Физичките мерки на дезинфекција – заштита не можат да се одстранат микроорганизмите и нивните репродуктивни органи кои се лоцирани и во нај малите честички на почвата, ни може да се спречи нивното ширење. Поради тоа, после употребата на машините на заразените почви, а пред употреба на незаразени почви, потребно е да се изврши перење-миење, детално чистење и дезинфекција. Оваа се однесува како на машините за основна и површинска обработка, така и за сеалките, расадосадачките и другите алати. Хемиската дезинфекција на почвата подразбира уништување на патогените со хемиски средства (фунгициди) на директен начин. Хемиските средства, поради штетноста на нивното присуство на растенијата и во растенијата (како резултат на предозирање, недоволно разградување и др.) и поради еколошкете последици од нивната употреба, се повеќе се избегнуваат и забрануваат. Меѓутоа, нивната примена во современото производство најчесто не може потполно да се избегне и се применуваат во комбинација со другите начини на дезинфекција. Изборот на помалку токсичните и побрзо разградливите пестициди, со нивна правилна и благовремена примена, овозможуваат да се изврши дезинфекција на почвата до прагот на здравствената, еколошката и економската штетност и да се добие добар квалитет и принос од одгледуваните растенија. До скоро масовно се користеше препаратот метилбромид, кој е доста ефикасен, но и опасен, во Европската унија е забранет од 1. Јануари 2005. година. За сега на располагање е препататот basamid-granulat (со активна материја dazomet) кој е фитотоксичен за одгледуваните растенија, но затоа тој се применува на 45 дена пред сеидбата или расадувањето, со придржување на пропишаните мерки на предустрожност. Тоа значи по неговата примена да се затвори објектот и да не се влегува во објектот (разлагањето на гранулата ослободува отровни гасови), откога ќе помине пропишаното време на крај објектот со примена на мерките за предустрожност се отвара и добро проветрува. После тоа обавезно е потребно да се направи Тест, тоест на така дезинфицираната почва во објектот се посејува семе од салата за да се испита неаговата клијавост, тоа послужува како индикатор на евентуално присуство на дазомет (неразградено средство). За дезинфекција на почвата може да се употреби и 2 % раствор на формалин (40 % formaldehid). За тоа е потребно 5-10 литри раствор за 1m2.

140

Денас исто така се употребуваат и биолошки средства за дезинфекција, како што е Jet-5 или се сее кадифица или бела слачица како биолошки „чистач” на почвата од нематоди и изазивачи на патогени кај расадот. Дезинфекцијата на почвата со фунгициди треба да ја вршат специјализирани установи кои имаат луѓе обучени за оваа работа, таа се врши со голема опрезност и со користење на заштитна опрема бидејќи створените гасови се многу отровни за луѓето, животните а се фитотоксични и за растенијата. Дезинфекција на конструкцијата, инсталациите и алатот во објектот. За уништување на инсектицидниот материјал (спори, габи, вируси, јајца, кукли, ларви од идни инсектите и др.) кој може да се задржи на конструкциите и инсталациите, потребно е да се изврши дезинфекција. Најчесто се зема 2% раствор на формалин. Се препорачува со овој раствор да се испрска конструкцијата, стаклата, подот и другите инсталации. Потоа објектот се затвара 1-2 дена, за да може формалинот да делува со својата пареа. После оваа третирање потребно е објектот добро да се проветри за да не дојде до задржување на пареата од формалинот, бидејќи пареата од формалинот е отровна за луѓето, а и фитотоксична за растенијата. Затоа при употреба на формалин треба да се применат сите мерки на опрезност бидејќи формалинот е отровен за луѓе и делува надразнувачки на очите. Дезинфекцијата на алатот и приборот кој се користи, како и сандачиња, покривачи за топли леи, саксии и др. се извршува со помош на 2% раствор на формалин или 10% раствор на NaOH (масна сода). Целиот алат и прибор кој се користи се потопува во растворот и така останува 10-30 минути. После вадењето од растворот, алатот и приборот се покриват со пластична фолија во текот на 24 часа, после тоа се одстранува пластичната фолија поради добро проветрување на истиот. Со 10% раствор на NaOH се мие и риба алатот и приборот кој се користи. Најнови препарати за оваа намена се средствата на база hidriksilinolinsulfat, како и на база на органски киселини, на пр. мenno florades, кој го спречува развојот на габи и бактерии, и добар дел на вируси. Одржувањето на хигиена во заштитените простори (иако оваа мерка често се занемарува) ја смалува појавата на болести по зеленчукот. Оделата на работниците потребно е да се перат, бидејќи на нив често се задржуваат спори од габи, како и некои вируси. При допир на заразено одело со растенијата, тие се инфицираат. Перењето на рацете со сапун исто така е значајна мерка, нарочно за спречување и ширење на вирусот мозаик на тутунот. Со фаќањето на заразени растенија овој вирус останува на прстите и така се пренесува на здравите растенија од домат и пипер. За тоа е забрането пушење во објектите. Испред влезовите во објектот потребно е да се постават бариери од сунѓер натопен со дезинфекционо средство. При влегувањето во објектот мора да се помине преко овие бариери за да се изврши дезинфекција на обувките. Исто и за влегување на 141

потребната механизација во објектите на влезот треба да има вдлабнатиникорита со дезифекционен раствор. Сите досега наведени мерки, ако се спроведуваат доследно, ќе има големо заначење во смалувањето на појавата на болести, штетници и плевели во објектите. Спроведувањето на фитосанитарните мерки, како и мерките за хигиена редовно допринесуваат за редуцираната примена на пестициди и во производството на здравствено безбеден зеленчук. ОПШТИ МЕРКИ ЗА ЗАШТИТА НА РАСТЕНИЈАТА ВО ЗАШТИТЕНИТЕ ПРОСТОРИ За производство во заштитените простори карактеристични се некои општи мерки за заштита против штетници (замјишни), специфични болести (најчести врзани за видот кој ќе се одгледува) и појава на плевели. Плевелите, во заштитените простори и градините се уништуваат механички, изузетна е примената на хербициди врзани за видот кој се одгледува. При тоа мора да се има во предвид оти заштитените простори се специфични (во нив имаат по висока темпњература и влажност, послаба аерација и др.) по микроклиматските услови, кои го условуваат „понашањето” на хербицидите во почвата. Почвата или супстратот треба да се заштитат од можностите на зголемување на остатоци од хербициди, како и од органохлорни и органофосфорни инсектициди. Во конвенционалното производство во заштитата на растенијата се употребуваат хемиски средства за заштита. Во заштитените простори треба да се употребуваат разградливи и најмалку токсични средства. Посебно е значајно да се почитува каренцата и плодовите односно зеленчукот да се бере тек после престанувањето на каренцата. Плодовите мора да ја поминат каренцата во растенијата (бидејќи после бербата пестицидите остануваат во плодовите). Правилната и правовремена употреба на хемиските средства не влијае негативно на квалитетот и безбедноста на зеленчукот. Меѓутоа, низа песледици кои се јавуваат по производите, здравјето на луѓето, агроекосистемот и човековата околина, допринесоа да се развие безбедниот начин на заштита на растенијата. А тоа е Интегралната заштита и биолошката контрола на патогените. Целта на интегралната заштита е да се створат оптимални услови за развој на растенијата врз основа на егроеколошките фактори и агротехничките мерки но и да се придржува на економските законитости, а тоа треба да резултира со добивање на здравствено безбеден зеленчук. Тоа подразбира користење на позитивните искуства од областа на агротехниката, исхраната и заштитата на растенијата, но и примена на најновите резултати од научноистражувачката работа. Употребата на 142

средствата за заштита на растенијата треба да се базира на принципите на добрата земјоделска пракса, со учество на стручно оспособени лица за таа работа. Тоа значи, да се применуваат првенствено биолошките марки на заштита, и адекватните биотехнички и агротехнички мерки, а тоа е посебно значајно во производството на свеж зеленчук. Во оквирот на интегралната заштита, од посебно значење се превентивните мерки: Избор на место. Одговорно да се изврши изборот на локацијата и перцелата, при тоа да се води сметка и за микроклимата, поради стварање на поволни услови со кои растенијата полесно ќе се „самоодбранат” од штетните организми. Плодоред. Плодоредот да биде планиран, стручно составениот плодоред покрај тоа што ја зачувува плодноста, има влијание и на појавата на интензитетот на размножувањето на патогените (штетници и болести). Одмарањето-угарењето на почвата во тоа има голема и значајна улога. Обработка на почвата. Целта на квалитетната обработка е да се направи оптимална структура, да се спречи ерозијата и да се зачува плодноста. Исхрана на растенијата. Губрењето се одвива на база на захтевите на одредените видови (или сорти) како и на база на извршената агрохемиска анализи на почвата, при тоа се одредува количината на поедините ѓубрива како и времето на нивното внесување. Целта е да се избегне недостатокот, но исто така и вишокот на храна. А со тоа се постигнува оптимален развој на растенијата, добра кондиција и отпорност, а се зачувува и животната средина. Од посебно значење е да се утврди содржината на азотот, а тоа се работи секоја година, додека останатите елементи и рH вредноста се одредуваат на 4-6 години еднаш. Меѓукултури. Кратките тоест „празните” (кои се без посев) периоди се пополнуваат со меѓукултура. Тоа значи дека после бербата на предходната и сеидбата на нахнадната култура се произведува некоја брзорастечка култура (најчесто едногодишни легуминози), со кои се спречува испирањето на храната, ерозијата, се спречува развојот на плевели, и нематоди и на крајот може да се изврши и зеленишно ѓубрење. Затоа потребно е да се посее слачица или кадифица бидејќи нивните коренови излачувања неповолно делуваат на нематодите а делуваат и фунгицидно на питиумот (изазива полегнување на расадот). Избор на сорта. Предност им се дава на сортите кои се погодни на дадените агроеколошки и агротехнички услови. Наравно при тоа се води сметка на нивниот потенцијал на родност, квалитет и отпорност на неповолните биолошки фактори.

143

Квалитет на семето и расадот. Квалитетното семе кое е со високи физички и биолошки вредности е императив за интензивното производство на заленчукот. Истото важи и за расадот, кој мора мора да ги исполнува стандардите на физичкиот и биолошкиот квалитет. Дирекните мерки за заштита во заштитените простори се: Физички мерки на сузбивање или заштита: механичко сузбивање на плевелите; термичко; покривање на посевите со заштитни мрежи; мулчирање; агротекстил; користење на фермонски плочи за инсекти и сл. Биолошки мерки на сузбивање или заштита: Користење на биолошки препарати; необработените површини околу објектот да се одржуваат и да бидат под контрола; поставување на високи Т стапови за слетување на птици грабливици како и природни непријатели на полските глодари (глувци и сл.) но и инсекти. Хемиски мерки на сузбивање или заштита: Можат да се применуваат само средства кои се одобрени од страна на надлежните органи (на пр. Зелена листа) на начин коко е тоа пропишано, и да е под контрола на надлежните служби или на стручните лица; Обврска е да се води сметка на комшиските површина за да се избегне евентуалната контаминација; стриктно да се почитуваат концентрациите (таканаречениот „оптимален минимум”) и каренцата за секое средство; се забранува примена на пестициди на околните површини (меѓи, барлоци) кои не можат да се користат за земјоделско производство. Биолошката контрола на патогените, штетниците и плевелите е дел од интегралното но и конвенционалното производство (фермонски траки, предатори, мулчирање) а обавезна е во еколошкиот систем на одгледување. Најтешкиот проблем со кој се сретнува биолошкото производство е борбата против болести и штетници, бидејќи заштитата се заснива на принципот, подобро е проблемите да се спречат а не да се лечат. Од гледиште на заштитата на агроекосистемот тоа е многу прифатливо, не само за органското него и за конвенционалното землоделство. Системот на биолошката контрола за заштита треба да се организира така, да штетата од патогените микроорганизми да биде што по мала. Тоа го овозможува изборот на видот и сортата кои се прилагодени на условите на почвата, умереното ѓубрење, плодната и биолошки активна почва, правилниот плодоред, одгледувањето на нахнадни, пострни, озими меѓупосеви, подпосеви, здружени посеви за зеленишно ѓубрење. Но при тоа е неопходно да се заштитат предаторите, природните непријатели на патогените организми или да се створат погодни услови за нивно размножување.

144

Биолошки препарати за заштита на растенијата ИМЕ НА ВИДОТ СЕ КОРИСТИ ПРОТИВ латинско народно Heterorhabditis s.p.p. Нематода Имаго на сурлаш и пеперуга Steinerneme bibionis Нематода Сурлаш Neoaplektana s.p. Нематода Гасеници, муви, разни бубачки Forficula auricularia Ухолаза Гасеници, мувина ларва и лисни вошки Hippodamia convergens бубамара Лисни вошки и пајаци Cryptolaemus montrouzieri Гробари Гасеници, мувина ларва, лисни вошки Chrysopora carnea Златоока Пајаци, разни ларви, лисни вошки Гала комарец Лисни вошки Aphodoletes aphidimyza Digilyphus isaea Оса Минери Encarsia folmosa Оса Белокрилка Trachogramma evanescens Оса Пеперуги Dacnusa sibirica Оса Минери Orius bruncipes Оса Минери Ambilecius cucumeris Пајак Трипс Neoscilus barkeeri Пајак Трипс Phytosciulus persimilis Пајак Пајак Против лисните вошки се употребува и природен перетрин и Baccilus thuringienzis, против sklerocinija се употребува габата Conitirium minitans. Биолошката заштита на растенијата ќе биде ефикасна ако се врши подтикнување на развојот на корисните организми или тие плански да се внесуваат во почвата. Во почвата има присутни хиперпаразити и антагонисти во вид на разни вируси, бактерии, габи, но и некои растенија се понесуваат антагонистички. Во почвата се одиграваат разни биолошки процеси и интеракции кои го спречуваат пренамножувањето на штетници и предизвикувачи на болести, на пр. габата Rizoctonija solani, која ги напаѓа кртолите од компирот во почвата, е напаѓана од друга габа Trachoderma која може да се намножува со воведување на зеленишно ѓубрење. Во биолошката борба се употребува препаратот Quantum-400 за третирање на семето. Бактериите од овој препарат уништуваат габи. Во биолошката заштита се користат и разни препарати на база на вируси (биатрол-вирус Heliothis poliedar, се користи против совица) и бактерии, но во заштитата можат да се користат и други корисни организми: нематоди, ухолази, бумбари, златооки, комарци, паразитни оси и пајаци. Заштита од најчести штетници. На заразена почва (со предходна контрола на почвата) се употребуваат биоинсектициди или хемиски инсектициди против жичаните црви (Akotion G-5 и volaton), против грчиците (tetaton granuli, galation G-5), против рачки (rovocid G-5 и galation G-5), против совици кои подгризуваат (volaton) како и други одобрени препарати, но при тоа треба да се води сметка оти ќе се одгледува зеленчук и да се почитува каренцата. За сузбивање на рачките најдобро е во пластениците 145

да се внесат купчиња со свежо и топло арско ѓубре кое ги привлекува рачките да се собираат во него а потоа заедно со него да се исфрлат рачките надвор од објектот и да се уништат. Растенија кои се одгледуваат поради заштита од инсекти Растителен вид Ги одбива штетниците Лук Е, општ бактерицид и фунгицид Борач Зелкар Босилoк Муви Кромид Моркова мува драголуб Лисни вошки, бел зелкар Чубар Полжави Рен Компирова златица Кадифица Нематоди Копар Зелкар Мајчина душица или жалфија Зелкар, полжави Млечика Рачки маслачок нематоди Невен Нематоди, зелкар Папрат Полжави, муви Домат зелкар Нај присутни штетници во пластениците се белокрилката (Trrialeurodes vaporariorum), обичниот црвен пајак (Teranichus urticae), лисните минери (Liriomyza trifolii, L. bryoniae и Phytomyza horicola) и трипс (Trips sp.). Белокрилката е многу чест и штетен инсект за доматите и останатиот зеленчук во пластениците. Ширењето и е многу брзо, се пренесува со расадут, почвените смеши и со летањето на возрасните внатре во објектот и неговата близина. Нејзиното ширење е поврзано и со тоа што таа брзо се развива (за 21-28 дена) во оптимални услови на одгледување на доматот, краставицата и пиперката (22-25оС) и во текот на една година може да има до 12 генерации. Летниот период се размножува на плевелните растенија, кои се близу до пластениците, поради што чистењето на плевелната растителност околу пластениците е првата мерка на борба против неа. Хемиското сузбивање и е отежнато поради биологијата на видот (има восочен омотач, а истовремено има присуство и од сите развојни фази на инсектот) кој брзо ствара отпорност на применуваните пестициди. Сузбивањето треба да започне одма штом се појави белокрилката (и тоа ако има еден инсект на 100 растенија). Одлична заштита обезбедуваат жолтите лепливи плочи кои се поставуваат внатре во објектот. Со добра контрола на нивната појава знатно се смалува нивната бројност. Поради штетното дејство на инсектицидите најдобро е да се употреби паразитската оса Encarsia formosa (ги положува нејзините јајца во ларвата од 146

белокрилката и наместо белокрилка се развива оса). Покрај тоа постојат и други мерки на биолошка борба со третирање на растенијата со суспензија на спори од ентомофагни габи Verticillium lacanii или спори од габата Achersonia aleurodes (живее и се размножува на инсектите). Од хемиските средства се употребува: fastak 0,02 %, talstar 0,05 %, decis El-25 0,05 %. Црвениот пајак (копривен пајак) најголеми штети нанесува на краставицата, а нешто помали на пиперот и тиквицата. Најмногу се развива на ниска релативна влажност на воздухот (45-55 %) и висока температура (30оС) и затоа оптималната влажност на воздухот на пр. за краставиците може да го намали развојот на црвениот пајак. Во есен, кога се ниски температурите, женскиот пајак се завлекува во конструкцијата и тука презимува, а инаку паразитот во текот на целата година има повеќе генерации. Превентивна мерка против црвениот пајак е добрата хигиена во објектот, незаразен саден материјал и чиста околина. Поради потребата од почести третирања со акарициди и нивната каренца најдобро е да се користи природен непријател, грабежлив пајак (Phytoseilus persimilis) кој се храни со сите стадиуми на црвениот пајак. При хемиско третирање се користи talstar 10-EC 0,05 %, omit 57E 0,1 % i dr. Лисните минери се хранат со ткивото на листот оставајќи видливи ходници по листовите. Најчесто се појавуваат кај плодоносните видови па затоа и штетите се помали. Мерките за сузбивање се исти како и за белокрилката, а може да се користи и Orius sp како предатор. Трипсот ги напаѓа младите листови на пипиерот и краставицата (стануваат кадрави), при напад на цветовите штетите се уште поголеми, покрај краставиците и пиперот ги напаѓа и доматот и тиквите. Трипсот е пренесувач на вируси (вирусно венење и пегавост по доматите). За сузбивање добри резултати даваат плавите лепливи плочи кои се поставуваат во објектите. Од биолошките мерки за сузбивање на трипсот се користи пајакот Ambilecius cucumeris ili Neosciulus barkeeri. Рѓастиот пајак (Vasates lycopersici) освен што ги напаѓа растенијата и напукнатите плодови (имаат боја на рѓа) од доматите ги напаѓа во помала мера, пиперката и патлиџанот. Заштитата е како кај црвениот пајак. Против лисните вошки се користи бубамара. Останатите штетници и најчестите предивикувачи на болестите се специфични за секој растителен вид и така се одредени. Во пластениците обавезно треба да се користат обоени лепливи фермонски клопки. Така светлосивите и плавите клопки се употребуваат за борба против трипс, жолтите лепливи плочи се ефикасни за сузбивање на белокрилката. Феромоните се хемиски сигнали за комуникација помеѓу 147

женските и машките инсекти. Сексуалните фермони ги ствараат женките како би ги привлекле мажјаците. Синтетичките фермони се користат во лепливите траки во вид на фермонски мамци на кој се лепат инсектите и со нивно разместување низ објектот, доаѓа до збунување на мажјаците, па затоа изостанува оплодувањето на женките и така се смалува ширењето на штетниците. Во оквирот на превентивните мерки треба да се користат агротекстилот и специфичните фолии против вируси за прекривање на вентилационите (покривни, бочни и челни) отвори за да се спречи влегувањето на инсектите. Примената на хемиските препарати за заштита на растенијата е поврзана со нивното добро познавање, бидејќи само така може да се спречи можната опасност или онаа што е најлошо, тровењето на луѓето. Сите средства за заштита на растенијата по нивната намена се сврстени во 8 групи, а по нивната отровност во 4 групи, и тоа од 0-I се најјаките отрови, а во IV група се најмалку отровните. Покрај тоа средствата можат да бидат запаливи, експлозивни и оксидативни. За секое средство е одредена каренца – дозволен број на денови од примена до користење на зеленчукот, како и нивна толеранција – најмалку дозволена количина на остатоци од пестициди во зеленчукот (mg/kg). При употребата на сите средства треба пажливо да се прочита упатството, да се употребуваат средства кои се дозволени за дадениот вид и тоа точно по пропишаната количина и со сите мерки на предустрожност на лицата кои ги применуваат, но и да се води стална грижа, да не се загади околината. За сите мерки на заштита важи правилото, да се употребуваат со строго почитување на упатството од производителот. МОЖНОСТИ ЗА КОРИСТЕЊЕ НА ЗАШТИТЕНИОТ ПРОСТОР За економично користење на заштитениот простор од големо значење е смената на видовите во текот на целата година. Смената на поголемиот број видови осигурува висок годишен принос и рентабилност во производството. Изборот на видот на зеленчукот и времето на производство зависат од видот на заштитениот простор, греењето во него, климатските услови во реонот и посебно можностите на пласманот. Од климатските услови и тоа пред се, од светлината и топлината зависи изборот на видот и времето на одгледување. Истовремено различноста на потребите на зеленчукот овозможуваат производство со кое оптимално ќе се искористат климатските услови во реонот. Така зеленчукот кој е со мали потреби за светлина и топлина (лиснат) се одгледува во есенскиот и зимскиот период, а видовите со поголеми потреби за светлина и топлина (домат, пиперка) во зимско пролетниот период, тоа осигурува значајна заштеда на енергија (струја и греење). Со евтини извори на енергија производството во заштитениот простор зависи само од пазарот.

148

Можности на континуирано, повеќегодишно користење на стакленик со греење Време на користење вид Расадење Прва берба Последна берба салата 1.Х 25.ХI 5.ХII Домат, пиперка или краставица 10.ХII 20.I 15.VII салата и меѓукултура кромид 1.Х 25.IХ 25.ХII салата 20.ХII 10.II 28.II Домат или краставица 1.III 25.IV 10.VIII боранија 15.VIII 25.IX 1.XI Салата млад кромид или лук 25.XI 25.ХII 20.II Домат, пипир или краставица 20.II 25.IV 30.VII краставица 15.VIII 10.X 1.XII Салата, млад кромид,репичка,алабаш 5.XII 25.I 15.II ран расад 15.II 15.IV 25.IV средно ран 15.III 1.V 1.V Краставици корнишони 25.V 30.VI 30.VII салата 1.Х 25.ХI 25.ХII салата 25.ХII 25.I 20.II ран расад 25.II 15.IV 25.IV средно ран 15.III 1.V 20.V пиперка 10.V 30.VII 10.VIII Отворениот или заштитениот простор во градините треба да се користи така да во текот на целата година да не биде празен никогаш. Во градините зеленчукот се одгледува како чист или здружен посев, со подршка на принципот на интензивниот градинарски плодоред (смена на видовите во текот на една или повеќе години). Чист посев значи одгледување на леите на еден вид и смена на посевите во текот на годината, а здружен или мешан посев значи истовремено одгледување на повеќе видови на леата, со смена на посевите во текот на годината. При одгледувањето на здружен посев потребно е да се знае кои видови можат да виреат едни покрај други. Во заштитените градини треба да се комбинира, нај раното производство да биде во загреваните високи објекти (стакленици и пластеници) со производство во објекти без загревање, како што се високите (пластеници, високи тунели) и ниските заштитени простори (леи, ниски тунели, загревана почва, топли гнезда), и перфорирани фолии за непосредно покривање на растенијата. Со тоа се осигурува економично користење на објектите, се зголемува производната површина и се обезбедува континуитет во производството на растенијата. Објектите со греење, посебно стаклениците, се користат за зимско-пролетно производство на топлолубиви видови (кои имаат потреба за повеќе топлина) и за производство на ран расад за заштитен простор без греење, заштитениот простор без греење претежно се користи за пролетно-летно и есенско производство на зеленчук и цвеќе. 149

Можности на користење на стакленик и пластеник без греење вид садење прва берба последна берба салата 25.IX 25.XI 25.XII домати 1.IV 25.V 25.VIII боранија 25.VIII 1.X 10.XI салата 10.XI 25.XII 10.I салата краставица боранија млад кромид+салата

1.X 10.IV 20.VIII 15.X

25.XI 15.V 1.X 10.XII

25.XII 15.VIII 10.X 25.XII

салата пиперка спанаќ

25.IX 15.IV 15.X

25.XI 25.V 15.II

25.XII 15.VIII 25.III

расад: зелкови култури домати пиперка диња, лубеница, краставица Зелкови култури

15.II 25.III 1.IV 10.IV 20.V

25.III 5.V 5.V 10.V 1.VI

1.IV 20.V 20.V 20.V 25.VII

Пиперка расад домат пипер

1.IV 5.V 5.V

5.V 15.VII 10.VII

10.V 1.IX 1.IX

Објектите без греење можат да се користат кога надворешната температура не е пониска од -4 до -8оС а тоа значи да се сее и сади од првате денови на март ( за помалку осетливите видови) и првите денови на април (за топлолубивите видови), односно во есента до крајот на ноември. Можностите за користење на заштитените градини, во време и простор се многу големи. Со знаење и сопствен план на производство се одредува бројот на видови, количината и времето на пристигнување на зеленчукот, и тоа тогаш кога го нема од отворен простор-кога цената на пазарот е поголема. Потрошувачката на зеленчук зависи од навиките на потрошувачот. На пример, во текот на касна есен и првите недели од зимата, во реоните каде туршијата е традиционална салата, мали се побарувањата на свежа салата и домати. Но, со првите сончеви денови при крајот од зимата овој зеленчук, заедно со пиперка и младиот кромид, станува многу баран. Големите можности на користење на заштитените градини го прават оваа производство најинтензивно и многу зависно од знаењето на производителите.

150