Fromm-The Heart of Man

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

ή καρδιά τού άνθρώποu

Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Ό δνθρωπος είναι καλός η κακός; Είναι ελεύθερος η τόν

καθορίζουν οί συνθηκες; 'Ή μήπως είναι καί οί δυό αύτές. εκδοχές λαθεμένες καί δέν είναι ό δνθρωπος οϋτε τό ένα οϋτε τό δλλο

-

η

είναι καί τό δυό μαζί; Γιό ν' απαντή­

σουμε σ' αύτό τό ερωτήματα, ό σκοπός μας θό εξυπηρε­ τηθεί καλύτερα, δν αρχίσουμε μέ τή συζήτηση μιάς ακόμα ερώτησης. Μπορεί κανείς νό μιλόει γιό «ούσία»

η

«φύση»

τού ανθρώπου κι δν ναί, πώς μπορεί νό όριστεί; 'Όσο γιό τήν ερώτηση δν μπορούμε νό μιλάμε γιό ούσία τού ανθρώπου, εϋκολα βρίσκει κανείς δυό αντιφατικές απόψεις: ή μιό λέει πώς δέν ύπόρχει τέτοιο πρόγμα, ούσία

τού ανθρώπου' αύτή τήν δποψη ύποστηρίζει ό ανθρωπο­ λογικός ρελατιβισμός, πού Ισχυρίζεται δτι ό δνθρωπος δέν είναι παρό τό προϊόν πολιτιστικών δειγμότων πού τόν δια­ μορφώνουν . 'Απ τήν δλλη μεριό, ή εμπειρική συζ ήτηση γιό τήν καταστροφικότητα σ' αύτό τό βιβλίο, βασίζεται στήν δποψη τού Φρόυντ καί πολλών δλλων, δτι ύπόρχει κότι πού λέγεται φύση τού ανθρώπου. Στήν πραγματικό­ τητα δλη αρχή.

ή

δυναμική ψυχολογία βασίζεται σ' αύτή τήν

Ό νΕριχ Φρόμ ανήκει στήνπρώτη γενια τοϋ 200ϋ αιώνα. Γεννήθηκε στη Γερμα­ νία και σπούδασε κοινωνιολογία Kai ψυχολογία στα πανεπιστήμια της Χαϊ­ δελβέργης, της Φρανκφούρτης Kai τοϋ Μόναχου. Έκπαιδεύτηκε στην ψυχα­ νάλυση στό Ψυχαναλιτικό Ίνστιτοίιτο τοϋ Βερολίνου. Μετα τό 1926 ασχολήθη­ κε μέ τη θεωρητικη έρευνα στόν τομέα της κοινωνιολογίας Kai της ψυχολογίας και σέ συνεργασία μέ την Κάρεν Χόρ­ νεϋ και τόν Βίλχελμ Ράιχ, διατύπωσε στη σύγχρονη μορφη της, τή διαπρο­ σωπικη θεωρία της ψυχανάλυσης. Τό 1933 έκπατρίστηκε μεταβαίνοντας στις Ήνωμένες Πολιτείες, δπου έλαβε την αμερικανικη ύπηκοότητα. Μαθητης τοϋ Φρόυντ δ Φρόμ στρέφει περισσότερο τό ένδιαφέρον του στό πρόβλημα της σχέσης μεταξυ τοϋ ατό­ μου και της κοινωνίας που ζεί - τάση δηλαδη που θεωρεί την ατομική ψυχο­ λογία σέ μικρότερο Τι μεγαλύτερο.οβαθμό παρακλάδι της κοινωνικης ψυχολογίας. Δέν παραγνωρίζει τόν ατομικό ψυχισμό, θεωρεί δμως σα δυναμικό παράγοντα της ίστορικης έξέλιξης τόν κοινωνικό ψυχισμό, τόν «κοινωνικό χαρακτήρα» δπως τόν ονομάζει.

Erich Fromm

Η ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Δύναμή του γιά τό Καλό καί τό Κακό Ή

Μετάφραση Δημήτρης Θεοδωρακάτος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ - ΑθΗΝΑ

Τίτλος τού εργου στ' ό.γγλικά: The Heart ΟΙ Man

Copyright © Ι ()64 by Eric h Fromm Copyright ©

1978 'Εκδόσεις Μπουκουμάνη

Διόρθωση: Έφη Πετρακάκη

Boukoumanis Editions 1 Mavromikhali st., Athens 143, Greece, tel. 3618-502,3606-313

Περιεχόμενα Πρόλογος

7

ΙΌ·Ανθρωπος: Λ ύκος η Πρό6ατο;

11

II Δ ιάφορες Μορφές Β ίας

20

ΠΙ Ή Άγάπη τού Θανάτου καί ή Άγάπη τής Ζωής

36

ΙV Άτομικός καί Κοινωνικός Ν αρκισσισμός

69

ν Αί μο μικτ ικοί Δ εσμοί

112

νι Έ λευθερία, Ντετερμ ιν ισμός, Άλτερνατι6 ισμός

l38

Πρόλογος Τό οιολίο αυτό περιλαμοάνει σκέψεις πού εχω εκθέσει σέ μερικά προηγούμενα οιΌλία μου καί προσπάθειες γιά τήν παραπέρα άνάπτυξή τους. Στό εργο μου «Ό φόοος μπρο­ στά στήν ελευθερία» πραγματεύτηκα τό πρόολημα τής ελευθερίας καί τό σαδισμό, τό μαζοχισμό καί τήν κατα­ σrρoφικότητα. Στό μεταξύ, ή κλινική εμπειρία καί δ θεω­ ρητικός στοχασμός μέ δδήγησαν d αυτό πού θεωρώ σάν οαθύτερη κατανόηάη τής έλευθερίας, καθώς καί τών δια­ φόρων μορφών επιθετικότητας καί καταστροφικότητας. Κατόρθωσα νά κάνω τή διάκριση άνάμεσα στά διάφορα εϊδη τής επιθετικότητας πού άμεσα η εμμεσα ορίσκονται στήν ύπηρεσία τής ζωής, καί στήν κακοήθη μορφή κατα­ σrρoφικότητας, τή νεκροφιλία, πού εΙναι μιά άληθινή αγάπη γιά τό θάνατο, σέ άντιδιασroλή μέ τή οιοφιλία πού είναι ή άγάπη γιά τή ζωή. Στό οιΌλίο «Ό άνθρωπος γιά τόν έαυτό του» εξέτασα τό πρόολημα τών ηθικών κανόνων πού οασίζονται πάνω στή γνώση μας γιά τή φύση τού άνθρώπου, καί ΟΧΙ στήν αποκάλυψη καί τούς άνθρώπι­ νους νόμους καί συμΟάσεις. Στό οιολίο αυτό εξετάζω παραπέρα τό πρόολημα καί άναπτύσσω τή φύση τού κα­ κού καί τής έκλογής άνάμεσα στό καλό καί τό κακό. Τέ­ λος, αυτό τό οιολίο αποτελεί από μερικές απόψεις τήν άλλη οψη τού εργου μου «Ή Τέχνη τής αγάπης». 'Ενώ τό κύριο θέμα στήν «Τέχνη τής άγάπης» ήταν ή ίκανότητα τού άνθρώπου νά άγαπάει, τό κύριο θέμα d αυτό εδώ τό οιολίο είναι ή ίκανότητά του νά καταστρέφει, δ ναρκισσι­ σμός του καί ή αίμομικτική του προσήλωση. Ώστόσο, μολονότι ή συζήτηση τής μή άγάπης πιάνει τίς περισσό­ τερες σελίδες του, τό πρόολημα τής άγάπης εξετάζεται μέ μιά νέα καί ευρύτερη εννοια, δηλαδή σάν άγάπη τής 7

ζωής. ζωής,

Θά προσπαθήσω νά αποδείξω στι ή αγάπη τής ανεξαρτησία καί τό ξεπέρασμα τού ναρκισσισμού,

ή

αποτελούν ένα «σύνδρομο ανάπτυξης» σέ αντιδιαστολή μέ τό «σύνδρομο παρακμής», πού δημιουργούν

ή

θανάτου,

ή

αγάπη τού

αίμομικτική συμσίωση καί δ κακοήθης ναρ­

κισσισμός. Στή μελέτη αυτού τού συνδρόμου παρακμής μέ ωθησε οχι μόνο

ή

κλινική έμπειρία μου αλλά καί οί κοινωνικές

καί πολιτικές έξελίξεις τών τελευταίων χρόνων. Καί γίνε­ ται ακόμα πιό πιεστικό τό έρώτημα: γιατί, παρά τή δια­ πιστωμένη καλή θέληση καί τή γνώση τών γεγονότων σχε­ τικά μέ τίς συνέπειες ένός πυρηνικού πολέμου, οί προσ­ πάθειες πού γίνονται γιά νά τόν αποφύγουμε εΙναι ασθε­ νικές σέ σύγκριση μέ τό μέγεθος τού κινδύνου καί τό έν­ δεχόμενο ένός πολέμου, αν λάσουμε ύπόψη στι δέν εχει πάψει δ αγώνας δρόμου γιά τούς πυρηνικούς έξοπλι­ σμούς, καθώς καί δ ψυχρός πόλεμος; Τό θέμα αυτό μέ δδήγησε νά μελετήσω τό φαινόμενο τής αδιαφορίας πρός τή ζωή σέ μιά σιομηχανική κοινωνία πού έκΌιομηχανίζε­ ται δλοένα καί περισσότερο, καί στήν δποία δ ανθρωπος εχει μεταμορφωθεί σέ πράγμα, μέ αποτέλεσμα νά πλημ­ μυρίζει από αγχος καί νά νιώθει αδιαφορία αν δχι μίσος γιά τή ζωή. Ξέχωρα σμως απ' αυτό,

ή

σημερίνή διάθεση

σίας πού έκδηλώνεται μέ τήν παιδική έγκληματικότητα, καθώς καί μέ τή δολοφονία τού προέδρου Τζών Κένεντυ, απαιτεί μιά έξήγηση, καθώς καί τήν κατανόησή της σάν τό πρώτο σήμα πού μπορεί νά γίνει πρός τήν αλλαγή. προσάλλει τό έρώτημα: σαδίζουμε πρός ένα νέο σαρσαρι­ σμό - ακόμα καί χωρίς νά ξεσπάσει ένας πυρηνικός πό­ λεμος

-

η

εΙναι δυνατή

ή

αναγέννηση τής ανθρωπιστικής

παράδοσης; Ξέχωρα από τά προσλήματα που ανέφερα ως τώρα, σκοπός αυτού τού σισλίου εΙναι να διαφωτίσει ποιά εΙναι

ή

σχέση ανάμεσα στίς ψυχαναλυτικές αντιλήψεις μου καί

τίς φροϋδικές θεωρίες. Ποτέ δε με ικανοποιούσε τό νά μέ κατατάσσουν σέ μιά νέα «σχολή» ψυχανάλυσης, ασχετα αν

ή

σχολή αυτή ονομαζόταν

«πολιτιστική σχολή»

η

((νεοφροϋδισμός». Πιστεύω στι πολλές από αυτές τίς νέες 8

σχολές, ενω πραγματοποιούν αξιόλογες ερευνες, εχουν χάσει από τό οπτικό τους πεδίο πολλές άπό τίς πιό σημαν­ τικές ανακαλύψεις τού Φρόυντ. Φυσικά δέν εΙμαι ((ορθό­ δοξος φροϋδιστής». Στήν πραγματικότητα, κάθε θεωρία πού μένει αναλλοίωτη σέ μιά διάρκεια έξήντα χρόνων, δέ " , " " , " Τ μπορει πια, απο αυτο και μονο το γεγονος, να ειναι η αρχική θεωρία τού δασκάλου. 'Έχει καταντήσει μιά απο­ λιθωμένη επανάληψη, καί σάν επανάληψη, εΙναι ουσια­ στικά παραμόρφωση. Ό Φρόυντ συνέλαοε τίς οασικές του ανακαλύψεις μέσα σ' ενα όρισμένο φιλοσοφικό πλαίσιο αναφοράς, κι αυτό ηταν τό πλαίσιο τού μηχανιστικού ύλι­ σμού, πού στίς αρχές τού είκοστού αίώνα κυριαρχούσε στίς τάξεις τών περισσότερων επιστημόνων πού ασχολΟύν­ ται μέ τίς φυσικές επιστήμες. Πιστεύω στι γιά τήν παρα­ πέρα ανάπτυξη τού στ οχασμού τού Φρόυντ χρειάζεται ενα διαφορετικό φιλοσοφικό πλαίσιο αναφοράς σπως τό πλαί­ σιο τού διαλεκτικού ουμανισμού. Στό Dιολίο αυτό θά προσπαθήσω νά δείξω στι οί μεγαλύτερες ανακαλύψεις τού Φρόυντ, σπως ή ανακάλυψη τού οίδιπόδειου συμπλέ­ γματος, τού ναρκισσισμού καί τού ενστίκτου τού θανάτου, χώλαιναν εξαιτίας τών φιλοσοφικών του αντιλ ήψεων, καί στι, απελευθερωμένες άπό τίς αντιλήψεις αυτές καί έρμη­ νευμένες μέσα σ' ενα νέο πλαίσιο αναφοράς, οί ανακαλύ­ ψεις τού Φρόυντ αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη δύναμη καί σημασία 1. Πιστεύω στι εκείνο πού θά επιτρέψει τήν καρ�

1. Έπιθ υμώ νά τονίσω δτ ι ή �ννoια αυτή της ψυχανάλυσης δέ σημαίνε ι άν τικατάσταση της θ εωρ ίας τού Φρ όυν τ μ έ τή θεωρ ία πού εΙναι σήμερα γνωστή σάν «ύ παρξιστική άνάλυση» . Τό ύ ποκατάστατο αυτό τή ς θ εωρ ίας τού Φ ρόυντ εΙναι συ χνά ρηχό , χρησιμοπο ιεί λέξε ις παρμ έν ες άπό τόν Χάιντ εγκερ η τόν Σάρτρ (ή τόν Χούσ ερλ) χωρ ίς νά τίς συνδέε ι μ έ σοδαρή εξέταση τών κλινικών δε δομέν ων. Αυτό ίσχύ ε ι γιά μερ ικού ς «ύ παρξιστέ ς» ψυχαναλ υτέ ς, καθώ ς ε π ίσης κα ί γιά τήν ψ υχολογική σκ έψη τού Σάρτρ, ή όποία αν καί θ αυμαστή, δέν παύ ε ι ώστόσο νά εΙν αι επιφαν ειακή καί χωρ ί ς ύ γιή κλινική δάση . Ό ύ παρξισμό ς τού Σάρτρ , δπως κα ί τού Χάιν ­ τεγκερ, δέν άντιπροσωπεύ ει μ ιά νέα άρχή , άλλά εν α τέλος. ΕΙν αι ή �κ­ φραση της άπόγνωσης τού Δ υτικού άνθρώπο υ μετά τήν καταστροφή τών δύ ο παγκόσμιων πολέμων, κα ί μετ ά τά καθ εστώτα τού Χίτλερ καί τού Σ τάλιν. Δέν εΙναι δ μως μόνο εκφραση άπόγνωσης. ΕΙναι έκδήλ ωση ένό ς ύ πέ ρτατου άστικού εγωτισμού κα ί σολιψισμού . Αιιτό γίν ετα ι πιό εiJκολα κατανοητό iΊ.ν εξετάσουμε εν α φιλόσοφο δπω ς ό Χάιντεγκ ερ πο ύ συμ-

9

ποφόρα ανάπτυξη του εργου πού θεμελίωσε ό Φρόυντ, εΙναι τό ουμανιστικό πλαίσιο αναφοράς οπου συνδυάζον­ ται αξιοθαύμαστα ή πιό αυστηρή κριτική, ό χωρίς συμοι­ οασμούς ρεαλισμός καί ή όρθολογική πίστη. Μιά ακόμη παρατήρηση: 'ενώ οί σκέψεις πού εκφράζον­ ται στό οιολίο αυτό εΙναι δλες αποτέλεσμα τής κλινικής εργασίας μου σάν ψυχαναλυτή (καί σέ κάποια έκταση σάν μελετητή τών κοινωνικών προτσές), έχω παραλείψει πάρα πολλά κλινικά ντοκουμέντα. Τά ντοκουμέντα αυτά σχε­ διάζω νά τά προσφέρω d ενα μεγαλύτερο εργο, τό όποίο θά πραγματεύεται τή θεωρία καί τή θεραπευτική τής ου­ μανιστικής ψυχανάλυσης. Τέλος, επιθυμώ νά εκφράσω τήν ευγνωμοσύνη μου στόν Πώλ 'Έντουαρντς γιά τίς κριτικές ύποδείξεις του στό κε­ φάλαιο σχετικά μέ τήν ελευθερία, τό ντετερμινισμό καί τόν αλτερνατιοισμό (έναλλακτικότητα). ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ

παθούσ ε τό ναζ ισμό . Στήν περ ίπτωση δ μως τού Σάρτρ, πού ίσχυρίζεται δ τι αντιπρο σωπεύ ει τή μαρξιστική σκέψη κα ί δτι εΙναι φι λόσοφος τού μέλλο ντος, τά πρ άγματα εΙν αι πι ό απατη λά. Π αρόλα αύτ ά εΙν αι Ε κφρα­ στής τού πνεύματος τής κοινω νίας τή ς άνομίας καί τή ς ίδιοτέλειας, πού κριτικ άρει καί πού επιθυμεί ν ά τήν αλλάξει. 'Ως πρό ς τήν πεπο ίθηση δτι ή ζωή δέν εχει νόημα πού ν ά τής δόθη κε καί ν ά τό εγγυάται ό Θεό ς, τήν άποψη αύτή ύποστήριξα ν πολλά συστήματα. 'Από τ ίς θρησκείες, κατ ' εξοχή ν ό Βουδ ισμό ς. Πάντως, στό ν ίσχυρισμό του δτι δέν ύ πάρχου ν αντι­ κειμεν ικέ ς άξίες �γκυρες γι ά δλους τού ς ανθρ ώ πους, κα ί στή ν αντ ίληψή του γιά τή ν Ε λευθ ερ ία πού φτ άν ει μ έχρι τή ν έγωιστική αύθ αιρεσία, ό Σάρτρ καί οΙ ό παδο ί του χάνου ν από τ ά μ άτια τους τό πιό σημαντικό Επ ίτευγμα τής θεϊστικής κα ί μή θεϊστικής θ ρησκε ίας, καθώ ς κα ί τής ο ύ ­ μαν ιστικής παρ άδοσης. 10

Ι �o 'Άνθρωπος: Λύκος η ΠρόΌατο;

Ύπάρχουν πολλοί πού πιστεύουν δτι οί ανθρωπο ι είναι πρόΌατα Αλλοι πάλι πιστεύουν δτι ο ί ανθρωποι είναι λύ­ κοι. Καί ο ί δυό πλευρές μπορούν νά προοάλουν γερά επι­ χειρήματα γιά νά ύποστηρίξουν τίς θέσεις του ς. Έκείνοι πού προτείνουν δτι ο ί ανθρωποι είναι πρόοατα, δέν tχουν παρά νά τον ίσουν τό δτι οί ανθρωπο ι εύκολα επηρεάζον­ ται γιά νά κάνουν αυτό πού τούς λένε, εστω καί αν αυτό είναι κακό γιά τούς 'ίδιους τούς εαυτούς τους. 'Ότι ακο­ λουθούν τούς ήγέτες τους σέ πολέμους πού δέν τούς προ­ σφέρουν τίποτε αλλο από καταστροφή. "Ο τι πιστεύουν σέ κάθε είδους ανοησία αν τούς τήν παρουσιάσουν αρκετά εντονα καί αν ύποστηρ ίζεται από δύναμη - από τίς γεμά­ τες τραχύτητα απειλές τών παπάδων καί τών οασιλιάδων μέχρι τίς ηπιες φωνές κρυφών καί φανερών ύποκινητών . Φαίνεται σ τι στήν πλειονότητά τους οί ανθρωποι είναι μ ι­ σοξύπνια παιδιά πού δέχονται ευκολα επιδράσεις, δντας πρόθυμα νά παραδώσουν τή Όούλησή τους σ' όποιοδήποτε τούς μιλήσει μέ φωνή αρκετά απειλητική η αρκετά γλυκιά γιά νά τούς επιΟληθεί. Πραγματικά, εκείνος πού tχει μιά πεποίθηση τόσο στέρεη ωστε νά μπορεί νά αντιμετωπίσει τήν αντίθεση τού πλήθους, αποτελεί περισσότερο τήν εξαί­ ρεση παρά τόν κανόνα, μ ιά εξαίρεση πού συνήθως τήν εμπαίζουν ο ί σύγχρονοί του καί τή θαυμάζουμε αΙώνες αργότερα. Σ' αυτήν ακριοώς τήν ύ πόθεση - στι δηλαδή οί ανθρω­ ποι είναι πρόοατα - εδραίωσαν τά συστή ματά τους οί ίε­ ροεξεταστές καί οί δικτάτορες. Καί ακόμη , αυτή ακριοώς ή πεποίθηση δτι οί ανθρωποι είναι πρόΌατα καί γιαυτό .

•

11

χρε ιάζονται ήγ έτες ν ά πα ίρνουν αποφάσει ς γι ' αυτού ς, εκανε τού ς ήγ έτες ν ά πιστεύ ουν ε Ιλικρ ιν ά δτι εκπλη ρώνουν ενα ηθ ικό καθηκον - ακό μα κα ί τραγικό - δταν δίνουν στόν αν θρωπο αυτό πού χρ ειάζεται : αν γ ίνονται δη λαδή αυ το ί 'ήγ έτες κα ί τόν απαλλάσσουν από τό φορτ ίο τη ς ευ ­ θύνης καί της ελευ θ ερ ίας. Αν δ μως ο ί περισσότεροι αν θρωποι εΙναι πρόο ατα, τότε γ ιατ ί ή ζωή τού ανθρ ώπου εΙναι τό σο δ ιαφορετική από τή ζωή τού πρόο ατου ; Ή ίστορ ία του εΙναι γραμμένη μέ α ί­ μα. ΕΙναι μιά ίστορ ία αδ ι άκοπης οίας, στήν όπο ία π άντα σχεδόν χρησ ιμοποιείται ή δύναμη γ ι ά ν ά καμφ θ εί ή θέλη σή του. 'Ο Ταλα άτ πασάς μόνος του εξόντωσε έκατομμύ ρ ια Άρμέν ιους ; Μόνος του 6 Χ ίτλερ εξόντωσε έκατομμύρ ια 'Εοραίους; Μόνος του ό Στ άλιν εξόντωσε έκατομμύ ρια πολιτ ικών αντιπάλων του ; Οί άντρες αυ το ί δέν ηταν μόνοι. ΕΙχαν χιλι άδες ανθ ρώ πους πού σκό τωναν γι ά λογαριασμό τους, οασάν ιζαν γιά λογαρ ιασμό τους κα ί τό εκαναν αυ τό δχ ι μόνο μέ τή θ έλη σή τους αλλά καί μέ ευχαρίστηση. Μή ­ πως δέ διαπιστώνουμε τήν απανθρωπιά τού ανθ ρ ώ που πρό ς τόν άνθ ρωπο παντού - στούς ανελέητους πολέμους, στό φόνο καί τό ο ιασμό , στή δίχως ελεος εκμετ άλλευση τού ασθ εν έστερου από τόν Ισχυρότερο, καθώ ς κα ί στό γεγονό ς δ τι ο ί στεναγμο ί τού ο ασαν ιζό μενου, τού πλάσματος πού ύ ποφέ ρει, πολύ συχνά φ tάνoυν σ έ κουφ ά αφ tι ά καί σκλη ­ ρ ές καρ δι έ ς ; 'Όλα αυτ ά τά γεγονότα όδήγησαν στοχαστέ ς δπως δ Χό μπς στό συμπέρασμα δτι homo homini lupus ( 6 αν θ ρωπος είναι λύ κος γ ι ά τού ς συνανθ ρ ώ πους του ) . 'Οδή­ γησαν πολλο ύ ς από μάς σήμερα στήν ύ πόθ εση δτι ό άν­ θρωπος εΙναι κακοή θης κα ί καταστροφικό ς άπό τή φύση του, δτι είναι φονι άς πού αν δέν καταπι άνετα ι μ έ τήν αγαπημένη του ενασχόλη ση, τό κ άνε ι μόνο από φόο ο μπροστά σ έ πιό δυναμικού ς φονιάδες. ,Αλλά τά επιχε ιρήματα καί τών δύ ο πλ ευρών μάς φ έρ­ νουν σέ αμηχαν ία. Είναι αλήθ εια δ τι προσωπικ ά μπορεί ν ά γνωρ ίζουμε μερ ικού ς ενδ εχό μενους f] φανερού ς φον ιά­ δ ες κα ί σαδιστέ ς, ανελέητους δπως 6 Στάλιν κα ί ό Χ ίτλερ. 'Ωστό σο αυτο ί είναι περισσότερο εξα ιρ έσεις παρ ά ό κανό ­ νας. Νά ύ πο θέσουμε λοιπόν δτι εσείς κι Ε:γώ καί ο ί περισΥ

12

σό τερο ι μέσοι αν θρωποι ε'ί μαστε λύ κο ι μεταμφιεσμένοι σέ πρόο ατα καί δ τι «ή αλη θ ι νή μας φύ ση » θά φανεί μόλις απαλλαχτού με από τίς απαγορεύ σεις εκείνες πού ω ς τώρα δέ μάς ε πέτρεπαν ν ά ενεργούμε σάν τ ά κτήνη ; Είναι δύ ­ σκολ η ή από ρριψη τής ύ πόθ εσης αυ τής, χωρ ίς ώστό σο ν ά είναι κ ι όλοκλη ρωτ ικά πειστική. Σ τήν καθη μερι νή ζωή ύ πάρχουν πολυ άρ ιθ μες ευ καιρίες δπου θά μπορού σαν ο ί ανθ ρωποι ν ά επιδείξουν ωμότητα κα ί σαδ ι σμό, χωρ ίς τό φό60 πώ ς θά τιμωρη θο ύν . Πολλοί δ μως δέν τό κάνουν. Στήν πραγματικότητα πολλο ί αντιδ ρούν μ έ μιά κ άπο ια α'ί­ σθηση απέχθ ειας δταν 6ρ ίσκοντ αι μπροστ ά σέ ωμότητα καί σαδι σμό. Μήπως ύπάρχει λο ιπόν καμιά άλλη , καλύτερη 'ίσως εξή ­ γηση γι ά τήν αιν ιγματική αντ ίφαση πού πραγματευό μαστε εδώ ; Μήπως πρ έπει ν ά ύ ποθέσουμε δτι ή άπλο ύ στερ η απάντηση είναι πώ ς ύ πάρχει μιά μειονότητα λύκων πού ζ εί δίπλα δίπλα μέ μ ιά πλ ε ιοψη φία προ6άτων ; Οί λύκο ι θέλουν ν ά σκοτώνουν. Τά πρό6 ατα θέλουν ν ά ακολου θούν . νΕ τσι ο ί λύ κο ι δδηγούν τ ά πρόο ατα στό ν ά σκοτώνουν , ν ά δολοφονούν κα ί ν ά στραγγαλίζουν , κα ί τά πρό6 ατα συμ­ μορφώνονται δχι επειδή τό απολαμοάνουν , άλλά επειδή θέλουν ν ά ακολου θού ν . Κ ι ακό μη κα ί τότε ο ί φονιάδες ύ ποχρεώνονται ν ά επινοήσουν δ ι άφορες ίστορ ί ες πού προ 6άλλουν κ άποιο ευγενικό σκοπό, μ ιλάνε γ ιά αμυνα εν άντ ια σ' εκε ίνους πού απειλο ύν τήν ελευ θ ερία, απαιτούν εκδ ί­ κηση γι ά λογχισμένα παιδι ά, 6 ιασμένες γυναίκες, γιά παρα6ίαση τιμής, μέ σκοπό ν ά κ άνουν τήν πλειοψηφ ία τών προ 6άτων ν ά ενεργούν σάν λύ κο ι. Ή απάντηση αυτή φα ί­ νεται σωστή , αφήνει δ μως πολλές αμφιΟο λίες. Δέ μάς κά­ νει ν ά πιστεύ ουμε πώ ς ύ πάρχουν δύο αν θρώ πινες φυ­ λές ή φυλή τών λύ κων καί ή φυλή τών προ6άτων ; Άκό ­ μα, πώ ς είναι δυνατό ν ά πε ίθονται καί ν ά ενεργούν τά πρόο ατα σάν λύκοι, αν δέν τό 'χουν στό α ίμα τους, εστω κι αν τού ς παρουσιάζουν τή 6ία σ άν ίερό καθ ήκον ; Ή ύ πόθ εσή μας σχετικά μ έ τού ς λύ κους καί τά πρό6 ατα μπο­ ρεί ν ά μήν ευ σταθ ε ί. Μήπως στό κ άτω κ άτω ο ί λύ κο ι αντι­ προσωπεύουν τή 6ασ ική ποιότητα τής αν θ ρ ώ π ινης φύ σης, αλλά μέ τρόπο πιό φανερ ό απ' δ σο ή πλειονότητα τών -

13

ανθ ρώ πων ; �H μήπως ή δι άκριση σ έ λύ κους καί πρόδατα είναι λα θ εμένη ; Μή πως ό ανθ ρωπος εΙναι καί λύκος καί πρόδατο; Ή μήπως δέν είναι ούτε λύ κος ούτε πρόδατο ; Ή απάντηση στά ερωτήματα α υτ ά έχε ι ο υσ ιαστική ση­ μασία σήμερα, πού τά έ θνη προσ6λέπουν στή χρήση τών π ιό καταστροφικών δυν άμεων γιά ν ά εξαφαν ίσουν τού ς « εχθ ρού ς» τους, καί δέ δε ίχνουν ν ά λογ ικεύ ονται ακό μη καί μπροστ ά στήν πιθ ανότητα ν ά εξαφανιστούν κι α υτ ά τ ά ιδια μέσα στό όλοκαύ τωμα. Αν έδ ρα ιωθ εί μ έσα μας ή πε ­ πο ίθηση πώ ς τό αν θρ ώ πινο γ ένος κλίνει από φυσ ικού του στήν καταστροφή , δτι είναι ρ ιζωμένη δαθ ιά μέσα του ή αν άγκη ν ά χρησ ιμοπο ιεί δία , τό τ ε 1'ι αντίστασή μας στήν όλο ένα α υξανό μεν η αποκ τήνωση θά αποδυναμώνει δλο καί περισσότερο . Γ ιατ ί ν ά αντ ισταθούμε στού ς λύκους αφού ολοι ε'ίμαστε λύκο ι ; Τό ερώτ ημα αν ό ανθρωπος είνα ι λύκος η πρόδατο δέν εΙναι παρά μιά γενική δ ιατύ πωση ένό ς προδλή ματος πού , στήν πιό πλατιά κα ί π ιό γεν ική μορφή του , ήταν ενα από τά πιό δασ ικ ά προδλήματα τού δυτικού θ εολογ ικού κα ί φ ιλοσοφικού στοχασμού . ΕΙναι ό αν θ ρωπος δασικ ά κακό ς καί δ ιεφθ αρμένος η εΙναι δασ ικ ά καλό ς καί τε ίνει πρό ς τήν τελε ίωση ; Ή Παλα ιά Δ ιαθήκη δέν ύ ποστ ηρ ίζε ι δ τι ό ανθρωπος είναι δασικ ά δι εφθ αρμ ένος. Τήν άνυπακοή τού ,Αδάμ καί τή ς Εύ ας στό Θ εό δέν τήν αποκαλεί άμαρτία. Που θ ενά δέν ύ π άρχε ι έ στω κι ενας ύ παιν ιγμό ς δτι 1'ι ανυ­ πακοή α υτή όδήγησε τόν ανθ ρωπο στή δι αφθορ ά. 'Α πε ­ ναντ ίας , 1'ι ανυπακοή αποτελεί προ ϋπόθεση τής α υτο γνω­ σ ίας τού ανθ ρώ που , τής ίκανό τητάς του νά μπορεί ν ά κά­ νει τήν εκλογή του , κ ι έτσι, σ έ τελευταία αν άλυση, α υτή 1'ι πρώτη πράξη ανυπακοή ς εΙναι τό πρώτο δήμα τού ανθ ρώ ­ που πρό ς τήν. ελευθ ερ ία. Φ α ίνετα ι δ τι 1'ι ανυπακοή του ύ πήρχε ακό μη καί στά σχέδ ι α τού Θ εού . Κ α ί α υτό γ ιατ ί , σύμφωνα μ έ τόν προφη τικό στοχασμό , άκρ ι δώ ς επειδή δ ιώχτηκε από τόν παρ άδ εισο μπό ρεσε ό ανθ ρωπος ν ά φτιάξε ι τήν ίστορία του , ν ά άναπτύξει τ ίς άνθ ρώπ ινες δυ ­ ν άμε ις του καί ν ά δημ ιουργήσει στή θέση τή ς άρμον ίας δπου ό ίδιος δέν ήrαν άκόμη ατομο, μ ιά ν έ α άρμον ία δπου l'ινθρωπoς καί φύ ση σχηματ ίζουν τό τέλε ια άναπτυV

14

γ μένο ατο ιω. Ε Ιναι α έα α ιο δ τι 1) μεσσ ιαν Ι Κ1) αντ ίληψη τών προφητών άφήνει ν ά εννοη θ εί δ τι ό ανθρωπος δέν ε Ιναι αασικ ά δι εφθ αρμένος καί δτι μπορεί ν ά σω θ εί χωρ ίς κά­ ποια ε Ιδ ι κή πρ άξη θ ε ίας χάρη ς. Ά πό τό αλλο μέ ρος, δέν 'όποστηρ ίζε ι δτι αύ Τ 1) ή τ άση πρό ς τό καλό θά ν ικήσει όπωσδ1)ποτε. νΕτσ ι 1) καρδ ι ά τού Φ αραώ «σκληραίνει » , επειδή επ ιμ ένει στό κακό . Σ κληρα ίνε ι ω ς τό σημείο δπου δέν ε Ιναι πιά δυνατή καμ ιά αλλαγή η μετάνο ια . Ή Π αλα ι ά Δ ια θήκη προσφέρει τ ά ιδι α τό λιγότερο παραδε ίγματα κα­ κών δ σο καί καλών πρ άξεων , χωρ ίς ν ά εξα ιρεί από τόν κατάλογο εκε ίνους πού εκαναν κακέ ς πρ άξε ι ς , ακό μη κα ί 'όψη λά πρό σωπα, δπως ό Δ αα ίδ . Ή άποψη τής Παλα ιάς Δ ι αθή κης ε Ιναι δτ ι ό αν θ ρωπος εχε ι καί τ ίς δυό Ικανότη­ τες - τήν Ικανότητα γ ιά τό καλό καί τήν Ικανό τητα γιά τό κακό - καί δτ ι ό ανθ ρωπος πρέπε ι ν ά δι αλέξε ι αν άμεσα στό καλό κα ί τό κακό , τήν εύλογ ία κα ί τήν κατάρα, τή ζωή καί τό θάνατο. Σ τήν εκλογή του δέν παρεμα αίνε ι ο ϋτε κα ί ό Θ εό ς ακό μη . Τόν αοη θάε ι στέλνοντάς του τού ς αγγελια­ φό ρους του , τού ς προ φήτες , γι ά ν ά τού δι δάξουν τού ς κα­ ν όνες πού όδηγούν στήν πραγμάτωση τής καλοσύνης καί τήν άναγνώ ρ ιση τού κακού . Τόν προειδοπο ιούν κα ί δι α­ μαρτύ ρονται γι ' αυτόν . Μόλι ς ώ στό σο γ ίνει αυτό , ό αν ­ θ ρωπος αφήνεται μον άχος του μέ τ ίς «δυό ροπ έ ς του » , τή ροπή πρό ς τό καλό καί τή ροπή πρό ς τό κακό , καί τότε π ιά 1) από φαση ανήκε ι αποκλ ε ιστ ικά σ ' αυτόν . Ή χριστιαν ική εξέλιξη ή ταν δ ι αφορετ ική . Σ τήν πορε ία τη ς εξέλι ξη ς της χρ ιστιαν ικής 'Ε κκλησ ίας, 1) ανυπακοή τού ,Αδάμ θ εωρή θηκε άμ άρτημα. Κ α ί μ άλι στα τόσο α αρύ άμά ρτημα, πού δι έφθ ε ιρε τή φύ ση καί μαζ ί μ ' αύ τή καί τού ς άπογόνους του, ετσ ι πού ό ανθ ρωπος μέ μόνη τή δι κή του προσπάθ ε ια δέν ή ταν δυνατό ν ά απαλλαχτεί από αυτή τή δι αφθορά . Μόνο μ έ τήν πρ άξη τής θ ε ίας χάρης , μέ τήν εμφάν ιση τού Χρ ιστού , πού εδ ωσε τή ζωή του γ ι ά τόν ανθ ρωπο , ή ταν δυνατό ν ά εξαλε ιφθ εί 1) δι αφθορ ά τού Ο:ν­ θρώ που καί ν ά προσφερθ εί σωτηρ ία σ ' δσους αποδέχονταν τό Χρ ιστό . Ή ' Ε κκλησ ία δ μως δέ δέχτηκε χωρ ίς αντιρρήσε ις τό δό ­ γμα τού προπατορ ικού άμαρτή ματος. Ό Π ε λάγ ιος τό αν15

τ έκρουσε αλλά ν ική(tηκε. Οί ου μανιστέ ς τής Άναγέννησης πού δρίσκονταν στού ς κόλπους τής Έκκλη σ ίας πρoσπ ά(tη ­ σαν ν ά τό εξασθεν ίσουν, μή μπορώντας ν ά τό αντικρού ­ σουν η ν ά τό αρνηθούν όλοκλη ρωτ ικ ά, πράγμα πού �καναν πολλο ί αίρετικο ί. Άν όχ ι τ ίποτε άλλο, ό Λ ού θηρος ύπο­ στήριζε μιά π ιό ρ ιζοσπαστ ική άποψη γ ιά τήν ε μφυτη κα­ κία καί διαφθορ ά τού ανθ ρ ώ που, ενώ ο ί στοχαστέ ς τής Άναγ έννησης καί αργό τερα τού Δ ιαφωτισμού εκαναν ενα αποφασιστικό δήμα πρό ς τήν αντ ίθ ετη κατεύθ υνση. ΟΙ στοχαστέ ς τού Δ ιαφωτισμού Ισχυρίστηκαν δτι τό κακό πού ύπάρχει στόν αν θ ρωπο δέν είνα ι παρ ά αποτέλεσμα τών περ ιστ άσεων , κ ι ε τσι δτι στήν πρ αγματικότητα ό αν θρωπος δέν είναι ύ ποχρεωμένος ν ά διαλέξε ι . Θ εωρού σαν δτι αλλά­ ζοντας τ ίς περιστάσεις πού προκ άλεσαν τό κακό , θ ά δγεί κα ί πάλι στό προσκήν ιο σχεδόν αυτό ματα ή πρωταρχ ική καλο σύνη τού αν θρώ που. Τήν αποψη αυτή τή δρ ίσκουμε επίσης στό στοχασμό τού Μάρ ξ κα ί τών δι αδόχων του . Ή πίστη στήν καλοσύνη τού ανθ ρώ που ή ταν άποτέλεσμα μ ια ς ν έας αυτoπεπoί(tησης τού ανθρ ώ που , πού απoκτή(tηκε υ στερα από τήν καταπληκτική ο Ικονομ ική κα ί πολιτική πρόο δο πού σημειώθηκε μ έ τήν Άναγέννηση. Άντίστρο­ φα, ή ηθική χρεωκοπ ία τής Δύ σης πού άρχισε μ έ τόν πρώ το παγκό σμιο πόλεμο καί όδήγησε, πέρα από τόν Χ ί­ τλερ καί τόν Στάλιν, τό Κόδεντρυ καί τή Χ ιροσίμα, στίς σημερ ινές προπαρασκευ έ ς γι ά τόν παγκό σμ ιο αφαν ισμό, εφεραν καί π άλι στό προσκήν ιο τήν παραδοσ ιακή πεπο ί ­ θηση σχετικά μ έ τή ροπή τού αν θρώ που στό κακό . Αύτή ή ν έ α ε μφαση αποτέλεσε ενα ζωογόνο αντίδοτο στήν ύποτ ί ­ μηση τού ε μφυτου δυναμικού τού κ ακού πού ύ πάρχει στόν άν θρωπο - συχν ά δμως χρησίμεψε γι ά ν ά γελοιοπο ιη θούν εκείνοι πού δέν είχαν χάσε ι τήν π ίστη τους στόν άνθ ρωπο, πολλές φορ ές επε ιδή δέ γ ίνονταν κατανοητο ί η ακό μα πιό . πολύ επε ιδή δι αστρε δλώνονταν ο Ι θ έσε ις τους. ΥOvτας ενας άπό εκε ίνους πού παρερμηνεύ τηκαν πολλές φορές ο ί άπό ψεις τους πώ ς ύποτιμούν τό δυναμικό τού κακού πού ύπάρχει στόν άνθρωπο, ε πιθ υ μώ ν ά τον ίσω δτι μιά τ έτο ια συναισθηματική αΙσιοδοξία δέ δ ιακρ ίνει καθό ­ λου τή σκ έψη μου . Κα ί θά ή ταν μ άλιστα πολύ δύ σκολο γι ά 16

δποιον εχει μιά τό σο μεγ άλη κλ ινική ε μπειρ ία σ άν ψυχα ­ ναλυτής ν ά ύ ποτιμήσει τίς καταστροφικ έ ς δυν άμεις πού ύ πάρχουν μ έσα στόν άν θ ρωπο. Στού ς ο αρ ιά ασθ ενείς ολέ­ πει αυτές τίς δυν άμεις σέ δρ άση κα ί αντι λαμοάνεται τίς μεγ άλες δ υσκολίες γι ά τήν αναχα ίτισή τους η γιά τή δ ιοχέ ­ τευση τής εν έργειάς τους σέ δη μιουργικ έ ς κατευ θύνσεις. Θά ή ταν τό 'ίδ ιο δύ σκολο σ έ δποιον εχει παραστεί μ άρτυ­ ρας τής έκρηκτικής έκδήλωσης τού κακού κα ί τής κατα­ στροφικότη τας από τίς αρχέ ς τού πρώτου παγκό σμιου πο­ λέμου ν ά μήν αντι λη φθ εί τή δύναμη κα ί τήν ενταση τής αν θρώ πινης καταστροφικό τη τας . ' Υ πάρχει ώ στό σο ό κ ίν­ δ υνος , η αίσθη ση α υτή αδ υναμ ίας πού νιώθουν όλο ένα κα ί πιό εντονα σήμερα ο ί άν θρωποι - τόσο ο ί δ ιανοού μενοι δσο κα ί ό μ έσος άν θρωπος - ν ά τού ς όδηγήσει στό ν ά αποδ εχτούν μι ά ν έ α εκδοχή τής δ ιαφθορ άς καί τού προπα­ τορικού αμαρ τήματος πού χρησιμεύ ει σ άν αΙτιολόγηση στήν ηττοπαθή άποψη πώ ς ό πόλεμος δέν είναι δυνατό ν ά αποφευχθ εί , ε πειδή ε ίναι αποτέλεσμα τής καταστροφικ ό ­ τητας τη ς αν θρώ πινης φύ σης. Μ ι ά τέτοια άποψη , πού πολ ­ λές φορέ ς Ισχυρ ίζ εται δτι ο ασ ίζεται στόν ύ πέ ρτατο ρεαλι­ σμό , δέν ε ίναι ρεαλιστική γι ά δυ ό λόγους. πρ ωτο, η εν­ ταση των καταστροφικ ων παρορμήσεων δέ σημα ίνει καθό ­ λου δτι ε ίναι ακαταμάχη τες η κυριαρχικ έ ς. Τό δεύτερο σφ άλμα τής άποψης α υτής ο ρ ίσκεται στήν προ ϋπόθ εση δτι ο ί πόλεμοι ε ίναι κατά κύ ριο λόγο τό αποτέλεσμα ψυχολο­ γικών δυν άμεων. Δέ χρει άζεται ν ά επιμε ίνουμε πολύ σχε­ τικ ά μέ τό σφάλμα α υτού τού «ψυχολογισμού » γι ά τήν κατανό ηση των κο ινωνικ ων κα ί πολιτικ ων φαινομένων . Οί πόλεμοι ε ίναι αποτέλεσμα τής από φασης τών πολι τικ ων, στρατιωτικ ων κα ί επιχειρη ματιών ηγετων ν ά κηρύξουν πό ­ λ εμο γι ά ν ά κατακτήσουν εδάφη , πλουτοπαραγωγικ έ ς πη­ γ ές, ε μπορικ ά πλεονεκτήματα. Ή σ άν άμυνα μπροστά σ έ πραγματικ ές η φανταστικ έ ς απει λέ ς εν άντια στήν ασφά­ λεια τής χώ ρας τους από μιά άλλη δύναμη . Ή γι ά ν ά α υ­ ξήσουν τό δ ικό τους προσωπικό γόη τρο κα ί ν ' αποκτήσουν δόξα. Ο ί άν θρωποι α υτο ί δέν ε ίναι δ ιαφορετικο ί από τό μέσο άν θρωπο: είναι Ιδ ιοτελείς μ έ πολύ λίγη δύναμη ν ά αρνη θ ούν τό προσωπικό τους συμφ έρον γιά χάρη των άλ 17

λων . Ώ στόσο δέν είνα ι ουτε α ίμοχαρεί ς ουτε κακοή θ ε ις. 'Ό ταν τέτο ιο ι άν θρωπο ι - πού στήν κο ινή καθη μερ ινή ζωή θά μπορούσαν ν ά κ άνουν περ ισσότερο καλό παρ ά κακό - καταλάΟουν θέσει ς τη ς εξουσ ίας, άπ ' δπου μπορούν ν ά κυο ερνούν έκατομμύ ρ ια αν θρ ώ πους κα ί ν ά εχουν κ άτω άπ ό τόν ελεγχό τους τ ά πιό καταστροφικ ά δπλ α, μπορούν ν ά προκαλέσουν τερ άστι α ζημ ιά . Στήν πολιτ ική ζω ή μπο ­ ρεί ν ά κατέστρεφαν κ άπο ιον άνταγων ιστή τους. Σ τόν κό ­ σμο μας τών ισχυρών κα ί κυρ ίαρχων κρατών (