Genetika, Istorija i Bajke

Sakupili, preveli, obradili i priredili: ĐorĎe Armenić Ţeljko Musović

Naslovna strana Ptolomejeva Tabula Evropae V

GENETIKA, ISTORIJA I BAJKE archive.org edition Copyright 2017.

San Francisco, California, USA Founded in 1996 2

֍ Genetika, istorija i bajke je nauĉno-istraţivaĉki rad prvenstveno o porijeklu i etnogenezi narodâ u Crnoj Gori, ali se “dotiĉe” i okolnih prostora. Na dvije stotine (i malo više) stranica koje slijede nalazi se veliki broj podataka, imena, ĉinjenica... Sve to od ĉitaoca zahtijeva odreĊeno opšte obrazovanje i priliĉnu “mentalnu kondiciju”. Ne moţete (odnosno, moţete, mada nema svrhe) ĉitati ovu knjigu kao knjiţevni roman, ali se, naravno, ne morate truditi ni da baš sve analizirate, ili zapamtite – zaista je, na primjer, nepotrebno drţati u glavi imena svih ilirskih, ili traĉkih plemena koja su ţivjela na Balkanu prije 2000 godina. Svako koga tema zanima i stvarno ţeli nešto da sazna ima odliĉnu (moţda, jedinstvenu) priliku da na jednom mjestu naĊe rezultate genetskih testova muškaraca iz Crne Gore i Hercegovine i navode trenutno dostupnih istorijskih dokumenata i izvora koji zajedno, u “konaĉnom zbiru”, daju sasvim drugaĉiju sliku od one koju istoriĉari i etnografi prikazuju stanovnicima ovih prostora u potonjih vijek-dva. Ništa nije izostavljeno, skriveno i prilagoĊeno ljudskoj sujeti. Stoga, ako ste isuviše emotivno vezani za svoju nacionalnu “oznaku”, ili neku od tradicionalnih balkanskih priĉa o porijeklu i istoriji, odmah zatvorite ovu knjigu – nema potrebe da se nervirate i psujete autore. Ovo drugo ionako ne bi imalo mnogo smisla, jer su ljudi koji su napisali sve ono što je citirano u istorijskom dijelu već odavno mrtvi, neki i par hiljada godina.

3

4

I DNK TRAGOVI

5

Početak jedne drugačije priče Ameriĉki ĉasopis za fiziĉku antropologiju (American Journal of Physical Anthropology) je 2010. godine objavio ĉlanak “Priĉa o akulturaciji i migracijama kao mehanizmima za širenje poljoprivrede na Balkanskom poluostrvu” (A Tale of Acculturation and Migrations as Mechanisms for the Diffusion of Agriculture in the Balkan Peninsula) u kome je zapravo bilo rijeĉi o rezultatima genetskog testiranja 404 ĉovjeka iz Crne Gore i 179 ljudi iz Srbije. Istraţivanje je uraĊeno metodom sluĉajnog uzorka, svi ljudi su bili razliĉitih prezimena, a DNK crnogorskih drţavljana je analizirana iz krvi (141 uzorak) i pljuvaĉke (263).1 U podnaslovu su nabrojane institucije koje su uĉestvovale u ovom projektu: 1. Odsjek za molekularnu i ljudsku genetiku, Medicinski koledţ MeĊunarodnog univerziteta Floride (Department of Molecular and Human Genetics, College of Medicine, Florida International University, Miami, FL) 2. Odsjek bioloških nauka, MeĊunarodni univerzitet Floride (Department of Biological Sciences, Florida International University, Miami, FL) 3. Institut za forenziĉku medicinu, Medicinska škola, Univerzitet u Beogradu, Srbija (Institute of Forensic Medicine, School of Medicine, University of Belgrade, Belgrade, Serbia) 4. Kliniĉki centar Crne Gore (Clinical Center of Montenegro, Podgorica, Montenegro) 5. Srpska bezbjedonosno-informativna agencija (Security Information Agency, Belgrade, Serbia) 1

Danas, april 2017., broj testiranih je sigurno prešao 500 i neki od tih novih rezultata su objavljeni u ovoj knjizi.

6

A, sav posao su odradili sljedeći nauĉnici i istraţivaĉi: Sheyla Mirabal, Tatjana Varljen, Tenzin Gayden, Slavica Vujović, Maria Regueiro, Danica Popović, Marija Đurić, Oliver Stojković, Rene J. Herrera. Bilo je to zvaniĉno prvo istraţivanje ove vrste direktno vezano za Crnu Goru, a rezultati su bili sljedeći: 29.2 % - haplogrupa I2a

0.5 % - haplogrupa J1

27 % - haplogrupa E1b1b

2.5 % - haplogrupa G2a

9.2 % - haplogrupa R1b

1.5 % - haplogrupa N

7.4 % - haplogrupa R1a

2.0 % - haplogrupa Q

4.7 % - haplogrupa J2a

1.5 % - haplogrupa H

4.5 % - haplogrupa J2b

1.2 % - haplogrupa L

U ovom radu nije dat nalaz za haplogrupu I1a (?), iako se danas pouzdano zna da je ona u Crnoj Gori zastupljenija od haplogrupa J1, Q, H, ili L. [5-6 %] Rezultati u procentima za Srbiju (u ovom istraţivanju) su bili: I2a - 38.5; E1b1b - 17.3; R1a - 14.5; R1b - 4.5; J2a 3.3; J2b - 1.7...), a ukupni rezultati dosadašnjih testiranja, koja su od 2005. do 2012. godine obuhvatila 580 drţavljana te zemlje, su nešto drugaĉiji i, naravno, vjerodostojniji: I2a - 31.9; E1b1b - 18.4; R1a - 16.4; R1b - 8.4; I1a - 6.7; J2a - 3.5; J2b 4.1; G2a - 2.4... (Ukljuĉena i studija iz 2012.) Što se tiĉe reprezentativnosti CG istraţivanja, tj. broja testiranih, on svakako nije pretjerano veliki, ali ako uzmete u obzir ĉinjenice da je u prvom ovakvom projektu na podruĉju ex-SFRJ iz 2005. (Marijana Periĉić et alia)2 uĉestvovao ukupno 681 muškarac iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Kosova i Makedonije; da je 2008. godine (Battaglia, Fornarino et 2

High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations , 2005.

7

3

al.) testirano 118 Hrvata iz Hrvatske, 75 Slovenaca i 255 ljudi

iz Bosne i Hercegovine (84 Bošnjaka, 90 Hrvata i 81 Srbin); ili da je “sveslovensko” istraţivanje iz 2015. (O. Balanovski, R. Vilems) odraĊeno sa nešto malo više od 6000 uzoraka Y-DNK iz baltiĉkih i slovenskih zemalja (niko iz Crne Gore nije analiziran), onda neizbjeţno dolazite do zakljuĉka da je Crna Gora “jedna od najbolje opisanih populacija”. Prof. dr Oliver Stojković je to ovako pojasnio za srpski portal Poreklo: “to je isto kao da smo analizirali 3500 ljudi u Srbiji.”4 MeĊutim, treba naglasiti da se ovi rezultati (i pored statistiĉkih proraĉuna i predviĊanja koje su nauĉnici koristili) mogu samo okvirno prenositi na cijelu Crnu Goru, ali u stvari vaţe iskljuĉivo za testiranu grupu. Da bi se dobila prava “genetska slika” Crne Gore, broj testiranih bi, naravno, morao biti veći i moralo bi se voditi raĉuna o brojnosti pojedinih bratstava, kao i o srodniĉkim, ili plemenskim vezama. I, upravo to je bio “nedostatak” istraţivanja iz 2010. godine – tada su svi uĉesnici, odnosno pripadnici i malih i velikih bratstava bili ravnopravni. Konaĉni procenti će, ipak, zavisiti i od te “neravnopravnosti”. No, o tom potom. Sada da pogledamo o ĉemu se ovdje zapravo radi i šta sve ovo, u suštini, znaĉi. * Do prije petnaestak godina, ako ste ţeljeli da nešto saznate o svom, ili o porijeklu svoje porodice imali ste jednostavan izbor – ili da pitate starije da vam prenesu usmeno pre3

Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe, European Journal of Human Genetics, 2009. 4 Studija “iGenee” iz 2009.(?) godine, navodno zasnovana na više manjih istraţivanja, nije objavljena ni u jednom referentnom nauĉnom ĉasopisu i zbog toga nije uzeta u obzir u ovoj knjizi. TakoĊe, “iGenea” nije neki nauĉno-istraţivaĉki institut, već samo jedna komercijalna kompanija koja je razvila posao u oblasti genealogije, nauke koja se bavi “istraţivanjem evolucione istorije polimorfizma nekog gena”.

8

danje, ili da, ako time nijeste zadovoljni, poĉnete da “kopate” po prošlosti ĉitajući istorijske i crkvene knjige, turske d/teftere (knjige popisa) i sliĉnu literaturu, pokušavajući da u njima naĊete svoje pretke, ili taĉnije, “sebe”. Ni prva ni druga mogućnost vam nijesu mogle garantovati istinu, ili uspjeh, jer obje zavise od neĉijeg interesa, sujete, inteligencije, (ne)znanja, predrasuda, ideoloških i sliĉnih matrica razmišljanja. Lako je shvatiti o ĉemu priĉamo. Eto, na primjer, ako imate pedeset i više godina, razmislite o sljedećim ĉinjenicama: Ţivjeli ste skoro 30 godina u zemlji koja se zvala SFR Jugoslavija i struĉnjaci su vam tumaĉili istoriju na jedan naĉin. Vaše babe i djedovi su bili ponosni na svoj (makar i minimalni) doprinos pobjedi nad fašizmom. Plakali su (i vi takoĊe) kad je umro Josip Broz Tito, “najveći sin naših naroda i narodnosti”. ... Danas ţivite u nekoj od “bivših republika” i (isti) struĉnjaci vama, vašoj djeci i unucima tumaĉe (istu) istoriju na drugi naĉin. Vaše babe i djedovi prvoborci, ili nosioci Spomenice, su već 1991. godine poĉeli da govore da su prvi put ĉuli za Tita tek na Sutjesci, sekretari Saveza komunista su postali veliki vjernici i nacionalisti, a svi su, koliko se sjećaju, odahnuli onoga dana kad je “najveći zloĉinac” otišao “bogu na istinu”. Vi i vaši preci, kao i vaša djeca i unuĉad, imate informacije, ali ne i znanje. Isto je i sa struĉnjacima. To se najbolje vidjelo po šoku/zbunjenosti javnosti, ali i autora, kad su 2005. godine objavljeni rezultati prvog, gore pomenutog, juţnoevropskog genetskog istraţivanja (u kome nijesu uĉestvovale Slovenija i Crna Gora) koji su pokazali da je zastupljenost “slovenskih gena” na prostorima Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Kosova i Makedonije na nekom prosjeĉnom nivou od oko 16%. Te godine su se tom “problematikom” bavili neki exYU štampani mediji i ovo istraţivanje je postala glavna tema na raznim Internet “forumima” i sajtovima. Hrvatska televizi9

ja je ubrzo napravila i (lošu) seriju o porijeklu Hrvata. Sliĉno je bilo i 2008. i 2010. Genetika je tako “na mala vrata” ušla u priĉu o istoriji i porijeklu, iako je i tada i danas ostala daleko od istorijskih instituta i fakulteta, osnovnih i drugih škola. Ipak, zainteresovanim pojedincima je data mogućnost da za oko stotinu eura iz par kapi krvi, ili pljuvaĉke analizom DNK direktno “doĊu” do svojih predaka. TakoĊe, na raspolaganju su i originalni rezultati svih dosadašnjih testiranja i studija. Ko hoće, i zna malo (više) engleskog jezika, moţe puno toga da sazna nakon samo par “klikova”. Ali, naravno ne na forumima i “patriotskim” sajtovima. Ljudi, jednostavno, ne bi bili ljudi kad ne bi sve površno i pogrešno razumjeli i pokušali da prilagode onim pomenutim sujetama, slabostima, neznanju, predrasudama, ideološkim i (usko)nacionalnim naĉinima razmišljanja. Tako se i rezultati navedenih istraţivanja iskrivljuju i tumaĉe kako kome odgovara. MeĊutim, to u ovom sluĉaju ne moţe da proĊe, bar ne dugoroĉno – nauka ne bi bila nauka kad bi to dozvoljavala. Postoje pravila koja se moraju poštovati (kad su u pitanju zvaniĉna, struĉna istraţivanja) i taĉno se zna šta se moţe saznati i na koji naĉin. Zatim, ono što je nedoreĉeno, ili pogrešno se vremenom i daljim radom dopuni i popravi. A, to što se nekome rezultat ne sviĊa nije ni nauĉni, ni javni problem.

10

Genetsko testiranje porijekla Šta se moţe saznati o porijeklu neke osobe iz analize DNK? Pa, zavisno od vrste testa koji se radi, mogu se dobiti razliĉite vrste informacija, ali, u svakom sluĉaju, koliĉina tih informacija nije velika. Odnosno, mnogo je manja nego što se pretpostavlja. Najĉešće se rade tri vrste testova od kojih svaki analizira razliĉite djelove neĉije DNK. Ako ţelite da saznate nešto o svom porijeklu sa muške strane, test će analizirati Y hromozom koji se nalazi samo kod muškaraca i nasljeĊuje se sa oca na sina. Ako vas interesuje ţenska strana, test će se baviti mitohondrijalnom DNK/“mtDNK”, koja se nalazi i kod muškaraca i kod ţena, ali se nasljeĊuje ţenskom linijom. Treća vrsta testa analizira takozvanu autosomalnu DNK koja ĉini većinu naše DNK i sadrţi informacije o (brojnim) precima i sa oĉeve i sa majĉine strane. U svakom od gore navedenih istraţivanja su raĊeni YDNK testovi od kojih, opet, postoje dva tipa (STRs = short tandem repeats i SNPs /izgovara se snips/ = single nucleotide polymorphisms) koji se bave razliĉitim “markerima”, idu do razliĉitih vremenskih “dubina” i, u zavisnosti od broja markera, imaju razliku u preciznosti, ali u osnovi daju isti rezultat.5 Nakon uporeĊivanja sa postojećim datotekama, oba testa daju informacije o vašoj haplogrupi koja odreĊuje kojoj grani ljudskog Y-DNK drveta pripadate. Svaka grupa je oznaĉena slovima i brojevima: I1a, R1b, R1a, E1b..., a podgrupe imaju dodatne oznake. Na primjer: E1b1b, R1b1... Svi muški pripadnici jedne porodice, ili bratstva bi, prirodno, morali imati istu haplogrupu. Ako dva ĉovjeka razli5

Sva pomenuta istraţivanja su raĊena na “STRs naĉin”, stim što je 2010. analizirano 17 markera. (Obiĉno se analiziralo 12.) A, što se vremenske dubine tiĉe, po rijeĉima dr Stojkovića, tada ih je interesovalo “naseljavanje Balkana, tamo V, VI, VII, VIII vek, ili ĉak pre toga, pre V veka.”

11

ĉitog prezimena imaju istu Y-DNK haplogrupu to, u stvari, znaĉi da su u daljoj, ili bliţoj prošlosti imali zajedniĉkog pretka. Kompanije koje se profesionalno bave genetskim testiranjem porijekla obiĉno uz haplogrupu daju i priĉu o (zulu, vikinškom, saksonskom, normanskom, jevrejskom....) porijeklu vaših predaka, zajedno sa mapom svijeta koja uz pomoć strelica pokazuje njihovo kretanje. MeĊutim, u najboljem sluĉaju, to je malo više od genetske astrologije, ili prosto reĉeno, gatanja. Ono što pouzdano moţete zakljuĉiti na osnovu dobijenog rezultata, to jest, haplogrupe, jeste da je vaš prapredak pripadao nekoj od starih narodno-plemenskih grupa (sjevernoafriĉkih, bliskoistoĉnih, skandinavskih, azijskih...) i da se vaši bliţi, ili daleki srodnici (nosioci istih gena) danas u manjoj, ili većoj mjeri, nalaze na “tom i tom” prostoru u Evropi, ili bilo gdje drugo, u vidu Kelta, Germana, Slovena..., ili nekih manje brojnih etniĉkih grupa. I, to je sve. Ne postoji “škotski”, “italijanski”, ili “turski” gen, niti “srpska”, ili “grĉka” haplogrupa. Sliĉno je i sa mtDNK testom. I on, kao i Y-DNK test, moţe da nam da informacije o samo jednoj (u ovom sluĉaju, ţenskoj) liniji predaka, što znaĉi da i zajedno Y i mt DNK predstavljaju vrlo mali dio neĉijeg ukupnog nasljeĊa. Onim većim dijelom nasljeĊa “bavi” se autosomalni DNK test koji je ujedno i najskuplji pa se rijetko i radi. Markeri koji se ispituju daju informacije o svim vašim precima u nekoliko posljednjih generacija, ali kad odete unazad više od 250-300 godina, broj ljudi o kojima moţete nešto jasno saznati se naglo smanjuje. Naime, iako ste u istoriji porodice moţda imali i više od 10.000 predaka, samo je par stotina njih direktno uĉestvovalo u stvaranju vaše DNK. Svi oni ostali ljudi su dio vašeg “pedigrea”, ali ne i DNK. To bi, u osnovi, bilo to. Priĉati o starosti pojedinih haplogrupa i isticati to kao neku znaĉajnu “liĉnu” karakteristiku, ili prednost nad ostalim grupama, ili narodima je besmisleno. 12

TakoĊe, ako se ne radi o utvrĊivanju zajedniĉkog porijekla roĊaka, nema potrebe insistirati ni na razlikama u podgrupama (na primjer: J2a1, ili J2a2) i iz toga izvlaĉiti velike zakljuĉke, jer su te razlike male, a osnova je ista: i J2a1 i J2a2 potiĉu od J2a, a ta haplogrupa, kao i J2b od J2... Svi pripadnici neke haplogrupe potiĉu od zajedniĉkog/istog pretka. * U daljem tekstu su date mape koje prikazuju trenutno stanje na terenu (Evropa) na osnovu svih dosadašnjih istraţivanja. Ponovimo, mape vam ne mogu sa sigurnošću reći ko je odakle došao, već gdje se nalaze “centri” i koliki je udio koje haplogrupe u pojedinim narodima/drţavama. Iz toga, naravno, neće biti teško shvatiti ko je s kim i koliko povezan. U dodatku na kraju knjige je dat jedan mogući hronološki razvoj Y-DNK haplogrupa, a takoĊe i još nekoliko mapa kako bi se dobila detaljnija slika.

Haplogrupa I1 je, kao što se vidi, najzastupljenija u Norveškoj i Švedskoj, a zatim Finskoj i Danskoj. Skandinavsko-germanska haplogrupa koja ima svoje predstavnike i u Crnoj Gori (Drobnjak, Bihor...).

13

Haplogrupa I2a1 predstavlja balkansku, “dinarsku” grupu koja je najzastupljenija na prostoru zapadne Hercegovine (iznad 60%) i Bosne (+ 50%). Van Balkana je nalazimo u visokom procentu na Sardiniji (40%).

Haplogrupa R1a. Oĉigledno je da se radi o slovenskoj grupi, najuĉestalijoj u Poljskoj, Bjelorusiji, Rusiji (+50-60%).

14

Haplogrupa R1b. Pošto je ova grupa najzastupljenija meĊu današnjim Velšanima, Škotima, Ircima i nekadašnjim Galima, a danas Francuzima, zakljuĉuje se da je u pitanju keltska haplogrupa.

Haplogrupa E-V13, odnosno E1b1b, predstavlja još jednu staru balkansku grupu, najuĉestaliju na današnjem Kosovu (+45%). Potiĉe iz sjeverne Afrike. (Vidi i Dodatak na kraju knjige.)

15

Haplogrupa J2 (a & b) se smatra mediteransko-bliskoistoĉnom grupom i ne treba je povezivati sa “uticajem otomanskog carstva”, jer je, bez imalo sumnje, postojala na Balkanu mnogo prije dolaska Turaka.

Haplogrupa G. “Izvor” je u oblasti Kavkaza (Gruzija) i nešto zastupljenija je u Turskoj, Italiji (Sardinija) i Portugaliji. U Crnoj Gori 2%.

16

Haplogrupa N je najuĉestalija meĊu Fincima, a potiĉe iz oblasti Urala. U Crnoj Gori je zastupljena na podruĉju Pive i Banjana.6

Napomena: Pojedini struĉnjaci (i nestruĉnjaci) ne odobravaju upotrebu oznaka “keltska”, “germanska”, “slovenska” ... ispred odgovarajućih haplogrupa. Po našem mišljenju, to je najobiĉnije mudrovanje: grupu R1b nosi 80% Iraca, 90% Baska, 56% Francuza, 15% Grka... Svi ti ljudi su, bez obzira na naciju, ili jezik kojim govore, istog porijekla. Zvaćemo ih Keltima, jer bolji zajedniĉki naziv za njih trenutno ne postoji. * Šta se, dakle, moţe zakljuĉiti iz “gore navedenog”? Pa, jedan oĉigledan zakljuĉak je istovjetan onome do kog je došao tim nauĉnika pod rukovodstvom doktora Olega Balanovskog (Vavilov institut za opštu genetiku iz Moskve) i akademika Riharda Vilemsa (Estonski biocentar i univerzitet u Tartuu): “Istoĉni i Zapadni Sloveni ĉine jednu jasnu homo6

Sve mape/karte su preuzete sa sajta www.eupedia.com i u svojim objašnjenjima nalaza, koristi ih i DNK Centar za genetiku iz Beograda.

17

genu cjelinu...”, dok se “genski „skup‟ Juţnih Slovena znaĉajno razlikuje, a pokazuje i interne razlike”.7 Drugi zakljuĉak bi mogao biti ovakav: takozvani Juţni Sloveni (osim Slovenaca – R1a 38%) najvećim dijelom uopšte nijesu Sloveni porijeklom i mogu se smatrati Slovenima samo zato što je osnova jezikâ kojim govore slovenska. Kad smo već kod toga, jedno pitanje za razmišljanje: Da li su Škoti i Velšani (da ovaj put izuzmemo Irce) Germani zbog toga što već vjekovima govore germanskim jezikom? Treći zakljuĉak: genski sastav stanovništva Crne Gore karakteriše relativno visoka prisutnost balkansko-dinarske haplogrupe I2a1; zatim sliĉna zastupljenost (sjevernoafriĉko-balkanske) haplogrupe E1b1b/E-V13; jasna, ~10%-na prisutnost grĉko-kavkasko-semitske haplogrupe J2 i keltske haplogrupe R1b; i konaĉno, znatno niţa zastupljenost grupe R1a nego što je to sluĉaj u ostalim ex-jugoslovenskim republikama. Prema tome, današnji stanovnici Crne Gore (>90%) nijesu dio slovenske, već balkansko-mediteranske grupe naroda. Pitanje koje se samo nameće je: Otkud toliki nesklad izmeĊu zvaniĉne (ne samo crnogorske) istorije i genetike? Da li je problem u ljudskoj, ili nauĉnoj ravni? Trebalo bi da je sasvim jasno da “krivac” ne moţe biti genetika, jer DNK ne laţe. Laţna jedino mogu biti tumaĉenja onoga što je nedvosmisleno “zapisano” u genima, a ponekad je prepreka i nedostatak uporednog materijala. S druge strane, ni istorija sama po sebi ne mora biti problem, ali je nezgodno to što je ono što je zapisano u prošlosti od samog nastanka proizvod ljudske nesavršenosti i ograniĉenog znanja. Taj proizvod je, zatim, uvijek i neizbjeţno bio podloţan daljoj manipulaciji i stalnom prilagoĊavanju trenutnoj društvenoj situaciji – višim, ili niţim ciljevima. 7

Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data (Plos One)

18

I, eto, upravo tu bi se mogao kriti odgovor. Zaista, nije potrebna velika mudrost da bi se makar pomislilo da je “ljudski faktor” glavni krivac za pomenuti nesklad. Svaka osoba koja neopterećeno i objektivno posmatra stvari mogla je odavno, samo na osnovu letimiĉnog uvida u (pa, ne moţe se reći pojedine) istorijske knjige, shvatiti da je “nešto trulo u drţavi Danskoj”. Evo nekoliko primjera: U Istoriji Srba II (str. 399-400) autor Konstantin Jireĉek, ĉeški istoriĉar, je napisao da je Stefan Crnojević bio zaštitnik crkve u Zeti i da je sa zborom “srpskih i arbanaških plemena” traţio da “srpski mitropolit” rukopolaţe “srpske popove” u Zeti... I, za većinu ljudi, to je to, jer Ĉeh je, naravno, autoritet – i to jedan od najvećih u struci. MeĊutim, ako ĉitalac pogleda originalni tekst ugovora u zborniku Listine o odnošajih izmeĊu juţnoga Slavenstva i mletaĉke republike, X (str. 68) shvatiće da je u pitanju “zbor Zete” (convento de Xenta), da se mora postaviti “mitropolit slovenske vjere” (bitropoliti de la fede Sciava), jer se katoliĉki mitropolit naziva “mitropolitom Zete” (bitropoliti de Xenta) i on postavlja “naše popove” (nostri preti)!!! Poĉetkom XX vijeka srpski istoriĉar Stanoje Stanojević je napisao knjigu sa naslovom Vizantija i Srbi I/II. (19036) Ono što je zanimljivo u vezi te knjige jeste ĉinjenica da se u cijelom djelu Srbi pominju svega dva ili tri puta, a još je zanimljivije da to pominjanje nijednom nije bilo rezultat citiranja izvora koje je autor koristio. I na kraju (za sada), jedan komentar Relje Novakovića (takoĊe srpski istoriĉar) iz knjige Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka: “Dakle, kad Kinam kaţe da je vizantijska vojska prošla kroz zemlju Srba da bi osvojila Split, Solin, Skradin... zemlju Kaĉića i najzad Duklju, kao da je dosta jasno da je tada pod srpskom zemljom smatrao, u najmanju ruku, deo Neretljanske zemlje (zemlja Kaĉića!!), ĉitavo Zahumlje, Travuniju, Podgorje..., Rašku…i Duklju.” /str. 171-2/ 19

Ubrzo ćete vidjeti da ovakav naĉin rada i mišljenja raznih stranih i domaćih pisaca i istoriĉara, poĉev od XVI vijeka, uopšte nije bio rijetka pojava – zapravo, radilo se o svjesnom i organizovanom prepravljanju podataka iz dokumenata i izvora, a samim tim i istorije. Pošto cilj prireĊivaĉa ove studije nije “silovanje” ĉinjenica kako bi se prilagodile genetiĉkim saznanjima, ili neĉijem stanju uma, u dijelu koji slijedi primijenjen je jednostavan i jasan pristup “materiji” – jedan metod koji se razlikuje od uobiĉajenog naĉina pisanja istorijskih i sliĉnih knjiga. Naime, već nakon par stranica postaće oĉigledno da ovo nije tipiĉna autorska priĉa o etnogenezi stanovništva Crne Gore i “okolnih zemalja”. Ĉak se moţe reći i da više ima veze sa geografijom, nego sa istorijom – u centru paţnje nijesu dogaĊaji, već ljudi i prostori, a naĉin rada se zasnivao na sljedećim principima: a) Pronaći sve ono što je u prošlosti zapisano o odreĊenom podruĉju i stanovništvu i prikazati to na našem jeziku i u izvornom obliku. b) Što više (ili, još bolje: u potpunosti) eliminisati naknadni “ljudski faktor”, to jest, kasnije “popravke” originalnih tekstova, netaĉne prevode i loša tumaĉenja. (Primijetićete da u cijeloj knjizi, uz svega par izuzetaka, nijesu citirani radovi, mišljenja, ili zapaţanja nekog istoriĉara, ili pojedinca koji nema veze sa vremenom iz kog je neki dokument ili zapis.) c) Svesti komentare na najmanju mjeru – ĉiniti to samo kad je neophodno dodatno pojašnjenje, ili “povezivanje” ĉinjenica. Dakle, zadatak nije bio dokazati, nego saznati – pa što ispadne. Istraţivanje poĉinje od vremena i prilika na Balkanu prije takozvane “seobe naroda”, a završava se sa XVII vijekom. 20

II ISTORIJSKO-GEOGRAFSKI TRAGOVI

21

BALKAN U “STAROM VIJEKU” Prostori na kojima danas ţive balkanski narodi su bili naseljeni i u davnom praistorijskom dobu. U paleolitu je tu ţivio Krapinski ĉovjek, a iz neolita su poznata naselja: Lepenski vir, Vinĉa, Starĉevo, Butmir… Nalazi iz bronzanog doba su “razbacani” širom Balkanskog poluostrva, a poznato je da su nosioci gvozdene kulture na ovim prostorima bili Traĉani, Iliri i Kelti koji se (zvaniĉno) u IV vijeku p.n.e. pojavljuju izmeĊu Dunava i Jadranskog mora. Posebno, naravno, treba pomenuti i stare Grke/Helene koji su već u VII i VI vijeku imali svoje gradove, ili “trgove” duţ cijele obale Jadranskog mora: Epidamnus (Draĉ), Rhizon (Risan), Epidaurum (blizu Dubrovnika), Salona (pored Splita)... Krajem III v. p.n.e. na “scenu” stupaju Rimljani, a svi oni zajedno su “doĉekali” Gote, Hune, Avare, Slovene i druge narode tokom V, VI i VII vijeka

Iliri Ko su zapravo bili Iliri i odakle su došli na Balkansko poluostrvo – ne zna se. Postoji mišljenje da su “oduvijek” bili tu, ali i da su prvobitno naseljavali prostranu teritoriju u centralnoj Evropi. Sa tog podruĉja su ih, navodno, potisnuli Kelti. Govori se i da su u nekoj vezi sa Germanima i(li) Slovenima. (O tome će biti rijeĉi i kasnije, u ĉetvrtom dijelu knjige.) Period doseljavanja se ne moţe taĉno utvrditi, iako se smatra da su neka plemena koja kasniji izvori nazivaju Ilirima već oko 800-te godine prije nove ere bila prostoru od Istre do današnje Makedonije i Grĉke. Pretpostavlja se da je ime (Ἰιιπξίνη) tvorevina grĉkih trgovaca koji su njime opisivali svoje ne-helenske susjede na sjeverozapadu. Nije poznato da li se ime u poĉetku odnosilo na jedno pleme, ili savez plemena, pa se kasnije prenijelo i na ostale, njima susjedne narode u unutrašnjosti Balkana. Ipak, 22

sliĉno ime je postojalo i ranije: Ilion (Ἴιηνλ) – stari naziv za Troju (odatle “Ilijada”), a kod Plinija (Historia Naturalis, knj. III, gl. 7) u opisu Sardinije(!) zabiljeţen je narod Ilienses. Iliriju i Ilire prvi pominje Herodot (485-425 p.n.e.) u svojoj Istoriji: “Iz Ilirije teĉe prema sjeveru rijeka Angros (Ibar, Zapadna Morava) i uliva se u Brong(?), u Tribalskoj ravnici” (IV, 49; Prevod Milana Arsenića; Matica Srpska), a kao jedno od ilirskih plemena naveo je Enete (I, 196) koji su, po kasnijim piscima, došli iz Paflagonije (Anadolija). Malo kasnije, Tukidid (460-400?) je zapisao da su ilirska plemena naseljavala oblasti na jugoistoĉnoj obali Jadranskog mora. Nešto jasniji opis (ove strane) jadranske obale dao je Pseudo-Skilaks (nepoznati autor iz IV vijeka p.n.e.) u svom “priruĉniku” za pomorce Periplous.8 U pasusu broj 19 se navodi da se “iza Kelta/Keltoi nalazi narod Heneta/Henetoi (Herodotovi Eneti, a poznati i kao Veneti → Venetia/Venecija) i rijeka Eridanos (Po).” Sljedeći pasus govori da se iza Heneta nalazi narod Istra /Istroi/ i rijeka Istros (Dunav) koja se uliva u Pont (Crno more). [Kao što vidite, opis ide od zapada prema istoku.] Nakon Istra je narod Liburna/Liburnoi (pasus 21), a “iza Liburna je narod Ilira i oni ţive duţ mora sve do Kaonije/ Chaonia nasuprot Kerkyra ostrva... (Krf).” (pas. 22) Od ilirskih plemena se pominju Bulini, Manii, Autariati, Enhelejci (pored Risna) i Taulanti (kod Draĉa), a takoĊe je pomenut i grad Budva/Bouthoe. Na prelazu iz stare u novu eru, Strabon, grĉki geograf, je u Geografiji (knjga 1, glava V) dao detaljniji prikaz naroda /plemena u Iliriji za koju je rekao da se pruţa blizu do Dunava i Alpa. Sjeverni dio zemlje su naseljavali Panoni. Ilirska obala je obuhvatala cijeli planinski pojas od Jadranskog zaliva (Istra 8

Pseudo-Skylax's Periplous or Circumnavigation, translation by Brady Kiesling (2015) from the 1878. Greek edition of B. Fabricius

23

!?) do Rizonskog zaliva (Boka kotorska) i do teritorije Ardijeja, izmeĊu Panonije i mora. Od naroda koji ţive uz Ilirsku obalu od Italije pomenuti su Istri kao susjedi Karna, Japodi (koji su, po njemu, ilirsko-keltsko pleme), Liburni i Dalmate.9 Pored rijeke Naron (Neretva) ţivjeli su Daorizi/Daorsi, Ardijeji (ili Vardeji) i Plereji, a oko grada i zaliva Rhizon/Risan su se nalazili Rhizei (kod Tit Livija Rhizontae). U unutrašnjosti su bili Autarijati, Dasareti i Dardani, dok su Skordisci (keltski narod) ţivjeli blizu makedonskih i traĉkih planina, odnosno uz Tribale i Mize – traĉka plemena.10 Nešto više od 100 godina kasnije, Ptolomej (90-168 n. e.) je u svojoj Geografiji (knjiga II, glava 16) zapisao da se: “Ilirija na sjeveru graniĉi sa Gornjom i Donjom Panonijom... na zapadu sa Istr(i)om... na istoku sa Gornjom Mezijom linijom koja vodi od ušća Save u Dunav do Scardus planina (Šar planina). Na jugu se graniĉi sa Makedonijom (koja nije isto što i današnja drţava sa tim imenom) linijom koja ide prema Jadranskom zalivu i onda prati obalu Jadranskog mora do blizu Istre.”11 (Na osnovu ovog opisa se moţe zakljuĉiti da je Jadranski zaliv danas neki dio albanske obale – Lješ?)

Dakle, u pitanju je jedan veliki prostor koji (to se vidi i iz samog teksta) nije obuhvatao samo teritorije raznih ilirskih plemena već i drugih naroda. U istom djelu su zatim navedeni i gradovi koji su se, uz Dokleu (Duklju) u unutrašnjosti, tada nalazili na prostoru 9

Liburni i (H)Istri su, uz Japode i Karne (po Pliniju, Historia Naturalis, knj. 3 gl.18), ubrajani u Venete. Smatra se da im je i jezik bio drugaĉiji. 10 The Geography of Strabo, Volume I (of 3), Literally Translated, with Notes; Translator: H. C. Hamilton, W. Falconer 11 Claudii Ptolemæi Geographia, Müller, Karl, 1883, Paris (Klaudiou Ptolemaiou Geographike hyphegesis)

24

današnje Crne Gore: “Rhisinium, Acruium (?), Budua, Ulcinium”, a od plemena su pomenuti Sikuloti (koje nešto ranije pominje i Plinije), Dokleati i Pirusti.

Pored navedenih, kod Plinija (23-79 n.e) i drugih pisaca nalazimo još i Labeate (oko Skadarskog jezera), Enderodune, Saseie, Grabeie, “one koji se posebno/ispravno zovu Iliri” (Illyrii proprie dicti), Pyreie (Plereji?) [Historia Naturalis, 3/22], Olcinijate (okolina Ulcinja), Agrovinite... Zanimljivo je da se neka plemena, kod razliĉitih pisaca, javljaju na razliĉitim mjestima. Takvi su, na primjer, bili Autarijati, Ardijeji, Enhelejci, Plereji..., a pokretnost tih plemena ide u prilog mišljenju da su Iliri bili i stoĉari, iako su bili poznati i kao pomorci (gusari). Ilirski skorup i sir, tj. “caseus Docleas”, bili su ĉuveni i mnogo hvaljeni od hroniĉara antiĉkog doba. Pored toga, poznate su bile i pijanke Ilira. Polibije je pisao da su se opijali do besvijesti i da su ih ţene vodile kućama. TakoĊe postoje i navodi da su bili visoki, dobri ratnici, ali i neuredni. Iliri nijesu imali svoje pismo i to u potpunosti oteţava pristup temama kao što su jezik, kultovi, umjetnost… Ne zna se kakvim jezikom su govorili i besmisleno je otvarati tu temu samo na osnovu nekoliko desetina liĉnih i plemenskih imena, ili toponima koji moţda potiĉu od Ilira. Prva ilirska drţava je formirana na podruĉju juţne Albanije i njen nastanak se povezuje sa kraljem Bardilisom. Otprilike u III vijeku drţava se nalazila na prostoru Crne Gore, a vladar je bio Agron. Njegov nasljednik je bila supruga Teuta – ĉuvena kraljica ĉije je prestono mjesto bio Risan. Posljednji vaţniji ilirski vladar je bio Gencije (~ 180. god. p.n.e.) Tokom posljednje ĉetvrtine III vijeka i gotovo cijeli II vijek p.n.e. Iliri su ratovali sa Rimljanima, ali su u vrijeme Julija Cezara (100-44) sva plemena pala pod rimsku vlast. 25

Tračani Iliri su se na istoku “graniĉili” sa Traĉanima (Θξᾷθεο), grupom plemena nastanjenih izmeĊu Karpata, Crnog mora, Vardara i Morave. Prvi put su pomenuti u Homerovoj Ilijadi i to kao saveznici Trojanaca u ratu protiv Grka. A, za Herodota su Traĉani (u Istoriji, knj. V-3) “poslije Inda, najveći narod na svijetu”, ali slab i nesloţan. Imali su mnoga imena, prema oblastima u kojima su ţivjeli, ali su im obiĉaji bili skoro isti. Po Strabonu (Geografija, knj. VII, gl. 3) Geti su bili Traĉani koji su ţivjeli sa obje strane Dunava. Mizijani su takoĊe bili traĉki narod, “ali se sad zovu Mezi”. Skiti i Sarmati, kao i Bastarni (germansko-keltski narod), su ţivjeli pomiješani sa Traĉanima – naroĉito sa onima preko Dunava. MeĊu Traĉanima je bilo i keltskih plemena kao što su Boji, Skordisci i Taurisci. Zemlja Tribala, još jednog traĉkog naroda, se prostirala do Dunava i ostrva Peuce/Peuke u njegovoj delti, a Daki, ili Daĉani su bili smješteni prema Germanima i “izvorima” Dunava i govorili su istim jezikom kao i Geti. Grĉki filozof i geograf Posidonius (~135-51 p.n.e.) je zapisao da su Mezijci bili vrlo religiozni, da nijesu jeli “ništa što je u sebi imalo ţivot” i da su ţivjeli od meda, mlijeka i sira. MeĊu Traĉanima je bilo i onih koji su ţivjeli bez ţena, ali su mnogi imali i nekoliko supruga – Geti, na primjer, i po deset-dvanaest. Pored pomenutih, još neka od poznatijih traĉkih plemena su bili Odrisi, Besi, Sardi... Ovi prvi su u V vijeku p.n.e. imali i drţavu. Traĉani su 46. godine postali dio rimske drţave, ali im to u narednim vjekovima nije mnogo znaĉilo, jer su ĉesto bili na putu raznim narodima koji su preko Dunava upadali na teritoriju carstva. Danas se pod imenom Trakija podrazumijeva prostor od Rodopa do Mramornog mora. 26

Komentar: Naše mišljenje je da je broj pravih, “autohtonih” Ilira i Traĉana prije 2000-2500 godina bio mnogo manji nego što se da zakljuĉiti po teritorijama koje su im pripisivane. Imena pod kojim ih (danas) znamo nijesu izvorno njihova, već su im data od strane Grka i odnosila su na sve ljude na tim podruĉjima, a ne samo na autentiĉna ilirska, ili traĉka plemena. Upravo zbog toga su antiĉki latinski pisci i koristili izraze stricto sensu = “u uţem smislu” (Pomponius Mela), ili proprie dicti = “posebno nazvani” (Plinije) kad su ţeljeli da lociraju “originalne” Ilire. Ipak, treba reći da oba imena imaju utemeljenje u grĉkoj mitologiji. Tako je Ilirius (Illyrius, Ἰιιπξηόο) bio sin Kadma (prvog kralja Tebe, ~2000 godina p.n.e) i njegove supruge Harmonije i “vladao je Ilirijom i od njega su nastali svi Iliri”, a Traks (Thrax, Θξᾷμ) je bio sin boga Aresa. Naroĉito je u sluĉaju Traĉana oĉigledno da se radilo o višeetniĉkoj, pa i višejeziĉkoj zajednici. Na to ukazuju i navedeni istorijski podaci. MeĊutim, stvar je komplikovanija nego što se ĉini. Najskorija DNK studija, koja je analizirala ostatke muškaraca koji su ţivjeli na istoĉnom Balkanu tokom Neolita (Mathieson at al. 2017), pokazala je da prastanovnici Srbije, Rumunije i Bugarske (u periodu 5000-8000 godina p.n.e) imaju vrlo malo veze sa današnjim stanovnicima tog prostora. Posebno je zanimljivo to što haplogrupa E-V13, koja je danas “zaštitni znak” srednjeg/istoĉnog Balkana, nije pronaĊena ni kod jednog analiziranog ĉovjeka. Izgleda da su se pravi Traĉani (pod kojima mi podrazumijevamo neka od plemena koja su ţivjela “ispod” Dunava) znatnije nastanili na istoĉnom Balkanu tek prije, otprilike, 33500 godina, iako su pojedinci, za koje smatramo da su njihovi srodnici, ako ne i preci, ţivjeli na teritoriji današnje Hrvatske prije ~ 7500 godina.

27

Rimski uticaj Grci (Heleni) su preko svojih kolonija bili prisutni na zapadnom dijelu Balkana vjekovima, ali nijesu uspjeli da jaĉe prodru u unutrašnjost i uglavnom su se zadrţali na obali i primorskim gradovima. Nasuprot tome, nova, rimska kultura je imala vrlo mali uticaj na grĉku, ali je zato njen politiĉko-jeziĉki uticaj na unutrašnjost bio veći. Romanizacija je praktiĉno otpoĉela od samog osvajanja ovih krajeva – u priobalnoj zoni su grĉke gradove i trgove zamijenila naselja rimskih graĊana (Oppida civium Romanorum), a veliki centri u unutrašnjosti su bili Duklja i Municipijum S…(?) kod Pljevalja. Pored ovih, bilo je i više manjih naselja širom Crne Gore. Rimsko-ilirski tragovi su posebno brojni u centralnom dijelu – od natpisa u Rijeĉanima (Banjani) iz I vijeka n.e. u kojem se pominju “Gaj /Kaj (Caius), sin Epikada prvaka „opštine‟ Dokleata (civitatis Docleatium)” i njegovi sinovi Piasus, Epicadus, Scerdis i Verso, pa do mostova i urbanih naselja. Samo na podruĉju Nikšića ih je bilo nekoliko. Poznata je i stara Anderba, za koju još nije pouzdano utvrĊeno gdje se nalazila; a zatim i ostaci nikšićke tvrĊave ukazuju na to da je osnova bila rimska (III-IV v.). U Ogradicama, selo Ozrinići, nalazila su se kućišta već srasla sa zemljom, a pri kopanju temelja za crkvu naĊena je ploĉa sa rimskim natpisom. U selu Zavrh su otkriveni temelji kuća, ostaci poploĉane ulice, kao i Neronov kovani novac. Tu je i ĉuveni most na rijeci Moštanici pored koje se, po arheologu Arturu Evansu, nalazio najstariji grad na teritoriji Nikšića, a na zapadu, u Banjanima (pomenuti Rijeĉani) je bio rimski “kastrum” Saltua u kome je ţivio još jedan Epikadov sin: “Agirro Epicadi filius princeps castelli Salthua”.12 Cijela teritorija Crne Gore je od poĉetka rimske vladavine (I vijek prije nove ere) pripadala Dalmaciji i u to doba u 12

Sva navedena, kao i sva ostala poznata ilirska imena (vidjeti Istoriju Crne Gore I, TG 1967.) ne idu u prilog nekoj bliţoj vezi Ilira i Slovena.

28

toj provinciji nije bilo stalne vojne posade. Zbog toga vojska u poĉetku i nije igrala bitniju ulogu u romanizaciji. Normalno, taj proces je bio najjaĉi u priobalnom pojasu i oko centara kakav je bila Duklja, ali je sve išlo teţe u unutrašnjosti gdje su se nalazila razna neprijateljski raspoloţena plemena. Ipak, i to stanovništvo je dijelom poromanjeno do IV vijeka, a dogaĊaji koji su slijedili su starosjedioce Ilire, Kelte, Traĉane... još više zbliţili sa rimskim doseljenicima. Leksiĉki ostaci romanskih dijalekata se, osim u rumunskom, i danas nalaze u albanskom, dalmatinsko-hrvatskom, a bilo ih je mnogo i u starijem crnogorskom jeziku.13 O periodu do II vijeka nove ere nema mnogo podataka, svega o nekoliko varvarskih upada preko Save i Dunava. MeĊutim, krajem II vijeka je na Balkanskom poluostrvu bila skoro trećina od ukupne rimske vojske – 12 legija, ili 120.000 vojnika. U trećem vijeku upadi postaju sve ĉešći, a reformom cara Dioklecijana, veći dio teritorija današnje Crne Gore i Albanije se uklopio u provinciju Prevalis. Podjelom carstva 395. godine Prevalis je prikljuĉen Istoĉnom carstvu.

13

Ako ste paţljivo pogledali mape u prvom dijelu knjige, mogli ste primijetiti da takozvani romanski narodi Evrope nemaju neku posebnu, zajedniĉku haplogrupu. Ĉak se moţe reći da je kod svih (od Portugalije do Italije) jedino nešto izrazitije zastupljena R1b, keltska grupa. Izuzetak je samo Rumunija u kojoj prednost ima I2a. Dakle, kad govorimo o romanizaciji, prvenstveno mislimo na prihvatanje latinskog jezika, odnosno nekog njegovog dijalekta. Naravno, kao što je već reĉeno, nije poznato kakav je bio jezik Ilira, ali je izvjesno da su se neki stanovnici Balkanskog poluostrva, koji se uĉestalo javljaju u istorijskim izvorima od XIII vijeka, pored slovenskog, sluţili i nekom vrstom dalmatskoromanskog jezika. O tome i u dijelu o Vlasima.

29

Rimske provincije po Gustavu Droysenu (1838-1908)14 (Provincija Ilirik je podijeljena na Gornju i Donju Panoniju /iznad Save/, i Liburniju i Dalmaciju /ispod Save/.)

14

Allgemeiner historischer Handatlas in 96 Karten mit erläuterndem Text, Bielefeld, Velhagen & Klasing 1886

30

“NOVI” NARODI Ako zanemarimo povremene upade na rimsku teritoriju koje su izvodili Daĉani, prvi ozbiljniji napadi novodošlih (?) naroda na granice carstva dogodili su se u I i II vijeku n.e. kada plemena Sarmata prelaze preko Save i Dunava. Tako su, na primjer, 178. godine Jazigi i Roksolani uspjeli da prodru dublje u unutrašnjost Dalmacije. Sarmati (Σαξκάηαη, Σαπξνκάηαη) su bili grupa naroda/ plemena koja se u VII vijeku p.n.e. pojavila u stepama istoĉno od rijeke Don i juţno od Urala. Bili su ogranak Skita (Σθύζεο, Σθύζνη = strijelci), velikog nomadskog naroda koji je naseljavao prostor od Dunava do Kine. Plinije stariji je zapisao da su Sarmati u I vijeku ţivjeli od rijeke Visle (Poljska) do Dunava (tj. Crnog mora), a njihovi poznatiji predstavnici su bili Alani od kojih, navodno, potiĉu neki kavkaski narodi. Od IV vijeka Sarmati nestaju iz istorijskih izvora, a ime Skita je od strane vizantijskih hroniĉara i pisaca korišćeno i u kasnijem periodu, ali kao okvirno ime za razliĉite narode. Poĉetkom III vijeka se na Balkanu pojavljuju Germani. Sliĉno kao i Iliri, izgleda da prvobitna “germanska” plemena nijesu imala to ime. Julije Cezar ih je uopšte nazivao Suebi (rijeĉ je izvorno “germanska”) i tim imenom je oznaĉavao one koji su govorili istim, nekeltskim jezikom. Sam naziv German je vjerovatno galskog porijekla (ger + mani = susjedi) i odnosio se na malu grupu plemena u sjeveroistoĉnoj Galiji. Goti su se već 238. g. nalazili po cijelom poluostrvu, a kasnije više puta upadaju i sa drugim narodima: Karpima, Sarmatima (Alanima)... Godine 275. Rimljani napuštaju Dakiju (danas Rumunija) i preseljavaju se na desnu obalu Dunava. Sljedećih stotinak godina su u Dakiji boravili i Viktofali, Tajfali, Vandali, Gepidi, Karpi... U IV vijeku su glavnu ulogu ponovo imali Goti, ali ih 375. razbijaju Huni koji u velikom broju stiţu na poluostrvo, 31

ili taĉnije, u Panoniju. Od tada, a naroĉito poslije 450. godine, pa sve do VII vijeka Goti/Germani saĉinjavaju najjaĉi i najvaţniji dio rimske vojske. Već krajem VI vijeka se jedan broj Germana nalazio i na komandnim mjestima. U V vijeku glavna opasnost za Istoĉno carstvo (Vizantiju) postaju pomenuti Huni. Pod Atilom su stvorili prostranu drţavu i bili su stalna prijetnja okolnim teritorijama. Po Atilinoj smrti drţava se, naravno, raspala i uslijedio je novi germanski talas, koji je išao prema zapadu – ka današnjoj Italiji i Francuskoj. Misli se da su se Istoĉni Goti (Ostrogoti) prvi put pojavili na granicama Prevalisa 459. god. i da su ga tada, zajedno sa Dalmacijom, ukljuĉili u svoju drţavu. Završetak ove aktivnosti germanskih naroda je na granice Vizantije u VI vijeku doveo pored ostalih, Avare, Bugare i Slovene koji su, za razliku od prethodnih grupa, u nešto većem broju odluĉili da ostanu na Balkanskom poluostrvu. Zbog pustoši koja je nastajala kao rezultat brojih upada i pljaĉkaških pohoda, pojedini carevi su planski naseljavali “varvare”, ili su forsirali miješane brakove. Nema podataka o tome da li su varvarske porodice naseljavane na prostoru Prevalisa, ali se moţe pretpostaviti da su se mnogi Traĉani i drugi (romanizovani) stanovnici Trakije pridruţili Ilirima i Romanima u planinama i gradovima te provincije. Što se Germana tiĉe, nije sporno da su se nalazili na teritoriji današnjih Crne Gore i Hercegovine, ali nije jasno i koliko su se zadrţali. Da su neki ipak odluĉili i da ostanu, vidi se po haplogrupi I1a koju nasljeĊuju muškarci izvjesnog broja porodica u Drobnjaku i nekim drugim djelovima Crne Gore. Uspomenu na Gote ĉuvaju germansko ime naselja Anagastum (Onogošt, danas Nikšić), moţda Gacko, razni Hum(ovi) /nor. holmi, st.ger.: hulmaz/ i nekadašnje Zahumlje, a zanimljiv je i toponim Ostrog (Dalmacija, Nikšić, Budva...): Ost + hreg/rugge/rüg = istoĉni greben, ili kraj. Ĉini se da je ovo objašnjenje mnogo bolje od uobiĉajenog “oštri rog”. 32

Sloveni na granicama carstva Do V vijeka se u prodorima varvarskih naroda preko Dunava ne spominju ni Sloveni, odnosno kako ih raniji grĉki i latinski pisci i izvori nazivaju, Sclaveni/Σθιαβελνϊ,15 ni Anti (Αληαη) koji su, kako se ĉini, ogranci istog naroda. MeĊutim, od tada se na donjem Dunavu i u pricrnomorskim stepama oni nalaze u susjedstvu Skita, Huna, Gota, Kutrigura, Bugara... Prvi grĉki, tj. vizantijski (i priliĉno nepovoljan) zapis o Slovenima na Dunavu ostavio je Pseudo-Cezarije. U tom zapisu su pomenuti zajedno sa još jednim narodom: “Sklavini i Fisonci koji se nazivaju Podunavcima” (Σθιαπελνί θαη Φπζαηλίηαη, νη θαη Γαλνύβηνη πξνζαγνξεπόκελνη)16 A, prvi detaljniji opis Slovena i Anta dao je Prokopije. Po njemu, njihovo zajedniĉko ime je u prošlosti bilo Spori (?). Ţivjeli su u nekoj vrsti demokratije, a u borbi su nastupali kao pješadija, oskudno odjeveni i opremljeni. Ĉesto su se borili i kao plaćenici u raznim vojskama. IzmeĊu 547. i 552. godine Sloveni su, najĉešće bez otpora, više puta upadali duboko u Balkansko poluostrvo i tako su, u tih nekoliko godina, jednom “opustošili Ilirikum i doprli do Draĉa (Epidamnus)”, zatim opsjedali mjesta u Trakiji, pa bjeţali od vizantijske vojske i “prešli preko Ilirskih planina i upali u Dalmaciju”, da bi, konaĉno, 551. godine “veliko mnoštvo Sklavina” (Σθιαβελωλ πνιύο δκώνο), provalilo u Ilirik i zadrţalo se u pljaĉki dugo vremena. Pokazali su izuzetnu surovost, a onda se “sa plijenom vratili odakle su došli, pošto im se niko nije suprotstavljao”. (Prokopije, str. 23-50) 15

Rijeĉi koje poĉinju glasovnom kombinacijom ili u sebi imaju kombinaciju “sl” se u grĉkom i latinskom jeziku pišu i izgovaraju na sljedeći naĉin: Σθι…, odnosno Scl… /skl/ i …scul… /skul/. 16 Skoro svi citati u ovom dijelu/poglavlju su preuzeti iz zbornika Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955. Ostali su posebno navedeni.

33

Od 60-ih godina VI vijeka se na granicama carstva pojavljuju Avari ili, kako su ih Sloveni zvali, Obri. Već u prvim vijestima Sloveni se opisuju kao njihovi podanici i sve do sredine VII vijeka taj odnos se nije bitnije mijenjao. Tek sa pojavom Samove drţave su pojedine grupe uspjele da se oslobode avarske vlasti. Zbog boljeg razumijevanja situacije, vaţno je napomenuti da su Avari, kad su se pojavili u stepama zapadno od Volge, imali svega 20.000 ratnika, podijeljenih u dva odreda, ili “tumena”. Pokoravanjem ostatka Huna i drugih azijskih grupa formirana su još ĉetiri tumena. Sva ta nomadska plemena (sa oko 60.000 ratnika) bila su udruţena u savez pod voĊstvom avarskog kagana. Prva naseljavanja Slovena na Balkanskom poluostrvu (Trakija i Grĉka) vezuju se za avarsko-slovenski napad na Solun 581. godine. Od tada, po Jovanu Efeskom (507-588), pa “do danas, a godina je 584.” Sklavini su ţivjeli po cijeloj Trakiji i Grĉkoj “slobodno i bez straha, kao da je zemlja njihova”, jer je car bio u ratu sa Persijom.17 Pod voĊstvom Avara, Sloveni su 597. bili u razornom pohodu na Dalmaciju, a poĉetkom VII vijeka su, po kasnijim izvorima, ponovo sa, ili pod Avarima, osvojili više gradova u unutrašnjosti i na jadranskoj obali. Istovremeno, na istoĉnoj strani, na prostoru od Dunava do juţne Grĉke je došlo do promjene u sastavu stanovništva. Iz spisa Ĉuda svetog Dimitrija II (anonimnog autora, /str. 186-187/) saznajemo da je Solun 614 -616. bio okruţen Draguvitima, Sagudatima, Vajunitima, Verzitima i Velegezitima – plemenima koja su oznaĉena kao slovenska (Σθιαβίλωλ εζλνο), ali je vrlo neobiĉno to što neka od navedenih imena uopšte nijesu slovenskog porijekla.18 17

John of Ephesus, Ecclesiastical History, Book VI, 25. (R. Payne Smith) To u ovom, kao i u budućim sluĉajevima, zapravo znaĉi da odreĊene rijeĉi ne postoje u današnjim slovenskim jezicima, ne mogu se povezati sa nekom slovenskom rijeĉju, ili nemaju isto znaĉenje kao u slovenskim jezicima. 18

34

U narednom periodu su se Vizantijci reorganizovali i oko 658. godine je car Konstantin II “pošao protiv Sklavinija, gde je mnoge zarobio i pokorio”. (Teofan, str. 219) Oko 680. se Bugari doseljavaju u oblast Varne i tamo zatiĉu sedam slovenskih plemena koja su razmjestili na granicama svoje nove zemlje i od kojih su direktno navedeni samo Severei, ili Severjani (Σεβεξεηδ). Osam-devet godina kasnije, car Justinijan II je izveo poluuspješan napad na Bugare i Slovene, a njegova posljedica je bila preseljenje većeg broja Slovena u Malu Aziju (Opsikion). Nakon toga, i u VIII vijeku je bilo i nekoliko “svojevoljnih” iseljavanja Slovena iz bugarske drţave. Pored već pomenutih, u Vizantijskim izvorima postoje zapisi i o ovim slovenskim plemenima: Smoljanima, Strimonima, Rinhinima, Milinzima, Jezercima... Svi oni su takoĊe ţivjeli na istoĉnoj strani poluostrva – današnja Bugarska, Srbija, Makedonija i Grĉka. To što su pojedina plemena dobila imena po geografskim nazivima sa prostora koje su naselili, govori nam da su se tek na tim terenima formirali kao grupa/pleme. Tako su, na primjer, Strimonci (Strumljani) dobili ime po rijeci Strimon, a Ri(n)hini po rijeci Rihios. Tu su i Timoĉani, koji su dobili ime po rijeci Timacus, a sliĉno je bilo i sa Porfirogenetovim Arentanima (Neretljanima), Konavljanima i Dukljanima iz X vijeka. * Za razliku od istoĉne, u onovremenim izvorima nema detaljnijih podataka o plemenima koja su se kretala po zapadnoj strani poluostrva tokom VII/VIII vijeka. Na osnovu dostupnih dokumenata od VII do X vijeka (do cara Porfirogeneta) se zna da su Avari sa podloţnim Slovenima preteţno napadali i zauzeli zapadni dio poluostrva, a Sloveni (i Bugari) sa donjeg Dunava istoĉni. Na pitanje da li je, i u kojoj mjeri, ova kolonizacija zahvatila i podruĉje provincije Prevalis, odnosno oblast današnje Crne Gore, Albanije... 35

odgovor je moguće dobiti iskljuĉivo posrednim putem. Razmotrimo sljedeće ĉinjenice: Sloveni nijesu “osvojili” Balkan kao vojska sa svojim garnizonima, već su se jednostavno naselili kao masa stanovništva. Njihove “izvidnice” su godinama krstarile po poluostrvu i upoznavale ga. Poĉetkom VII vijeka su mogli bukvalno da biraju gdje će se naseliti, pošto ih niko u tome nije spreĉavao. Samim tim su najvjerovatnije prednost davali podruĉjima koja su liĉila na ona iz kojih su došli, a opšte prihvaćeno mišljenje je da su Sloveni ţivjeli u ravnijim predjelima, šumama i pored voda. Bavili su se zemljoradnjom, lovom, ribolovom, stoĉarstvom... Dakle, sasvim je opravdano zapitati se koliko je zaista Slovena došlo i ostalo da ţivi na teritoriji današnje Crne Gore, Hercegovine, Albanije? Pokušaćemo da do odgovora doĊemo uz pomoć geografije. Da li znate, recimo, koliko ima izvora koji “rade” tokom cijele godine na prostoru od planine Golije pa na jug sve do Nudoljske rijeke i Risna? Ĉak i da pretpostavimo da je sve bilo prekriveno šumom u to doba i da su izvori bili nešto jaĉi, opet stiţemo do broja 6-7, i to ukoliko nije sušna godina!19 O obradivom zemljištu se praktiĉno ne moţe ni govoriti. Sliĉna situacija je i juţno od Nikšića prema moru, oko Nevesinja i drugim djelovima istoĉne Hercegovine. Sjeverno i istoĉno od Nikšića su planine koje dopuštaju normalan ţivot ljudima samo u periodu maj-novembar, a o sjevernoj Albaniji nije potrebno ništa reći. Kada pogledate kartu uvidite da su Sloveni mogli ući u Crnu Goru iz nekoliko pravaca: Drina – Tara; Drina – Piva – Zeta; Lim – Tara – Moraĉa – Skadarsko jezero; iz srednje Albanije sa istoka..., ali sve to više liĉi na avanturistiĉko-planinarske poduhvate nego na pobjedniĉko naseljavanje. Tako19

Hercegovi izvori, Javljen, Trepaĉka vrela, Tupanjska vrela, moţda Jama Matovića, a na Njegošu se nalazi još i Miljanića ĉesma...

36

Ċe je lako pretpostaviti da su se u većem broju mogli smjestili sjeverno od Tare, na podruĉju Jezerâ i Bukovice (izmeĊu Durmitora i Sinjajevine), oko Nikšića, u dolinama Zete i Moraĉe i oko Skadarskog jezera, zatim u Gataĉkom polju i oko Trebišnjice. O ukupnom broju se, naravno, moţe samo maštati. Prema tome, kad saberete jedan, dva i tri, ispada da su velike površine zemljišta u Hercegovini, Crnoj Gori i Albaniji ili bile nenaseljene, ili su tamo ţivjeli oni koji su bili prinuĊeni da se sklone od došljaka. Sve ovo potvrĊuju i arheološki nalazi, ili, taĉnije reĉeno, njihov nedostatak. Što se arheologije tiĉe, moţe se bez ustezanja tvrditi da Sloveni u Crnu Goru nijesu ni dolazili! Ima mnogo rimskih, ilirskih (pa i praistorijskih) tragova i nalaza, ali nema niĉega što bi ukazalo na znatniji priliv ljudi drugaĉije kulture, ili porijekla. Ista pojava je zabiljeţena i u Albaniji. Šta o svemu tome kaţe istorija saznaćemo u narednim djelovima ove knjige.

37

O porijeklu Slovena “Stari” Sloveni, odnosno Slaveni, su predstavljali i još uvijek predstavljaju jednu od najvećih nepoznanica u istorijskoj nauci. To je narod kome se pouzdano ne zna prapostojbina, ne mogu se jasno identifikovati praslovenske etniĉke, ili protoplemenske skupine, nije razjašnjeno porijeklo i znaĉenje imena, obiljeţja kulture su nepoznata… Isto tako se ne zna ni koliko je slovenskih plemena došlo na Balkansko poluostrvo, a niko sa sigurnošću ne moţe da kaţe ni hronologiju njihovog naseljavanja, kao ni geografski razmještaj na sredini i zapadnoj strani poluostrva u prvim vjekovima po dolasku. Tek u X vijeku car Porfirogenet piše djelo O upravljanju carstvom iz koga se dobija kakva-takva slika o dogaĊajima od VI do X vijeka. O tome više uskoro. Razni istraţivaĉi su slovensku prapostojbinu traţili i “nalazili” u Indiji, stepama Azije, na prostoru od Baltiĉkog mora do Urala i Panonije, pa ĉak i na Balkanskom poluostrvu. Osnovni problem sa kojim su se svi susretali je to što Slovena /Sklavina uopšte nema u zapisima Herodota, Strabona, Tacita, Plinija Starijeg, Ptolomeja… Zato su mnogi pokušavali da ih prema opisu, ili nekim drugim detaljima (poznatim od kasnijih pisaca) pronaĊu/prepoznaju meĊu Skitima i Sarmatima (na primjer: Neuri, Stavani/Σηαπαλνί...), Zeriuanima, Srbima, ali i Suevima/Suebima koji su ţivjeli u nekadašnjoj Germaniji. Ipak, ĉini se da je potraga koja ide u sarmatsko-evropskom pravcu do sada dala najbolje rezultate. Ona se, izmeĊu ostalog, zasniva i na podacima upravo navedenih rimskih i grĉkih pisaca iz I i II vijeka n.e. koji u svojim djelima govore o narodu Veneda koji je tada ţivio na teritoriji koja, manje-više, odgovara prostoru na kom i danas ţive slovenski narodi. Tako, Plinije20 piše o “oblasti, sve do rijeke Visle, koju naselja20

Pliny, Natural History, Book IV (96-97). (translation after John Bostock & H.T. Riley (1855)

38

vaju Sarmati, Venedi, Sciri...” (quidam haec habitari ad Vistlam usque fluvium a Sarmatis, Venedis, Sciris...).21 A, Tacit (98 n.e.) kaţe da su Venedi jedan od naroda u istoĉnom dijelu Germanije, iza Suebiae (Švabije?) MeĊutim, nije bio siguran da li da ih ubroji u Germane, ili u Sarmate: “usvojili su mnoge sarmatske navike, ali su po naĉinu ţivota Germani” (Venedi multum ex moribus traxerunt... Hi tamen inter Germanos potius referuntur...). TakoĊe, iako je utvrdio da je germanski jezik drugaĉiji od sarmatskog, nije rekao kojim jezikom su govorili Venedi.22 U II vijeku Ptolomej (Geografija, knj. III, gl. 5) je napisao da se “Sarmatija završava na sjeveru Sarmatskim okeanom na koji se nastavlja Venedski zaliv”, pomenuo je “Venedske planine” i Venede smjestio duţ cijelog Venedskog zaliva (juţna obala Baltiĉkog mora). Germanski naziv za isti narod, ili grupu naroda, je bio Vendi/Vindi (Wenden, Winden, Winedas, Vindr...) i korišćen je i poslije X vijeka, a i danas za Slovene u Njemaĉkoj. Pretpostavku da su povislansko-baltiĉki Venedi preteĉe Slovena najjasnije potvrĊuje sljedeći citat iz djela Getika, ili O porijeklu i djelima Gota (Getica - De origine actibusque Getarum) gotskog pisca Jordanisa iz VI vijeka u kome se kaţe da: “...od izvora rijeke Visle na ogromnom prostoru stanuje 21

Osim ovih Veneda, Plinije pominje i Venete – galsko pleme koje je ţivjelo na podruĉju današnje Belgije, ili Francuske (Lugdunensis Gallia habet Lexovios, Veliocasses, Caletos, Venetos...; knj IV, 107); zatim, Paflagonijske Enete (...quo loco Enetos; knj. VI, 5) koji su ţivjeli u današnjoj sjevernoj Anadoliji u Turskoj i od kojih su, navodno, italijanski Veneti, za koje je Katon kazao da “ su potomci Trojanaca” (knj. III, 19). Nešto ranije, Strabon je u Geografiji (knj. IV, 4) rekao da italijanski Veneti vode porijeklo od galskih Veneta, “mada ih zbog sliĉnog imena, ljudi zovu i Paflagonijci”. 22 Tacitus‟ Germania, chapter 46; from: www.jassa.org

39

brojni narod Veneta. Sada su im imena prema razliĉitim porodicama i mjestima promijenjena, ali se uglavnom nazivaju Sklavenima i Antima. Sklaveni ţive od Novijetumskog grada i jezera koje se zove i Mursijansko (Balaton-Blatno?) sve do Danastra (Dnjestra) i na sjeveru do Visle. Ţive u moĉvarama i šumama. Anti, koji su od njih i najhrabriji ţive tamo gdje se izvija Pontijsko more (Crno) i šire se od Danastra do Danapra (Dnjepra)...” (...ab ortu Vistulae fluminis per inmensa spatia Venetharum natio populosa consedit, quorum nomina licet nunc per varias familias et loca mutentur, principaliter tamen Sclaveni et Antes nominantur. Sclaveni a civitate Novietunense et laco qui appellatur Mursiano usque ad Danastrum et in boream Viscla* tenus commorantur: hi paludes silvasque pro civitatibus habent. Antes vero, qui sunt eorum fortissimi, qua Ponticum mare curvatur, a Danastro extenduntur usque ad Danaprum, quae flumina multis mansionibus ab invicem absunt.)23 Kako i zašto su Venedi/Vendi postali Slaveni i Anti, nije reĉeno. TakoĊe nije razjašnjeno ni porijeklo ni znaĉenje imena Venedi, iako postoji nekoliko teorija. Po jednoj, ime potiĉe od proto-indoevropskog korjena uen-, odnosno povezuje se sa latinsko-italijanskim glagolom venire (venuto, venuti) = doći, i korišćeno je u smislu: pridošlica, stranac. Druga pretpostavka polazi od keltske rijeĉi windo = bijeli, što bi moglo da se odnosi na svijetlu kosu, ili put odreĊene grupe ljudi; a treća za osnovu uzima staroprusku rijeĉ wend sa znaĉenjem voda – Vendi bi, dakle, bili oni koji ţive pored vode, ili voda. Prvo tumaĉenje nam se ĉini manje ubjedljivim od ostalih, a razlog je ovo: preci Slovena (nosioci haplogrupe R1a koji se nijesu zvali ni Venedi, ni Sloveni) su ţivjeli na prosto23

Jordanis, Getica 34, 35; The Latin Library.com. * Nije jasno da li su “Vistulae” i “Viscla” nazivi za jednu, ili dvije rijeke!?

40

ru sjeveroistoĉne Evrope i prije 10-12.000 godina, a i na Balkanu (u Bugarskoj) su otkriveni ostaci “R1a muškarca” koji je sahranjen prije ~3600 godina. Prva poznata pomjeranja slovenskih plemena odvijala su se od V vijeka, ali se po podacima o njihovom kretanju, kao i rezultatima genetskih istraţivanja moţe jasno zakljućiti da nijesu (bili) skitaĉko-nomadski narod (kao Avari, ili Huni) i da su na, otprilike, istom prostoru bar 2000 godina. Ĉak i kad su panonski Sloveni poĉeli da prelaze Dunav, nijesu se ponašali kao drugi narodi, već su ubrzo poĉeli da prezimljuju, a kasnije i da ostaju po nekoliko godina, da bi se konaĉno jednim dijelom i stalno naselili. MeĊutim, nije baš najjasnije da li se u malo prije navedenim i ostalim grĉkim izvorima ime Slaveni/Σθιαβελνί uvijek koristilo u striktno etniĉkom smislu, ili se ono odnosilo i na druge narode koji, po raznim obiljeţjima, ne bi mogli biti svrstani u prave, “R1a” Slovene. Naime, to se moţe zakljuĉiti na osnovu imena nekih plemena (Sagudati, Verziti, Velegeziti ...), ali i vlastitih imena pojedinih voĊa: Dabragezas, Svarunas (litvansko-baltiĉka) Ardagast, Piragast, Kelagast (germanska? – ali, sigurno ne slovenska), Artavazd (jermensko), Mezamir, Idariz, Akamir (altajsko-azijska), Musok(ije) (?)...

41

O imenu Postoji više pretpostavki. Po jednoj, ime potiĉe od rijeĉi “slovo” (sa znaĉenjem govoriti, rijeĉ) i po njoj bi Sloveni bili ljudi koji su se razumjeli, ili pripadali istoj jeziĉkoj zajednici, za razliku od susjednih N(ij)emaca koje “Sloveni nijesu razumjeli i koji su za njih bili nemi/nijemi”. Druga teorija ime izvodi od rijeĉi “slava”. Treća je zasnovana na “proto-indoevropskoj” rijeĉi (s)lawos što znaĉi narod... A, postoji i mišljenje da ime Sloven/Slaven ima veze sa srednjevjekovnom latinskom rijeĉi sclavus /sklavus/ = rob (koja potiĉe od grĉkog ζθιάβνο/Σθιάβνο/Σθιάβνί). Svaka od ovih (i inih/ostalih) pretpostavki ima svoje pristalice, ali eto, nijedna od njih nije i zvaniĉno prihvaćena u struĉnim krugovima. Tako je, na primjer, prva priliĉno lako odbijena i to ne zato što ljudi koje ne razumijete nijesu nijemi, već zato što rijeĉ словѣнинъ/slověninъ ne moţe biti stvorena od slovo iz prostog razloga što nastavak -ěninъ/-aninъ nastaje iskljuĉivo u izvedenicama od naziva mjesta, kao na primjer: Baranin, Rijeĉanin, Doljanin... Da je ime nastalo od slovo svi Sloveni bi se zvali Slovaci (u jednini Slovak/Slovakinja).24 Istoriĉari i drugi istraţivaĉi obiĉno ne shvataju da je osnova imena Slov(e)-, odnosno Slav(e)- i da se samo u tom obliku uz nastavak -nin moţe dobiti prvobitno ime Slaveni. TakoĊe se “zaboravlja” da su prvi (i jedini) pisani oblici ovog imena od V do IX-X vijeka upravo sa osnovom Slav- (Sclaveni/Σθιαβελνί) – Slovene niko ne pominje. Taj naĉin pisanja i izgovora (Cл в нин/Slaven) je i dalje u upotrebi kod Rusa, Belorusa, Hrvata..., a oblik словѣньскы/Словѣне (Sloven) se 24

Zemlja koju mi zovemo Slovaĉka se u stvari zove Slovensko, ili Slovenská republika, a muškarac tog naroda je tek od 15. vijeka postao Slovak (Slověninъ, Slověn → Slovän, Slovan → Slovák). Ţene su bile i ostale Slovenke.

42

moţe pratiti tek od nastanka staroslovenskog (prvog pisanog slovenskog) jezika. Pretpostavka koja izvodi ime od rijeĉi slava je zasigurno proizvod novijeg vremena, nacionalnih zanosa i folklora. MeĊutim, ako bi ta imenica moţda i mogla biti dio neke dinastiĉko/glavarske titule, ona se zaista ne moţe vjerodostojno povezati sa grupom narodâ ĉija starija pisana istorija, ipak, ne pruţa dovoljno dokaza za takvu tvrdnju – ĉak naprotiv. Treća hipoteza (autor Samuil Borisoviĉ Bernštajn) je i najmanje vjerovatna, jer kad kaţete da je neka rijeĉ “proto-indoevropska” to u stvari znaĉi da se ne zna ni da li je postojala. Smatra se da je proto-indoevropski jezik bio u upotrebi prije 3500 godina i, naravno, nema pisanih dokumenata na njemu. Rijeĉ (s)lawos je jednostavno izvedena od starogrĉkog ιαόο (laós) = narod, stanovništvo. Što se tiĉe posljednje od navedenih pretpostavki, ona je, što je i logiĉno, najmanje prihvaćena u slovenskom svijetu, ali je daleko od toga da je naivna, ili proizvoljna. “Nevolja” je u tome što je zaista ista rijeĉ (sclavus) korišćena i da bi se oznaĉio pripadnik slovenskog naroda, ali i rob/sluga – postoji mnogo dokumenata.25 Na primjer, u dubrovaĉkom arhivu se, u zapisu iz 1305. godine, pominje prodaja jedne robinje za 12 perpera (...unam sclavam pro perperis 12 et promisit si dicta sclava haberet...); zatim, 1320. g. dva trgovca iz Italije ugovaraju prodaju robova: “...et quod unus quisque possit vendere sclavos seu sclavas... de dictis sclavis...”; a, 1435. g. trgovci prodaju robove i robinje u Veneciji: “mercatores venditores sclavorum et sclavarum in ipsa civitatem Venetiarum...”.26 Na isti naĉin, istom rijeĉju, je 1077. godine oslovljen i dukljanski kralj Mihailo u papinom pismu, ali kao “kralj Slo25

Sa sliĉnim problemom ćemo se susresti i kad bude bilo rijeĉi o imenu Srbi. 26 Mihailo Dinić, Iz Dubrovaĉkih arhiva, knj. III

43

vena” (Michaeli Sclavorum Regi), a 1291. g. se “u djelovima Albanije uz Slovene” pominje grad Sava/Svaĉ (in Albanie partibus iuxta Sclavos)... Taĉan period kada je takva “praksa” poĉela je teško utvrditi (iako se zna da je sclavus = rob već oko 800-te27), ali ponešto se moţe zakljuĉiti iz naĉina pisanja slovenskog imena u grĉkim i latinskim izvorima VI-VII vijeka. Da ime Slaven/i nije nastalo od rijeĉi sclavus, jasno je već na osnovu onoga kako je ono zapisano u prvim pomenima kod Jordanisa, Pseudo-Cezarija i Prokopija. Kao što je reĉeno, oni su ga pisali: Sclaveni i Σθιαπελνί/Σθιαβελνί, a isto je i kod T. Simokate, Menandera, Jovana Solunskog (koji je prvi i upotrebio termin Sklavinija/ηωλ Σθιαβηληώλ). Ali, od VII vijeka većina grĉkih pisaca (Pseudo-Mavrikije, pa nepoznati autor Uskršnje hronike, Teodor Sinkel...), uz par izuzetaka, poĉinje da koristi skraćeni oblik Σθιάβωλ/Σθιαβνί/Σθιάβνο. Sliĉno je i sa latinskim piscima nakon Jordanisa (umro ~552.). Tako, biskup Martin od Brage u pjesmi iz 570-ih meĊu panonskim narodima nabraja i “Sclavus”, a monah Jonas od Bobia (umro ~650) u spisu Ţivot svetog Kolumbana govori o “Venetima koji se zovu i Sklavi” (Venetiorum qui et Sclavi dicebantur). U skladu sa tim je i Fredegarova(?) Hronika iz ~ 630. godine: “Sklavi koji se zovu Vinidi” (Sclavi, cognomento Winidi).28 Otprilike to je i vrijeme kad taj oblik postaje osnova za naziv Sloven u romanskim i germanskim jezicima, stim što je od XIV vijeka (u engleskom, na primjer) postepeno nestajalo ono /c/. Tako su nastali današnji: Slav (engl.), Slawe (njem.), Eslavo (špan.) Slavo (ital.), Slave (franc.)... 27

The Merriam-Webster New Book of Word Histories; Merriam-Webster, Inc ; str. 432 28 “Life of Saint Columban” by the Monk Jonas of Bobbio, Section 56; Fredegar, Chronicle, Book IV, 68; The Latin Library.com

44

Rijeĉ kojom se oznaĉava rob je u istim jezicima, uglavnom, zadrţala oblik sa /c/: Sklave (njem.), esclave (franc.), esclavo (špan.), schiavo (ital.)..., dok je engleski oblik slave u upotrebi od 1538. godine (do tada, esclave). Dakle, nesporno je da su ove dvije rijeĉi lingvistiĉki (i istorijski) povezane, a takoĊe je oĉigledno da je rijeĉ sclavus (rob) nastala na osnovu Sclavus (Slaven), a ne obratno. Kako je do toga došlo? Pa, kao prvo, treba reći da onaj skraćeni oblik slovenskog imena (Σθιάβνο) kod vizantijskih pisaca nije korišćen sa znaĉenjem “rob” sve dok prvi Sloveni/Sklavi nijesu dovedeni i prodati kao robovi na vizantijskim i arapskim trgovima. O tom obiĉaju, da se “robovi nazivaju imenom naroda iz kog su dovedeni”, svojevremeno je pisao i Strabon (Geografija, k. VII): “...meĊu Atiĉanima (Atika, grĉko poluostrvo) su imena Geta i Daka bila uobiĉajena za robove.”29 Drugo, od pojave Avara na granicama carstva Sloveni su stalno bili u podloţnom poloţaju. Ima puno priĉa o tome kako su Sloveni za Avare radili, gradili pontonske mostove od stabala pri prelasku rijeka, a u bitkama se borili u prvim redovima, izloţeni najvećim opasnostima. Posebno je upeĉatljivo to da su Avari u kola uprezali slovenske ţene. Ni odnos izmeĊu Bugara i Slovena nije bio mnogo drugaĉiji – sjetimo se premještanja onih sedam slovenskih plemena koja su, pored ĉuvanja granice, bila obavezna i da plaćaju danak. Treće, iz zapisa pojedinih grĉkih pisaca (Jovan Efeski, Prokopije...) se jasno zapaţa da su Sloveni bili omraţeni zbog surovosti/bezobzirnosti koju su pokazivali tokom samostalnih upada na Balkansko poluostrvo. S druge strane, moţe se reći da ni carevi, od Justinijana do Iraklija, takoĊe o njima nijesu imali visoko mišljenje. Naime, poznato je da su svi oni uz ime 29

Inaĉe, današnji oblik imena Sloven u grĉkom jeziku je Σιαβηθή /Σιαύνο i nema sliĉnih rijeĉi za roba.

45

dodavali i poĉasne titule kao Antikus, Germanikus, Alanikus i sliĉno, ali nikad i Sklavonikus. Sve to, uz presudnu ulogu franaĉko/germansko-slovenskih sukoba od VII do X vijeka,30 je zasigurno doprinijelo da u latinski jezik postepeno uĊe nova rijeĉ kojom su se na isti naĉin oznaĉavali i rob i Sloven. Inaĉe, već postojeća rijeĉ za roba/slugu je bila servus. Ovim je završena priĉa o ovoj “neugodnoj” pretpostavci, ali i dalje nemamo odgovor na pitanje o porijeklu i znaĉenju imena Sloven. Moţda je jedan od razloga za to upravo taj oblik ovog imena, ili, bolje reĉeno, to što je neko nekad rekao da je “proto-slovenski”, prvobitni oblik imena bio Slověninъ/ Slověně. Samim tim je, iskljuĉivo zahvaljujući neĉijem slobodnom zakljuĉku, jer, naravno, nije bilo pisanih, ni bilo kakvih drugih izvora za takvu tvrdnju, cijela potraga krenula u pogrešnom pravcu. Jedan drugaĉiji pristup ovoj temi zasniva se na sljedećim ĉinjenicama: - prvi pisani oblik imena je Slaveni; - u vizantijskim i latinskim izvorima je reĉeno da su Slaveni “ţivjeli u neprolaznim šumama, pored rijeka, jezera i moĉvara...”, da “je njihovo iskustvo u prelasku rijeka nenadmašno” i da mogu dugo vremena da provode u vodi. (Strategikon); - u zemljama u kojima ţive Slaveni i njima susjedni narodi postoje rijeke koje se zovu S awa, S awica (Poljska), selo Šlav nai na rijeci Šlav (Litvanija), mjesto Slavnica i Slavnický potok (Slovaĉka rep.), 30

U Istoriji Arapa postoji ova reĉenica: “Naziv Sloven najprije se upotrebljavao za robove i zarobljenike koje su zarobljavali Germani i drugi narodi meĊu slovenskim plemenima i prodavali ih Arapima. Kasnije se davao svim kupljenim strancima, Francima, Langobardima…”. A, kad smo već kod toga, arapski naziv za Slovene i robove je istovjetan: saqaliba/ ‫ةبلاقص‬. (Philip K. Hitti, History of Arabs, 474, 232)

46

-

grad Slavuta (Ukrajina)..., a stari slovenski naziv za rijeku Dnjepar je bio Slavuta, ili Slavutiĉ. Na kraju, tu je i rijeĉ slavina (ĉesma, tur.) iz iste “porodice”. jedno tumaĉenje imena Venedi polazi od staropruske (germanske) rijeĉi wend što znaĉi voda; nastavak -enin/-anin nastaje samo u izvedenicama od naziva mjesta.

Trebalo bi da je to sasvim dovoljno za jedan solidan zakljuĉak da ime Slaveni ima neke veze sa vodom, to jest, da su to (bili) ljudi koji ţive pored vode/a. Da li je on i taĉan, ostaje da se vidi...

47

S(e)RBI, HRVATI I “FRANAČKI” SLOVENI (VII - X VIJEK) U prvoj polovini VII vijeka Istoĉno rimsko carstvo, ili Vizantija, preţivljavalo je veliku krizu. Vojska je bila u ratu sa Persijom i Arapima, a Sloveni, Avari i ostali narodi su se bez prepreka kretali po Balkanskom poluostrvu. Carstvo je bilo svedeno na utvrĊene gradove na Crnom, Egejskom, Jonskom i Jadranskom moru, kao i na veliki broj ostrva. Vizantija je neprikosnoveno gospodarila i morima, što je omogućavalo da se uporišta na kopnu odbrane i poveţu u cjelinu. U isto vrijeme su i pojedina podruĉja poluostrva skoro opustjela iz raznih razloga: varvarski upadi, pohare, bolesti... Stanovništvo iz Trakije, Mezije, provincija na Dunavu i posavske Dalmacije se premjestilo (ili se premještalo) u planine i prema pomenutim morima i tamo su formirane manje ili veće “enklave” starobalkanskog, romanskog i romejskog (vizantijsko-grĉkog) stanovništva. Poslije smještanja novih naroda dio tog stanovništva u planinama je ostao odsjeĉen od ostalih djelova carstva, što je dovelo do toga da Vizantija u kasnijem periodu, kada je ponovo ovladala poluostrvom, te svoje bivše podanike, odnosno, njihove potomke, izjednaĉi sa varvarima. Te ljude u izvorima (od X vijeka) srećemo kao Vlahe, Arbanase, Latine... Ipak, kao što je već nagoviješteno, mi zapravo ne znamo mnogo/ništa o onim novim doseljenicima. Nema onovremenih podataka o tome ko je sve u VII i VIII vijeku ţivio na podruĉju današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije. Zna se samo da se na lijevoj obali Save i na srednjem Dunavu u VI i VII vijeku nalazila prostrana avarska drţava u kojoj su ţivjeli i Sloveni. Slabljenjem centralne vlasti jedan dio Avaro-Slovena se 623. godine odvojio i pod trgovcem Samom u zapadnoj Panoniji napravio drţavu. Drugi dio je prešao Savu i naselio se – koja su to plemena bila nije poznato. 48

Zato je najveći dio istoriĉara ovaj problem “riješio” na sljedeći naĉin: Porfirogenet je oko 950. godine napisao da su to bili Srbi i Hrvati; “srpsko ime” se pominje u imenu grada Gordoservon oko 680.; a tu je i (Porfirogenetova) Servija u okolini Soluna. Kraj priĉe?! MeĊutim, nepobitna ĉinjenica je: NIKO, AMA BAŠ NIKO, OD ONOVREMENIH PISACA DIREKTNO NE POMINJE SRBE (NI HRVATE) NA TERITORIJI BALKANSKOG POLUOSTRVA SVE DO 822. GODINE!31 Iz istog razloga je manja grupa istoriĉara i istraţivaĉa (R. Novaković, R. Rotković...) pokušala da do odgovora doĊe zaobilaznim putem. Na osnovu par istorijskih podataka i većeg broja sliĉnih ili istovjetnih toponima koji su se nalazili, ili se nalaze u Polablju (Njemaĉka) i današnjoj Crnoj Gori, oni su razvili teoriju (prvi dokazujući porijeklo Srba, a drugi porijeklo Crnogoraca) po kojoj su se na centralni dio Balkanskog poluostrva doselila i tri naroda polapskih Slovena: Vilci (Wilzi/Welatabi), Sorabi i Abodriti. * Pogledajmo sada šta se o Srbima, Hrvatima i ostalim navedenim narodima moţe saznati iz dostupnih izvora. Poĉećemo od nepoznatog franaĉkog hroniĉara koga od XVI vijeka zovu Fredegar. On u djelu koje se naziva Hronika na jednom mjestu kaţe da se poslije pobjede nad franaĉkim kraljem Dagobertom, 631-2. godine, slovenskom kralju Samu pridruţio “i Dervan knez naroda Urba, slavinskog plemena…” (et Deruanus dux gentis Urbiorum, qui ex genere Sclavinorum erant...) koje je tada bilo pod franaĉkom vlašću (ad regnum 31

A, što se Gordoservona tiĉe, on moţe da ima veze sa Srbima koliko i Serbonis – jezero u donjem Egiptu, Serab (i još najmanje pet drugih, sliĉnih naziva mjesta) u Persiji/Iranu, Sarbin u Poljskoj, Surbe na Kavkazu, Serbetis u Alţiru… Osim toga, ime moţe biti sloţenica od slovenskog “gord-” i latinsko-grĉkog “servo” sa znaĉenjem: ĉuva, pazi, gleda…, ali i od Gordaei (nekadašnje ime za Kurde) i ponovo “servo”.

49

Francorum).32 Ako, iz dobre volje, prihvatimo da se pod ovim Urbima podrazumijevaju Surbi, i to samo na osnovu kasnijih Anala franaĉkog kraljevstva (789.) u kojima su pomenuti: “... Sklavi ĉija su imena Surbi, a takoĊe i Abodriti” (...Sclavi cum eo, quorum vocabula sunt Suurbi, nec non et Abodriti), jasno se vidi da oni tada nijesu ţivjeli na Balkanskom poluostrvu.33 Bliţe odreĊenje o njihovim staništima dao je Ajnhard (~775-840) u Ţivotu Karla Velikog, /gl. 15/: “...taj dio Germanije se graniĉi sa Saksonijom, Dunavom, Rajnom i rijekom Sala, koja dijeli Turinge i Sorabe” (...ac Salam fluvium, qui Thuringos et Sorabos dividit), a potom i u Analima* za 782. godinu: “Sorabi Slavi, koji ţive na poljima izmeĊu Labe i Sale” (Sorabi Sclavi, qui campos inter Albim et Salam interiacentes incolunt).34 Dakle, nalazili su se u današnjoj Njemaĉkoj. To potvrĊuju i Anali franaĉkog kraljevstva u zapisu za 806. godinu: “u zemlju Slavena, po imenu Sorabi, koji borave iznad rijeke Albe/Elbe (in terram Sclavorum, qui dicuntur Sorabi, qui sedent super Albim fluvium...)”, a takoĊe i anonimni autor spisa Ţivot i djela cara Ludovika poboţnog (Vita et Actus Imperatoris Ludovici Pii, 816,) koji koristi i isto ime: “Sorabos Sclavos”. Osim Soraba, na prostoru Germanije, “izmeĊu Rajne i Visle, okeana i Dunava”, ţivjeli su Velatabi (Welatabi), Abo32

Fredegar, Chronicle, Book IV, 68; The Latin Library.com Neki istoriĉari smatraju da je ovaj pomen Srba, (odnosno Urba) kao slovenskog naroda iz 631-2. godine i najstariji pomen tog naroda uopšte, ali se mora reći da se imena sa osnovom Ser(b/v) javljaju i ranije – u I i II vijeku n.e. Na primjer, kod Tacita i Plinija: Serbi kod Kavkaza; a zatim i Ptolomeja: Sirboi u azijskoj Sarmatiji, što je otprilike isti prostor. Naravno, ne zna se ima li neke veze izmeĊu tih i slovenskih S(o)rba. 34 Einhard, The Life of Charlemagne (NY: Harper & Brothers, 1880) & Einhard, Vita Karoli Magni, Chapter 15. * Einhardi Annales (in usum scholarum ex Monumentis Germaniae historicis recudi fecit), Hanover, 1845.), 22. Napomena: ovi Anali nijesu isto što i Anali franaĉkog kraljevstva! 33

50

driti i Boemani – “grubi i varvarski narodi”, koji “skoro svi govore sliĉan jezik, ali se meĊu sobom razlikuju po obiĉajima i izgledu.” (...deinde omnes barbaras ac feras nationes, quae inter Rhenum ac Visulam fluvios oceanumque ac Danubium positae, lingua quidem poene similes, moribus vero atque habitu valde dissimiles, Germaniam incolunt).35 Deveti vijek, odnosno podaci iz tog vijeka su posebno vaţni za ovo istraţivanje, jer se tada po prvi put neposredno susrećemo sa imenima Srba i Hrvata na Balkanu. Tako, 822. godine Ljudevit Posavski iz Siska odlazi kod “Soraba, naroda za koji kaţu da zauzima veliki dio Dalmacije” (adventum Liudewitus Siscia civitate relicta ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem optinere dicitur).36 Iste godine je franaĉki car na saboru u Frankfurtu saslušao izaslanike i primio darove od “svih istoĉnih Slovena, to jest Abodrita, Soraba, Vilaca, Be(h)emijana (Ĉeha), Marvana (Moravijana?, takoĊe Ĉeha), Predenecenata i u Panoniji nastanjenih Avara”. (In quo conventu omnium orientalium Sclavorum, id est Abodritorum, Soraborum, Wilzorum, Beheimorum, Marvanorum, Praedenecentorum, et in Pannonia residentium Abarum legationes cum muneribus ad se directas audivit.) Na osnovu ove odrednice “istoĉni”, kao i po “redu navoĊenja”, Rotković je utvrdio da su neka od ovih plemena ţivjela na Balkanu (juţno od Save i Dunava) iako se to iz citata i reda navoĊenja zaista ne moţe zakljuĉiti, a i jedan pogled na kartu Evrope je dovoljan da se vidi da su Francima i ostalim Germanima Sloveni na Balkanu bili, ipak, “malo” više juţno nego istoĉno. 35

Einhard, Vita Karoli Magni, poglavlje 15. U poglavlju 12 je objašnjeno da su Velatabi naziv za Vilce na njihovom jeziku. (Wilzi, proprie vero, id est sua locutione, Welatabi dicuntur.) 36 Ovaj i sljedeća dva citata su iz: Annales Regni Francorum, The Latin Library.com. Napominjemo da se termin Dalmacija odnosi na mnogo veći prostor od današnje Dalmacije.

51

Pored toga, i zapis iz 824. godine jasno kaţe da je Car “primio izaslanike Abodrita koji se narodski zovu Predenecenti i ţive u Dakiji na Dunavu kao susjedi Bugara” (Caeterum legatos Abodritorum, qui vulgo Praedenecenti vocantur et contermini Bulgaris Daciam Danubio adiacentem incolunt). Ti isti Abodriti su pomenuti i 818. godine u društvu Guduskana i Timoĉana koji su pobjegli od Bugara (Abodritorum videlicet, et Coduscanorum*, et Timotianorum, qui Bulgarum societate relicta).37 Konaĉno, ĉinjenica je da su A/Obodriti, Sorabi i Vilci i poslije sabora 822. godine ţivjeli u predjelima današnje Njemaĉke. To se vidi i iz podataka vezanih za 839. godinu kada su Saksonci bili u ratu sa Sorbima i Vilcima, a Austrazijci (tadašnji sjeveroistoĉni dio Franaĉke) i Turinzi sa Abodritima koji su tamo (Meklenburg, Holštajn) ţivjeli i u narednim vjekovima. Nakon toga, Vilci postepno nestaju iz izvora, da bi se u X vijeku (983.) pojavili kao Lutici (Ljutići), a tokom XIII vijeka su u potpunosti germanizovani. Za Luţiĉke Sorbe se zna da su i dan-danas na istoj, ili pribliţno istoj teritoriji, a njihovi sadašnji nazivi Serby/Serbja su novijeg porijekla – najraniji pomen je iz 1548. godine. Na Balkanu, Sorabi se pominju jednom (882. g.) i to u Analima franaĉkog kraljevstva, dakle, u izvoru ĉiji je autor, do tada, izvještavao o Slovenima na prostoru Franaĉke drţave i kome su dalmatinski S(e)rbi bili oĉigledno nepoznati, što se zakljuĉuje po onome: “Soraba, naroda za koji kaţu...”. Stoga je vrlo vjerovatno da ih je samo jeziĉki prilagodio postojećem “stanju na terenu”, odnosno, narodu sliĉnog imena o kome je više puta pisao u svom djelu. Prema tome, na osnovu istorijskih podataka se ne moţe potvrditi pretpostavka da su balkanski S(e)rbi istovjetni sa 37

Vita et Actus Imperatoris Ludovici Pii, Documenta Catholica Omnia. * Ovi Guduskani su kasnije/ubrzo postali Hrvati.

52

Sor(a)bima iz Germanije, a ne postoji ni bilo kakva pouzdana informacija o tome da se neko od polapskih Slovena u većem broju preselilo na podruĉje današnje Crne Gore i Srbije. I, upravo tu ćemo se po prvi put u ovoj studiji susresti sa poklapanjem istorijskih izvora i rezultata genetskih istraţivanja. Naime, 2010/11. godine je obavljeno i objavljeno DNK testiranje nešto više od 200 Luţiĉkih Srba koje je pokazalo da su “najsliĉniji Poljacima, potom Ĉesima, Slovacima i dvijema germanskim populacijama. Sorbi se najviše razlikuju od Srba iz Srbije i Crne Gore, što odraţava i znatnu geografsku udaljenost izmeĊu ovih populacija.”38 Toliko o tome. Što se Hrvata tiĉe, priĉa je priliĉno kratka – njih nema u navedenim izvorima, a ni u spisku tzv. Bavarskog Geografa (IX v.). Ljudevit nigdje nije oznaĉen kao Hrvat, a isto tako ni knez Borna kod kog je došao 823. nakon boravka kod Srba. Borna je: “dux Dalmatiae atque Liburniae”, ili “dux Guduscanorum“. Alfred Veliki (kralj Veseksa od 871. do 899.) je u svojoj Geografiji Evrope pomenuo Horite (Horithi) “istoĉno od Dalamensana” koji su, opet, bili “sjeveroistoĉno od Moravijana”, ali zaista je teško u njima prepoznati Hrvate.39 Hrvatska istoriografija je utvrdila da se ime Hrvat na Balkanu prvi put pominje sredinom IX vijeka (840-852.) u darovnici kneza Trpimira (original izgubljen, postoji prepis je iz 38

European Journal of Human Genetics (2011) 19, 995–1001; published online 11 May 2011: Genetic variation in the Sorbs of eastern Germany in the context of broader European genetic diversity (Krishna R Veeramah, Anke Tönjes, Peter Kovacs, et al.) 39 Alfred takoĊe pominje i Surpe “sjeverno od Dalamensana”. (“To the north-east of the Morayians are the Dalamensan; east of the Dalamensans are the Horithi, and north of the Dalamensians are the Surpe”) i, malo kasnije, “Surfe”. /King Alfred's Anglo-Saxon Version of the Compendious History of the World, 37./

53

1568 godine), ali zvaniĉno je najstariji (~880.) natpis u kamenu iz Šopota kod Benkovca: “Branimiro com... dux Cruatorvm cogit...”. * Na kraju, ostalo je da se nešto kaţe i o “toponimskoj” teoriji. Da li u Rotkovićevom i Novakovićevom radu ipak ima “neĉega”? Pa, recimo to ovako: priĉa o nazivima mjesta, i uopšte o jeziku, u Crnoj Gori je vrlo, vrlo komplikovana. Taĉno je da slovenskih, ili sloveniziranih toponima ima mnogo (i zato što se ponavljaju na raznim mjestima, ali i prvenstveno zato što su nastajali tokom perioda od ~1400 godina), ali ni broj neslovenskih nije zanemarljiv – naprotiv. Nesporno je da je jedan dio toponima o kojima je rijeĉ nastao na osnovu opšteslovenskih rijeĉi kao što su: lug, gora, studen, golo, bistro, potok, glava, grab, bukva, breza, jasen, javor, crno, bijelo, greda, mokro... To istovremeno znaĉi da su svi sliĉni nazivi u Njemaĉkoj, Poljskoj, Ukrajini, Crnoj Gori... mogli nastati nezavisno jedni od drugih. Naţalost, nesporno je i to da je veza izmeĊu najvećeg broja od oko 860 navedenih toponima i drugih naziva u knjizi Odakle su došli preci Crnogoraca (do pucanja) nategnuta, ili prosto reĉeno, pogrešna. Ovo se naroĉito odnosi na povezivanje odreĊenih polapskih toponima sa imenima plemena iz Crne Gore kao što su: Cuce, Kuĉi, Hoti, Malonšići, ili Bandići... IzmeĊu ostalog, nemoguće je objasniti sljedeće: ako je istina da su ta imena došla iz Polablja već u VI-VII vijeku, dakle u vremenu kad Sloveni stiţu na Balkansko poluostrvo, kako se dogodilo da se ona na prostorima Crne Gore ne javljaju sve do XIV-XV vijeka!? TakoĊe, ĉinjenica je i da neki toponimi, koje mi danas smatramo “slovenskim”, nijesu nastali od izvorno slovenskih rijeĉi. To su oni u kojima se nalaze germanski: br/ij/eg (berg), hum (hulmaz), gradac/gradina (gard), ledina (land, lindan), ili 54

dolina (dael/tal), stim što je vjerovatnije da naši dolovi, koji se razlikuju od pravih “izduţenih” dolina, potiĉu od starobalkanskog, ilirskog(?) doliba/duliba = plodna kraška uvala. Sliĉno je i sa svim rupama (lat. ruptura), lokvama (grĉ. ιαθθνο, lat. lacus), livadama (grĉ. ιεηβάδη), selima (lat. sella), poljima (srodno sa lat. palam), cerovicama (lat. cerris), kapama (lat. cappa), valama (lat. vallis), veprujama (lat. aper), lastvama, ublima (starobalkanske)... širom Crne Gore, odnosno sa rijeĉima koje su u tom, ili sliĉnom obliku postojale iskljuĉivo, ili i kod predslovenskih stanovnika ovih prostora. Broj neslovenskih naziva nije jednako “rasporeĊen” u svim djelovima današnje Crne Gore, ali ih ima zaista svuda. Na primjer, samo na prostoru Banjana, Krivošija i Zubaca – izmeĊu planina Somine i Njegoša na sjeveru, i Risna i Trebinja na jugu, upisano je na geografskoj karti više od 50 toponima neslovenskog porijekla: Risan, Plate, Vardar, Pareš, Lirovo polje, Kabao /ger. kūbel ← lat. cupellum/, Bani, Gunjina, Leotar, Domiter, Šubra, Orjen, Rinĉa, Vutasi, Konišor, Štreka(nica), Unjarina, Bobjer, Škuljevac, Ĉopi, Turive doline, Strp, Krotinja, Vrljeroške kape, Tospude, Broćanac, Kaloper, Turmenti, Spila, Vilusi, Velimlje, Pazua, Ćešor, Tupan, Šurtin do, Truma, Barbate, Buljev pod, Bardin katun, Baljaĉki do, Štukelina poljana, Droškorica, Turuntaš, Somina, Ćurila, Dragalj (ger. drag /vući/ = lat. trahere), Vrĉelac, Kijaci, Svrĉuge, Štitula(?)… Broj neupisanih je znatno veći.40 Na drugoj strani, u istoĉnom dijelu Crne Gore imamo zanimljivu (ili neobiĉnu) pojavu: slovenske toponime u planinskim predjelima i albanske u ravnijim?! Dakle, otvorilo bi se previše pitanja “za” i “protiv”, a opet se ne bi dobili jasni odgovori. Bolje je posvetiti se caru Konstantinu Porfirogenetu, to jest, njegovom djelu – inspiraciji mnogih istoriĉara. 40

Nijesu uzeti u obzir tursko-arapski nazivi mjesta.

55

Karta iz knjige Odakle su došli preci Crnogoraca

56

VIZANTIJSKI IZVORI Porfirogenet Djelo O upravljanju carstvom (De Administrando Imperio), za mnoge istoriĉare predstavlja jedan od najvaţnijih izvora za prouĉavanje istorije balkanskih naroda od doseljavanja Slovena do sredine X vijeka, kada, u stvari, djelo i nastaje. MeĊutim, o vjerodostojnosti Porfirogenetovih podataka se puno raspravljalo. Postoje istoriĉari koji sumnjaju u careve navode o zasebnom dolasku Srba i Hrvata (~630. g.), a postoje i oni koji mu u potpunosti vjeruju. Naše mišljenje je da je najbolji komentar o tekstu cara Konstantina Porfirogeneta dao istoriĉar Boţidar Ferjanĉić u Vizantijskim izvorima II. U uvodu je napisao da vijesti o najranijoj istoriji Srba i Hrvata stoje usamljeno i ne nalaze potvrdu u drugim izvorima. Zatim, careva priĉa je zasnovana i na predanjima i ima dosta pomućenog, ili legendarnog. Sve su to nepobitne ĉinjenice, ali u ovom sluĉaju “olakšavajuća okolnost” je to što su predmet našeg interesovanja prvenstveno geografsko-etniĉki, a ne istorijski podaci iz ovog spisa. Poĉećemo kazivanjem o „Hrvatima i zemlji u kojoj sada stanuju“: Avari su zauzeli Salonu (614.) i nastanili se u Dalmaciji. Malo kasnije car kaţe da su to uradili “Sloveni koji su se zvali Avari”. Zatim, su došli “Hrvati koji su sada naseljeni u krajevima Dalmacije” i “vode porijeklo od nekrštenih Hrvata nazvanih i Beli koji stanuju s one strane Turske (MaĊarske), a u blizini Franaĉke i graniĉe se sa Slovenima, nekrštenim Srbima. Ime Hrvati na jeziku Slovena znaĉi 'oni koji imaju mnogo zemlje'. Ovi Hrvati doĊoše kao prebeglice caru Romeja Irakliju pre nego što Srbi preĊoše istom caru Irakliju, u vreme kad Avari ratujući proteraše odavde Romane koje je car Dioklecijan iz Rima doveo i naselio…Po nareĊenju cara Iraklija 57

ovi Hrvati, zarativši i odande isteravši Avare, nasele se… u toj zemlji Avara, u kojoj i danas stanuju.” (gl. 31; str. 37-39)41

Zatim slijede “Srbi i zemlja u kojoj sada stanuju”. Prevod je preuzet iz Vizantijskih izvora II: “Treba znati da Srbi vode poreklo od nekrštenih Srba … (slijedi sliĉan opis kao i za Hrvate) Pošto su dva brata nasledila od oca vlast nad Srbijom, jedan od njih preuzevši polovinu naroda prebegne Irakliju” koji “…ga primi i kao mesto naseljavanja dade mu u Solunskoj temi Serviju koja od tada taj naziv nosi. Srbi na jeziku Romeja znaĉi 'robovi', pa se stoga i ropska obuća obiĉno naziva serbula… Ovo ime dobiše Srbi jer postadoše robovi cara Romeja. Posle nekog vremena isti Srbi odluĉe da se vrate u svoje zemlje i car ih otpusti. Kada su prešli reku Dunav pokaju se i preko Stratega (vojnog zapovjednika) koji je tada upravljao Beogradom jave caru Irakliju da im dodeli drugu zemlju da nasele. I pošto sadašnja Srbija, Paganija i zemlja Zahumljana i Travunija i zemlja Konavljana behu pod vlašću cara Romeja, a te zemlje opuste od Avara /…oni izagnaše Romane koji sada stanuju u Dalmaciji i Draĉu/ …to car u ovim zemljama naseli iste Srbe i behu oni potĉinjeni caru Romeja. Car njih pokrsti dovevši sveštenike iz Rima i …izloţi im hrišćansko verouĉenje.” (str. 46-49)

41

Korišćen zbornik Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959., a tekst na grĉkom je iz Constantine Porphyrogenitus - De Administrando Imperio; Gy. Moravcsik, R.J.H. Jenkins; Washington 1967.

58

Zapazite sada sljedeću nedosljednost pri prevodu rijeĉi Σέξβιηα: “...vlast nad Srbijom,” i: “...u Solunskoj temi Serviju koja...”. Na taj naĉin su prireĊivaĉi Vizantijskih izvora valjda ţeljeli da naglase neku razliku izmeĊu tih “mjesta”. MeĊutim, ispravan prevod bi morao izgledati ovako: “...vlast nad Serv(l)iom...” i: “...u solunskoj temi Serv(l)iu...”. Zatim: “Serv(lo)i na jeziku Romeja znaĉi robovi, pa se stoga i ropska obuća obiĉno naziva servula...” (a ne “serbula”). Dva su razloga za to. Prvi, Porfirogenet nije pravio razliku zato što su ljudi o kojima govori došli iz Σέξβιηα-e i car Iraklije ih je naselio u mjestu Σέξβιηα, “koje od tada taj naziv nosi.” Drugi razlog je to što se u njegovom vremenu, kao i danas, slovo β u grĉkom jeziku ĉitalo, ili izgovaralo kao /v/. Uporedite sa: Χξωβάηνη i Σθιάβνη. Strogo profesionalno ponašanje bi nalagalo da se nazivi Srbi i Srbija koriste samo u komentaru ovih reĉenica. “Zahumljani i zemlja u kojoj sada stanuju”: “Zemlja Zahumljana je prethodno bila u posjedu Romana... ali je opustjela nakon što je narod porobljen od strane Avara. Oni koji sada ţive tamo, Zahumljani, su Srbi iz vremena onog princa koji je traţio zaštitu od cara Iraklija... Ime 59

su dobili po brdu Hum i, zaista, ime Zahumljani na jeziku Slavena znaĉi 'iza brda'...” a potiĉu “od nekrštenih koji su ţivjeli na rijeci Visli...” (gl. 33)

“Travunjani i Konavljani...”: “Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna. Stanovnici potiĉu od nekrštenih Srba iz vremena... Prinĉevi Travunije su uvijek bili pod komandom princa Srbije. Travunija na jeziku Slavena znaĉi 'utvrĊeno mjesto'...” (gl. 34)

“Dukljani i zemlja u kojoj sada stanuju”: “I Duklju su ranije drţali Romani, koje je preselio car Dioklecijan iz Rima, kao što je reĉeno u istoriji o Hrvatima i nalazila se pod vlašću cara Romeja. Avari su porobili i ovu zemlju i ona je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena kao i Hrvatska, Srbija, zemlja Zahumljana, Travunija i Konavlje. Duklja je dobila ime po gradu … koji sagradi car Dioklecijan...” (gl. 35; str. 63)

“Pagani, ili Arentani i zemlja u kojoj sada stanuju”: 60

“Zemlja Pagana je prethodno bila u posjedu Romana... Pagani potiĉu od nekrštenih Srba... Pagani na jeziku Slavena znaĉi 'nekršteni', ali na jeziku Romeja njihova zemlja se zove Arenta...” (gl. 36)

Što se granica ovih zemalja tiĉe, Porfirogenet kaţe da je: “Diokleia/Duklja u susjedstvu tvrĊava Draĉa, to jest Lješa, Ulcinja i Bara i ide do Kotora, a iza planinskog podruĉja je susjed sa Srbijom.” Tervunia/Travunija “poĉinje od Kotora i pruţa se do Raguze (Dubrovnik), a s druge strane planinskog podruĉja je susjed sa Srbijom...”. Zahumlje “se pruţa do rijeke Orontius (Trebiţat?) i na strani prema obali je susjed Paganima, ali prema planinskom podruĉju na sjeveru je susjed Hrvatima, a naprijed Srbiji.” Paganija “ide do rijeke Cetine”. A, od Cetine poĉinje Hrvatska i ide sve do provincije Istre, dok je Srbija “ispred svih ovih zemalja, ali je na sjeveru susjed Hrvatske, a na jugu Bugarske.” (Prevedeno na osnovu Constantine Porphyrogenitus - De Administrando Imperio, Moravĉik-Dţenkins, gl. 30, str. 145)

...

61

Toliko od Porfirogeneta, za sada. Dakle, ukratko: - Car vezuje doseljavanje Srba i Hrvata za vrijeme vladavine cara Iraklija (614-641). I jedni i drugi su došli iz svojih postojbina iza Turske (MaĊarske) i u susjedstvu Franaĉke. Samo je za “Pleme patricija i prokonzula Mihajla, sina Viševog, arhonta Zahumlja” precizno reĉeno da “potiĉe od nekrštenih koji su ţivjeli na rijeci Visli...” (Poljska, istoĉno od Sorba). Komentar: Nijedan izvor do IX vijeka ne zna za Hrvate i “Veliku Hrvatsku”. Prije će biti da su Hrvati u stvari bili Avaro-Sloveni (već pomenuti Guduskani) koji su poslije VII vijeka došli na Balkansko poluostrvo iz Samove drţave i sa sobom donijeli i (novo) ime i predanje o njihovoj, “hrvatskoj” postojbini. A, što se Srba (Σέξβινη) tiĉe, ponešto smo već saznali, ali priĉa još nije završena. - Iraklije je Srbima dao “kao mesto naseljenja” Serviju u solunskoj temi. Iz toga se i danas izvlaĉi zakljuĉak da su se oni nalazili na istoĉnoj strani Balkanskog poluostrva još u VII vijeku i da je jedan njihov dio preseljen u Malu Aziju (mjesto Gordoservon?). Komentar: U prvoj polovini VII vijeka tema (upravna jedinica) Solun nije postojala, niti se zna za mjesto Servija. Ta tema je administrativno-geografski pojam iz kasnijeg perioda (poĉetak IX vijeka), a kad i kako je nastala Servija (današnja Σέξβηα), nije poznato. Ponovimo, ne postoje podaci iz onovremenih izvora koji pominju Srbe oko Soluna. A, morali bi se i zapitati – kolika je vjerovatnoća da tako brojan narod (ukoliko je tada postojao pod tim imenom), koji po napuštanju Servije naseljava ĉitav niz oblasti pored “sadašnje Srbije”, ostane nezapaţen na istoĉnoj strani Balkanskog poluostrva, a kasnije i na zapadnoj, sve do IX vijeka? Nikakva, naravno. - Porfirogenetovi Srbi u X vijeku ţive na prostoru “sadašnje Srbije”, Paganije, Zahumlja, Travunije i Konavala. 62

Komentar: Zapravo, nije potreban, osim moţda da se na osnovu kasnijih podataka moţe opravdano sumnjati u to da je Paganija bila naseljena Srbima, jer su Neretljani, odnosno Kaĉići, kao jedna od vodećih porodica, od 1350. god. brojani u “Plemstvo dvanaest plemena kraljevine Hrvatske” (Nobiles duodecim generationum regni Croatiae). TakoĊe je potrebno istaći da se K. Jireĉek i mnogi drugi istoriĉari se ne drţe izvornog naziva “sadašnja Srbija”, nego govore o nekoj “pravoj Srbiji” koja ima i dio koji se zove “primorska Srbija”?! - Dukljani nijesu ubrojani u Srbe; ni u poglavlju 31 (o Srbima), a ni u poglavlju 35 (o Dukljanima). Komentar: Ponovo nije potreban, ili, taĉnije reĉeno, ne znamo šta bi trebalo da komentarišemo. U poglavlju o provinciji Dalmaciji saznajemo da je Dioklea jedan od “slovenskih regiona”. Zatim je u poglavlju o Srbima reĉeno sljedeće: “I pošto sadašnja Srbija, Paganija… opuste od Avara /jer iz tamošnjih zemalja oni izagnaše Romane koji sada stanuju u Dalmaciji i Draĉu/…” i na osnovu toga, pošto je tema Draĉ obuhvatala i djelove Prevalisa, zakljuĉujemo da su Romani ţivjeli i u Duklji, ali problem je to što je ova vijest negirana u samom poglavlju o Dukljanima: “Avari su porobili i ovu zemlju i ona je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena kao i Hrvatska, Srbija...”.42 Ono što se moţe komentarisati su tumaĉenja raznih istoriĉara koji su priĉu o “srpskom porijeklu Dukljana” poĉinjali sa “poboljšanim” Porfirogenetovim vijestima, a nastavljali i završavali liĉno svojim. Evo, na primjer, kako je to radio Branislav ĐurĊev u knjizi Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda: “…Srbija je obuhvatala, po Porfirogenetu, oblast koja se kasnije zvala Raška, zatim izvorište Bosne i oblast Soli. (?) 42

Ipak, ova reĉenica je dio opisa svake zemlje i moţda se samo radi o “navici”. U istoriji nije poznato da su Sloveni i Avari razorili neke od primorskih gradova u Duklji, naprotiv – Budva (Butua), Skadar (Skodra) i Lješ (Lisus) su ostali vizantijska uporišta i poslije pada Salone (614).

63

Zatim se sa razvitkom drţavnih tvorevina kod Srba vezuje postanak Zahumlja, Travunije i Paganije… Duklju on spominje, ali ne govori o plemenskoj pripadnosti njena stanovništva. U tim oblastima, ukljuĉujući i Duklju, zapoĉinje drţavni ţivot Srba.” Da, zaista, moglo bi se komentarisati, ali bi to bio nepotreban gubitak i prostora i vremena. - Duklja se prostirala od Lješa do Kotora, a iza planina se “graniĉila” sa Srbijom. Komentar: Sjeverna granica je, kao što vidite, jedan priliĉno neodreĊeni prostor koji su mnogi pokušavali da suze, ili prošire. Smatramo da je, trenutno, priĉa o tome neumjesna, jer su u vremenu slabe naseljenosti, kao što je bio sluĉaj u ranom srednjem vijeku, granice ĉinili ĉitavi pojasevi zemljišta, a ne linije. U svakom sluĉaju, odgovor na ovo pitanje će dati dokumenti iz narednih vjekova.

64

O Srbima i Hrvatima – part 2 “Ime Hrvati na jeziku Slovena znaĉi 'oni koji imaju mnogo zemlje'.” “Srbi na jeziku Romeja znaĉi 'robovi', pa se stoga i ropska obuća obiĉno naziva serbula... Ovo ime dobiše Srbi jer postadoše robovi cara Romeja.” ? Prvo tumaĉenje poĉiva na grĉkoj rijeĉi Χώξα = zemlja i oĉigledno je odakle dolazi carevo tumaĉenje imena Hrvati. Što se tiĉe (bilo kog) “jezika Slovena”, ime/rijeĉ Hrvat nema znaĉenje, a ĉak ni rijeĉ h)rvanje, h)rvati se, izgleda nije slovenska (na primjer, Ĉesi, Poljaci, Slovenci i Rusi kaţu: zápasit, borykać się, grabeţ i боротьс ). Zaista su brojne teorije koje su se bavile ovim problemom. Tako, imamo slovenske, koje su ime izvodile iz korijena hrev = stablo, iz rijeĉi hrib, hrbat, iz korijena hruv/hrъv- = ples... Zatim, germanske: od heru = maĉ, iz hruvat = jelen, iz Herudes... A, tu su i iranske: od imena Χνξόαϑνο/Χνξνύαϑνο (II-III v.), od plemena Harahvatiš i njihove zemlje Harahvaiti, iz haurvatar = stoĉar, haurvaiti = ĉuvati, pásti; hu-urvatha = prijatelj... Ĉinjenica da se zapravo ne zna šta ime znaĉi dovela je do toga ga razliĉiti istraţivaĉi traţe, “nalaze”, ili prepoznaju u Njemaĉkoj, Poljskoj, Ukrajini, Srbiji, Grĉkoj, Albaniji, Indiji, Iranu..., iako ga nema u geografskim i istorijskim izvorima do IX vijeka i iako je u X vijeku bilo u upotrebi iskljuĉivo na ograniĉenom prostoru Like, u Bosni do Plive i oko Zadra. Za razliku od imena, porijeklo slovenskog dijela današnjih Hrvata (24%) više nije nepoznanica – genetska istraţivanja su pokazala da su oni u vezi sa “R1a Poljacima i Ĉesima”, baš kao i Luţiĉki Srbi. (Vidjeti kartu br. 1 u Dodatku na kraju knjige.) 65

Drugi prevod najvjerovatnije potiĉe od (latinske) rijeĉi servus /mnoţ. servi/ = rob, sluga, pošto je grĉka rijeĉ δνύινο. Porfirogenet je i jedini grĉki pisac koji je koristio oblik Σέξβινη, svi poslije njega su ime pisali bez λ. Njegovo tumaĉenje (za koje on daje i objašnjenje) imena Srba moţda jeste pogrešno, ali nije ni proizvoljno, ni usamljeno. I oni rijetki latinski pisci koji su koristili ime Srbi u narednih nekoliko vjekova su ga zapisivali na isti naĉin (Servi), a jedan od njih je i znaĉenje imena objasnio sliĉnim rijeĉima. (Izvori na latinskom jeziku) Pored toga, zanimljivo je da se i u imenu Sorabi moţe prepoznati veza sa rijeĉju 'rob'. Naime, ako prihvatimo da je ovaj naziv slovenskog porijekla, u njemu će se lako vidjeti i, recimo, makedonska rijeĉ sorabotnik = saradnik, ili kombinacija ove dvije rijeĉi: so i rabi. Prvom se oznaĉava zajedništvo (sa-braća, sa-putnik...), a druga je poznata slovenska rijeĉ za roba u mnoţini. Ipak, nema potrebe da dublje ulazimo u ovu priĉu. To je samo jedan pravac razmišljanja. Kao i u hrvatskom sluĉaju, nauka još uvijek nije utvrdila porijeklo i znaĉenje imena Srbi. Nije, takoĊe, utvrĊena ni veza izmeĊu naših i polapskih Srba i onih Plinijevih i Tacitovih Serba, Serreia (I v.), kao ni Ptolomejevih Sirboi-a koji su ţivjeli sjeverno od Kavkaza (II v.). Nije poznato ni da li (i kakve veze) sa nekim Srbima ima Ptolomejev Serbition u Panoniji, ili Serbetis u nekadašnjoj Cezarijskoj Mauritaniji (danas Alţiru), a ni Strabonova rijeka Sirbis (Xanthos) i jezero Sirbonis... (Geografija, knj. XVI, gl. 2, 32) Toponimi sa, navodnom, srpskom osnovom: Ser, Sirb, Sarb, Sur, Zer... mogu se naći na prostoru Egipta, Sirije, Irana, Kavkaza, Indije, širom Evrope... Zbog toga danas imamo jevrejske, indijske, iranske, slovenske... teorije o porijeklu Srba i njihovog imena, a postoje i mišljenja da su svi Sloveni nastali od (nekih) Srba(?), ili, taĉnije, Zeriuana.43 43

Preteţno zasnovana na podatku tzv. Bavarskog geografa iz IX vijeka: “Zeriuani, ĉije je kraljevstvo toliko veliko da, kako oni kaţu, sva

66

A sve to je, kao i u prethodnom sluĉaju, najvećim dijelom posljedica mašte i proste istine da se ne zna šta ime znaĉi. O “mjestu” porijekla balkanskih “R1a Srba” se, na osnovu nedavnih studija, moţe reći samo to da nosioci te haplogrupe u sjeveroistoĉnoj Bosni imaju veze sa Rusijom (Karta 2 u Dodatku.), dok je veza izmeĊu Slovena Ukrajinaca i Slovena Srba moţda rezultat skorijih migracija nakon XV vijeka. * Ono što se ne bi smjelo zaboravljati, a zaboravlja se, je ĉinjenica da prvobitni “okviri” imena Srbi, Hrvati, ili Bugari na Balkanskom poluostrvu u IX v. nijesu ni izbliza bili sliĉni današnjim. Na primjer, etnonim Srbi je, izgleda, bio ograniĉen na prostor oko Drine, a onda je od X vijeka naglo proširen Porfirogenetovim uticajem i tumaĉenjem rijeĉi. To je, izmeĊu ostalog, navelo pojedine istraţivaĉe da razviju teoriju po kojoj originalni Srbi i Hrvati (kao ni Bugari i MaĊari/Ugari) nijesu bili Sloveni. Po njima, ta imena su nametnuta od strane malih grupa ljudi (u odnosu na ostalo stanovništvo) koje su poticale od stepsko-azijskih nomada koji su, u srpsko-hrvatskom sluĉaju, kasnije od Slovena došli iz Panonije. U prilog tome su isticane sjevernokavkaska postojbina Sirboi-a i Serba i obiĉaj starih Hrvata (i azijskih naroda) da se hrane kobiljim mlijekom. Zatim, dostojanstva bana i ţupana (bajan i span) postoje jedino kod Srba i Hrvata, a poznato je da su to rijeĉi azijskog porijekla. Na kraju, tu su i vijesti Al Masudija, arapskog istoriĉara i geografa, koji je u X vijeku pisao o “slovenskom (!) plemenu Sarbin” koje “sliĉno obiĉajima Indusa” umrle “spaljuje na ognju”. slovenska plemena od njih vode porijeklo.” (Zeriuani, quod tantum est regnum, ut ex eo cuncte genetes Sclauorum exorte sint et originem, sicut affirmant, ducant.). Dokument je dostupan na Internetu pod nazivom: Descriptio civitatum et regionum ad septentrionalem plagam Danubii /Opis gradova i oblasti sjeverno od Dunava, 35/.

67

Izvori na grčkom jeziku X-XII vijeka o stanovnicima Duklje/Zete U vizantijskim izvorima X-XII vijeka su, izmeĊu ostalih, opisani i dogaĊaji na tlu (i oko) Duklje, a dati su i podaci o uĉesnicima i stanovništvu uopšte. Navešćemo zapise svih autora ĉiji tekstovi imaju veze sa ovim prostorom i ljudima. Prije nego poĉnemo sa citiranjem zapisa, potrebno je razjasniti sljedeće: u starogrĉkom jeziku (koji je korišćen do ~600 n.e.) glas /v/ se pisao ovako: Ού, kao na primjer, Venedi = Ούελέδαη, ili Vali = Ούαινη. Glas /b/ se pisao ovako: ϐ, kao u Sirboi = Σηξϐνη. (Izvor: Claudii Ptolemaei Geographia, Müller) U vremenu srednjegrĉkog jezika (~600-1453), kada su tekstovi koji su predmet našeg interesovanja pisani, umjesto ϐ je korišćeno, kao i danas, malo izmijenjeno slovo β koje je ĉitano/izgovarano kao /v/ i zato su Βνύιγαξνη = Vulgari, Χωξνβάηoi = H(o)rvati, a Βνϊζιάβνο je Vojislav. Iz istog razloga bi se, kao što je već reĉeno ranije, i napisana imena Σέξβνο, Σεξβία (u ĉitanju i prevodu originalnog teksta) morala ĉitati kao “Servos” i “Servia”, jer nijesu postojala u starogrĉkom (za razliku od pomenutih Sirboi-a, ili Tribala/Τξηβαιινύο), ali i zato što su ih tako ĉitali i pisci i njihovi ĉitaoci.44 Isti naziv za geografski pojam Srbija je korišćen i u izvorima i dokumentima na latinskom jeziku (Servia, Servulia), otprilike do XVII vijeka (od kada pisci poĉinju koristiti ime 44

I sada se Srbin na grĉkom izgovara Servos, a Bugarin je Vulgaros. To što se danas u većini jezika nazivi Srbija, Bugarska... izgovaraju (i pišu) sa /b/ posljedica je kasnije srpsko-bugarske intervencije i upotrebe ćiriliĉnog pisma koje je nastalo na osnovu grĉkih slova. U ćiriliĉnoj azbuci je upravo ovo slovo (β/B) iskorišćeno za glas /v/, a pošto u srednjegrĉkom, kao i novogrĉkom jeziku nije bilo slova za glas /b/, upotrijebljen je stari znak ϐ, ili je β modifikovan da bi se napravilo slovo Б. Inaĉe, glas /b/ se u novogrĉkom jeziku piše kombinacijom μπ (Κόκπξα, Μπξνύζθν …), stim što se u sredini rijeĉi obiĉno izgovara kao/mb/.

68

Serblia), a i sam Stefan Nemanja se u pismu papi Inok/ćentiju (1199.) titulirao kao “Magnus Jupanis totius Serviae” (Veliki ţupan cijele Servie).45 Druga stvar koju je svaki istraţivaĉ, ili istoriĉar morao imati u glavi tokom ĉitanja i analize vizantijskih izvora X-XII vijeka je problem koji je otvorio Porfirogenet u svom djelu, a koji je sigurno uticao na naĉin razmišljanja grĉkih hroniĉara i, uopšte, njihovu “neodreĊenost” pri odreĊivanju etniĉke(?) pripadnosti ljudi o kojima govore. Naime, već je reĉeno da mnogi istoriĉari negiraju Porfirogenetovo tumaĉenje po kom Srbin na jeziku Romeja znaĉi “rob”. Ali, pri tome svi zaboravljaju sljedeću ĉinjenicu – da je Porfirogenet bio CAR koji je U X VIJEKU izrekao tako nešto! Dakle, ako je CAR mislio i napisao da su Srbi isto što i robovi, da li se to moţe promijeniti time što neko DANAS kaţe da CAR NIJE DOBRO PROTUMAĈIO IME SRBIN?!?! Postoji li ijedan razlog da i ostali hroniĉari poslije njega ne razmišljaju na isti naĉin, jer naravno, ne znaju pravo znaĉenje te rijeĉi?! Moţda je upravo to razlog što je bila tolika pometnja oko imena Srbi u XI i XII vijeku, odnosno zašto su vizantijski “pisci XII veka retko nazivali Srbe odgovarajućim imenom, već su im pridavali arhaiĉna imena onih naroda koji su nekada ţiveli na ovoj teritoriji (Dalmati, Tribali, Daĉani...)”. “Хониј т Србе н зив Триб лим , понек д Д лм тим ... често и Србим ”46 Isto tako, moţda je baš u tome odgovor zašto je kod jednog hroniĉara iz XI v. Duklja dio “Servije” i zašto kasniji pisci za istu oblast upotrebljavaju šire ime Dalmacija. Ostali, latinski izvori i pisci, kao što ćete vidjeti, obiĉno koriste termin Sclavonia koji obuhvata i Srbiju, ili nazive 45

Monumenta Montenegrina III 102; (Farlati, VII, 32-3) Reĉenica iz knjige Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom IV, u napomeni 195 na strani 164. Prethodni citat je str. 176. 46

69

Srbija i Raška kad govore o toj zemlji, dok za prostor Duklje i dijela primorskih zemalja u XI i XII vijeku vaţi naziv Gornja Dalmacija, ili Duklja i Dalmacija. * A, sada izvori i dokumenti. Na poĉetku, olovni peĉat arhonta Petra iz X vijeka na kome piše: “Petar arhont Dioklie Amen“. (Numizmatiĉka zbirka u Berlinu, crteţ Dardelasa u Šlumberţeovoj zbirci; 1884)

Slijede (uglavnom) izvodi iz zbornikâ Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije III i IV u kojima je sakupljeno skoro sve što je na grĉkom jeziku zapisano o balkanskim narodima poslije Konstantina Porfirogeneta do kraja XII vijeka. Σεξβία je u svim prevodima Srbija i Σέξβνο je Srbin i to nijesmo mijenjali. Savjetujemo da, ukoliko nijeste upoznati sa pojedinim imenima liĉnosti i dogaĊajima, ne analizirate svaki tekst posebno, nego da samo obratite paţnju na geografsko-etniĉke odrednice. Prva dva navoda se ne odnose direktno na Duklju, ali pokazuju ko je, po mišljenju pisaca, ţivio zapadno od Bugara. Iz 921. g. imamo tekst Teofanovog nastavljaĉa u kome piše: “Simeon, arhont Bugarske, pokrenu vojsku protiv Hrvata i zapoĉe rat sa njima...” (Vizantijski izvori III, 12) A, iz 927. g., je ostala vijest Simeona Logoteta: 70

“…okolni narodi – Hrvati i ostali (ν'ί ηε Χξωβάηνη θαη oiινηπνί) saznavši za Simeonovu smrt nameravali su da zarate protiv Bugara.” (Isto, 9) Jedan od najcitiranijih pisaca je Jovan Skilica iz XI v. Evo njegovog zapisa o dukljanskom knezu Vladimiru: “…dok je Trimalijom i obliţnjim oblastima Srbije vladao Vladimir, po kćeri Samuilov zet, ĉovek praviĉan i miroljubiv i pun vrlina, prilike u Draĉu su bile mirne…” (Τξπκαιηαο θαί ηωλ άξρνηάηω Σεξβίαο κεξώλ). (Isto, 117) (Iz razloga koji, kao što će se ubrzo otkriti, imaju veze sa nekim kljuĉnim saznanjima do kojih ćemo doći u ovoj studiji, komentarisaćemo samo odreĊene tekstove. Tako, na primjer, iz ovog navoda se vidi da Trimalija, tj. Tribalija nije isto što i Srbija, i valjda se pod njom podrazumjeva Duklja.) Skilica o pobjedi cara Vasilija II nad Samuilom 1014.: “Caru priĊoše, posle potĉinjavanja Bugarske, i susedna plemena Hrvata (ηα όκνξα έζλε ηωλ Χνξβαηώλ)…” (Isto, 136)

O Stefanu Vojislavu i njegovim djelima Skilica je zapisao ovo: “I Srbija (Σεξβία) koja se posle smrti cara Romeja bila odmetla ponovo se pokori. Jovan posla caru… deset kentenarija zlata, ali brod… udari na ilirske obale (ηνηο Ίιιπξηθνΐο) i razbi se. Zlato prigrabi Stefan Vojislav, arhanst Srba (Σηέθαλνο δ θαΐ Βνϊζιάβνο, δ ηωλ Σέξβωλ άξρωλ), koji je pre kratkog vremena pobegao iz Carigrada i zauzeo zemlju Srba (Σέξβωλ), proteravši odande Teofila Erotika…” Zatim ide priĉa kako je zbog “kraĊe” car opomenuo Vojislava, ali se ovaj na to nije obazirao. Car koristi priliku i preduzima pohod. Iako je u daljem tekstu ponešto skraćeno radi lakšeg razumijevanja, nijedan naziv teritorije, ili naroda, nije i neće biti izbaĉen: “Pošto je Stefan Vojislav bio pobegao, kao što je ranije reĉeno, iz Carigrada i zauzeo ilirske planine (ηα Ιιιπξηθά) 71

i Tribale i Srbe (Τξηβαιινύο θαη Σέξβνπο) i okolna plemena podloţna Romejima napadao i pljaĉkao, Monomah… pismeno naredi arhontu Draĉa – bio je to patrikije Mihailo… da prikupi stratiotsku vojsku… i da… krene na Tribale i da savlada Stefana… Skupivši snage kako mu je nareĊeno… on upade u zemlju Tribala, prolazeći putevima strmim i kršnim… Srbi su njima… namerno dozvolili… da ulaze, dok se on nije brinuo niti o povratku niti je ostavljao jaku straţu na tesnacima. Provalivši, ovaj je pustošio i palio polja dok su Srbi zauzeli i ĉuvali tesnace i …ĉekali na povratak…” (Isto, 156-161) Iza ovoga je opis ĉuvene bitke kod TuĊemila i poraza vizantijske vojske. (Srbi, Tribali, ilirske planine, ilirska obala, okolna plemena?! Ko su Tribali? Da li je u pitanju pominjani traĉki narod koji je nekad ţivio “od ravnica Kosova do Dunava” ili je to, kod ovog pisca, u ovom tekstu, sinonim za Srbe?)47 O Stefanu Vojislavu su još pisali Kekavmen (1042): “Tako uradi u Duklji Travunjanin Srbin (Vojislav) katepanu Draĉa Mihailu…” (όπνηνλ έπνίεζελ ό Τξθνύληνο ό Σέξβνο) “…Pomenuti, naime katepan, upavši u Duklju (Γηνθιείαλ), opljaĉka je, a vraćajući se… bi zarobljen”. I, malo kasnije: “Beše u gradovima Dalmacije u Zenti i Stonu toparh Vojislav Dukljanin…” (ηα θάζηξα Γαικαηίαο εηο ηελ Ζέληαλ θαΐ εηο ηελ Σηάκλνλ ηνπάξρεο Βνϊζιάβνο ό Γηνθιεηηαλόο). (Viz. izvori III, 210-213) Jovan Zonara, prvo o Samuilovom porazu: “Kad Bugarska bi pokorena, vlasti Romeja se prikloniše i plemena Hrvata (θαί ηα ηωλ Χνξβάηωλ έζλε), a pored toga i Sirmijum/Srem (ην Σίξκηνλ).” A, zatim o Stefanu Vojislavu: “Neki skitski ĉovek, po imenu Vojislav, pobegne iz Vizanta i oko sebe okupi ĉetu i skrivaše se po ilirskim brdima 47

Još jedan pisac koji nije razlikovao Srbe i Tribale je Nikita Honijat.

72

kao divlja zver – pljaĉkajući obliţnja i Romejima potĉinjena plemena Tribala i Srba (Τξηβαιινύο ηε θαΐ Σέξβνπο) i njima srodnih.” (Isto, 251, 254) O periodu kralja Mihaila i sina mu Bodina, opet Jovan Skilica: “…Mihailo, Stefanov sin, koji je poslije oca bio postao vladar Tribala i Srba (Τξηβαιιώλ θαί Σέξβωλ... αξρεγόο), sklopi ugovor sa carem i bi upisan meĊu saveznike i prijatelje Romeja, i bi poĉastvovan protospatarskim sanom.” (Isto, 162) (U ova dva teksta Tribali i Srbi nijesu isti narod. Naše mišljenje je da su Tribali zapravo bili neSloveni, ili neSrbi koji su ţiveli na prostoru Srbije i Duklje, ali da ih Skilica i Honijat /ponekad/ nijesu razlikovali iz istog razloga zbog koga već citirani, kao i pisci koji slijede, nijesu razlikovali Srbe i Hrvate, Srbe i Bugare, Dukljane i Hrvate... – bilo im je svejedno.) Skiliĉin Nastavljaĉ: “Prve godine njegovog carstva (vizantijskog cara Mihaila Duke, 1071.) narod Srba koje i Hrvatima nazivaju (ην ηωλ Σέξβωλ έζλνο, νπο θαη Χξνβάηαο θαινϋζη), krene da potpuno osvoji Bugarsku. (…) Istaknuti ljudi Bugarske zamole Mihaila [koji je u to doba bio vladar pomenutih Hrvata i imao sedište u Dekateri i Prapratni i imao pod sobom ne malu zemlju] da im pomogne i s njima se udruţi i da im da svoga sina da ga proglase carem Bugarske… On im se rado odazove i sabravši trista svojih ljudi predade ih svom sinu Konstantinu, zvanom i Bodin i pošlje ih u Bugarsku.” Zatim se opisuju vizantijske pripreme za napad na Bodina. Stiţe vizantijski vojskovoĊa “i skupivši svoje odmah zametne bitku sa Srbima. I nasta strašna bitka i još strašniji poraz Romeja. Jer padoše mnogi Romeji i Bugari (Βνύιγαξνη).” (Srbi = Bugari?!) Iako poraţeni, Vizantijci/Romeji nastavljaju borbu, jer “Stigavši… s nebrojenim mnoštvom Bugara, Petrilo (Bodinov vojskovoĊa, takoĊe došao iz Duklje) je poĉeo da se sprema za 73

rat. A Romeji i njima pridruţeni krenu protiv njih… pobiju i mnogo Bugara, zarobe i onoga koji je u Hrvata bio odmah posle Petrila.” Petrilo pobjegne nazad u Duklju, a Bodin ubrzo bude zarobljen. Kralj Mihailo zato šalje u pomoć vojsku sastavljenu od “Langobarda i Srba”, ali se vojskovoĊa, inaĉe Grk, pridruţio Romejima/Vizantijcima. Bodina su kasnije izbavili mletaĉki trgovci. (Vizantijski izvori III, 177-183) Biskup devolski Mihailo oko 1118. g. takoĊe navodi da je kralj Mihailo, “tadašnji vladar onih koji su se zvali Hrvati”, stolovao u Kotoru i Prapratni. (Istorija Crne Gore I, 299) Nićifor Vrijenije (koji je, u stvari, Brijenije): “…a narod Slovena (Σθιαβίλωλ) odbivši pokornost Romejima, pustošio je i pljaĉkao zemlju Bugara. …S druge, opet, strane Hrvati (Χωξνβάηoi) i Dukljani (Γηνθιεΐο) pobunivši se ceo Ilirik zlostavljahu.” Car je razmišljao šta da radi, pa pozva Vrijenija (Duku) da smiri situaciju. “I doista, …toliko umekša narod Slovena da oni ponovo pod jaram Romeja stupiše…” “...Kako su Hrvati i Dukljani zlostavljali Ilirik, …Mihailo (car) …ga premesti iz Bugarske u Draĉ, glavni grad Ilirika. …Zadrţavši se tamo kraće vreme… povede vojsku protiv Dukljana i Hrvata.” (Vizantijski izvori III, 237-241) Jovan Zonara (1072): “Trećeg indikta njegovog carevanja (Mihaila Duke) narod Hrvata, koje neki nazivaju i Srbima (Χξνβάηωλ έζλνο, νπο δε θαη Σέξβνπο ηηλέο θαινϋζη), beše se podigao preduzimajući da zauzme zemlju Bugara.”( Isto, 255) Ana Komnina: Duka Draĉki je “Bodina i Mihaila, egzarhe Dalmata (ηνπο έμάξρνπο ηωλ Γαικαηώλ) uĉinio svojim prijateljima…” U vezi sa borbom protiv Normana ona govori o stavu vizantijskih dostojanstvenika da se Normani uznemiravaju i iscrpljuju, a trebalo bi “narediti da to isto rade Bodin i Dal74

mati (ηθ Βνδίλω θαΐ ηνηο Γαικάηανο) i ostali glavari zemalja koje leţe u okolini…” Zatim, Caru Aleksiju je zamjereno da je prerano poĉeo rat sa Normanima, jer je mogao da saĉeka njihovo uznemiravanje “od onih koji se zovu Arbanasi i od onih iz Dalmacije, koje je poslao Bodin.” (παξά ηε ηωλ άπν Γαικαηίαο παξά ηνπ Βνδηλνύ πεκπνκέλωλ)48 I sliĉno: “...da povede borbu sa Dalmatima (Γαικαηώλ). Jer onaj, zvani Bodin… nije hteo da ostane unutar svojih granica…” “…a s druge strane da Bodin i Dalmati namjeravaju da prekrše dogovore…” (Vizantijski izvori III, 376-385) Treba, ipak, napomenuti da je ime Dalmati nastalo od pojma Dalmacija. Stanovnici Duklje su prvi put oznaĉeni kao Dalmati (i precizno razlikovani od Srba) poĉetkom XII vijeka u pohvali koju je vizantijski dostojanstvenik Manojlo Stravoroman uputio caru Aleksiju Komninu, jer je uspio da potĉini “podruĉja koja su drţali Srbi, i skitski narod, a i Dalmati koji su se oslobodili ropstva”. (Σéξβνί... Σθπϑίθόλ éϑλνο θαί... Γαικάηαο...)49 MeĊutim, pojedini pisci su nekad u Dalmate ubrajali i Srbe/Rašane. Na primjer, Jovan Kinam: “car Manojlo prodrevši u Dalmaciju razori tvrĊavu Ras”, i “Dalmati… su njemu (caru) sa Desom i Urošem došli, izjavljujući da će se onom pokoravati koga on izabere.” A, nekad nijesu. Ponovo Kinam: “U meĊuvremenu je Jovan Duka savladao Dalmaciju i predao je Nićiforu Halufi… prošavši kroz zemlju Srba (Σέξ48

Naslov ovog teksta na str. 382: БОДИНОВИ СРБИ УЗНЕМИРАВАЈУ НОРМАНЕ 49 Radivoj Radić, Manojlo Stravoroman. Prilog istoriji vizantijskojuţnoslovenskih odnosa krajem XI i u prvim godinama XII veka, ZRVI 27– 28 (1989) 96.

75

βωλ) uĊe u nju (Dalmaciju) i sva vlast ubrzo u najvećem delu pripade caru. Tada doĊoše pod romejsku vlast i Trogir i Šibenik...narod Kaĉića (Καηδηθίωλ έζλνο) i ĉuveni grad Diokleja...” (Vizantijski izvori IV, redom: 23…, 38 i 87-8) Kasniji dogaĊaji imaju mnogo manje veze sa Dukljom ili Zetom, pa su stoga i podaci u izvorima sve rjeĊi. Nikita Honijat, poslije 1166.: “Beše, naime saznao (car Manojlo) da je satrap Srba (ηωλ Σέξβωλ ζαηξάπεο), tada to beše Stefan Nemanja, postao smeliji nego što treba… (i) ţestoko napada svoje saplemenike i maĉem se obraća svome rodu i ne znajući za sopstvenu meru, on potĉinjava Hrvatsku i prisvaja vlast nad Kotorom.” Malo iza toga je pojašnjeno ko su “saplemenici”: “Naime, on (Nemanja) se plašio da sam ne bude na neki naĉin lišen vrhovne vlasti nad Srbima i da vlast ne bude prenesena na one koji su dostojniji od njega da vladaju, a koje je on zbacio popevši se na vlast.” (Isto, 144-7) (Dakle, radi se o meĊusrpskim sukobima prije “potĉinjavanja Hrvatske” i Kotora. Nema potrebe za raspravom o tome da li je Hrvatska = Duklja, jer će se ono što je bitno razjasniti u poglavlju Srpski izvori i “Pomorska zemlja”.) ~1190. Nemanja je, po Honijatu, bio “vladar Tribala”. I, na kraju ovog dijela, evo još jednog peĉata.

U Arheološkom muzeju u Istanbulu nalazi se olovni peĉat kralja Bodina koji je javnosti predstavljen 2008. godine. 76

Na licu/aversu peĉata je poprsje Svetoga Teodora koji u desnoj ruci drţi koplje, a u lijevoj štit. Na naliĉju/reversu je poprsje svetog ĐorĊa. Kruţni natpisi na grĉkom jeziku su dosta oštećeni, ali se smatra da piše: “Konstantin, protosevast i eksusijast Duklje i Srbije” /θαὶ ἐδνπζηαζη(ε) Γηνθιίαο (θαὶ) Σεξβ(ίαο)/. * To bi bio najveći i najvaţniji dio onoga što su Vizantijci zapisali o prostoru i stanovništvu današnje Crne Gore i šire okoline.50 Skiti, Srbi, Hrvati, Tribali, Iliri, Dalmati, Dukljani... Iako je to, blago (i iskreno) reĉeno, neozbiljno, razni istoriĉari i teoretiĉari su se svojski trudili da na osnovu svega ovoga, ili bolje reĉeno, pojedinih djelova, dokaţu... šta god su već ţeljeli da dokaţu. Tuţno je koliko je radova/knjiga nastalo na takav naĉin. Analizom navedenih zapisa je moguće doći do kolikotoliko jasne istorijske priĉe, ali zaista ne i do preciznog, ili bilo kog “ţeljenog” zakljuĉka o etniĉkoj strukturi Duklje. I Porfirogenetov spis i svi ovi tekstovi su samo dio velike slike koja tek treba da se otkrije.

50

Georgije Ostrogorski je u svojim radovima skrenuo paţnju i na povelju Lavre Sv. Atanasija na Atonu (993) u kojoj se nalazi uzgredna napomena da su na ostrvcetu Gimnopelagision boravili, kao saracenski zarobljenici, i “srpski poslanici” koji su pošli caru Vasiliju II. Iako u povelji, kao ni u drugim dokumentima iz tog vremena, nema nikakvih drugih informacija o tom poslanstvu, Ostrogorski je ipak “utvrdio” da su poslanici bili iz Duklje!? (Actes de Lavra I, edd. P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos, Paris 1970, n. 10, 124)

77

IZVORI NA LATINSKOM JEZIKU DO XIII VIJEKA Veliki dio dokumenata koji su citirani u daljem tekstu nalazi se u zborniku Monumenta Montenegrina, a svi su preuzeti iz knjiga Daniela Farlatija, Augustina Tajnera (Theiner), Talocija (Thallóczy), Jireĉeka, Šuflaja (Sufflay) i drugih pisaca iz XVIII i XIX vijeka. Navedeni su samo djelovi izvornih dokumenata u kojim se pominju imena naroda, uĉesnika dogaĊaja, geografski pojmovi i sliĉno. Naknadne “intervencije” i mišljenja istoriĉara su izostavljeni. Razlog je to što ĉesto ti komentari iskrivljuju, ili netaĉno prikazuju ono što piše u originalnom tekstu. Evo par primjera: Prvi se nalazi u zborniku Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium (Franjo Raĉki, 1877). Na strani 211-2 prireĊivaĉ daje svoj kratak opis papinog pisma dukljanskom kralju Mihailu iz januara 1078. godine:

a onda slijedi originalni tekst pisma: u kome nema (Serborum)! Prevod uvoda ovog pisma je dat u odjeljku Dokumenti i pisma II. Drugi primjer je iz zbornika Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae (Ivan Kukuljević, 1874). Radi se o crkvenom saboru u Splitu iz 925. godine. Na strani 79 se nalazi sljedeći dio teksta: a, u originalnom rimskom rukopisu stoji: “ciuitates et Croatorum atque Vrborum…”!51 * 51

Codex Diplomaticus… iz 1967. god. Uredio Marko Kostrenĉić; sakupili i obradili J. Stipišić i M. Šamšalović

78

Poĉećemo od takozvanog Ljetopisa Popa Dukljanina, koji, zapravo, i nije ljetopis, jer se u njemu ne nalaze godine. To je djelo osobe koja nije pouzdano identifikovana, ali se pretpostavlja da je u pitanju barski nadbiskup (Grgur), dakle, ĉovjek koji je ţivio u XII vijeku. Mišljenja o “Ljetopisu”, ili, taĉnije, Regnum S(c)lavorum-u (Kraljevstvu Slovena) su kontradiktorna i kreću se od potpunog odbacivanja kao istorijskog izvora, pa do potpunog prihvatanja. U svakom sluĉaju, to je jedini izvor na latinskom jeziku koji detaljnije govori o Gotima i Slovenima na zapadnom dijelu Balkana. To djelo je, po autoru, “latinski prevod sa slovenskog pisma knjiţice o Gotima” (libellum Gothorum), koja se na latinskom jeziku imenuje Kraljevstvo Slavena (Slauorum dicitur Regnum). Sastoji se iz tri dijela: Gotsko-slovenskog rodoslova do X vijeka, priĉe o Vladimiru i Dukljanske povijesti XI i XII vijeka. U prvom dijelu je, zavisno od shvatanja, data istorija jedne drţave, ili su isprepletene istorije gotskih i avarskoslovenskih drţavnih tvorevina u Hrvatskoj, Raškoj i Duklji, a treći dio daje jednu haotiĉnu sliku prilika u Duklji, posebno poslije Bodinove smrti. Pošto nas istorija manje zanima, obratićemo paţnju na sljedeće (geografske) podatke iz tog spisa: Pisac u glavi V kaţe da su Bugari zauzeli Makedoniju, a onda i “ĉitavu provinciju Latina, koji su se u to vrijeme zvali Romani, a sad se nazivaju Morovlasi, ili crni Latini.” (totam Provinciam Latinorum, qui illo tempore Romani vocabantur, modo vero Moroulachi, hoc est nigri Latini, vocantur.) Glava VI: “…odnosno Goti koji su i Slaveni i Bugari” (id est Gothi, qui et Slaui et Vulgari) i napominje da Sloveni i Bugari govore istim jezikom. Glava XII: Na saboru (sinodu) u Dalmi (866.?!) kralj Svatopluk/Svetopelek je podijelio oblasti svog kraljevstva i utvrdio granice: Zemlje uz tok rijeka koje teku od planina i 79

ulivaju se u more prema jugu nazvao je Maritima (Primorje/ Pomorje), a zemlje kroz koje rijeke teku prema sjeveru i ulivaju se u Dunav nazvao je Sumbra/Surbia, ili Transmontana. Ove oblasti su ponovo podijeljene, i to Maritima na Bijelu Hrvatsku, ili Donju Dalmaciju (od Dalme do mjesta Valdeuino) i Crvenu Hrvatsku, ili Gornju Dalmaciju (od Dalme do Draĉa/ Dyrrachium); a Surbia/Tramsmontana na Bosnu/Bosnam (od Drine na zapad) i Rašku/Rassam (od Drine na istok do Lapije /Lapiam ?/ i Laba na Kosovu).52 U glavi XV (Brojevi poglavlja se razlikuju zavisno od izdanja.) se kaţe da je: “Razbivoj vladao Primorjem/Maritimam, a Vladimir Surbiom. On uze za ţenu ćerku Ugarskog kralja..., te je nastao mir izmeĊu Ugara i Slavena (Vngaros et Sclauos).” Glava XXIV: Kralj Predimir/Prelimir je vladao Crvenom Hrvatskom. Zemlju je podijelio ĉetvorici sinova i svaki je dobio po jednu oblast: Zetu, Travuniju, Hum i Podgorje (“na slovenskom”, a “Submontana na latinskom”). U Podgorju su bile sljedeće ţupe: Onogoste (Onogošt/Nikšić), Moratia (Moraĉa), Comerniza (Komarnica), Piua (Piva), Gerico,53 Netusini(?), Guisemo(?), Comitatum (= oblast) Debreca(?), Neret (Neretva) i Rama. Ista podjela zemlje je navedena i u glavi XXV. Nešto o granicama izmeĊu Duklje/Pomorja i Raške, ili Srbije/Surbije moţe se naslutiti iz teksta glave XXI, kao i iz glave XXXIX. U prvom sluĉaju se pominje pohod kralja Bela 52

U nekim verzijama (V. Mošin, Zagreb, 1950.) stoji: “ad Lapiam et ad paludem Labeatidem”, što je prevedeno: “do Laba i Labskog (Skadarskog) jezera”. Iako je “lacus Labeatis” bilo staro ime za Skadarsko jezero, ovaj prevod se ne moţe smatrati ispravnim, jer je upravo reĉeno (a u daljem tekstu je i potvrĊeno) da je Srbija/Raška obuhvatala rijeke koje idu prema sjeveru, a osim toga, palus/paludem oznaĉava moĉvaru. Radi se o sezonskom “jezeru” na Kosovu koga pominju i kasniji pisci. (Vidi i str. 111) 53 Gerico /Geriko/ je u stvari naziv za Jerihon, stari grad na rijeci Jordan. Nije jasno na koje bi se mjesto mogla odnositi ova i ostale (?) ţupe.

80

na Rašku i bitka koja se odigrala uz rijeku Lim (Limo). Izgubio je narod Raške, a kralj ih je progonio sve do rijeke Ylibro (Ibar?). U drugom se kaţe da je vojska došla iz Raške i bitka se “zametnula u Duklji na rijeci Moraĉi (Moracea)”. Tada su izgubili Zećani/Dukljani. Glava XXVI: Bugarski car Samuilo je prognao dukljanskog kneza Vladimira “u krajeve Ohrida, u mjesto po imenu Propa (Prespa)”, a onda je bezuspješno “napao Ulcinj (Dulcinium) i poĉeo da pali i pljaĉka cijelu Dalmaciju (totam Dalmatiam). Gradove Decaterum i Lausium /Kotor i Dubrovnik/ je spalio. “Pustošio je kako primorske tako i planinske oblasti sve do Jadra (Zadra), a poslije se preko Bosne i Raške vratio u svoj kraj.” (Monumenta Montenegrina X, 62-124.) Komentar: U Regnum S(c)lavorum-u su pomenuti Bugari, Ugri (MaĊari), Grci, Latini/Romani, Goto-Sloveni…, ali nema i narodâ koji se zovu Hrvati i Srbi, ili, taĉnije, “Surbi”/ “Sumbri”/“Sorbi” – pošto je jednom, u glavi XII, nabrajajući biskupije dukljanske mitropolije, pisac naveo i Sorbiu. Što se kralja Svatopluka/Svetopeleka tiĉe, on jeste bio istorijska liĉnost, ali je po dokumentima i pismima (iz 880-1, 890) bio kralj Moravijana u Panoniji (“imperator Centupulcho regi Marorum”).54 MeĊutim, za ovo istraţivanje je mnogo vaţnija podjela teritorije, koja je, onako kako je opisao “Dukljanin”, vjerodostojna, jer su isti nazivi: Srbija (Srpske zemlje) i Pomorje (Pomorske zemlje), kao i granice, bili prihvaćeni i od strane srpskih vladara u narednim vjekovima. TakoĊe, popis ţupa u Podgorju i već pomenuta podjela upućuju na to da je granica išla planinom Sinjajevinom, Durmitorom (ili, moţda rijekom Tarom, što je najlogiĉnije) i rijekom Neretvom. O tome će biti rijeĉi i kasnije. 54

Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae I, 63, 66, 71 (Kukuljević Ivan; Zagreb 1874-6) & Annales Witichindi Monachi Corbeiensis. Widukind‟s “Deeds of the Saxons”, book 1, 19.

81

Dokumenti i pisma I - U zbornicima Monumenta Montenegrina III (str. 42) i Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae (Kukuljević, 1874) nalazi se pismo pape Zaharija iz 743. god. upućeno Andriji, arhiepiskopu Epidaurske crkve (Cavtat kod Dubrovnika). U njemu papa Andriji daje na upravljanje: “ovu oblast: posebno kraljevstvo Zahumlje i kraljevstvo Srbije (Servulie), kraljevstvo Tribunije/Travunije?, gradove takoĊe Kotor, ili Rose, Budva, Avarorum (Bar), Ulcinj, Skadar, Drivast i Polat”. *Ovo pismo, odnosno bar dio njegovog teksta, je pod sumnjom zato što: a) ne postoji originalni dokument; zatim b) zbog toga što u to vrijeme (743.) dubrovaĉka crkva još nije bila podignuta u rang nadbiskupije/arhiepiskopije (to se dogodilo u periodu 996-99.) a, kao što se iz prvog reda vidi, papa se Andriji obratio: “filio Andree archiepiscopo sancte Epitauritane ecclesiae...”; i, konaĉno, c) zbog toga što se sliĉan “popis” kraljevstava i gradova ne moţe naći ni u jednom drugom pismu/dokumentu u narednih 280 godina. - Tek u poslanici pape Benedikta iz 1023. godine se (opet) pominju: “regno Lachomii et Sorbulii, et Tribunia, vel civitate Katarinensi, aut Antivarensi, seu Ulcini...”, a takoĊe i u pismima pape Grgura iz 1077., (protiv)pape Klimenta III iz 1089., kao i pape Kaliksta II Raguţanima iz 1121. godine. - Ovaj posljednji, 28. septembra 1121., šalje pozdrav i blagoslov “episkopima Gornje Dalmacije, ili Duklje” (Superioris Dalmatiae, seu Diocleae) i po već ustaljenom obiĉaju nabraja kraljevstva (Zacolmi, Servilie, Tribuniaeque) i gradove pod vlašću dubrovaĉkog arhiepiskopa. (Monumenta Montenegrina III, 58, 66, 76, 78)

- Iz 1124. godine imamo i njegovu bulu (povelju) kojom su Iliji, “arhiepiskopu dukljanske i barske crkve”, predate 82

na upravljanje crkva Dukljanska, Barska, Budvanska, Kotorska (Scatarensem), Ulcinjska, Svaĉka, Skadarska, Drivastska, Polatska, Srpska, Bosanska, Tribinjska(?) ili Travunijska (Tribensem) “sa svim manastirima kako latinskim, tako i grĉkim i slavenskim” (...tam Latinorum, quam Grecorum seu Sclavorum), i dozvoljava mu se da “nosi krst” (teret/odgovornost) za “Slavoniju i Dalmaciju” (Sclavoniam et Dalmatiam).55 - Pavle, ulcinjski episkop, je 1189. izjavio da je: “Dubrovaĉka crkva majka i gospodarica svih crkava Gornje Dalmacije” (superioris Dalmatie).56 - A, u pismu poslanikâ pape Inoć/kentija III (kraj XII/ poĉetak XIII vijeka) pominje se “narod Dalmacije i Duklje” (populo Dalmatiae et Diocliae) i navodi se da “u krajevima Dalmacije i Dioklije/Duklje sveštenici imaju ţene...” (in partibus Dalmatiae, atque Diocliae).57 - U parnici izmeĊu Raguţanske (Dubrovaĉke) i Barske arhiepiskopije (oko 1250. god.) nabrojana su “tri kraljevstva, to jest, kraljevstvo Zahumlja (Zachulmiae), kraljevstvo Srbije (Serviliae) koje je Bosna (quod est Bosgna) i kraljevstvo Travunije (Tribuniae)”, i reĉeno je da se kraljevstvo Zahumlja prostire do provincije Split (provinciam Spalatron). “Kraljevstvo Srbije se prostire do provincije Kolocen. Kraljevstvo Travunije se prostire do provincije Draĉ.” (Regnum Serviliae extenditur usque ad provinciam Collocen. Regnum Tribuniae extenditur usque ad provinciam Dirachinam.)58 Komentar: Tri nabrojana “kraljevstva” su, kao što se vidi, nekad bila u nadleţnosti Dubrovaĉkog, a nekad Barskog nadbiskupa. Nijedno od njih, u periodu 743-1217. i nije bilo 55

Monumenta Montenegrina IV, 56 Monumenta Montenegrina V, 84 (Smiĉiklas, Cod. Dipl. II, 235) 57 Monumenta Montenegrina IV, 78 (Farlati, VII, 29-31) 58 Monumenta Montenegrina III, 112 56

83

(samostalno) kraljevstvo u pravom smislu rijeĉi. Svim tim zemljama su, sa izuzetkom Mihaila Viševića koji je bar jednom oznaĉen kao “rex Sclavorum”, u IX i X vijeku “vladali” samo ţupani i arhonti. Ĉak ni Desa koji je 1151. godine “Dei gratia Dioclie, Stobolie (Travunije?), Zacholmie dux”59 nije imao titulu kralja (rex, regi), nego “duksa” – otprilike u rangu vojvode. Iz citiranih pisama, kao i dokumenata iz 1089, 1198, 1199. [bula Klimenta III i Vukanova pisma u kojima se tituliše kao “kralj Duklje i Dalmacije” (Dioclie atque Dalmatie Rex)], vidi se da su (primorska) “kraljevstva” dio šire, već pominjane, teritorije Gornje Dalmacije, taĉnije Duklje – jedinog zvaniĉnog kraljevstva na tom prostoru u XI i XII vijeku. Provincija Kolocen, do koje se prostiralo kraljevstvo Srbije, nalazila se izmeĊu Save i Dunava.

59

Codex Diplomaticus Regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae II, 45

84

Dokumenti i pisma II - Franaĉki car Ludovik (“poboţni”) je 817. godine primio poslanika vizantijskog cara Leona po imenu Nikifor. Sadrţaj tog poslanstva, “izuzevši prijateljstvo i savezništvo, bio je o granicama izmeĊu Dalmata, Romana i Slavena”. (Legatio autem, excepta amicitia et societate, erat de finibus Dalmatarum, Romanorum et Sclavorum.)60 - U poslanici pape Aleksandra II (1061.) pomenuti su “episkopi i kralj Dalmata” (Episcopus et regi Dalmatiarum), ali nije jasno na koga se to odnosi. (Mon. Mont. V, 178) - 1077. godine “Strateg S(e)rvie i Zahumlja” (Stratigo S_rviae et Zahulmiae), nejasnog imena, opatu Petru i njegovoj braći (tj. “kolegama”) predaje crkvu na Mljetu i reĉeno je: “da ne trpe nikakvo nasilje niti od Raguţana niti od Stonjana, ili od nekih drugih ljudi Latina, ili Slavena (hominibus Latinis, vel Sclavis)”. [Smatra se da je ova povelja falsifikat.] - Sa samog poĉetka 1078. godine saĉuvano je pismo pape Grgura VII “sluge sluga boţijih”, upućeno sa pozdravom “Mihailu kralju Slavena” (Gregorius episcopus Servus servorum Dei Michaeli Sclavorum Regi salutem…).61 - Hroniĉar “Lupo Protospata” u Analima Barija (Annales Barenses) za 1081. godinu pominje Bodinovu ţenidbu: “…i u mjesecu aprilu Arhiriz je dao sinu Mihaila, kralja Slavena, svoju kćer za ţenu.” (Archirizi perrexit ad Michaelem Regem Sclavorum...). [Monumenta montenegrina X, 108, 117] - Protivpapa Kliment III je 8. januara 1089. godine, na molbu “Bodina, slavnog kralja Slavena” (Bodini regis Sclauorum gloriosissimi), izdao povelju kojom se barskom nadbis60 61

Vita et Actus Imperatoris Ludovici Pii, Documenta Catholica Omnia Monumenta Montenegrina III, 66, a prethodni dokument je str. 60

85

kupu Petru odobrava upotreba nadbiskupskog ogrtaĉa i podreĊuju biskupije i svi latinski, grĉki i slovenski manastiri (sliĉno kao u već citiranom dokumentu iz 1124. g.) uz poruku: “Krst da se nosi pred tobom kroz cijelo dukljansko kraljevstvo...” (Crux quoque per omne regnum Diocliae feratur ante te).62 - U svom izvještaju o prvom krstaškom pohodu (10961099), Rejmond d' Aţil /Raimundus de Agiles/ je zapisao: “...poslije teških napora i opasnosti, stigli smo do Skadra kod kralja Slavena (Bodina).” (...tandem post inulta laborum pericula, apud Scodram ad Regem Sclauorum peruenismus.)63 - Vilijam/Giljelmo, Tirski nadbiskup (Guilielmus, Tyri Archiepiscopus 1130-1186), opisujući put vojvode Toloskana, govori o zemlji “domorodaĉkih Slavena Dalmata” (Sclavi Dalmatae, tanquam indigenae) kroz koju su naporno putovali i kaţe: “…došli smo do mjesta, kome je ime Skadar, gdje smo našli kralja Slavena”. (laborioso itinere regionis partem transcurrissent, pervenientes ad locum, cui Scodra nomen, Sclavorum regem ibi repererunt). Nešto kasnije, kad je sa carem Emanuelom bio u Srbiji, zapisao je sljedeće: “...car se neko vrijeme zadrţao u Srbiji /Servia/ koja je planinska oblast... i leţi u sredini Ilirije izmeĊu Dalmacije i Ugarske, sa buntovnim Srbima /Servi/... Imaju prastare obiĉaje, a sav ovaj narod vodi porijeklo od onih koji su u tim krajevima upućeni i dovedeni u progonstvo da sijeku mermer i kopaju rude, pa im zato i ime dolazi od ropstva /servitutis/... Imaju vladare koji se zovu ţupani i nekad su sluţili caru;” (Detinebatur porro eo temporis articulo imperator in Servia quae regio montosa et nemoribus obsita, difficiles habens aditus, inter Dalmatiam et Hungariam et Illyricum media jacet, rebellantibus Serviis... Habent vetustae traditiones hunc omnem populum, ex deportatis et deputatis exsilio, qui 62 63

Monumenta Montenegrina III, 68 Monumenta Montenegrina X, 118, 123

86

in partibus illis ad secanda marmora et effodienda metalla damnati fuerant, originem habuisse, et inde etiam nomen traxisse servitutis... Hi magistratus habent, quos suppanos vocant; et domino imperatori aliquando serviunt;)64 - U ugovoru o miru izmeĊu Dubrovĉana i Nemanje iz 1186. stoji: “sva zla izmeĊu Raguţana i Slavena (inter Ragusaos et Sclavos)… neka ostanu u miru”.65 Komentar: U najstarijem citiranom spisu se spominju Dalmati, Romani i Sloveni. Nakon toga, “imamo” Slovene i Latine i na kraju su Dubrovĉani (tj. Romani/Latini) i Sloveni. U ostalim dokumentima, koji se tiĉu dukljanskih kraljeva, istiĉe se iskljuĉivo titula “kralj Slovena”, što je i neobiĉno i teško shvatljivo, jer su, iz nekog razloga, sve pape zanemarivale nespornu ĉinjenicu da su, pored Arbanasa u unutrašnjosti Duklje, u svim primorskim gradovima (koji su ĉinili kiĉmu/okosnicu kraljevstva) Sloveni, u odnosu na Romane, bili ubjedljiva manjina. Putopis Tirskog nadbiskupa, na drugoj strani, govori o domorodaĉkim Slovenima Dalmatima i, iako te ljude razlikuje od stanovnika Srbije, suštinski samo komplikuje problem – da li su to Sloveni koji su u Dalmaciji starosjedioci(?), ili se ime Sclavi koristi kao opšta oznaka za ljude (Dalmate) koji govore (i) slovenski jezik, a u stvari se radi o etniĉkim grupama koje će u narednim vjekovima preuzeti glavnu ulogu u dešavanjima na prostoru Zete/Duklje, Travunije i Zahumlja (Vlasima i Arbanasima)? U tekstu o Srbiji se nalazi vjerovatno jedini pomen naziva/naroda Srbi (u tom obliku) u spisima i dokumentima na latinskom jeziku koji se tiĉu balkanskih prostora od 822. go64

Historia Rerum in partibus Transmarinis gestarum, knj. II, gl. XVII I knj. XX, gl. IV; The Latin Library 65 Monumenta Serbica, spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragusii – Vienae, 1858. Str. 1

87

dine pa sve do XV vijeka. Zaista, ponekad se naiĊe na oznake “Grci i šizmatici” (Graecos et Schismaticos) ili “Grci i Rašani šizmatici” (Graecis et Rascianis Schismaticis) i “Šizmatici i Rašani” (Schismaticis et Rascianis), ali, u najvećem broju dokumenata su i stanovnici Srbije/Raške Sloveni, a njihovi vladari su takoĊe kraljevi/kraljice Slovena: “...Viro Magnifico Urosio illustri Regi Sclavorum” “...Elenae Regine Sclavorum illustri”66 U istom tekstu imamo i jedno lociranje Srbije u XII vijeku “u sredini Ilirije izmeĊu Dalmacije i Ugarske”, koje samo po sebi ne govori mnogo, ali je, opet, i priliĉno precizno. * Po dokumentima na latinskom jeziku stanovnštvo Duklje, kao i cijele Ilirije ili Dalmacije, se u XI-XII vijeku sastojalo od “raznih vrsta” Slovena i tek onako, usput, se pominju Latini, ili Morovlasi. MeĊutim, manastiri su dalmatinsko-latinski, grĉki i slovenski. Sasvim je jasno da su pisci i izvještaĉi izbjegavali ime naroda Srbi, iako su stalno koristili geografski termin Srbija, a sliĉna praksa je nastavljena i u narednih par vjekova. Sa druge strane, katoliĉki dostojanstvenici su dosljedno nabrajali nepostojeća kraljevstva – nije poznato zašto. Slijede srpski izvori i dokumenti XIII-XV vijeka.

66

Monumenta Montenegrina III, 118-9, 120; (Farlati, VII 46-7 & 48)

88

SRPSKI IZVORI I “POMORSKA ZEMLJA” Šezdesetih godina XII vijeka raški ţupan Nemanja zapoĉinje svoja osvajanja i Duklja pada pod rašku/srpsku vlast do 1189. godine. Od tada nastupa period u kome su najjasnije, u razliĉitim vrstama izvora/dokumenata, prikazani dukljansko -zetska zemlja, stanovništvo i kasniji vladari. Iako je to (u struĉnim krugovima) neuobiĉajeno, ovaj dio knjige ćemo poĉeti navoĊenjem podataka iz srpskih rodoslova i ljetopisa. Istina je da su rodoslovi nastali nekih 150200 (i više) godina od Nemanje, i to uglavnom na osnovu predanja i malobrojnih dostupnih izvora, ali ubrzo ćete vidjeti da najveći dio citiranog nije sporan, ili u suprotnosti sa prethodnim grĉkim (Honijat) i savremenim zapisima srpskih vladara i njihovih podanika. Svaki srpski rodoslov poĉinje od Nemanje, i u svakom on vodi porijeklo od Likinija (navodno, Srbina?!), koji je bio oţenjen ćerkom cara Konstantina (IV v.). Likinijev potomak je pobjegao u “готску земљу”, ţivio i rodio sinove, a onda se “преселио у србску земљу”. Tamo mu se rodio sin Bela Uroš (ĉovjek sa maĊarskim imenom i prezimenom – bel je srce, a uroš gospodin) koji, po Karlovaĉkom, Zagrebaĉkom i Vrhobrezniĉkom rodoslovu “изгн н би од буг рског ц р и пребегну у тврду земљу Захумље”, a po Pajsijevom: “...y Зету, тврду земљу, кој је Захумље...” Tamo je dobio sinove Tehomila i Ĉudomila. Od Tehomila je i Stefan Nemanja.67 Na osnovu podataka iz rodoslova se lako mogu utvrditi granice Srbije/Raške prije Nemanjinog osvajanja Duklje i drugih teritorija. Nemanja: “Прво с зд цркву светог Ђорђ у Р су... по томе с зд цркву светог Николе у Топлици... цркву пресвете богородице н Кос лници (rijeci), и с зд цркву светог 67

Stojanović Ljubomir – Stari srpski rodoslovi i letopisi, Sremski Karlovci 1927; 14-17

89

Николе у Ибру... и многе друге хр мове уздиже из темељ и обнови у својој обл сти. С зд и велику кр сну цркву при ријеци Студеници (...) По том примјеру и ст риј бр ћ почеше зид ти свете хр мове: З вид с зд цркву светих постол при ријеци Лиму; Ср цимир с зд цркву пресвете богородице при ријеци Мор ви...; Првосл в с зд цркву светог Ђорђ у Будимљи при ријеци Лиму.”68 (Znaĉi, granica prema jugu je išla rijekom Tarom (kao što je ranije pretpostavljeno na osnovu Dukljaninovih ţupa) i, najvjerovatnije, linijom Bjelasica-Komovi. Tome se nema što ni dodati ni oduzeti.) Po završetku osvajanja Nemanja je postao “жуп н велики и с модрж ц свих српских и поморских зем љ , Диоклитије и Д лм ције и Тр вуније и З хумљ .” Dodatna informacija o prostiranju ovih zemalja moţe se dobiti i iz rasporeda episkopa nove srpske arhiepiskopije. Naime, Sava rukopoloţi prvog episkopa: “у Хумској земљи у Стону..., другог у Зети, диоклитинском приморју..., трећег у Д брјех/Дьбриех, [ili Дeбрy po Letopisima] (Nevesinje?)..., четвртог у Будимл/љи..., петог у Р су..., шестог у Хвоcну..., седмог у Призрену...” itd (po današnjoj Srbiji).69 Skoro svi ljetopisi poĉinju priĉom o Nemanji “првоме господину српскому...”, a kao razlog nastanka ljetopisa je navedeno to što pisci nijesu našli ništa u grĉkim hronikama o Srbima, “ подобно је поменути о српској земљи к ко уређен би, ко ли у њој вл д ше...” (Isto, XLVIII, LXXIX) Naravno, nas ne zanima da li je Likinije bio Srbin i ne pitamo se zašto Bela, ako je već “imao belu kosu na roĊenju”, nije dobio ime Beli? Nama je mnogo zanimljivije to što pisci rodoslova kaţu da je Bela iz “srpske zemlje” prebegao u Zahumlje/Zetu. 68 69

Isto, 18-21 Isto, 23, 24-27

90

Pored toga, mogli ste primijetiti da je Nemanja po rodoslovima i ljetopisima prvi srpski vladar, što jasno pokazuje odnos pisaca prema prethodnim raškim/srpskim ţupanijama i oblastima (Ĉaslavljevoj “drţavi”, na primjer), a takoĊe i (nesrpski) karakter dukljanske drţave i njenih vladara sa kojima, kad smo već kod toga, Nemanja nije bio ni u kakvoj rodbinskoj vezi – ni po rodoslovima, a ni po drugim, onovremenim izvorima.70 Pogledajmo sada dokumente i zapise samog Nemanje i njegovih potomaka. Hilandarska povelja iz 1199. godine. U njoj piše: “Бог премилостиви утврди Грке ц ревим и Угре кр љевим ... д ров н шим пр дедовим и н шим дедовим д вл д ју овом земљом српском... и пост ви ме з велијег жуп н , н реченог у светом крштењу Стеф н Нем њу. И обнових своју... проп лу дедину и стекох: од Морске земље Зету с гр довим , од Арб н с Пилот, од грчке земље Л б...”. Sliĉno je pisao i sveti Sava, Nemanjin sin, u Studeniĉkom tipiku (pravilniku) 1208. godine: 70

Pojedini istraţivaĉi, koji su smatrali/smatraju da je Nemanjin otac bio “vlastelin Zavida”, su tvrdili/tvrde da je Nemanja bio ujak posljednjeg dukljanskog kneza Mihaila i do te veze su došli maštovitim ĉitanjem jednog pisma iz 1180. u kome se nadbiskup barski Grgur ţali splitskom kanoniku Gvalteriju da je “njihov grad” (Bar) “u velikoj svaĊi sa velikim ţupanom” (Nemanjom), a da im knez Mihailo ne moţe pomoći jer “je napadnut od strane ujaka”. (Itaque magna controversia superveniente civitati nostre a magno jupano factum... Knesius qouque Michael, cui Dioclitane ecclesia cura et sollicitudo non modica est, ab avunculus molestatus...). /Farlato Daniele, Illyrici Sacri VII, str. 26/ Nadamo se da je sasvim jasno da je potpuno nejasno kako je iko mogao zakljuĉiti da su ĉovjek koji je napao Mihaila (ujak*) i ĉovjek koji je u svaĊi sa Barom (Veliki ţupan) jedna ista liĉnost?! *avunculus = ujak; avunculi = ujaci

91

“И, пошто обнови очеву дедину и боље је утврди... придоби од Поморске земље Зету с гр довим , од Р бн Пилот об , од грчке земље...”.71 (Kao što vidite, ni Nemanja, ni Sava nemaju nikakvih nedoumica oko toga šta je bila njihova, srpska zemlja, ili dedina, šta je pomorska, a šta grĉka zemlja i nedvosmisleno razdvajaju ono što je obnovljeno od onoga što je pridobijeno/ steĉeno/osvojeno.) Na isti naĉin su ovi dogaĊaji opisani i u Hilandarskoj povelji Stefana Nemanjića (1200-2.): “...И обнови дедовину своју и боље утврди Божјом помоћу и својом мудрошћу, д ном му од Бог . И подиже своју проп лу дедовину, и приобрете од морске земље Зету и с гр довим , од Арб н с Пилот, од грчке земље Л б с Липљ ном...”.72 MeĊutim, u Ţitiju (biografiji) Sv. Simeuna /Nemanje/ (1216. ?) Stefan je unio neke izmjene: “И ко ме т д није било нити п мтим што је било о рођењу његову, ип к с м слуш о д је био велики метеж у овој стр ни српске земље, и Диоклитије и Тр вуније, и д су родитељу његову бр ћ му з вишћу одузели земљу, и он изиђе из бун њихових у кр ј рођењ својег , по имену Диоклитиј .” (Roditelj Nemanjin je ostao bez zemlje i “ON iziĊe… u kraj roĊenja svojega”!? Ko?! Otac, ili Nemanja?! Zatim, meteţ je bio i u Dioklitiji i Travuniji, a ipak se ON sklonio od buna u Dioklitiju?!) Dalje priĉa ide ovako – Nemanja se rodio i: “…у кр ју зв ном Рибниц , у хр му пресвете и пречисте Богородице, будући д су у земљи тој л тински јереји, извољенијем божјим удостоји се примити л тинско крштење. 71

Đ. Sp. Radojiĉić – Antologija stare srpske knjiţevnosti XII-XVII veka, 26, 29 72 Stefan Prvovenĉani, Sabrani spisi, 55; BG 1988.

92

А, к д се вр тио от ц његов у столно место, опет се удостоји д прими друго крштење из руку светитељ и рхијереј усред српске земље, у хр му светих и свесл вних постол Петр и П вл ...” Zatim, poslije prvih osvajanja sa ugarskim kraljem: “Придод де земљи от ч ств свог обл ст ниш вску до кр ј , Липљ н и Мор ву... Повр ти Диоклитију и Д лм цију, от ч ство и рођење своје takoĊe* дедину своју, коју је н сиљем држ о грчки н род, и гр дове у њој с зид не од руку њихових, т ко д се прозв л грчк обл ст... Котор ост ви, утврди г и пренесе свој двор у њ... (a) Ост ле гр дове пооб р и поруши, и претвори сл ву њихову у пустош, истреби грчко име... н род свој у њим неповређен ост ви д служи држ ви његовој с стр хом и уреченим д нком...” (*L. Mirković je preveo rijeĉ истовују kao “pravu”, što je pogrešno.)

(?! U Nemanjinoj “dedini” su “grĉki gradovi”, zove se “grĉka oblast” i “nasiljem” je drţi “grĉki narod”?! Ĉak i kad prihvatimo da je Nemanja poštedio narod u gradovima da bi mu sluţio sa strahom i da bi plaćao danak, nije baš najjasnije zašto je morao rušiti gradove do temelja, ako u njima ţivi i “njegov narod”?! Gradovi su se u to doba osvajali opsadama, a ne topovima!) Što se tiĉe dijela reĉenice: “Поврати Диоклитију и Д лм цију, от ч ство и рођење своје takoĊe дедину своју ...”, on je, naravno, namjerno prepravljen, i to sasvim sigurno ima veze sa naporima da se Srbija podigne na rang kraljevine – i Stefan i Sava su se u pregovorima sa papom Honorijem III pozivali na tradicije dukljanskog kraljevstva, odnosno, da budemo precizni, na ĉinjenicu da se “и от ц њихов роди по бож нском с мотрењу у месту зв ном Диоклитиј које се зове велико кр љевство од почетк ”.73 73

Domentijan, Ţitije svetog Save, glava 19. (Stara srpska knjiţevnost I)

93

Njihov brat Vukan je imao sliĉnu ambiciju, ali je u tu svrhu koristio okolnost da je vladao “Dukljom i Dalmacijom” i smatrao se nasljednikom dukljanskih vladara. Ipak, kao što je poznato, priznanje koje je dato Dukljanskoj kraljevini nije prenešeno na novu drţavu 1217. godine. Sam Stefan je 1220. u Ţiĉkoj hrisovulji (povelji o osnivanju) istakao da je “...Стеф нь по Божиеи милости веньч ни први кр ль вьсе Срьбскиıє земле, Диоклитие и Тр вуние...”,74 a to isto potvrĊuje i savremenik Toma ArhiĊakon: “Stefana gospodara Srbije, ili Raške” (Servie sive Rasie), nazvanog i “veliki ţupan” krunisao je papski legat, “te ga u njegovoj zemlji postavio za prvoga kralja.”75 Na kraju, treba reći i ovo: istoriĉari zapravo samo nagaĊaju ko su bili Nemanjin otac i deda. Nepobitna ĉinjenica je da ni Nemanja, ni Sava, ni Stefan Prvovjenĉani, ni Vukan u svojim poveljama i drugim dokumentima nikada nijesu pomenuli imena svojih predaka!

74

Solovjev Аleksandar , Odabrani spomenici srpskog prava, BG 1927, 178; Miklošić, Monumenta Serbica…, 11 75 Historia Salonitana Thomae Archidiaconi, glava 25, 3-6 (ST, 2003)

94



(Titule srpskih vladara) Rimske pape su se u pismima i dokumentima na latinskom jeziku srpskim vladarima obraćale kao kraljevima “Raške” ili “Srbije”, ili kao kraljevima “Slovena”. Svakako, za ovo istraţivanje je vaţnije kako su svoje titule zapisivali sami Nemanjići, odnosno njihovi pisari po dvorovima i manastirima. - Stefan Nemanja je, dakle, bio: “Велики жуп н и с модрж вни господин свих српских зем љ и поморских, Диоклитије, Д лм ције, Тр вуније, З хумљ .” - Vukan je krajem XII vijeka bio “kralj Duklje i Dalmacije” (Dioclie atque Dalmatie Rex), a kasnije (1202-4) kao veliki ţupan vladao je “srpskom zemljom i zetskom stranom i pomorskim gradovima i niševskim predelima.”76 - Stefan Nemanjić, Prvovjenĉani je 1220. godine u pismu papi Honoriju III: “Bogu hvala krunisani kralj cijele Srbije, Duklje, Travunije, Dalmacije i Zahumlja” (Stephanus Dei gratia totius Serviae, Diocliae, Tribuniae, Dalmatiae, atque Ochlumiae Rex coronatus). Ili, nešto kasnije: “вели кр љ... господин все србске земље и Диоклије и Д лм тие и Тр вуние и хумске земље...“ (Miklošić, Monumenta Serbica…, 9) - Natpis iz 1290. g. u sjećanje na Jelenu, ţenu Stefana Uroša I: “Sjećaj se Boţe sluškinje tvoje Jelene Kraljice Srbije, Duklje, Albanije, Huma, Dalmacije i Pomorskih regija” (Helene Regine Serviae Diocliae Albaniae Chilmiae Dalmatiae et Maritimae regionis). (Mon. Mont. III, str. 136) - Kralj Stefan Uroš I je iz titule izbacio Travuniju, Zahumlje i Dioklitiju, a potpisivao se kao: “кр љ све српске земље и поморске”, “кр љ српски“, ili “кр љ“. Njegovi sino76

Monumenta Montenegrina, III 88-98, Istorija Crne Gore II, 6

95

vi Milutin i Dragutin su bili samodršci “свих српских и поморских (и подун вских) зем љ ”. (Odabrani spomenici, 105) - Uroš II (Milutin) je 1309.: “Urosio Servie, Chelmie, Dioclie ac /i/ Albanie regi illustri”. (Listine I, 239) - Iz 1329. godine postoji zapis po kome je kralj Stefan Uroš III “господин свих српских зем љ и поморских: Д лм ције, Тр вуније, З хумљ и Диоклитије”.77 - Prije nego je postao car, Dušan je po zapisu iz 13467. imao “српску земљу и н З горје т мо до Будин , грчку земљу до Морунц гр д , Христопољ н Солун, и Диоклитију сву до Др ч .” (Srpski zapisi..., str. 35) - U povelji manastiru Deĉani (1343-5) Dušan je: “Стєф н вь Христ Бог вєрны кр ль всех Србских и Поморских земль и предель Грчькихь и Бльг рскихь”, a 1348. je bio car “свих српских и поморских и грчких зем љ ” i “с модрж ц Србљем и Грком, Поморју и З п дној стр ни”, iako se ĉesto potpisivao kratko kao “ц р Србљем и Грком”. Pred kraj vladavine (u povelji manastiru na Menikejskoj gori iz 1354.) je “...vjerni kralj i samodrţac Srbije i Romanije” (πηζηόο θξάιεο θαί άπηνθξάηωξ Σεξβίαο θαί Ρωκαλίαο).78 - Nakon Nemanjića, knez Lazar je, u povelji Hilandaru iz 1380. g., bio “с модрьж вьныи господинь Срьблıємь и Подоун вию”, a po zapisu iz 1388-9. “с модрж ц све српске земље”. (Srpski zapisi, 55). (Naravno, Lazar nije vladao “pomorskom zemljom”.) - Ali, zato njegov sin Despot Stefan jeste – 1427. g. je bio “господин свих Срб и Подун вљ и Пос вљ , и дијел yг рске земље и бос нске, т кође и поморју зетскому”. (Srpski zapisi, str. 77) 77

Stojanović Ljubomir, Stari srpski zapisi i natpisi I/1, BG 1982., 25... Sstari srpski zapisi i natpisi, 36; Monumenta Serbica…, 139; Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, 190 78

96

- A, despot ĐuraĊ Branković je 1430. god. “господин Србљем и поморју зетскому”. (Srpski zapisi, str. 84) I tako dalje i dalje… Sve jasno i precizno. Samo na osnovu titula se mogu pratiti promjene i u unutrašnjoj politici, a naroĉito veliĉini srednjevjekovne srpske drţave: od Nemanje kao ţupana srpske zemlje, zatim srpske i pomorske, pa Milutinovog dodavanja Podunavlja, Dušanovih srpskih, pomorskih i grĉkih zemalja i, konaĉno, srpskih, pomorskih zemalja i predjela grĉkih i bugarskih. Nakon raspada carstva, Lazar je opet (samo) samodrţac srpske zemlje, da bi, 30-tak godina kasnije, njegov sin ponovo vladao priliĉno velikom, multietniĉkom teritorijom. “Pomorske zemlje” su, sa izuzetkom od nekoliko Dušanovih godina, dosljedno razdvajane od “srpske zemlje” (ili grĉke, bugarske, ugarske...) tokom cijelog trajanja srednjevjekovne srpske drţave. Razlog tome definitivno nijesu “razliĉite istorije srpskih zemalja i njihove posebne tradicije” kao što je reĉeno u Istoriji Crne Gore (II/1, 13), nego ĉinjenica da je srpska drţava XIII-XIV vijeka bila geografski okvir, a u njemu su se nalazile razliĉite istorijsko-etniĉke cjeline. Svi vladari, biografi, pisari u manastirima... su to znali i poštovali.79

79

Osim Teodosija Hilandarca koji je “preradio” Domentijanovo Ţitije Sv. Save i oĉigledno (u vremenu kad je pisao svoju verziju, 1292.) nije dobro znao geografiju тog doba i to ne samo zato što je napisao da je ţupan Nemanja bio vladar: “свим српским земљ м што се зову: Диоклитиј , Д лм тиј , Тр вуниј ”, nego što je tvrdio da se te zemlje pribliţavaju: “н истоку Илирији”, a na zapadu se naslanjaju na: “Римску обл ст”. (?!) [Teodosije, Ţitija /Ţitije Sv. Save/, 4] Inaĉe, Domentijan je u svom Ţitiju Sv. Save zapisao da je “жуп н Нем њ с модрж вно ц рев о свом српском и поморском земљом, и Диоклитијом и Д лм цијом и Тр вунијом”. (Glava 1)

97

Povelje Ko su, dakle, bili stanovnici Pomorja zetskog ili, Dioklitije? Kad su u pitanju srpski izvori, uvod u odgovor na to pitanje će nam dati povelje srpskih vladara i arhiepiskopa koje su se odnosile, uglavnom, na manastire na prostoru današnje Crne Gore. U tom smislu su naroĉito interesantne povelje, odnosno, njihovi prepisi iz “Zbornika monaha Gavrila” koji se ne nalazi u Crnoj Gori od 1887. godine. Originali su slabo (ili nikako) ĉitljivi. Sam monah je zapisao da su povelje: “од многих времен прест р ле и продрте и з мрљ не”, a zatim je kazao i da je pri prepisivanju vršio ispravke! Povelje i komentare objavio je B. Šekularac u knjizi Dukljansko-zetske povelje (mada se neke nalaze i u Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Miklosich, Franz, 1858.), a u ovdje navedenim djelovima se insistira na etniĉkim i geografskim odrednicama, kao i ranije. MeĊu prvim je ona iz 1223. godine u kojoj Sava Nemanjić objašnjava da: “Епископ зетски (Ilarion)... први би светитељ зетске земље ког ј пост вих (пост вљен мнојо)”, a u potpisu stoji: “С в божијејо милостијо рхиепископ српске земље и поморске.” - Povelja kralja Vladislava iz 1242. godine, u uvodu: “родитељ … светопочившег Стеф н , кр љ све српске земље и поморске” i “ рхиепископ све српске земље и поморске кир С в ”, a u drugom dijelu se propisuje: “...д не им ту обл сти ни мој вл стелин, ни вл д л ц... ни Арб н син д не им ту зимовишт ...” - Povelja kralja Uroša I, oko 1255. godine. Priliĉno je oštećena, ali se iz rekonstruisanog dijela moţe razabrati: 98

“...селех или људех... или Арб н син, или Вл (х)... прими... н к з није... 500 перпер .” - Povelja kraljice Jelene (Gavrilov prepis), nedatirana: “Ако ли неко од вл стеле велике и м ле.. или Србин или Л тин или Арб н с или Вл х дрзне и исп кости... светом хр му д прими гњев и к зну...” - Povelja kralja Milutina (Gavrilov prepis), oko 1296.: “Кр љ свих српских зем љ и поморских... (prilaţe manastiru) од Црне Горе од Арб н с , В силиј с децом д буде р ботник светог Николе” i na kraju povelje: “од вл стеле велике и м ле ко што обрете или што друго исп кости дому св. Николе... или Србин или Л тин, или Арб н с или Вл х д прими гњев и к зну од кр љевств ...”80 Komentar: Na prvi pogled sve je jasno – u Zeti su ţivjeli Srbi, Latini, Arbanasi i Vlasi. Nećemo se upuštati u analize tipa: Srba je bilo najviše (zato što su “prvi navedeni”☺), i sliĉno, jer je to besmisleno. Moţemo prihvatiti da je u pitanju etniĉka podjela i tako ćemo dobiti neke ĉetiri grupe stanovništva, od kojih su direktno pomenuti samo Arbanasi. MeĊutim... Nije pametno tvrditi da su svi navedeni nazivi u ovim poveljama korišćeni iskljuĉivo u etniĉkom smislu. Zapravo, to se jedino moţe reći za ona dva posebna pomena Arbanasa. Problem je upravo fraza: “od vlastele velike i male… ili Srbin ili Latin, ili Arbanas ili Vlah” koja je korišćena u posljednje dvije (a pretpostavljamo i u prethodnoj, oštećenoj) povelji, i koja u sebi ima par “oteţavajućih okolnosti”. Naime, u srpskim dokumentima Latini su bili i Romani u gradovima (na pr. Dubrovĉani) ali, prije svega, oznaka za katolike. Zarez iza dijela “Srbin ili Latin”, kao i postavljanje 80

Šekularac Boţidar, Dukljansko-zetske povelje, 54-5, 59-61, 62-3, 67-8, 72, 78-9

99

rijeĉi Latin odmah iza rijeĉi Srbin stoga moţe da upućuje na vjersko, a ne na etniĉko suprotstavljanje ovih grupa.81 Druga (vaţnija) stvar je ovo: u ovim, a i kasnijim poveljama (stim što kod Deĉanskog, druga decenija XIV vijeka, nema nabrajanja “...ili Srbin ili Latin, ili Arbanas ili Vlah”) se ponavlja ista hipotetiĉka konstrukcija: “ako li neko od vlastele velike i male...” što nedvosmisleno govori da se ta prijetnja odnosi na pripadnike povlašćene klase ljudi, a ne na obiĉno, nevlastelinsko stanovništvo. U vezi s tim treba istaći sljedeće: a) srpska vlastela je, zajedno sa ostalima, bila nesporna ĉinjenica u Zeti; b) obiĉno, nevlastelinsko stanovništvo (koje oĉigledno niĉim nije moglo ugroziti “suverenitet i teritorijalni integritet” manastira), kao što će se vidjeti iz narednog poglavlja, ni u jednom dokumentu u periodu XIII-XV vijek nije oznaĉeno kao Srb(lj)i. Slijede razni izvori i dokumenti iz XIV i XV vijeka.

81

Na primjer, Dušanov zakonik, 7. “О јереси л тинској ...д повр те хришћ не од јереси л тинске, који су се обр тили у веру л тинску...” Ili, Novobrdski zakon o rudnicima Despota Stefana Lazarevića (1412.): “Ко се од Л тин и од гр ђ н њихове вере н ђе у месту д је обр тио човек … од хришћ нске вере у л тинску веру, т к в д откупи гл ву своју од к зне…. И поп л тински, који се н ђе д је крстио хришћ нин д му се подсече нос”.

100

IZVORI I DOKUMENTI XIII - XV VIJEKA Istorijski izvori iz XIV i XV vijeka ĉesto Zetu smatraju dijelom širih geografskih prostora: Dalmacije, Sclavonie ili Schiavonie i Albanie. Schiavonia/Skjavonija predstavlja jeziĉki (lat. → ital.) prilagoĊenu varijantu Sclavonie/Slavonije, a ujedno je i produţetak tradicije po kojoj se za Slovene i robove upotrebljavala ista rijeĉ (ital. schiavo = rob). S(k)lavonija je za latinske pisce od XIII do XV vijeka cijelo podruĉje od Istre do Bojane. Po Gijomu Adamu, arhiepiskopu barskom, Slavonija je 1332. godine obuhvatala “više kraljevstava” (...multi regna, videlicet Rassie, Servie, Chelmenie, Croatie, Zente).82 U pismu pape Bonifacija VIII iz 1289. g. provincije Slavonije su: “krajevi Srbije, Raške, Dalmacije, Hrvatske, Bosne i Istre.”, a sliĉno je i u pismu pape Jovana iz 1327.: “U oblastima Srbije, Raške, Dalmacije, Hrvatske, Bosne i Istre... u kraljevstvu Ungarije i provinciji Sklavonije.”83 Nekad se pod Slavonijom podrazumijeva samo Raška/ Srbija, a nekad samo Hrvatska. Kraljevstvo Raške (Regnum Rasie) je ovako opisano 1308. godine: “Sastoji se iz dva dijela, jednog koji je vaţniji i zove se Rasia u kojoj su Raška, Hum, Dioklija i Primorje; (i) drugog koji se zove Servia; ona leţi uz samu Ugarsku.” (secunda pars vocatur Servia; est enim hec pars regni cita circa Ungarum).84 Balšići su oznaĉavani kao “gospoda iz Skjavonije” (signori de Schiavonia),85 ali i kao podanici “kraljevstva Raške”. 82

K. Jireĉek - Istorija Srba II, 2 Monumenta Montenegrina IV, 194, 240 84 Anonimus, Opis istoĉne Evrope (u M. Dinić, Srpske zemlje…, 41, 129) 85 Da su Dubrovĉani ţeljeli da (nacionalno) oznaĉe Balšiće kao “gospodu srpsku”, kao što je prevedeno u Istoriji Crne Gore II/2 (str.137), uĉinili bi 83

101

Tako je, u pismu pape Bonifacija IX iz 1391. godine, “ĐuraĊ Stracimirović Balšić, gospodin i vladar Zete u kraljevstvu Raške...” (Georgius Strazimiri de Balsa, dominus et princeps Gente in Regno Rasie)86, iako tada nije bilo nikakvog raškog, ili srpskog kraljevstva. (Kad se ovo pismo poveţe sa onim iz poglavlja Dokumenti i pisma I i II u kojim se pominju “kraljevstva Zahumlja, Srbije i Travunije”, prosto se nameće pomisao da su pape “nasljeĊivale” neki poseban naĉin razmišljanja, ili neku politiĉku kartu Balkana na kojoj nikako nije bilo mjesta za Duklju/Zetu, ali zaĉudo, za Istru, na primjer, jeste (?!) – vidi ponovo oblasti Slavonije u papskim pismima iz 1289. i 1327. godine na prethodnoj strani.) Kao dio Sclavonie Dubrovĉani pominju Zetu kad pišu ugarskom kralju Ţigmundu (koji je po tituli i “rex Servie”) o svojim trgovaĉkim problemima i mole ga: “pošto je Slavonija njegova, da se brine o Zeti kao i Dalmaciji”. Traţili su i od srpskog despota da se zaloţi kod Ţigmunda “jer Zeta pripada Slavoniji, Balši i njemu”. Opet, drugom prilikom (1425.), isti ti Dubrovĉani su zapisali da: “Ako se namjerava u Skjavoniju, da se ide preko Danja (danas u Albaniji), zapravo, u pravcu Novog Brda, Prištine i Rudnika i tih granica…” (E Schiavonia se intenda el Dagno in ver(o) Novomonte, Pristina, Rudnich e quelli confini do zornade.) /Istorija CG II/2, 136, a prethodni 114/ Skjavonija i Zeta su 1440. posebno navedene u tituli despota ĐurĊa Brankovića u italijanskom prevodu privilegije Budvi: “Per la gratia de Dio signor de Schiavonia, de Zenta, despoto Zorzi”, a takoĊe i 1441. u prepisci Crnojevića sa isto kao što jezik i nalaţe: “signori Serviani”, ili “signori Rasciani”. Sliĉan, ili isti princip se primjenjuje i kad je u pitanju “Giorgi Strazimir signor de Zenta”. On je “gospodin iz (od) Zete”, a “zetski gospodin” moţe biti samo u geografskom smislu. 86 Monumenta Montenegrina III, 202 (Farlati, VII 369)

102

tim despotom Slavonije u vezi slanja i prijema pisama iz Zete: “de mittendo ad dominum dispotum Sclavonie pro sua avisatione litteras receptas de Zenta…”87 Na kraju, treba pomenuti i tuţbu iz 1447. godine koju je, 1. septembra, dubrovaĉki kurir podnio protiv dvojice “Nikšića od Tare” (Nichsichi de Tara) koji su ga kad je išao sa pismima “in Sclauoniam“ (Srbiju) uhvatili i prodali Turcima.88 * “Ime provincije Albanije ili grada Albanije, za mnoge regione i gradove u Aziji, Britaniji, Panoniji, Laciju, Iliriku, koje se ne mogu ni nabrojiti, zajedniĉko je i kod starih i mlaĊih geografa. Naša iliriĉka Albanija obuhvata krajnji dio Dalmacije… izmeĊu Drima i zaliva Rizonika (Risanskoga)...”89 Naziv Albanija za prostor Gornje Dalmacije, odnosno Zete i(li) Pomorja, nekako u prvi plan izbija sa titulama srpskih vladara. Tako, u pismu iz 1288. godine se kaţe da: “Od strane gospodarice Marije (supruge srpskog kralja Radoslava) iz kuće Kieriz (Chieriz) iz Francuske, kraljice Zete (Zenta), ili donje Misije/Mezije (Mysiae inferioris) u krajevima Albanije (in partibus Albaniae)...” su poslije muţevljeve smrti, osnovani manastiri u Skadru (Scutari), Kotoru, Baru i Ulcinju. (Farlati, Illyricum sacrum VII, 59) U povelji iz 1349. god. Dušan je car: “свих српских и грчких и поморских зем љ , рекуже Алб није...”. Kasnije se i ĐuraĊ Branković tituliše kao “despot cijelog kraljevstva Raške i Albanije” (Rascie, Albanieque dominus; despotus totius regni Rascie et Albanie) U sporu izmeĊu Budve i Kotora 1431. pominje se kao predstavnik despota ĐurĊa u Zeti/Albaniji vojvoda Altoman: 87

Starine X, 6; JAZU, ZG 1878.; Sima Ćirković, Herceg Stefan Vukĉić Kosaĉa i njegovo doba, 51 88 Iz Dubrovaĉkog arhiva, knj. III, 113-14; Dinić Mihailo 89 Monumenta Montenegrina V, 22

103

“Dominus Altomanus, vaivoda in Albania pro domino despoto.”, a pet godina kasnije isti ĉovjek je despotov opunomoćenik u sporu izmeĊu Kotora i Despotovine: “Altomano vaivoda in Genta (Zeta) pro domino despoto Rassie”.90 Dokle se protezala Albanija pojasnili su opet Kotorani 1439. i 1440. godine. U Veneciji su prvo dobili od kotorskog kneza obavještenja da se ambicije Stefana Vukĉića neće zadrţati samo na dijelu Gornje Zete, već na “cijeloj despotovoj Albaniji”, a zatim je i jedno kotorsko poslanstvo zatraţilo da Venecija “uzme Budvu i Zetu i druga mjesta u Albaniji koja pripadaju despotu” (accipiamus Budua ac Zentam ac alia loca Albanie dicti domini despoti).91 Pojedini strani vladari su takoĊe nazivali Zetu Albanijom – Alfons Aragonski kaţe u povelji da su “Ostrog i okolina na granicama Albanije” i to na osnovu iskaza ljudi hercega Stefana.92 Dakle, teritorija dijela današnje Crne Gore se sa jedne strane se ukljuĉuje u geografski pojam Sklavonije, a sa druge u takoĊe geografski pojam Albanije. Nećemo iz toga izvlaĉiti bilo kakve zakljuĉke. Zanimljivo je samo pominjanje Ostroga kao graniĉnog mjesta. Naime, kad su Turci podijelili teritoriju na sandţake, Ostrog je ponovo bio na granici, ovog puta Hercegovaĉkog i Skadarskog sandţaka. Ne treba zaboraviti ni legendarnu “Vukovu meĊu”, koja u jednom luku dijeli prostor Crne Gore juţno od Tare: od Bijele gore, preko Pustog lisca, Budoša, Ostroga, Prekornice, Moraĉe do Komova. Ta “meĊa” je vjerovatno rezultat razgraniĉenja bosanskih i zetsko-crnogorskih vladara, a kasnija granica izmeĊu sandţakâ je samo “hod po utabanoj stazi”. 90

Ivan Boţić, Nemirno Pomorje XV veka, 180; Istorija CG II/2, 138 Listine IX, 118; S. Ćirković – Stefan Vukĉić…, 48, 53 92 Mihailo Dinić, Zemlje Hercega svetoga Save, 178 91

104

O stanovništvu i još ponečemu Poĉećemo sa par dokumenata iz XIII vijeka: - Odluka kotorskog vijeća iz 1246. godine : “...da ako bilo ko od sugraĊana (Kotorana) nepravedno i drsko bude tukao nekog Slovena iz Grblja ili Arbanasa ili Budvanina, ...po zakonu ovo uĉinivši neka bude kaţnjen sa 10 perpera” (...sub tali condicione ut quicumque de conciuibus injuste aliquem Sclauum de Gripuli uel de Arbanensibus, aut Buduensibus).93 - Izjava dubrovaĉkih trgovaca iz 1278. god.: “Mi smo dolazili iz Brskova u Kotor... u straţarskoj pratnji Kotorana, jer nas je gospodin kralj poslao u Kotor… i došli su Arbanasi i napali nas...” (Nos veniebamus de Brescoua in Catarum... et omnes in custodia Catarinorum, quia dominus rex mittebat nos Catarum ... et eundo sic uenerunt Albanenses* et assaliuerunt nos...).94 Francuski “monah Brokar” (?Gijom Adam) u svom izvještaju iz 1332. pominje u srpskoj kraljevini, pored Slovena, još i “Arbanase i Latine koji su pokorni rimskoj crkvi. Latini imaju 6 gradova i toliko biskupija. Prva je biskupija Bar, gde je i nadbiskup, pa Kotor, Ulcinj, Svaĉ, Skadar i Drivast, a u gradovima tim ne ţive drugi do Latini i narod koji je u okolini tih gradova... Arbanasi su znatno jaĉi; mogli bi staviti na bojno polje više od 15 hiljada konjanika... Oba naroda, i Latini i Arbanasi, jako su ugnjeteni pod nepodnosnim i teškim jarmom vrlo mrskog i odurnog im slovenskog gospodstva...”95 Slijede izvodi iz kotorskih gradskih statuta iz XIV v.: 93

Sindik I Dušan, Zbornik “Grbalj kroz vjekove”, Kotor-Grbalj, 2005, 157 Monumenta Montenegrina IV, 316 (Res Albaniae, 113) * “Albanenses” nije prevedeno kao “Albanci”, jer bi se tako stekao utisak da se radi o Albancima u današnjem, nacionalnom smislu – što nije sluĉaj. 95 Glasniik srpskog uĉenog društva, knj. XLIX, str. 133; BG, 1881. (Brocardus Monacus je, u stvari, bio nadbiskup barski Gijom Adam.) 94

105

- Ĉlan 351 statuta iz prve decenije XIV vijeka kaţe: “...ako neki od naših graĊana bude imao parnicu... sa bilo kojim Slovenom (vel cum quocumque Sclavo)”.96 - Ĉlan 417 (iz 1339.) navodi u Grbaljskoj ţupi kao seljake “Arbanenses et Sclavi”. - Ĉlan 92: “ako se ubistvo ne moţe dokazati, knez i sudije mogu radi saznavanja istine staviti na muke Arbanase, Slovene i Vlahe...” (Comes et Iudices, habentes Deum prae oculis, possint ipsum Albanensem, Sclavum vel Vlachum poni facere ad tormentum.)97 - Na natpisu u crkvi sv. Šimuna u Tivtu iz 1326. stoji: “Ja Domani sin Slovena* (filius Sclaonis) zajedno sa svojom braćom podigosmo ovu crkvu...”.98 (*Sclaonis je oblik u mnoţini, tako da je ispravniji prevod “slovenski sin”.) - Kotorani su 1446. god. traţili dozvolu od Mleĉana da protjeraju “slovenske popove” (presbyteros Slavos). Pisari su oznaĉavani kao “cancelarus lingue sclave”, ili kao prevodioci (interpretes sclavus), dok je ćirilica bila “curilica serviana”.99 - Kotor, 1450.: “...dovedeni(?) su Morlaci/Vlasi i drugi” (...condur Morlachi et altri). (Listine IX, 319) - Već pomenuti dubrovaĉki podaci da se u “Skjavoniju ide preko Danja” i da se ona proteţe “u pravcu Novog Brda, Prištine i Rudnika i tih granica”, nadovezuju se na reĉenicu iz povelje Balše II Dubrovĉanima iz 1385. godine u kojoj se kaţe: “и трговци који минују (odlaze) у Србље н Д њу д не пл те ништ ...”. (Stare srpske povelje i pisma I/1, 109-110) - Zatim je 1399. godine Pašait (turski predstavnik) pisao Dubrovĉanima: “трговци у Србље н Мор чу и н Лим 96

Pisci srednjevjekovnog latiniteta, 186 (CT, 1996) Tamo: Sclavo = Srbin Statuta et leges civitatis Cathari, Venetiis 1616, cap. 92 98 B. Šekularac – Tragovi prošlosti Crne Gore, 143 99 Farlati, Illyricum sacrum VI, 465; (I. Boţić – Nemirno Pomorje...) 97

106

д греду” i davao im svoju vjeru “до Мор че”. U Brskovu su (Dubrovĉani) plaćali carinu: “...им и едн ц рин н Брсково”, a nešto ranije su se ţalili da su im “Турци и неки Вл си опљчк ли трговце н Т ри”.100 Jedan dokument o zetskiм plemenima: - Ţalba koju su Dubrovĉani uputili Jeleni, supruzi Balše III, 1411. godine: “И ми н н ше уф ње (vjerovanje) н ручисмо н шим трговцим д туд иду... то с д д зн господство, јер су н ши трговци из Србаља ишли и скупише се Бјелоп влићи и Озринићи, М знице и М лоншићи с војском и з робише н шу вл стелу и трговце и узеше им сребро, оружје и све друго што су носили...”.101 Konstantin Filozof, u djelu Ţitije despota Stefana Lazarevića: Nakon bitke kod Angore 1402., despot je došao u Zetu kod svog zeta ĐurĊa Balšića: “...кренувши л ђом с острв Митилине, стиже у Арбанасе (Zetu). Ту г срете с великом љуб вљу господ р тих стр н , његов зет. Ов ј арбанашки господ р, по имену Ђур ђ Стр цимирoвић, беше узео Јелену сестру његову з жену, од које роди син Б лшу... Притом Деспот је био об вестио о свом дол ску и бл гочестиву госпођу м тер своју, и његов споменути зет д де му војске по могућности д г пр ти н путу. И т ко се он приближ в о пределим cрпским, где је прв рхиепископиј cрпск .” U istom ţitiju su date i informacije o kasnijim dogaĊajima. 1421. godine Zeta je pripojena Despotovini. Balša je te godine otišao u Srbiju i ubrzo umro na dvoru svog ujaka. “Њег (Stefan) с великим љубоч шћем... погребе. З тим, улучивши згодно време и узевши сву своју војску, пође 100

Stare srpske povelje i pisma I/2, 218-220; M. Dinić, Srpske zemlje u srednjem veku, 154 101 Stare srpske povelje i pisma I/1, 387

107

н Арб н се. ...Узе т ј кр ј р тов вши м ло под неким гр довим , под Ск д р дош вши, опсед ше г ...”102 - To jezgrovito potvrĊuje i srpski Letopis: “1421. умрли су Кришчи мир, и буг рски ц р Конст нтин, и Б лш зетски и деcпот узе Арб н се.”.103 - A u Ruvarĉevom rodoslovu postoji zapis po kome je: “Стеф н деспот од Диоклитиј нске стр не, кој јесте арбанашка земљ , и од Црнојевић госпођу узе Анђелију себи супружницу...” (Stari srpski rodoslovi i letopisi, 55) (Stefan na koga se ovo odnosi je despot Stefan Branković, ali se pisac rodoslova i istoriĉari ne slaţu oko toga ĉija je AnĊelija bila kćer.) Ostali dokumenti vezani za Balšiće i Crnojeviće biće navedeni u odgovarajućem dijelu. Ukratko: Za razliku od latinskih pisaca i zapisa koji su ponekad (kao što smo vidjeli i ranije) naprecizni i zbunjujući, ćiriliĉni dokumenti su ponovo “neumoljivi”: dubrovaĉke trgovce koji su išli “u Srblje”, ili su se vraćali “iz Srbalja” su napadali Arbanasi, Vlasi, Bjelopavlići, Ozrinići, Malonšići... Iz Zete se ide “u Srblje” preko carine u Brskovu i dalje “u pravcu Novog Brda, Prištine i Rudnika i tih granica”. Srpski despoti su imali zeta i tasta(?) u Zeti/Dioklitijanskoj strani koja je “arbanaška zemlja”. U okolini Kotora su ţivjeli Arbanasi, Sloveni i Vlasi. (Mnogi istoriĉari su smatrali, ili smatraju da su ti Sloveni bili Srbi. Jedini valjan argument za tu tvrdnju je mogao biti to što je naziv Srb(l)in iz ćiriliĉnih dokumenata prevoĊen u latinskim kao Sclavus, ali je problem u tome što ne postoji nijedan ćiriliĉni dokument u kome su stanovnici nekog dijela Zete/Pomorja izriĉito etniĉki oznaĉeni kao Srblji.) 102 103

Stara srpska knjiţevnost XI, 97 i 120 Stari srpski rodoslovi i letopisi, str. 118, 225

108

Srpska vlastela u Zeti Srpska vlastela je bila ĉinjenica u Zeti, ali i ne samo u njoj, već u svim krajevima koji su kraće, ili duţe bili pod vlašću raznih srpskih vladara. Tu pojavu, bar što se Zete tiĉe, lijepo objašnjava jedan vrijedan dokument iz 1445. godine, a na osnovu njega se moţe utvrditi i brojnost srpske vlastele. Naime, kad je došlo do sukoba oko meĊa izmeĊu Mataguţa i Hota spor je vodio: “По милости божијој и господин ми Гиорг (ĐurĊa) деспот , ј Томо, бивши воевод зетски...” Na osnovu iskaza svjedoka Tomo je utvrdio granicu, a prepis presude je poslao u “ризницу господин ми деспот ”. Na kraju presude su zabiljeţeni predstavnici/porotnici i to: “от србских вл стел” tri ĉovjeka: Altoman (Otoman), Vuk Biomuţević i ĐuraĊ Biomuţević, a zatim “и от зетских од Грљ , Подгорице, Берисл вић , Буш ти, М лоншићи, Луж ни и ост ли Зећ ни м ли и големи...”.104 Srpski kraljevi i despoti su u svakom mjestu, ili dijelu Zete, imali svoje predstavnike koji su samim tim odmah postajali “srpska vlastela”. To su bili neki od Kotorana, Paštrovića i Đuraš Ilijić pod carem Dušanom, ili vlastelin Ţarko pod Urošem, vojvoda Mazarek pod despotom Stefanom... Ali, da je ova oznaka/“titula“ bila ĉisto pravno-drţavne prirode moţe se vidjeti po tome što su pripadnici te vlastele bili i Romani i Arbanasi. Upravo takvu prirodu odnosa izmeĊu vladara i lokalnih povjerenika potvrĊuje i primjer Paštrovića koji su ugovorom sa Venecijom 1423. g. postali mletaĉka vlastela.105 Srpska vlastela je dosljedno razlikovana od zetske isto kao što su i Zećani razlikovani od Rašana/Srba. 104

Solovjev A., Zetska presuda iz 1445. godine (preuzeto iz Nemirno Pomorje XV veka, Ivan Boţić, 187-8 105 Ĉlanom 4 tog ugovora bila je predviĊena zaštita “u sluĉaju da, boţe saĉuvaj, na Paštroviće krene ili despotova /tj. srpska/, ili turska vojska...” (superventus exercitus dispoti vel Turchorum). Listine VIII, 226

109

Posljednji srpski vojvoda u Zeti je bio neki Miloš koji je ţivio na Medunu. Krajem 1453. godine on je sa vojskom dobijenom iz Srbije uĉinio posljednji pokušaj da obnovi despotovu vlast u Zeti. U bici sa Stefanom Crnojevićem (mletaĉkim vlastelinom – kad već govorimo o tome) je doţivio poraz, a Podgorica, Ţabljak (na Skadarskom jez.) i ostali djelovi Zete su pripojeni matici. Medun je, ipak, ostao pod Milošem do 1456. godine, kad ga je predao Turcima.106

106

Ljubić, Listine X, 151

110

Jedan opis Srbije iz 1481. godine Malo djelo poštovanoga gospodina Martina de Segonis nacije kotorske, a porijeklom Srbina iz Novog Brda (nacione Catharensis origine Serviano de Novo Monte), po milosti boţijoj episkopa ulcinjskog – preblaţenom Sikstu IV, rimskom papi. ...Ova prosto nazvana Srbija ili Raška, u staro doba Mezija, leţi u krajevima Evrope. Sa sjevera je okruţena… poznatim rijekama Drinom, Savom i Dunavom…, zatim predjelima Daĉana ili Vlaha (danas Rumuna), sa istoka planinskim lancem Rodopa, rijekom Cibricom i Donjom Mezijom, sa juga se naslanja na granice Tribala i Dardanaca ili Makedonaca, a na zapadu je opasana planinama Dalmacije…* Zatim, Prema opisima starih pisaca u njoj se razlikuju tri dijela ili naroda: prvi Rašani… drţe onu oblast koja leţi prema Drini i Savi, a onaj, pak dio koji je prema Istru (Dunavu) drţe Mezijci. U toj oblasti su ovi gradovi i gradići: Beograd, Smederevo, Golubac, Ostovica, Kruševac… Sredinu pokrajine naseljavaju Vlasi… Ostali narodi srodni Makedoncima su Srbi… A drţe ove gradove: Novomontem ili Novo Brdo… Sjenica, Trepĉa, Jeleĉ, Brorum, Prizren i Vuĉitrn. I ovu pokrajinu optiĉu rijeke: Mala Morava…, sa Nišavom, ranije Timokom… Bijeli Drim ili Drilo… Sitnica … prvo se spaja sa Labom kod jezera na polju Kosovu, zatim sa Ibrom blizu tvrĊave Zveĉana i uliva se u Veliku Moravu nedaleko od Kruševca. (Veza sa tekstom i napomenom br. 51 na strani 80.) *Ovaj opis je potvrda da Tribali nijesu (bili) Srbi/Sloveni. A, što se “planina Dalmacije” tiĉe, u istom tekstu, na sljedećoj strani se precizira da: “...Drina nastaje pod Sokolom gradom Dalmacije (Šćepan Polje?), gdje uvećana tokom dviju rijeka Pive i Tare i tekući kroz Bosnu… utiĉe u Savu.”107 107

Pisci srednjevjekovnog latiniteta, 250-252; lat. tekst 227-229

111

Balšići i Crnojevići Opšte prihvaćeno je da se Balšići pominju prvi put u septembru 1360. godine u dokumentu cara Uroša, mada se neki Stipco Balsic de Cerna Gora pominje 1348. u jednoj oporuci.108 U toj povelji Uroš “ц рском вјером” uvjerava dubrovaĉke trgovce “д греду... н Зету н Б лшиће...” i time im potvrĊuje odreĊenu samostalnost na njihovoj teritorijи.109 Ne zna se mnogo/ništa o njihovom porijeklu. Balšići su uglavnom oznaĉavani kao baroni, ili ţupani, a liĉno su se nazivali “gospodarima Zete”, “samodrţavnom gospodom”, “gospodari zetskoj i pomorskoj strani”, ili “Pomorju zetskome”. Balša III je imao titulu “Samodrţavni gospodin Balša po milosti boţijoj duka (vojvoda) veliki i gospodar zemlji zetskoj i svemu zapadnom Pomorju”. U pismu od 25. maja 1368. godine papa Urban V se obraća “Stracimiru i ĐorĊu, braći Balšić ţupanima Zete” kao katolicima i traţi od njih da se brinu o vjernicima koji ţive u tim krajevima. Zvaniĉno su postali katolici 29. januara 1369. godine – što je datum njihovog iskaza o odbacivanju “šizme” (professio fidei catholicae et abiuratio schismatis).110 To je, izmeĊu ostalog (malo prije navedenog), i razlog zašto je ĐuraĊ I “izostavljen” u sljedećem zapisu srpskog Letopisa: “6880/1371. ...прими н челство кнез Л з р, сербско кр љевство, но три кр љ беху сербск у то време: у Призрену Л з р, у Босни Стеф н Твртко, у Прилепу М рко Вук шинов.” (Srpski rodoslovi letopisi, str. 209) MeĊutim, ĉetiri godine kasnije, poslije smrti srpskog patrijarha Save, knez Lazar i ĐuraĊ Balšić “који т д н ч лствов ху” sazivaju sabor za izbor novog patrijarha.111 Razlog 108

K. Jireĉek – Zbornik II, 126 Stare srpske povelje i pisma I, 98-99 110 Monumenta Montenegrina III, 198 111 Stara srpska knjiţevnost VII, 132 109

112

zašto knez Lazar nije sam sazvao sabor (pošto je nešto ranije sam radio i na izmirenju grĉke i srpske crkve) nalazi se u reĉenici zapisanoj 1378. godine na poĉetku Simeunovog tipika iz 1372. Taj zapis kaţe: “Прест ви се (umrije) мјесец ј нур 13 д н... Ђур ђ Б лшић, који т д вл д ше земљом зетском и поморском и половином српске земље и дијелом грчке.”, a poznato je da se Peć, kao sjedište patrijaršije, 1375. nalazila u ĐurĊevoj “polovini srpske zemlje”. TakoĊe je poznato da on, kao katolik, nije prisustvovao pomenutom saboru – taĉnije, o tome ne postoji nijedan dokument.112 U povelji Dubrovĉanima iz 1373. godine ĐuraĊ se javlja kao oblasni gospodar koji polaţe pravo na tzv. “dmitarski dohodak”, ali to potraţivanje ide uz oprez: “...Ако тко буде ц р господин Србљем и властелом у земљи српској (onda) д нијесу дужни вл стеле дубров чке д ти ми доход к више пис ног ...” i da tako bude dokle on bude gospodar “овој земљи приморској кој је око Дубровник ”. Ipak, sa narastanjem ambicija mijenjaju se i ton i “argumentacija” kojom se obrazlaţe pravo na odreĊene teritorije. Na primjer, tokom sukoba ĐurĊa I sa bosanskim kraljem Tvrtkom oko Trebinja, Konavala i Draĉevice (1376-7.) pominjano je “porijeklo po ţenskoj strani” od Vukana Nemanjića, a vrhunac je svakako povelja ĐurĊa II iz 1386. u kojoj se poziva na molitve i mišljenje “пр родитељ Симеун Нем ње и светитељ С ве”, i potvrĊuje Dubrovĉanima povelje koje su imali sa “господом српском и с родитељем мојим Ср цимиром и с Ђурђем и Б лшом...”113 112

U izdanju Lj. Stojanovića Stari srpski zapisi i natpisi VI , str. 93, izostavljen je dio teksta, i to baš onaj koji kazuje da ĐuraĊ “обл д в ше и пол србские земље, от чести же и грчкију”. B. Šekularac – Tragovi prošlosti CG, 283-4 113 Stare srpske povelje i pisma I, 110-111. (Interesantno je da se ni “praroditelji”, a ni pisar “logofet Butko” ne javljaju ni u jednoj drugoj ĐurĊevoj povelji.)

113

(Problem je “samo” bio to što su istu priĉu priĉali i svi ostali pretendenti na teritorije bivše srpske drţave, a zatim i to što su Srbi i Dubrovĉani vrlo dobro znali za nestalnost DurĊa I i njegovu “albansku narav” /costume albanezi/.) Godine 1389. se odigrala bitka na Kosovu, ali, danas je to nesporno, bez prisustva zetske vlastele, ili Zećana. Iako je ĐuraĊ II bio zet kneza Lazara, oĉigledno se nije smatrao obaveznim da pritekne u pomoć tastu, već se poĉetkom jula nalazio u Budvi gdje su ga posjetila dva dubrovaĉka poslanika i pozvala da posjeti Dubrovnik.114 TakoĊe je ĉinjenica i da je upravo on doveo Turke koji su godinu dana ranije poraţeni kod Bileće. On dakle, nije neposredno osjetio posljedice bitke na Kosovu ne samo zato što su Turci u proljeće/ljeto 1389. godine bili daleko od njegove oblasti, nego i zato što je bio u sprezi sa njima i koristio ih u borbi protiv Tvrtka I. Ta veza sa Turcima je prekinuta 1391. kada je zbog brata od strica Konstantina Balšića ĐuraĊ izgubio sultanovu naklonost i prešao u “antiturski tabor”. Papi Bonifaciju IX je obećao svoje zemlje ukoliko ostane bez nasljednika. MeĊutim, naslijedio ga je Balša III, a o njemu su srpski biografi iz XV vijeka i ljetopisci ostavili jasne podatke. * Iako u suštini samostalni vladari, Crnojevići su sa prekidima priznavali vlast ili Mletaĉke republike, ili sultana, a u prvoj polovini XV vijeka su bili u sjenci Balšića i srpskih despota. Od 1455. godine se javljaju kao gospodari Gornje Zete (Stefan) i time zauzimaju prvo mjesto u politiĉkom ţivotu zemlje. Pored njih, velikim dijelom današnje Crne Gore vladali su herceg Stefan Vukĉić, despot ĐuraĊ Branković koji je prvobitno bio “gospodin Srbljem”, a onda (od 1430.) i “gospodin Srbljem i Pomorju zetskom”115 i, naravno, Turci. 114 115

Istorija CG II/2, 54 Istorija srpskog naroda II, 226

114

Istoriĉari pretpostavljaju da su “Crnojevići zvani Đuraši” (Zernoevichi chiamadi Giurasi) bili siromašna vlastela. Porijeklo rodonaĉelnika Crnoja je nepoznato, ali se smatra da se na njega odnosi dokument iz 1331. godine u kome su Dubrovĉani “traţili od Crnoja zvanog KaloĊuraĊ i njegovog katuna (de Cernoe nomine Calogureg et a suo catone) svoje stvari...”116 Prvi Crnojević koji se pominje u izvorima je bio Radiĉ, koga ĐuraĊ II Balšić u pismu Duţdu naziva “uništiteljem domovine” (patrie destructor), i od koga su strahovali Kotorani 1396. g. Kad su tada nudili svoj grad Mleĉanima, poruĉivali su im da će, ukoliko ih oni ne prihvate “morati da se potĉine ili Arbanasima, ili Slovenima, ili Turcima” (aut Albanensibus, aut Sclavis, aut Turcis).117 Kako im je tada prijetila opasnost od Radiĉa Crnojevića, Sandalja Hranića i turskih odreda, sasvim je jasno koga su odredili kao Arbanasa. Na više podataka o ovoj porodici nailazi se tek od vremena vojvode Stefana (vladao 1451-1465), o kome je već bilo rijeĉi, i o kome je Stefan Vukĉić 1461. godine pisao Duţdu podsjećajući ga da je “njegovu svetost odavno upozorio na arbanašku narav” Stefana Crnojevića (et alhora avisti vostra serenita de li suoi costumi albaneschi).118 Porodiĉni grb Crnojevića je bio dvoglavi bijeli (ili, po nekim novijim istraţivanjima, zlatni) orao na crvenoj podlozi. Njegov crteţ se nalazi u pregledu grbova mletaĉkog plemstva u Veneciji, a tu su oznaĉene i boje. Sliĉnog orla, ali crnog, na crvenoj podlozi isticao je i ĐuraĊ Kastriot Skenderbeg. Osim njih, dvoglavog orla su u svojim grbovima imale i porodice DukaĊin i Musaki, a orao DukaĊina je bio takoĊe bijel.119 116

Citirao R. Rotković u Ilustrovanoj istoriji crnogorskog naroda II, 90 Listine IV, 356, 377 118 Istorija CG II/2, 137 119 Istorija CG II/2, 227-8; M. Šuflaj – Srbi i Arbanasi, 132 117

115

Za razliku od Balšića koji su bili vjerski nestalni, Crnojevići su (i pored toga što su Stefan i Ivan bili mletaĉke vojvode) bili zaštitnici pravoslavne crkve. Poznato je da je Ivan praktiĉno spasio zetsku mitropoliju i njenu crkvenu organizaciju od raspada (jer srpska patrijaršija nije postojala više od 20 godina), a osnivanjem Cetinjskog manastira je obezbijedio i njen dalji ţivot. Da je ovaj postupak bio rezultat liĉne inicijative, vidi se iz njegove povelje: “...И oгр дих хр м у мјесту зв ном Цетиње... и назвах га Митрополијом зетском... И поставих ту митрополит зетског кир Вис рион , који је у то доб , д вл д свијем и послије њег (njegovi) н сљедници”.120 Dakle, zetski gospodar je preuzeo “pod svoje” crkvu u svojoj zemlji i ništa više (ili manje). Njegov nasljednik ĐuraĊ je vladao od 1490. do 1496. i po rijeĉima savremenika Marina Barlet/cija (~1460-1513) bio je: “u ime Hrista knez arbanaški”. (Crnogorski anali, 26, 41 )121 Posljednji (vladarski) predstavnik ove porodice je bio Staniša, odnosno Skenderbeg Crnojević (1457-1530) koji se titulisao kao “sandţak crnogorski, primorski i svoj dioklitijanskoj zemlji gospodin”.

120

Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, 530-534; B. Šekularac, Crnogorski anali, 95-6 121 ĐuraĊ Crnojević je bio i vlasnik prve ćiriliĉne štamparije na Balkanu – ĉesto proglašavane za “prvu srpsku štampariju” na “slovenskom jugu”. U vezi s tim, mora se reći sljedeće: jedan od glavnih razloga za takvu nacionalnu oznaku je “(ne)namjerno neznanje” istoriĉara koji su, po već ustaljenom obiĉaju, prevodili zapise i dokumente kako njima odgovara. Tako se eto, na primjer, dogodilo da ova: “e la piu copiosa libraria (tj. stamperia?) in carattere e idioma illirico serviano” u knjizi Jovana Radonića Rimska kurija i juţnoslovenske zemlje (str. 128) volšebno postane: “vrlo velika srpska štamparija s ćirilovskim slovima”, iako tekst nedvosmisleno kaţe da je “štamparija velika” i da su “slova i jezik ilirskosrpski”! Inaĉe, u pitanju je dokument iz kasnijeg perioda (XVII v.), a ne iz doba kad je štamparija radila.

116

III STANOVNIŠTVO JUGOISTOČNE CRNE GORE

117

TRADICIJA, PISANI TRAGOVI I GENETSKI NALAZI (uporedna analiza) “Cijeli zbor Zete” (tuto el convento de Xenta), to jest, spisak plemena, opština i katuna na ĉelu sa velikim vojvodom Stefanom Crnojevićem, u ugovoru sa Venecijom iz 1455. godine izgledao je ovako:

Neka od nabrojanih imena su albanska, neka slovenska, a ima ih i neodreĊenih. Za razliku od istoriĉara koji bi se sada bavili procentima i (lošom) analizom imena, mi ćemo samo ponoviti da se na osnovu imena i prezimena ne moţe vjerodostojno odreĊivati etniĉka pripadnost ljudi u Zeti/Pomorju XIV i XV vijeka – Crnojevići su moţda najbolji primjer za to. Svi postojeći izvori i podaci iz XIV i XV vijeka (ukljuĉujući i Ţitije Stefana Deĉanskog od Grigorija Camblaka i, naroĉito Skadarski zemljišnik iz 1416. godine) ukazuju na to da su tada “Arbanasi” bili većinsko stanovništvo na jugoistoĉnoj (nešto manjoj) polovini današnje Crne Gore – Camblakova “ рв нитск земљ ”.122 122

Upravo Skadarski zemljišnik najbolje pokazuje slabosti analize po imenima. Na primjer, u selu Capenico (Kapenik?) u kome je bilo Slovena po imenu i prezimenu: Bogdan Budemir, Novak Milić, Ratko Bogoje..., postoji i više ljudi sa slovenskim imenima i neslovenskim prezimenima:

118

Iz priĉe koja slijedi vidjećemo da je naziv Arbanas podrazumijevao/obuhvatao neke ĉetiri haplogrupe, ili ĉetiri razliĉite etniĉke “kategorije”. Sloveni su, po latinskim izvorima, na teritoriji Duklje i susjednih zemalja u periodu od IX do XII vijeka oĉigledno bili vladajuća klasa, ili plemstvo koje je prihvatilo obiljeţja starije kulture, ali i uspostavilo sopstvena (na primjer, crkve koje su djelovale na slovenskom jeziku). Pretpostavlja se da su u najvećem broju ţivjeli u dolinama Zete, Moraĉe i oko Skadarskog jezera. MeĊutim, po kasnijim, srpskim izvorima, ti ljudi su ustupili mjesto Arbanasima.123 Ĉak i tamo gdje su u XIV i XV vijeku dosljedno spominjani, kao u Kotoru i njegovoj (široj) okolini, Sloveni su ĉinili tek jednu od ĉetiri zabiljeţene grupe stanovništva. (Ostale tri su: graĊani Kotora – Latini/Romani, Arbanasi i Vlasi.) A, tokom vremena se, iz nekog razloga, broj Slovena postepeno smanjivao, a broj Vlaha i Arbanasa povećavao. Genetika je, znaĉi, samo (po drugi put u ovoj studiji) potvrdila, ili “ozvaniĉila” ono što je istorija nagovještavala. Bogdan Sossa, Rat(i)ko Fruga, Radoslav Bethcassa, Stojĉo Petrussi, Novak Romestina... Ko su oni? Pored toga, nijedno od najĉešćih imena: Martin, Ivan/Jovan, Stefan, Marko, Petar, Pavle, Nikola, Dmitar, Lazar, Andrija, ĐorĊe... uopšte nije slovensko (po porijeklu) i meĊu Slovene su poĉela dolaziti od VIII-IX vijeka. To istovremeno moţe da znaĉi i da: Dmitri Bogići, Juan (Jovan) Golobin, Pali (Pavle) Bogšići, Gin Cernoglavi... mogu, ali i ne moraju biti Sloveni. Na kraju, zaista je zanimljivo da se u popisu nalazi i jedan broj ljudi sa prezimenom, ili oznakom (?) Sclavo/Schiavo, ali nijedan od njih nema i slovensko ime. (Izuzetak je Stani Sclauo ĉije “ime i prezime” su, valjda, odvojeno napisano ime Stanislav.) 123 Tradicionalna (istorijska) teorija koja kaţe da su “mase Slovena” u Albaniji vremenom “albanizovane” je neodrţiva. Da je bilo tako, genetska analiza bi ih nepogrešivo otkrila – sliĉno kao što je otkrila i da u današnjoj Njemaĉkoj stanovništvo slovenskog porijekla (~17%) ima malu prednost u odnosu na stanovništvo germanskog porijekla (~16%).

119

Srednjevjekovni Arbanasi i današnji Albanci, Srbi, Crnogorci…? Postoje ĉetiri osnovne teorije o porijeklu ljudi koji se danas zovu Albanci. Po prvoj, oni su potomci Ilira; po drugoj su uopšte Traĉani, po trećoj samo Daĉani i po ĉetvrtoj su nasljednici prastanovnika Balkana, Pelazga. Pored ovih, “u opticaju” su i pretpostavke po kojima Albanci vode porijeklo od Italika, ili moţda sa Kavkaza, a zasnivaju se na ĉinjenici da se ime Albania javljalo u drevnoj geografiji Italije i Kavkaza. Najveći broj evropskih naziva sa osnovom Alba-, ukljuĉujući i današnju Albaniju, kao i keltsko (Gaelic) ime Alba za Škotsku, ima veze sa latinskim alba (bijela), odnosno “praindoevropskim” albho- istog znaĉenja. Porijeklo naziva Arbanas se dovodi u vezu sa mjestom (predjelom) Arbanon (Ἄξβαλνλ), ili Raban – kako ga je zvao Sava Nemanjić (“a od Rabna Pilota oba”). Ĉini se da se radi o prostoru današnjeg grada Kroje (Krujë). Oblik “Arvanit”, “arvanitska zemlja” je rezultat doslovnog ĉitanja grĉkog slova β. Istorijski zapisi o imenu: U Ptolomejevoj Geografiji (II vijek n.e.) su pomenuti Albanon i naselje Albanopolis “u mediteranskoj Makedoniji”.124 Stefan Vizantijski (VI vijek n.e.) u svom geografskom rjeĉniku pod naslovom Etnika (Ἐζληθά) citira Polibija i navodi u Iliriji grad Arbon (Ἀξβώλ, πόιηο Ἰιιπξίαο) i narod Arbonios i Arbonites (ἐζληθὸλ Ἀξβώληνο θαὶ Ἀξβωλίηεο).125 U XI v. Arbanase pominju vizantijski istoriĉar Mihailo Ataliates (Arvanitai, 1078.) i već citirana Ana Komnina: “od onih koji se zovu Arbanasi i od onih iz Dalmacije, koje je poslao Bodin.” 124 125

Claudii Ptolemaei Geographia, knj. III, gl.12 Stephani Byzantii Ethnicorvm quae svpersvnt, 111; A. Meineke, 1849.

120

Vidjeli smo da su se Arbanasi u odreĊenom broju nalazili na teritoriji Zete/Dioklitije i u XIII vijeku, a tokom XIV i XV vijeka dolazi do pomjeranja tih stoĉara koji poĉinju da se nastanjuju i po današnjoj Hercegovini i u drugim djelovima Crne Gore. Već 1455. godine su mnogi od njih bili ravnopravni ĉlanovi Zetskog zbora, vjernici pravoslavne crkve i govorili su i slovenski jezik. Slovenskim jezikom (pored albanskih dijalekata, latinskog i grĉkog) su se sluţili i oni koji nijesu ţivjeli u granicama zemlje Balšića i Crnojevića. Evo par pisama iz 1378. i 1458. godine koja to potvrĊuju: “От Леке Дукагин и Павла бр т му вл стелом ч стног гр д Дубровник пишу вер ви мој и мог бр т гредет слободно по моји земли не боите се ниш ...” “В име оц и син и дух светог мин ми гпн Гиорг Кастриот речени Скендербег д имо н видение вс ком кому се достоит и пред ког се изнест ови н ш лист отворени, под печ том прстен моег зл менов ног мегио н ми с комуном дубровцим ...”126 Ipak, u narednom periodu, (od XVI vijeka) neki zetski (i “brdski”) Arbanasi (p)ostaju katolici, a zatim i muslimani i postepeno se udaljuju i od slovenskog jezika i od (istorodnog) stanovništva pravoslavne vjere. Opšte je mišljenje da su, zato što su ţivjeli u nepristupaĉnim planinama današnje sjeverne Albanije, preci Albanaca u rimskom periodu bili samo djelimiĉno romanizovani. Iz istog razloga su, nakon doseljavanja Slovena i tokom kasnijeg postojanja srpske srednjevjekovne drţave, izbjegli i jaĉu slovenizaciju i srbizaciju. Zahvaljujući toj izolovanosti su uspjeli da saĉuvaju i jezik koji sâm predstavlja jednu granu indoevropskih jezika, iako ima leksiĉkih sliĉnosti sa romanskim, slovenskim i drugim jezicima (grĉkim i turskim, na primjer). 126

Lj. Stojanović – Stara srpska pisma i povelje II, 213, 215

121

MeĊutim, ovo se, uglavnom, odnosi samo na jednu od dvije grupe današnjih Albanaca – Gege. Druga grupa, Toske, je ţivjela juţno od rijeke Škumbin/Škumbe u mnogo “pitomijim” predjelima i razlikovala se od prve i po porijeklu i jeziku /dijalektu. Dijalekat Gega je sve do 1972. godine bio korišćen kao knjiţevni jezik na Kosovu i uĉio se u školama, a dijalekat Toska je bio zvaniĉni jezik u Albaniji. Od 1972. dijalekat Toska je postao jezik svih Albanaca. Razlika u porijeklu ovih grupa se najbolje ogleda u zastupljenosti pojedinih haplogrupa u muškom dijelu stanovništva. Naime, kod Gega je dominantno prisutna haplogrupa EV13/E1b1b (+45%,), dok je kod Toska znaĉajnije zastupljena haplogrupa J2 (+25%). Pored navedenih, kod sadašnjih Albanaca, ili, od XVII vijeka, Shqipëtara se u većem procentu nalazi i keltska haplogrupa R1b (15-20%), dok je slovenska R1a prisutna u prosjeku od oko 7-8%. Ono što je posebno upeĉatljivo je vrlo mala uĉestalost haplogrupe I2a kod Gega (ispod 3%) i znatno veća kod Toska (do 18% u podruĉju Elbasana i Berata).127 Kljuĉ za odgonetanje tajne o porijeklu Albanaca je upravo tu. Pogledajte prvo ove dvije mape:

Haplogrupa J2 A, zatim i ove dvije:

Haplogrupa E-V13

127

Na osnovu: Sarno, 2015; Periĉić, 2005; Semino, 2000; Bosch, 2006; Battaglia, 2008.

122

Haplogrupa I2a

Haplogrupa R1b

Praznina, ili blijeda plava boja na Kosovu i u sjevernoj Albaniji i braon boja na istom podruĉju “rjeĉito” govore da taj “E-V13 narod” nije istog porijekla kao “plavi I2a1 narod” u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i zapadnoj Srbiji. S obzirom na to da su i I2a1 i E-V13 “domorodaĉke”, balkanske grupe, jasno je da jedan od ta dva naroda ne moţe biti ilirskog porijekla. Odnosno, preciznije, jedan od ta dva naroda mora biti traĉkog, a drugi ilirskog porijekla. Kad se malo prije izreĉena tvrdnja da su preci Albanaca u rimskom periodu ţivjeli u nepristupaĉnim planinama sjeverne Albanije ispravi na sljedeći naĉin: Preci dijela Albanaca i dijela nealbanskih stanovnika Crne Gore (i drugih drţava) su u predrimskom i rimskom periodu ţivjeli u predjelima današnje Srbije, Bugarske, Rumunije i Makedonije, ali su upadima Slovena, Bugara, Avara... razbijeni i prisiljeni da se jednim dijelom pomjere u planine (današnje) sjeverne Albanije, juţnog Kosova i sjeverozapadne Makedonije; onda dolazimo do oĉiglednog zakljuĉka da je skoro svaki drugi stanovnik Kosova, ili svaki treći stanovnik Crne Gore tračkog porijekla. Dakle, ukratko, srednjevjekovni Arbanasi su najvećim dijelom bili potomci Traĉana (ili, da se prisjetimo vizantijskih pisaca, Tribala), zatim, starih Grka i drugih bliskoistoĉno-mediteranskih naroda (ĉije predstavnike u nešto većem broju, pored Albanije i Grĉke, nalazimo i u Italiji, Turskoj...), pa Kelta i konaĉno, u najmanjem procentu, Ilira 123

Zetska, brdska i malisorska plemena Plemensko ureĊenje kakvo u XV i XVI vijeku nalazimo u Crnoj Gori i sjevernoj Albanijii nije zabiljeţeno u drugim krajevima bivše Jugoslavije, pa ni na Balkana uopšte. U istorijskim izvorima od XII do XVI vijeka (i kasnije) ne postoje nikakva “srpska”, ili “slovenska” plemena, a pogotovo ne onog tipa kakvi su bili Kuĉi, Bjelopavlići, Ćeklići, Klimenti, Drobnjaci... Svako od ovih i ostalih plemena je nastalo ili kao rezultat udruţivanja porodica koje vode porijeklo od istog pretka, ili udruţivanjem raznih, manje ili više bliskih, porodica koje su ţivjele na istom prostoru. Ĉini se da je ovaj drugi princip bio više zastupljen u sjeverozapadnom dijelu današnje Crne Gore i u dijelu “stare” Crne Gore. Sasvim je izvjesno da je i katunsko ureĊenje odigralo veliku ulogu u formiranju većine plemena. U dubrovaĉkim i kotorskim dokumentima iz XIV vijeka se ĉesto pojavljuju ljudi iz katuna po kojima su kasnija plemena dobila imena (Banjani, Drobnjaci...). TakoĊe, i svi oni karakteristiĉni “zaštitni znaci” crnogorsko-albanskog plemenskog ureĊenja, kao što su krvna osveta, data rijeĉ (besa), pobratimstvo, kruta moralna naĉela... su baština jednog davnog doba, oĉuvana kroz katunsku, a ne ţupsku, ili bilo koju drugu slovensku organizaciju. Kod svih crnogorskih i albanskih, ili, taĉnije, malisorskih128 plemena su jako razvijeni tradicija i predanje. Poznata je, na primjer, priĉa o Ozru, Pipu, Vasu, Krasu i Otu, od kojih su nastali Ozrinići, Piperi, Vasojevići, Krasnići i Hoti. Po drugoj verziji istog predanja neki Keĉi, koji je rodonaĉelnik Hota i Zatrepĉana, je sa svojih šest sinova (meĊu kojima su bili Pipo, Vaso i Kastro) zbog neĉega dobjegao u ove krajeve. 128

Dio današnje Crne Gore na kom ţive potomci Tuza, Hota, Klimenata, Gruda... zvao se (i zove se) Malesija, a njeni stanovnici Malisori/Malesori. Malesija, odnosno Mal zi, Mali e zi na albanskom jeziku, prevodi se kao “crna planina”, ili Crna Gora, a Malisor je zapravo Crnogorac.

124

Iako, po svemu sudeći, ova priĉa priliĉno dobro odraţava istorijsku i etniĉku stvarnost na prostorima Crne Gore u XIV i XV vijeku, ipak se mora priznati da se, iz raznih razloga, jedno od pomenutih plemena ne uklapa u ovu grupu. Ozrinići, odnosno pojedinci sa tim prezimenom (Nenoye Osdrichinich) se već 1355. g. pominju kao jemci nekom Grubši Toliću u jednom ugovoru, a potom su 1369. sami sebe i ostale iz grupe oznaĉili kao Vlahe (Nos /Mi/ Nichola Grubsich, Cusich Manovich, Bacel Voanovich, Glava Hosrichnich, Cosan Osrichinich, Vochotta Tolich, Vithoye Popovich, Petan Priboyevich, Biladin Vladoyevich, Vlaci).129 Pošto se u oba dokumenta pored Ozrinića nalaze i Tolići, smatra se da su oni već u tom periodu imali neke veze sa današnjim (K)Ĉevom. Ozrinići nijednom nijesu navedeni u društvu Pipera, Vasojevića, Hota..., nema ih u Skadarskom zemljišniku 1416., a ne nalazimo ih ni u spisku Zetskog zbora iz 1455. godine. Što se imena tiĉe, prije bi se moglo reći da je dobijeno po nekom Ozri(h)ni, a ne Ozroju, ili Ozru, mada to suštinski ništa ne mijenja, jer je korjen imena isti.130 Kao što smo vidjeli ranije, 1411. godine Ozrinići su sa susjednim Bjelopavlićima i Malonšićima opljaĉkali dubrovaĉke trgovce koji su se vraćali “iz Srbalja”. Po Y-DNK nalazima, sljedeća Ozrinićko/Ĉevska bratstva pripadaju haplogrupi I2a: Drašković (Ĉevo), Milić (Markovina), Radulović (Komani), Đurović, Pejović (Velestovo/ Lješanska nahija), Mićunović (G. Trepĉa), Vukotić, Đoković, Todorović (Jasenovo polje), Domazetović (Broćanac, Nikšić), Nikolić (Ozrinići, Trepĉa NK), Stanojević, Mrvaljević (Velestovo), Burić (Zagreda). 129

Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I, 188-9, 220; Cetinje 1963. 130 Ime (H)Ozro, ili (H)Ozroje je po porijeklu istoĉnjaĉko – poznati su persijski carevi Ozroje I i II. Da je ime dobijeno po planini Ozren, kao što se kaţe u jednoj verziji predanja, pleme bi se zvalo “Ozrenci”.

125

Piperi se, kao pojedinci sa tim prezimenom, javljaju u Kotoru 1397. godine, a 1416. je u selu Doxanni (okolina Skadarskog jezera) ţivio Calozorzi Piperi.131 Kao druţina, Piperi se, zajedno sa Vasojevićima i Bjelopavlićima, pominju 1444. godine u vezi sa pljaĉkom i ubistvom na pograniĉnom terenu “izmeĊu despota (ĐurĊa Brankovića) i vojvode Stefana (Crnojevića)”. MeĊu razbojnicima su bili: “Radogna Ruxich et Radosauus Dimitrouich, ambo (obojica) Bilopaulichi” a tu su se našli i “despotovi ljudi zvani Piperi i Vasojevići koji ţive izmeĊu Meduna i Rikavca.” (homines despoti, nominati Piperi et Vasoeuichi, qui stant apud Medonum ad Ricaças).132 Jedanaest godina kasnije, Piperi više nijesu bili pod despotovom vlašću i nalazimo ih u spisku plemena i katuna Zetskog zbora. Iz 1485. godine je ostao pomen nekog Mihaila Pipera, a 1489. je zabiljeţen Vuk Piperović. Ime Pipo, Piper, se obiĉno povezuje sa latinskom rijeĉi piper /biber/, ali će prije biti da je Piper starobalkansko (ilirsko?) ime, dok je Pipo nadimak od imena Filip. Narodno predanje zna da su Piperi po svom dolasku u oblast Kopilja, Crnaca i Seoca zatekli staro stanovništvo Lužane i da je u Crncima, više Studenoga, “stajao ban Luţanski”.133 Tu je vjerovatno bilo središte ranije Luške ţupe koja je obuhvatala znatno veću teritoriju nego što je oblast Luţana u Piperima. MeĊutim, 1485. godine Luţani su navedeni u defteru kao pusto selo “u vlaškoj nahiji Piperi”, što jasno pokazuje da je u XV vijeku slovenska ţupska organizacija prestala da postoji. Sliĉno se desilo i sa ţupom Graĉanicom, ţupom Komarnicom, Vrsinjem... Novonastala plemena su dala svoja imena bivšim ţupama: Nikšić, Drobnjak, Zupci... 131

Istorija CG II/2, 363; Starine XIV, 44 Lamenta de foris 1444. f. 124; (cit. K. Jireĉek) 133 Izrazom ban se oznaĉava feudalni (moţda slovenski) upravnik te oblasti. Vlasi i Arbanasi nijesu imali banove i ţupane. 132

126

Pored Luţana (koji se nalaze u spisku Zetskog zbora) i Pipera, u predjelu Kopilja su ţivjele i Mugoše ĉije je ime (odnosno prezime) vlaškog ili maĊarskog porijekla.134 Što se genetike tiĉe, testirane osobe porijeklom iz Pipera imaju ove haplogrupe: R1b: Šćekić, Stanić I2a: Boţović R1a: Novaković. U blizini Pipera se nalaze Rogami, koji su takoĊe nabrojani meĊu plemenima/opštinama Zetskog zbora. U Skadarskom zemljišniku iz 1416. god. pomenuti su Bencho Rogamo, Petro Rogami, Pali Rogami... Nema podataka o haplogrupama današnjih stanovnika Crne Gore porijeklom iz ovog mjesta. Druţina pod imenom Vasojevići se 1444. godine, kao što je već reĉeno, sa Piperima nalazila na prostoru od Meduna do Rikavca (Rikavaĉkog jezera). Ipak, oni svojom kolijevkom smatraju Lijevu rijeku. Prema turskom popisu iz 1485. “selo Rjeĉica, drugo ime Vasojevići, pripada Piperima…” i imalo je 18 kuća, ali zanimljivo, meĊu popisanim domaćinima nijedan nije imao ime Vaso, ili Vasoje. Od popisanih ljudi istican je Radosav Hercegović, ĉije prezime je istraţivaĉe navodilo na zakljuĉak da je njegov otac doselio u oblast Lijeve rijeke sa teritorije Hercega Stefana ili Stjepana Vukĉića – Kosaĉe. Iako se u raznim knjigama o Vasojevićima u vezi sa nastankom plemena pominju neki Mihailo Vasoljević (1284.) i AraĊije Vasojević, knez sa poĉetka XV vijeka, (obojica sa teritorije današnje Hercegovine) ništa, osim (sliĉnog) prezimena, ne upućuje na to da oni imaju ikakve veze sa ljevorjeĉkim Vasojevićima. 134

U Rumuniji je u XIX vijeku bilo više mjesta sa imenom Mogoşani, Mogoşesci i Mogoşoie. (Jireĉek: Frundescu, Dictionaru topograficu şi statisticu alu României, Bukurešt 1872.)

127

U selu Rjeĉica su osim Radosava, ţivjeli i Dabko sin Vukašinov, Mioman Stojov, Nenko sin Miomanov, Novak sin Radonjin, i Novak sin Boţidarov. Postoji mišljenje da bi se meĊu tim ljudima mogli traţiti/naći preci današnjih bratstveniĉkih grupa Rajevića, Miomanovića, Dabetića i Novakovića. Kao (pravo) pleme Vasojevići nijesu bili formirani do kraja XV vijeka, a po tradiciji smatrali su se bliskim Hotima i Krasnićima. Ime rodonaĉelnika Vasa, ili taĉnije, Vasoja je skraćeni oblik od Vasilije, grĉka rijeĉ vasilevs = car, vladar. Ovo pleme je dobro genetski analizirano i rezultati pokazuju visoku homogenost, ili povezanost bratstava. Haplogrupa E-V13/E1b1b: Vešović, Đukić, Marsenić, Bojović, Janković, Milićević, Bakić, Milikić... Ista grupa se nalazi i kod muškaraca u bratstvima Jaćimović, Šekularac. Na prostoru Bijelog polja, Andrijevice, Roţaja, Plava, Berana, Petnjice nalazimo i druge haplogrupe. I1a: Erović, Kajević (Bijelo polje) I2a: Kneţević, Janković (Velika), Šestović, Vojinović, Gurešić, Begović, Barać (Bijelo polje), Koĉan, Bubanja, Dević (Berane), Savić (Murino), Magdelinić (Roţaje) R1a: Bjelić (Berane) R1b: Perović (Bijelo polje) Liĉina, Rastoder (Petnjica) Agović (Berane), Ĉolović (Roţaje) J2a: Kapetanović (Bijelo polje) J2b: Radović (Bijelo Polje), Skenderović (Petnjica) G2: Veljić (Berane), Dulović (Bijelo polje), Hadrović (Petnjica) N1a: Šaljić (Plav) Pleme Hoti (Otto, Otti) je 1455. godine upisano kao drugo u spisku zetskih plemena. U Deĉanskoj povelji iz 1330. godine su navedeni Hotina gora i mjesto Hotiš (u okolini Pla128

va). U Skadarskom zemljišniku iz 1416. su pomenuti Nicola Otto i Radogosti de Otti. Sredinom XV vijeka Mleĉani su ih zvali “nobiles Albanenses”. Kao i Klimenti, Hoti su sve do u XVIII vijek govorili i slovenski jezik. Preci većine današnjih moraĉkih porodica su, po predanju, u te krajeve došli u XVI vijeku upravo iz ovog plemena, a sliĉnu tradiciju baštine i neka bratstva iz Bjelopavlića i Crmnice. (Na osnovu ovih nekoliko stranica sasvim se jasno vidi da tradicija o Ozru, Pipu, Vasu i ostaloj “braći” ipak nema utemeljenje u bliskoj srodniĉkoj vezi. Današnji Ozrinići, Piperi i Vasojevići nijesu imali istog/zajedniĉkog pretka. Šta više, oĉigledno je i da su Piperi jedna raznorodna grupa bratstava.) Bratonožići, koji se nalaze izmeĊu Moraĉe i Male rijeke, po predanju ne pripadaju ovoj grupi, ali se nalaze izmeĊu Pipera i Kuĉa i tako ĉine kopĉu sa narednom grupom plemena. Jedna verzija predanja kaţe da su potomci ĐurĊa Brankovića, a druga da su došli iz Bosne i Hercegovine. Po Skadarskom zemljišniku iz 1416. godine, u selu Capenico je ţivio Marco Bratonese. A, po spisku plemena i katuna Zetskog zbora (u kome Bratonoţića nema, a Kuĉi i Piperi su navedeni jedni do drugih), moţe se zakljuĉiti da: oni u to vrijeme ili nijesu ţivjeli na današnjem podruĉju, ili nijesu bili plemenski-katunski organizovani, ili su zapisani pod nekim drugim imenom. Ne znamo da li je ime ovog plemena po porijeklu vlaško, slovensko, ili keltsko (od Breton-ci?, pošto postoji i oblik Bretonoţići), ali je jedno sigurno – ono ne ne potiĉe od ĉovjeka koji se zvao Bratonoţ (bili bi Bratonoţovići), već je nastalo od oblika Bratonoţa → Bratonoţić.135 135

Zanimljivo je da veliki broj ljudi u Crnoj Gori ne zna kako su (jeziĉki) nastajala prezimena. “Formula” je, inaĉe, priliĉno jednostavna: Baba → Babić, Babo → Babović, Đurica → Đuriĉić, Đuriĉko → Đuriĉković, Ćoso

129

Pripadnik Bratonoţića je bio i Jovan Stefanović Balević, iseljenik u Rusiju, koji je 1757. sastavio kratak opis Crne Gore u kome je napisao da su Bjelopavlići, Kuĉi, Bratonoţići, Vasojevići, Piperi, Rovĉani, Moraĉani “од пр восл вног н род српског ”, a sebe je smatrao: “ лб но-черногорцем из Бретоножић ”.136 Po postojećim nalazima, u porodicama iz Bratonoţiĉa su zastupljene haplogrupe: E-V13/E1b1b: Maljević G2: Veljić. * Nasuprot predanjima prethodne grupe plemena, pretpostavka o raseljavanju Kuĉa, Mataguţa, Tuza, Bitadosa i Bušata iz katuna Lješa Tuza stoji na mnogo jaĉim osnovama, jer o njima imamo jasnije i bolje podatke iz najranijeg vremena – prije postanka plemena. Naime, iz Deĉanske povelje (1330. g.) se vidi da je Tuzov katun bio arbanaški i da se nalazio u planinama posjeda manastira Deĉani. U potvrdi ove povelje taj katun je upisan poslije sela Kuševa u Zeti. Neka imena zabiljeţena u selu pokazuju srodstvo sa pojedincima iz katuna. Na primjer, postojali su Pavle Bušat u selu i Đon Bušat u katunu. U katunu je bio i Petar Kuĉ, starješina roda od koga su, pretpostavljamo, nastali Kuĉi i naravno, Lješ Tuz koji pripada rodu od koga su nastali Tuzi. U istom katunu su pomenuti i Mataguţi, Lazorci i Bitadosi.137 Ćosović, Ćosa → Ćosić, Miljan → Miljanović, Miljana → Miljanić, Šćeka → Šćekić, Šćek(o) → Šćeković, Ĉole → Ĉolević ili Ĉolović, Ĉola → Ĉolić, Sava → Savić, Savo → Savović, Savić → Savićević... Dakle, muški oblik ide u -e/ović, a ţenski u -ić. TakoĊe, i muška imena koja pripadnost daju uz nastavak -in (kao Musin, Đurin, Perin...) imaju završetak –ić (Musić, Đurić, Perić...). 136 D. Vujović, Prilozi izuĉavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, 175 137 Deĉanske hrisovulje, Miloš S. Milojević; GSUD knj. XII; BG 1880. →

130

Kuči su, ako je suditi po predanjima bratstava širom Crne Gore, jedno od najvećih plemena na ovim prostorima. Zbog toga će mu biti posvećena posebna paţnja. Predanje o nastanku plemena ne zna za navedeni podatak iz Deĉanske povelje i govori da su prvi Kuĉi potomci (istoriji nepoznatog) Gojka Mrnjavĉevića, polubrata kralja Vukašina. Navodno je Gojko, zajedno sa prodicom, krajem XIV vijeka napuštio Ovĉe polje u Makedoniji i poslije dugog puta stigao u podruĉje Skadra gdje je, iscrpljen i star, umro. Njegov sin Nenad je, sa svojim sinom Grĉom, još izvjesno vrijeme boravio u Skadru, da bi “nezadovoljan turskom upravom” (?), sa dijelom porodice istoĉnom stranom Skadarskog jezera krenuo na sjever. Nakratko se nastanio u okolini Ribnice/Podgorice u selu Kuĉi, a zatim prelazi u selo Bardanje pored Cijevne. Već sredinom XV vijeka se pominje Panta Grĉin kao i njegovi sinovi: Lješ, Petar, ĐuraĊ, Maro i Tiho. Iz Bardanja porodica prelazi u Hotska korita, a ubrzo u selo Ora(h)ovo i tamo se stalno nastanjuje, potisnuvši starosjedioce – Bukumire, koji su poginuli u meĊusobnoj borbi. Po mjestu ranijeg boravka Grĉa Nenadin i njegova porodica od ostalog stanovništva bivaju prozvani Kuĉi i imaju presudnu ulogu u stvaranju istoimenog plemena. Nešto kasnije se u Kuĉe doseljavaju Drekalovići koji, po jednoj verziji predanja, takoĊe vode porijeklo od Mrnjavĉevića, po drugoj su potomci nekog Drekala (na albanskom = Andrija) koji se dovodi u vezu sa ĐurĊem (ĐerĊom) Kastriotom Skenderbegom, a po trećoj imaju veze sa Klimentima. Od Drekalovog sina Lala se razvijaju brojna kuĉka bratstva. Za razliku od predanja, po kome su, eto, Mrnjavĉevići iz nekog razloga “zaboravili” da su vlastela i prihvatili da ih zovu Kuĉima (iako nikakve veze nijesu imali sa tim, tada već brojnim rodom), samo zato što su kratko vrijeme ţivjeli u selu koje, opet, nije bilo kod Podgorice već na istoĉnoj strani Skadarskog jezera, istorijski podaci pruţaju drugaĉiju sliku. Jasno pokazuju da su Kuĉi kao rod postojali i u XIV vijeku (1330.), 131

a da je 1416. godine u skadarskoj oblasti bilo ĉetrnaest porodica Kuĉa (Alessio Cucci, Masi Cucci...), pa ĉak i pomenuto selo sa tim imenom, ali bez porodica sa tim prezimenom. U istoj oblasti su male zajednice obrazovali Tuzi i Bušati, a svi su se ustalili sjeverno u Zeti u poretku: Mataguţi, Tuzi, Kuĉi, Bušati. Pleme Kuĉi je navedeno 1455. god. u ugovoru zetskih plemena sa Venecijom. Plemenska teritorija je zaokruţena dolaskom Drekalovića poslije 1485. godine. Inaĉe, za srodnike Kuĉa se smatraju i neka albanska bratstva kod Đakovice. Ime Kuĉi (Cucci /Kući/) je moţda nastalo od albanske rijeĉi kuq /kuć/ = crven. Nije nam poznato šta rijeĉ Kuĉ znaĉi (i da li postoji) u slovenskim jezicima. Genetska “slika” Kuĉa je priliĉno jasna. Haplogrupa E-V13/E1b1b: Goljević, Vujošević, Nikolić, Mijović, Petrović/Drekalović, Petrović/Starokuĉ, Karišik, Prelević, Mićković, Radonjić. Muškarci iz bratstava Radonĉić, Nikoĉević, Redţović, Hadţibulić nasljeĊuju istu grupu i ubrajaju se u rod Kuĉi. Bratstva Zeković (Tušina), Seknić, Klikovac (Podgorica), Bjelić (Berane), su po predanju takoĊe iz Kuĉa, ali izgleda ne i od Kuĉa. Ono što im je zajedniĉko, a razlikuje ih od gore navedenih Kuĉa, jeste slovenska haplogrupa R1a. Mataguži – pomenuti u arbanaškom katunu manastira Deĉani 1330. godine, a kao prvi su upisani u spisku Zetskog zbora (1455.). Lazaro Matagulsi i Andrea Matagulsi su 1416. godine zabiljeţeni kao stanovnici skadarskog podruĉja. Sredinom XV vijeka (1455.) Mataguţi su bili jaka ratniĉka druţina i sporili su se sa Hotima oko meĊa. Trinaest godina kasnije su darovali zemlju manastiru Sv. Nikole. Stanovnici današnjeg mjesta Mataguţi su najvećim dijelom doseljenici iz okolnih krajeva. Razliĉito je i njihovo ge132

netsko nasljeĊe. R1b: Maraš; R1a: Klikovac; E-V13: Mijović, Vujošević. Tuzi su danas sjeveroistoĉno od Mataguţa. Selo Tuzi u oblasti Skadra je 1416. godine bilo pod mletaĉkom vlašću i nije jasno da li je ono identiĉno sa zetskim Tuzima koji su zabiljeţeni u ugovoru iz 1455. Po popisu iz 1497. g. u Zeti su se nalazili Gornji Tuzi, a Donji su stanovali juţno od Hota. * Sljedeća tri plemena, zajedno sa Luţanima koji su na tom prostoru ţivjeli i prije njih, su se nalazila izmeĊu Onogošta i Podgorice. TakoĊe su bili i dio Zetskog zbora 1455. god. Prvi po redu su bili Malonšići u ĉijem imenu istraţivaĉi prepoznaju albanski korjen mal- /planina, gora/, ali se, ipak, ĉini da je prezime nastalo od imena Malonša (←grĉ. κῆινλ = jabuka). Njihovi katuni su prvobitno obuhvatali Velji i Mali Garaĉ, ali su se vremenom spuštili prema Matici, Sušici i Zeti. Smatralo se da su porijeklom iz oblasti Drima. Gusman Malonci je 1416. g. pomenut u Skadarskom zemljišniku, a u kotorskim dokumentima iz prve polovine XV v. su zabiljeţeni ljudi sa prezimenom Maloncich i pleme “Malonsichis de Genta”. U narednom periodu su se raspali i prestali da postoje kao pleme, a na njihovoj teritoriji su se ubrzo formirale grupe bratstava Komani i Bandići sa neslovenskim imenima koja su novi stanovnici samo preuzeli/naslijedili. Pojedinci iz Komana, kao i ljudi sa tim prezimenom su zabiljeţeni u kotorskim dokumentima poĉev od 1326. godine, a u okolini Skadra je 1416. ţivio Giergi Comanni. Genetski nalazi pokazuju da je meĊu nekim bratstvima iz Bandića zastupljena haplogrupa E-V13/E1b1b (Dragutinović?), dok je u Komanima ĉešća I2a (Radonjić, Pejović, Radulović). 133

Sjeverozapadno od Malonšića su bili i ostali Bjelopavlići, koji po predanju vode porijeklo od Bijelog Pavla – sina Leke DukaĊina. Drugi Lekin sin se zvao Gaš(i) i od njega su albanski Gaši, ili Gašani. Pavle se po dolasku u ove krajeve naselio meĊu Luţanima, koji su “svi postradali u meĊusobnoj borbi”, a njegov rod se razvio i napredovao. Bjelopavlići su, kao druţina, prvi put pomenuti 1411. godine sa Ozrinićima, Maznicama i Malonšićima. Drugi put su pojedinci iz tog plemena zabiljeţeni 1444. godine nešto istoĉnije od sadašnje teritorije, a 1455. g. su navedeni u spisku Zetskog zbora. Pet godina kasnije (1460.), Stefan Crnojević je pisao Mleĉanima o tome kako je “Despoti de Servia” tri puta protiv njega slao vojsku sastavljenu od Turaka i Hrišćana (Turchi et Christiani) i izjavio da su se “oni iz Zete” (queli de Xenta) dobrovoljno predali Veneciji, “a to su plemena i katuni: Malonšići, Pješivci, Bjelopavlići i Luţani.”138 Osim DukaĊinaca, istaknutija porodica u Bjelopavlićima su bili i Bubići, potomci Bube koji je došao “meĊu Luţane u Martinićima u XV veku” iz Hota. Iseljavanja i doseljavanja je svakako bilo i kasnije, a poĉetkom XX vijeka je stanovništvo koje “ne vodi porijeklo od Bijelog Pavla” u Bjelopavlićima ĉinilo skoro jednu trećinu. Genetski nalazi do sada testiranih pojedinaca koji potiĉu iz Bjelopavlića su sljedeći: Haplogrupa E-V13: Pešić, Tomašević, Radović, Kadović, Pavliĉić, Jovanović Haplogrupa I1a: Stanišić (Vinići) Haplogrupa I2a: Kovaĉević, Milatović, Popović. Na podruĉju izmeĊu Ozrinića/Ĉevljana i Bjelopavlića, na granici izmeĊu “Brda” i “stare Crne Gore”, formirali su se Pješivci. Teritorijalno su zaokruţeni prije dolaska Turaka, jer je Ivan Crnojević odredio “meĊu izmeĊu Kĉeva i Pješivaca”, 138

Ljubić, Listine X, 150-151

134

a 1492. godine je ĐuraĊ Crnojević zahtijevao da se naĊe “meĊa stara”. Prvi put su pojedinci iz ovog plemena pomenuti 1431. godine (de Plesivich de Genta) u kotorskom dokumentu u vezi jednog braka, a 1455. ih nalazimo na spisku zetskih plemena, odmah iza Luţana, Malonšića i Bjelopavlića.. Po predanju, predak Gornjih Pješivaca, knez Bogdan je došao iz (danas albanskog) plemena Gruda poslije Kosova. TakoĊe postoji i priĉa da su bila dva brata, Bogdan i Grujica, i da su od Grujice Grude, a od Bogdana Pješivci. Donji Pješivci potiĉu iz Komana, Kuĉa, Cuca…, a došli su u raznim periodima. Doseljenici su kao i na drugim mjestima zatekli starosjedioce, stim što su Pješivci u tome malo precizniji i kaţu da su tu zatekli Luţane (od kojih potiĉe jedan manji broj današnjih pješivaĉkih porodica), a da su prije Luţana tu ţivjeli Španji, “nesrpsko stanovništvo”. Istorijska veza (gornjih) Pješivaca sa Grudama je potvrĊena i u XVII/ XVIII vijeku. U tom periodu se u turski grad Nikšić doselilo nekoliko uglednih porodica iz tog albanskog plemena. Ti ljudi su se svojatali sa Pješivcima, raĉunali na njihovu pomoć u odreĊenim sukobima u gradu, a i uzajamno su se pomagali. (P. Šobajić – Nikšić, 66) Genetski nalazi su potvrdili istovjetno porijeklo raznih pješivaĉkih bratstava. J2a: Perunović (2), Perović, Backović, Ivović, Striković, Nikĉević Q: Spasojević (Vidi kartu te grupe na kraju knjige). Što se Gruda tiĉe, testirani predstavnik bratstva Taljanović ima grupu J2b. Par rijeĉi o haplogrupama J2a i J2b U uvodu knjige je naglašeno da postojanje grupe J2 na Balkanu ne treba povezivati sa “uticajem osmanskog carstva”, jer je ona u Evropi zabiljeţena mnogo prije dolaska “Turaka”. Istina je da razne varijante ove haplogrupe nose i ljudi u Tur135

skoj, zatim i Arapi, Kurdi..., ali je ona (zajedno sa J1) najviše zastupljena u oblasti Kavkaza, pa kod Jevreja, Feniĉana, Grka i drugih mediteranskih naroda. Kad se uzme u obzir današnja rasprostranjenost i koncentracija grupa J2a1 i J2b na Balkanu, jasno se vidi da one imaju veze sa (starim) Grcima koji su prije ~1400 g. bili prinuĊeni da se pred Slovenima i Avarima povuku prema današnjoj Albaniji i Mramornom moru. MeĊutim, svi navedeni Pješivci (a, ubrzo ćemo vidjeti da isto vaţi i za testirane Cuce i neke Krivošijane) koji pripadaju grupi J2a1-M92 nijesu “originalni” Grci. Njihov predak (podgrupa M67) je, po svemu sudeći, došao na prostor stare Grĉke tokom Bronzanog doba (2200-700 p.n.e) sa šireg prostora Kavkaza. U Crnoj Gori postoje i nosioci grupe J2a1 (L26) Z500 koja je direktna nasljednica M67, a iz koje je proistekla M 92. * Posljednja oblast koja će biti ukratko obraĊena u ovom dijelu je Morača. Dijeli se na Donju i Gornju. (Rovĉani će biti opisani u sklopu plemena Nikšići.) Donjomoraĉani se dijele na “stare” i “nove”. Ovih prvih ima mnogo manje i od došljaka su nazivani Macure. Nove Moraĉane ĉine dvije grupe doseljenog stanovništva: Braunovići, koji su došli iz Kuĉa, i “Bogićevci” ĉiji je predak došao iz Hota u XV/XVI vijeku. Najveći dio današnjih stanovnika Crne Gore porijeklom iz Donje Moraĉe ĉine, po predanju, potomci vojvode Bogića. U Gornjoj Moraĉi su naseljene porodice iz Vasojevića, Pješivaca, Ozrinića, Hercegovine... Kod predstavnika plemena su pronaĊene haplogrupe: R1b: Popović, Radović, Rakoĉević, Bakić, Mirović(?) I2a: Kovijanić, Ćetković (Rovĉani), Tatić, Glaviĉanin E-V13: Danilović G2: Dulović – Gornja Moraĉa? 136

I1a: Drašković Q: Đukić. (O Macurama postoje razliĉite pretpostavke – Sloveni, Arbanasi... U Poljskoj postoji i etniĉka grupa Mazuri. Prezime Macura je rašireno po Dalmaciji, Bosni… Testirani predstavnici tog roda imaju germansku haplogrupu I1a.) Komentar: Većina ovih plemena je nastala otprilike u XV vijeku. Neka su tada tek bila u zaĉetku (Vasojevići), a zaokruţivanje teritorija je nastavljeno i u sljedećem vijeku, pa i kasnije (Moraĉani). Sa druge strane, neka su se plemena brzo raspala (Malonšići) i stvorene su nove grupe bratstava. TakoĊe se jasno vidi da su, najvećim dijelom, plemena potekla iz katuna formiraniih u planinama Zete, ili današnje Albanije, a da su porodice iz nekih (budućih) plemena ţivjele 1416. god. i u brojnim selima oko Skadarskog jezera.139 Genetska analiza bratstava i plemena (iako, za sada, u nekim sluĉajevima /Piperi, Bratonoţići/ nepotpuna) pokazuje: a) razliĉito porijeklo Ozrinića od ostalih “bratskih” plemena iz predanja; b) posebnost i istorodnost Pješivaca, ali i “hotskog” dijela Moraĉana; c) potvrĊuje vezu izmeĊu najvećih plemena u ovom dijelu Crne Gore (Kuĉa i Vasojevića, a takoĊe i Bjelopavlića); i d) otkriva dominaciju traĉke (ne albanske) haplogrupe E-V13 – što je u skladu sa istorijskim podacima iz prethodnog dijela knjige. Ipak, u pojedinim sluĉajevima genetika je negirala porodiĉna predanja, pa se, eto, ispostavilo da je pripadnik bratstva Klikovac nosilac haplogrupe R1a, a po predanju bi morao biti E-V13.

139

Alessio i Nicha Gruda, Dmitri, Giergi i Jon Cacharichi, a tu su i predstavnici “starinaca” iz raznih predanja: Pali Lusani, Alessio i Giergi Buchemir, Alesio Span.

137

Stara Crna Gora O ovom dijelu Crne Gore je puno toga napisano, ali se u stvari malo zna. Kad se sve sabere i oduzme, sve to donekle liĉi na priĉu zetskih i brdskih plemena, ali je i znatno komplikovanije. Ĉini se da je na taj prostor došlo mnogo rodova, ili pojedinaĉnih porodica sa raznih strana tokom XV-og, ali i kasnijih vjekova. U predanjima se pominju Bosna, Hercegovina, Albanija, Srbija, kao i drugi krajevi današnje Crne Gore. Prvobitna Crna Gora je, takoĊe, manje ili više, uvijek bila povezana sa primorjem. Dijeli se na Katunsku, Crmniĉku, Rijeĉku i Lješansku nahiju. Inaĉe, odomaćeni termin “nahija” ulazi u upotrebu tek sa dolaskom Turaka. O pojedinim plemenima Katunske nahije je već bilo rijeĉi (Ozrinići, Pješivci, Komani). Zagaraĉ je takoĊe bio dio teritorije Malonšića, ali je današnje stanovništvo, po predanju, došlo iz Gacka/ĈaraĊe, Bratonoţića... Do XV vijeka su u Katunskoj nahiji bili samo katuni i stanovnici su, po darovnici Ivana Crnojevića cetinjskom manastiru, “били специ лно п стухи (пастири) или, к к они прије зв ли се Вл хи и Арб н си.”140 Sa katuna su stoĉari zimi silazili u ţupske predjele i primorje i na taj naĉin je i dolazilo do bliţih kontakata Vlaha i Arbanasa sa Kotoranima, Budvanima i Slovenima. Iz ovih katuna “planine Crne Gore” su, po mletaĉkom pismu iz 1435. godine, porijeklom Paštrovići i Reţevići (omnes Pastrouichios et Reseuichios qui descenderunt de Monte Zarnagore).141 Stalna mjesta boravka u Katunskoj nahiji se formiraju tek od XV vijeka. Doseljavanje koje je tada uslijedilo je bilo tako brzo i masovno da se staro stanovništvo (oĉigledno i ono izmiješano i malobrojno) uskoro izgubilo meĊu pridošlicama. 140 141

P. Rovinski, Crna Gora II, 29 Giuseppe Valentini, Acta Albaniae Veneta, Pars II, XV, 135

138

Njeguši (Negusi) se pominju 1435. godine u dokumentu vezanom za Đuraševiće, ali ne moţe se reći da li je u pitanju mjesto, pleme, ili oboje.142 Poĉetkom XX vijeka (po Erdeljanovićevim podacima) u Njegušima je bilo 25 bratstava sa 442 porodice, a od toga je 68 zetskih, 207 iz Hercegovine, 53 iz drugih crnogorskih krajeva, 16 iz stare Srbije i 8 iz Brda… Glavnina današnjih porodica je, navodno, nastala od Heraka i Raiĉa, dva brata koji su na te prostore došli iz Banjana (Njegoš, a prije toga iz Bosne) u XV vijeku. Genetski su testirani Rajković, Kapetanović (I2a). U Cetinjskom plemenu su bile 203 porodice starozećanskog i 206 porodica hercegovaĉkog porijekla. Vlaška crkva na Cetinju, kao ustanova sjedelaĉke kulture, podignuta je ~1450. godine, a njeno osnivanje se vezuje za Ivana Borojeva i njegove sinove koji su se, po tradiciji, doselili na Cetinje sa Zlatibora, iz oblasti Stari Vlah. Za Zećane koji su tu izdizali, ili došli kasnije, to je bila crkva “nekih Starovlaha”, a Borojevo potomstvo se i danas oznaĉava kao “vlaško”. MeĊutim, genetika se nije sloţila sa ovom (narodnom) etniĉkom odrednicom. Naime, predstavnik ovog roda za koga imamo genetski nalaz je upravo Ivanišević (Borojević) koji je potomak ĉovjeka sa slovenskom R1a haplogrupom. Šta to, zapravo, znaĉi? Pa, moţe da znaĉi (pod uslovom da je nasljedna linija stabilna) da “Vlašku” crkvu nijesu podigli “stari Vlasi”, nego ljudi (Sloveni) doseljeni iz oblasti Stari Vlah, u današnjoj Srbiji, koji su zbog toga prozvani “Starovlasi”. Za razliku od Borojevića, u istorijskim izvorima iz XV vijeka neka katunska plemena su zaista oznaĉena kao vlaška. To su bili već opisani Ozrinići, a pored njih i Bjelice koje su Dubrovĉani 1430. naselili u planinama iza Konavala (“...quod istis Vlachis de Zenta Bielize, qui offerunt venire habitatum 142

Listine IX, 85

139

Planinas nostras”).143 O tom vlaškom elementu svjedoĉe i ovi toponimi: Lunjic, Ljug, Verna, Rijen, Trokujev do, Jušin do, Lucinj... Ipak, po predanju, preci savremenih Bjelica su, kao i Bajice, porijeklom Orlovići iz okoline Gacka (ĈaraĊe). Današnja bratstva iz Ćeklića su došla iz Bjelopavlića, Kuĉa?, Gacka... Po objavljenom genetskom nalazu, predstavnik bratstva Dragutinović je nosilac haplogrupe R1a, a o porijeklu dijela starijeg stanovništva nešto govori jedan posredan genetski nalaz – radi se o (odseljenoj) porodici Medojević ĉiji predstavnik ima haplogrupu J2b. Poĉetkom XX vijeka u Cucama je bilo 20 bratstava i 560 porodica.144 Najveći dio potiĉe od ljudi koji su doselili iz Hercegovine, Kuĉa i drugih krajeva nakon XV vijeka. I u ovoj oblasti nailazimo na neslovenske/vlaške toponime: Štek, Sore, Setin, Kabasi, Plate, Antera... Do sada su objavljeni rezultati DNK testova dvojice ljudi iz Cuca. Haplogrupa J2a: Perović (Jovanjdan), Kneţević. Ista grupa (var. M92) se nalazi kod pješivaĉkih i nekih krivošijskih bratstava. Istoĉno od Katunske nahije je Crmnica sa Krajinom koja se prvi put pominje u darovnicama srpskih kraljeva (XIII vijek) Vranjinskom manastiru. Jedna od tih povelja je i ona u kojoj se Arbanasima brani da tu zimuju. Na osnovu toga se ranije i pretpostavljalo da su, pored Slovena koji su tamo stalno ţivjeli, i Arbanasi iz katuna zimovali u Crmnici – posebno oni sa Rumije i iz Krajine. Dio stanovništva Crmnice je, po predanju, kasnije doseljen iz Vasojevića (XVI vijek). Stariji istraţivaĉi su potvrdu za to nalazili u ĉinjenici da se u Crmnici nalaze selo Limljani i Limska rijeka, a zatim i katun-selo Pepići na Sutormanu. Svi 143 144

K. Jireĉek iz Dubrovaĉkog arhiva – Libri Raguzini 1427-1432 Sve brojke su iz: Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, 344, 483, 748...

140

ti nazivi postoje i u Vasojevićima i neslovenskog su porijekla: Lim, ili Ljuma znaĉi rijeka, a Pepići su nastali od albanske varijante imena Josif/Josip – Pepo/Pepa. Ostala bratstva kaţu da su porijeklom iz Bosne, odnosno Blagaja kod Mostara, zatim primorja, Hotske gore, Mirdita, Kuĉa, Katunske nahije, Skadra… Iz ove raznorodne oblasti testirani su: Vujović (R1b), Vuletić (G2) i Mijaĉ (R1a). Treća po redu nahija stare Crne Gore je Riječka. Osnovu ove oblasti ĉine mjesta/plemena: Ceklin, Ljubotinj, Kosijeri i GraĊani. Njihova imena nijesu rodovskog karaktera, a stanovništvo je iz razliĉitih krajeva. Na Ceklinu ima porodica koje su se doselile iz okoline današnjeg Danilovgrada, zatim Klimenata, a pojedina bratstva se svojataju sa Piperima, od kojih su neki na tom prostoru i pomenuti u poveljama Ivana Crnojevića. Ljubotinjani po predanju potiĉu iz Sarajeva(?), Srbije, Mrkojevića, Paštrovića…, Kosijeri su najvećim dijelom iz Pipera, a GraĊani su doselili iz “stare Srbije”. U Rijeĉkoj nahiji se mogu naći toponimi neslovenskog (albanskog) porijekla: Vreleza, Frnculja, Bazagur, Šenćet, Fana, Šunta, Gropeza... Kod predstavnika ovih plemena su pronaĊene sljedeće haplogrupe: I2a: Dapĉević, Rajković, Pejaković E-V13: Boţović, Vukić R1b: Karadaglić, Drecun, Vujović (ako je testirani ĉovjek iz Crmnice pripadnik istog bratstva). Oblast koja se od Katunske nahije spušta prema ravnici uz Moraĉu zove se Lješanska nahija. Prema tradiciji, ova nahija je dobila ime po doseljenicima iz grada Lješ (Alessio) u Albaniji. Vrijeme njihovog dolaska nije precizno utvrĊeno, 141

ali se to, po starijim istraţivaĉima, nije moglo desiti prije XV vijeka – kad su Turci zauzeli Lješ. I u toj nahiji postoji jedan broj starobalkanskih naziva sela i mjesta: Goljemade, Releza, Kornet, Buronje, Beri, Krusi… U Krusima su nastanjeni doseljenici iz Kroje (sjedište kuće Kastriota), a u drugim selima ţive potomci Kastrata. Novi stanovnici nijesu nadvladali starosjedioce i primorali ih da se sele, što moţda govori o njihovoj etniĉkoj identiĉnosti, ili sliĉnosti. Na ţalost, za to nemamo potvrdu genetskih nalaza. U kasnijem periodu su u Lješansku nahiju došli i stanovnici drugih krajeva Crne Gore (iz Velestova, na primjer). Dva testirana predstavnika tih bratstava su nosioci haplogrupe I2a (Đurović, Pejović). Komentar: Za razliku od zetsko-brdskih, većina starocrnogorskih plemena nema rodovska imena, jer nemaju ni zajedniĉkog pretka – nastala su od više razliĉitih rodova. Na osnovu raspoloţivih, oskudnih genetskih podataka se jedino moţe reći da je stanovništvo ovih krajeva uglavnom neslovenskog porijekla. Primjetno je i da jedan broj katunskih bratstava svoje porijeklo vezuje za ĈaraĊe (Golija) i porodicu (Pavla) Orlovića. Ne ulazeći u vjerodostojnost ovog predanja, samo ćemo istaći da, po za sada dostupnim podacima, postoje dvije “genetske” grupe koje se smatraju nasljednicima Orlovića – jedni su nosioci haplogrupe E1b1b/E-V13 (na primjer, ĉlan bratstva Bjelica iz Bileće), a drugi nasljeĊuju grupu J2a1: Samardţić, Kneţević, Perović. * Za kraj ovog dijela knjige ostavljeni su genetski nalazi ljudi iz primorskih mjesta Crne Gore: E1b1b: Petijević (2, Herceg Novi), Dragutinović (Kotor) G2: SuĊić (Paštrovići) 142

I1a: Pukić (Bar) I2a: Brinić (Tivat), Babović (Luštica), Gregović (Paštrovići), Tomašević (Kruševice, HN), Subotić (Risan) J2a: Maslovar (Tivat) R1a: Radoniĉić (Kotor) R1b: Konjević (Prijevor, HN) (Kao što vidite, dva bratstva iz Paštrovića imaju razliĉito porijeklo po muškoj liniji: prvi su iz podruĉja Kavkaza, a drugi su Dinarci-Iliri.)

143

IV STANOVNIŠTVO SJEVEROZAPADNE CRNE GORE

144

Sjeverozapadna polovina današnje Crne Gore (lijevo od Orjena, Pustog lisca, Ostroga, Moraĉe i Komova) obuhvata teritoriju koja je nakon raspada srpske srednjevjekovne drţave preteţno bila pod bosanskim vladarima ili srpskim despotima. Jedan dio tog prostora je ranije pripadao dukljanskoj drţavi i zajedno sa Travunijom i Zahumljem je ĉinio prirodnu cjelinu i u geografsko-istorijskom i etniĉkom smislu. To su “pomorske zemlje” iz titula i povelja srpskih, bosanskih i zetskih vladara. Po dosad navedenim plemenskim predanjima se moţe zakljuĉiti da je veliki broj (staro)crnogorskih bratstava upravo porijeklom iz oblasti koja se od druge polovine XV vijeka zove Hercegovina. Što se tiĉe prostora preko Tare, on je do 1459. uvijek bio dio “srpske zemlje”, a zatim je, sve do poĉetka XX vijeka, u sastavu turske drţave (Novopazarski sandţak). MeĊutim, vidjeli smo da su se (kad je sastav stanovništva u pitanju), u odnosu na period X-XIV vijek, desile velike promjene. Istoĉni dio Potarja i crnogorsko Polimlje su danas skoro u potpunosti naseljeni narodom traĉkog i ilirskog porijekla koji nema ni etniĉke, ni kulturne veze sa srednjevjekovnim stanovnicima tog podruĉja koji su gradili srpsku drţavu i podizali crkve i manastire u Bijelom polju, Budimlji... Sliĉno je i sa ostalim djelovima današnje Crne Gore. Rijeĉ, dvije o Hercegovini. U svijetu vjerovatno nema manje istorijski bitnog geografskog pojma, a da mu se pridaje veća “teţina”, nego što je sluĉaj sa ovim dijelom crnogorske i susjedne joj drţave. Naime, neki ljudi koji danas ţive u Pivi, Drobnjaku, Banjanima... sebe ne smatraju Crnogorcima i to, izmeĊu ostalog, obrazlaţu reĉenicom: “Ovo je bila (stara) Hercegovina”, govoreći time da ta (i druga) plemena nijesu bila sastavni dio “Crne Gore” – one prvobitne od ĉetiri nahije. Nesporno. Ali, to ne bi trebalo da bude nešto ĉime se ljudi ponose i što bi trebalo isticati. Par ĉinjenica: 145

Stefan Vukĉić – Kosaĉa je 1435. godine, poslije smrti svog strica, postao “Veliki vojvoda Huma”, a 1448. ga je car Fridrih III oslovio kao Hercoga i od tada je nosio tu titulu, u narodu prihvaćenu u obliku “herceg”. Bio je još poznat i kao “Veliki vojvoda rusaga bosanskog” /staromaĊarski: úruszág = zemlja, drţava/. Po njegovoj smrti (1466.), Turci osvajaju rusag bosanski i dijelu teritorije daju ime Hercegovina (Hersek). Evo šta to, u stvari, znaĉi: U drugoj polovini XV vijeka nastaje Hercegovina, taĉnije, Hercegovaĉki sandţak, i tada istovremeno prestaje istorija te oblasti. To je samo dio turske drţave u kome su više od 400 godina stanovnici bili, manje ili više, lojalni podanici koji su plaćali haraĉ, kuluĉili i sve do XIX vijeka bili i sastavni dio turske vojske u ratovima, ali i pohodima na staru Crnu Goru. Kao izuzetak se jedino mogu navesti godine austrijsko-turskih i mletaĉko-turskih ratova tokom kojih su hercegovaĉka plemena (Nikšići, Banjani i Drobnjaci) imala odreĊenu ulogu boreći na strani Austrije i Mletaĉke republike. I upravo ta odrednica “hercegovaĉka plemena” je ono što ih je jasno izdvajalo od ostatka Hercegovine – na prostoru zapadno od Drobnjaka i Banjana nije bilo plemena! Da su bili ponosni na to što teritorijalno pripadaju turskom sandţaku koji se zove Hercegovina, niti bi vjekovima insistirali na plemenskoj organizaciji i tradiciji (koja je zaštitni znak jedne druge, njima oĉigledno bliskije teritorije), niti bi se tukli s Turcima. Ono što im je bilo zajedniĉko sa velikim brojem rodova i katuna zabiljeţenim u izvorima/dokumentima XIV i XV vijeka na terenu od Gacka i Bileće pa sve do Velebita i Dinare jeste ista etniĉka oznaka – najveći dio stanovništva Hercegove zemlje su ĉinili Vlasi, koji su više puta pominjani i kad je bilo rijeĉi o starocrnogorskim plemenima. Prije nego preĊemo na istorijsko-genetsku analizu plemena zapadne Crne Gore, moramo se bolje upoznati sa Vlasima. Ko su bili ti ljudi? 146

“Nomades Illyrici, quos Valachos vulgo dicunt”145 MeĊu istraţivaĉima preovladava mišljenje da etnonim Vlah potiĉe od Volcae – imena velikog keltskog naroda sastavljenog od razliĉitih plemena iz III vijeka p.n.e. (Volcae je nastalo od velškog gwalch = soko, ili gal. uolco = vuk.) Njihovo ime su Germani (u obliku Walhaz) koristili kao opštu oznaku za Kelte, a potom i za Romane, jer su se te dvije kulture vremenom stopile u Valoniji (Belgija), Francuskoj, Italiji... Tako smo dobili englesko Welsh za Velšane, flamansko-holandsko waalsch za Valonce, njemaĉko welsch za Francuze, maĊarsko Olaszország za Italiju, poljsko Włosi za Italijane... TakoĊe se smatra da je taj naziv ušao u grĉki jezik posredovanjem balkanskih Slovena, koji su ga od Germana preuzeli u obliku Walh ili Walah sa znaĉenjem Roman/stranac.146 Što se istorijskih pomena Vlaha tiĉe, neki istoriĉari ih prepoznaju u ljudima koji su se zvali Lachmienses (ţivjeli na Sinaju) iz vremena cara Justiniana I (527-565). MeĊutim, balkanski Vlasi se pod tim imenom prvi put javljaju u grĉkim izvorima 976.: “…παξά ηηλωλ Βιαρῶλ ὁδηηῶλ”, a nešto kasnije (1066.), Kekavmen, govoreći o ustanku u Tesaliji, piše o Bugarima i Vlasima od kojih se jedan zove Veršoj (Βεξθόνπ ηνπ Βιάρνπ). Sasvim pouzdano se moţe pretpostaviti da su se u to doba, na prostoru istoĉnog Balkana, pod Vlasima podrazumijevali svi romanizovani stanovnici.147 U XII vijeku pisac Kraljevstva Slovena u glavi V priĉa o osvajanjima Bugara (Vulgari) i kaţe da su nakon Makedonije zauzeli: “i ĉitavu provinciju Latina, koji su se u to vrijeme 145

“Ilirski nomadi/stoĉari koji se obiĉno zovu Vlasi” – Ludovik Crijević Tubero (1459-1527) u djelu Commentaria 1490-1522. 146 Ovo znaĉenje je potvrĊeno i u ovoj knjizi, odnosno u putopisima iz XVI vijeka vezanim za prostor današnje Rumunije. (Strana 154) 147 Jovan Skilica, Vizantijski izvori III, 75-6; Kekavmen, Isto, 214-16

147

zvali Romani, a sada se nazivaju Morovlahi, odnosno crni Latini.” (...Prouinciam Latinorum, qui illo tempore Romani vocabantur, modo vero Moroulachi, hoc est nigri Latini, vocantur.) Od tada Vlahe ili Morlake sve ĉešće poĉinjemo da srećemo u ćiriliĉnim i latiniĉnim dokumentima vezanim za zapadni dio Balkana, a onda od XVI vijeka postepeno opet nestaju sa istorijske scene, da bi danas, pod tim imenom, “preţivjeli” samo u malim enklavama u Srbiji, Bugarskoj, Istri... Ovaj narod je ţivio (zapravo, i danas ţivi) na velikom prostoru od Jadranskog do Crnog mora (i dalje) u manjim, ili većim vrlo pokretnim zajednicama, ali je samo u oblasti nekadašnje Vlaške, danas Rumunije, uspio da stvori drţavu. Kao što je reĉeno, Vlasi su bili izraziti stoĉari nomadi, mada su se bavili i drugim djelatnostima, obiĉno vezanim za prevoz robe. Ljeti su boravili u katunima na planinama, a zimi se spuštali u primorske oblasti i niţe “ţupske” predjele.

O njihovom porijeklu (jer sam naziv Roman ne govori mnogo) se malo zna, ali zato smo na osnovu genetskih istraţivanja već shvatili da su naši, zapadnobalkanski Vlasi najvećim dijelom potomci stricto senso Ilira, a da su na istoku poluostrva (Grĉka, Bugarska, Rumunija) tim imenom oznaĉavani i Traĉani i druge romanizovane, neslovenske etniĉke grupe. 148

TakoĊe je, na isti naĉin, utvrĊena i veza izmeĊu Ilira i Skandinavaca/Germana sa kojima su, prema nekim proraĉunima, prije 29.000 godina ĉinili grupu I. (Vidi Dodatak) Mapa precizno pokazuje da je “izvor” haplogrupe I2a1 prostor nekadašnje provincije Ilirije. Lako se prate pravci migracija nosilaca ove grupe, oblasti koje su znatnije naselili, a istovremeno i slabljenje njene zastupljenosti. MeĊutim, postoje i oni koji suprotno razmišljaju i kaţu da je pravac kretanja bio zapad-jug-zapad – da je, u stvari, u pitanju neka druga vrsta Slovena koja je iz Ukrajine/Rusije došla na Balkan. Ali, to ne odgovara istini. Ĉetiri su razloga. Prvi: Ne postoji više vrsta Slovena. Postoje samo izvorni R1a-Sloveni i slavizovani pripadnici drugih etniĉkih grupa. Ĉak i da prihvatimo pretpostavku da je predak cijele današnje “I2a1 porodice” na Balkanu došao iz istoĉne, ili centralne Evrope prije 2500, 5500, ili 8500 godina, on nije bio Sloven. Da to i dodatno pojasnimo: Svi ljudi koji nose haplogrupu I2a1a/b potiĉu od ĉovjeka koji je nosio grupu I2a. On je potomak ĉovjeka koji je imao grupu I2, a njegovi preci su pripadali grupi I. Svi I2a muškarci su, kako je već reĉeno, srodni sa I1a grupom, a njihovi dalji roĊaci su nosioci haplogrupe J. Svi nosioci haplogrupe R1a potiĉu od “R1 ĉovjeka”, a on od nekog R pretka. “Bliţi” roĊaci R1a ljudi su nosioci R1b grupe, a i jedni i drugi su u dalekoj vezi sa Q grupom. Prema tome, “I2a ljudi” i “R1a ljudi” imaju (genetski) razliĉite oĉeve, djedove, pradjedove... i predstavljaju vrlo udaljene grane ljudskog DNK drveta. U Hrvatskoj, Bosni i Sloveniji, kao i Ukrajini (R1a-45%, I2a1-20%) ili Rusiji (R1a-46%, I2a1-10%) te grupe imaju natpoloviĉni udio u genetskom sastavu stanovništva. Svi oni koji nasljeĊuju grupu I2a1 u tim zemljama govore slovenskim jezicima, postali su dio slovenske grupe naroda (tj. slavizovani su), ali nijednog trenutka nijesu prestali, i neće prestati, da budu neSloveni porijeklom. I, to nikakve i niĉije ţelje, molitve, ili teorije neće promijeniti. 149

Drugi razlog: Priĉati o tome šta i kako se dešavalo prije 5, 10, ili više hiljada godina u Evropi (ko je, odakle i kako došao) je, još uvijek, stvar nagaĊanja i mašte. Rezultati studije The Genomic History of Southeastern Europe (Mathieson et al., 2017.), u kojoj su prikupljeni i obraĊeni DNK nalazi 414 osoba koje su ţivjele u Evropi izmeĊu 12.000 i 1000 godina p.n.e, pokazuju da je haplogrupa I2a1 bila prisutna u: Njemaĉkoj (1 nalaz, pribliţan period 3200 p.n.e), Španiji (2 nalaza, ~2550 i ~5200); Srbiji (1 nalaz, ~8500); MaĊarskoj (2 nalaza, ~4400 i 5700); Latviji/Letoniji (2 nalaza, ~5500); Švedskoj (3 nalaza, ~5750, ~5650, ~5670); Ukrajini (1, ~8100), Luksemburgu (1, ~6000) i Švajcarskoj (1 nalaz, ~11.700 p.n.e!). “Iz navedenog” se vidi da su predstavnici haplogrupe I2a1 skoro istovremeno ţivjeli i u Srbiji (Padina) i Ukrajini, a da je najstariji nosilac pronaĊen u Švajcarskoj. Isto istraţivanje je otkrilo da su prije 7-8000 godina na Balkanu (Srbija, Bugarska i Rumunija) bile mnogo zastupljenije haplogrupe I2a2, G2a (koje danas ne prelaze 2%) i R1b, a i da su ljudi sa grupom R1a ţivjeli u Bugarskoj prije ~ 3600 g. – 1 nalaz. (Vidi kartu haplogrupe I2a2 u Dodatku.)148 Treći: Karte haplogrupa pokazuju sadašnjost. Ĉinjenica je da podruĉje najveće koncentracije odreĊene haplogrupe ne mora da oznaĉava i mjesto porijekla zajedniĉkog pretka, ali istorija i karte nam zajedno nedvosmisleno govore sljedeće: - da su “centri” slovenske grupe R1a tamo gdje su bili i prije 1600-2000 godina – u Rusiji, Poljskoj, Bjelorusiji...; - da su “centri” keltske grupe R1b u zapadnoj Evropi i Velikoj Britaniji – kao i u doba Julija Cezara; 148

Mathieson et al., 2017., Supplementary table 1. * Na poĉetku knjige smo istakli da Iliri nijesu to ime donijeli sa sobom na Balkan, već su ga tamo dobili. Ta ĉinjenica, kao i svi ovi nalazi, su razlozi zašto ne smatramo da je I2a “ilirska” haplogrupa, niti da su svi današnji nosioci te grupe potomci Ilira. Prosto zakljuĉujemo da su Iliri grana većeg “I2 drveta” koja je u potonjih 2500 godina najviše napredovala.

150

- da je izvor germanske haplogrupe I1a Skandinavija – iz koje su se prije 2100 godina Ingevoni, Hermioni, Istevoni... poĉeli širiti po svijetu; - da je “centar” dinarske grupe I2a1 na istom mjestu kao i u Strabonovo, Ptolomejevo, ili Plinijevo vrijeme. Drugim rijeĉima: sve i da je “demografska eksplozija” haplogrupe I2a1, kako se tvrdi, otpoĉela tek prije ~2500 god., ona je krenula sa Balkana. Ili, još drugaĉijim rijeĉima: u vrijeme kad su Sloveni poĉeli da se organizovano naseljavaju juţno od Save “dinarski I2a1 ljudi” su već bili tu. Eto, to je ono što sigurno znamo i odatle se ide dalje. Ĉetvrti razlog: Potvrdu da je širenje haplogrupe I2a1 (koje se zapaţa na karti) išlo sa Balkana ponovo daje istorija. Iako je, bez sumnje, jedan dio predaka sadašnjih predstavnika te grupe na prostoru od Njemaĉke do Rusije ţivio tamo i ranije, ipak je glavnina poĉela u talasima pristizati od XV vijeka, a vrhunac su bile seobe s kraja XVII i iz prve polovine XVIII vijeka. Ukupan broj nije poznat, ali se na osnovu ugarskih dokumenata zakljuĉuje da je samo u dva navrata, 1480. i 1481. godine, iz oblasti juţno od Dunava odvedeno u Ugarsku preko 100.000 stanovnika. Broj onih koji su od XV do XVIII vijeka otišli u Slovaĉku i susjedne zemlje se takoĊe mjerio desetinama hiljada. Iseljenici su najvećim dijelom bili iz Srbije, ali ih je bilo i iz Bugarske, Rumunije, Bosne... Tokom 1690. je oko 37.000 porodica sa Kosova prešlo u Ugarsku – “što je najmanje 185 hiljada ljudi, a samo oko Prištine 360 sela je opustelo.”149 149

Nestorović Miloš: Etnodemografski problemi Kosova i Metohije; Scindeks-clanci.nb.rs. str. 176. Ako sada opet obratite paţnju na kartu I2a1 grupe, vidjećete onaj upadljivi nedostatak plave boje na Kosovu, a sliĉnu stvar (nedostatak oker -narandţaste boje na istom prostoru) ćete zapaziti i ako pogledate kartu R1a haplogrupe. I bez istorije se zakljuĉuje da su Sloveni, kojih je tamo svakako bilo (mnogo) više prije i tokom trajanja srpske drţave, masovno

151

Nakon seobe 1739-40. g., na teritoriji ruske carevine (Ukrajina) su 1752-3., u pograniĉnom podruĉju prema turskoj drţavi, formirane dvije kolonije (Nova Srbija i Slavenosrbija) i kao administrativne jedinice postojale su do 1764. godine. Iseljavanje u Rusiju je nastavljeno i u XIX vijeku, a meĊu pridošlicama je bilo i onih iz Crne Gore. Nakon par generacija i oni su, kao i prethodnici, postajali Rusi i Ukrajinci. Ko ţeli da vidi, primijetiće da se dvije srpske oblasti u Ukrajini poklapaju sa pruţanjem I2a1 haplogrupe u toj zemlji.

Sve ovo podupire i jedan “proraĉun” koji moţe zvuĉati fantastiĉno, ali ako poĊemo od već navedenog broja “E-V13 ljudi” u sjeveroistoĉnoj Evropi, kao i toga da u Crnoj Gori postoji mnogo bratstava, ili grupa bratstava koja su nastala prije ne više od 350 godina od jednog ĉovjeka, a danas “broje” i po 500 muških glava, onda ćete shvatiti da je i te kako realan. otišli sa Kosova nakon XV vijeka, a u XVII-XVIII vijeku su im se pridruţili i oni stari i novi Vlasi koji su se u meĊuvremenu namnoţili. Zamijenili su ih nosioci haplogrupe E-V13, a karta te grupe pokazuje da su se i oni u prošlosti kretali prema sjeveroistoku Evrope – samo u slovenskim zemljama i MaĊarskoj trenutno ima oko 4.500.000 njihovih potomaka.

152

Dakle, ako se pretpostavi da je najmanje 400.000 ljudi uĉestvovalo u svim seobama, a zatim i da je samo ¼ ili 50000 muškaraca (taĉnije bi bilo ~70.000) imalo haplogrupu I2a, jednostavnom matematikom moţemo doći do izuzetnog otkrića. Naime, za svega 10 generacija (od 1700. god.), uz priraštaj od 2 muška djeteta po porodici u prve 4 generacije (što je niţe od prosjeka za XVIII i XIX vijek), a zatim uz priraštaj od 1,5 u naredna ĉetiri naraštaja i, konaĉno, uz prostu reprodukciju u posljednje dvije generacije, broj njihovih ţivih potomaka (sinovi, oĉevi i polovina djedova) sjeverno od Srbije i Rumunije bi iznosio +10 miliona. A, po posljednjim popisima i istraţivanjima, ukupan broj svih “I2a1” Ukrajinaca, Rusa, Bjelorusa, Poljaka, Slovaka, Austrijanaca, Litvanaca, ŠveĊana, Njemaca, Ĉeha, MaĊara... je ~16,5 miliona. Naravno, tu spada i blizu milion I2a1 ex-Jugoslovena koji su se u Njemaĉkoj, Švedskoj, Austriji i Danskoj naselili/rodili u XX i XXI vijeku, kao i bar milion slavizovanih Moldavaca i Rumuna. I, tu se priĉa o haplogrupi I2a1 ne završava. Ako se još jednom vratite na I2a1 kartu i naĊete Rumuniju, a onda pogledate i sljedeću malu mapu na kojoj je prikazana ista drţava sa oznaĉenom teritorijom Vlaške kneţevine iz XIV v., uoĉićete podudarnost velikog dijela te oblasti i prostora na kom je otkrivena najveća (+ 30%) zastupljenost I2a1 haplogrupe. Jedan od razloga stvaranja ove društvene organizacije je moţda to što su se njeni osnivaĉi, u nekom periodu, našli izolovani, ali i nadmoćni u traĉko-keltsko-slovenskom okruţenju, i to su iskoristili kako bi zaštitili, ili nametnuli sebe i svoje interese. Pošto to podruĉje nije bilo istorijski ilirsko, moţe se lako za153

kljuĉiti da preci onih crnogorskih plemena koja su oznaĉavana kao vlaška nijesu, kao što je tvrdio Jireĉek, došli iz predjela današnje Rumunije, nego se desilo suprotno: preci jednog dijela Rumuna su se, poslije X vijeka (?!), doselili, ili su se, od tada, postepeno sa svojom stokom doseljavali iz Ilirije. A, ĉak i da je bilo drugaĉije, opet su najvaţnije ĉinjenice nesporne i neumoljive: - Netraĉki dio Vlaha iz kneţevine Vlaške (XIV-XV v.) je istog porijekla kao i Vlasi iz Zete, Bosne, Dalmacije...! - Njihov jezik pismenosti je do XVI vijeka takoĊe bio slovenski, a prvi dokument na vlaško-rumunskom, pisan ćirilicom, nastao je 1521. god. Evo tog pisma (transliterizovano): “Mudromu i plemenitomu i cistitomu i bogom darovanomu ţupan Hanăş Bengner ot Braşov mnogo zdravie ot Nécşu ot Dlăgopole. I pak dau ştire domnie tale za lucrul turcilor, cum am auzit eu că împăratul au eşit den Sofiia, şi aimintrea nu e, şi se-au dus în sus pre Dunăre. I pak să ştii domniia ta că au venit un om de la Nicopole de miie me-au spus că au văzut cu ochii lor că au trecut ciale corăbii ce ştii şi domniia ta pre Dunăre în sus... I bog te veselit. Amin.”150 U istom vijeku su brojni putopisci zabiljeţili i konaĉni otklon od slovenskog uticaja – Vlasi iz Vlaške su se vratili izvornom znaĉenju imena. 1534. g.: “Vlasi se sad zovu Romanima” (Valachi nunc se Romanos vocant); 1570. g.: “Vlasi koji se Romanima imenuju” (Valachi, qui se Romanos nominant); i 1574. g.: “Oni koji ţive u Moldaviji, Vlaškoj i dijelu Transilvanije smatraju sebe potomcima Romana i svoj jezik nazivaju romanskim.” (Ceux du pays se disent vrais successeurs des Romains et nomment leur parler romanechte).151 150

Institutul de Memorie Culturală, Scrisoarea lui Neacșu din Câmpulung Tranquillo Andronico în Endre Veress, Fontes rerum transylvanicarum ... Magyar Tudományos Akadémia, Budapest, 1914, S. 204; Monumenta Hungariae Historica, Scriptores; II, 1857., 120; Voyage fait par moy, Pierre Lescalopier l‟an 1574 de Venise a Constantinople. (M. Šamić) 151

154

Starobalkanski jezički tragovi Po planinama današnje Hercegovine i Crne Gore Vlasi se “zvaniĉno” javljaju otprilike u XII-XIII vijeku, mada nam imena tih planina (Rumija, Sutorman, Lovćen, Orjen, Somina, Korman, Tali, Maganik, Torna, Kom-ovi, Lola, Bioĉ, Durmitor, Visitor...) govore da su one i (mnogo) ranije bile dom tih ljudi, tj., njihovih predaka sa drugim imenom.152 IzmeĊu sebe su se (i u XV vijeku) sluţili raznim dijalektima dalmatsko-romanskog (vlaškog) jezika, ali su govorili i slovenski jezik. Od njih su ostale sljedeće rijeĉi (uglavnom vezane za stoĉarstvo) koje su još u upotrebi: grušavina, urda (vrsta sira), gunj, krbulja (torbica od kore drveta), lingura (tur. kašika) i ligure (sanke), skuba/skubulja (izraz za ovcu, ali i lošu ţenu), stopanik/ica (domaćin/ca), vatra, tor, baĉ(ija), ubao, bagljav, baljast (šaren), balega, brabonjak, šiljeţe (jednogodišnje jagnje), š/ĉkulj (uškopljen ovan), kaluša (ovca/krava crne njuške), papak, gudura, lincura, ĉuka, šuma, blavor, kiljan/-en, kopile (traĉka?), guša... Tu su i povici i komande za ţivotinje: prś, ća, ćulje, voĉ, hae, ljoke, joĉ, ujstu, bja luĉ..., a u istu grupu vjerovatno spadaju i: burukati, katun, pojata, krlja, lastva, urvina, upuljati, oburdati, omar, oţica, biza/bizin, sapi, ugiĉ..., jer ni za njih nijesu pronaĊene veze u vanbalkanskim jezicima, kao ni turskom i grĉkom. 152

Kad smo već kod toga, evo nekih vlaških imena: Drakul, Barbat, Bun, Feĉor, Ursul, Droĉinja, Singur, Bukor, Mrĉina, Mirĉa, Negul... A, nosili su i ova “miješana”: Vladul, Radul, Gradul, Ĉrnul, Mašul, Draţul... Danas na dinarskom prostoru nalazimo još i ove nadimke i prezimena: Balac, Belen, Bilbija, Boban, Bokan, Banduka, Bencun, Bender, Besara, Bovan, Darda, Doman, Dreĉo, Darman, Durut, Đerman, Ĉokorilo, Gac, Gala, Jarakula, Kalin, Kešelj, Keser (tur.?), Koĉo, Kalaba, Kokoruš, Kosor, Karan, Lopar, Palavestra, Punja, Šola(ja), Šabat, Šarban, Šurla, Šatra, Škipina, Špira, Tubin, Taor, Tintor, Kecman, Šikman, Toroman, Šurlan, Servan... Danĉuo/Danĉulović, Gavela, Kekez, Koţul, Mamula, Šerbula, Šugar, Ţuţul... (Većina preuzeta od Ivana Muţića i Zefa Mirdite.)

155

Od romanskih i grĉkih rijeĉi koje su korišćene, ili se i danas koriste u nekom banjsko/pivsko/drobnjaĉkom domaćinstvu, a mogle su biti u upotrebi i u XV vijeku, treba istaći: antrešelj, argat, bala, blanja, bagaš, bajun, banak, banja, bisage, bjeĉve, burilo, ćikara, grinja, gutunar, kaca, kašun, kaĉkavalj, karijega, kamara, kamrik, klak/klaĉina, koćeta, komun, koliba, komad, komin, kandilo, kondijer, krevet, kudelja, kotula, kušin, košet, krš, klada, kurćela, kutlaĉa, lencun, malj, maća, mergin/mrglin, mandara, magare, mrcina, pirga(st), pasulj, patos, peĉa, pirun, pljat, pinjeta, pita/ti, portik, pršut, puce, raša, rosa, skut, śeme, samar, sić, skorup (+ ger/st. nor. skorpna), śekira/ śeĉivo, šega, škip, škrinja, škanj, škudela, škure, špâg (sa znaĉenjem dţep ← tur.), šuvit, tavulin, teća, tiganj, vanjela, škrip, klisura, kastig, kum, korota, manit, manjak, preša, prćija, pljaĉka, pizma, pastir, putijer, siĉija, stima, turma...; alavertiti, bastati, vrtjeti, bestregati, vardati, stenjati, durati, piriti (vatru), sekati, patisati, kaniti, krepati, probati, štivati (slagati), u/skapulati, mainati, denjati, urlati... A, prihvatanje slovenskog jezika su olakšale i neke vaţne rijeĉi koje se u sliĉnom obliku i sa istim znaĉenjem mogu naći u latinskom i grĉkom, ali i slovenskim jezicima. Na primjer: dom, oganj, luĉ, kuvati, kotao, košulja, ponjava, jaram, meĊa, nebo, staja, ovca /ovis/, kobila, krava /θεξαϝόο/, june, vo, dati, sjediti, jesti, piti, vidjeti, pȃsti, strići, kositi, orati, kopati, pljuvati, voljeti, pogaĉa, stog, noć, otac, mater, brat, kokot/š, oko, so... Kako i zašto je slovenski jezik postao “srećni dobitnik”? Uzevši u obzir ĉinjenicu da su nosioci haplogrupe R1a ţivjeli na istoĉnom, pricrnomorskom dijelu Balkana i prije 34 hiljade godina, a vjerovatno i u sjevernijim oblastima Ilirije, moţe se tvrditi da su “starobalkanci” bili upoznati sa praslovenskim jezikom, ali nemamo istorijskih, ili drugih podataka koji bi nagovijestili da je on imao ikakav veći uticaj na njih. 156

Znatniji priliv Slovena od VI vijeka je donekle promijenio “jeziĉko stanje” juţno od Save i Dunava, ali (istorijski i genetski potvrĊeno) pomjeranje ili sklanjanje starog stanovništva koje je uslijedilo tokom narednih par vjekova ukazuje na to da izmeĊu pridošlica i starosjedilaca zadugo nije bilo ţelje za “intenzivnijom verbalnom komunikacijom”. MeĊutim, od IX vijeka, sa pojavom pismenosti, zatim sa osnivanjem slovenskih crkava i uticajem slovenskog plemstva u primorskim oblastima, slovenski jezik poĉinje da hvata dublje korjene. Nasuprot tome, izolovano i nepismeno neslovensko stanovništvo u planinama je sve više postajalo “varvarsko”, jer su odavno izgubili vezu sa vizantijskom, ili rimskom civilizacijom, a svoju novu, sopstvenu kulturu nijesu izgradili. U primorske, romanske gradove Vlasi i Arbanasi su “silazili” samo da bi nešto prodali, ili kupili, a sa Slovenima su se ĉesto sretali. Dakle, nimalo nije ĉudno što su vremenom poĉeli da, uz svoje maternje, koriste i slovenske dijalekte. Do XIII vijeka, kad se uĉvršćuje moćna srpska drţava, bili su u njihovom okruţenju/susjedstvu već više od 500 godina, a vaţno je istaći i ovo: da bi neko progovorio na slovenskom, ili bilo kom drugom tadašnjem jeziku, bilo je potrebno da nauĉi svega nekoliko stotina rijeĉi, a osoba koja je znala par hiljada slovenskih rijeĉi smatrana je “Slovenom”.153 Već nakon dvije-tri generacije, tih 300-400 osnovnih rijeĉi su postale dio rjeĉnika starosjedilaca (što znaĉi da su ih djeca uĉila od roditelja), a vremenom se broj povećavao. Od XIII vijeka slovenski jezik postaje glavni jezik pismenosti u kontinentalnim djelovima Balkanskog poluostrva, a njegova postupna prevlast se moţe pratiti i preko latinskih dokumenata iz XV vijeka – broj latiniziranih slovenskih rijeĉi je bio u stalnom porastu, iako su Romani i tada ĉinili većinu stanovništva u jadranskim gradovima. 153

PoreĊenja radi, osoba koja zna 3000 engleskih rijeĉi moţe da proĉita i razumije 95% nekog knjiţevnog teksta na tom jeziku.

157

O kakvoj se borbi jezikâ radilo, govori nam primjer iz Dubrovnika: 1472. godine je donešena odluka da se u debatama u Vijeću upotrebljava samo dubrovaĉki jezik /lingua ragusea/, a slovenski jezik /lingua sclava/ se iskljuĉuje.154 Ali, oko 1600. godine Dubrovĉani su “postali” Sloveni i govorili su (i pisali) slovenskim jezikom. Pitanje pobjednika je time riješeno, iako sama priĉa o jeziku/jezicima ni danas nije završena. Dvije “paralele” Ljudi obiĉno misle da je jezik kojim se govori u nekoj sredini posljedica volje, ili uticaja većine stanovništva koja od davnina govori tim jezikom, ali u mnogim evropskim zemljama nije bilo tako – poĉev od Njemaĉke, Austrije, Velike Britanije..., preko Francuske, Španije, Portugalije..., pa do Bosne i Hercegovine, Hrvatske, ili Crne Gore. Zapravo, “pravilo većine” vaţi samo za izvorno slovenske i neke baltiĉke zemlje. Najekstremniji primjer je svakako MaĊarska u kojoj se govori uralski, ugarski jezik koji je u srodstvu (istina, ne tako bliskom) sa finskim, ili estonskim. I, dok je upotreba uralskih jezika u tim baltiĉkim zemljama sasvim razumljiva, jer većinu ili znaĉajan dio stanovništva ĉine ljudi uralskog porijekla (haplogrupa N1c), nadmoć i opstanak maĊarskog jezika se graniĉi sa ĉudom. Naime, poznato je da su istorijski dogaĊaji “doveli” jedan neveliki broj Ugara krajem XIX vijeka u Panoniju i oni su za stotinak godina uspjeli da stvore jaku drţavu. Koliko ih je bilo, govori nam podatak da u današnjoj MaĊarskoj procenat nosilaca “uralskih gena” ne prelazi 1%. Bio je to izuzetan sluĉaj pobjede kvaliteta nad kvantitetom. Drugi primjer je suprotan i za nas mnogo zanimljiviji. “Genetski” Kelti ĉine većinu stanovništva u Portugaliji (56%), Španiji (69%), Francuskoj (59%) i Velikoj Britaniji (70%), a 154

K. Jireĉek, Istorija Srba I, 89

158

u Njemaĉkoj (45%) i Austriji (32%) ih ima nekoliko puta više nego Germana (16 i 12%), ali u svakoj od tih zemalja njihovi maternji jezici su romanski, ili germanski. Broj starih keltskih rijeĉi u tim jezicima je zanemarljiv – ĉak i u engleskom ih ima manje od stotinu.155 Sliĉno kao i Iliri, Kelti nijesu uspjeli da razviju svoju sopstvenu civilizaciju, niti da nametnu svoj jezik u bilo kojoj zemlji, jer nijesu bili pismeni na tom jeziku. Utjeha im moţe biti to što Irci, na primjer, bolje pišu (i pjevaju) na engleskom jeziku nego “pravi” Englezi. Sliĉno kao i Vlasi, Kelti su stvorili samo jednu svoju drţavu, a nigdje van Velike Britanije nijesu uspjeli da zadrţe i poseban nacionalni identitet – vremenom su u Njemaĉkoj postajali Njemci, u Francuskoj Francuzi, u Poljskoj Poljaci... I to zvuĉi poznato, zar ne?

155

Piotr Stalmaszsczyk, Celtic elements in English vocabulary – A critical reassesment, 1-6; University of Lodz

159

“Srbi stočari” i “Srbi zemljoradnici” Zbog toga što su u XIV i XV vijeku imali i slovenska imena, kao i zbog ĉinjenice da su Vlasi u srednjem vijeku preteţno bili stoĉari, mnogi naši istoriĉari i etnografi su zakljuĉivali da nije u pitanju etniĉko, nego socijalno odreĊenje/status. Vlah je tako postao “Srbin-stoĉar”, za razliku od “Srbina-zemljoradnika”. Sliĉan naĉin razmišljanja imamo i danas, a manifestuje se kao novija verzija malopreĊašnje teorije o “I2a Slovenima” iz Ukrajine. Tako se sada moţe ĉuti da su “i R1a i I2a slovenske haplogrupe”, ali su ovi drugi, tzv. “juţni” Sloveni, “oduvijek bili na Balkanu”. Naravno, to je jednako taĉno koliko i prethodna “varijacija na temu” – jednostavno, da je I2a slovenska haplogrupa, izgledala bi u pisanom obliku ovako: R1a.156 Glavni razlog za ovakvo razmišljanje je i onda i danas isti – potrebno je po svaku cijenu nadoknaditi nedostatak neĉega. U prvom sluĉaju, to je nedostatak istorijskih potvrda, tj. dokumentata, a u drugom, nedostatak “odgovarajućih” gena. Ali, eto, genetika je rekla svoje, a upravo ćemo se uvjeriti da je i istorija “na istom tragu”. Iako su Vlasi i Arbanasi, ţiveći vjekovima u dodiru sa Slovenima, usvojili slovenski jezik i koliko-toliko se prilagodili postojećim uslovima, oni su, ipak, dosljedno razlikovani u svim pravnim i ostalim dokumentima nastalim u srpskoj drţavi XIII i XIV vijeka. Da Vlasi i Srbi nijesu bili isto (tj. djelovi istog naroda) moţe se zakljuĉiti već iz povelja nastalih u periodu 1200-1250. 156

Da nije tragiĉno, bilo bi komiĉno. Oni koji ubjeĊuju sebe i druge da je I2a slovenska haplogrupa podsjećaju na onoga debelog maĉka iz crtanog filma koji sriĉe natpis “B-e-n-z-i-n”, a onda kaţe “Nekako ĉudno pišu reĉ voda?!” No, nema veze, ponovimo još jednom: I2a je “slovenska” grupa isto koliko i E-V13, ili J2a. Drugaĉije reĉeno, Ozrinići su “Sloveni” isto onoliko koliko i Vasojevići, ili Pješivci. Na isti naĉin je i R1b grupa u Njemaĉkoj “germanska”, u Italiji “romanska”, a u Ĉeškoj “slovenska”.

160

Na primjer: - Stefan Nemanjić, 1215.: “И д не емле србин вл х без суд : ни ко се учини кривин ...” - Ban Matej Ninoslav 1214-17. potvrĊuje povelju bana Kulina: “д ходе вл си слободно, т ко к ко су у б н кулин ходили ... ко вјерује србин вл х д се при пред кнезом: ко вјерује вл х србин д се при пред б ном иному вл ху д не буде изм ...”, a sliĉno je zapisano i 1240. godine u povelji Dubrovniku.157 U ţiĉkoj povelji iz 1220. zovu se pastiri Vlasi, a seljaci “zemaljski ljudi”. Iz ove i drugih povelja se moţe jasno vidjeti da broj Vlaha na teritoriji prvobitne Srbije nije bio veliki: banjski manastir Svetog Stefana je imao 67 sela i 4 zaseoka i svega 8 katuna Vlaha; Deĉanski manastir je imao 40 sela i zaselaka sa 2166 kuća, a povrh toga 9 katuna sa 266 vlaških kuća, ili porodica; Prizrenski manastir je pri osnivanju dobio 60 sela i zaselaka, 9 katuna Arbanasa i 8 katuna Vlaha.158 Deĉanska povelja, kao i ranija svetostefanska, sadrţi odredbu: “Србин д се не жени у Bл х , a aко се ожени д је води у меропхе...” koja dovoljno govori sama za sebe, iako su razlozi za nju bili, prije svega, ekonomske prirode. (A. Solovjev, Odabrani spomenici, 93, 114)

I već citirane dukljansko-zetske povelje iz druge polovine XIII vijeka pokazuju da su Vlasi razlikovani od Srba, ali i Latina i Arbanasa, kao potpuno ravnopravna grupa. Još izriĉitija/potpunija u tom smislu je povelja kralja Milutina manastiru Sv. ĐorĊa (Skopska hrisovulja) iz 1300. g. u kojoj piše: “И п н ђур (vašar), прежде уреждени cветим Ром ном ц рем д ст је новембр 8... И вс ки кто приходи н њ, љубо Грк или Блг рин или Србин, Л тин, Арб н157 158

Stare srpske povelje i pisma I, 3 (prethodna, Stefanova povelja), 6, 8-9 K. Jireĉek – Istorija Srba II, 164

161

син, Вл х, д д в з конују ц рину, ј коже у Хтетови и у Гр ч ници и по всех цркв х иних”.159 A, ista praksa je odrţavana u ćiriliĉnim dokumentima i u XIV i XV vijeku. Evo još nekoliko citata koji to potvrĊuju: - Kralj Dušan, prilikom ukidanja carine u/na Trebinju, 1345. godine, odreĊuje da se ne uzima nikakav dohodak: “ни трговцу дубров чком ни вл ху ни србину...”. - Vlastelin Ivankо Probištović je 1350. g. uz potvrdu cara Dušana u Štipu sagradio crkvu i priloţio joj “otroke” meĊu kojima su bili: “М ноо Вл х, и Ђин Арб н син... и Др госл в Вл х... Др госл в Србин с бр том...”. (Spomenici, 151) - Knez Lazar 1387. u potvrdi povlastice cara Dušana: “И ко жели ићи из моје земље у дубровник или србин Или вл х Или чи год човјек...”. - Knez Grgur Vukosalić u vezi carine na Stonu, 1416.: “...тко год греде у стон или дубровч нин или вл х или србин или тко ини и т кође из стон д пл ћ ц рину...”.160 I, konaĉno, jedan hrvatski dokument pisan ćirilicom. U Klisi, 18. marta 1436. godine, hrvatski ban Hanţ Frankopan (Frankapan) knez Krĉki, Modruški, Cetinski i Kliški, potvrdio je Vlasima njihove zakone. Izdvajamo taĉke 24 i 28: - “И Срблин д не море од ти н Вл х , ни Вл х н Срблин .” - “И д не држе Хрв ти Вл хов мимо едног бр в р .” (I da ne drţe Hrvati više od jednog Vlaha kao pastira.)161 Svi ovi navodi su, i sami po sebi, vjerovatno više nego dovoljni da se uvidi neistovjetnost Vlaha i Srba/Slovena, me159

Aleksandar Solovjev, Odabrani spomenici srpskog prava, 80-1. Stare srpske povelje i pisma I, 56 (kralj Dušan), 122 (knez Lazar), 541 161 Ivan Muţić, Vlasi u starijoj hrvatskoj istoriografiji, 28-30 (Split, 2010.) 160

162

Ċutim, postoji i veliki broj sliĉnih zapisa na latinskom jeziku koji to dodatno potvrĊuju. Neke od takvih dokumenata smo već naveli ranije (na primjer, ĉlan 92. kotorskog statuta koji je propisivao da se, ako nema svjedoka, stavljaju na muke “Albanensem, Sclavum vel Vlachum”), a sada evo i nekoliko, da kaţemo, “novih”: - U oblasti Cetine su 1345. godine zabiljeţeni “Croati et Olachy”. (Muţić, Vlasi..., 326) - U pismu dubrovaĉkog kneza iz 1376. pomenuti su “Vlachi et Bosgnani”. (Monumenta Ragusina IV, 150; DiZbi HAZU) - 4. jula 1390. godine odlukom dubrovaĉkog vijeća odobreno je svim Vlasima i Slovenima (de condescendo Vlachis et Sclavis) koji bjeţe od Turaka da sa porodicama i stokom preĊu u Ston...162 - Ugarski kralj Ţigmund je 1412. g. dozvolio Ivanu III. Nelipiću, knezu cetinskom, da slobodno raspolaţe sa gradovima Sinj i Travnik i “sa svim Hrvatima i Vlasima” (cum universis Croatis et Vlahis). (Muţić, Vlasi..., str.13) - 6. avgusta 1426. su Dubrovĉani obavijestili kralja Ţigmunda da su Turci provalili preko hrvatskih granica i da su zarobili mnogo Hrvata i Vlaha. (Qui Teurci bis Crohatie fines hostiliter invaserunt, predatique fuerunt ibidem magnam praedam Crohatorum videlicet et Vlacorum ibidem...).163 Sloveni i Morlaci u Dalmaciji (Velebit) nijesu bili “isto” ni u XVII vijeku (Izvještaj prevodioca Salvaga iz 1626.), iako su tada već bili priliĉno bliski: “Veza Slavena i Morlaka u jeziku i vjeri lako dovodi do brakova, kumstava i pobratimstva izmeĊu seljaka i seljaka...” (La comunioanza tra Schiauoni е Mor162

Thalloczy, Diplomatarium Ragusanum, 709-10 Lettere e Commissioni di Levante 1423-27, Jireĉek, Wlachen und Maurowlachen, 117 163

163

lachi di faiuella е fede facilmente induce matrimonii, comparesmi е fratellainza tra uillani е uillani...).164 Dakle, Vlasi su bili poseban narod i po porijeklu i po socijalnom statusu. Na našim, ex-YU prostorima, su preteţno bili potomci Ilira, iako ćemo ubrzo vidjeti da su se meĊu njima, na dijelu današnje Crne Gore u XIV i XV vijeku, “krile” i neke male, izolovane, ali takoĊe neslovenske etniĉke skupine. Vlasi su dosljedno isticali svoju razliĉitost od ostalih naroda i grupa na teritoriji Crne Gore sve do XVI, a u Hrvatskoj (Dalmacija i Slavonija) i u prvoj polovini XVII vijeka. To nedvosmisleno potvrĊuju mnogi izvještaji iz 1620-ih i 30-ih godina, a posebno je vaţan onaj iz 1629. u kome se govori o “ilirskom narodu, ljudima grĉkog obreda, koji se u ĉitavom regionu na ilirskom jeziku* zovu Uskoci, ili kako oni sami za sebe kaţu: Mi smo Vlasi, vlaški sinovi.” (...Illyricae gentis, homines graeci ritus in tota illa regione nostra lingua Illyrica Uskozi dicti, et ipsimet de se ipsis loquentes dicunt: Mi smo Vulassi, i Vulascki sini, id est: Noi siamo Valachi, e figli di Valachi). Ti ljudi su bili naseljeni u predjelu Ivanića, Kriţevaca, Koprivnice, Jurjevca, Ţumberka...165 164

Revisti Dalmati confine del Dragoman Saluago, Mletaĉka uputstva i izvještaji VII, 33 /Mon. Spectantia Historiam Slavorum Meridionalium./ 165 Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima, knj. 1, 129. * U XVII vijeku je “zvaniĉni” jezik na prostoru Srbije, Hrvatske, Bosne, Crne Gore... oznaĉavan kao ilirski, ilirsko-slovenski, ilirsko-srpski, slovenski, dalmatinski (ne dalmatski, jer je to bio romanski dijalekat)... Naravno, radilo se o jednom jeziku (sa mnogo razliĉitih dijalekata) koji nije bio u osnovi ilirski, nego slovenski. TakoĊe, ne moţe se apsolutno tvrditi da je autor teksta, govoreći o “ilirskom narodu”, zaista, ili iskljuĉivo mislio na prave Ilire (iako su ljudi o kojima je rijeĉ to najvjerovatnije i bili), jer se u savremenim latinskoitalijanskim dokumentima ponekad moţe naići na “neodreĊenu odrednicu” Slavi o Illirici (Sloveni ili Iliri), koja je predstavljala etniĉko-geografskojeziĉku kombinaciju.

164

Teritorija Vlaha i rodovi Zahvaljujući terenima na kojima su ţivjeli u predturskom periodu, a zatim i izuzetnoj vitalnosti i pokretnosti, Vlasi i Arbanasi su uspjeli da se brojno oĉuvaju i u XV vijeku dolazi do ekspanzije tog stanovništva. Tako, veliki broj vlaških rodova sa posjeda hercega Stefana ulazi na teritoriju ondašnje Crne Gore, a poslije 1440. god. naseljava što samostalno, što u dogovoru sa Turcima, skoro opustjelo meĊurjeĉje Tare i Lima odakle je staro srpsko-slovensko stanovništvo bilo ili odseljeno, odvedeno, ili uništeno u periodu od 90-ih godina XIV do 60-ih godina XV vijeka.166 Sa druge strane, u XIV vijeku se i Arbanasi masovnije upućuju prema zetskoj ravnici, gornjozetskim brdima, ali i teritoriji bosanskih vladara. Od tada se poĉinju pominjati i sva ona plemena. Izgleda da su odluĉujući uticaj na stvaranje i uĉvršćivanje plemenske organizacije u Crnoj Gori imali baš ovaj susret, ili je bolje reći, suţivot Vlaha i Arbanasa i njihov katunski naĉin ţivota. Neke podatke o Vlasima i njihovim staništima u XIII vijeku nalazimo u “kodeksu” kneza Marka Geno-a, koji sadrţi sudske zapisnike od 1278. do 1280. godine. U njemu se pominju Vlasi, podanici manastira Moraĉe, Mileševe..., sa priliĉno neslovenskih imena. Ali, mnogo zanimljiviji je ugovor Dubrovĉana sa srpskim carem Stefanom Urošem V o trgovini soli, od 19. maja 1357. godine. On daje podatke o Vlasima na pro166

Ţ. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, 249-250. To se moţe zakljuĉiti i po vrlo maloj zastupljenosti haplogrupe R1a na tom podruĉju. Procenat slovenskog stanovništva na prostoru Srbije je u periodu XV-XVIII vijek, u najmanju ruku, prepolovljen – što će reći da je u XIV vijeku iznosio, otprilike, 30-35%. Zanimljivo je i da je danas najveća koncentracija slovenske grupe R1a na tlu Srbije (ne raĉunajući Vojvodinu) i Bosne zabiljeţena u gornjem toku rijeke Drine: Zvornik, Bijeljina, Šabac...

165

storu koji odgovara današnjoj (jugo)istoĉnoj Hercegovini: Tribigna (Trebinje), Canale (Konavli), Chelmo (Hum), Dracevica, Vermo (Vrm), Rudene (Rudine – izmeĊu Bileće i Duge). Naravno, podrazumijevaju se i planine u tim oblastima, a ne sama mjesta i ţupe.167 Najbliţi susjedi rudinskih Vlaha su bili Vlasi Banjani (Vlachi Bagnani) izmeĊu Bileće i Nikšića. Do Banjana su se dalje prema istoku nalazili Vlasi Nikšići – oko tvrĊave Onogošt. U oblasti poviše Risna stanovali su Vlasi RiĊani (Vlachi Regiani/Rigiani). Vlaha je takoĊe bilo i u Vrsinju – prostor izmeĊu Zubaca, Draĉevice i Konavala. (To objašnjava opstanak onih 50-tak neslovenskih toponima navedenih ranije, zar ne.) Najviše podataka ipak, pruţaju Debita notaria (Knjige dugovanja) iz dubrovaĉkog arhiva. Iz njih se vidi da su u trgovini stokom sa Dubrovĉanima uĉestvovali mnogi vlaški rodovi. Najĉešće se pominju Drobnjaci, a najistaknutiji su bili Jur Stjepanović, Radman Petković, Radiĉ Gradisaljić, Brajan Tokoljević… Manje aktivni su bili Banjani, a sporadiĉno se javljaju i “Vlasi iz Onogošta, koji se nazivaju Nikšići”. Tu su još i Bobani, Pleske, Krisojevići, Ugarci, Maleševci, J/Ţurovići, a zatim i Mirilovići, Bormasi, Podcernji, Pilatovci… U Crnoj Gori danas ţive bratstva koja, po predanju, potiĉu od Krisojevića i Maleševaca, a u okolini Bileće se nalaze sela Mirilovići i Pilatovci. Svi vlaški rodovi koji su ţivjeli u okolini Stoca, Ljubinja i Bileće zvali su se Donji Vlasi, a 1475. god. se spominje i “knez Donjih Vlaha”. Osim knezova, Vlasi su imali i vojvode. Kao svjedok, 1449. godine, u jednoj tuţbi protiv Vlaha iz katuna Pleske zabiljeţen je “Vuchas Vignevich vaivoda Vlachorum”.168 167

Svi podaci su iz Zbornika Konstantina Jireĉeka I Korišćeni podaci Sime Ćirkovića, Herceg Stefan Vukĉić Kosaĉa i njegovo doba. 168

166

Po svemu navedenom, oĉigledno je da su većinski dio stanovništva teritorije Hranića-Kosaĉa (danas Hercegovina i Crna Gora) ĉinili Vlasi (hg. I2a1) koji nijesu pripadali nekom vlastelinu, već se uvijek javljaju sa svojim katunarima, ili starješinama. Sliĉno je bilo i u Dalmaciji, a izuzetak je jedino bila oblast donjeg toka Neretve u kojoj je bilo priliĉno Slovena. Potvrdu za obje tvrdnje nalazimo i u do sada objavljenim genetskim nalazima vezanim za današnju istoĉnu Hercegovinu i Mostar. Izvjesno iznenaĊenje je znaĉajna zastupljenost haplogrupe E-V13. Evo rezultata po grupama: E-V13/E1b1b: Bratić, Zurovac (Ĉapljina), Bjelica, Vujović (Bileća), Ćorović (Ljubinje), Jezdimirović (Gacko) I1a: Milićević (Bileća), Aškrabić, Bošković (Gacko), Hadţiahmetović (Trebinje) I2a: Ostojić (Ĉitluk), Ćuk (Ĉapljina), Subotić (Gacko), Vico, Krstović (Trebinje), Avdalović, Kljajić, Pantić (Nevesinje), Balj, Brborić, Jahura, Vrtikapa (Ljubinje), Mihić (Kalinovik), Aleksić, Kuljić (Bileća), Milićević J2a: Rajĉević (Trebinje) R1a: Marić, Škarica, Kadijević, Bovan (Mostar), Šarenac (Bileća), Drašković (Gacko), Stajić (Nevesinje) R1b: Muĉibabić (Gacko), Kecman (Trebinje) Od Vlaha iz Zete su, kao što je već navedeno, direktno pominjani Bjelice (za koje nemamo genetske nalaze, a pitanje je i da li su oni iz XV vijeka u vezi sa ljudima koji danas ţive u tom kraju, ili potiĉu iz tog plemena), Ozrinići (ĉiji testirani predstavnici do sada imaju haplogrupu I2a1) i Nikšići koji će upravo biti obraĊeni. Pored Vlaha i Arbanasa doseljenih u XV vijeku, u Zeti je nesporno bilo slojeva i starijih, tada već sloveniziranih Vlaha i Arbanasa o kojima govore srpske povelje i drugi dokumenti iz XIII vijeka.

167

Epilog – Kud nestadoše? Stvaranjem jake srpske drţave u XIII vijeku Vlasi postepeno poĉinju da prihvataju njene nove kulturne posebnosti, a zatim i vjerske i feudalne odnose i obaveze. Time je proces njihove slovenizacije/srbizacije pojaĉan, a na prostoru “srpske zemlje” i okonĉan u XIV vijeku. U gornjoj Zeti, Travuniji i Zahumlju Vlasi su bili brojniji i uspjeli su da na manje pristupaĉnom, planinskom terenu na kom su ţivjeli odrţe svoje “specifiĉno ureĊenje u kome su saĉuvani relikti jednog daleko starijeg vremena i daleko starijih društvenih odnosa...” i koje se “teško uklapalo u već razvijeni feudalni sistem.”169 Potpuni proces slovenizacije (jezik, vjera/kultura, imena... Vlaha, Romana i dijela Kelta i Traĉana (Arbanasa) na tlu današnje Crne Gore je završen u XVII vijeku, što će reći, trajao je nekih deset vjekova! Jedan od presudnih, ili najvaţnijih razloga “nestanka” Vlaha od XVI vijeka, odnosno njihovog pretapanja u Bugare, Srbe, Grke, Hrvate... jeste vjerska/crkvena pripadnost. Dolaskom Turaka nestaju sve balkanske drţave i jedini faktor koji je spajao, i istovremeno razdvajao, raznorodno balkansko stanovništvo bila je vjera. Svi Vlasi (Iliri/Traĉani...), Kelti... koji su pripadali grĉkoj crkvi vremenom su se pretopili u Grke. Iste etniĉke grupe koje su pripadale srpskoj crkvi postale su jednim imenom Srbi, a oni koji su bili vjernici bugarske crkve postali su Bugari... U Dalmaciji i Hrvatskoj su primorci i Hrvati svoje susjede sa Dinare, Velebita i iz drugih planinskih oblasti, takoĊe katolike, dugo zvali Vlasima ili Morlacima (“Morlachi, alcuni sono anzi la maggior parte del rito Cattolico Romano” /izvještaj iz Zadra, 1654./), ali su i ti ljudi vremenom postali Hrvati. 169

S. Ćirković, Herceg Stefan Vukĉić Kosaĉa, 272

168

Oni koji su primili Islam su postali muslimani/“Turci” i kasnije, jednim dijelom, Albanci.170 A, Vlasi i ostali stanovnici ujedinjene Vlaške i Moldavije su 1866. godine zvaniĉno postali Rumuni.

170

Ili, nešto treće. Karte haplogrupa R1a, I2a i E-V13 pokazuju još jednu vezu genetike i istorije, tj. genetsku potvrdu istorijskih ĉinjenica: kao što znate, pripadnici svih tih grupa/naroda su tokom viševjekovnog trajanja turske vlasti u Bosni, Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji, Bugarskoj..., nešto milom, a više silom, odvoĊeni i naseljavani u Tursku. Sada moţete vidjeti da se radilo o prostoru “ĉetvoromeĊe” Turske, Sirije, Iraka i Irana (3 prve karte, donji desni ugao). Razlog zašto je izabrana baš ta teritorija daje nam ĉetvrta mapa koja prikazuje današnje etniĉko podruĉje Kurda – oĉigledno je namjera bila da se razbije njihovo politiĉko-narodno jedinstvo, odnosno otpor osmanskom carstvu.

169

PLEMENA ZAPADNE I CENTRALNE CRNE GORE Vidjeli smo da se na tom prostoru u XIV i XV vijeku pominje veliki broj rodova i plemena. Tokom vjekova su se iz tih krajeva neke grupe iseljavale, a druge su se doseljavale, a onda su, u XX vijeku, i jedni i drugi odlazili u druge djelove Crne Gore, zatim, Srbiju, Hrvatsku... i desilo se da je to danas najslabije naseljeno podruĉje Crne Gore. Predmet našeg interesovanja u daljem tekstu biće plemena: Banjani (i Piva), Nikšići (Rovĉani), Drobnjaci i RiĊani. Riđani Ovo pleme danas ne postoji, jer se u XVIII vijeku raspalo na više zajednica. Danas su samo ostali toponimi RiĊani, RiĊanske rupe… u okolini Nikšića. Ime RiĊani je u narodu tumaĉeno “riĊom kosom pripadnika plemena”, što bi moglo da upućuje na vezu RiĊana sa Keltima. MeĊutim, na istom prostoru su ţivjeli i ilirski Ridzoniti, pa je sasvim logiĉno zapitati se da li su RiĊani i Ridzoniti imali i neku ĉvršću vezu, osim sliĉnosti imena i teritorijalne podudarnosti? Prvi pomen RiĊana u dokumentima je iz 1391. godine – de Regianis. Njihovi katuni su, izgleda, bili u zaleĊu Risna, na Orjenu, a u XV vijeku su bili u oblasti Krivošija i Grahova. Taj predio se u italijanskim izvještajima zvao “planine con le Vlachi Rigiani.” Naziv Krivošije vjerovatno potiĉe od pretka /oca?/ Radosava Krivošića (Criuosich) koji je, kao pripadnik plemena RiĊana, zabiljeţen 1437. god. Osim o njemu, postoje podaci i o “Dragošu iz RiĊana, starješini vlaškog katuna” (Dragoscium de Regian Vlachus caput Catonis) iz 1413. godine, a potom se 1435. pominju “braća Lukca kneza Vlaha RiĊana” (Fratribus Lucaz comitis Vlachorum de Rugianis). 170

I, na kraju, 1444., a moţda i 1461., pomenut je vlaški knez Sladoje (Vuković?) – vjerovatno predak onoga Daka Sladojevića koji je sa RiĊanima 1749. primljen u “zbor Crnogorski” od kada su “oni Crnogorci uvijek”.171 Na Grahovu se RiĊani prvi put pominju 1433. godine, a obuhvatali su i podruĉje Rudina u okolini Nikšića. Svi doseljenici koji su na prostore Grahova, Vilusa i Krivošija od XVI vijeka dolazili iz Kuĉa, Bjelopavlića, Cuca i drugih mjesta, takoĊe su ubrajani u RiĊane – sve do raspada plemena u XVIII vijeku. Tada su formirana nova plemena: Grahovljani, Krivošijani i Rudinjani. Genetski nalazi pokazuju prisustvo haplogrupa: J2a: Musović (L26-Z500, Crkvice, Nikšić); Samardţić (Dragalj) I2a: Kovaĉević (Vilusi), Subotić (Ledenice). Narodna tradicija i stariji istraţivaĉi kao starosjedioce, tj, predriĊanske stanovnike u Krivošijama i Grahovu pominju Mataruge. O njima detaljnije na kraju ovog poglavlja. Banjani Po predanju, preci Donjih Banjana su došli iz Banjske sa Kosova poslije poraza, a Gornji su doselili iz Crne Gore – Katunska nahija, Bosne i Hercegovine... u razliĉitim periodima. U pojedinim varijantama predanja i Banjana i Drobnjaka se insistira na nekim Novljanima (Slovenima) koji su u “davna vremena” (pominje se ĉak VIII vijek) došli iz okoline Travnika. Po priĉi, to je izgleda bilo vrlo veliko pleme, ali je problem što ga niko ne moţe naći u do sada poznatim izvorima. Naše mišljenje je da su to ime, ako je uopšte vjerodostojno, noviji stanovnici Banjana i Drobnjaka mogli dobiti po svom dolasku u te krajeve (XV-XVI vijek) upravo od onda171

M. Parović-Pešikan, Planinsko zaleĊe Rizinijuma, 159 i dalje, više dokumenata; K. Jireĉek, Istorija Srba II, 45

171

šnjih starosjedilaca tih predjela koji su, po predanjima, u Banjanima bile Mataruge, a u Drobnjacima Kriĉi. Za njih došljaci su bili “novi narod” → Novljani. Jedan od prvih pisanih pomena Banjana, pod tim imenom, pada u 1310. godinu, a drugi potiĉe iz 20. marta 1379. godine: “Vlasi Banjani”. Ova ĉinjenica je sama po sebi dovoljna da pobije priĉu o porijeklu imena plemena od doseljenika sa Kosova poslije 1389. god., kao što se kaţe u predanju. To, meĊutim, ne znaĉi da prvi Banjani nijesu mogli doći iz Srbije, Kosova, ili današnje sjeverne Makedonije krajem XIII, ili poĉetkom XIV vijeka. Banjani se ĉesto pominju u dubrovaĉkim i kotorskim dokumentima i uvijek su oznaĉeni kao Vlasi, ili Morlaci. - 1442. g. su pomenuti “Vlacchi de caton Dragasce de Bagnanj.” - 1428.: “Vito Danilov iz morlaĉkog plemena Banjana” (Vitus Danielis de generatione Morlacorum Bagnani). - 12. maja 1430.: “Vlachos Bagnan” i njihov vojvoda Radosav. - 1443. godine: “U Morlakiji u mjestu zvanom Banjani ...” (in Murlachia in loco dicto Bagnani…).172 Nije taĉno utvrĊeno kako je ime plemena nastalo, ali je jeziĉki najlogiĉnije da potiĉe od mjesta “banja” (lat. balnea → bagno = banja), a ne od imena/nadimka Banjo (taĉnije, Banja → Banjići), ili rijeĉi/titule ban (→ Banovići). Od 1466. godine, kad su Turci zauzeli to podruĉje, bilo je više iseljavanja i useljavanja iz raznih krajeva. Posljedica toga je bila ĉinjenica da stanovništvo koje se nalazilo u Banjanima pred rat 1941. godine najvećim dijelom nije imalo veze sa osnivaĉima plemena (odnosno, ljudima koji se pominju u navedenim dokumentima) i ţivjelo je na tom prostoru tek oko 172

Svi citati su iz Istorije Srba I, K. Jireĉeka, 44, 77; T. Nikĉević, Nikšić,

33

172

250-300 godina. Dio onih starih i novih Banjana se preselio u druge djelove današnje Crne Gore i Hercegovine, a od njih je porijeklom i jedan broj porodica u Pivi. Genetski su analizirani predstavnici sljedećih bratstava iz Banjana: R1a: Elezović N1a: Tomašević, Luĉić E-V13: Koprivica (3 testirana) I2a: Aleksić (rod Maleševci). Piva Po predanju, najveći broj pivskih bratstava vodi porijeklo od dvojice ljudi: RuĊa i Branila. Jedna verzija, koju je zabiljeţio Svetozar Tomić (Drobnjak, Piva, Banjani; 217), obojicu smješta u kasnije, tursko vrijeme, a po drugoj, oni su “došli u Pivu još prije vremena Hercega Stefana, naselili su se na Magudama (Pluţine)” i “potiĉu od bratstva vladarske kuće Crnojevića”.173 Mora se, ipak, reći da ova druga verzija nije dobro vremenski usklaĊena, jer je Herceg Stefan Vukĉić bio savremenik Stefana Crnojevića, zvaniĉno prvog vojvode iz te vladarske kuće i teško da je neko iz tog bratstva mogao ţivjeti u Pivi prije 1400-te godine (a, ako ćemo pošteno, i kasnije). Osim toga, ne postoji nijedan pisani izvor koji pominje nekog RuĊa, ili Branila na tom podruĉju krajem XIV, ili poĉetkom XV vijeka. Tek u dokumentima iz druge polovine XV vijeka (1477.) pominje se jedan RuĊo i to u nahiji Komarnica, i dva Branila u krajevima koji (posredno) imaju veze sa Pivom. Prvi, “Branil sin Bratula” je zabiljeţen kao dvadeset osmi starješina domaćinstva u dţematu (katunu) “Heraka sina Radka” koji “zimuje u mjestu Tupe” (Tupan?), a drugi “Branil(o) sin Vlaha” je starješina jednog od rudinskih dţemata.174 173 174

Obren Blagojević, Piva, 382-390. B. Tadić, Smrijeĉno, selo u Pivi, 68

173

Svi ti ljudi su sigurno izdizali po pivskim planinama i moguće je da su se i konaĉno naselili u Pivi poĉetkom(?) XVI vijeka. Pored Banjana, jedan dio današnjeg stanovništva Pive ĉine i potomci teritorijalizovanih stoĉara iz Rudina (Oputna), Pilatovaca (Vlachi Pilatusi) i Gacka. Drugi dio se doselio iz Drobnjaka, Nevesinja, sa Ĉeva... tokom posljednjih vjekova. Neka od najstarijih prezimena/bratstava u Pivi (Lješevići, Bleĉići, Tadići…) javljaju se u pisanim izvorima tek od XVIII vijeka, mada se pretpostavlja da su postojala i u XVIIom. Što se “genetike” tiĉe, Piva predstavlja jednu izuzetno zanimljivu oblast. Nalazi su otkrili prisustvo rijetke (na ovim prostorima) haplogrupe N1a, izrazitu srodnost nekih bratstava i njihovu vezu sa pojedinim porodicama iz Banjana (Tomašević, Luĉić).175

Kao što vidite na kartama, radi se o finsko-uralsko-sibirskoj grupi, a njeni predstavnici u Pivi su: Kecojević, Tadić, Bjelaković, Glomazić, Gagović i Šućur. 175

U vezi sa ovom haplogrupom postoje izvjesne nejasnoće. Naime, ona se, po većini struĉnih sajtova/mišljenja, smatra mitohondrijalnom haplogrupom (mt-DNK) koja se nasljeĊuje preko majke. Y-DNK grupa je N1c. MeĊutim, pošto su testirane osobe bili muškarci (što, naravno, znaĉi da su rezultati dobijeni na osnovu analize Y hromozoma) i s obzirom na to da se i N1c i N1a povezuju sa istim geografskim “izvorom” (karte iznad), mi se nećemo detaljnije baviti tim “problemom”.

174

Istovjetna haplogrupa ovih ljudi jasno upućuje na zajedniĉkog pretka (ili, u ovom sluĉaju, moţda pretke: braću RuĊa i Branila), ali porodiĉna predanja za to ne znaju. Po njima, sva ova bratstva nemaju nikakve veze jedni sa drugima – svi su, navodno, došli u Pivu sa razliĉitih strana i trebalo bi da su i razliĉitog porijekla. Ostale haplogrupe kod današnjih Pivljana su: I2a: Delić, Kostić E1b1b: Adţić. IzmeĊu Banjana i Pive se nalaze planina Golija i Golijani. Većina bratstava, po predanju, potiĉe od (Pavla?!) Orlovića, ali ih ima i iz Cuca, sa Kosova... Do sada su analizirana dva DNK uzorka. Haplogrupa E-V13: Crnogorac Haplogrupa J2b: Nikolić. Drobnjaci Jedno od najstarijih i svakako jedno od najĉešće pominjanih plemena u arhivima. Porijeklo imena je nerazjašnjeno, iako postoje razliĉita objašnjenja. Oblast u kojoj se pleme nastanilo se i 1477. godine zvala Komarnica i nije poznato kad je ime promijenjeno u Drobnjak. Najrasprostranjenije predanje je ono koje govori da je na teritoriji današnjeg Drobnjaka ţivjelo “ilirsko pleme Kriĉi” (o kojima će nešto više biti reĉeno u dijelu pod naslovom Starosjedioci) i da su “te Kriĉe, po padu Hercegovine (?) pod Turke, potisli doseljenici iz Rudina („Novljani‟), ĉije dalje porijeklo vodi do Travnika.” Kriĉi su bili prinuĊeni da preĊu Taru i osnuju naselje na drugoj strani. Pretpostavlja se da je formiranje plemena zapoĉeto još na teritoriji sadašnjih Banjana (ondašnjih Rudina), jer tamo i danas postoje Drobnjaĉka meĊa, Drobnjaĉki gradac, Drobnjaĉka gradina..., ali se ne zna kad su ta imena nastala. 175

Prvi pomen rijeĉi/naziva Drobnjak pada u 1285. god., kad se “Vlasi Bratinja Drobnjak (Bratigna Dobrognaco), Branislav Njegomirov i sin mu Dobrosav...” obavezuju da plate nekom Jovanu Peĉenegu deset perpera.176 Logiĉno bi bilo da je ime plemena nastalo po Bratinjinom prezimenu(?), ali za to nema nikakve potvrde. “Katun Drobnjaka” je zabiljeţen već 1376. godine i iz njega su bili: “Goitan Banilovich et Bogoslauus Dersimirich, Vlacchi de chatone de Dobrignaci”. Zatim je 1379. pomenut “Pripchus Radoslauich Vlacchus de catuno Drobgnachy” i konaĉno, 12. avgusta 1390. g. u Dubrovniku “Micien Clapcich”, takoĊe “Vlachus de Drobgnach”. Tokom XV vijeka se više Drobnjaka (Bogutović, Heraković...) javlja u kotorskim aktima. Nije poznato gdje su ti ljudi tada ţivjeli – u Banjanima, na Njegušima... Pretpostavlja se da je od njih nastala i porodica Petrović - Njegoš. Iz istog vijeka imamo i ove dokumente: - 21. avgusta 1433. godine je podnesena tuţba protiv nekog “Vlaha Drobnjaka” koji je “in Jeserah” ukrao “tri uškopljena ovna (castratos )” nekom Dubrovĉaninu. - 19. avgusta 1454. g. je zabiljeţeno kako su Drobnjaci “ Jesera” ukrali neku tkaninu (panni). Dakle, oĉigledno je da su se neki Drobnjaci kretali po Jezerima 1433. i 1454. godine. MeĊutim, nema zapisa, ili podataka koji bi nam i potvrdili vezu tih ljudi sa “Novljanima”, to jest, porodicama Vulović, Kosorić, Cerović... koje su se doselile u Drobnjak najranije sredinom XVI vijeka. Od tih i nešto kasnije doseljenih rodova iz raznih krajeva je nastala većina današnjeg drobnjaĉkog stanovništva. Na primjer, poslije 1668. godine je u oblast Kormana i NjegovuĊe dobjeglo “800 (?!) porodica iz Kolašina i Moraĉe” koje su 176

Svi citati su preuzeti od K. Jireĉeka (Istorija Srba, 44, 45); B. ĐurĊeva, Postanak… plemena, 138; R. Kovijanića, Pomeni… II, 171-2

176

osnovale današnje (pod)pleme Šarance, a oko rijeke Tušine, pored Drobnjakâ, prema istoku su od “starinaca” i doseljenika formirani još i Uskoci. Genetski nalazi predstavnika drobnjaĉkih, šaranskih i uskoĉkih bratstava su sljedeći: Haplogrupa I1a: Radović, Vemić, Ţugić, Jegdić (Previš), Kasalica, Grbović (?), Cerović Haplogrupa J2a: Pješivac (selo Uskoci, Ţabljak ← Do Pješivaĉki od Pejovića/Pavićevića) Haplogrupa: J2b: Mijović, Pejanović (Godijelji), Dedajić/Dedeić Haplogrupa E1b1b: Roćen (dio bratstva iz Bršna, Nikšić), Bojović, AnĊelić (Kolašin → NjegovuĊa) Haplogrupa R1a: Zeković (iz Kuĉa) Haplogrupa I2a: Jošanović, Perošević (iz Rovaca), Kaljević (iz Pipera?), Obradović (Tepca), Karadţić, a istu grupu vjerovatno nasljeĊuju i Šćepanovići iz Borovca. [* Pripadnik bratstva Drobnjak iz Prijepolja (po predanju, ali ne i DNK, potiĉe od Cerovića) je nosilac haplogrupe I2a, a ĉovjek sa prezimenom Drobnjaković iz Priboja je R1b.] Umjesto završnog komentara, za sada ćemo samo iznijeti nekoliko zapaţanja. Na prvi pogled, rijeĉ je o priliĉno raznorodnom plemenu. Ipak, sljedeća ĉinjenica je nesporna: sva “ne-I1a” bratstva su na prostor Drobnjaka došla poslije XVI vijeka, uglavnom iz juţnih i istoĉnih krajeva. Osnovu plemena su izgleda ĉinili ljudi germanskog porijekla koji, ako je po tome suditi, nijesu istovjetni sa Vlasima-Drobnjacima iz istorijskih izvora, ali ni sa Banjanima. U prilog tom mišljenju ide i ovo: svi “Germani” (izuzev Kasalice), po tradiciji, pripadaju upravo grupi Novljana! Prema tome, ispada da se zaista radilo o jednoj posebnoj i, u vremenu kad su se pojavili na teritoriji prvobitnih Drobnjaka (i Banjana?), novoj skupini ljudi. Na ţalost, problem u cijeloj ovoj priĉi je “samo” to što mi danas ne moţemo da pronaĊemo predstavnike/potomke tih 177

“originalnih” Drobnjaka – da li su to, zapravo, starinaĉka bratstva Mandić, Kujundţić, Milašinović, Perović, Vuković, Batizić...? Nikšići Ne zna se taĉno gdje je ovo pleme formirano, ili prvobitno ţivjelo. Po predanju, rodonaĉelnik Nikša je bio porijeklom iz Boke (ili Grblja?), sin je nekog bana Ilijana i bio je u “srodstvu sa Nemanjićima preko ţenske linije”, naravno. Bilo kako bilo, to je danas priliĉno velika grupa bratstava nastanjenih u predjelima nikšićke Ţupe, zatim Rovaca i Moraĉe i konaĉno, Tare i Lima. U posljednjim vjekovima su se neki rodovi preselili i u Drobnjak, Kuĉe... I Nikšići su, kao i ostala plemena, prilikom dolaska na novi teren (Onogošt) zatekli starosjedioce koje su prosto zvali “stari narod”, ili Luţani. Pretpostavlja se da su dio tih Luţana bili oni Ugrenovići koji se pominju u dokumentima iz XV vijeka. Od njih izvodi porijeklo jedan broj porodica iz Gornjeg polja kod Nikšića. Istorijski izvori pominju (pojedince) Nikšiće prvi put 28. septembra 1355. godine, kad se javljaju “Vitoje i Nince”, u vezi nekog duga. Inaĉe, Nikšiće i Onogoštane treba razlikovati, jer se i u izvorima razdvajaju. - 23. februara 1399. g. je zabiljeţen “Radogna Ninchovich de Nichsich de Zenta”. (R. Kovijanić, Pomeni...II, 144,145) - 6. avgusta 1399. su se Dubrovĉani ţalili na Vlahe Nikšiće Jeleni Balšić. - “Krajem XIV veka Vlasi Nikšići Hrebeljan Perutinić i Radosav Vladojević zakljuĉili su u gradu Sv. Vlaha (Dubrovniku) nekoliko ugovora o izradi šajaka (sukna).”177 - 40-ih godina XV vijeka “zaduţio se (u Dubrovniku) Vuk Nikolić Vlah iz Onogošta sa još dvojicom Vlaha”. 177

Citiran B. Hrabak, Nikšić do poĉetka XIX veka, BG 1997., 24-26

178

- 1455. godine Nikšići se, kao ĉlanovi Zetskog zbora, nalaze meĊu potpisnicima ugovora sa Venecijom. U XV i XVI vijeku se pleme raširilo po centralnom i sjevernom dijelu današnje Crne Gore. Grad Nikšić i plodnije zemljište preuzimaju Turci i takvo stanje traje do XIX vijeka, kada su, po osloboĊenju, i grad i djelovi šire okoline (Trepĉa, Sjenokosi, Lukovo...) ponovo naseljeni. Doseljenici su bili iz Hercegovine, Krivošija, Moraĉe, Crne Gore i drugih krajeva. Do masovnijeg iseljavanja u Potarje sa podruĉja Onogošta je došlo i zbog toga što je taj kraj bio stalno poprište vojnih sukoba zetskih i bosanskih “velikaša”, naroĉito od 1468. do 1477. godine. Nešto prije toga datira i prvi poznati pomen Nikšićâ u Potarju – već pominjana tuţba dubrovaĉkog kurira iz 1447. koju je podnio protiv dvojice “Nikšića od Tare” (Nichsichi de Tara)... Pored Nikšićâ, meĊuprostor Tara-Lim naseljavali su i Kolašinovići, Planjani, Vraneši, zatim, ako je vjerovati predanjima, i Kriĉi, a bilo je i drugih rodovskih grupacija: sa podruĉja Brda, Crne Gore i Hercegovine. Takvo stanje, odnosno etniĉka slika, ostalo je tokom narednih vijek i po, a onda dolazi do prvih sukoba sa Turcima. Od tada (XVII v.) se i to stanovništvo poĉinje iseljavati prema sjeveru i zapadu. U XVIII vijeku plemenska organizacija je razbijena i nastupa novo doseljavanje iz Hercegovine, Crne Gore i Albanije, dijelom islamskog, a dijelom hrišćanskog stanovništva. Danas mnoga bratstva, pa i plemena sa tog podruĉja svoje porijeklo vezuju za srednjevjekovne dinaste, a svoju postojbinu za Prizren, Vuĉitrn i druga tamošnja mjesta, iako se sa sigurnošću moţe tvrditi da to nije taĉno. Sve te priĉe su nastale vjerovatno u XIX vijeku.178

178

Opširnije: Ţarko Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje

179

Rovĉani Po predanju, Nikšin sin, ili unuk(?) Gojak je ubio bana Ugrena, koji je upravljao Nikšićkom Ţupom, i poslije toga je pobjegao u današnja Rovca (okolina Mrtvice i MeĊurjeĉje). Gojak je tu zasnovao porodicu i dobio ĉetiri sina: Bulata, Vlaha, Šćepana i Srezoja. Od njih su se formirale velike grupe rovaĉkih bratstava: Bulatovići, Vlahovići, Šćepanovići i Srezojevići.179 Drugu grupu Rovĉana ĉine potomci kneza Bogdana Lješnjanina koji potiĉe sa Ĉeva, ali je u selo Brezno/Liješnje došao iz Lješanske nahije (što znaĉi da se to nije moglo desiti prije dolaska Turaka, kao što predanje kaţe, jer tada nije bilo “nahija”). U trećoj grupi su malobrojni starosjedioci i doseljenici iz Kuĉa, Banjana, Bjelopavlića... DNK analiza uzoraka predstavnika plemena Nikšići je dala sljedeće rezultate: I2a: Šćepanović (2), Boţinić/Vlahović, Vojinović, Beĉanović, Ĉvorović, Bulatović, Drašković, SinĊić (Rovca, starosjedilac). R1a: Bulatović (2 nalaza). Kao što se vidi, genetika je pokazala/potvrdila istovjetno porijeklo raznih rovaĉko-nikšićkih bratstava, a isto vaţi za ĉevsko-rovaĉka. I2a: Ćetković, Kovijanić, Jošanović, Perošević, Vuković. * Prije nego zakljuĉimo priĉu o sjeverozapadnom dijelu Crne Gore, ostalo je još da navedemo haplogrupe analiziranih predstavnika bratstava koja ţive ispod i preko Tare, a ne pripadaju nekim od do sada obraĊenih plemena: 179

Bulat = ĉelik. Obje rijeĉi su iz turkijskih jezika. Srezoje ← ?!

180

E-V13: Lisiĉić (Pljevlja) I1a: Bajić (Pljevlja) I2a: Gaĉević, Radović (Pljevlja), Konatar (Kolašin → Prijepolje), Fuštić (Mojkovac) J2b: Medojević (Mojkovac/Ćeklići), Marković (? Pljevlja), Ĉamdţić (Pljevlja), Rojević (Nikšić) R1a: Španjević, Smolović (Mojkovac), Lonĉar (Pljevlja) * Komentar: Po svemu što je do sada otkriveno, ispada da su Nikšići i Ozrinići bili (i ostali) dva velika i vrlo homogena plemena dinarsko-ilirskog porijekla koja su u onovremenim istorijskim izvorima oznaĉavana kao vlaška. Dakle, moţe se zakljuĉiti da su obje nauke pogodile “u sridu”. Što se Drobnjaka i Banjana tiĉe, priĉa je drugaĉija. Na ţalost, ĉinjenica je da je na oba podruĉja tokom vremena došlo do velike promjene u sastavu stanovništva u odnosu na XIV i XV vijek, što se vidi i po raznolikosti genetskih nalaza. Ni broj testiranih Banjana nije baš najreprezentativniji. Sve to nam ne dozvoljava neke precizne zakljuĉke. Trenutno je samo oĉigledno da je ĉitav teren naseljen ljudima miješanog, preteţno neslovenskog porijekla – sliĉno kao i u susjednoj istoĉnoj Hercegovini. Karika koja nedostaje Posebnu zanimljivost i sa genetskog i istorijskog aspekta, naravno, predstavljaju dvije izolovane “enklave” u Drobnjacima i Pivi koje su formirali ljudi germanskog (gotskog, ili normanskog) i finsko/uralskog porijekla. U oba sluĉaja nauke su neskladu – na jednoj strani su Vlasi (iz dokumenata), a na drugoj haplogrupe N1a i I1. Naizgled nespojivo. Ali, ako su te grupe zaista ţivjele na prostoru Banjana u XIV i XV vijeku, a zatim se i stalno nastanile u Pivi i Drobnjaku tokom XVI vije181

ka, postoji jednostavan naĉin da poveţemo istoriju i genetiku. Evo o ĉemu je rijeĉ: pošto se radilo o manjim etniĉkim zajednicama koje u srednjem vijeku nijesu posebno navoĊene u izvorima i koje su se, svakako, najviše bavile stoĉarstvom, vrlo je moguće da su ih kotorski i dubrovaĉki pisari, ili podnosioci tuţbi oznaĉavali kao Vlahe, iako oni to, u stvari, nijesu bili – taĉnije, nijesu bili dio starobalkanskog, manje ili više romanizovanog stanovništva.180 Tako bi se, eto, uspostavio kontinuitet (XIV-XVI v.) izmeĊu “Vlaha Banjana” i “finsko-uralskog” dijela stanovnika Banjana i Pive, a moţda i “Vlaha Drobnjaka” i “Germana Novljana” koji su to ime, kao što je i ranije nagoviješteno, mogli dobiti od starih stanovnika ţupe Komarnica – bili oni Kriĉi, ili već pominjana starodrobnjaĉka bratstva.

180

Osim kao Vlasi, mogli su još biti oznaĉeni kao Sloveni, Srbi, ili Arbanasi. Ali, nijesu. Dio stanovništva germanskog porijekla u srednjevjekovnoj Srbiji su ĉinili Sasi (Saksonci), ali izgleda da “germanska bratstva” iz Drobnjaka nijesu u vezi sa njima.

182

“Starosjedioci” U predanjima plemena iz ovog dijela Crne Gore ostalo je tragova o susretu sa “starim stanovništvom”, o potiskivanju tih starijih elemenata, ali i o kakvom-takvom suţivotu i miješanju sa tim ljudima, mada se to pokušava sakriti. Nikšići su zatekli Luţane o kojima je već bilo rijeĉi ranije. RiĊani, Banjani i Drobnjaci su došli na teritoriju na kojoj su ţivjeli ljudi koji su se zvali Mataruge i Kriĉi, a koji, navodno, potiĉu od nekih Španja. Većina istoriĉara i istraţivaĉa je ove grupe smatrala “potomcima Ilira, Vlasima i Arbanasima” koji su ili nestali, ili preţivjeli u neznatnom broju. MeĊutim, niko od njih (sve do rada Planinsko zaleĊe Risna, gospoĊe Parović - Pešikan) nije obratio paţnju na sljedeću pojavu: toponimi koji u sebi sadrţe ime Mataruga mogu se naći na (pre)širokom prostoru za jedno pleme, pa makar ono bilo i ilirsko. Ako se bliţe prouĉi topografija ovih naziva izaći će na vidjelo znaĉajna ĉinjenica da su svi ti toponimi vezani upravo za seoska, ili banjska naselja u ravnijim predjelima i kotlinama – RiĊani su na Grahovu našli Mataruge; u XV vijeku je blizu Stona bilo selo Matarughe; na sjeveru Crne Gore nalazila se nahija Mataruge, a danas imamo naselje Mataruge kod Pljevalja; zatim, u Srbiji postoje selo Mataruge i Mataruška banja kod Kraljeva, pa Mataruge kod Brodareva. Kod Banja Luke se nalazi zaselak Mataruge,181 a u povelji Stefana Prvovjenĉanog manastiru Sv. Bogorodice na Mljetu se pominje Motruţnica koja se takoĊe dovodi u vezu sa Matarugama. Po svemu tome, da se zakljuĉiti da su ti ljudi dobili ime po nekoj (ilirsko-vlaškoj?) rijeĉi koja ima veze sa banjama, ili “ljekovitim” predjelima. Pretpostavka o njihovom neslovenskom porijeklu je, izgleda, nastala iskljuĉivo na osnovu tog imena. Ĉesto su povezivani sa prezimenom arbanaške porodice Matarango, koja 181

M. Parović-Pešikan – Planinsko zaleĊe Risna, 75

183

se spominje od XIII vijeka, a Milan Šuflaj je upozoravao na rijeĉ mataris = dţilit i tvrdio je da su Mataruge dobile ime po toj vrsti oruţja. U kotorskim i dubrovaĉkim zapisima se javljaju pojedinci sa prezimenom Matarugić, Matarussio, a spominju se i Mataruge kao grupa. Imena pomenutih su većinom slovenska. Niko od njih nije u nekom dokumentu oznaĉen kao Sloven, ali ni kao Vlah, ili Arbanas.182 Sa sliĉnog stanovišta se posmatraju i Kriĉi. Za istoriĉare oni su dio, ili ogranak Mataruga, a sa njihovih prvobitnih staništa (oblast Bukovice i Jezerâ) su ih pomjerili Drobnjaci. Zatim, na osnovu imena, koje se povezuje sa “traĉkim, ili ilirskim” rijeĉima krisio, krusi, tvrdi se da su Kriĉi bili staro ilirsko pleme ĉiji potomci danas ţive juţno od Pljevalja. Kriĉi se javljaju u pisanim izvorima 1264. g. u povelji Stefana Uroša, zatim 1453. (de Crizche)..., a obiĉno su pitanju pojedinci sa takvim imenom ili prezimenom (Kriĉko, Kriĉković, Kriĉan…) bez etniĉkih oznaka. Teorija o Kriĉima kao “starom plemenu” je neodrţiva, jer se oni kao pleme (uslovno reĉeno) javljaju tek sa pomenom nahije Kriĉak – pet katuna, u drugoj polovini XV vijeka. TakoĊe, sliĉno kao i u sluĉaju Mataruga, toponimi sa osnovom Kriĉ- se nalaze na prostoru od Crne Gore do Hrvatske. Postoje Kriĉina u Bribiru, Kriĉke kod Drniša, Kriĉići u okolini Jajca, Kriĉke kod Pakraca, Kriĉak kod Pljevalja… Pitanje je samo koliko su stari ti nazivi, i mogu li se uvijek dovesti u vezu sa “narodom”, ili nekom seobom?!183 Na kraju, nejasno je zašto se za objašnjenje imena traţe traĉke, ili ilirske rijeĉi (?), kad postoji sasvim bliska ruskoslovenska rijeĉ кричат sa znaĉenjem vikati. 182

Po genetskom nalazu, pripadnik bratstva Gaĉević iz sela Mataruge kod Pljevalja je nosilac haplogrupe I2a. 183 Predstavnici porodice Kriĉka iz mjestaKriĉke kod Drniša i Skradina imaju haplogrupu J2b.

184

Mišljenja o Španjima su podijeljena. Objašnjavaju ih i kao ostatke predslovenskog stanovništva i kao zemljoradniĉko -zavisno slovensko stanovništvo. Ime Španj se dovodi u vezu sa nazivima kao što su etrursko Spanius i Španija, ali takoĊe i sa albanskim plemenom Špata koje se javlja oko Skadra i Drivasta poĉetkom XIV vijeka. Postoji i objašnjenje, uvrijeţeno u narodu, da su Španji bili “ćosavi ljudi”, a ζπαλόο /spanos/ na grĉkom zaista znaĉi ćosav, bezbrad. Zanimljivo je i tumaĉenje gospoĊe Parović-Pešikan po kome je ime poteklo od rijeĉi ţupan, tj. span, koja je avarskog porijekla. Odnos imena Španj prema span (ţupan) je lingvistiĉki objašnjen kao odnos prisvojnog pridjeva prema imenici. U pitanju je oblik koji je dobro saĉuvan u starijem crnogorskom govoru. Na primjer, Nikolj dan (od Nikolin), ili Radonjeţ do (od Radonjin, Radonjegov), Bojanje brdo (od ? Bojan /a)... Tako je i ime Španji moguće objasniti kao “spanovi, to jest, ţupanovi ljudi” – ljudi zavisni od ţupana, a na kraju krajeva i kao “seljaci iz ţupe”.184

184

M. Parović-Pešikan – Planinsko zaleĊe…, 75. Kao što je već navedeno ranije, ĉovjek iz bratstva Španjević je nosilac haplogrupe R1a.

185

V SVIJEST I NACIJA

186

Krajem XV vijeka skoro cijela teritorija današnje Crne Gore pada pod tursku vlast i time se završava istorijski period u kome je, najvećim dijelom, i završen proces formiranja etniĉke strukture stanovništva. Od tada prestaju veća doseljavanja i dešavaju se preteţno ili unutrašnje migracije, ili iseljavanja u Srbiju, Istru, Rusiju... Sada je potrebno postaviti nekoliko naizgled jednostavnih, ali kljuĉnih pitanja, bez kojih ovaj rad ne bi predstavljao zaokruţenu cjelinu. - Dakle, ako je taĉno (a, kad se sve uzme u obzir, ispada da jeste) da je stanovništvo neslovenskog porijekla ĉinilo ogromnu većinu na tlu Crne Gore u današnjim granicama poĉetkom XVI vijeka, kao i da slovensko stanovništvo juţno od Tare od XIII do XVI vijeka nijednom nije jasno oznaĉeno kao srpsko – kako je bilo moguće da iz takve mješavine postanu “najbolji i najĉistiji Srbi na Balkanu”, “srpski Spartanci”...? - Odakle potiĉe srpska svijest koja postoji kod velikog broja ljudi u Crnoj Gori? - Crnogorska svijest i nacija?!

187

Srpska svijest u Crnoj Gori Gotovo svi istraţivaĉi koji su se bavili postankom i razvojem narodâ u Crnoj Gori su ili tvrdili da je “preovladavao srpski elemenat” i da se zahvaljujući tome kod “Crnogoraca” odrţala srpska svijest; ili da su Crnogorci, odnosno, njihovi preci, od najranijih dana bili Sloveni (i to iz Polablja), a da su predslovenski elementi bili tako malobrojni da nijesu bitnije uticali na njihovu etnogenezu. Nasuprot tome, mi smo nakon udruţenog rada istorije i genetike došli do saznanja da pribliţno dvije trećine današnjeg stanovništva Crne Gore potiĉu od Ilira i Traĉana, to jest, ljudi koji su tokom srednjeg vijeka bili imenovani kao Vlasi i Arbanasi, a da treću trećinu ĉine ljudi keltskog, grĉko-kavkasko-semitskog, slovenskog, germanskog... porijekla. TakoĊe smo shvatili da su “slovenske” i “srpske” teorije proizvod više stvari, ali, iznad svega, nedovoljnog znanja i parcijalnog posmatranja i analiziranja pojedinih djelova onoga što se moţe naći u istorijskim izvorima. I, to ćemo ostaviti bez komentara. Umjesto toga, pokušaćemo da otkrijemo i objasnimo istorijsko-geografske, kulturne i politiĉke uzroke nastanka tzv. “srpske svijesti” – jednog od osnovnih faktora u nacionalnom opredjeljivanju dijela stanovnika Crne Gore. Istorijska pozadina (XII – XVII vijek) Ako je suditi po sadrţaju Kraljevstvu Slovena, jedinom djelu nastalom u Duklji u XII vijeku, sasvim je izvjesno da nikakva srpska nacionalno-kulturna svijest nije postojala kod gotsko-slovensko-dalmatinskih stanovnika Gornje Dalmacije iz vremena dukljanskih kraljeva i kneţeva. U stvari, teško da su je imali i stanovnici Raške/Srbije IX-XII vijeka. MeĊutim, sa politiĉkom prevlašću Raške u Zeti s kraja XII vijeka došlo je i do raške kulturne prevlasti. “Raški knjiţevni centri preuzimaju ulogu tvoraca jedne nove i drugaĉije 188

tradicije, koja će u XIII i XIV vijeku doţivjeti veliki uspon.” (Istorija CG II/1, 95)

Nosioci te nove tradicije su bili srpska pravoslavna crkva i drţava, ali su njene temelje postavili visokosvjesni i ambiciozni ĉlanovi dinastije Nemanjić. Prihvatajući ĉinjenicu da su Srbi postali hrišćani relativno kasno, oni su uloţili velike napore da izgrade svoju tradiciju i pribave osobene simbole. Iz tog razloga je vjerovatno i utvrĊeno slavljenje krsnog imena, to jest slave, kao jednog od zaštitnih znakova srpske crkve. A, osim toga, bilo je potrebno imati “sopstvene svece i patrone na nebesima”, pa su kultovi vladara svetitelja šireni po cijeloj zemlji i snaţno su uticali na jaĉanje autoriteta dinastije: “dali su povoda da se Nemanjini potomci smatraju svetorodnim i to su naglašavali kad god su mogli. Svetorodnost je ĉlanove dinastije visoko uzdizala iznad ostalih ljudi, pa su neki kasniji vladari (ali i obiĉni ljudi) osećali potrebu da se genealoški veţu za Nemanjiće.”185 Tokom XIII v. dolazi do uspostavljanja srpske crkve i na teritoriji Zete, a ubrzo i do prodora kultova Sv. Simeuna i Save. To se vidi i po uvoĊenju sluţbi u crkvama koje su posvećene tim svecima, a kasnije, u XV vijeku, i po prepisivanju srpskih rodoslova. TakoĊe je oĉigledna i pojava “srpske” vlastele kao zastupnika interesa Nemanjića u pomorskim zemljama. Ali, i u tom periodu se “u zetskim crkvama odraĊuju sluţbe na osnovu ĈetvorojevanĊelja u kojima se odrţava starija tradicija jevanĊelskog mjesecoslova, a u njima nema srpskih svetaca”. Zatim, pišu se i prepisuju krmĉije (zakonopravila) iz 185

Istorija srpskog naroda I, 272 Ovi kultovi su svjesno razvijani i šireni kasnije, naroĉito u XVIII i XIX vijeku, a obogaćeni raznim novim detaljima i tradicijama, postaju osnova nacionalne ideologije. Širila ih je crkva koja je na taj naĉin ţeljela da zadrţi svoje vjernike (razapete izmeĊu katoliĉanstva i islama) koji su u meĊuvremenu naselili široke prostore od Hrvatske, preko MaĊarske do Rumunije. “Zahvaljujući” tome su se teritorija, uticaj i prihodi srpske crkve znaĉajno povećali u XVI i XVII vijeku.

189

kojih se izostavljaju imena i zasluge srpskih svetaca (Iloviĉka krmĉija, 1262.), a 1453. godine se, po nalogu zetskog arhiepiepiskopa Josifa, pojavljuje prepis Vlastareve sintagme, jednog vizantijskog pravnog djela koje je bilo u direktnoj suprotnosti sa interesima srpske crkve i drţave.186 Ipak, kljuĉni razlog zbog ĉega na prostoru Dioklitije/ Zete nije došlo do većeg prodora srpske svijesti tokom cijelog trajanja srpske drţave je jasna politika srpskih vladara koja je manje-više dosljedno poštovala teritorijalnu podjelu na srpsku i pomorsku/zetsku zemlju i, moţe se slobodno reći, insistirala na nesrpskom (uglavnom, arbanaškom) etniĉkom oznaĉavanju stanovništva Pomorja zetskog. U drugoj polovini XIV i u XV vijeku dolazi do dodatnog slabljenja srpskog uticaja, što se lako zakljuĉuje iz ovih nespornih ĉinjenica: - raspada se srpska drţava; - zetski vladari postaju katolici; - zetski episkopi prihvataju vizantijske pravne standarde, ili se odmeću od svjetovne vlasti srpskih despota; - zetski vladari postaju mletaĉke vojvode; - dolazi do etniĉkih promjena ĉak i na prostorima koji su bili vrlo podloţni srpskoj crkvi i drţavi – ono staro srpskoslovensko stanovništvo sa sjevera Crne Gore (tadašnje Raške ili Srbije), koje je moglo biti nosilac srpske nacionalno-kulturne svijesti, je u XV vijeku najvećim dijelom zamijenjeno novim, drugaĉijim doseljenicima, a sliĉna pojava je zabiljeţena i u ostalim pitomijim djelovima Crne Gore. U tim okolnostima su Sv. Simeun i Sava i srpska tradicija sigurno i dalje bili sastavni dio ţivota pravoslavne crkve, ali nijesu mogli imati većeg uticaja ni na vladare (osim u pomenutim sluĉajevima kad se iz toga mogla izvući kakva politiĉka korist), ni na stanovništvo. Većina novih plemena je pri186

Istorija CG II/1, 108-113; Istorija CG II/2, 383-4

190

padala pravoslavnoj crkvi, ali od 1459. ne i srpskoj patrijaršiji koja je tada ukinuta, nego ohridskoj arhiepiskopiji, iako je cetinjska mitropolija od 80-ih godina XV vijeka suštinski samostalno djelovala. TakoĊe, iz turskih popisa se vidi da pridošlice u Potarju, na primjer, imaju vrlo malo popova. Do pojaĉanog djelovanja crkve će doći opet u drugoj polovini XVI vijeka – sa obnovom Pećke patrijaršije (1557). MeĊutim, ni tada, a ni u najvećem dijelu XVII vijeka, njen rad nije bio nacionalno obojen – što potvrĊuju i dogaĊaji i dokumenti. Evo o ĉemu se radi. Poĉetak turske uprave u Crnoj Gori u XVI vijeku obiljeţavaju relativno mirni, a povremeno ĉak i prijateljski odnosi crkve i turske vlasti, kao i dobra saradnja turske vlasti i plemenskih glavara. Crkva se u sporovima i u oĉuvanju imanja oslanjala na domaće pravo (povelje i dokumenta Crnojevića), ali ponekad i na pomoć Turaka – sve do XVII vijeka, kad dolazi do potpunog okretanja Veneciji. Ĉetrdesetih godina XVII vijeka vladika Mardarije poĉinje pregovore sa Mletaĉkom drţavom i prihvata uniju, a na sliĉan naĉin razmišljaju i u sinodu srpske crkve. U takvim uslovima je više nego jasno da ni srpski sveci, ni srpska tradicija ne mogu biti osnov politiĉkog i ideološkog promišljanja kako vladike i crkve u cjelini, tako ni naroda. Kad dolazi do okretanja srpskoj tradiciji? Ukratko: tokom XVI-og i u poĉetkom XVII vijeka nije bilo nekih većih sukoba sa Turcima na prostoru današnje Crne Gore, osim u primorju. U staroj Crnoj Gori, koja je imala autonomiju u okviru Skadarskog sandţaka, i crkva i vodeći ljudi su bili uz tursku vlast, jer je ona bila garant oĉuvanja i širenja njihovih imanja i privilegija. Crkva je ekonomski ojaĉala, naroĉito cetinjski manastir, i ĉak je pozivala Turke da joj pomo191

gnu u odbrani imanja, a glavari su bili oslonac vlasti u prikupljanju poreza.187 “Idila” se kvari u drugoj polovini XVI vijeka – turski feudalci poĉinju da prelaze Moraĉu i kupuju imanja u (staroj) Crnoj Gori. Podaci iz 1570. godine pokazuju da je u odnosu na 1523. godinu broj imanja u muslimanskim rukama veći za trećinu, što potvrĊuje ubrzan proces islamizacije stanovništva. Pojaĉano preuzimanje imanja (“ĉitluĉenje”) je predstavljalo prvo opasnost za slobodne seljake, a zatim, zajedno sa islamizacijom, i za glavare koji tako gube i vaţnost i moć. Na drugoj strani, crkva postepeno gubi i vjernike i zemlju – što će reći, razloge postojanja. Nešto se, dakle, moralo ĉiniti. Tokom XVII vijeka su se odnosi sa turskim feudalcima toliko zaoštrili da se Crna Gora i zvaniĉno priklanja Veneciji, a u Kandijskom i Morejskom ratu crnogorska, brdska i hercegovaĉka plemena, kao njeni saveznici, zapoĉinju borbu za svrgavanje turske vlasti. MeĊutim, odnose sa Venecijom u XVII vijeku karakterišu i usponi i padovi. Bilo je to više od 50 godina muĉnih i teških dogaĊanja, zahvaljujući nedostatku vizije i neiskrenosti i jednih i drugih, kratkoroĉnim i promašenim akcijama i planovima, plemenskoj ograniĉenosti i rastrzanosti... Na kraju se završilo tako da se nije moglo nazad Turcima, a ni dalje sa Mleĉanima. E, upravo tu, na prelazu iz XVII u XVIII vijek se i dešava preokret u naĉinu razmišljanja prvo crkvenih poglavara u Crnoj Gori, a potom i naroda. Na scenu i vladiĉanski tron stupa prvi Petrović, a iluzija o tome da će Mleĉani pomoći i zaštititi hrišćansko stanovništvo je zamijenjena iluzijom da će to uĉiniti slovenska, pravoslavna, moćna Rusija. Slovenstvo, a zatim i “srpstvo”, ulaze u Crnu Goru na velika vrata. 187

Branislav ĐurĊev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, 108

192

Šta je olakšalo prihvatanje srpske kulture i tradicije? Sa sigurnošću se moţe reći da su tokom XV vijeka jedini nosioci srpske tradicije/ideologije u Crnoj Gori i oko nje bili pripadnici/potomci one srpske vlastele koja je bila u sukobu sa zetskim vladarima. Ona brojnija “novopeĉena vlastela iz redova poglavica stoĉarskih druţina, razliĉitog stupnja razvitka... nije imala razloga da bude vjerna toj vrsti tradicije…”.188 Bar u poĉetku... Ali, od XVII vijeka su se “potomci Nemanjića” poĉeli mnoţiti na razne naĉine.189 Pored liĉnih interesa, glavni razlozi za takvu promjenu u naĉinu razmišljanja su bile ove ĉinjenice: - Od XVI do XVIII vijeka se pod Turcima odvijao intenzivan proces zbliţavanja raznih etniĉkih grupa, a nikakve drţave osim mletaĉke, ili turske nije bilo. Srpska crkva je bila jedina karika koja je povezivala svo pravoslavno stanovništvo na zapadnom i centralnom dijelu Balkanskog poluostrva. - Ogromna većina stanovništva je bila nepismena i bez svog kulturnog nasljeĊa – pisana vlaška i arbanaška tradicija nije postojala, a (opšte)zetska je tek hvatala korjene. - Srpska svijest je postepeno dobijala na uticaju i preko naziva za vjeru, sveštenike i pravoslavno stanovništvo koje su od XVI vijeka prvenstveno koristili katoliĉki dostojanstvenici, misionari i izvještaĉi. U latinsko-italijanskim dokumentima iz XVII vijeka najveći dio teritorije današnje Crne Gore je (opet) smatran dijelom neke nepostojeće “kraljevine Srbije”; 188

Ţ. Šćepanović – Srednje Polimlje i Potarje, 80-1 Mnogi su plemići skorojevići traţili i dobijali “potvrde” od kaluĊera da vode porijeklo od Nemanjića, ili neke druge vladarske porodice. Tako su se, na primjer, 1649. g. na osnovu “starih knjiga” kaluĊeri iz Moraĉe uvjerili u nemanjićko porijeklo nikšićkog vojvode Petra Gavrilovića. A, zanimljivo je da se isti ĉovjek, iste godine, zajedno sa još oko 40 knezova, popova…, nalazi na spisku Nikšićâ koji su prišli rimokatoliĉkoj crkvi. (Spisak Bartolomea od Verone, cit. B. Hrabak, Nikšić…, str. 229.) 189

193

- Nadogradnju su izvršili pismeni ljudi, u prvom redu vladike iz kuće Petrovića, koji su o prošlosti uĉili iz crkvenih knjiga, srpskih ljetopisa i rodoslova, ili od ljudi “uvezenih” sa strane. Nedostatak sopstvenih hronika se pokušao nadomjestiti od XVIII vijeka, ali je u tim djelima prevagnuo uticaj istorijskih okolnosti i novoobnovljene stare ideologije. Sve što nije bilo “u skladu” je mijenjano, ili zaobilaţeno. Geografija XVI i XVII vijeka Po raspadu srpske drţave u XIV i XV vijeku u Zeti se javljaju dvije nove dinastije koje izgraĊuju sopstvenu patriu i sopstvenu zetsku tradiciju, manje, ili više naslonjenu na vizantijsko-srpsku i na latinsko-primorsku kulturu, koje paralelno postoje na teritoriji Zete i okoline od XIII vijeka. MeĊutim, dolaskom Turaka sve oblasti (drţave) nestaju, a plemena gube već ustaljenu odrednicu “zetska”, jer postepeno nestaju i Zeta i zetski zbor, a javljaju se nove geografske cjeline: Crna Gora, Brda i Hercegovina. Tako, većina plemena, od RiĊana i Banjana, preko Nikšića, Drobnjaka i Moraĉana, pa Bjelopavlića, Mataguţa, Tuza, Hota, do Kuĉa, Pipera, Klimenata, Vasojevića... ostaje van nove, koliko-toliko autonomne oblasti pod imenom Crna Gora. Nestankom drţave nestalo je i glavnog vezivnog tkiva koje je objedinjavalo zetska plemena i vlastelu i koje je moglo da utiĉe na stvaranje naroda i nacije, bez obzira na porijeklo. Zetska tradicija je polako nestajala van granica Crne Gore, a njeno mjesto su zauzimale posebne, plemenske tradicije. Ipak, iz 1559. godine je ostao ćiriliĉni zapis jednog kaluĊera: “У Црној Гори у предјел х Зете земље”, koji potvrĊuje da je zetska tradicija tada još uvijek bila “u ţivotu”. Od kraja XV vijeka se ustaljuju Skadarski i Hercegovaĉki sandţak, a granica izmeĊu njih je išla od Kotora, granicom stare Crne Gore i Gornje Zete do Komova i Plava. 194

Primorje su drţali Mleĉani. U italijanskim i ćiriliĉnim dokumentima iz XVI i XVII vijeka ova podjela obiĉno nije poštovana, pa je Hercegovina bila dio Dalmacije, Ilirije, Makedonije, Srbije... Po izvještaju anonimnog pisca iz 1570. godine od Bara poĉinje Dalmacija, a od Ucinja Albanija.190 Ali, u više italijanskih/mletaĉkih dokumenata sa poĉetka XVII vijeka veliki dio jugoistoĉne Crne Gore je smatan dijelom Albanije. Vojvoda Grdan i ostali “glavari Rumelije” (Li conti et capi principali di Hurumelia) su 1608. poslali pismo vojvodi Savojskom u kome mu poruĉuju da ga primaju “za svog kralja i cijele Rumelije” (tur. “zemlje Romeja”).191 Godinu dana kasnije (1609.) nastao je izvještaj koji se pripisuje Aleksandru Nikolinu iz Paštrovića. U tom spisu autor kaţe da je “poslan od svog naroda da potraţi katoliĉkog vladaoca koji će pomoći osloboĊenje naroda makedonskog od Turaka.” U Makedoniju su, po njemu, spadali Bugarska, Srbija, Crna Gora, Hercegovina i još neki krajevi.192 KaluĊeri manastira Moraĉe 1615. g. takoĊe pišu da je njihov manastir “в обл сти херцеговској в з п дних стр н и предјел х м ћедонских“.193 Biskupi Orsini i Andreasi 1623. tvrde da se “Ilirija, ili današnja Hercegovina... dijeli na donju i gornju... Gornja na zapadu ide do rijeke Neretve, a na istoku se graniĉi sa Albanijom i Skadarskim jezerom.” (La Iliria, a q[ues]ti tempi detta Herzegovina... La superiore da Occid[en]te principia a detto fiume Narrona, da Oriente confina con l'Albania e Laco de 190

Starine XII, Relazione dell Albania, 193 Jovan Tomić, Pećki patrijarh Jovan, 102 192 Cit. J. Tomić (Discorso intorno a gli Macedoni...), n.d., 134 193 Jevto M. Milović, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (16851728), Istorijski institut NR Crne Gore, Cetinje, 1956. 191

195

Scutari.) Stanovništvo ĉine: Turci, katolici i Šizmatici, to jest, “raskolnici”, ili pravoslavci.194 Petar Mazarek (barski nadbiskup od 1624 do 1634) je, prilikom svog putovanja po Bugarskoj, Srbiji, Ugarskoj i Bosni 1623-4. godine, napisao da se u Srbiji nalaze ova mjesta: Prizren, Skoplje, Kratovo, Novo brdo, Janjevo, Priština, Trepĉa, Prokuplje (Procopie), Jagodina (Jagodno) i Smederevo, a Beograd je bio na granici Ugarske. Stanovnici su, uglavnom, Serviani (ili Serviani Schismatici), Turchi i Catolici. [Sliĉan opis je 1640. g. dao i nadbiskup ĐorĊe Bjanki. Stanovnici su tada bili: christiani (katolici), infedeli (Turci) i scismatici (pravoslavni), a govorili su “in lingua illirica”.195] Za Bosnu je Mazarek rekao da poĉinje od Novog pazara, a da se “na strani prema moru nalazi vojvodstvo Sv. Save, odnosno Hercegovina u kojoj su Hum, Popovo i Gradac.” U Bosni ţive “tri vrste naroda” (Tre sorti di gente): “Turchi, Schismatici et Catholici.”196 Mitropolit crnogorski Mardarije je 1639. i 1640. u nekoliko pisama napisao da je: “...епископ кир М рд рије од предјел м keдонских, од земље црнегоре, од м н стир Цетињ ”, a vjernici su mu “пр восл вни христи ни от чин грческог ”.197 Ali, za razliku od njega, malo prije pominjanih kaluĊera iz Moraĉe, Mazareka..., oĉigledno je da su mnogi katoliĉki misionari i izvještaĉi, vjerovatno iz politiĉkih razloga, zane194

Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima, knj. 1, 8-9 195 J. Radonić – Rimska Kurija i juţnoslovenske zemlje, 107 196 Starine XXXIX, 1-48; Spisi Kongregacije za propagandu vere..., 213 197 Starine XXV, 167-9. Isti mitropolit je u nekoliko pisama iz 1640-ih opisan kao “grĉki biskup cetinjske crkve” (Vescovo Greco della Chiesa di Cetigne). /Jaĉov Marko, Le Missione Cattoliche Nei Balcani Durante la Guerra di Candia Vol 1, Dokumenti br. 33, 42/

196

marivali faktiĉko stanje (stabilnu tursku drţavu) i smatrali da pored “prave” Srbije, postoji i neko (nepostojeće) “kraljevstvo Srbije” koje najĉešće obuhvata i Hercegovaĉki sandţak, a ponekad i skoro svu teritoriju današnje Crne Gore. Jedan od “reprezentativnijih” opisa prve vrste je onaj iz 1681. g. po kome: Srbija “stiţe rijekom Drinom u Hercegovinu ..., završava se na obali mora, zaobilazi Crnu Goru iznad Kotora, pa Gornju Zetu...” i ide prema Visitoru. (...arriva sù l‟fiume Drino d‟Herzegovina, e tenendo verso l‟occidente pone il termine sù la riva dell‟Adriatico; ivi abbranciando Montenegro sopra Cattaro, e la Zenta Superiore...). [Na poĉetku ovog opisa, autor, nadbiskup Petar Bogdani je zabiljeţio da “su se narodi koje zovu Srbima zbog rata sa Turcima povukli ispod Temišvara.” (...Popoli, quali il Concilio Constansiense chiama Serbi* e per le guerre de Turchi si ritirarono appresso Temisfar.)]198 Od izvještaja koji pod Srbijom podrazumijevaju i sve “pravoslavne” djelove Skadarskog sandţaka, treba istaći one Franciska Leonardisa (iz 1637. i 1638.) koji se odnose na “Crnu Goru i Donju i Gornju Zetu i druge provincije Srbije pune šizmatika” (Montenegro, Zenta inferior, e Superiore, et altre Provincie della Servia, piene di Scismatici). Inaĉe, po istom ĉovjeku, u Zeti su (1640.) bili: Podgorica, Vasojevići (Vassovichi), Bratonoţići, Bjelopavlići, Piperi, Mikulići, Krajina, Mrkojevići (Marcovichi) i dio Spiĉa. A, “Crna Gora se proteţe od granice Risna do teritorije Skadra u duţini od pedeset milja.” Pod crnogorskim episkopom su “još Paštrovići, Grbalj, Luštica i Krtole. Crna Gora i Grbalj su po198

Relazione dell‟Arcivescovo Pietro Bogdani, Scopie, 1 gennaio 1681. Nešto drugaĉiji opis je dao 1661. (Dokument br. 408 u Le Missione Cattoliche... Vol. 2) *Od XVII vijeka Srbija u latinskim i italijanskim dokumentima postepeno postaje Serbia (umjesto Servia), a ime Serbi (prije svega za ljude iz Srbije) se moţe naći i u izvještajima Mazareka, Demskog...

197

danici turski, a Krtole, Paštrovići i Luštica republike Venecije.” (Sotto il Vescovato di Montenero, oltre tutto Montenero, chesi distende dalli confini di Rizzano sin'al Territorio di Scutari per cinquanta miglia in longhezza; son'anco Pastrovichi, Garibagl, Lustizza, e Cartoli... Montenero, e Garbagl sono soggetti al Turco. Cartoli, Lustizza, e Pastrovichi alla Republica Veneta.)199 Ubrzo nakon pojave ove “katoliĉko-srpske” geografije koju su katoliĉki dostojanstvenici zasnivali na granicama jurisdikcije srpske patrijaršije, desila se i promjena u naĉinu razmišljanja pravoslavnog sveštenstva i stanovništva. To se najbolje vidi po pismu iz manastira Moraĉa (1648. god.) u kome sinod srpske crkve obavještava rimskog papu, “našeg velikog Gospodina i Gospodara” (nostro gran Signore et Padrone), da je po smrti “patrijarha srpskog i Pomorskog” (serviano e Maritimo) Pajsija, izabran novi patrijarh (Gavrilo). Na kraju tog pisma, poslije izjave pokornosti “njegovom boţanskom veliĉanstvu” (siamo obedientissimi a Sua Divina Maesta), stoji da je pisano u “zemlji Srbiji/srpskoj zemlji (nella terra di Servia) u carskom manastiru od strane sinoda u Moraĉi”, a potpisao ga je “Pajsije mitropolit Budimlje i Albanije”. U sliĉnom tonu je i ćiriliĉno pismo papi iz 1654. god., takoĊe iz Moraĉe, koja je “зд ње у српској земљи” i u kome se pominju “краљ(!) Симеун српски” i sabor na kom je bio narod “кршћ нски”: “сви се покл њ мо твојему светому и великому п стиру н челнику, и светих ногу твојих стопе љубимо недостојним усн м н шим...”200

199

Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima, knj. 1, 321, 481 200 Starine XXV, 169-70, 179-181

198

Označavanje stanovništva Turci po svom dolasku nijesu pravili neke velike etniĉke razlike meĊu zateĉenim stanovništvom i svo pravoslavno stanovništvo na Balkanu su zvali Rum milet ili narod Rumelije. U prvim defterima su novoosnovane nahije po Skadarskom i Hercegovaĉkom sandţaku najĉešće oznaĉavane kao vlaške, a onda su korišćene odrednice hrišćani/nemuslimani i muslimani. Kasnije su hrišćani dijeljeni na sirfmileti i latinmileti (Srbe i Latine). Muslimani su postali Turci, a u fermanu (proglasu) Mehmeda IV iz 1680. g. su kao narodi navedeni: Grci (Rum), Arbanasi (Arnaut), Srbi (Sirf), Vlasi (Eflak) i Bugari (Bulgar). Od XVI vijeka naziv Vlah, kao oznaka za ljude iz pojedinih crnogorsko-hercegovaĉkih plemena, polako nestaje iz latinskih (nešto ranije i ćiriliĉnih) dokumenata i ustupa mjesto nazivu Morlak. Mletaĉki i drugi (latiniĉni) izvori XVI i XVII vijeka ĉesto tako zovu stanovnike (stare) Crne Gore i Hercegovine. Naziv Crnogorac (Montenegrin) se u mletaĉkim dokumentima XVII vijeka odnosio na pripadnike plemena koja su ţivjela u brdima izmeĊu rijeka Zete, Moraĉe i Jadranskog mora i bio je i geografska i narodna odrednica. Katolici su i dalje Latini, ili christiani del rito romano, ili samo Catholici. Presbyteros Sclavos i fede Sciava (slovenski popovi i slovenska vjera) iz XV vijeka postaju: serviana setta (sekta), rito di Serviani, rito greco, ili graeco-serviano. Pravoslavci su šizmatici, ljudi srpske vjere/obreda (populi del rito serviano), a zatim, od druge polovine XVI vijeka, i serviani, ili graeci. Ipak, pojedinci iz ovih krajeva su, već poĉetkom XVI vijeka, u inostranstvu oznaĉavani kao Srbi. Štampar Boţidar Vuković je tada ţivio i radio u Veneciji i bio je ĉlan grĉkog crkvenog Bratstva svetog ĐorĊa. Kad je plaćao ĉlanarinu, u knjizi Bratstva je upisivan kao “Dionisio della Vechia, de la nation Serva” (što se, kad smo već kod 199

toga, ne prevodi/ĉita kao “Boţidar od Veĉe”, nego kao “Boţidar od Starice/Vekja”) i moţe se reći da je prvi ĉovjek iz Zete koji je jasno oznaĉen kao Srbin, iako je oĉigledno da je to posljedica njegove pripadnosti drugoj pravoslavnoj crkvi – da bi ga razlikovali od njegovih grĉkih kolega iz Bratstva.201 Inaĉe, treba naglasiti da Boţidar Vuković sam za sebe, u zapisima u svojim knjigama, nikada nije rekao da je Srbin – ni nacionalno, ni porijeklom. Naprotiv, u knjigama štampanim od 1519. do 1538. je više puta napominjao da je: “гријешни слуг Христов, Божид р Вуковић, родом из Диоклитијске земље, у предјелим м кедонским, б ш из гр д , зв ног Подгориц ”. (Prazniĉni minej, 1538.); ili: “ј ... Божид р Вуковић, отиш вши из моје от џбине, из земље Диоклитијске, кој је у предјелим м кедонским, из гр д зв ног Подгориц .” (Zbornik za putnike, 1520.)... Sa njim su još radili: “јер'мон х П хомије от Црније Гори от Реки” (1519-1520), “јерођ кон Мојси от сербскије земљи отчством же от мјест н риц ем го Будимљ ” (!) i sveštenici iz manastira Mileševo, porijeklom iz Prijepolja. Sada slijedi izbor zapisa i dokumenata koji pokazuju kako je oznaĉavano stanovništvo na širem podruĉju oko Crne Gore u XVI i XVII vijeku. Kao prvi “ĉovjek crnogorske nacije” pojavljuje se u sudsko-notarskim spisima od 8. oktobra 1522. godine Mustafa, islamizirani Petar Ćuda, sin Radovanov, iz Paštrovića.202 201

Sliĉno je bilo i sa još jednim Zećaninom 1514. godine. Kad je te godine data dozvola grĉkim doseljenicima da sagrade crkvu u Veneciji, odreĊena su ĉetiri ĉovjeka koja su bila zaduţena da izaberu i kupe zemljište za gradnju. Od te ĉetvorice, trojica su bili pripadnici pravoslavne grĉke crkve (Grci), a jedan je bio pravoslavac iz Zete. Naravno, on je zabiljeţen kao “Andrea de Zeta serviano”. 202 Istorijski zapisi, god. XIV, knj. XVIII, sv. 3, Titograd, 1961, 496-499

200

MeĊutim, u tom periodu su, ipak, bile aktuelnije neke druge oznake za stanovništvo ovih prostora. Na primjer, u dva izvještaja iz sredine XVI vijeka (Relatione del sindicato di Dalmatia et Albania...) “u Dalmaciji i Albaniji” ţive: Dalmatini, Murlachi, Albanesi i Turchi.203 Rovinski je u svom djelu Crna Gora naveo još jedan zapis iz XVI vijeka, nepoznatog autora, pod nazivom Distinta relazione di tutti stati, Raguza, Bosina e d’ Albania. U njemu se stanovništvo Skadra “dijeli na katolike i grke”, a u Podgorici “većinu ĉine grci”. Pod Grcima se, naravno, podrazumijevaju pravoslavci. Francuz Pjer Leskalopje je 1574. bio na putovanju od Venecije do Istambula. 19. marta je stigao u Pljevlja (Plieuve) “veliko selo nastanjeno hrišćanima srbima” (gros village bien habité de chrestiens seruiens). Prije toga je bio u Dubrovniku, gdje “govore slovenski jezik, a svi znaju i italijanski”, i Trebinju. Tamo ţive i “hrišćani latini” (chrestiens latins). Ĉinjenica da je Leskalopje nazive “latini” i “srbi” pisao malim poĉetnim slovima ukazuje na to da je to stanovništvo oznaĉavao, ili razlikovao na osnovu vjere/crkve. Nasuprot tome, sva imena narodâ u ovom putopisu su napisana velikim poĉetnim slovima: Grecs, Armeniens, Arabes, Turcs, Juifz (Jevreji)...204 Iz 1578. godine postoji izvještaj anonimnog autora o stanju katoliĉke crkve na Balkanu po kome se Barska nadbiskupija nalazi u Makedoniji, a stanovništvo ĉine christiani latini, scismatici grĉke vjere (de la fede greca) i Turchi. U Srbiji ţivi “popolo di Servia” (narod Srbije), a Novo brdo se nalazi u sred Srbije.205 203

Monumenta spectantia historiam... XI, Commissiones et relationes Venetae III, 1-41. 204 Glasnik Arhiva i društva arhivistaBiH, knj III; Midhat Šamić, Opis putovanja Pjera Leskalopjea iz 1574., str. 342. 205 Monumenta spectantia...XVIII, Acta Bulgarie ecclesiastica, 393

201

Po izvještaju Marina Bicija iz 1610. godine, Klimenti, Grude, Hoti, Kastrati i “Sobriolli (Briole)” su oznaĉeni kao “latini”, a Bjelopavlići, Piperi, Bratonoţići kao “Dalmatini”, dok su Kuĉi (Cucci) bili “pola šizmatici pola latini”. Jezik je ilirski. Bar je naseljen Turcima, hrišćanima, šizmaticima i latinima. U krajevima Srbije se govori dalmatinski jezik, a šizmatici su “srpskog obreda”. Klimenti su gotovo svi katolici i govore albanski i dalmatinski jezik.206 Marijan Bolica u svom Opisu skadarskog sandţaka iz 1614. godine kaţe da stanovništvo ĉine “christiani del rito serviano”, “christiani del rito romano” i Turchi. “Li serviani o greci sono” (srbi ili grci su): Rovĉani, Bjelopavlići, Piperi, Bratonoţići i Vasojevići. “Del rito romano” (rimskog obreda) su: Kuĉi/Chuzzi Albanesi, Klimenti, Rapsa, Hoti, Škrijelji, Kastrati. A, pećka patrijaršija je nadleţna nad “cijelom Srbijom, Podgoricom, Crnom Gorom, Ţupom (Grbalj)..., jer su svi srpske vjere” (sono di rito servo). 207 (Radi se o vrlo bitnom spisu, jer se iz njega jasno vidi da su “hrišćani srpske vjere/srpskog obreda”, ukratko reĉeno, “srbi, ili grci”. Sliĉnih dokumenata ima još.) Zadarski nadbiskup Garzador u svojim izvještajima iz 1624. g., vezanim za Boku kotorsku i Budvu, prvo govori o crkvama i ljudima grĉkog obreda i ilirskom jeziku (Graecanici ritus, sed Illyricae linguae): zatim da je Kotor okruţen “srpskim šizmaticima” (Schismatici Serviani); da u gradu ţive “rimski katolici” (Cattolici Romani) i, na kraju, pominje “srpski obred” (rito Serviano) i “razdvaja” Srbe i Šizmatike (Serviani, et Schismatici; Serviani, per la magg[io]r parte Schisimatici), navodeći tako na pomisao da svi Srbi nijesu i šizmatici. 206 207

Starine XX, Izvještaj barskoga nadbiskupa Marina Bizzia, 50-156. Starine XII, Opis sandţakata Skadarskoga od 1614. godine, 168, 181-2

202

Nakon pisma iz Budve, nadbiskup je od Kongregacije dobio odgovor da “brakove izmeĊu Latina i Srba” (Matrimoni de' Latini con li Serviani) papa neće odobriti, “jer bi brakovi izmeĊu katolika i pravoslavaca/šizmatika dali loš primjer”. (... pessimo essempio di dispensar, Cattolici si congiungessero in matrimonio con li Scismatici). /Spisi Kongregacije..., 24-30/ Tri godine kasnije, Otaviano Garzador je bio u posjeti Baru i pravoslavne je imenovao kao Grke (trahendi Graecos ad ritum Latinum; Greci Schismatici), a na isti naĉin je 1627. oznaĉio i stanovnike Boke koje je u gore pomenutom izvještaju smatrao Srbima: “Chiesa, della qualle si servono gli Greci” (crkva u kojoj sluţe Grci). TakoĊe, prema jednom popisu iz 1627. g. u kotorskoj biskupiji (taĉnije, Risnu i okolini) ţive Catholici, Greci Schismatici i Turchi, a u Luštici, Krtolama, Lješevićima i Grblju (po opatu Paskvaliju) “Greci Scismatici, et Heretici”.208 Ovi tekstovi savršeno pokazuju naĉin razmišljanja katoliĉkih dostojanstvenika kad je u pitanju narodno-vjersko razlikovanje stanovnika crnogorskog primorja u XVII vijeku: srpski šizmatici su suprotstavljeni rimskim katolicima, Latini Srbima, a katolici pravoslavcima/šizmaticima. Zavisno od naziva za obred/vjeru (rito Greco, rito Serviano) pravoslavci postaju Grci, ili Srbi. I, da ne bude zabune, Srbin/Grk = šizmatik (osim kad su u pitanju unijati: rito greco/serviano catholico). Po popisu crkava i stanovništva na prostoru Kruševica, Krivošija, Risna, Maina, Budve... iz 1637., stanovnici su katolici, šizmatici i Turci. (Spisi kongregacije...I, 278) U pismu kotorskog biskupa iz 1640. godine pominju se “Greci, Serviani e Slavi”. (Spisi kongregacije... I, 415) Iste godine dubrovaĉki nadbiskup u pismu kaţe da “mnogi Morlaci katolici koji ţive u Novom i drugim mjestima 208

Jaĉov Marko, Spisi Kongregacije za propagandu vere, knj. 1, 80-94

203

u kojima zajedno ţive Katolici, Turci, Jevreji i Šizmatici” postaju pravoslavni. (...molti Morlacchi Catolici, che habitano in Castelnovo, et in altri luoghi, dove stanno insieme Catolici, Turchi, Hebrei, e Schismatici...) /Spisi kongregacije…, str. 438/ U eparhiji “grĉko-srpskog” episkopa sa Cetinja 1643. je ţivjelo oko 7000 “Greci Serviani Scismatici, et Heretici” i oko 1000 “Turchi”. /str. 599-600/ “Narodi Grblja” (Popoli di Zuppa) su 1649. u izvještaju misionara Đovanija Paskvala bili “Christiani del rito greco”, a on ih je preobratio u unijate: “nel rito greco catholico”. Pomenut je i kotorski biskup koji se na pruţenoj pomoći zahvalio Kongregaciji za propagandu vjere pismom napisanim “srpskim slovima” (caratteri serviani).209 Iz 1649. godine postoji i izvještaj Franciska Bolice o katoliĉkim misijama u Crnoj Gori i Albaniji. Opisani su “Popoli Christiani”, “Christiani Albanesi” i “Schismatici”. Pomenut je “mitropolit Crne Gore srpskog obreda” /odnosno, vjere/ (Vescovo di Montenegro di rito Serviano), a takoĊe i “jezik i slova spska” (lingua et caratteri Serviani). Iguman manastira Praskvica Josif Beĉić (inaĉe, monah zaduţen za propagandu katoliĉke vjere – misionar Kongregacije), koji “zna samo jezik grĉko-srpski” (lingua Greco Serviana) je 1650. g. napisao jedno veoma vaţno pismo u kome je svoje vjernike “u zemljama Paštrovića” prvo (zvaniĉno) imenovao kao “narod grĉko-srpskog obreda” (paesi di Pastrovichi per il popolo del rito Greco Serviano), a onda je tu oznaku pri kraju pisma skratio: “questo sudetto popolo Serviano” (ovaj pomenuti narod srpski) i tako saţeto objasnio kako su Paštrovići (kao i Rovca, Piperi, Bjelopavlići... u opisu M. Bolice iz 1614.) postali Srbi. (Isto, Vol 1, str. 260-270 (prethodni) i str. 315) 209

JaĉovMarko, Le Missione Cattoliche Nei Balcani Durante la Guerra di Candia Vol 1, Dokument br. 132

204

Po izvještaju biskupa Petra Bogdanija Skadarski sandţak 1665. godine ima osam gradova i provinciju Crnu Goru, a stanovnici su: Catholici, Serviani i Turchi.210 Rimska crkva, tj. Kongregacija za propagandu vjere, je 1660. uputila pismo kotorskom biskupu u kome traţi da se: “zabrani Grcima da gone svoje ţene katolkinje da prihvataju grĉku vjeru” (prohibeantur Graecis ne suas uxores latini ritus cogant ad graecum ritum transite).211 * Da pogledamo sada kako su još oznaĉavana plemena, stanovništvo preko Tare, kao i narod primorja u ćiriliĉnim dokumentima. Brdska plemena su bila razliĉite vjere, ali su uglavnom imenovana kao hrišćani, ili kao planinski narodi (populi delle montagne). Savremenici, ni Turci, ni hrišćani, nijesu pravili etniĉku razliku izmeĊu Klimenata, Kuĉa, Pipera, Bratonoţića, Vasojevića, Gruda, Bjelopavlića, Hota, Nikšića… U izvorima se, bez ikakvih problema, na primjer, 1638. g. zajedno javljaju “glavari u ime Bratonoţića, Hota i Kastrata”; Kuĉi i Klimenti od samog poĉetka Kandijskog rata istupaju zajedno; a 1658. su Mleĉani odredili plate glavarima “Kuĉa, Klimenata, Hota, Gruda, Bratonoţića, Pipera i Bjelopavlića.” I hercegovaĉka plemena su oznaĉavana na isti naĉin, kao narodi, a njihovi predstavnici su 1657. pisali mletaĉkom upravitelju: “U ime odabranih hrišćana iz plemena Nikšića, Banjana, Drobnjaka, Plana, Moraĉe, Tare i Kolašina…”.212 O “туг м и тегот м н хришћ не” s kojima se postupalo kao sa “скотом несмисленим” je 1560. pisao pisar iz manastira Sv. Trojice kod Pljevalja. (V. Ćorović, Istorija Srba) 210

Isto, Vol 2, str. 513 J. R. Rimska kurija..., 336, 618 212 Istorija CG III/1, 98, 103, 141, 140 211

205

Baron de Khisl je 1606. godine uputio pismo “Грд ну војводи и ост лим војвод мa и кнезовим и гл в м , и пуку христиј нском од херцеговине, с рпске земље и рб није...”213 1615. godine se kao ktitori manastira Moraĉe javljaju: “...Р доњ и кнез Вукоје с пр восл вними кристј ни Горње и Доње Пл не.” (Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, 114) Vladika/“episkop“ Visarion је 1655. godine traţio od pape pomoć za “себе и ове крстј не око себе”.214 U Istoriji Crne Gore III/1 se nalazi fotokopija pisma “pravoslavnih iz Budve” od 15. septembra 1680. godine. Posebno vaţna u ovom smislu je i poslanica patrijarha Arsenija III iz 1689. godine, namijenjena plemenima: “кој се зову Никшићи и Дробњ ци и Пипери и Белоп влићи и Бр тоножићи и Чрн Гор и приморск стр н и ин окрстн племен кој су у Херцеговини… и свим опште по имену пр восл вним христј ним великим и м лим”.215 U okruţnici (ili, što bi danas rekli, cirkularnom pismu) manastira Savina za obnavljanje tog manastira 1695. god. se takoĊe pominju “пр восл вни крстј ни”. (Starine XVI, 101)

213

Franz Miklosich, Slavische Bibliothek II, 294-5 (Rijeĉ “sarpske” nije pogrešno prepisana.) 214 Starine XXV, 192-3 215 Ţ. Šćepanović – Srednje Polimlje i Potarje, 137

206

Dakle, Iz svih dokumenata i zapisa iz XVI i XVII vijeka vidljivo je nekoliko ĉinjenica: - da se pravoslavna vjera u latinskim i italijanskim dokumentima zove srpska, ili grĉka vjera; a pravoslavni popovi su preti Serviani ili Greci; - da se isti stanovnici pravoslavne vjere (jednog istog podruĉja) oznaĉavaju kao šizmatici, Srbi/srbi, ili Grci/grci; - da su stanovnici katoliĉke vjere oznaĉavani kao Latini, christiani, i najĉešće catholici, a katoliĉki popovi su preti/ clero Latini/o; - da su stanovnici islamske vjere oznaĉavani kao Turci, ili Infedeli (nevjernici); - da su u ćiriliĉnim dokumentima plemena oznaĉavana kao pravoslavna i(li) hrišćanska, ali ne i srpska;216 - da katolici u primorju, ili bilo gdje drugo na teritoriji današnje Crne Gore i istoĉne Hercegovine , nijednom u XVI, XVII i XVIII vijeku nijesu oznaĉeni kao Srbi katolici (Serviani catholici), ili Srbi katoliĉke vjere. To dvoje je iskljuĉivalo jedno drugo!217 TakoĊe treba naglasiti i da isti ljudi nijednom nijesu imenovani kao Hrvati. 216

Nijedan dokument o takozvanim skupovima “srpskih glavara” (1608, 1614...) koji se pominju u Istoriji Crne Gore, ili drugim knjigama, nema u svom originalnom obliku tu nacionalnu odrednicu. 217

Srbi koji su ţivjeli u Srbiji, kao i pravoslavci u “krajevima MaĊarske, Slavonije i Hrvatske” (Hungarie, Sclauonie et Croatie) zvali su se (pored Serviani scismatici) i Rasciani. Ti Srbi kada su katolici oznaĉavani su ovako “Catholic Rascians”, a kada su unijati: “Rascianorum catholicorum ritus graeci”. Sliĉnih podataka ima i za Bosance/Šokce – “Bosnesi cattolici”. /J. Radonić, nav. djelo/ Petar Bogdani, nadbiskup Sardike, je 1653. godine u izvještaju napisao da su bugarski katolici “della natione slava del rito romano”, a oni iz Srbije: “catholici del rito romano natione Slavi o Illirici”. TakoĊe je pomenuo i “cleri et catholicorum Serbiae”. (Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, Zagreb 1887, str. 197, 240, 242, 243)

207

- da nijedan musliman iz Crne Gore i drugih krajeva u XVI, XVII i XVIII vijeku nije oznaĉen kao Srbin islamske/turske vjere. Drugim rijeĉima: Katolici koji su ţivjeli na prostoru današnje Crne Gore i istoĉne Hercegovine su, znaĉi, oznaĉavani kao katolici ili latini, a istog su porijekla kao i pravoslavni stanovnici tih krajeva, koji se nazivaju šizmaticima, Srbima, ili Grcima. Muslimani iz istih tih krajeva su imenovani kao Turci, a i oni su najvećim dijelom istog porijekla kao i ovi prethodni. Crnogorci su u mletaĉkim dokumentima ili Crnogorci, ili Morlaci, ali su, što se vjere tiĉe, “tutti pero Serviani” (svi ipak, Srbi). Šta to znaĉi? Znaĉi da se “upotrebljavao pri razlikovanju etniĉkih grupa, sve do XVIII veka, kriterijum kog Evropa, van pokrajina turskog carstva… nije poznavala – NACIONALNA PRIPADNOST SE ODREĐIVALA PO VERI I CRKVI i tek je Dositej Obradović kod Srba postavio naĉelo prirodnih kriterijuma – princip jedinstva jezika i roda – kao temelj svesti nacionalnog jedinstva.”218 Eto zašto su jedni isti ljudi (zetski Vlasi-Arbanasi-Sloveni) umjesto Zećana pravoslavne, Zećana katoliĉke i Zećana islamske vjere, postali i Srbi i Grci i katolici-latini i Turci.219 218

B. Grafenauer, cit. D. Vujović – Prilozi izuĉavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, 173 Taj kriterijum je zabiljeţen i u putopisu ambasadora Katarina Zena iz 1550. g. (opis puta od Venecije, preko Splita i Niša do Carigrada) u kome se kao (pravoslavni) narodi na prostoru turskog sultanata navode “christiani Schiavoni (Sloveni), Serviani, Bulgari et Greci”. /Starine X, Dva talijanska putopisa po balkanskom poluotoku iz XVI vieka, 220/. 219 To je i razlog zašto biskup Matija Karaman 1740-ih kaţe da se u Crnoj Gori “Iliri grĉkog obreda zovu uopšte Serbi ili Serviani.” (Rimska kurija..., 608-9)

208

I eto zašto i kako su “Cuzzi Albanesi” rimskog obreda u drugoj polovini XVII vijeka postali Srbi i zašto su neki Hoti, DukaĊinci, Grude... danas Srbi/Crnogorci, a neki Albanci, ili Bošnjaci.220 “Jedinstvo jezika i roda” Poĉetkom XVIII vijeka stanje na Balkanu je sljedeće: oruţanog otpora Turcima skoro da nije ni bilo. Većina pravoslavnog stanovništva je već oko 250 godina pod turskom vlašću. Pećka patrijaršija je suštinski postala saveznik turskih feudalaca. Na prostoru Srbije, Austrija je krajem XVII vijeka vodila rat protiv Turske, ĉiji je konaĉni rezultat bio iseljavanje pod patrijarhom Ĉarnojevićem 1690. godine. Drugi znaĉajniji dogaĊaj iz srpske istorije u XVIII vijeku je seoba 1740. godine. Dio tih iseljenika je naseljen u carskoj Rusiji. Tradicija o Nemanjićima i srpskoj drţavi je tokom tih 250 godina bila prisutna i u crkvi i u narodu, ali nije imala neku znaĉajniju ulogu u organizovanju “narodnih masa za borbu protiv okupatora”. Za Crnu Goru i okolne oblasti XVIII vijek predstavlja ogromnu istorijsku prekretnicu, iako se gotovo ništa nije promijenilo u naĉinu ţivota, ili odnosu prema Turcima. Samo je jedan “saveznik” zamijenjen drugim. Umjesto Venecije, to je postala Rusija. Prekretnica se desila prvenstveno u naĉinu razmišljanja i u sferi ideologije. Pravoslavlje se i definitivno uĉvršćuje kod većine plemena i ona ubrzo kreću u jednom, a katoliĉka u drugom pravcu. Na vladiĉanski tron stupa prvi Petrović koji je doţivio tu ĉast da ga ruski car izabere za svog saveznika u borbi pro220

Na ţalost, naziv Bošnjak je iz nekog razloga prihvaćen i u Crnoj Gori, iako je i istorijski i geografski neutemeljen – bar kad su u pitanju krajevi u kojima danas ţivi najveći broj crnogorskih muslimana ne-Albanaca.

209

tiv Turaka. Nije teško zamisliti kako se osjećao i šta je mislio u tim trenucima. Vjerovatno je sebe već vidio kao vladara cijelog osloboĊenog Balkana. Poĉetkom XVIII vijeka, zajedno sa ruskim emisarima (koji su bili Srbi) i nadom u osloboĊenje, došle su i ruske crkvene knjige i ruskoslovenski jezik, koji postaje i knjiţevni jezik Srba u Vojvodini. Prvo je iz Rusije 1702. godine poslana knjiga u “србскују земљу” (u manastir Savinu), a onda je 1711. meĊu Crnogorce došao i pukovnik Miloradović. Sa njim je stiglo i slavenoserbstvo. Otprilike u isto vrijeme i Ivan Crnojević postaje: “поcледњи вл д тељ и с модрж ц зетски и последњи из све господе србских царева.” (Po Miloradoviću, 1712. g.). Nešto kasnije, 1732. godine, vladika Danilo je na kupljenom jevanĊelju zapisao sljedeće: “Д нил вл дик Цетињски Његош, војеводич српској земљи”, a vladika Vasilije je sve to zaokruţio kao “смирени п стир сл вено-српског црногорског н род ”. Šta je, zapravo, slavenoserbstvo i kako je nastalo? Do XVIII vijeka taj termin nije postojao, a izvjesno je i da nije nastao u Srbiji tog vremena. Slavenoserbstvo su stvorili iseljenici iz Srbije i drugih srpsko-pravoslavnih krajeva u Rusiju koji su shvatili, ili nauĉili da srpska crkva (kao i ruska) pripada porodici istoĉno pravoslavnih crkava, a da su (i) oni slovenski narod isto kao i Rusi, Poljaci... Niko od njih do tada nije imao predstavu o veliĉini te ideje! Došli su iz zemalja kojim Turci vladaju već 250 godina. Slovenstvo u oĉima tih ljudi dobija sasvim nove dimenzije i znaĉenja. Slavenoserbstvo je rezultat upravo te spoznaje i predstavlja nadogradnju principa po kome se “nacija” odreĊuje po vjeri i crkvi. Tek sa tom spoznajom dolazi i do pravog buĊenja srpske srednjevjekovne tradicije, koja se uklapa u novi san o veliĉini. Ta tradicija postaje srţ ideologije koja ima zadatak 210

da pokrene pravoslavce, podloţne Pećkoj patrijaršiji, na otpor Turcima. Od polovine XVIII vijeka u upotrebu ulazi i slavenoserbski jezik kao mješavina narodnog i ruskoslovenskog jezika i traje do Vukove reforme. Slavenoserbstvo je ideološko-kulturni zametak koji će dovesti do nastanka srpske nacije u XIX vijeku. Ono je iznjedrilo princip “jedinstva jezika i roda”. U staroj Crnoj Gori je proces prihvatanja slavenosrpstva dovršen izjavom glavara iz 1756. godine u kojoj se kaţe da su Crnogorci: “…пр восл вне вјере христиј нске и з кон свете цркве источне, род ч стн и свет сл веносербск го”. Prema tome, više od pedeset godina su Crnogorci, BrĊani i Hercegovci uĉili da je vjera “istoĉno pravoslavna”, i da su oni “roda slaveno-serbskoga”. Vjerovatno su se već tada kleli da nikad nijesu imali veze sa Mleĉanima; Crnojevići su bili u vrlo gustoj magli, a Balšići nijesu ni postojali. Tada vladika Vasilije piše svoju Istoriju…u kojoj govori da je uĉio iz: “горе поменутих српских историј ” koje se nalaze u manastirima i “српској Пећкој п триј ршији и црногорској Цетињској митрополији” a “које говоре о ц ревим српским и херцезим црногорским...”. I baš zbog toga što nije našao bog-zna-šta o “hercezima crnogorskim” (a, i to što je našao nije mu i odgovaralo) zaobilazi ĉinjenice, prekraja istoriju i izmišlja priĉu o kašnjenju “Baoše Stracimirovog” na Kosovsku bitku; vjeruje u izdaju i “Vukovo klevetanje Miloša”; brani Nemanju od Orbinija koji ne govori lijepo o njegovom porijeklu... Zato je Vasilije Petrović Srbin, a u isto vrijeme i Crnogorac, jer je “mitropolija crnogorska” i jer su “hercezi crnogorski”. Zato se i Danilo prije njega divio “srpskim carevima” i Lazaru, maštajući da je i on “vojevodiĉ srpskoj zemlji”. 211

Zato i guvernadur Ivan Radonjić 1788. godine piše carici Katarini II: “...сви ми Срби Црногорци молимо в шу висост...”, ostavljajući stanovnicima Crne Gore u nasljedstvo dijagnozu podijeljene liĉnosti koja dan-danas postoji kod velikog broja ljudi. Od tada i borba za prestiţ u plemenu, ili uopšte politiĉkom ţivotu, dobija drugaĉije oblike – raniji pojedinaĉni sluĉajevi traţenja “diploma” o direktnom, ili indirektnom porijeklu od Nemanje i cara Dušana u XVIII, i naroĉito XIX vijeku, postaju epidemija. Predanja se prepravljaju, dopunjavaju i svi nastoje da dokaţu da su bar vlastelinskog porijekla – plemića “prslih peta” nije falilo. Tokom XIX i poĉetkom XX vijeka se, kao rezultat potpunog prihvatanja “jedinstva jezika i roda”, pojavljuju i “Srbi grĉkoga i rimskoga zakona”, “Srbi katoliĉke vjere”, kao i “Srbi islamske/muhamedanske vjere”. Slavenoserbski naĉin mišljenja dostiţe vrhunac u posljednjim decenijama XIX vijeka, kada se srpstvo i nemanjićka tradicija forsiraju sa dvora na Cetinju, a sve to zajedno sa mazohistiĉkim naĉinom voĊenja drţavne politike, prevelikim i potpuno pogrešnim ambicijama Nikole Petrovića, rezultira samouništenjem Crne Gore kao drţave 1918. godine.

212

Crnogorska svijest i nacija Uporedo sa procesom stvaranja srpske svijesti u Crnoj Gori se odvijao i drugi, naizgled protivrjeĉan proces. Postojanje srpske svijesti nije onemogućilo raĊanje i razvoj posebne zetsko-crnogorske svijesti, koja se prvobitno javila tokom XV vijeka. Uzroci njenog opstanka i razvoja u narednim vjekovima se mogu traţiti u “preţivjelim” ostacima zetske tradicije i sjećanju na vladare iz porodice Crnojević (na koje se povremeno pozivaju i pojedini Petrovići), a zatim i formiranju Crne Gore kao posebne teritorijalno-politiĉke cjeline. Na to se nadovezuje i nastanak opštecrnogorskih plemenskih institucija – Opšteg zbora i Zbora glavara, kao i samostalno djelovanje crnogorskih vladika i crnogorske mitropolije (i tokom postojanja, a naroĉito po ukidanju srpske patrijaršije 1766. godine). Nije nikakva tajna da se pravo uĉešća na Zboru poistovjećivalo sa narodnom pripadnošću. Crnogorcem je postajao svako ko je primljen u Zbor, a primjer RiĊana to vrlo dobro pokazuje: “д су у Збор црногорски и пос д д су Црногорци увијек”. Sve to je uticalo da ojaĉa crnogorska svijest, a samim tim da se kod Crnogoraca XVIII i XIX vijeka razvije i vidljiva crnogorska nacionalna posebnost. Istovremeno su udareni i temelji nove crnogorske drţave. U poĉetku, crnogorska svijest je odraţavala društveno biće onih plemena, “nahija” oko Cetinja, a kasnije, naroĉito sa oslobodilaĉkim ratovima, ta svijest se širi i tako dolazi do povezivanja crnogorskih, brdskih i hercegovaĉkih plemena. Od tih plemena nastaje crnogorski narod u drţavotvornom smislu. Znaĉajnu ulogu u razvoju posebne crnogorske individualnosti odigrala je i dugotrajna borba, koja je po mnogo ĉemu bila jedinstvena. Ona je doprinijela da se izgradi jedan mentalni i moralni sklop ljudi, ĉija se osobenost ne moţe za213

drţati u okvirima srpstva, pa ni elitnog, jer su crnogorska tradicija, naĉin ţivota, mišljenja i samoţrtvovanja postojali samo kod Crnogoraca – nigdje drugo. Ni kod Srba, a ni drugih balkanskih naroda. Pripadnici crnogorskih plemena su od samog poĉetka slobodni ljudi, nikome podloţni, a ugroţavanje te slobode je i dovodilo do stalnih sukoba sa Turcima. Na ţalost, taj tip ĉovjeka je brzim prelaskom sa plemenskog na “graĊansko” društvo, a zatim i straviĉnim nesnalaţenjima u XX vijeku (1918, 1941-5, 1948, 1989, 1991-3) moţda i trajno izgubljen. TakoĊe treba reći da je dodatni impuls stvaranju crnogorske nacije dao i sam Nikola Petrović u posljednjem dijelu svoje vladavine, istiĉući crnogorstvo kao nadogradnju srpstva. Sima Šobajić (Crnogorci, str. 53) to poĉetkom XX vijeka ovako opisuje: “Crnogorstvo i Crnogorci formirano je u narodu sve jaĉe kao zasebna celina, kao narodnost i kao nadmoćnost i prevlast...”. Ipak, odluĉujuća je bila uloga crnogorske Drţave, koja se definitivno javlja na prelazu iz XVIII u XIX vijek. Bez posebne drţave, koju su stvarali i Petrovići i narod zajedno, najvjerovatnije ne bi ni došlo do stvaranja crnogorske nacionalne individualnosti, bez obzira na sve etniĉke, istorijske i druge razliĉitosti. U vezi s tim, potrebno je istaći da su teze po kojima je tradicija o Crnojevićima zajedno sa tradicijom o Nemanjićima “podgrijavala i jaĉala drţavotvorna stremljenja crnogorskog naroda” suštinski netaĉne. Vrijeme je najbolje pokazalo koliko je nemanjićka tradicija doprinosila i odrţanju i nestajanju crnogorske drţave. Taĉno je da je i jednu i drugu tradiciju u Crnoj Gori nosila crkva, ali iz potpuno razliĉitih razloga. Tradicija o Crnojevićima je nesporno, ţivjela u narodu od nastanka Crne Gore (XV v.) i zato su se Petrovići, i neki mitropoliti prije njih, prikazivali kao njihovi nasljednici, a Sava je ĉak govorio da je njihov potomak. 214

Samo ta tradicija je mogla da usmjeri crnogorska plemena prema Veneciji, a zatim i da oĉuva kakvu-takvu svijest o drţavi, što će na kraju doprinijeti uspostavljanju slobodne Crne Gore krajem XVIII vijeka. Nemanjićka tradicija je sama po sebi u suprotnosti sa tradicijom Crnojevića, ili Balšića iz prostog razloga što te dvije zetsko-crnogorske dinastije (a naroĉito prva) nijesu radile na stvaranju velike, ili bilo kakve drugo, srpske drţave, nego na stvaranju svoje, sopstvene i to tako što su se borili upravo protiv srpskih vladara i despota!! Iz istog razloga zbog kog su dukljanski vladari, kultovi i tradicija postali smetnja Nemanjinim ambicijama u XII, tako i Crnojevići od XVIII vijeka polako padaju u zaborav, jer se javlja ideja o opštem osloboĊenju Srba od tuĊinske vlasti, kao i stvaranju velike drţave “juţnih Slovena”. Tradicija o Nemanjićima je, uz zaista prenaglašeno srbovanje, svjesno korišćena u vremenu Nikole Petrovića da bi dala potporu njegovim politiĉkim ambicijama: “Crna Gora je primala na sebe ulogu Dušanove našljednice i, dotle skuĉene pretenzije Crnogoraca, rastegnute su do Sarajeva, Skoplja, i onda Soluna.” (S. Šobajić, Crnogorci) Umjesto da slijedi istorijsku logiku, prirodan slijed dogaĊaja i zaokruţi Crnu Goru u granicama: Trebinje – Bileća – Gacko – Tara – Bjelasica – Komovi – Kuĉke planine – Skadarsko jezero – Bojana, on je i sebe i narod upregao u ostvarenje nerealnog cilja: okupljanje svih Srba oko Crne Gore i dinastije Petrović, odnosno stvaranje velike srpske drţave. Šta se desilo i njemu i drţavi – poznato je. Naknadna pamet i “crnogorĉenje” nikome poslije nijesu bili od koristi. Kako ni tada, tako ni danas, ta tradicija ni po ĉemu ne doprinosi oĉuvanju Crne Gore kao drţave, već suprotno – njenom nestanku. Oni koji podrţavaju nemanjićke tradicije, a samim tim i politiĉki program srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori – bez obzira na razloge, svjesno, ili nesvjesno ţele da 215

Crna Gora kao drţava nestane, što je sa stanovišta te tradicije sasvim prirodno, ali i potpuno nerazumljivo sa gledišta odnosa prema drţavi u kojoj ţive i koju su, bar dijelom, stvarali i njihovi preci. Na kraju Nije teško razumjeti da se u XX vijeku, a i danas, nacionalno pitanje u Crnoj Gori suštinski svodilo (i svodi) na odanost drţavi Crnoj Gori. Ĉinjenica je, takoĊe, da kod velikog dijela stanovnika Crne Gore srpska i crnogorska svijest ţive jedna pored druge – stim što je u nekim djelovima (posebno onim kasnije osloboĊenim, ili prikljuĉenim, i obiĉno u vjerski miješanim sredinama) jaĉa srpska svijest, što dovodi do toga da se i veći broj ljudi nacionalno izjašnjava kao Srbi. Ali, ko je htio, shvatio je da to nema nikakve veze sa porijeklom, već sa nekim drugim procesima i okolnostima. Crnogorski Srbi su (najvećim dijelom) taman onoliko (originalni) Srbi koliko su i crnogorski muslimani Turci (ili, u novije vrijeme, Bošnjaci), ili bokeljski katolici Hrvati. Srbi u Crnoj Gori su rezultat znaka jednakosti izmeĊu pripadnosti srpskoj crkvi i nacionalne pripadnosti. Sve ostalo je samo nadogradnja tog principa. Konaĉno, ova paralelnost srpske i crnogorske svijesti, zajedno sa “tradicionalnom” istorijom, dovela je do toga da se srpska nacionalna svijest smatra opštom/starijom, a crnogorska posebnom/mlaĊom. Ovo shvatanje su naroĉito isticali i njegovali takozvani “marksistiĉki” istoriĉari, koji su smatrali da crnogorska nacija postoji – kao proizvod društveno-ekonomskih i istorijskih okolnosti, ali da su Crnogorci u stvari, porijeklom Srbi. Dalje od toga se nije išlo, jer je ta teorija zadovoljavala tadašnju politiĉku klimu i stanje narodne svijesti. Dvostruka/podijeljena liĉnost je tako i “nauĉno” gajena u Crnoj Gori tokom pedeset godina socijalizma. Kakve su posljedice te nauke vidi se i danas na svakom koraku. 216

217

DODATAK Pojava i razvoj haplogrupa

* ybp = years before present (godina prije sadašnjosti) Godine, naravno, treba uzeti sa oprezom.

218

Dvije podgrupe haplogrupe R1a. Gornja mapa je zanimljiva zbog Hrvatske, a donja zbog Slovenije i dijela bosanskih Slovena.

219

Centar haplogrupe Q je bio u Sibiru. Zanimljivo je da je najviše zastupljena meĊu ameriĉkim “Indijancima” (80-90%), a u Crnoj Gori je na nivou od oko 2%.

220

Današnja rasprostranjenost i zastupljenost grupe I2a2. Prije 7-8000 godina to je bila dominantna varijanta haplogrupe I2 na istoĉnom Balkanu i istoĉnoj Evropi (Ukrajina).

221

Originalna literatura, zbornici i izvori koji su korišćeni su navedeni u knjizi. Ovo su neke od knjiga koje su takoĊe korišćene: -

Boţić Ivan – Nemirno Pomorje XV veka Vujović Dimitrije – Prilozi izuĉavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, Nikšić 1987. Dinić Mihailo – Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd 1978. ĐurĊev Branislav – Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovaĉkih plemena, Titograd 1984. ĐurĊev Branislav – Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Sarajevo 1953. Istorija srpskog naroda I, II, razni autori; BG 1991. Istorija Crne Gore II/1 i 2, Titograd 1970. Istorija Crne Gore III/1, Titograd 1975. Konstantin Jireĉek – Istorija Srba I i II, (J. Radonić); Beograd 1952. Kovijanić Risto – Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima I i II, Cetinje 1963. Muţić Ivan – Vlasi u starijoj hrvatskoj istoriografiji, 28-30 (Split, 2010.) Novaković Relja – Još o poreklu Srba, Zemun 1991. Novaković Relja – Srbi, Zemun 1993. Parović-Pešikan Maja – Planinsko zaleĊe Rizinijuma, Beograd-Nikšić 1980. Radonić Jovan – Rimska kurija i juţnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka, Beograd 1950. Rotković Radoslav – Odakle su došli preci Crnogoraca, Matica crnogorska, 1995. Rovinski A. Pavel – Crna gora u prošlosti i sadašnjosti I-IV, Cetinje-Sr. Karlovci-Novi Sad 1993. Ćirković Sima – Herceg Stefan Vukĉić-Kosaĉa i njegovo doba, Beograd 1964. Ćorović Vladimir – Istorija Srba, Niš 1999. 222

-

Hrabak Bogumil – Nikšić do poĉetka XIX veka, BG 1997. Šekularac Boţidar – Tragovi prošlosti Crne Gore, CT 1997. Šekularac B. – Crnogorski anali, Cetinje 1996. Šćepanović Ţarko – Srednje Polimlje i Potarje, Beograd 1978. Šuflaj Milan – Srbi i Arbanasi, Beograd 1925.

Pored navedenih, proĉitani su i radovi M. Dašića, P. Šobajića, S. Tomića, A. Luburića, J. Erdeljanovića, A. Jovićevića…

Genetiĉko-genealoški uvod u knjizi i svi podaci vezani za DNK istraţivanja porijekla zasnovani su na rezultatima zvaniĉnih studija i ovim radovima: - Sense About Genetic Ancestry Testing (Dr Tabitha Innocent, Danska) - Understanding genetic ancestry testing (Univerzitetski Koledţ London) - Beginner's Guide to Genetic Genealogists (Kelly Wheaton, SAD).

223

Sadrţaj I dio DNK tragovi………………………………………....5 II dio Istorijsko-geografski tragovi.……………………….21 Balkan u starom vijeku..……………………22 Novi narodi.……………………….………..31 S(e)rbi, Hrvati i “franaĉki” Sloveni (VII-X vijek)…….………………………………….48 Vizantijski izvori...………….……………....57 Izvori na latinskom jeziku do XIII vijeka..…78 Srpski izvori i “Pomorska zemlja”...…….….89 Izvori i dokumenti XIII-XV vijek………....101 III dio Stanovništvo jugoistoĉne Crne Gore……………...117 Tradicija, pisani tragovi i genetski nalazi....118 IV dio Stanovništvo sjeverozapadne Crne Gore..………...144 Plemena zapadne i centralne Crne Gore…..170 V dio Svijest i nacija…………………….…………….....186 Dodatak…………………………………………....218

224