Grad Bor.doc

GRAD BOR

U urbanom pogledu, Bor spada u malu grupu tzv. “monolitnih” gradova, jer je najveći deo naselja izgrađen u savremenoj epohi i predstavlja rezultat najnovijeg kulturnog i tehničkog razvitka. Na određeni način Bor je morao da plati cenu dinamičnog i eksplozivnog razvoja. Ekološki problem povezan je sa činjenicom da je veliki deo naselja podignut u neposrednoj blizini rudničkih i topioničkih pogona, nadovezujući se na francusko kolonijalno naselje i izrastajući na ruševinama nekadašnje borske čaršije koje k oje na žalost više nema. Iako je status grada dobio 1947.god., Bor je, u sociološkom smislu, stekao sve atribute gradskog naselja sredinom šezdesetih godina. Pored urbanog preoblikavanja gradskog ambijenta (nova stambena naselja, gradski stadion, bazeni, bioskop, škole, hotel), najznačajnija identifikacija grada odigrala se u svesti stanovništva: Bor više nije tretiran kao kolonijalno naselje sa privremenim boravkom, već je postao mesto porekla i zavičaj za svoje građane. Sedamdesete i osamdesete godine XX veka predstavljaju kulminaciju izgradnje, Bor dobija velike i moderne objekte: Dom kulture, Zdravstveni centar, Sportski centar, nova urbana naselja, hotel “Jezero” na Borskom  jezeru, sportski aerodrom. Samo u periodu 1981-1991.god. u Boru Boru je izgrađeno 2 679 stanova, a grad se proširio u pravcu juga i jugozapada, prema Brestovcu i Brestovačkoj Banji. U gradu postoji 5 osnovnih, 4 srednje i 1 specijalna škola. U blizini grada nalazi se veći broj značajnih prirodnih rezervata i turistički zanimljivih centara. Pored Zlotskih pećina i Brestovačke Banje ističu se i Borsko jezero, planine Crni vrh i Stol, lovište Dubašnica, omladinsko odmaralište Savača. Ovi centri dobro su saobraćajno povezani sa Borom i nude raznovrsne turističke i rekreativne sadržaje: lovni i ribolovni turizam, planinski i smučarski turizam, kupališni turizam. Na Borskom jezeru postoji veliki auto-kamp i moderan hotel “Jezero”.Na Crnom vrhu nalaze se skijaški tereni i planinarski dom a u izgradnji je luksuzni hotel Hayt Regency. Na planini Stol, poznatom sastajalištu planinara i lovaca, postoji planinarski dom.

PRIRODNO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE BORA I OKOLINE Bor se nalazi u severnoj (Karpatskoj) zoni istočne Srbije, na prosečnoj nadmorskoj visini 378m. Prostire se u basenu Borske reke. Položaj ga karakteriše kao dolinskopotplaninsko naselje, jer je okružen okružen ograncima Južnih Karpata na severu od grada je Veliki Krš (1148m), severozapadno Crni vrh (1027m), zapadno Kučaj sa planinom Deli Jovan. Ovi masivi masivi obrazuju obrazuju razvođe razvođe Panonskog Panonskog i Pontonskog Pontonskog basena. Geografske Geografske koordinate Bora jesu 44° 25’ severne geografske širine i 22° 06’ istočne geografske dužine. Na teritoriji opštine nema većih vodotoka. Manjim pritokama (Borska reka, Kriveljska reka, Zlotska Zlotska reka) oblast gravitira gravitira ka dolinama dolinama Crnog i Velikog Velikog Timoka. Na 14 km severozapadno od grada pregrađivanjem Brestovačke reke 1959.god. formirano je Borsko  jezero, površine 30 ha, značajno značajno za industrijsko napajanje i turizam. Termomineralne vode u okolini Bora korišćene su još u rimsko doba. Najznačajnija izvorišta su u toku Brestovačke reke u rejonu njene pritoke potoka Pujice, gde se nalazi poznata Brestovačka Banja.Termomineralne vode ovog područja ispitane su u vreme kneza Miloša . Utvrđen je bogat i raznovrstan hemijski sastav i visok nivo upotrebljivosti u banjskom tretmanu različitih bolesti. Klimu Bora i njegove okoline opredeljuje otvorenost područja prema Vlaškoj niziji, pa kontinentalna (istočnoevropska) klima u velikoj meri određuje klimatske uslove. S tim u vezi, meteorološke prilike u Boru često su u neskladu sa klimom u susednim regijama. Prevoj Čestobrodica predstavlja svojevrsnu klimatsku granicu između timočke Krajine i Pomoravlja. Do najnovijih globalnih klimatskih promena, Bor je imao klimu k limu sa jasno izraženim godišnjim dobima, sa toplim letima i snežnim zimama. U zadnjih nekoliko decenija srednja godišnja temperatura iznosila je 10,2 stepena, pri čemu su prosečne temperature zimskih meseci bile negativne (0,5 – 2,4°C).Godišnje se na područije Bora u proseku izlije 688 mm padavina. Snežni pokrivač zadržava se relativno dugo – oko 60 dana godišnje.

Borska opština spada među prostranije u Srbiji (856km2), ali sa manje brojnom populacijom (60 000 stanovnika). U opštini se nalazi 12 seoskih naselja: Zlot, Slatina, Krivelj, Brestovac, Donja Bela reka, Metovnica, Šarbanovac, Oštrelj, Gornjane, Bučje, Luka i Tanda. Borska opština graniči se područjima opština Zaječar, Negotin, Majdanpek, Žagubica, Despotovac i Boljevac. Iako je ovaj kraj udaljen od prirodnih saobraćajnica, Bor je dobro povezan sa drugim regijama i najvažnijim putnim pravcima.U opštini Bor ima 396 km puteva, od čega 259 km sa savremenom podlogom. Dve značajne železničke komunikacije povezuju Bor sa glavnim magistralama: u pravcu juga linija Bor-Niš a prema severu Bor-Beograd. Savremena saobraćajnica Bor-Selište-Paraćin povezuje područje Bora sa auto-putem Beograd-Niš. Putem prema Donjem Milanovcu Bor izlazi na Dunavsku (Đerdapsku ) magistralu.

OTKRIĆE I POČETAK EKSPLOATACIJE BORSKOG RUDNIKA Borsko rudište otkriveno je s jeseni 1902. god., posle blizu decenije istraživanja koja je u istočnoj Srbiji organizovao Feliks Hofman, za račun industrijalca Đorđa Vajferta. Neposredno otkriće vezano je za ime inženjera Franje Šisteka. On je otkrio da se radi o izuzetno bogatoj rudi sa sadržajem bakra i do 19,4%. Trinaestog oktobra 1903. god. Đorđe Vajfert je dobio koncesiju za otvaranje i eksploataciju rudnika u opštinama borskoj, kriveljskoj i oštreljskoj. Vajfert je ubrzo (31.maja 1904.god.) ustupio koncesiona prava  jednoj francuskoj banci, koja je osnovala posebno preduzeće za eksploataciju nalazišta. Novostvoreno “Francusko Društvo Borskih Rudnika – koncesija Sv.Đorđe” bilo je vlasnik rudnika sve do 1941.god. kada su nemačke armije sredinom 1940.god. okupirale Francusku i zauzele Pariz, predstavnici nemačke ratne industrije pokrenuli su pitanje preuzimanja Borskog rudnika od Francuskog društva. U početku borski rudnik je bio mali i bez velike proizvodnje. Tridesetih godina Bor je već ostavljao utisak velikog i prometnog rudarskog mesta. Taj period nazvan je “zlatno doba” Borskog rudnika, jer u to vreme on postaje jedan od najvećih rudnika bakra u svetu i vodeće preduzeće u Jugoslaviji. U februaru 1941.god. Nemci su izdejstvovali prenos akcionarskih prava Borskog rudnika na zastupnike nemačkog finansijskog kapitala. Otkupom pretežnog dela akcija Kompaniju su preuzele nemačke firme Mensfeld i Projsag. One, međutim sve do aprilskog rata u Jugoslaviji nisu uspele da ostvare operativno rukovođenje rudnikom. Prve godine posle oslobođenja karakterišu ogromni napori da se delimično oštećena postrojenja rudnika obnove i intenzivira proizvodnja bakra, koji je, naročito posle rezolucije Informbiroa, postao jedan od najvažnijih izvoznih produkata nove države. Godine 1957. započet je proces modernizacije pogona i osavremenjavanja proizvodnje. Privredne reforme uticale su i na veliki priliv stručnih kadrova iz svih krajeva zemlje i na stalno angažovanje radne snage, čime je problem dugotrajne fluktuacije radništva bio definitivno rešen. Godišnjom proizvodnjom od 150 000 t bakra, od čega do 100 000 t iz sopstvenih sirovina, Bor je postao veliki centar evropske obojene metalurgije. Danas je RTB Bor organizovan kao holding kompanija – deoničarsko društvo koje zapošljava 19 900 radnika, od toga 1 444 stručnjaka fakultetskog obrazovanja, 50 magistara i 21 doktora nauka. U borskom delu Basena zaposleno je 11 900 radnika, od toga 1 000 sa visokom stručnom spremom, 42 magistra i 19 doktora nauka.

ETNIČKI PROCESI I STANOVNIŠTVO Na izmaku XIX stoleća Bor je bio jedno od najmanjih sela Crnorečkog okruga – imao je 150 kuća i 717 stanovnika.Otvaranje rudnika 1903.god. uslovilo je angažovanje brojne radne snage, pa je već krajem tridesetih godina XX veka borsko naselje imalo više od 10000 žitelja. Porast populacije bio je praćen i značajnim promenama u etničkoj i nacionalnoj strukturi stanovništva, jer su u Bor pristizali radnici iz svih krajeva Srbije, potom Jugoslavije, pretežno sa juga (područja Vranja, Pirota, Kosova), ali i iz Podrinja, Crne Gore, Like, Dalmacije.Koloniju stranaca formirali su francuski i italijanski stručni radnici.U manjem broju bilo je Čeha, Mađara i Nemaca.

Razvoj rudarsko-metalurške proizvodnje podsticao je i rekordne stope rasta stanovništva – od 1921. do 1971.god., na primer stanovništvo Bora je uvećano 17 puta. Prema poslednjem popisu iz 1991.god. u opštini je živelo 59 900 stanovnika, od toga u gradu 40 668.Srba je bilo 82,2%, Vlaha 6,2%, Jugoslovena 3,1%, Roma 2,2%, Albanaca 0,6%, Muslimana 0,4%, Hrvata 0,3%, Bugara 0,2%, Slovenaca 0,2%.U manjem broju bilo je i Mađara, Turaka, Rumuna, Rusina, Slovaka, Šokaca i ostalih. Većina naselja današnje borske opštine u XIX veku prednjačila su u odnosu na Bor  kako brojem stanovnika, tako i u pogledu privredne i kulturne razvijenosti.Sela Zlot i Krivelj 1910.god. imaju status varošice, i samo je nagli uspon Bora sprečio preobražaj ovih naselja u veće centre.Sa blizu 4 500 stanovnika Zlot je po broju žitelja na nivou nekih gradskih naselja i opštinskih centara istočne Srbije.

BOR I OKOLINA Naseobina iz XVIII veka, danas moćan privredni i ekonomski centar obojene metalurgije i moderan grad u kome živi 60 hiljada stanovnika. Opredeljenje da svoju perspektivu nalazi u razvoju turizma i sporta, poslednjih godina se znatno više radi na razvoju potencijala i valorizovanju turističkkih vrednosti i izgradnji turističkih i sportskih objekata u gradu i okolini. 15 km zapadno od Bora i 240 km jugoistočno od Beograda, okruženo listopadnim i četinarskim šumana, na obroncima homoljskih i kučajskih planina, nastalo je 1959 godine pregrađivanjem dveju rečica branom - Borsko Jezero. Sa površininom od preko 30 ha i nadmorskom visiniom od 438 m, umereno - kontinentalnom klimom, bogatstvom više od 15 vrsta riba, uređenim plažama, vijugavim trim stazama i biserno čistom vodom, Borsko  jezero čini središte i nosioca razvoja turizma, kome je s pravom dodeljeno 10 zvezdica zasluženog kvaliteta. Na samoj obali jezera, sa 250 postelja raspolaže svim strukturama soba, pokrivenim bazenom, saunom, kuglanom, salama za stoni tenis, bilijar i šah, trim kabinetom, lekarskom ordinacijom, salonima, TV salom, diskotekom, banket salama, restoranima, barom i terasama. Posebnu celinu predstavljaju sportski tereni: dva fudbalska, tri košarkaška, 2 teniska, odbojkaški, rukometni i teren za odbojku na pesku. Maštovito arhitektonsko rešenje i bogatstvo sadržaja, čine hotel »Jezero« idealnim za organizovanje gotovo svih vidova turizma. Za putnike namernike i one koji vole stalni, komotniji i neposredniji odnos s prirodom, od 1982. godine, na samoj obali Borskog jezera izgrađen je autokamp. Besprekorna organizacija i svi potrebni uslovi, čine ovaj kamp izuzetno privlačnim, kako za Borane, tako i za one koji jednom dođu i više puta mu se vrate. Na suprotnoj strani od hotela »Jezero« nalazi se dečje odmaralište i sportski kamp »Savača«. Pola veka letovalište i četvrt veka sportski kamp, prvi u zemlji, sa više košarkaških i rukometnih terena, od kojih nekoliko osvetljenih, jednim fudbalskim i jednim rukometnim na pesku i svim potrebnim pratećim sadržajima opredelilo je Savaču za đački i omladinski turizam. 13 km udaljen od Borskog jezera, Crni vrh sa najvećom visinom 1043 metra, na krajnjem severu Kučaja, sa gorostasnim stoletnim bukovim šumama, prava je oaza prirodne lepote, čistog vazduha i planinskih potoka. Poznato je po snežnom pokrivaču, koji se gotovo svake godine zadržava duže od četiri meseca u visini od preko 20 cm. Pre nekoliko godina počela je izgradnja hotelskog kompleksa Hayat kvaliteta, od koga se očekuje da nadmaši postojeće turističke planinske centre. Na 10 km od Borskog jezera, smeštena u istočnom delu Kučajske planine, Dubašnica  je interesantna speleolozima, planinarima, ljubiteljima prirode, a najviše lovcima. Bogata je

faunom, te je pre 20-ak godina oformljeno lovište u kome ima muflona, jelena lopatara, srna, divljih svinja i druge divljači, te je izuzetno povoljna za razvoj lovnog turizma. Od obala Borskog jezera udaljene su 22 km, izuzetni speleološki objekti, Zlotske pećine. Najpoznatije su Lazareva i Vernjikica, koje su uređene za turističke posete, a dostupne samo speleolozima su Vodena, Ledena, Mandina i Hajdučica, kao i kraška jama Stojkova ledenica. Osobenost Zlotskog kanjona jeste mediteranska klima preko cele godine i endemske vrste biljaka i životinja. Na 7 km od jezera prema Boru, nalazi se Brestovačka banja. Jedna od tri dvorske banje u periodu između dva svetska rata. Svoj organizovani zdravstveni turizam započela  je 1835. godine, kada je na poziv Kneza Miloša, Baron Herder izvršio prve analize banjske vode. Sa svojih deset izvora termomineralne vode, pod nadzorom banjskih lekara specijalista, u sopstvenim smeštajnim kapacitetima (hotel, motel, vile) Brestovačka banja pruža idealne uslove za lečenje oboljenja mišića, kostiju, zglobova i kože, kao i posledica povreda, opšte iscrpljenosti organizma i rehabilitaciju posle bolničkog lečenja. Na samom ulazu u grad Bor, sagrađen je jedan od najmodernijih i najvećih sportskih kompleksa u našoj zemlji, Sportsko rekreacioni centar »Mladost«. U svom sastavu ima: veliku i malu dvoranu, sa svim potrebnim pratećim sadržajima; teretanu, trim kabinet, kuglanu, letnji olimpijski bazen i bazen za neplivače, pokrivene bazene, saune; spoljne, osvetljene, terene za male sportove: 4 teniska, i po jedan teren za košarku, odbojku, rukomet i mali fubal. Svojim reprezentativnim restoranom »Medalja«, grilom, bifeom, terasom i letnjom baštom, posebno mesto zauzima u borskom ugostiteljstvu, a tržni centar, u dva nivoa, prestavlja glavno potrošačko stecište Bora i okoline. Takav kompleks pruža izuzetne uslove za trenažne procese i takmičenje u svim sportovima, a povezan sa drugim turističkim objektima, pre svega smeštajnim kapacitetima hotela »Jezero« nudi idealne uslove za najrazličitije vidove turizma, od radničko sportskih igara, do vrhunskih priprema sportista. Na udaljenosti od 7 km od Bora, odnosno 24 km od Borskog jezera, smešten je gradski aerodrom »Bor«. Na proplanku, bez fizičkih prepreka, sa svojom moderno projektovanom upravno pristanišnom zgradom za prijem putnika i prtljaga, hangarom i pistom dužine 1100, a širine 30m, koja može primiti i avione sa do dvadeset mesta, a pre svega sopstvenim stručnim kadrom, aerodrom pruža mogućnost organizovanja taksi, čarter i panoramskih letova, kao i mogućnost organizovanja škole letenja i padobranstva. Kao takav, a uz neograničene mogućnosti za proširenje, aerodrom, postaje nezaobilazan faktor u daljem razvoju turizma cele istočne Srbije. Na 34 km od Borskog jezera, severno od Bora, između Velikog krša i Deli Jovana, izdiže se planina Stol sa svojih 1156 metara visine. Stene planine Stol spadaju među najstarije na zemljinoj kugli. Sa svojim bistrim jezerom, pored koga se nalazi Planinarski dom, okružen livadama bogatim lekovitim biljem, planina Stol predstavlja pravo mesto za odmor u prirodi, a svojim strmim padom od 40o pravi je izazov za ljubitelje ekstremnih sportova, kao što su planinarenje, paraglajding i mountian bike. Planina Stol je severno od Bora u blizini sela Luka na 1.156 metara. Na prostoru Stola otkrivene su najstarije stene u našoj zemlji, pa se slobodno može reći da ovde počinje geološka istorija, koju poznavaoci mogu da čitaju sa fosila i stena. Na ovoj planini šume su proređene, ali zato livade i pašnjaci daju okolini veličanstven izgled. Naročito je Stol privlačan u maju, kada sve ozeleni i proplanci se išaraju cvećem. Slično je i u jesen kada ruj zasija bakarnom bojom. Stol je od Bora udaljen petnaestak kilometara i do njega se stiže iz pravca Bučja i Luke. Planinari su na njemu podigli svoj dom u koji, sa depadansom, može da se smesti pedesetak ljudi. Gosti su uglavnom planinari i lovci, ali i zaljubljenici u nedirnutu prirodu željni mira i vazduha koji opija.

ZAGAĐENJE GRADA Opšte zagađenje Bora predstavlja veliki problem ovog grada. U širem rejonu dejstva dima i otpadnih voda zagađeni su vazduh, zemlja i vodotoci u stepenu koji premašuje maksimalno dozvoljene norme. U okolini grada degradirano je i devastirano zemljište i u većoj meri oštećen biljni pokrivač. Ogromni kopovi i jalovišta menjaju krajolik, pedološki sastav zemljišta, utiču na ružu vetrova i klimu ovog područja. Otpadne vode sa jalovišta, iz flotacija i drugih pogona zagađuju vodotoke. Borska reka pretvorena je u kolektor  otpadnih voda i spada u najzagađenije reke na svetu. U posleratnom periodu značajni rezultati u ekološkom smislu postignuti su podizanjem otpornih zelenih površina (bagrem, javor), koje se danas prostiru na 115 000 m2  – i kao "pluća grada" imaju izvanredan značaj. Činjeni su napori da se u proces proizvodnje uvedu elementi zaštite životne sredine, ali, budući da su za trajno rešenje ekološkog problema potrebna ogromna finansijska sredstva, sva je prilika da će i u narednim godinama zagađenje životne sredine biti velika nevolja Bora i okoline.

BUDUĆNOST GRADA BORA Najveći zalog borske budućnosti predstavljaju, ipak, njegovi žitelji. U ovom momentu u Boru živi, radi i stvara tek prva generacija u njemu stasalih građana te je u tom smislu, Bor veoma mlad i vitalan grad koji svoj posebni identitet tek treba da ispolji i potvrđuje. Bor danas ima blizu 2 000 visokoobrazovanih stanovnika. Takva koncentracija znanja i stručnosti, u odnosu na ukupan broj stanovnika, nigde nije zabeležena. I to je, u stvari, najveći potencijal sa kojim je Bor ušao u novi milenijum, i na čemu treba da se temelji budući razvoj i prosperitet ovog kraja.