Geografia Sciąga

Geografia ściaga -1MAPY, CZAS, NAUKI GEOGRAFICZNE Śr.geogr.: antropogeniczne i przyrodnicze (litosfera, atmosfera, hydrosfera,biosfera, pedosfera). Geografia zajmuje się rozmieszczeniem elementów środowiska geograficznego, przyczynami takiego rozmieszczenia i zależnościami pomiędzy tymi elementami. Geografia: fizyczna (kartografia, geologia, geomorfologia, klimatologia, hydrologia, oceanografia, hydrografia, biogeografia, geografia gleb), społeczno-gospodarcza (ludności i osadnictwa, przemysłu, rolnictwa, usług, komunikacji, turystyki - rozmieszczenie). Geografia: ogólna (świat), regionalna (dany region). Siatka geograficzna-układ południków i równoleżników na globusie, kartograficzna-układ południków i równoleżników na mapie zrzutowany z globusa. Południki- półokręgi,równe,wskazują pn.-pd.,łączą bieguny. Równileżniki-powstają prostopadle do osi ziemi. Odwzorowanieprzenoszenie siatki na płaszczyznę. Siatki: wiernopolowe, wiernodoległościowe, wiernokątowe. Siatka Mercantora: skrócone południki, wyrównane równoleżniki(do równika). Siatki: normalne (sieczna), skośne, poprzeczne. Siatka stożkowa powstaje przez zrzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę stożka stykającego się z modelem kuli ziemskiej wzdłuż wybranego równoleżnika. Służy do odwzorowania strefy klim. umiarkowanego. Południki równej długości i w równych odległościach. Równoleżnik styczny do stożka jest idealnie odwzorowany. Siatka płaszczyznowa (azymutalna)-zrzutowanie siatki geograficznej na płaszczyznę styczną do modelu kuli ziemskiej w punkcie bieguna, gdy wyobrażone źródło światła znajduje się w środku kuli(jedna z możliwości). Siatka walcowa-rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę walca opasującą model kuli ziemskiej wzdłuż równika. Siatka umowna Mollweidego, wiernopowierzchniowa, stosowana do prezentacji zjawisk strefowych na Ziemi. Mapa to obraz powierzchni. Mapa geograficzna-obraz powierzchni Ziemi na płaszczyźnie, wykonany w odpowiednim odwzorowaniu i skali, za pomocą odpowiednio dobranych znaków umownych. Elementy mapy: matematyczne (skala, odwzorowanie, punkty osnowy geodezyjnej), geograficzne(fizjograficzne-śr.przyr.,jeziora,wyżyny;śr.społeczno-geogr.koleje,miasta; pozaramkowe - legenda, skala(liczbowa, podziałka liniowa, mianowana),nazwa mapy, wydawnictwo, rys. dodatkowe). Mapa kreskowa: pozwala określić stromość, nie da się określić wysokości. Poziomicowa: stosowana obecnie, także cienowania. Hipsometryczna: kolory Eugeniusza Romera stosowane obecnie,także cieniowana. Cieniowana. Metoda izorytmiczna: izolinie, zjawiska występują ciągle w środowisku geogr., pozwala określić wielkość zjawiska w danym punkcie. Sygnatur: znaki umowne, jakość a także ilość, względna wielkość, sygnatury: liniowe (koleje), geometryczne(miasta), powierzchniowe(lodowce), powierzchniowe, literowe (Fe), obrazkowe(port-kotwica). Zasięgu: jakość, kolor jest pomocniczy, linie wyznaczają zasięg (gleby). Kropkowa: natężenie zjawiska(ludność). Kartodiagram: koło, prostokąt; wielkość, charakter(zasoby kopalń). Kartogram: przedziały, zjawiska nieciągłe w przestrzeni geogr. ,linie zakreślają obszar o przedziale pewnego zjawiska(kierunek wiatru). Ziemia jest elipsoidą obrotowa, geoidą. Następstwa ruchu obrotowego: dzień i noc, spłaszczenie na biegunach, siła Corolisa: na półkuli północnej ciała będące w ruchu odchylają się na prawo od kierunku ruchu, a na południowej na lewo, pasaty zawsze skręcają na zachód. Czasy: słoneczny(miejscowy danego południka), strefowy(czas co 15-tego południka w strefie 7,50 na wschód i zachód), urzędowy (stosowany w całym państwie lub jego części według zarządzenia władz), letni (państwa czasu południka 15 przechodzą w lecie na czas 30).22.06BN 23027`, KPN 46054`, ZR900, R66033`, ZK43006`, KPS00, BS23027`.21.03 i 23.09 BN i BS00, KPN i KPS23027`, ZR i ZK66033`, R900.22.12 - odwrotnie niż 22.06. Strefy oświetlenia: międzyzwrotnikowa: 46054`-900 przynajmniej raz w roku 900, 2 umiarkowane: 00-900, 2 okołobiegunowe: od-27027` do 27027`. ATMOSFERA Stratosfera1)warstwa atmosfery ziemskiej leżąca nad troposferą; sięga do wys. 4550km; w dolnej części temp. nie zmienia się wraz z wysokością, w górnej stopniowo wzrasta; 2) rozpościera się odpowiednio 6-8km nad biegunami oraz od 17km nad strefą międzyzwrotnikową, sięgając do ok. 50km nad pow. Ziemi. Od około 12km do 25km zaznacza się minimalna tendencja zwyżkowa temperatury, ale w zasadzie utrzymuje się tam stała temperatura -550C. W wyższych warstwach tej sfery temp. wzrasta, osiągając na wys. 50km ok. 00C. Wynika to z dokonujących się tam pod wpływem promieniowania słonecznego przemian tlenu O2 w O3 (ozon), a więc reakcji wyzwalających ciepło. Ta górna subjednostka stratosfery to ozonosfera. Jest to warstwa ochronna niezwykle ważna dla życia opartego na białku (także dla ludzi). Troposfera-warstwa ochronna atmosfery ziemskiej od pow. Ziemi do wys. 6-18 km (6-8 nad biegunami ok.17 w strefie międzyzwrotnikowej); charakteryzuje ją spadek temp. (0,6oC na 100m, ok. 11km nad pow. temp. spada do -550C) w miarę wzrostu wysokości; zawiera ponad 99% znajdującej się w atmosferze pary wodnej; skupia 0,8 całej masy powietrza; procesy zachodzące w troposferze mają decydujący wpływ na pogodę. Rosa1)kropelki wody tworzące się wskutek kondensacji pary wodnej na pow. gruntu oraz na przedmiotach znajdujących się na pow. Ziemi lub w jej pobliżu; najczęściej rosa powstaje wskutek nocnego wypromieniowania ciepła i związanego z tym spadku temp. poniżej punktu rosy; rosa powstaje także, gdy ciepłe i wilgotne powietrze napływa na podłoże wychłodzone do temp. punktu rosy napływającego powietrza. 2)zbiór kropelek wody tworzących się na powierzchni gruntu, roślinach itd. wskutek kondensacji pary wodnej zawartej w atmosferze ziemskiej. szadź1) krystaliczny nalot tworzy się z zamarzania przechłodzonych kropel mgieł napływającyh na wychłodzoną powierzchnię gruntu bądź przedmiotów; 2) puszysty, biały osad kryształków lodu narastający na przedmiotach znajdujących się na pow. Ziemi wskutek zamarzania przechłodzonych kropelek mgły przy zetknięciu się ich z przedmiotami o temp. niższej niż 0oC. Wyż-obszar podwyższonego ciśnienia atm. (na mapie ujęty zamkniętymi izobarami), w którym ciśn. wzrasta ku środkowi; cyrkulacja atmosfery w wyżu ma charakter antycyklonalny.

Niż-obszar niskiego ciśn. atm. ,w którym ciśn. maleją ku środkowi; cyrkulacja atm. w niżu ma charakter cyklonalny. Front ciepły-powstaje kiedy ciepła masa przesuwającego się powietrza napotka na swej drodze masę chłodną (ciężką), jako lżejsza wślizguje się na cięższe chłodne powietrze. Front chłodny-powstaje gdy przemieszczająca się masa chłodnego napotka masę ciepła i wbija się pod nią; front tworzy się w miejscu kontaktu obu mas. Fen-powstaje gdy po dwóch stronach gór wytworzą się różnice ciśnienia i dochodzi do ruchu powietrza. Po stronie wysokiego ciśn. wiatry wieją ku szczytom. Wskutek unoszenia się powietrza zachodzą w nim przemiany wilgotno-adiabatyczne. Powietrze się ochładza, dochodzi do kondensacji zawartej w nim pary, wytwarzają się chmury i pojawiają się nawet bardzo obfite opady. Po przekroczeniu wierzchołków pasm górskich powietrze opada w dół, ogrzewając się sucho adiabatycznie do temp. wyższej od występującej na tej samej wys. po przeciwnej stronie gór. Spadający z wierzchołków pasm górskich wiatr jest porywisty, ciepły i suchy. Monsuny-to wiatry o rytmie rocznym obejmujące ogromne obszary kontynentów orza mórz. Geneza zjawiska jest taka sama, jak w przypadku bryzy. Monsuny w klasycznej postaci występują w poł. i wsch. Azji. Powstają na skutek sąsiedztwa olbrzymiego bloku kontynentalnego oraz okalających go oceanów. Latem wiatry wieją ku centrum nagrzanego lądu, niosąc ze sobą oceaniczną oceaniczną wilgoć. Zimą wysokie kontynentalne ciśn. wytwarza skierowane ku oceanowi ruchy suchego powietrza. Monsun letni ma duże znaczenie gosp. dla wielkich skupisk ludności Azji Połuniowo-Wschodniej ze względu na nawadnianie ogromnych obszarów lądu. Bryza-wiatr powstający wskutek różnicy tempa nagrzewania i stygnięcia wody oraz lądu. W ciągu doby może 2-krotnie dochodzić do zmian układu ciśnienia w wąskiej strefie granicznej lądu i morza, a nawet lądu i dużego jeziora. Skutkiem tych zmian jest bryza dzienna - wyraźna w godzinach rannych - wiejąca w stronę lądu i bryza nocna najwyraźniejsza w godzinach wieczornych - wiejąca w stronę zbiornika wodnego. Jest to wiatr o małej sile, ograniczonym zasięgu i rytmie dobowym. Wielkie kompleksy miejskie lub przemysłowe położone wewnątrz kontynentów też wyzwalają zjawisko podobne do bryzy. Cieplejsze od otoczenia (do kilku oC) zurbanizowane powierzchnie powodują podczas dnia obniżenie ciśn., a więc w w efekcie określony ruch powietrza ku miastu. Pasaty-opadanie stłoczonego powietrza w obszarach międzyzwrotnikowych powoduje wzrost ciśn. Ciśnienie to jest rozładowywane zarówno w kierunku równika jak i ku większym szer. geogr. Od wysokiego ciśn. zwrotnikowego ku niskiemu ciśn. równikowemu wieje pasat. Wskutek siły Coriolisa jest on odchylany w prawo na półkuli pn. , w lewo na pd. Największe opady-a)strefa równikowa (duża zawartość pary wodnej, istnienie silnych prądów wznoszących, konweksyjne); b) podnóża Himalajów (najwięcej, działanie letnich monsunów i wielkiej bariery górskiej wymuszającej silne prądy wznoszące, Czerrapundżi 12-14 tys. mm rocznie, czasem powyżej 20 tys.); c) pozostałe obszary, na których występują monsuny; d) obszary górskie o astrefowym rozłożeniu na Ziemi; Najmniejsze opady-a) strefy zwrotnikowe i podzwrotnikowe (20-40o szer., powszechne tu prądy zstępujące i wys. temp., poniżej 100-250mm rocznie) b) pustynia Atacama w Chile (poniżej 10mm, najmniej na świecie, usytuowanie w strefie zwrotnikowej, położenie w cieniu Kordylierów - suchoadiabatyczne zmiany temp., wpływ zimnego Prądu Peruwiańskiego.); Zimne prądy morskie omywając wybrzeża kontynentów wodami o niskiej temp., są podobnie jak góry przyczyną odstępstw od ogólnej strefowości opadów. KLIMATY klimat umiarkowany -morski- występuje na wybrzeżach Europy, wyspy Brytyjskie i w jej głębi, a także na wsch. wybrzeżu Ameryki Północnej; amplitudy temperatur poniżej 25°- spowodowane wpływem morza i dużą różnicą kąta padania promieni słonecznych. lato chłodne, zima ciepła opady nie są ograniczone do jednej pory roku czy półrocza, powyżej 200mmspowodowane są bliskością morza (wilgoć), barierami górskimi. -przejściowy-półwysep Labrador i wschodnia Europa. amplitudy wzrastają do 25°-mniejszy wpływ morza; temperatura około 15° opady 6001000mm rocznie -kontynentalny- Syberia, wsch. Europa amplitudy do 35° (50o - Syberia)różnice w kącie padania promieni słonecznych lato-ciepłe (rozgrzanie), zima chłodna opady skąpe - poniżej 500mm (brak zb. wodnego) -monsunowy-wschodnia Azja, wyspy japońskie temperatura poniżej 0°zima w lecie do 15° KLIMAT OKOŁOBIEGUNOWY

-subpolarny-pn. Eurazja i Ameryka Pn. temperatury w lecie -10° do 10° w zimie -30° do -10° lato trwa 3 miesiące, chłodne, amplitudy do 40°-niski kąt padania promieni słonecznych opady,małe (śnieg) do 500mm -polarny-Antarktyda, Grenlandia - niskie opady w lecie (śnieg) do 150mm amplitudy do 50°, lipiec -10o- 0o, styczeń do -50o KLIMAT RÓWNIKOWY

-równikowy Kotlina Kongo temp powyżej 20° duży kąt padania promieni słonecznych amplitudy do 2,5 - duży kąt padania promieni słonecznych; małe amplitudy dobowe opady: 1000-2500mm, konwekcyjne-codzienne ok. godziny 14. ciągłe niże -podrównikowy wilgotny 5°-10°szer. geogr. występuje wokół klimatu równikowego; średnia temp. 25o; amplitudy około 5°- kąt padania promieni słonecznych opady poniżej 2000mm około 1000-1500mm - wysokie; 1 lub 2 pory deszczowe. -podrównikowy suchy występuje: 10°-20° szer.geogr. amplitudy około 10°-kąt padania promieni słonecznych; opady maleją im dalej od równika (niżu) poniżej 1000mm jedna pora deszczowa 2-3 miesięcy KLIMATY ZWROTNIKOWE -kontynentalny suchy Sahara, Andy, Wlk. Pustynia Wiktorii, wyż Meksykańska, płw. Arabski, pn. i pd. Afryki, suchy, brak roślinności, pustynie, stepy niskie opady- poniżej 500mm cyrkulacja pasatowa, zimne prądy morskie, bariery górskie, amplitudy dobowe duże, roczne 15°-20° (duże oddalenie od morza) -monsunowy Azja wsch. płw. Indyjski, Indonezja, arch. Malajski; suchy, temp 10-20; opady 250-2000mm (przeważnie latem) temp roczna 26°; amplitudy 10°; -morski wybrzeża Madagaskar, Kuba, Wyżyna Brazylijska ciągłe opady temp do 250, amplitudy 10o PODZWROTNIKOWY -kontynentalny południe Australii, Niź. Turańska, Płw. Syberyjski, centrum Ameryki Pn., pas Azji - Himalaje, styczeń 0 0 i mniej, lato powyżej 200 ,opady konwekcyjne, małe ok. 350mm (bariery górskie), amplitudy roczne do 30, dobowe wysokie latem -morski płd. Australia, Nowa Zelandia, Argentyna, USA Ameryka Afryka amplitudy roczne 10-15 wysokie opady przez cały rok z przerwą w porze letniej -śródziemnomorski Morze Śródziemne, Kalifornia amplitudy do 20 (trochę większe niż w morskim) lato bezopadowe, opady wysokie, mniejsze od morskiego -monsunowy wybrzeża Chin amplitudy 15, opady w lecie ASTREFOWY

-górski wysokość n.p.m. wraz z nią zmienia się temperatura, piętro klimatyczne, amplitudy, klimat siła wiatru -mezoklimat (lokalny) zbiór mikroklimatów -mikroklimat jednorodna powierzchnia topograficzna (miasta, pola, lasu) HYDROSFERA Obieg wody w przyrodzie. oceany- 97,2%; lód (śnieg)- 2,1%; podziemne- 0,65%; powierzchniowe- 0,01%; rośliny; para wodna; Utworzenie hydrosfery: 1. Po powstaniu litosfery nad ziemią unosiły się gazy (woda) gdy ziemia ostygła woda opadła na ziemię. 2. juwenilnawoda została wyparowana przez ziemię podczas zjawisk wulkanicznych. Sublimacja- lód przechodzi w parę. Transpilacja- woda z roślin w parę. Infiltracja- wsiąkanie. Obieg wielki- przenoszenie wilgoci z morza na ląd. Retencja wody- b. ważny element obiegu, woda jest wyłączona lub spowolniona w obiegu. Może być zatrzymana na wiele milionów lat. Retencja podziemna- im głębiej jest woda tym na dłużej jest wyłączana. Retencja powierzch.- lodowce, jeziora. Retencja u ludzi, roślin, zwierząt. Retencja sztuczna- sztuczne zb. wodne, wielka (potężne zbiorniki), mała (tamy,jazy,młyny). Ruchy wody morskiej. 1.Falowanie- a) fala wiatrowa: wiatr spiętrza wodę w grzbiety. Ich wysokość zależy od intensywności wiatru. Na spiętrzanie wpływa długość (częściej) i wys. fali. Długość- odległość między grzbietami lub dolinami fali. Przemieszcza się tylko grzbiet fali. Cząstki wody poruszają się po okręgu i w zasadzie pozostają w miejscu. Cząsteczka drga i przekazuje energię drgania następnej cząsteczce. Fala się załamuje bo dół trze o dno a góra porusza się coraz szybciej. Na zamkniętym morzu powstają mniejsze fale. Fale cyklonowe dochodzą do 20m wys. przy brzegu. Podstawa falowania- głębokość na której zanikają ruchy cząstek wody wynosi ok. 0,5 długości fali. Przybój- dno jest płycej niż podstawa falowania, fala i tory przez nią zakreślane zniekształcają się, przjmują to posuwisto-zwrotny (do brzegu i od brzegu). Podstawa erozji fali- 1/3 długości fali, głębokość do której sięga morfologiczna działalność fali (podejmowanie i przenoszenie materiału). b) Tsunami (samotna)- 40m wys., 800 km długości, 100-300 km/h. Powstaje na skutek wstrząsu tektonicznego, wybuchu podwodnego wulkanu, upadku meteorytu, wybuchu jądrowego, oderwania się masy lodu, bardzo niszcząca, największa 3-krotnie obiegła ziemię. c) Sejsza- na jeziorach i zamkniętych morzach, po nadejściu niżu i wyżu tafla podnosi się nieznacznie ku ośrodkowi niżowemu i opada w wyżu. Po odejściu ośrodków wraca do równowagi. 2. Pływy- podstawowe ruchy wód morskich, rytmiczne co 12h27min., pionowe ruchy poziomu wód wskutek grawitacyjnego oddziaływania Słońca i Księżyca, syzygijne - pełnia i nów, kwadrowe 1. i 3. kwadra. Przypływ- spiętrzanie się wody przy brzegu (Księzyc góruje lub dołuje), Bałtyk do 3cm, La Mache 9m, Biskajska 5m, Bristolski 12m, zat. fundy 22m - im wężej tym wyżej . Odpływy- prostopadle od lini przypływów. 3.Prądy morskie- „rzeki” przemierzające pow. warstwy mórz i oceanów, powyrzej 10 km/h, ponad 100000 m3 wód/sek. wpływają na klimat, ciepłe- cieplejsze od wód, w lecie obojętne, od równika do bieg.; zimne- od bieg. do równ., powstaja na skutek stałych wiatrów; prądy gęstościowe (pod wodą); Prądy wsteczne- ilość wody musi się wyrównać. Monsuny wpłyają na kierunek prądów na O. Indyjskim. Dryf Wiatrów Zachodnich- powodowany przez wiatry zachodnie, chłodny. Jeziora. słonowodne, słodkowodne (zależy od klimatu) słone- gorąco i sucho. Biologiczne typy jezior: 1. Oligotroficzne- świeże, głębokie, strome brzegi, przezroczyste. kamieniste, ogromne ilości tlenu, mało roślinności na brzegach, mao fauny. 2.Eutroficzne- brzeg złagodzony przez wodę i erozję, muliste, dużo tlenu, roślinność, zielona barwa, ryby, raki, ostrygi. Człowiek przyśpiesz eutrofizację przez aotany ifosforany z pól i ścieków. 3. Dystroficzne- praktycznie martwe, b. płytkie, trzęsawisko, bagno, brak tlenu (zredukowany przez substancje organiczne), wydzielanie gazów (siarkowodór), brązowy kolor, brak życia. Zanikanie jezior- jeziora to zjawiska szybko przemijające z punktu widzenia czasu geologicznego, wysychanie- efekt działalności człowiekawpływna klimat- brak opadów. Woda zasilająca j. Aralskie jest zużywana prze ludzi. Czad zmniejszyło się o 1/2 . Zasilające rzeki zasypują jeziora (muł, osady). Erozja - woda wylewa się do oceanów. Zarastanie- sukcesja roślinna, spłaszczenie brzegów, roślinność, powstaje tofowisko niskie pokryte kożuchem roślinnym, potem torfowisko wysokie (wrzosy) głęboko jest woda. Geneza jezior ze względu na powstawanie misypochodzenia: 1. Kosmiczne- upadek meteorytu, 2. Tektoniczne- uskoki, formowanie się rowów tektonicznych, rozwój fleksur i fałdów, niereg. podnoszenie się dna morskiego 3. Wulkaniczne- w kraterach, kalderach, zagłębieniach między strumieniami zastygłej lawy, zaporze z lawy 4. Ruchy mas skalnych- nisze osuwisk i obrywów, nierówności pow. przemieszczonego grawitacyjnie materiału, obniżenia przegrodzone osuwiskami, obrywami 5. Lodowcowe- a) akumulacja- nagromadzone sady lodowcowe b) erozja lodowcowa- żłobienie podłoża przez lód c) erozja wód polodowcowych- spadające z powierzchni lub wnętrza lodu wód 6. Erozyjna lub akumulacyjan działalność płynących wód- fale powodziowe, zatamowanie przepływu, odcięcei meandru 7. Działalność wiatru- wywiewanie materiału, formowanie mis deflacyjnych 8. Działalność wód podziemnych- procesy krasowe i wypłukiwnie 9. Odcinanie mierzejami zatok morskich, ujściowych odcików rzek itd. 10. Biogeniczne i antropogeniczne- budowa zapór, wyrobiska kopalni odkrywkowych. odstojniki. Lodowce. powyżej granicy wiecznego śniegu (im wyższa temp. i więcej opadów tym niższa). Więcej opadów śniegu niz topnienia (ablacja), śnieg zbiera się w strefie akumulacji (pole firnowe). Śnieg z opadów 80-90% powietrza. Firn małe kryształki lodu, powstaje przez podtapianie i ponowne zamarzanie płatków śniegu 40-60%, lód firnowy 20%, lód lodowcowy 2-5%. 15m śniegu- 1mm lodu lodowcowego. Lodowce górskie: 1. Alpejski- pole firnowe, jęzor lodowcowy schodzi do strefy ablacji 2. Czapy lodowcowe- Skandynawia, Islandia, G 3. Piedmontowewylewaja się na równinę z masywów górskich Lodowce kontynentaknelądolody (do 5km wys.), Grenlandia, Antarktyda, lodowiec szlefowy, g. lodowe. Rzeki. linijny spływ wody po powierzchni ziemi; dolina: koryto, terasy zalewowe, nadzalewowe; rzeki stałe, okresowe, epizodyczne. Ustrój (reżim) - charakter przepływu wody. Zasilanie podziemne, lodowcowe, opadowe, roztopowo-śnieżne. Kongo- P: duży, najwyższy na świecie Z: b. duże, opadowe S: równomierny; Nil- P: duży pomimo wielkich strat Z: b. duże- równik opadowe, Abisyńska okresowe S: kwiecień-czerwiec wysoki, listopad-styczeń mały; Wisła P: min- zima, koniec lata-pocz. jesieni, max- wiosna, późna jesień Z: roztopowo-śnieżne (wiosna), opadowe S: wys.- marzec-lipiec, umiark.- późna jesień. Loara P: średni Z: opadowe, roztopowo-śnieżne S: wys. latem, niski zimą (małe opady); Mackenzie, Jenisej P: max koniec lata, min koniec grudnia Z: opadowe, roztop-śnież. S: wys. koniec lata, nisko grudzień; Amudawia- P: duży Z: roztop-śnież. S: wys. latem, dość niski zimą Arno- P: max późna jesień, zima wczesna, wiosna; lato- mały Z: deszczowe S: jak przepływ, latem czasem wysycha Indygirka i wysokogórskie- P: min w październiku, czasem zanika zimą, od maja gwałtownie wzrasta, max w śierpniu Z: śnieżno-deszczowe. Wody podziemne. powstają przez infiltrację (zależy od opadów, ukształtowania terenu, roślin), podłoże przepuszczalne. W strefie areacji woda związana. Woda kapilarna w małych szczelinkach. Wody gruntowenie ma nad nimi skał, podatne na zanieczyszczenia chemiczne. Wody

Geografia ściaga -2głębinowe- w wartswach wodonośnych pod nieprzepuszczalnymi. Okna hydrologiczne- miejsca nieprzepuszczalne w warstwie przepuszczalnej. Źródło- naturalny, skoncentrowany wypływ wody podziemnej. Wznoszenie artezyjskie- wytryskuje, subartezyjskie- podnosi do góry Źródła: artezyjskie, grawitacyjne, gejzery- 120o woda zwiększa objętość, podchodzi do góry, spada ciśnienie i następuje rozprężenie. Im mniejsza szczelina tym niżej wyleci TEKTONIKA, GÓRY, WIETRZENIE SKAŁ WIETRZENIE SKAŁ Punkt wyjścia wszystkich procesów zewnętrznych. Skały eksponowane na pow. litosfery rozpadają i rozkładają się pod wpływem wody, zmien. temp. powiet., siły wiatru, czynników biogenicznych. Intensywność wietrzenia zależy od klimatu: chem. - max na równiku, min na zwrotniku, umiark. ponad średnio, biegun średnio; fiz.max na biegunie, min na równ., reszta średnie; biol. - max w umiark. i równiku, min na biegunie i zwrot.; ZWIETRZELINA następstwo wietrzenia, tworzy się na pow. litosfery, niezbyt gruba warstwa, podatna na działanie grawitacji, wody, wiatru, śniegu, lodu, ma tendencje do przemieszczania się FIZYCZNE rozpad skały na kawałki (zmiana wyglądu fiz.), do 1.5 m a) insolacja: w dzień skała nagrzewa się i rozszerza, w nocy kurczy , nie może objąć wnętrza i pęka na powierzchni, amplitudy dobowe duże (brak wilgoci), najintensywniejsze na pustyniach, obsz. wysokogórskich, powstają gruzy b) zamróz: w szczelinach gromadzi się woda, która zamarzając zwiększa obj. i rozsadza skałę, powstają gołoborza c) solne: deszcz wymywa z gleby sole, woda z solą wpływa w szczeliny, woda paruje, tworzą się kryształki soli i rozsadzają - klimat suchy i okresowo suchy CHEMICZNE do 1. poz. wód gruntowych, zmiana składu chem., pod wpływem zanieczyszczonej zw. chem. wody : rozpuszczanie, utlenienie, uwęglanowienie, hydratyzacja; powstają iły BIOLOGICZNE a) charakter fiz.: korzeń w skale (głębsze od fiz.) b) zwierzęta: biegają i poruszają, zrzucają kamienie, ryją, rozdrabniają c) char. chem.: gnijące rośliny wydzielają kwasy; zmiany fiz. i chem. BUDOWA ZIEMI SIAL: warstwa granitowa do 20, 30km, tylko w obrębie lądów, lub na szelfie, d=2,7 g/cm 3 SIMA: warstwa bazaltowa, 510 km, otacza całą skorupę ziemską, powstała jako pierwsza d=3 g/cm 3 POWIERZCHNIE NIECIĄGŁOŚCI: Conrada (górna) i Moho (dolna) ASTENOSFERA: do 150 km, wchodzi w skład wnętrza ziemi, stan półpłynny, często zmieniany, litosfera w niej pływa d=3,3 g/cm 3 SKAŁY OSADOWE do 2O km RUCHY TEKTONICZNE INTRUZJA: proces przemieszczania się magmy we wnętrzu ziemi i stygnięcia LAWA: magma na powierzchni ERUPCJA: wydostawanie się magmy TRZĘSIENIA ZIEMI HIPOCENTRUM: miejsce wstrząsu EPICENTRUM: ponad hipocentrum, na powierzchni, deformacje pow. FALE: a) podłużne: cząstki ośrodka drgają wzdłuż drogi fali b) poprzeczne w poprzek drogi na zmianę w obu kierunkach c) oscylacyjna eliptyczne tory cząstek TRZĘSIENIA: a) tektoniczne: hipocentrum głęboko, największy zasięg, duże zniszczenia, pęknięcia, przesunięcia uskoków b) wulkaniczne: przed gwałtownym wybuchem wulkany, mniejsze, do kilkunastu km średnicy c) zapadowe: (tąpnięcia), najsłabsze, naturalnie ( zapada się strop jaskini), człowiek (strop w kopalni) d) kosmiczne: meteoryt e) wybuch jądrowy OBSZARY SEJSMICZNE: zach. wybrz. Ameryk; pd. Włoch; Grecja, Turcja, Pontyjskie, Zagros, Irańska, Indu; Himalaje, Tybet; Oceania, Japonia GÓRY procesy górotwórcze polegają głównie na fałdowaniu serii skalnych, zachodzą w głębi skorupy ziemskiej, często pod dnem morskim. Największe łańcuchy górskie są pod wodą (doliny ryftowe - głębokie wewn. rozłamy ciągnące się wzdłuż osi grzbietów). Procesy orogeniczne trwają miliony lat, ich skutki są też na kontynentach. Lądowe systemy górskie tworzą się wskutek likwidacji geosynklin (długi głęboki zbiornik morski z obniżającym się dnem, gromadzą się osady). Dwie płyty litosf. zbliżają się i napierając na siebie zamykają geosynkl. Dno stale się obniża, a na nim ciągle odkładane są nowe warstwy osadów. Stale postępujące zamykanie wymusza fałdowanie, często połączone z podnoszeniem osadów. Uaktywniają się też procesy wulkaniczne z intens. wylewaniem law. Podnoszenie kształtującego się górotworu prowadzi do utworzenia wewnątrz morza wysp i ich powiększania. Czynniki zewn. działają na nowo powstały ląd. Ogromne ilości materiału są przemieszczane do coraz mniejszych mórz wewnętrz. Powstają tam warstwy lądowo-morskie (molasa). Morza przestają istnieć, w rzeźbie litosfery pojawiają się góry. Ich trzon tworzą zwykle skały zmetamorfizowane i krystaliczne, ich strefy zewnętrzne zbudowane są z pofalowanych aż do płaszczowin włącznie warstw skał osadowych. USKOKI, ROWY, ZRĘBY (deformacje nieciągłe) tworzą się, gdyż z orogenezą związane są ruchy pionowe litosfery, która pęka, nierówno się podnosi lub zapada ORGANIZACJE GOSPODARCZE ŚWIATA NAFTA – (North American Trade Agreement) ‘94, USA, MEX, CAN – przeciw ekspansji Europy do MEX AMC – (Andyjski Wspólny Rynek) ’69 VEN, COL, EKW, PER, BOL – współpraca z USA CARICOM - (Caribbean Community – Wspólny Rynek Karaibski), GUJ, SUR, BEL, Am. Śr., M. Antyle, współpraca z USA i dużymi państwami SELA - (Sistema Economico Latinoamericano - Latynoamerykański System Gospodarczy) ’75, Am. Łac. (PAN) – reprezentowanie interesów regionu wobec innych regionów i krajów (USA) ASEAN - (Assocation of South East Asian Nations – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo - Wschodniej) ’87, MAL, INZ, SIN, TAJ, FIL, NGW, WIE – stworzenie własnego wewnętrznego rynku, konkurencja na rynkach zewn. ECOWAS – (Economic Community of West African State – Wspólnota Gospodarcza Pańtsw Zachodniej Afryki) ’75 od NIG po MAU UDEAC – (Unia Celna i Gosp. Afryki Środkowej) ’64, CON, CZA, GWR, CAM, GAB, RŚA CEPGL – (Wspólnota Gosp. Krajów Wielkich Jezior) ’76, ZAI, BUR, totalny bałagan APEC – (Asian-Pacific Economic Cooperation – Forum Współpracy Gosp. Azji i Pacyfiku) ’89, MEX, USA, JAP, AUS, CHI -12 państw, podobne do OECD WNP – (Wspólnota Niepodległych Państw) ’91, Byłe ZSRR oprócz: AZE, LIT, LAT, EST, cementuje współpracę z RUS OPEC – (Organization of Petroleum Exporting Countries – Org. Państw Eksport. Ropę Naftową) ’60 Libia, ALG, NIG, ARS, GAB, IRK, IRN, KAT, OMA, ZEA, VEN, AZE, ANG, INZ, BOL, regulacja cen i wydobycia ropy, ARS – zmniejsza wydobycie, IRK – embargo EFTA – (European Free Trade Association – Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) ‘ 60, ISL, NOR, SZWAJC, współpraca z UE, szansa rozwoju OECD – (Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego) ’61, Kraje najbogatsze + wyjątki (POL – łatwiejsze pożyczki) koordynacja współpracy i rozwoju zach. państw uprzemysłowionych, pomoc krajom rozwijającym się

HYDROLOGIA

Hydrosfera- powłoka ziemska w stanie ciekłym, wodna powłoka Ziemi. Zaliczamy do niej morza i powierzchniowe wody lądowe. Zaliczanie do niej wszelkich wód, również wody higroskopijnej, krystalicznej i chemicznej związanej w litosferze, a także wody w chmurach, w atmosferze i wody w postaci pary wodnej jest zupełnie nieuzasadnione. Hydrologia- dział geofizyki na pograniczu hydrogeologii, dotyczący wód występujących w przyrodzie. Hydrogeologia- dział nauki na pograniczu geologii i hydrologii, dotyczący wód podziemnych. Bilans wodny- zestawienie zysków i strat w ciągu roku hydrologicznego. Bilans dodatni- zyski czyli inaczej zasoby wodne. Bilans ujemny- są to straty wody poprzez spływanie wody, parowanie i małą liczbę deszczów. Rok hydrologiczny- okres odpowiadający długością rokowi kalendarzowemu, ale rozpoczynający się od ważnej daty przyjętej przez hydrologów. W Polsce zaczyna się 1 listopada. Wszechocean- ocean powszechny, ogół mórz. Falowanie- uderzanie mas powietrza o powierzchnię wody cząsteczki wody poruszają się koliście i oscylują pionowo a przesunięcie następuje gdy prędkość wiatru wzrasta i przewraca wierzchołki fal. Przybój- wahadłowy ruch wody od brzegu, wywołany załamywaniem się fali na płytkiej wodzie przybrzeżnej. Kipiel- burzliwy ruch wody wywołany uderzaniem fali lub przyboju o stromy brzeg. Tsunami- fala pojedyncza, wywołana gwałtownym wstrząsem: trzęsieniem ziemi, wybuchem podmorskiego wulkanu, gwałtownym osuwiskiem. Prąd morski- postępowy (strumieniowy) ruch wody morskiej będący składnikiem jej krążenia. Pływy- rytmiczny ruch wody morskiej wywołany przyciąganiem jej przez księżyc, a w mniejszym stopniu przez Słońce. Zasadniczo poziom wody morskiej podnosi się w momencie górowania i dołowania księżyca, a więc mniej więcej co 12 ½ godziny. Ze względu na urozmaicone ukształtowanie wybrzeży ruch ten przemienia się w ruch falowy, dochodzi do danego miejsca na wybrzeżu najczęściej z opóźnieniem nazywanym portowym. Prądy ciepłe- prąd morski niosący wody cieplejsze od otaczających go wód: północnorównikowy, równikowy wsteczny, północnopacyficzny, zatokowy, gwinejski, brazylijski, mozambicki, północnonorweski, norweski, kuro-siwo, wschodnioaustralijski, alaski. Prądy zimne- prąd morski niosący wody chłodniejsze os otaczających go wód: oja-siwo, zachodnioaustralijski, dryf wiatrów zachodnich, peruwiański, kalifornijski, labradorski, grenlandzki, benguelski, somalijski. Wody podziemne- wody uzupełniające pory i pęknięcia w skałach. Infiltracja- przesiąkanie Retencja- zatrzymywanie Transpiracja- parowanie Warstwa wodonośna- infiltrująca woda wypełnia szczeliny bądź pory i gromadzi się ponad utworami trudno przepuszczalnymi. Gdy zalega głęboko sprzyja powstawianiu terenów suchych tzn. pustyń, zalegając wysoko sprzyja powstawaniu bagien. Wody zaskórne- znajdują się tuż pod powierzchnią gleby, są zanieczyszczone, podatne na wpływy atmosferyczne, nie nadają się do spożycia. Wody gruntowe- leżą niżej, są naturalnie przefiltrowane i czyste. Wody podgłębinowe- jeszcze niżej, zajmują zbiorniki i zagłębienia naturalne, są bardzo czyste, są silnie zmineralizowane i mają podwyższoną temperaturę, są cieplicami. Rodzaje wód: solanka, szczawa, siarczana, arsenowa, radoczynna, gorzka. Balneologia- dział medycyny o wodach mineralnych, zajmuje się wykorzystywaniem ich w lecznictwie. Niecka Artezyjska- nieckowaty układ warstw skalnych, na przemian przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych warunkujący występowanie wód artezyjskich lub subartezyjskich. Niecka- wklęsła forma terenu o podłogich zboczach, otwarta w jedną stronę niezbyt wydłużona. Woda naporowa- woda gruntowa znajdująca się pod warstwą nieprzepuszczalną, podlegającą ciśnieniu hydrostatycznemu. Po przebiciu studni przez warstwę nieprzepuszczalną woda naporowa silnie napływa do studni i osiąga poziom określany jako poziom pizometryczny, przy którym słup wody w studni równoważy ciśnienie hydrostatyczne. Wody, których poziom znajduje się powyżej poziomu terenu noszą nazwę wód artezyjskich, wody pod mniejszym ciśnieniem- subartezyjskich. Gejzer- źródło wrzącej wody okresowo wybuchającej fontanną od kilku do 65 metrów wysokości. Rzeka- większy ciek wodny, noszący nazwę własna lub w inny sposób określany jako całość. W Polsce uważa się za rzekę ciek o dorzeczu ponad 100 km2. Rzeka bliźniacza- jedna z pary mniej więcej jednakowo dużych rzek płynących równolegle a przed ujściem łączących się ze sobą. Rzeka epizodyczna- rzeka płynąca co pewien czas po ulewnych deszczach na pustyni. Rzeka główna- rzeka uchodząca do morza lub jeziora, nie będąca dopływem innej rzeki. Rzeka okresowa- rzeka płynąca regularnie w okresie deszczowym, wysychająca w porze suchej. Rzeka podziemna- rzeka krasowa płynąca w podziemnych jaskiniach. Stan wody w rzece- wysokość poziomu w stosunku do przyjętej podstawy wodowskazu. Za stan normalny uważa się stan ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji w ten sposób, że liczba obserwowanych stanów wyższych jest równa obserwowanej liczbie stanów niższych. Za stan średni uznaje się średnią arytmetyczną obserwowanych stanów w określonym czasie. Stan wysoki jest to stan wyższy od normalnego, przekraczający przyjętą granicę. Za dolną granicę stanów wysokich przyjęto średnią wartość maksimów rocznych, za górną granice stanów niskich- średnią wartość maksimów rocznych. System rzeczny- rzeka główna wraz ze wszystkimi jej bezpośrednimi i pośrednimi dopływami, a także jeziorami w tym dorzeczu. Asymetria dorzecza- wyraźne zróżnicowanie między wielkością prawej i lewej części dorzecza. Zlewnia- cały obszar terenu, z którego wody powierzchniowe spływają do wskazanego miejsca np. jeziora lub określonego poprzecznego przekroju rzeki. Dorzecze- zlewnia całej rzeki, wody ze zlewni spływają do ujścia rzeki. Zlewisko- zlewnia określonego morza. Ujście- miejsce, gdzie rzeka wpada do drugiej rzeki, do jeziora lub morza. Rzeki tracące swą wodę stopniowo, nie mające ujścia noszą nazwę ginących. Ujście deltowe- ujście na delcie, przeważnie kilkoma ramionami. Występują tam, gdzie rzeki wpływają do płytkich mórz zamkniętych, tam gdzie rzeki niosą dużo wody i gdzie jest brak dużych pływów. Ujście lejkowe- ujście rozszerzone i pogłębione wskutek przepływów i odpływów morskich, które wyprzątają rzeczne osady. Ujścia lejkowate mogą się również tworzyć na delcie, jeżeli rzeka niesie dużo namułów, a morze podlega silnym pływom. Występuje w zbiornikach morskich otwartych, przy oceanie, gdzie występują duże pływy. Ustrój rzeki ( reżim, reżym )- normalny to jest ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji przebieg zasilania rzeki, stanów jej wody, przepływów i zlodzenia w ciągu roku. Ustrój wodny rzeki zależy w dużej mierze od klimatu, ukształtowania terenu oraz geologicznej budowy ziemi. Jezioro- woda wypełniająca obniżenie terenu, zatrzymana w swym spływie do morza, nie podlegająca swobodnej wymianie z wodą morską. Jezioro bezodpływowe- jezioro nie oddające nadmiaru wód rzece. Często jednak odpływ z jeziora jest ukryty, prowadzi drogą podziemną.

Jezioro dystroficzne- o wodach źle przewietrzanych, zakwaszonych, uniemożliwiających rozwój bakterii azotowych, stąd ubogie życie organiczne. Jezioro eutroficzne- o wodach żyznych, stwarzających dobre warunki rozwoju planktonu i wszelkiego życia wodnego. Jezioro krasowe- jezioro, którego misa jest zapadliskiem krasowym na dnie polja. Jezioro morenowe- jego misa powstała w zagłębieniu pomiędzy pagórami morenowymi lub na morenowej wysoczyźnie, bądź w miejscu wytopiska albo nierównomiernej sedymentacji moreny, bądź zatamowania odpływu przez wał morenowy. Jezioro okresowe- jezioro wysychające w okresach suszy lub znacznie zmniejszające swe rozmiary. Właściwości wody morskiej dzielą się na chemiczne ( zasolenie- zależy od temperatury, parowania, opadów i ilości rzek wpadających do morza, morza zamknięte mają większe zasolenie, średnie zasolenie to 35 promili ) oraz termiczne ( temperatura powierzchniowa i głębokościowa ). WPŁYW KOPALNI ODKRYWKOWYCH NA ŚRODOWISKO NATURALNE OGÓLNY ZARYS PROBLEMU Węgiel tworzy się w pokładach. Niektóre znajdują się tak głęboko, że do ich wydobycia potrzeba kopalni głębinowej. Gdy jednak węgiel jest blisko powierzchni wystarczy budowa kopalni odkrywkowej. Jej istota polega na dotarciu do surowca poprzez „odkrycie” przykrywającej go warstwy ziemi i skał. Sposób ten jest korzystny pod względem ekonomicznym, ale negatywnie wpływa na środowisko naturalne. Ścieki wypływające z takiej kopalnie często uchodzą do rzek bądź strumieni, powodując ich skażenie lub zapchanie. Trujące związki zabijają również wegetację. Kopalnie odkrywkowe niszczą cenną glebę, która mogłaby być wykorzystana pod pola uprawne, często też wymagają wycięcia dużych połaci leśnych.) Co prawda w życie weszły przepisy nakazujące kompaniom górniczym rekultywację ziemi po zakończeniu odkrywki, ale nie satysfakcjonują one ekologów. PROBLEM LASÓW W stanie West Virginia w USA od początku lat 80 narasta problem niszczenia lasów w celu tworzenia kopalń odkrywkowych. Powstają gigantyczne kompleksy o powierzchni rzędu wielu tysięcy hektarów, w obrębie których w krótkim czasie wydobywa się olbrzymie ilości węgla przy stosunkowo niewielkiej liczbie pracowników. Oficjalnie prawo nakazuje spółkom węglowym przywracanie zniszczonych odkrywką obszarów do stanu sprzed rozpoczęcia wydobycia lub do wykorzystania ich do tzw. „wyższych celów”. Ekolodzy martwią się jednak, iż te bliżej niesprecyzowana „wyższe cele” są przykrywką do przekształcania zniszczonych terenów w obszary przemysłowe, bądź w inne, zgodne z koncepcją rządu, aczkolwiek mające niewiele wspólnego z przywracaniem pierwotnego krajobrazu okolicy. W podobnie pesymistycznym tonie wypowiadają się już od dziesięcioleci leśnicy. Ich zdaniem odtworzenie wyciętych lasów jest bardzo trudne na zniszczonej glebie z powodu obniżenia poziomu wód gruntowych. Proces ten może więc wynosić 100 lat, a nawet i więcej. Szczególnie alarmujące okazał się ostatni raport Departamentu Leśnictwa w stanie West Virginia. Zamieszczone w nim dane pokazują, że: - Od 1987 do 1995r. (8 lat) prawie 625 tys. ha lasów zostało wyciętych w celu budowy kopalń, farm, domów i dróg. Jest to pierwsze zmniejszenie się całkowitej powierzchni lasów w tym stanie od ponad 50 lat. - 44% z powyższych 625 tys. ha (275 tys. ha) lasów zostało przekształconych w kopalnie odkrywkowe. - W wyniku obecnego procesu rekultywacji na wyeksploatowanych terenach przywraca się jedynie drobną roślinność (trawy) i wegetację, a nie drzewa i lasy, powodując nieodwracalne zmiany w środowisku. W efekcie zmniejszona zostaje nie tylko ilość drzew, ale i populacja dzikiej zwierzyny zamieszkującej tamtejsze lasy. Przedstawiciele kompanii górniczych bronią się, mówiąc, iż dane Departamentu Leśnictwa zostały zawyżone, gdyż uwzględniają powierzchnię obszaru objętego zezwoleniem na przeprowadzenie odkrywki, a nie obszaru już zniszczonego, gdyż odkrywkę rozwija się tam powoli, przez nawet 10 lat. Nie można więc mówić o tak ogromnych stratach. Dodają, że choć nowe metody wydobywania węgla polegające na szybkim niszczeniu dużych połaci wzgórz utrudniają późniejszą rekultywację, ich fachowcy zdobywają coraz większą wiedzę na temat jak najlepszego przeprowadzania tego procesu. Ekolodzy są jednak odmiennego zdania. Twierdzą, że samo posadzenie drzew nie rozwiąże problemu. Na zniszczonym terenie nie ma ściółki leśnej – liści, porostów i mikrobów, które przyczyniają się do powstawania lasu. Dlatego wycięte drzewa nigdy nie będą mogły w pełni odrosnąć. Poza tym spółki węglowe planują rekultywację jedynie 67% zniszczonych obszarów leśnych. Jednakże nie tylko problem samych lasów nurtuje tamtejsze organizacje ochrony przyrody. Pokłady węgla znajdują się w przebiegającym przez stan paśmie Appalachów. W efekcie zniszczeniu ulega krajobraz starych gór. Pozostałe po odkrywce olbrzymie leje, wypełnianie są skałami i żwirem. Materiał ten może zostać łatwo wymyty przez wodę w ciągu 25 lat, co stwarza w przyszłości ryzyko wielkich powodzi, gdyż w razie wzmożonych opadów deszczu zniszczona powierzchnia nie wchłonie wody. Jeszcze jednym negatywnym skutkiem działalności kopalń odkrywkowych w tym regionie jest zatruwanie, a nawet i całkowite zasypywanie górskich potoków. Podobna sytuacja miała miejsce niedawno na Węgrzech, gdzie hałda arsenu (pierwiastka chemicznego, którego nawet najmniejsza dawja może wywołać różne odmiany raka skóry i innych nowotworów) obsunęła się do Dunaju, powodując duże zagrożenie dla środowiska. PRZYKŁAD REKULTYWACJI – HENRY (USA) Teren pozostały po kopalni odkrywkowej nie jest wbrew pozorom bezużyteczny. Wręcz przeciwnie – odpowiednio wykorzystany może okazać się źródłem dużych zysków. Przykładem może być założona przez dwóch Amerykanów (Bill Englebrecht i Steve Foglesong) The Black Gold Cattle Company – jedna z najbardziej dochodowych inwestycji rolniczych ostatnich lat w USA. Spółka zajmuje się hodowlą i sprzedażą bydła do USA, Kanady i Meksyku oraz produkcją paszy. Rocznie hodowlę opuszcza ok. 1000 sztuk bydła. Większość zajmowanej przez spółkę ziemi została wykupiona od kompanii górniczej. Znajdująca się w miejscowości Henry w stanie Illinois odkrywka sięgała do głębokości ponad 18 metrów. Teren wyrównano i przykryto 40-centymetrową warstwą gleby najlepszej jakości. Obszar uprawno-pastewny zajmuje 3600 ha. Na plantacji, na której pracują najnowocześniejsze maszyny uprawia się głównie kukurydzę i fasolę, a

Geografia ściaga -3także czerwoną koniczynę, pszenicę i sorgo. Oprócz tego kompania zajmuje jeszcze 1200 ha niezagospodarowanego terenu pełnego jezior i mokradeł przeznaczonego dla wędkarzy oraz amatorów jazdy konnej i łowiectwa. Miejsce to zamieszkują liczne populacje indyków, przepiórek, jeleni i wodnego ptactwa. Jest to więc znakomity teren rekreacyjny dla wielu Amerykanów. PRZYKŁAD REKULTYWACJI – NIEDERLAUSITZ (NIEMCY) Region Niederlausitz leży mniej niż godzinę jazdy z Drezna autostradą A 13 w kierunku Berlina. Teren ma krajobraz wrzosowiska z charakterystycznymi lasami sosnowymi, co sprawia, że trudno uwierzyć, iż jest to jedna z największych w Niemczech kopalni węgla brunatnego. Przykładny stopień rekultywacji pozostawia duże jeziora, obszary ochrony przyrody i obszary wypoczynkowe w byłym miejscu pracy gigantycznych maszyn odkrywkowych. Obszary te dają ludności możliwość wypoczynku zapewniając jednocześnie dogodne warunki do życia dla flory i fauny. Kopalnia odkrywkowa: Jednakże, kopalnia odkrywkowa węgla brunatnego wymaga użycia najcięższego sprzętu i najnowocześniejszej technologii. Kopalnia odkrywkowa jest olbrzymim wykopem około 3 km długim i 1 km szerokim. Węgiel leży na głębokości 40 do 100 m, więc ogromne objętości nadkładu muszą zostać usunięte zanim osiągnięte zostaną pokłady węgla. Osiąga się to przy użyciu koparek kołowych i jednonaczyniowych do wykonania wykopu o głębokości około 100 m na powierzchni 3 x 1 km. Nadkład jest usuwany przez koparki kołowe i jednonaczyniowe i transportowany systemem przenośników, rozściełaczy nadkładu, itp. na obszary poza wydobywcze kopalni gdzie jest składowany. Część wyposażenia obszaru odkrywkowego jest wykonana z biegnących po szynach mostów przenośnikowych, umożliwiając tym samym odkrycie pasa węgla o długości około 3 km. Węgiel leżący w pokładach o miąższości 12 m jest wydobywany przez koparki kołowe i jednonaczyniowe, i ładowany do wagonów kolejowych taśmociągami. Węgiel w wagonach jest transportowany do elektrowni lub urządzeń przeróbki węgla. Tej skali kopalnia odkrywkowa wymaga obniżenia poziomu wód gruntowych. Osiąga się to przez instalację studni w strefie wielu kilometrów wokół kopalni, wypompowywanie wód gruntowych i odprowadzanie ich na zewnątrz.

PRZYKŁAD REKULTYWACJI – LIPSK (NIEMCY) Dziesiątki lat pracy kopalni węgla brunatnego usytuowanej na południe od Lipska odcisnęły swoje ponure piętno na krajobrazie. Martwe ugory, hałdy i wyrobiska złożyły się na obraz spustoszenia pozostały po dekadach rabunkowej gospodarki. Wyzwanie, przed którym stanęli niemieccy ekolodzy to przywrócić życie tym zniszczonym 70 tysiącom hektarów. Tylko od 1981 do 1989 wydobyto tutaj 30 mln. ton rudy węgla brunatnego i przerzucono 85 mln. ton metrów sześciennych gruntu. Setki hektarów wspaniałego lasu Auenwald zostało zniszczone. Dwadzieścia wsi padło ofiarą kopalni Zwenkau/Cospuden. Przed odkrywką musiało się cofnąć nawet miasteczko Cospuden. Razem około 6000 mieszkańców likwidowanych i zagrożonych domów zostało zmuszonych do przesiedlenia się. Pobliskie elektrownie Böhlen i Espenhein dzień i noc emitowały trujące związki siarki oraz pył węglowy zatruwając środowisko na olbrzymim obszarze. Kopalnia odkrywkowa dawno już przekroczyła lipskie rogatki, gdy masowe protesty obywateli wiosną 1990 roku zatrzymały jej pracę. Runął berliński mur a z nim plany wydobycia węgla brunatnego. Jeszcze w 1989 roku wydobycie w NRD wynosiło 300 mln. ton; w 1996 było to już tylko 80 mln. Nowe demokratyczne władze szybko podjęły decyzję o przywróceniu do życia zdewastowanego środowiska. Obecnie rewitalizuje się m.in. około 1000 ha terenów projektowanego parku krajobrazowego Cospuden rozciągającego się pomiędzy resztkami lipskiego Auenwaldu a łęgami Elstery w okolicy Zwenkau. Kosztowny spadek Rekultywacja terenów po byłej kopalni Zwenkaun/Cospuden jest częścią zakrojonych na wielką skalę działań państwa niemieckiego. W ciągu minionych 150 lat górnictwo we Wschodnich Niemczech zniszczyło i wyeksploatowało w ramach odkrywkowego wydobycia węgla brunatnego tereny o ogólnej powierzchni 70 tys. hektarów. Przywracanie pierwotnego charakteru zniszczonym regionom jest o tyle trudne, że od połowy lat 70tych ze względu na postępujące trudności finansowe NRD zaprzestano większości starań o rekultywację wyrobisk. Rewitalizowanie olbrzymiej powierzchni nieczynnych wyrobisk w bardzo krótkim czasie nie byłoby możliwe bez finansowego wsparcia projektu przez budżet federalny, (który ponosi 50% kosztów) i kraje związkowe. W latach 1991-1997 przeznaczano na ten cel z budżetu 1,5 miliarda marek rocznie. Na kolejne pięć lat przewidziano w sumie dalsze 6 miliardów marek. Dzięki tym środkom zmienia się krajobraz dwóch tradycyjnych regionów wydobycia węgla brunatnego - na Łużycach na południe od Cottbus oraz w Niemczech Środkowych wokół Lipska. Samych drzew posadzono tam 48 milionów! Uważa się, że jest to największy w Europie projekt uzdrawiania środowiska naturalnego. Park Cospuden Park krajobrazowy Cospuden kryje w sobie ogromne możliwości. Nowo zalesione tereny na południe od Lipska przylegające do zachowanych resztek starego lasu, stanowią atrakcyjny teren do uprawiania sportów i świątecznego wypoczynku. Setki malowniczych ścieżek przecinają las dając możliwość odbywania całodziennych wędrówek. Niezmiernie ważnym punktem projektu rekultywacji opuszczonych wyrobisk było powstanie zespołu jezior w otoczeniu wydm, łąk i lasów. W wyniku tych działań natychmiast pojawiła się oferta skierowana do miłośników sportów wodnych, przejażdżek konnych i rowerowych, kąpieli słonecznych i golfa. Na tak olbrzymim terenie, każdy ma szansę znaleźć dla siebie własną oazę spokoju. Z czasem natura odzyska utracone na rzecz kopalni tereny. Odpowiednie warunki zostały po temu stworzone. Nie tylko posadzono drzewa mając nadzieję na odrodzenie się pierwotnego biotopu, także projektując nowe jezioro Cospuden przewidziano na jego południowym krańcu rodzaj rozlewiska, jako chronionego siedliska dla licznych gatunków wodnego ptactwa. Leniuchowanie na świeżym powietrzu, na czystej plaży i kąpiel w czystej wodzie ma jednak swoją cenę. Dotarcie do pokładów węgla brunatnego wymagało wypompowania z terenów odkrywkowych w okolicach Lipska i na Łużycach 15 miliardów metrów sześciennych wód gruntowych. Teraz przed naukowcami z kilku niemieckich uniwersytetów postawiono zadanie, w jaki sposób najbardziej dla człowieka i przyrody przyjazny wyrównać tak olbrzymi deficyt wód gruntowych. Jak wynika z poniższej tabeli operacja napełniania zbiorników została rozpisana na długie lata. Jzioro Cospuden Utworzenie parku krajobrazowego Cospuden jest traktowane jako wkład miasta Lipska w wystawę światową EXPO 2000, która ma się odbyć za rok w Hanowerze. To m.in. z tego powodu prace przy zagospodarowaniu jeziora Cospuden prowadzone są na dwie zmiany, także w soboty.

Pośpiech potrzebny jest też z innego powodu. Codziennie przybywa wody, poziom jeziora podnosi się codziennie o ponad 2 cm. Myliłby się jednak ten, kto uważałby, że utworzenie kilku kilometrów plaży ogranicza się tylko do zwykłego nawiezienia piasku. Idealne kąpielisko wymaga, aby jego dno było należycie wyprofilowane. Do tego dochodzi 100 metrowej szerokości plaża i sztuczne wydmy. Dlatego przy budowie tych kąpielisk zatrudnionych jest stale ok. 170 pracowników. Aby kształt plaży odpowiadał dokładnie koncepcji planistycznej, cały teren musiała pokryć gęsta siatka punktów niwelacyjnych, z których każdy wyznacza określoną wysokość. Najwyższy punkt plaży leży na wysokości 115 m npm, najniższy na 108 metrach. Ten ostatni znajdzie się później dwa metry pod wodą. Do tego czasu lustro wody podniesie się jeszcze o około dziesięć metrów. Pierwszy odcinek plaży po wschodniej stronie jeziora jest właśnie wykańczany, na pozostałych prace postępują pełną parą. W celu osiągnięcia zaplanowanego profilu plaży, odpowiadającego położeniu punktów niwelujących, spychacze i koparki usuwają wierzchnią warstwę ziemi. Na różnych odcinkach wschodniej plaży została zdjęta i wywieziona warstwa gruntu o głębokości od 1.6 do 3 metrów. Profilując powierzchnię odsłania się warstwę leżącą o 60 cm niżej od planowanej powierzchni późniejszej plaży, by następnie nanieść w to miejsce 30 centymetrową warstwę drenującą żwiru i przykryć ją podobną warstwa piasku. Tylko do tego celu potrzeba 22 tys. metrów sześciennych piasku. Ten ostatni etap, nawiezienie żwiru i piasku, wykonuje się już ręcznie przy pomocy taczek łopat i grabi. Przemieszczanie takich olbrzymich ilości żwiru, ziemi i piasku wymaga dużej sprawności i elastycznej organizacji. Łyżka dziegciu W styczniu 1997 roku w Lipsku została zorganizowana przez zrzeszenie "Verlorene Orte" (Utracone miejscowości) wystawa obrazująca świadectwa zniszczenia 12 wsi z terenu kopalni odkrywkowej Zwenkau/Cospuden. Prasa przytoczyła słowa jednej z wysiedlonych: "Mogę zrozumieć mieszkańców Heuersdorfu, którzy dzisiaj walczą o zachowanie swojej gminy". Otóż to. Pomimo spadku zapotrzebowania na węgiel jest on nadal wydobywany. Pech położonej o 30 km na południe od Lipska miejscowości Heuersdorf, polega na tym, że zalegają pod nią bogate złoża węgla brunatnego szacowane na 40 mln. ton. Aby je wydobyć trzeba by zniszczyć wieś i kolejne setki hektarów powierzchni ziemi. Problem jest ciągle nierozwiązany. W debatach krzyżują się złożone racje ekonomiczne, socjalne i polityczne. Miejsca pracy w pobliskiej kopalni, elektrowni i stalowni oraz bilans energetyczny regionu kontra ochrona środowiska. Zieloni posiadają ważny argument w ręku - olbrzymi koszt rekultywacji byłej kopalni Zwenkau/Cospuden. W Żylinie na Słowacji podczas festiwalu "Ekotopfilm 96" jedną z głównych nagród otrzymał film Franka Alleweldta pt. "Zmiana czy koniec? Powstanie w Heuersdorf". Film pokazuje nie tylko opór małej miejscowości przeciwko planom wielkich koncernów, wskazuje również alternatywne rozwiązanie jakim są odnawialne źródła energii. W pobliżu jednego z dawnych wyrobisk ma powstać grupa sześciu turbin wiatrowych o łącznej mocy 3000 kW. Takie rozwiązanie pozwoli na zaoszczędzenie prawie 6000 ton węgla brunatnego rocznie; tyle, ile przerabia jedna zmiana jednego bloku nowej elektrowni w Lippendorf rocznie. ZAGROŻENIA GLEB W POLSCE POD WPŁYWEM DZIAŁALNOŚCI CZŁOWIEKA Tematem mojej pracy jest „zagrożenie gleb w Polsce pod wpływem działalności człowieka”. Jednak na wstępie zajmę się charakterystyką gleb w Polsce. Gleba jest to powierzchniowa warstwa litosfery, stanowiąca podłoże dla życia roślin i pod ich wpływem przy udziale pozostałych elementów środowiska przyrodniczego ulęgająca zmianom. Polska leży w strefie gleb: brunatnych i bielicowych – około 82 %. - czarnoziemy – około 1% - powstałe na lessach – Nizina Wielkopolska, Wyżyna Sandomierska, okolice Krakowa Pozostałe grupy gleb zajmują małe powierzchnie: - gleby bagienne (około 9%) – gleby słabe, złe, nieurodzajne, powstałe w wyniku nagromadzenia szczątków roślinności bagiennej w warunkach beztlenowych – tereny bagien nad Notecią, Warmią, Wieprzem - mady (około 5%) – powstały na mułach rzecznych, występują w dolinach rzek, na Żuławach Wiślanych - czarne ziemie (około 2%) – gleby żyzne, urodzajne, powstałe na terenach zabagnionych, ich czarne zabarwienie spowodowane jest duża zawartością próchnicy – okolice Wrocławia, Kujawy - rędziny (około 1%) – gleby dość urodzajne, powstałe na skałach węglowych – Niecka Nidy, Polesie Lubelskie Inne gleby: gleby górskie ( Karpaty, Sudety) - gleby zdegradowane przez człowieka i przemysł (okręgi przemysłowe, aglomeracje miejskie) W Polsce wprowadzono podział na sześć klas bonitacyjnych ( I – gleby bardzo dobre, VI – gleby złe). Najwięcej jest gleb średnich (IV klasa), a najmniej bardzo dobrych ( I klasa). Dobre gleby w Polsce układają się w dwa pasy: - równoleżnikowy – od Wyżyny Lubelskiej po Nizinę Śląską - południkowy – od Niziny Śląskiej w kierunku północno-wschodnim do Żuław i Warmii. Czynniki zagrażające glebom można podzielić na: naturalne – z którymi człowiek nie ma nic do czynienia: - erozja, pożary, susza, trzęsienia ziemii, antropogeniczne – spowodowane przez człowieka: - zatrucie metalami ciężkimi i substancjami toksycznymi obecnymi w nawozach, zatrucie chemią roślinną, - eksploatacja kopalń, - zabudowa miejska, - składowanie odpadów. W tej pracy zajmę się opisem tych drugich czynników. W przeciwieństwie do zanieczyszczeń powietrza i wody, zanieczyszczenia gleby zalegają w niej bardzo długo - setki lat. Jest to tym bardziej groźne, że gleba przyjmuje zanieczyszczenia powietrza opadające na nią wraz z deszczem, oraz zanieczyszczenia spływające do niej z wód. Dużym zagrożeniem dla gleby mogą być sztuczne nawozy, których celem jest wzbogacanie gleby w pierwiastki niezbędne do życia roślin: azot (N), fosfor (P), potas (K). Nawozy te stają się jednak szkodliwe, jeśli stosowane są w nadmiernych ilościach. Równie groźne jest nadmierne stosowanie środków ochrony roślin lub innych toksycznych substancji. Oddzielne zagrożenie stanowi zakwaszanie gleb, które zależy od ilości kwaśnych opadów oraz stopnia zakwaszenia wód. Zakwaszenie gleby prowadzi do przedostawania się do niej trujących metali oraz wymywania składników niezbędnych do życia roślin: źródłem kwaśnych deszczów, zagrażających zarówno lasom jak i zabytkom, jest zanieczyszczenie atmosfery. Te żrące opady są rezultatem reakcji z udziałem lotnych węglowodorów, dwutlenku siarki, tlenków azotu emitowanych przez przemysł, elektrownie cieplne, transport i rolnictwo. Woda zawarta w chmurach,

przepływających ponad fabrykami, nasyca się wyrzucanymi w powietrze substancjami chemicznymi. Dalsze reakcje prowadzą do powstania kwasów: z dwutlenku siarki powstaje ostatecznie kwas siarkowy, z tlenków azotu - kwas azotowy. Szkodliwe substancje wędrują z wiatrem w postaci zawiesiny i opadając wraz z cząsteczkami wody na ziemię, uszkadzają wiele ekosystemów. Wówczas gleby stają się niezdatne do uprawy. Na zakwaszenie najbardziej narażone są gleby kwaśne z natury, do których zaliczamy w Polsce bielice oraz gleby inicjalne obszarów górskich. Bardzo ważnym zabiegiem w tej sytuacji jest zobojętnienie kwaśnego odczynu gleby przez dostarczanie jej wapienia, lub dolomitu; tzw. wapnowanie gleb. Wpływa ono buforująco na jej odczyn (hamują wzrost kwasowości) oraz zapobiegają wymywaniu z gleby soli mineralnych. Jednym ze sposobów oczyszczania gleb jest wypłukiwanie z niej substancji toksycznych, lub mieszanie gleb bardzo skażonych z glebą czystą. Do gleb przedostają się również pochodzące z przemysłu i motoryzacji metale ciężkie, które mogą z kolei przenikać do rosnących na niej upraw. Zanieczyszczenie gleb powoduje również stosowanie soli jako środków przeciwdziałających zlodzeniu ciągów komunikacyjnych. Inną przyczyną degradacji gleb jest wycinanie drzew i krzewów na opał, co może powodować pustynnienie. Bardzo poważnym zagrożeniem dla gleb jest wydobywanie surowców metodą głębinową oraz odkrywkową. Druga metoda jest o wiele bardziej uciążliwa. Wyrobiska współczesnych kopalń zajmują ponad 1000ha i schodzą poniżej 100m głębokości. Przyczyniają się do dewastacji rozległych powierzchni gruntów, w tym gleb uprawnych, poprzez całkowite ich wybranie, zasypanie zwałowiskami lub wysuszeniem(lej depresyjny). Spośród innych źródeł zanieczyszczeń gleb należy wymienić mało znane od tej strony, a przez to na ogół lekceważone wysypiska odpadów. Przez rozwiewanie i rozmywanie wydostaje się stąd wiele ekotoksyn, często dopiero wtórnie powstających na wysypiskach, sięgając wpływami daleko od nagromadzonych odpadów. Innym zagrożeniem dla gleb jest również powstawanie oraz rozrastanie się miast. Gleby w nich są zanieczyszczone na ogół nie jednym, a kilkoma składnikami. W miastach skażenie gleb jest szczególnie intensywne, zwłaszcza powodowane przez ruch samochodowy, na co nakładają się emisje źródeł przemysłowych i komunalnych, lokalne i nawiewane. Wpływ odległości od emitatora na terenie większych miast, o bardziej skomplikowanej strukturze urbanistycznej i budowlanej, jest wyraźnie niwelowany. Na przykład we Wrocławiu zawartość zanieczyszczeń w glebie nie zależy od odległości od tras komunikacyjnych. Powietrze potrafi samo oczyścić się z zanieczyszczeń po kilku dniach, woda może tego dokonać w ciągu kilku lat, zaś gleba może potrzebować na to nawet tysiącleci.

OCEANY ŚWIATA Oceany są największymi zbiornikami wodnymi na kuli ziemskiej . Ich łączne zasoby wodne szacowane są na 97,2 % całych zasobów wodnych . Pozostałe 2,8% to wody lądowe , lodowcowe , wody atmosferyczne , wody podziemne i biosfery . Wraz z oceanami zajmują 71% całkowitej powierzchni Ziemi . Największym z oceanów jest Spokojny , który zajmuje 178,7mln km 2 rozciąga się od zachodnich wybrzeży Ameryk po wschodnie krańce Azji , Australii i Oceanii . Kolejnym pod względem wielkości jest Ocean Atlantycki , który zajmuje 121,1 mln km 2 (liczone wraz Morzem Arktycznym) - od zachodu oblewa wybrzeża Europy i Afryki , a od wschodu wybrzeża obu Ameryk . "Najmniejszym" oceanem jest Indyjski , którego powierzchnię szacuje się na 76 mln km 2 . Położony jest między Afryką , Azją i Australią . Formy powierzchni występujące na dnie oceanicznym podobnie , jak ukształtowanie powierzchni lasów , są bardzo różnorodne . Przedłużeniem lądu poniżej linii brzegowej jest - szelf zatopiona przez morze do głębokości około 200 m przybrzeżna część kontynentu . Granicę szelfu wyznacza gwałtowny wzrost głębokości - w tym miejscu zaczyna się stok kontynentalny . Jest to właściwa granica zasięgu poszczególnych kontynentów . Na stromych powierzchniach stoków kontynentalnych występują głębokie wcięcia nazywane podwodnymi kanionami . Przypuszcza się , że powstały one na skutek żłobienia stoku kontynentalnego przez osady lądowe naniesiona przez rzeki . Dlatego kaniony podwodne znajdują się w sąsiedztwie ujść wielkich rzek świata (np. Amazonka, Jordan) i są ich przedłużeniem . Poniżej stoków kontynentalnych znajdują się baseny oceaniczne . Zajmują one około 70% powierzchni dna oceanu . Głębie oceaniczne są podzielone od siebie grzbietami oceanicznymi . W dnie oceanu można także znależć samotne góry Potężnym i stałym zjawiskiem występującym na oceanach są prądy morskie . W znacznej mierze zawdzięczają one swe powstanie stałym wiatrom o określonym kierunku , zwłaszcza pasatom i wiatrom zachodnim . W rezultacie tworzą się charakterystyczne kręgi cyrkulacji wody oceanicznej. Przedstawię to na przykładzie Oceanu Atlantyckiego . Pasaty północno-wschodnie i południowo-wschodnie poruszają powierzchniową warstwę oceanu przekazując energię wiatru cząsteczkom wody . Ruch ten z czasem udziela się głębszym warstwom . Wskutek tego olbrzymie masy wody jako Prąd Południowo równikowy i prąd Północno równikowy podążają na zachód . Między nimi , jako następstwo różnicy poziomu wód między zachodnią i wschodnią częścią oceanu wytwarza się Równikowy Prąd Wsteczny . Po zachodniej stronie oceanu prądy równikowe napotykają na przeszkodę w postaci lądów. Ocierają się o nie skręcają na półkuli północnej - w kierunku północnym, a na południowej - w kierunku południowym (część wód Prądu Południorównikowego na Atlantyku skręca na północny zachód łącząć się z wodami Prądu Południoworównikowego) . Ponieważ ich wody są cieplejsze od otaczających je wód oceanicznych , nazywamy je prądami ciepłymi . Do prądów tych należą Prąd Zatokowy (Gofsztorm) i Prąd Brazylijski . Prądy ciepłe , dopłynąwszy do 40 N i S dostają się w zasięg przeważających wiatrów zachodnich . Na półkuli południowej łączą się one z wodami zimnego prądu , zwanego Dryfem Wiatrów Zachodnich , opływającego wszechocean z zachodu na wschód . Na półkuli północnej wiatry wiatry zachodnie przesuwają nagrzane wody ku wschodowi . Część wód Prądu Zatokowego pod nazwą Prądu Północnoatlantyckiego i Prądu Norweskiego dociera do Europy ogrzewając jej północno-zachodnie wybrzeże . Prądy równikowe odciągają masy wód od zachodnich wybrzeży kontynentów . Na to miejsce napływają zimne w stosunku do otoczenia wody z szerokości umiarkowanych . We wschodniej części oceanu , w strefie podzwrotnikowej i zwrotnikowej ukształtowały się więc zimne prądy morski : Benguelski i Kanaryjski . Występujące w okolicach podbiegunowych wiatry północno-wschodnie na półkuli północnej i południowo-wschodnie na półkuli południowej spowodowały powstanie zimnych prądów :

Geografia ściaga -4Labradorskiego

,

Oja-siwo

i

Dryfu

Wiatrów

Zachodnich

.

Oprócz prądów powierzchniowych w oceanach występują prądy głębinowe . Oziębiona w strefie podbiegunowej woda opada w kierunku dna i powoli przesuwa się w stronę równika . U wschodnich wybrzeży oceanów wznosi się ona ku górze , na miejsce ciepłych wód odpływających ku szerokościom umiarkowanym . Wpływ prądów morskich na klimat jest ogromny . Spowodowane jest to tym iż prądy morskie w krótkim odstępie czasowym potrafią nanieść o kilkaset mln m 3 wody niż największe rzeki na świecie . Stąd też w wielkim stopniu oddziałują one na klimat obmywanych przez nie wybrzeży . W strefie zwrotnikowej zachodnie wybrzeża kontynentów są stosunkowo chłodne i bardzo suche , wybrzeża wschodnie - są ciepłe i wilgotne . W strefie umiarkowanej - odwrotnie wybrzeża zachodnie są stosunkowo ciepłe i wilgotne , a wschodnie chłodniejsze i bardziej suche.

SŁOŃCE Mając na celu dobro środowiska naturalnego oraz wynalezienie nowego, tańszego źródła energii, naukowcy zaczęli interesować się Słońcem i próbować bliżej je poznać. Mam dziś przyjemność przedstawić w moim referacie gwiazdę, dającą życie naszej planecie. Zacznijmy od opisania procesu powstania Układu Słonecznego. Ukształtował się on wraz z otaczającymi go planetami z wielkiej chmury gazu, kurzu i pyłu. Chmura ta zaczęła się kurczyć, jednocześnie coraz szybciej się obracając, a występowanie przy tym siły ośrodkowej spowodowało spłaszczenie całego tworu. Materia w środkowej części znacznie się zagęściła, a układ planetarny powoli przyjmował dzisiejszy kształt.

których sprzedaje się towary -większość z nich stanowi jedynie dekorację i nie służy żadnym celom użytkowym. Freon z zużytych lodówek i klimatyzatorów może być użyty ponownie -gdy pobierzemy go ze starego urządzenia, możemy zastosować w nowym.

AMERYKA PÓŁNOCNA Ameryka N położona jest nad równikiem, czyli leży na półkuli północnej. Ameryka N leży po lewej stronie od południka 0* i leży na półkuli zachodniej. Kontynenty graniczące z Ameryką N: a) Amerykę N od Ameryki S oddziela kanał panamski. b) Amerykę N od Azji dzieli cieśnina Beringa i dwa morza . Morze Belinga i morze Czuchockie. Wody oblewające Amerykę N: a) Oceany: od wschodu ocean Atlantycki, od zachodu Ocean Spokojny b) morza Ameryki N: morze Czuchockie, Arktyczne, Beauforta, Baffina, Sargassowe, Karaibskie, Beringa. Zatoki Ameryki N : zatoka Amundsena, Bothia, Foxe, Hudsona, Jamesa, św. Wawrzyńca, Meksykańska, Campeche, Panamska, Kaliformijska, Norton, Alaska, Honduraska. Półwyspy Ameryki N: Półwysep Bootha, Melvile, Ungawa, Floryda, Jukatan, Kaliformijski, Alaska. Wyspy Ameryki N: Ziemia Baffina, Wiktorii, Banksa, Królowej Elżbiety, Aleuty, Nowa Fundlandia, Bermudy, Bahama, Kuba, Jamajka, Puerto Rico, Haiti, Dominika, Dominikana Niziny Ameryki N: Zatokowa, Atlantycka, Hudsońska Wyżyny Ameryki N : Labradorska, Meksykańska, Kolumbii, Kolorado, Wielka Kotlina Góry Ameryki N: Koldyliery. Skaliste, Nadbrzeżne, Alaska, Brooksa, Aleuckie, Kaskadowe, Sierra Nevada, Sierra Madre, Appalachy. Najwyższy szczyt Ameryki N: Góry Alaska Mc Kinley (6194 m npm.) Pustynie Ameryki N: Mohave, Wielka Pustynia Słona

Układ Słoneczny posiada dziewięć planet, po kolei to : Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun i Pluton. Tak jak wszystkie gwiazdy, Słońce jest samoistnie świecącą się kulą gorącego gazu, dlatego też nie możemy dokładnie określić jego powierzchni. Jednak średnica widocznej gołym okiem kuli słonecznej wynosi 1 395 000 km. Taki odcinek zmieściłby 109 kul ziemskich, a we wnętrzu Słońca zmieściłoby się ich około 1 300 000. 99,87% masy całego Układu Słonecznego to Słońce ważące 330 000 razy tyle co Ziemia, reszta, czyli 0,13% to planety, księżyce i komety. Mimo, że wydaje się olbrzymie w skali naszego układu, to istnieją gwiazdy, przy których wygląda jak Merkury względem Słońca. Przykładami są : Wega (4 razy Słońce), Arktur (22 razy Słońce) i W Cephei (2400 razy Słońce). Zewnętrzna część Słońca składa się z : fotosfery, korony i chromosfery, na jego powierzchni występują także protuberancje. Wewnętrzna zaś z : jądra Słońca, strefy promieniowania i strefy konwencji, gdzie temperatura wynosi 15 milionów stopni, ciśnienie jest 200 miliardów razy większe od ziemskiego ciśnienia atmosferycznego, a gęstość jest 7 razy większa od gęstości naszych najcięższych metali. Wbrew pozorom Słońce nigdy nie zmienia koloru, jest ono zawsze białe, jednak o wschodzie i zachodzie wydaje się tak blade, że można je oglądać gołym okiem. W tych porach dnia Słońce wydaje się czerwone, dzieje się tak, ponieważ docierają do nas przez grube warstwy powietrza i kurzu , które charakteryzują się tym, że dobrze przepuszczają tylko czerwoną barwę. Gdy wyczerpią się zapasy ropy naftowej i uranu, powstanie nie mały problem, a mianowicie : "Skąd wziąć nowe źródło energii? ". Nasza planeta w każdej sekundzie otrzymuje około 50 miliardów kWh (kilowatogodzin) energii słonecznej. Prawie 36% energii słonecznej docierającej na Ziemię odbija się bezpośrednio od chmur i powierzchni Ziemi. Oceany pochłaniają 30%, kontynenty 15%, a atmosfera 19%. Cała ta energia zostaje wypromieniowana jako ciepło. 0,2% energii słonecznej zawierają wiatry i prądy morskie, a jedyne 0,1 % wystarcza, by co roku wytworzyć prawie setki miliardów ton masy roślinnej. Obliczono, że ogólny żywot Słońca powinien trwać przez około 10 miliardów lat, przypuszcza się, że zostało mu jeszcze około 5 miliardów lat życia. Słońce od lat dostarcza ciepła naszej planecie, powoduje, że woda ma postać płynną, a powietrze gazową , już w przeszłości dostarczało energii, którą teraz odnajdujemy w węglu. Czyli, gdy zginie Słońce, zginiemy my, jeśli jakiś wielki meteoryt nie rozniesie Ziemi i jeżeli w ogóle nie spotka naszej planety żadna katastrofa, to możemy się pocieszyć, że zostało nam jeszcze parę miliardów lat życia. Może już niedługo zaczniemy zakładać kolektory słoneczne na dachy. Zobaczymy co przyniesie przyszłość...

USA Stolica: Waszyngton Waluta: Dolary Język urzędowy: Angielski 1. USA leży w środkowej części Ameryki N u wybrzeży dwóch oceanów: Atlantyckiego i Spokojnego. USA graniczy z Kanadą i Meksykiem. Do USA należą wyspy Hawaje na oceanie Spokojnym oraz płw. Alaska leżący u wybrzeży Kanady. 2. Krainy geograficzne USA: Niziny: Zatokowa , Atlantycka Wyżyny: Kolorado , Kolumbii , Wielka Kotlina Pustynie: Wielka Pustynia Słona , Mohave. Góry: Skaliste , Sierra Nevada , Nadbrzeżne , Kaskadowe , Alaska , Brooksa , Aleuckie ,Kordyliery ,Appalachy. 3. Miasta USA: Boston , Nowy Jork , Philadelphia , Baltimore , Waszyngton , Miami , Atlanta , Nowy Orlean , Houston , Dallas , Detroit , Chicago , Denver , Las Vegas , San Diego , Los Angeles , San Francisco , Sacramento. 4. Grupy Narodowościowe ludność biała - 80 % ludność czarna - 11% Indianie - 0,5% ludność pochodzenia polskiego – ok. 7000000 5. Bogactwa mineralne USA: -ropa naftowa , -gaz ziemny , -węgiel kamienny , - węgiel brunatny , -rudy żelaza , -fosforyty , -rudy uranu , rudy miedzi , - rudy cynku , -rudy ołowiu , -rudy rtęci , -rudy siarki , -molibden , -srebro , -złoto , -boksyty 6. Przemysł USA - wydobywczy , -przetwórczy , - rzemieślniczy , wysokiej technologii , - maszynowy , - lotniczy ,    -rolniczy 7. Uprawy USA pszenica, ryż, kukurydza, orzeszki ziemne, bawełna, cytrusy, tytoń, soja.

MEKSYK Stolica: Meksyk Waluta: Peso Język: Hiszpański 1. Meksyk leży w południowej części Ameryki N u wybrzeży oceany Spokojnego. Meksyk graniczy z USA, Gwatemalą, Belize. Do Meksyku należą wyspy Guadalupe i Revilla Gigedo na oceanie Spokojnym. 2. Krainy geograficzne: wyżyny – Wyżyna Meksykańska góry – Kordyliery , Sierra Nevada ( Zach. Wsch. Płd. ) 3. Miasta Meksyku: Meksyk, Guadalajara, Monterry, Puebla. 4. Ludność Indianie - 29% białasy – 15% czarnuchy - 1% Metysi – 55% 5. Bogactwa mineralne Meksyku srebro, bizmut, grafit, ołów, cynk, kadm, antymon, arsen, ropa naftowa. 6. Przemysł w Meksyku -spożywczy, hutniczy, włókienniczy, 7. Uprawy w Meksyku pszenica, kukurydza, bawełna, trzcina cukrowa, kawa, banany.

OZON Wiele osób wyjeżdża na urlop do krajów, gdzie klimat jest gorący i słoneczny. Za opalanie skóry odpowiedzialne jest promieniowanie ultrafioletowe docierające od Słońca; jednak większość tego promieniowania, na szczęście dla naszej skóry, zostaje pochłonięta przez warstwę ozonową. Warstwa ta skutecznie chroni Ziemię i całkowicie pochłania ogromnie niebezpieczną część promieniowania ultrafioletowego, zwanego UV-C oraz częściowo chroni nas przed nadmiarem promieniowania ultrafioletowego, zwanego UV-B (likwidacja tej ochrony zagraża ludzkiemu zdrowiu. Do atmosfery dostają się produkty ludzkiej działalności i skład atmosfery ulega zmianom. Dla części atmosfery warstwy ozonowej -zagrożeniem jest przemysłowa działalność człowieka. Głównymi czynnikami powodującymi zmniejszenie warstwy ozonowej są freony. Freony są związkami chemicznymi - to fluorochlorowe pochodne metanu lub etanu. Są gazami odznaczającymi się dużą trwałością chemiczną, mogą pozostawać w atmosferze nawet przez 100 lat. Naukowcy badają zjawiska zmniejszania się ozonu w stratosferze prowadząc obserwacje z Ziemi i z satelitów, wysyłając balony-sądy oraz wykorzystując przyrządy pomiarowe na pokładach samolotów docierających do stratosfery. Wokół Antarktydy widoczne są obszary atmosfery, gdzie nastąpiło zmniejszenie się grubości warstwy ozonowej, a nad centrum Antarktydy zaobserwować można prawie całkowity zanik tej warstwy - jest to "dziura" ozonowa. "Dziura" tworzy się cyklicznie, mniej więcej we wrześniu - październiku i ta jej szczególna właściwość powodowała, że przez wiele lat naukowcy przypisywali zjawisku charakter naturalny. Zjawisko rozszerzania się "dziury" niepokojąco pogłębia się. Ten wywołany przez człowieka efekt jest tym bardziej niepokojący, że mogą go pogłębiać czynniki naturalne - na zmniejszenie się ilości ozonu w warstwie ozonowej wpływają wybuchy wulkanów. Zniszczenia warstwy ozonowej można uniknąć. Istnieją alternatywy dla wszystkich zastosowań freonu. Na przykład rozpylacze aerozolowe, w których używa się freonu, można zastąpić rozpylaczami działającymi na zasadzie nieszkodliwej dla środowiska pompki. Pianki, które służą do opakowań, można produkować bez freonu. Ludzie zaczynają się zastanawiać, czy naprawdę potrzebne są te wszystkie opakowania, w

POLSKA Położenie Polski, jej terytorium i granice: 1.Przyladek Rozewie - 54 50`N Opołonek - 49 N Okolice Hrubieszowa - 24 E Cedynia - 14 E - strefa czasowa - środkowoeuropejska - strefa klimatyczna - umiarkowana, typ przejściowy - strefa roślinna - strefa lasów mieszanych - tektonika -platformy prekambryjskie i paleozoiczne, obszar asejsmiczny

4.Długość granic Polski: * ogólna wynosi 3 538 km * południowa z Czechami i Słowacją wynosi 1330 km * zachodnia z Niemcami liczy 467 km * wschodnia z krajami byłego ZSSR wynosi 1244 km * granica północna (morska) 528 km. Położenie Polski na tle głównych jednostek geologicznych Europy: 1.Wielkie struktury geologiczne Europy: a)platforma wschodnioeuropejska (prekambryjska): * budowa: fundament krystaliczny zbudowany ze skał magmowych i przeobrażonych oraz pokrywa osadowa złozona ze skał osadowych. b)platforma paleozoiczna: * obszary fałdowań kaledońskich, paleoeuropa, płn. i płn.-zach. Europa, np. góry szkockie * obszary fałdowań hercyńskich, mezoeuropa, zach. i płd.-zach. Europa, np.Herz, Góry Świętokrzyskie * obszary fałdowań alpejskich, neoeuropa,np.Pireneje, Apeniny, Dymarskie, Karpaty 2.Położenie Polski na tle budowy geologicznej Europy: a)archeoeuropa - płn.-wsch. część Polski, obszary fałdowań kaledońskich b)paleoeuropa - część Sudetów:góry kaczowskie, izerskie, blok śnieżnika;południowa częśc gór Świetokrzyskich c)mezoeuropa - pozostała część Sudetów i gór Świetokrzyskich d)neoeuropa - struktury alpejskie 3.Budowa geologiczna części Polski leżącej w obrebie platformy wschodnioeuropejskiej. a)jednostki: * obniżenie nadbałtyckie, * wyniesienie mazursko-suwalskie, * obniżenie podlaskie, * wyniesienie Słowatycz, * obnizenie nadbuzańskie. 4.Jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej w Polsce: a)wypietrzone i odsłoniete masywy orogeniczne, b)przykryte osadami permskimi, mezozoicznymi i kenozoicznymi. 5.Struktury geologiczne należące do fałdowań alpejskich. Zlodowacenia czwartorzędowe w Polsce: Glacjały – okresy oziębienia się klimatu i intensywnego rozdzielania się lądolodu. Pradoliny – były to koryta rzeczne, które tworzyły się wzdłuż czoła lądolodu , którymi odprowadzane były wody. 1.Plejstocen w Polsce: a)czas trwania: - początek około 1,5 mln lat temu, - koniec około 10 tyś. lat temu, 2.podział plejtocenu: - zlodowacenie bałtyckie (najmłodsze) - interglacjał eemski, - zlodowacenie środkowopolskie, - interglacjał wielki, - zlodowacenie południowopolskie, - interglacjał przasnyski, - zlodowacenie podlaskie (najstarsze). 3.Formy jakie powstały na obszarze lodowca w Polsce, przykłady: - pola sandrowe – obecnie najczęściej porośnięte lasami, m.in. Puszczami: Augustowską, Kurpiowską, Piską i Borami Tucholskimi, - pradoliny – wrocławsko-magdeburska, barucko-głogowska,warszawskoberlińska, - jeziora rynnowe – Gopło, Drawsko, Raduńskie, Charzykowskie - jeziora powstałe w zagłębieniu moreny dennej – Śniardwy, Mamry, Niegocin - jeziora wytopiskowe – są liczne i niewielkie - wały moren czołowych – najlepiej zachowane na pojezierzach – Dylewska Góra, Wieżyca, Szewskie Wzgórza - stożki sandrowe – tucholski, augustowski, kurpiowski 4.Osady jakie pozostawił lodowiec: - gliny, - erotyki, - sandry, - iły warwowe, - lessy, - rumosz skalny, - żwiry, - piaski, - muły, - stożki piargowe, - rudy darniowe, - torfy. Ukształtowanie i rzeźba powierzchni Polski:

2.Zmiany powierzchni Polski w ciągu dziejów: 990 - 250 tyś. km2 1370 - 244 tyś. km2 1640 - 990 tyś. km2 1918 - 388 tyś. km2 1945 - 312 tyś. km2 3.Kształtowanie się granic Polski w czasie II wojny światowej i po jej zakończeniu: a)granica zachodnia: * konferencja w Jałcie i Poczdamie b)granica południowa: * sprzed 1938, wzdłuż najwyższych pasm górskich c)granica wschodnia: *konferencja w Teheranie d)granica północna: * w 1958 roku na mocy porozumienia Polski ze Związkiem Radzieckim * przebiega wzdłuz równoleżnika.

1.Czynniki wpływające na ukształtowanie Polski: - endogeniczne – alpejskie ruchy górotwórcze, - egzogeniczne, - procesy erozyjne - akumulacja materiałów, np. gliny, piasku w plejstocenie, - działalność morza, - akumulacyjna działalność wiatru i rzek na wybrzeżu morskim. 2.Ukształtowanie powierzchni Polski: - nachylenie powierzchni z południa na północny-zachód, - różnice wysokości bezwzględnych: · najwyżej wyniesiony punkt to Rysy – 2499 m n.p.m. · najniżej położony punkt – teren wsi Rączki Elblągskie – 1,8m n.p.m. - różnica wysokości – 2500,8 m , - dominacja terenów nizinnych: · średnia wysokość powierzchni Polski – 173m n.p.m. · niski udział w powierzchni wyżyn i gór (8,7%).

Geografia ściaga -53.Pasowy charakter ukształtowania powierzchni Polski: - pas gór fałdowań alpejskich – Karpaty, - pas kotlin przedgórskich – zapadlisko przedkarpackie, - pas starych gór i wyżyn – Sudety - pas nizin środkowopolskich - pas pojezierzy, - pas pobrzeży, Pasy: nizin środkowopolskich, pojezierzy i pobrzeży nazywamy Niżem Polskim .

Masy powietrza i ich wpływ na kształtowanie się pogody i klimatu w Polsce:

geosynkliny - rowy oceaniczne wypełnione osadami, których dno ulega obniżaniu pod wpływem gromadzących się osadów.

góry - fałdowe , zrębowe, wulkaniczne, grzbiety sródoceaniczne.

fałdy- powyginanie warstwy skalne

góry wulkaniczne - powstają wskutek działalności wulkanicznej. Występują samotnie lub w grupach maja kształt stożkowy

grzbiety sródoceaniczne - występują w obrębie wszystkich oceanów. 1.Czynniki kształtujące klimat Polski: a)geograficzne: - położenie w szerokościach umiarkowanych półkuli północnej, - położenie w centrum Europy, pomiędzy ulegającą wpływowi Atlantyku częścią zachodnią i kontynentalną częścią wschodnią, - ukształtowanie powierzchni – dostęp zwrotnikowych mas powietrza jest utrudniony przez bariery górskie Sudetów i Karpat, - wysokość nad poziomem morza – rośnie wysokość, temperatura maleje, ciśnienie maleje.

2.Typy mas powietrza w Polsce: · powietrze polarno-morskie (Ppm) – dociera znad Atlantyku, latem oraz na początku i końcu zimy, przynosi zachmurzenie i deszcze, · powietrze podzwrotnikowo-morskie (Ppzm), dociera znad wyżu azorskiego, latem jest przyczyną bardzo dużych opadów, a zimą silnych odwilży i mgieł, · powietrze polarno-kontynentalne ( Ppk), dociera znad Europy wschodniej i Azji, w zimie i na wiosnę daje pogode słoneczną i małą wilgotność powietrza, · powietrze podzwrotnikowo-kontynentalne, dociera z Azji Mniejszej, północnej Afryki, latem i jesienią daje typ ciepłej pogody słonecznej, · powietrze arktyczne - dociera znad Grenlandii, w półroczu zimowym daje silne mrozy i obfite opady śniegu, wiosną i jesienią przynosi falę przymrozków.

procesy plutoniczne - są wywołane przemieszczeniem się magmy w obrębie skorupy ziemskiej.

SUDETY 1.BUDOWA GEOLOGICZNA I RZEŹBA Historia geologiczna Sudetów jest długa i barwna. Skały budujące dzisiaj Sudety powstawały w różnych warunkach, w wyniku odmiennych procesów. Najstarsze z nich wielokrotnie przeszły proces fałdowania, uległy też przeobrażeniu. Spotykamy na powierzchni Sudetów ,skały różnego wieku, reprezentujące ery geologiczne od proterozoiku do kenozoiku, zarówno magmowe(np. granity i bazalty), metamorficzne(np. .gnejsy i łupki krystaliczne) jak i osadowe(np.. wapienie, margle, węgle, piaskowce, lessy, piaski, żwiry, iły). Duże zróżnicowanie skał i ich tektonika są świadectwem niezwykle złożonej historii tego górotworu. Góry wielokrotnie były wypiętrzane i niszczone. Główne rysy dzisiejszej rzeźby Sudetów powstały w młodszym trzeciorzędzie, kilkanaście milionów lat temu, kiedy to niemal zrównany stary masyw górski uległ ponownie wypiętrzeniu pod wpływem pionowych ruchów skorupy ziemskiej. Niektóre fragmenty zostały wyniesione silniej, inne słabiej. 2.PODZIAŁ SUDETÓW NA REGIONY

3.Główne ośrodki baryczne, które wpływają na kierunki przemieszczania się mas powietrza: - wyż azorski, - wyż grenlandzki, - sezonowe azjatyckie: · latem niż · zimą wyż 4.Front – strefa kontaktu pomiędzy dwoma masami powietrza różniącymi się właściwościami fizycznymi i chemicznymi 5.Front chłodny – chłodny i ustępująca masa powietrza ciepłego. Klimat Polski: 1.Rozklad usłonecznienia w ciągu roku nie jest równomierny .Więcej dni słonecznych ma wiosna i lato , a mniej jesień i zima. Średnio na dobe przypada 4 godz. ze Słońcem.(tzn. bezpośrednim promieniowaniem słonecznym).Największe jest na wschodzie – 4,5godz. na dobę, a najmniejsze w górnośląskim Okręgu Przemysłowym – 3,5godz. na dobę. Usłonecznienie – jest to czas, w którym tarcza słoneczna nie jest zasłonięta przez chmury, Polska należy do krajów słabo usłonecznionych. 2.Czynniki geograficzne mające najwiekszy wpływ na klimat Polski: - położenie w średnich szerokościach geograficznych, - odległość od zbiorników wodnych(oceanu atlantyckiego i morza bałtyckiego) - wysokość bezwzględna(nad poziomem morza) mająca bezpośredni wpływ na ciśnienie atmosferyczne a także na temperaturę powietrza i opady - rodzaj podłoża (pola uprawne, wody powierzchniowe, bagna, obszary zabudowane) - ukształtowanie powierzchni i charakter rzeźby (rodzaj formy). 3.Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego. Klimat Polski jest klimatem przejściowym pomiędzy typowym klimatem oceanicznym, a kontynentalnym.Średnia temperatura powietrza w styczniu jest zróżnicowana. Na zachodzie i na obszarach nadmorskich wynosi około – 1C, natomiast na wschodzie dochodzi do –5C.Średnia temperatura powietrza w lipcu nad morzem siega 17C i wzrasta w środkowej i południowej Polsce do 19C. W zimie rozkład średniej temperatury powietrza jest zbliżony do przebiegu południkowego .Decyduje o tym fakt, że masy powietrza napływaja do Polski głównie ze wschodu albo z zachodu. Ze wschodu napływa wychłodzone powietrze kontynentalne, z zachodu cieplejsze powietrze znad Atlantyku. Stąd wynika zjawisko, że im dalej na wschód Polski, tym zimniej , im dalej na zachód – tym cieplej. W lecie rozkład izoterm jest zbliżony do przebiegu równoleżnikowego, na co ma wpływ promieniowanie świetlne, kąt padania promieni słonecznych, równoleżnikowy układ krain geograficznych, wysokość nad poziomem morza.

LITOSFERA ruchy epejroniczne - powolne ruchy pionowe skorupy ziemskiej, obejmujące duże obszary, nawet cale kontynenty. trangersje i regresje- są skutkami ruchów epejrogenicznych, czyli wkraczanie na obszar lądu morza lub jego wycofanie. ruchy orogeniczne- inaczej górotwórcze , doprowadzają do powstania gór fałdowych.

Tradycyjnie Sudety dzieli się na Zachodnie, , Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.-wsch. od nich Przedgórze Sudeckie i Zachodniosudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają: Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają: Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego (góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem). Próg ten ciągnie się zwiększając stopniowo swą wysokość - od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec - Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Sobótka Strzelin – Nysa W skład Sudetów wchodzi ok. 40 grup górskich i innych jednostek geograficznych. Sudety Zachodnie: -Góry Izerskie -Karkonosze -Podgórze Karkonoskie -Kotlina Jeleniogórska -Rudawy Janowickie -Góry Kaczawskie -Pogórze Kaczawskie - Góry Łużyckie -Pogórze Łużyckie -Kotlina Żytawska Najwyższy szczyt Sudetów Zachodnich jest Śnieżka mająca 1602m. n p m. w Karkonoszach Sudety Środkowe: -Kotlina Kamiennogórska -Góry Kamienne -Góry Wałbrzyskie -Góry Sowie -Obniżenie Noworudzkie -Góry Bardzkie -Góry Stołowe -Góry Bystrzyckie -Góry Orlickie -Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy -Kotlina Kłodzka -Pogórze Orlickie Najwyższy szczyt w sudetach środkowych to Orlica mająca 1084 m. n p m. w górach Orlickich Sudety Wschodnie: -Grupa Śnieżnika -Góry Złote -Góry Bialskie -Wysoki Jesionik -Niski Jesionik Najwyższy szczyt to Śnieżnik mający 1425m. n p m. Przedgórze Sudeckie: -Obniżenie Podsudeckie -Wzgórza Strzegomskie -Równina Świdnicka -Masyw Ślęży -Kotlina Dzierżoniowska -Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie -Obniżenie Otmuchowskie -Przedgórze Paczkowskie -Wzgórza Bielawskie Podgórze Zachodniosudeckie -Kotlina Turoszowska -Pogórze Izerskie Ilość regionów wydzielanych w Sudetach świadczy o różnorodności ich krajobrazu, który jest pochodną złożonej budowy geologicznej i procesów rzeźbotwórczych. 3.KLIMAT, ROŚLINNOŚĆ,RZEKI

a)roślinność Przyroda Sudetów została silnie przekształcona pod wpływem działalności człowieka. Tym niemniej zachowały się fragmenty naturalnych zbiorowisk roślinnych, które podlegają ochronie rezerwatowej. Do najcenniejszych zalicza się torfowiska, których największe zespoły znajdują się w Górach Izerskich, a także w Karkonoszach. W różnych częściach Sudetów utworzono rezerwaty leśne. Jednak lasy sudeckie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach doznały znacznych zniszczeń w wyniku oddziaływania zanieczyszczeń atmosferycznych. Klęska ekologiczna w pierwszej kolejności zaatakowała Góry Izerskie, potem Karkonosze i kolejne pasma położone dalej na wschód. Obecnie sytuacja się poprawia. Wiele przestarzałych zakładów zatruwających środowisko zostało zamkniętych, co wpłynęło na zmniejszenie stopnia zanieczyszczenia powietrza. Pozwoliło to wycofać w 1996 r. region jeleniogórski z listy obszarów ekologicznego zagrożenia. Zmiany widać zwłaszcza w Górach Izerskich, które dziesięć lat temu były cmentarzyskiem martwych drzew. b)klimat Klimat Sudetów określa się jako górski z wpływami oceanizmu. Temperatura obniża się wraz z wysokością , ale rosną opady. Roślinność układa się piętrowo. W reglu dolnym spotkamy posadzone przez człowieka świerki ( niegdyś rosły tu lasy jodłowo - bukowe; do dziś zachowały się jedynie w rezerwacie Puszczy Śnieżnej Białki w Górach Bialskich). W reglu górnym występuje także las świerkowy, a ponad granicą lasów (w Karkonoszach) rozciąga się piętro kosodrzewiny i roślinności alpejskiej. Średnia temperatura w lipcu na wysokości 600 metrów wynosi 15C natomiast w styczniu -3C a na śnieżce -7 do -8C. Opady od 800 mm u podnóży do1200 mm na grzbietach, rozłożone na wszystkie pory roku, z wyraźnym maksimum w lipcu. Duży udział mają opady zimowe w postaci śniegu. c)wody powierzchniowe Przez Sudety przebiega dział wodny odgraniczający dorzecza Odry, Łaby i Dunaju. Do największych rzek wypływających z gór należą : Nysa Łużycka, Bór z Kwisą, Bystrzyca, Nysa Kłodzka, Łaba z Izerą i Upą oraz Morawa. Na niektórych utworzono sztuczne zbiorniki z elektrowniami np. Otmuchów, Nysa na Nysie Kłodzkiej, Pilchowice i inne. W Karkonoszach znajduje się kilka jezior polodowcowych między innymi: Wielki Staw i Mały Staw. ZRÓŻNICOWANIE

ROZWOJU

GOSPODARKI

POLSKI

Wartość produktów Krajowego Brutto na 1 mieszkańca: PKB – wartość usług i produktów wytwarzanym w danym Kraju w ciągu roku. Polska należy do krajów średnio rozwiniętych, w którym PBK na 1 mieszkańca wynosi 8000$ Struktura gospodarki Polski: usługi – 64% przemysł – 32% rolnictwo – 4% Zróżnicowanie uprzemysłowienia Polski: Najbardziej uprzemysłowione są okolice Warszawy, Śląsk i część Polski zachodniej. Najmniej uprzemysłowione są województwa lubelskie, warmińskomazurskie, podkarpackie, podlaskie – część wschodnia Polski. Czynniki lokalizacji przemysłu: – wydobycie surowców mineralnych, – wykwalifikowana kadra, – bliskość rynku zbytu, – bliskość wody, – gęsta sieć komunikacyjna, – zaplecze naukowo badawcze.

GLEBA Gleba jest to powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej posiadająca walory żyzności zapewniająca życie roślinom. Gleba może zalegać od 3 cm do 3 m. Żyzność substancji może być od 3 cm do 3 m. Skład procentowy gleby przedstawia się następująco: 45% części mineralne, 25% woda, 25% powietrze, 5% substancje organiczne. W przeciwieństwie do zanieczyszczeń powietrza i wody, zanieczyszczenia gleby zalegają w niej bardzo długo - setki lat. Jest to tym bardziej groźne, że gleba przyjmuje zanieczyszczenia powietrza opadające na nią wraz z deszczem, oraz zanieczyszczenia spływające do niej z wód. Dużym zagrożeniem dla gleby mogą być sztuczne nawozy, których celem jest wzbogacanie gleby w pierwiastki niezbędne do życia roślin: azot (N), fosfor (P), potas (K). Nawozy te stają się jednak szkodliwe, jeżeli stosowane są w nadmiernych ilościach. Równie groźne jest nadmierne stosowanie środków ochrony roślin lub innych toksycznych substancji. Do gleb przedostają się również pochodzące z przemysłu i motoryzacji metale ciężkie, które mogą z kolei przenikać do rosnących na niej upraw. Oddzielne zagrożenie stanowi zakwaszanie gleb, które zależy od ilości kwaśnych opadów oraz stopnia zakwaszenia wód. Zakwaszenie gleby prowadzi do przedostawania się do niej trujących metali oraz wymywania składników niezbędnych do życia rośli. Woda zawarta w chmurach, przepływających ponad fabrykami, nasyca się wyrzucanymi w powietrze substancjami chemicznymi. Dalsze reakcje prowadzą do powstania kwasów: z dwutlenku siarki powstaje ostatecznie kwas siarkowy, z tlenków azotu - kwas azotowy. Szkodliwe substancje wędrują z wiatrem w postaci zawiesiny i opadając wraz z cząsteczkami wody na ziemię, uszkadzają wiele ekosystemów. Wówczas gleby stają się niezdatne do uprawy. W wyjałowionych jeziorach giną ryby. A przede wszystkim - ginie las. Degradacja środowiska glebowego objawia się: 1. zmianą odczynu i struktury gleby 2. zmianą własności fizycznych i chemicznych gleby Dewastacja i degradacja gleb jest powodowana przez: - górnictwo - przemysł (energetyka, hutnictwo ) - przemysł chemiczny - transport - chemizację - intensyfikację rolnictwa - gospodarkę komunalną - wycieki produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu i magazynowania Gleba na Śląsku jest tak samo niebezpiecznie skażona, jak wody i powietrze. Średnia zawartość ołowiu w jej warstwach ornych, w centralnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, wynosi kilkaset miligramów na kilogram gleby. W skrajnych przypadkach stężenia te są znacznie większe, np. w rejonie Tarnowskich Gór. Ta sytuacja wciąż się pogarsza. Każdego roku na kilometr kwadratowy gleb województwa śląskiego opada od 27 kilogramów ołowiu w rejonie Czechowic-Dziedzic do ponad 2600 kg tego metalu w okolicy Bukowna. Kadmu na kilometr kwadratowy gleb spada od 0,6 kg w rejonie Gliwic do ponad 74 kg w

Geografia ściaga -6Katowicach. Potrzeba od 300 do 400 lat by ziemia uprawna poradziła sobie z ołowiem, kadmem i innymi nie mniej groźnymi zanieczyszczeniami. Do nich zaliczane są również, opadające w dużych ilościach na powierzchnię GOP, rakotwórcze węglowodory aromatyczne i kwaśne deszcze. Te ostatnie dostarczają glebom, szczególnie w ostatnim dziesięcioleciu, dwutlenku siarki, głównie w rejonie huty "Katowice", Jaworzna, Bukowna oraz północno-zachodniej części województwa. Jak wiadomo skażona gleba rodzi skażoną żywność. W rejonach najbardziej zagrożonych nie powinno uprawiać się w ogóle marchwi, pietruszki, buraków czerwonych, kapusty, selera oraz wielu gatunków roślin pastewnych, przeznaczonych na pasze. Przerażające jest fakt, że aż 48 % najbardziej uprzemysłowionego i zanieczyszczonego województwa zajmują użytki rolne, plantacje warzyw i sady. Bardzo ważnym zabiegiem w tej sytuacji jest zobojętnienie kwaśnego odczynu gleby przez dostarczanie jej wapienia, lub dolomitu; tzw. wapnowanie gleb. Jednym ze sposobów oczyszczania gleb jest wypłukiwanie z niej substancji toksycznych, lub mieszanie gleb bardzo skażonych z glebą czystą. Powietrze potrafi samooczyścić się z zanieczyszczeń po kilku dniach, woda może tego dokonać w ciągu kilku lat, zaś gleba może potrzebować na to nawet tysiącleci.

weekendy), – walory środowiska przyrodniczego i antropogenicznego, Polityka państwa przejawia się głównie w odniesieniu do turystyki międzynarodowej w formułowaniu przepisów prawnych, wydawaniu paszportów, wiz, dokonywaniu odpraw celnych, dewizowych i sanitarnych. W Polsce turystyka może stać się źródłem większych dochodów, jeżeli polityka państwa zmierzać będzie do: - modernizacji starych i budowy nowych obiektów turystycznych i wczasowych, - tworzenia nowych miejsc pracy i zwiększania korzyści gospodarczych wynikających z turystyki dla regionów i gmin, - poprawy przepisów prawnych, - zwiększania produkcji i sprzedaży sprzętu i usług turystycznych, - zastosowania nowych technik marketingowych, - unowocześnienia technik, organizacji i jakości usług turystycznych poprzez kształcenia i doskonalenie kadry, Podstawowym kryterium podziału turystyki są potrzeby człowieka i wynikające z nich motywy jego działania, np. chęć poznania świata, rozrywki, przeżyć emocjonalnych, potrzeby kulturalne, religijne, biznesowe, odwiedziny krewnych, przyjaciół i inne. Z tych motywów działań człowieka wynikają rodzaje turystyki:

ŚWIATOWY PROBLEM WYŻYWIENIA Człowiek pojawił się około 90 tysięcy lat temu. Bardzo trudne warunki życia, zwłaszcza zdobywanie pożywienia, sprawiły, że początkowo wzrost liczby ludności odbywał się bardzo powoli. Dopiero przejście od zbieractwa i myślistwa do uprawy roli poprawiło znacznie sytuację bytową ludzi i spowodowało szybszy wzrost zaludnienia. Co roku liczba ludności świata wielokrotnie się zwiększa. Największą dynamiką wzrostu liczby ludności charakteryzuje się Afryka i Azja. Liczba ludności na świecie rośnie obecnie o około 80 mln rocznie. Szybki wzrost liczby ludności wywołuje szereg niekorzystnych zjawisk. Do najważniejszych z nich należą: -zjawisko głodu: według Światowej Organizacji ds. Wyżywienia i Rolnictwa, około 800 mln ludzi żyjących w krajach rozwijających się cierpi głód. -zmiany w naturalnym środowisku: nadmierne wycinanie lasów, powiększenie się obszarów pustynnych, degradacja gleb, zanieczyszczenie wód, zwiększenie się obszarów deficytu wód, zanieczyszczenie powietrza. -żywiołowa urbanizacja w krajach rozwijających się. -nienadążanie rozwoju infrastruktury społecznej za tempem przyrostu naturalnego. Ludzie od najdawniejszych czasów chętnie zasiedlali obszary o warunkach naturalnych korzystnych dla rozwoju rolnictwa. Dlatego też wielkie cywilizacje rolnicze rozwinęły się nad rzekami np. w dolinie i delcie Nilu, Gangesu, Huang-he i Jangcy. Drugim ważnym czynnikiem, który wpłynął na tworzenie się dużych skupisk ludności było występowanie surowców mineralnych umożliwiających rozwój przemysłu. Kolejnym ważnym czynnikiem był rozwój handlu i żeglugi morskiej. Przyczynił się on do powstania dużych skupisk nadmorskich obu Ameryk. Rozwinęło się wówczas wiele ośrodków portowych, w których powstawały liczne zakłady przemysłowe co spowodowało dalszą koncentrację ludności. Jednym z największych problemów współczesnego świata jest Globalny problem żywnościowy. Fale klęski głodu powracają co pewien czas z wielką siłą, jak np. na początku lat 80.Według Banku Światowego w latach 90. głodowało ok. 800 mln ludzi. Obecnie na świecie około1,5mld ludzi jest źle odżywionych lub niedożywionych, a około 500 mln jest stale niedożywionych lub umierających z głodu. Najtragiczniejszy wymiar głód ma w Afryce, co powodują, poza naturalnymi przyczynami, wojny domowe i konflikty, np. w Somalii czy Rwandzie. Prognozy ostrzegają, że świat jest bliski klęski głodu, która nastąpi, jeśli nie zostaną podjęte środki zapobiegawcze. Na tym problemie skupia się wiele organizacji: w ramach ONZ: Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Światowe Stowarzyszenie do Walki z Głodem (ASCOFAM). W 1975 utworzono System Globalnej Informacji i Wczesnego Ostrzegania oraz Międzynarodową Interwencyjną Rezerwę Żywności. Tworzone są przez międzynarodowe organizacje typu Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy programy mające na celu zdynamizowanie produkcji żywności w regionach, które mogłyby stać się "spichlerzem świata", a ze względu na trudności gospodarcze importują żywność. W skali globalnej trudno bowiem mówić o jej braku, w niektórych regionach politycy mają problemy z jej nadmiarem, subsydiowaniem rolnictwa, z magazynowaniem nadwyżek żywności. Obecnie szacuje się , że około 25% ludności w ciągu doby nie otrzymuje nawet minimalnej ilości kalorii. Znacznie większy odsetek populacji ludzkiej spożywa zbyt mało białka. Głód i niedożywienie są przyczyną szerzenia się chorób, wzrostu śmiertelności niemowląt i dzieci. Jedną z przyczyn niedoboru żywności jest zmniejszenie areału użytków rolnych. Nadmierny wyrąb lasów, zagospodarowywanie terenów sawannowych lub stepowych prowadzi do zniszczenia naturalnej pokrywy roślinnej. Skutkiem tego jest przyspieszenie erozji gleby. Rozwój rolnictwa wiąże się nie tylko z zajęciem pod uprawę całej zdatnej ziemi czy nawodnieniem terenów, lecz także z użyciem coraz większej ilości nawozów sztucznych i chemicznych środków niszczących rośliny i zwierzęta towarzyszące uprawą. Niektóre środki ochrony roślin uprawnych (pestycydy) są bardzo trwałe i ich wpływ na ekosystem też jest długotrwały. Obecnie zastępuje się pestycydy o tak długim okresie trwałości i bardzo szerokim zakresie działania takimi preparatami, które działają wybiórczo lub rozkładają się bardzo szybko. Obecny poziom zaludnienia nie jest jeszcze zagrożeniem dla środowiska. Większość ekosystemów i cała biosfera w dalszym ciągu funkcjonuje i jest zdolna do samoregulacji i samo naprawiania.

TURYSTYKA Rozwój turystyki międzynarodowej rozpoczął się dopiero w połowie XX w. i od tego czasu systematycznie przybiera na sile. Współczesna turystyka ma charakter ruchu masowego społeczno-kulturowego. Obejmuje on podróże ludzi dla przyjemności, poznania świata, wypoczynku, leczenia, biznesu, odbywane pieszo lub środkami lokomocji. Ruch ten jest celowy, dobrowolny i przebiega w określonym czasie. Turystyka to krótkotrwałe i dłuższe podróże poza miejsce zamieszkania odbywane nie w celach zarobkowych. Do czynników jej rozwoju należą m.in.: – szybki wzrost liczby ludności świata, jej koncentracja na ograniczonych przestrzeniach, – urbanizacja, – zdegradowane środowisko przyrodnicze, – pragnienie spędzenia wolnego czasu w środowisku zdrowym, – wzrost tempa pracy zawodowej i związanych z nią stresów, – wzrost wykształcenia, zamożności ludzi i ich systematycznie rosnące potrzeby, – wydłużanie życia ludzkiego, skrócenie czasu pracy (urlopy, wakacje,

– wypoczynkowa, – krajoznawcza, – sportowa, – biznesowa, – religijno-pielgrzymkowa, np. do miejsc takich jak: Częstochowa, Rzym, Lourdes i inne, – specjalistyczna (wykwalifikowana), np. kajakowa, żeglarska, narciarska, rowerowa Na podstawie innych kryteriów można turystykę podzielić na: – indywidualną i zbiorową, – krajową i zagraniczną, – urlopową i weekendową, – agroturystykę. We współczesnej turystyce szczególnego znaczenia nabiera agroturystyka to znaczy turystyka wiejska, polegająca na spędzaniu wolnego czasu w środowisku wiejskim w wybranym gospodarstwie rolnym. Jnfrastrukturę noclegową tworzą tu : pensjonaty, pokoje gościnne w gospodarstwie rolnym, małe hoteliki, pola namiotowe na obszarach gospodarstw rolnych. Turystyka jest zjawiskiem współczesnej kultury społeczeństw. Znajduje odzwierciedlenie w różnych sferach życia: psychologicznej, społecznej, przestrzennej i ekonomicznej, dzięki czemu pełni w społeczeństwie następujące funkcje: - wychowawczą (rozwija sprawność fizyczną, aktywność, odwagę, koleżeńskość, umiejętności organizacyjne itp.), - kształceniową (poszerza i utrwala wiedzę z różnych dziedzin, ćwiczy umiejętności, np. obserwacji zjawisk przyrodniczych i społecznogospodarczych oraz umiejętności ich oceny) - edukacji kulturowej (popularyzacji dóbr kultury narodowej), - miastotwórczą (sprzyja rozwojowi zakładów usługowych, hoteli, banków, barów, restauracji), Turystyka międzynarodowa Światowa Organizacja Turystyki podaje, że ruch turystyczny w roku 1950 obejmował 25,3 mln, a w roku 1995 - 567 mln osób. Według prognoz na rok 2000 wielkość tego ruch osiągnie 688 mln, a w 2005 r. około 1 mld osób. Wskaźnikiem rozwoju turystyki międzynarodowej są m. in. przychody ( w mln USD ), uzyskane z wydatków osób odwiedzających dany kraj. Przychody z turystyki międzynarodowej Rok W mld USD 1950 – 2,1 1970 - 17,9 1990 - 249,3 1995 - 372,0 Pod koniec lat siedemdziesiątych w ramach regionów wydzielono subregiony, a to na podstawie wysokiego udziału niektórych obszarów w globalnym ruchu turystycznym i zajmowanej przez nie powierzchni. W regionie europejskim wyróżniono następujące subregiony: 1. Wschodni - obejmujący: Estonię, Litwę, Łotwę, Rumunie, Bułgarię, Słowację, Czechy i :Polskę. 2. Północny - obejmujący: Danię, Finlandię, Islandie, Irlandię, Norwegie, Szwecje i Wielką Brytanię 3. Południowy - obejmujący: Cypr, Gibraltar, Grecję, Hiszpanię, Słowenię, Portugalię, Turcję i Włochy 4. Zachodni - obejmujący: Austrię, Belgię, Holandię, Francję, Niemcy i Szwajcarię Regiony turystyczne w Polsce: Regiony Subregiony Nadmorskie szczeciński, kołobrzeski, gdański Pojezierne i wyżynne kościersko-kartuski, brodnicki, iławsko-ostródzki i olsztyński, Wielkich Jezior Mazurskich, suwalsko-augustowski, łagowski, krakowsko-częstochowski, świętokrzyski Sudeckie jeleniogórski, wałbrzyski, kłodzki Karpackie żywiecki, tatrzańsko-podhalański, garczańsko-lubański, sudecki, gorlicki, rymanowski, bieszczadzki Nizin środkowopolskich poznańsko-gnieźnieński, warszawski, białowieski