Frankfurt Okulu Tom Bottomore

FRANKFURT OKULU

Tom Bottomore İngilizce’den Çeviren: Ahmet Çiğdem

VADİ YAYINLARI

Vadi Yayınları: 58 Felsefe Dizisi: 15 Tom Bottomore Frankfurt Okulu İngilizce’den Çeviren Ahmet Çiğdem Yayıma Hazırlayan Yasin Aktay © Vadi Yayınları, 1994 1. Basım: Ara Yayınları, 1990 Vadi Yayınlarında Düzeltilmiş, Gözden Geçirilmiş 2. Basım Eylül, 1997 Kapak Tasarımı Fidancı Grafik 417 98 51 Dizgi, Sayfa düzeni ESAM Montaj, Baskı ve Cilt Feryal Matbaacılık 229 36 96 ISBN 975.7726.56.7 91.06Y.215.58 VADİ YAYINLARI

Meşrutiyet C. Bayındır II, 60/5 Kızılay/ANKARA Tel: (312) 435 64 89 Fax: 425 63 45 Çizgi Kitabevi, Zafer Meydanı Kitapçılar Çarşısı KONYA Tel: (0-332) 353 10 22

TO M S . BOTTOMORE Uzun yılar Simon Fraser University'de (Vancover) Siyaset Bilim i, Sosyoloji ve Antropoloji bölüm başkanlığı yaptı. Daha önceleri (1953-1959) London Schooî of E conom y'de ders verm iş ve International Sosyological Association'm sekreterliğini yapmıştır. 1952'den 1962'ye kadar Current Sociology'yi; 1960'tan itibaren de European Journal of Sociolgy'nin İngilizce editörlüğünü yaptı. Profesör Bottomore geniş ölçüde sosyolojik teori üzerine, toplumsal tabakalaşma üzerine, Marx ve marksizm üzerine kitap ve yazılar yazmıştır. Bu konuda yazdığı veya derlediği eserlerinden bazılalı şunlardır: Classes in Modern Sciety (1955; 1966); Kari Marx: Seleceted Writings in Sociology and Social Philosophy (M. Rubel ile —der.— 1956; 1979); Sociology: A Guide to Problems and Literatüre (1962); Kari Marx: Early Writings (1963); The History o f Sociological Analysis (R. Nisbet ile —der.— Türkçe’ye Mete Tunçay'm yönetmenliğinde bir heyetçe çevrildi, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Verso, 1989]; Elites and Society (Penguin, 1964-1973; Türkçe'ye Elitler ve Toplum olarak çevrildi, Verso, 1990); M arxist Sociology (M acm illan, 1975); Modern Interpretations o f Marx (Basil Blackwell, 1981); A Dictionary o f Marxist Thought (Basil Blackwell, 1983, 1991; Türkçe'ye Mete Tunçay'm yönetmenliğinde bir heyetçe çevrildi, Marxist Düşünce Sözlüğü, İletişim, 1993).

V A D İ Y A Y IN L A R I • F E L SE F E D İZ İS İ CIKAN_KİTAEİAR

M artin Heidegger

GEORGE STEINER Çev: Süleyman Kalkan

Bilim Dedikleri

ALAN CHALMERS Çev: H üsam ettin Arslan

Postmodern D urum

J. F. LYOTARD Çev. Ahmet Çiğdem

Bilim sel Bilginin Sosyolojisi

BARRY BARNES Çev: H üsam ettin Arslan

Bilim Felsefesi

ÖMER DEMİR Çağdaş Temel Kuram lar

QUENTIN SKINNER Çev: A hm et Demirhan

K ötülük ve Teodise

CAFER SADIK YARAN

Felsefeye Giriş

AHMET ARSLAN

İdeal D evlet El-M edinetü 'l-Fâzıla

Tarih Felsefesi Yazıları

FÂRÂBÎ Çev: Ahmet Arslan

ŞAHİN UÇAR İbni Haldun 'un İlim ve Fikir D ünyası

Sosyal Bilim D üşüncesi ve Felsefe

PETER WINCH Çev: Öm er Demir

AHMET ARSLAN Varoluşun Psikiyatrisi Yorumsamacı bir Yaklaşım

E.Husserl Felsefesinde M antık

AHMET İNAM

EROLGÖKA Frankfurt Okulu

D İY A LE K TİĞ İN S O N U gelm ekte olan insan için

Tom BOTTOMORE Çev. Ahm et Çiğdem

A bdülkadir El-Murabıt Çeviren: Ersin Bala

HAZIRLANMAKTA OLANLAR Ö NCE SÖZ VARDI Yorumsamacıltk Ü zerine Bir Deneme

Bilimin Binbir Yüzü

EROL GÖKA A. TOPÇUOĞLU & YASİN AKTAY

AHMET İNAM

İki Adalet: Raıols ve M cln tv rc■Üzerine

SOLMAZ ZELYUT HUNLER

John Locke'da Tanrı A n layışı

İSMAİL ÇETİN

K işiliğin Doğası Bilinçlerin Karşılıklı ilişkileri

D il ve Ahlak

VELİ URHAN

HAKAN POYRAZ

K u r‘an Yorumlarında H erm enötik Bağlam

in İnsan san H ü rriyeti

YASIN AKTAY

NECATİ ÖNER Psikiyatri ve D üşünce D ünyası Arasında Geçişler

EROL GÖKA

Yorum ve.Hakikat

ALI HARB

Felsefecilerin M aksatları

GAZZALÎ

VADİ YAYINLARI Bilim, Felsefe, E debiyat ve K ültür V adilerinden D erledikleriyle

Sizinle Olmaya Devam Ediyor!

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ / 7 1. FRANKFURT OKULU’NUN OLUŞUMU / 13 2. ELEŞTİREL TEORİ’NİN GELİŞMESİ / 27 3. ÇCKÜŞ VE YENİLENME / 63 4. SONUÇ: ELEŞTİRİLERE ELEŞTİREL BİR BAKIŞ / 83 FRANKFURT OKULU’NUN ÖNDE GELEN ÜYELERİ HAKKINDA BAZI NOTLAR VE OKUMA ÖNERİLERİ / 101

GİRİŞ

FRANKFURT

Okulu ve esas olarak Okul’la birlikte anı­ lan, bir çok biçimde yorumlanmakta ve açıklanmakta olan toplumsal düşünce üslûbu -yâni eleştirel teori, karmaşık bir fenomendir. Okul’un geliştiği teorik temel, Eğitim Bakanlığı’nın bir kararnamesiyle 3 Şubat 1923’te resmî olarak kurulan ve Frankfurt Üniversitesi’ne bağlanan Toplumsal Araştırma Enstitüsü’ydü, ancak Enstitü’nün kendisi, zengin bir tahıl tüc­ carının oğlu olan Felix Weil tarafından 1920’li yılların başla­ rında gerçekleştirilen çeşitli radikal projelerin büyük ve sü­ rekli bir sonucuydu sadece. Weil bu suretle 1922 yazında ‘Birinci Marksist Çalışma Haftası’nı düzenlemişti. Katılanlar arasında Lukâcs, Korsch, Pollock ve Wittfogel vardı; tartışma­ ların çoğu Korsch’un yakında yayınlanacak kitabı M arxism und Philosophie’ye (Marazm ve Felsefe) adanmıştı. Weil bu 7

Frankfurt Okulu

tür toplantıları daha ileri düzeylerde örgütlemeye yönelmişti. Ancak marksist çalışmalara ilişkin kalıcı bir merkez oluşturul­ ması fikri ortaya çıkınca, çabalarını ve malî kaynaklarını bu projeye ayırdı.1 Enstitü’nün kuruluşu Rusya’da Bolşevik devrimin zaferi ve özellikle Almanya’da olmak üzere, merkezi Avrupa devrimlerinin yenilgisiyle üretilen özel şartlarda yer aldı. Bu ku­ ruluş, oluşan yeni şartlarda özellikle kuram ve pratik arasın­ daki ilişki ve Marksist kuramı yeniden canlandıracak sol kanat entellektüeller tarafından hissedilen ihtiyaca bir karşılık olarak görülebilir. Bir anlamda Enstitü bir taraftan ileri kapitalist toplumlara ilişkili olarak, Marksist teorisinin farklı, baskın ola­ rak Marksist teorinin Hegelci yorumlamalarıyla diğer taraftan Sovyetler Birliği’ndeki devlet ve toplum gelişiminin eleştirel görüşüyle belirlenen ve ‘Batı Marksizmi’ olarak bilinecek geniş bir düşünce hareketinin bir kısmını teşkil etmekteydi.2 Bununla birlikte başlangıcında Enstitü ayrışmış bir okul kim­ liğinde değildi. Jay’m söylediği gibi, ‘... özgül bir okul dü-

1. Enstitü’nün kuruluşunun tam bir açıklaması için bkz., Martin Jay, The Dialectical Imaginaiton (Boston, Litle-Brovvn and Co., 1973), Bölüm 1. (Türkçesi: Diyalektik İmgelem, Çev. Ünsal Oskay, Ara Yayıncılık, İstanbul 1989). 2. ‘Batı Marksizmi’ genel olarak, 1920’lerde ortaya çıkan, ‘60’larda en bü­ yük etkiye sahip olan Korsch, Lukâcs, Gramsci ve Frankfurt Okulu’nun bazı üyelerinin metinlerde kaynağını bulan (özellikle 1950’den günümüze Horkheimer, Adorno ve Marcuse aracılığıyla gelen) bir düşünceler demeti olarak kabul edilmektedir. Çeşitli yorumlar için bkz., Andrevv Arato ve Paul Breines, The Young Lukâcs and the Origins o f Western Marxism (New York, Seabury Press, 1979) ve Perry Anderson, Considerations on Western Marxism (Londra, New Left books, 1976. Türkçe çevirisi, Batı’da Sol Dü­ şünce Tarihi, Birikim Yayınları, İstanbul, 1982). Çok daha kapsayıcı bir şekilde ele alındığında, Batı Marksizmi yeniden dikkat çeken ve yüzyılın dönüşünden 1934’e gelinceye değin biçimlenen Austro-Marksist Okul başta olmak üzere başka ve çok farklı Marksist düşünce biçimlerini de içermekte­ dir. Bkz., Tom Bottomore ve Patrick Goode (eds.), A u stro -M a rxism , (Oxford University Press, 1978), Giriş bölümü.

Giriş

şüncesi, Enstitü’nün Frankfurt’tan ayrılmaya mecbur edilişin­ den sonrasına kadar henüz gelişmemişti. Terimin kendisi, Enstitü 1950’de Alm anya’ya dönünceye kadar kullanıl­ m adı.’3 Gerçekte Enstitü ve Frankfurt Okulu’nun tarihinde dört ayrı dönemi belirlemek mümkündür. İlk dönem 1923 ve 1933 arasında Enstitü’deki araştırmanın değiştiği ve sonraları eleştirel teoride biçimlendiği gibi tekil bir Marksist düşünce kavramı tarafından yönlendirilmedi ği dönemdir. Nitekim ilk yöneticisi Cari Grünberg (aynı zamanda bir iktisat ve toplum tarihçisiydi) zamanında Enstitü çalışmalarının büyük bir kısmı Austro-Marksistlerin bakış açılarıyla yakından ilişkili olarak güçlü bir ampirik karaktere sahipti.4 Grünberg açılış bildiri­ sinde (1924) toplumsal bir bilim olarak Marksizm düşünce­ sini ortaya koymuştu. Burada Grünberg, ‘materyalist tarih kavramının ne bir felsefi sistem olduğunu ne de olmayı amaç­ ladığını... n e s n e s in i n soyutlamalar olmayıp, gelişme ve de­ ğişme sürecindeki verili somut dünya olduğunu’ ileri sürmüş­ tür. Grünberg’in yöneticiliği sırasında ve 1929’da geçirdiği felce kadar, bu Enstitü araştırmacıları tarafından benimsenen bir tavır olmuştur. Böylelikle Wittfogel 1931’de basılan Çin­ ’de Ekonomi ve Toplum’un bir parçası olan Asya tipi üretim tarzı çalışmasını gerçekleştirmiş, Grossman 1929’da Kapitalist Sistemde Birikim ve Çöküş Yasası olarak basılan, kapitalizmin ekonomi yönelimlerine ilişkin çözümlemelerini geliştirmiş, Pollock Sovyetler Birliği’nde pazardan planlı bir ekonomiye geçiş çalışmasını (Sovyetler B irliği’nde İktisadi Planlama D e­ neyleri, 1917-1927 [1929]) yapmıştı: İkinci dönem, Enstitü’nün etkinliklerini yöneten bir ilke olarak yeni-Hegelci eleştirel teorinin ayırdedici fikirlerinin

3. Jay, op. cit., s. xv. 4. Kısa bir Grünberg değerlendirmesi için bkz., Bottomore ve Goode op. cit.\ Giriş, s. 9-10.

9

F rankfurt Okulu

açıkça ortaya konulduğu Kuzey Amerika’daki 1933 ve 1950 arasındaki sürgün dönemiydi. Fikir ve araştırma istemlerinin bu yeniden yönlendirimi, gerçekte bir kaç yıl önceden Hazi­ ran 1930’da Horkheimer’m Enstitü yöneticisi olarak atanma­ sından özellikle etkilenerek başlamıştı. Jay’m, Horkheimer’m ‘Bir Toplumsal Araştırma Enstitüsü’nün Görevleri ve Top­ lumsal Felsefenin Bugünkü Durumu’ (1931) üzerine sun­ duğu açılış bildirisine gönderme yaparak belirttiği gibi, ‘... kendisinin ve öncülünün yaklaşımı arasındaki fark dolaysız bir biçimde gözükmekteydi’.5 Tarih ve ekonomiden çok, şimdi, felsefe Enstitü’nün çalışmasında önde gelen bir yer işgal et­ mekteydi ve bu eğilim Marcuse’nin 1932’de, Adorno’nun da (1931’den itibaren Enstitü’yle gevşek bir birliktelikten sonra) 1938’de üye olmalarıyla pekiştirildi. Enstitü aynı zamanda psikanalize karşı güçlü bir ilgi duymaya başladı ve bu sonraki çalışmalarında başat bir öge olarak kaldı.6 Sürgün sırasında Horkheimer’in yönetimi altındaki Enstitü’nün esas üyeleri te­ orik görüşlerini çok sistematik bir biçimde geliştirmeye baş­ ladılar ve Enstitü giderek ayrı bir düşünce okulu biçimini aldı. 1950’de Enstitü’nün Frankfurt’a dönm esiyle birlikte ‘eleştirel teorinin’ esas fikirleri açıkça birçok temel metinde ortaya konuldu ve ‘Frankfurt Okulu’ Alman Toplumsal Dü­ şüncesi üzerinde önemli bir etki yaratmaya başladı. Sonraları, özellikle 1956’dan sonra, ‘Yeni Sol’un ortaya çıkışıyla Avru­ pa’nın büyük bir kısmında ve Enstitü’nün birçok üyelerinin (özellikle M arcuse’nin Alm anya’ya dönmeyerek) kaldığı Amerika’da Okul’un etkisi yayılmaya başladı. Bu dönem Frankfurt Okulu’nun düşünsel ve siyasal en büyük etkiye sa­ 3 . Jay, op. cit., s. 25. 6. Erich Fromm böylece erken 1930’larda yakın ortak bir çalışmacı olmuş, ancak Freudcu teoriye ilişkin artan eleştirel brkışı ve psikanalize çok daha sosyolojik bir boyut katmaya teşebbüs etmesi anlaşmazlıklara yol açmış ve Fromm Enstitü’yle olan bağını 1939’da koparmıştır.

10

Giriş

hip olduğu dönemdir ve geç 1960’1arda radikal öğrenci ha­ reketinin hızlı büyümesiyle zirvesine ulaşmıştır. Ancak bu dö­ nemde emekliye ayrılarak İsviçre’ye yerleşen Horkheimer veya.savaş-sonrası Almanya’sının değişen şartlarında ve Kuzey Amerika’daki sürgünlüğü sırasında hatırı sayılır ölçüde daha az radikalleşen Adorno’dan çok Marcuse Marksist eleştirel düşüncenin yeni biçiminin başta gelen temsilcisi olarak gö­ zükmektedir. 1970’lerden başlayarak Enstitü’nün dördüncü dönemi olarak kabul edilebilecek bir dönem başlamış, Frankfurt Okulu’nun etkisi yavaşça çökmeye yüz tutmuş ve gerçekte Horkheimer’in 1973, Adorno’nun 1969’daki ölümleriyle birlikte artık bir okul olarak varolmaktan hükmen uzaklaşmış­ tır. Son yıllarında köken olarak kendisini etkileyen Marksizmden öyle radikal bir biçimde kopmuştur ki, Jay’m kelim ele­ riyle, ‘... Marksizmin dalları arasında sayılma hakkına ihanet etm iş’,7 ve toplumsal teoriye bütün yaklaşımı artan bir bi­ çimde Marksist düşüncenin yeni ya da revaç bulan biçimle­ riyle karşılık (muhalefet) görmüştür. Buna rağmen Frankfurt Okulu’nun bazı merkezî kavramları birçok (Marksist olan ya da olmayan) sosyal bilimcinin yapıtlarına girmiş, Marx’ın ta­ rih ve modem kapitalizm teorilerinin yeniden ortaya konulan biçimlerinde ve toplumsal bilginin mümkünlüğünün şartları­ nın yeniden eleştirisinde, özgün bir şekilde Jürgen Habermas tarafından da geliştirilmiştir. Bundan sonraki bölümlerde, ilkin köken olarak Frankfurt Okulu’nu kuran düşünceler toplamını, sonra da Okul’un etkili günlerindeki fikirlerin gelişimi ve yayılmasını, sonunda post-Frankfurt dönemdeki düşüncelerin kaderini inceleyerek, bu dört dönemden son üçüyle ilgileneceğim . Bu da bizi Frankfurt Okulu ve onun türevlerinin bugünün sosyoloji teorisi ve gelecekteki muhtemel her Marksist sosyolojiye 7. Jay, op. cit., s. 296.

11

F rankfurt Okulu

ilişkin anlamı götürecektir.

üzerine

bazı

sonuçlayıcı

düşüncelere

1. FRANKFURT OKULU "NÜN

OLUŞUMU

HORKHEİMER,

Ocak 1931’de Enstitü’nün yöneticisi olarak resmen atanması nedeniyle sunduğu bildiride, öncülü­ nün çalışmalarına da dikkat çekerek, Enstitü’nün artık yeni bir yönelime gireceğini belirtti. ‘Toplumsal Felsefe’ onun esas meşguliyeti olarak ortaya çıkmaktaydı -yalnızca toplumsal ha­ yatın anlamına yönelik derin bir içgörü sunacak felsefi bir de­ ğer teorisi anlamında ya da özelleşm iş sosyal bilimlerin sonuçlarının bir tür sentezi olmak anlamında değil, ‘evrensel olanın gözden kaçırılmayacağı’8 bir çerçeve ve bu bilimlerin araştıracağı önemli sorunların kaynağı olarak. 1930’lu yıllarda yazdığı makalelerde Horkheimer, özelde Viyana Çevresi’nin 8. ‘Die gegenvvârlige Lage der Sozialphilosophie und die Aufgaben eines Instituts für Sozialforschung.’

13

F rankfurt O kulu

değiştirilebilir şekilde kullanılmaktadır) eleştirisi aracılığıyla felsefenin rolü kavramını geliştirdiği, ‘Metafiziğe Son Saldırı’ (1937) adlı önemli bir denemesindeki savı iki düzeyde ilerler: Birincisinde, bilgi sosyolojisinden türetilen düşüncelerle olu­ şan bir çerçevede Kari Mannheim’a benzememekle birlikte, bir toplumsal grubun konumuyla bir düşünce üslubu arasında bir bağın olduğunu savunur; ancak Horkheimer düşünce ve tarihsel-toplumsal şartlar arasındaki açık yakınlıkları çözümle­ meye girişmemiştir. Böylelikle de açıkça ‘neo-romantik me­ tafizik ve radikal pozitivizmin orta sınıfın varolan mahzun ko­ numunda benzeri köklere sahip olduğunu’ iddia etmiş {Critical Theory, 1972, s. 140) ve yine ‘modern ampirizmin bütün düşünce sisteminin liberalizmin kaybolan dünyasına ait olduğunu’ (ibid, s. 147) belirtmiştir. Başka bir düzeyde Horkheimer üç noktada özellikle sos­ yal. bilimlerle ilişkili olarak bir bilim felsefesi ya da bilgi te­ orisi olarak bir pozitivizm eleştirisi ortaya koydu: (i) Poziti­ vizm etkin insan varlığına mekanik bir belirlenim cilik(determinizm) şeması içersinde, çıplak olgular ve nesneler olarak yaklaşır, (ii) Dünyayı yalnızca deneyde dolaysız olarak verilen biçimiyle algılayarak, öz ve görünüş arasında bir ayrım yapmaz, (iii) Olgu ve değer arasında mutlak bir ayrım koya­ rak bilgiyi insan istemlerinden ayırır. Horkheimer pozitivizmi, ‘gerçekliği kendi bütünlüğünde kavrama peşinde olan’ ve ‘tikel olguların her zaman tanımlı bir bağlantı içinde gözüktü­ ğü’ diyalektik teoriyle karşılaştırır. Diyalektik düşünce ‘... kendisinin bağlı olduğu tarihsel istemler için önemli olan de­ ney yapıları içerisine ampirik kurucular yerleştirir. Sağduyu sahibi etken bir bfrey dünyanın iğrenç durumunu kavradı­ ğında, bunu değiştirmeye yönelen tutku, bireyin verili olguları örgütlediği ve onları bir teori içerisinde biçimlendirdiği yol gösterici bir ilke olmaktadır... Doğru istemenin doğru düşün­ meye bağlı olduğu kadar doğru düşünme de aynı şekilde

14

F rankfurt O kulu ’nun O luşum u

doğru istemeye bağlıdır’ (ibid, s.2).'9 Horkheimer bu tezini 1930’larda en iyi bilinen denemesi ‘Geleneksel ve Eleştirel Teori’de (1937) ortaya koydu. De­ neme, belki de Frankfurt Okulu’nun kurucu belgesi ya da imtiyazı olarak değerlendirilmeli. Burada ‘geleneksel teori’ pozitivizm/ampirizm biçiminde modem felsefede ifade edilen modern doğal bilimlerin açık ya da örtük dünya görüşü ola­ rak yorumlanmıştır. Herşeyin ötesinde Horkheimer, bu teori kavramının ‘doğal bilimlerin yönlendirmesini takip etmeye çalışan insan ve toplum bilimlerindeki yayılım ıyla’ (ib id , s .190) ilgilidir. Buna karşıt toplumsal düşünce biçimi, eleştirel teori, salt dışsal bir bakışla kavramsal sistemlerin aracılığıyla nesnel olguları belirleme işlemini reddeder ve ‘toplumun üre­ timinden kaynaklandıkça, olguların, toplumun üzerine temel­ lendiği emek -süreci ilişkileri, ve bireyin amaçlılığı, kendiliğindenliği ve ussallığı arasındaki gerilimi gerçek olarak aşmak ve karşıtlığı ortadan kaldırmak çabasıyla harekete geçirilen eleştirel düşünce için aynı derecede dışsal değildir’ düşünce­ sini savunur (s. 209-210). Peki bu durumda eleştirel düşün­ cenin deneyle ilişkisi nasıl olmaktadır? ‘Zihinsel durumların güçsüz bir ifadesi’ veya ‘kavramsal bir şiir’den daha çok bir şey midir? Marx ve Engel s zorunlu olarak özgürleşim için mücadele eden proletaryanın konumunda eleştirel teorileri temellendirmişlerdi. Ancak Horkheimer tıpkı Lukâcs gibi proletaryanın konumunun bile, ‘proletaryaya dünyanın ger­ çekte olduğundan daha yüzeysel olarak farklı gözükmesinden dolayı doğru bilgiyi garanti etmediğini’ iddia eder (s. 213214). Bu aşamada Horkheimer siyasal yaşama etkin bir bi­ çimde katılan Lukâcs’m vardığı sonucuna varmaz: Devrimci bir parti dışarıdan işçi sınıfına doğru bir sınıf bilinci (yâni doğru bilgi) getirmelidir. Buna rağmen Horkheimer’in tartış­ 9. Horkheimer’in pozitivizm eleştirileri ve alternatif bir teori formüle et­ mesi köklü eleştirilere açıktır. Bunları bu açıdan sonraki bölümlerde ince­ leyeceğim.

15

F rankfurt Okulu

masından türetilebilecek belirli bir sonuç itibariyle bu iki dü­ şünürün bazı benzerlikleri vardır. Bu da dışsal başka bir aracı­ nın, eleştirel düşünce ya da eleştirel bir düşünce okulunun, böyle bir bilinci işçi sınıfına taşıma görevine sahip olmasıdır. Üçüncü bölümde çok daha derinden incelenecek olmakla birlikte, bu aşamada eleştirel teorinin Horkheimer tarafından formüle edilmesinin iki boyutu özellikle not edilmelidir: Bi­ rincisi, işçi sınıfının rolünün biraz şüpheci ve aceleci bir şekilde değerlendirmesinin, Horkheimer’in modem toplumda gerçek bir özgürleşimci gücün varlığı konusunda sonraki köklü kötümserliği için işaret vermesi, İkincisi de eleştirel entelektüellerin yapıtlarına atfettiği siyasal anlamın, Marx’m 1Kutsal A ile’de alay ettiği10 geç 1830’lar ve erken 1840’ların gen ç-H egelcilerin i, eleştirel eleştirm enlerini yakından çağrıştıran toplumsal değişm e sürecinin pre-Marxçı bir kavramsallaştırımına geri dönüş olması. Benzer özellikler oluşum döneminde eleştirel teorinin diğer büyük düşünürü Herbert M arcu se’nin yapıtlarında da aranm alıdır. 193O’lardaki çeşitli denemelerinde, özellikle Reason and Revolution" da (Akil ve Devrim) (1941), Marcuse pozitivist bir toplum sal düşünceye m uhalefetle ‘diyalektik bir toplumsal düşünce’ imkânı aramış ve pozitvist toplumsal düşünce hakkında Horkheimer’in yaptığı eleştirileri yapmıştır. ‘Pozitif (Olumlayıcı) felsefe doğa incelemesiyle toplumsal incelem eyi eşitlem eye yönelm iştir. Toplumsal incelem e fiziksel yasaların geçerliğine benzer bir geçerliğe sahip toplumsal kuralları araştıran bir bilim olmalıdır. Toplumsal pratik, özellikle toplumsal sistemi değiştirme konusu, böyle­ likle amansızca ortadan kaldırılmaktadır’ (o p .cit., s. 343). Marcuse’nin Horkheimer’den ayrıldığı yer, bütün bağlamının çekirdeğini oluşturan diyalektik teorinin doğrudan H egel’in felsefesinde temellendirilmesi konusuyla, Marx’m düşüncesi­ 10. George Lichtheim’ın not ettiği gibi, From Marx to Hegel (London, Orback and Chambers, 1971).

16

F rankfurt O kulu ’nun O luşum u

nin bütünüyle radikal bir Hegelciliğe dönüştürülmesi ve çağ­ daş toplum bilimleri kadar, pozitivizmin modern biçimleri ve ilgili bilim felsefelerini görmezlikten gelerek, dikkatini ondokuzuncu yüzyılın birinci yarısında, Comte, Stahl ve von Stein’ın yapıtlarındaki sosyal bilim ve pozitivist felsefenin kökle­ rine adamasıydı. Adom o’nun eleştirel teorinin oluşmasına katkısı çok daha belirsiz ve karanlıktır. 1938’e gelinceye kadar Okul’la ilişkisi resmi bir nitelik taşımıyordu. Önde gelen ilgileri kültür (özellikle müzik), psikanaliz ve Walter Benjamin’den derin­ lem esine etkilendiği estetik teori alanıydı.11 Bu zaman sırasında geliştirdiği bakış açısı ‘diyalektik bir toplumsal teori’ değil, sonraları ‘negatif diyalektik’ olarak adlandırdığı şeydi. Bu bütün felse fi durum ve toplumsal teorilerin bir eleştirisiydi. Adorno bu sonuçtan kaçınmasına rağm en/2 bu tavır insan düşüncesi için kesin bir temel ya da herhangi bir mutlak başlangıç noktası (‘özdeşlik-iîkesi’) imkanını yadsıyan kuşkuculuk ve güreciliğin bir biçimi olarak gözükmektedir. Bütün bu aşamalarda Adomo’nun felsefi konumu Hegelci bir ‘akıl’ kavramı temelinde pozitif bir toplumsal teori formüle etm eye çalışan Horkheimer ve M arcuse’nin felse fi konumundan çok farklıdır. Adorno çalışma arkadaşlarından çok daha Marxizm’den uzaktı. Frankfurt Üniversitesi’ndeki başlama bildirisi, ‘Felsefenin G üncelliği’nde (1931) hem ‘diyalektik’ hem de ‘materyalist’ olma iddiasında felsefi bir görüş açıkladı. Ancak, Susan Buck-Morrs’un yorumladığı gibi, ‘ ... bu herhangi bir ortodoks anlamda diyalektik materyalizm değildi... Felsefesinin hiç bir zaman siyasal bir

11. Bkz., Susan Buck-Morss’un çalışması, The Origin o f Negative Dialectics. Theodor W. Adorno and the Frankfiırt School, (Brington, Hamester Press, 1977). 12. A dorno’nun felsefî metinlerinin güçlü bir eleştirisi için bkz., Leszek Kolakovvski, Ma in Cıırrents o f Marxism, (Oxford, Oxford University Press, 1978), vol: 3, s. 2357-69.

17

F rankfurt Okulu

eylem teorisi içermemesi anlamında bütün hayatı boyunca M arx’dan köklü bir şekilde farklılaşacaktı.’13 Dahası, Horkheimer ve Marcuse’nin aksine -ki yalnızca giderek işçi sınıfının devrimci gizilgücüne duydukları nitelendirilmiş inançlarından vazgeçmişlerdi- Adomo hiç bir zaman Marx’ın ekonomik çözümlemelerine ya da sın ıf teorisine ciddi bir şekilde eğilmemiş gözükmekte, Marx’ın düşüncesinin temel öğelerinden biri olan ‘tarih b ilim i’ veya tarih teorisi düşüncesini de bütünüyle reddetmektedir. L ukâcs’ın yazılarıyla ilk ilişkisinden, Adorno, sadece Ideologiekritik’i, burjuva sınıf bilinci eleştirisinin olumsuzlayıcı düzeyini14 almıştır -tarihin Marksist- Hegelci bir yorumlaması üzerine temellenen siyasal eylem programını değil. Kültürel eleştiri, Adorno’nun eleştirel teoriye, D ialektik der Aufklarung (Aydınlanmanın Diyalektiği) olarak basılan ve Horkheimer’la birlikte yazdığı kitapta açığa çıktığı gibi esas katkısıydı.15 Kitabın önde gelen teması girişte ifade edilen ‘Aydınlanmanın kendini imha etm esi’dir, yâni, olguların, eleştirel, olumsuzlayım bir şekilde ele alınması olarak alman aklın, pozitivist bilim felsefesi ve bilimsel düşünceyle ulaşılan ‘yanlış bedahât’ yoluyla yok edilmesi. Bu modern, bilimsel bilinç, insanlığın ‘hakikaten insanal bir duruma gelme yerine, yeni bir tür barbarlığa batmasının’ bir sonucu olarak kültürel çöküşün esas kaynağı şeklinde ele alınmalıydı. Böylece kitabın ilk kısmında pozitivizm eleştirisine gidilmişti ve bu eleştiri, bu­ rada bir bilim ve teknoloji eleştirisiyle ilişkilendirildi ki, bu da, bunların ‘ideolojiler’ olarak (yeni egemenlik biçimlerinin ku­ rulmasını mümkün kılan ve yardımcı olan ideolojiler) ele alın­ masını öndelemektedir. Sanat tarafından bilimsel düşünceyle oluşturulan karşıtlık ‘bütünlüğün bir ifadesi olarak, muti akın saygınlığına yönelik bir iddia barındırmaktadır’ {op.cit, s. 19). 13. Buck-Morss,'o/?. cit., s. 24. 14. IbicL, s. 26. 15. İngilizce baskı, Herder and Herder 1972.

18

F rankfurt O kulu ’nun O luşum u

Kitabın ikinci büyük teması Frankfurt Okulu’nun baş meş­ guliyetlerinden birisi olan ‘kültür endüstrisi’ ya da ‘kitle aldanımı olarak aydınlanma’ konusuna ayrılmıştır. Buradaki sav, Marx’ın ‘her çağdaki egemen fikirlerin egemen sınıfın fikirleri’ olduğu ve modem teknolojinin, geniş olarak top­ lumda (bu varsayım da ampirik çalışmalarla test edilecektir) bu fikirlerin yerleşmesinde çoğalan bir etkinlik sahibi olarak değerlendirilebileceği tezi değildir; teknoloji ve teknolojik bi­ lincin kendisi eleştiriyi dilsizleştiren ve başarısız kılan birbiçimli ve köksüzleştirilmiş ‘kitle kültürü’ şeklinde yeni bir gö­ rüngü üretmiştir, tezidir. Adom o’nun bu kitle kavramı, estetik teorisini daha erken bir aşamada derinlemesine etkileyen Benjamin’in görüşüyle çarpıcı bir karşıtlık oluşturur. Çünkü Benjamin ‘sanatın seçkinci’ havasını ortadan kaldırmaya ve ‘geleneğin korkunç bir şekilde parçalanmasına yöneldikçe’, ‘mekanik yeniden-üretimin’ devrimci boyutları olduğunu düşünmüştür. Adomo ve^Benjamin arasında 1930’larda geli­ şen anlaşmazlığın kökü Buck-Morss’un gösterdiği gibi56 siya­ saldı. Brecht’in etkisi altındaki Benjamin ‘işçi sınıfı ve Ko­ münist Parti’yle kollektif devrimci bir özne kavramını olumlayarak bir dayanışma ifade etmişti.’ Bu kavram Adom o’nun o zamanlar ve sonraları bütünüyle reddettiği bir kavramdı. Frankfurt Okulu’nun kültürel olaylarla, yâni insan bilin­ cinin ürünleri ve açığa vurumlarıyla en uygun olan ilişkisi, dü­ şünce ve eylemin çekirdeği olarak bireyde oluşan özel bir il­ giyi de içermekteydi. Aynı şey psikolojide özellikle psikanaliz biçiminde de sözkonusuydu. Jay’e göre, Horkheimer Kant üzerine yaptığı ilk çalışmalardan ‘bütünlüğün talebleri altında bir değer olarak tamamiyle asla bastırılamayacak bireyliğin değerine karşı bir duyarlık’ türetti. Horkheimer yine, ‘Nietzsche ve Dilthey’in yapıtlarındaki birey üzerindeki vur­ 16. Buck-Morss, op. cit., 9. ve 10. bölümler. Yine Frankfurt Okulu’na iliş­ kin olarak Benjamin’in tartışılması için bkz., Dave. Laing, The Marxist Theory o f Art (Brington, Harvester Press, 1978). Özellikle 6. bölüm.

19

F rankfurt Okulu

guya nitelikli bir değer verdi.’17 Çok daha genel olarak A l­ manya’da adlandırıl dığt şekliyle Lebensphilosophie’nm bazı yönlerine sempati duydu. Bu felsefe sonraları varoluşçuluk olarak bilinen akımın bir biçimi olarak, bu zamanda özellikle Jean-Paul Sartre’ın felsefesinde bireye yönelik eşit derecede güçlü bir vurguyla şekillenmekteydi. Modem kapitalist top­ lumda18 bireyin kaderiyle ilgili olarak Max Weber’le olan il­ gisinde de kaydadeğer bir yakınlık vardı. Ancak, şüphesiz Weber’in yapıtlarından etkilenmekle birlikte 1960’lar öncesinde Okul’un diğer üyelerinin ya da Horkheimer’ın bunlara ay­ rıntılı bir dikkat ayırdığı da söylenemez.19 Enstitü’nün dergisinin ilk sayısında tarih ve psikoloji üze­ rine yayımlanan bir denemesinde Horkheimer, tarihin anlaşıl­ ması için bireysel psikolojinin büyük bir önemi olduğunu vurguladı;20 aynı sayının diğer bir denemesinde Erich Fromm, Freud'un açıklamalarını, silenin sınıfsal yerini ve toplumsal sı­ nıfların tarihsel konumunu içerecek bireysel bir tarih çerçeve­ sine uzatarak Marksizm ve psikanaliz arasında bir ilişki kur­ mayı denedi 21 Sonraki yapıtlarında Fromm, The Fear o f Freedom 'ın22 ekinde formüle edilen ‘toplumsal karakter’ mode­ linde gözden geçirilmiş bir Freudcu teoride birleştirilebilecek 17. Martin Jay, The Dialectical Imagination (Boston, Little, Brown and Co., 1973), s. 4649. 18. Bkz., Kari Lövvith, Max Weber and Kari Marx (London, Ailen and Unwin, 1982). 19. Bütünüyle farklı bir boyuttan Weber’in ilkesel ve esas bir tartışılması M arcuse tarafın d an yap ılm ıştır. M a rcu se’un denem esi (1964) ‘Industrializaiton and Capitalism’, Otto Stammer (ed.), Max Weber and Sociology Today (Oxford, Blacwell, 1971). 20. Fİorkheimer, ‘Geschchte und Psychologie’, Zeitschrift fü r Sozialforhung, 1, 1/2 (1932). 21. ‘The Method and Function of an Analytic Social Psychology: Notes on Psychoanalysis and Historical M aterialism’, Erich Fromm, The Crisis o f Psychoanalysis (New York, Holt, Rinehart and Winston, 1970) içinde. 22. Erich Fromm, The Fear o f Freedom (London, Routledge and Kegan Paul, 1942) s. 239-53.

20

Frankfuı t O kulu ’nun O luşum u

Marksist bir toplumsal psikoloji kurma yolunda bu amacı gö­ zetti. Bununla birlikte aynı dönemde, Enstitü’yle herhangi bağa sahip olmaktan uzaklaşmış, giderek sosyolojik (aynı za­ manda daha ampirik ve daha Marksist) psikanaliz yorum, Adorno ve Marcuse’den eleştiriler gelmesine yol açmıştır.23 Frankfurt Okulu’nun başta gelen ilgisi bireysel psikoloji alanında kaldı ve Almanya’da Nationalsozialismm'ms. yükse­ lişiyle birlikte iki özgül sorun üzerinde yoğunlaştı: Otorite ve anti-semitizme ilişkin kişilik özellikleri. İlk alanda Enstitü za­ ten erken 1930’larda işçilerin tavırlarına yönelik bir araştır­ manın (Fromm araştırmanın yöneticisiydi) ilk adımlarını at­ mıştı, ancak bu hiç bir zaman yayınlanmadı. ‘Otoriteryen ka­ rakter’ konusu üzerinde ilk basılan çalışma ortak bir çalış­ maydı: Studien über Autoritat und Familie. Horkheimer, Fromm ve Marcuse tarafından yazılan uzun teorik denemeleri içeren birinci bölüme karşılık, ikinci bölüm kısmî ampirik ça­ lışmalardan ibaretti. Üç deneme arasında hatırı sayılır farklılık­ lar vardı. Marcuse’nin denemesi (bu dönem de M arcuse5ün psikanalizle çok az bir yakınlığı vardı) özgünlük ve otorite fi­ kirlerinin felsefî-tarihsel bir tartışmasıyla sınırlıydı. Kitabın ge­ nel yaklaşımı, girişte ve kendi denemesinde, Horkheimer tara­ fından açıkça ifade edildi. Burada Horkheimer, ‘otoriteryen bir kişilik’in yaratılmasında çok daha çağdaş olarak diğer toplumsal kurumlar ve ailenin özel rolü, ve düşünce veya tavırların biçimlenmesinde etkili olan, modern toplum un kültürel boyutları üzerinde yoğunlaşmasının nedenlerini ortaya koymaktaydı. Sürgünlük döneminde Enstitü’nün çalışmalarının bundan sonraki aşaması olan bu otoriteryanizm çözümlemeleri, birbi23. Adorno, ‘Social Science and Socioiogical Tendencies in Psychoanalysis’ (1946, basılmamış bildiri, Almanca versiyonu için bkz., Sociologia II; Reden und Vortrâge, ed. Max Horkheimer and Theodor W. Adorno, Frankfurt, Euuropaische Verlagsanstalt, 1962); Eros and Civilization: A Philosophical Inquiry into Freud (Boston, Beacoıı Press, 1955).

2.1

F rankfurt Okulu

riyle ilgili beş çalışmanın -aralarında en iyi bilinen The Authoritarian Personality'1dir24- basılmasıyla sonuçlanan antisemitizmle ilgili (Studies in Prejııdice) olanı esas olmak üzere geniş ölçekli bir araştırma projesiyle birleşmişti. Baskıcı kişi­ likle ilgili çalışma önemli sayılabilecek bir etkide bulunmuş, bununla birlikte az ya da eleştirel teoriyle hiç bir ilişkisi bu­ lunmayan daha ileri çalışmalara yol açmıştı.25 Bu çalışmaların kaydedilecek özelliklerinden birisi önyargıların psikolojik ve öznel açıklanımıyla hemen hemen tüketici bir ilgidir ki The Authoritarian P erson ality’ye ilişkin iki eleştiri, yazarların ‘irrasyonaliteyi toplumsal düzenin dışında almaları ve karşılı­ ğına istinad etmelerine’26 itirazda bulunacaktı. Bu türlü eleş­ tirilere karşı Horkheimer ve Adomo başka yerlerde, özellikle D iallektik der Aufklarung’daki ‘Anti-semitizmin Ö ğeleri’ başlıklı denemede çok daha sosyolojik bir anti-semitizm eleş­ tirisi yapmıştır denilebilir. 'Burada Adomo ve Horkheimer, sözgelim i, ‘burjuva anti-semitizminin özgül İktisadî bir nedeni (üretimdeki egem enliğin gizlenilm esi)’ olduğunu yazdılar; ancak konuyu derinlemesine araştırmadılar ve bu deneme psikanalitik bir çerçevede yorumlanabilecek tavır ve algıların -ki bunlar paranoyak ve marazîdir- oluşumuyla geniş ölçüde ilgilidir. Hepsinden daha çarpıcı olan, faşizm çözümlemesinde (özellikle Alm anya’daki N ation al s ozialismus"1da) faşizmi anti-semitizmle hükmen özdeşleştirmişler, en azından faşizmi oldukça tüketici bir şekilde bu dar çerçeveden görmüşlerdir. Onların çalışmasıyla karşılaştırıldığında, bu bakımdan National24. Theodor W. Adomo, Else Frenkel Brunsvvik ve diğerleri, The Authorita­ rian Personality (New York, Harper and Row, 1950). 25. Özgün çalışma üzerine bazı eleştirel yorumlar kadar, araştırmanın bir kısmının bir değerlendirmesi için bkz., Richard Christine and Marie Jahoda (eds.), Studies in the Scope and Method o f 'The Authoritarian Personality’ (Glencoe, Free, Press, 1954). 26. Herbert H. Hyman and Paul B. Sheatsley, 'The Authoritarian Persona­ lity -a Methodological Critique- Christie and Jahoda içinde, op. cit.

.22

F rankfurt O kulu ’nun O luşum u

sozialism us'a ait klasik Marksist bir çalışma olan Franz Ne­ umann’ın Behem oth’u ‘Alman ekonomisinin tekelci bir eko­ nomi ve bir komuta ekonomisi, totalitaryen bir devlet tarafın­ dan disiplin altında tutulan kapitalist bir ekonomi olduğu ve onu betim leyecek en iyi ad olarak ‘Totalitaryen Tekelci Kapitalizm’in seçildiği’27 sonucuna vardı. Bazen Neumann’m faşizm in in celen ilm esi yolunda Frankfurt O kulu’nun içerisinde ikinci bir yaklaşımı temsil ettiği belirtilmektedir, fakat bu yanıltıcıdır, çünkü Neumann 1936’dan 1942’ye kadar kısa bir süre Enstitü üyesiydi ve teorik yönelimi -iktisadın etkisinin önceliğini, sınıf yapısı ve mücadelelerini vurgulayan klasik Marksizm’den daha geniş bir yönelimdieleştirel teorinin düşüncelerinden uzaktı. B e h e m o th 'da, Frankfurt Okulu‘nun iç çevresine dahil olan ve faşizmi güç itkisinin kâr itkisini aştığı bir ‘devlet kapitalizmi’28 diye tanımlayarak, bu rejimde teknolojik rasyonalitenin toplumun y ö n etici ilk e si olduğu ‘yeni bir d ü z e n ’ olarak değerlendiren29 Pollock’un N a tio n a lso zia lism u s’a ilişkin çözüm lem esini açıkça eleştirdi. B öylelikle geniş olarak Marxist, hiç olmazsa Marksizm’den türetilen bir düşünce zem ininde N a tio n a ls o z ia lis m u s ’un çok farklı iki kavramsallaştırımı formüle edilmekteydi: Franz Neumann’m yaklaşımı, totalitaryen rejimi, kapitalizmin gelişmesinde özel bir aşamasına (kapitalizmin tekelci aşaması) karşılık gelen bir oluşum olarak değerlendiriyordu. Diğer taraftan Horkheimer ve Pollock, totaliter rejimi iktisat üzerine ‘siyasetin önceliği’, ‘teknolojik rasyonalite’ tarafından işler kılınan egemenlik ve halk kitleleri arasında irrasyonel tavır ve duyguların (örneğin anti-semitizm) sömürülmesi aracılığıyla nitelendirilen yeni bir 27. Franz Neumann, Behemoth: The Structure and Practice o f National Socialism (New York, Oxford University Press, 1942) s. 261. 28. F riedrick Pollock, ‘State Capitalism : İts P o ssib ilities and Limitations’, Studies in Philosophy and Social Science, IX, 2 (1941). 29. İdem, ‘Is National Socialism a Nevv Order?’, Studies in Philosophy and Social Science, IX, 2 (1941).

23

F rankfurt O kulu

toplum tipi olarak ele alıyorlardı.30 Studies in Prejudice ampirik soruşturmalardan ibaretti. Daha önce de görüldüğü gibi Horkheimer Enstitü’nün yöne­ ticisi oluşuyla birlikte Almanya’da işçilerin tutumlarıyla ilgili ampirik bir çalışma başlamıştı. Sürgünlük döneminde ampirik araştırma ve eleştirel teori arasındaki ilişki sorunu çok daha açık bir biçimde ortaya çıktı. Çünkü pozitivizm/ampirizme düşman ayırdedici bir toplumsal teori okulunun gelişmesi, toplumsal bilimlerin öncelikle ampirik soruşturmalara yönel­ diği bir çevrede yer almıştı. Enstitü’nün önde gelen üyeleri, bağımsız mâli kaynaklarının elverdiği ölçüde, büyük oranda Amerikan toplum bilimi geleneğinin dışında kaldılar. Böylece sözgelimi dergileri Zeitschrift für Socialforschung 1939’a ge­ linceye kadar Almanca olarak yayınlanmaya devam etti -bu tarihte dergi Studies in Philosophy and Social Science oldu. Şartlar elverdiğince özellikle Almanya ve Avrupa’yla yakın bağlarını korudular. Bununla birlikte Enstitü üyeleri giderek m uhtelif biçim lerde -özel olarak Paul L azarsfeld’le kurdukları ilişki ve Studies in Prejudice projesi aracılığıyla31ampirik araştırmalara katıldılar. Teorinin önceliğini iddia eden bir düşünce şeması çerçevesinde teori ve araştırma arasındaki ilişkiyi doğrudan kurmakla yükümlüydüler. Bu sorunun sistematik bir biçimde ya da ayrıntılı olarak Okul’un üyeleri tarafından oluşum döneminde açıklanıldığı söylenemez. ‘Tikelin içerisinde evrenseli araması gereken’32 eleştirel teoriye uygun yöntem ve ‘geleneksel tümevarımcı yöntem ’ arasında Horkheimer tarafından konulan kısa ve 30. Faşizm’in yükselişindeki diğer öğelere dikkat çeken, faşizm’e ilişkin başka Marksist çözümlemeler de vardır. Meselâ, Otto Bauer, ‘Fascism ' (1938) ve Leon Trostky, The Struggle Against Fascism in Germany (19301933 makaleleri: New York, Pathfinder, 1971). 31. Tam bir değerlendirme için bkz., Jay, op. cit., s. 189-93 ve 7. bölüm. 32. Horkheimer, ‘Notes on Institute Activities’, Studies in Philosophy and Social Science, IX, 1 (1941).

24

F rankfurt O kulu ’nun O luşum u

özellikle aydınlatıcı olmayan karşıtlıktan uzakta, gerçekte Dialektik der Aufklarung’da açımlanan toplum teorisini, ayrı bir alana adanmış gözüken Enstitü’nün ampirik araştırmasına bağlamak için çok az bir girişim vardı. Zaten ampirik araş­ tırma kısmen anti-semitizmle bir ilgileniş sayesinde ortaya çıkmış, kısmen de eğer Enstitü yaşayacaksa bir kaynak bul­ mayı zorlayıcı kılan mali krizden kaynaklanmıştı.33 The Aut­ horitarian Personality’yo katkıları önemli teorik sorunlar or­ taya çıkarmayan Adorno’nun sonradan yaptıkları, yalnızca çok daha tam bir şekilde ampirik araştırmayla ilişkisinin du­ rumunu, özellikle Avrupalı bir bilim adamı olarak Amerika’­ daki34 tecrübeleri hakkındaki düşüncelerinde ve ‘pozitivizm tartışması’na katkılarında olmak üzere açığa çıkmaktadır.35 Bununla birlikte bu çalışmalar izleyen döneme aittir, yâni Frankfurt Okulu’nun ‘altın çağı’ıia ve bu nedenle gelecek bölümde daha geniş bir bağlamda değerlendirilecektir. 1940’larm sonuna doğru yeni toplumsal teorinin ya da toplumsal felsefenin çizgileri iki büyük metinde sunulmak­ taydı: Dialektik der Aufklarung ve Marcuse’nin Reason and R e v o lu tio n ’ı. Bir çok denemede de oluşumun poziti­ vizm/ampirizmin, daha geniş olarak herhangi bir ‘toplum bi­ lim i’ kavramının reddi ve eleştirisine ayrılmıştı. Felsefî bir ‘akıl’ düşüncesi, ‘görünüşler’ ya da sadece olgusallığa karşıt olarak olayların özünü keşfedebilecek bir biçimde, bunlara muhalefet etmekteydi. Akıl genel ve Hegelci bir anlamda doğrudan özgürlükle bağıntılı olarak algılanmaktaydı. Buna göre, dünyanın bilgisi ve özgün değerlerin belirlenmesi birbiriyle uzlaşan etkinliklerdir, ya da Horkheimer’in ifade 33. Bkz., Jay, op. cit., s. 220-1. 34. Adorno, ‘Scientific Experiences of a European Scholar in America’, The Intellectual Emigration: Europe and America 1930-1960, Donald Fleming and Bernard Bailyn (eds.), (Cambridge, Mass. Harvard University Press, 1969). 35. Adorno, et. al., The Fositivist Dispııte in German Sociology (London, Heinemann, 1976).

25

F rankfurt Okulu

ettiği gibi, ‘doğru düşünme’ ve ‘doğru istem e’ karşılıklı desteğe bağlı bir ilişkiler ağında birlikte hareket etmektedir. P ozitivizm e le ştir isi, (ya daha iyi bir deyim le ‘bilimciliğin’), yeni bir egemenlik biçimi, geçdcapitalist ya da daha geniş olarak, yirminci yüzyılın ileri endüstriyel toplum1arının niteliği olarak ‘bilimsel ve teknolojik rasyonalitenin’ eleştirel bir belirlenimiyle karışmıştı. Bu Frankfurt Okulu’nun egemenliği sağlıyan esas güç olmamakla birlikte ideoloji, do­ layısıyla özgürleşim sürecinde temel bir etken olarak ideoloji eleştirisi üzerine büyüyen vurgusunun bir yanıydı. Diğer yan ise, modem toplumda özellikle anti-semitizm biçiminde varo­ lan ‘irrasyonel’ inanç ve tavırların eleştiri ve çözümlenmesiydi. Bu sorunlarla oluşan ilgi Okul’un -toplumsal hareketler ve toplumsal şartlar arasındaki ilişkiyi araştıran her inceleme için zorunlu bir öge olarak- psikanalitik teori ve bireysel psi­ kolojideki ilgisini de pekiştirdi; yâni, çok özel olarak da hem devrimci bir güç olacak işçi sınıfının başarısızlığını hem de fa­ şist hareketlerin yükselişini değeriendirmedeki ilgisini. Oluşum ve sonraki dönemlerinde daha çok olmak üzere Frankfurt Okulu kendisini giderek Marx’m teorisinden ve klasik Marksizmden, bu teorinin geniş bir kısmını ortadan kaldırarak ve bu teoriyle sistematik ve eleştirel herhangi bir karşılaşm aya girm eksizin ayırdı. Sadece sonraları, Habermas’m yapıtlarındaki herşey bir tarafa, Marx’ın kişisel teorisi tutarlı bir eleştirel inceleme ve yeniden inşaya uğradı. Ancak bu hareket ayrı bir post-Marksist, eleştirel teorinin post-Frankfurt Okulu dönemine aittir. Bu konu gelecek bölümün konusu olacaktır.

26

2. ELEŞTİREL TEORİNİN GELİŞMESİ

1950’de Frankfurt’a dönüşünden hemen sonra Enstitü, bü­ tünüyle Horkheimer ve Adorno’nun, Horkheimer’in 1954 ve 1959 yılları arasında Chicago Üniversitesi’ne ziyaretçi profe­ sör olarak gitmesiyle sık sık vuku bulan yokluğu ve 1959 yı­ lında emekliye ayrılmasından dolayı da özellikle Adorno’nun düşünceleri tarafından belirlendi. Bu yeni formunda Enstitü iyi tanımlanmış bir düşünce, öncelikle de Adorno’nun kişisel önsel ilgileri olan bir estetik teori ve felsefe okulu karakteri kazandı. Enstitü’nün bu ayırdedici yönelim i, en önde gelen­ lerinin hepsinin felsefeci olduğu (Jürgen Habermas, Alfred Schmidt, Albrech Wellmer) ikinci kuşak (gerçekte üçüncü kuşak-çev.) düşünürlerin yapıtlarında da açıktı. Amerika’da ka­ lan yaşlı üyeler arasında hiç olmazsa Marcuse, Avrupalı ve Amerika’lı taraftarları arasında özellikle siyasal eyleme ilişkin 27

F rankfurt Okulu

farklılıklar doğmasına rağmen benzeri şekilde bu yeni Okul’da yönlendirici bir figür olarak düşünülebilir. Okul’un felsefî karakteri, Adorno’nun Almanya’ya ilk dönüşünde teorileri test etmek amacıyla olmamakla birlikte ampirik yöntemlerin kullanılmasını savunması ve sosyolojinin artık bir G eistesw issenschaften ( ‘anlamın’ yorumlamasıyla araştırılacak bir kültürel bilim)36 olarak değerlendirilmemesi gerektiğini iddia etmesine rağmen, 1950’ler ve 6 0 ’lar bo­ yunca çok daha sağlam bir surette telaffuz edilmekteydi. Bu sırada Adomo, 1959’daki Dördüncü Sosyoloji Kongresi’nde, ‘felsefî-olmayan’ (ve bu özgül anlamda teorik de olmayan) sosyoloji eleştirisini yeniden ele alan bir tebliğ sundu. Bu sos­ yoloji ‘kategorileri bağlamında varolanın yalın bir yeniden üretimini bir ideal olana yükseltmektedir... Pozitivizm verili olana yalnızca bağlanm akla kalm az, onun hakkında olum(lu)layıcı bir görüş de taşır.’37 Bundan sonra pozitivizm eleştirisi Adom o’nun çalışmalarında bir sürükleyici motif ol­ muştur. Pozitivizm ve ampirizm eleştirisi toplumsal teori için alter­ natif bir epistemoloji ve metodoloji geliştirme girişimi, Hork­ heimer’in 1937’deki geleneksel ve eleştirel teori üzerine de­ nemesinden, 1969’daki pozitivizm tartışmasına kadar, yalnızca bir temel sunmakla kalmayıp, Frankfurt Okulu’nun otuz yıllık toplum(sal) teorisinin geniş bir parçasını da oluşturur. Frank­ furt Okulu’nun öğretisinin bu merkezi öğesi çok daha ayrıntılı bir biçimde incelenilmelidir. Geniş bir özetlemeyle, Okul’un eleştirisi sırayla belirlemeye çalışacağım üç ayrı boyuta sahipti: İlkin pozitivizm toplumsal hayatın doğru bir şekilde kavramsallaştırılması ve anlaşılmasını sağlamayan ve sağlayamayan, yetersiz ve yanlış yönlendirici bir yaklaşımdır. 36. Adomo, ‘Zur Gegenvvârtigen Stelde empirischen Sozialforschung in Deüstchland’ , Empirische Sozialforschung (Frankfurt, 1952). 37. Transactions o f the Fourth World Congress o f Sociology (Londra, In­ ternational Sociological Association, 1959), Cilt 1, s. 38-9.

28

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

İkincisi, pozitivizm yalnızca varolana katılmakla varolan siyasal düzeni kutsallaştırır, radikal herhangi bir değişikliği engeller ve siyasal bir dinginciliğe (quietism) sürükler. Üçüncüsü pozitivizm içsel olarak yeni bir egemenlik biçimini, yâni ‘teknotratik egem en liği’ desteklem e ve üretmeye bağımlıdır ve bu süreçlerde temel bir etmen olmaktadır. Pozitivizmi bir bilgi teorisi ve bir bilim felsefesi olarak eleştirirken, Frankfurt Okulu düşünürleri belirsiz ve değişken bir eleştiri nesnesi düşüncesiyle hareket ettiler.38 Marcuse böylece Reason and Revolution'da dikkatini ‘Fransız ve A l­ man rasyonalizminin eleştirel ve yıkıcı eğilimlerine karşı bi­ linçli bir tepki, kısaca karşı-durucu bir öğreti olarak gördüğü Comte pozitivizmi (ve onun Alman kaışılığı olan F.J. Stahl ve Lorenz Von Stein’m yapıtları) üzerinde topladı.39 Horkheimer 1937’de basılan iki temel denemesinde40 pozitivizmi çok daha kapsamlı bir biçimde eleştirdi. Horkheimer’in eleştirisi genel olarak ‘bilim ciliğe’ (scientism) ve ‘bir birleşik bilim ’ tasarısı şeklinde Viyana Çevresi üyelerince ifade edilen doğal ve toplumsal bilimlere ortak evrensel ve bilimsel bir yöntem düşüncesi, özel olarak da pozitivizmin, bilimin ‘(tek) bilgi ve (tek) teori’ olduğu iddiası ve felsefenin ‘... yâni bilime yöne­ lik her eleştirel tavrın’ alçaltılmasma karşı yöneltilmiştir.41 38. Russel Keat’m gözlemlediği gibi: ‘Eleştirel teorisyenler tarafından po­ zitivizm eleştirisine bağlanan büyük öneme rağmen, bu konu hakkındaki çalışmalarından açıkça ortaya çıkan bir kaç şeyden biri de pozitivizmin neyi içerdiğinin açık bir kavramsal yapıyla verilmeyişidir’. The Politics o f Social Theory (Öxford, Basil Blackwell, 1981), s. 2. 39. Marcuse, Reason and Revolution: Hegel and the Rise o f Social Theory (New York: Oxford University Press, 1941), s. 325. 40. Horkheimer, ‘The Latest Attack on Metaphysics’ ve ‘Traditional and Critical Theory’ , Critical Theory: Selected Essays (Nevv York, Herder and Herder, 1972) içinde. 41. Bkz., Otto Neurath, ‘Unified Science an Encyclopedic Integration’ Foundations o f the Unity o f Science içinde Otto Neurath, Rudolf Camap ve Charles Morris (edsj, (Chicago, University of Chicago Press, 1969), Cilt 1, s. 1-27.

29

F rankfurt Okulu

Horkheimer açık olarak belirli bilimsel görüşlerle uzlaşmaz olan her konunun yanlış olarak değerlendirilmemesi gerekir... (ancak) yapıcı düşünce çeşitli disiplinlerin kavramlarını bir araya getirir, bunları verili konumun gerçek örüntüsüne yer­ leştirir. Bilimle kurulan bu olgusal bağ, bilim dilinin tam ve doğru bir bilgi biçimi olduğu anlamına gelmez... Yalnızca bi­ limin dilinde düşünmek ve konuşmak, çocuksu ve yobazca­ dır’42 diyerek eleştirisini sürdürür. Horkheimer’in geleneksel ve eleştirel teori arasına koyduğu karşıtlık toplumsal bir etkin­ lik olarak bilim kavramından başlar. Geleneksel teori düşün­ cesi, ‘toplumun diğer bütün etkinliklerinin yanında yer alan ancak dolaysız bir biçimde onlarla hiç bir bağı bulunmayan (ve) bilimin gerçek işlevi açık kılınmayan’ işbölümü içerisin­ deki bilim adamının bilimsel etkinliği düşüncesine karşı gel­ mektedir. Bu ‘liberal dönemdeki burjuva bilim adamının yan­ lış bilinci ’ özellikle Marburg Okulu’nun yeni-Kantçılığında olmak üzere farklı bilim felsefelerinde ifade edilmiştir.43 Diğer taraftan eleştirel tavra sahip düşünürler ‘varolan biçim inde’ toplumsal bütünlüğün iki-taraflı karakterini; çelişkilerini, özellikle toplumsal bütünlük içerisindeki sınıf çatışmalarını, kendilerini bu bütünlükle özdeşleştirip onu istem ve akıl olarak algılarken, tanımlarlar; ‘kültürel formlar savaş ve baskı tarafından desteklendikleri ve birleşik, kendibilincinde bir iradenin yaratıları olmadıklarından toplumun İnsanî olmayan doğal süreçlere ve yalın mekanizmalara üstünlüğü olgusunu’ deneyimlerler.44 Dolayısıyla ‘toplumsal hayatı yöneten kategorilerin eleştirel kabülü aynı zamanda onların yargılanmasını da’ içerir.45 Eleştirel teorinin amacı toplumun dönüşümü ve insanın özgürleşimi olarak açığa çıkar. Bilgi ve hedefi, teorik ve pratik aklı bir senteze götürmeye yönelik bu girişim, Frankfurt Okulu‘nun köklü 42. 43. 44. 45.

30

Horkheimer, op. cit., s. 183. ibid, s. 197-8. ibid, s. 207-8. ibid, s. 208.

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

felsefî bir konumunun ve ‘olgu ile değer’in pozitivist ayrımı eleştirmesinin temeli olarak kalmıştır. Horkheimer başka bir boyuttan geleneksel ve eleştirel te­ ori arasındaki ilişkiyi düşünmeye devam eder: ‘Eğer bu teorik işlem [eleştirel teori] en basit ve çok farklılaştırılmış hazır kav­ ramsal sistemler yardımıyla nesnel olguları belirleyici bir bi­ çim almazsa, yarısı düşünsel yorumların güçsüz bir ifadesi ya­ rısı da kavramsal bir şiir olan amaçsız entellektüel bir oyundan başka ne olabilir?’46 Horkheimer’in bu sorunu çözüş şekli Lukâcs’ınkiyle özdeştir (Lukâcs’m Tarih ve Sınıf Bilinci kita­ bının derin etkisi baştanbaşa denemenin bu kısmında açıktır) ve eleştirel teorinin özgürleşimci ilgisinin temelini, modern toplumdaki proletaryanın konumunda bulduğunu iddia etm ektedir. H orkheim er’in getirdiği nitelem e yâni proletaryanın konumunun bile doğru bilgiyi garanti etmediği görüşü de, dışarıdan getirilm esi zorunlu ‘doğru sın ıf bilinci’yle, yanlış olabilen ‘ampirik sınıf bilinci’ni birbirinden ayıran Lukâcs’ınkinden ayrı değildir. Horkheimer, bu düşünceyi, eleştirel bir teorisyenin gerçek toplumsal işlevinin, ‘bu teorisyen ve yapıtının, teori sy en tarafından topluma ilişkin çelişkilerin ortaya konulmasının somut tarihsel konumun yalnızca bir açıklaması olmayıp, aynı zamanda bu tarihsel konumda değişm eyi uyaracak bir güç olacak şekilde, bastırılan sınıfla dinamik bir birlik oluşturacak biçim de’ görüldüğünde ortaya çıktığını söyleyerek ifade etmiştir.47 Lukâcs ve Horkheimer arasındaki temel farklılık, Lukâcs’m devrimci bir partide (herkesçe bilinen ve Lukâcs’m üye olduğu Bolşevik Parti’yle güçlü bir karşıtlığı bulunan ‘ideal’ bir parti) bu dinamik birlik için açık bir toplumsal yerleştirmeyi özgülleştirirken, Horkheimer’ın hiç bir şekilde düşünür ve sınıf arasındaki etkileşimin nerede yer alacağına (kesinlikle Üniversite ve araştırma enstitülerinde değil?) ilişkin 46. Ibid, s. 209. 47. Ibid, s. 210.

31

F rankfurt Okulu

hiç bir işaret vermemesidir. 1950’lerde diğer Frankfurt Okulu üyeleri gibi, Horkheimer işçi sınıfının devrimci gizilgücüne eski inancını bütünüyle kaybettiğinde, eleştirel teori gerçek toplum sal yaşamdaki herhangi bir tem elden yoksun görünmektedir. Horkheimer da, giderek toplumsal yaşamın dinsel bir haklılaştırımma yönelecektir. Bu denemelerde Horkheimer mantıkî pozitivizmin özgül bir yığın eleştirisini de formüle etmiş, bunlarda Frankfurt Okulu’nun genel olarak tutulan ilkeleri olmuştur:48 İlkin algı­ lama yoluyla doğrulama, yâni ‘ampirizmin alfa ve om egası’ yetersiz bir ilkedir ve ‘burjuva düşüncesinin artan sığlığını’ gösterir. Pozitivizm ‘tikel olguların’ bir birikimini içermek­ tedir -az ya da çok keyfî olarak kendilerini dışa vuran sonsuz olguların; pozitivizm şeylerin yüzeysel görünümü ve onların ‘özleri’ arasında ayrım yapmaz. Horkheimer söylediklerini ‘bilim(e ilişkin) olgular ve bilimin veya olguların anlamını kavramak için tarihsel durumu açıklayabilecek bir anahtara, doğru toplumsal teoriye sahip olunmalıdır.’ diyerek sonuç­ landırır.49 Dahası bu ‘doğru toplumsal teori’ hayati bir bi­ çimde ‘doğru bir istem e’ bağımlıdır. Horkheimer tarafından ortaya konulan modern pozitivizm eleştirilerinden bazıları daha bütün ve sistematik bir biçimde başka bir bilim felsefe­ sinde, Popperci bilim felsefesinde ve yenilerde de yapısalcılar ve realistler tarafından ele alınmıştır. Ancak Frankfurt Okulu’nun bu sonraki tartışmalara katkısı Habermas’m yapıtları or­ taya çıkıncaya kadar olr ıkça azdır.

48. ibid, ss. 140-89. Özelde Otto Neurath’ın Empirical Sociology (1931) monografisini eleştirmektedir. Neurath, ‘Mark: izmi maddi bir temel üzerin­ deki sosyoloji’ olarak koymuş, ve benim görüşüme göre inandırıcı olma­ yan bir şekilde bu açıklamanın ötesine gidilerek, ‘fizikalist sosyoloji’ ola­ rak adlandırılan şeye varılmıştı. 49. Horkheimer, op. cit., s. 159.

32

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

Adorno 1950 ve 6 0 ’lardaki denemelerinde50 önceden Horkheimer tarafından formüle edilmiş pozitivizm eleştirile­ rini geniş bir biçimde tekrarlamıştır -özelde pozitivizmin ‘olgularla’ (yâni yapay görüngülerle) önsel ilgilenimi ve toplumun varolan durumunu ‘olumlayım’ değerlendirimine karşı eleştirileri. Bununla birlikte Adorno, sonraki bir met­ ninde, ‘pozitivizm tartışması’na yazdığı girişte51 eleştirel te­ oriye bazı yeni öğeler sokmuştur. Bu tartışma köken olarak Popper ve Adorno arasında sayılmaktadır.52 Popper’in iyi te­ mellendirilmiş itirazına karşılık olarak (Popper hiç bir zaman pozitivist olmadığım, gerçekçi bir açıdan Viyana Çevresi pozi­ tivizminin bir eleştirmeni olduğunu söylemiştir), Adorno, Popper’in kavramsallaştırımının ‘bilim selci’ olarak belirlen­ mesini önermiş, ancak ‘bilimcilik’in değişik biçimlerini ince­ lem eye yanaşm amış, kanıtlar göstermemiştir. Gerçekte Adorno, Popper’m teorik toplumsal bilimlerin görevleri hakkmdaki savlarına çok az dikkat etmiştir. Bunun yerine, meto­ doloji ya da bilim felsefesinden çok ‘negatif (oiumsuzlayıcı) diyalektik’ kavramı açısından bir ontoloji ve epistemoloji tar­ tışması getirmiştir.53 Adorno’nun görüşlerinin felsefî açıdan tartışılması bu kitabın alanı dışındadır54, bu nedenle bu görüş­ 50. Bkz., özellikle Dördüncü Dünya Sosyoloji Kongresi’ndeki tebliği, ‘Contemporary German Sociology’ ve ‘Scientific Experiences of a European Scholar in America’, Donald Fleming ve Bernard Bailyn (eds), The Intellectual Migration: Europe and America, 1930-1960 içinde (Cambridge, Mass, Harvard University Press, 1969). 51. Adorno, Introduction to The Positivist D isput e in German Sociology 1969 (London, Heinemann, 1976). 52. Popper’m sonradan işaret ettiği gibi tartışma yoktu ve onun tebliği ne konferansta ne de basılan kitaba ardıl olarak ciddi olarak tartışılmamıştı. Bkz., Kari R. Popper, ‘Reason and Revolution’ European Journal o f Soci­ ology, XI, 2 (1970). 53. Adorno, Negative Dialectics (Nevv York, Seabury Press, 1973). 54. İngilizce’deki önemli çalışmalar için Kolakovvski’nin yüksek eleştirel değerlendirmesi, Main Currents o f Marxism (Oxford, Oxford University Press, 1978), cilt III, s. 357-69 ve Gillian Rose, The Melancholy Science:

33

F rankfurt Okulu

lere eleştirel bir toplum teorisi düşüncesiyle ilgili olduklarında değinilecektir. Bu açıdan bakıldığında, Adomo’nun düşüncesi, Horkheimer’ın açıkladığı gibi, Frankfurt Okulü’nun teorisine çeşitli ve önemli düzenlemeler katmıştır. İlk elde, bu türden her formülü bir ‘özdeşlik-düşüncesi’ içerdiğinden, eleştirel teori artık salt eleştirel, herhangi bir olgusal (positive) kavramsallaştırımı formüle etmeye (örneğin varolan topluma olgusal bir alternatif getirme) yetersiz olarak tasarımlanmaktadır. Özdeşiik-düşüncesi çok özel biçimde epistemolojiye ilişkin ola­ rak, felsefe için mutlak bir başlangıç noktasının konulması ve uygun kavramlar aracılığıyla yeterli olarak kavranılabilecek ampirik nesnelerin bir toplamı olarak dünya kavramına dayalı bir düşüncedir. İkincisi, Horkheimer’in düşüncesinde de ha­ yati ve onun pozitivizm eleştirilerinden biri (-pozitivizmin, eleştirel teorinin yaptığı gibi, tikel olguları bir bütünlük içeri­ sine yerleştirmemesi-) olan ‘bütünlük’ düşüncesi, burada özd eşlik -d ü şü n cesin in başka bir sergilen im i olarak reddedilmektedir. Adorno’nun savsözüyie ‘bütün, doğru d eğild ir’ . A dorno’nun felsefesin in k endisiyle çelişip çelişmediği burada araştırılacak bir sorun değildir.55 Bütün uğraklarda açık olan, bu düşüncenin şüpheciliğe yöneldiği ve yalnız Marksizm’le değil (Marx inkar edilem eyecek bir biçimde olgusal bir tarih ve kapitalist bir toplum teorisi formüle ettiğinden -Marx bu teorilerin iyi temellendirildiğine inanmaktaydı- dolayı) fakat sistematik herhangi türden bir toplumsal teoriyle de bütünüyle uyuşamaz. A dom o’nun geç felsefesi Frankfurt Okulu’nun çöküşünün' başlangıcının sinyalini verir. Frankfurt Okulu’nun pozitivizm eleştirisindeki ikinci konu pozitivist bir bilim felsefesi (ya da çok geniş olarak pozitivist bir ‘dünya görüşü’) ve statükonun kabülü arasmIntroduction to the Thoııght o f Theodor W. Adorno (bir bütün olarak Ador­ no’nun yapıtına sempatik bakmakla birlikte eleştirel bir inceleme). 55. Bkz., Kalokovvski, loc. cit.

34

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

daki bağdır. Savı bu nokta üzerinde yorumlamak güçtür ve gerçekte, eleştirel teorinin ilk sergilenimlerinden olgunluk dönemine kadar kanıtlanmaktan çok, iddia edilen bir bağdır. Sözgelimi pozitivistik olarak algılanan bir sosyal bilimin zo­ runlu olarak özgül bir (bir biçimde muhafazakâr) siyasal gö­ rüşü gerektirdiği anlamında, bu ilişkiyi, mantıksal bir ilişki ola­ rak mı almalıyız? Bu sorun hiç bir zaman Frankfurt Okulu ta­ rafından açıkça çözümlenmedi ya da konulmadı, ancak Mar­ cuse’nin ‘toplumsal yasaları arayan bir bilim in’ amansızca ‘toplumsal pratiği özellikle toplumsal sistemi ‘değiştirme ko­ nusunu’ boğacağı56 türünden iddialarındaki zayıflığı görmek güç değildir: Marx kapitalist toplumdaki (ve bu topluma ön­ cel toplumlardaki) toplumsal karşıtlıklar ve yapısal çelişkilerle değişecek içsel yönelimleri özgülleştiren toplumsal yasaları yalnız aramakla kalmayıp formüle de ettiğinden dolayı. Bu bakımdan, eleştirel teori ve marksizm arasındaki bağın giderek inceldiğini ve sonraki bir çalışmanın açıkça Marx’m teorisinin ‘örtük pozitivizm ini’ reddettiği söylenebilir.57 Fakat Marx’m ‘pozitivizminin’ muhafazakâr bir siyasal görüşle birleştiği sa­ vunulamaz bile. Doğal olarak, Marx’m kendi teorisinin man­ tığını yanlış anlayabileceğine ve uzlaşmaz görüşlere sahip ol­ masına rağmen. Okul’un pozitivizm ve siyaset arasındaki ilişkiyi kavramsaîlaştırılmasmdan sonraki gelişimi, çok güçlü olarak vurgula­ nacak ve pozitivist bir bilim felsefesi tarafından gereksinildiği ileri sürülen, değer yargılarını dışta bırakan ya da güç eşitsizliklerine ilişkin herhangi bir düşünce getirmeyen ‘bilim sel siyaset’ düşüncesi ile ilgiliydi. Bu siyasetin ‘b ilim selleştirilm esi’ konusu geç 1960’larda Habermas tarafından çeşitli denemelerde incelenmiştir58; ancak konu 56. Marcuse, Reason and Revolution, s. 343. 57. Albrecht Welmer, Critical Theory o f Society (Ne\v York, Herder and Herder, 1971) Bölüm II. 58. Habermas, Toward A Rationai Society, (Boston, Beacon Press, 1970).

. 35

Frankfurt Okulu

orada bir bilim teorisinden çok, bilim ve teknolojinin ekonomik ve toplumsal öneminin doğrudan bir sonucu olarak ele alınmıştır. Konuyu aşağıda bu bakış açısında ele alacağım. Bilimsel siyaset ya da siyasi pratiğin toplumsal mühendislik olarak kavramsallaştırılması ve pozitivizm arasındaki kavramsal bağın en sistematik çözümlemesi bu dönemdeki Frankfurt Okulu’nun önde gelen yapıtlarında değil, eleştirel teoriye sıcak bakmakla birlikte, farklı ve pozitivizmin bazı unsurlarını (örneğin yarı-nedensel yasaları keşfetmeye yönelimi gibi) işe koşan bir eleştirel toplumsal bi­ lim modeli inşa etmeye da girişen Brian Fay’in59 bir çalışma­ sında bulunmaktadır. Çok kısa olarak özetlenildiğinde Fay’in savı ‘bilimle mümkün bir ilişkiye sahip olmaktan uzakta, tek-, nik bir denetim imkânı, bilimsel etkinliğin gerçek imkânını kuran çerçevenin bir parçasıdır’ ve dolayısıyla ‘toplumsal ha­ yatın pozitivist bir kavramı kendi içerisinde bu bilginin top­ lumsal eylemi ilişkisinin araçsalcı-inşa edici bir kavramını içe­ rir’ şeklindedir.60 Bu kanıtlama biçimi, akabinde Russell Keat tarafından eleştirilmiştir. Keat, ‘ne pozitivizm ne de bilimin pozitivist algılanışı bilimsel bir siyaset ihtimalini gerektirir, çünkü ikisi de siyasal kararların çıplak bir şekilde bilimsel bilgiye dayanılarak yapılamayacağı iddiasını destekler’ demektedir.61 Gerçi bu tartışmalar Frankfurt Okulu sonrası döneme aittir -bu dönemde yeni bilim felsefeleri ve çok daha analitik ve ayırdedici pozitivizm kavramları kotarılmıştır. Bunlar Habermas’ın yapıtlarına bağlı olarak gelecek bölümde çok daha ya­ kından irdelenecektir. Şimdiki bağlamda, daha ileri düzeyde belirtilmesi gereken, pozitivizmin bir sonucu olarak ‘bilimsel siyaset’ düşüncesinin Frankfurt Okulu düşünürleri tarafından 59. Brian Fay, Social Theory and Political Practice (London, Allan and Unwin (1975). 60. İbid, s. 29-48. 61. R. Keat, The Politics o f Social Theory, s. 21.

36

E leştirel T eori’nin G elişm esi

muhafazakâr siyaset ve statükonun savunulmasıyla eşitlenir­ ken, aynı düşüncenin muhafazakâr bir düşünür olan F. A. Hayek tarafından sosyalist siyasetin bir formu olarak sunulabilmesidir. Hayek’in 1941-4462 denemeleri İngilizce konuşu­ lan dünyada ‘b ilim cilik ’ (scientism ) ve ‘b ilim se l’ (scien tistic) terim lerinin yayılm asından geniş olarak soru m lu d u r.63 Hayek bilim sel yaklaşım ın tarihsiciliği, kollektivizmi ve objektivizmi üzerine bir eleştiri oluşturmuş ve bu teorik görüşlerden ‘kaynaklanan’ pratik tavırları, özelde sadece kapitalist bir toplumun bireyciliği olabilecek ‘özgür bir toplumu’ sürdürülmesiyle uzlaşmaz olarak düşündüğü, toplumsal süreçlerin bilinçli bir denetim istemini (‘toplumsal mühendislik’ ve ‘sosyalist planlama’) gözden geçirmiştir. Tikel bir siyasal pratikle bir bilim felsefesi arasında mantıksal bir ilişki kurmada Hayek’in Frankfurt Okulu’ndan daha başarılı olup olmadığı bu kitabın hacminin ötesindedir. Açık olan şey, bir tarafta bilimcilik ve gösterdiği olası yorumların çeşitliliği, diğer taraftan da bir biçimde bilim ve teknolojinin önsel önemiyle ilgili olarak modem toplumlarda ortaya çıkan yeni bir egemenlik tipi düşüncesi başta olmak üzere, bunların düşüncelerindeki ortak öğelerdir. Eğer Frankfurt Okulu varolan toplumu yeniden üreten si­ yasal pratikle bilimcilik arasında belirli bir kavramsal bağlan­ tıyı kanıtlamada başarılı olamadıysa, buna göre, Okul’un psikolojik ve/veya sosyolojik bir bağlantıyı göstermeye yeterli olup olmadığını da düşünmek zorundayız. Bu psikolojik şartlarda b ilim selci bir dünya görüşüne uyanların muhafazakâr ve pasif, bu görüşünü benimseyenlerin ise tersi olduğunu kanıtlamayı içerecektir. Ancak böyle bir ilişkinin varlığını göstermek için çok az emek sarfedilmiştir ve gerçekte sav, inandırıcı gözükmemektedir. Sosyolojik şartlarda, farklı 62. Sonradan bir ciltle toplanmıştır: The Counter-Revolution o f Science (Glencoe, The Free Press, 1952). 63. Hayek bunların Fransızca’dan alındığını kaydeder; ibid, s. 15.

37

F rankfurt Okulu

entellektüel grupların toplumsal yerleşim lerinin onları bilimselci/muhafazakâr olmaya itip itmediğini göstermek de zorunlu olacaktır, fakat, yine, bu tür çözümlemelere de çok az girişilmiştir. Sonuçta Frankfurt Okulu’nun kendisi böyle bir açıdan incelenmiştir. Jay, Okul’un önde gelen liderlerini, Ringeriin çalışmasına konu olan eğitilmiş seçkinlerle, Alman ‘mandarinleri’yle karşılaştırır.64 Gözlemi ‘mandarinlere benzer ve fakat katı ortodoks sosyalistlerin aksine, Okul’un üyeleri ümit ve beklentiden çok bir çöküş ve kayıp duygusuyla eserlerini doldurdular. Mandarinlerin kitle toplumu ve onun beslediği yararcı, pozitivist değerler hakkındaki hoşnutsuzluğunu da paylaştılar’65 şeklindedir. Bu bakımdan onların tutumları Tönnies ve Weber’in endüstriyel kapitalizme karşı takındıkları tutumlara benzemektedir. Okul’un bilimciliği siyasal muhafazakârlık ve pasiflikle birleştirmeleri konusunda ise, üyelerinin karşı-bilimciliğinin, kendilerini giderek muhafazakâr nitelikler kazanan bir edil­ genlikten kurtarmadığı da söylenebilir. Lukâcs Adorno da dahil olmak üzere, önde gelen Alman entellektüellerin kendi­ lerini bir ‘Büyük Otel Uçurumu’na yerleştirdiklerini’ söyle­ yerek konumlarını tanımlamıştır. Bu durumu ben, bir başka yerde Schopenhauer’le ilgili olarak şöyle betimlemiştim: ‘Bu otel modem her türlü konforla birlikte saçmanın, hiçliğin ve uçurumun kenarında bulunmaktadır. Uçurumun sanatsal eğ­ lenceler ve harika yiyeceklerle gündelik tamamlanımı yalnızca, bu otelde kalanların bu yüksek konfordan hoşlanmalarını sağlayabilir.’66 Lukâcs’m yargısı aşırı derecede katı olabilir, ama Marcuse bir istisna olmak üzere, Frankfurt

64. Fritz Ringer, The Decline o f German Mandarins (Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1969). 65. Jay, The Dialectical Imagination (Boston, Little and Brovvn Co., 1973), s. 294. 66. The Theory o f Nov el' in yeni baskısına sonsöz (London, Merlin Press, 1971).

38

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

Okulu’nun önde gelen üyelerinin hiçbirinin radikal siyasal bir harekette yer almadıkları, katkıda bulunmadıkları da inkar edilem ez bir olaydır. Adorno ';e Horkheimer kendilerini 1960’ların öğrenci hareketinden acelece uzaklaştırmışlardır. Bu düşünürlerin bazı metinlerinin, öğrenci hareketlerini cesareti endi rdi kİ eri düşünülebilir oysa. Jay’m da işaret ettiği gibi67 Frankfurt Okulu böylece Mannheim’m kendilerini her türlü çatışm an ın üzerin e koyan ‘se rb est-ta v ırlı entellektüeller’ini temsil eder hâle gelmektedir. Bilim ciliğin sosyolojik bir değerlendirimi ilkin kısaca Horkheimer’m 1930’lardaki denemelerinde yapılmıştır. Bu­ rada bilimcilik, bir biçimde ‘modern üretim yöntemleri’ne karşılık gelen burjuva düşüncesinin bir şekli olarak ele alın­ mıştır. İlke olarak, bu kısa değerlendirmede eleştirel teori hâlâ toplumsal hayatın gerçek temelinin kurucusu olarak Marx’m iktisat ve sınıfsal yapı çözümlemesine bağlıdır;68 aynı zamanda diğer Marksistler tarafından genişlemesine incelenen çok mo­ dern olgulara-tekellerin büyümesi, endüstriyel işletmecilerin yükselişine- da dikkat edilmiştir. Dialektik der Aufklarung'da bilimcilik bir bilim felsefesi ve burjuva düşüncesinin bir öğesi olarak yer almaz, ancak bilim ve teknoloji, ‘teknolojik bilinç’ veya ‘araçsal akıl’, her nasılsa gelişmelerine katkıda bulunan toplumun her yerine yayılmışlardır ve egemenliğin kurulma­ sında esas etken olarak görülmektedirler. Aynı zamanda ege­ menlik tikel bir sınıfın egemenliği olarak değerlendirilmekten uzaklaşır, çünkü kapitalist toplumun sınıfsal yapısı ve sınıflar arasındaki çatışma, Marx’ın anlattığı gibi artık modern batılı toplumların önemli özellikleri olarak algılanmamaktadır. Marcu se’nin O n e-D im en sional M an'de açıkladığı şekliyle, ‘kapitalist dünyada burjuvazi ve proletarya hâlâ temel sınıf­ lardır. Buna rağmen kapitalist gelişme bu iki sınıfın işlev ve 67. Jay, op. cit., s. 292. 68. Bkz., Horkheimer’in denemesi Traditional and Critical Theory'nin son kısm ı.

39

F rankfurt Okulu

yapısını öyle bir biçimde değiştirmişti ki ... bu sınıflar artık ta­ rihsel dönüşümün aracıları olarak gözükmemektedir. Kurum­ sal statükonun korunması ve geliştirilmesine yönelik yüksek bir istem, çağdaş tarafları birleştirmektedir.’ Adorno’nun bu konu üzerindeki düşüncesi çok daha parçacıl ve çift anlamlı­ dır. Sınıf teorisi üzerine Nazi egemenliği sırasında yazdığı çok erken bir denemesinde Adorno ‘ezilenlerin kendilerini artık bir sınıf olarak hissetmediklerini ’ iddia etmiştir. Bunun yerine sınıflı toplumun mutlak olarak açık doğası, içinde geliştiği kitle toplumu tarafından gizemleştirilmekte ve proleterya, Marx’m teorisine karşıt biçimde, ‘toplumsal olarak iktidarsızlaşmaktadır.’69 Bu bakış açısından, sınıf çatışması tarihin önceki dönem­ lerinin herhangi bir düzeyinde tarihin yönlendirici gücü ola­ maz ve sınıf çatışması her ne kılıkta olursa olsun ‘kitle toplum u’nun varlığına girdiği şek liyle aranmalıdır. Fakat 1960’lardaki başka bir denemesinde Adorno ‘günümüz batılı toplumları (Doğu Avrupa’da olanlar da dahil) hâlâ sınıflı toplumlardır; bu toplumlardaki çatışmalar herhangi bir zamanda bütüncü bir kargaşa içerisinde örgütlenmiş toplumu tahrip e d e b ilir ’70 demektedir. Aynı denem enin sonunda bu rasyonelleşm iş toplumlarda ‘kültür endüstrisi’nin etkisi altında insanların ‘en içsel davranış örüntülerinde bile kendilerini, kendilerine yapılanlarla özdeşleştireceklerini (uyumun zaferi!)’ iddia ederek bu ihtim ali reddiyor gözükmektedir. 1968 Alman Sosyoloji Konferansı’nın açış bildirisinde tekrar, modern toplumlarm ‘geç kapitalizm’ ya da ‘endüstriyel (sanayi) toplum ’ olarak nitelendirilmesi gerektiği konusunda71 Adorno, sınıfların hâlâ varolmaktayken, işçi sınıfı bilincinin yokluğunu gözlemledikten sonra, Marx’ın bazı temel kavramlarını -artık değer, yoksullaşma, üretim 69. Adorno, ‘Reflexionen zur Klassentheorie’ (1942) in Gesammelte Schriften (Frankfurt, Suhrkamp, 1972), cilt 8, s. 373-391. 70. Adorno, ‘Spatkapitalismus oder Industriegellschaft’, Gesammelte Schriften, cilt 8, s. 9-13. 71. Adorno, ‘Spatkapitalismus oder Industriegellschaft’, ibid, s. 354-370. 40

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

ilişkileri üzerinde üretici güçlerin etkisi- sorgulamaya devam ederek, ‘sistem ’in, yönlendiren konumunda olanlar da dahil olmak üzere, teknolojik rasyonalitenin kişisel olmayan güçleri tarafından yö n eltilen toplum un bütün üyelerinden bağımsızlaştığı sonucuna varan bir tez geliştirmiştir. Bü teknolojik rasyonel itenin gücü görüşü çok daha tam ve sistematik bir biçimde Marcuse’nin One-Dimensional Man kitabının özellikle 6. bölümünde (Egemenliğin Mantığı) or­ taya konuldu. Bu görüşün altında yatan ve Frankfurt Okulu’­ nun etkili günlerinde ayırdedici bir düşünce olan kavram, do­ ğanın bilim ve teknoloji yoluyla egemenlik altına alınmasının yeni bir tahakküm biçimine yol açtığıdır. ‘Toplum kendisini, nesnelerin ve insanların teknik yararlılaştırımlarmı da içeren ilişkilerin büyüyen bir benzerliğinde yeniden üretmektedir -başka bir deyişle varkalma mücadelesi ve insan ve doğanın sömürülmesi öncekinden daha çok bilimsel ve rasyonel ol­ muştur.’ (s. 146) Marcuse, ‘doğa bilimi doğayı gizil bir araçsallık olarak yansıtan teknolojik a priori’nin altında gelişir... (ve) teknolojik a priori doğanın dönüştürülmesi, insanın ve topluma ilişkin bir çerçeveden kaynaklanan ve yeniden oraya giren ‘insan ürünü yaratımların dönüştürülmesini içerdiği sü­ rece siyasal bir a p rio ri'd ır (s. 153-4); sonuç olarak, ‘teknolojik ussallık egemenliğin meşruiyetini kaldırmaktan çok korumaktadır’ (s. 158-9)72 diyerek tartışmasını sürdürür. Teknolojik rasyonalitenin belirleyiciliği düşüncesiyle Weber’in modern dünyanın ‘rasyonalizasyonu’ sürecine ilişkin tezi arasında yadsmamayacak bir yakınlık vardır. Genel olarak, Frankfurt Okulu düşünürlerinin artan bir şekilde Weber’in

72. Marcuse’nin ‘teknolojik rasyonalite’ kavramı, Habermas ve Offe başta olmak üzere post-Frankfurtçu düşünürler tarafından eleştirel bir biçimde ye­ niden gözden geçirilmiştir; bu düşünceye ilişkin yeniden-inşa etkinlikleri gelecek bölümde incelenecektir. Ayrıca bkz., William L^iss, The Domination ofN ature (New York, George Brazilier, 1972), Ek.

41

F rankfurt Okulu

düşüncelerinden (Marcuse'nin 1964’deki denemesi73 hariç tutulursa), bu düşüncelere yalnızca kısa göndermelerde bu­ lunmalarına rağmen etkilendiğine işaret edilmektedir. Bu etki­ lenmeyi bazıları, Frankfurt Okulu’nun 1950 ve 6 0 ’lardaki gelişmesini, ileri endüstri toplumlarındaki içsel tarihi eğilimle­ rine ilişkin Marxçı bir kavramsal 1aştırmadan VVeberci bir kavramsallaştırmaya giden bir yolculuk olarak yorumlamışlardır. Okul ve Weberci yorumlamaların arasındaki benzerliklerin iki ilkesel boyutu vardır: Birincisi teknolojik rasyonalite ya da rasyonalizasyon insan denetiminin ötesinde toplumu biçim­ lendiren soyut güçler olarak açıklanmışlardır; bir şekilde, bilim ve rasyonel yönetim tarafından yaratılan sistemin m antığı, tikel toplumsal grup ve bireylerin dışında işlemektedir. Toplumun görünen biçimi (örneğin, ‘kapitalist’, ‘sosyalist’, ‘baskıcı’ ya da ‘demokratik’ mi olduğu) ne olursa olsun işlemektedir üstelik.74 Bu anlamda ‘endüstriyel toplum ’ kavramı ‘kapitalist toplum ’ kavramı yerine kullanılmıştır ve Maclntyre’m not ettiği gibi ‘büyük oranda kaba bir teknolojik belirleyiciliğe’ bağımlıdır.75 Böylece Marcuse, Weber üzerine denemesinde ‘yalnızca teknolojinin uygulanması değil, teknolojinin kendisi de doğa ve insanların yöntemsel, bilimsel, biriken ve denetimi artıran bir egemenlik altına alınmasıdır. Egemenliğin istemli ve özgül amaçları teknolojinin üzerine ‘sonradan’ ve dışarıdan konulmamıştır, teknolojik donanımın gerçek kuruluşuna girm işlerdir’76 demektedir. Doğru, Marcuse, ‘teknolojinin daima tarihsel ve toplumsal bir tasarım olduğunu ve içinde bir toplumun ve onun yöneltici istemlerinin insan ve nesnelerle ne yapmaya yöneldiğinin yansıtıldığını’77 söylemiştir, ancak, ‘yönetici 73. Marcuse, ‘Indusrialisation and C apitalisnî. 74. Bu nokta üzerinde Alasdair Mac Intyre’m eleştirel yorumlarına bkz., Marcuse (London, Fontana (Collins, 1970), s. 67-9. 75. Ibid, s. 66. 76. Marcuse, 1Indusrialisation and Capitalism, s. 179. 77. Ibid.

E leştirel T eo ri ’nin G elişm esi

istem ler’ düşüncesi belirsiz ve çözümlenm em iş olarak bırakılmış, bunların burjuvazinin (yâni sermayenin) mi yoksa tanımlanabilir başka toplumsal grupların mı istemleri olduğuna dair bir işaret verilmemiştir. Weber ve Frankfurt Okulu arasındaki ikinci temel benzer­ lik bunların modern endüstriyel toplum yorumlamalarından doğan kasvetli kötümserliklerinde bulunmalıdır. Eğer Weber, Mommsen’in kelimeleriyle, ‘ümitsizlik içinde bir liberal’78 idiyse, Frankfurt Okulu düşünürleri ya da Marcuse belki de ‘ümitsizlik içinde bir radikal’ olarak tasvir edilebilir. Weber için entellektüalizasyon ve rasyonalizasyon az ya da çok geri çevrilemez yayılışı, toplumun bütünüyle araçsal toplumsal ilişkiler tarafından belirleneceği anlamına gelmekteydi. Bu bir ‘demir kafes’, bireysel yaratıcılık ve şahsi değerleri uzaklaştı­ ran ‘mekanize edilmiş bir taş kesilme’ durumu olacaktı. Bu tehdite karşılık Weber gerçek ve etkili bir savunma görmedi, yalnızca bazı bireysel değerleri bütünüyle özel alanlarda ve muhtemelen Nitzsche’nin kastettiği anlamıyla, ‘bütün değer­ lerin aşkın bir değerlendirimini’ yapmaya ve toplumsal ya­ şama yeni bir yol vermeye yetkin karizmatik bir liderin ortaya çıkışında korumak üzere ümitsiz bir girişimde bulundu. Marcuse’nin kötümserliği (bireyin kaderine ilişkin olarak ö z e llik le H orkheim er’in de) aynı türden fazla bir kötümserliktir. Teknolojik rasyonalite (yâni araçsal us) toplumsal hayatı belirlemektedir ve buna muhalefet edecek herhangi bir güç olacaksa, bu da sınırlı kalacaktır. Marcuse, One-Dimensional M an’i şöyle sonuçlandırmaktadır: ‘Eleştirel toplum teorisi başlangıcında, kurulu toplum içinde çok daha rasyonel ve özgür kurumlara doğru hareket eden (ya da böyle bir harekete yönlendirilen) gerçek güçleri varlığıyla karşılaştı... Bunlar teorinin ayaklandığı ampirik temellerdi... Bu türden güçler ortaya konulmaksızm, ‘içkin imkânların 78. Wolfaging Mommsen, The Age o f Bureucracy 1974), Bölüm V.

(Oxford, Blackvvell,

43

Frankfurt Okulu

özgürleşm esi’ artık yeterli bir biçimde varolan tarihsel seçeneği açıklıyamayacaktır...’ (s. 254-5). Peki ya gerçekten bir seçenek varsa? Weber’in aksine Marcuse, ‘yönetimlenmiş topluma’ muhalefet için küçük bir ihtimal bile öngörmez; Horkheimer’in çok daha itibar ettiği görüş için, yâni değerlerin özel alanının bireyler tarafından korunması için bile. Devrimci bir muhaefet için tek şans, bu şans ufak bir şanstır, toplumun alt kesiminde, ‘işsizler ve iş verilemezler, sömürülen ve ezilen diğer renkler ve ırklar, marjinaller’ arasında bulunmalıdır. Marcuse sonraları, 1960’larda yeni radikal hareketlerin yükselişiyle biraz daha fazla iyimser oldu, çünkü öğrencileri, sömürülen etnik azınlıkları ve üçüncü dünyanın köylü kitlelerini içeren devrimci güçler o zaman daha geniş gözükmekteydi. Frankfurt Okulu’nun ümitsiz dünya görüşü, biçimsel bir anlamda, son döneminde modern Batı toplumunun bir çözümlemesinden kaynaklanmaktadır; bu durum, özellikle Almanya’da baskın olan ve ondokuzuncu yüzyılın sonundan itibaren yalnızca bir bilim teorisi olarak pozitivizme muhalefet biçiminde değil, fakat bu sıfatla bilim ve teknolojiye karşı genel bir düşmanlıkla, bunların toplumsal ve kültürel doğurguları çerçevesinde ifade edilen daha geniş ve yürürlükteki bir toplumsal düşüncenin arka planına karşı da değerlendirilmelidir. Hughes 1890 ve 1930 arasındaki Avrupa düşüncesini inceleyen çalışm asında79 pozitivizm e karşı ayaklanmanın maddî ilerleme kültünü sorgulayışla birleştiğini ve bunu bir ifad e b içim in i y en i-ro m a n tizm d e, L e b e n sp h ilo so p h ie ve ‘ruhsal’ değerlerin yeniden ortaya konulmasında, diğerini de dünyanın ‘büyüden kurtulması’ ve rasyonelleşm esi üzerine W eber’in tasalı düşüncelerinde bulduğunu gözlemektedir. Sonradan İkinci Dünya Savaşı tarafından yaratılan imha ve sarsıntılar, Almanya’da Nazi 79. H. Stuart Hughes, Consciousness and Society (New York, Alfred A. Knopf, 1958), 2. Bölüm. AA

Eleştirel Teori ’nin G elişm esi

rejimi deneyimi, 1945’ten beri dünyanın bir nükleer silahlar ırkında biriken süper güçler tarafından giderek bölünmesi ve egemenlik altına alınması., bütün bunlar birikerek kültürün kayıp ve çöküşü duygusuna, katı bir irrasyonaliteye katkıda bulundu. • • Frankfurt Okulu derinlemesine bu gelenekte yer almış ve 1960’larda büyüyen etkisi, kuşkusuz bürokratik ve teknolojik rasyonelleşmeye karşı ayaklanmanın özellikle orta sınıfların bazı bölümlerinde ve muhtelif biçimlerdeki canlanmasıyla ilintili olmuştur. Aynı zamanda Okul’un modern toplum eleştirisinin en dolu ve açık bir biçimde Marcuse’nin One-Dimensional M an'inde sergilenen modern toplumun doğasının çözümlenmesi üzerine temellendiği iddia edilmektedir. Bu çözümlemenin göstermeyi amaçladığı şey kapitalist toplum­ daki iki esas sınıfın, burjuvazi ve proletarya, etkili tarihsel öz­ neler olarak kaybolduklarıdır. Bu nedenle bir taraftan başat bir sınıf olm ayışı, bunun yerine kişisel olmayan bir güç ( ‘bilimsel-teknolojik rasyonalite’) tarafından gerçekleştirilen bir tahakkümün varlığı, diğer taraftan işçi sınıfının uyarlandığı ve pasifize edildiği (yalnızca yüksek kitle tüketimiyle değil, üretimin kendisinin rasyonelleştirilmiş süreciyle de) için, mu­ halefet eden bir sınıfın yokluğu. Bununla birlikte Marcuse çö­ zümlemesini ampirik bir çalışma ya da hazır kanıtların dikkatli bir değerlendirilmesi üzerinde temellendirmez; belirsizce, ‘geniş bir. sosyolojik ve psikolojik literatüre’ gönderm ede bulunur, ve, bunun belki de en çok şeyi söyleyen kanıt olarak, reklamlar gelince kapatmadan ve istasyonu değiştirmeden te­ levizyona bakılarak ya da AM radyosunu dinleyerek elde edilebileceği’ (s. xxvii) sonucuna varır. Kitap A B D ’deki ileri endüstriyel toplum üzerine felsefî düşüncelerden oluşmuştur; Reason and Revolution'daki düşünceleri çok daha popüler bir biçimde tekrarlayan ve Horkheimer’in ‘düşünsel durum­ ların güçsüz bir belirlenimi’ olarak göndermede bulunduğu şeyden belki daha fazlasını başaramayan bir kitaptır. Özelde

Frankfurt Okulu

kültürel olarak yerinden oynatılan ticari radyo ve televizyo­ nun özel bir amerikan deneyiminin yorumlanması ve Birinci Dünya Savaşı’nın öncesinden beri siyasal olarak örgütlenmiş bir işçi sınıfının olmayışı üzerine bağımlı geniş genellemelerin ne kadar vazıh olduğu da sorulabilir.80 Buna rağmen, Marcuse’nin fikirleri ‘sisteme’ muhalefetle birlikte, geç 1960’lardaki Amerikan öğrenci hareketinde kısa bir karşılık yakalamıştır. Aynı şey çeşitli Avrupa ülkelerindeki öğrenci hareketlerinde de bir dereceye kadar olmuştur. Ancak o zamanın toplumsal hareketlerinin hepsi sosyologların önemli bir katkı yaptıkları bürokrasi ve teknokrasinin anlamı ve değişen sınıfsal yapının çok ayrı çözümlemelerinden de çok geniş olarak etkilenmişlerdi. Weber’in rasyonelleşmiş bir üre­ tim ve yönetimin geri döndürülemezi iği değerlendirmesini izleyerek, burada ilkin bir ‘yönetimsel devrim’ teorisi ortaya çık m ış,81 teknokrasi üzerine erken tartışmalar olmuş82 ve ‘endüstriyel ve post-endüstviyel toplum’ üzerine çok daha kapsayıcı çalışmalar yapılmıştır. Bu olguların muhafazakâr yo­ rumu, örneğin Raymond A on ve Daniel B ell’in yazılarında,83 80. Amerikan deneyiminin benzer bir etkisi C. Wright Mills’in ‘emek me­ tafiziği’ olarak adlandırdığı (yâni işçi sınıfının tarihsel rolü düşüncesi) şeyi reddedişinde de bulunabilir. Bkz., ‘Yeni Sol’ üzerine denemesi Power, Politics and People içinde (New York, Oxford University Press, 1963), s. 256. ABD’de sosyalist hareketin yokluğu için Werner Sombart’ın İngilizce ter­ cümesinin Giriş’ine bkz., Why is there no Socialism in the United State sİ (London, MacMillian 1976) ve Wohn H. M. Lastett and Seymour Martin Lipset (eds), Failure o f Dream? Essays in the History o f American Soci­ alism (Garden City, Nevv York, Anchor Press/Doubleday, 1974). 81. Bkz., James Burnham, The Managerial Revolution (London, Putnam and Co., 1943). 82. Bkz., Georges Gurvitch (ed), îndustrialisation et technocratie (Paris, Armand Colin, 1949) 83. Bkz. Raymond Aron, 18 Lectııres on Industrial Society (London, Weidenfielt and Nicholson, 1967) ve, The Industrial Society (London, Weidenfielt and Nicholson, 1967); Daniel Bell, The Corning o f Post-Industrial So­ ciety (Nevv York, Basic Books, 1973)

46

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

herşeyin üstünde ön-belirleyici olarak, ‘orta sınıf’ topiumlarının ortaya çıkışı olarak da değerlendirilebilecek, temel sınıfsal farklılıkların aşamalar biçiminde ortadan kalkmasını vurgula­ mıştır; yâni sınıf çatışmasının gerçekten ortadan kalkışı ya da yatıştırılmasım ve Aron’un tanımladığı gibi ‘ideolojilerin’, bü­ tüncül tarihi-siyasal dünya yorumlarının’ birleşik çöküşünü (böyle bir ideolojinin ilkesel örneği doğal olarak Marksizm­ ’dir). Alain Touraine’nin yapıtlarında bulunan radikal yo­ rum,84 ondokuzuncu yüzyıl kapitalizminin sınıfsal yapısının kökünden değiştiğini, batılı topluml arda yeni ve esaslı bir çat­ lağın oluştuğunu (farklı bir bağlama ilişkin olarak Doğu A v­ rupa’nın sosyalist toplumlarında da),85D yeni çatışma türleri­ nin geç 1960’lardan beri toplumsal hareketlerin eylemleri ve bunlara karşı oluşan tepkilere örneklediği gibi, eski sınıfsal ça­ tışmaları kısmen içerdiği kısmen de onların yerine geçtiğini iddia etmektedir. Touraine’nin görüşüyle, post-endüstriye! toplumlarda (‘teknokratik’ ya da ‘programlanmış’ toplumlar olarak da adlandırılabilirler) varolan çatışmalara katılan esas gruplar artık burjuvazi ve işçi sınıfı değillerdir: Bir tarafta ikti­ sadi ve siyasal karar verme yapılarını yönetenler, diğer tarafta ise bağımlı bir katılma konumuna indirgenil enler vardır; ilk grup doğal olarak geniş sermaye sahiplerini, İkincisi ise en­ düstriyel işçileri içermesine rağmen. Marksist sosyologların yapıtları bir çok bakımlardan mu­ hafazakâr görüşe yakın Marcuse’nin çözümlemesinden ol­ duğu kadar ‘post-endüstriyel toplum’un muhafazakâr ve ra­ dikal yorumlarından da, geniş şirketler ve çok uluslu kuruluş­ lar formunda devam eden sermayenin belirleyiciliği ve top-

84. Bkz., Alan Touraine, The Post-Industrial Society (New York, Random House, 1971) ve The Self-Production o f Society (Chicago, University of Chicago Press, 1977). . 85. Bu konu üzerinde bkz., özellikle George Konrâd and Ivan Szelenyi, The Intellectuals on the Road to Class Power (Bringhton, Harvester Press, 1979).

47

Frankfurt Okulu

lıımsal dönüşümün bir aracısı olarak geleneksel işçi" hareketi­ nin temel önemi üzerine vurgusuyla anlamlı bir biçimde ay­ rılmaktadır. Bu sosyologlar doğal olarak yirminci yüzyıldaki kapitalist toplumdaki özsel değişmeleri dikkate almaktadırlar: Bir yanda sermaye yoğunlaşması ve merkezil eşmesi yİ e , eko­ nomide devlet müdahelesinin büyümesi, diğer yandan orta sı­ nıfın büyümesi, işçi sınıfının bilinci ve toplumsal konumunda yer alan sınıf yapısındaki değişmeler. Kapitalizm içindeki bu değişim süreçlerinin yorumlanması konusunda Marksistler arasında bir çok görüş farklılıkları vardır,86 ancak aynı za­ manda sermaye ve emek arasındaki ilişkinin ve bunun top­ lumsal hareketlerin eylemleri, partiler arasında çatışma ve sınıf mücadelesinin farklı biçimlerindeki siyasal ifadesinin hayatî ve süregelen öneminin kavranılmasında bir çok ortak temel vardır. Marksist ve marksist olmayan sosyologlar tarafından ‘geç kapitalizm’ ya da ‘endüstriyel toplum’ üzerine yapılan çeşitli incelemelerde eksik olan şey, kapitalist ekonomi, sınıfsal yapı, siyasal partilerin ve hareketlerin, Frankfurt O kulu’nun çalışmalarını şimdi olağanüstü şekilde dar ve yetersiz kılacak ayrıntılı ve ciddi bir çözümlemesi’nin bulunmayışıdır. Bundan sonra Frankfurt Okulu’nun düşüncesindeki ikinci temel konuya gelmekteyiz. Bu konu, Weber’in sonraki yazı­ larında bulunan ilgileriyle açık bir yakınlık da taşıyan ve ‘bilimsel-teknolojik raşyonalite’ tarafından egemenlik düşün­ 86. Ekonomik değişiklikler konusunda örnek olarak bkz., Keith Covvling, Monopoly Capitalism (London, MacMillian, 1982) ve Bob Jessop, The Capitalist State (Oxford, Martin Robertson, 1982) tarafından gerçekleştiri­ len ‘tekelci kapitalizm’ ve ‘tekelci devlet kapitalizmi’ çalışmaları. Yine bkz., ‘ileri kapitalizmin’ bir çözümlemesi olarak, Jürgen Habermas, Legitimation Crisis (London, Heinemann, 1976). Farklı sınıfsal yapı çözümle­ meleri için benim sınıf üzerine topladığım denemelerime bkz., Sociology as Social Criticism (London, Ailen and Unwin, 1975) ve Sociology and Socialism (Brington, Harvester Press, 1984) ve yine Nicholas Abercombie and John Urry, Capital, Labour and the Middle Classes (London, Ailen and Unwin, 1983).

48

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

cesiyle yakından ilişkili olan günümüz toplumunda bireyin kaderiyle önsel ilgilenim konuşudur. Daha önce belirttiğimiz gibi, Horkheimer bireyseliğin değerine bağlanan sonuçtan etkilenmişti. Çok daha kötümser bir damarda olmakla bera­ ber,87 hayatının son yıllarındaki deneme ve görüşmelerinde W eber’i hatırlayarak, bu bağlılığı yeniden ortaya koydu. ‘Birey için göreli bir özerklik sağlıyacak her öğeyi bile ayıra­ cak kadar rasyonelleşmiş, kendi kendine işler hale getirilmiş, bütünüyle parçalanmış bir dünyaya yönelik bir eğilim ’88 ola­ rak gördüğü eğilimle karşılaştığında Horkheimer, bu eğilime muhalefet edebilecek, ‘bireyin sınırlı ve geçici özgürlüğünü’de ‘bütünüyle diğeri için duyulan dinesi özlemin doğrulan­ m ası’ hariç olmak üzere koruyacak, mümkün olduğu yerde genişletilecek bir yol da görem em işti.89 Gerçekten de Horkheimer hayatının sonunda ‘eleştirel bir teori sy en’ olmayı bırakarak bir tür dinsel düşünceye yöneldi. Kant ve H egeî’i M arx’ın üstünde tutarak, Gumnior ve R in ggu t’un kelimeleriyle söylenirse, ‘yahudi düşüncesi ve dinselliğiyle yakınlıklarında Alman idealistlerin büyüklüğünü’ gördü.90 Sonraki düşüncelerini Horkheimer şöyle dille getirdi: T eolojid e önem li olan ‘dünyanın bir “görüntü” ’ olduğunun bilincidir, yâni ‘mutlak hakikat ya da nihai hedef’ d e ğ ild ir ;91 ‘teolojik bir öge içerm eyen, benim kabul edebileceğim herhangi bir felsefe olduğuna inanmıyorum’ 92 87. Schopenhauer’m ‘metafiziksel kötümserliği’yle ilişkin düşüncelerinde önemli ölçüde ifade edilmiştir. Bkz. özellikle ‘Schopenhauers Aktualitat’ üzerine denemesi, zikredildiği yer, Helmut Gumnior ve Rudol Ringguth, Max Horkheimer (Reinbek bei Hamburg, Rovvolth, 1973), Horkheimer’in sonraki felsefesi hakkındaki son bölüm. 88. Critical Theory’ye önsöz, s. vii. 89. Bkz., Die Sennsucht nach dem ganz Anderen (Helmut Gumnior’un yo­ rumuyla bir mülakat, Hamburg, Furche Verlag, 1970). 90. Gumnior and Rungguth, op. cit., s. 123. 91. ‘Letze Spur von Theologie-Paul Tillichs Vermachtnis’, Frankfurter Allgemeine Zeitung (7 Nisan 1966)’da basılan bir konuşma. 92. W erk und Wirken Paul Tillchs.. Ein Gedenkbuch, s. 16, zikredildiği yer,

'

49

F rankfurt Okulu

Adorno ve Marctıse modern toplumdaki bireyin konu­ muna ilişkin aynı ümitsiz görüşe sahiptiler, ancak bu duruma çeşitli biçimlerde karşılık verdiler. Gördüğümüz gibi Marcuse toplumun içerisinden yeni devrimci güçlerin çıkacağına ilişkin eski bir ümidi tekrarladı. Freud’u felsefî olarak yeniden yorumlayışında,93 ileri endüstriyel toplumlarda maddî kıtlığın ortadan kaldırılmasıyla birlikte, bütün toplumsal ilişkileri etki­ leyen kapsayıcı bir özgürleşimin temeli olarak algılanan ‘haz ilkesi’nin üstünlüğü ve cinsel özgürlükle insanların mutluluk amacına erişecekleri şartların sağlanmış olacağını savundu. An­ cak Adorno bireyi egemenlikten kurtarcak ihtimali ne yeni karşıt gruplarda ne de cinsel özgürlükte gördü -bu ihtimal, olabileceğin dokunuşlarıyla verili gerçekliği karşılayan ‘özgün’ sanatçının yapıtında vardı. Özgün sanat buna göre yı­ kıcı bir gizilgüce sahipti. Adorno, sanatı üstün bir biliş formu olarak -gelecek yönlendirimli bir hakikat arayışı- varolan ger­ çeklik üzerine sadece düşünen bilimle karşılaştırır.94 Sosyolojik bir bakış açısından Frankfurt Okulu’nun ileri endüstriyel toplumda bireyin konumu üzerine düşünceleri hakkında iki sorun ortaya konulabilir. Birincisi bu düşüncele­ rin betimsel olarak doğru olup olmadığıdır. Burada yine ben­ zer bir güçlükle karşılaşıyoruz: Çünkü ampirik olarak bu an­ lamlı değişikliklerin gözüktüğünü belirleyecek bir girişim yoktur; çoğuncası liberal kapitalist toplumun özerk kabul edilen burjuva bireyiyle bir karşıtlığın ortaya konulması vardır. Gumnior ve Ringguth, op. cit., s. 131. Horkheimer’in dine karşı oian tav­ rının çok daha kapsayıcı bir şekilde (özelde Yahudilik ve Hristiyanlık’a) tartışılması için bkz., Julius Carlebach, Kari Marx and the Radical Critique ofJudaism (London, Routledge and Kegan Paul, 1978), s. 234-57. 93. Marcuse, Eros and Civilization (Boston, Mass, Beacon Press, 1955; ‘Siyasal Bir Önsöz’1e yeni baskısı, 1966). 94. Adorno, Âsthetische Theorie (Frankfurt, Suhrkamp, 1970) yine ayrıca editörlerin tartışmasıyla bkz., Andrevv Arato ve Eike Gebhardt (eds) The Essential Frankfurt School Reader (New York, Urizen Books, 1978), s. 185224.

50

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

Bu kapsamlı ayrımın, muhtelif düzeltmeler olmaksızın (en azı millî gelenekler ve milletler arasındaki farklılıklarla ilgili ol­ mamak üzere) ve bir biçimde test edilmemiş bir yoldan daha fazlasıyla, herhangi bir şekilde korunup korünmayacağı da şüphelidir; bu ayrımı çok daha inandırıcı bir şekilde kurmak için harekete geçen her teşebbüs, Okul’un tutarlı bir biçimde kaçındığı tarihsel araştırmalar yoluyla oluşacak bir girişimi ge­ rektirecektir. Hâlâ çok önemli olan nokta bütün tartışmanın burjuva birey üzerinde odaklaşmasıdır. Franfurt Okulu düşü­ nürleri endüstriyel ülkelerdeki nüfusun geniş bir kesimi için 1945’ten sonra, toplumsal güç dengesindeki kuşkusuz küçük, ancak emek ve sermaye arasında refah hizmetlerinin, eğitimin ve istihdamın yayılması, sendikaların daha da büyüyen gü­ cüyle gerçeklik kazanan değişikliklere dikkat ayırmamışlardır. Boş zamanların hatırı sayılır ölçüde kullanımını da içeren gün­ delik fakat çok önemli özgürlükler bu dönemde kazanılmıştır ve bunlarla rasyonelleştirilmiş üretim ve yönetimle oluşan de­ netim ve çok yoğun düzenlemelere karşı konulabilecektir. Hatta Doğu Avrupa sosyalist toplumlarında da ‘bütünsel ola­ rak yönlendirilmiş toplum’ kavramı buraya daha uygun gelse bile, açık kayıplara rağmen benzer kazançlardan söz edilebilir. Şu istisnayla ki bu topluml arda belirleyici olan ‘bilimsel-tek­ nolojik rasyonalite’ değil, fakat bir siyasal parti veya yeni egemen sınıftır. Kapitalist topluml arda 1980’lerdeki İktisadî bunalımlar, açık olarak istihdamı düşürüp, toplumsal hizmet­ leri azaltarak ve genel olarak bireyleri daha katı ekonomik zorlamalarla karşı karşıya bırakarak, aşağı sınıflardaki bireyle­ rin özerklik ve özgürlüklerini hiçe sayan emeğe karşı saldır­ gan bir sermaye üretmiştir. Frankfurt Okulu’nun (özellikle Adorno ve Horkheimer’in yazılarını) bireysel özerkliğin kay­ boluşu üzerine metinlerini okuyarak, Max Weber’in benzer metinlerinin yaptığı gibi, herşeyin üstünde açıkladıkları, top­ lumun tikel bir katında, yâni eğitilmiş aşağı sınıflarında ya da çok özgül olarak ‘mandarinlerde’ bir çöküş- duygusu, yahut geleneksel Alman Kultur’u için varolan nostalji izleniminden

Frankfurt Okulu

kaçınmak güçtür.

52

Eleştirel Teori ’nin G elişm esi

İkinci sorun Frankfurt Okulu nun bireyin kaderiyle m eş­ guliyetinin başka bir yönde, yayılmalarına yardımcı olduğu psikoloji ve psikanaliz yoluyla, birey ve toplum arasındaki ilişkiyi teorik olarak formüle etmeye yöneltip yönel tmediğidir. Gördüğümüz üzere, Okul’un ilk yıllarında Erich Fromm, Freud’un tarihaşkın kültür teorisini reddererek, Marx’ın top­ lumsal teorisiyle birey psikolojisini, tikel olarak ailenin tarih­ sel olarak yaratılmış bir sınıf yapısında yerleştiğini vurgulaya­ rak birleştirmeye çalışmıştı. Sonuçta Fromm, çeşitli yönlerde Marksizm ve psikanaliz arasındaki ilişkiyi, {The Fear o f Free d o m ’da) ’toplumsal karakter’ düşüncesini formüle edip, Fre.ud’ün insan ihtiyaçları ve doğası kavramını radikal olarak yenileştirerek ve Marx’m toplumsal düşüncesinin merkezi te­ ması olarak E l y a z m a l a r ı ’ndâ tam olarak açıklanan ‘yabancılaşmanın aşılması’95 biçiminde açıklamayı denemiştir. Frankfurt Okulu’nun bu konu üzerindeki gelişimini izle­ mek çok güçtür. A B D ’deki sürgünlük döneminde gerçekleş­ tirilen çalışmalar, özellikle The Authoritarian Personality'de bireyin psikolojisi çok güçlü olarak vurgulanmış, psikolojik fenomenler ve bunlardaki değişiklikleri özgül tarihsel ve top­ lumsal şartlara bağlamak üzere çok az teşebbüs edilmiştir. Şüphesiz Okul’un sonraki düşüncelerinde ‘kültür endüstrisi’nin etkisi ve yaşamın genel rasyonelleşmesi tarafından yaratı­ lan bir büyüyen konformizm varsayımı yer almaktaydı, ama bu varsayım herhangi bir tarihsel ya da sosyolojik mukayeseli bir çalışmayla test edilmemiş ve çalışmalardaki toplumsal-psikolojik süreçler sistematik olarak incelenmemişti. Dahası, konform izm , özüm sem e ve totaliteryanizm düşünceleri (totaliteryanizm kavramı M arcuse tarafından O n e Dim ensional M an'de çok geniş olarak kullanılmıştı), resmî ideolojiye bağlılığın başat bir parti tarafından empoze edildiği 95. Bkz., özelde M arx’s Concept o f Man (New York, Frederick Ungar, 1961) ve onun son çalışmalarından birisi_, The Anatorny o f Human Destructiveness (New York, Holf, Rinehart and Winston, 1973).

53

Frankfurt Okulu

Doğu Avrupa ülkelerinde ‘halihazırda varolan sosyamlizm’in özgül niteliğinin açıklanması ve tanımlanması olmaksızın kapitalist ve sosyalist toplumlara (söylemek gerekirse, Adorno ve Horkheimer’dan daha çok Marcuse tarafından) biraz eleştirel olmayan bir biçimde uygulanmıştır. Doğu Avrupa bağlamında bile konformizmin derecesi 1953, 1956 ve 19 6 8 ’deki toplum sal ayaklanm alarından, P olon ya’da ‘Dayanışma’ hareketinin doğuşu ve Marksizmin yaşayan bir öğreti olarak (yâni etkili başat bir ideoloji olarak) bu ülkelerde yaşayan geniş bir kesim için gerçekten etkisini kaybetmesi olgularının ışığı altında çok daha dikkatlice incelenilmelidir. Batılı kapitalist ülkelerde geç 1960’larda (Marcuse’yi ‘portesto eylemi içindeki gençliğin içgüdüsel reddiyesi’ olarak adlandırdığı radikal dönüşümün içindeki imkânlara ilişkin iyim ser bir görüşe iten) önemli bir muhalefet patlaması da vardı.96 Bu patlama Frankfurt Okulu’­ nun en büyük etkisini yaptığı bir çevreyi de sunmuştu. Bugün, o zamanın düşüncelerine karşı oluşan tepkiden on yıl sonra, muhtelif ülkelerde sosyalizmin canlanmasında, barış hareke­ tinde ve protesto ve muhalefetin yenilenen formlarının özlü ve büyüyen açılımları sözkonusudur. Gerekli olan sosyolojik ve sosyo-politik açıdan, bu kaza­ nım ve protesto döngülerinin çok daha tutarlı bir değerlen­ dirmesi , mümkünse açıklamasının yapılmasıdır. Frankfurt Okulu bu tür konulara çok az dikkat etmiştir. Tikel bir örnek alalım: Marcuse gençliğin ‘içgüdüsel reddi’ne gönderme ya­ par ki bu yetersiz gözükmektedir, çünkü ne gençliğin toplumsal tavırlarındaki tarihsel çalkantılara ilişkin bir ipucu verir ne de m illî, etnik ve sınıfsal farklılıklar tarafından oluşturulan çok farklı toplumsal oluşumları değerlendirmeye alır. Bu alandan çok daha verimli olabilecek bir uğraşı çizgisi yeni ‘kuşakların’ tikel tarihsel ve toplumsal görünümlerde

96. ‘Siyasal Önsöz’e bkz., Eros and Civilization (1966). 54

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

biçimlendiği yolların bir incelenm esi.olarak gözükmektedir.97 Marcuse’nin içgüdüsel bir öge üzerindeki kişisel güveni, Eros and C i v il iz a t io n ’ â zk i F reud’un f e ls e f î yen id en yorumlayışından türemektedir. Kitap, Freud’un mutluluk amacına yönelmiş evrensel bir insan doğası düşüncesini kabul eder. Mutluluk geniş bir şekilde cinsel özgürlük ve yoğunlaşma çerçevesinde tanımlanmıştır. Ancak Marcuse ‘haz ilkesi’nin ‘gerçeklik ilkesi’ne tâbi kılınması anlamına gelen, bir uygarlığı yaratmak ve korumak için baskının zorunlu olduğu fikrini reddeder. O ’na göre insan toplumunun tarihi boyunca -cinselliğin bastırılması, öncelikle İktisadî kıtlık şartlarında özgül toplumsal egemenlik biçimlerini korumak üzere tasarlanan ‘artık baskı’ olmaktadır. Kıtlığın sona erişiyle bu artık baskı da sona erdirilebilir ve cinsel (libidinal) özgürlük o zaman diğer bütün toplumsal ilişk ilere dönüştürülebilir. Marcuse açıkça bu dönüşümün nasıl olacağını göstermemiştir. Modem toplumlardaki büyük cinsel serbestiyet deneyimi bunun süregelen ekonomik ve sınıfsal egemenlikle kolayca uzlaşabileceğini göstermektedir. Marcu­ se ’nin Freud’un teorisini yeniden inşa etm esi, bir bütün ola­ rak, ampirik olarak temellenmemiş uygarlıklar tarihi ve insan doğası kavramından başka bir şey sunmamıştır. Frankfurt Okulu’nun yapıtlarındaki üçüncü ilkesel tema olan ‘kültür endüstrisi’, sosyolojik ilgilere çok yakın olarak ilişkilendirilen bir temadır. Kültür endüstrisi düşüncesi çok tüketici terimlerde Adomo ve Horkheimer tarafından ‘Kültür endüstrisi: Kitle Al dam mı Olarak Aydınlanma’ denemesinde açıklanmıştır.98 Burada ‘tekellerin egemenliği altındaki bütün

97. Bkz., özellikle Kral Mannheim’ın ‘The Problems of Generations’ , in Essays on the Sociology o f Knowledge (London, Routledge and Kegan Paul, 1952); antropolojik bir göriiş için bkz., Margaret Mead, Culture and Commitment: A Study o f Generation Gap (London, Bodley Head, 1970). 98. Dialectic o f Enlightenment’de (New York, Herder and Herder, 1972), s. 120-67.

55

Frankfurt Okulu

kitle kültürünün özdeş olduğu’ savunulmuş, aynı zamanda ‘kültür ve eğlencenin karışımının’ bir sonucu olarak bu kültü­ rün ‘ifsat olduğu’ belirtilmiştir. Dahası, kültür endüstrisi ve reklamcılık öylesine birbirlerine karışmışlardır ki ikisi de ‘insanların yönlendirilmesi için bir işlem ’ haline gelmiştir. Adorno ve Horkheimer, ‘kültür endüstrisinde reklamcılığın zaferini’, ‘tüketicileri, bu endüstrinin ürünlerini almaya ve kullanmaya zorladığı’ (s. 167) sonucuna varmışlardır. Bu de­ ğerlendirmenin iki özelliği dikkate değerdir. İlk elde, dene­ menin kendisinden diğer toplum tiplerindeki kültürel ege­ menliğinin etkisiyle, kültür endüstrisinin etkisinin nasıl farklı­ laştığını tam olarak kavramak güç olmaktadır. Sözgelimi, Ki­ lise Ortaçağ Avrupa’sındaki ‘kültür endüstrisi’ olarak değer­ lendirilebilir. Marx’m ‘egemen sınıfın düşünceleri, her çağda egemen düşüncelerdir’ şeklinde, İktisadî egemenliğin zorunlu sonucu olarak kavradığı bu görüngünün kapitalist toplumdaki özgün biçimi nedir? Burada sergilendiği şekliyle kültür en­ düstrisi tamamıyle bastırıcı bir etkiye mi sahiptir, yoksa Adomo ve Horkheimer’in bu olguyu sert bir şekilde eleştir­ meleri , hiç olmazsa kısmen Amerikan ticari radyo, tv ve film endüstrisiyle karşılaşmalarıyla ortaya çıkan kültürel şokun bir sonucu olarak mı yorumlanmalıdır? Daha önce görüldüğü üzere, bu nokta, Orıe-Dimensional M an'de, Marcuse’un ileri endüstriyel toplumunun ideolojisini değerlendirişini derinden etkilemişti. Bu tür soruların düşünülmesi, ‘başat bir ideolojinin’ etki­ lerinin tarihsel ve mukayeseli bir incelemesine olan ihtiyaca işaret ederek, ikinci bir sorunu" ortaya çıkarmaktadır. Çünkü, kurulu bir kültürün gücü özellikle toplum içindeki muhalefet ve kopuşlar tarafından sınanmaktadır. Adomo ve Horkheimer bu deneme ve sonraki yazılarında etkili bir kopuşun olmadığı 99. Çok daha eleştirel ve hoşlanılabilir bir şekilde ele alınması için bkz., Nicholas Abercrombie, Stephen Hill ve Bryan S. Turner, The Dominant Ideology Thesis (London, Ailen and Unvvin, 1980).

56

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

izlenimini verirler. Marcuse, One-Dimensional M an’’de aynı karamsar görüşü tekrarlamıştır. Buna rağmen hemen bir kaç yıl sonra, öğrenci ayaklanmalarının ortasında, hiç olmazsa Marcuse yargısını gözden geçirmek zorunda kalacak ve genç­ liğin başkaldırısında ümitlenmek için bir neden bulacaktır. Özellikle Kuzey Amerika’da bu zamanda bir ‘karşı kültür’ düşüncesi belirgin bir ses kazanacak ve Theodore Roszak, kısa bir süre meşhur olan kitabında,100 ‘karşı kültürün’ tanımlayıcı özelliklerinden birisini teşkil eden bir nokta olarak Marcuse’nin (Norman Brown ve Paul Goodman’ın düşüncelerine çok daha sem patik bakm asına rağm en) dü şü n celerin e yaşlanacaktı. Marcuse gibi Roszak da yeni kopuş hareketini, teknokratik topluma bir ‘gençlik muhalefeti’ olarak görmüş, ancak, bu hareketi, ‘mitsel-dinsel istemin yeniden doğuşu’ olarak yorumlayarak, Frankfurt Okulu’nun, özellikle eski Marksizm anlayışını muhtelif defalar eleştirdiği Marcuse’nin bakış açısına (Horkheimer’in sonraki felsefesine olmamakla birlikte) ters düşmüştü. Bir karşı kültür düşüncesiyle oluşan esas güçlük, kültür endüstrisi tarfmdan bütünüyle belirlenmiş bir toplumda nasıl ortaya çıkabileceğinin açıklanmasında yatmaktadır. İki çözüm mümkün gözükmektedir; ya kültür endüstrisinin sınırlı alanı ve birdenbire ortadan kalkışı ya da özümsenmesiyle kültür endüstrisinin gücünün açıklandığı iddia edilebilir; veya diğer taraftan bu kopuş, yirminci yüzyılın kapitalist toplumlarında Frankfurt Okulu’nun tanımlandığından o kadar geniş bir alana (Doğu Avrupa toplumlarında çok daha değişik ancak anlamlı bir biçimde) yayılmıştır ki siyasal ve toplumsal hare­ ketlerin canlanışında kendisini düzenli olarak açığa vurmakta­ dır denilebilir. Sonraki durumda, bu kopuş ve muhalefetin toplumsal hayattaki temelinin bir değerlendirmesini yapmak zorunlu olur. Burada marksist bir açıdan, bir karşı kültür ha100. Theodore Roszak, The. Making o f a Counter-Culture (London, Faber ___ and Faber, 1970).

F rankfurt Okulu

reketinin kapitalist bir toplumda sosyalist bir hareket olarak uzun zamandan beri var olduğu gözlemlenebilir. Bu görüş, çok tutarlı bir biçimde toplumsal öğretisi Marksizm olan ‘yeni uygarlığın’ taşıyıcısı işçi sınıfı hareketinin kavramı olarak Gramsci tarafından açıklanmıştır. O zaman temel sorun işçi ha­ reketinde yer alan bu karşı kültür hareketinin tarihsel değişik­ liklerini ve uzun dönemdeki etkilerini değerlendirme sorunu olmaktadır. Frankfurt Okulu’nun kendisi merkezi Avrupa devrimlerinin Birinci Dünya Savaşı sonrası başarısızlıkları ve Almanya’da Nazilerin iktidara yükselmesiyle özgül bir ilişki içinde ortaya çıkmıştı. Okul’un önde gelen düşünürlerinin fi­ kirleri , Sovyetler Birliği’ndeki Stalinist rejimin sonraları Doğu Avrupa’da olmak üzere, istisnaî ekonomik büyüme ve çok geniş olarak yayılan refah tem elinde büyük toplumsal çatışmaların pasifize edilm esi ve görünür bir siyasal uzlaşmanın ortaya çıkmasıyla biçimlenmişti. Bu düşünürlerin 5 0 ’ler ve 60 ’lardaki varolan olayları eleştirmeleri (C. Wright M ills’in çok farklı toplumsal eleştirisinin yaptığı gibi),101 savaş sonrası dönemin önem li, ancak ihmal edilen boyutlarına dikkat çekmiş, 6 0 ’larm sonunda özellikle üniversitelerdeki orta sınıf gençliği arasında güçlü bir karşılık yakalamıştı. Ancak geriye bakıldığında totaliteryan bir toplumsal örgütlenm eye yönelik eğilim lerin gücünü ve modern toplumlardaki kazanımların ve konformizmin derecesini, çünkü kısmen olguyu tarihsel bir bağlama koymaktaki ya da bu olgulara karşı karşıt güçlerin de varolduğunu belirtmekteki başarısızlıklarından dolayı, abarttıkları düşünülebilir. Savaş sonrası dönemde Batı Avrupa toplumlarında sosyalist ve komünist partilerin öncesi hiç bir dönemde elde edilemiyen düzeylerde üye sayılarını ve seçim desteğini ‘bazı çalkantılarla birlikte’ çoğaltmaları önemli bir olgudur. Bu anlamda tarihsel olarak işçi sınıfı üzerinde tem ellenen 101. Bkz., J.E.T. Eldridge, C.Wright Mills (Chichester, Ellis Horvvood, London, Tavistock Publications, 1983).

58

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

muhalefet ve kopuş hareketlerinin eskisinden daha çok yaygın oldukları söylenebilir. Buna karşılık, bu partilerin özelde sosyalist (ya da işçi veya sosyal demokrat) partilerin varolan toplum biçim ine artık r a d ik a l bir muhalefeti içermedikleri iddia edilebilir; ancak bu partiler, böylesi bir muhalefetin temel öğelerini ve örgütlenme ilkelerini geniş olarak kabul ederler. Kısaca bütünüyle reformist, kökten özgürleşmiş bir toplum ve sosyalizm amacından vazgeçen partiler oldukları iddia edilebilir. Bu karmaşık bir sorundur102 fakat şimdiki bağlamda Frankfurt Okulu’nun tüm olanlara taze bir ışık tutmaya ve kültürel ve toplumsal değişmenin ana yönleri hakkında inandırıcı bir değerlendirme sağlamaya yetkin olup olmadığını öncelikle tartışmak zorundayız. Okul’un çözümlemelerinde esaslı boşluklar olduğu açıktır. Böylece savaş sonrası dönemde siyasal parti ve hareketlerin gerçek gelişim lerine işaret edilmemiştir. Bu, bir taraftan kapitalizmin uzun dönemdeki evriminde sınıf çatışması ve diğer toplumsal çatışmaların değişen yoğunluğunda açığa çıkan kopuş ve kabullenmeler arasındaki değişen dengeyi ortaya koymakta, diğer taraftan ideolojilerin yayılması ve inşası süreçlerinin somut ayrıntılarını incelemekte başarısızlıkla sonuçlanan eleştirel teorinin tarihsel ve ampirik olmayan yal­ nızca bir boyutudur. Geç kapitalist toplumlarda ‘başat ideoloji’nin etkisi ve doğasını çok tutarlı ve ayırdedici bir biçimde inceleyen bir ça­ lışma, daha önceki topluml arla karşılaştırıldığında ideolojik geçiciliği sağlayan mekanizmaların gelişirken ancak kısmen etkili olduklarını, yâni ideolojik olarak işbirliği yapan ikincil sınıfların konumunun abartıldığını ve tikel örnek almak gere­ kirse ‘meselâ İngiltere’nin gerçekte birleştirici bir toplum ol-

102. Bu durumun değişik boyutlarım ‘The Political Role of the Working Class in Western Europe’ üzerinde bir denememde inceledim. Bkz., Tom Bottomore, Sociology and Socialism (Brington, Harvester Press, 1984).

59

Frankfurt Okulu

m a d iğ i’ sonucuna varmıştır.103 Bu çalışmada zengin bir bi­ çimde sunulan kanıtlar hiç olmazsa kültür endüstrisinin ve egemenliğinin korunmasında oynadığı rolün gücü hakkında kuşku duymak gerektiğini önermektedir. Başat bir ideolojinin geç kapitalist toplumda etkili olduğu sürece, gücünü hatırı sayılır bir ölçüde negatif bir etmenden aldığı da eklenmelidir; sözgelimi bir karşı kültür olarak sosyalizmin ve bunun çağrı­ şımıyla Doğu Avrupa’nın (hepsinin üzerinde Sovyetler Birli­ ğ i’nin) ‘varolan’ sosyalist toplumların ‘totaliteryan’ Stalinist ve ‘otoriteryen’ post-Stalinist dönemlerdeki çöküşünden. Frankfurt Okulu düşünürlerinin sosyalizme seyrek olarak gönderme yaptıkları (ve genellikle Sovyetler Birliği’ni eleşti­ rirken) bunun yerine radikal bir hareketin amacı olarak ‘özgürleşim’i yeğledikleri de not etmeye değerdir. Bu tavır bir muhteva ve açıklık kaybı içermektedir. Marx, ‘geleceğin ahçı dükkanları için yemek tairfleri’ yazma düşüncesini red­ detmesine rağmen, gerçekte gelecek bir sosyalist toplumun kurumlarınm bazı belirli göstergelerini Paris komünü hakkmdaki öngörüleri ve kooperatif üretimi tartışmalarında vermiş­ tir. Sonrasında zaten Manksist ve sosyalist düşünce, sosyaliz­ min doğası ve sorunlarını, rok daha geniş olarak açıklamıştır. Eleştirel teori sy enler sosyalizm hakkmdaki bu tarihsel olarak biçimlenmiş ayrı düşünce birikimini görmezlikten gelmişler­ dir. Marcuse’nin ‘doğru’ ve ‘yanlış’ gereksinimleri soyut bir şekilde tartışm ası104 ve Eros and C iviliza tio n ’da cinsel serbestiyet ve k işisel ilişkilerin güvenli bir şekilde dönüşümünün, özgürleşim sürecinin öncül öğeleri olduğu savı ayrı tutulursa, özgürleşim amacı tanımlanmadık bir şekilde kalmıştır. Sosyalizmin yeni bir uygarlığın çekici ve inandırıcı bir kavramı olarak tam bir şekilde yeniden kurulup kurulamayacağı, hangi toplumsal güçlerin hangi toplumsal 103. Abercrombie, Hill and Turner, op. cit., bölüm 5. 104. ‘İhtiyaç’ kavramının çok özlü bir çözümlemesi için bkz^, Agnes Heller, The Theory o f Need in Marx (London, Alison and Busby, 1976).

60

E leştirel Teori ’nin G elişm esi

şartlar altında sosyalizmi yeni bir dirimsellikle kaynaştırıp kaynaştıramay acakları geniş ve tartışılan biir konudur.105 Ancak, batılı kapitalist dünyada sosyalist hareketin ve sosyalist hareketin dem okrasiyle olan bağının tarihi dikkate alınmadığında ‘özgürleşim ’in soyut şartlarda yeterince açıklanamıyacağı ortaya çıkmaktadır. Frankfurt Okulu olgun döneminde birbiriyle ilintili üç öğeyi sunmuştur: Sosyal bilimlerde pozitivizmin ya da çok daha geniş olarak bilimciliğin eepistemolojik ve metodolojik bir eleştirisi, teknokratik-bürokratik yeni bir egemenlik biçi­ minin yaratılışında temel bir etmen olarak bilim ve teknoloji­ nin ideolojik etkisine yönelik eleştirel bir tavır, ve kültür en­ düstrisi ya da daha genel olarak tahakkümün kültürel boyut­ larıyla bir ilgilenim. Göstermeye çalıştığım gibi, bu farklı öğe­ ler Frankfurt Okulu’na özgü değildi; Birinci Dünya Sa­ vaşandan 1960’lara kadar olan bütün dönemde Avrupa’da ortaya çıkan diğer toplumsal ve felsefî düşünce oluşumlarıyla yakından ilişkiliydi: Süregelen ve devam lı yenilenen ‘pozitivizme karşı başkaldırı’ varoluşçuluk ve fenomenoloji öğretilerinde ve Lukâcs ve Korsch’un Hegelci Marksizmiyle dolu ilk çalışmalarında ifadesini bulmuştu. Geniş ölçekli en­ düstrileşme, teknokrasi ve bürokrasi Max W eber tarafından ‘rasyonalizasyon’ kavramında formüle edilm iş, sonraki sosyolojik metinlerde geliştirilmişti -özellikle bir önemli kaynağını T ön nies’in G em einschaft ve G esellsch aft106 arasındaki ayrımında bulan ve Lukâcs Marksizmi ve Simmel’in yapıtı aracılığıyla özellikle olmak üzere Frankfurt O kulu’nu etk iley ecek olan Alm an kültürel eleştiri

105. Bu konudaki farklı yorumlar için bkz., Bhikhu Parekh (der), The Concept o f Socialism (London, Croom Helm, 1975); Leszek Kolakovvski and Stuart Hampshire (eds.), The Socialist Jdea: A Reappraisal (London, Wedenfeld and Nicholson, 1974). 106. Ferdinand Tönnies, Community and Association (London, Routledge and Kegan Paul, 1955).

61

F rankfurt Okulu

geleneğinde. Frankfurt Okulu’nun bütün teorisine yayılan toplumsalfelsefî bakış açısı bir nesnel, yasa-^yönlendirimli tarihsel süreç düşüncesine karşı bir ‘öznellik savunusu’ydu. Bu özelliği se­ bebiyledir ki ‘sistem’e karşı yöneltilen 60 ’larm öğrenci hare­ ketinde coşkulu bir karşılık uyandırdı. Ancak Yeni Sol ve öğ­ renci harekteleri diğer Marksist ya da marxisant öğretiler çe­ şitlemesinden de esinlenmişti. Frankfurt Okulu’nun etkisi an­ lamlı ve yerel bir Marksist düşünce geleneğinin olmadığı ya da geleneğin genişlemesine evcilleştirildiği İngiltere, ABD ve Batı Almanya gibi ülkelerde güçlüydü. Fransa ve İtalya’da geniş komünist partilerin bulunuşu ortodoks MarksistLeninist düşüncenin varlığını güvence altına almıştı. Marksist teorinin yeni formları 1956’dan sonra gözden geçirilmeye ya da oluşturulmaya başlandığında esas düşünsel kaynaklar, Gramsci (özellikle Fransa’da L. Goldmann’m yapıtlarıyla) Lukâcs, Sartre ve bunları takip ederek, bir bilim olarak Marksizmin yeni bir türevini geliştiren Althusser’di. Bu zamanda D oğu Avrupa’da ortaya çıkm aya başlayan revizyonist M arksizm çok derin olarak Lukâcs ve Gramsci’nin düşüncelerinden etkilendi. Nihayet 1960’ların radikal toplumsal hareketleri de güçlü bir şekile Çin ve Küba devrimlerinden ve Maoizm öğretisinden etkilenmişlerdi. Frankfurt Okulu buna göre Marksist ve radikal kurumların çok geniş eleştirel yenilenmesindeki yalnız bir düşünce oluşumu olarak, bu. tür teorilerin gelişimindeki yeri itibariyle de daha çok tartışma konusu olmaktadır.

62

3. ÇÖKÜŞ YE YENİLENME

ADORNO

ve Horkheimer’ın ölümü ve 1970’lerin başın­ daki radikal öğrenci hareketlerinin çöküşüyle birlikte Frank­ furt Okulu‘nun tarihinde önemli bir dönem sona erdi. Bir anlamda kesinlikle Marksist düşüncenin bir biçimi olarak Okul’un varlığı bitti, çünkü Marksizm’le ilişkisi giderek sey­ relmekte ve artık siyasal hareketlerle herhangi bir bağı bulun­ mamaktaydı. Ancak başka bir anlamda Okul, eleştirel teorinin merkezî düşüncelerinden bazıları toplumsal düşünceyi etkile­ meye devam ettiğinden, yaşamayı sürdürdü. Aradaki fark, açıkça tanımlanmış bir okulun araştırma programının bir par­ çasından çok, Albrecht Wellmer,107 Alfred Schmidt108 ve Claus 107. Albrecht Wellmer, Critical Theory o f Society (Nevv York, Herder and Herder, 1971). Wellmer’in eleştirel teori üzerine yakın zamanlardaki düşün­ celeri için bkz., ‘Reason, Utopia and the Dialectic of Enlightenment’ Prcıxis International, 3 (2), Haziran 1983. 108. Alfred Schmidt, The Concept o f Nature in Marx (London, Nevvleftt Books, 1971) ve Die Kritische Theorie als Gesehictsphilosophie (Munick,

63

F rankfurt Okulu

O ffe109 ve hepsinden üstte Habermas olmak üzere bireysel düşünürlerin yapıtlarında ve farklı yollarla son on yıl içinde eleştirel teori, toplum bilimleri felsefesi ve ideoloji eleştirisiyle özel ilgisini korurken, Adorno ve Horkheimer’in ana kavram­ larından bazılarından özlü bir biçimde ayrılmaktaydı. Yeni eleştirel teorinin ana mimarı olan Habermas’m yapıt­ ları iki ayrı bununla birlikte keskince ayrılmamış alanda yer almaktadır. İlkinde Habermas’m çalışmasının büyük kısm ı, Frankfurt Okulu’nun pozitivizm eleştirisini izler ve sosyal bi­ limlere özel bir göndermeyle yeni bir bilgi teorisi formüle etmek amacındadır. Böylece 1960’lardaki iki denemesinde110 Habermas, Adorno, Horkheimer ve Marcuse’nin yapıtlarında çok geniş ve belirsiz bir biçimde, ondokuzuncu yüzyıl poziti­ vizmi, Viyana Çevresi’nin mantıksal pozitivizmi, Popper’in eleştirel rasyonalizmi ve modem rasyonalizm arasındaki fark­ ları ayrıştırmayan algılanışındaki pozitivizme itirazların bazıla­ rını yeniden ortaya koymakta ve işlem ekte, sonuçta ‘diyalektik bir teori’yle karşıtlaştırmaktadır. m EUHabermas, diyalektik teorinin insanlar tarafından üretilen dünyaya ilişkin olarak bilimin, sağın doğal bilimlerinde başarıyla yaptığı gibi kayıtsızca ilerleyebileceği konusunda kuşku duyduğunu’ çünkü sosyal bilimlerin ‘çözümlenen deneyim alanına dışsal ’ kalan ve ‘hatta araştırmanın kendisini bile belirleyen bir bü­ tünlük olarak sosyal hayat bağlamıyla,’ daha önceden kurul­ muş bir gerçeklikle ilgilenmek zorunda olduklarını söylemek­ tedir. Diyalektik teori, anlamın yorumsamacı açıkîanımıyla or­ Carl Hanser, 1976). 109. Claus Offe, Strukturprobleme des Kapitalistichen Staates (Frankfurt, Suhrkamp, 1972); Industry and Ineguality (London, E. Amold, 1976). 110. Habermas, ‘The Analytical Theory of Science and Dialectics’ ve ‘A Positivisîically Bisected Rationalism’ , Adorno, et. al., The P ositivist Dispute in German Sociology, s. 131-62, 138-225. 111. Bkz., H. Albert’in çok uygun yorumlan. ‘A Short and Surprised Postcript to a Long Introduction, The Positivist Dispute in German Sociology, s. 283-7.

Ç öküş ve Yenilenm e

taya konulan daha önceden paylaşılan bir ‘yaşam-düriyasına’ göndermede bulanan ‘bütünlük’ kavramına başvurur. Ha­ bermas bundan sonra olguların ve kararların (değer seçimle­ rinin) pozitivist bölümünü, yâni bir tarafta yasalar içerisinde formüle edilebilecek doğal ve toplumsal olaylardaki ampirik düzenlilikler, diğer tarafta insan davranışlarının kuralları, başka bir deyişle toplumsal normlar olduğu savını eleştirmeyi sürdü­ rür (‘The Analytical Theory of Science and Dialectics’, s. 144). Bu ikilemin sonucu, ‘yaşam pratiği sorunları’nm bilim­ den uzaklaştırılması ve toplumsal normlar hakkmdaki yargıla­ rın yalnızca kararlara dayandırılmasıyla, geçerli bilginin ampi­ rik bilgilerle sımrlandırılmasıdır. Habermas, bu bakış açısından bilime duyulan bağlanmanın kendisinin de ‘akla duyulan bir inanç’ olarak ifade edilen bir ‘karar’ olduğunu tartışmaya devam eder.112 Teorilerin ampirik olarak test edilmesi biçi­ mindeki temellendirme sorununa Habermas’ın kişisel çö­ zümü, ‘temel önermelerin ampirik geçerliliğinin, dolayısıyla bir bütün olarak ampirik bilimlerin ve yasa-benzeri varsayım­ ların inandırıcılığının, çalışma gruplarının zorunlu özneler arası bağlamında toplumsal olarak uyarlanmış eylem sonuçlarını öngörmenin ölçütlerine bağlıdır; burada yorumsayıcı ön-anlama biçimlenir ve bu temel önermelerin kabul edilmesinin kurallarının uygulanmasını mümkün kılar. Eğer biz araştırma sürecini, toplumsal grupların doğal olarak güvenilmez hayat­ larına katlanmalarını sağlıyan sosyal olarak kurumsallaşmış eylemlerinin kapsayıcı bir süreci olarak ele almazsak, temel­ lendirme sorunu olarak bilinen şey ortaya çıkmaz’ (s. 154) şeklindedir. Bu çözüm aynı zamanda olgu/karar ikiliğini çöz­ mektedir, çünkü hem bilimsel yargılar hem de normatif yargı­ lar açıkça aynı biçimde olmamakla birlikte, toplumsal olarak uyarlanmış ön-anl amal ara dayanmaktadırlar. Habermas’m 112. Max Weber’in de ‘Wissenchaft als B eruf (Meslek Olarak Bilim) ve çok genel olarak farklı ‘değer alanları’ arasındaki-ayrımda belirttiği gibi. Bkz., Rogers Brubaker, The Limits o f Rationality: An Essay on the Social and Moral Thought o f Max Weber (London, Ailen and Unvvin, 1984).

65

F rankfurt Okulu

sonraki bir çalışmasında söylediği gibi, ‘ampirik önermelerde ortaya koyduğumuz hakikat iddiaları burada eylem veya de­ ğerlendirme normlarıyla geliştirdiğimiz uygunluk ya da doğ­ ruluk iddialarım karşılamaktadır.’113 Bu eleştirel denemeleri izleyerek Habermas, Erkenntnis und Interesse (İng. çev. Knovvîedge and Human Interest)’de Adorno’nun kuşkuculuğundan köklü bir şekilde ayrılarak, bilgiyi insan figürünün temel istemleriyle bağlayarak, bilgiye güvenli temeller sağlayacak yeni bir bilgi teorisi formüle ede­ cektir.114 Bu arada üç bilgi-kurucu isteme dayalı olarak üç bilgi formu ortaya çıkmaktadır: (i) ampirik-analitik bilimin nesnesini oluşturan maddi gereksinimler ve emekte temelle­ nen ‘teknik’ istem; (ii) tarihsel-yorumsamacı bilimin nesne­ sini oluşturan dilin türsel-evrensel niteliğinde temellenen, toplumsal gruplar arasında veya içerisinde ve bireyler arasın­ daki iletişimsel anlamadaki ‘pratik’ istem; (iii) eleştirel veya kendi üzerine de düşünen bilginin alanım oluşturan, gücün kullanımından kaynaklanan çarpıtılmış eylem ve beyanlarda tem ellenen ‘özgü rleşim ci’ istem . Habermas’ın nesneoluşumu hakkındaki kavramı, Keat’ın belirttiği gibi, kısmen Kantçıdır, fakat ‘bu nesnelerin zorunlu özellikleri herhangi bilen bir özne tarafından türetilemez; bunun yerine türselevrensel bir nitelikte temellenen insan türünün tikel bir isteminden kaynaklanan özellikler olarak görülmelidirler’115 yargısıyla Kant’tan (aynı zamanda çağdaş gerçekçi bilim f e ls e f e s i ve y e n i-K a n tç ı A u str o -M a r k sizm ’den) 113. Habermas, Legitimation Crisis (London, Heinemann, 1976), s. 10. 114. Habermas, Knowledge and Human Interests (London, Heinemann, 1972). 115. Austro-Marksist kavramı için Max Adler tarafından yazılan konular, bkz., Bottomore and Goode, A ustro-M arxism (Oxford University Press, 1978), Bölüm II; Gerçekçi kavramı için, Roy Bhaskar, A Realist Theory o f Science (Bringhton, Harvester Press, 1978) ve The Possibility o f Naturalistn (Bringhton, Harvester Press, 1979). Yine bkz., Russell Keât and John Urry, Social Theory as Science (London, Routledge and Kegan Paul, 1982). 66

Ç öküş ve Yenilenm e

ayrılmaktadır.116 Bilgi ve İsan İstemleri’ndeki tartışma yine öncelikle pozi­ tivizme ya da çok genel olarak ‘bilimciliğe’ karşı yöneltilmiş­ tir, bir başka deyişle bilgi teorisinin felsefî düşünceden kopa­ rılmış bir metodoloji tarafından yerinin alınmasına karşı. Çünkü bilgi teorisinin varisi olarak ondokuzuncu yüzyılın ortalarından beri varolan bilim felsefesi, bilimlerin bilimselci özanlayışlarıyla izlediği bir metodolojidir. ‘Bilimcilik’ bilimin kendisine duyduğu inançtır: yâni bilimi mümkün bilginin bir biçimi olarak anlayamıyacağımızı, dahası bilgiyi bilimle özdeş­ leştirmemizi buyuran inanma (s. 4). Habermas’m aynı şekilde insan istemlerinde kökleşmiş, geçerlilik iddiaları benzer bir yolla rasyonel tartışma tarafından test edilmek zorunda olan üç bilgi formunu farklılaştırması, eğer bunların düzenleri bir topluluğun üyeleri arasındaki rasyonel uzlaşma tarafından destekleniliyorsa, ampirik-analitik bilimlerin ‘tekelci geçerli­ lik’ iddialarını yadsımaya ve aynı zamanda olgu ve karar iki­ lemini aşmaya yönelmektedir. Bu kitapta formüle edilen bilgi teorisi (daha sonra göre­ ceğimiz gibi, Habermas’ın sonraki yapıtlarında ortadan kaldırılmadıysa bile, özlü bir biçimde geçirilmekle birlikte) yay­ gın tartışma ve eleştirilere yol açtı.117 Bunları karmaşık, kesif ve bir anlatım açıklığıyla belirlenmişiikten uzak bir düşünce göv­ desi tarfından ortaya konulan sorunları kısaca açıklama güç­ lüğü nedeniyle, özetlemeye çalışacağım. İlkin Habermas’in bilgi-kurucu istemler üzerine temellenmiş üç bilgi formu kav­ 116. Keat, The Politics o f Social Theory (Oxford, Basil Blackvvell, 1981), s. 5. Giriş ve 3. bölüm’de Keat, Habermas’ın psikoanalizi eleştirel teori için bir model olarak kullanılışının bir değerlendirilmesini sunmaktadır. 117. Bkz., özellikle Thomas McCarthy, The Critical Theory o f Jürgen Ha­ bermas (London, Hutchinson, 1978) ve Keat, The politics o f Social The­ ory. Çok daha yakın zamanlı eleştirel değerlendirmeler için Habermas’m verdiği bir karşılıkla, John B. Thompson and David Held (eds), Habermas: Critical Debates (London, MacMillan, 1982).

67

F rankfurt Okulu

ramı bir çok bakımdan sorgulanmaktadır. Ampirik-analiîik ve tarihsel-yorumsamacı bilgiler arasındaki ayrım doğal bilimle­ rin yöntemlerini toplumsal ve kültürel bilimlerin yöntemle­ rinden farklılaştırıcı bir Öge olarak düşünülen Alman toplum ­ sal düşüncesinde ‘açıklam a’ ve ‘anlam a’ arasında uzun za­ m andan beri'varolan karşıtlığı, bazı eleştirmenlere göre, yeniden-üretiyor gözükm ektedir. Haberm as buna yönelm em iş olabilir, fakat bu bilgi formunun sosyal bilimlerde nasıl bir araya geldiğinin ya da gelip gelmediğinin açık bir gösterge­ sini sunm am aktadır.118 Yorumsamacı bir şekilde ‘anlaşılmak’ zorunda olan olaylar kadar, ampirik-analitik bir bilimin açık­ layıcı şeması içerisinde oluşturulabilecek, toplumsal yaşamdaki nedensel zincirlerin olup olmadığı da açıklanmamıştır. Haber­ mas’m üçüncü bilgi-kurucu istemi olan özgürleşimci istemin diğer iki istem ve bilgi formlarından daha az açıklıkla tanım­ lanmış olduğunu gören bir çok eleştirm en tarafından kuşkuyla değerlendirilmektedir; gerçekte bu, Kolakowski’ye göre Alman idealizmindeki teorik ve pratik aklın, biliş ve isteğin arasındaki karşıtlığı aşmaya girişen diğer bir başarısız teşebbüsten daha fazla bir şey değildir.119 Haberm as’m psikanalizi ‘metodik kendi üzerine düşünümü kullanan bir bilimin tek somut örneği ’ olarak sunmaya girişim i120 ve bundan dolayı ‘özgürleşimci’ olması bazı ayrıntılarda Keat tarafından in c ele n m iştir .121 Keat Freud’un teorisinin Habermas tarfından yorumlanmasının, eleştirel toplumsal teori için bir model olarak psikanalizin kullanışı üzerine ciddi kuşkulara yol açacak düzeyde bir yanlış yorumlama 118. Habermas doğal bilimleri yalnızca ampirik-analilik bilgiyle ilgilenen bilimler olarak ele alır ve bir ‘doğa yorumsaması’ düşüncesini reddeder. Keat bunu Habermas’m konumuyla içsel bir tutarsızlık olarak eleştirir. Op. cit., s. 78-84. 119. Kolakovvski, Main Currents o f Marxism (Oxford, Oxford Universtiy Press, 1968) vol. III, s. 393-4. 120. Habermas, Knowledge and Human Interests, s. 214. 121. Keat, The Politics o f Social Theory. 68

Ç öküş ve Yenilenm e

içerdiğini iddia etmekte ve Freud’un kendi kavramına daha yakın, nedensel açıklama ve belirli sınırlar içerisinde daha büyük bir özerklik anlamında özgürleşim e izin veren alternatif bir psikanaliz teori görüşü önermektedir. Habermas’m bilgi, teorisi bazı çok genel sorunları da or­ taya çıkarmaktadır. Bu teoride varolan hakikat teorisi bir ‘uzlaşım’ teorisidir. Habermas açıkça, kendisine göre, poziti­ vist bilim felsefesinin ‘yanlı nesnelliğini’ destekleyecek her­ hangi bir ‘uygunluk’ teorisine muhalefet etmektedir. Ancak bu tavır bir uygunluk teorisinin ya da toplumsal bilimlerin va­ rolan (gerçek) işlemlerini yeterli bir biçimde betimleyip ya da değerlendirip değerlendiremeyeceği sorununu ortaya çıkar­ maktadır. Bir başka deyişle, bilimsel çabayla kazanılan ‘hakikatin’ tam olarak rasyonel tartışma ya da diğer yollarla, dışsal gerçeklikle uygunluğuna ilişkin herhangi bir gönderme içermeyen kapalı bir anlam-sistemi olarak bir bilim adamları topluluğunda ulaşılan bir anlaşma (agreement) olarak algılanıp algılanam ayacağı sorununu.122 H aberm as’ın sunumuyla ilgili büyük bir güçlük, tartışmayla geçerlilik iddialarının test edildiği özel durumları ya da olgusal olarak anlaşmanın nasıl sağlandığı (ya da sağlanmadığı) konusunu ele almamasında yatmaktadır. Habermas bilim tarihi bağlamında, ortak bir ölçüye vurulamıyan teorilerin olup olm adığı, birbiriyle yarışan teoriler arasındaki seçimin nasıl yapıldığı sorusuna da karşılık vermez. Bu da sosyal bilimler için nihai bir bilgi temeli bir ‘ilk felsefe’nin elde edilmiş bir bilgiler 122. Bu geniş ve karmaşık bir sorundur. Bilim felsefesindeki yeni kapsa­ yıcı tartışmaların konuları burada verilemeyecektir. Gözlem önermelerinin ‘teori bağımlılığı’ , ‘yanlışlama’ ve ‘test edilebilirlik’ hakkmdaki bir çok tartışma ve alternatif görüşler Imre Lakatos ve Alan Musgrave tarafından derlenen bir kitapta açıkça ortaya konulmuştur. Criticism and the Growth o f Knowledge (Cambridge, Cambridge University Press, 1970). Bu görüşler aynı kitapta Kuhn tarafından geniş olarak gözden geçirilmiştir (s. 231-78). Yine bkz., Michael Mulkay, Science and the Sociology o f Knowledge (London, Ailen and Unvvin, 1979).

69

F rankfurt Okulu

toplamından, bu sıfatla bilginin mümkünlüğünün aşkm şartlarını araştırmaya yönelen bilim felsefesinin en uygun amacına karşı oluşturulmasının yararı konusunda geniş bir soruna yol açmaktadır. Geçen on yıl içerisinde Habermas her fırsatta Bilgi ve İn­ san İstem leri'nde açıklanan öğretiyi özlü bir biçimde gözden geçirmiş bulunmaktadır. ‘İlk felsefe’ yaklaşımının eleştirisi üzerine yorumlarda bulunan eleştirmenlere verdiği karşıtlıkta, ‘eleştirel ya da geleneksel olabilen nihai temellerden vazgeçi­ şine’ göndermede bulunur ve aynı pasajda, ‘tutarlı hakikat te­ orisi’nin kesinlikle önermesel hakikat kavramını açıklamakta çok zayıf kaldığı’ gözlemini yapar, ancak, ‘bir bilmece gibi tikel teori parçalarını bir araya getirdiğimiz, kendisinin başka bir düzeyine, metateorik düzeye geldiğini’ savunur.123 Artık bilgi-kurucu istemler düşüncesi terkedilmiş gözükmekte, hiç olmazsa dikkate alınmamakta ve bunun yerine bir hakikat te­ orisi ve aynı zamanda bir özgürleşim öğretisi olan bir iletişim ve dil teorisi sunulmaktadır. Dilin önemi Habermas tarfından 1965’deki açılış dersinde ortaya konmuştur. Burada o, ‘bizi doğanın dışarısına çıkartan yegane şey, mahiyetini bilebildi­ ğimiz dildir; dilin yapısı aracılığıyla özerklik ve sorumluluk bizim için konumlanmıştır. Bizim ilk cümlemiz geri çevrile­ mez bir şekilde evrensel ve sınırlanmamış bir uzlaşım eğilimini ifade eder’124 demektedir. Zur Logik der Soziahvissenchaft'ta eleştirel teoride önemli bir öge olarak, ‘egemenlikten kurtul­ muş bir iletişim düşüncesi’ formüle etmiştir.125 Yakın zaman­ lardaki yazılarında, yeniden formüle edilmiş bir uzlaşımsal hakikat teorisi merkezi bir yer işgal etmeye başlamıştır. Eleş­ tirmenlerine verdiği karşılıkta Habermas, McCharty’nin şu pa­ sajındaki teorik programının yeterli bir özetini vermektedir: ‘Hakikat ve doğruluğa yönelik iddialar, eğer kökten değişti­ 123. Thompson and Held (eds.), Habermas: Critical Debates, s. 239. 124. Knowledge and Human Interesf e bir ek olarak basılmıştır. 125. Zur Logik der Sozialwissenschaften (Frankfurt, Suhrkamp, 1970).

70

Ç öküş ve Yenilenm e

rilmişse, yalnızca rasyonel olarak harekete geçirilmiş bir uz­ laşmaya yol açan argümantatif bir söylem aracılığıyla yerine getirilebilir’. Söylem ve rasyonel uzlaşmanın şartlarının evrensel-pragmatik çözümlemesi, bunların diyalog rollerinin etkili bir fırsat eşitliğiyle belirleneceği, “ideal konuşma durumu” varsayımına dayalı olduğunu göstermektedir.126 Habermas bundan sonra ‘söylemsel olarak geçerlilik iddialarının yerine getirilmesinin ne anlama geldiğini’ tartışır. ‘Bu sorun, kanıt­ layım konuşmanın iletişimsel varsayımlarının (söylemsel haki­ katin teorisi) ve kanıtlamanın genel iletişimsel kurallarının çö­ zümlenmesinin (söylem mantığı) incelenmesini gerektirmek­ tedir.’127 Benzeri itirazlar Habermas’m daha önceden bilgi teori­ sinde müseccem olan hakikat kavramına da yöneltilebilir. İl­ kin burada temellendirilen ‘uzlaşım ’ teorisi, (gördüğümüz üzere, kendi durumunu tam olarak açıklamada, teoriyi, öner­ mese! hakikate bakarak nitelendirm iş gözükmesine rağm en), gerçeklikle uygunluk düşüncesine başvurdukça bilimlerin va­ rolan pratiğini yanlış tasarımlamak üzere kullanılabilir. İkin­ cisi, Habermas’m yaptığı gibi, bilim ve bilim olmayan, salt Ve pratik akıl, geçerlilik iddiaları ve sorgulama biçimleri arasın­ daki farklılıkları çok ayırdedici bir şekilde çözümlemektense, bir ‘evrenselleştirme’ tezi uyarlamanın daha az verimli ve ay­ dınlatıcı olduğu söylenebilir; bunları doğal bilimlerin, sosyal bilimlerin, ahlakî ya da estetik yargıların özelliği olarak yeni­ den ortaya sürmenin de.128 Tıpkı Habermas’m daha önceki çalışmalarında olduğu gibi, ‘evrenselleştirme tezinin’ temel yönelimi hâlâ hem olgusal hem de normatif yargıları tek bir ‘hakikat’ düşüncesinde bir araya getirmektedir, ancak bu, benim görüşüme kalırsa, farklı alanlardaki uslamlama biçim­ 126. McCharty, The Critical Theory o f Türgen Habermas, s. 325. 127. Thompson and Held, op. cit., s. 256. 128. Doğal ve toplumsal bilimler arasındaki farklılığa ilişkin olarak de­ nenmiştir. Bkz., R. Bhaskar, The Possibility o f Natııralism.

71

Frankfurt Okulu

leri ve geçerlilik iddialarının gücü (yâni bunların etkili bir bi­ çimde tartışmayla yerine getirilebilme derecesi) konusundaki çok büyük farklılıkları gizlemektedir. Bu bakış açısından, bil­ ginin önemli bir anlamda, bilimle özdeş olduğu savunulabilir; yâni doğal bilimler güvenilir bir bilgi modeli sunarlar; sosyal bilimlerin bilimsel konumları, ilgilendikleri olgular alanının mahiyetinden ötürü, belirli boyutlarda, sorunlu kalır; normatif sorunlar, toplumsal, siyasal ve kültürel hayat alanlarında kıs­ men sadece normatif yargıların olgusal durumlar hakkmdaki inançlardan etkilenen bilgi konularıdır; normatif sorunlar bu­ nun ötesinde, karşılığında toplumsal istemler ve kişisel davra­ nışlara bağlanabilecek duyumlara bağımlı dünyaya yönelik değer-yönlenimlerini içerirler. Dolayısıyla bilimde ortaya çı­ kanlarla karşılaştırıldığında, ahlakî ya da estetik anlaşmazlıkları çözmede bilinen büyük güçlüğün herhangi bir ‘kanıtlayıcı söylem’ aracılığıyla giderilmesi sorunu ortaya çıkmaktadır. Bu da Habermas’m bilgi teorisine ilişkin olarak belirlediği gibi, alışıldığı üzere sözgelimi bilim felsefesi ya da ahlakî ya da es­ tetik teori tartışmalarında özgül geçerlilik iddialarının farklı söylem alanlarında gerçekten karşılandığı ve yerine getirildiği bazı örnek çözümleme yollarının sunumunda işgörmekten çok, biçimsel ve soyut bir yolla teorisini sergilemektedir Ha­ bermas. Bir başka deyişle, özgül yargısal ya da teorik anlaş­ mazlıkların nasıl çözümlediği şeklindeki önemli sorunu doğ­ rudan ve açık bir biçimde karşılamamıştır. Habermas’ın en yakın çalışması iki ciltlik bir ‘iletişimsel eylem teorisi’ sunuluşunda, tekrar dikkatin odağında anlamlı bir değişme vardır, ancak ‘evrenselleşme tezinin’ elde tutul­ m asıyla tem sil edilen esas bir düşünce sürekliliğiyle birlikte.129 Giriş’te açıklandığı gibi (s. 23) Habermas’m amacı (i) rasyonalite kavramına açıklık kazandırmak, (ii) modem bir dünya kavrayışının evrimci bir görüşlü doğmasındaki 129. Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns (2 vols, Frankfurt, Suhrkamp, 1981).

72

Çöküş ve Yenilenm e

kavramsal yapıyı oluşturmak ve (iii) rasyonalite teorisi ve toplum teorisi arasındaki içsel bağı hem metateorik hem de metodolojik düzeyde göstermek. Burada Habermas’m felsefî ilgileri yapıtının ikinci bölümüyle yâni bir toplum teorisinin inşasıyla birleşmektedir. Kitap geniş olarak toplumsal teori içerisindeki ayrı rasyonelleşme ve modernleşme kavramlarının çözümü ve değerlendirmesine adanmıştır. Birinci ciltte Weber’in modem dünyanın rasyonelleşmesi teorisi ayrıntılı bir şekilde incelenm iş, bunu Lukâcs’ın şeyleşm e kavramını kullanışından Adorno ve Horkheim er’in araçsal akıl eleştirisine teorideki sonraki gelişmelerin eleştirel bir dökümü izlemiştir. İkinci ciltte Habermas, T. Parsons’m sistem teorisi, ‘ h a y a t -a la n ı ’n m h e r m e n e u tik y o r u m la r ı ve Mead/Durkheim’m yapıtlarında gördüğü biçimiyle ‘işlevselci akim’ bir eleştirisini üzerine almaktadır. Habermas’m düşüncesinde toplum teorisi ve felsefî çö­ zümleme arasında, mahiyeti giderek değişmekle birlikte bir bağ olagelmiştir. Bilgi ve İnsan İstem leriyle birlikte bilgi te­ orisinin toplumsal teori üzerine temellenmesi, emek, etkileşim ve egemenlik olmak üzere toplumsal -yaşamın üç temel özel­ liğine karşılık gelen üç bilgi formunun bulunması göze çarp­ maktadır. Bunu izleyen dönemdeyse, bir bilgi teorisi oluştur­ mak girişiminden vazgeçilmiş gözükmekte, Habermas, top­ lumda değil dilde, evrensel-türsel bir nitelik olarak kökleşmiş bir hakikat teorisi sunmaktadır.130 Bu düşünce Habermas’ın son yapıtında da rol oynamaya devam eder, ama şimdi bir toplum kavramının inşası üzerinde çok daha güçlü bir vurgu bulunmaktadır. Bu da Frankfurt Okulu’nun son dönemindeki bakış açı­ sından anlamlı bir kopuşa işaret etmektedir. Bu ayrılış Haber130. Bu sorun üzerine M cCharty’nin H aberm as’ın rölativizme karşı rasyonaliteyi savunmasıyla ilgili tartışmaya bkz., Thompson and Held, op. cit., s. 57, 78. Genel rölativizm sorunu üzerine, Martin Hollesand Steven Lukes (eds), Rationality and Relativism (Oxford, Blackvvell, 1982).

73

F rankfurt Okulu

mas tarafından, kendisinin ‘önemli bir şekilde değişen tarihsel şartlar altında Marksist geleneği sürdürmekle’ ilgilenen Marksist bir teorisyen olarak toplumsal teorilere yaklaştığını açıklamasıyla çok daha açık kılınmıştır.131 Yeniden inşa edilmiş Marksist bir teorinin öğeleri, geç kapitalist toplumlardaki meşruluk sorunları132 ve tarihsel materyalizm133 üzerine 7 0 ’lerdeki iki önemli yapıtta ortaya konulmuştur. Bu kitapla­ rın ilkinde, toplumsal bir sistemde bunalım kavramını -ki ‘ilk defa toplumsal bilimsel bir sistem bunalımı kavramı geliştirdi­ ğ i’ için Marx ve modern sistem teorisine dayalıdır- açıkladık­ tan sonra, Habermas ileri kapitalizmin betimsel bir modelini sunmaya, ‘bunalım eğilimlerinin’ dört esasını ayırdetmeye gi­ rişir; bunlar ekonomik, rasyonellik, meşruluk ve güdülenme bunalımlarıdır (M eşruiyet Krizi, s. 33-94). Habermas’m çö­ zümlemesinin ana konusu, ‘güçlü bir şekilde karar verme im­ kânı’ (s. 40) görmediği bir sorun olan, ‘ileri kapitalizmin kendini dönüştürmesi için gerekli şansların’ belirlenmesidir. Çünkü İktisadî bunalımın sürekli olarak başka yönlere çevrilip çevrilemeyeceği ve eğer çevrilebilirse, bunun diğer bunalım eğilimlerini üretecek bir yolda yapılıp yapılamayacağı konu­ sunda bir belirsizlik vardır. Bu belirsizliği yaratan ileri kapita­ lizmin başta gelen özellikleri bir taraftan ekonomide devlet müdahalesinin derecesi, diğer taraftan sınıf çatışmasının çökü­ şüdür; burada ‘ileri kapitalist ülkeler bunalımı çok önemli alanlarda güçsüz bırakmakta başarılı olmuşlardır, öyle ki ‘sınıf uzlaşması ileri kapitalizmin yapısının bir parçası olm uş’ ve ‘sınıf bilinci parçalanmıştır’ (s. 38-9). Bu görünümlerin ışığı altında Habermas, analizinin geri kalan kısmının bütününde önceliği, özellikle meşruluk-güdülenme alanlarında olmak 131. Agnes Heller’e cevabı, bkz., Thompson and Held, op. cit., s. 220. 132. Habermas, Legitimation Crisis (London, Heinemann, 1976). 133. Habermas, Zur Rekonstruktion des Historischen M aterialismus (Frankfurt, Suhrkamp, 1976). Giriş ve tarihsel maddecilik üzerine olan esas bölüm kitabın İngilizce çevirisine alınmıştır. Communication and the Evolution of Society (London, Heinemann, 1979), s. 95-129, 130-76.

74

Çöküş ve Yenilenm e

üzere, iktisadi olmayan bunalım eğilimlerine vermekte ve du­ ruma bağlı olarak kompleks bir iddiayı şöyle özetlemektedir : ‘Ekonomik sistem devlete karşı işlevsel özerkliğini kaybetti­ ğinden, bunalım görünümleri ileri kapitalizmde niteliklerini de yitirmişlerdir., (ve)., bir sitem bunalımı beklenmektedir... İktisadî bunalımlar siyasal sistem içerisine öyle bir biçimde girmişlerdir ki meşruluk sunumları rasyonalitedeki açıkları, örgütsel rasyonalite uzanımları da ortaya çıkan meşruluk açıklarım kapatabilir. Burada bunalım eğilimlerinin bir bohçası ortaya çıkmaktadır. Kültürel sistem, meslekî, eğitim ve siyasal sistem için yeterli güdüler üretmede ne kadar az muktedirse, anlam kıtlığı tecimsel değerlerle daha çok yer değiştirecektir... Meşruluğu temin edecek belirli sınırlar, iktisadi sistemi ideolo­ jik kaynaklarla donatamıyacak, bunun yerine aşırı taleplerle karşılayacak, esnek olmayan normatif yapılardır.’ (s. 92-3) Frankfurt Enstitüsü ve Starnberg’deki Max-Planck Ensti­ tüsü’yle birlikte çalışan diğer bilim adamları çalışmak üzere benzer sorunları seçm işlerdir. Habermas Starnberg’de 1 9 7 2 ’den 1981 ’e kadar Araştırma Y öneticisi alarak çalışmıştır. Offe daha önce zikredilen çalışmasında, ileri kapitalist toplumda temel meşrulaştırıcı bir ilke olarak ‘başarı ilkesinin’ eleştirisini yapmıştır; bir başka deyişle ‘toplumsal statünün gösterilen çabayla eşit olarak dağıtıldığı toplumsal bir model olarak’ kapitalist toplumun eleştirisi (s. 134). Yine Offe bu sistemin sonuçlarının varolan istemlerle ve değerlerle çatıştığını göstermeye girişir ve geçerliliğinin ‘olgusal olarak tartışılır hale geldiği’ ve ‘geçerliliğe yönelik iddiasının siyasal ve ahlakî olarak inanılmaz bulunduğu’ sonucuna varır (s. 137). Başka çalışmalarında Offe134 geç kapitalist toplumlarda siyasal iktidarın mahiyeti ve devletin rolünü inceleyerek, geniş 134. Claus Offe, Strukturprobleme des kapitalistischen staates (Frankfurt, Suhnrkamp, 1972) ve ‘Political Authority and Class Structures -An Analysis of Late Capitalist Societies’, International Journal o f Sociology, ii, 1, (1972).

75

Frankfurt Okulu

olarak, bu toplum türünde, ‘siyasal ekonom inin kategorileriyle iktidarın siyasal örgütlenmesini açıklayacak herhangi bir girişimin inandırıcı olmıyacağını, yâni siyasal olarak temsil edilen sınıf ilişkilerinin her iki tarafının (egemen ve tâbi sınıflar) sorunsal hale geldiğini’ savunur.135 O ffe’nin ulaştığı sonuç, geç kapitalist toplumlardaki genel siyasal örgütlenme kavramı, ‘korporatizm’ kavramı olduğudur. Bu sitemin içerisinde devlet varolan düzeni korumak ve isteme yönelik tehditlerle ilgilenmek için geniş sermaye ve örgütlü emekle anlaşma yolları arar ve böylelikle bir ‘sınıf uzlaşması’ oluşturur.136 Yeni eleştirel teori sy eni erin toplumsal teorisindeki vurgu, toplumsal sınıfların değişen siyasal anlamı üzerine olmakla ve hâlâ meşruluk ve güdülenme sorunlarıyla daha çok ilgilen­ mekle birlikte, Frankfurt Okulu’nun önceki düşünceleriyle biraz süreklilik göstermektedirler, ancak temel farklılıklar da vardır. Habermas ve onun yapıtlarından etkilenen diğerleri, Marx’ın düşüncesini çok daha açık ve düşündürücü bir şe­ kilde başlangıç noktalan olarak almakta ve görevlerini Mark­ sist teorin aşılmasında değil, yeniden inşasında bulmaktadırlar. Dolayısıyla toplumsal sınıflara ilişkin değerlendirmeleri, işçi sınıfnm geç kapitalist topluma ileri sürülmüş bütüncül bir bir­ leşimi çerçevesinde değil, sınıf çatışmasının ‘güçsüzlüğü’ çer­ çevesinde sunulmaktadır. Habermas bir ileri kapitalizm teori­ sinin açıklamaya girişmesi gereken sorunlardan birisi olarak açıkça şunu söylemektedir: ‘Hangi sınıf çatışmalarında geçici olarak aşılmış ancak çözülmemiş sınıf çelişkisi kendisini ifade

135. Offe, ‘Political Authority...’ , s. 81. 136. Offe, ‘The Seperation of Form and Content in Liberal Democratic Politics, Studies in Political Elonomy, 3, (1980) Yine bkz., Leo Panitch, T h e Development of Corporatism in Liberal Democracies’, Comparative P olitical Studies, 10 (1977); ve ‘Crisis in Capitalist Society’ Tom Bottomore (ed). A Dictionary o f M arxist Thought (Oxford, Blacwe.ll, 1983).

76

Ç öküş ve Yenilenm e

etmektedir?’137 Benzeri şekilde, egemenliğin sürdürülmesinde güdülenme ve meşruluğun anlamım incelemede, bu düşünür­ ler tüketici bir biçimde kültürel eleştiri başlangıç noktasını uyarlamadılar; ‘egemen ideoloji savının’138 çok güçlü bir da­ lını savundukları da düşünülemez. Çünkü kapitalist toplum­ daki bunalım eğilimlerine ilişkin çalışmaları açıkça, geç kapi­ talizmin iktisadi ve siyasal yapılarının öncül bir çözümlemesi bağlamında ortaya konulmuştur. Buna rağmen yine bu çok yakın tarihli çalışmada bile ideoloji ve meşruluk sorunları üzerine güçlü bir vurgu, sınıf çatışması ve toplumsal sınıfların gelişmesinin yetersiz bir değerlendirmesi ve salt ya da önce­ likle bir ekonomik bunalım ihtimalinin gereken önemde ele alınmadığı söylenilebilir. Bu sorunları gelecek bölümde daha geniş olarak inceleyeceğim. - Habermas’m bir toplum teorisine ikinci büyük katkısı Marksizm’le yeni eleştirel teorisyenlerin oldukça doğrudan ilgilenmesini açıklıkla göstermektedir de. Tarihsel materya­ lizmin ‘yeniden inşa edilmesi’ tasarısı, der Habermas, ‘bir te­ oriyi ayrı olarak elde etmek için yeni bir biçimde tekrar alın­ dığı yere koymayı işaret eder. Bu da harekete geçirilmesinin gizilgücünün henüz tüketilmediği, bir çok bakımlardan göz­ den geçirilm eye ihtiyaç duyan bir teoriyle ilgilenm enin (benim görüşüme göre Marksistler için de) normal yolu­ dur.’139 Bununla birlikte yeniden inşa çok zorlu gözden ge­ çirmeleri içermektedir. Habermas’ın kendisi, Marx’m herşeyin üstünde yoğunlaştığı kapitalist birikim süreci, incelenme­ sinin toplumsal evrimle ilişkili temel varsayımların yeniden formüle edilmesinde bir rol oynamadığından* neden artık ‘Marksist teorik gelenekte ısrar edilmemesi gerektiği’ soru­ sunu ortaya koyarak projesine yönelik muhtemel bir itiraza 137. Legitimatıon Crisis, s. 39. 138. Bu sav? ilişkin olarak Habermas’ın yapıtının-bir tartışması için bkz., Abercrombie, Hill and Turner, op. cit., s. 15-20. 139. Communication and the Evolution o f Society, s. 95.

77

F rankfurt Okulu

işaret etmektedir. Verdiği karşılıkta, Habermas, ‘burjuva top­ lununum özerkliğinin modernlik öncesi toplumlara bir anah­ tar olduğunu’ ve ‘bu noktada kapitalizmin çözümlenmesinin evrim teorisine harika bir giriş sunduğunu’ belirtir. Çünkü ‘toplumsal örgütlenme ilkesinin genel kavramının’, bunalım­ ların doğuşunun bir m odelinin g eliştirileb ild iği ve ‘tahakkümü meşrulaştırıcı mekanizmanın burjuva ideolojile­ rinde kavranabileceği’ katışıksız bir formda sınıf yapısının or­ taya çıkmasının bir sonucu olarak, ‘kapitalist toplumlarda kavranabileceğini’ savunur. Vardığı sonuç, ‘bu üretim biçi­ mindeki (kapitalizm) kurucu özelliklerinin daha erken aşama­ lardaki toplumsal formasyonlar için de aydınlatıcıdır’ şeklin­ dedir. Buna rağmen Habermas, ‘bu savdan “sermayenin mantığı”nın toplumsal evrimin mantığına bir anahtar olarak kullanılabileceği düşüncesi türetilemez’ demektedir. Bu tanıt­ lama yoluyla Habermas, 'eğer toplumun sosyalist bir örgüt­ lenmesi kapitalist toplumdaki bunalım-yönlendirici gelişme­ lere yeterli bir karşılık o k a y d ı, yeniden üretici süreçlerin “biçiminin herhangi bir belirleniminden” türetilmiyeceğini, ancak demokratikleşme süreçlerinin bağlamında açıklanılmak -yâni daha önceden hedeflerin özel ve özerk konuluşuna ayrı­ lan evrensel yapıların eylem alanlarına nüfuzu çerçevesindeaçıklanılmak zorunda kalacağım’ iddia eder.140 Yukarıdaki pasajda belirtilen merkezi öge, Habermas’m tarihsel materyalizmi yeniden inşasındaki, daha önceki çalış­ malarından bu yana ‘emek’ ve ‘etkileşim’ (iletişimsel eylem) arasında yaptığı ayrımdır. Böylelikle Habermas ‘insanların hayvanların tersine hayatlarını yeniden ürettikleri özgül bir yol’ olarak toplumsal olarak örgütlenmiş emek ya da toplum­ sal emek kavramını inceleyerek Marx’m teorisini yeniden formüle etmeye başlamaktadır. Habermas bu kavramın insan hayatının yeniden üretim biçimini yeterince nitelendirmedi­ ğini söylemektedir: ‘Çünkü derin bir şekilde evrimci ölçeğe 140. Ibid, s. 123-4. 78

Ç öküş ve Yenilenm e

yönelmektedir, ancak yalnız insanlar değil, hominidler de, anthropoid maymunlardan toplumsal emek yoluyla yeniden üretime geçmek ve bir ekonomi geliştirmekte ayrılmaktaydı­ lar.’ (s. 134) Bu nedenle kavram, insan hayatının yeniden üretimini kapsamak için, insanların ‘omurgalılarla doğan toplumsal yapıyı’, dili öngören bir toplumsal normlar siste­ mini gerektiren ailesel bir toplumsal yapının tesisi aracılığıyla ‘ortadan kaldırmakta ilk olduklarının’ bilincine varan başka bir kavramla desteklenilmeye ihtiyaç duymaktadır, (s. 136) Bu da Marx taıfında dile getirilen görüşten bütünsel bir kopuş olmamaktadır. Alman İd eo lo jisi’um girişinde Marx şöyle yazmaktadır: ‘Bu üretim biçimi bireylerin fiziksel varlıklarının basit bir yeniden üretimi olarak algılanmamalıdır; zaten bu üretim biçimi bireylerin belirli bir etkinlik biçimi, hayatlarını belirli bir ifade şekli ve belirli bir hayat tarzıdır.’141 Yine de Habermas’ın savı, özgül olarak insan hayatının kökeni ve ge­ lişmesini birbirine indirgenilmez iki öğeye, toplumsal emek ve dile dayalı olduğunu belirttiğinden ve Marx herhangi bir şekilde linguistik teorinin sorunlarını tartışmamasına rağmen, maddi-toplumsal etkinlik ve dilin birliğini ileri sürüyor gö­ zükmesi; Engels’in (daha sonra gelen Lukâcs kadar) dilin ça­ lışmadan kaynaklandığını savunmaları nedeniyle biraz bir ay­ rılma söz konusudur.142 Toplumsal emek ve dil birbirine indirgenilemez olarak kavranıldığında bile bunlardan hangisinin insan toplumunun tarihsel gelişiminin açıklanılmasmda daha büyük anlamı ol­ duğu sorunu ortaya çıkmaktadır. Burada Habermas Marx’m 141. Bu konuda Wellmer’in yorumuna da (Critical theory o f Society, s. 67) bakılmalı. Çünkü Marx üretimden söz ettiğinde ‘iletişimsel davranışa' kar­ şılık gelen ‘etkileşim biçim lerini’de kasdetmekleydi. Bununla birlikte Wellmer, Marx’ın tarih teorisinde, yalnızca emek ve nesnelerin üretimiyle ilgilenen insan türünün kendini üretiminin örtük pozitivistik yanlış bir kavram bulunduğunu belirtir. 142. Bkz., Linguistics’ maddesi. T. Bottomore, A Dictionary o f Mcır.xist Thought.

79

Frankfurt Okulu

kavramsallaştırımma daha yakın duruyor gözükmektedir. Ha­ bermas görüşünü ilkin, ‘toplumsal emek kavramı esastır çünkü toplumsal olarak örgütlenmiş emek ve dağıtımın ev­ rimci başarısı açıkça gelişmiş bir dilsel iletişimi öncel emekte ve bu akabinde toplum sal rol istem lerinin gelişm esini doğurmaktadır.’ (s. 137) diyerek özetlemektedir. Ancak yine de Habermas bu yargısını İnsanî hayat tarzının yeterli bir betimlemesi için ailesel bir örgütlenme kavramına da ihtiyaç duyduğumuzu belirterek düzeltir. Çünkü iletişimse! eylemin (yâni eylem normlarının) kuralları araçsal eylemin kurallarına indirgenilem ez ve nihayet ‘üretim ve toplumsallaşm a, toplumsal emek ve gençler için özen gösterme türün yeniden üretimi için eşit derecede önemli’ olduğundan, bu iki boyutu da denetleyen ailesel yapı esastır, (s. 138) Başka bir boyutta Habermas yine Marx’m teorisine yakın durur. Burada ‘türlerin tarihi’ kavramı ve Marx’m üretim bi­ çimlerinin ayrık dizisi olarak tarih kavramını açık kılmada, ta­ rihin bu geniş dönemselleştirilmesi çerçevesini kabul eder, yalnızca düz-çizgisel, zorunlu, müdahele edilmemiş ve değişmeksizin ilerliyen bir gelişmeyi işaret eden dogmatik boyutu reddetmektedir. Zaten bu boyut, Marx özellikle Grundrisse’de kapitalizm öncesi ekonomik oluşumları tartışırken bir çok düzeltmeler yaptığından, Marksist olmaktan çök Stalinisftir. Ancak bu olayda, üretim biçimi tarihsel dönemleri ve toplum biçimlerini tanımlamada hayati kalmaktadır. Toplumsal emek ve davranış normlarım imâ eden ailesel örgütlenmenin eşit de­ recedeki önemi üzerindeki ısrarının Habermas’ı, Mârx’m şe­ masını çok özlü bir gözden geçirmeye yöneltmesi beklenmek­ teydi. Aksi takdirde, geleceğe ilişkisi istisna olmak üzere, ta­ rihsel materyalizminin bu yeniden inşasıyla kazanılan toplum­ sal gelişmesinin yorumlanmasındaki gerçek farklılığı görmek güç olacaktır; yâni daha önce belirttiğim gibi, kapitalizmden sosyalizme geçiş imkânı konusunda Habermas üretim tarzın­ daki değişikliklerden çok demokratikleşme sürecine dayalı 80

Çöküş ve Y em lenm e

gözükmektedir. Habermas’ın ‘yeniden inşasının’ sınırlı niteli­ ğini , esas olarak kendisinin tarihçilerin çalışmalarını görm ez­ likten gelmesinin bir sonucu olarak yorumlayacağım. Yeni eleştirel teori ve Frankfurt Okulu’nda tarihsel çalışmaların yeri hakkında geniş bir sorun yaratan bu hususu gelecek bölümde ele alacağım. Mümkün gözükmekle birlikte, bu aşam ada Habermas’m düşüncesinin başarısını özetlemek güç olacaktır, sadece kav­ ramlarının giderek hâlâ gelişmekte olması ve anlamlı değişik­ liklere uğramasından değil tabii. Görünür olan, sanırım, Habermas’ın Frankfurt Okulu’nun ilk düşüncelerinden ne de­ rece uzaklaştığıdır. Bir anlamda Habermas, Adorno ve Horkheimer tarafından yolu tersine çevirmiştir, çünkü ayırdedici bir şekilde Marksist toplum teorisine çok daha büyük bir önem atfetmektedir. Bundan dolayı çalışmalarında çok az ‘kültür endüstrisi ’ kavramına gönderm ede bulunurken, Habermas, iktisadi ve siyasal yapıların çözümlenm esine daha çok dikkat sarfetmektedir. Dahası, onlarla aynı derecede eleştirel teoriyi, bilime karşıt olarak, felsefeyle özdeşleştirmez. Habermas eleştirinin ‘felsefe ve bilim arasında’ bir yere yerleştirilmek zorunda olduğunu belirtir;143 ve toplumsal bilgi imkânını tüketmemek ve ‘siyasal yönelimli bir tarih felsefesi’ çerçevesinde konumlanacak ya da tamamlanacak olmasına rağmen, eleştiri kavramı ampirik bir toplum bilimine yer ayırmaktadır.144 Aynı zamanda, eleştirel teoride 1930’lardan günümüze bazı açık süreklilikler de bulunmaktadır. Habermas, Horkhe­ imer ve Adorno’nun düşüncesinde felsefenin sahip olduğu 143. Habermas, Theory and Practice (London, Heinemann, 1974), 6. bö­ lüm, ‘Betvveen Philosophy and Science: Marxism as Critique’. Bu bölüm il­ kin 1968’de basılmış olup, Habermas’ın kapitalizmin gelişmesine ilişkin olarak Marksist teorinin esas yetersizlikleriyle bağıntılı açık önermelerini de içermektedir. 144. Ibid, s. 242.

81

Frankfurt Okulu

öncelikli rolü tanımasa bile, ilk çalışmalarında geniş bir bi­ çimde pozitivizm eleştirisiyle meşgul olduğu, etkisinin şim­ diye kadar toplumsal bilimlerin felsefi temelleri, konusundaki metateorik tartışmalarda çok güçlü bir şekilde gözüktüğü de bir vakıadır. Yalnız son zamanlarda ve Stanberg Enstitüsü’nün araştırma programında toplumsal teorinin yeniden oluşumu çok öncelikli bir yer tutmaya başlamıştır. Ancak bu alanda da bazı süreklilik öğeleri vardır: geç kapitalist toplumda toplum­ sal sınıfların rolü ve değişen konumuna Marksist teori için te­ mel bir sorun olarak ve Weber’in toplumsal hayatın, kapitalist gelişmedeki esas eğilimleri kapsayan bir görüş olarak giderek rasyonelleşmesi kavramına (ki Marx’m çözümlemesine bir tamamlayıcı ya da alternatiftir) verilen dikkatin türü bunlar arasındadır. Bunlar gelecek bölümde incelenecek en önemli sorunlardır.

82

SON U Ç: E L E Ş T İR İL E R E E L E Ş T İR E L

BİR BAKIŞ

Bundan önceki bölümlerde farklı dönemleri sırasında Frank­ furt Okulu’nun esas fikir ve konularım özetledim ve bunu ya­ parken özel sorunlar üzerinde Okul’a yöneltilebilecek ya da yöneltilmekte olan eleştirileri de belirttim. Ancak bu durum, geçen yarım yüzyıldan beri sosyolojik teori ve Marksist dü­ şüncenin gelişmesine Okul’un katkısının çok daha genel bir değerlendirilmesiyle tamamlanmaya ihtiyaç duymaktadır. Frankfurt Okulu’nun yetersiz olarak işaret edilen ve oriji­ nal amacına rağmen -disiplinler arası araştırmayı geliştirmekçalışmalarının çarpıcı özelliklerinden birisi ilgilerinin gerçekte son derece sınırlı olmasıdır. İlk elde, Enstitü’nün ilk yıllarından -Cari Gürünberg’in yöneticilik yılları- sonra, tarihsel çalışma83

F rankfurt Okulu

ların yapılmadığını ve etkinliklere yakın olarak katılan bir ta­ rihçinin bulunmadığını belirtmek durumundayız. Tarihin böylesi bir dıştalanışı, içsel olarak, Frankfurt Okulu’nun Adorno ve Horkheimer’in etkisi altında biçimlendikçe, top­ lumsal teoriye sahip olarak ve yalnızca ya da önsel olarak şimdiki zamanın eleştirisine yönelmesiyle bağlantılıydı. Doğal olarak, bu tavır Marx’m hiç olmazsa erken ve çokcası Hegelci yazılarında ifade edilen görüşlerine aykırı bir ilişki taşımak­ taydı. Sözgelimi Ruge’e yazdığı mektubunda -Deutsch-Fransösische Jahrbücher’de yayınlandı (1844)- Marx, yeni dergi­ nin amacını, ‘dünyanın ilkeleri dışındaki dünyanın gerçekte niçin mücadele ettiğini gösteren yeni ilkeler geliştirmek., (ve) dünyanın kendi edimini açıklamak’ ve böylelikle ‘mücadele ve tutkularıyla ilgili çağın bir anlayışını (eleştirel felsefesini) elde etmek’ olarak betimler. Yine Marx, izleyen çalışmasında dikkatinin büyük bir kısmım modem kapitalist toplumun bir Çözümlemesine ayırmıştır. Ancak Alman İdeolojisinden baş­ layarak bu çözümlemeyi açıkça, çeşitli öğeleri muhtelif metin­ lerde verilen (kapitalizmin kökenleri ve gelişmesi, pre-kapitalist ekonomik oluşumlar ve ilkel toplumlar üzerine metinler) bir ‘tarih bilimi’ içerisinde kurmuştur. Frankfurt Okulu’nun tarih düşüncesi Korsch’un tarih dü­ şüncesine çok yakındı. Frankfurt Okulu’nu doğuşyıllarmda etkileyen Korsch, Marksizm’i Marx’m erken genç Hegelci bir biçimde algıladığı gibi, ‘eleştirel bir felsefe’ proleteryanın devrimci hareketinin ‘teorik açıklanması’ olarak algıladı.145 Daha sonra göreceğimiz gibi, bu somut devrimci bir proleteryanın yokluğunda ‘eleştirel teorinin’ konumunun belirlenil145. Kari Korsch, Marxisnı and Philosophy, (London, New Left Books, 1970), s. 42. Bununla birlikte Korsch sonraları Frankfurt Okulu düşünürle­ rinin aksine, görüşlerini değiştirecek ve Marksizm’in genel bir toplumsal felsefe olarak ele alınmasını bir ‘çarpıtm a’ olarak değerlendirecekti: ‘tarihsel materyalizmin temel eğilimi artık felsefi değil, ampirik bilimsel bir yöntem eğilimidir’ sonucuna varacaktı. Kari Marx, (Frankfurt, Europische Veriagsanstalt, 1967), s. 203.

84

Sonuç: Eleştirilere Eleştirel Bir Bakış

meşinde önemli güçlükler ortaya çıkardı. Şim dilik, Okul’un tarih-dışı yaklaşımının genel sonuçları üzerinde durmak istiyo­ rum. Bunlardan birisi O kul’un toplumsal çözümlemelerinde dolaysız ve bazen önemsiz, tarihsel ve karşılaştırmalı bir açıdan sistematik olarak incelenmemiş olaylardan aşırı derecede etki­ lenmeye eğilimli olmasıdır. Bu tavır, Okul’un 1930’lar ve 4 0 ’îarın anti-semitizmi ve Nasyonel Sosyalizmiyle, 1950’lerin ‘kültür endüstrisiyle’ ve belki de hepsinden çok 1960’larda Marcuse’nin tarihin yeni bir ‘devrimci öznesi’nin öğelerini oluşturduğunu savunduğu öğrenciler, etnik azınlıklar ve Üçüncü Dünya’daki farklı toplumsal hareketler düşüncesini benimseyişindeki ilgilerinin muhtevasında açığa çıkmaktadır. Yine eşit derecede Frankfurt Okulu düşünürlerinin, işçi sınıfı hareketleri ve partilerinin ve işçi sınıfının gerçek tarihsel geli­ şiminin herhangi bir incelemesi ya da sözgelimi ileri kapita­ lizmde işçi sınıfının konumuyla, feodal toplumda devrimci bir sınıf olarak burjuvazinin konumunun bir karşılaştırmasına sa­ hip olmaksızın, kapitalist toplumda devrimci bir sınıf olarak işçi sınıfının bulunduğu yolundaki temel Marksist düşünceyi nihai biçimde reddetmelerinde de aynı şey söz konusudur. Bu da demektir ki, Frankfurt Okulu Marx’m tarih teorisini bir bütün olarak yeniden kurmaya girişmemiş, basit bir bi­ çimde görmezden gelmiştir. Habermas’ın son yapıtları, bu­ nunla birlikte, bir değişim in başladığını gösterir. O ’nun ‘tarihsel materyalizmin yeniden inşası kavramı’, teoriyi çok daha tutarlı bir biçimde yeniden ifade etmeye yöneliktir. An­ cak bu girişim de, yaklaşımında hayret verici bir şekilde tarih dışıdır ve feodalizmin kategorize edilmesi ve Asya tipi üretim tarzı hakkındaki tartışmalara göndermelerde bulunmasına, in­ san topluluklarının kökenlerine ilişkin çalışan tarihçi ve antro­ pologlar tarfmdan yapılan incelemelere eğilinmesine rağmen geniş olarak kavramsal çözümlemelere ayrılmıştır. Buna rağ­ men Marx’m teorisinin herhangi bir özlü yeniden değerlen­ dirmesi için gerekli olan, toplumun büyük esas formlarının 85

Frankfurt Okulu

içerisindeki değişim süreçleri ve yapısıyla ilgili tarihsel kanıt­ ların yeniden düşünülmesidir.146 Aynı zamanda, ‘insan toplumlarının gelişmesi ve kuruluşunun iki ayrı ve karşılıklı olarak birbirine indirgenemez süreçlerden, emek (çalışma) yâni araç­ sal eylem ve iletişimsel eylem çerçevesinde algılanmalıdır’ şeklindeki Habermas’m temel ilkesinin kabul edilmesinden doğan tarihsel değişimin yorumlanmasında hangi farklılıkların doğacağını da sormak zorundayız. Sözgelimi kapitalizmin do­ ğuşuyla ilgili Marksist çalışmalarda (ya da güçlü bir biçimde Marksizm’den etkilenmiş olanlarda), örneğin Braudel’in ge­ niş ve kapsayıcı değerlendirm esi C a p ita lis m and C i v i l i z a t i o n 147 ya da P a st ve P resen t148 dergisindeki denemeler dizisinde sergilenen farklı ve birbiriyle çelişen görüşlerde, eğer varsa hangi düzenlemeler bunu zorunlu kılacaktır? Bu sorunun nasıl cevaplandırılabileceği hiç bir şekilde açık değildir ve benim görüşüme göre, ayrıntılı tarihsel araştırma hiç olmazsa Marksist tarih teorisinin yeterli herhangi bir yeniden inşası veya yeni bir teori içinde aşılm ası için sosyolojik çözüm lem e ve kavramsal açıklam a kadar 146. Farklı toplum biçimleri ve bunların dönüşümlerinin Marksist çözüm­ leme sorunları için Tom Bottomore tarafından derlenen A Dictionary o f Marksist Thought’ un (Oxford, Blackvvell, 1983) şu maddeleri, ‘Eskil top­ lum’, ‘Asya Toplumu’, ‘Feodal toplum’, ‘feodalizmden kapitalizme geçiş’. Yine bkz., Perry Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism (London, New Left Books, 1974), Lineages the Absolutist State (London, New Left Books, 1974); Lavvrence Krader, The Asiatic Mode o f Production (London, Ailen and Unwin, 1978); Marksist antropologların kabilesel toplumlara ilişkin son çözümlemeleri için bkz., David Seddon (ed.) Relations o f Pro­ duction (London, Frank Cass, 1978), ‘Marksizm ve Antropoloji: Bir Ön A raştırm a’ . 147. Fernand Braudel, Civilization and Capitalism, 15th-18th Century (3 vols, London, Collins, 1981-1983). 148. Tartışma R. Brenner’in makalesiyle başladı. ‘Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe’, Past and Present, no 70. (1976), 78., 79., 80. (1978) sayılarda ve 85. (1979) sayıda sürdü. Brenner tarafından sonuçlandırıldı: ‘The Agrarian Roots of European Capi­ talism’ , 97 (1982). 86

Sonuç: Eleştirilere E leştirel Bir Bakış

önemlidir. Frankfurt Okulu düşünürleri tarihi yadsıdıkları ve dışarladıkları gibi geniş bir biçimde ekonomik çözümlemeleri de bilmezlikten geldiler. Enstitü’nün ilk yıllarında tarihçiler gibi iktisat teori sy eni eri de çok önde gelmekteydiler; özellikle Henryk Grossman’ın kapitalist birikim ve çöküş çalışması149 1939’da Enstitü tarafından bir dizi içerisinde yayınlanan ça­ lışmaların birinci cildi olarak basılmıştır. Ancak Jay’ın da göz­ lemlediği gibi, Grossman, Enstitü’nün çalışmalarını belirleye­ cek diyalektik, yeni-Hegelci yaklaşıma bütünüyle sıcak bak­ madığından ‘Okul’un entellektüel gelişiminde büyük bir fi­ gür olarak nitelendirilem ez. ’150 Daha sonraki bir aşamada Enstitü’yle birleşen esas iktisat teori sy eni Franz Neumann’dı, ancak onun işbirliği de kısa sürmüştü ve tıpkı Grossmann gibi eleştirel teoriye sıcak bakmıyordu. Frankfurt Okulu‘nda mer­ kezi bir yer işgal eden yegâne iktisatçı Horkheimer4m yakın arkadaşı Pollock’du. O ’nun Sovyet planlaması ve sonraları da otomasyon konuları üzerine çalışması öncelikle ekonomik si­ yasetin sorunlarıyla ilgiliydi. Okul bu sıfatla kapitalist eko­ nominin gelişmesinin çözümlenmesinde tarihsel ya da teorik çok az dikkat ayırdı. Ne Hilferding’in ‘mali sermaye’ ve ‘örgütlü kapitalizm’ üzerine çalışmaları151 ne de Neumann’m ‘tekelci kapitalizm’ ve faşist rejim arasındaki ilişkiyi çözüm­ lemesiyle karşılaştırılabilecek bir yapıt üretemedi.152 149. Henryk Frossman, Das Akkumulations -und Zusammenbruchsgesetz des kapitalischen System (Frankfurt, Neue Kritik, 1967). 150. Jay, The Dialectical Imagination (Boston, Little, Brown and Co. 1973), s. 16-17. 151. Rudolf Hilferding, Finance Capital (London, Routledge and Kegan Paul, 1981). Bu çeviriye yazdığım önsöz Hilferding’in 1920’lerde ‘örgütlü kapitalizm’ üzerine yazdığı denemelerin de bir değerlendirmesini yapmak­ tadır. Yine bkz., Hilferding, ‘The Organized Economy’ Tom Bottomore and Patrick Goode (eds.), Readings in Marxist Sociology içinde (Oxford, Oxford University Press, 1983), s. 247-53. 152. Franz Neumann, Behem oth (Nevv York, Oxford University Press,

87

F rankfurt Okulu

Yine bu durum da bir dereceye kadar yeni eleştirel teori s yenlerin çalışmalarıyla değişti. Habermas, Legitimationsprobleme im spatkapitaismus’’ un 1. bölüm 2. kısım ve ekonomik bunalım üzerine takip eden bölümde özetlediği ‘ileri kapita­ lizmin betimsel modelinde’ kısaca kapitalist ekonominin bazı boyutlarını tartışır. Offe, Strııkturprobleme des kapitalistischen Staates'de (Kapitalist Devletin Yapısal Sorunları) benzeri şe­ kilde ileri kapitalizmin iktisadi özelliklerine gönderme yapar. Ancak Habermas ve O ffe’nin dikkatleri ‘meşruluk ile ilgili sorunlara ve müdaheleci devlet’ üzerine yoğunlaşır. Son aşa­ masındaki kapitalist üretim tarzının teorik bir çözümlemesine teşebbüs etmezler, gelişmesinin tarihsel açıklamasına da. Da­ hası yine aynı durum söz konusudur: Gözden geçirilmiş bi­ çiminde bile eleştirel teoriyle birlikte çalışan esas bir iktisat teorisyeni yoktur ve Okul bir bütün olarak Hilferding ve son­ raki düşünürlerin153 yapıtlarının tersine Marksist iktisat teori­ sine anlamlı bir katkıda hiç bir zaman bulunmamıştır da. Bir taraftan tarihsel araştırmanın diğer taraftan ekonomik çözümlemenin yadsınması, Frankfurt Okulu’nu ve onun yan­ daşı yeni eleştirel teoriyi çok keskin bir biçimde Marksizm’­ den en açık kopma sın ıf (kavramının) tartışılmasında görülmektedir. Sınıf kavramı Marx’m toplumsal teorisinde yalnızca temel bir kavram değildir, gerçekte hayati bir biçimde onun başlangıç noktasıdır-Marx’ın proletaryayı, gerçek dünyada bir özgür!eşim düşüncesinin taşıyıcısı, modern toplumdaki ‘devrimci özn e’ olarak tanımasıyla birlikte. Ossowski’nin işaret ettiği gibi sınıf kavramı, Marx’ın bütün öğretisinin ve bu öğretiden türetilen siyasal programın sembolü olm uştur.154 Diğer yandan Frankfurt Okulu’nun 1944). 153. Sözgelimi burada zikredilen H. Grossman, F. Neumann ve E. Mandel‘le Paul Sweezy’nin çalışmaları. 154. Stanislavv Ossovvski, Class Structure in the Social. Conscioıısness (London, Routledge and Kegan Paul, 1983), s. 71.

Sonuç: Eleştirilere E leştirel Bir Bakış

öğretisi ‘proleteryasız Marksizm’ olarak betimlenil mekte,155 çok genel olarak ‘Batı Marksizmi’, hiç olmazsa kısmen, Avrupa’da devrimlerin başta olmak üzere Birinci Dünya S avaşı’nda ve sonuçta faşizm e karşı mücadelede 20. yüzyıldaki işçi sınıfı tarafından yaşanılan yenilgilerin ‘felsefi bir düşünümü’ olarak görülmektedir.156 Devrimci bir sınıf olarak işçi sınıfının ‘ortadan kalkışı’ ya da çöküşü teması yeni eleştirel teoride yaşamaya devam et­ miştir. Böylece Habermas Theorie und Praxis’de (Teori ve Pratik) ‘proleterya’nın proleterya olarak çözüldüğünü sa­ vunmuştur; çünkü, üretim sürecindeki rolü bağlamında geniş halk kitleleri proleterya konumundayken, ‘bu durum’ artık toplumsal ödüllerden yoksunluk olgusuyla sınırlı değildir... Herhangi bir sınıf bilinci, özellikle devrimci bir sınıf bilinci bugün işçi sınıfının ana tabakalarında bulunmamaktadır. Böy­ lece bugün (yaşasaydı) Marx, bir kere kitleler tarafından be­ nimsendiğinde, teorinin maddi bir güç olabileceği ümidini ortadan kaldıracaktı’ (s. 196-7). Offe çeşitli yazılarında ben­ zeri bir görüş açıklamıştır. Çok yakınlarda Habermas belki bir dereceye kadar, ‘geçici olarak bastırılmış ancak çözülmemiş bir sınıf çatışmasına’ gönderme yaparak yaklaşımını düzelt­ miştir. Ancak yine Agnes Heller’in bir denemesine verdiği karşılıkta, tekrar ‘açık tarihsel hakikatler, sözgelimi genel bir istemin temsilcisi olarak nitelendirilebilecek baskı altındaki açık bir toplumsal grubun ya da tanımlanabilecek bir sınıfın kapitalist toplumlarda yokluğu gibi gerçeklerin’157 bizi Marx’dan ayırdığını iddia etmektedir.

155. Leszek Kolakovvski, Main Currents o f Marxism (Oxford, Oxford University Press, 1968), vol. II, s. 357-415. 156. Bkz. ‘Western Marxism’,T om Bottomore (ed), A Dictionary o f Marxist Thought içinde ve yine P. Anderson, Considerations on Western Marxism (London, Nevv Left Books, 1976). 157. Thompson and Held (eds.), Habermas: Critical Debates. s. 221.

89

F rankfurt Okulu

Hem olgunluk dönemindeki Frankfurt Okulu hem de yeni eleştirel teorisyenler tarafından sınıf hakkında verilen yargıların şaşırtıcı bir özelliği, bunların sınıfların tarihsel gelişimi veya sınıf yapısı hakkında herhangi bir çözümlemeyle desteklenmemiş ve sadece sağduyusal bilgi veya ‘alışılageldik bilgeliğe’ (veya Habermas’m ‘açık hakikatler’ dediği şeylere) dayanmış gözükmesidir. Ancak ciddi bir tarihsel ve sosyolojik çözüm lem e çok karmaşık ve farklı bir durumu ortaya çıkarmaktadır. Sözgelim i eğer geçmiş yüzyıl içerisinde kapitalist dünyadaki partilerin ve işçi sınfı hareketlerinin gelişm esini düşünüyorsak, herhangi bir ülkede ya da herhangi bir zamanda işçi sınıfının çoğunluğunun dünyaya bakışı veya eylemlerinde tutarlı ve açık bir şekilde sosyalist (hâlâ az devrimci) olduğu söylenemez. Dahası işçi sınıfının hiç olmazsa son on yıla gelinceye kadar, 1945’den beri özellikle olmak üzere yirminci yüzyılın akışı içerisinde az olmaktan ziyade daha çok devrim cileştiği bile savunulabilir.158 Frankfurt Okulu’nun siyasal bir güç olarak işçi sınıfının ortadan kayboluşu ya da çöküşü kavramı esas olarak ütopik ve yüzyılda bir gelecek ‘devrim’ düşüncesine ve (bu da kesinlikle toplumsal devrim sürecinin algılamak için yegâne ya da en Marksist yol değildir) siyasal olarak örgütlenmiş bir işçi sınfiıiın Amerikan toplumundaki uzun süreli yokluğundan kaynaklanan Amerikan ‘istisnacılığı’ deneyiminin Frankfurt O k u lu ’nun tutum undaki y a n s ıy ış m a da b a ğ lı gözükmektedir.159 158. Bu sorunu daha geniş bir şekilde ‘The Political Pole of the Working Class in Western Europe’ üzerine yazdığım denemede tartıştım. Bkz., T. Bottomore, Sociology and Söcialism (Bringhton, Harvester Press, 1984). Burada ülkeler ve büyük tarihsel çalkantılar arasında, Frankfurt Okulu’nun kaçındığı karşılaştırmalı sosyolojik bir incelemeyle tam olarak ortaya ko­ nulabilecek büyük farklılıkların bulunduğu belirtilmelidir. 159 Bu konu üzerine C. T. HusbandsTn W. Sombart’m İngilizce çevirisine yazdığı önsöze bkz., W. Sombart, Why there is no Söcialism in the United States? (London, Macmillan, 1976) ve şu kitaptaki çeşitli denemeler, John

90

Sonuç: Eleştirilere Eleştirel Bir Bakış

İleri kapitalizmdeki işçi sınıfının bugünkü ya da dünkü konumunun herhangi bir değerlendirilmesi, dahası Frankfurt Okulu’nun ve yeni eleştirel teorinin üretmekte başarısız ol­ duğu, hatta üzerinde olmadık işlere kalkıştığı bütün sınf yapısı ve bu yapıdaki değişikliklerin bir çözümlenmesini gerektir­ mektedir. Bu alanda Marksist ve diğer radikal sosyologlar geçmiş yıllarda160 ‘yeni orta sınıfların’ anlamı, ileri kapitalist toplumlardaki baskın sınıfın niteliği ve işçi sınfımn değişen toplumsal ve ekonomik durumunun sonuçlarıyla ilgili büyük çalışmalar yaptılar. Teknokratların ve bürokratların gücüne ilişkin olarak sermaye sahipliği ve özelde sermayenin devasa çokuluslu şirketlerdeki yoğunlaşması, ‘yeni işçi sınıfı’nm or­ taya çıkışı161 veya bütünüyle yeni bir sınıfsal yapının olu­ şum u,162 orta sınıfların siyasal yönelimleri hakkında hâlâ bir yığın tartışma sürmektedir; ancak bütün bu tartışmalara katılanlar sınıf çatışmasının süregelen etkinliğini tanımakta, bir çoğuysa, şimdilerde yaşamakta olduğumuz gibi iktisadi bunalım lara büyük tarihse! bir etki atfetm ektedir. Bu tutum eleştirel teorinin temel bir ilgi ve düşüncelerine bütünüyle yabancıdır.

Laslett and S. M. Lipset (eds), Failure o f a Dream? Essays in the History o f American Sociaîism (Garden City, Ne w York, Anchor, 1967). 160. Sözgelimi bkz., Harry Braverman, Labour and Monopoly Capital, (Nevv York, Manthley Review Press 1974); Nicos Poulantzas, Classes in the Contemporary Capitalism (London, Nevv York, Rondon House, 1971); Daniel Bell, Alain Touraine, The Self-Production o f Society (Chicago, Uni­ versity of Chicago Press, 1977); Erik Olin Right, Class, Crisis and the State (London, Nevv Left Books, 1978). 161. Bkz., Serge Mallet, The New Working Class (Nottingham, Spokesman Books, 1975), bazı temel görüşlerin özlü, eleştirel bir incelemesi için bkz., Michael Mann, Consciousness and Action among the Western Class (London, Mc Millan, 1973). 162. Özel olarak A. Touraine tarafından The Post-lndustrial Society ve diğer yazılarında yeni toplum sal hareketlerin rolü vurgulanarak savunulmuştur.

91

Frankfurt Okulu

Frankfurt Okulu kendi özgün biçiminde ve bir sosyoloji ya da Marksizm okulu olarak öldü. Son yirmi yıldır Marksist düşüncenin sosyal bilimlerdeki gelişimi -özellikle antropoloji, ekonomi ve sosyolojide- Marx’m teorisinin merkezi ilgilerine çok yaklaşan bir yol izlemiştir: Devletin rolü, siyasal güç, sınıf yapısı ve çatışması, yapısal çelişkiler ve tarihsel dönüşümler, üretim biçimlerinin çözümlenmesi gibi. Aynı dönemde ve bir dereceye kadar Marksizm’in kendisini sosyolojide başat pa­ radigmalardan biri olarak koyması nedeniyle, sosyolojik teori ve araştırmanın özlü bir kısmı benzer sorunlar üzerine yönele­ cektir. Bu sırada Adomo ve Horkheimer’in çalışmalarını belir­ leyen kültürle ilgilenim kaybolmaya yüz tutmuştu.163 Yine kültür ve ideolojiye ilişkin önde gelen kimi çalışmaların bu olayları Frankfurt Okulu’nun bakış açısından kökünden farklı bir teorik bakış açısından çözümledikleri de görülmüktedir. Çünkü yapısalcı bir çerçevedeki en büyük parça kültür ve ideolojinin genel toplum sal yeniden üretim sürecindeki öğeler olarak rolünü vurgulamaktadır.164 Daha önce işaret ettiğim gibi, Habermas’m yeni eleştirel teorisinde, Frankfurt Okul i ’nun bazı ayırdedici düşünceleri­ nin korunması ve geliştirilmesiyle birlikte Marksizm ve sosyo­ lojiye belirli bir yakınlaşma da söz konusudur. Bu düşüncele163. Sosyoloji gibi çok farklı ve değişken bir alanda bugünün ya da yakın geçmişin ana teorik yönelimlerini açıkça belirlemek güçtür, ancak Ulusla­ rarası Sosyoloji Derneği Araştırma Konseyi’nin topladığı bildirilerden bazı göstergeler elde edilebilir. Bkz., T. Bottomore, S. Nowak and Magdalena Sokolovvska (eds), Sociolo&y: The State o f Art (London, Sage Publications, 1982). 164. Farklı bir yaklaşımın öncemli bir örneği olarak bkz., Pierre Bourdieu and Jean-Claude Passeron, Reproduction in Education Society and Cultııre (London, Sage Publications, 1977); çok genel anlamda Marksist ideolojik teori üzerine bkz., Jorge Larrain, Marxism and Ideology (London, MacMillan, 1983). Bu kitap, teorinin gelişimini Marx’dan Gramsci’ye inceleye­ rek, Althusser ve yapısalcılığı tartışmaktadır. Habermas’ın dil ve iletişim teorisine kimi eleştirel bakışlar ayırmasına rağmen Frankfurt Okulu’nu dik­ kate almaz.

92

Sonuç: Eleştirilere Eleştirel Bir Bakış

rin en önde geleni ki genellikle Habermas’m düşüncesindeki temel yönelimi kurucu bir etken olarak değerlendirilen ve ‘eleştirel teorinin’ kendisinin ‘bilim ve felse fe ’ arasındaki konumlanmasıdır. Habermas ilk çalışmalarında Frankfurt Okulu’nun pozitivizm eleştirisine katkıda bulunmuştur, ancak o zamanda bile, kavramları bilim ve teknolojiye bütün olarak daha az düşmanca bir tavırla Adorno, Horkheimer ve Marcuse ’ninkilerden anlamlı bir biçimde farklılaşmıştır. Habermas bu düşünürlerin felsefe ve sanatın bir bilgi formu olarak bi­ lime öncel (üstün) olduğu şeklindeki savlarına itibar etmemiş ya da örtük olarak reddetmiştir.165 Sonuçta Habermas bilime daha büyük bir önemi açıklıkla atfetmiş, felsefeye de azalan bir rol yüklemiştir. Habermas çok yakın zamanlardaki yapıt­ larında, ‘felsefenin artık dünyaya bir bütün olarak tabiata, ta­ rihe ve topluma bütünleştirici bir bilgi gibi bağlanamayacağı­ nı’ felsefenin esas konusu olan ‘aklın’ şimdi sosyolojinin te­ orik çerçevesi içerisinde ‘rasyonellik’ olarak araştırılması ge­ rektiğini iddia etmiştir.166 Habermas’m düşüncesinde Frankfurt Okulu’nun Hegelciliğinden bir tür yeni-Kantçılığa doğru inkâr edilemeyecek bir gelişme vardır.167 Bu tavır en çok Habermas’m ampirik öner­ melerde yâni teorik aklın alanında ortaya koyduğumuz haki­ kat iddiaları ve pratik aklın alanında eylem ve değerlendirme normlarıyla geliştirdiğimiz doğruluk veya uygunluk iddiaları 165. Bkz., özellikle ‘Technology and Science as ‘Ideology” (1968), Toward a Rational Society (Boston, Beacon Press, 1970) içinde. Habermas burada, Marcuse’un bir ‘doğa yorumsaması’ üzerine temellenen yeni bir bilim düşüncesini reddeder. Bu deneme Habermas’m sonraki eserlerinde daha geniş bir biçimde geliştirilen temel kavramlarının özlü bir sunumunu verir ve açıktır; düşüncelerine bir giriş niteliği taşımaktadır. 166. Theorie des kommunikatiııen Hcındelns (2 volumes, Frankfurt, Suhrkamp, 1981), s. 15-24. 167. Bu belki de bilimsel gerçekçilikle uzlaşabilen bir görüş olmaktadır. Ancak Habermas henüz bu bilim felsefesinin herhangi bir tartışmasına ka­ tılm am ıştır.

93

F rankfurt Okulu

arasındaki ayrımda açıktır. Habermas bu iki alanı kendisinin hakikat söylemi teorisi yoluyla birleştirmeye teşebbüs etmiştir, fakat daha önce belirttiğim gibi bu teoriye ciddi itirazlar yö­ neltilmiştir. Başarmak istediği şey, yâni normatif yargıların keyfi bir karar verme konusu olmadığı, bunların tıpkı ampirik yargılar gibi rasyonel tartışmalara sokulabileceği başka biçim­ lerde de belirtilebilir, hiç değilse bunlara başka yollarla yak­ laşılabilir. Aynı zamanda Habermas’m söylem teorisi teorik ve pratik aklın işlerlikleri arasındaki önemli farklılıkları gizlemek­ tedir. Bir DNA molekülünün ya da atom çekirdeğinin yapısını belirlemek bir şey, özgürleşimin nereden gerçekleştiğiyse bütünüyle başka bir şeydir. Eğer insan aklının bu iki alanı arasındaki farklılıkları, her birindeki rasyonel tartışmanın so­ nuçları, şartları ve alanına ilişkin olarak açıklayıp, tam olarak kavramaya çalışmazsak düşüncemizde yalnızca çıkmaz bir yola gireriz. Bunu söylemek kesinlikle mutlak olarak önceden belirle­ nen, diğer formların geçerliliğine karar verebilecek ya da on­ ların yerine geçebilecek bir bilgi formu olduğunu imâ etmek değildir. Keat’m açıkça gösterdiği gibi ‘ne bilimcilik ne de olgucu bilim görüşü bilimsel bir siyaset (kavramının) olabilir­ liğini gerekli kılar’, dahası ‘pozitivist bir bilim kavramının ta­ raftarları, bilimsel bir siyaset kavramını reddederken siyaseti içsel olarak rasyonel olmayan bir konu şeklinde almak ihti­ yacında değillerdir, çünkü onlar da bilimin, insan bilgisinin ya da rasyonel uğraşıların yegâne formu olmadığını kabul edebi­ lirler.’168 Benzeri şekilde, bilimsel gerçekçilik açısından, Bhaskar, ‘bilimin aydınlatabileceği ve aydınlatması gereken ancak nihai olarak çözemeyeceği pratik ahlâk ve eylem sorunlarının, daima ve zorunlu olarak bilişsel değerlerden başka değerler ve bilimin yanında başka toplumsal pratikler olduğunu’169 168. Russerl Keat, The Politics o f Social Theory (Oxford, Basil Blackvvell, 1981), s. 21. 169. Roy Bhaskar, The Possibility o f Naturalism, s. 82-3.

94

Sonuç: Eleştirilere E leştirel Bir Bakış

söylemektedir. Bu bakış, sanırım, daha büyiik bir açıklık getirmektedir, yâni bu yolla farklı bilgi formları ve rasyonel uğraşı ya da farklı sosyal pratikler ve değerler arasında bir açıklık edinilmektedir. Habermas’ın düşüncesinde iki ayrı öğeyi, ampirik bir toplum teorisi ve toplumsal veya ahlakî teoriyi (ki bir küçümseme söz konusu olm aksızın, bir toplum sal fe lse fe olarak adlandırılabilir) birbirinden ayırdetmek hususunda özellikle aydınlatıcıdır. Habermas’m, bugünün toplumsal siyaset sorunlarının sos­ yal bilimlerdeki uzmanlar tarafından çözülebilecek ve toplu­ mun zorunlu evriminden kaynaklanan ‘teknik’ problemler olarak görülmeyip, kamunun siyasal tartışmalarına sunulması zorunlu olan sorunlar biçiminde ele alınması yolundaki des­ tekli iddiası kadar, iletişimse! eylem ve ‘özgürleşimci istem ’ tartışmalarında da şimdiye kadar açıkça önde gelen bir öğedir bu toplumsal felsefe öğesi ve kuşkusuz sosyal bilimlerin çok ötesine giden ve onun düşüncesinde çok etkili olan bir boyut olarak gözükm ektedir. Bunun bir örneği, bu öğenin ‘özgürlük teolojisi’ ya da ‘siyasal teoloji’yle ilgilenen teologlar arasında kazandığı önemdir. Davis, Theology and P olitical Society (Teoloji ve Siyasal Toplum) kitabında öz itibariyle eleştirel teoriye ve özel olarak Habermas’m çalışmasına, bir dinsel geleneğin özgürleşimci bir eleştirinin başvurabileceği önemli bir deneyim kaynağı olup olmadığı ve normatif bir temellendirme üzerinde duran iletişimsel eylem kavramının kendisinin teolojik olarak tem ellendirilmeye ihtiyaç duyup duymadığını tartışırken başvuımuştur.170 Başka bir yerde Habermas’m bir tartışma söyleminde özgürlüğün rasyonel bir temellendirmesinin sağlanacağı iddiasını tartışır ve bunun ‘teorik aklın anlam ve işleminin bir abartılması 170. Charles Davis, Theology and Political Society (Cam bridge, Cambridge University Press, 1980). Özellikle 5. ve 6. bölümler Davis, J. B. Metz ve H. Peukert’in yazılarında çıkarak Almanya’daki geniş kapsamlı tartışmaya da dikkat çeker.

95

F rankfurt Okulu

olduğunu’ belirtir. Bu tartışma ‘özgürlük üstündeki rasyonel uzlaşımın ne esas temeli ne de esas aracı olabilir.’ (s. 95) Eğer Marksizm öncelikle ve tüketici biçimde kapitalist toplumun bir eleştirisi olarak görülüyorsa, o zaman açıkça Marksizm sınıfsız toplumun oluşması ve işçi sınıfının özgürleş­ mesi teorisinin özgül bir biçimde bir ahlakî teori öğelerini içermekte ya da bu sıfatla bir ahlaki teori olmaktadır. Bura­ daki genel sorun Marksizm’in ne tür bir ahlak teorisi olduğu­ nun nasıl temellendiğidir ki bu özellikle ‘siyasal teologlar’ arasında büyüyen bir tartışmaya tâbi tutulan bir sorundur.171 Cevaplar çok geniş olarak ve değişken biçimde sunulmakla birlikte, özellikle olgu ve değer arasındaki ilişkiden alman bir. görüşle bölünmelerine rağmen, hepsi bir ahlak olarak Mark­ sizm ve sosyal bilim olarak Marksizm arasında yakın bir bağ olduğunu kabul etmektedir. Marksizm’i eleştiri, gerçekte normatif yargıların doğruları olarak algılayanlar ya da Marksizmin gerçek niteliğini ahlak teorisi olarak koyunlar, Turner’in önerdiği gibi, bilim olarak Marksizm’e bağımlı olmak konusunda birleşebilirler. (27. nota bkz.) Bu bağlamda Ha­ bermas Tın bir toplum teorisi ve bu teorinin sosyoljiyle ilişki­ sini formüle etme yolundaki girişimini düşünmek zorundayız. Theorie des kommunikativen Handelns’m (İletişimsel Ey­ lem Teorisi) sonuç bölümünde Habermas’m ortaya koyduğu eleştirel bir toplum teorisinin görevlerinin niteliği konusun171. Bkz., özellikle Denys Turner, Marxism and Christianity (Oxford, Blackvveli, 1985). Turner, ‘M arksizm burjuva toplumu ve ideolojinin eleştirel bilimi olarak, eğer gerçekte de bütünüyle b ilim selse’, umabileceğimiz tek şey, ahlakın burjuva şartlarına terkedilmesi olacaktır’ demektedir (s. 83). Farklı bir açıdan konuyu tartışılması için bkz., Steven Lukes, Marxism and Morality (Oxford, Blackvveli, 1985). Kimi daha erken çalışmalar, özellikle Austro-Marksistîer tarafından gerçekleştirilenler de hâlâ geçerlidir. Ö zelinde bkz., Otto Bauer, ‘Marxism and E thics’, Bottomore and Goode, Aııstro-Marxisnı (Oxford, 1978) ve M. Adler ‘Etnik und W issenchaft, M arxistche Probleme (Stutgart, H. W. Dietz, 1913) içinde, gibi Austro Marksistler.

96

Sonuç: Eleştirilere Eleştirel Bir Bakış

daki görüşü, Marx’m değer teorisine, sermayenin kendi yayı­ lımı çerçevesinde kapitalist toplum çözümlemesi ve ‘kapitalist modernleşme’ teorisinin temeli olarak çoğalan bir farklılaş­ maya uğrayan bir toplumsal sistem kavramına müracaat ede­ rek başlar. Bu yeni teori Marksizm’e yakın düşmektedir, çünkü Habermas’a göre, bu teori M arx’mki gibi hem çağdaş sosyal bilimlerle hem de bunların kavramaya çalıştığı toplum­ sal gerçekliğe e le ştire ld ir. Habermas bundan sonra modem topluml ara ilişkin yapılan çalışmalarda üç ilkesel araştırma yö­ nelimi belirlemeye girişir: (i) Geniş bir biçimde Weber’den türetilen ancak bir dereceye kadar Marksist tarih yazımından (örneğin Barrington Moore ve C.W. M ills’den) kaynaklanan karşılaştırmalı, tipolojik ve tarihsel/toplumsal bir yaklaşım, (ii) Modern topluml arı çoğalan bir karmaşıklık bağlamında fonksiyonalist bir bakış açısıyla çözümleyen Parsons ve Almanya­ ’da Luchmann’ın yapıtında varolan bir sistem teorisi yakla­ şımı, (iii) Merkezi ilgilerin çok genel olarak bir ‘gündelik ha­ yat teorisi’ olduğu, hayat biçimlerinin, dünya imgelerinin yo­ rumlanması ya da ‘anlaşılm ası’ olarak netleştiği sembolik etkileşim cilik, hermeneutik ve fenom enoloji tarafından etkilenen bir eylem teorisi. Bu üç yönelime karşıt olarak ve eleştirel teorinin tarihsel gelişiminin kısa bir değerlendirmesinden sonra Habermas, Frankfurt Okulu’nu ilk zamanlarındaki tarih felsefesine bir alternatif olarak ‘genetik yapısalcılık’ diye adlandırdığı bir araştırma stratejisi uyarlar. Bu yaklaşım açıkça Piaget’nin dü­ şüncelerinden etkilenmiştir172 ve Goldmann’m çalışmalarında örneklediği bir yöntem olarak açıkladığı genetik yapısalcılığa benzer bir konumdadır.172 Ancak Habermas, Goîdmann’m yapıtına göndermede bulunmadığından, kapsayıcı bir karşılaş­ 172. Jean Piaget, Structuralism (Nevv York, Basic Books, 1970). 173. Bkz., Lucien Goldmann’ın ‘Genese et structure’ Marxisme e t S cien ce humaines (Paris, Gallimard, 1970) içinde ve yine Towards a Sociology o f Novel (London, Tavistock Publications, 1975).

97

Frankfurt Okulu

tırmaya girişmeksizin benzerlik ve farklılıkların nerede yattığını belirlemek güç olacaktır. Bütün konularda, Habermas, yaklaşım ını bu biçim de tanımladıktan sonra, modern toplumlarm rasyonelleşmesinin iki temel biçimini örgütlü k apitalizm ve bürokratik sosyalizm olarak ayırmaya yönelecektir. Bürokratik sosyalizm çözümlemesi daha ileriye götürül­ m em iş, örgütlü kapitalizm in gelişim iyle ilgilenirken Habermas kendisini geniş biçim de, ileri kapitalizmdeki bunalım eğilimleri üzerine ilk yazılarında açıkladığı kavramları özetlemeye adamıştır. Çok daha geniş olarak ele alman bir konu, (Cilt II, ss. 576-83) bu toplumlarda son yirmi yıl esnasında ortaya çıkan yeni toplumsal çatışmalardır. Habermas maddî çıkarlar ya da daha geniş anlamda sınıf çatışmaları üstüne kurumsallaşmış çatışmaların yanısıra ya da yerine diğer çatışma türleri ortaya çıkmıştır ve bunlar ‘yaşamın niteliği’, insan haklan, ekolojik sorunlar, bireysel gelişme için eşit fırsatlar ve karar verme sürecine katılma gibi konularda yoğu n laşan ‘yeni toplu m sal hareketler tarfından cani andırıl maktadır ’ demektedir. Ancak ne bu hareketlerin daha eski siyasal eylem biçimlerine (özelde işçi hareketi ve sınıf çatışmasına) ilişkisi ne de bu yeni toplumsal hareketlerin anlamı, büyümesi ve niteliği üzerine sözgelimi Touraine ve onunla birlikte çalışanların yaptıklarında gerçekleştirilen türde bir çalışma ya da temel bir çözümleme yapılm ıştır.174 Starnberg Enstitüsü’nün çabalarına rağmen, Habermas tarafından özetlenilen araştırma stratejisi gerçekte bir çok Marksist ve sosyolojik yaklaşımların aksine, herhangi bir

174. Bkz., A. Touraine, The Self Production o f Society (Chicago, Chicago Universtiy Press, 1977). Yine Touraine tarafından gerçekleştirilen özel ha­ reketlere -öğrenci, kadın, anti-niikleer, bölgese] milliyetçi vb.- ilişkin tar­ tışmalar: Touraine (ed.), Mouvements Sociaııx d ’aujour’hui: acteurs et analstes (Paris, Editions acvireres, 1982).

98

Sonuç: Eleştirilere E leştirel Bir Bakış

tem el a m p irik ç a lış m a ü r e tm e m iş tir .175

Habermas’ın yönel ti ci ilgisi felsefe ve sosyoloji arasındaki birleşmenin kimi noktalarım keşfetme olarak kalmıştır. Burada felsefe eleştirel bir teorinin normatif temelini sağlıyabilir. Bu ilgi H aberm as’m m odem toplumları çözümlemesindeki oda­ ğını ‘rasyonelleşm e’ olarak seçişini belirlemektedir; çünkü bu temel rasyonelleşm e kavram ı, Haberm as’a rasyonelleşme sü­ recini dil-kullanımı ve iletişimsel eylemde somutlaşan ‘aklın’ felsefi bir çözüm lem esine bağlam asına izin .verm ektedir. Böylelikle Habermas, ‘toplumsal bilimlerin, rasyonellik teori­ sine katkıda bulunma .görevini üstlenen bir felsefeyle ortak bir ilişkiye girebileceğini’ belirtir. (Cilt II, s. 587) Habermas ile­ tişimsel eylem kavram ının, Marx’ın ‘soyut em ek’ kavram ına ampirik bir bilim in temel kavramı olarak.benzediği ve onu içerdiği sonucuna varır (s. 591-3). Habermas’m felsefeyi toplum , teorisinin uyum lu bir ta­ m am layıcı .olarak koym ayı arzu etm esine .rağm en, gerçekte 'felsefenin rolü azalm akta ve ampirik bir bilim in kurulm ası için da artan bir vurgu bulunm aktadır. Fakat.bu. bilim hâlâ sosyolojiden uzaktır, özellikle de M arksist sosyolojiden. Bu daha önceden tartıştığım iki temel nedenden’ kaynaklanm ak­ tadır: Birincisi, Habermas’m toplum teorisi genişlemesine tarih-dışı kalmakta, herşeyin üzerinde modern topluml arın eleş­ tirisi ve çözümlemesiyle ilgilenm ekte/insan toplumunun bü­ tün biçimlerini açıklamaya çalışan Marksizm’in aksine, bu çö­ zümlemeyi bir tarih teorisinin içerisine yerleştirmemektedir. İkincisi İktisadî çözümlemeleri önemsiz bulmakta, emek kav­ ramını iletişiriısel eylem kavramının altına yerleştirmek iste­ mektedir. Oysa Marx’m teorisinin en ayırdedici Özelliği ve bu teorinin gerçekçi bir toplum teorisine en önemli katkısı, ge­

175. Thomas M cCharty’nin Legimation Crisis'a (London, Heinemann, 1976) yazdığı Enstitü’nün araştırma projelerine ilişkin kısa not bkz., s. v.iii, 144. ■-

99

F rankfurt Okulu

nelde toplumsal etkileşimle ilgilenm em esi. insanı doğayla ilişkisi ve üretim sürecindeki insanlar arasındaki etkileşimi içerisinde, sınırlar koyma ve başat eğilim ler yaratma anlamında diğer etkileşim türlerini belirleyici olarak ele almasıdır. Bu kavram şimdiye kadar Marksizm’i açıklayıcı gücüyle donatmıştır ve bugün de böyle yapmaktadır. Modern toplumların gelişmesindeki son aşamaları, özellikle devletin rolü ve sınıf çatışmalarının doğasına yeterli bir biçimde yorumlamak için ihtiyaç duyulan Marksist teorinin yeniden inşası, ne türden olursa olsun, hâlâ üretimin denetimi ve örgütlenmesinin bir çözümlemesinden başlamak zorunludur -yâni bunun ulusal ya da çok uluslu ortaklıklarda yoğunlaşan sermaye egemenliği ya da toplumsallaştırılmış endüstrinin bürokratik yönetimiyle oluşan bir egemenlik mi olduğunun çözümlenmesinden. Benim algıladığım şekliyle Marksist bir sosyolojinin gö­ revleri buna göre yeni bir eleştirel toplum teorisinin görevle­ rinden çok farklıdır. Çok geniş kavramlarla, bu görevler bir taraftan, Hilferding bu kavramı ilk kez 1920’lerde tanımladı­ ğından bu yana, ‘örgütlü kapitalizmin’ gelişim çizgisinin sis­ tematik bir analizini (bu da sınıf ilişkilerindeki değişiklikleri, devlet müdahelesinin farklı biçimleri ve üretimin değişen ör­ gütlenmesinin incelenmelerini içermektedir) diğer taraftan da, Marksist düşüncenin çarpıtılmış bir biçimi olarak Bolşevizm’in doğuşunu mümkün kılan tarihsel ve toplumsal şartların in­ celenmesi kadar, sosyalist ülkelerde üretim örgütlemesinin bi­ çimleri ve bunların sonuçlarının bir değerlendirmesini de kap­ samaktadır. Bu araştırmaların çoğu çeşitli düşüncelerdeki Marksitler tarafından zaten yapılmaktadır; bunların en genel özelliği de iki uğraşı alanında, Frankfurt Okulu ve yeni eleşti­ rel teori tarafından yadsınan iktisat ve toplumsal tarih alanında yoğunlaşmasıdır.

100

FRANKFURT OKULU’NUN ÖNDE GELEN ÜYELERİ HAKKINDA BAZI NOTLAR VE. OKUMA ÖNERİLERİ

Theodor W. Adorno (1903-1969) Frankfurt Üniversitesi’nde felsefe, sosyoloji, psikoloji ve müzik çalışmalarına katılmıştır. Frankfurt’a dönüşünden sonra 1931 yılında Üniversite’de P riva td o ze n t olmuş ve toplumsal Araştırma Enstitüsü’yle resmi olmıyan ilişkiler kurmuştur. Nazilerin iktidarı ele geçir­ mesinden sonra Ne w York’a gitmeden ve Enstitü’nün tam üyesi olmadan (1938) önce Merton College’de (Oxford) dört yıl bulunmuştur. A B D ’de Adorno felsefî yazılarını ve müzik çalışmalarını sürdürmüş, The Authoritarian Personality olarak sonuçlanan önyargı ve otoriteryanizm üzerine bir projeye ka­ tılmıştır. Enstitü 1950’de Frankfurt’a döndüğünde Adorno yardımcı direktör olmuş bir müddet Horkheimer’le birlikte yöneticilik yapm ış, nihayet Horkheimer ve P ollock ’un 1959’da emekliye ayrılmasından sonra direktör olmuştur. 101

Frankfurt Okulu

Başlıca eserleri: Minima M oralia (London, Nevv Left Books, 1974ü Negative Dalectics (Nevv York Seabury Press, 1973), Philosophy of M odern Mıısic (Nevv Y ork, Seabury Press, 1973), P rism s (L o n d o n , N iv ille .S p eram an , . 1969), (Horkheimer’la) Dialectic o f Enlightenment (Nevv York, Her­ der and Herder, 1972) ve ortak bir çalışma olan The Authori­ tarian Personality (Nevv York, Harper and Row, 1950) Jürgen Haberm as (doğ. 1929) Frankfurt Okulu sonrası geç dönemin büyük düşünürü olan Habermas Adorno’yİ a birlikte çalıştı, onun asistanı oldu, Heidelberg’de felsefe öğ­ retti. 1972’de Starnberg’deki Max-Planck Enstitüsü’ne geç­ meden önce Frankfurt Üniversitesi’nde felsefe ve sosyoloji profesörü olmuştur; Son yıllarda tekrar Frankfurt Üniversite­ si’ne geçmiştir. Habermas’m esas çalışmaları temelde bilgi te­ orisi sorunlarıyla ilgilidir; ancak son zamanlarda M arx’ın tarih teorisi ve geç kapitalist toplumun çözümlemesiyle de ilgilenmiştir. Başlıca eserleri: Towards a Rational Society (London, Hinemann, 1970) Knowledge and Human Interest (London, Heinemann, 1976), Communication and Evolution o f Society (London, Heinemann, 1979). . M ax H orkheim er (1895-1971) Önde gelen bir üretici olan babasının isteğiyle iktisadi bir eğitimden sonra Horkheimer psikoloji ve felsefe akademik çalışmalara başlamıştır. 1925’de Frankfurt Üniversitesi’nde Privatdozent olmuştur. Enstitü’nün hayat boyu arkadaş olduğu Pollock’la birlikte en eski üyelerindendir. 1931’de E nstitü’ye direktör, olm uş, bu za­ manda Nazilerin iktidara gelmesiyle birlikte önce Cenevre’ye sonra 1934’de Ne w York’a gitmiştir. Enstitü burada Columbia Üniversitesi’nin kampüsünde bir yer bulmuştur. 1950’de Enstitü’yİ e birlikte Frankfurt’a" dönm üş, 1959’da emekliye ayrılıncaya kadar direktör olarak çalışmıştır. Başlıca eserleri: Critical Theory: Selected Essays (New york, Herder and Her­ der, 1972) Eclipse of Reason (Nevv York, Oxford University Press, 1947) (A dorno’yla) D ialectic o f Enlightenment. L02

Üyeler Hakkında Bazı Notlar ve Okuma Önerileri.

Adorno ve Horkheimer’in tüm yapıtları Almanya’da Suhrkamp Verlag tarafından düzenli olarak yayınlanmaktadır. Her bert M arcuse (1898-1979) Berlin ve Freiburg Üni­ versitelerinde Husserl ve H eidegger’le felsefe çalışm ış, 1932’de Enstitü’nün üyesi olmuştur. 1933’de diğer üyeler gibi C enevre’ye sonra da New York’a gitm iş, burada 1934’den 1940’a kadar Horkheimer’la birlikte çalışmıştır. Bu tarihten sonra ABD Dışişleri Bakanlığı Doğu Avrupa B ölümü’nde 1950’ye kadar hizmet etmiş, Columbia’ya dönüşünde Brandeis Üniversitesi’nde 1945’den 1967’ye kadar çalışmış, bundan sonra da California Üniversitesi’ne geçmiştir. Başlıca eserleri: Reason and Revolution (Nevv York, Oxford Univer­ sity Press, 1941), Eros and Civilization (Boston, Beacon Press, 1951), Soviet Mdrxism (Nevv York, Columbia University Press, 1958), One-Dimensional Man (Boston, Beacon Press, 1964), Negations: Essays in Critical Theory (Boston, Beacon Press, 1968). Friedrich Pollock (1884-1970) Ticari bir kariyer için ye­ tiştirilmiş olmakla birlikte Birinci Dünya Savaşından sonra Münih, Freiburg ve Frankfurt Üniversitelerinde iktisat ve siya­ set öğrencisi olarak bulunmuş, 1923’de arkadaşı Felix Weil tarafından düzenlenen ‘Birinci Marksist Çalışma Haftası’na katılmış, kuruluştan itibaren Enstitü’nün önde gelen bir üyesi olmuştur. Horkheimer’la hayat boyu süren yakın bir arkadaş­ lığı olmuş, onunla Nevv York’a gitmiş ve tekrar Frankurt’a dönmüştür. 1959’da birlikte emekliye ayrıldığı Horkheimer­ ’la İsviçre Montagnola’da birleşik villalarda yaşamışlardır. ‘Sovyet Planlaması’ (1929) ve ‘Kapitalizmin Aşamaları’ (1975’de toplanılan derlemelere verilen başlıktır da) üzerine 1930 ve 4 0 ’larda muhtelif yazıları basılmıştır. İngilizceye çevrilen kitabı, The Economic and Social Conseqııences o f Automation (Oxford University Press, 1957).

103

F rankfurt Okulu O k u m a Ö n e r ile r i

'

>

Frankfurt Okulu eşit derecede tutkuyla desteklenilm ekte ve yine tut­ kuyla eleştirilmektedir. O kul’a sıcak bakan iki çalışm a eleştirel olma­ makla birlikte Martin Jay’m The D ia le ctica l Im a g in a tio n (Boston , Little, Brown & Co., 1973) ve David H eld’in Introduction to C ritical Theory: H orkheim er to H aberm as (London, Hutchinson, 1980) kitapla­ rıdır. Daha eleştirel değerlendirm eler için L eszek Kelakovvski, M a in C urrents o f M arxism (O xford, Oxford U niversity Press, 1978) v e Zoltan Tar, The F r a n k fu rt S c h o o l: C r itic a l T h e o rie s o f M a x H o rkheim er a n d T heodor W. A dorno (Nevv York, W iley and Sons, 1977); G eorge Lichteim , F rom M a rx to H eg el a n d o th er Essays' (L o n d on , Orbach and C ham bers, 1971); Perry A n d erso n , C onsiderations on W estern M arxism (London, NLB, 1076). O kul’un üyelerine ait bireysel çalışmalar çok eleştirel ya da çok sempatik bir tarzda gerçekleştirilm iştir: Susan Buck-M oras, T h e O riğin o f N e g a tiv e D ia le ctics (Brighton, Harvester Press, 1977), Gillian R ose, The M elo n ch o ly o f S cien ce: A n In tro d u ctio n to the T hought o f T heodor W. A dorno (London, Mac M illan, 1978). Bu iki ve genel olarak bu düşünürlere sıcak bakan çalışma yukarıda zikredilen Kolakovvski’nin çalışm asıyla karşılaştırılmalıdır. Marcuse’nin bireysel ve eleştirel bir değerlendirm esi için Alasdair M aclntyre, M a r c u s e (London, Fontana, 1970). İngilizce’de henüz Horkheimer’e ilişkin ayrı bir çalışm a yoktur. Habermas’la ilgili önemli bir çalışm a için Thomas McCharty, The C ritical Theory o fJ ü rg e n H aberm as (Cambridge, Mass, MIT Press, 1978) ve daha eleştirel bir bakış için, Russell Keat, The P o litics o f S o cia l T heory: H aberm a s, F re u d a n d the C ritiq u e o f P ositivism (Oxford, Blackvveli, 1981). Frankfurt Okulu üyelerinin yazılarından yapılan (yorumlar ve değerlendirmelerle birlikte) iki kullanışlı derleme vardır. Andrevv Arato and Eike Gebhardt (eds), The E ssential F rankfurt School R eader (Nevv York, Ünite Book, 1978) ve Paul Connerton (ed.) C ritical Sociology: Selected R eadings (Harmandsvvorth, Penguin Books, 1972).

104

AKIL VE TOPLUMUN ÖZGÜRLEŞİMÎ

'

- AHMET ÇİĞDEM Gözden Geçirilmiş İkinci Baskı Vadi/Toplum ISBN : 975-7726-06-0 9 l.0 6 Y .2 l5 .6 9

135 sayfa

“Sosyolojik” bir çalışma yapılması, sosyolojik düşüncenin kurucuları tarafından da sergilendiği üzere, sosyolojik ve felsefî olan arasında yakın bir ilişkinin zorunluluğunun belirtilmesinin yükümlülüğünü taşımaktadır. Dolayısıyla felsefeyle sosyoloji ya da başka alanlar arasında bir ilişkinin varlığının olumlanması yahut reddedilmesi, aslında bir akademik yönelim değil, gerçekliğin ve dünyanın nasıl kavranılacağıyla ilgili bir sorun olmaktadır. Bu da felsefe ve sosyolojinin verilerini kullanan ancak bu girişimlerin özgül alanlarına indirgenilemeyen bir metateorinin inşa edilmesini gerekli kılar. Bilimler arasındaki işbölümü, beşerî bilimlerin mahiyeti hakkmdaki genel uzlaşma, açıklamanın vaadedilmesine rağmen toplumsal bütünlüğün bilinmez kılındığı bilimsel uzmanlaşma bu çerçevedeki oluşumları, gerçekte her biri başka şeylere işaret eden “nesnellik”, “değerden annmışlık” gibi metodolojik öncüllerle engellemektedir. Dünyaya bakmada bilimsel ve metodolojik zenginlik ve dolayısıyla insan hayatına katkıda bulunmayı vaadeden işbölümü, “entellektüel çaba”nm özünü oluşturan “ruh”un akademyadan kovulmasından başka bir sonuç getirmedi. Artık, “bilim” deyince “ruhsuz” bir birikime gönderme yapıyoruz. Dolayısıyla-felsefe ve sosyolojiyi ayrı uğ­ raşı alanları değil, aynı çabanın değişik parçalan olarak yeniden inşa etmek neredeyse bir zorunluluk hâline gelmektedir. Habermas’m özgürleşimi amaçlayan bir sosyal teori olarak epistemolojiyi yeniden inşa etme çabası, bu zorunluluğun somut bir örneği olarak ortaya çıkmaktadır.