Fjorda-Shqarri-E-Drejta-e-Traktateve.pdf

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I DREJTËSISË DEPARTAMENTI I TË DREJTËS PUBLIKE

DISERTACION PËR MBROJTJEN E GRADËS SHKENCORE “DOKTOR”

“E DREJTA E TRAKTATEVE”

Kandidati: Fjorda SHQARRI

Udhëheqës shkencor : Prof. Dr. Xhezair ZAGANJORI

Tiranë, 2015

©E drejta e autorit: Fjorda SHQARRI Ndalohet çdo prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shpërndarje, kopjim, fotokopjim, përkthim, përshtatje, huapërdorje, shfrytëzim, transmetim, regjistrim, ruajtje, depozitim, përdorje dhe/ose çdo formë tjetër qarkullimi tregtar, si dhe çdo veprim cenues me çfarëdo lloj mjeti apo forme pa lejen përkatëse me shkrim të autorit.

Familjes dhe Artilit!

Falenderime Falenderoj udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr Xhezair Zaganjori, i cili ka qenë një mbështetje e madhe gjatë punës time si pedagoge në Departamentin e të Drejtës Publike dhe më ka ndihmuar për realizimin e këtij kërkimi me këshilla, sugjerime e kritika, duke më inkurajuar të bëj një punim sa më cilësor. Gjej rastin të falenderoj shefen e Departamentit të së Drejtës Publike Prof. Dr. Evis Alimehmeti për të gjithë mirëkuptimin dhe mbështetjen, si edhe kolegët e Departamentit të së Drejtës Publike, të cilët kanë qenë gjithmonë të gatshëm të shkëmbejnë ide e mendime rreth temës dhe janë treguar miq të mirë gjatë të gjithë këtij procesi. Një falenderim të veçantë për Nadian dhe Erindin, të cilët më kanë ndihmuar ta përballoj më mirë profesionalisht e moralisht këtë sfidë duke ndarë me mua çdo diskutim rreth këtij punimi. Ky rrugëtim i imi nis dhe mbaron tek familja ime. Dua t’i falenderoj nga zemra për dashurinë e pakushtëzuar, përkushtimin dhe përkujdesjen që kanë ndaj meje! Jeni lumturia ime, forca ime, bekimi im! Në fund dua të falenderoj njeriun që ka ecur përkrah meje në çdo hap e moment të rëndësishëm të kësaj rruge, duke më falur dashuri, mirëkuptim e fjalë të ëmbla! Të shtrenjtin tim, Artilin!

Ju falenderoj nga zemra!

i

Tabela e përmbajtjes Falenderime ...........................................................................................................................i Shkurtime .............................................................................................................................v HYRJE ...............................................................................................................................vi I.

Arsyet e zgjedhjes së temës, objektivat e studimit shkencor, shtrirja e tij ...............vi

II. Metodologjia .............................................................................................................x III. Struktura e punimit ...................................................................................................xi IV. Literatura ................................................................................................................xiv KAPITULLI I: KONSIDERATA TË PËRGJITHSHME PËR TË DREJTËN E TRAKTATEVE .................................................................................................................1 1.1 Konsiderata të përgjithshme për të drejtën e traktateve dhe Konventën e Vjenës .....1 1.2 Kuptimi i traktatit ndërkombëtar ................................................................................5 1.3 Ndryshimi mes traktateve dhe akteve të njëanshme...................................................7 1.4 Klasifikimet e ndryshme të traktateve ........................................................................8 1.5 Traktatet sipas emërtimeve .........................................................................................9 1.6 Traktati si burim i së drejtës ndërkombëtare dhe raporti me zakonin ndërkombëtar dhe normat jus cogens ....................................................................................................11 1.7 Parimet kryesore të së drejtës së traktateve. .............................................................13 1.8 Aftësia për të lidhur traktate dhe subjektet që mund të jenë palë në një traktat .......16 1.9 Statusi i marrëveshjeve ndërkombëtare në legjislacionin shqiptar..........................20 1.10 Evolucioni i organeve shtetërore me kompetencën për të lidhur traktate sipas legjislacionit shqiptar ndër vite.......................................................................................25 KAPITULLI II: PROCEDURA E LIDHJES SË TRAKTATIT, ZBATIMI DHE EFEKTET NDAJ PALËVE TË TRETA .......................................................................32 2.1 Procedura e lidhjes së traktatit..................................................................................32 2.1.1

Zhvillimi i bisedimeve .................................................................................32

2.1.2

Shprehja e pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat ................................40

2.1.3

Hyrja në fuqi e traktateve ndërkombëtare ....................................................51

2.1.4

Regjistrimi dhe publikimi.............................................................................54

2.2 Zbatimi i traktateve...................................................................................................55 2.2.1 Konfliktet midis traktateve ................................................................................61 2.2.2 Zbatimi territorial i traktateve ............................................................................68 2.3 Efektet e traktatit ndaj palëve të treta .......................................................................69

ii

KAPITULLI III: REZERVAT NË TRAKTATET NDËRKOMBËTARE................73 3.1 Kuptimi i rezervave .................................................................................................73 3.2 Llojet e rezervave ....................................................................................................74 3.3 Deklaratat interpretuese ose akte të tjera të ngjashme me rezervat .........................76 3.4 Rezervat e ndaluara ..................................................................................................78 3.5 Pranimi dhe kundërshtimi i rezervave, marrëdhëniet mes shteteve ne këtë rast. .....81 3.6 Efektet e pranimit dhe kundërshtimit të rezervave ..................................................86 3.6.1 Reagimi ndaj rezervave......................................................................................86 3.6.2 Reagimi ndaj deklaratave interpretuese .............................................................87 3.7 Procedura e rezervave dhe deklaratave ....................................................................88 3.8 Tërheqja e rezervave dhe tërheqja e kundërshtimeve ndaj rezervave ......................90 3.9 Efektet ligjore te rezervave dhe te deklaratave interpretuese ..................................92 3.10 Rezervat në traktatet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.....................................94 3.11 Rezervat në traktatet për të drejtën e mjedisit ........................................................98 3.12 Probleme aktuale lidhur me rezervat ......................................................................99 3.13 Rezervat dhe kundërshtimet e bëra në Konventën e Vjenës.................................100 3.13. a Rezervat në Konventën e Vjenës ..................................................................100 3.13.b Deklaratat në Konventën e Vjenës.................................................................101 3.13. c Kundërshtimet ndaj rezervave në Konventën e Vjenës ................................101 3.14 Praktika e rezervave ndjekur nga shteti shqiptar .................................................103 KAPITULLI IV: PUSHIMI I FUQISË JURIDIKE TË TRAKTATIT, PAVLEFSHMËRIA.......................................................................................................109 4.1. Kohëzgjatja e traktatit............................................................................................109 4.2 Amendimi dhe modifikimi i traktatit......................................................................110 4.2.a Modifikimi i traktatit........................................................................................115 4.3 Pezullimi i veprimit të traktatit ...............................................................................116 4.4. Pushimi i fuqisë juridike të traktatit ......................................................................117 4.4.a Denoncimi ose tërheqja e njëanshme ...............................................................118 4.4.b. pushimi duke nënshkruar një marrëveshje të re..............................................122 4.4c Pamundësia e përmbushjes ...............................................................................126 4.4.d Pushimi i fuqisë juridike për shkak të shkeljes së traktatit ..............................128 4.4.e Rebus sic stantibus ...........................................................................................133 4.4.f Dalja e një norme të re jus cogens ....................................................................136 4.5 Pavlefshmëria e traktatit ndërkombëtar ..................................................................137 4.5.a Pavlefshmëria e lidhur me cenimin e një norme të së drejtës së brendshme ...138 iii

4.5.b Gabimi si shkak i pavlefshmërisë ....................................................................141 4.5.c Mashtrimi si shkak i pavlefshmërisë ................................................................143 4.5.d Korruptimi si shkak i pavlefshmërisë ..............................................................143 4.5.e Shtrëngimi si shkak i pavlefshmërisë...............................................................144 4.5.f Konflikti me normat jus cogens si shkak i pavlefshmërisë ..............................146 4.6 Procedura e pushimit ose pavlefshmërisë...............................................................147 4.6.1 Procedura që duhet të ndjekin palët për të kërkuar pushimin ose pavlefshmërinë ...................................................................................................................................148 4.6.2 Subjektet e legjitimuara për të kërkuar pushimin ose pavlefshmërinë (locus standi)........................................................................................................................151 4.7 Pasojat e pushimit ose pavlefshmërisë së traktatit..................................................153 KAPITULLI V: INTERPRETIMI I TRAKTATIT NDËRKOMBËTAR ...............158 5.1 Kuptimi dhe rëndësia e interpretimit ......................................................................158 5.2 Llojet e interpretimit të traktateve ..........................................................................159 5.3 Metodat e interpretimit ...........................................................................................163 5.4 Interpretimi i traktateve ndërkombëtare .................................................................166 5.4.1 Rregullat e përgjithshme të interpretimit (sistemi i krijuar nga Konventa e Vjenës) ......................................................................................................................166 5.4.2 Mjetet suplementare ose ndihmës të interpretimit ...........................................171 5.4.3 Interpretimi i traktateve që janë të autentifikuar në disa gjuhë të ndryshme ...173 5.4.5 Interpretimi nga gjykatat kombëtare ................................................................175 Rekomandime dhe Konkluzione ...................................................................................177 Bibliografia .....................................................................................................................197 Abstrakt shqip - anglisht ...............................................................................................219

iv

Shkurtime

GJND

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë

Kushtetuta

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë 1998

LPTMN

Ligji Nr. 8371, datë 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”

KV

Konventa e Vjenës “Për të drejtën e Traktateve” 1969

Konventat

Konventa e Vjenës “Për të drejtën e Traktateve” 1969 dhe Konventa e Vjenës “Për të drejtën e Traktateve me shteteve dhe organizatave ndërkombëtare ose mes organizatave ndërkombëtare midis tyre” 1986

GJED

Gjykata Europiane e Drejtësisë

GJSHP

Gjykata e Shkallës së Parë

GJEDNJ

Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut

KEDNJ

Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut

OKB

Organizata e Kombeve të Bashkuara

GJK

Gjykata Kushtetuese

VKM

Vendim i Këshillit të Ministrave

MeM

Memorandum Mirëkuptimi

KS

Këshilli i Sigurimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara

KDN

Komisioni i të Drejtës Ndërkombëtare

BE

Bashkimi Europian

KE

Këshilli i Europës

OSBE

Organizata për Siguri e Bashkëpunim në Europë

AP

Asambleja e Përgjithshme

v

HYRJE I. ARSYET E ZGJEDHJES SË TEMËS, OBJEKTIVAT E STUDIMIT SHKENCOR, SHTRIRJA E TIJ Traktatet janë burimi kryesor i së drejtës ndërkombëtare me anën e të cilëve shtetet dhe organizatat ndërkombëtare, si subjekte të së drejtës ndërkombëtare, krijojnë marrëdhënie midis tyre të shprehura në të drejta dhe detyrime reciproke. Traktatet, sot janë instrumenti më i rëndësishëm mbi bazën e të cilit ndërtohet i gjithë rendi juridik ndërkombëtar, mbi të cilët krijohen dhe funksionojnë institucionet ndërkombëtare dhe vetë e drejta ndërkombëtare si tërësi normash juridike. E drejta e traktateve si pjesë e shkencës juridike është zhvilluar relativisht vonë në krahasim me degë të tjera të kësaj të drejte dhe marrëdhëniet në këtë fushë janë rregulluar më parë nga e drejta zakonore. Zhvillimet më të mëdha në këtë drejtim janë njohur në periudhën e pas Luftës së Dytë botërore, veçanërisht me krijimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara. Kjo degë e së drejtës ndërkombëtare është elaboruar dhe përmirësuar vazhdimisht ndër vite nga Komisioni i së Drejtës Ndërkombëtare në mënyrë që t’i përshtatet ndryshimeve të vrullshme të komunitetit ndërkombëtar, por edhe për t’i dhënë zgjidhje paqartësive dhe problematikave të hasura në marrëdhëniet mes shteteve palë në traktate të ndryshme. Kjo e drejtë është e karakterizuar nga fragmentarizimi për shkak të vetë natyrës së marrëdhënieve që ajo disiplinon dhe në këtë kuptim krijimi i akteve juridike të cilat të mund të japin një zgjidhje të uniformizuar për të gjitha situatat që mund të krijohen në të ardhmen ka qenë një proces i vështirë. Konventa e Vjenës është instrumenti bazë që disiplinon këtë fushë, i quajtur ndryshe edhe “traktati mbi traktatet”. Praktika ka treguar se edhe kjo konventë, sado e kuruar me kujdes nga hartuesit e saj, pas shumë kohë diskutimesh, ka treguar që nuk mund t’i japë përgjigje të gjitha problemeve që shfaqen në praktikë, të cilat mendoj se e kanë bazën në dy elementë kryesorë : numri i madh i traktateve dhe shumëllojshmëria e natyrës së tyre. E drejta e traktateve është një fushë e cila ndërthur institute të ndërlikuara dhe të ndërvarura mes tyre, shpjegimi e analizimi i të cilave ka një rol të veçantë në zbërthimin e koncepteve përbërës të kësaj të drejte, për ta bërë më të prekshme dhe më të kuptueshme. Në këtë kërkim duhet të mbajmë parasysh ndarjen konceptuale mes traktateve individuale dhe të drejtës së traktateve si një degë e së drejtës ndërkombëtare dhe duhet të jemi të ndërgjegjshëm se ai është fokusuar në studimin e kësaj të fundit, ndërsa traktatet individuale janë përdorur për të kuptuar zbatimin praktik të normave juridike të kësaj fushe. Në vendin tonë e drejta e traktateve nuk ka gjetur trajtimin e duhur, megjithëse traktatet e para të shtetit shqiptar janë shfaqur që në kohën e qeverisë së Ismail Qemalit dhe ka pasur një aktivitet të vrullshëm në këtë drejtim në të gjitha etapat e zhvillimit të shtetit shqiptar. Pse e drejta e traktateve? Arsyet e përzgjedhjes së kësaj teme kanë qenë të shumta dhe të ndryshme. Së pari, duke qenë traktatet dhe marrëveshjet ndërkombëtare një element i rëndësishëm në zhvillimin e një vendi dhe në integrimin e shpejtë të tij në komunitetin ndërkombëtar, kam menduar që vi

trajtimi i disa prej instituteve kryesore të së drejtës së traktateve do mund të jetë një ogur i mirë për të kuptuar bazat e kësaj të drejte dhe për të ndrequr disa nga problematikat e shfaqura në praktikën e institucioneve shtetërore, një pjesë shumë e vogël e të cilave të evidentuara edhe nga praktika gjyqësore. Së dyti, nga studimi i literaturës lidhur me të drejtën e traktateve, kam konstatuar mungesën e punimeve të mirëfillta të cilat të trajtojnë institutet kryesore të kësaj të drejte. Punimet në këtë fushë, që janë shumë të limituara, lidhen kryesisht me raportin e së drejtës ndërkombëtare me të drejtën e brendshme dhe vendin që traktatet dhe marrëveshjet ndërkombëtare kanë në sistemin tonë normativ, ose me analizimin e traktateve të veçanta. Së treti, angazhimi si Asistent Pedagoge në Departamentin e së Drejtës Publike, në lëndën “E drejta ndërkombëtare publike”, më ka imponuar detyrën morale dhe profesionale që të kontribuoj në sjelljen e punimeve të reja në këtë fushë. Së katërti, duke parë perspektivat e reja që i janë shfaqur vendit tonë që pas vitit 1992, anëtarësimi në mënyrë të shpejtë në një numër shumë të madh traktatesh e institucionesh ndërkombëtare mendoj se e bën të nevojshëm studimin e kësaj fushe dhe akteve juridike më të rëndësishme ndërkombëtare e kombëtare në këtë drejtim, trajtimin e çështjeve më të debatuara dhe delikate të kësaj të drejtë dhe njohjen më në thellësi të kësaj fushe. Së pesti, mendoj se një trajtim i gjerë dhe i thelluar i kësaj të drejte do të shërbejë si një bazë mbi të cilën do të ngrihen punimet e ardhshme në këtë fushë. Së gjashti, duke qenë e vetëdijshme që traktatet ndërkombëtare dhe zbatimi i tyre nga shteti jonë shërbejnë si përcaktuese të pozicionit të tij në arenën ndërkombëtare dhe në zhvillimet ndërkombëtare, mendoj se sugjerimet që do të formëzohen në përfundim të këtij kërkimi mund të jenë një ndihmë në ndryshimin dhe përmirësimin e akteve ligjore në fuqi.

Cilat janë qëllimet e punimit dhe çfarë ka ai në fokus? Ky punim do të ketë si qëllim primar një trajtim të përgjithshëm të së drejtës së traktateve dhe të instituteve të saj kryesore duke u mbështetur kryesisht në Konventën e Vjenës “Për të drejtën e traktateve” 1969 dhe legjislacion shqiptar në këtë fushë, megjithatë do të ndalet t’i japë përgjigje edhe pyetjeve të tjera kërkimore si: a) A është Konventa e Vjenës sot një instrument adekuat lidhur me të drejtën e traktateve apo janë shfaqur shenja të nevojës për ndryshime? b) A i zgjidh ajo sot problematikat më të shpeshta në marrëdhëniet midis shteteve? c) A ka mangësi në parashikimet e konventës së Vjenës dhe si korrigjohen në praktikë ato? d) Cilat janë problematikat që hasen sot nga zbatimi praktik i traktateve? e) Si funksionon sot e drejta e traktateve në Shqipëri dhe cilat janë problemet legjislative dhe praktike që shfaqen në këtë drejtim? f) Cilat janë zgjidhjet e ofruara në rastet e kolizionit të tyre? g) A përfshihet reagimi ndaj shkeljeve të traktateve brenda rregullimeve që bën e drejta e traktateve? h) Cili është roli dhe rëndësia e instrumentit të ratifikimit në hyrjen në fuqi të traktateve ndërkombëtare? i) Cilat janë metodat kryesore të interpretimit të traktateve ndërkombëtare të ofruara nga Konventa e Vjenës? vii

j) A përbën sot interpretimi gjyqësor formën më të rëndësishme të interpretimit të traktateve? k) A janë të mjaftueshme mjetet e ofruara nga konventa e Vjenës për interpretimin dhe a kemi një fragmentarizim në këtë aspekt? l) Cilat janë problematikat e hasura aktualisht sa i përket rezervave në traktate dhe cili është burimi i tyre? m) Cila është marrëdhënia që kanë aktualisht traktatet ndërkombëtare me normat e brendshme në fuqi? n) A i referohen traktateve ndërkombëtare Gjykatat Kombëtare gjatë dhënies së vendimeve dhe a bëjnë ato interpretimin e tyre? Duke tentuar të zgjidhim të gjitha problemet e diskutuara më lart, qëllimi do të jetë : a) Dhënia e një tabloje të qartë dhe gjithëpërfshirëse të së drejtës së traktateve; b) Analizimin e zbatimit të normave që lidhen me të drejtën e traktateve nga ana e shteteve dhe zgjidhja e problematikave që lindin në rastet e kolizionit të tyre; c) Pasqyrimi i akteve kryesore ndërkombëtare lidhur me këtë fushë dhe evidentimi i mangësive që vihen re në këtë drejtim; d) Analizimi i legjislacionit aktual në Shqipëri lidhur me të drejtën e traktateve dhe nevojat për ndryshime e përshtatje me akte të tjera kombëtare e ndërkombëtare; e) Paralelisht me shqyrtimin e elementeve kryesore të kësaj fushe të evidentohen edhe dobësitë e hasura nga praktika e shtetit shqiptar; f) Analizimin e rolit në rritje që ka sot interpretimi në zgjerimin e kuptimit të normave juridike të parashikuara në traktatet ndërkombëtare; g) Dhënia e sugjerimeve lidhur me përmirësimet që duhen bërë në këtë fushë, si për sa i përket legjislacionit ashtu si në aspektin kombëtar ashtu edhe në atë ndërkombëtar;

Cila është e veçanta dhe rëndësia e punimit? Rëndësia e këtij kërkimi dhe risia që ai sjell qëndron në zhvillimin e një fushe aspak të trajtuar në vendin tonë, por që nuk ndalet vetëm në dhënien e një tabloje të përgjithshme, pasi ai përpiqet të evidentojë dhe t’i japi zgjidhje disa nga çështjeve më delikate dhe më të debatuara nga juristët dhe kërkuesit e kësaj fushe. Ky punim është i fokusuar në dy drejtime kryesore, të cilat jemi përpjekur t’i trajtojmë paralelisht : rregullimet ligjore ndërkombëtare e trajtimi i përgjithshëm dhe praktika e legjislacioni shqiptar me çështjet më problematike. Duhet thënë që e drejta e traktateve dhe institutet e saj si interpretimi apo pavlefshmëria kanë qenë larg vëmendjes së studiuesve jo vetëm shqiptarë por edhe të huaj. Nga ana tjetër, Konventa e Vjenës, e cila duhet të shërbente si manuali bazë në rregullimin e marrëdhënieve mes shteteve, duket se nuk po i përballon dot kërkesat dhe problematikat në rritje në këtë drejtim, gjë që ka sjellë jo rrallë edhe mosmarrëveshje mes shteteve. Ky punim synon gjithashtu të ofrojë konkluzione e sugjerime të përdorshme në të ardhme sa i përket përmirësimeve në legjislacionin dhe praktikën aktuale dhe në përmirësimin e strukturave institucionale në këtë drejtim.

viii

Sjellja e një informacioni të zgjeruar në këtë fushë dhe trajtimi i nevojave për përmirësime, besoj se do të rrisë ndërgjegjësimin si për rëndësinë që kanë elementet e të drejtës së traktateve në të gjitha aspektet e jetës së shtetit ashtu edhe për përsosjen e kuadrit ligjor e zbatimin e tij. Është e kuptueshme që si në çdo kërkim tjetër, gjetjet dhe zgjidhjet do të transmetojmë qëndrime dhe pikëpamje individuale dhe do të konceptohen si pika që mund të nxisin diskutime e përplasje idesh për të arritur në perfeksionimin e mëtejshëm të kësaj fushe në të ardhmen.

Kujt i shërben ky punim? Kërkimi “ E drejta e traktateve” është realizuar me synimin që ti shërbejë:  Të gjithë juristëve të cilët në punën e tyre ndeshen me traktate e marrëveshje ndërkombëtare apo me zbatimin e tyre  Përfaqësuesve të Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Drejtorisë së Traktateve, gjatë zhvillimit të punës së tyre për lidhjen e traktateve ndërkombëtare  Përfaqësuesve të Këshillit të Ministrave, Kuvendit dhe Ministrisë së Jashtme në nismat e ndërmarra për propozimet për ndryshime në legjislacionin shqiptar  Kërkuesve të ardhshëm, të cilët do të kenë dëshirë të zgjerojnë e të thellojnë studimin e instituteve të së drejtës së traktateve  Fakultetit të Drejtësisë, si një kërkim që do të pasurojë literaturën në fushën e të drejtës ndërkombëtare në përgjithësi e në të drejtën e traktateve në veçanti  Studentëve të Fakultetit të Drejtësisë, të cilët do të kenë mundësi të konsultohen me këtë kërkim, për të zgjeruar njohuritë e tyre e për të marrë një formim më të plotë në këtë drejtim

Shtrirja e kufizuar e punimit Disertacioni me temë “E drejta e traktateve” është konceptuar si një punim gjithëpërfshirës që do të trajtojë institutet kryesore të kësaj të drejte. Sigurisht, që jemi të vetëdijshëm për sfidën që kemi marrë përsipër dhe akoma edhe më shumë për gjerësinë e punimit, prandaj një nga mangësitë e tij mendojmë se do të jetë fakti që ky punim nuk mund të jetë shterues, sepse do të ishte e pamundur të ezauronte çdo element të kësaj të drejte. Doktrina në fushën e të drejtës së traktateve ka evidentuar si një të metë të kësaj fushe pamundësinë për të analizuar traktate të veçanta, prandaj edhe punimi jonë nuk mund t’i shmangej këtij problemi që buron nga vetë natyra e të drejtës së traktateve. Gjithashtu në këtë punim nuk do të gjejnë trajtim traktatet e suksedimit, pasi studimi i tyre nuk ka qenë në qëllimet e këtij punimi. Si kufizim të shtrirjes së këtij punimi ne shohim edhe pamundësinë për të trajtuar çështje që lidhen me të drejtën e traktateve , por që në mënyrë të mirëfilltë studiohen nga degë të tjera të së drejtës si : sanksionet në rastet e shkeljes së traktateve, që bëjnë pjesë në një degë tjetër të së drejtës ndërkombëtare, që quhet përgjegjësia ndërkombëtare, apo aspekte procedurale të proceseve kushtetuese si kontrolli i kushtetutshmërisë së marrëveshjeve ndërkombëtare, që trajtohen nga e drejta kushtetuese.

ix

II. METODOLOGJIA Metodologjia e kërkimit shkencor është një pjesë thelbësore e tij, e cila përfshin metodat e kërkimit të përdorura në studim si edhe lidhjen e tyre me pyetjen kërkimore e objektivat e kërkimit. Duke qenë se në shkencat juridike mungon një metodologji kërkimore me karakteristika të dallueshme, zakonisht kërkuesit e kësaj fushe përpiqen të shkrijnë në kërkimet e tyre karakteristikat e kërkimit analitik dhe empirik sipas interesave të kërkimit. Në këtë punim janë përdorur metoda të ndryshme. Në fillim kemi përzgjedhur literaturën e nevojshme shqiptare dhe të huaj, të pasqyruar në libra, artikuj shkencor në revistat juridike, guida e raporte të ndryshme. Gjatë këtij kërkimi kemi evidentuar legjislacionin kombëtar e ndërkombëtare që do të shërbente si bazë e këtij punimi si edhe praktikën gjyqësore që do ndihmoje në ilustrimin praktik të koncepteve teorike. Konsultimi me fondin e Bibliotekës së Fakultetit të Drejtësisë dhe Fondit të Arkivit Historik në Ministrinë e Punëve të Jashtme kanë qenë një ndihmesë e madhe në zhvillimin e kërkimit. Po në këtë drejtim kanë shërbyer edhe diskutimet me kolegët si edhe intervistat e bisedat me stafin e Drejtorisë së Traktateve dhe Drejtorisë së Arkivit Historik të Ministrisë së Punëve të Jashtme, të cilat krijuan mundësinë e konceptimit të punimit në një dimension më bashkëkohor. Kërkimi ka vazhduar më pas me studimin analitik të materialeve të përzgjedhura, me qëllimin për të nxjerrë në pah elementet më të rëndësishme dhe për të formëzuar mbi bazën e një vlerësimi kritik, konkluzione e rekomandime. Ky proces u mbështet kryesisht në : 

Analizën ligjore – e fokusuar kryesisht në analizimin e Konventave të Vjenës, traktate të tjera ndërkombëtare, Kushtetutën e Shqipërisë, Ligjin Nr.8373, Dt. 9.7.1998 “Për traktatet e marrëveshjet ndërkombëtare” si edhe akte të tjera të ngjashme.



Praktikën jurisprudenciale të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, Gjykatës Evropiane të të Drejtave Të Njeriut, Gjykatës Kushtetuese, e Gjykatës së Lartë, të cilat janë parë si një vlerë e shtuar në drejtim të interpretimit dhe zgjerimit të kuptimit të koncepteve juridike ose në drejtim të shpjegimeve që kanë qartësuar zgjidhjen e vështirësive të hasura nga paqartësia e legjislacionit



Metoda përshkruese e cila është përdorur në disa aspekte : përshkrimi i aspekteve më kryesore të instituteve të së drejtës së traktateve dhe mënyra e funksionimit të tyre në marrëdhëniet mes palëve dhe përshkrimi historik i krijimit të Konventës së Vjenës dhe organeve kryesore me aftësi traktatbërëse në vendin tonë.



Përshtatja juridike dhe studimi kritik do të jetë metoda e përdorur sidomos në kreun e katërt të punimit, për të treguar se si mund të harmonizohet e drejta shqiptare me atë ndërkombëtare në drejtim të së drejtës së traktateve.

x

Shpjegimi i koncepteve “e drejtë e traktateve” dhe “traktat” të trajtuara gjatë punimit Dy konceptet kryesore mbi të cilat do të zhvillohet ky punim do të jenë : e drejta e traktateve dhe traktatet. Këto koncepte kanë dallime të rëndësishme midis tyre. E drejta e traktateve është një tërësi normash juridike me anën e të cilave rregullohet mënyra e lidhjes së traktateve, zbatimi dhe pushimi i fuqisë juridike të tyre. Ky korpus normash juridike rregullon edhe çështje të tjera më rëndësi si rezervat në traktate, pavlefshmërinë e traktateve, regjistrimin e depozitimin e tyre etj. Pra, në vetvete kjo e drejtë pasqyron procedurën e traktatbërjes, funksionimin e traktateve dhe rregullimin e efeteve juridike dhe pasojave në rast se ato pushojnë së vepruari. Më fjalë të tjera, e drejta e traktateve nuk analizon traktate të veçanta dhe përmbajtjen konkrete të një akti të tillë me të drejtat dhe detyrimet që krijon por është një grup normash me karakter të përgjithshëm. Kjo e drejtë ka një ndërthurje mes të drejtës me karakter procedural dhe asaj me karakter material, por duhet thënë se nga ky kërkim kemi konkluduar se më shumë anon nga e para. Ndërsa traktatet janë marrëveshje konkrete, në formën e shkruar, midis subjekteve të së drejtës ndërkombëtare me anën e të cilave këto palë, krijojnë, ndryshojnë ose shuajnë të drejta dhe detyrime midis tyre.

III.STRUKTURA E PUNIMIT Ky punim është menduar që në çdo ndarje apo kapitull të tij të japi një rregullim apo analizim të aspekteve të përgjithshme të së drejtës së traktateve e më pas aplikimin e tyre, të shoqëruara më çështjet më problematike, me qëndrimin kritik dhe sugjerime. Kapitulli i parë është konceptuar si një kapitull hyrës, i cili do të japë informacion bazik për të drejtën e traktateve dhe për çështjet që trajtohen në kapitujt në vijim. Ai ndalet të japë një vështrim të përgjithshëm të krijimit dhe evoluimit të së drejtës së traktateve në përgjithësi duke trajtuar llojet e traktateve dhe klasifikimet e tyre sipas emërtimeve, si edhe parimet kryesore mbi të cilat është krijuar dhe funksionon sot e drejta e traktateve. Ky kapitull analizon kapacitetin për të lidhur traktate të subjekteve të së drejtës ndërkombëtare dhe diskuton kapacitetin traktatbërës të entiteteve që nuk i kanë të gjitha elementet e një subjekti me personalitet juridik ndërkombëtar. Lidhur ngushtë me kapacitetin për të përfunduar traktate, qëndron edhe klasifikimi i organeve shtetërore që kanë aftësi të përfaqësojnë shtetin në lidhjen e një traktati, prandaj një pjesë më rëndësi do të jetë përshkrimi i këtyre organeve dhe më pas evolucioni i organeve të kësaj natyre në aktet themelore të shtetit shqiptar që nga momenti i krijimit të tij deri në ditët e sotme. Në këtë pjesë sqarohet raporti që zakoni ndërkombëtar ka me traktatin ndërkombëtar dhe vetë roli i këtij të fundit si burim i së drejtës ndërkombëtare. Dihet që traktati ndërkombëtar është burimi kryesor i së drejtës ndërkombëtare, por në çfarë marrëdhënie qëndron ai më normat jus cogens? A mund të themi se kemi sot në të drejtën ndërkombëtare hierarki të burimeve? Me rëndësi në këtë kapitull është përshkrimi i punës përgatitore për hartimin e Konventës së Vjenës si edhe detaje dhe elemente nga anëtarësimi i Shqipërisë në këtë Konventë. Këtu analizohet edhe marrëdhënia që e drejta ndërkombëtare dhe marrëveshjet ndërkombëtare kanë me të drejtën tonë të brendshme duke u bazuar edhe në disa nga aktet më të rëndësishme të legjislacionit tonë. xi

Në kapitullin e dytë trajtohet procedura e lidhjes së traktateve ndërkombëtare me tre fazat e saj kryesore, zhvillimin e bisedimeve, shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga një traktat dhe hyrjen në fuqi. Në fazën e parë, zhvillimin e bisedimeve, me rëndësi është parë çështja e pajisjes me plotfuqi dhe problematikat e shfaqura në praktikën shqiptare në këtë drejtim si edhe pasojat negative që mund të vijnë nga mosrespektimi i parashikimeve ligjore për këtë institut. Në fazën e dytë, që është konsideruar momenti i shprehjes së pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat, diskutohen ratifikimi, miratimi, aderimi si edhe mjete të tjera të parashikuara nga Konventa e Vjenës, procedura e dhënies së pëlqimit dhe rëndësia që ka secili prej tyre. Mjetet e shprehjes së pëlqimit janë në disa raste përcaktuese edhe të momentit të hyrjes në fuqi të traktatit. Sigurisht që në këtë pjesë është trajtuar më përparësi shprehja e pëlqimit me anë të ratifikimit duke e parë si në drejtimin juridik-ndërkombëtar ashtu edhe si një proces i të drejtës së brendshme. Momenti i tretë konsiderohet ai i hyrjes në fuqi të traktatit ndërkombëtar. Shpesh është trajtuar nga doktrina si momenti përfundimtar ai i ratifikimit të traktatit, por duhet thënë se hyrja në fuqi e tij lidhet më së shumti me dorëzimin ose shkëmbimin e instrumentit të ratifikimit, prandaj në këtë pjesë do të trajtohet gjerësisht përmbajtja dhe roli i tij, i ilustruar me raste nga praktika e shteteve të ndryshme dhe nga ajo e vendit tonë. Lidhur me ratifikimin dhe instrumentin e ratifikimit e hyrjen në fuqi të traktateve do të analizojmë dispozitat e legjislacionit shqiptar në fuqi, kontradiktat e paqartësitë që mbart në vetvete dhe do të shprehim qëndrimin tonë për zgjidhjet e mundshme. Me rëndësi të veçantë në këtë kapitull, konsiderohet të jetë pjesa e fundit, që lidhet me zbatimin e traktateve ndërkombëtare. Zbatimi është sot një nga pikat më të debatueshme të doktrinës dhe një nga problemet më delikate të praktikës, sepse këtu e kanë zanafillën një sërë mosmarrëveshjesh mes palëve dhe shpesh ky është momenti kur lind edhe përgjegjësia e shteteve. Në këtë nënçështje diskutohen shkurtimisht marrëveshjet ndërkombëtare të vetëzbatueshme e jo të vetëzbatueshme, duke e lidhur pashmangshmërisht me ndryshimet mes civil law e common law në këtë drejtim, si edhe zbatimi i traktateve dhe aplikimi i tyre nga organet shtetërore, duke pasur parasysh zbatimin edhe nga gjykatat. Po këtu do të trajtojmë natyrën e sistemit të vendosur nga Kushtetuta e Shqipërisë lidhur me zbatimin e traktateve dhe disa nga rastet kur Gjykata e Lartë dhe Gjykatat Kushtetuese janë shprehur për vetëzbatueshmërinë e tyre. Përmbyllja e kapitullit bëhet nga konfliktet midis traktateve. Fragmentarizimi i së drejtës ndërkombëtare shkakton edhe konfuzion midis të drejtave dhe detyrimeve që palët kanë marrë përsipër si rezultat i lidhjes së traktateve të ndryshme dypalëshe dhe shumëpalëshe që trajtojnë çështje të njëjta ose të ngjashme. Pyetja e shtruar në këtë rast është se cili nga traktatet do të zbatohet dhe do të ketë përparësi ndaj të tjerëve? A do të ketë përgjegjësi ndërkombëtare një shtet që zgjedh të zbatojë një traktat dhe nuk zbaton një tjetër? A i zgjidh Konventa e Vjenës të gjitha problematikat në këtë drejtim? Një pikë debati do të jetë edhe zgjidhja e konflikteve midis traktateve që trajtojnë çështje të ndryshme por që dispozitat e veçanta të tyre kanë mospërputhje, pasi në këtë drejtim Konventat nuk shprehen. Në këtë punim, një vlerë e shtuar është kapitulli i tretë që trajton rezervat në traktatet ndërkombëtare, llojet e tyre dhe deklaratat interpretuese. Kjo pjesë diskuton marrëdhëniet e krijuara mes shteteve nënshkruese në rastet e rezervave, si edhe procedurën dhe efektet që ato prodhojnë për palët. Rezervat mendohet se janë një zgjidhje e mirë që traktatet të kenë një përhapje sa më të gjerë e nga ana tjetër shtetet të kenë xii

mundësi të kombinojnë ose të krijojnë një bashkëjetesë mes normave të së drejtës ndërkombëtare me të drejtën e tyre kombëtare, duke hequr dorë nga zbatimi i disa dispozitave të traktatit. Megjithatë e rëndësishme është të diskutojmë në këtë rast marrëdhënien e krijuar mes shteteve rezervuese dhe atyre jorezervuese dhe nga ana tjetër të sqarojmë se në cilat raste është e mundur të bëhen rezerva dhe kur nuk mund të lejohen ato. Një diskutim me vlerë do të jetë analizimi i rezervave të cilat bien në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit dhe tekstin e përputhshmërisë që duhet të bëjnë shtetet kur pranojnë apo kundërshtojnë një rezervë. Çështje mjaft e diskutuar në doktrinën ndërkombëtare sot është çështja e rezervave në traktatet për të drejtat e njeriut të cilat vendosin të drejta dhe detyrime me karakter të përgjithshëm dhe joreciprok dhe po kështu edhe traktatet që lidhen me çështjet mjedisore. Problemi primar në traktate të tilla, të cilat janë të një rëndësie të veçantë, shfaqet në faktin se palët duke mos u lidhur me njëra –tjetrën me detyrime të ndërsjella shpesh nuk kanë interes të kundërshtojnë rezervat e bëra në traktat, duke krijuar mundësinë që të hyjnë në fuqi rezerva që mund të jenë edhe të palejuara sipas Konventës së Vjenës. Një vend të veçantë i kemi dedikuar procedurës së bërjes së rezervave nga shteti shqiptar, rezervave të bëra prej tij në traktatet ndërkombëtare, arsyet e bërjes së rezervave si edhe disa raste kur rezervat janë kundërshtuar nga palët e tjera. Ky kapitull përshkruan edhe deklaratat, rezervat dhe kundërshtimet e rezervave të bëra në Konventën e Vjenës, duke sjellë edhe një përmbledhje të teksteve të këtyre rezervave të paraqitura nga palët dhe argumentimet e bëra prej tyre. Kapitulli i katërt analizon momentin kur një traktat nuk prodhon më pasoja juridike për palët për shkak të pushimit ose pavlefshmërisë së tij. Ky kapitull është konceptuar si i ndarë në disa pjesë të rëndësishme : kohëzgjatja, pezullimi, amendimi dhe modifikimi i traktateve, mbarimi i traktateve, pavlefshmëria dhe në fund procedura dhe pasojat e mbarimit dhe pavlefshmërisë. Kohëzgjatja e traktateve sqaron se cilat janë klauzolat e mundshme që parashikojnë palët në tekstin e traktatit për kohën gjatë së cilës ai do të veprojë. Tek amendimi dhe modifikimi i traktateve ndërkombëtare, analizohen mjetet me anën e të cilave mund të realizohet amendimi dhe ndryshimi i këtij instituti me modifikimin e traktateve dhe pasojat juridike që sjellin tek palët. Mbarimi i traktateve është analizuar në bazë të shkaqeve që sjellin pushimin e fuqisë juridike të traktatit. Kështu, si shkaqe të mundshme janë parë nënshkrimi i një marrëveshje të re mes palëve, ndryshimi thelbësor i rrethanave, denoncimi ose tërheqja e njëanshme nga traktatet ndërkombëtare, etj. Denoncimi është parë edhe në drejtim të organeve kompetente shtetërore shqiptare që e kanë një kompetencë të tillë si edhe procedurën që ndiqet në vendin tonë për të denoncuar një traktat. Me vëmendje të veçantë është trajtuar pushimi si rezultat i pamundësisë së përmbushjes së një traktati ndërkombëtar nga ana e shteteve dhe pushimi i fuqisë juridike për shkak të shkeljes së traktateve, pasi janë dy mënyra që hasen shpesh në praktikë dhe që vendosin në lëvizje edhe mekanizmat për përcaktimin e përgjegjësisë ndërkombëtare ose të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve. Tek pavlefshmëria e traktateve analizohen shkaqet që mund ta bëjnë të pavlefshëm një traktat ndërkombëtar, si gabimi, mashtrimi, korruptimi, konflikti me normat jus cogens, shtrëngimit,etj. Procedura dhe pasojat që sjellin përfundimi i traktatit dhe pavlefshmëria e tij janë analizuar me interes të veçantë sepse e gjithë sinteza e këtyre shkaqeve që përmendëm më lart pasqyrohet pikërisht në mënyrën se si palët do të veprojnë lidhur me efektet juridike të prodhuara nga traktatet në të cilat kanë qenë palë. xiii

Dukë parë rëndësinë e veçantë që ka marrë interpretimi i traktateve, për shkak të lidhjes së ngushtë që ka me mënyrën e zbatimit të tyre, kapitulli i pestë i është kushtuar pikërisht kësaj çështje dhe është organizuar në disa nënçështje, ku vendin e parë e zë trajtimi i llojeve të ndryshme të interpretimeve që njihen aktualisht nga doktrina me veçoritë që ato paraqesin. Më pas kapitulli vazhdon me metodat e interpretimit, përparësitë dhe të metat që ka përdorimi i secilës prej tyre, të ilustruara edhe me raste nga praktika e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë dhe Gjykatës Permanente të Drejtësisë Ndërkombëtare. Një analizë e detajuar do t’i kushtohet regjimit të interpretimit të traktateve të krijuar nga konventa e Vjenës, e cila e parashikon interpretimin në një kre më vete. Këtu do të ndalemi tek mjetet e propozuara nga konventa për t’u përdorur gjatë interpretimit të llojeve të ndryshme të traktateve, duke i ndarë në mjete kryesore dhe mjetet ndihmëse. Këtu do të mbajmë edhe qëndrimin kritik ndaj parashikimeve të mjegullta të konventës të cilat jo gjithmonë i zgjidhin problemet e shfaqura gjatë këtij procesi. Interpretimi i traktateve është një proces që më së shumti përdoret sot nga gjykatat e të tjera organe gjyqësore kombëtare e ndërkombëtare, prandaj në këtë kapitull do të sillen edhe raste se si gjykatat kanë interpretuar traktatet duke përdorur rregullat e Konventës por edhe normat e të drejtës zakonore gjatë punës së tyre për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ndërkombëtare. Në pjesën e fundit të punimit paraqiten rekomandimet dhe konkluzionet të cilat janë krijuar në bazë të një procesi përshkrues e analizues të thellë dhe paraqesin edhe qëndrimin kritik të parë nga një këndvështrim personal. Ndër konkluzionet më të rëndësishme mund të përmendim ndjekjen e një praktike në kundërshtim të plotë me Konventën e Vjenës të mospajisjes me plotfuqi në zhvillimin e bisedimeve e cila sjell pasoja edhe në hyrjen në fuqi të traktateve mes shtetit shqiptar dhe shteteve të tjera. Ekzistenca e boshllëqeve ligjore në shumë drejtime të lidhjes së traktateve në ligjin aktual dhe shpeshherë edhe kundërshti të theksuara të këtyre parashikimeve me kushtetutën aktuale duke pasur parasysh që vetë ky ligj është miratuar para hyrjes në fuqi të kushtetutës. Nga ana tjetër ky ligj ka mungesë të parashikimeve ligjore edhe lidhur me Konventën e Vjenës 1969, ndërsa nuk përfshin risitë që solli Konventa e Vjenës e vitit 1986 ndonëse presupozohet se përfshin lidhjen e traktateve nga shteti shqiptar si me shtetet ashtu edhe me organizatat ndërkombëtare. Po kështu, rekomandime dhe konkluzione i referohen çështjeve të pazgjidhura nga Konventa e Vjenës dhe sugjerimeve se si mund të rregullohen ato në marrëdhëniet mes palëve.

IV. LITERATURA

Ky kërkim është bazuar kryesisht në përdorimin e një literature të gjerë, e cila ka shërbyer si mjeti kryesor i analizës dhe kritikës, por edhe si burimi nga i cili janë krijuar mendimet dhe qëndrimet individuale të shprehura në të. Punimi është mbështetur në konsultimin me literaturën e huaj dhe shqiptare të botuar nga autorët më në zë të kësaj fushe, në artikujt shkencor të botuar në revista shkencore ose të referuara në konferenca shkencore si edhe në oponenca të ndryshme të bëra për punime të kësaj fushe, të aksesueshme në formate elektronike online ose në formë të printuar. Gjithashtu janë përdorur gjerësisht raportet dhe opinionet e përgatitura gjatë punimeve paraprake të xiv

zhvilluara në konferencat e mbajtura për hartimin e Konventave të Vjenës, në raportet e bëra nga Komisioni i të Drejtës Ndërkombëtare për çështje të ndryshme të së drejtës së traktateve si edhe në guida e manuale të hartuara nga Organizata e Kombeve të Bashkuara për këtë fushë. Një ndihmesë e madhe në drejtim të literaturës ka qenë fondi i dosjeve të Arkivit të Drejtorisë së Traktateve në Ministrinë e Jashtme ku kemi marrë tekste marrëveshjesh e materiale të tjera si axhendat e bisedimeve apo instrumentet e ratifikimit. Një pjesë e rëndësishme e kërkimit ka qenë konsultimi i vazhdueshëm me aktet juridike ndërkombëtare (kryesisht Konventat e Vjenës) dhe aktet juridike kombëtare mbi bazën e të cilave është krijuar e funksionon e drejta e traktateve. Në këtë punim ka qenë i nevojshëm edhe përdorimi i vendimeve gjyqësore të Gjykatave Ndërkombëtare dhe gjykatave kombëtare, për të parë interpretimin dhe zbatimin e të drejtës së traktateve në praktikë. Një listë e plotë e bibliografisë, e renditur sipas rendit alfabetik dhe burimit nga i cili është marrë, do të gjendet në fund të punimit.

xv

Kapitulli I Konsiderata të përgjithshme për të drejtën e traktateve

1.1 Konsiderata të përgjithshme për të drejtën e traktateve dhe Konventën e Vjenës Traktatet janë sot baza e krijimit të të gjitha marrëdhënieve mes subjekteve të së drejtës ndërkombëtare dhe roli i tyre në të drejtën ndërkombëtare ka njohur një rritje progresive të ndjeshme. Ato janë sot guri i themelit të krijimit dhe funksionimit të organizatave më të rëndësishme botërore. Gjenezat e traktateve si mënyrë e rregullimit të marrëdhënieve mes shteteve i gjejmë që në kohët e lashta. Mjafton të përmendim këtu se traktati më i vjetër i njohur është traktati i paqes mes faraonit të Egjiptit, Ramsesit II dhe mbretit të Hetëve, Hetushilit të III, në vitin 1278 p.e.s.1 Rreth vitit 1914 ekzistonin më shumë se 8000 traktate në fuqi mes shteteve, por një moment më rëndësi në drejtim të rritjes së numrit të traktateve shënoi krijimi i Lidhjes së Kombeve në të cilin u regjistruan 4882 traktate. Pas krijimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara, janë regjistruar në këtë organizatë mbi 54000 traktate, 70 % e të cilave kanë hyrë në fuqi.2 Rritja e numrit të traktateve mund të shpjegohet me shumë arsye ndër të cilat mund të përmendim krijimin e organizatave ndërkombëtare në fusha të caktuara, zhvillimin teknologjik e zhvillimet e shumta sociale, nevojën e subjekteve të së drejtës ndërkombëtare për t’i zgjidhur mosmarrëveshjet e tyre në mënyrë paqësore e dëshirën për të krijuar e unifikuar standarde të përbashkëta për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, në zhvillimet tregtare dhe ekonomike, në fushën e mjedisit, etj. E drejta e traktateve, si “shkenca mbi traktatet” është një pjesë e rëndësishme e së drejtës ndërkombëtare publike. Ajo është një tërësi normash juridike me anën e të cilave rregullohet mënyra e lidhjes së traktateve, zbatimi dhe pushimi i fuqisë së tyre. Ky korpus normash rregullon edhe çështje të tjera më rëndësi si rezervat në traktate, pavlefshmërinë e traktateve, regjistrimin e depozitimin e tyre etj. Pra, ajo përfshin normat të cilat rregullojnë marrëdhëniet e shteteve dhe subjekteve të tjera të së drejtës ndërkombëtare për lidhjen, veprimin dhe ndërprerjen e marrëveshjeve ndërkombëtare. 3 E drejta e traktateve si një tërësi normash që lidhet ose vepron mbi traktatet, është një e drejtë e cila është zhvilluar relativisht vonë në krahasim me degë të tjera të së drejtës ndërkombëtare. Dihet se për shumë kohë traktatet janë lidhur mbi bazën e normave të së drejtës zakonore që ka funksionuar në këtë fushë dhe vetëm pas krijimit të OKB nisën përpjekjet për kodifikimin e të drejtës ndërkombëtare në përgjithësi dhe të drejtës së traktateve në veçanti. Në mbledhjen e saj të parë në vitin 1946, Asambleja e Përgjithshme e OKB, krijoi një Komitet për Zhvillimin Progresiv të së Drejtës Ndërkombëtare, i përbërë nga 17 anëtarë përfaqësues të shteteve palë të OKB. Ky Komitet hartoi Statutin e Komisionit të 1

Arben Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq. 37, Shtëpia Botuese Albin, Tiranë 2008 Anthony Aust, Modern treaty law and practice, fq. 1, Cambridge University Press, 2ed, 2011 3 Thimi Ccollaku, Shqipëria palë në marrëveshjet ndërkombëtare, fq. 11, Shtëpia Botuese ASD- studio, Tiranë 2013 2

1

së Drejtës Ndërkombëtare, i cili do të ishte një organ ndihmës i AP, në drejtim të kodifikimit të së drejtës ndërkombëtare, si një nga detyrat e vendosura nga neni 13 i Kartës së OKB-së.4 Në sesionin e parë të KDN, e drejta e traktateve u zgjodh si një nga fushat që kishte nevojë për kodifikim. Në këto kushte u caktua një Raportues Special, James L. Brierly, i cili do të merrej me hartimin e projekt- Konventës “Për të Drejtën e Traktateve”. Të tria draftet e propozuara prej tij nuk ishin të suksesshme dhe pas tërheqjes së tij nga ky funksion vendin e zuri Sir Hersch Lauterpacht.5 Puna e tij në hartimin e draft- konventës ishte e shkurtër dhe nuk arriti të konkludonte në një draft përfundimtar, pasi ai u zgjodh si anëtar i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë dhe këtë detyrë ia kaloi Gerald Fitzmaurice. Koncepti i këtij të fundit për draft-konventën ishte që të hartonte një kod parimesh të përgjithshme lidhur me të drejtën e traktateve, dhe jo një konventë të detajuar për këtë çështje, pasi vetë e drejta e traktateve nuk mund të udhëhiqej nga një traktat i vetëm por nga normat e së drejtës zakonore.6 Fitzmaurice përpunoi gjithsej 6 raporte lidhur me këtë çështje, por ato nuk arritën të diskutoheshin të gjitha në mbledhjet e Komitetit të 6 të AP pasi ai u largua nga kjo detyrë për të njëjtën arsye si edhe Lauterpacht. Raportuesi Special i cili bëri punën bazike dhe ndërtoi themelet e Konventës së Vjenës ishte Sir Humpey Waldock. Ai hartoi 6 raporte për dispozitat që do të përmbante Konventa, të cilat u miratuan nga viti 1961-1966 në mbledhjet e Komitetit të 6 të AP, për t’iu paraqitur më pas Konferencave të Vjenës për të Drejtën e traktateve.7 Sipas Villiger, puna për hartimin e KV ishte një nga më të gjatat deri në atë kohë të KDN, e cila mori rreth 18 vite, në të cilat u zhvilluan 292 takime për këtë temë dhe u hartuan 17 raporte nga 4 Raportuesit specialë. Në dy Konferencat e Vjenës të mars-maj 1968-1969, morën pjesë 103 shtete, të cilat me 79 vota pro, një kundër dhe 19 abstenime adoptuan tekstin me 85 nene të Konventës së Vjenës “Për të drejtën e traktateve”. 8 Konventa e Vjenës e adoptuar më 22 maj 1969, hyri në fuqi në 27 janar 1980 pas dorëzimit të instrumentit të 35 të ratifikimit dhe numëron rreth 114 shtete anëtare. 9 Konventa nuk është ndryshuar që nga koha e hyrjes në fuqi dhe për më se 35 vite është përdorur nga shtetet. Ajo ka krijuar një sistem elastik që ka gjetur një ekuilibër mes interesave kombëtare të secilit shtet dhe rregullimit të përbashkët me karakter ndërkombëtar. Kjo konventë siguron një hapësirë të mjaftueshme lirie për shtetet brenda të cilës mund të vendosin të bëhen pjesë e traktateve, por ndërkohë siguron edhe respektimin e standardeve të përbashkëta në traktatbërje. Kjo është quajtur nga doktrina edhe si pika e fortë e kësaj Konvente, sepse mund të lejojë përdorimin e praktikave të zakonshme të shteteve10 dhe nga ana tjetër t’i përmbahen rregullave të Konventës.

4

Shabtai Rosenne, Codification of international law, fq, 41, në Encyclopedia of Public International law , 7/1985, Max Planck Institute, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands 5 Yearbook of International Law Comission, Fq 50 6 Mark Villiger, Comentary of Vienna Convention on the law of treaties 1969, fq. 31, Martinus Nijhoff Publisher 7 Po aty, fq. 35 8 Po aty, fq. 38 9 https://treaties.un.org/Pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXIII1&chapter=23&Temp= mtdsg3&lang=en 10 Anthony Aust, sipërcit.

2

Konventa rregullon traktatet e lidhura nga shtetet, por ndërkohe një subjekt shumë i rëndësishëm i të drejtës ndërkombëtare janë organizatat ndërkombëtare. Ato janë sot qendra të zhvillimit të normave dhe marrëdhënieve ndërkombëtare, prandaj duke parë rolin e tyre në rritje, me propozim të delegacionit suedez, gjatë Konferencës së Vjenës, bashkë me nenin 1 u miratua dhe një rezolutë11 e cila i sugjeronte Asamblesë së Përgjithshme t’i kërkonte KDN nisjen e studimit për hartimin e një Konvente për traktatet mes shteteve e organizatave ndërkombëtare ose midis organizatave mes tyre. Teksti i kësaj konvente është konceptuar si një tekst paralel i Konventës së vitit 1969, dhe përmban mutatis mutandis parashikimet e saj duke bërë ndryshimet e nevojshme për veçoritë qe kanë organizatat ndërkombëtare dhe organet e tyre. Kjo konventë u adoptua në vitin 1986 dhe u nënshkrua nga 39 shtete por akoma nuk ka hyrë në fuqi për shkak se nuk janë dorëzuar ende 35 instrumente ratifikimi. Traktatet ku janë palë organizatat ndërkombëtare sot rregullohen nga konventa e vitit 1969, si norma të së drejtës zakonore12. Për këtë arsye më poshtë i referohemi kësaj konvente dhe shpesh në vend të fjalës subjekte përdorim fjalën “shtete” duke marrë si të mirëqenë se të njëjtat rregulla funksionojnë dhe zbatohen edhe për organizatat ndërkombëtare. Megjithatë, vetë Konventa është shprehur se fakti që ajo rregullon vetëm marrëdhëniet mes shteteve, nuk paragjykon fuqinë juridike që do të kenë marrëveshjet që shtetet lidhin me subjektet e tjera të së drejtës ndërkombëtare. 13 Po kështu nuk kërkohet në mënyrë detyruese zbatimi i normave të Konventës nga shtete që janë palë të saj, në rastet kur ato lidhin traktate me shtete që nuk janë palë të saj, pasi këto të fundit nuk mund të detyrohen të zbatojnë detyrime të cilat nuk i kanë marrë përsipër me vullnetin e tyre të lirë14, ndërsa shtetet anëtare midis tyre duhet të zbatojnë Konventën. Në rastet kur në Konventë janë përfshirë rregulla të cilat kanë qenë edhe rregulla sipas të drejtës ndërkombëtare, atëherë ato duhen zbatuar pavarësisht nga fakti që janë të parashikuara edhe në këtë Konventë. Sikundër e përmendëm më lart traktatet kanë ekzistuar shumë kohë përpara krijimit të Konventës së Vjenës dhe duhet thënë se puna për hartimin e kësaj konvente është mbështetur edhe tek praktikat më të mira të realizuara deri në atë kohë mbi bazën e së drejtës zakonore. Kjo e fundit përbëhet nga dy elemente kryesore që janë : praktika e përsëritur e shteteve dhe opinio juris (pra ndërgjegjësimi që kjo praktikë është mjaftueshmërisht e konsoliduar për të qenë një detyrim juridiko-ndërkombëtar).

11

Teksti i rezolutës : “Konferenca e Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtën e Traktateve, duke kujtuar se Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara, me Rezolutën e saj 2166 (XXI) të 5 dhjetorit 1966, të përmendur në Konferencën për draft artikujt që përmbahen në kapitullin II të raportit të Komisionit ët së Drejtës Ndërkombëtare , në punën e sesionit të tij të tetëmbëdhjetë, duke marrë parasysh se draft Artikujt e Komisionit merren vetëm me traktatet e lidhura ndërmjet shteteve, duke njohur rëndësinë e çështjes së traktateve lidhur ndërmjet shteteve dhe organizatave ndërkombëtare ose ndërmjet dy ose më shumë organizatave ndërkombëtare, e ndërgjegjshme për praktikat e ndryshme të organizatave ndërkombëtare në këtë drejtim, si duke dëshiruar të sigurojë se përvoja e gjerë e organizatave ndërkombëtare në këtë fushë do të përdoret në mënyrën më të mirë, i rekomandon Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara që t’i kërkojë Komisionit të drejtës ndërkombëtare, në konsultim me organizatat kryesore ndërkombëtare, studimin e çështjes së traktateve lidhur ndërmjet shteteve dhe organizatave ndërkombëtare ose ndërmjet dy ose më shumë organizatave ndërkombëtare. 12 Më poshtë do të sqarohet lidhja e kësaj konvente me të drejtën zakonore 13 Neni 3 i KV 14 Sigurisht që edhe në bazë të konceptit të sovranitetit dhe barazisë, një gjë e tillë nuk mund të lejohet.

3

Si zakoni edhe traktati ndërkombëtar janë burime të rëndësishme të së drejtën ndërkombëtare, por që nuk janë tërësisht të ndara për sa kohë që kanë një ndikim dhe lidhje të ndërsjellë me njëra- tjetrën. E drejta e traktateve dhe vetë traktatet kodifikojnë dhe shkruajnë normat mbi bazën e të cilave janë rregulluar çështje të caktuara më parë dhe që janë përdorur si të detyrueshme nga palët. Po kështu nëse një traktat disiplinon një fushë të re dhe zbatohet edhe nga një shtet që nuk është palë të në, për këtë shtet normat e traktatit kanë vlerën e normave zakonore, pra krijojnë një zakon të ri.15 Faktin që Konventa e Vjenës ka pasqyruar të drejtën zakonore që ka funksionuar më parë në këtë drejtim, e ka konfirmuar disa herë edhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në disa vendime e mendime këshillimore. Kështu gjykata është shprehur se Konventa do të zbatohet edhe ndaj marrëveshjeve që janë lidhur përpara hyrjes së saj në fuqi dhe që zbatohen pas kësaj kohe, sepse ajo pasqyron të drejtën zakonore. Një mendim të tillë e gjejmë tek Kasekili/ Sedudu/ Island16 Case dhe në Gabcikovo Nagymaro Project Case, ku gjykata ka vendosur të zbatojë normat e Konventës edhe pse marrëveshjet ishin lidhur në një kohë të mëparshme. Kështu në Kasekili/Sedudu Island Case17, gjykata arsyeton se “Gjykata fillon duke analizuar se ligji i zbatueshëm në rastin në fjalë e ka burimin e vet të parë në Traktatin 1890, të cilin Botswana dhe Namibia pranojnë të jetë i detyrueshëm për ta. Për sa i përket interpretimit të kësaj Marrëveshjeje, Gjykata vëren se as Botswana as Namibia nuk janë palë të Konventës së Vjenës për të Drejtën e Traktateve të 23 majit 1969, por të dyja konsiderojnë se neni 31 i Konventës së Vjenës është i zbatueshëm për aq sa të pasqyron të drejtën ndërkombëtare zakonore.” 18. Ndërsa në Gabcikovo Nagymaro Project Case19 arsyeton se “Gjykata vëren se ajo nuk ka nevojë që të diskutojë mbi çështjen e zbatueshmërisë ose jo-zbatueshmërisë në rastin konkret, të Konventës së Vjenës të vitit 1969 mbi të Drejtën e Traktateve, siç argumentohet nga Palët. Ajo ka nevojë vetëm të jenë të ndërgjegjshëm për faktin se ajo disa herë kishte mbajtur qëndrimin se disa nga rregullat e përcaktuara në këtë Konventë mund të konsiderohen si një kodifikimin të së drejtës zakonore ekzistuese. Gjykata mendon se në shumë aspekte kjo vlen edhe për dispozitat e Konventës së Vjenës lidhur me ndërprerjen dhe pezullimin e veprimit të traktateve, të përcaktuara në nenet 60 deri 62. Gjykata nuk e ka humbur vëmendjen nga fakti se Konventa e Vjenës ishte në fuqi në Protokollin e 6 shkurtit 1989, ku Hungaria dhe Çekosllovakia rënë dakord për të përshpejtuar përfundimin e punimeve në lidhje me Projektin e Gabckovo-Nagymaros.”

15

Anthony Aust, sipërcit., fq. 11 Për mënyrën se si ka arsyetuar gjykata në këtë çështje, shih kapitullin 5 më poshtë 17 Për më gjerë lidhur më këtë çështje, shih kapitullin V 18 ICJ, Case concerning Kasikili/Sedudu Island (Botswana/Namibia), Summary of the Judgment of 13 December 1999, prg 18-20 19 Për më gjerësisht për këtë çështje shih kapitullin IV 16

4

1.2 Kuptimi i traktatit ndërkombëtar Konventa e Vjenës bën përcaktimin e konceptit të traktatit, si pikënisje për studimin e rregullave mbi funksionimin tyre. Neni 2/a parashikon se traktat "nënkupton një marrëveshje ndërkombëtare të lidhur midis Shteteve në formë shkresore dhe të udhëhequr nga e drejta ndërkombëtare, i cili, pavarësisht nga emërtimi i tij i veçantë, është i materializuar në një dokument të vetëm apo dy ose më shumë dokumente që lidhen me njëri-tjetrin”. Ky parashikim duket i thjeshtë dhe i kuptueshëm në pamje të parë, por problemi qëndron kur këto elemente duhet të gjenden në praktikë tek traktate konkrete. Pra, në cilat raste një marrëveshje mes shteteve do të quhet se i plotëson kushtet për të qenë një traktat? Për këtë nevojitet që të analizojmë të gjitha elementet e përmendura nga neni 2/a i KV dhe më pas në mënyrë paralele t’i gjemë ato në një marrëveshje të veçantë. Nga përkufizimi i bërë nga Konventa dallojmë se një traktat është një marrëveshje që duhet të ketë në vetvete gjithmonë elementin “ndërkombëtarë”. Kjo do të thotë që gjithmonë duhet të jetë e lidhur nga subjektet e së drejtës ndërkombëtare, në këtë rast shtetet.20 Lidhja e marrëveshjeve mes disa njësive territoriale të cilat juridikisht janë pjesë e të njëjtit shtet nuk përbën në vetvete një traktat sepse ato nuk kanë karakter ndërkombëtar. Po kështu, nuk mund të ketë karakter ndërkombëtarë një marrëveshje e lidhur nga entitete që nuk kanë cilësinë subjektit apo nuk përmbushin kushtet për të qenë shtetet. Në përcaktimin e karakterit ndërkombëtar nuk ka rëndësi se cili është individi apo përfaqësuesi që e shpreh pëlqimin, e rëndësishme është që ai të përfaqësojë një shtet dhe jo veten e tij dhe nga ana tjetër nuk ka rëndësi kategoria apo lloji i marrëveshjes. Konventa ka përjashtuar nga koncepti i traktatit edhe marrëveshjet që mund të rregullohen nga traktatet apo norma ndërkombëtare, por që janë mes një shteti dhe një personi juridik privat. Të tilla mund të jenë marrëdhëniet e krijuara në fushën e investimeve, mes një shteti dhe një kompanie apo një personi juridik privat i cili nuk ka shtetësinë e atij shteti. Gjithashtu, duhet që këto palë të jenë dakord të lidhin një marrëveshje që do të krijojë të drejta dhe detyrime për to. Pra, të kemi shprehjen e lirë të vullneteve të palëve që përputhen në një pikë të përbashkët që është qëllimi për të lidhur një marrëveshje ndërkombëtare, që është edhe një element dallues nga lloje të tjera aktesh si janë Memorandumet e Mirëkuptimit (MeM) tek të cilat mungon qëllimi i krijimit të të drejtave dhe detyrimeve të përbashkëta. Nga ana tjetër, vullneti për të bashkëvepruar me subjekte të tjera e dallon edhe nga aktet e njëanshme apo deklaratat individuale që bëhen nga një shtet i veçantë. Në kategorinë e traktateve do të përfshihen edhe marrëveshjet e formës së thjeshtëzuar, edhe ato të cilat janë marrëveshje të cilat palët i kanë konsideruar të detyrueshme dhe i kanë zbatuar, sepse vetë konventa shprehet për traktatet si “marrëveshje të lidhur” dhe jo “të përfunduara” nga palët. 21 Nëse i referohemi jurisprudencës së GJND, ajo ka argumentuar se që të vlerësohet nëse një marrëveshje ka qenë lidhur, ajo duhet të analizohet mbi bazën e rrethanave dhe kohës në të cilën është

20

Për kapacitetin për të lidhur traktate shih më poshte Mark Villiger, sipërcit. Sqaron se nënshkrimi dhe ratifikimi janë koncepte që lidhen me përfundimin e traktatit por jo me hyrjen e tij në fuqi, prandaj edhe marrëveshjet të lidhura jo duke përdorur këto mënyra të shprehjes së pëlqimit, por që kanë hyrë në fuqi dhe zbatohen për palët mund të quhen traktate. 21

5

lidhur. Në çështjen e Qatar vs Bahrein22 GJND ka analizuar Regjistrimet dhe procesverbalet e Mbledhjes Vjetore të Këshillit për Bashkëpunimin e vendeve Arabe ( të quajtura 1990 Minutes), në të cilat Ministri i Jashtëm i Barheinit dhe i Katarit kishin nënshkruar se kishin rënë dakord për formulën e propozuar mbi zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. Katari pretendonte se palët kishin një marrëveshje ndërkombëtare të detyrueshme për palët ndërsa Bahreini pretendonte se ky akt nuk ishte i detyrueshëm. Sipas Barheinit kjo nuk ishte një marrëveshje ndërkombëtare e regjistruar në Sekretariatin e Kombeve të Bashkuara dhe as nuk ishte lidhur kritereve që parashikonte Kushtetuta e Bahreinit. Gjykata arsyetoi “...procesverbali nuk është regjistrim i thjeshtë i një mbledhje.......por ai rendit angazhimet e palëve duke krijuar të drejtat dhe detyrime për palët. Ato krijojnë një marrëveshje ndërkombëtare”. 23 Një traktat duhet të jetë në formën e shkruar, pasi konventa nuk zbatohet në marrëveshjet orale. Pra, traktatet e mbështetura në këtë konventë, nëpërmjet shteteve palë të saj duhet të jenë patjetër të trupëzuara në një akt i cili të jetë i shkruar. Mund të jetë një akt i bërë me shkrim dore apo një akt i bërë nëpërmjet makinerive apo kompjuterëve, por që më së paku duhet të jetë i printueshëm. Normat mbi të cilat duhet të jetë e bazuar marrëveshja midis palëve duhet të jenë gjithmonë normat e së drejtës ndërkombëtare. Logjikisht një marrëveshje midis dy apo më shumë shteteve do të ishte e pamundur t’i nënshtrohej një legjislacioni kombëtar. Që një marrëveshje të udhëhiqet nga e drejta ndërkombëtare, duhet që palët të kenë qëllimin që të krijojnë midis tyre të drejta dhe detyrime ndërkombëtare. Qëllimi nuk është ajo çka palët deklarojnë, por ajo që kuptohet nga veprimet e tyre, nga përmbajtja e aktit dhe nga rrethanat e lidhjes së traktatit. Në çështjen e sipërpërmendur mes Qatar dhe Bahrein, Gjykata bën edhe një arsyetim interesant lidhur me qëllimin që kanë pasur palët në këtë rast dhe arsyeton se nuk është e nevojshme të ndalemi tek gjetja e qëllimit për sa kohë vetë veprimet e palëve e tregojnë atë: “Gjykata nuk e sheh të nevojshme të marri në konsideratë se çfarë mund të kenë qenë qëllimet e Ministrit të Jashtëm të Bahreinit për këtë çështje, ose ato të ministrit të Jashtëm të Katarit. Të dy ministrat nënshkruan një procesverbal me angazhimet e pranuara nga qeveritë e tyre, disa prej të cilave i kishin dhënë aplikim të menjëhershëm. Nëse ka nënshkruar një tekst të tillë, ministri i jashtëm i Bahreinit nuk është në pozitë më pas për të thënë se ai synonte të nënshkruante vetëm për një "deklaratë të regjistrimit (procesverbal) në një kuptim politik", dhe jo për një marrëveshje ndërkombëtare............Gjykata konkludon se procesverbali i 25 dhjetor 1990, si dhe shkëmbimet e letrave të dhjetorit 1987, përbëjnë një marrëveshje ndërkombëtare duke krijuar të drejta dhe detyrime për palët.”24 Sikundër e përmendëm edhe më lart, pikërisht ky qëllim për të krijuar të drejta dhe detyrime ndërkombëtare e dallon traktatin nga të gjitha aktet e tjera me karakter politik ose që kanë qëllimin të vendosin ura bashkëpunimi apo parime të përgjithshme, por jo të drejta e detyrime mes palëve.25

22

Për më gjerë për këtë cështje, shih kapitullin 5 ICJ Repport 1994, fq. 120 24 ICJ Repport 1994, fq. 121-122, prg. 27-30 25 Për ndryshimet mes traktateve MeM dhe akteve unilaterale shih pikën 1.3 23

6

Një traktat mund të jetë i materializuar në një apo më shumë dokumente nëse palët e kanë vendosur kështu gjatë zhvillimit të bisedimeve. Materializimi në më shumë se një dokument nuk prek fuqinë juridike të këtyre dokumenteve apo të vetë traktatit. Të tilla mund të jenë rastet kur palët vendosin që traktati të jetë i materializuar në një numër paralel shkëmbimesh notash.26 Të gjitha këto dokumente kanë vlerën e traktatit origjinal dhe nuk duhet të ngatërrojmë kopjet e traktatit me materializimin e tij në më shumë se një dokument. Emërtimi i një traktati nuk ka rëndësi për statusin e tij juridiko-ndërkombëtar.27 Pavarësisht nëse ai quhet konventë, kartë, marrëveshje, ai mbetet njëlloj traktat ndërkombëtar dhe prodhon pasoja juridike për palët si i tillë. Nëse në një traktat ekzistojnë në mënyrë kumulative të gjithë komponentët e lartpërmendur, emërtimi i tij nuk luan kurrfarë roli në përcaktimin e tij si traktat. Duhet të theksojmë që të gjithë këto komponentë janë komplementar më njëri-tjetrin dhe nuk mund të qëndrojnë të ndarë.

1.3 Ndryshimi mes traktateve dhe akteve të njëanshme Përpara se të sqarojmë klasifikimet e traktateve ndërkombëtare mendojmë se është më vlerë të diskutojmë ndryshimet mes tij dhe akteve të tjera me karakter të njëanshëm. Akt juridik i njëanshëm konsiderohet shprehja e vullnetit të një subjekti të së drejtës ndërkombëtare, me qëllim që të shkaktohet ndonjë pasojë juridike, ose në raste të caktuara krijohet, ndryshon apo shuhet një gjendje juridike.28 Duke qenë se edhe këto akte të njëanshme shkaktojnë pasoja juridike në disa raste, mund të ndodhi që të ngatërrohen me njëra – tjetrën. Aktet e njëanshme të pastra janë ato të cilat prodhojnë pasoja vetëm për shtetet që i deklarojnë ose i hartojnë. Në disa raste aktet e njëanshme, pavarësisht se janë shprehje e vullnetit të një palë, kërkojnë edhe pëlqimin ose pranimin e një palë tjetër, si mund të jenë rezervat në një traktat, këto quhen akte të njëanshme të përziera. Këto të fundit nuk mund të kenë statusin e traktatit edhe pse kërkojnë përgjigje ose provokojnë përgjigje nga subjektet e tjera sepse në këtë rast mungon qëllimi për të krijuar të drejta dhe detyrime reciproke me karakter ndërkombëtar. Sipas Grudës, aktet e njëanshme ndahen në 4 lloje kryesore : njoftimet, njohja, protesta dhe heqja dorë.29 Njoftimet janë akte të cilat njoftojnë ndryshime apo ngjarje të ndryshme të ndodhura në një shtet dhe janë akte të një rutine të zakonshme të marrëdhënieve ndërkombëtare të mbajtura nga shtetet e organizatat. Njohja e një shteti të ri është një akt me karakter diskrecional shumë të rëndësishëm sepse është çelësi i vendosjes në të ardhmen të marrëdhënieve diplomatike e traktatore midis palëve, hap siparin e bashkëpunimit midis tyre. Protestat janë shprehje të një qëndrimi kundërshtues ndaj veprimeve të ndërmarra nga një shtet tjetër apo organizatë, ndërsa heqja dorë do të thotë se një shtet heq dorë me dëshirë nga një e drejtë që ai ka në marrëdhënie me shtetet e tjera. 26

Anthony Aust, sipërcit. Fq.23 Për më gjerë shih pikën 1.4 28 Zejnullah Gruda, E drejta ndërkombëtare publike, fq. 283, Shtëpia Botuese Furkan- ISM - Shkup 29 Po aty. 27

7

1.4 Klasifikimet e ndryshme të traktateve Për traktatet ndërkombëtare doktrina ka bërë disa lloj klasifikimesh në varësi të kriterit që ka përdorur për të bërë klasifikimin. Dy klasifikimet bazë mendojmë se janë klasifikimi sipas përmbajtjes ose të drejtave dhe detyrimeve që vendos dhe sipas numrit të palëve në një traktat. Klasifikimi që ndjek përmbajtjen e traktatit i ndan ato në traktate kontrata dhe traktate ligje. Sipas këtij klasifikimi traktatet kontrata disiplinojnë një çështje të caktuar duke vendosur të drejta dhe detyrime të ndërsjella dhe reciproke midis palëve. Në këto lloj traktatesh, të drejtës së njërës palë i përgjigjet detyrimi i palës tjetër. Ndërsa traktatet ligje janë më së shumti traktate që vendosin norma me karakter të përgjithshëm ose standarte të përbashkëta, por të drejtat dhe detyrimet që ato zakonisht krijojnë, janë me natyrë jo-reciproke, pra shtetet duhet t’i zbatojnë këto lloj detyrimesh në territorin e tyre ose ndaj shtetasve të tyre më shumë se ndaj shteteve të tjera palë në këto traktate. Klasifikimi tjetër, sipas numrit të palëve në traktat, i ndan ato në traktate dypalëshe dhe traktate shumëpalëshe. Traktet janë dypalëshe kur në to bëjnë pjesë dy shtete ose një shtet dhe një organizatë ndërkombëtare, ndërsa janë shumëpalëshe kur në to bëjnë pjesë më shumë se dy shtete ose organizata. Zakonisht traktatet dypalëshe janë traktatet kontrata ndërsa ato shumëpalëshe janë traktate ligje, megjithatë nuk ka asgjë të përcaktuar një herë e përgjithmonë në këtë drejtim. Përveç këtyre klasifikimeve, të cilat janë bazike, doktrina na ofron edhe lloje të tjera klasifikimesh të mbështetura në fushën e marrëdhënieve që disiplinon traktati, shtrirjen territoriale të veprimit të traktatit, kohëzgjatjen e tij, etj. Kështu sipas Grudës traktatet mund të ndahen në traktate me karakter universal dhe traktate me karakter rajonal.30 Traktatet e përgjithshme, universale kanë një shtrirje të gjerë në të gjithë globin, të tilla mund të jenë Karta e Kombeve të Bashkuara, ndërsa ato rajonale kanë fuqi juridike vetëm në një rajon të veçantë, si traktatet e KE. Megjithatë jemi të mendimit se në një kohë kur edhe shtete të cilat nuk i takojnë një rajoni brenda të cilit vepron një traktat, janë anëtarësuar në këto traktate, ky klasifikim merr një natyre jo objektive. Kështu p.sh në Këshillin e Europës kanë statusin e vëzhguesit disa shtetet jashtë kontinentit evropian si Kanadaja, ose në Organizatën për Siguri dhe Bashkëpunim në Europë,31 përveç shteteve evropiane, marrin pjesë edhe shtete nga Amerika e Veriut dhe Azia Qendrore si Kanada apo Uzbekistani.32 Në bazë të fushës që disiplinojnë traktatet mund të ishin politike, ekonomike, kulturore, etj. Kjo ndarje nuk na duket e saktë sepse paraqet dy probleme : së pari është shumë e vështirë të përcaktosh natyrën e një traktati duke qenë se për këtë nuk ka rregulla të sakta as nga praktika dhe as nga teoria dhe së dyti sepse është shumë e vështirë të gjesh traktate të cilat t’i përkasin në mënyrë të mirëfilltë vetëm një fushe. Zakonisht traktatet politike mund të jenë të ndërthurura me ato ekonomike ose një traktat në fushën e bujqësisë mund të ketë edhe aspektin financiar të inkorporuar, etj. Klasifikime të tjera janë traktatet e hapura e të mbyllura në varësi të mundësisë së aderimit33 në to apo në traktate me kohëzgjatje të përcaktuara e të papërcaktuar 34, por këto 30

Sipërcit. Në fakt aktin e Helsinkit e klasifikojmë MeM, por gjithsesi vlen si ilustrim në këtë rast 32 http://www.osce.org/states 33 Për me gjerë për këtë ccështje shih kap 2 31

8

lloj klasifikimesh përfshihen tek përmbajtja e përcaktimet që bëhen brenda tekstit të traktatit.

1.5 Traktatet sipas emërtimeve Klasifikimi i traktateve sipas emërtimit të tyre ka qenë një çështje tepër e diskutuar nga doktrina, e cila herë pas here ka tentuar të bëjë një lloj sistemimi të tillë. Të gjitha këto përpjekje kanë dështuar, pasi vetë konventa e shpjegon se emërtimi nuk ka rëndësi në përcaktimin e statusit si traktat apo jo. Çështja e emërtimit të një traktati është një çështje e vullnetit të palëve, e vendosin ato se si duan ta emërtojnë traktatin midis tyre dhe kjo nuk ndikon në fuqinë juridike që ka traktati. Emërtimi më i përgjithshëm dhe më i saktë që palët do të duhet të përdorin kur lidhin marrëveshje që prodhojnë të drejta dhe detyrime mes tyre do të ishte termi traktat. Megjithatë shpesh palët duke mos dashur t’i japin një karakter kaq të përgjithshëm dhe solemn i quajnë me termin marrëveshje. Një emërtim tjetër që e gjejmë shpesh është Pakti, i cili më parë është përdorur për traktatet e aleancës ose për çështje me një rëndësi të veçantë politike për palët që e lidhnin. Megjithatë, gjejmë më këtë emërtim edhe traktate të cilat vendosin të drejta dhe detyrime më karakter të përgjithshëm. Karta është një tjetër emërtim që zakonisht iu vendoset traktateve që krijojnë organe të caktuara me karakter ndërkombëtar, ose atyre që vendosin parime të përgjithshme ose standarte të përbashkëta në një fushë të rëndësishme. Të tilla mund të jenë Karta e Kombeve të Bashkuara ose Karta Sociale Europiane. Po kështu edhe Statutet janë akte që themelojnë institucione me karakter ndërkombëtar dhe përcaktojnë mënyrën e funksionimit të tyre. Konventat zakonisht përdoren për marrëveshjet shumëpalëshe që disiplinojnë një fushë të caktuar të së drejtës ndërkombëtare dhe zakonisht krijojnë të drejta dhe detyrime me karakter të përgjithshëm, shpesh edhe joreciprok. Konventat sot janë të hartuara në kuadër të organizatave ndërkombëtare dhe synojnë kodifikimin e fushave të së drejtës ndërkombëtare. Deklaratat janë po kështu traktate, megjithëse nga emërtimi duket sikur janë të njëanshme dhe nuk i implikojnë palët në të drejta dhe detyrime të ndërsjellta. Ajo mund të jetë një akt që vendos parime ose standarde të përgjithshme që duhen zbatuar nga palët, mund të jetë një akt që i prodhon efektet edhe për palë të treta ose mund të ketë përmbajtjen e një traktati tipik me të drejta e detyrime reciproke. Nga sa shihet, emërtimi nuk mund të përbëjë kriter për klasifikimin sistemik të traktateve sepse të gjitha emërtimet e përdorura kanë mbivendosje midis tyre dhe veçoritë dalluese nuk janë të qarta dhe të gjitha bashkohen në një pikë të vetme : janë traktate të detyrueshme për palët. Shohim me vlerë të ndalemi shkurtimisht tek disa akte të veçanta që paraqesin elemente të traktateve por që nuk mund të qëndrojnë më vete si të tilla. Këtu përmendim protokollet, modus vivendi dhe pactum de contrahendo.

34

Për më gjerë shih kapitullin 4, pika 4.1

9

Protokollet janë traktate plotësuese të një traktati kryesor ose amenduese të tij, duke krijuar mundësinë e përshtatjes me ndryshimet sociale e politike e ekonomike që mund të kenë pësuar palët apo korrigjimin e problematikave që mund të ketë sjellë në praktikë zbatimi i traktatit kryesor. Ato nuk mund të qëndrojnë më vete pasi të drejtat dhe detyrimet që ato prodhojnë janë të lidhura me ato të krijuara nga traktati i parë. Zakonisht protokolle të tilla i bashkëngjiten teksteve të traktatit bazë. Një lloj i veçantë i protokolleve janë protokollet opsionale të cilat kanë veçorinë se i krijojnë palëve mundësinë që të jenë pjesë e traktatit kryesor pa u bërë pjesë e tyre. Modus vivendi është një marrëveshje e përkohshme që i jep zgjidhje një problemi mes palëve dhe që në një periudhë të mëvonshme do të rregullohet nga një traktat midis tyre. 35 Pactum de contrahendo është një marrëveshje e lidhur mes palëve, me anën e të cilës ato bien dakord që të zhvillojnë bisedime dhe të lidhin një traktat në të ardhmen për një çështje të veçantë. 36 Ka disa raste kur palët vendosin për traktatet emërtime të cilat korrespondojnë me akte të cilat nuk janë traktate të mirëfillta ose janë akte që i bashkëngjiten apo inkorporohen një traktati bazë. Kështu në disa raste kemi parë që palët i kanë emërtuar marrëveshjet e tyre Memorandume Mirëkuptimi dhe kjo rrjedh nga mungesa e informacionit që mund të kenë ato lidhur me specifikat që paraqesin këto lloj aktesh. Kështu, mund të jemi përpara dy situatave të mundshme : palët kanë krijuar një traktat me të drejta e detyrime po gabimisht i kanë vënë emrin MeM, ose palët kanë krijuar një MeM dhe e kanë emërtuar gabimisht si traktat. Specifika e parë dalluese e një MeM në krahasim me një traktat është fakti se tek i pari mungon qëllimi i palëve për të krijuar të drejta dhe detyrime juridike të ndërsjella, pra palët në këtë rast nuk duan një marrëveshje të detyrueshme midis tyre por vetëm përcaktimin e disa parimeve të përgjithshme të cilat ato deklarojnë se do t’i ndjekin në veprimtarinë shtetërore në një fushë të caktuar. Kriteret e dallimit të një MeM nga një traktat nuk janë të përcaktuara dhe po kështu saktësimi se qëllimi i palëve ishte për të krijuar të drejta dhe detyrime është shpesh i vështirë. Jemi të mendimit se në këtë rast, përveç asaj që palët kanë shprehur, duhet mbajtur parasysh edhe sjellja e tyre dhe praktika e mëparshme e shteteve. Megjithatë jo në pak raste doktrina e ka konsideruar dallimin mes MeM dhe traktateve vetëm teorik duke pretenduar se në praktikë nuk ka ndonjë diferencë mes këtyre dy akteve për sa kohë kemi arritjen e një marrëveshje37, përmbajtja dhe qëllimi i palëve nuk janë përcaktuese në këto raste. Duhet të kemi të qartë që ky dallim midis këtyre dy akteve rrjedh nga vetë përcaktimi i kuptimit të traktatit të bërë nga KV.38 Memorandumet e Mirëkuptimit në disa raste e kanë të përcaktuar se ato nuk janë të detyrueshme për palët dhe si të tilla nuk është e nevojshme të regjistrohen sipas nenit 102 të Kartës së Kombeve të Bashkuar. Megjithatë shumë MeM kanë arritur pranë

35

Arben Puto, sipërcit. Ulrich Byerlin, Pactum de contrahendum, pactum de negotiatio, Fq. 372, Encicopedia of internacional law,Max Planck Institut, Nr. 7, 1985, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS 37 A. Aust, sipërcit. referuar tek Jan Klabbers , The concept of treaty in internacional law, The Hague, 1996 38 Për më gjerë shih pikën 1.2 më lart 36

10

Sekretariatit të kësaj organizate, por kjo nuk e konfirmon statusin si traktat të këtij akti dhe as vullnetin e palëve për këtë çështje.39 Arsyet se përse shtetet zgjedhin të lidhin MeM në vend të traktateve janë nga më të ndryshmet. Si më kryesoren mund të përmendim mungesën e detyrueshmërisë së tyre që nuk e implikon shtetin në aspektin ndërkombëtar si edhe faktin që këto janë akte më pak formale që nuk kërkojnë ndjekjen e një procedure të përcaktuar si në rastin e traktateve. Mundësia që palët të bien dakord për një MeM është shumë më e lartë dhe nga ana tjetër këto janë akte më konfidenciale pasi si e përmendëm më lart ato nuk janë të detyrueshme për t’u regjistruar në OKB.40 Po cili është interesi i shteteve të lidhin traktate kur MeM paskan kaq shumë avantazhe? Sigurisht që dobësia e MeM gjendet në pikën që konsiderohet edhe avantazhi i saj më i madh : mungesën e detyrueshmërisë. Për këtë shkak palët mund ta konsiderojnë më pak ë rëndësishëm edhe t’i kushtojnë më pak vëmendje si hartimit edhe aplikimit të tyre. Vështirë se gjejmë në të drejtën e brendshme të shteteve akte të një rëndësie të veçantë që të parashikojnë detyrueshmërinë e akteve të tilla dhe vetëzbatueshmërinë e tyre apo bërjen të zbatueshme nëpërmjet akteve ligjore, si e gjejmë për traktatet. Megjithatë MeM nuk janë akte të parëndësishme në rendin juridik- ndërkombëtarë. Mjafton të përmendim këtu se Akti Final i Helsinkit dhe dokumente të nxjerra nga OSBE janë Memorandume Mirëkuptimi për palët anëtare në të, apo akte të tjera në fushën e mjedisit, etj. Akte të tjera të cilat shpesh ngatërrohen në funksionet që ato kryejnë janë shkëmbimet e notave. E sqaruam më lart se mund të ketë raste kur shtetet vendosin që pëlqimin për t’u lidhur nga një traktat t’a shprehin me akte të veçanta si shkëmbimi i notave. Po kështu e diskutuam më lart që traktati mund të jetë i materializuar më disa akte të cilat mund të jenë edhe shkëmbime notash. Në raste të tjera shkëmbimet e notave mund të jenë akte të veprimtarisë së përditshme që dikasteret të punëve të jashtme shkëmbejnë me njëra-tjetrën dhe që nuk kanë asnjë qëllimin të krijojnë të drejta e detyrime për palët.

1.6 Traktati si burim i së drejtës ndërkombëtare dhe raporti me zakonin ndërkombëtar dhe normat jus cogens Traktatet sot janë aktet më të rëndësishme me karakter juridiko-ndërkombëtar dhe si të tilla ato janë edhe burimi kryesor i të drejtës ndërkombëtare. Rritja e rolit të traktatit si burim erdhi në mënyrë paralele me zhvillimin e kodifikimit kur një pjesë e normave zakonore u shndërruan në traktate dhe normalisht vendin e zakonit si burim e zuri traktati. Vendi që kanë traktatet në raport me burimet e tjera të së drejtës ndërkombëtare dhe veçanërisht me zakonin është diskutuar shumë, duke pasur parasysh që në të drejtën ndërkombëtare nuk kemi një përcaktim të hierarkisë së normave, të ngjashme me renditjen që bëhet në të drejtën e brendshme.41 E vetmja dispozitë në të cilën mund të themi se kemi një renditje hierarkike të burimeve është neni 38 /1 i Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, sipas të cilit 39

Anthony Aust, sipërcit. Po aty. 41 Si bën p.sh neni 116 i Kushtetutës sonë, që do të sqarohet më poshtë 40

11

: “Gjykata, funksioni i të cilës është që të vendosë në përputhje me të drejtën ndërkombëtare për mosmarrëveshjet që i janë paraqitur, duhet të zbatojë: 1. Traktatet ndërkombëtare, (qoftë të përgjithshme ose të veçantë.....) 2. Zakonin ndërkombëtar, si dëshmi e një praktikë e përgjithshme e pranuar si ligj 3. Parimet e përgjithshme të së drejtës të njohura nga kombet e qytetëruara; 4. Në pajtim me dispozitat e nenit 59/3 vendimet gjyqësore dhe mësimet e autorëve më të kualifikuar të kombeve të ndryshme, si ndihmës për përcaktimin e rregullave të së drejtës.”42 Ky parashikim vendos traktatin në vendin e parë dhe më pas zakonin ndërkombëtar. Po kështu vetë Konventa e Vjenës duket se e përcaktojnë raportin mes tyre që në preambulën e saj, ku me fjalinë “Duke pohuar që rregullat e së drejtës zakonore ndërkombëtare do të vazhdojnë të drejtojnë çështjet e parregulluara nga dispozitat e kësaj Konvente”, nënkupton se burim i parë janë traktatet e më pas zakoni ndërkombëtar. Megjithatë nuk ka dyshim se të dyja këto burime kanë ndërveprim me njëratjetrën, pasi ashtu si e përmendëm më lart, traktati shërben si normë e re zakonore për subjektet që nuk janë palë në të por që zbatojnë normat e tij, ashtu sikundër zakoni shërben si bazë mbi të cilin mund të hartohen traktate në të ardhmen ose plotëson boshllëqet normative që mund të krijohen nga traktatet. Diskutimet lidhur me hierarkinë e burimeve të së drejtës ndërkombëtare dhe raportin mes traktatit dhe burimeve të tjera e kanë marrë shtysën kryesore nga ekzistenca e normave jus cogens me të cilat asnjë normë apo traktat nuk mund të bjerë në kundërshtim pasi në këtë rast mbi to rëndon “sanksioni” i pavlefshmërisë. Norma të tilla janë të përcaktuara nga neni 53 i KV si norma të njohura dhe të pranuara nga komuniteti ndërkombëtar i shteteve në përgjithësi si norma të cilat nuk mund të cënohen dhe nuk mund të modifikohen përveçse me norma të së njëjtës natyrë. Kjo do të thotë që norma të tilla qëndrojnë mbi të gjithë të tjerat, qofshin këto të parashikuara në traktate apo nga norma zakonore. Tre momente kryesore të bien në sy nga ky përkufizim i ofruar nga Konventa : 1) Njohja nga komuniteti ndërkombëtar i shteteve në përgjithësi 2) Pranimi nga komuniteti ndërkombëtar i shteteve në përgjithësi 3) Vetë koncepti i komuniteti ndërkombëtar i shteteve në përgjithësi Të tria këto momente shfaqen problematike kur një organ ndërkombëtar do të provojë nëse një normë është jus cogens apo jo, pasi përpara tij shfaqen dy detyra : të vërtetojë ekzistencën e normës si të tillë dhe më pas njohjen e saj nga komuniteti ndërkombëtar i shteteve.43 Po kështu një vështirësi e tjetër në procesin e të provuarit është edhe vërtetimi i pranimit të tyre si norma të detyrueshme dhe të paderogueshme. Vetë koncepti i komunitetit ndërkombëtarë të shteteve në tërësi është një koncept i gjerë dhe i paqartë dhe po kështu edhe listimi se cilat janë norma të paderogueshme. Ka një sërë traktatesh për të drejtat e njeriut që përcaktojnë një kategori të drejtash si të paderogueshme, por parashikimi nga një traktat nuk është një kriter që tregon se një normë është e tillë është jus cogens.44

42

Statuti i GJND, Neni 38 Ali Sadat-Akhavi, Methods of Resolving Conflicts Between Treaties, Martinus Nijhoff Publishers, 2003, Leiden/Boston, fq. 51 44 Po aty. 43

12

Një lloj tjetër normash me karakter të përgjithshëm janë ato që përmbajnë detyrime erga omnes. Këto janë detyrime shumë të rëndësishme dhe për këtë arsye të gjitha shtetet kanë interes t’i zbatojnë. Një normë jus cogens, si e përmendëm më lart i drejtohet komunitetit të shteteve në tërësi dhe për këtë arsye mund të themi me siguri që detyrimet e vendosura prej tyre janë më karakter të përgjithshëm, erga omnes. Të anasjellën e këtij pohimi nuk e themi dot, sepse jo çdo detyrim erga omnes është një normë jus cogens, pra jo çdo detyrim erga omnes është aq i rëndësishëm sa të qëndrojë mbi çdo normë tjetër.

1.7 Parimet kryesore të së drejtës së traktateve. E drejta e traktateve udhëhiqet nga disa parime themelore të cilat palët i respektojnë gjatë zbatimit të traktatit. Ndër këto parime, si me një rëndësi të veçantë theksojmë parimin pacta sunt servanda, parimin e mirëbesimit, parimi i pëlqimit të lirë, parimin e barazisë, parimin e reciprocitetit, dhe mungesa e fuqisë prapavepruese. Nga këto parime që qëndrojnë në qendër të procesit traktatbërës, në preambulën e Konventës së Vjenës gjejmë të shprehur parimin pacta sunt servanda, parimin e mirëbesimit, parimin e pëlqimit të lirë dhe parimin e barazisë.45 Parimi pacta sunt servanda (paktet duhen zbatuar) është parimi më i rëndësishëm i së drejtës së traktateve. Ky parim do të thotë se një traktat i lidhur mes palëve, ka efekt të detyrueshëm për to dhe duhet zbatuar. Ai parashikohet në nenin 26 të KV“Çdo traktat në fuqi është detyrues për palët në të dhe duhet të kryhet prej tyre në mirëbesim”. Parimi pacta sunt servanda zbatohet për ato marrëveshje të cilat kanë hyrë në fuqi, ndërsa për ato që mund të kenë kaluar fazën e nënshkrimit por jo të ratifikimit nuk mund të përdoret.46 Gjithashtu ky parim është ekskluziv për marrëveshjet e rregulluara nga e drejta ndërkombëtare, ndërkohë që nuk zbatohet për marrëveshje që rregullohen nga e drejta e brendshme e një shteti. Duhet të kemi parasysh se parimi pacta sunt servanda është një rregull qe ka fleksibilitet, pasi ai zbatohet si për traktatet mes shteteve ashtu edhe për ato mes subjekteve të tjera që nuk rregullohen nga KV dhe po ashtu zbatohet edhe për marrëveshjet të cilat nuk janë në formën e shkruar. 47 Parimi pacta sunt servanda nënkupton që traktatet duhen zbatuar pavarësisht nga normat e së drejtës së brendshme apo zhvillimet në shtetet palë dhe këtë e përforcon edhe vetë KV me nenin 46 të saj. Po kështu ky parim nënkupton se shtetet nuk duhet të lidhin traktate të ardhshme që bien në kundërshtim me traktatin e lidhur mes tyre dhe se nuk mund të pushojnë fuqinë juridike të tij në mënyrë arbitrare,48 pa marrë parasysh dispozitat

45

Preambula e KV shprehet “... Duke theksuar se parimet e pëlqimit të lirë dhe të mirëbesimit dhe rregulli pacta sunt servanta janë të njohura universalisht...... Duke mbajtur parasysh parimet e së drejtës ndërkombëtare të mishëruara në Kartën e Kombeve të Bashkuara, si parimet e të drejtave të barabarta dhe të vetëvendosjes së popujve, barazisë së sovranitetit dhe të pavarësisë së të gjithë shteteve,” 46 Për më gjerë shih kapitullin 2, ku i referohemi vendimit 15/10 të GJK shqiptare 47 Manfred Lachs, Pacta sunt servanda, Enciclopedia of public International Law, Encyclopedia of Public International law , 7/1985, Max Planck Institut, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, Fq. 367 48 Zejnullah Gruda, sipercit. fq. 323

13

e vendosura nga konventa (përveç rasteve kur jemi përpara paaftësisë për të përmbushur detyrimet49). Parimi i pëlqimit të lirë të palëve për të qenë të lidhura nga një traktat nënkupton se procesi i krijimit të vullnetit të shtetit apo organizatës apo përfaqësuesit të tyre duhet të jetë i lirë dhe i pa ndikuar nga subjekte të tjera apo faktorë të jashtëm dhe po kështu shteti apo organizata në emër të të cilit zhvillohen bisedimet të mos jetë i/e detyruar nga ndonjë subjekt tjetër. Nga ky parim përshkohet e gjithë konventa por veçanërisht seksioni I i Pjesës së Dytë të saj që parashikon procedurën e lidhjes së traktatit. Parimi i mirëbesimit kërkon për palët që në marrëdhëniet mes tyre të veprojnë me ndershmëri dhe drejtësi, të shprehin qëllimet e tyre me vërtetësi dhe të mos marrin përfitime të padrejta që mund të vijnë nga interpretimet e gabuara të marrëveshjeve mes tyre.50 Parimi i mirëbesimit në të drejtën e traktateve gjen zbatim në dy institute, nënshkrimi dhe interpretimi. Sa i përket nënshkrimit, ai nuk është një mënyrë përfundimtare për shprehjen e pëlqimit të palëve, pasi për marrëveshje të një rëndësie të veçantë kërkohet edhe ratifikimi nga organet kompetente shtetërore. 51 Kështu gjatë kohës nga nënshkrimi deri tek ratifikimi, palët duhet të sillen në mirëbesim midis tyre dhe të mos kryejnë asnjë veprim i cili bie në kundërshtim me objektin dhe qëllimin traktatit.52 Kjo bëhet për të mbrojtur palët nënshkruese të traktatit nga veprimet me keqbesim të një shteti, i cili mund të synojë të përfitojë ose të cënojë të drejtat që shteteve të tjera do t’i njihen pas hyrjes në fuqi të traktatit. Ndërsa me interpretimin ky parim lidhet ngushtësisht, sepse mund të themi që bazat e krijimit të tij vijnë pikërisht nga interpretimi i ngushtë literal i marrëveshjeve që shpesh sillnin zbatimin e gabuar të tyre, apo abuzimin e njërës nga palët. Për këtë arsye u pa e nevojshme që palët të përfshinin në marrëveshjet e tyre detyrimin për ta interpretuar dhe zbatuar atë në mirëbesim. Konventa e Vjenës parashikon se traktatet duhet të interpretohen në mirëbesim nga palët, duke mbajtur parasysh kuptimin e zakonshëm të termave, si edhe kontekstin në të cilin është përcaktuar objekti dhe qëllimi i traktatit.53 Kjo tregon që palët nuk duhet të ndalen vetëm tek kuptimi i fjalës, por tek mënyra e përdorimit të saj midis tyre, si edhe faktorë të tjerë të cilët kanë ndikuar në hartimin e tekstit të traktatit. 54 Parimi i reciprocitetit është një parim që qëndron në themel të çdo marrëdhënie juridike, por në rastin e traktateve rëndësia dhe efekti i këtij parimi është më i dukshëm, sepse pavarësisht nga natyra apo përmbajtja çdo traktat udhëhiqet nga ky parim.55 Parimi i 49

Për më gjerë për këtë çështje, shih kapitullin 4 Anthony D’Amato, Good Faith, Enciclopedia of public International Law, Encyclopedia of Public International law , 7/1985, Max Planck Institute, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, Fq. 107 51 Shih kap 2, pika 2.1.3 a dhe b 52 Neni 18 i KV parashikon se “Një Shtet është i detyruar që të mos kryejë akte të cilat do të dëmtonin objektin dhe qëllimin e një traktati në rastet kur : (a) ai ka nënshkruar traktatin ose ka shkëmbyer instrumentet që e bëjnë traktatin subjekt të ratifikimit, pranimit ose miratimit, derisa ai të ketë bërë të qartë qëllimin e tij për të mos qenë palë në traktat; (b) ai ka shprehur pëlqimin e tij për të qenë i lidhur nga traktati, deri në momentin e hyrjes në fuqi të tij dhe me kusht që kjo hyrje në fuqi të mos jetë vonuar pa shkaqe të arsyeshme.” 53 Neni 31/1 i KV 54 Për më gjerë lidhur me inetrpretimin shih kapitullin 5 55 Bruno Simma, Reciprocity, fq. 400, Enciclopedia of public International Law, Encyclopedia of Public International law , 7/1985, Max Planck Institut, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, 50

14

reciprocitetit do të thotë që palët janë të lidhura në një marrëdhënie të ndërsjellë mes tyre me të drejta e detyrime që zbatohen ndaj njëra-tjetrës. Një pjesë e mirë e instituteve të së drejtës së traktateve kërkojnë që shprehjes së vullnetit të njërës palë apo veprimit të tyre, t’i përgjigjet pranimi ose kundërshtimi nga palët e tjera në traktat.56 Parimi i reciprocitetit nuk është një çështje e aspektit formal, pra nuk nevojitet thjesht të jetë i pasqyruar në tekstin e traktatit, por duhet të jetë substancial dhe të shfaqet në barazpeshimin e përfitimeve të ndërsjellta që palët kanë nga realizimi i marrëdhënies traktatore.57 Gjithashtu, në zbatim të parimit të reciprocitetit, në traktatet dypalëshe me natyrë kontraktuale zakonisht detyrimit të njërës palë i përgjigjet e drejta e palës tjetër. Reciprociteti nuk është i dukshëm në traktatet shumëpalëshe që krijojnë të drejta dhe detyrime të përgjithshme, sepse zakonisht të drejtat e përfituara nga këto traktate nuk sjellin ndonjë përfitim material e konkret ndërsa detyrimet që rrjedhin prej tyre secila nga palët i zbaton në mënyrë të pavarur në territorin dhe ndaj shtetasve të saj, prandaj në doktrinë quhen edhe detyrime joreciproke. Megjithatë parimi i reciprocitetit qëndron njëlloj edhe në themel të këtyre lloj traktateve, për sa kohë palët janë pjesë e tyre me të drejta dhe detyrime që janë të detyrueshme të zbatohen për të arritur një qëllim të përbashkët. Po kështu, përveç mënyrës së zbatimit të detyrimeve, palët në traktate të tilla kanë marrëdhënie reciprociteti lidhur me pushimin e fuqisë juridike, rezervat, zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, etj. Në Konventën e Vjenës nuk gjejmë parashikime për parimin e reciprocitetit edhe pse prezenca e tij është kaq e domosdoshme në një traktat. Megjithatë ai lidhet dhe rrjedh nga parimi i barazisë midis palëve, sepse është barazia ajo që synon që palët të lidhen njëlloj me të drejta dhe detyrime. Parimi i barazisë do të thotë se palët kanë të drejta dhe detyrime të njëjta dhe të barabarta në një traktat (dhe kjo rrjedh nga parimi i barazisë së sovranitetit) dhe jo një palë të ketë vetëm të drejta dhe pala tjetër vetëm detyrime ose që një palë të ketë më shumë të drejta e përfitime kurse pala tjetër të ketë detyrime më të rënda.58 Traktatet e pabarabarta u zhvilluan shumë gjatë periudhës së kolonive ku shtetet e fuqishme lidhnin marrëveshje me kolonitë ndaj të cilave vendosnin kushte rënduese. Një rast i tillë ka qenë Kina e cila ka lidhur një sërë traktatesh me vendet europiane, me anën e të cilave u siguroheshin atyre privilegje të ndryshme. Shumë të përhapura kanë qenë marrëveshjet me anën e të cilave këto vende i impononin Kinës regjimin e kapitulacioneve. Kështu Traktati i Miqësisë, Tregtisë dhe Lundrimit i lidhur mes Kinës dhe Belgjikës në vitin 1865, i jepte Belgjikës një sërë privilegjesh dhe siguronte për të, të drejtën ekskluzive për të ndryshuar traktatin. Në kohën kur Kina pretendoi të ndryshonte traktatin, lindi një mosmarrëveshje mes saj dhe Belgjikës, për të cilën Kina iu drejtua GJPDN. Në gjykatë Kina pretendoi që në traktat nuk ishin respektuar parimi i barazisë dhe reciprocitetit dhe se do të pranonte këtë gjykim nëse ai do të bëhej mbi bazën e parimit ex aequo et bone dhe jo në bazë të traktatit në të cilin prekej thelbi i parimit të

56

Të tilla mund të jenë raste e pushimit të fuqisë juridike të një traktati, pranimi e kundërshtimi i rezervave, etj. Për më gjerë shih kapitullin 3 dhe 4 57 Bruno Simma, sipërcit. 58 Werner Morvay, Unequal treaties, fq. 514, Enciclopedia of public International Law, Encyclopedia of Public International law , 7/1985, Max Planck Institute, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands

15

barazisë.59Kjo çështje nuk u zgjidh nga gjykata sepse palët kishin nisur bisedimet për lidhjen e një traktati të ri dhe i bënë kërkesë gjykatës për pushimin e çështjes. Në Konventën e Vjenës, nuk përmenden traktatet e pabarabarta dhe as ndonjë “sanksion” pavlefshmërie lidhur me to (përveçse kur janë lidhur nën shtrëngim), por po të bëjmë një interpretim tërësor të të gjithë dispozitave të konventës dhe të parashikimit të këtij parimi në preambul, kuptojmë që ai përshkon të gjithë të drejtën e traktateve. Mungesa e fuqisë prapavepruese të traktateve do të thotë që ato rregullojnë marrëdhëniet që nga momenti i hyrjes së tyre në fuqi e në të ardhmen dhe nuk mund të përdoren ndaj marrëdhënieve që kanë nisur përpara hyrjes së tyre në fuqi, përveç se kur palët bien dakord për këtë gjë. Diskutuam më lart se si traktati mund të konsiderohet si normë e së drejtës zakonore dhe të zbatohet për shtetet të cilat nuk janë palë në të. Në këtë rast normat e traktatit mund të zbatohen edhe me fuqi prapavepruese sepse konsiderohen si norma të së drejtës zakonore. Veçanërisht si të tilla janë trajtuar në disa raste normat e konventës së Vjenës lidhur me interpretimin e marrëveshjeve në të cilat janë palë shtete që nuk janë pjesë e konventës.60

1.8 Aftësia për të lidhur traktate dhe subjektet që mund të jenë palë në një traktat Trajtuam më lart se sipas Konventës së Vjenës 1969 “Për të drejtën e traktateve”, "traktat" nënkupton “një marrëveshje ndërkombëtare të përfunduar midis Shteteve në formë shkresore dhe të udhëhequr nga e drejta ndërkombëtare, i cili, pavarësisht nga emërtimi i tij i veçantë, është i materializuar në një dokument të vetëm apo dy ose më shumë dokumente që lidhen me njëri-tjetrin”61. Nga ky përkufizim kuptohet qartë që si subjekte me aftësinë për të lidhur traktate kjo Konventë përcakton shtetet. 62 Ashtu si e kemi përmendur personaliteti juridik i shteteve përbëhet nga zotësia juridike dhe zotësia për të vepruar dhe për të realizuar zotësinë për të vepruar subjektet duhet të hyjnë në marrëdhënie me subjekte të tjera të së drejtës ndërkombëtare. Mënyra kryesore e krijimit të marrëdhënieve ndërkombëtare është lidhja e traktateve ndërkombëtare, pra rrjedhimisht edhe mënyra kryesore e zbatimit të zotësisë për të vepruar që tregon se subjekti ka personalitet juridik. Traktatet mes shteteve shprehin pikërisht aftësinë e tyre traktatbërëse dhe mund të lidhen nga kryetarët e shteteve, të qeverive ose nga organe të tjera shtetërore në varësi të funksionit të tyre dhe llojit të marrëveshjes, kompetencë e cila varet edhe nga rregullimet e brendshme të çdo shteti. Pavarësisht nga organi shtetëror që lidh traktatin, kjo nuk ndikon fuqinë juridike të traktatit dhe detyrueshmërinë e zbatimit të tij. Me “shtet” kuptohet një entitet që ka një territor, një popullsi, një qeveri, por mbi të gjitha gëzon sovranitet në të dyja aspektet e tij si të brendshëm edhe të jashtëm. Megjithatë historia e të drejtës ndërkombëtare ka njohur dhe njeh raste kur edhe pse nuk ekzistojnë të plotë këto elemente, disa entitete kanë mundur të jenë pjesë në traktate të 59

Xhezair Zaganjori, Regjimi i kapitulacioneve, Denoncimi i traktatit m eBelgjikën, fq. 206, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare 60 Mund të përmendim rastin Kasekili/Sedudu Island ICJ, për më gjerë shih kapitullin 5 61 Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 2 62 Në nenin 1 të Konventës, parashikohet se : “Kjo Konventë zbatohet në traktatet midis shteteve”

16

ndryshme. Ka disa raste nga praktika të trajtuara si entitete me të drejtën për të lidhur traktate. Këtu mund të përmendin rastin e Vatikanit, i njohur si mikroshtet me qëllimin e mbrojtjes dhe mbështetjes së parimeve morale e fetare të Selisë së Shenjtë. Territori i tij shtrihet në qytetin e Vatikanit ku ndodhen ndërtesat ku ushtrojnë veprimtarinë funksionarët e papatit (të cilët janë dhe popullsia rezidente e shtetit). Selia e Shenjtë ka të drejtën të lidhë marrëveshje me shtetet të tjera dhe ka statusin e vëzhguesit në Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Me interes është të analizojmë rastet e shteteve federative, pra të atyre shteteve të cilat sipas akteve të brendshme kushtetuese janë të ndara në disa njësi autonome. Zakonisht, në rastin e shteteve federative, njësitë e federuara nuk kanë sovranitet, pasi ai i takon federatës. Megjithatë në këtë rast është e rëndësishme ndarja e kompetencave mes federatës dhe njësive, pasi këto të fundit kanë kompetencat ekskluzive për disa çështje, për çështje të tjera i ndajnë kompetencat me federatën, ndërsa nuk kanë fare kompetencë për një kategori çështjesh, por gjithsesi kjo varet nga përcaktimet e bëra në aktet kushtetuese të çdo federate.63 Sa i takon aftësisë për të lidhur traktate në parim kjo është një e drejtë e federatës dhe gjithmonë është kjo e fundit që del si subjekt me personalitet juridik ndërkombëtar. Megjithatë në praktikë janë parë raste kur njësitë federative kanë pasur aftësi të lidhin traktate të natyrave ekonomike e kulturore. Në raste të tjera është vetë kushtetuta federale ajo që iu lejon këtyre njësive që me miratimin e federatës të lidhin marrëveshje që lidhen me interesat e asaj njësie, këtu mund të përmendim rastin e Zvicrës ose Gjermanisë marrëveshjet e njësive të federuara të të cilave kërkojnë miratimin përfundimtar të federatës.64 Kështu ne nenin 32 të Kushtetutës së Republikës Federale Gjermane parashikohet se “1)Marrëdhëniet me shtete të tjera janë në kompetencë të federatës. 2)Përpara përfundimit të një traktati që lidhet me rrethana të veçanta të një shteti (landi) 65, ky shtet duhet të konsultohet në një kohë të shkurtër 3)për aq sa ka fuqi legjislative, një shtet (land) me pëlqimin e qeverisë mund të përfundojë traktate me shtete të tjera”.66 Pra, si shihet njësitë federale ose landet kanë të drejtë të lidhin traktate me miratimin e qeverise dhe vetëm për çështje që lidhen me rrethanat e veçanta (interesat) të çdo shteti. Ndërsa në Kushtetutën e Konfederatës së Zvicrës i kushtohen 3 nene të veçanta marrëdhënieve me shtetet e tjera. Konkretisht në nenin 5467 parashikohet se e drejta për të lidhur traktate i takon Konfederatës, e cila duhet të kujdeset për promovimin e të drejtave të njeriut dhe bashkëjetesës paqësore mes shteteve duke mbrojtur dhe respektuar të drejtat e kantoneve.68 Neni 5569 parashikon të drejtën e kantoneve për të marrë pjesë në politikën

63

A. Aust, Modern treaty law and practice, fq. 63, Cambridge University Press, 2007 Po aty, 65 “Landi” është njësi federative gjermane 66 The Constitution of Federal Republic of Germany May 23, 1949, neni 32 67 Contitution of Switzerland Confederation, neni 54 “1. Marrëdhëniet me jashtë janë kompetencë e konfederatës. 2. Konfederata do të sigurojë që pavarësia e Zvicrës dhe mirëqenia e saj është e garantuar; në mënyrë të veçantë do të ndihmojë në zbutjen e nevojës dhe varfërisë në botë dhe promovimin e respektimit të të drejtave të njeriut dhe demokracisë, bashkëjetesën paqësore të popujve, si dhe konservimin e burimeve natyrore. 3. Ajo do të respektojë kompetencat e kantoneve dhe do të mbrojë interesat e tyre.” 68 “Kanton” është njësi federative zvicerane 64

17

e jashtme dhe për tu njoftuar nga Konfederata në rastet kur vendimet e politikës së jashtme prekin interesat e tyre si edhe të drejtën e tyre në këtë rast për të marrë pjesë në negociata. Neni 5670 parashikon se Kantonet kanë të drejtën të lidhin traktate që shtrihen brenda kompetencave të tyre me kushtin që ato të mos bien në kundërshtim me Kushtetutën dhe të njoftohet Konfederata. Kantonet kanë të drejtë të lidhin marrëveshje vetëm të një rëndësie të vogël dhe me funksionarë të jashtëm të nivelit të ulët, sepse të tjerat i lidh Konfederata.71Mund të ketë edhe raste kur aftësia për të lidhur traktate ndahet në varësi të natyrës së traktatit mes njësive të federuara dhe federatës, si mund të përmendim rastin e Belgjikës. Gjithsesi, jemi të mendimit që aftësia për të bërë traktate duhet të jetë e federatës për disa arsye. Së pari, për vetë mënyrën se si funksionon federata, lidhja e traktateve nga organet qendrore do të mundësojë një zbatim më uniform të traktatit dhe të përmbushjes së të drejtave dhe detyrimeve që rrjedhin prej tij (megjithëse duhet të pranojmë që ka teori në të drejtën ndërkombëtare që pretendojnë se ndarja e pushtetit legjislativ mes federatës dhe njësive të federuara e vështirëson zbatimin e traktateve). Së dyti, mbetet gjithmonë e pranishme çështja e përgjegjësisë ndërkombëtare dhe mënyrës se si do të zbatohen sanksionet në rastet kur traktati i shkelur është nënshkruar nga një njësi e vetme e federatës. Çështja e aftësisë për të lidhur traktate është diskutuar edhe në rastet e territoreve joautonome që kanë qenë nën administrimin e shteteve të tjera, për të cilat mund të thuhet se nuk kanë qenë subjekte me personalitet juridik ndërkombëtar derisa ato nuk kanë gëzuar sovranitet të plotë. Në raste të tilla traktatet lidheshin gjithmonë nga shtetet të cilat i administronin këto territore, ose në rastet kur lidheshin nga personat të cilët ishin në krye të organeve qeverisëse të këtyre territoreve, kjo bëhej duke marrë pëlqimin e shtetit administrues. Raste të tilla nga praktika ka pasur mjaft nëse kujtojmë sistemin e mandateve apo kujdestarisë si edhe rastet e territoreve joautonome të OKB. Gjithsesi, aftësia për të lidhur traktate e entiteteve të ndryshme varet shumë edhe nga lloji ose natyra, qëllimi i traktateve dhe parashikimet e tyre. Ka traktate të cilat e parashikojnë shprehimisht që palë të tyre mund të jenë shtetet, ndërsa ka të tjera të cilat parashikojnë se pjesë në to mund të bëhen jo vetëm shtetet, por edhe entitete të cilat kanë të drejtën e vetëqeverisjes.72 Pas Luftës së Dytë Botërore u përhap shumë fenomeni i organizatave ndërkombëtare, të cilat u quajtën subjektet e dyta të së drejtës ndërkombëtare, pas shteteve. Komisioni i të Drejtës Ndërkombëtare në komentarin e tij shpjegon se vendimi 69

Contitution of Switzerland Confederation, neni 55 “1. Kantonet do të konsultohen në vendimet e politikës së jashtme që ndikojnë në kompetencat e tyre ose interesat e tyre thelbësore. 2. Konfederata do të informojë kantonet plotësisht dhe në kohën e duhur dhe do të konsultohet me ta. 3. Pikëpamjet e kantoneve janë të një rëndësie të veçantë në qoftë se kompetencat e tyre janë të prekur. Në raste të tilla, kantonet do të marrin pjesë në negociatat ndërkombëtare në mënyrën e duhur.” 70 Contitution of Switzerland Confederation, neni 56 “Një Kanton mund të lidhë traktate me shtetet e huaja për çështjet që shtrihen brenda fushës së kompetencave të tij. 2. Traktate të tilla nuk duhet të bien ndesh me ligjin apo interesat e Konfederatës, ose me ligjin e çdo kantoni tjetër. Kantoni duhet të informojë Konfederatën para përfundimit të një traktati të tillë. 3. Një Kanton mund të merret direkt me autoritetet e huaja të rangut më të ulët; në raste të tjera, Konfederata do të zhvillojë marrëdhëniet me shtetet e huaja në emër të një kantonit.” 72

A. Aust, Modern treaty law and practice, fq. 63, Cambridge University Press, 2007

18

për të mos përfshirë në Konventën e Vjenës 1969, traktatet e lidhura nga organizatat ndërkombëtare lidhet me faktin se “traktatet e lidhura nga organizatat ndërkombëtare kanë shumë karakteristika specifike të cilat do ta vononin dhe do ta komplikonin krijimin dhe miratimin e Konventës”. E drejta e organizatave ndërkombëtare për të lidhur traktate u sanksionua më pas nga Konventa e Vjenës e vitit 1986, e cila ka zgjeruar rrethin e subjekteve duke parashikuar me këtë aftësi edhe organizatat ndërkombëtare. 73 Nga vetë përkufizimi i subjekteve të së drejtës ndërkombëtare si “person ndërkombëtar i cili ka të drejta dhe detyrime që rrjedhin nga traktatet ndërkombëtare dhe nga burime të tjera të së drejtës ndërkombëtare”74 kuptojmë se aftësia për të lidhur traktate ndërkombëtare nuk është një e drejtë ekskluzive vetëm e shteteve. Konventa e Vjenës e vitit 1986 pasqyron në pjesën më të madhe normat e Konventës së vitit 1969, sigurisht me adaptimet e nevojshme dhe në paragrafin 11 të preambulës parashikon pikërisht aftësinë e organizatave për të lidhur traktate “organizatat ndërkombëtare kanë aftësi të lidhin traktate të nevojshme për të ushtruar veprimtarinë e tyre dhe për të përmbushur qëllimet e tyre”. Rëndësia e traktateve sa i përket organizatave ndërkombëtare është e qartë po të kujtojmë faktin që organizatat ndërkombëtare krijohen nga traktatet mes shteteve. Këtu duhet të kemi parasysh që këto lloj traktatesh që janë traktate shumëpalëshe të cilat krijojnë një organizatë ndërkombëtare disiplinohen si nga KV e vitit 1969 e cila në nenin 5 parashikon se “mund të zbatohet ndaj çdo traktati që përbën instrumentin e themelimit të një organizate ndërkombëtare”, por nuk ndikon në rregullat e brendshme të organizatës,75 për rastet kur palë janë vetëm shtetet. Po kështu edhe nga KV 1986 që parashikon se kur në traktatin që themelon një organizatë ndërkombëtare janë palë si shtete ashtu edhe organizata të tjera paraekzistuese mund të përdoren parashikimet e nenit 5 të saj.76 Nga ana tjetër duke qenë subjekte të së drejtës ndërkombëtare është e rëndësishme të trajtohet aftësia e tyre për të lidhur traktate si pjesë e personalitetit juridik ndërkombëtar, për më tepër në një kohë kur këto organizata janë bërë qendra të rëndësishme të hartimit të vetë traktateve, si disiplinohet në Konventën e Vjenës të vitit 1986. Organizatat ndërkombëtare janë subjekte të derivuara nga shtetet, të cilat me anë të traktateve i krijojnë ato dhe është e kuptueshme që janë po këto shtetet që përcaktojnë kufijtë e personalitetit juridik të organizatave. Personaliteti juridik është i kufizuar nga vetë objekti i veprimtarisë së tyre, pasi të drejtat dhe detyrimet e marra përsipër nga 73

Ne nenin 1 të kësaj Konvente përcaktohet se : “Kjo Konventë zbatohet për: (a) traktatet midis një ose më shumë Shteteve dhe një ose më shumë organizatave ndërkombëtare dhe (b) traktatet midis organizatave ndërkombëtare. Ndërsa në nenin 2/a) përcaktohet se : ““traktat” do të thotë një marrëveshje ndërkombëtare e rregulluar nga e drejta ndërkombëtare dhe e realizuar në formë të shkruar: (i) midis një ose më shumë shteteve ose më shumë organizatave ndërkombëtare; ose (ii) midis organizatave ndërkombëtare,” 74 A.Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq 91, Shtëpia Botuese Albin, 2013 75 Neni 5 I KV 1969 parashikon se : “Kjo Konventë zbatohet ndaj çdo traktati i cili është instrumenti themelues i një organizate ndërkombëtare dhe ndaj çdo traktati të miratuar brenda një organizate ndërkombëtare pa cenuar asnjë prej rregullave përkatëse të organizatës. 76 Në nenin 5 të KV 1986 parashikohet se : “Kjo Konventë zbatohet për çdo traktat midis një apo më shumë Shteteve dhe një apo më shumë organizatave ndërkombëtare që është instrumenti përbëres i një organizate ndërkombëtare pa rënë ndesh me ndonjë nga rregullat përkatëse të organizatës.”

19

organizatat nuk mund të shkojnë përtej fushës ku ato ushtrojnë aktivitetin. 77 Kjo ide mbështetet më së miri në KV 1986, ku në nenin 6 parashikohet se “Aftësia e një organizate ndërkombëtare për të lidhur traktate drejtohet nga rregullat e asaj organizate.” Gjithashtu personaliteti juridik i organizatave ndërkombëtare kufizohet edhe shtrirja që ka organizata, nëse është me shtrirje universale apo rajonale. Gjithsesi, personaliteti juridik i organizatave ndërkombëtare është i ndarë nga personaliteti juridik i shteteve anëtare të tyre. Duke qenë i tillë, traktatet e lidhura nga organet kryesore të organizatave ndërkombëtare ngarkojnë me të drejta dhe detyrime organizatën si të tillë dhe jo secilin nga shtetet anëtare, ndonëse duhet pranuar që në fund të fundit organizata funksionon në bazë të përfaqësuesve të shteteve anëtare. Përgjegjësia për përmbushjen e detyrimeve që rrjedhin nga traktatet është e vetë organizatës dhe ajo do të përgjigjet në rast mospërmbushje të tyre. Elemente të tjera të personalitetit juridik ndërkombëtar të organizatave ndërkombëtare i gjejmë tek aftësia e tyre për të venë në lëvizje organe me natyrë gjyqësore ndërkombëtare, shkëmbimi i përfaqësuesve diplomatikë, aftësia për të zotëruar pasuri të paluajtshme etj. Në rastet kur një subjekt ka karakteristikat e sipërpërmendura dhe ka kapacitet për të lidhur një traktat ndërkombëtar, atëherë kjo realizohet nga organet kompetente shtetërore të këtij subjekti. Kjo është një çështje për të cilën vetë e drejta ndërkombëtare qëndron indiferente, sepse është çdo shtet që me aktet themeluese të tij e përcakton pikërisht organin që e ka këtë të drejtë. Sigurisht që ashtu si edhe aftësia për të lidhur traktate, edhe organet kompetente varen nga organizimi shtetëror dhe mënyra si funksionon një shtet dhe për ta konkretizuar do të trajtojmë më poshtë një tablo të shkurtër të këtyre organeve në vendin tonë. 1.9 Statusi i marrëveshjeve ndërkombëtare në legjislacionin shqiptar Me hyrjen në fuqi të Kushtetutës së vitit 1998, raporti mes normave të së drejtës ndërkombëtare dhe normave të së drejtës sonë të brendshme u përvijua dhe u kristalizua në disa prej dispozitave të saj. Konkretisht, në këtë Kushtetutë i kushtohet një kre më vete marrëveshjeve ndërkombëtare dhe nenet të cilat trajtojnë raportin me të drejtën ndërkombëtare janë nenet 5, 17, 121, 122, 123, dhe 131. Raportin që normat e të drejtës ndërkombëtare kanë me sistemin tonë të brendshëm mund ta shohim në disa plane. Së pari mund të dallojmë marrëdhënien që sistemi jonë ka me normat jus cogens dhe me traktatet e tjera dhe së dyti mund të dallojmë raportin mes këtij sistemi me traktatet e zakonshme dhe me normat e nxjerra nga organizatat ndërkombëtare. Në nenin 5 të Kushtetutës parashikohet se “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të.” Sipas Omarit dhe Anastasit, duke gjykuar nga vendi i kësaj dispozite në pjesën e I-rë, duhet të kuptojmë karakterin e saj si parim i përgjithshëm kushtetues që i paraprin të gjithë rregullimit të mëtejshëm që Kushtetuta i

77

Paragrafi 12 i preambulës së KV 1986 parashikon se : “Duke pranuar që praktika e organizatave ndërkombëtare në lidhjen e traktateve me Shtetet ose ndërmjet tyre duhet të jetë në përputhje me instrumentet e tyre përbërëse.”

20

bën statusit të së drejtës ndërkombëtare dhe raportit të saj me të drejtën e brendshme.78 Lidhur me këtë parashikim dhe interpretimin e tij ka pasur pikëpamje të ndryshme sa i takon konceptit të së drejtës ndërkombëtare të detyrueshme. Një pjesë e autorëve e kanë lidhur këtë me marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara79 si përmendet në nenet 121 dhe 122 të Kushtetutës, duke pasur parasysh se në këtë të fundit nuk ka as dispozita që t’i referohen normave të tjera të së drejtës ndërkombëtare.80 Mendimi tjetër është se kësaj dispozite i duhet dhënë një kuptim më i gjerë, duke përfshirë jo vetëm marrëveshjet e ratifikuara të përmendura në nenin 122 por edhe norma të tjera përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare zakonore, ku përfshihen normat me karakter jus cogens dhe parimet e përgjithshme të së drejtës81. Sipas Zaganjorit këtij neni i duhet bërë një interpretim më i gjerë në mënyrë që “të reflektohet më mirë edhe tendenca e përgjithshme e ndikimit gjithnjë e më shumë të së 78

Luan Omari, Aurela Anastasi, E drejta Kushtetuese, fq. 55, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë 2010 Në vendimin Nr. 13, datë 12.07.2004, (V – 13/2004) të GJK, në mendimin e pakicës, gjyqtari K.Peçi ka argumentuar se “....mungesa e një marrëveshjeje të lidhur mes shtetit shqiptar dhe atij italian për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve penale bën të pamundur njohjen e vendimit penal të huaj.... Neni 5 i Kushtetutës është një dispozitë e përgjithshme dhe nuk sqaron se si Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të. Këtë e bëjnë dispozitat e tjera të cilat, siç e përmenda, u referohen vetëm marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara. Mund të shtrohet pyetja nëse neni 5 i Kushtetutës me shprehjen: “të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të”, nënkupton vetëm marrëveshjet e ratifikuara apo edhe normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare, sipas parimit të vullnetit të mirë dhe reciprocitetit? Duhet thënë se shprehje të tilla të cilat kanë qenë parashikuar në ligjin “Për dispozitat kryesore kushtetuese”, nuk përmenden më në Kushtetutë, përkundrazi ato zëvendësohen me shprehjen: “të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme”. Kam mendimin se ky detyrim buron nga ripohimi i parimit të përgjithshëm të së drejtës ndërkombëtare pacta sund servanta dhe nuk ka vlerë në parime të tjera të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare që nuk lidhen me marrëveshjen. Këtë qëndrim ka mbajtur edhe Gjykata Kushtetuese në praktikën e saj (vendimi nr.69, viti 1999 – për heqjen e dënimit me vdekje), ku pasqyron vlerësimin vetëm të parimit të lartpërmendur, meqënëse Republika e Shqipërisë kishte marrë angazhimin sipas Rezolutës së vitit 1995 për heqjen e dënimit me vdekje. Neni 5 i Kushtetutës nuk lë shteg për interpretim të zgjeruar, i cili do të arrinte deri aty sa të përfshinte në të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për Republikën e Shqipërisë edhe normat ndërkombëtare të një karakteri të përgjithshëm me natyrë jus cogens ose detyrimet me karakter erga omnes. Në një përfundim të tillë, veç sa përmenda, arrihet edhe nga përmbajtja e pikës 3 të nenit 122 të Kushtetutës: “Normat e nxjerra prej një organizate ndërkombëtare kanë epërsi, në rast konflikti mbi të drejtën e vendit, kur në marrëveshjen e ratifikuar nga Republika e Shqipërisë për pjesëmarrjen në atë organizatë, parashikohet shprehimisht zbatimi i drejtpërdrejtë i normave të nxjerra prej saj”. Këto dispozita kushtetuese nxjerrin në dukje jo vetëm epërsinë e marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara mbi ligjet e vendit, por edhe faktin se shteti shqiptar detyrohet të zbatojë vetëm këto (marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara), të tjerat nuk janë të detyrueshme për të. Në trajtimin e kësaj çështjeje ka edhe një element tjetër të rëndësishëm, si zbatueshmëria e drejtpërdrejtë e së drejtës ndërkombëtare. Sipas nenit 122/1 të Kushtetutës: “Ajo (marrëveshja ndërkombëtare e ratifikuar) zbatohet në mënyrë të drejtpërdrejtë, përveç rasteve kur nuk është e vetëzbatueshme dhe zbatimi i saj kërkon nxjerrjen e një ligji”. Kjo dispozitë tregon qartë, se rendi juridik shqiptar pranon zbatimin e drejtpërdrejtë të marrëveshjes ndërkombëtare të ratifikuar, por parashikon njëkohësisht edhe rezervën: që zbatimi të bëhet me anë të një ligji. Dhe kur për zbatimin e një marrëveshjeje të ratifikuar kërkohet nxjerrja e një ligji, nuk mund të pranohet që në mungesë të marrëveshjes të zbatohen normat e gjithëpranuara ose parimi i reciprocitetit, të cilat nuk gjejnë shprehje në asnjë normë detyruese. 80 Evis Alimehmeti, Fjoralba Caka, The relationship between International and Domestic Law in the Albanian Legal System, në International Constitutional law, fq. 4-5 ed. by Luca Mezzeti, G.Giappichelli Editore, Torino 2014 81 Xhezair Zaganjori, Vendi i të drejtës ndërkombëtare në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, fq. 31, Revista Shkencore Jeta Juridike, Nr. 2, 2004, Shkolla e Magjitraturës 79

21

drejtës ndërkombëtare në të drejtën e brendshme të shteteve” 82dhe këto norma e parime duhet të merren parasysh në vendimmarrje e interpretim jo vetëm nga Gjykata Kushtetuese , por edhe nga gjykatat e zakonshme. Zbatueshmëria e të drejtës ndërkombëtare të përgjithshme dhe parimet e saj në kuadër të nenit 5, janë trajtuar disa herë nga Gjykata Kushtetuese në vendimet e saj. Kështu në Vendimin Nr. 65, datë 10.12.1999- Për heqjen e dënimit me vdekje, ajo është shprehur se “parimet kryesore të së drejtës ndërkombëtare gjejnë pasqyrim edhe në Kushtetutën e Shqipërisë”83 Ndërsa në vendimin Nr. 186, datë 23.09.2002, në të cilin është shqyrtuar pajtueshmëria me Kushtetutën e Statutit të Romës, GJK është shprehur se “Përderisa në bazë të Kushtetutës rregullat e gjithëpranuara të së drejtës ndërkombëtare janë pjesë e të drejtës së brendshme, atëherë dhe mungesa e imunitetit në proceset penale ndërkombëtare për krime të caktuara me rrezikshmëri të lartë bëhet pjesë e sistemit juridik shqiptar. Nga ana e saj, jurisprudenca ndërkombëtare ka përpunuar një sërë zakonesh të qëndrueshme nisur nga synimi kryesor, që autorëve të këtyre veprave t’u hiqet mundësia që të mbrohen për to duke i konsideruar si akte të kryera në ushtrimin e pushtetit (acta iure imperii)”84 Edhe Gjykata e Lartë ka mbajtur të njëjtin qëndrim në Vendimin Unifikues Nr. 1, datë 30.1.2003,85 ku shprehet se në mungesë të marrëveshjeve të ratifikuara mund të aplikohen parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare. Po të njëjtin qëndrim ndaj kësaj çështje e mban dhe GJK, sipas të cilës “Gjykata Kushtetuese çmon se argumentet e përmendura në vendimin e Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë nuk vijnë në kundërshtim me Kushtetutën dhe konventat. Njohja reciproke e vendimeve gjyqësore i shërben qëllimit për forcimin e bashkëpunimit juridik midis shteteve për arritjen e objektivave të caktuara për lirinë, sigurinë dhe drejtësinë. Parimi i reciprocitetit presupozon zbatimin e mjeteve ligjore të ndërsjella më marrëdhëniet ndërshtetërore. Në të drejtën ndërkombëtare, reciprocitet do të thotë e drejta për barazi dhe respekt të ndërsjellë midis shteteve. Kështu, në bashkëpunimin në fushën penale, doktrina dhe praktika ndërkombëtare kanë konfirmuar që bashkëpunimi i shteteve mund të bëhet edhe në mungesë të traktateve dypalëshe bazuar në parimin e reciprocitetit. Parimi i reciprocitetit, si rregull, zbatohet nëpërmjet instrumenteve ndërkombëtare si traktatet e marrëveshjet, në të cilat parashikohen të drejtat e detyrimet e ndërsjella. Por, në raste të veçanta, në mungesë të këtyre marrëveshjeve, shtetet nuk pengohen që të zbatojnë drejtpërdrejt parimin e reciprocitetit, normat e gjithëpranuara të së drejtës ndërkombëtare dhe vullnetin e mirë në rastet që u paraqiten. Zbatimi i tyre është në interes të forcimit të bashkëpunimit mes shteteve në luftë kundër krimit të organizuar dhe kriminalitetit në përgjithësi.” 86Këtë arsyetim të të dyja gjykatave nuk ka pranuar më pas GJEDNJ, me argumentimin se në këtë rast është shkelur neni 5/1 i KEDNJ.

82

Po aty Xh. Zaganjori, Jursiprudencë dhe Praktikë ndërkombëtare, Heqja e dënimit me vdekje, fq. 76, Shkolla e Magjistraturës, Tiranë 2012 84 Vendimi Nr. 186, datë 23.09.2002, (V – 186/2002) – Krijimi i GJNP/Statuti i Romës 85 E njohur si ceshtja Grori 86 Vendimi Nr. 13, datë 12.07.2004, (V – 13/2004) 83

22

Në nenin 122/3 dhe 123, Kushtetuta na paraqet marrëdhënien e normave të organizatave ndërkombëtare në raport me të drejtën tonë. Në nenin 122/387 sanksionohet përparësia që ka një normë e një organizate, në rast se ajo konflikton me një normë të së drejtës së brendshme, nëse në marrëveshjen mes shtetit tonë dhe organizatës është parashikuar një gjë e tillë. Në këtë dispozitë bie në sy shprehja “kanë epërsi...mbi të drejtën e vendit” çka do të thotë se norma të tilla qëndrojnë mbi të gjithë normat juridike në vendin tonë, pra edhe mbi Kushtetutën vetë.88 Në nenin 123 parashikohet e drejta e Kuvendit që me miratimin e një ligji me shumicën e të gjithë anëtarëve të tij, të mund t’i delegojë organizatave ndërkombëtare kompetenca shtetërore në bazë të një marrëveshje ndërkombëtare. Ligji në fjalë që i referohet ratifikimit të një marrëveshje të tillë mund të realizohet edhe me anë të një referendumi, nëse kërkon të ketë një mbështetje më të gjerë për një marrëveshje të tillë. Nuk ka raste nga praktika të një miratimi të tillë. Studiuesit mendojnë se të dyja këto dispozita janë bërë me qëllim përgatitjen për anëtarësimin në BE dhe aktualisht nuk kemi ndonjë rast praktik ku të jetë zbatuar neni 122/3.89 Gjithsesi nuk ka asgjë të shprehur me qartësi në këtë drejtim, por dihet se reforma e re që po përgatitet do të bëjë ndryshime edhe në dispozitat kushtetuese që lidhen me marrëveshjet ndërkombëtare. Konkretisht, në draftin paraprak që është hedhur për konsultim publik, vërehet shfuqizimi i nenit 122/3 dhe shtimi i një dispozite të re 122/2.1 sipas të cilës “E drejta e Bashkimit Evropian ka epërsi mbi të drejtën e brendshme të Republikës së Shqipërisë”. Shohim që është ruajtur termi i përgjithshëm “e drejtë e brendshme” ndërkohë që nuk është përcaktuar asnjë raport lidhur me Kushtetutën apo ndonjë mënyrë e limitimit të epërsisë së të drejtës së BE (sikundër e gjejmë në disa vende anëtare të BE). Gjithsesi, për stadin ku jemi, një vend kandidat për anëtarësim, mendoj se do duhej një dispozitë më e menduar, më e qartë dhe më e detajuar lidhur me marrëdhëniet mes legjislacionit tonë dhe atij të BE si një e drejtë e një natyre të veçantë brenda të drejtës ndërkombëtare. Një dispozitë me shumë rëndësi në aspektin e raportit që e drejta ndërkombëtare ka me të drejtën tonë është neni 116 i Kushtetutës sipas të cilit “Aktet normative që kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë janë : a) Kushtetuta; b) marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara; c) ligjet; ç) aktet normative të Këshillit të Ministrave. 2. Aktet që nxirren nga organet e pushtetit vendor kanë fuqi vetëm brenda juridiksionit territorial që ushtrojnë këto organe. 3. Aktet normative të ministrave dhe të organeve drejtuese të institucioneve të tjera qendrore kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë brenda sferës së juridiksionit të tyre.” Në pamje të parë duket sikur ky nen bën një renditje hierarkike të akteve me fuqi juridike ku në vendin e parë vendos Kushtetutën ndërsa në vendin e dytë marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara. Sigurisht që Kushtetuta është ligji themelor i shtetit e si i tillë qëndron mbi të gjitha aktet e tjera, por sa i përket marrëveshjeve ndërkombëtare çështja nuk është dhe aq e qartë. Së pari, si e përmendëm më lart Kushtetuta parashikon supremacinë e normave të 87

“Normat e nxjerra prej një organizate ndërkombëtare kanë epërsi, në rast konflikti, mbi të drejtën e vendit, kur në marrëveshjen e ratifikuar nga Republika e Shqipërisë për pjesëmarrjen në atë organizatë, parashikohet shprehimisht zbatimi i drejtpërdrejtë i normave të nxjerra prej asaj”. 88 Ne nenin 116 behet renditja e akteve me fuqi juridike në RSH dhe marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara janë të vendosura të dytat pas Kushtetutës, ndërkohë neni 122/3 duket sikur shkon në një drejtim tjetër, duke na sjellë një pyetje të re : a janë norma të tilla mbi marrëveshjet ndërkombëtare, cili është statusi i tyre në të drejtën tonë? 89 L.Omari, A.Anastasi, sipërcit.

23

nxjerra nga organizatat ndërkombëtare mbi të drejtën e vendit, pra edhe mbi kushtetutën. Së dyti, në nenin 17/290 përcaktohet se kufizimet për të drejtat dhe liritë themelore nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara nga KEDNJ, çka do të thotë se kësaj konvente i jepet një status i barabartë me vetë Kushtetutën. Sipas Alimehmetit dhe Cakës, një tendencë e tillë është vërejtur edhe në vendimet e Gjykatës së Lartë, ku si ligj i aplikueshëm paraqitet KEDNJ, Kushtetuta dhe më pas ligjet specifike, ndonëse në asnjërën prej këtyre vendimeve nuk shprehet për supremacinë e Konventës. 91 Sa i përket supremacisë së marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara dhe ligjeve e akteve të tjera nënligjore, kjo është e përcaktuar mjaft qartë si nga neni 116 ashtu edhe nga neni 122/2. Në çdo rast marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara qëndrojnë mbi ligjet dhe në rast se gjyqtarët gjatë shqyrtimit të një çështje shohin se ligjet bien në kundërshtim me marrëveshjen, atëherë mund të zbatojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë këtë të fundit. Megjithatë në disa raste është vërejtur një përqasje disi e ngurtë e gjyqtarëve në drejtim të zbatimit në mënyrë të drejtpërdrejtë të marrëveshjeve e veçanërisht KEDNJ. Në disa çështje GJL nuk ka pranuar të zbatojë në mënyrë të drejtpërdrejtë dispozitat e KEDNJ dhe është shprehur se nuk ka bazë ligjore në Kodin e Procedurës Penale për rihapjen e proceseve penale si rezultat i një vendimi të GJEDNJ.92 Ajo çfarë Kushtetuta nuk sqaron në këtë çështje është statusi që kanë marrëveshjet ndërkombëtare që i nënshtrohen miratimit. A kanë ato epërsi mbi ligjet e vendit? Normalisht një marrëveshje ndërqeveritare që lidh qeverinë tonë me të drejta dhe detyrime mund të kishte epërsi mbi ligjet nëse është e një rëndësie të veçantë, por një marrëveshje e cila është ndërdikasteriale dhe që nuk mund të ketë për sektorë të tjerë rëndësinë që mund të kenë ligje kyçe për funksionimin e veprimtarive apo organeve të caktuara shtetërore është e diskutueshme. Mendojmë që një përjashtim i tillë është bërë duke mbajtur parasysh edhe që akti i miratimit (Vendimi) është në shkallë hierarkike më i ulët se akti i ratifikimit (Ligji), por kjo ndarje në fakt është e diskutueshme. Marrëveshjet ndërkombëtare në të cilat shteti shqiptar aspiron të bëhet palë i nënshtrohen kontrollit nga ana e Gjykatës Kushtetuese, bazuar në nenin 131/b të Kushtetutës sipas të cilës “Gjykata Kushtetuese vendos për: a) pajtueshmërinë e ligjit me Kushtetutën ose me marrëveshjet ndërkombëtare, siç parashikohet në nenin 122; b) pajtueshmërinë e marrëveshjeve ndërkombëtare me Kushtetutën para ratifikimit të tyre;”. Nga kjo dispozitë kuptojmë se kontrolli i kushtetutshmërisë në vendin tonë bëhet a priori, me synimin që në çdo rast të “mbrohet” Kushtetuta dhe pozita e shtetit tonë në marrëdhëniet ndërkombëtare në mënyrë që të mos ratifikojë marrëveshje që paraqesin vështirësi në zbatimin e tyre dhe nga ana tjetër të merren masa për ndryshime të mundshme nëse një marrëveshje e tillë është aq thelbësore për interesat e shtetit sa të mund të vihet në diskutim ndryshimi i Kushtetutës. Një proces i tillë mund të realizohet deri në momentin që ligji ratifikues hyn në fuqi, pasi pas këtij momenti kontrolli quhet a posteriori dhe lejohet vetëm për ato marrëveshje që sipas nenit 180 të Kushtetutës, janë ratifikuar përpara hyrjes në fuqi të 90

“Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. 2. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut.” 91 Evis Alimehmeti, Fjoralba Caka, sipërcit. 92 Shih Vendimin Nr. 20 , datë 01.06.2011 të GJK

24

kësaj kushtetute. Në nenin 131 të Kushtetutës shohim një ngushtim të kategorive të marrëveshjeve të cilat mund t’i nënshtrohen kontrollit kushtetues. Kështu, në këtë proces mund të jenë objekt vetëm marrëveshjet e ratifikuara me ligj. Ndërkohë që marrëveshjet që nuk i nënshtrohen ratifikimit, që vetë kjo kushtetutë i përmend në nenin 121/3 nuk mund t’i nënshtrohen këtij kontrolli, por që nga ana tjetër kanë njëlloj zbatueshmëri në të gjithë territorin tonë dhe e implikojnë shtetin me të drejta dhe detyrime. Këto janë marrëveshje të miratuara nga Këshilli i Ministrave me anë të një vendimi, por që studiuesit mendojnë se një vendim i tillë nuk mund të goditet në GJK për faktin se i mungon karakteri normativ. Subjektet që mund t’i drejtohen GJK për një kontroll të tillë janë të gjitha subjektet që parashikon kushtetuta në nenin 134 të Kushtetutës 93, pra nuk ka ndonjë ndarje dhe mendoj se kjo vjen nga fakti që marrëveshjet ndërkombëtare që mund të nënshkruajë shteti janë të natyrave nga më të ndryshmet dhe secili prej këtyre subjekteve mund të ketë interes në këtë proces. Në rastet kur GJK shprehet se marrëveshja bie në kundërshtim me Kushtetutën, atëherë kjo marrëveshje nuk mund të ratifikohet nga Kuvendi. 1.10 Evolucioni i organeve shtetërore me kompetencën për të lidhur traktate sipas legjislacionit shqiptar ndër vite E drejta për të lidhur traktate është një nga të drejtat më të rëndësishme që i sigurohet një shteti për të krijuar marrëdhënie ndërkombëtare me subjektet e tjera të së drejtës ndërkombëtare, pra të luajnë një rol aktiv në procesin e krijimit të kësaj të drejte. 94 Kjo e drejtë mund të kuptohet në dy aspekte : e para si një e drejtë e subjekteve për të qenë palë në një traktat ndërkombëtar; dhe së dyti si një e drejtë që kanë organet brenda një shteti për të lidhur traktate.95 Ashtu si e trajtuam më lart, në kuptimin e parë, e drejta e këtyre subjekteve për të qenë pale në një traktat ndërkombëtar rrjedh nga e drejta ndërkombëtare dhe konkretisht është e rregulluar në Konventat e Vjenës të vitit 1969 dhe 1986. Pra shteti si subjekti më i lashtë dhe më i plotë dhe me një personalitet juridik ndërkombëtar të kompletuar e gëzon këtë të drejtë e cila është edhe një provë e shtetshmërisë96. E drejta për të lidhur traktate në kuptimin e dytë lidhet me organet shtetërore që e kanë një prerogativë të tillë brenda një shteti. Këtë çështje e drejta ndërkombëtare e ka lënë në diskrecionin e çdo shteti, që me aktet e tij të brendshme të vendosi se cilët janë organet e autorizuara për të angazhuar shtetin në një traktat ndërkombëtar. Zakonisht të drejtën për të lidhur traktate e ka organi më i lartë ose më i pushtetshëm i një shteti. Në kohët e mëparshme një të drejtë të tillë e kishte monarku ose 93

Gjykata Kushtetuese vihet në lëvizje vetëm me kërkesë të: a)Presidentit të Republikës; b)Kryeministrit; c)jo më pak se një së pestës së deputetëve; ç)Kryetarit të Kontrollit të Lartë të Shtetit; d)çdo gjykate sipas rastit të nenit 145 pika 2 të kësaj Kushtetute; dh)Avokatit të Popullit; e)organeve të qeverisjes vendore; ë)organeve të bashkësive fetare; f)partive politike dhe organizatave të tjera; g)individëve. 2.Subjektet e parashikuara nga nënparagrafët dh, e, ë, f dhe g të paragrafit 1 të këtij neni mund të bëjnë kërkesë vetëm për çështje që lidhen me interesat e tyre. 94 Encyclopedia of International Law 95 A. Puto , E drejta nderkombetare publike, fq. 364, Shtëpia Botuese Albin, Tiranë 2013 96 D.J.Harris Cases and materials on international law

25

perandori. Mirëpo me kalimin drejt sistemeve parlamentare, është pikërisht organi legjislativ që ushtron kontrollin mbi marrëveshjet e lidhura në emër të shtetit. Të drejtën për të lidhur traktate mund ta ketë kryetari i shtetit por edhe organe të tjera si qeveria ose ministra të veçantë, të cilët mund të lidhin marrëveshje ndërqeveritare ose ndërdikasteriale që janë gjithashtu një kategori e veçantë e marrëveshjeve ndërkombëtare, ose edhe komandantët ushtarakë për marrëveshjet me karakter ushtarak në kohë lufte.97 Shteti shqiptar që nga moment i krijimit të tij ka kaluar nëpër faza të ndryshme historike, të cilat sigurisht kanë pasur edhe akte juridike të ndryshme për mënyrën e funksionimit të organeve shtetërore dhe funksioneve të tyre. Pas shpalljes së pavarësisë në 28 nëntor 1912, kemi krijimin e Qeverisë së Përkohshme të Vlorës në 4 dhjetor 1912, me kryeministër dhe ministër të jashtëm Ismail Qemalin. Gjatë kohës së veprimtarisë së saj nuk ka ndonjë akt të mirëfilltë ligjor që të rregullojë të drejtën e lidhjes së traktateve të organeve të shtetit, por nga veprimtaria e korrespondencat e mbajtura me organet shtetërore të vendeve të tjera duket se organi kompetent me këtë të drejtë ishte qeveria dhe kryetari i saj, gjë që përforcohet më shumë edhe nga fakti se delegacioni shqiptar në Konferencën e Ambasadorëve në Londër është dërguar nga qeveria shqiptare. Pas Konferencës së Ambasadorëve, në Shqipëri erdhi Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit, i cili e administroi territorin shqiptar deri në kohën e mbërritjes së Princ Vilhelm Vidit. Me miratimin e Statutit Organik të Shqipërisë në 10 prill të vitit 1914, mund të themi se përherë të parë kemi një parashikim të plotë të së drejtës për të lidhur traktate. Ky statut në pikën 18 të Kapitullit të II-të, parashikon të drejtën e sovranit, pra të princit për të lidhur traktate98. Ndonëse ky parashikim është mjaft i shkurtër dhe i thatë e nuk jep sqarime të tjera lidhur me këtë çështje, është e kuptueshme që duke pasur këtë të drejtë, princi gëzon aftësinë për të pajisur me plotfuqi në emër të tij persona të cilët i autorizon për të lidhur marrëveshje me shtete të tjera. Duke qenë se në këtë statut parashikohen edhe organe të tjera shtetërore, në kapitullin e IV përcaktohen kompetencat e Asamblesë Kombëtare si organi legjislativ i principatës së Shqipërisë. Në pikën 67 të këtij kapitulli, parashikohet (veç të tjerash) se në kuadrin e pushtetit legjislativ të Asamblesë hyjnë edhe traktatet e tregtisë dhe marrëveshjet me karakter ekonomik99. Nga këtu kuptojmë se princi rezervonte për vete të drejtën për të lidhur traktate me karakter politik e ushtarak, apo traktate të tjera me rëndësi për shtetin dhe traktatet me natyrë ekonomike i kishte në kompetencë pushteti legjislativ. Ndërkohë në Statut nuk gjejmë parashikime të tjera që ta kufizojnë pushtetin e princit në këtë aspekt apo që ta ndajnë atë me organe të tjera, ashtu sikundër nuk gjemë parashikime prej të cilave te kuptohet se kërkohej pëlqimi apo ratifikimi i ndonjë organi të caktuar. Pas Statutit Organik, si akt themelues i shtetit del Statuti i Zgjeruar i Lushnjes, i cili bën një ndarje të pushtetit legjislativ të Parlamentit, pushtetit gjyqësues të gjykatave dhe pushtetit ekzekutiv të Këshillit të Naltë dhe Kabinetit. Për sa i përket të drejtës për të

97

A.Puto, E drejta nderkombetare publike, fq. 364, Shtëpia Botuese Albin, Tiranë 2013 A. Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, Statuti Organik i Shqipërisë, neni 18, faqe 355, Shtëpia Botuese OMBRA GVG, 2014 99 Po aty, faqe 362 98

26

lidhur traktate, ajo parashikohet në pjesën C pika 60 si e drejtë e Këshillit të Naltë “...ban traktate gjithfarësh, po këto nuk kanë efekt pa u pëlqyem prej Parlamentit.”. Pra, ky Statut i jep të drejtën Këshillit të Naltë të lidhi traktate të të gjitha llojeve e karaktereve duke mos bërë një ndarje mes traktateve me karakter tregtar e ekonomik nga ato me natyrë politike e ushtarake dhe duke mos e shpërndarë këtë kompetencë tek organe të tjera. Ndryshe nga Statuti Organik, Statuti i Zgjeruar i Lushnjes nuk i jep kompetenca të lidhjes së marrëveshjeve legjislativit, Parlamentit në këtë rast, por i jep vetëm kompetencën e ratifikimit ose pëlqimit të marrëveshjeve të lidhura nga Këshilli i Naltë. Ndërsa pushteti ekzekutiv, Kabineti është totalisht i përjashtuar nga të drejta të tilla. Në vitin 1924, pas Revolucionit të Qershorit erdhi në fuqi F.S. Noli, i cili ndryshoi balancat e vendosura nga Statuti i Zgjeruar e Lushnjes, duke marrë në duart e tij të gjitha kompetencat e Këshillit të Naltë, dhe rrjedhimisht edhe të drejtën e lidhjes së traktateve. Pra, gjatë kësaj kohe, këtë kompetencë e ka ushtruar kryetari i qeverisë, shtuar këtu edhe faktin që në programin e kësaj qeverie, pika 20 flet pikërisht për marrëdhëniet miqësore që ajo do të ndërtonte me shtetet e tjera. Sikundër dihet qeveria e Nolit nuk pati jetëgjatësi për një sërë arsyesh dhe rënia e saj solli në pushtet Ahmet Zogun i cili ndërtoi 2 periudha të rëndësishme të shtetit shqiptar, periudhën e Republikës dhe periudhën e Monarkisë. Statuti Themeltar i Republikës parashikonte se “Kryetari i Republikës asht drejtuesi i politikës së shtetit edhe ka të drejtë me bamë traktate e marrëveshje gjithfarësh me shtete e huej me pëlqimin e dy Dhomave, dhe me pranue e akreditue trupa diplomatike”100. Kjo tregon se vetë kryetari i Republikës, që ishte në atë kohë edhe drejtuesi më i lartë i shtetit, kishte të drejtë për të lidhur të gjitha llojet e traktateve, por në këtë Statut, në pjesën ku përcaktohen kompetencat dhe përbërja e Senatit dhe Dhomës së Deputetvet nuk shikojmë të jenë parashikuar procedura për dhënien e pëlqimit apo efektet ligjore të tij, pra nuk kuptohet qartë nëse pëlqimi kërkohej nga dhomat paraprakisht apo në formim e ratifikimit, dhe nuk sqarohet se cilat janë pasojat në rastet kur ky pëlqim nuk merrej. Gjatë periudhës së monarkisë, Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare i zgjeron akoma më tej kompetencat e kryetarit të shtetit, mbretit, në këtë drejtim, duke parashikuar në disa dispozita rolin e mbretit si përfaqësues i shtetit brenda dhe jashtë vendit. Në pikën 83 të kapitullit II shprehet se “Mbreti lidh traktate miqësije, aleance e të tjera, dhe për këto e ven në dijeni parlamentin në nji kohë përsa e përmeton interesi i naltë i shtetit. Traktatet tregtare dhe ato traktate të tjera qi mund të ngarkojnë shtetin ose personalisht shtetasit shqiptarë me barra të reja, nuk kanë vleftë dhe efekt, pa mos me u përlqye edhe prej Parlamentit”101. Duket qartë se për të gjithë kategoritë e traktateve me natyrë politike e ushtarake pushteti i mbretit është i pakufizuar, pasi njoftimi i parlamentit duket se nuk ka një rol bazik në këtë drejtim, kjo për dy arsye : së pari se njoftimi në kohë mund të bëhet në cilindo moment që mbreti e çmon të arsyeshme, dhe së dyti : bëhet fjalë për vënie në dijeni dhe jo për marrje mendimi apo pëlqimi nga parlamenti. Ndërsa për sa u përket traktateve me natyrë ekonomike ose atyre që ngarkojnë shtetasit shqiptar me detyrime të reja kërkohet patjetër edhe pëlqimi parlamentit, ndonëse

100

A. Luarasi, akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, Stauti themeltar i republikes neni 75, faqe 433, Shtëpia Botuese OMBRA GVG, 2014 101 Po aty, Statuti Themeltar i Mbretnis, neni 83, faqe 458

27

duhet përmendur që nuk ka ndonjë dispozitë që të qartësojë mënyrën e marrjes së këtij pëlqimi apo kuorumin e kërkuar në raste të tilla. Pas luftës së parë Botërore duket se mbyllet një etapë e rëndësishme e shtetit shqiptar dhe nis një fazë e re për nga mënyra e konceptimit dhe ndërtimit të tij por edhe për nga fryma ligjore që përshkon aktet më të rëndësishme të shtetërore. Gjatë periudhës së regjimit komunist duket qartë që shkrirja e disa pushteteve në duart e një organi të caktuar sigurisht që ka sjellë përzierjen e kompetencave edhe në fushën e lidhjes së traktateve ndërkombëtare e më gjerë në lidhjen e marrëdhënieve ndërkombëtare. Kështu me Kushtetutën e vitit 1946 pushteti shtetëror ndahej mes Kuvendit Popullor, Presidiumit të Kuvendit popullor dhe qeverisë, ku dukej se presidiumi ishte dhe organi më i fuqishëm. Për herë të parë që pas kohës së statutit të Zgjeruar të Lushnjes kemi rikthimin e organit kolegjial si organi më i rëndësishëm shtetëror. Në Kushtetutën e 1946 nuk del i qartë saktësisht roli i Presidiumit në drejtim të lidhjes së traktateve pasi në të parashikohet vetëm se “Presidiumi i Kuvendit Popullor.... ratifikon traktatet ndërkombëtare, përveç kur e gjykon me udhë që ratifikimi të bëhet prej Kuvendit Popullor”102, duke mos përcaktuar specifikisht ndonjë organ me detyrën e lidhjes së traktatit. Megjithatë, mendoj se kjo është një lapsus në terminologjinë e zgjedhur të legjislatorit për të parashikuar kompetencën e presidiumit në këtë drejtim, pasi po ta shohim këtë paragraf të lidhur edhe me të gjitha kompetencat e tjera, kuptohet se presidiumi ka të drejtë të pranojë letrat kredenciale të përfaqësuesve të shteteve të tjera e njëkohësisht të pajisë më letra kredenciale, ka të drejtë të shpalli luftën apo të krijojë marrëdhënie me organizatat ndërkombëtare, çka tregon se është pikërisht ky organi që përfaqëson shtetin në marrëdhënie me shtetet e tjera dhe organizatat ndërkombëtare dhe rrjedhimisht ka edhe kompetencën e lidhjes së traktateve. Ajo që është kërkuar të përçohet mes kësaj dispozite mendohet të jetë kompetenca e plotë e Presidiumit për të lidhur traktate ndërkombëtare të të gjitha natyrave, dhe kur e sheh të arsyeshme të marrë edhe pëlqimin e Kuvendit Popullor. Ndërsa shikojmë që për sa i përket kompetencave të Kuvendit Popullor, Kushtetuta nuk ka ndonjë parashikim që lidhet më aftësinë e tij për të ratifikuar traktatet dhe mënyrën e dhënies së pëlqimit. Duke qenë se Dispozitat e lartpërmendura të kushtetutës së vitit 1946 nuk shpreheshin konkretisht për organet që kishin të drejtë të përfundonin traktate dhe marrëveshje ndërkombëtare, dhe nga ana tjetër nuk ekzistonin në atë kohë rregulla të caktuara edhe për dokumentet që përdoreshin për përfundimin dhe hyrjen në fuqi të traktateve, marrëveshjeve dhe konventave, si plotfuqitë, instrumentet e ratifikimit, protokollet e shkëmbimit të instrumenteve të ratifikimit, etj, u mendua që ishte i nevojshëm hartimi i një rregulloreje që do të rregullonte këto çështje 103 dhe me një vendim të Presidiumit të Kuvendi popullor u aprovua dhe hyri në fuqi “Rregullorja në lidhje me përgatitjen e dokumenteve që përdoren për përfundimin dhe hyrjen në fuqi të traktateve, marrëveshjeve dhe konventave”.

102

A. Luarasi, akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, Kushtetuta e republikës popullore të shqipërise, neni 54, faqe 501, Shtëpia Botuese OMBRA GVG, 2014 103 Ministri i punëve të jashtme në vitin 1964, Behar Shtylla, Relacion mbi projekt rregulloren në lidhje me pregatitjen e dokumentave që përdoren për përfundimin dhe hyrjen në fuqi të traktateve, marrëveshjeve dhe konventave

28

Kjo rregullore parashikon se të drejtën për të lidhur traktate e konventa dy ose shumëpalëshe e ka Presidiumi i Kuvendit Popullor, Këshilli i Ministrave dhe Ministri i Punëve të Jashtme104, të cilët kanë të drejtë ta ushtrojnë këtë kompetencë në emër të shtetit. Pra, nuk kemi në këtë rast ndonjë kategorizim për nga rëndësia e traktateve të cilat mund të lidhi njëri organ shtetëror apo tjetri pasi të tre këto organe mund të lidhnin marrëveshje në emër të Republikës Popullore të Shqipërisë. Për ministritë e tjera dhe për institucionet qendrore shtetërore ishte parashikuar se kishin të drejtë të lidhnin marrëveshje dhe konventa me karakter teknik në varësi të fushës së veprimtarisë së tyre, por një gjë e tillë mund të bëhej vetëm me autorizimin e Këshillit të ministrave. Nëse do të krahasonim parashikimet e Kushtetutës së vitit 1946 me Kushtetutën e vitit 1976, do të shikojmë që ka një ndryshim thelbësor pasi kompetencat e presidiumit që kanë të bëjnë me aftësinë e tij për të lidhur e ratifikuar traktate i shpërndahen Kuvendit Popullor dhe Këshillit të Ministrave. Kështu, si organ që ka të drejtë të lidhë marrëveshje del Këshilli i Ministrave, i cili ka edhe kompetencën e miratimit e denoncimit të marrëveshjeve që nuk i nënshtrohen ratifikimit105. E drejta e ratifikimit të marrëveshjeve më rëndësi të veçantë i takon Kuvendit Popullor i cili ruan edhe të drejtën e denoncimit të të gjitha marrëveshjeve që i nënshtrohen ratifikimit prej tij.106 Ndërkohë bie në sy në këto parashikime ndryshimi i terminologjisë, pasi në kompetencat e Kuvendit Popullor përmendet termi traktat ndërsa në kompetencat e Këshillit të Ministrave përmendet termi marrëveshje, megjithatë nuk është e qartë nëse legjislatori me këtë ka dashur të bëjë një kategorizim për nga rëndësia apo natyra e traktateve. Situatën e krijuar nga parashikimet e kësaj kushtetute që duket se Presidiumin e ka “zhveshur” nga kompetenca e lidhjes së traktateve ndërkombëtare, e rregullon sërisht Rregullorja e miratuar me vendim të Presidiumit të Kuvendit Popullor Nr. 243, datë 27.1.1978, e ndryshuar me vendimin Nr. 292, datë 21.1.1983. Kjo Rregullore përcakton se Presidiumi dhe Këshilli i Ministrave kanë të drejtë të lidhin traktate e marrëveshje ndërkombëtare dypalëshe dhe shumëpalëshe, dhe këtë të drejtë e kanë edhe ministritë ose institucione të tjera që mund të lidhin marrëveshje në bazë të fushës së veprimtarisë, por në këtë rast ato duhet të marrin autorizimin e Këshillit të Ministrave.107 Presidiumi dhe Këshilli i Ministrave japin pëlqimin në parim për marrëveshjet që lidhen në emër të tyre, ndërsa ministritë dhe institucionet e tjera qendrore që mund të lidhin marrëveshje duhet të marrin më parë pëlqimin e ministrisë së punëve të jashtme dhe ministrive të tjera të interesuara përpara se marrëveshja ti propozohej Këshillit të Ministrave.108 Kjo rregullore vazhdoi të jetë në fuqi deri në momentin që u zëvendësua

104

Vendimi i Presidiumit të Kuvendit Popullor të Republikës Popullore të Shipërsië, Nr, 157, datë 10 guht 1964, neni 1, (drejtoria e arkivit historik, ministria e jashtme, dosja nr. 6, viti 1964) 105 Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, neni 81 : “Këshilli i Ministrave ka këto kompetenca: ….lidh marrëveshje ndërkombëtare, miraton dhe denoncon ato që nuk i nënshtrohen ratifikimit” 106 Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, neni 67 : “Kuvendi Popullor ka këti kompetenca:….ratifikon dhe denoncon traktatet ndërkombëtare të një rëndësie të vecantë” 107 Përmbledhës I përgjithshëm I legjislacionit në fuqi të Republikës Popullore të Shqipërsië 1945-1985, Rregullore e presidiumit Nr. 243, dt, 27.1.1978, ndryshuar me vendimin Nr. 292, datë 21.1.1983, neni 1, fq.1527 108 Po aty

29

nga Ligji “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”, megjithëse duhet thënë se një pjesë e dispozitave të saj u ndryshuan në vitin 1990. Në vitin 1991 hyn në fuqi Ligji 7491, datë 24.9.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetuese” i cili bën një rregullim të ri të organeve shtetërore dhe të drejtën për të lidhur traktate ndërkombëtare ia kalon Presidentit të Republikës, madje i jep atij edhe të drejtën për të ratifikuar e denoncuar ato traktate që nuk i shqyrton Kuvendi Popullor. Gjithashtu, të drejtën për të lidhur marrëveshje ndërkombëtare e për të miratuar e denoncuar ato që nuk i ratifikon Kuvendi e ka edhe Këshilli i Ministrave. Në kompetencat e Kuvendit Popullor lidhur me ratifikimin e traktateve ndërkombëtare parashikohen shprehimisht me në mënyrë shteruese marrëveshjet ndërkombëtare që mund të ratifikohen nga Kuvendi Popullor. Në mbështetje të këtij ligji me dispozita kushtetuese doli në vitin 1998 edhe Ligji Nr. 8371, date 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”, i cili bën një zbërthim të kompetencave të organeve të parashikuara nga Ligji “Për dispozitat kryesore kushtetuese” për lidhjen e traktateve. Në këtë ligj gjithashtu parashikohen si organe me të drejtën për të lidhur traktate Presidenti i Republikës dhe Këshilli i Ministrave, dhe një të drejtë të tillë e kanë edhe institucionet qendrore ose lokale për marrëveshje që futen në fushën e veprimtarisë së tyre. E rëndësishme për tu përmendur në këtë ligj është fakti se ai i ndan marrëveshjet në të cilat është palë shteti dhe për këto kërkon që të lidhen nga Presidenti i Republikës, dhe marrëveshjet ku palë është qeveria dhe që mund të lidhen nga kryetari i Këshillit të Ministrave.109 Ligji “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” nuk solli ndonjë ndryshim thelbësor në shumë aspekte krahasuar me Rregulloren e presidiumit që ishte në fuqi përpara saj. Mund t’i referohemi për shembull procedurës që ndiqet për nisjen e bisedimeve, iniciativën për lidhjen e traktatit, si edhe një sërë parashikimesh të tjera të cilat përveç ndryshimit të termit “Presidiumi i Kuvendit Popullor” me “Presidenti i Republikës” duket se janë identike. Në të njëjtin vit me këtë ligj kemi edhe miratimin e Kushtetutës së Republikës së Shqipërisë e cila vazhdon të jetë fuqi ende sot. Kjo Kushtetutë parashikon të drejtën e Presidentit për të lidhur marrëveshje ndërkombëtare sipas ligjit, ndërkohë tek kompetencat e Këshillit të Ministrave nuk përmendet shprehimisht kjo e drejtë, por presupozohet që pjesa ku parashikohet se kryeministri ka kompetencë të kryejë detyra të tjera të parashikuara në Kushtetutë e në ligje, përfshin edhe lidhjen e marrëveshjeve. Në krahasim me të gjitha aktet e tjera rregulluese shtetërore të cilat ne i kemi analizuar me lart, bie në sy fakti që kjo kushtetutë nuk ka përcaktuar vetëm organet që kanë të drejtë të lidhin marrëveshje ndërkombëtare, si edhe kategoritë e marrëveshjeve që 109

Ligji Nr.8371, date 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” Neni 4 : “..............Plotfuqitë për përfaqësuesit e shtetit, që marrin pjese ne sesionet e organizatave ndërkombëtare ose ne konferencat ndërkombëtare dhe që ngarkohen të zhvillojnë bisedime dhe të nënshkruajnë traktate ose marrëveshje dy ose shumëpalëshe, lëshohen përkatësisht nga Presidenti i Republikës, kur si subjekt i traktatit ose i marrëveshjes është shteti shqiptar dhe nga Kryetari i Këshillit të Ministrave, kur si subjekt është Qeveria shqiptare. Ne çdo rast plotfuqitë e mësipërme kunderfirmohen nga Ministri i Punëve të Jashtme. Plotfuqitë për përfaqësuesit e shtetit, që ngarkohen të shkëmbejnë instrumente ratifikimi apo të depozitojnë instrumente ratifikimi a denoncimi pranë një organizate ndërkombëtare, lëshohen nga ministri i Punëve të Jashtme. Ne rastin e nënshkrimit të marrëveshjeve ndërministrore, plotfuqitë lëshohen nga titullari i dikasterit përkatës.”

30

i nënshtrohen ratifikimit e denoncimit nga Kuvendi, por parashikon një Kapitull më vete për statusin që kanë marrëveshjet ndërkombëtare në sistemin tonë të brendshëm, mënyrës së hyrjes në fuqi, etj. Konventa e Vjenës “Për të Drejtën e Traktateve” 1969 është akti kryesor mbi të cilin ngrihet sot e drejta e traktateve. Kjo Konventë plotësohet nga Konventa e Vjenës e vitit 1986 e cila përfshin si subjekte me aftësinë për të lidhur traktate edhe organizatat ndërkombëtare. Subjektet të cilat mund të lidhin traktate sipas Konventës së Vjenës janë të gjitha ato subjekte të cilat sipas të drejtës ndërkombëtare kanë personalitet juridik, pra gëzojnë zotësi juridike dhe zotësi për të vepruar në planin ndërkombëtar. Shtetet sot janë subjekti me personalitetin juridik më të plotë e për rrjedhojë kanë edhe aftësi traktatbërëse më të gjera. Organizatat ndërkombëtare e kanë të kufizuar personalitetin e tyre juridik për shkak të aktit të krijimit të tyre dhe objektit të veprimtarisë dhe një kufizim i tillë pasqyrohet edhe në aftësitë e tyre për të lidhur traktate. E drejta ndërkombëtare gëzon një status të privilegjuar sot në të drejtën tonë të brendshme, pavarësisht disa specifikave të pazgjidhura nga vetë dispozitat e Kushtetutës, nuk ka dyshim që ekziston një marrëdhënie e ngushtë mes këtyre dy sistemeve, ku e drejta ndërkombëtare në disa raste merr prevalencë edhe mbi vetë Kushtetutën.

31

Kapitulli II Lidhja e traktateve ndërkombëtare

2.1 Procedura e lidhjes së traktatit Lidhja e traktateve ka një procedurë të caktuar e cila duhet ndjekur nga shtetet ose organizatat që kërkojnë të hyjnë në një marrëdhënie ndërkombëtare. Procedura e lidhjes së traktateve ka një rëndësi të veçantë sepse nga kjo procedurë formëzohet vetë traktati me të gjitha elementet e tij. Gjatë kësaj procedure secila prej palëve ka mundësi të japi mendimin e saj dhe të përcaktohen kushtet e modalitetet mbi bazën e të cilave do të funksionojë dhe zbatohet traktati në të ardhmen. Konventat e Vjenës parashikojnë se për lidhjen duhet të përmbushen tre fazat kryesore të cilat janë : a) zhvillimi i bisedimeve; b) shprehja e pëlqimit për të qenë i lidhur me traktatin dhe c) hyrja në fuqi. Lidhur ngushtë me hartimin e një traktati qëndron edhe zbatimi i tij në territorin e shteteve palë dhe çka është me e rëndësishme implementimi i tij në legjislacionin e brendshëm duke u bërë i detyrueshëm edhe në të drejtën e brendshme.

2.1.1

Zhvillimi i bisedimeve

Faza e parë e lidhjes së traktatit është zhvillimi i bisedimeve, megjithatë duhet të kemi parasysh që lidhja e një traktati karakterizohet nga një procedurë që zhvillohet në kanalet diplomatike përpara se të nisin bisedimet mes shteteve e organizatave. Zakonisht janë diplomatët e shteteve ose organizatave që duan të lidhin traktatet, që kontaktojë me njëri- tjetrin dhe bëjnë propozimet e projekt-marrëveshjeve të ardhshme. Çdo shtet jo vetëm që ka të drejtë të lidhi traktate por mund të ndërmarrë edhe iniciativën fillestare për të krijuar një marrëveshje të tillë. Në vendin tonë, sipas Ligjit Nr. 8371, datë 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” (me poshtë ligji), kur iniciativën për lidhjen e një traktati e ndërmerr shteti ynë, atëherë duhet që tekstet të hartohen nga ministritë dhe institucionet që lidhen me këtë fushë e më pas të marrin pëlqimin e Ministrisë së Drejtësisë dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme.110 Në rastet kur shteti tjetër mund të ketë kërkesa për të ndryshuar dispozitat e projekt-marrëveshjes apo në rastet kur propozon një projekt të ri, atëherë kërkohet miratimi në parim i Këshillit të Ministrave dhe duhet të merret mendimi i ministrive të linjës dhe i Ministrisë së Punëve të Jashtme.111 Në nenin 4 të ligjit parashikohet gjithashtu se “Kur iniciativa për lidhjen e traktateve dhe të marrëveshjeve dypalëshe ose shumëpalëshe merret nga shteti tjetër, i cili i paraqet shtetit shqiptar projektet përkatëse, ministria ose institucioni qendror përkatës e 110 111

Neni 6 Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”,neni 4

32

studion ketë projekt dhe, sipas rastit, bën vërejtjet e saj ose harton kundërprojektin. Projekti i shtetit tjetër, së bashku me vërejtjet e palës shqiptare ose kundërprojekti i palës shqiptare i paraqiten për miratim ne parim Këshillit të Ministrave, pasi të jetë marrë me parë mendimi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, i Ministrisë së Drejtësisë dhe i ministrive ose institucioneve të tjera të interesuara. Vërejtjet ose kundërprojekti i palës shqiptare, pasi miratohen, i dorëzohen shtetit tjetër ne rrugë diplomatike. 112 E gjitha kjo që përmendëm është një procedurë paraprake e cila duhet të realizohet përpara se të kalohet në fazën e parë për lidhjen e një traktati që është zhvillimi i bisedimeve. Nëse vendoset që projekt-marrëveshja i intereson shteteve, atëherë para fillimit të bisedimeve, ministria, institucioni qendror ose organi i pushtetit lokal përkatës propozojnë nivelin e delegacionit të palës shqiptare, kohën dhe vendin ku do te zhvillohen bisedimet, pasi të jetë marrë më parë mendimi i Ministrisë së Punëve të Jashtme. Niveli i delegacionit përcaktohet nga lloji i traktatit dhe rëndësia që mund të ketë ai për shtetin dhe zhvillimin e tij. Personat të cilët bëjnë pjesë në delegacionin që do të zhvillojë bisedimet pajisen me një akt që quhet plotfuqi.

2.1.1. a Plotfuqia dhe kuptimi i saj Sipas Konventës së Vjenës, plotfuqia është një dokument i lëshuar nga organi kompetent shtetëror që autorizon një ose disa persona për të përfaqësuar shtetin në negocimin e nënshkrimin e një traktati ndërkombëtar, për të shprehur konsensusin që një shtet të jetë pjesë e një traktati si edhe të përmbushë çdo veprim tjetër që lidhet me traktatin113. Me veprime të tjera këtu nënkuptohet se bëhet fjalë për ato raste kur shteti palë në këtë traktat kërkon pavlefshmërinë, pushimin ose pezullimin e veprimit të traktatit apo tërheqjen prej tij.114 Konventa e Vjenës për të drejtën e traktateve 1969, parashikon se një person konsiderohet si përfaqësues i një shteti për qëllim të miratimit ose sigurimit të tekstit të një traktati, ose për qëllimin e shprehjes së pëlqimit të shtetit për të qenë i lidhur nga një traktat, në qoftë se ai paraqet plotfuqinë ose është bërë e qartë nga praktika e shteteve të interesuara, ose nga rrethana të tjera, se ato e konsiderojnë atë si përfaqësuesin e tyre për këtë qëllim dhe si të pajisur me plotfuqi. 115 Megjithatë Konventa parashikon se pajisja me plotfuqi nuk është e nevojshme për Kryetarët e shteteve, kryetarët e qeverisë, ministrat e punëve të jashtme, drejtuesit e misioneve diplomatike, me qëllimin e miratimin të tekstit të një traktati midis shtetit akreditues dhe shtetit tek i cili ato janë akredituar, ose përfaqësuesit e akredituar prej shteteve në një konferencë ose organizatë ndërkombëtare ose në ndonjë prej organeve të tyre, me qëllimin e miratimit të tekstit të një traktati në atë konferencë, organizatë ose organ.116 Mund të ndodhë shpesh në praktikë që plotfuqitë të ngatërrohen nga ana konceptuale me letrat kredenciale, kjo për shkak se në disa raste të lidhjes së traktateve 112

Po aty, A. Aust, Modern treaty law and practice fq 76, Cambridge University Press, 2ed, 2007 114 Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 65 115 Konventa e Vjenës Për të Drejtën e Traktateve, 1969, neni 7 116 Po aty, 113

33

shumëpalëshe si përfaqësues të shtetit mund të dalin përfaqësuesit e tyre diplomatikë, por duhet të sqarojmë se ato nuk janë e njëjta gjë117. Letrat kredenciale janë dokumente me të cilat kryetari i shtetit pajis përfaqësuesin diplomatik dhe në të vërtetohet emërimi i tij në rangun e caktuar diplomatik, si përfaqësues diplomatik i shtetit118, ndërsa plotfuqia ka të bëjë specifikisht me përfaqësimin e shtetit në lidhjen e një traktati ndërkombëtar. Sigurisht që, si e përmendëm më sipër, një përfaqësues diplomatik mund të marrë pjesë në negocimin e një traktati ndërkombëtar, veçanërisht kur bëhet fjalë për traktate shumëpalëshe të iniciuara nga organizatat ndërkombëtare ku këto përfaqësues janë të atashuar, ose traktate dypalëshe mes shtetit të tyre dhe shtetit ku ato janë akredituar, por detyra e tyre është e kufizuar vetëm në adoptimin e tekstit të traktatit dhe nuk mund të shkojë përtej kësaj119, përveç rasteve kur ato kanë plotfuqi me karakter të përgjithshëm120, dhe gjithmonë duke marrë instruksione të qarta nga shteti i tyre për çështjen përkatëse. Mund të ndodhi që plotfuqia të jetë e shkrirë edhe në tekstin e letrave kredenciale. 121 Lidhur me organet e përmendura nga neni 7/2 i Konventës Vjenës, duhet të kemi parasysh që pavarësisht se të tre këto kategori përmenden si persona të cilët nuk kanë nevojë për plotfuqi, secili prej tyre nuk mund të kryejë bisedime apo veprime të tjera që lidhen me traktatet ndërkombëtare, nëse kjo, sipas akteve të brendshme është kompetencë ekskluzive e një organi tjetër.

2.1.1.b Organet kompetente për të lidhur marrëveshje dhe për të dhënë plotfuqi sipas legjislacionit aktual shqiptar Organet kompetente shtetërore që janë të afta të shprehin pëlqimin ose mospëlqimin për të qenë të lidhur me detyrimet e një traktati ndërkombëtar janë të parashikuara në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë dhe në Ligjin Nr.8371, dt 9.07.1998 “Për lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”. Në nenin 3 të këtij ligji parashikohet se: “Të drejtën për të lidhur traktate dhe marrëveshje ndërkombëtare, dypalëshe ose shumëpalëshe, e kane Presidenti i Republikës dhe Këshilli i Ministrave, sipas normave kushtetuese ne fuqi. Ministritë, institucionet qendrore dhe organet e pushtetit lokal kane të drejtë të lidhin marrëveshje me karakter shkencor, kulturor, arsimor, teknik etj. brenda kuadrit të fushës apo juridiksionit të tyre, duke marre me pare mendimin e Ministrisë së Punëve të Jashtme”, ndërsa neni 4 i këtij ligji flet për “të drejtën e këtyre organeve për të lëshuar plotfuqi në ato raste kur nuk kanë mundësi të marrin pjesë drejtpërdrejt në bisedimin, nënshkrimin, aderimin apo denoncimin e një traktati ndërkombëtar” dhe është interesant fakti që në këtë ligj kategorizohen marrëveshjet ku palë është shteti shqiptar dhe për këtë autorizohet kryetari i shtetit të pajisi me plotfuqi dhe për marrëveshjet ku palë është qeveria shqiptare është Këshilli i Ministrave organi që pajis me plotfuqi. Ndërkohë duhet të mbajmë parasysh që jemi duke analizuar lëshimin e plotfuqive për zhvillimin e bisedimeve, pasi për sa i përket plotfuqive për përfaqësuesit e shtetit që 117

A.Aust, Modern Treaty law and practice, fq.76, Cambridge Univerity Press, 2ed, 2007 A.Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq.406, Shtëpia Botuese Albin, 2013 119 UN, Comentary of Vienna Convention, 1969 120 A.Aust, sipërcit. 121 Po aty, fq.79 118

34

shkëmbejnë apo dorëzojnë instrumente ratifikimi ato lëshohen gjithmonë nga Ministri i Punëve të Jashtme. Sigurisht që ky ligj është edhe në përputhje të plotë me ndarjen e kompetencave që vetë kushtetuta jonë parashikon për këto organe. Konkretisht në nenet 92/ë parashikohet e drejta e Presidentit për të lidhur marrëveshje ndërkombëtare, ndërsa sipas Gjykatës Kushtetuese në nenin 86/1 duke qenë se parashikohet se kryetari i shtetit përfaqëson unitetin e popullit “rezulton se Presidenti i Republikës ka kompetencë të përfaqësojë shtetin në marrëdhëniet me jashtë122. Ndërsa për Këshillin e Ministrave ajo shprehet se: “Këshillit të Ministrave neni 100/1 i kushtetutës i jep të drejtën të përcaktojë drejtimet kryesore të politikës shtetërore, përfshirë këtu edhe politikën e jashtme dhe marrëdhëniet ndërkombëtare të krijuara nëpërmjet traktateve, por për marrëveshjet me karakter politik, vullneti shtetëror duhet të shprehet nga presidenti i Republikës, ndërsa për marrëveshjet me karakter ekonomik vullneti shtetëror mund të shprehet nga qeveria.”123 Nëse i referohemi organeve kompetente për të lëshuar plotfuqi si i kemi trajtuar më lart tek evolucioni i tyre, duhet të përmendim që si Rregullorja e vitit 1964 ashtu edhe ajo e vitit 1978 nuk bëjnë një ndarje të tillë pasi kompetencën për të lëshuar plotfuqi ia japin Presidiumit të Kuvendit Popullor, Këshillit të Ministrave dhe Ministrit të Punëve të Jashtme. Ashtu sikurse e përmendëm më lart të drejtën për të nënshkruar marrëveshje ndërkombëtare e ka edhe Ministri i Punëve të Jashtme, i cili është drejtuesi i dikasterit ku realisht përpunohet dhe realizohet konkretisht politika e jashtme e çdo shteti, si edhe çdo drejtues i institucioneve të tjera qendrore e vendore, për aq sa e lejon karakteri i veprimtarisë së tyre, por duhet thënë se kur këto persona kryejnë bisedime në emër të shtetit apo të qeverisë dhe jo në emër të dikasterit që drejtojnë është e nevojshme që ato të pajisen me plotfuqi në mënyrë që vullneti i shprehur prej tyre të jetë i vlefshëm. Në rastin e marrëveshjes mes Shqipërisë dhe Greqisë “Për delimitimin e zonave të tyre përkatëse, të shelfit kontinental dhe të zonave të tjera që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare” të marrë në shqyrtim nga Gjykata Kushtetuese është konstatuar që ndonëse ishte një marrëveshje me karakter politik, marrëveshja është nënshkruar nga Ministri i Punëve të Jashtme pa qenë i pajisur me plotfuqi nga Presidenti i Republikës, me pretendimin se tashmë kjo ishte një praktikë e përsëritur. Duhet thënë se në këtë rast, nuk mund të jemi përpara parashikimeve të nenit 7/1/a) të Konventës, së pari sepse një praktikë e tillë bie ndesh me aktet e brendshme të shtetit dhe veçanërisht Kushtetutën, më konkretisht me nenet 4 e 7, 92/ë të saj 124 dhe së dyti sepse edhe GJK thotë se nga vetë interpretimi literal i këtij neni kuptojmë se “dispozita përjashton vetëm paraqitjen e fuqive të plota ndaj palës tjetër në marrëveshje, por sipas të drejtës së brendshme kombëtare ajo nuk nënkupton edhe mënjanimin apo mosrespektimin e kërkesës ligjore të pajisjes me plotfuqi për përfaqësuesin e shtetit”125, prandaj ajo nuk mund të ketë bazë ligjore. 126 Të njëjtën gjë mund të themi edhe për zhvillimin e bisedimeve për Marrëveshjen e Stabilizim – Asociimit, e cila është një marrëveshje me një rëndësi tepër të veçantë për 122

Vendimi 15/10 GJK Xh. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëare, fq.50, Shkolla e Magjistraturës, 124 Po aty, fq.51 125 Vendimi 15/10 I gjk 126 Xh. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombatre, fq.50, Shkolla e Mgjistraturës, 123

35

shtetin tonë si nga aspekti politik ashtu edhe ekonomik dhe një marrëveshje e tillë duhet patjetër të lidhet nga Kryetari i Shtetit në përputhje me vetë dispozitat kushtetuese dhe ligjore te sipërpërmendura. Dihet që marrëveshje të tilla, për nga vetë natyra e tyre, lidhen nga kryetarët e qeverive dhe kjo ka mjaftuar për të anashkaluar edhe një herë kompetencat e presidentit për të lëshuar plotfuqi. Në këtë rast fakti që kërkohet që marrëveshja të lidhet nga kryeministri, nuk do të thotë që kjo është një marrëveshje ndërqeveritare, përkundrazi kjo është një marrëveshje që përfshin drejtpërdrejt shtetin shqiptar, prandaj pavarësisht se mund të zhvilloheshin bisedime nga grupi negociator dhe të nënshkruhej nga Kryeministri, duhej që të ishin pajisur paraprakisht me plotfuqitë përkatëse nga Presidenti i Republikës. Nga sa diskutuam më lart duhet të theksojmë se vetë Konventa e Vjenës kërkon kryerjen e bisedimeve nga organi kompetent ose personi i autorizuar prej tij me plotfuqi, por ia le në diskrecion të çdo shteti mënyrën e miratimit dhe organet kompetente për të lidhur marrëveshjet sipas kategorive dhe llojit të tyre. E rëndësishme është të përmendim që vetë konventa i qëndron neutrale përcaktimit të organeve kombëtare që kanë aftësi të lidhin marrëveshje127 dhe çdo shtet me aktet e tij të brendshme e parashikon këtë kompetencë.

2.3.1.c Përmbajtja e plotfuqisë si akt formal dhe mbrojtja që gëzojnë personat që mbajnë plotfuqi Plotfuqia duke qenë një akt formal sigurisht që ka një përmbajtje të caktuar. Konventa e Vjenës nuk parashikon ndonjë formë specifike, megjithatë plotfuqia duhet të ketë së paku emrin e personit të autorizuar për të zhvilluar bisedimet e për të nënshkruar traktatin dhe autoritetin kompetent shtetëror që e ka kompetencën që të lëshojë plotfuqinë128. Gjithashtu teksti i plotfuqisë duhet të përmbajë titullin e traktatit, datën dhe vulën shtetërore, ndërsa nuk është i nevojshëm të vendoset edhe vendi i nënshkrimit 129. Neni 24 i ligjit shqiptar parashikon se “Plotfuqitë për përfaqësuesit e shtetit, që ngarkohen të zhvillojnë bisedime dhe te nënshkruajnë traktate ose marrëveshje, përgatiten nga Ministria e Punëve të Jashtme. Të gjitha plotfuqitë hartohen në gjuhën shqipe dhe atyre mund t'u bashkëngjitet kopja e vërtetuar, e përkthyer ne një gjuhe të huaj.” Gjithsesi duhet të theksojmë që plotfuqia ka gjithmonë karakter konkret dhe vlejnë gjithmonë për një rast të veçantë130 (përveç plotfuqisë së përgjithshme) dhe bisedimet duhet të zhvillohen gjithmonë brenda kufijve të vendosura nga organi kompetent. Ky argument është trajtuar edhe nga Gjykata Kushtetuese shqiptare në vendimin e lartpërmendur, ku ajo shpjegon se “Qëllimi i plotfuqisë është dhënia e autorizimit nga organi kompetent, për të biseduar me palën tjetër çështjet që përcaktohen shprehimisht në

127

Vendimin gjk UN, Treaty handbook, 129 A.Aust, Modern Treaty Laë and Practice, pg.82, Cambridge Univerity Press, 2ed, 2007 130 A.Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq.366, Shtëpia Botuese Albin, 2013 128

36

objektin e plotfuqisë. Negocimi dhe lidhja e marrëveshjes duhen bërë brenda kufijve të përcaktuar në plotfuqi, duke respektuar parimin e shtetit të së drejtës.”131 Në rastin e marrëveshjes me Greqinë, përpos mungesës së plotfuqive nga Presidenti i Republikës, duket se grupi negociator i ka zhvilluar bisedimet edhe përtej objektit të përcaktuar në Urdhrin nr.135, dt.23.08.2007 të Kryeministrit “Për ngritjen e grupit ndërinstitucional të punës për përcaktimin e shelfit kontinental me vendet fqinje”, pasi nëse i referohemi marrëveshjes përfundimtare të lidhur midis Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Greqisë, në titullin e saj, rezulton se objekt i marrëveshjes nuk ka qenë vetëm përcaktimi i shelfit kontinental por edhe “…i zonave të tjera që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare”. Personat të cilët janë të pajisur me plotfuqi duhet të shprehin vullnetin shtetëror për të qenë të lidhur me këtë marrëveshje, pra për të respektuar të drejtat dhe zbatuar detyrimet e parashikuara nga traktati. Për këtë arsye, pëlqimi i shprehur për tyre duhet të jetë i lirë dhe i pa vesuar,132 ndaj këto persona gëzojnë të drejtën e paprekshmërisë personale (në fakt ky rregull vjen që nga lashtësia) dhe ndaj tyre nuk duhet të ketë asnjë lloj shtrëngimi133. Në Konventën e Vjenës parashikohet edhe pavlefshmëria e traktatit ndërkombëtar nëse ai është nënshkruar në rrethanat kur përfaqësuesi i njërit prej shteteve është shtrënguar, kërcënuar apo mashtruar për ta nënshkruar traktatin, si edhe në rastet kur ky përfaqësues në mënyrë direkte ose indirekte është korruptuar për të nënshkruar traktatin.134

2.1.1.d Pasojat e mosmarrjes së plotfuqisë Ashtu sikurse e përmendëm që në fillim të këtij punimi marrja e plotfuqisë është një element shumë i rëndësishëm për vlefshmërinë e procedurës së lidhjes së traktatin dhe rrjedhimisht edhe për detyrueshmërinë e te drejtave dhe detyrimeve që ai parashikon. Pra, pavarësisht se dhënia e plotfuqisë është një çështje e brendshme e çdo shteti, në mënyrë të paevitueshme efektet e saj pasqyrohen drejtpërdrejt në marrëdhëniet ndërkombëtare që ai ka me shtetet e tjera palë në traktat. Konventa e Vjenës parashikon se “një traktat i lidhur nga një person që nuk ka qenë i pajisur me plotfuqi nga organet kompetente, ose që nuk përfshihet ne atë kategori personash që s’kanë nevojë për plotfuqi, do të jetë i pavlefshëm e nuk do të mund të sjellë pasoja juridike për palët.” 135 Ky akt mund të bëhet i vlefshëm në rast se më pas organet shtetërore miratojnë ose japin konsensusin për të qenë të lidhur me këtë traktat. Ky pëlqim mund të jetë në formën e shprehur, ose me veprime konkrete 136, si ratifikimi i mëpasshëm i aktit, të cilat tregojnë se vetë shteti e trajton si të vlefshëm këtë traktat dhe i jep efekte duke e bërë të zbatueshëm.

131

Vendimi 15, dt 15.4.2010, GJK, “Për delimitimin e zonave ujore me Greqinë” Për më gjerë shih Kapitullin 1: parimi i pëlqimit të lirë 133 A.Puto, E drejtë ndërkombëtare publike, fq.366, Shtëpia Botuese Albin, 2013 134 Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, nenet 50-51, për më gjerë shih Kapitullin 4 135 Po aty, neni 7 136 Yearbook of international Law Commission, 1966, vol II 132

37

Interesant është parashikimi i nenit 27 dhe 46 të Konventës në të cilët parashikohet se “një shtet nuk mund të pretendojë dispozitat e së drejtës së brendshme si justifikim për moszbatimin e detyrimeve të traktatit” 137 si edhe se një shtet nuk mund të pretendojë pavlefshmërinë e traktatit me justifikimin se “pëlqimi për të qenë i lidhur nga një traktat ndërkombëtar është shprehur duke cenuar një dispozitë të së drejtës së tij të brendshme në lidhje me kompetencën për të përfunduar traktate....në qoftë se ky cënim nuk ishte i qartë dhe të kishte të bënte me një rregull të së drejtës së brendshme të një rëndësie thelbësore.”138 Sa i përket nenit 27, është e qartë që qëllimi i tij duket të jetë detyrueshmëria e zbatimit të marrëveshjeve ndërkombëtare të cilat kanë hyrë në fuqi në shtetet palë të traktatit në përputhje edhe me parimin pacta sunt servanda të parashikuar në nenin 26 të Konventës, sipas të cilit “çdo traktat në fuqi është detyrues për palët dhe duhet të kryhet në mirëbesim mes tyre.” 139 dhe i referohet në përgjithësi rasteve kur mund të duket se vetë përmbajtja e traktatit bie në kundërshtim me të drejtën e brendshme. Ndërsa ndryshimi me nenin 46 është se në këtë të fundit nuk parashikohet pamundësia e shteteve palë për të pretenduar moszbatimin e traktatit, por pamundësia e tyre për të pretenduar pavlefshmërinë e tij me pretendimin se pëlqimi është shprehur duke cënuar një dispozitë të së drejtës së brendshme, dhe ndryshe nga neni 27 (ku bëhej fjalë për të drejtën e brendshme në përgjithësi) ky pretendim lidhet pikërisht me ato dispozita që në mënyrë specifike përcaktojnë kompetencën e organit shtetëror për të lidhur traktatin dhe të drejtën e tij për të dhënë plotfuqi. Megjithatë edhe në këtë situatë parashikohet përjashtimi për ato raste kur cënimi i dispozitave të së drejtës së brendshme ka qenë evident dhe lidhet me shkeljen e akteve juridike të brendshme me rëndësi thelbësore (si mund të jetë kushtetuta e një shteti dhe akte të barazvlefshme me të). Respektimi i nenit 26, 27 dhe 46 të Konventës është diskutuar edhe në vendimin 15/10 të GJK, ku është theksuar fakti që në këtë rast nuk kemi të bëjmë me shkelje të këtyre neneve, pasi të tria këto parashikime vlejnë për rastet kur traktati ndërkombëtar ka marrë fuqi juridike dhe ka filluar të japë efekte në shtetet palë të tij, ndërsa në rastin në fjalë kontrolli i kushtetutshmërisë së bërë nga gjykata është a priori, përpara se ajo të kalonte procesin e ratifikimit.140 Bazuar në nenin 5 të kushtetutës141 si edhe në nenet 116142, 121143 dhe 122144 kuptojmë se ratifikimi lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me hyrjen në fuqi, dhe zbatimin e

137

Konventae Vjenës “Për të Drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 27 Po aty, neni 46 139 Po aty, neni 26 140 Vendimi 15/10 GJK 141 Neni 5 i kushtetutës “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të” 142 Neni 116 i kushtetutës: “Aktet normative që kanë fuqi në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë janë: a) Kushtetuta; b) marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara; c) ligjet; ç) aktet normative të Këshillit të Ministrave....” 143 Neni 121 i Kushtetutës “1. Ratifikimi dhe denoncimi i marrëveshjeve ndërkombëtare nga Republika e Shqipërisë bëhet me ligj në rastet kur ato kanë të bëjnë me: a) territorin, paqen, aleancat, çështjet politike dhe ushtarake; b) të drejtat dhe liritë e njeriut, si edhe detyrimet e shtetasve, siç parashikohen në Kushtetutë; c) anëtarësimin e Republikës së Shqipërisë në organizatat ndërkombëtare; ç) marrjen përsipër të detyrimeve financiare nga Republika e Shqipërisë; d) miratimin, ndryshimin, plotësimin ose shfuqizimin e ligjeve.” 138

38

marrëveshjes në territorin shqiptar si edhe me momentin kur ajo fillon të japë efektet dhe bëhet pjesë e sistemit juridik të brendshëm. Për këtë arsye gjykata ka arsyetuar që në rastin në fjalë nuk kemi shkelje të parimit pacta sunt servanda pasi marrëveshja nuk kishte hyrë në fuqi. Të plotfuqishmit i zhvillojnë bisedimet në bazë të projekteve të përcaktuara paraprakisht në rrugë diplomatike, megjithatë bisedimet mund të zhvillohen edhe pa pasur projekt paraprak. Në këtë rast projekti hartohet gjatë zhvillimit të bisedimeve nga grupet e përbashkëta të krijuara nga shtetet ose organizatat pjesëmarrëse. Në rastin e Shqipërisë, ligji parashikon se çdo ndryshim apo shtesë apo formulim i ri në tekstin e një marrëveshje kërkon mendimin e ministrive përkatëse dhe miratimin në parim të Këshillit të Ministrave, përpara se teksti përfundimtar i marrëveshjes të nënshkruhet. 145

2.1.1.e Autentifikimi dhe adoptimi i tekstit të traktatit Konventa e Vjenës 1969 parashikon se shtet pjesëmarrës në bisedime quhet ai që merr pjesë në përpilimin dhe miratimin e tekstit të një traktati ndërkombëtar, ndërsa Konventa e Vjenës 1986 për të njëjtat funksione shton edhe termin Organizatë negociuese.146 Si shihet nga ky përkufizim, i gjithë procesi i negocimit midis shteteve ose organizatave ndërkombëtare duhet të finalizohet me miratimin e tekstit të një traktati. Ndonëse asnjëra nga Konventat nuk e përkufizon qartësisht kuptimin e miratimit të tekstit të traktatit, kuptohet se kjo do të thotë hartimin e një drafti paraprak të traktatit që do të lidhet midis shteteve dhe kjo sipas nenit 9 të Konventës kërkon miratimin e të gjitha shteteve pjesëmarrëse në bisedime. Në rastet kur kemi traktate dypalëshe apo traktate ku numri i shteteve negociuese është i vogël, pëlqimi i të gjitha palëve për miratimin e tekstit është më i lehtë për tu arritur por nga ana tjetër është edhe i domosdoshëm për të siguruar dhënien e pëlqimit për të qenë të lidhur nga traktati në fazat e mëvonshme. Për rastet kur miratimi i tekstit të një traktati bëhet në një konferencë ndërkombëtare, ku edhe numri i shteteve ose organizatave negociuese është i madh, Konventat parashikojnë që kjo bëhet me dy të tretat e votave të pjesëmarrësve në votim. Megjithatë kjo shumicë mund të ndryshojë nëse vetë shtetet ose organizatat negociuese e vendosin një gjë të tillë. Në këto raste i rëndësishëm është konsensusi për dispozitat që do të ketë traktati, ndonëse kjo nuk nënkupton domosdoshmërisht se një shtet që ka rënë dakord për miratimin e tekstit të traktatit do të vendosi të japë pëlqimin për hyrjen në fuqi të tij. Gjithsesi, duhet të kemi parasysh që miratimi i tekstit të një traktati duhet të bëhet sipas rregullave të konferencës të vendosura nga shtetet ose organizatat pjesëmarrëse.147 Përveç miratimit kërkohet edhe autentifikimi (ose vërtetimi si origjinal) i tekstit të traktatit, pasi në momentin që shtetet ose organizatat ndërkombëtare do të japin pëlqimin 144

Neni 122/1 i Kushtetutës “Çdo marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar përbën pjesë të sistemit të brendshëm juridik pasi botohet në Fletoren Zyrtare të Republikës së Shqipërisë.” 145 Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve nderkombetare”, neni 11 146 Konventat e Vjenës, neni 2 (përkatësisht për secilën) 147 Konventae Vjenës “Për të Drejtën e traktateve mes shteteve dhe organizatave ndërkombëtare dhe organizatave mes tyre” 1986, neni 2

39

për të qenë të lidhura nga traktati duhet të jenë të qarta që ky është varianti përfundimtar i tij. Vetë teksti i traktatit mund të përmbajë të parashikuar edhe procedurën e autentifikimit të tij, ose kjo procedurë mund të jetë përcaktuar nga palët negociuese gjatë zhvillimit të bisedimeve (neni 10 i Konventave). Nëse nuk kemi një procedurë të tillë, atëherë autentifikimi mund të bëhet edhe me anë të nënshkrimit, nënshkrimit ad referendum, parafimit apo aktit final të konferencës.148 Zakonisht në rastet e traktateve të miratuara nga organizatat ndërkombëtare, autentifikimi i tekstit të traktatit bëhet me miratimin e organeve të vetë organizatës ose nga drejtuesit e saj. Ndërsa autentifikimi mund të bëhet edhe nëpërmjet Aktit Final të konferencave. Ky nuk përmendet më parë nga konventat as në pjesën e termave të përdorur, por gjithsesi duhet të themi se është një akt që përmban përmbledhjen e bisedimeve të zhvilluara gjatë konferencës, propozimet e bëra, pjesëmarrësit në konferencë dhe organet e saj, tekstin e miratuar, etj. 149

2.1.2

Shprehja e pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat

Shtetet ose organizatat pjesëmarrëse në bisedime marrin statusin e shteteve ose organizatave kontraktuese në momentin që ato shprehin pëlqimin për të qenë të lidhura nga një traktat, pavarësisht faktit nëse ai ka hyrë në fuqi për to apo jo.150 Pëlqimi për të qenë i lidhur nga një traktat ndërkombëtar mund të shprehet në disa forma dhe konkretisht me anë të nënshkrimit, shkëmbimit të instrumenteve që konstituojnë një traktat, ratifikimit, pranimit, miratimit, aderimit, apo nga çdo mjet tjetër nëse shtetet ose organizatat kontraktuese e kanë përcaktuar kështu. 151

2.1.2.a Shprehja e pëlqimit me nënshkrim Shprehja e pëlqimit me anë të nënshkrimit nënkupton që përfaqësuesit janë dakort që subjekti të cilin përfaqësojnë të jetë pjesë e tij, por në disa raste mund të nënkuptojë që traktati nuk ka nevojë të miratohet nëpërmjet ndonjë procedure të mëtejshme, prandaj këtu duhet të dallojmë nënshkrimin e thjeshtë dhe nënshkrimin përfundimtar të traktatit, pasi nënshkrimi i thjeshtë nënkupton rastet kur traktati kalon më pas nëpërmjet procedurave të miratimit ose ratifikimit nga organet përkatëse shtetërore ndërsa nënshkrimi përfundimtar nënkupton që kjo është faza përfundimtare e përmbylljes së traktatit.152 Nënshkrimi është përfundimtar në rastet kur vetë teksti i traktatit e parashikon një gjë të tillë ose kur vetë palët gjatë zhvillimit të bisedimeve e kanë përcaktuar si me efekt përfundimtar nënshkrimin apo kur kjo është e qartë nga përmbajtja e plotfuqive të personave që marrin pjesë në bisedime.153 148

Konventae Vjenës “Për të Drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 10 A.Aust, Modern treaty law and practice, fq. 92, Cambridge University Press, 2ed, 2007 150 Konventat e Vjenës, neni 2 151 Po aty, neni 12 152 A.Aust, Modern treaty laë and practice, fq.96 153 Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 12 149

40

Mund të ketë raste kur vetë traktati nuk shprehet në lidhje me pasojat që do të ketë nënshkrimi, pra nëse ai do të jetë i thjeshtë apo përfundimtar dhe i takon vetë shteteve ose organizatave të përcaktojnë efektin e tij. Zgjidhja më e mirë për situata të tilla mendoj se do të ishte që nënshkrimi të konsiderohej i thjeshtë dhe më pas traktati të kalonte nëpërmjet procesit të ratifikimit ose pranimit, pasi kjo do të shmangte përfundimisht keqkuptimet dhe do të vendoste nëse traktati do të hynte në fuqi për secilin nga palët kontraktuese. Çdo shtet ose organizatë në legjislacionin e vet përcakton se cilat janë kategoritë e marrëveshjeve për të cilat mund të bëhet nënshkrim i thjeshtë dhe për cilat mund të bëhet nënshkrim përfundimtar. Në legjislacionin tonë parashikohet se mënyra për të shprehur pëlqimin për të qenë të lidhur nga një traktat mund të jenë si nënshkrimi ashtu edhe ratifikimi, miratimi apo aderimi apo edhe shkëmbimi i notave154, ndërsa Kushtetuta në nenin 121 parashikon një sërë marrëveshjesh për të cilat specifikisht kërkohet ratifikimi me ligj. Nëse një shtet e ka nënshkruar një marrëveshje ndërkombëtare dhe më pas për arsye të brendshme nuk është gati të vazhdojë procedurat për hyrjen në fuqi, mund ta ndreqi këtë situatë dukë shënuar fjalët “ad referendum” pas nënshkrimit për të sqaruar që konfirmimi do të bëhet në një kohë të mëvonshme nga shteti. Në një rast të tillë nëse nënshkrimi konfirmohet më vonë kjo duhet të bëhet në formë të shkruar nga shteti apo organizata.155 Një formë tjetër që iu jep shteteve kontraktuese mundësinë që të miratojnë në parim tekstin e traktatit, por ndërkohë të kenë mundësi për tu menduar dhe për të zgjidhur paqartësitë që mund të sjelli nënshkrimi i tij, është edhe siglimi (ose parafimi). Kjo bëhet nëpërmjet vendosjes së inicialeve të personave që mbajnë plotfuqitë dhe nënkupton që nënshkrimi do të bëhet në një moment të mëvonshëm pasi të jenë qartësuar të gjitha çështjet.156 Siglimi mund të bëhet jo vetëm për të gjithë tekstin e traktatit por edhe për pjesë të veçanta të tij.157 Sipas nenit 12 të KV, siglimi nuk mund të ketë efektin e nënshkrimit, përveç rasteve kur vetë shtetet ose organizatat e kanë vendosur se ai do të ketë efektin e nënshkrimit gjatë fazës së bisedimeve. Nënshkrimi ad referendum dhe siglimi mund të ngatërrohen si koncepte me njëratjetrën, por ato kanë disa ndryshime të rëndësishme që i dallojnë. Nënshkrimi ad referendum, ashtu sikurse e përmendëm më lart bëhet pasi është nënshkruar traktati dhe nuk mund të ketë asnjëherë efektin e nënshkrimit përveçse kur palët e konfirmojnë më pas me shkrim këtë gjë, ndërsa siglimi bëhet përpara nënshkrimit dhe sipas KV mund të ketë efektin e nënshkrimit nëse kështu e vendosin shtetet ose organizatat kontraktuese. Ligji shqiptar, në paragrafin 4 të nenit 11 parashikon se kur palët vendosin që nënshkrimi të bëhet në një kohë të mëvonshme, mund ta siglojnë marrëveshjen duke vendosur vetëm inicialet e personave që janë kryetarët e grupeve negociatore. Zakonisht traktatet që janë dypalëshe nënshkruhen pasi përfundon zhvillimi i bisedimeve, ndërsa 154

Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve nderkombetare”, neni 16 Bradely A. Curtis, Treaty signature, fq. 7, Duncan B. Hollis (ed.), The Oxford Guide To Treaties. Oxford University Press, 2012. 156 Neni 2 i ligjit parashikon se “(ë) "parafim" nënkupton aktin me të cilin personat e plotfuqishëm vene inicialet për të treguar se kane rene dakord për tekstin përfundimtar të traktatit a të marrëveshjes;” 157 A. Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq. 367 155

41

traktatet shumëpalëshe, veçanërisht ato që hartohen nga organizatat ndërkombëtare qëndrojnë një periudhë të caktuar të hapura për nënshkrim, në mënyrë që të krijojnë mundësinë për sa më shumë shtete ose organizata që të bëhen palë në traktat. Koha gjatë së cilës traktatet qëndrojnë të hapura për nënshkrim vendoset nga vetë shtetet ose organizatat që marrin pjesë në zhvillimin e bisedimeve. Pas përfundimit të kësaj kohe shtetet ose organizatat nuk kanë mundësi të bëhen palë në traktat nëpërmjet nënshkrimit por vetëm nëpërmjet aderimit ( që do të trajtohet më poshtë në këtë punim). Vetë KV parashikon se “Kjo Konventë do të jetë e hapur për nënshkrim për të gjitha Shtetet Anëtare të Kombeve të Bashkuara dhe për çdonjërën prej agjencive të specializuara të Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike ose palët në Statutin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, dhe për çdo Shtet tjetër të ftuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara, për t'u bërë palë në Konventë, si më poshtë: deri më 30 Nëntor 1969, pranë Ministrisë Federale të Punëve të Jashtme të Republikës së Austrisë, dhe më pas, deri në 30 Prill 1970, pranë Selisë së Kombeve të Bashkuara, Nju Jork”.158 Megjithatë ka traktate që qëndrojnë të hapura për një periudhë të pacaktuar kohe. Nënshkrimi duhet të ndjekë një renditje të caktuar të firmave të përfaqësuesve të shteteve kontraktuese. Në rastet e traktateve shumëpalëshe renditja e firmave bëhet sipas rendit alfabetik të shteteve që përfaqësojnë përfaqësuesit, ndërsa kur traktatet janë dypalëshe, firmat vendosen në anën e majtë dhe të djathtë të fletës, po gjithmonë duhet pasur parasysh që në anën e majtë që konsiderohet edhe si vendi i parë, të vihen firmat e përfaqësuesve të shtetit ku do të mbetet ajo kopje. Kjo procedurë quhet ndryshe edhe alternat dhe parashikohet edhe në ligjin shqiptar ku kërkohet që secila palë të shtypi tekstin e traktatit në gjuhën e vet dy herë në alternatin dhe letrën e vet dhe dy herë në alternatin dhe letrën e shteteve të tjera kontraktuese.159 Përveç nënshkrimit KV, parashikon si mjete për të dhënë pëlqimin edhe shkëmbimin e instrumenteve që ligjërojnë ose konfirmojnë një traktat nëse shtetet dhe organizatat e kanë vendosur vetë një gjë të tillë apo kur kjo kuptohet qartë nga teksti i këtyre instrumenteve.160 Në ligjin shqiptar parashikohet se kjo mund të bëhet nëpërmjet shkëmbimit të notave dhe në këtë rast teksti i traktatit përfshihet në tekstin e notave. 161

2.1.2.b Shprehja e pëlqimit me ratifikim dhe miratim Konventat e Vjenës parashikojnë që pëlqimi mund të jepet nëpërmjet ratifikimit, i cili konsiderohet si një fazë përfundimtare për lidhjen e traktatit (por jo për hyrjen e tij në fuqi), pasi kjo është një procedurë që përdoret edhe pas nënshkrimit. Në fakt shpesh ratifikimi interpretohet si një proces i të drejtës së brendshme i cili i jep fuqi juridike dhe zbatueshmëri një traktati ndërkombëtar, por ky është një interpretim i gabuar për disa arsye.

158

Konventa e Vjenës “Për të Drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 81 Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve nderkombetare”, neni 12 160 Konventae Vjenës “Për të Drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 13 161 Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve nderkombetare”, neni 14 159

42

Së pari, vetë fakti që ratifikimi parashikohet nga Konventat e Vjenës e nënkupton domosdoshmërisht karakterin ndërkombëtar të tij. Së dyti, nëse ne i referohemi nenit 2 të KV, kur parashikohet përdorimi i termave thuhet se “ratifikimi ....... nënkupton në çdo rast aktin ndërkombëtar të emërtuar kështu162 me anën e të cilit një Shtet paraqet në planin ndërkombëtar pëlqimin e tij për të qenë i lidhur nga një traktat”. Ky përkufizim tregon se Konventa nuk e sheh ratifikimin si një proces legjislativ por si një akt juridik ndërkombëtar. Së treti, përkufizimi i mësipërm e përcakton shprehimisht si një akt me anën e të cilit jepet pëlqimi për të qenë i lidhur me një traktat ndërkombëtar dhe nuk përmend në asnjë moment hyrjen në fuqi të tij. Kjo tregon se aspekti ndërkombëtar i ratifikimit është i ndarë dhe indiferent ndaj aspektit të brendshëm kushtetues e legjislativ nëpërmjet të cilit realizohet apo formohet vullneti për të shprehur pëlqimin për qenë i lidhur me një traktat me anë të ratifikimit. Normalisht pyetja do të ishte se përse nevojitet shprehja e pëlqimit në rastet kur kjo gjë mund të jetë bërë më parë me anën e nënshkrimit? Sigurisht që përgjigja e kësaj pyetje nuk është shteruese, mund të kemi raste kur shtetet ose organizatat kërkojnë kohë të mjaftueshme për të vendosur nëse do të lidhet me traktatin në fjalë apo jo si edhe nëse do të bëjë rezerva. Mund të ketë traktate të cilat kërkojnë paraprakisht që të përshtatet legjislacioni i vendit përpara se traktati të bëhet i detyrueshëm, ose mund të ketë shtete të cilat në legjislacionin e tyre parashikojnë që për disa lloj marrëveshjesh mund të kërkohet pëlqimi i një organi të caktuar shtetëror, etj. Duhet thënë se ratifikimi është një akt diskrecional i një shteti, kjo do të thotë se nuk ka ndonjë detyrim që ta ratifikojë domosdoshmërisht një marrëveshje të nënshkruar. Të njëjtin qëndrim mban edhe Gjykata Kushtetuese shqiptare në vendimin 15/10 ku arsyeton se “Në rastet kur legjislacioni i brendshëm e kushtëzon hyrjen në fuqi të marrëveshjes me ratifikimin nga parlamenti i secilit shtet, ky proces (ratifikimi) nuk mund të konsiderohet si akt i thjeshtë formal. Ai përbën një proces esencial të lidhur ngushtë me hyrjen në fuqi të marrëveshjes së nënshkruar. Shteti palë në marrëveshje është i lirë, nëpërmjet organeve të tij legjitime, ta ratifikojë ose jo marrëveshjen.”163. Nga ana tjetër duhet thënë se nuk ka as sanksione në rast se një traktat ndërkombëtar nuk ratifikohet, pasi duke qenë një akt tërësisht me karakter diskrecional, shteti në këtë rast nuk mund të ngarkohet me përgjegjësi dhe kështu arsyeton edhe GJK në vendimin e sipërpërmendur, kur thotë se “për sa kohë marrëveshja nuk ratifikohet dhe nuk hyn në fuqi nuk kemi shmangie nga detyrimet juridike ndërkombëtare”164, pra çka nënkupton se vetë mos ratifikimi nuk përbën shkelje në vetvete. Sipas Konventave të Vjenës, pëlqimi mund të jepet me anën e ratifikimit, kur traktati në një nga dispozitat e tij parashikon që duhet të bëhet në këtë formë, nëse vetë palët kontraktuese e kanë pranuar ose shprehur këtë gjatë zhvillimit të bisedimeve apo në 162

Ky është përkufizimi i dhënë nga Konventa e Vjenës 1969, ndërsa tek Konventa e Vjenës 1986 jepet ky përkufizim “ “ratifikim” do të thotë një akt ndërkombëtar përmes të cilit një Shtet jep në planin ndërkombëtar pëlqimin e tij që të jetë i detyruar nga dispozitat e një traktati; (b bis) “akt i konfirmimit formal” do të thotë një akt ndërkombëtar që i korrespondon aktit të ratifikimit nga një Shtet, përmes së cilit një organizatë ndërkombëtare jep në planin ndërkombëtar pëlqimin e saj për t’u detyruar nga dispozitat e një traktati; (b ter) “pranim”, “aprovim” dhe “aderim” do të thotë në çdo rast një akt ndërkombëtar me anë të të cilit një Shtet ose një organizatë jep në planin ndërkombëtar pëlqimin e tij/saj për të qënë i detyruar nga dispozitat e një traktati;” 163 Vendimi 15/10 I GJK 164 Po aty

43

rastet kur është nënshkruar traktati që do ti nënshtrohet ratifikimit. 165 Po kjo dispozitë parashikon se pëlqimi do të shprehet nëpërmjet ratifikimit edhe në rastet kur kjo përcaktohet në përmbajtjen e plotfuqisë, për arsye se mund të jetë një marrëveshje që sipas legjislacionit të brendshëm kërkon edhe konfirmimin e organeve të caktuara shtetërore.166 Ratifikimi i marrëveshjeve ndërkombëtare është parashikuar edhe në aktet kryesore shtetërore të shtetit shqiptar. Në Statutin Organik nuk gjejmë parashikime për këtë proces, por duke qenë se si e kemi trajtuar më lart, ishte princi që i lidhte marrëveshjet ndërkombëtare nënkuptohet se edhe të drejtën për të konfirmuar marrëveshjet e lidhura nga të plotfuqishmit e tij e kishte po princi. Ndërsa në paragrafin e dytë të pikës 60 të Statutit të Zgjeruar të Lushnjes, në kompetencat e Këshillit të Naltë parashikohet se “Ban traktate e marrëveshje gjithfarësh, por këto nuk kanë efekt pa u pëlqyem prej Parlamentit”, çka do të thotë se çdo marrëveshje ndërkombëtare duhet të kalonte nëpërmjet ratifikimit të organit legjislativ. Në Statutin Themeltar të Republikës e drejta e ratifikimit të traktateve e marrëveshjeve ndërkombëtare të lidhura nga Kryetari i Republikës i njihej të dyja Dhomave, pra që të quhej se ishte dhënë pëlqimi për të qenë i lidhur me një traktat duhej që të pranohej nga Dhoma e Deputetvet dhe nga Senati njëkohësisht. 167 Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare parashikon se traktatet me natyrë politike të lidhura nga mbreti nuk i nënshtrohen procesit të ratifikimit nga Parlamenti, por ky i fundit vetëm vihet në dijeni, ndërsa traktatet me natyrë ekonomike duhet të kalojnë nëpërmjet ratifikimit të Parlamentit që të kenë efekt.168 Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë 1946, për herë të parë përmend shprehimisht termin “ratifikim” dhe këtë kompetencë e shohim të ndarë mes Presidiumit të Kuvendit Popullor dhe Kuvendit Popullor. Megjithatë në parim kjo ishte një e Drejtë që i takonte Presidiumit, por kur ky i fundit e gjykonte të arsyeshme, mund të vendoste që ratifikimi të bëhej nga Kuvendi Popullor.169 Të njëjtin rregullim për procesin e ratifikimit bëjnë edhe aktet e tjera më pas, neni 2/1 i Rregullores “Mbi pregatitjen e dokumenteve që përdoren për përfundimin dhe hyrjen në fuqi të traktateve, marrëveshjeve dhe Konventave”, neni 67 dhe 77 i Kushtetutës së Republikës Socialiste të Shqipërisë 1976, dhe neni 13 e 14 i Rregullores Nr. 243, datë 27.1.197 “Për lidhjen e traktateve dhe të marrëveshjeve ndërkombëtare”. Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese parashikon se të drejtën për të ratifikuar traktatet ose marrëveshjet ndërkombëtare e ka Presidenti i Republikës me anë të dekreteve dhe Kuvendi Popullor me anë të ligjeve, por për sa i përket kompetencave të këtij të fundit parashikon se cilat kategori të marrëveshjeve duhet të ratifikojë “Ratifikon dhe denoncon: Traktatet me karakter politik; Traktatet ose marrëveshjet me karakter ushtarak; Traktatet ose marrëveshjet që kanë të bëjnë me kufijtë e Republikës së Shqipërisë; Traktatet ose marrëveshjet që kanë të bëjnë me të drejtat dhe detyrat themelore të shtetasve; Traktatet që kanë si rrjedhim detyrime financiare për shtetin;Traktatet ose marrëveshjet që kanë si rrjedhim ndryshime në 165

Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 14/1 a)b)c) Po aty, neni 14 d) 167 Statuti Themeltari i Republikës së Shqipërisë, Pjesa C, Art .75 168 Statuti Themeltar i Mbretnis Shqiptare, Pjesa A, Art. 83 169 Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë, Art. 54/ 8) 166

44

legjislacion;Traktatet ose marrëveshjet e tjera në të cilat parashikohet që ratifikimi ose denoncimi i tyre të bëhet nga Kuvendi Popullor.” 170. E drejta e këtyre organeve për të ratifikuar traktatet risillet edhe një herë në Ligjin Nr. 8371, date 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”. Në këtë pjesë duhet patjetër një ndryshim i këtij ligji për ta sjellë në një linjë me Kushtetutën, sepse rregullimet ligjore nuk mund të jenë në kundërshtim me kushtetutën, pavarësisht se jemi të vetëdijshëm që kushtetuta është akt me vlerë ligjore më të lartë dhe mund të zbatohet në mënyrë të drejtpërdrejtë. Veçanërisht, ndryshime nevojiten në pjesën e organeve të cilat mund të bëjnë ratifikimin, ku përfshihet edhe ratifikimi me Dekret të Presidentit. Kushtetuta e vitit 1998 bën një rregullim të ri dhe të drejtën e ratifikimit të marrëveshjeve nuk e përmend tek Presidenti dhe ia le vetëm Kuvendit. Në nenin 121 të kësaj Kushtetute parashikohet se ratifikimi i marrëveshjeve bëhet me ligj në të gjitha ato raste kur palë në këto marrëveshje është Republika e Shqipërisë, çka do të thotë se bëhet fjale për marrëveshje ndërshtetërore dhe jo ndërqeveritare (nëse i referohemi ndarjes që vetë ligji i lartpërmendur bën për këtë çështje) dhe zakonisht marrëveshje të kësaj natyre lidhen nga Presidenti. Marrëveshjet ndërkombëtare të cilat i nënshtrohet procesit të ratifikimit me ligj nga kuvendi janë marrëveshjet që kanë të bëjnë me“...a) territorin, paqen, aleancat, çështjet politike dhe ushtarake; b) të drejtat dhe liritë e njeriut, si edhe detyrimet e shtetasve, siç parashikohen në Kushtetutë; c) anëtarësimin e Republikës së Shqipërisë në organizatat ndërkombëtare; ç) marrjen përsipër të detyrimeve financiare nga Republika e Shqipërisë; d) miratimin, ndryshimin, plotësimin ose shfuqizimin e ligjeve.”171 Megjithatë kjo nuk është një listë shteruese, sepse pika 2 e po këtij neni sqaron se Kuvendi mund të ratifikojë edhe marrëveshje ndërkombëtare të cilat nuk janë pjesë parashikimeve të sipërpërmendura. Kushtetuta gjithashtu parashikon ratifikimin me ligj të marrëveshjeve ndërkombëtare nga Kuvendi, por nuk specifikon shumicën e kërkuar për marrëveshjet e përmendura më sipër nga pika 1 e nenit 121, ndërsa për marrëveshjet të cilat nuk përfshihen në këto kategori, parashikohet se kërkohet shumica e të gjithë anëtarëve të Kuvendit.172 Në nenin 123 të Kushtetutës parashikohet se “1. Republika e Shqipërisë, në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare, u delegon organizatave ndërkombëtare kompetenca shtetërore për çështje të caktuara” dhe në këtë rast kuorumi i kërkuar është me shumicën e të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Për sa i përket ndryshimit, plotësimit apo shfuqizimit të ligjeve me anën e të cilave janë ratifikuar marrëveshjet ndërkombëtare, mund të themi se kërkohet e njëjta shumicë me të cilën janë miratuar këto ligje. 173 Lidhur me ratifikimin kjo Kushtetutë bën edhe një parashikim mjaft interesant për marrëveshjet të cilat u delegojnë kompetenca shtetërore organizatave ndërkombëtare, për të cilat Kuvendi mund të vendosë që ratifikimi të bëhet me referendum. Megjithatë nuk kemi ndonjë parashikim tjetër ligjor ku të specifikohen arsyet për të cilat Kuvendi mund të ndërmarri një vendim të tillë dhe as ndonjë rast nga praktika kur ratifikimi të jetë bërë me referendum. Ndërkohë shohim që në Ligjin PTMN mungon një parashikim i tillë. Në 170

Ligji Nr. 7492, datë 29.4.1991 “Për Dispozitat Kryesore Kushtetuese”, neni 16/5 Kushtetuta, neni 121 172 Pika 2 e nint 121 “Kuvendi, me shumicën e të gjithë anëtarëve të tij, marrëveshje ndërkombëtare që nuk janë të parashikuara në paragrafin 1 të këtij neni” 173 Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë 1998, neni 122/1 171

45

vend që në ligj të gjenim sqarim më të gjerë se mbi cilat baza mund të kërkohet ratifikimi me referendum dhe procedurat paraprake, shohim që kemi një boshllëk në këtë drejtim. Sa i përket parimeve dhe procedurave që duhet të ndiqen për ratifikimin, neni 121 parashikon se duhet të parashikohen me ligj, por ndërsa Kushtetuta është e miratuar në tetor të vitit 1998, ligji “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” është miratuar në korrik të vitit 1998, pra rreth 3 muaj përpara Kushtetutës dhe më së shumti reflekton parashikimet e Ligjit për Dispozitat Kryesore Kushtetuese, ndërsa ka mangësi të theksuara e në disa raste edhe kundërshti me parashikimet e Kushtetutës 1998, prandaj do të ishte i nevojshëm ndryshimi i tij (kjo çështje do të trajtohet edhe më poshtë në këtë punim), por për sa kohë kjo nuk bëhet e mundur zbatohen parashikimet e tij. Konkretisht në nenin 23 të tij parashikohet se “Ministria e Punëve të Jashtme i paraqet Këshillit të Ministrave aktet (relacion, projektligj ose projektvendim) për ratifikimin, aderimin ose miratimin e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare brenda një muaji nga data e depozitimit të këtyre të fundit. Këshilli i Ministrave i paraqet Kuvendit Popullor projektligjin, së bashku me relacionin përkatës, për ratifikimin ose aderimin ne traktatet dhe marrëveshjet që përmbajnë klauzolën e ratifikimit a të aderimit dhe miraton marrëveshjet që përmbajnë klauzolën e miratimit. Ratifikimi, aderimi dhe miratimi i traktateve dhe marrëveshjeve i njoftohet me notë palës tjetër dhe, kur kjo e fundit njofton zyrtarisht për ratifikimin, aderimin dhe miratimin e saj, Ministria e Punëve të Jashtme u dërgon ministrive dhe institucione të tjera të interesuara një kopje të traktatit a marrëveshjes.” Ligji në fjalë ka përcaktuar mënyrën e hartimit të instrumenteve të ratifikimit nga Ministria e Jashtme, e cila është edhe institucioni depozitar për instrumentet e ratifikimi të shteteve/organizatave kontraktuese. Në to zakonisht nuk shënohet teksti por vetëm titulli, në to mund të paraqiten edhe rezervat që mund të bëjë shteti ndaj një apo disa dispozitave të traktatit dhe përkthehen edhe në gjuhën e shtetit kontraktues. Në nenin 16 të KV parashikohet se ratifikimi konsiston në përgatitjen e një akti që quhet instrument i ratifikimit dhe në dorëzimin e tij sipas procedurës së përcaktuar të parashikuar në traktat.174 Kur bëhet fjale për traktatet dypalëshe shprehja e pëlqimit bëhet me shkëmbimin e instrumentit të ratifikimit. Zakonisht në këto raste, kur zhvillimi i bisedimeve është bërë në njërin nga shtetet, shkëmbimi bëhet në shtetin tjetër. Nuk ka ndonjë procedurë të veçantë për shkëmbimin e instrumenteve të ratifikimit dhe as nuk kërkohet domosdoshmërisht që personi që dorëzon instrumentin të jetë i pajisur me plotfuqi. Shkëmbimi zakonisht bëhet nga Ministria e Jashtme ose nga përfaqësitë diplomatike të shtetit. Për traktatet shumëpalëshe është e pamundur të realizohet shkëmbimi i instrumenteve të ratifikimit mes secilës nga palët, prandaj për këtë caktohet një shtet depozitar ku depozitohen instrumentet e ratifikimit. Konventat parashikojnë që nëse palët e kanë vendosur paraprakisht, mjafton thjeshtë njoftimi i shtetit tjetër apo shtetit depozitar për hartimin e instrumentit të ratifikimit dhe konsiderohet se është dhënë pëlqimi me anë të tij. 175 Instrumenti i ratifikimit është në formë të shkruar dhe firmoset nga organi kompetent për të lidhur traktatin. Zakonisht ai përmban titullin e marrëveshjes, kohën dhe vendin e nënshkrimit, një përmbledhje të shkurtër të përmbajtjes së marrëveshjes, të dhënat dhe nënshkrimin e përfaqësuesit të shtetit e vendin ku është hartuar dhe vulën 174 175

Po aty, neni 16 Po aty,

46

përkatëse. Ky proces përcaktohet nga secili shtet/organizatë më vete, në varësi të mënyrës së organizimit të tij. Instrumenti i ratifikimit ka një rëndësi të veçantë në shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat, pasi ai lidhet drejtpërdrejtë me hyrjen në fuqi të traktatit për shtetin që dorëzon instrumentin. Pra, me pak fjalë ezaurimi i ratifikimit si fazë nuk nënkupton hyrjen në fuqi të këtij traktati, pasi momenti i hyrjes në fuqi konsiderohet se është momenti i dorëzimit të instrumentit të ratifikimit. Mund t’i referohemi këtu rastit të Polonisë dhe Gjermanisë për Traktatin e Lisbonës, krerët e shteteve përkatëse duke pretenduar se ky traktat binte në kundërshtim me kushtetutat e këtyre shteteve, nuk pranuan të dorëzonin instrumentet e ratifikimit për këtë traktat, duke pezulluar përkohësisht hyrjen në fuqi të tij për këto shtete. Pas dhënies së vendimeve nga Gjykatat Kushtetuese përkatëse se ky traktat nuk ishte në kundërshtim me rendin kushtetues të brendshëm, u dorëzuan instrumentet e ratifikimit dhe Traktati i Lisbonës hyri në fuqi për Gjermaninë dhe Poloninë . Të njëjtën gjë mund të përmendim për vendin tonë lidhur me Statutin e Romës. Dihet se ky statut krijoi GJNP, e cila do të zhvillonte procese gjyqësore penale për funksionarët shtetëror të cilët kryenin vepra penale ndërkombëtare si krimet kundër njerëzimit, krimet e luftës, gjenocid, etj. Në tekstin e këtij statuti ishte parashikuar se do të hynte në fuqi në momentin që do të dorëzohej instrumenti i gjashtëdhjetë i ratifikimit. Shqipëria ishte një nga shtetet që mori pjesë në zhvillimin e bisedimeve dhe nënshkroi statutin dhe për shkak të ndjeshmërisë që kishte në këtë kohë për çështjen e Kosovës, mendohej se do të ishte një nga shtetet që jo vetëm do të dorëzonte në një kohë të shkurtër instrumentin e ratifikimit, por edhe do të jepte kontributin e saj në përmbushjen sa më të shpejte të numrit të nevojshëm duke lobuar që edhe shtete të tjera me të cilat kishte marrëdhënie të mira të depozitonin instrumentet e ratifikimit. Përkundrejt të gjitha pritshmërive, kryeministri i Shqipërisë i paraqiti një kërkesë Gjykatës Kushtetuese me objekt “Papajtueshmëria me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë të Statutit të Romës për Gjykatë Ndërkombëtare Penale” 176, me anë të të cilës kërkohej mendimi i gjykatës për pajtueshmërinë e këtij statuti me Kushtetutën kryesisht në aspektin e delegimit të porcioneve të sovranitetit, parimit ne bis in idem dhe imunitetit të funksionarëve të caktuar shtetëror. Pas shprehjes së Gjykatës Kushtetuese se ky Statut nuk bie në kundërshtim me Kushtetutën, ai u ratifikua me Ligjin Nr. 8984, datë 23.12.2002 dhe hyri në fuqi në datë 7.02.2003. Pas dorëzimit të instrumentit të ratifikimit Statuti hyri në fuqi për shtetin tonë, ndonëse jo me të njëjtën vlerë e kontribut pasi në këtë kohë ishte kaluar numri 60 i instrumenteve të ratifikimit, i nevojshëm që Statuti të hynte në Fuqi. Si mjet për shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga një traktat ndërkombëtar KV parashikojnë edhe miratimin dhe pranimin, të cilat bëhen në kushte të ngjashme me ratifikimin.177 Miratimi është akti me anën e të cilit Këshilli i Ministrave ose ekzekutivi jep pëlqimin për të qenë i lidhur nga një traktat i nënshkruar më parë, i cili nuk i nënshtrohet procesit të ratifikimit. Në nenin 2/d) të Ligjit përcaktohet se “miratim” nënkupton aktin me të cilin Këshilli i Ministrave i Republikës së Shqipërisë miraton përfundimisht një marrëveshje dypalëshe ose shumëpalëshe të nënshkruar nga Qeveria e 176 177

Vendimi Nr.186, datë 23.09.2002 i Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve” 1969, neni 14/2

47

Republikës së Shqipërisë;”. Pra, sipas këtij parashikimi bëhet fjalë për marrëveshje të nënshkruara në emër të qeverisë dhe jo në emër të shtetit. Po në këtë ligj në nenin 17 parashikohet se “Këshilli i Ministrave miraton dhe denoncon marrëveshjet që nuk i nënshtrohen ratifikimit, por që përmbajnë klauzolën e miratimit” Sipas nenit 121/3 të Kushtetutës parashikohet se Kryeministri duhet të njoftojë Kuvendin në të gjitha rastet kur Këshilli i Ministrave lidh një marrëveshje që nuk i nënshtrohet ratifikimit. Sipas Omarit dhe Anastasit, njoftimi i Kuvendit për marrëveshjet e miratuara i shërben funksionit kontrollues që Kuvendi ka ndaj veprimtarisë së qeverisë dhe po ashtu garanton sigurinë e vazhdimit të marrëveshjes edhe kur ndryshohen qeveritë dhe nga ana tjetër i jep epërsi vendimeve të Këshillit të Ministrave për të lidhur marrëveshje ndërkombëtare nga vendimet e tjera. 178 Ndoshta këtu mund të përbëjnë dallim rastet e marrëveshjeve të StabilizimAsociimit, të cilat për shkak të natyrës së funksionimit duhet të lidhen nga kryetarët e qeverive, por që për nga rëndësia janë marrëveshje ndërshtetërore që duhet të kalojnë procesin e ratifikimit. Në rastin e vendit tonë MSA-ja është ratifikuar me Ligjin Nr. 9590, datë 27.7.2006 “Për ratifikimin e Marrëveshjes së Stabilizim- Asociimit ndërmjet Republikës së Shqipërisë dhe Komuniteteve Europiane e shteteve të tyre anëtare”. Në ligjin “Për lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” parashikohet se Këshilli i Ministrave ka të drejtë të miratojë ose të denoncojë marrëveshjet të cilat nuk i nënshtrohen ratifikimit dhe nga ana tjetër ka të drejtë të japë miratimin për denoncimin e marrëveshjeve nga ministritë e institucionet e tjera qendrore në emër të tij 179. Në fakt këtu ka një paqartësi se përse ligji kërkon që Këshilli i Ministrave të miratojë vetëm denoncimin në një kohë kur nuk kërkohet miratimi i tij për lidhjen e marrëveshjeve nga ministritë dhe institucionet qendrore në emër të tij, por jemi të mendimit që mbase këtu prezumhohet që mendimi i KM për lidhjen e marrëveshjes është dhënë nga miratimi në parim, përpara se ajo të lidhet. Si procedurë, Ministria e Jashtme i dërgon aktet (relacionin) për miratimin e traktatit ose marrëveshjes brenda një muaji nga data e depozitimit të tyre. 180

2.1.2.c Aderimi Kur trajtuam nënshkrimin si mjet për shprehjen e pëlqimit, përmendëm faktin se traktatet shumëpalëshe qëndrojnë për një periudhë kohe të hapura për nënshkrim në mënyrë që të krijojnë mundësinë e sa më shumë shteteve për të qenë pjesë e tij. Pas kalimit të kësaj periudhe shtetet nuk kanë mundësi që të shprehin pëlqimin e tyre me anë të nënshkrimit por vetëm me aderimin, që si kuptohet është anëtarësim i një shteti në një traktat në një kohë të mëvonshme nga nënshkrimi apo hyrja e tij në fuqi për palët e tjera. Aderimi është një mjet që përdoret për traktatet shumëpalëshe të cilat zakonisht hyjnë në fuqi pas depozitimit të një numri të caktuar instrumentesh ratifikimi.181 Konventat e Vjenës parashikojnë se pëlqimi mund të shprehet me anë të aderimit kur vetë traktati e parashikon një gjë të tillë. Në fakt pjesa më e mirë e traktateve shumëpalëshe e 178

Aurela Anastasi, Luan Omari, E drejta Kushtetuese, fq. 58, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë 2010 Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve nderkombetare neni 17 180 Po aty, neni 23 181 A. Aust, Modern Treaty Law and Practice, fq 111, Cambridge University Press, 2ed, 2007 179

48

kanë të përcaktuar mundësinë e aderimit në to si edhe kushtet në të cilat mund të bëhet. Lidhur me kushtet mund të themi se kemi kushte që lidhen me pranimin nga shtetet e tjera dhe kushte që lidhen me karakteristikat e subjektit që kërkon të aderojë. Sa i përket kategorisë së parë mund të themi se ka traktate të hapura, të cilat kërkojnë vetëm pak kushte dhe me plotësimin e tyre shteti mund të bëhet palë në traktat, ka të tjera që quhen traktate të mbyllura në të cilat duhet pëlqimi i të gjithë palëve në mënyrë që aderimi i një shteti të ri të bëhet i mundur.182 Ndërsa për sa i përket karakteristikave të subjektit që kërkon të anëtarësohet, zakonisht vetë traktatet parashikojnë se cilat janë konkretisht ato subjekte të cilave iu lejohet aderimi. Mund të ketë traktate të cilat lejojnë vetëm anëtarësimin e shteteve, ose të tjera që lejojnë edhe anëtarësimin e organizatave, etj. Kjo ka qenë një çështje problematike sa i përket entiteteve të cilat nuk ishin të njohura ndërkombëtarisht apo të atyre që kishin një status të diskutueshëm nëse ishin shtete apo jo dhe zgjidhja për shumë kohë i është dhënë sipas të ashtuquajturës “formula e Vjenës” sipas të cilës mund të bëheshin palë në një traktat vetëm ato entitete të cilat ishin pjesë e të paktën një institucioni apo organizate ndërkombëtare 183. Mirëpo kjo zgjidhje nuk është e përshtatshme për sa kohë anëtarësimi në institucionet ndërkombëtare bëhet mbi bazë kriteresh të ndryshme që nuk vërtetojnë dhe nuk tregojnë asgjë mbi aftësinë që një entitet mund të ketë për të përmbushur detyrimet e një traktati ndërkombëtar. Në nenin 83 të Konventës së Vjenës parashikohet se në të mund të aderojnë vetëm ato kategori shtetesh të cilat janë parashikuar si të mundshme për të nënshkruar, d.m.th vetëm ato që janë anëtare ose kandidate për tu anëtarësuar në OKB, anëtaret e Statutit të GJND, si edhe shtetet anëtare të agjencive të specializuara të Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike.184 Aderimi gjithashtu mund të përdoret si mjet për shprehjen e pëlqimit edhe në rastet kur shtetet gjatë zhvillimit të bisedimeve kanë vendosur mjete të tjera, por për një shtet të caktuar të gjitha shtetet palë në traktat kanë pranuar ose bien dakord më pas që pëlqimi i tij të jepet më anën e aderimit.185 Në KV parashikohet gjithashtu edhe mundësia që shprehja e pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat ndërkombëtar të bëhet me shkëmbimin e instrumenteve që ligjërojnë këtë traktat në rastet kur mes palëve paraprakisht është vendosur ose pranuar një gjë e tillë.186 Mund të jenë akte të tilla notat e ndryshme që shtetet ose qeveritë mund të shkëmbejnë me njëra-tjetrën, me anë të të cilave pranojnë të jenë të lidhura nga ky traktat. KV parashikojnë gjithashtu mundësinë që një shtet të shprehë pëlqimin për të qenë i lidhur vetëm nga një pjesë e traktatit, nëse një gjë të tillë e lejon vetë teksti i traktatit për të cilin shtetet kanë rënë dakord, me kushtin e vetëm që shteti të bëjë të qarta dispozitat për të cilat shpreh pëlqimin dhe me të cilat e konsideron veten të lidhur. 187 Gjithashtu këto konventa parashikojnë se në rastet kur një shtet është nënshkrues i një traktati, por nuk ka kaluar ende procesin e ratifikimit nga organet kombëtare, gjithsesi nuk duhet të kryejë veprime të cilat bien në kundërshtim me vetë objektin e qëllimin e 182

Z. Gruda, E drejta ndërkombëtare publike, fq. 313, Shtëpia Botuese Furkan ISM – Shkup, 2007 Po aty, fq.116 184 Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” 1969, neni 83 185 Po aty, neni 15/b)c) 186 Po aty, neni 13 187 Po aty, neni 44 183

49

traktatit, për sa kohë nuk është shprehur se nuk kërkon të jetë i lidhur nga ky traktat. I njëjti detyrim qëndron edhe mbi shtetet të cilat kanë depozituar instrumentet e ratifikimit të një traktati shumëpalësh, megjithatë ai nuk ka hyrë ende në fuqi, pasi gjatë kësaj kohe ato janë të detyruar të mos kryejnë asnjë veprim që bie në kundërshtim me objektin e traktatit. 188 Konkretisht neni 18 i KV parashikon se : “Një Shtet është i detyruar që të mos kryejë akte të cilat do të dëmtonin objektin dhe qëllimin e një traktati në rastet kur : (a) ai ka nënshkruar traktatin ose ka shkëmbyer instrumentet që e bëjnë traktatin subjekt të ratifikimit, pranimit ose miratimit, derisa ai të ketë bërë të qartë qëllimin e tij për të mos qenë palë në traktat;(b) ai ka shprehur pëlqimin e tij për të qenë i lidhur nga traktati, deri në momentin e hyrjes në fuqi të tij dhe me kusht që kjo hyrje në fuqi të mos jetë vonuar pa shkaqe të arsyeshme.”. Ka pasur mendime të ndryshme sa i përket efektivitetit dhe qëllimit të kësaj dispozite pasi fjala “veprim që dëmton” objektin dhe qëllimin e traktatit nuk është e zhvilluar si koncept se çfarë përfshin, ndërkohë që edhe vetë termat objekt e qëllim mbeten të paqarta e të diskutueshme nga praktika. Është shumë e vështirë për më tepër që në një traktat të arrish të përcaktosh e të saktësosh qëllimin dhe objektin e traktatit. Në një vështrim tangencial do të dukej sikur palët mjafton të mos shkelin dispozitat kryesore të një traktati dhe për të tjerat mund të kenë liri veprimi. Pyetja më e saktë në fakt do të ishte : po vetë qëllimi i konventës cili ka qenë në përcaktimin e kësaj dispozitë? Kjo pyetje nuk ka një përgjigje të mirëpërcaktuar, por nga studimet që kanë bërë nga juristë të shumtë mendohet se kjo dispozitë është vendosur për të krijuar një regjim tranzitor ose të përkohshëm. Kjo është e kuptueshme duke qenë se nënshkrimin si proces e kalon nga aspekti formal në atë substancial me efekt të detyrueshëm. Ne e kemi përmendur edhe më herët në këtë punim që nënshkrimi (ndryshe nga kohët e mëparshme të monarkisë189) nuk i jep fuqi juridike dhe detyrueshmëri traktatit. Ndërkohë kjo dispozitë krijon mundësinë që pas nënshkrimit palët të lidhen me detyrimin për të zbatuar objektin dhe qëllimin e traktatit, për sa kohë presin që të vendosin nëse do ta realizojnë apo jo procesin e ratifikimit. Kjo fazë tranzitore mendoj se është krijuar në mënyrë që të mos abuzohet me situatën para ratifikimit, pra që shtetet nënshkruese të ndërmarrin veprime që traktati i ndalon të kryhen në të ardhmen, pa u ngarkuar me përgjegjësi. Ndërkohë Jonas dhe Saunders sqarojnë se “nëpërmjet këtij regjimi tranzitor arrihen dy qëllime kryesore : së pari shtetet nuk janë të lidhura plotësisht me traktatin që nga nënshkrimi duke mos pasur mundësinë e rishikimit nga organet e brendshme dhe ndërkohë i krijohet mundësia që të ndërveprojnë me njëri-tjetrin për detyrimet e marra përsipër në traktat. Së dyti : i lejon institucionet politike të brendshme për ta shqyrtuar një traktat të nënshkruar, pa pasur rrezikun e një sjellje të papritur në kundërshtim me traktatin të shteteve të tjera, duke zvogëluar pasigurinë dhe rritjen aftësinë e shteteve për të peshuar me saktësi kostot dhe përfitimet e ratifikimit”190

188

Për më gjerë shih kapitullin 1 Ian Sinclair “The Vienna Convention on the law of treaties” second edition, 1984, fq.71 190 David S. Jonas, Thomas N. Saunders, The Object and Purpose of a Treaty: Three Interpretive Methods, Vanderbilt Journal of Transnational Law , Vol 43, May 2010 No. 3, fq. 596 189

50

2.1.3

Hyrja në fuqi e traktateve ndërkombëtare

Hyrja në fuqi është një nga momentet më të rëndësishëm për një traktat, pasi ky është momenti kur fillon të krijojë efekte juridike për palët dhe i lidh reciprokisht me të drejta dhe detyrime. Ashtu sikundër trajtuam më lart ratifikimi dhe shkëmbimi apo dorëzimi i instrumentit të ratifikimit kanë një vlerë të madhe në këtë drejtim. Kështu, mund të ketë traktate të cilat parashikojnë se hyrja në fuqi do të lidhet me shkëmbimin e instrumenteve të ratifikimit në një vend të caktuar, zakonisht këto janë traktate dypalëshe dhe nëse bisedimet janë zhvilluar në kryeqytetin e njërës palë, shkëmbimi bëhet në kryeqytetin e palës tjetër. Në traktatet shumëpalëshe mund të ketë parashikime të cilat e lidhin hyrjen në fuqi me momentin kur të gjitha shtetet nënshkruese të traktatit do të dorëzojnë instrumentet e ratifikimit.191 Ky nuk është një rregull që ndiqet gjithmonë, veçanërisht për traktatet shumëpalëshe që kërkojnë të kenë një shtrirje të gjerë në sa më shumë shtete, pasi kushti i dorëzimit të të gjitha instrumenteve të ratifikimit mund ta vonojë së tepërmi ose ta pezullojë për një kohë të pacaktuar hyrjen në fuqi të traktatit. Për këtë arsye, një pjesë e madhe e traktateve shumëpalëshe përcaktojnë se traktati do të hyjë në fuqi në momentin e dorëzimit të një numri të caktuar të instrumenteve të ratifikimit nga shtetet nënshkruese, si e trajtuam më lart për Statutin e Romës ose edhe vetë Konventat e Vjenës të cilat parashikojnë se do të hyjnë në fuqi tridhjetë ditë pas dorëzimit të instrumentit të tridhjetë e pestë të ratifikimit nga shtetet nënshkruese.192 KV është rasti kur traktati jo vetëm parashikon numrin e instrumenteve që kërkon për hyrjen në fuqi por edhe kohën kur do të fillojë të krijojë efekte juridike. Afati 30 ditor duhet të llogaritet më saktësi dhe nuk ndodh gjithmonë që data e dorëzimit të instrumentit të fundit të ratifikimit të përkojë më datën e hyrjes në fuqi të traktatit në muajin pasardhës. Ndërsa në rastet kur parashikohet se traktati do të hyjë në fuqi një muaj pas dorëzimit të instrumentit të fundit të ratifikimit, atëherë data e dorëzimit do të përkojë me datën e hyrjes në fuqi të muajit pasardhës.193 Po kështu “Konventa për të drejtat të fëmijëve” në nenin 49 parashikon se “1. Kjo Konventë hyn në fuqi në ditën e tridhjetë pas datës së depozitimit pranë Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara të instrumentit të njëzetë të ratifikimit ose aderimit. 2. Për çdo shtet që ratifikon ose aderon në Konventë pas depozitimit të instrumentit të njëzetë të ratifikimit ose aderimit, Konventa hyn në fuqi në ditën e tridhjetë pas depozitimit nga ky shtet të instrumentit të tij të ratifikimit ose aderimit.” Përveç parashikimeve të tilla, është e mundur që palët të kenë përcaktuar në traktat edhe një datë fikse për hyrjen në fuqi të tij, ose një datë kur do të mund të mblidhen sërish për të vendosur se cila do të jetë data e hyrjes në fuqi të traktatit. Në këtë rast kemi zhvillimin e bisedimeve të reja mes palëve të cilat do të konkludojnë me vendosjen e një date ose të një mënyre për hyrjen në fuqi të traktatit. 191

Neni 16 i KV parashikon se “Në qoftë se traktati nuk parashikon ndryshe, instrumentet e ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit vendosin pëlqimin e një Shteti për të qenë i lidhur nga një traktat në bazë të :(a) shkëmbimit të tyre ndërmjet Shteteve kontraktuese;(b) depozitimit të tyre pranë depozituesit; ose (c) njoftimit të tyre te Shtetet kontraktuese ose të depozituesit, në qoftë se bihet dakord për këtë.” 192 KV, neni 84 193 A. Aust, MTLP, fq. 169

51

Ashtu si trajtuam më lart në mjetet e shprehjes së pëlqimit përmendëm që edhe nënshkrimi përfundimtar mund të jetë një mënyrë e hyrjes në fuqi të traktateve ndërkombëtare. Hyrja në fuqi e një traktati është gjithmonë çështje e vullnetit të palëve pjesëmarrëse në traktat sepse varet nga parashikimet që ato bëjnë në tekstin përfundimtar të tij. Mund të ketë raste kur palët pjesëmarrëse në një traktat kanë parashikuar se hyrja në fuqi e tij varet nga dorëzimi i instrumentit të ratifikimit të disa shteteve apo organizatave të caktuara, pavarësisht nga numri i palëve nënshkruese të këtij traktati, ose mund të ketë raste kur për hyrjen në fuqi të traktatit kërkohet përmbushja e disa kushteve të caktuara nga palët nënshkruese.194 Traktatet shumëpalëshe të cilat vendosin te drejta dhe detyrime me karakter të përgjithshëm, kanë specifikën e parashikimit të dispozitave që mundësojnë aderimin e shteteve të reja në një kohë të mëvonshme nga hyrja në fuqi e traktatit. Në raste të tilla, për shtetet aderuese traktati do të hyjë në fuqi në momentin e dorëzimit të instrumentit të aderimit. Konventa e Vjenës parashikon që për të gjitha shtetet që aderojnë në një kohë të mëvonshme, kjo konventë do të hyjë në fuqi 30 ditë pas dorëzimit të instrumentit të ratifikimit.195 Pra, duhet të kemi parasysh që përdoret i njëjti rregull (p.sh. kalimi i një periudhe kohore, plotësimi i kushteve të caktuara, etj) që është përdorur për hyrjen në fuqi nga palët nënshkruese, por tashmë duke e llogaritur këtë kohë që nga momenti i dorëzimit të instrumentit të ratifikimit të shtetit aderues. Nëse traktati parashikon se do të hyjë në fuqi në një periudhë pas plotësimit të numrit të instrumenteve të ratifikimit të dorëzuara, mund të krijohen probleme kur ndonjë nga shtetet që kanë dorëzuar instrumentet i tërheq ato. Në “UN depositary practice” ku përmblidhet praktika e OKB në depozitimin e traktateve, shpjegohet se dallojmë dy momente më rëndësi në këto lloj situatash : rastet kur instrumenti i ratifikimit tërhiqet përpara se traktati të ketë hyrë në fuqi dhe rastet kur instrumenti tërhiqet pas hyrjes në fuqi të traktatit. Në rastin e parë situata është më e qartë sepse kuptohet që përpara se traktati të hyjë në fuqi palët nuk kanë detyrime ndaj njëra-tjetrës dhe mund të tërhiqen pa krijuar probleme për palët e tjera ose për zbatimin e traktatit. Arsyet e tërheqjes mund të jenë nga më të ndryshmet, në varësi të natyrës së traktatit dhe interesave të secilit shtet por zakonisht shtetet tërheqin instrumentet sepse duan të bëjnë rezerva ndaj dispozitave të traktatit.196 Në rastin e dytë kur palët tërhiqen pas hyrjes në fuqi të traktatit, duke ulur kështu numrin e instrumenteve të ratifikimit nën minimumin e kërkuar nga traktati për hyrjen në fuqi, praktika e ndjekur është se kjo nuk do të influencojë në fuqinë juridike që kishte fituar traktati, madje kjo praktikë ndiqet edhe në rast se traktati është parashikuar që të hyjnë në fuqi pas kalimit të një periudhe kohe të caktuar nga përmbushja e numrit të kërkuar të instrumentet e ratifikimit dhe instrumenti është tërhequr përpara përmbushjes së këtij afati.197

194

Po aty, fq. 166 KV, neni 84 196 UN Depositary practice, fq. 47 197 Po aty, 195

52

Sigurisht që në sa trajtuam më lart, bëhet fjalë për hyrjen në fuqi të traktateve për shtetet të cilat kanë shprehur pëlqimin për të qenë të lidhura nga traktati, por jo për implementim e aplikimin konkretisht të traktatit në legjislacionin e tyre të brendshëm, pasi si e kemi trajtuar, kjo është kompetencë e çdo shteti për ta përcaktuar në legjislacionin e tij. Në nenin 122 të kushtetutës sonë parashikohet se një marrëveshjeve ndërkombëtare bëhet pjesë e rendit juridik të brendshëm pas botimit në fletoren zyrtare. Pra, në parim, që marrëveshja të ketë fuqi juridike dhe të jetë e zbatueshme, duhet që ajo të botohet në fletoren zyrtare. Në këtë nen nuk ka të përcaktuar se sa kohë pas botimit në fletoren zyrtare do të hyjë në fuqi traktati ndërkombëtar, por po ta shohim lidhur me nenin 117/1 dhe 117/3, për ato që i nënshtrohen ratifikimit më ligj nga kuvendi dihet se ky afat kohor është 15 ditë. Ndërsa në ligjin për lidhjen e traktateve e marrëveshjeve ndërkombëtare parashikohet se “Traktatet ose marrëveshjet hyjnë ne fuqi, sipas rastit, ditën e nënshkrimit të tyre ose ne një datë të caktuar që përmendet shprehimisht ne tekst, pas miratimit ose pas ratifikimit te tyre, ne përputhje me normat ligjore ne fuqi.”198 Po kështu, neni 117/3 i Kushtetutës parashikon se “marrëveshjet ndërkombëtare që ratifikohen me ligj, shpallen dhe botohen sipas procedurave që parashikohen për ligjet. Shpallja dhe botimi i marrëveshjeve të tjera ndërkombëtare bëhet sipas ligjit.” Mendojmë se termi “marrëveshje të tjera” i referohet në mënyrë të veçantë marrëveshjeve ndërqeveritare dhe ndërinstitucionale dhe pavarësisht se nuk përmendet se sipas cilit ligj, duke arsyetuar mendojmë se bëhet fjalë për ligjin "Për traktatet dhe marrëveshjet ndërkombëtare” dhe ligje të tjera që rregullojnë institucionet e veçanta që kanë aftësi të lidhin marrëveshje të tilla dhe mënyrën e hyrjes në fuqi të akteve të tyre. Gjithashtu problematika e hyrjes në fuqi të traktateve është diskutuar edhe lidhur me ato që kanë hyrë në fuqi përpara miratimit të kushtetutës së vitit 1998, pasi Ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese nuk shprehej për momentin e hyrjes në fuqi të traktateve, por kjo rregullohej në mënyrë të veçantë në ligjin që ratifikonte traktatin, ndërsa për marrëveshjet e miratuar nuk ka pasur ndonjë rregullim të veçantë. Problematika kryesore është shfaqur për KEDNJ e cila është ratifikuar me ligjin Nr. 3187, datë 31.7.1996 “Për ratifikimin e Konventës Europiane për mbrojtjen e të drejtave të Njeriut dhe lirive themelore" dhe në nenin 6 të këtij ligji parashikohet se “Ky ligj hyn në fuqi menjëherë”. Kjo do të thotë se menjëherë pas shpalljes me dekretin presidencial konventa do të zbatohej në vendin tonë. Ndërkohë në nenin 180/ 1 të Kushtetutës parashikohej “marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara nga Republika e Shqipërisë para hyrjes në fuqi të kësaj kushtetute konsiderohen të ratifikuara sipas kësaj kushtetute”, duke mos përmendur momentin se kur marrëveshje të tilla mund të bëheshin pjesë e sistemit ligjor të brendshëm e të ishin të vetëzbatueshme. Përpara kësaj situatë mund të paraqiteshin dy zgjidhje të mundshme : Konventa mund të bëhej e zbatueshme nëpërmjet nxjerrjes së një ligji të veçantë, që është karakteristike për sistemet dualiste, ose do të botohej në një kohë të mëvonshme.199 Është menduar që kjo të zgjidhet duke u botuar me vonesë në fletoren zyrtare të konventës në fjalë. Kjo Konventë është botuar në fletoren zyrtare në korrik të vitit 2010 bashkë me protokollet shtesë të cilat ishin ratifikuar nga Shqipëria përkatësisht në vitet 2000, 2004 dhe 2005. 198 199

Ligji Nr.8371, dt 9.07.1998 “Per lidhjen e Traktateve dhe marrëveshjeve nderkombetare”, neni 16 Ledi Bianku, sipërcit. Fq.24

53

Kjo zgjidhje nuk na duket e përshtatshme, sepse nuk na zgjidh problemin e zbatimit të kësaj konvente deri në momentin e botimit. Pra për sa kohë efektivisht këto marrëveshje janë zbatuar, do të konsiderohet se kanë qenë në fuqi dhe botimi është thjesht çështje procedurale pa ndonjë efekt konkret ligjor, apo në fakt në kemi zbatuar një traktat pa qenë pjesë në legjislacionin e brendshëm? Për sa kohë kjo nuk jep një zgjidhje të qartë dhe definitive të këtij problemi, ky duket më tepër një proces formal, (ndërsa mund të ishin botuar vetëm protokollet shtesë të ratifikuara pas hyrjes në fuqi të Kushtetutës), por na duket me vlerë në aspektin e pasjes së një teksti të plotë të botuar dhe një përkthimi zyrtar dhe të detyrueshëm të kësaj konvente, që në mënyrë indirekte duket sikur rrjedh edhe nga neni 17/4 i ligjit Nr. 8371, datë 9.7.1998.200 Trajtuam më lart vlerën e dorëzimit të instrumentit të ratifikimit në hyrjen në fuqi të traktatit ndërkohë diskutuam edhe vlerën e botimit në fletoren zyrtare të tij pas procesit të ratifikimit në vendin tonë. Duke qenë se organi shtetëror që realizon si dorëzimin e instrumentit të ratifikimit ashtu edhe dekretimin e ligjit që ratifikon një marrëveshje ndërkombëtare, mendojmë se duhet pasur kujdes nga ana e këtij institucioni në balancimin e këtyre dy momenteve për të shmangur konfliktimin e hyrjes në fuqi në planin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar. Bëhet fjalë për rastin kur dekretohet ligji në fjalë dhe normalisht vijon procedura e botimit të tij në fletoren zyrtare dhe 15 ditë pas botimit ligji hyn në fuqi dhe traktati bëhet pjesë e legjislacionit të brendshëm. Ndërkohë dorëzimit i instrumentit të ratifikimit në shtetin depozitar nuk bëhet, duke krijuar një problematikë të re, një marrëveshje ndërkombëtare e cila hyn në fuqi dhe bëhet e zbatueshme në planin e brendshëm në një kohë që ende nuk ka marrë fuqi juridike ndërkombëtare dhe nuk e lidh ndërkombëtarisht shtetin tonë me asnjë të drejtë e detyrim. Akoma më e ndjeshme mund të jetë kjo çështje kur instrumenti i ratifikimit është thelbësor për hyrjen në fuqi të traktatit, pra nëse traktati e ka të përcaktuar se kërkon dorëzimin e 30 instrumenteve të ratifikimit dhe instrumenti në fjalë është i tridhjeti, sepse në këtë rast hyn në fuqi në planin e brendshëm një marrëveshje që nuk ka fuqi juridike ndërkombëtare.

2.1.4

Regjistrimi dhe publikimi

Neni 102 i Kartës së Kombeve të Bashkuara kërkon regjistrimin e traktateve të cilat janë lidhur midis shteteve qe janë pjesë e OKB. Instituti i regjistrimit të trakteve i ka rrënjët në periudhën pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore ku diplomacia e fshehtë dhe lidhja e traktateve të fshehta për të ndarë sferat e influencës kishin qenë një fenomen i zakonshëm201. Për të zhdukur përfundimisht këtë dukuri, fuqitë e mëdha vendosën që t’i ngarkonin Lidhjes së Kombeve detyrën që të regjistronte të gjitha traktatet e lidhura nga shtetet dhe nëse nuk regjistroheshin ato nuk do të kishin vlefshmëri juridike. Të njëjtën kërkesë gjejmë edhe në Kartën e OKB por tashmë sanksioni nuk është pavlefshmëria e një traktati të paregjistruar por pamundësia e palëve në një traktat të tillë

200

Ledi Bianku, Report of the compatibility study of the albanina legislation with the requirements of the european convention of human rights, fq.24 201 A. Puto, sipërcit. Fq. 18

54

për të vënë në lëvizje dhe për të kërkuar ndihmën e organeve të OKB në rast të shkeljes së të drejtave që rrjedhin nga ky traktat.202 Një traktat që të regjistrohet duhet të ketë hyrë në fuqi. Këtij procesi mund t’i nënshtrohen edhe traktatet të cilat kanë qenë në fuqi, por kanë mbaruar, sepse procesi i regjistrimit nuk kërkon përmbushjen e ndonjë afati të caktuar dhe as nuk ka një limit kohor se deri kur mund të realizohet. Sekretariati i OKB gjithashtu është përgjegjës për publikimin e traktateve zakonisht një javë pas regjistrimit të tyre dhe i bën pjesë të Serisë së Traktateve të Kombeve të Bashkuara.

2.2 Zbatimi i traktateve Hyrja në fuqi e një traktati ndërkombëtar lidhet në mënyrë të pashmangshme edhe me zbatimin e traktatit. Kështu zbatimi është njëkohësisht edhe një institut juridik edhe një proces konkret i realizuar nga puna e përditshme e organeve kombëtare e ndërkombëtare. Nëse flasim për zbatimin, atë mund ta kuptojmë në disa mënyra ose ndarje konceptuale. Së pari, mund të flasim për aplikimin ose zbatimin e traktatit në kohë dhe në hapësirë. Pra, zbatimin territorial të traktateve duke nënkuptuar se në cilën pjesë të territorit të shteteve palë shtrihet efekti i një traktati, si edhe momentin nga nis fuqia juridike e tij, që si e trajtuam më lart, zbatimi i traktateve ndërkombëtare nis në momentin që një shtet depoziton ose shkëmben instrumentin e ratifikimit. Kjo do të thotë që dispozitat e traktatit nuk mund të zbatohen ndaj shteteve anëtare për periudhën përpara hyrjes së tyre në fuqi, sepse traktatet nuk kanë fuqi prapavepruese. Neni 28 i KV parashikon se “Në qoftë se nuk del një qëllim i ndryshëm nga traktati ose është vendosur ndryshe, dispozitat e tij nuk janë detyruese për një palë në lidhje me çdo akt ose fakt i cili ka ndodhur ose çdo situatë e cila ka pushuar së ekzistuari përpara datës së hyrjes në fuqi të traktatit për atë palë.”, ndërsa neni 4 parashikon se “Pa cënuar zbatimin e rregullave të vendosur në këtë Konventë në bazë të të cilave traktatet do t'i nënshtroheshin së drejtës ndërkombëtare në mënyrë të pavarur nga Konventa, kjo Konventë zbatohet vetëm në traktatet që janë përfunduar prej Shteteve pas hyrjes në fuqi të kësaj Konvente në lidhje me Shtete të tillë.” Së dyti, mund të diskutojmë llojet e traktateve nëse janë të vetëzbatueshme apo jo, pra nëse shteti palë në një traktat nevojitet të ndërmarri ndonjë veprim legjislativ për të bërë të zbatueshëm traktatin apo mjafton thjesht respektimi i normave të tij gjatë veprimtarisë së përditshme shtetërore në mënyrë të drejtpërdrejtë. Një traktat i vetëzbatueshëm prodhon efekte në mënyrë direkte për palët, çka do të thotë që gjykatat dhe institucionet e tjera kombëtare mund t’i drejtohen në mënyrë direkte dhe po kështu individët mund t’i drejtohen gjykatës për mbrojtjen e të drejtave që mund t’i rrjedhin nga

202

Neni 102 i Kartës së OKB-së : “Të gjitha kontratat dhe marrëveshjet ndërkombëtare të lidhura nga një anëtar i Kombeve të Bashkuara pas hyrjes në fuqi të kësaj Karte, duhen rregjistruar sa më shpejt të jetë e mundur pranë Sekretariatit dhe të publikohen prej tij. (2) Nëse këto kontrata apo marrëveshje ndërkombëtare nuk rregjistrohen sipas paragrafit 1, atëherë palët e tyre kontraktore në një organ të Kombeve të Bashkuara nuk mund t’u referohen atyre.”

55

traktati. Kur i referohemi zbatimit, nuk mund të lejmë pa përmendur mënyrën e aplikimit të normave të traktateve nga gjykatat kombëtare e ndërkombëtare. Vetë zbatimi si institut ka një ndërthurje mes disa çështjeve të cilat duket se qëndrojnë të lidhura në formën e një zinxhiri me njëra- tjetrën dhe si hallkë të parë kanë ndarjen mes sistemeve common law e civil law. Kështu, kur themi marrëveshje të vetëzbatueshme ose jo kjo lidhet me sistemin monist ose dualist që përdor shteti, nga ana tjetër kjo lidhet me raportin që e drejta ndërkombëtare ka në sistemin e brendshëm të çdo shteti dhe kjo e fundit deri diku është e ndikuar nga forma e organizimit shtetëror dhe parashikimet kushtetuese. Ka shtete të cilat i përkasin tërësisht sistemit dualist, ka shtete që i përkasin në mënyrë të mirëfilltë sistemit monist dhe midis këtyre ekstremeve variojnë lloje të ndryshme hibridesh me përzierjet e elementeve të të dyjave. 203 Dy teoritë kryesore lidhur me raportin e të drejtës ndërkombëtare dhe atë të brendshme si edhe zbatimin e traktateve janë teoria moniste dhe teoria dualiste. Teoria moniste mbështet idenë se normat e së drejtës ndërkombëtare dhe ato të së drejtës së brendshme janë pjesë e të njëjtit sistem juridik e për rrjedhojë sistemi monist i zbatimit të traktateve që quhet ndryshe edhe sistemi i inkorporimit pretendon se të gjitha traktatet ndërkombëtare janë automatikisht pjesë e rendit juridik të brendshëm, direkt të zbatueshme, pa pasur nevojë për akte të brendshme që mund ta bëjnë atë të zbatueshëm. Në çdo rast kjo varet nga parashikimet kushtetuese e ligjore të çdo shteti dhe në këtë kuptim, sipas Aust tre lloje qëndrimesh janë më të hasura në legjislacionet e shteteve që i përkasin kësaj rryme: “1) pavarësisht se kushtetuta mund të parashikojë që traktati duhet të miratohet nga parlamenti, ka disa përjashtime për lloje të veçanta traktatesh; 2) rastet kur bëhet dallim midis traktateve për nga natyra e tyre, disa mund të jenë të vetëzbatueshme e disa të tjera jo; 3) një traktat i vetëzbatueshëm mund të qëndrojë mbi çdo akt të brendshëm legjislativ të tanishëm apo të ardhshëm qoftë.” 204 Një shtet i cili ka tipare karakteristike të sistemit monist të pastër është Zvicra. Neni 184205 i kushtetutës zvicerane parashikon të drejtën e Këshillit Federal për të lidhur traktate ndërkombëtare dhe për t’ia paraqitur Asamblesë Federale për ta miratuar ndërsa në nenin 166206 parashikohet e drejta e Asamblesë Federale për të miratuar traktatet. Pra, është në diskrecionin e Këshillit të vendosi nëse është e nevojshme apo jo të miratohet nga Asambleja dhe në rast se traktati hyn në fuqi, ai zbatohet menjëherë dhe ka prevalencë mbi legjislacionin zviceran.207 Teoria dualiste mbështet pretendimin se e drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme janë dy rende juridike krejtësisht të ndara nga njëra-tjetra dhe që nuk bashkohen në asnjë pikë, prandaj normat juridike ndërkombëtare, traktatet, që të jenë të 203

A.Aust, sipërcit. Fq 182 A. Aust, sipërcit. Fq. 183 205 Constitution of the Swiss Confederation, art 184 “Këshilli Federal është përgjegjës për marrëdhëniet e jashtme, subjekt për të drejtën e pjesëmarrjes së Asamblesw Federale; Ai përfaqëson Zvicrën jashtë vendit. 2 Ai firmos dhe ratifikon traktatet ndërkombëtare. Ai ia paraqet Asamblesë Federale për miratim. 3 Kur mbrojtja e interesave të vendit ashtu kërkon, Këshilli Federal mund të nxjerrë dekrete dhe vendime. Dekretet duhet të jetë me kohëzgjatje të kufizuar.” 206 Constitution of the Swiss Confederation, art. 166 “Asambleja Federale merr pjesë në formësimin e politikës së jashtme dhe të mbikëqyrë mirëmbajtjen e marrëdhënieve të jashtme. 2. Ajo do të miratojë traktatet ndërkombëtare, me përjashtim të atyre që janë lidhur nga Këshilli Federal sipas një dispozite ligjore apo një traktati ndërkombëtar ". 207 A.Aust, sipërcit. Fq. 187 204

56

zbatueshme në të drejtën e një shteti duhet patjetër të bëhen të pranueshme nëpërmjet një akti juridik të brendshëm që i jep fuqi. Ky quhet ndryshe edhe sistemi i transformimit,208 pasi kërkon një akt të brendshëm që të drejtën ndërkombëtare ta transformojë në të drejtë të brendshme. Në shtetet që e praktikojnë këtë lloj sistemi, normat e së drejtës ndërkombëtare kanë një status të barabartë me legjislacionin e brendshëm dhe mund të ndryshohen nga legjislacioni i mëvonshëm.209 Kjo do të përbënte shkelje të parimit pacta sunt servanda dhe do të prekte menjëherë të drejtat dhe detyrimet që rrjedhin nga traktati, të cilat nuk mund të amendohen ndryshe përveçse sipas dispozitave të parashikuara nga Konventa e Vjenës. Ekziston një pikëpamje në të drejtën ndërkombëtare se vetëzbatueshmëria apo jo e traktateve, nuk është një çështje e përcaktimeve të brendshme kushtetuese, por e vetë interpretimit të traktatit, pasi ka raste kur këto të fundit e kanë të detyrueshme aplikimin e drejtpërdrejtë në regjimet kombëtare të shteteve anëtare. Një shembull i mirë për këtë është rasti i legjislacionit të BE, i cili është i vetëzbatueshëm në vendet anëtare.210 Në shtetet me përqasje dualiste, mund të krijohen problematika në rastet kur bëhen pjesë e organizatave apo bashkimeve të ndryshme, të cilat e kanë drejtpërdrejtë të zbatueshëm legjislacionin e tyre. Rasti tipik është Mbretëria e Bashkuar, e cila kërkon domosdoshmërisht një akt të brendshëm që implementon traktatin dhe e bën të zbatueshëm, ndërkohë që traktatet e BE parashikojë se janë drejtpërdrejtë të zbatueshëm në vendet anëtare. Zgjidhja që i është dhënë kësaj situate është parashikimi në një dispozite të veçantë për këtë rast në legjislacionin e anglez, por që gjithsesi në zbatimin e këtij legjislacioni gjykatat nuk mund t’i drejtohen si legjislacion i brendshëm, por si legjislacioni i BE.211 Duhet të kemi të qartë që aktet juridike të brendshme ose ligjet që bëjnë të zbatueshëm një traktat ndërkombëtarë, ndryshojnë nga aktet e dhënies së pëlqimit për të qenë pjesë në një traktat. Aktet që e bëjnë të vetëzbatueshëm traktatin hartohen pasi traktati i ka kaluar të tre fazat e lidhjes së tij dhe instrumenti i ratifikimit është dorëzuar, ndërsa shprehja e pëlqimit në formën e ratifikimit apo miratimit bëhet përpara se marrëveshja të hyjë në fuqi.212 Ndërkohë kemi mjaft raste kur shtetet i kanë përzier elementet e sistemit monist dhe dualist për të përftuar një zgjidhje më efikase për nevojat e tyre. Në nenin 5 të kushtetutës së RSH, parashikohet se “Republika e Shqipërisë zbaton të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për të" ndërsa në nenin 122/1 parashikohet se “1. Çdo marrëveshje ndërkombëtare e ratifikuar përbën pjesë të sistemit të brendshëm juridik pasi botohet në Fletoren Zyrtare të Republikës së Shqipërisë. Ajo zbatohet në mënyrë të drejtpërdrejtë, përveç rasteve kur nuk është e vetëzbatueshme dhe zbatimi i saj kërkon nxjerrjen e një ligji.........3. Normat e nxjerra prej një organizate ndërkombëtare kanë epërsi, në rast konflikti, mbi të drejtën e vendit, kur në marrëveshjen e ratifikuar nga 208

Asllan Karaj, Konventat ndwrkombwtare dhe kontrolli i tyre, fq. 177, Revista Studime Juridike, Nr.2, 2005 209 Po aty, fq.188 210 Albert Bleckman, Self-executing treaty provision, fq. 414, në Encyclopedia of Public International law , 7/1985, Max Planck Institut, Nethelands 211 A. Aust, sipërcit, fq. 194 212 David Sloss, Domestic Application of Treaties(2011), fq. 4, Santa Clara Law Digitals, Faculty Publications

57

Republika e Shqipërisë për pjesëmarrjen në atë organizatë, parashikohet shprehimisht zbatimi i drejtpërdrejtë i normave të nxjerra prej asaj.”. Nga karakteristikat e përgjithshme që paraqet kushtetuta dhe legjislacioni shqiptar si edhe nga pozicioni që vetë norma juridike ndërkombëtare ka në raport me të drejtën e brendshme, mund të vërejmë se ai ka tiparet e një sistemi monist. Nga ky parashikim në kuptojmë se rregulli bazë është që marrëveshjet ndërkombëtare janë të vetëzbatueshme dhe menjëherë pas botimit bëhen pjesë e sistemit tonë të brendshëm, ndërsa përjashtimisht, kur marrëveshja nuk është e vetëzbatueshme mund të nxirret një ligj për zbatimin e saj. Mendoj se qëllimi i kësaj dispozite nuk ka qenë shkrirja e elementeve të të dy sistemeve se sa eliminimi i një vakumi të mundshëm ligjor nëse shtetit tonë do t’i lindte nevoja që të anëtarësohej në një traktat jo të vetëzbatueshëm. Organet shtetërore të cilat zbatojnë traktatin varen gjithmonë nga organizimi i brendshëm i një shteti dhe nga përcaktimet e bëra në aktet kushtetuese të tij, por kryesisht këto janë organet gjyqësore dhe ato ekzekutive. Në nenin 26 të Ligjit “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” parashikohet se “Në Republikën e Shqipërisë përgjegjëse për zbatimin e marrëveshjeve ndërkombëtare janë Ministritë, institucionet qendrore dhe organet e pushtetit lokal, veprimtaria e të cilave lidhet me përmbajtjen e traktatit dhe më pas bëjnë një raport për ecurinë e zbatimit të marrëveshjes për Këshillin e Ministrave dhe Ministrinë e Punëve të Jashtme.”213 Nuk sqarohet në këtë ligj roli që kanë organet gjyqësore në zbatimin e traktateve, duke pasur parasysh se veçanërisht në ato që prodhojnë të drejta individuale, janë pikërisht këto organe që i zbatojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë. Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë, në vendimin nr 20, datë 01.06.2011, ka arsyetuar se “Me rastin e ratifikimit të KEDNJ-së Kuvendi i Republikës së Shqipërisë, si përfaqësues i sovranitetit popullor, ka marrë përsipër detyrime të cilat janë të zbatueshme nga të gjitha organet shtetërore të Republikës së Shqipërisë, përfshirë edhe gjykatat e të gjitha niveleve, pavarësisht llojit të tyre......Posaçërisht për sa i përket vendimeve të GJEDNJ-së për procedime penale, për legjislativin lind nevoja që të marrë masa për të harmonizuar legjislacionin e brendshëm me dispozitat e KEDNJ-së. Nëse nuk ka harmonizim pra, nëse jemi në rastet e vakumit legjislativ ose kur parashikimet ligjore bien në kundërshtim me dispozitat e Konventës, atëherë gjyqtarët e çdo niveli zbatojnë drejtpërdrejtë vendimet e GJEDNJ-së në përputhje me nenin 122 të Kushtetutës dhe nenet 19 dhe 46 të KEDNJ-së. Neni 122 i Kushtetutës përcakton shprehimisht se dispozitat e marrëveshjeve ndërkombëtare kanë epërsi mbi ligjet e vendit që nuk pajtohen me të........Gjykata çmon se duke pasur parasysh edhe rolin qendror të Gjykatës së Lartë në sistemin tonë gjyqësor, lipset që kjo gjykatë, në përputhje edhe me nenin 1 të Kodit të Procedurës Penale, të mos kufizohet vetëm në dispozitat e këtij Kodi, por të zbatojë drejtpërsëdrejti Kushtetutën dhe KEDNJ-në.”214 Po kështu edhe MSA, e cila ka hyrë në fuqi në vendin tonë është e vetëzbatueshme dhe ka efekt të drejtpërdrejtë, çka do të thotë se ato prodhojnë për shtetasit shqiptar të drejta dhe iu japin mundësinë që këto të drejta t’i mbrojnë përpara gjykatave të vendeve

213

Ligji PTMN, sipërcit. Neni 26 Xh. Zaganjori, A. Vorpsi, D. Biba, Parime Kushetuese dhe të drejta themelore në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese, fq. 98-99, Vendimi i Gjykatës Kushtetuese, nr, 10, datë 01.06.2011 214

58

anëtare.215 Sigurisht që kjo marrëveshje në plan të parë siguron të drejtën e shtetasve shqiptar që ti drejtohen gjykatave kombëtare duke kërkuar zbatimin e dispozitave të saj. Kështu në Vendimin nr. 24, datë 24.07.2009, të Gjykatës Kushtetuese, Shoqata e Shoqërive të Hidrokarbureve ka kërkuar shfuqizimin e Vendimit të Këshillit të Ministrave Nr.52, datë 14.01.2009, si të papajtueshëm me kushtetutën dhe marrëveshjet ndërkombëtare, Marrëveshjen e Përgjithshme për Tregtinë dhe Tarifat e Organizatës Botërore të Tregtisë dhe Marrëveshjen e Stabilizim – Asociimit me Bashkimin Europian. Kërkuesi pretendonte se VKM në fjalë krijonte një diskriminim në favor të produktit Diezel D1 i prodhuar nga vendburimet brenda territorit të Republikës së Shqipërisë, kundrejt atij të importuar nga anëtarët e Shoqatës së Shoqërive të Hidrokarbureve, duke ndërhyrë drejtpërdrejtë në fushën e aktivitetit ekonomik dhe duke karakterizuar kështu lidhjen e drejtpërdrejtë me lirinë e veprimtarisë ekonomike të anëtarëve të kësaj shoqate. Në arsyetimin e saj ajo shprehet se “Gjykata vëren se legjislacioni i brendshëm shqiptar ndalon tregtimin e lëndës Diezel D2, ndërsa për lëndën Diezel D1 lejon tregtimin e saj në disa kushte cilësie të përcaktuara dhe të zbatueshme njëlloj për të gjithë operatorët. Vendimi objekt shqyrtimi, përbën një përjashtim ndaj këtij ndalimi duke lejuar vetëm tregtimin e lëndës djegëse Diezel D2 të prodhuar nga rafinimi i naftës bruto të nxjerrë nga vendburimet brenda territorit të Republikës së Shqipërisë si dhe duke lejuar tregtimin e lëndës Diezel D1 të prodhuar nga vendburimet brenda territorit të Republikës së Shqipërisë në kushte cilësie më të favorshme se ajo e importuar. Për rrjedhojë, vendimi objekt shqyrtimi, nëpërmjet përjashtimit që krijon ndryshon legjislacionin shqiptar, duke krijuar një situatë ndalimi të importeve për një produkt dhe duke favorizuar prodhimet e brendshme për një produkt tjetër. Gjykata vëren se vendimi objekt shqyrtimi, duke ndryshuar rregullat ligjore mbi importin e lëndës djegëse Diezel D2 dhe tregtimin e lëndës djegëse Diezel D1, krijon kufizim total për importet e lëndës Diezel D2 dhe vështirëson tregtimin e lëndës djegëse Diezel D1 edhe nëse këto lëndë importohen nga vendet anëtare të Komunitetit Europian, duke kufizuar kështu tregtinë ndërmjet Komunitetit Europian dhe Shqipërisë” 216 dhe për këtë arsye ajo e cilëson si në kundërshtim me nenet 33 dhe 42 të MSA këtë vendim. Ky vendim tregon edhe një herë epërsinë që vetë Kushtetuta jonë siguron për marrëveshjet ndërkombëtare përkundrejt ligjeve dhe akteve nënligjore dhe vetëzbatueshmërinë e tyre, por nga ana tjetër nuk shprehet për ndonjë pozicion specifik sa i takon MSA-së në krahasim me marrëveshje të tjera ndërkombëtare.217 Një pozicion të tillë në mbështetje të zbatimit të drejtpërdrejtë të normave të së drejtës ndërkombëtare ka mbajtur edhe Gjykata e Lartë, e cila në vendimin Nr. 1, datë 30.1.2003,218 ka argumentuar se jo vetëm normat e marrëveshjeve por edhe parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare, janë direkt të zbatueshme nga gjykatat e vendit. Kështu në arsyetimin e këtij vendimi GJL shprehet se “Duhet të theksojmë gjithashtu se në mungesë të instrumenteve juridike të nënshkruara e të ratifikuara, normat përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare mund të zbatohen sipas parimit të 215

E. Mete, Vetëzbatueshmëria dhe interpretimi i dispozitave të MSA-së, fq. 148, Revista Jus &Justicia Nr. 8. 2014, UET Press 216 Fq. 9-10 217 Evis Alimehmeti, Fjoralba Caka, The relationship between International and Domestic Law in the Albanian Legal System, fq. 19, në International Constitutional law, ed. by Luca Mezzeti, G.Giappichelli Editore, Torino 2014 218 Për më gjerë shih Kapitullin 1

59

vullnetit të mirë dhe të reciprocitetit. Marrëdhëniet juridiksionale me autoritetet e huaja, ndër to edhe me ato italiane, Kodi i Procedurës Penale ia ka ngarkuar Ministrisë së Drejtësisë”.219 Një shembull i mirë i përzierjes së elementeve të të dy sistemeve janë Shtetet e Bashkuara të Amerikës, të cilat i kanë ndarë marrëveshjet në dy kategori: traktatet dhe marrëveshjet ekzekutive. Traktatet janë të gjitha marrëveshjet që kërkojnë aprovimin e senatit përpara se presidenti t’i ratifikojë ato, ndërsa për marrëveshjet ekzekutive vetëm njoftohet Kongresi 60 ditë përpara hyrjes në fuqi të tyre. Qëndrimi që mbahet në këtë rast është se traktatet, të cilat janë të një rëndësie të veçantë për shtetin nuk mund të bëhen pjesë në mënyrë direkte në legjislacionin e brendshëm dhe duhet një akt tjetër që t’u japë atyre fuqi. Këtë qëndrim kanë mbajtur edhe gjykatat kombëtare amerikane në çështjen Medellin. Medellin ishte një qytetar meksikan i cili bashkë me 5 shtetas të tjerë meksikanë, abuzuan seksualisht dhe vranë dy adoleshente meksikane. Gjykata e Teksasit i jep dënimin me vdekje, dënim të cilin e lë në fuqi edhe Gjykata e Apelit dhe Medellin220 vendoset në radhën e pritjes së ekzekutimit të dënimit me vdekje. Në këtë moment autoritetet konsullore vijnë në dijeni të kësaj çështje dhe pretendojnë se SHBA ka shkelur Konventën e Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore të vitit 1963, e cila kërkonte të njoftoheshin pa vonese autoritetet konsullore në mënyrë që t’i ofronin ndihmën e ligjore të nevojshme. Për këtë arsye qeveria meksikane e dërgon çështjen në GJND, e cila pas shqyrtimit arrin në konkluzionin që kemi shkelje të konventës së Vjenës dhe urdhëroi që SHBA të kthente në formën restitutio in integrum reparacionet ndaj Meksikës dhe të vendoste në status quo ante, të gjithë personat për të cilët nuk ishin njoftuar autoritetet konsullore meksikane. Me pak fjalë, kërkohej rikthimi i procesit nga momenti i fillimit për t’i siguruar mbrojtjen ligjore nga autoritetet konsullore për të gjithë këto shtetas. Pas dhënies së vendimit të GJND, shtetasit në fjalë iu drejtuan sërish gjykatave amerikane, përqasja e të cilave ndaj këtij vendimi ishte jo shumë “dashamirëse”. Gjykata e apelit të Teksasit arsyetoi se një traktat ndërkombëtar221 mund të krijojë norma të së drejtës së brendshme vetëm nëse në tekstin e tij pasqyrohet qartë marrëveshja e presidentit dhe senatit për një gjë të tillë222 dhe se kjo konventë nuk përmban detyrime individuale, ndaj Medellin nuk e ka këtë të drejtë. Ndërsa Gjykata Supreme e SHBA në refuzimin e kërkesës për rishikim ndaj Medellin arsyetoi se vendimi i GJND nuk është i detyrueshëm në të drejtën e brendshme, sepse një traktat ndërkombëtar nuk është i detyrueshëm në të drejtën e brendshme, ai bëhet i tillë pas miratimit të një ligji të veçantë nga Kongresi për zbatimin e tij ose nëse traktati e ka të përcaktuar karakterin e tij të vetëzbatueshëm. Nga sa diskutuam më lart dhe veçanërisht nga çështja e fundit kuptojmë që vetë normat e të drejtës ndërkombëtare mund të zbatohen në dy drejtime: mes subjekteve të së drejtës ndërkombëtare mes tyre dhe në të drejtën e brendshme të çdo shteti nga Gjykatat kombëtare. Sipas Zaganjorit zbatimi i të drejtës ndërkombëtare nga gjykatat kombëtare ka 219

Vendimi Unifikues i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë Nr. 1, datë 30.1.2003 Xh. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, fq. 247-257 221 Këtu i referohet Konventës së Vjenës për Marrëdhëniet Konsullore 1962 222 Kjo çështje ëshët trajtuar mbi bazën e materialeve të librit “Praktikë dhë jurisprudencë ndërkombëtare” sipëcit. Dhe ICJ judgement 31 march 2004, Case concerning Avena and other Mexican nationals 220

60

një funksion të shumëfishtë sepse “mund të shërbejnë në praktikë për zgjidhjen e një çështje konkrete..... për plotësimin e një boshllëku ligjor.....për të zëvendësuar nj dispozitë të brendshme që siguron mbrojtje më të vogël apo edhe për të konstatuar karakterin themelor të një parimi apo të drejte.”. 223

2.2.1 Konfliktet midis traktateve Zbatimi i traktateve është një nga pjesët më të rëndësishme të vetë kësaj të drejte, pasi kjo realizon në praktikë atë çka palët kanë nënshkruar e ratifikuar në letër. Si e përmendëm më lart, vetë Konventa e Vjenës parashikon mungesën e fuqisë prapavepruese të traktatit ndërkombëtar, duke nënkuptuar që të drejtat dhe detyrimet e një traktati fillojnë veprimin nga momenti i hyrjes në fuqi e në vazhdim, duke mos paragjykuar mënyrën se si janë disiplinuar apo kanë funksionuar çështjet që rregullon traktati përpara hyrjes së tij në fuqi. E drejta ndërkombëtare për nga vetë karakteristikat që kemi trajtuar në kapitullin e parë bën pjesë në atë që quhet “soft law” dhe nuk ka një organ të mirëfilltë të autorizuar për të nxjerrë norma me karakter të detyrueshëm për të gjitha subjektet e kësaj të drejte. Duke i shtuar këtij fakti edhe parimin e sovranitetit dhe lirinë e shteteve për të hyrë në marrëdhënie me njëra- tjetrën, arrijmë në konkluzionin që vetë kjo e drejtë karakterizohet nga fragmentarizimi i vazhdueshëm, që është një proces që e pengon krijimin e një blloku unik normash në këtë të drejtë. Rritja e vazhdueshme e numrit të traktateve dypalëshe e shumëpalëshe, të cilat shpesh nuk janë të koordinuara mes tyre, krijojnë një efekt të padëshiruar në zbatimin e traktateve, që quhet kolizion apo konflikt midis traktateve dhe rrjedhimisht shërben si burim për të shtuar numrin e mosmarrëveshjeve mes subjekteve të së drejtës ndërkombëtare. Shtetet apo organizatat që marrin pjesë në zhvillimin e bisedimeve për lidhjen e një traktati ndërkombëtar dhe që janë të ndërgjegjshme për të drejtat dhe detyrimet e marra përsipër në traktatet të tjera, zakonisht përpiqen të shmangin konfliktet e mundshme me traktate të mëparshme apo të ardhshme, duke parashikuar në tekstin e traktatit një dispozitë të veçantë që quhet edhe “normë konflikti”. Parashikime të natyrave të tilla janë të ndryshme dhe kjo varet nga vullneti i palëve por edhe nga natyra e traktatit. Ka dispozita të cilat parashikojnë se nuk paragjykojnë të drejta të fituara nga traktate të tjera ose nga marrëveshje të mëparshme dhe që quhen dispozita komplementare. Një lloj tjetër janë dispozitat të cilat detyrojnë palët pjesë në traktatin e ri që të heqin dorë nga traktate të mëparshme që bien në konflikt me to, ose dispozita të cilat ndalojnë lidhjen e traktateve të ardhshme të cilat mund të konfliktojnë me traktatin në fjalë. Konventa Europiane Për Parandalimin e Torturës dhe Trajtimit çnjerëzor ose Poshtërues në nenin 17 parashikon se “Kjo Konventë nuk cënon dispozitat e së drejtës së brendshme ose të marrëveshjeve ndërkombëtare të cilat sigurojnë një mbrojtje më të madhe të personave të privuar nga liria. 2. Asnjë dispozitë e kësaj Konvente nuk mund të interpretohet si një kufizim ose derogim i kompetencave të organeve të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut ose i detyrimeve që merren përsipër nga Palët në bazë 223

Xhezair Zaganjori, E drejta ndërkombëtare në gjykimet dhe gjykatat e vendit, fq. 8, Revista Shkencore Jeta Juridike, Nr. 2, 2005, Shkolla e Magjitraturës

61

të kësaj Konvente.....”. Ky nen rregullon marrëdhëniet me traktatet e mëparshme duke thënë se nuk i cënon dispozitat e tyre nëse ato janë më të zgjeruar duke lënë të nënkuptohet se prevalon mbi ato që janë më të ngushta. Ndërkohë rregullon edhe raportin me KEDNJ për të cilën thotë se prevalon në rast të ndonjë konflikti të mundshëm. Në Traktatin e Atlantikut të Veriut ka një ndalim për palët pjesëmarrëse që të mos lidhin traktate të mëvonshme të cilat mund të konfliktojnë me dispozitat e këtij traktati :“Secila nga Palët deklaron se asnjë nga zotimet ndërkombëtare tashmë në fuqi ndërmjet asaj dhe çdo Palë tjetër apo cilitdo Shtet të tretë nuk është në kundërshtim me dispozitat e këtij Traktati dhe merr përsipër të mos hyjë në çfarëdo zotimi ndërkombëtar në kundërshtim me këtë Traktat.”. Në Konventën e Montego Bay-t “Për të drejtën e detit” 1982 gjithashtu parashikohet marrëdhënia e kësaj konvente me traktatet e mëparshme që mund të kenë lidhur palët pjesëmarrëse në të. Në nenin 311 parashikohet se “1. Kjo Konventë do të mbizotërojë, ndërmjet Shteteve Palë, mbi Konventën e Gjenevës “Mbi të drejtën e detit” të 29 prillit 1958. 2. Kjo Konventë nuk do të ndryshojë të drejta dhe detyrimet e Shteteve Palë, të cilat ngrihen nga marrëveshje të tjera që përputhen me këtë Konventë dhe e cila nuk ndikon në gëzimin nga Shtete të tjera Palë të të drejtave të tyre ose zbatimit të detyrimeve të tyre sipas kësaj Konvente...........5. Ky nen nuk ndikon në marrëveshjet ndërkombëtare që janë të pranuara shprehimisht ose që janë siguruar nga nenet e tjerë të kësaj Konvente.......” Gjithsesi dispozitat të cilat parashikojnë raportin e një traktati me ato të mëparshëm apo mëpasshëm mund të zgjidhin një pjesë të konflikteve të mundshme, por pavarësisht kësaj nuk mund të themi se eliminon mundësinë e konflikteve në mënyrë përfundimtare dhe përgjithmonë. Mjafton të kujtojmë faktin që një pjesë e traktateve nuk kanë fare parashikime të tilla duke e lënë të pazgjidhur statusin e tyre në raport me traktatet paraekzistuese e pasekzistuese. Dihet se negocimi dhe lidhja e traktateve bëhen në momente kohore të ndryshme, dhe personat që janë pjesë e grupeve të punës në këto raste mund të jenë të ndryshëm, duke i zvogëluar mundësitë që gjatë lidhjes së traktateve të shmanget konflikti më ato që tashmë mund të jenë në fuqi për një shtet. 224 Nga ana tjetër, një konflikt midis normave të traktateve mund të marri drejtime të ndryshme dhe mund të trajtohet si një ndryshim në mënyrën e interpretimit mes palëve ose mund të fshihet pas konceptit të modifikimit apo amendimit të traktateve. Ky problem është disiplinuar edhe nga Konventa e Vjenës në nenin 30 të saj225 , por sipas studimeve doktrinore nuk mund të thuhet se ka qenë i suksesshëm dhe ka 224

Jan Klabbers, Beyond Vienna Convention : Conflicting treaty provisions, fq. 195, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 225 “Të drejtat dhe detyrimet e Shteteve palë në traktatet e njëpasnjëshme me të njëjtin objekt, që i nënshtrohen dispozitave të nenit 103 të Kartës së Kombeve të Bashkuara, do të caktohen në përputhje me paragrafet e mëposhtëm. 2. Në rastet kur një traktat specifikon se i nënshtrohet, ose nuk duhet të konsiderohet si i papajtueshëm me një traktat më të hershëm ose të mëvonshëm, dispozitat e traktatit tjetër do të mbizotërojnë. 3. Në rastet kur të gjitha palët në një traktat të hershëm janë gjithashtu palë në traktatin e mëvonshëm, por traktati më i hershëm nuk ka pushuar ose nuk është pezulluar së vepruari në bazë të nenit 59, traktati më i hershëm zbatohet vetëm në atë masë që dispozitat e tij janë në pajtim me ato të traktatit të mëvonshëm. 4. Në rastet kur në palët e një traktati të mëvonshëm nuk përfshihen në një traktat më të hershëm: (a) midis Shteteve Palë në të dy traktatet zbatohet i njëjti rregull si në paragrafin 3; (b) midis një Shteti Palë në të dy traktatet dhe një Shtet Palë në vetëm një prej tyre, traktati në të cilin janë palë të dy Shtetet do të rregullojë të drejtat dhe detyrimet e tyre reciproke. 5. Paragrafi 4 nuk do të cenojë nenin 41,

62

shmangur paqartësitë në këtë drejtim. Konventa shprehet në titullin e këtij neni se zbatohet për traktatet me përmbajtje të njëjtë226 duke krijuar dy probleme: së pari : si do të jetë e mundur të evidentohet se traktatet kanë përmbajtje të njëjtë, duke qenë se nga leximi i konventës nuk gjejmë ndonjë procedurë apo mënyrë të saktë, çka do të thotë se do na krijohet një problem i ri përtej problemit fillestar. Megjithatë duke përdorur disa rregulla të interpretimit pajtues dhe parimet e së drejtës ndërkombëtare, organet e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve ndërkombëtare kanë tentuar t’i japin zgjidhje rast pas rasti; së dyti : problematika më e madhe në konfliktet midis trakteve shfaqet në rastet kur kemi traktate që kanë përmbajtje të ndryshme dhe konfliktojnë në dispozita të caktuara të tyre, duke i vënë shtetet në vështirësi se cilin prej tyre të zbatojnë, kur zbatimi i njërit do të thotë shkelje e tjetrit.227 Konventa shprehet se në rastet e konflikteve mes traktateve të lidhura mes shteteve të OKB dhe vetë Kartës së OKB, kjo e fundit do të ketë gjithmonë përparësi, ashtu si përcaktohet në nenin 103 “Nëse detyrimet e anëtarëve të Kombeve të Bashkuara, që rezultojnë nga kjo Kartë bien ndesh me ato që ata marrin përsipër në kuadër të marrëveshjeve të tjera ndërkombëtare, atëherë detyrimet që rrjedhin nga Karta kanë përparësi.”. Ky parashikim duket se e përcakton një herë e mirë statusin hierarkik të Kartës në raport me të gjitha marrëveshjet e tjera dhe është trajtuar nga doktrina si një parim që e tejkalon vetë të drejtën e traktateve e i referohen si normë e të drejtës zakonore dhe duke qenë se vetë neni 103 është i detyrueshëm dhe i paderogueshëm, i afrohet më shumë një norme jus cogens.228 Konflikti i një traktati me një normë jus cogens, sipas nenit 53, ka si sanksion pavlefshmërinë e traktatit “Një traktat është i pavlefshëm, në kohën e përfundimit të tij, në qoftë se ai konflikton me një normë urdhëruese të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare. Për qëllimet e kësaj Konvente, një normë urdhëruese e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare është një normë e pranuar dhe e njohur nga komuniteti ndërkombëtar i Shteteve në tërësi si një normë e cila nuk duhet të cënohet dhe që mund të modifikohet vetëm me një normë të mëvonshme të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare që ka të njëjtin karakter.”229 Në kartën e OKB nuk ka ndonjë parashikim që të bëjë të pavlefshëm traktatet të cilat shkelin nenin 103 ose vetë parashikimet e Kartës dhe presupozohet që traktatet e lidhura në këto kushte do të përfundojnë duke respektuar normat që lidhen me mbarimin e traktatit.230 Neni 30/2 përcakton pikërisht normën e konfliktit që ne trajtuam më lart dhe shprehet se në rastet kur vetë traktati e përcakton se nuk bie në kundërshtim apo është në përputhje me një traktat tjetër, atëherë ky i fundit do të mbizotërojë. Kjo dispozitë mund ose ndonjë çështje të pushimit ose të pezullimit të një traktati në bazë të nenit 60 ose ndonjë çështje të përgjegjësisë e cila mund të ngrihet për një Shtet nga përfundimi ose zbatimi i një traktati, dispozitat e të cilit janë të papajtueshme me detyrimet e tij kundrejt një Shteti tjetër në bazë të një traktati tjeter” 226 Titulli në versionin e gjuhës angleze përmban shprehjen “the same subject mater” por në shqip përkthimi më i saktë na duket “përmbajtje të njëjtë” 227 Bennedetto Conforti, Consistency among treaty obligations, fq188, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 228 Po aty. 229 Për pavlefshëmrinë e një traktati që konfliktin me një normë jus cogens shih kap 4 më poshtë 230

Ali Sadat-Akhavi, Methods of Resolving Conflicts Between Treaties, fq. 61, Martinus Njuhoff Publishers

63

të zbatohet shumë mirë për rastet kur palët e pranojnë përparësinë e traktatit të mëvonshëm,231 por problemi mund të krijohet nëse palët nuk janë dakord t’i japin prevalencë traktatit të mëvonshëm, pavarësisht se kanë parashikuar në të se nuk bie në kundërshtim me të parin. Ndërsa paragrafi pasardhës trajton raportin e traktateve të cilat kanë të njëjtat palë dhe të njëjtën përmbajtje dhe bashkëekzistojnë midis tyre 232 duke sqaruar se në këtë rast traktati i mëparshëm zbatohet vetëm për ato dispozita që përputhen me traktatin e mëvonshëm, pra gjen zbatim rregulli lex posteriori derogat priori. Nëse palët në traktatin e mëvonshëm nuk janë të njëjta me ato të traktatit të mëparshëm, konventa sugjeron që mes palëve që janë pjesë në të dy traktatet të zbatohet traktati i mëvonshëm, ndërsa mes një pale që është pjesë vetëm në traktatin e mëparshëm dhe një pale që është pjesë në traktatin e mëvonshëm të zbatohen dispozitat e traktatit të mëparshëm. Në pamje të parë duket sikur ky paragraf zgjidh të gjitha problemet për traktatet me palë të ndryshme, por në fakt nuk është kështu, sepse po ta analizojmë këtë dispozitë kuptojmë që kjo mund të jetë e përdorshme shumë mirë për marrëveshjet e natyrave teknike ose për marrëveshje të cilat detajojnë apo lidhen mbi bazën e traktateve të mëparshme233, por kur vjen çështja tek traktatet që krijojnë të drejta dhe detyrime situata ndërlikohet, sepse është shumë e vështirë të bësh një ndarje mes të drejtave dhe detyrimeve që rrjedhin nga secili traktat dhe se cilat duhen zbatuar. Nëse i rikthehemi edhe një herë bisedimeve të realizuara për hartimin dhe lidhjen e Konventës së Vjenës shohim se për nenin 30 dhe veçanërisht për paragrafin 4 ka pasur shumë debate të cilat kryesisht fokusoheshin në çështjen e ndarjes së detyrimeve që prodhojnë traktatet sipas natyrës së tyre në detyrime me karakter reciprok dhe joreciprok.234 Sipas Frizmaurice detyrimet janë reciproke kur zbatohen në mënyrë të ndërsjellë midis palëve në traktat, ndërsa detyrimet joreciproke janë ato të cilat nuk zbatohen në mënyrë të ndërsjelltë dhe të drejtpërdrejtë midis secilës prej palëve në traktat dhe këto do të ndahen në dy grupe. Në ndarjen e parë bëjnë pjesë detyrimet joreciproke të ndërvarura, të cilat ndonëse nuk zbatohen në mënyrë reciproke ndërmjet palëve, zbatimi i detyrimeve që rrjedhin nga traktati nga secila prej palëve është e domosdoshme për krijimin e standardeve të caktuara dhe për vetë ekzistencën e traktatit.235 Të tilla për shembull mund të jenë traktatet e çarmatimit të cilat ndonëse nuk prodhojnë detyrime reciproke, zbatimi nga të gjitha palët është i domosdoshëm për të realizuar objektin dhe qëllimin e traktatit. Grupi i dytë do të ishin detyrimet joreciproke integrale, të cilat janë detyrime që nuk zbatohen në mënyrë të ndërsjelltë midis palëve dhe mungesa e zbatimin nga njëra nga palët nuk krijon probleme në ekzistencën e traktatit midis palëve të tjera. 236 Detyrime të kësaj natyre mund të ishin ato që rrjedhin nga traktatet për të drejtat e njeriut. Sipas

231

M. Fitzmaurice, Elias Olufemi, Contemprorary issues on the law of treaties, fq 321 Mark Villiger, Comentary of Vienna convention, fq 406 233 Jan Klabber, sipërcit. 234 Yearbook of ILC 1958, vol II, fq 27 235 M. Fitzmaurice, Olufemi Elias, sipërcit. 236 Po aty 232

64

Frizmaurice kjo ndarje do të ishte shumë e rëndësishme për të vendosur raportet midis trakteve dhe për të zbatuar dispozitat e konventës që do të zgjidhin konfliktet midis tyre. Kjo ide u kundërshtua fuqishëm nga Sir Humpey Waldock, sipas të cilit jo në të gjitha rastet moszbatimi i detyrimeve të ndërsjella e bën inekzistent traktatin dhe madje ka raste kur vetëm disa palë duan të rishikojnë traktatin dhe krijojnë marrëveshje të reja midis tyre, por kjo nuk do të thotë që nuk kanë interes për traktatin e mëparshëm në të cilin bëjnë pjesë më shumë palë se sa në traktatin e ri. Duket se kjo ide u përkrah në hartimin e nenit 30 megjithatë nuk mund të themi se nuk janë marrë parasysh edhe mendimet e Frizmaurice për nenet 40 e 41 të konventës, ndonëse nuk përmenden shprehimisht. Nëse do të ishte mbajtur parasysh ndarja në detyrime reciproke dhe joreciproke, ndoshta neni 30 mund të ishte më i qartë dhe do të gjente një zbatim më të gjerë, sepse gjatë hartimit të tij do të ishte evidentuar më së miri fakti se paragrafi i 4 mund të zbatohej shumë mirë për detyrimet reciproke, por kur bëhej fjalë për detyrimet joreciproke ai nuk mund të gjente zbatimin. Kjo sepse duke qenë se nuk zbatohen në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe reciproke mes palëve, kontrolli i ndërsjelltë do të mungonte dhe secila prej tyre do të zbatonte dispozitat e traktatit që e kishte më të favorshëm duke krijuar një gjendje pasigurie në zbatimin e traktatit. Sikundër e përmendëm më lart problematika më e rëndësishme që paraqet neni 30 është mungesa e një zgjidhje për traktatet që kanë palë të ndryshme dhe kanë përmbajtje të ndryshme, por që dispozita të veçanta të tyre mund të konfliktojnë. Duke përjashtuar rastin e normave jus cogens dhe nenin 103 të Kartës së OKB, pjesa tjetër e traktateve janë akte të cilat nuk kanë një lidhje hierarkike midis tyre dhe vlerësimi bëhet vetëm në planin horizontal. Në këtë drejtim për një shtet do të jetë e vështirë të qartësojë se cilat norma do të jenë mbizotëruese dhe cilat duhen zbatuar kur është pjesë e dy traktateve dispozitat e të cilave për të njëjtën çështje kanë parashikime të ndryshme ose të kundërta. Sugjerimi i parë është përdorimi i parimit se lex priori ka prevalencë, si në paragrafin e parë të Konventës së Vjenës për traktatet që kanë të njëjtën përmbajtje. Ky rregull nuk mund të bëhet aksiomë e zgjidhjes së konflikteve të tilla, sepse traktati i mëvonshëm mund të jetë më i rëndësishëm për palët ose më i leverdishëm për to. Nga ana tjetër edhe vetë konstatimi se një traktat i mëparshëm konflikton me një të ri nuk është gjithmonë i dukshëm dhe mund të ndodhë që kjo të zbulohet pas një kohe të gjatë nga lidhja e traktatit. Përdorimi i lex priori në zgjidhjen e konflikteve mes traktateve pengon edhe zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare e cila për nga vetë natyra e saj zhvillohet dhe ndryshon shumë shpejt, prandaj nuk mund të themi se është zgjidhja më efikase në këtë rast. Sugjerimi i dytë është përdorimi i parimi lex posteriori derogat priori, i cili gjithashtu është përdorur nga neni 30 i konventës por që në rastin e traktateve me përmbajtje të ndryshme paraqet vështirësi në zbatim për arsye se jo gjithmonë traktatet janë të të njëjtës rëndësi për shtetet. Ky parim mund të jetë i përshtatshëm kur kemi marrëveshje dypalëshe, sepse prezumohet se palët e kanë të qartë që nuk do të zbatojnë dispozitat e traktatit të mëparshëm që konfliktojnë më të riun, por për traktatet shumëpalëshe ku palët në traktatin e mëparshëm nuk janë identike me ato të traktatit të mëvonshëm, ky parim nuk mund të zbatohet. Sugjerimi i tretë është përdorimi i parimit lex specialis mbizotëron ndaj lex generalis, por problemi qëndron tek përcaktimi se cili do të jetë lex specialis dhe cili i 65

përgjithshëm? Doktrina sugjeron mënyra të ndryshme për ta përcaktuar p.sh duke u nisur nga numri i palëve në një traktat apo nga rëndësia e përmbajtjes së traktatit, megjithatë nuk ka asgjë të mirëpërcaktuar në këtë drejtim. Kështu normat e traktatit të BE mund të jenë të përgjithshme në krahasim me marrëveshjet dypalëshe mes shteteve por nuk do të thotë që janë më pak të rëndësishme, ndërsa po ti shohim po këto norma në raport me dispozitat e Kartës së Kombeve të Bashkua a do të quhen ato lex specialis apo të përgjithshme? Prandaj edhe ky rregull nuk mund të zbatohet në çdo rast. Nga sa diskutuam më lart arrijmë në përfundimin se konfliktet e traktateve me palë të ndryshme dhe me përmbajtje të ndryshme nuk kanë një zgjidhje standarte dhe të mirëpërcaktuar, prandaj mendojmë se në këtë rast zgjidhja mund të jepet vetëm nga vullneti i palëve i shprehur në zgjedhjen e traktatit që do të ketë prevalencë në zbatim. Sigurisht që kjo zgjedhje shpesh mund të sjelli shkelje të traktateve dhe vënien në lëvizje të mekanizmave që ngarkojnë shtetet shkelës me përgjegjësi, por kjo është çështje që nuk përfshihet në të drejtën e traktateve. Mungesa e efiçencës së nenit 30 nuk na sjell vetëm konflikte midis traktateve ashtu si e kemi diskutuar më lart por na krijon edhe një problematikë tjetër: mbivendosjen e traktateve dhe zbatimin paralel të tyre. Kështu mund të gjendemi përpara situatës kur kemi dy traktate të cilat trajtojnë çështje të ngjashme dhe zbatohen njëkohësisht, si mund të jetë rasti i KEDNJ dhe Kartës Europiane të të Drejtave të Njeriut, që ka sjellë një mbivendosje të kompetencave mes GJED dhe GJEDNJ sa i përket respektimit të të drejtave të njeriut. Konventa Europiane është një korpus normash të krijuara me qëllimin e veçantë të mbrojtjes së të drejtave dhe lirive themelore të individit, ndërsa Bashkimi Europian është krijuar si një bashkim me konotacion ekonomik dhe më pas politik. Një rast interesant që i përket marrëdhënies mes traktateve është rasti i legjislacionit të BE dhe raportit që ai ka me kartën e OKB dhe urdhërimet e saj. Vetë Karta e OKB (si e trajtuam më lart) në nenin 103 e ndalon lidhjen e traktateve nga shtetet anëtare, të cilat mund të bien në kundërshtim me këtë Kartë. Nga ana tjetër vetë neni 351 (ish- neni 307) i TBE shprehet se traktatet nuk prekin të drejtat dhe detyrimet e fituara nga shtetet anëtare nga traktatet e lidhura ndërmjet tyre dhe shteteve të treta, para 1 janarit 1958, ose përpara anëtarësimit të tyre në BE. Në një analizë të shkurtër mund të dalim në përfundimin se vetë BE e respekton Kartën e OKB dhe e zbaton atë, për sa kohë vetë shtetet anëtare të saj janë edhe pjesë e OKB dhe për aq sa është i mundur ky zbatim duke pasur parasysh që qëllimet e tyre janë të ndryshme. Problemi lind në momentin që detyrimet me karakter urdhërues të OKB mund të bien në kundërshtim ose të shkojnë në drejtime të ndryshme me parashikimet e traktateve të BE, cilat urdhëresa do të prevalojnë të mbi tjerat? Kjo çështje është bërë e dukshme veçanërisht në rastin e sanksioneve individuale të Rezolutave të Këshillit të Sigurimit të cilat duhet zbatoheshin edhe brenda BE dhe çështja Kadi është një nga çështjet më të rëndësishme në këtë drejtim.237 Pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001, Këshilli i Sigurimit miratoi Rezolutën 1267 (1999) sipas të cilës do të krijohej Komiteti i Sanksioneve i cili do të evidentonte 237

Çështjet e Bashkuara C-402/05 P & C-415/05 P, Kadi & Al Barakaat v. Council of the European Union, 3 C.M.L.R. 41 (2008). Yasin Abdullah Kadi ishte i pari që iu drejtua GJSHKP për të kontestuar rregulloren në fjalë pastaj dhe Al Barakaat International Foundation dhe Yusuf, por ky i fundit u hoq më pas nga lista që përmbante Aneksi I dhe u tërhoq nga gjykimi ndërsa çështjet Kadi e Albaraakad u bashkuan në GJED, ndonëse në jurisprudencë dhe doktrinë njihet me emrin Kadi case.

66

fondet dhe asetet financiare të personave që financonin talebanët dhe terrorizmin dhe do të ndërmerrte masa për ngrirjen e tyre si edhe Rezolutën 1333 (2000) sipas të cilës ky Komitet do të përpilonte një listë me emrat e personave të përfshirë në këto çështje dhe që do të ishin subjekte të këtyre sanksioneve. Në mënyrë që të zbatonte Rezolutën e Këshillit të Sigurimit, Këshilli miratoi Rregulloren 881/2002 mbi bazën e neneve 60,301 dhe 308 të Traktatit të Themelimit të Komunitetit Europian. Kjo Rregullore parashikonte që të gjitha fondet dhe burimet financiare që i përkisnin personave fizikë ose juridikë që përfshiheshin në listën e Aneksit 1 të Komitetit të Sanksioneve, të ngriheshin menjëherë. 238 Yasin Abdullah Kadi dhe Al-Barakaad International Fuondation ishin në listën e hartuar nga Komiteti i Sanksioneve dhe në bazë të Rregullores në fjalë u bënë subjekt i masave shtrënguese dhe asetet e tyre financiare u ngrinë.239 Në këto kushte ato iu drejtuan Gjykatës së Shkallës së Parë, me pretendimin e anullimit të Rregullores 881/2002 pasi ajo shkelte të drejtat themelore të tyre e veçanërisht të drejtën e respektimit të pronës, të drejtën për t’u dëgjuar e të drejtën për një rishikim të rregullt gjyqësor. Gjykata e Shkallës së Parë u shpreh se ajo nuk mund të shqyrtonte ligjshmërinë e akteve komunitare të cilat dilnin në zbatim të Rezolutave të Këshillit të Sigurimit, sepse në mënyrë indirekte ajo do të shqyrtonte edhe vetë ligjshmërinë e rezolutës dhe “kjo do të ishte në kundërshtim me detyrimet që shtetet anëtare kanë marrë në kuadër të Kartës së Kombeve të Bashkuara, e në mënyrë të veçantë me nenet 25,48 dhe 103”. Ajo arsyetoi se në mënyrë jodirekte ajo mund të shqyrtonte përputhshmërinë e kësaj rezolute me jus cogens, por për sa kohë nuk kishte shkelje të tilla ajo vendosi të mos e shqyrtojë çështjen.240 Të ndodhur në këto kushte Kadi dhe Al- Barakaad IF iu drejtuan Gjykatës Europiane të Drejtësisë për të kundërshtuar vendimin e GJSHP dhe për të anulluar Rregulloren 881/202. Në ndryshim nga GJSHKP, GJED arsyetoi se “ajo ka juridiksion të shqyrtojë të gjitha aktet komunitare të cilat prekin te drejtat dhe liritë themelore që janë pjesë e parimeve të përgjithshme të së drejtës komunitare, duke përfshirë edhe aktet që dalin për t’i dhënë efekt Rezolutave të Këshillit të Sigurimit në kuadër të Kapitullit VII të Kartës së OKB.” Sipas gjykatës sistemi juridik i BE është autonom dhe nuk mund të udhëhiqet nga asnjë marrëveshje ndërkombëtare, e çfarëdo rëndësie qoftë ajo dhe se në rastet kur gjykata shqyrton vlefshmërinë e akteve të tilla, ajo nuk shqyrton ligjshmërinë e vetë të drejtës ndërkombëtare. Në këtë rast, arsyeton ajo, edhe sikur GJSHP të kishte arritur në konkluzionin se kjo rregullore bie në kundërshtim me të drejtën komunitare, kjo nuk do të kishte ndikuar në supremacinë e kësaj rezolute në aspektin e të drejtës ndërkombëtare. GJED thekson se një Rregullore e tillë e cila ka sjellë ngrirjen e aseteve financiare është në kundërshtim me të drejtat themelore të personave në fjalë, pasi Këshilli nuk i ka njoftuar dhe nuk i ka arsyetuar ose justifikuar marrjen e masave të tilla dhe nga ana tjetër nuk i ka dhënë mundësinë të dëgjohen duke shkelur në mënyrë të pajustifikuar të drejtën e

238

Rregullorja 881/2002 e Këshillit, neni 2(1) A. Posch, The Kadi case :Rethinking about the relationship between the EU Law and International Law?, Kolumbia journal of european law online, Vol 15, 2009, fq.2 240 Po aty. 239

67

pronës të Kadit dhe Al-Barakaat.241 GJED vendosi të anullojë Rregulloren 881/2002 të Këshillit mbi bazën e këtij arsyetimi. Ky vendim është një nga më të diskutuarit për sa i përket raportit të Kartës së OKB me aktet komunitare dhe të drejtën e BE në përgjithësi, e megjithatë duket se edhe ky nuk jep një zgjidhje përfundimtare në këtë drejtim. Nga sa diskutuam, mund të dalim në përfundimin se vetë GJED nuk e mohon tërësisht supremacinë e Kartës së Kombeve të Bashkuara dhe Rezolutave të Këshillit të Sigurimit, pasi ajo vetë shprehet se nuk mund të shqyrtojë ligjshmërinë e tyre, por nga ana tjetër kur shprehet se ka të drejtë të shqyrtojë ligjshmërinë e akteve që i japin efekt Rezolutave brenda BE, duket se tenton të krijojë një sistem autonom, i cili shkon në mënyrë paralele me të drejtën ndërkombëtare dhe se bashkëpunimi mes këtyre dy sistemeve mund të realizohet vetëm nëse rezolutat do të mbajnë parasysh zbatimin e të drejtave dhe lirive që sigurohen brenda hapësirës së BE. Personalisht jam e mendimit që duhet të arrihet një ekuilibër i përbashkët, pasi duke pasur parasysh që vetë OKB ka si synim ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare ndërsa BE është një organizatë me karakter sui generis me konotacion kryesisht ekonomik e politik mund të arrihet një konsensus për pikat në të cilat mbivendoset ose kundërshtohen Karta e OKB dhe e drejta komunitare. Kështu, në çështje që lidhen me sigurinë e përbashkët dhe me luftën ndaj terrorizmit, mendoj se duhen gjetur mjete të përshtatshme të implementimit të rezolutave të KS duke respektuar të drejtat dhe liritë mbi bazën e të cilave ngrihen parimet e përgjithshme të BE dhe gjithmonë duhet pasur parasysh të bëhet një peshim i rëndësisë së interesit që mbrohet nga secili prej këtyre akteve juridike.

2.2.2 Zbatimi territorial i traktateve Lidhja e traktateve ndërkombëtare dhe efikasiteti i tyre në zgjidhjen e çështjeve të ndryshme lidhet në mënyrë të pashmangshme me zbatimin territorial, pra territorin në të cilin do të zbatohen të drejtat dhe detyrimet. Konventa e Vjenës parashikon se territori ku zbatohet një traktat është territori i të gjitha palëve që janë pjesë e traktatit. 242 Territori i një shteti përfshin hapësirën tokësore të tij, ujërat e lumenjve dhe liqeneve, ujërat territoriale deri në 12 milje nga vija bazë si edhe territoret e selive diplomatike të këtij shteti. Në territorin e shtetit përfshihen edhe nëntoka dhe hapësira ajrore që ndodhet mbi tokën dhe hapësirën ujore si edhe anijet dhe avionët ushtarakë në çdo rast dhe ato civile vetëm kur ndodhen në ujërat e shtetit në fjalë243. Në traktatet dypalëshe është më e lehtë të përcaktohet territori në të cilin është në fuqi traktati, ndërsa në traktatet shumëpalëshe kjo është më e vështirë për shkak të numrit të madh të palëve në të. Ky përcaktim i territorit nuk është gjithmonë kaq i qartë për të gjitha shtetet dhe për të gjitha llojet e traktateve, pasi ka raste kur një shtet përfaqëson ndërkombëtarisht një territor i cili vetëqeveriset dhe traktatet nuk mund të zbatohen për këtë territor pa pëlqimin e brendshëm.

241

Çështja Kadi, sipërcit. Prag. 370 Neni 29 : “Në qoftë se nuk del një qëllim i ndryshëm nga traktati ose është vendosur ndryshe, një traktat është detyrues për secilën palë në tërë territorin e saj. 243 A. Puto, sipërcit. Fq. 309 242

68

Zakonisht për të shmangur këtë traktatet përmbajnë një klauzolë e cila përcakton shtrirjen territoriale të traktatit. Klauzola të tilla mund të jenë përjashtuese, pra që shprehen se në shtrirjen territoriale të këtij traktati nuk përfshihen territoret e vetëqeverisura, ose zgjeruese, pra që shprehen se traktati do të shtrihet edhe në këto territore. Karakteristik është rasti i Mbretërisë së Bashkuar, e cila në një pjesë të traktateve ka deklaruar se nuk përfshihen disa territore të saj, si Falkland Islands dhe British Antarctic Territory. Nga ana tjetër mund të ndodhi që shtetet të lidhin traktate vetëm për territoret e vetëqeverisura duke përjashtuar të gjithë pjesën tjetër të territorit ët tyre. Përjashtimi i territoreve nga zbatimi i traktateve mund të bëhet edhe në formën e deklaratave interpretuese ose në formën e rezervave në një traktat. Në një rast të tillë nevojitet pranimi i kësaj rezerve nga palët e tjera në traktat ose kundërshtimi i saj nëse ka të tilla. Në Konventën e Aarusit “Për eksesin në informacion, pjesëmarrjen publike në vendimmarrje dhe aksesin në drejtësi për çështjet e mjedisit” që hyri në fuqi në 30 tetor 2001, Danimarka ka bërë një deklaratë që përjashton Ishujt Faroe dhe Grenlandën nga zbatimi i Konventës “Si Ishujt Faroe dhe Grenlanda janë territore të vetë-qeverisura sipas Aktit për Rregullat e Brendshme, që nënkupton ndër të tjera se çështjet e mjedisit në përgjithësi dhe atyre të mbuluara nga konventa rregullohen nga e drejta e vetëvendosjes. Si në Island Faroe dhe Grenlandë Qeveritë e Rregullit të Brendshëm kanë një interes të madh për politikat në promovimin e ideve themelore dhe parimet e mishëruara në Konventën, në masën që kjo është e mundshme. Megjithatë, duke qenë se Konventa është përgatitur me pikëpamje nga vendet europiane me popullsi relativisht të mëdha dhe po ashtu me struktura administrative dhe shoqërore të gjera, nuk është e natyrshme që Konventa të jetë në të gjitha aspektet e përshtatshme për popullsitë e vogla dhe shoqëritë shumë të ndryshme të Ishujve Faroe dhe të Grenlandës. Kështu, zbatimi i plotë i Konventës në këto zona mund të nënkuptojë burokraci të panevojshme dhe të papërshtatshme. Autoritetet e Ishujve Faroe dhe Grenlandës do të analizojnë këtë çështje tërësisht. Nënshkrimi nga Danimarka i Konventës, pra, jo domosdoshmërisht do të thotë se ratifikimi danez do të përfshijë Ishujt Faroe dhe Grenlandën.” 244 Përcaktimi i një klauzole territoriale është i nevojshëm edhe në shtetet që kanë një organizim në formën e federatës dhe organet qendrore të saj konfirmojnë marrëveshjet e lidhura nga njëra prej njësive të federuara. Duhet të kemi parasysh se shpesh ngatërrohen klauzolat e zbatimit territorial të traktateve me natyrën universale ose rajonale të tyre. Kështu ka mjaft traktate të cilat funksionojnë në rajone të ndryshme të globit, por kjo nuk do të thotë që shtetet e tjera formalisht janë të ndaluara të marrin pjesë në një traktat të tillë nëse gjejnë interes.

2.3 Efektet e traktatit ndaj palëve të treta Konventa e Vjenës parashikon se shtet i tretë në do të konsiderohet gjithmonë një shtet i cili nuk është palë në traktat.245 Pozita e shteteve të treta ndaj një traktati të lidhur 244 245

UN, The Aarus Convention, An Implementation Guide, fq 247 Neni 2 I kv

69

midis disa shteteve të tjera është pacta tertiis nec nosent nec prosunt, çka do të thotë që marrëveshje nuk mund të sjelli as dëm dhe as dobi ndaj të tretëve. 246, ndërsa konventa këtij parimi duket se i shton edhe elementin e pëlqimit, duke parashikuar se “një traktat nuk krijon detyrime dhe as të drejta për një shtet të tretë, pa pëlqimin e tij” 247. Pra, parimi i dytë që përdoret në këtë rast është se asnjë detyrim apo e drejtë nuk mund t’i drejtohet një shteti, nëse ai nuk ka shprehur pëlqimin e tij për këtë. Parime të tilla e kanë bazën tek koncepti i sovranitetit shtetëror dhe parimi i barazisë mes shteteve.248 Në çështjen e Arit Monetar, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë është shprehur se “përgjegjësia ndërkombëtare e Shqipërisë pa dhënë ajo më parë pëlqimin e saj, do të ishte në kundërshtim më parimet e mirënjohura të së drejtës ndërkombëtare249....e konkretisht me urdhërimin që gjykata të ushtrojë juridiksionin mbi një shtet më pëlqimin e tij”250, pra pa qenë pjesë Shqipëria në një marrëveshje që njeh juridiksionin e gjykatës (që normalisht më pas pasohet nga detyrueshmëria e zbatimit të vendimit të saj), mbi të nuk mund të rëndojnë detyrime. Megjithatë ky rregull ka edhe përjashtimet e veta, sepse praktika ka treguar që ka traktate të cilat prodhojnë efekte për shtete të treta. Kështu traktatet të cilat kanë të bëjnë me lirinë e lundrimit në kanalet ndërkombëtare, pavarësisht shteteve bregdetare nëpër të cilat kalon kanali, krijojnë efekte edhe për shtetet në të cilat nuk janë palë në konventat që përcaktojnë statusin e tyre, po kështu edhe traktatet e hapura që lejojnë mundësinë e aderimit të shteteve të tjera në një kohë të mëvonshme nga hyrja e tyre në fuqi 251 Në rast se një traktat apo një dispozitë e tij krijon detyrime për shtetet e tjera, atëherë ky detyrim mund të jetë i vlefshëm vetëm nëse ai është pranuar me shkrim nga shteti i tretë ndaj të cilit do të rëndojë. Kështu, edhe pse në një formë të tërthortë, sërisht konfirmohen parimet e përmendura më sipër. Pëlqimi i shprehur në këtë mënyrë, nuk e bën shtetin e tretë palë në traktatin nga i cili rrjedh detyrimi252 dhe nga kjo kuptojmë që bëhet fjalë për dispozita të caktuara dhe jo për të gjithë traktatin. Kur traktati krijon një të drejtë për shtetet e treta, atëherë nëse nuk kundërshtojnë në mënyrë të hapur, prezumohet pëlqimi i shteteve të treta. Ky prezumim na bën të mendojmë se kemi një devijim nga rregullat e konventës, si e kemi përmendur më lart për shprehjen e pëlqimit kërkohet forma e shkruar. Në raste të tilla, ushtrimi i të drejtave nga shtete e treta duhet bërë në përputhje me modalitet dhe kushtet që parashikon vetë traktati. Zakonisht një gjë e tillë realizohet nëpërmjet një deklarate individuale të bërë nga shteti ose në ndonjë instrument të veçantë të parashikuar në traktat. Në konventë nuk rregullohen në mënyrë të veçantë traktatet të cilat krijojnë të drejta dhe detyrime me karakter erga omnes. Traktatet të tilla si traktatet e neutralitetit apo të demilitarizimit të zonave të caktuara krijojnë efekte për të gjitha shtetet. P.sh për statusin e kanalit të Panamasë ka një marrëveshje mes USA dhe Panamasë për neutralitetin e tij dhe lirinë e lundrimit për mjetet e të gjitha shteteve në të. 253 Zakonisht, 246

M. Dikson E drejta Ndërkombëtare, fq.123, Shtëpia Botuese AiiS, 2010 Neni 34 I KV 248 A. Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq. 377 249 Sqarojmë këtu që koha e dhënies së këtij vendimi është përpara hartimin dhe hyrjes në fuqi të KV, por kjo e fundit ka pasqyruar më së miri të drejtën zakonore në këtë drejtim 250 Xh. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, fq. 111 251 A. Puto, sipërcit. Fq. 377 252 A. Aust, Modern Treaty Laë and practice, fq.257 253 A. Aust, Handbook of international law, fq. 336 247

70

zbatimi i të drejtave që rrjedhin nga traktatet të tilla bëhen mbi bazën e deklaratave individuale të shteteve ose instrumenteve shtesë të traktatit.254 Në Kartën e OKB-së është parashikuar e drejta e shteteve që nuk janë anëtare për t’iu drejtuar Këshillit të Sigurimit ose Asamblesë së Përgjithshme për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve me kusht që të kenë pranuar detyrimet e Kartës për zgjidhjen paqësore të mosmarrëveshjeve “...Një shtet jo-anëtar i Kombeve të Bashkuara mund të sjellë në vëmendjen e Këshillit të Sigurimit ose të Asamblesë së Përgjithshme çdo konflikt apo situatë, palë e të cilit/së cilës ai është, nëse ai pranon detyrimet e përcaktuara në këtë Kartë në lidhje me zgjidhjen paqësore të këtij konflikti....” 255. Ndërsa në nenin 93/2 parashikon se “Një shtet, që nuk është anëtar i Kombeve të Bashkuara, mund të bëhet palë kontraktore e Statutit të Gjykatës Ndërkombëtare, në rast se plotëson kushtet që vendos Asambleja e Kombeve të Bashkuara me rekomandim të Këshillit të Sigurimit.”, po kështu vetë Statuti i GJND parashikon se mund të zgjidhë mosmarrëveshje mes shteteve të cilat nuk janë pjesë e Statutit sipas kushteve të vendosura nga Këshilli i Sigurimit.256 Në rast se shtetet palë në një traktat që prodhon të drejta ose detyrime për shtete të tjera, vendosin t’i revokojnë apo modifikojnë këto parashikime, kjo mund të bëhet vetëm më pëlqimin e shteteve të treta që i kanë zbatuar këto detyrime apo që kanë përfituar nga këto të drejta. Çdo shtet i tretë i cili nuk është palë në një traktat por kërkon ta zbatojë atë duke e quajtur ose konsideruar si normë të së drejtës zakonore, mund ta bëjë. Kemi parasysh që traktatet janë më së shumti kodifikim i të drejtës zakonore dhe përfaqësojnë një pjesë të saj, dhe vetë Konventa e Vjenës (si e kemi përmendur më lart) është një shembull i mirë për këtë. Një moment interesant lidhur me traktatet që krijojnë të drejta ose detyrime për shtete të treta do të ishte diskutimi nëse traktatet e lidhura mes disa shteteve që nuk prodhojnë të drejta ose detyrime për shtete të treta, por që në mënyrë të tërthortë prekin interesat e tyre ose “kufizojnë” realizimin e të drejtave të tyre, a mund t’i nënshtrohen regjimit të konventës? Ka disa diskutime në doktrinë për këtë problem, veçanërisht sa i takon traktateve të BE të cilat krijojnë hapësira të përbashkëta me karakter ekonomik e politik, duke imponuar shtetet anëtare të ndjekin një politikë të unifikuar ekonomike, e cila mund të prekë në një mënyrë ose në një tjetër marrëdhëniet e tyre me shtetet joanëtare. Jam e mendimit që në këtë rast regjimi i përmendur nga konventa për shtetet e treta nuk mund të zbatohet në këtë rast për disa arsye : 1) sepse kjo do të ishte një pengesë për bashkëpunime dhe koordinime me karakter ndërkombëtar mes shteteve, bashkëpunime të cilat janë të domosdoshme për zhvillimin ekonomik e politik; 2) nëse do të arsyetonim në këtë mënyrë, një pjesë e mirë e traktateve do të krijonin efekte mbi shtete të treta; 3) kjo bie ndesh me parimin e sovranitetit; 4) duke tentuar të rregullojmë një situatë e cila mund të ketë prekur në mënyrë të tërthortë interesat e shteteve të tjera ne kufizojmë në mënyrë direkte të drejtën e shteteve për të lidhur traktate dhe lirinë e vullnetit të tyre.

254

A. Aust, sipërcit. Fq.359 Neni 35/2 I Kartës së OKB 256 Neni 35/2 I Statutit të GJND 255

71

Zgjidhja më efektive në këtë rast do të ishte krijimi i normave të reja që të rregullojnë mënyrën e lidhjes së këtyre lloj traktatesh me dispozita të qarta lidhur me kufijtë se në cilin moment në themi se preken interesat e shteteve të tjera.

Procedura e lidhjes se traktateve është një nga pjesët më të rëndësishme të vetë të drejtës së traktateve e cila kalon nëpër disa faza. Në fazën e zhvillimit të bisedimeve ka një rol shumë të rëndësishëm pajisja me plotfuqi e personave të cilët do të marrin pjesë në bisedime. Në fazën e shprehjes së pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat duhet treguar kujdes në përcaktimin e mjeteve të shprehjes së pëlqimit dhe respektimit të rregullave të Konventës që përcaktohen për të. Gjatë fazës së hyrjes në fuqi ka një rëndësi të veçantë instrumenti i ratifikimit të traktateve, i cili nuk është thjesht një akt formal, por lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me momentin se kur do të fillojë të prodhojë efektet juridike traktati. Zbatimi i traktateve ndërkombëtare është një element i rëndësishëm që pason hyrjen në fuqi të traktatit dhe që varet gjithmonë nga mënyra se si është ndërtuar sistemi i brendshëm dhe rregullat kushtetuese të çdo shteti. Traktatet mund të jenë të vetëzbatueshme dhe jo të vetëzbatueshme, por gjithsesi kjo ndarje nuk e ndryshon detyrueshmërinë e tij dhe respektimin e parimit pacta sunt servanda. Një pikë me rëndësi në zbatimin e traktateve është zgjidhja e konflikteve që mund të lindin në rastet kur traktatet kanë dispozita që rregullojnë çështje të njëjta në mënyra të ndryshme. Për të gjitha rastet kur Konventa e Vjenës dhe akte të tjera juridike ndërkombëtare heshtin për sa i përket zgjidhjes së çështjes, zgjedhja e palëve se cilit traktat do t’i japin prevalencë mbetet mundësia e fundit dhe më optimale.

72

Kapitulli III Rezervat në një traktat ndërkombëtar 3.1 Kuptimi i rezervave Sipas Konventës së Vjenës “Për të drejtën e traktateve” 1969 dhe “Konventës së Vjenës për të drejtën e traktateve mes shteteve dhe organizatave ndërkombëtare dhe mes organizatave ndërkombëtare mes tyre” 1986, "rezervë" nënkupton një deklaratë të njëanshme, pavarësisht se si është shprehur apo emërtuar, e bërë nga një Shtet, në kohën e nënshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit të një traktati, me anën e të cilit ai synon të përjashtojë ose modifikojë efektet ligjore të dispozitave të caktuara të traktatit në zbatimin e tyre në atë Shtet;257 Konventa e Vjenës e vitit 1986 “Për të drejtën e traktateve midis shteteve dhe organizatave ndërkombëtare”, përfshin si subjekte që kanë të drejtën të bëjnë rezerva edhe organizatat ndërkombëtare (më poshtë kur i referohemi traktateve të lidhura nga shtete do të kemi parasysh që këtë aftësi e kanë edhe organizatat ndërkombëtare). Nga ky përkufizim kuptojmë se termi ‘deklaratë e njëanshme’ nënkupton se ajo është bërë në mënyrë individuale nga secila palë dhe jo në marrëveshje me palë të tjera, ndonëse disa shtete mund të bëjnë edhe të njëjtën rezervë.258 Me anë të rezervave në një traktat një shtet nuk pranon ta lidhë veten me një ose disa detyrime që rrjedhin prej tij, ndonëse është dakord me pjesën tjetër të parashikimeve që bën ai. Aftësia e shtetit për të bërë rezerva në një traktat ndërkombëtar ilustron parimin e sovranitetit shtetëror, përmes së cilit çdo shtet mund të refuzojë konsensusin për të qenë i lidhur me parashikime të veçanta dhe ato nuk mund të bëhen të detyrueshme për të. Nëse e shohim nga pikëpamja e dobishmërisë së traktatit, ta ekspozosh atë ndaj rezervave të të gjitha shteteve anëtare në të, do të thotë që të vësh në rrezik të gjithë zbatimin e tij259, ose të krijosh mundësi për fragmentarizim të të drejtave dhe detyrimeve që rrjedhin nga traktati mes vetë palëve të këtij traktati. Duhet të kemi parasysh se rezervat në një traktat janë gjithmonë deklarata të njëanshme, dhe fakti që disa shtete mund të bëjnë rezervë për të njëjtin nen ose parashikim, nuk e humb karakterin e saj unilateral, pasi gjithsesi ato do të konsiderohen rezerva individuale dhe jo në grup. 260 Arsyet se pse një shtet kërkon të bëjë rezervë në një traktat ndërkombëtar mund të jenë të ndryshme në varësi të interesit dhe politikës së çdo shteti, por kjo nuk ka rëndësi për të drejtën ndërkombëtare dhe për palët në traktat, ashtu sikurse nuk ka rëndësi as mënyra se si traktati përthithet në të drejtën e brendshme. Mirëpo lind pyetja se cilat deklarata konkretisht përbëjnë rezerva dhe çfarë synojnë të përjashtojnë ato? Kjo është një pyetje e cila nuk mundet asnjëherë të marrë një përgjigje të saktë dhe shteruese pasi si e përmendëm më lart varet gjithmonë nga interesat e çdo pale në traktat. 257

Konventa e Vjenës, neni 2 Aust. A, Modern Treaty Law and Practice, fq. 131 259 Shaw. M, International Law, 6ed, Cambridge University Press, fq. 914 260 ILC, Guide to practice, UN, 2002 258

73

Referuar Guidës Praktike për Rezervat në Traktate të Komisionit të së Drejtës Ndërkombëtare pranë OKB-së, “çdo deklaratë e njëanshme e hartuar nga një shtet apo organizatë ndërkombëtare me anë të së cilës synojnë të kufizojnë detyrimet e vendosura nga traktatet përbën rezervë”. Gjithashtu do të konsiderohet rezervë edhe çdo lloj deklarate e bërë nga palët në traktat në momentin e lidhjes së tij dhe që synon të zbatojë detyrimet që rrjedhin nga traktati në një mënyrë të ndryshme nga sa parashikohet, por që konsiderohen nga autori i deklaratës si të barazvlefshme me ato të përcaktuara në traktat.261 3.2 Llojet e rezervave Rezervat, ashtu si e përmendëm më lart janë deklarata të njëanshme të palëve dhe mund të jenë të natyrave të ndryshme, sepse kjo varet nga interesi i palëve por edhe nga natyra që ka traktati në të cilin bëhet rezerva. Megjithatë studiuesit janë përpjekur t’i klasifikojnë sipas disa kritereve : momentit në të cilin bëhen ose natyrës së dispozitës që prek. Kështu, sipas natyrës dispozitës së prekur, kemi rezerva materiale dhe rezerva territoriale. Rezervat materiale janë ato që prekin dispozita përmbajtësore, që krijojnë të drejta ose detyrime konkrete për palët, ndërsa rezervat territoriale janë ato që lidhen me zbatimin territorial të traktateve ndërkombëtare, në territorin e shteteve rezervuese. Konkretisht, deklaratat e njëanshme të bëra nga një shtet me anën e të cilave ai synon të përjashtojë zbatimin e disa dispozitave të traktatit ose të gjithë traktatit në një pjesë të territorit për disa arsye specifike, përbëjnë rezerva. Gjithashtu edhe deklaratat e njëanshme që synojnë të ndryshojnë ose modifikojnë efektin që sjellin disa dispozita të traktatit në një pjesë të territorit të shtetit që bën këtë deklaratë, përbën rezervë në traktatin në fjalë.262 Ndonëse të dyja këto raste mund të duken si shumë të ngjashme, duhet thënë se qëllimi që synon të arrijë shteti që bën rezervën është i ndryshëm, pasi në rastin e parë synimi është që të përjashtohet një pjesë e territorit nga detyrimet që rrjedhin nga traktati, pra që në këtë territor ky traktat të mos zbatohet. Ndërsa në rastin e dytë qëllimi i shtetit është që të ndryshojë efektet që do të sjelli traktati në një territor të caktuar, pra zbatimi i traktatit mund të jetë tërësor në të gjithë territorin e shtetin rezervues, më përjashtim te territorit për të cilin është bërë rezerva dhe traktati nuk mund të zbatohet i plotë. Në varësi të momentit të shprehjes së tyre gjatë procesit të lidhjes së traktatit, kemi rezervat në çastin e nënshkrimit, rezervat në çastin e ratifikimit (këtu përfshijmë edhe miratimin e pranimin) dhe rezervat në çastin e aderimit263. Rezervat në çastin e nënshkrimit janë më të thjeshta për tu pranuar dhe kapërcehen më lehtë nga palët, pasi në këtë moment ato janë të ndërgjegjshme për detyrimet dhe të drejtat që do t’i lidhin reciprokisht nga ky traktat përpara se angazhimi i tyre të formalizohet me ratifikimin dhe traktati të hyjë në fuqi. Rezervat e formuluara në këtë moment i njoftohen palëve të tjera përpara se të nënshkruhet traktati dhe shënohen në

261

ILC, Guide to practice on reservations to treaties, UN, 2011 Po aty 263 Puto. A, E drejta ndërkombëtare Publike 262

74

tekstin origjinal të traktatit dhe nënshkruhen nga përfaqësuesi i palës që e ka bërë këtë rezervë.264 Rezerva të tilla përsëriten pastaj në instrumentet e ratifikimit. Moment i ratifikimit nënkupton që palët nënshkruese të traktatit presin hyrjen në fuqi të tij në mënyrë që të nisin zbatimin dhe nëse në këtë moment bëhet një rezervë mund të pengojë, ose në rastin më të mirë të pezullojë ose të shtyjë në kohë hyrjen në fuqi. Rezerva të tilla përfshihen direkt në instrumentet përkatëse të ratifikimit të shtetit rezervues.265 Mund të kemi edhe rezerva të vonuara, të cilat bëhen pas ratifikimit, dhe në këtë rast njoftohen të gjitha palët në traktat për rezervën e bërë dhe ajo regjistrohet nga shteti depozitar nëse asnjë shtet tjetër nuk ka paraqitur kundërshtime. 266 Rezervat në momentin e aderimit janë rezervat më të zakonshme, të cilat kanë gjetur zbatim në shumë traktate shumëpalëshe. Vetë koncepti i aderimit si akt juridik me anën e të cilit një shtet që nuk është palë në një traktat, anëtarësohet në të në një moment të mëvonshëm nga hyrja e tij në fuqi267 e bën të kuptueshme që në këtë rast rezerva nuk rrezikon fuqinë juridike dhe zbatimin e traktatit. Nga ana tjetër, është normale që rezerva të tilla janë më të shpeshtat, duke pasur parasysh faktin që një shtet i anëtarësuar më vonë, nuk ka marrë pjesë në fazën e negociatave dhe nuk ka pasur mundësi të shprehë mendimin ose qëndrimin e tij për parashikimet që përmban traktati. Një kategorizim është bërë nga doktrina edhe për rezervat në traktatet dypalëshe dhe shumëpalëshe, pasi efektet që ato prodhojnë janë të ndryshme, ndonëse vetë Konventa e Vjenës nuk bën ndonjë dallim për këtë. Në traktatet shumëpalëshe duket se nevoja për rezerva rrjedh nga vetë natyra dhe procesi i krijimit të tyre. Zakonisht në këto lloj traktatesh bëjnë pjesë një numër i madh shtetesh, të cilat përfaqësojnë sisteme të ndryshme të së drejtës, rajone gjeografike të ndryshme, dhe çka është më e rëndësishme sisteme ligjore e politika të ndryshme, ndaj është e kuptueshme që mund të mos bien dakord me parashikime të veçanta të traktatit të cilat mund të bien ndesh me politikën e brendshme shtetërore. Pasojat e një rezerve në një traktat të tillë mund të jenë që disa nga detyrimet e traktatit të mos kenë efekt mes palës rezervuese dhe palëve të tjera. Ndërsa për traktatet dypalëshe diskutimi kryesor është nëse mund të bëhen rezerva në to apo jo, duke pasur parasysh që një marrëveshje ku kemi dy palë nuk mund quhet se është përmbyllur deri në momentin që ato bien dakord për të gjitha dispozitat e saj. Sipas Samsurit asgjë nuk i pengon palët në traktate dypalëshe të bëjnë rezerva dhe në rast se ato pranohen nga pala tjetër ajo shënohet në tekstin e traktatit, dhe nëse kundërshtohet, atëherë vetë teksti i traktatit do të konsiderohet i paqenë. 268 Megjithatë, mendoj se një dispozitë e cila nuk zbatohet mes palëve, pavarësisht nëse shënohet apo jo në traktat ka të njëjtin efekt sikur të mos ekzistonte fare dhe në këtë kuptim ajo nuk mund të quhet rezervë në kuptimin që konventa i jep sot rezervave. Në këtë kuptim, edhe Komisioni i të Drejtës Ndërkombëtare të OKB është shprehur se një deklaratë shtetërore lidhur me një dispozitë të një traktati dypalësh e bërë përpara hyrjes në fuqi të traktatit, pavarësisht nga mënyra e formulimit të saj, dhe që kërkon modifikimin e efektit ligjor të dispozitës, nuk mund të quhet rezervë 269. Një 264

Dh. Samsuri, sipërcit. Fq. 62 Po aty. 266 UN, Treaty handbook 267 A. Puto, E drejta ndërkombëtare Publike, fq. 376 268 Po aty. 269 ILC, Guide to practice 2011 265

75

argumentim i tillë mendohet ta ketë bazën pikërisht në faktin se në një traktat dypalësh, në momentin që njëra nga palët nuk pranon një ose disa parashikime të traktatit atëherë nuk ka marrëveshje270, dhe është e nevojshme rihapja e negociatave që të modifikohen parashikimet e traktatit, në të kundërt traktati nuk do të lidhet. Në rastin e praktikës së Këshillit të Europës shohim edhe rezervat me afat të limituar, të cilat janë rezerva të bëra nga shtetet për një periudhë të caktuar kohore, zakonisht 5 vjeçare, në mënyrë që tu krijohet mundësia që të përshtasin legjislacionin dhe kushtet e tyre me traktatet dhe në përfundim të kësaj periudhe nëse shtetet nuk e rinovojnë deklaratën ose rezervën konsiderohet se ajo nuk ka më fuqi. Një rezervë të tillë ka bërë edhe Shqipëria në nenin 3 për të drejtën e zgjedhjeve të Protokollit Shtesë të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, për një periudhë 5 vjeçare nga momenti i dorëzimit të instrumentit të ratifikimit në 2 tetor 1996.

3.3 Deklaratat interpretuese ose akte të tjera të ngjashme me rezervat Përveç rezervave të mirëfillta në një traktat ndërkombëtar, kemi edhe akte të tjera që ngjajnë me rezervat, të cilat sipas rastit mund të kenë ose jo efektin e tyre. Kështu dallojmë deklaratat politike dhe deklaratat interpretuese. Deklaratat politike bëhen nga shtetet në rastet kur ato nënshkruajnë një traktat, por nuk kanë qëllim të sjellin ndonjë efekt konkret lidhur me traktatin në fjalë. Përgjithësisht këto lloj deklaratash lidhen më së shumti me çështje të politikave të brendshme të një shteti dhe nuk prekin as zbatimin dhe as palët e tjera anëtare në traktat, të tilla janë deklaratat që shprehin se pavarësisht që ky shtet e ka nënshkruar traktatin kjo nuk do të thotë se ai njeh shtetet palë në të që nuk i ka njohur individualisht 271, ose deklaratat me anë të cilave një shtet bën të njohur qëndrimin e tij për çështje të caktuara që lidhen me palët e tjera në traktat. Një deklaratë e tillë është p.sh deklarata e Kuvajtit në kohën kur u bë pjesë e Konventës së Vjenës “Për të drejtën e traktateve” 1969, sipas të cilës “Pjesëmarrja e Kuvajtit në këtë Konventë nuk do të thotë në asnjë mënyrë njohjen e Izraelit nga ana e Qeverisë së Shtetit të Kuvajtit dhe që për më tepër, nuk do të lindë nga ky traktat asnjë marrëdhënie mes shtetit të Kuvajtit dhe Izraelit.”272 Deklaratat interpretuese janë deklarata të njëanshme të një shteti apo organizate ndërkombëtare palë në një traktat, me anën e të cilave ato synojnë të specifikojnë apo qartësojnë kuptimin apo qëllimin e traktatit apo dispozitave të veçanta të tij.273 Si e përmendëm më lart, fakti që deklarata të tilla mund të bëhen nga disa shtete bashkë, kjo s’do të thotë që ato humbin karakterin unilateral që kanë. Gjithsesi duhet të përmendim që dallimi kryesor mes këtyre deklaratave dhe rezervave është efekti që sjellin, pasi dihet që rezervat modifikojnë efektin e traktatit ndërsa këto lloj deklaratash nuk sjellin efekte për palët e tjera (përveç rasteve të veçanta). Pra, deklaratat nuk e prekin përmbajtjen e traktatit dhe nuk e ndryshojnë atë, ato më tepër kanë karakter shpjegues dhe mund të jenë të përgjithshme ose mund të lidhen me një apo 270

Shaw. M, International law, CU Press 6ed Aust. A, Modern Treaty law and practice, fq. 129 272 UN Treaty Collection, Status table of Viena Covention 273 ILC, Guide to practice on reservations to treaties, 2011 271

76

disa çështje specifike të trajtuara në tekstin e traktatit.274 Megjithatë interpretimi në mirëbesim i titullit, tekstit dhe qëllimit të deklaratës është ai që bën dallimin nëse kjo është një deklaratë interpretuese apo një rezervë.275 Kështu në çështjen e Ndarjes së Shelfit kontinental Francë – Britani e Madhe, gjykata i është referuar Konventës për Shelfin Kontinental 1958, ku të dyja shtetet ishin palë dhe ku Franca kishte bërë rezervë për zbatimin e nenit 6 të saj.276 Gjykata e arbitrazhit hedh poshtë pretendimet e BM se rezerva e Francës është një deklaratë e thjeshtë interpretuese, duke arsyetuar se “pavarësisht se në këtë deklaratë ka elemente të interpretimit, synimi i saj është të përjashtojë ose modifikojë efektin ligjor të dispozitave të caktuara të traktatit, prandaj ajo përbën rezervë.”277 Deklaratat interpretuese ndonëse nuk kanë efekte ligjore për palët e tjera në traktat, shpesh “fshehin” në vetvete një rezervë ndaj një dispozite të traktatit, prandaj shumë autorë bëjnë dallimin mes deklaratave interpretuese të thjeshta dhe deklaratave interpretuese kushtëzuese (qualified interpretative declarations), ku këto të fundit në situata të caktuara mund të sjellin efektet e rezervave.278 Deklaratat interpretuese kushtëzuese synojnë të kushtëzojnë dhënien e pëlqimit për t’u bërë pjesë e një traktati me një interpretim të caktuar për dispozitat e traktatit. Këto janë karakteristike në traktatet të cilat kanë të parashikuar në tekstin e tyre se i ndalojnë rezervat për palët pjesëmarrëse, pasi në këtë mënyrë shtetet/organizatat gjejnë një mënyrë për të ndryshuar kuptimin e dispozitave të traktatit. Zakonisht, deklaratat interpretuese nuk mund të quhen rezerva, por në situata të veçanta kur ato synojnë të përjashtojë zbatimin e një dispozite ose të modifikojnë efektet ligjore të tyre, ose të traktatit si një e tërë në lidhje me aspekte të caktuara në aplikimin e tyre, mund të përbëjë rezervë. Një deklaratë mund të quhet kushtëzuese nëse bën interpretim të veçantë të traktatit ose dispozitave të tij dhe në këtë rast përdoren të gjitha rregullat që janë në fuqi për rezervat në një traktat ndërkombëtar. 279 Në rastet e traktateve dypalëshe mund të themi se deklarata interpretuese e bërë nga njëra palë dhe e pranuar nga pala tjetër, përbën edhe interpretimin autentik të kësaj dispozite ose të vetë traktatit. Gjithashtu, mund të kemi raste kur vetë traktati parashikon të drejtën e shteteve për të bërë deklarata interpretuese, madje në disa traktate parashikohet si e detyrueshme bërja e këtyre deklaratave. Deklaratat interpretuese mund të jenë opsionale kur vetë traktati parashikon shprehimisht mundësinë për të bërë deklarata por nuk i detyron palët që në çdo rast të bëjnë një deklaratë të tillë, ndërsa mund të jenë deklarata interpretuese të detyrueshme në ato raste kur vetë traktati e kërkon në domosdoshmërisht një gjë të tillë. P.sh mund të përmendim këtu Konventën e Montego Bay 1982, që parashikon se shtetet palë në të duhet të bëjnë deklarata për mënyrën se si do të aplikohet kjo konventë në secilin prej tyre dhe se si do të harmonizohet e drejta e brendshme me të. 280 Gjithashtu 274

Dh. Samsuri, Rezervat në traktatet ndërkombëtare, fq.58, Revista Drejtësia Popullore Nr.2, mars-prill 1965 275 ILC, sipërcit. 276 Në këtë rezervë Franca përjashton përdormin e parimit të ekuidistacës në zona ku janë të pranishme rrethana të veçanta. 277 Shaw M., International law, 6ed, 2008, fq. 916 278 Po aty 279 ILC, Guide to practice on reservations to treaties, 2011 280 UN, Treaty handbook,

77

mund të përmendim raste kur vetë traktati kërkon të dijë moshën minimale të subjekteve tek të cilët do të aplikohen efektet e tij, etj. Deklaratat interpretuese mund të bëhen si në momentin e nënshkrimit, ratifikimit, aderimit, miratimit ose edhe më vonë dhe nuk ka një formë të përcaktuar në të cilën duhet të hartohet. Në ato raste kur bëhen deklarata interpretuese opsionale të cilat sjellin detyrime për shtetin ose organizatën deklaruese, atëherë ajo duhet të firmoset nga autoriteti shtetëror kompetent që ka nënshkruar traktatin, ose personi i autorizuar prej tij me plotfuqi. Zakonisht shteti depozitar njofton të gjitha palët për deklaratat interpretuese që i bëhen një traktati, dhe në rast se palët e tjera dyshojnë se kemi të bëjmë më një rezervë pasi deklarata synon të ndryshojë efektet ligjohet të traktatit, atëherë ka të drejtë të kundërshtojë këtë deklaratë. Në rastet kur në një traktat nuk mund të bëhen rezerva, atëherë shtetet mund t’i drejtohen alternativave të tjera që synojnë të shmangin efektin e plotë të traktatit. Të tilla mund të jenë klauzolat në traktat që synojnë të kufizojnë fushën e veprimit të tij, ose lidhjen e një marrëveshje paralele (marrëveshje që synojnë të modifikojnë traktatin) 281 me një ose më shumë palë të traktatit, në të cilën parashikohet se mes tyre nuk do zbatohen një ose disa dispozita të traktatit. Gjithashtu, përveç deklaratave interpretuese, shtetet ose organizatat ndërkombëtare mund të pretendojnë futjen në traktat të klauzolave për interpretimin e tij ose lidhjen e një marrëveshje të veçantë 282për këtë qëllim. 3.4 Rezervat e ndaluara Hapësira brenda të cilës lejohen rezervat në një traktat ndërkombëtar është një çështje që kërkon të ruajë një ekuilibër shumë delikat, pasi nga njëra anë është vullneti për të ruajtur ‘integritetin’ e një traktati në mënyrë që palët të jenë të lidhura njëlloj me të drejta e detyrime, nga ana tjetër është qëllimi për të siguruar një pjesëmarrje sa më të gjerë të palëve edhe nëse këto të fundit nuk pranojnë çdo detyrim të vendosur nga traktati. Veçanërisht, nevoja për shtrirje sa më të gjerë ndihet për traktatet që vendosin standarte të caktuara ose parime të përgjithshme283, megjithatë në të tilla raste ka edhe kufizime në të drejtën për të bërë rezerva284. Konventa e Vjenës, në nenin 19, të saj parashikon se shtetet kanë drejtë të bëjnë rezervë në momentin e nënshkrimit, ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit në një traktat, çka do të thotë që së pari kjo e drejtë është e limituar në kohë 285 (sikundër e kemi përmendur edhe më lart). Megjithatë, ky nuk është kufizimi i vetëm, pasi po ky nen parashikon se rezervat në një traktat nuk mund të bëhen në rastet kur vetë traktati e ndalon bërjen e rezervave. Pra, kur vetë traktati në një dispozitë të tij parashikon se janë të ndaluara rezervat dhe duhet të hyjë në fuqi i plotë mes palëve ose ato duhet të rishikojnë qëndrimet e tyre lidhur me pjesëmarrjen në traktat.

281

Për më tepër shih kapitullin 4 ILC, Guide to practice on reservations to treaties. 283 Si p.sh Konventa për të drejtën e detit, ose KEDNJ 284 Dixon. M, McCorquordale. R, Williams. S, Cases and materials on internacional law, 5ed, Oxford press 285 UN, 10th report of ILC, Reservations to treaties 282

78

Me rezerva të ndaluara nga traktati nënkuptohen si rastet kur traktati i ndalon të gjitha llojet e rezervave, rastet kur traktati i ndalon rezervat lidhur me një ose disa parashikime të caktuara të tij por që rezerva e një shteti mund të lidhet pikërisht me këto parashikime, ashtu edhe rastet kur rezerva bie në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit.286 Konventa gjithashtu parashikon se nuk mund të bëhen rezerva në rastet kur vetë traktati lejon vetëm rezervat e posaçme, por rezervat e bërë nga një palë mund të mos jenë të përfshira në këtë kategori. Me rezerva të posaçme kuptojmë ato rezerva të përmendura specifikisht në traktat si të lejueshme, dhe që lidhen me parashikime të caktuara të traktatit. Më konkretisht një traktat mund të përmbajë parashikime se palët mund të përjashtojnë nga zbatimi i traktatit (të bëjnë rezervë) disa subjekte ose çështje të caktuara. Gjithashtu mund të parashikojë që rezervat në të lejohen vetëm mbi disa dispozita p.sh. dispozita që lidhen me zgjidhjen e mosmarrëveshjeve ose me interpretimin e traktatit. Një traktat mundet gjithashtu të parashikojë që rezervat mund të bëhen vetëm për të drejta e detyrime te caktuara, ose në raste shumë specifike të parashikojë se të drejtën e rezervës e ka vetëm një palë287. Kështu, Konventa për Tregtinë Ndërkombëtare të Specieve të Rrezikuara të Florës dhe Faunës Egër, parashikon se janë të ndaluara rezervat e përgjithshme, por mund të bëhen rezerva për Anekset I dhe III të kësaj Konvente. 288 Gjithashtu, si e përmendëm më lart, Konventa parashikon se nuk mund të bëhen rezerva të cilat bien në kundërshtim me qëllimin dhe objektin e traktatit. Mund të themi se ky parashikim është disi i mjegullt, pasi nuk ka një përcaktim të mirëfilltë të kritereve se kur do të konsiderohet se rezerva lidhet me objektin ose qëllimin e traktatit dhe veçanërisht kur traktati hesht lidhur me rezervat, testi i përputhshmërisë bëhet akoma më i vështirë289. Konventa për ndalimin dhe ndëshkimin e Genocidit, është një nga ato traktate të cilat nuk shprehen fare nëse i lejojnë apo jo rezervat në to, duke shkaktuar një mori mosmarrëveshjesh mes shteteve që kërkonin të bëheshin pjesë e saj. Asambleja e Përgjithshme iu drejtua Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë për dhënien e një mendimi këshillimor lidhur me Rezervat në këtë konventë. GJND shprehet se “Objekti dhe qëllimi i Konventës në këtë mënyrë kufizojnë edhe lirinë për të bërë rezervimet dhe për të kundërshtuar ato dhe se është përputhshmëria e një rezerve me objektin dhe qëllimin e Konventës që duhet të japin kriterin për qëndrimin e një shteti në bërjen rezervës për anëtarësim, si dhe për vlerësimin nga një shtet për të kundërshtuar rezervën. I tillë është

286

UN, Guide to practice Aust. A, Modern Treaty law and practice, fq. 136 288 Neni 23 I KTNSRFFE parashikon “Dispozitat e kësaj Konvente nuk do të jenë objekt i rezervave të përgjithshme. Rezerva specifike mund të lidhet në përputhje me dispozitat e këtij neni dhe Neneve XV dhe XVI. 2. Çdo shtet, në kohën e depozitimit të instrumentit të tij të ratifikimit, pranimit, miratimit ose aderimit, të hyjë në një rezervë të caktuar në lidhje me: (a) çfarëdo specieve të përfshira në Shtojcën I, II ose III; ose(b) ndonjë pjesë apo derivatet e specifikuara në lidhje me një specie të përfshirë në Shtojcën III. 3. Deri në një Palë të tërheqë rezervën e saj ka hyrë në bazë të dispozitave të këtij neni, do të trajtohet si një shtet jo palë në këtë Konventë në lidhje me tregtinë e specieve të veçanta ose pjesëve apo derivateve të specifikuara në rezervë të tillë. 289 Po aty, fq. 137 287

79

përcaktimi i sjelljes që duhet të udhëheqë çdo shtet në vlerësimin që ai duhet të bëjë, në mënyrë individuale dhe nga pikëpamja e vet, i pranueshmërisë së çdo rezerve. 290 Megjithatë mund të themi se kjo është një çështje, interpretimi i së cilës duhet bërë sipas parimit të mirëbesimit dhe duke pasur parasysh termat e përgjithshëm të traktatit, titullin, preambulën, diskutimet paraprake dhe praktikën e palëve përpara traktatit. Rezerva duhet të formulohet në mënyrë të atillë që përmbajtja e saj të jetë e kuptueshme dhe të lejojë testin e përputhshmërisë.291 Gjithsesi në terma të përgjithshëm një rezervë mund të konsiderohet se nuk përputhet me objektin dhe qëllimin e traktatit nëse prek elementet thelbësore të traktatit ose arsyen për të cilën ai është krijuar apo hartuar. Ndërsa për të vlerësuar përputhshmërinë e një rezerve me qëllimin dhe objektin e një traktati që përmban shumë të drejta dhe detyrime të ndërvarura, duhet të merret parasysh si ndërvarësia ashtu dhe shkalla e rëndësisë që dispozita ndaj të cilës bëhet rezerva ka në frymën e përgjithshme të traktatit si dhe shkalla e impaktit që rezerva ka mbi traktatin.292 Çështja e rezervave të cilat nuk janë në përputhje me objektin dhe qëllimin e traktatit është në fakt shumë e debatueshme, veçanërisht kur bëhet fjalë për traktate të cilat lidhen me të drejtat e njeriut. Në Guidën Praktike të KDN të OKB përmendet se nuk mund të bëhet rezervë për një dispozitë të traktatit i cili parashikon të drejta të paderogueshme, përveç rasteve kur këto rezerva janë në përputhje me të drejtat dhe detyrimet thelbësore që dalin nga ky traktat. Nëse një shtet synon që me anë të rezervës të ndryshojë efektin ligjor të traktatit ose dispozitave të tij, me justifikimin se kërkon të ruajë integritetin e rregullave të brendshme, mund ta bëjë një rezervë të tillë nëse ajo nuk prek elementët thelbësore dhe frymën e përgjithshme të traktatit.293 Ndërkohë nuk mund të konsiderohen si të ndaluara rezervat e bëra mbi dispozita të traktatit që mund të reflektojnë norma të së drejtës zakonore ose mbi dispozitat që lidhen me organet mbikëqyrëse për zbatimin e traktatit ose zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. Për këto dy të fundit duhet pasur parasysh që rezerva mos bëhet për arsyen e krijimit të traktatit ose për ato raste kur vetë traktati synon të krijojë organe për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. Gjithashtu duhet pasur parasysh që rezerva nuk mund të ketë karakter të përgjithshëm, pasi në këtë pikë humbet vlefshmëria e vetë anëtarësimit në një traktat. Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut në nenin 57/1 të saj parashikon se nuk lejohen rezervat me karakter të përgjithshëm. Rezerva nuk mund të jetë e mjegullt, e paqartë, ajo duhet patjetër t’i referohet një dispozite të veçantë të traktatit e cila duhet saktësuar mirë në tekstin e rezervës dhe nga ana tjetër nuk mund të ketë rezervë për të gjithë tekstin e traktatit ose për parimet e përgjithshme që e përshkojnë atë, pasi në të kundërt vetë angazhimi i shtetit rezervues për të qenë i lidhur nga ky traktat do të ishte i pakuptimtë në momentin që ai bën rezervë për të gjitha parashikimet e tij në përgjithësi.

290

ICJ, Reservations To The Convention On The Prevention And Punishment Of The Crime Of Genocide, May 28, 1951 Advisory Opinion 291 UN, Guide to practice 292 Po aty 293 Po aty

80

Natyrshëm lind pyetja se cilët mund të jenë organet të cilët mund ose duhet të shqyrtojnë ndalueshmërinë e rezervës së bërë në kundërshtim me nenin 19 të Konventës së Vjenës? Për këtë përgjigja mund të ishte se organet kompetente mund të jenë vetë shtetet ose organizatat palë në një traktat në të cilin bëhet rezerva, mund të jenë organet e krijuara nga vetë traktati për të zgjidhur mosmarrëveshjet e lindura prej tij ose organet monitoruese të zbatimit të traktatit të krijuara prej tij. Në rastet kur vetë traktati krijon një organ për të zgjidhur mosmarrëveshjet e palëve, dhe në një rast konkret mosmarrëveshja lidhet me lejueshmërinë e rezervës, atëherë një organ i tillë ka të drejtë të shqyrtojë lejueshmërinë dhe vendimi që ai jep është i detyrueshëm për palët.294 Duhet të kemi parasysh që një rezervë e bërë në kushtet e ndalueshmërisë si i trajtuam më sipër është e pavlefshme dhe nuk jep efekte ligjore as mes palëve, as për vetë palën që ka bërë rezervën ndaj detyrimeve që ajo ka në këtë traktat edhe në rast se kjo rezervë është pranuar nga ndonjë palë tjetër, megjithëse duhet thënë që Konventa e Vjenës nuk shprehet për këtë çështje. Sigurisht që duhet të kemi parasysh se ky është “sanksioni” i vetëm që pëson një shtet ose organizatë që bën një rezervë të tillë dhe se nuk mban përgjegjësi të tjera në arenën ndërkombëtare. Përveç rezervave të ndaluara në një traktat ndërkombëtar mund të parashikohet se nuk lejohen as deklaratat interpretuese. Në një rast të tillë, kur vetë traktati i ndalon deklaratat atëherë ato janë të pavlefshme edhe sikur të bëhen nga shtetet duke injoruar një parashikim të tillë të traktatit.

3.5 Pranimi dhe kundërshtimi i rezervave, marrëdhëniet mes shteteve ne këtë rast. Me interes në rastin e rezervave është të trajtojmë efektin që kanë pranimi dhe kundërshtimi i tyre nga shtetet e tjera palë në një traktat. Konventa e Vjenës, parashikon në nenin 20 të saj se një rezervë e parashikuar në një traktat ndërkombëtar si e lejuar nuk ka nevojë për pranimin e shteteve të tjera palë që të quhet e vlefshme. Problemi nis në momentin kur jemi përpara një traktati i cili hesht lidhur me çështjen e rezervave dhe kategorizimin e tyre si të lejuara apo ndaluara, pasi në këtë moment shtrohet pyetja : a është palë në traktat një shtet i cili ka bërë rezervë në të? A është e nevojshme që të shprehen lidhur me këtë çështje palët e tjera? Për këtë problem, përpara hartimit të Konventave të Vjenës, dihet që rregulli i unanimitetit ka qenë i pranishëm në pothuajse të gjithat fushat vendimmarrëse të së drejtës ndërkombëtare dhe rrjedhimisht edhe në këtë rast kërkohej që të kishim pëlqimin e të gjitha shteteve për pranimin e një rezerve në mënyrë që shteti të konsiderohej palë në traktat. Kjo praktikë ka qenë e pranishme në veprimtarinë e Lidhjes së Kombeve, sipas të cilës pranimi i rezervave nga të gjitha palët pjesëmarrëse në traktat ishte kushti kryesor për t’u bërë pjesë e traktatit. Megjithatë, në këtë rregull Lidhja e Kombeve bëri një përjashtim sa i përket juridiksionit të GJPDN, rezervat për juridiksionin e të cilës nuk ishte e nevojshme t’i nënshtroheshin pëlqimit të shteteve të tjera, meqë pranimet e

294

Po aty

81

juridiksionit pa rezerva ishin shumë të pakta dhe kjo u bë me qëllimin që numri i shteteve pjesëmarrësve të rritej.295 Megjithatë është e kuptueshme që duke i dhënë “efekt maksimal” pranimit nga shtetet e tjera do të ketë pasoja të dëmshme tek shtrirja ose përhapja e këtij traktati, sepse numri i shteteve që mund të anëtarësohen do të reduktohet. Qëllimi i rezervave është që shtetet të cilat duan të anëtarësohen në traktat, por që për shkak të sistemit të tyre të brendshëm apo politikave kombëtare e kanë të pamundur pranimin e tij në tërësi, të kenë mundësi të përjashtojnë nga zbatimi një ose disa dispozita. Pra vetë qëllimi i rezervave është të krijojë mundësinë e anëtarësimit të sa më shumë shteteve të traktat, ndërsa pranimi i saj nga të gjitha shtetet redukton pikërisht këtë mundësi, pasi mjafton kundërshtimi i një shteti dhe shteti rezervues nuk do mund të bëhej palë në traktat. Kjo problematikë është hasur në mënyrë të veçantë në Konventën për Ndalimin dhe Ndëshkimin e Genocidit, e cila nuk parashikon asgjë lidhur me rezervat dhe kjo solli një problematikë në marrëdhëniet mes shteteve të cilat kërkonin të bëheshin palë në këtë konventë. AP u detyrua të kërkonte mendimin e GJND për këtë çështje, duke i drejtuar asaj tre pyetje kryesore : A mund të quhet një shtet rezervues palë në këtë konventë nëse rezerva është pranuar nga një apo disa palë por jo nga të gjitha palët? Nëse përgjigja e pyetjes së parë është pozitive, cila është marrëdhënia mes palës rezervuese dhe atyre që e kanë pranuar rezervën ose kundërshtuar atë? Cilat janë efektet ligjore nëse kundërshtimet e rezervave janë bërë nga shtetet nënshkruese të cilat nuk e kanë ratifikuar ose nuk kanë aderuar akoma në konventë? Në mendimin këshillimor për Konventën për Ndalimin dhe Ndëshkimin e Genocidit, GJND, është shprehur se “Rezulton nga konsideratat e mësipërme, se për shkak të karakterit të tij abstrakt, nuk mund të jepet një përgjigje absolute (nëse quhet palë në traktat apo jo një shtet që ka bërë rezervën dhe nuk është pranuar nga të gjitha shtetet e tjera të konventës në fjalë). Vlerësimi i një rezerve dhe efekti i kundërshtimeve që mund të bëhen në të varet nga rrethanat e veçanta të secilit rast individual.”296. Pra, sipas gjykatës efekti që do t’i jepet pranimit do të vendoset rast pas rasti. Gjithashtu ajo iu përgjigj pyetjes së parë se “....një shtet i cili ka bërë një rezervë në një konventë, e cila është kundërshtuar nga një ose më shumë palë në konventë, por jo nga të tjerët, mund të konsiderohet si palë në konventë nëse rezerva e bërë prej tij është në përputhje me objektin dhe qëllimin e konventës...........”. Për pyetjen e dytë Gjykata arsyeton se “....Nëse një palë e Konventës kundërshton një rezervë të cilën ajo e konsideron të papajtueshme me objektin dhe qëllimin e Konventës, ajo mund ta konsiderojë shtetin rezervues si jo palë në Konventë. Nëse, nga ana tjetër një palë pranon një rezervë si në përputhje me objektin dhe qëllimin e Konventës, ajo mund ta konsiderojë shtetin rezervues si palë”. Ndërsa për pyetjen e tretë ajo shprehet se “kundërshtimi i një rezerve, i bërë nga një shtet nënshkrues që nuk e ka ratifikuar konventën apo nuk ka aderuar në të, nuk ka efekt juridik deri në momentin që shteti në fjalë e ratifikon ose aderon në Konventë”. Ky mendim është dhënë disa vite përpara se Konventa e Vjenës të hynte në fuqi, madje në të gjykata shprehet se vetë AP duhet t’i kushtonte më shumë vëmendje këtyre çështjeve. 295

Dh. Samsuri, sipërcit. ICJ, Reservations To The Convention On The Prevention And Punishment Of The Crime Of Genocide, May 28, 1951 Advisory Opinion 296

82

Konventa e Vjenës jep një zgjidhje më efikase297 (duke e reduktuar rregullin e “unanimitetit”), sipas të cilës mjafton që një rezervë të pranohet nga një shtet palë në traktat dhe shteti rezervues bëhet palë në këtë traktat në lidhje me shtetin pranues. Gjithashtu parashikohet që edhe aktet me anën e të cilit një shtet shpreh pëlqimin për të qenë i lidhur me një traktat por që përmbajnë rezervë (instrumente ratifikimi, aderimi, etj) kanë fuqi në momentin që një shtet tjetër pranon rezervën që përmban këto akte. Pavarësisht kësaj, konventa nuk i ka “shpëtuar” tërësisht pranimit unanim të shteteve, pasi parashikon mundësinë që rezerva të duhet të pranohet nga të gjitha palët në traktat në rastet kur kjo është e nevojshme nga numri i kufizuar i palëve në bisedime, ose për rastet kur objekti dhe qëllimi i një traktati kërkon që ai të zbatohet në mënyrë tërësore nga të gjitha palët.298 Në rastet kur një traktat është një dokument që krijon një organizatë ndërkombëtare dhe në qoftë se ai nuk parashikon ndryshe, një rezervë kërkon pranimin e organit kompetent të kësaj organizate.299 Ky parashikim i referohet rasteve kur vetë traktati është instrumenti i themelimit të organizatës dhe ai krijon organe të posaçme të cilat bëjnë vlerësimin e rezervave ose instrumenteve që përmbajnë rezerva, me anën e të cilave një shtet shpreh pëlqimin për tu bërë pjesë e traktatit. Një organ i tillë mund të jetë vetëm ai i cili ka kompetencën e pranimit të anëtarëve të organizatës, ndryshimin dhe interpretimin e instrumentit të themelimit të saj.300 Në një situatë të tillë nuk është i nevojshëm pranimi individual i palëve të tjera në këtë traktat, por sigurisht secila prej tyre mund të mbajë një qëndrim lidhur me lejueshmërinë e rezervës së bërë. Duhet të bëjmë dallimin mes organit të një organizate që ka në kompetencë të pranojë apo kundërshtojë rezervat si çdo organ homolog i një shteti dhe organeve të krijuara nga një organizatë me qëllim që të kryejë funksionin e depozitarit të traktatit, si në rastin e Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së. Ky i fundit nuk ka në kompetencë të tij të vlerësojë pranueshmërinë e rezervës apo efektet e saj, pasi ai përcakton vetëm datën e hyrjes në fuqi të traktatit duke ia lënë shteteve të përcaktojnë marrëdhëniet me shtetin rezervues.301 Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së i trajton instrumentet e ratifikimit që përmbajnë rezerva njëlloj si çdo instrument tjetër dhe i merr në konsideratë po njëlloj në llogaritjen e përmbushjes së numrit të përgjithshëm të shteteve për hyrjen në fuqi të traktatit në fjalë. 302 Konventa e Vjenës në pikën 5 të nenit 20 parashikon gjithashtu që “Për qëllimet e paragrafëve 2 dhe 4 dhe në qoftë se traktati nuk parashikon ndryshe, një rezervë konsiderohet se ka qenë pranuar nga një shtet në qoftë se ai nuk ka bërë ndonjë kundërshtim ndaj rezervës deri në fund të një periudhe dymbëdhjetë mujore prej datës që ai është njohur me të ose, prej datës në të cilën është shprehur pëlqimi i tij për të qenë i lidhur nga traktati, cilado që të jetë e fundit.” Ky prezumim i referohet rasteve kur palët në një traktat ndonëse janë të informuara lidhur me rezervën e bërë nga shteti ose

297

Konventa e Vjenës është hartuar duke mbajtur parasysh të drejtën zakonore dhe praktikën e shteteve në këtë fushë 298 Konventa e Vjenës “Për të drejtën e Traktateve”, neni 20/2 299 Konventa e Vjenës, neni 20/3 300 UN, Guide to Practice on Reservations, guideline 2.8.9 301 UN, Summary of Practice of the Secretary General as Depositary of Multilateral Treaties, 1999 302 Po aty

83

organizata rezervuese, heshtin lidhur me këtë çështje, pra nuk japin pranimin por në të njëjtën kohë as nuk e kundërshtojnë rezervën. Nëse do t’i rikthehemi edhe një herë rastit të Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, mund të themi se praktika e ndjekur prej tij në disa raste duket se e neglizhon parashikimin e nenit 20/4 pika c) në favor të nenit 20/5. Kjo për shkak se duket sikur mes këtyre dy parashikimeve ka një non sens juridik, sepse ndonëse në pikën c) të paragrafit 4 kërkohet patjetër pranimi i një shteti ose organizate palë në traktat, në paragrafin 5 kemi prezumimin që edhe kur palët nuk shprehen, rezerva konsiderohet e pranuar kur kalojnë 12 muaj nga momenti i dorëzimit të aktit të shprehjes së pëlqimit për tu bërë pjesë në traktat. Për këtë arsye edhe Sekretari i Përgjithshëm ndjek praktikën që ndonëse i njofton palët për rezervën e bërë, nuk pret domosdoshmërisht pranimin e rezervës qoftë edhe nga njëra nga palët në traktat, por e injoron këtë parashikim duke pritur të përmbushet prezumimi i parashikuar nga paragrafi 5.303 Në rastet kur pranimi i rezervës është i shprehur nga një palë në traktat atëherë ai duhet të bëhet në formën e shkruar dhe zakonisht ndjek procedurën që ndiqet edhe për rezervat. Kur kërkohet pranimi unanim i palëve në traktat, ai mund të bëhet në një akt të vetëm të përbashkët. Një akt pranimi i një rezerve nuk mund të ndryshohet apo tërhiqet pasi ai është bërë.304 Sigurisht që përveç pranimit të rezervave, Konventa e Vjenës njeh edhe mundësinë që shtetet të kundërshtojnë një rezervë të bërë nga një shtet rezervues. Me “kundërshtim” kuptojmë një deklaratë (pavarësisht si është quajtur) e bërë nga një shtet apo organizatë ndërkombëtare në përgjigje të një rezerve të formuluar nga një shtet apo organizatë tjetër, me anë të së cilës shteti apo organizata formuluese kërkon të pengojë sjelljen e efekteve që rezerva ka synuar. 305 Është e kuptueshme që kundërshtimi i një rezerve është e kundërta e pranimit dhe pasojat ligjore që ato sjellin janë të ndryshme (si do t’i trajtojmë më poshtë) pasi pranimi krijon marrëdhënie mes shteteve ndërsa për kundërshtimin nuk mund ta themi një gjë të tillë në çdo rast. Ashtu sikurse e trajtuam në rastin e pranimit të rezervave edhe kundërshtimi është një çështje që ka qenë objekt i shumë debateve të cilat më së shumti janë fokusuar tek pasojat që kundërshtimi i një rezerve sjell për palët e tjera në traktat. Fillimisht, përpara hartimit të Konventës të Vjenës, ka mbizotëruar ideja (parë kjo lidhur ngushtë edhe me parimin e unanimitetit që përdorej më shumti) se kundërshtimi i një rezerve e pengon shtetin rezervues të bëhet palë në traktat, çka do të thotë se një kundërshtim mund të neutralizojë edhe pranimet e të gjithë palëve të tjera në traktat. Ky ndryshe njihet edhe si “efekti maksimal i kundërshtimit”306. Ndërsa Konventa e Vjenës i jep kundërshtimit një “efekt minimal” lidhur me pozicionin e shtetit rezervues, pasi ajo parashikon që kundërshtimi nga një shtet apo organizatë palë në një traktat nuk pengon hyrjen në fuqi të traktatit mes shtetit rezervues dhe kundërshtues me përjashtim të rasteve kur shteti kundërshtues shprehet ndryshe. Kjo do të thotë që kundërshtimi i një rezerve jo vetëm që nuk prek marrëdhënien si shtet palë

303

A. Pellet and Daniell Muller, në The law of treaties beyond the Vienna Convention, faqe 44. Ed nga Enzo Cannizzaro, 304 UN, sipërcit. Paragr. 2.8.13 305 Po aty 306 Enzo Cannizzaro, The law of treaties beyond the Vienna Convention, faqe 40.

84

në traktat të rezervuesit me shtetet e tjera, por nëse nuk shprehet ndryshe, kundërshtimi nuk pengon një marrëdhënie të tillë as mes shtetit kundërshtues e rezervues. SHBA në Konventën e Vjenës “Për të drejtën e traktateve”, ka kundërshtuar rezervat e bëra nga Republika Arabe e Sirisë dhe nga Tunizia: “Qeveria e Shteteve të Bashkuara të Amerikës kundërshton Rezervimet e instrumentit sirian të pranimit: “Në pikëpamje të Qeverisë së Shteteve të Bashkuar, rezerva është e papajtueshme me objektin dhe qëllimin e Konventës dhe minon parimin e zgjidhjes së paanshme të mosmarrëveshjeve në lidhje me pavlefshmërinë, mbarimin dhe pezullimin e funksionimit të traktateve, i cili ishte objekt i gjerë i negociatave në Konferencën e Vjenës. Qeveria e Shteteve të Bashkuara ka për qëllim, në kohën kur ajo mund të bëhet palë në Konventën e Vjenës për të Drejtën e Traktateve, të ripohojë kundërshtimin e saj për rezervimin e mësipërm dhe për të moszbatuar traktatin në marrëdhënie me Republikën Arabe të Sirisë sipas të gjitha dispozitave të Pjesës V të Konventës në lidhje me të cilat Republika Arabe siriane ka refuzuar procedurat e detyrueshme të pajtimit të përcaktuara në aneksin e Konventës. Qeveria e Shteteve të Bashkuara është gjithashtu e shqetësuar për rezervimet e deklaruara se Republika Arabe e Sirisë se nuk e pranon moszbatueshmërinë e parimit të ndryshimit thelbësor të rrethanave në lidhje me traktatet përcaktuese të kufijve, siç thuhet në nenin 62, 2 (a ), dhe rezervimin sirian në lidhje me interpretimin e shprehjes `kërcënim ose përdorim i forcës” në nenin 52. Megjithatë, në funksion të qëllimit të Qeverisë së Shteteve të Bashkuara për të refuzuar marrëdhëniet mbi bazën e kësaj konvente, me Republikën Arabe të Sirisë në të gjitha dispozitat në Pjesën V, me të cilat rezerva C dhe D kanë të bëjnë, ne nuk e konsiderojmë të nevojshme për të kundërshtuar zyrtarisht për këto rezerva. Qeveria e Shteteve të Bashkuara do të saktësojë se mungesa e marrëdhënieve midis Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Republikës Arabe të Sirisë në lidhje me dispozitat e caktuara në Pjesën V, në asnjë mënyrë nuk do të pengojë detyrën e kësaj të fundit për të përmbushur çdo detyrim mishëruar në ato dispozita në të cilat është subjekt sipas të drejtës ndërkombëtare në mënyrë të pavarur prej Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve. ... Shtetet e Bashkuara të Amerikës kundërshtojnë rezervimin nga Tunizia lidhur me paragrafin (a) të nenit 66 të Konventës së Vjenës mbi të drejtën e Traktateve në lidhje me një mosmarrëveshje për interpretimin ose zbatimin e nenit 53 ose 64. E drejta e një pale të përdorë dispozitat e nenit 53 ose 64 është e lidhur pazgjidhshmërisht me dispozitat e nenit 42 në lidhje me goditjen e vlefshmërisë së një traktati dhe paragrafit (a) të nenit 66 në lidhje me të drejtën e ndonjë pale të dorëzojë në Gjykatën Ndërkombëtare e Drejtësisë për vendim çdo mosmarrëveshje në lidhje me zbatimin ose interpretimin e nenit 53 ose 64 . Prandaj, Qeveria e Shteteve të Bashkuara ka për qëllim, në kohën kur ajo të bëhet palë në Konventë, për të riafirmuar kundërshtimin e saj për rezervimin tunizian dhe të deklarojë se nuk do të konsiderojë se neni 53 ose 64 i Konventës është në fuqi në mes Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Tunizisë” Zakonisht kundërshtimet mund të bëhen nga shtetet ose organizatat palë në traktat ose nga shtete ose organizata që presin të bëhen palë dhe në këtë rast kundërshtimi nuk do të këtë fuqi deri në momentin e anëtarësimit përfundimtar të tyre. Kundërshtimi i një rezerve duhet të bëhet në formë të shkruar dhe duhet të përmbajë mundësisht arsyet e 85

formulimit. Ai duhet të bëhet brenda 12 muajve nga njoftimi për paraqitjen e rezervës pasi një formulim tej këtij afati nuk i sjell të gjitha efektet ligjore të dëshiruara. 307 Ndryshe nga sa përmendëm më lart për pranimin, kundërshtimi i një rezerve mund të tërhiqet në çdo moment që shteti kundërshtues e shikon të arsyeshme (përveç kur traktati parashikon ndryshe) dhe kjo mund të bëhet në formë të shkruar dhe në këtë moment konsiderohet se shteti në fjalë ka pranuar rezervën. Tërheqja e kundërshtimit merr fuqi juridike në momentin që arrin tek shteti rezervues. Tërheqja mund të jetë edhe e pjesshme dhe në këtë rast modifikon efektet e kundërshtimit të parë në marrëdhëniet mes shteteve.308

3.6 Efektet e pranimit dhe kundërshtimit të rezervave 3.6.1 Reagimi ndaj rezervave Ashtu sikurse e përmendëm më lart, pranimi dhe kundërshtimi i rezervave të bëra nga shtetet ose organizatat në traktatet ndërkombëtare prodhon efekte të ndryshme, pasi pranimi i rezervës qoftë edhe nga njëri nga palët në traktat krijon marrëdhënie mes palës pranuese dhe rezervuese ndërsa kundërshtimi pengon pikërisht lindjen e marrëdhënies dhe parë në një kuptim të gjerë mund të themi që pranimi dhe kundërshtimi i rezervave janë të kundërtat e njëra tjetrës. Pra, me fjalë më të thjeshta pranimi i rezervës e bën shtetin ose organizatën rezervuese palë në traktat, ndërsa kundërshtimi nuk mund ta prodhojë këtë efekt në mënyrë të drejtpërdrejtë, por kjo varet nga vullneti i palës kundërshtuese. Referuar Konventave të Vjenës, një rezervë e kundërshtuar nga njëra nga palët në traktat nuk pengon hyrjen në fuqi të traktatit mes këtyre dy palëve përveç rasteve kur vetë shteti kundërshtues i ka bërë të qarta këto qëllime, ndërsa kërkesat e rezervës e cila është kundërshtuar nuk do të hyjnë në fuqi dhe nuk do të zbatohen mes tyre. Në rastin e Këshillit të Europës p.sh megjithëse kundërshtimet nuk janë shumë të shpeshta ka pasur edhe raste kur palët nuk kanë pranuar që traktati të hyjë në fuqi mes tyre. Një rast i tillë është kundërshtimi i Belgjikës, Hollandës dhe Luksemburgut ndaj rezervës së bërë nga Italia në “Marrëveshjen për heqjen e vizave ndaj refugjatëve” me anë të së cilës ajo kërkonte të përjashtonte nga aplikimi i kësaj konvente, refugjatët të cilët e kishin lënë territorin italian me qëllime emigrimi diku tjetër. Sipas shteteve kundërshtuese kjo rezervë binte në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit prandaj ato nuk pranuan që traktati të hynte në fuqi mes tyre dhe Italisë.309 Ndërsa në rastin e rezervave të bëra nga Polonia e më pas edhe nga Rumania në Konventën Europiane të Ekstradimeve, sipas të cilave deklarohej se nuk do të ekstradohej asnjë shtetas i cili kishte përfituar azil, kundërshtuan Gjermania, Austria dhe Turqia pasi pretendonin se refuzimi për të ekstraduar shtetasit që kanë përfituar azil mund të përputhet me objektin dhe qëllimin e konventës vetëm nëse bëhet fjalë për shtetin ndaj të cilit është përfituar azili, shtetit persekutues.310 307

UN, Guide to Practice on Reservations, 2011, guideline 2.6.13 Po aty 309 Jorg Polakiewicz, Treaty-making in the Council of Europe, fq 99 310 Po aty, fq 101 308

86

3.6.2 Reagimi ndaj deklaratave interpretuese Sigurisht që ashtu sikurse e përmendëm më lart, përveç rezervave në një traktat kemi edhe deklaratat interpretuese, të cilat kur janë kushtëzuese ngjajnë së tepërmi me rezervat. Ndonëse qëllimi i rezervave është të përjashtojë hyrjen në fuqi të një dispozite të caktuar mes palëve në traktat, ndërsa deklaratat interpretuese e kushtëzojnë dhënien e pëlqimit për tu bërë palë në traktat me interpretimin e një dispozite të caktuar të tij. Me gjithë ngjashmëritë që rezervat dhe deklaratat interpretuese kanë, në Konventat e Vjenës nuk gjejmë ndonjë dispozitë që t’i referohet reagimeve ndaj deklaratave interpretuese, gjithsesi, logjikisht tre mund të jenë reagimet ndaj tyre : reagimi pozitiv ose aprovimi, reagimi negativ që nuk bashkohet ose që nuk pranon ta konsideroje si deklaratë interpretuese, dhe heshtja që as nuk miraton as nuk kundërshton deklaratën. Përveç këtyre, kemi dhe riklasifikimin e deklaratave interpretuese. Aprovimi i deklaratave interpretuese nënkupton një deklaratë të njëanshme të bërë nga një shtet ose një organizatë ndërkombëtare në reagim të një deklarate interpretuese të bërë nga një shtet ose organizatë ndërkombëtare në një traktat, me anën e së cilës pranon interpretimin e bërë në deklaratë.311 Kundërshtimi i deklaratave interpretuese është një deklaratë e njëanshme e bërë nga një shtet ose organizatë, me anën e të cilës nuk pranojnë interpretimin e formuluar në një deklaratë të bërë nga një shtet ose organizatë tjetër lidhur me një traktat në të cilin janë palë.312 Zakonisht ose nuk pranojnë interpretimin e bërë nga një shtet me pretendimin se nuk është në frymën e traktatit, ose mund të synojnë të zvogëlojnë efektin ose interpretimin e bërë në deklaratë. Megjithatë pavarësisht ngjashmërisë që mund të këtë mes kundërshtimit të rezervave me reagimet negative ndaj deklaratave, duhet thënë se shtet që kundërshtojnë deklaratat nuk mund të pengojnë hyrjen në fuqi të traktatit mes tyre dhe shtetit deklarues.313 Riklasifikimi i një deklarate interpretuese nënkupton një deklaratë të njëanshme të një shteti ose organizate me anën e të cilës ai reagon ndaj një deklarate interpretuese të bërë nga një shtet ose organizatë tjetër lidhur me një traktat, me anën e të cilës kërkohet të trajtohet deklarata si rezervë. 314 Në praktikë janë hasur mjaft raste kur është kërkuar riklasifikimi i deklaratave dhe trajtimi i tyre si rezerva, duke iu nënshtruar këtij regjimi ligjor, pasi në thelb riklasifikimi kërkon pikërisht ndryshimin e regjimit ligjor të cilit i nënshtrohet deklarata, duke ditur këtu që nëse një deklaratë do të konsiderohej rezervë, do të duhej ti nënshtrohej kushteve të pranueshmërisë dhe përputhshmërisë me objektin dhe qëllimin e traktatit si parashikohet në Konventën e Vjenës si edhe rregullave për kundërshtimin e pranimin e rezervave dhe efektet që kanë mes palëve . I tillë është për shembull rasti i reagimit të Mbretërisë së Hollandës ndaj deklaratës së Algjerisë në “Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale e Kulturore”, sipas së cilës interpretimi i nenit 13 duhet marrë si rezervë dhe është në

311

ILC, Gude to practice on reservations, guideline 2.9.1 Po aty, guideline 2.9.2 313 General Assembly Thirteen report on reservations to treaties, fq.9 314 Po aty, guideline 2.9.3 312

87

kundërshtim me objektin dhe qëllimin e vetë konventës dhe Mbretëria e Hollandës e kundërshtonte këtë rezervë. Zakonisht shihet në praktikën e shteteve një bashkim i kërkesës për riklasifikim të deklaratave interpretuese si rezerva me kundërshtimin e tyre si rezerva, megjithatë duhet thënë se mes riklasifikimit të deklaratave si rezerva dhe kundërshtimit të tyre pas riklasifikimit ka një ndryshim dhe duhet thënë që në këto raste duhen zbatuar rregullat, procedurat dhe afatet kohore që Konventa e Vjenës parashikon. 315 Sigurisht që reagimi ndaj deklaratave interpretuese nuk sjell të njëjtat efekte si kundërshtimi i apo pranimi i rezervave (si e përmendëm më lart) megjithatë ai ndikon në një masë të madhe në interpretimin dhe zbatimin e traktatit mes palëve dhe në qartësimin e të drejtave dhe detyrimeve që i rrjedhin nga traktati.316 Gjithsesi nuk shohim në Konventën e Vjenës të jenë parashikuar rregulla specifike për mënyrën e reagimit ndaj deklaratave interpretuese, por normale do të jetë që çdo shtet apo organizatë që kërkon të shprehet për qëndrimin e saj në mënyrë të shkruar dhe të njoftohet qëndrimi i saj, gjithashtu të shpjegojë arsyet e këtij qëndrimi (qoftë aprovimi, kundërshtimi apo riklasifikimi) dhe kjo gjë të bëhet duke u zbatuar procedurat e parashikuara në Konventë për të gjitha llojet e tjera të akteve që lidhen me traktatet.317 Nuk ka një kohë specifike brenda të cilës duhet të bëhet reagimi ndaj deklaratave interpretuese ndaj mendohet se ato mund të bëhen në çdo kohë (duke qenë se Konventa hesht për këtë çështje) dhe procedura do të jetë pak a shumë e njëjtë më kundërshtimin e rezervave. Me interes do të ishte të ndaleshim shkurtimisht në deklaratat interpretuese kushtëzuese, si një lloj i veçantë i deklaratave interpretuese, të cilat ndonëse në thelb mbeten deklarata, sjellin efekte të tjera për palët. Kështu duhet të saktësojmë që një deklaratë interpretuese kushtëzuese e kushtëzon hyrjen në fuqi të traktatit me palëve pikërisht me pranimin e kësaj deklarate dhe shteti ose organizata që formulon një deklaratë të tillë zakonisht shprehet se nëse kjo deklaratë kundërshtohet nga një palë tjetër atëherë traktati nuk hyn në fuqi mes tyre. Kjo do të thotë që nevojiten rregulla disi më të qarta në këtë rast dhe afate kohore të përcaktuara si në rastin e pranimit e kundërshtimit të rezervave (afati 12 mujor) pasi nga këtu varet statusi ligjor i shtetit deklarues në lidhje me traktatin, pra është apo jo palë dhe mes cilëve palë është në fuqi traktati, prandaj në Guidën Praktike mbi Rezervat të ILC përcaktohet se në këtë rast do të ndiqen mutatis mutandis rregullat për rezervat dhe aktet e tjera që lidhen me to.

3.7 Procedura e rezervave dhe deklaratave Konventa e Vjenës parashikon edhe procedurën që ndiqet për bërjen e rezervave dhe mënyrën e formulimit të tyre. Ajo parashikon se rezervat, pranimi ose kundërshtimi i tyre duhet të bëhen gjithmonë në formë të shkruar dhe duhet t’i njoftohen shteteve palë në 315

Thirteen report of Assembly of UN to practice on reservation , fq.14, ndërkohë nënkuptohet që për të bërë kundërshtimin e një rezervë të riklasifikuar duhet ët zbatohet afati 12 mujor I vendosur nga Konventa e Vjenës 316 Raporti i GJND, Mendimi këshillimor 11 korrik 1950, Statusi ndërkombëtar i Saharasë Përëndimore 317 Sipërcit. fq.19

88

traktat dhe gjithashtu duhet të paraqesë mundësisht edhe arsyet e bërjes së saj. Është e kuptueshme që një rezervë e formuluar në mënyrë të shkruar është shumë më e saktë dhe e qartë për palët në traktat dhe i tregon më mirë pretendimet e shtetit rezervues ndaj një apo disa dispozitave, duke i lënë mundësi palëve të tjera të vendosin në lidhje me pranueshmërinë apo jo të kësaj rezerve. Sigurisht që si persona të aftë për të paraqitur në emër të shtetit rezervën e formuluar prej tij, do të njihen ato persona të cilët kanë kryer edhe të gjitha veprimet e tjera në lidhje me traktatin, zhvillimin e bisedimeve, nënshkrimin, etj, dhe që parashikohen në nenin 7 të Konventës së Vjenës318. Në Guidën Praktike mbi Rezervat në Traktate ne shohim që është parashikuar se autoriteti kompetent dhe procedura që duhet të ndiqet në nivel të brendshëm për formulimin e një rezerve janë të përcaktuar me ligjin e brendshëm të çdo shteti ose rregullat përkatëse të secilës organizatë ndërkombëtare, duke i lënë autonomi çdo pale në traktat për përcaktimin e këtyre çështjeve. Gjithsesi shteti ose organizata ndërkombëtare nuk mund të pretendojë faktin se një rezervë është formuluar në shkelje të një dispozite të ligjit të brendshëm të atij shteti apo të rregullave të kësaj organizate lidhur me kompetencën dhe procedurën për formulimin rezerva me qëllimin që të kërkojë pavlefshmërinë e rezervës.319 Rezerva e shkruar duhet t’iu komunikohet shteteve ose organizatave palë në traktat në mënyrë të drejtpërdrejtë nga shteti rezervues, ose nëse është vendosur një shtet apo organizatë depozitare atëherë rezerva i njoftohet atij dhe është depozitari ai që njofton palët e tjera. Në çdo rast që të konsiderohet se është bërë njoftimi nevojitet pranimi i palëve se e kanë marrë këtë njoftim. Sigurisht që evoluimi i teknologjisë ka sjellë edhe metoda të reja si mund të jenë e-mail-i apo fax-i, po gjithsesi këto metoda kërkojnë konfirmimin edhe me një njoftim të shkruar të mëvonshëm dhe në këtë rast konsiderohet se janë bërë në momentin e komunikimit fillestar. Konventat parashikojnë gjithashtu që në rastet kur traktati i nënshkruar do t’i nënshtrohet ratifikimit, pranimit apo miratimit sipas procedurave të brendshme të një shteti, atëherë rezerva e formuluar në çastin e nënshkrimit duhet të konfirmohet formalisht në mënyrë të shkruar në momentin që jepet pëlqimi për të qenë i lidhur me këtë traktat320. Ndërsa kur traktati nuk kalon në ndonjë proces tjetër përveç nënshkrimit ose kur vetë traktati parashikon që rezervat do të bëhen në kohën e nënshkrimit, atëherë nuk nevojitet një konfirmim i mëvonshëm i rezervës.321 Pas dhënies së pëlqimit për të qenë i lidhur nuk mund të bëhen rezerva nga palët në traktat, me përjashtim të rasteve kur vetë traktati në një dispozitë të tij e lejon një gjë të tillë apo kur vetë palët e tjera në traktat e pranojnë 318

Një person konsiderohet si përfaqësues i një Shteti për qëllimin e miratimit ose sigurimit të tekstit të një traktati ose për qëllimin e shprehjes së pëlqimit të Shtetit për të qenë i lidhur nga një traktat në qoftë se: (a) ai paraqet fuqitë e plota përkatëse; ose (b) bëhet e qartë nga praktika e Shteteve të interesuar, ose nga rrethana të tjera, se ato e konsiderojnë atë si përfaqësuesin e tyre për këtë qëllim dhe të pajisur me fuqi të plota. 2. Konsiderohen si përfaqësues të Shtetit të tyre, në bazë të funksionit që ata kanë dhe pa qenë nevoja e paraqitjes së fuqive të plota, personat e mëposhtëm: (a) Kryetarët e Shtetit, Kryetarët e Qeverisë dhe Ministrat e Punëve të Jashtme, me qëllimin e kryerjes së të gjithë akteve që lidhen me përfundimin e një traktati; (b) drejtuesit e misioneve diplomatike, me qëllimin e miratimit të tekstit të një traktati midis Shtetit akreditues dhe Shtetit tek i cili ato janë akredituar; (c) përfaqësuesit e akredituar prej Shteteve në një konferencë ose organizatë ndërkombëtare ose në ndonjë prej organeve të tyre, me qëllimin e miratimit të tekstit të një traktati në atë konferencë, organizatë ose organ. 319 UN, sipërcit. guideline 2.1.4 320 Konventa e Vjenës, neni 23 321 UN, sipërcit.

89

këtë, ose nuk e kundërshtojnë brenda periudhës 12 mujore. E njëjta procedurë ndiqet edhe për deklaratat interpretuese. Lidhur me procedurën që ndiqet për formulimin e kundërshtimeve ose pranimeve të rezervave, elementët e formës dhe personat që mund ta paraqesin vullnetin e shtetit në këtë rast janë njëjta me rezervat dhe deklaratat interpretuese. Ndryshime ka në disa pjesë që vijnë si rezultat i vetë natyrës së kundërshtimit të rezervave si institut. Kështu, kundërshtimi i një rezerve jo vetëm që duhet bërë në formë të shkruar dhe të sqarojë arsyet e kundërshtimit por gjithashtu duhet të sqarojë nëse me këtë kundërshtim shteti synon të pengojë hyrjen në fuqi të traktatit mes tij dhe shtetit apo organizatës rezervuese. Një ndryshim tjetër qëndron në faktin se zakonisht kundërshtimet e rezervave nuk kërkojnë konfirmimin e mëpasshëm të shtetit apo organizatës kundërshtuese si edhe koha kur mund të bëhet kundërshtimi është e limituar në afatin 12 mujor pas bërjes së rezervës. Pranimi i rezervave, përveç pjesës së formulimit me shkrim që është i ngjashëm me aktet e mësipërme, ndryshon në procedurë për faktin se, nëse nuk bëhet brenda periudhës 12 mujore dhe nëse gjatë kësaj kohe nuk kundërshtohet, atëherë prezumohet pranimi i saj. Nga ana tjetër nëse rezervat dhe kundërshtimet ndaj tyre mund të tërhiqen, një pranim i një rezerve nuk mund të tërhiqet më vonë. Një rregull i tillë duket i logjikshëm duke pasur parasysh faktin që rezervat, kundërshtimi dhe pranimi i tyre lidhen në mënyrë të drejtpërdrejtë me marrëdhëniet e palëve në traktat. Tërheqja e kundërshtimit ose e rezervës vendos marrëdhënie mes palëve në traktat, ndërsa tërheqja e pranimit do të ishte njëlloj si kundërshtimi në një periudhë të mëvonshme se 12 muaj dhe kjo do të sillte mungesë qëndrueshmërie e pasiguri në marrëdhëniet mes palëve, por sigurisht edhe në zbatimin e traktatit si të tillë.

3.8 Tërheqja e rezervave dhe tërheqja e kundërshtimeve ndaj rezervave Sikurse i trajtuam më lart, rezervat janë deklarata të njëanshme të çdo shteti, i cili për arsye të ndryshme të vetat i bën lidhur me dispozita të caktuara të traktatit. Sigurisht që duke pasur karakter të njëanshëm është e kuptueshme që edhe mund të tërhiqen. Arsyet mund të jenë nga më të ndryshmet, nuk është e detyrueshme të shpjegohen, por zakonisht tërheqja bëhet për shkak të kundërshtimeve që bëjnë palët e tjera ose sepse arsyet për të cilat është bërë rezerva zhduken, etj. Zgjidhja më e mirë do të ishte që çdo shtet që ka bërë rezerva në një traktat, t’i rishikojë ato herë pas here për të kontrolluar nëse vazhdojnë të ekzistojnë arsyet për të cilat është formuluar rezerva apo a ka më dobishmëri ajo për këtë shtet, ose nëse është akoma në përputhje me të drejtën e brendshme të këtij shteti 322. Tërheqja e rezervave mund të bëhet në çdo kohë dhe nuk kërkon miratimin e shteteve që e kanë pranuar rezervën në kohën kur është bërë323, por sigurisht që duhet bërë në të njëjtën formë si edhe rezerva që tërhiqet, pra në formën e shkruar. Kështu, Turqia ka tërhequr pjesërisht rezervat e saj në Konventën e Vjenës “Për Imunitetet dhe privilegjet diplomatike” 1961 dhe për këtë qëllim duhet njoftuar Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së.324 322

UN, Guide to practice on reservations Konventa e Vjenës, neni 22 324 Po aty 323

90

Tërheqja e rezervës konsiderohet e bërë në momentin që njoftimi për tërheqjen, i bërë nga shteti ose organizata rezervuese, arrin tek shtetet ose organizatat e tjera palë në traktat.325 Sigurisht që tërheqja e rezervës ka rëndësi të veçantë për efektet ose pasojat që sjell në marrëdhëniet mes palëve, së pari : sepse ajo tashmë e bën efektiv dhe të zbatueshëm traktatin në të gjithë dispozitat e tij mes shtetit që tërheq rezervën dhe palëve të tjera, dhe së dyti : sepse krijon marrëdhënie si palë në traktat me të drejta dhe detyrime mes shtetit që tërheq rezervën dhe shteteve që e kishin kundërshtuar rezervën dhe nuk kishin pranuar më parë që traktati të hynte në fuqi mes tyre. Në Congo Case326, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë është shprehur pikërisht për rëndësinë që ka njoftimi i tërheqjes së një rezerve. Në këtë çështje Republika Demokratike e Kongos (RDC) kishte një mosmarrëveshje me Ruandën dhe si një nga pretendimet për juridiksionin e detyrueshëm të Gjykatës kishte sjellë faktin se palët ishin pjesë e Konventës për Parandalimin dhe Ndëshkimin e Genocidit, që kishte edhe një klauzolë për juridiksionin e detyrueshëm të Gjykatës. Në këtë konventë Ruanda kishte bërë rezervë pikërisht për dispozitën që përcaktonte Gjykatën si mjetin e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve mes palëve, rezervë të cilën pretendohej se e kishte tërhequr. Gjykata vërejti se palët mbanin qëndrime të ndryshme në dy pika kryesore : në faktin që Decret – loi No. 014/01, 15 shkurt 1995 shprehej se tërhiqte të gjitha rezervat që Republika e Ruandës kishte bërë në instrumentet ndërkombëtare, ndër të cilat pretendohej të ishte edhe Konventa në fjalë, dhe në deklaratën që Ministri i Drejtësisë i Ruandës kishte bërë në Sesionin e gjashtëdhjetenjë të Komisionit të të Drejtave të Njeriut të Kombeve të Bashkuara sipas të cilës “rezervat që nuk ishin tërhequr ende do të tërhiqeshin së shpejti”. Lidhur me këto pretendime Gjykata u shpreh se sipas vëzhgimeve të saj Decret-loi në fjalë ishte miratuar nga Presidenti i Republikës së Ruandës dhe ishte botuar në fletoren zyrtare sipas të gjitha rregullave të së drejtës së brendshme dhe kishte hyrë në fuqi pavarësisht se vetë Ruanda e mohonte një gjë të tillë. Megjithatë Gjykata arsyeton se “sipas mendimit të Gjykatës, çështja e vlefshmërisë dhe efektit të Décret-Loi brenda rendit juridik të brendshëm të Ruandës është e ndryshme nga ajo e efektit të tij në kuadër të rendit juridik ndërkombëtar. Kështu, duhet të bëhet një dallim i qartë në mes një vendimi për të tërhequr një rezervë në një Traktat që merret brenda rendit juridik të brendshëm të një shtetit dhe zbatimi i këtij vendimi nga ana e autoriteteve kompetente kombëtare në rendin juridik ndërkombëtar, të cilat mund të kryhen vetëm nga njoftimi i tërheqjes së rezervës Shteteve të tjera Palë të traktatit në fjalë. Ky është një rregull i së drejtës ndërkombëtare, që rrjedh nga parimi i sigurisë juridike, i mirëpërcaktuar nga praktika,..........që tërheqja nga një Shtet Kontraktues e një rezervë në një traktat shumëpalësh hyn në fuqi në lidhje me Shtetet e tjera Palë vetëm kur ata kanë marrë njoftimin e saj. Ky rregull është shprehur në nenin 22, paragrafi 3 (a), i Konventës së Vjenës për të Drejtën e Traktateve”. Gjykata e vazhdon arsyetimin e saj duke thënë se nuk ka asnjë provë që Ruanda të ketë bërë njoftimin nëpërmjet instrumenteve zyrtare për shtetet anëtare të Konventës dhe se nuk ka konstatuar të ketë pasur ndonjë marrëveshje të posaçme sipas të cilës një tërheqje e tillë të hynte në fuqi pa njoftim – duke na lënë të kuptojmë se palët me 325

Po aty, 22/3 a) ICJ, Armed Activities on the Territory of the Congo (New Application: 2002), Jurisdiction of the Court and Admissibility of the Application, Summary of the Judgment of 3 February 2006, fq. 4-5 326

91

vullnetin e tyre mund të vendosin që procedura e parashikuar nga KV të mos ndiqet. Gjithashtu Gjykata shprehet se “Në këndvështrimin e Gjykatës, miratimi i këtij Décret-Loi dhe botimi i tij në Fletoren Zyrtare të Republikës së Ruandës nuk mund në zëvendësojë një njoftim të tillë. Në mënyrë që të ketë efekt në të drejtën ndërkombëtare, tërheqja do të duhet të jetë subjekt i një njoftimi të pranuar në nivel ndërkombëtar. Gjykata vëren se, për sa i përket Konventës së Genocidit, Qeveria e Ruandës nuk ka ndërmarrë asnjë veprim në nivel ndërkombëtar në bazë dhe për zbatim të Décret-Loi. Ajo vëren se kjo Konventë është një traktat shumëpalësh depozitari i të cilit është Sekretari i Përgjithshëm i Kombeve të Bashkuara, dhe se Ruanda duhet të kishte njoftuar tërheqjen tek ky i fundit. Gjykata vëren se nuk ka asnjë dëshmi se Ruanda ka dërguar ndonjë njoftim të tillë”.327 Mund të ketë raste kur një shtet ka bërë disa rezerva për disa dispozita të traktatit dhe nuk preferon t’i tërheqë të gjitha por vetëm ato rezerva për të cilat ka humbur dobishmëria apo aktualiteti, ose mund të kërkojë që të limitojë efektin juridik të rezervës së bërë më parë. Në këtë rast mund të bëhet tërheqja e pjesshme e rezervës, e cila kufizon deri në një farë mase efektin e rezervës mes palëve duke e zgjeruar marrëdhënien mes tyre. Tërheqja mund të aplikohet gjithashtu edhe për deklaratat interpretuese të bëra nga shtetet dhe në këtë rast ndiqet e njëjta procedurë si për formulimin e saj. Sigurisht që në momentin që flasim për lirinë e shtetit rezervues për të tërhequr rezervën, është e kuptueshme që në të njëjtat kushte lirie do të jemi edhe nga shteti kundërshtues i rezervës për ta tërhequr këtë kundërshtim. Në fakt duke qenë i ngjashëm me tërheqjen e rezervës, tërheqja e kundërshtimeve të rezervave ndjek pothuajse të njëjtën procedurë si ajo dhe bëhet në formë të shkruar. Për shkak të karakterit të njëanshëm, kjo mund të bëhet në çdo kohë dhe nuk është e nevojshme të sqarohen arsyet apo të këtë arsye të përcaktuara qartë për këtë çështje. Në momentin që një shtet apo organizatë tërheq kundërshtimin e një rezerve, këtë ia njofton shtetit rezervues. Me marrjen e një njoftimi të tillë nga ky i fundit, konsiderohet se rezerva e bërë prej tij është pranuar tashmë.

3.9 Efektet ligjore të rezervave dhe të deklaratave interpretuese Ashtu sikurse e kemi trajtuar në mënyrë tangenciale më lart, rezervat dhe kundërshtimet ndaj tyre prodhojnë efektet ligjore për palët në traktat dhe për te drejtat dhe detyrimet që rrjedhin mes tyre nga traktati. Në momentin që një rezervë konsiderohet e bërë dhe e pranuar nga të paktën njëri nga shtet në traktat, kjo mjafton që shteti rezervues të konsiderohet palë, dhe automatikisht të drejtat dhe detyrimet që rrjedhin nga traktati do të jenë të modifikuara sipas rezervës, pasi marrëdhëniet mes shtetit ose organizatës rezervuese dhe palëve të tjera në traktat do të jenë deri në kufijtë e kësaj rezerve. 328 Pranimi i një rezerve i krijon mundësinë shtetit rezervues dhe shtetit pranues të rezervës të jenë të lidhur ndaj njëri-tjetrit me të drejtat dhe detyrimet e detyrimet e traktatit (përveç atyre të rezervuara) ndërkohë kundërshtimi i një rezervë mund të sjellë disa lloj pasojash të ndryshme për palët në traktate.

327 328

Po aty. Konveta e Vjenës, neni 21

92

Një kundërshtim i një rezerve mund të pengojë hyrjen në fuqi të traktatit mes palës rezervuese e palës kundërshtuese nëse kjo e fundit e shpreh ose kërkon një gjë të tillë. Në këtë rast në mund të themi që kundërshtimi ka efektin maksimal të mundshëm, megjithatë duhet thënë që ky lloj efekti është tashmë i tejkaluar në kohë dhe jo shumë i shpeshtë në praktikë. Konventa e Vjenës parashikon se kundërshtimi i një rezerve nga një shtet ose organizatë, kur këto nuk kanë kundërshtuar hyrjen në fuqi të traktatit, nuk pengon zbatimin e tij mes këtyre palëve deri në kufijtë e rezervës, pra dispozitat e rezervës nuk do të zbatohen mes tyre. Në këtë rast mund të themi që kundërshtimi ka efekt minimal pasi palët do të lidhen me të drejtat e detyrimet që sjell traktati. Duhet thënë këtu se mënyra e ndërtimit të nenit 21 të Konventës së Vjenës fsheh në vetvete prezumimin se kur një shtet ose organizatë që kundërshton një rezervë, hesht në lidhje me hyrjen në fuqi dhe zbatimin e traktatit mes tij dhe palës rezervuese, atëherë do te konsiderohet se traktati hyn në fuqi mes tyre, sepse kundërshtimi i hyrjes në fuqi duhet të jetë i shprehur qartësisht. Gjithsesi duhet thënë se rezerva inter se nuk modifikon dispozitat e traktatit për palët e tjera në të329, pra çdo shtet ose organizate që nuk ka bërë rezervë do të jetë i lidhur me të gjitha dispozitat e traktatit pavarësisht nëse në këtë traktat mund të kenë bërë rezerva shtete të tjera. Të njëjtin qëndrim ka mbajtur edhe Gjykata Kushtetuese e Shqipërisë në Vendimin Nr. 23, datë 23.07.2009 “Për transferimin procedimeve penale”. Në këtë çështje pretenduesi A.G pretendonte shfuqizimin e vendimit të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë me arsyetimin se provat janë marrë në mënyrë të paligjshme dhe Gjykatat nuk kanë respektuar në proces të drejtën ndërkombëtare të detyrueshme për zbatim. Personi në fjalë pretendonte se Gjykata e Shkallës së Parë i ishte referuar në mënyrë të gabuar Konventës Europiane për Transferimin e Procedimeve, pretendim të cilin e mbështeti Gjykata Kushtetuese, por ajo arsyetoi se kjo referencë e gabuar nuk cënon thelbin e çështjes, i cili ka të bërë me mënyrën se si ishin dërguar dhe marrë letër-porositë nga autoritetet përkatëse gjyqësore330. Për këtë GJK arsyeton se ky proces është realizuar i bazuar në Konventën Europiane për Ndihmën e Ndërjelltë Juridike në Fushën Penale dhe Protokolli Shtesë, ku të shtetet ishin palë, por Shqipëria e kishte ratifikuar me rezervë. Sipas saj “Gjykata Kushtetuese vëren se rezerva që Shqipëria i ka bërë kësaj Konvente parashikon “ ....Republika e Shqipërisë do të refuzojë dhënien e ndihmës juridike në fushën penale... b) për ato vepra penale të cilat janë në proces hetimi në territorin e Republikës së Shqipërisë apo në një territor tjetër”. Bazuar në të drejtën ndërkombëtare të traktateve, nëse një shtet i bën rezervë një traktati ndërkombëtar, atëherë, në bazë të parimit të reciprocitetit, të gjitha shtetet palë mund të zgjedhin të mos e respektojnë këtë detyrim specifik të përmbajtur në rezervë, që do të thotë, se teksti i traktatit modifikohet sipas rezervës së parashikimeve të nenit 21 të Konventës së Vjenës Për të Drejtën e Traktateve. Gjykata vëren se, siç shihet edhe nga teksti i rezervës, parashikimi lidhet me refuzimin e ndihmës nga Shqipëria. Në rastin konkret, është Shqipëria shteti që ka kërkuar ndihmën dhe jo e anasjella. Nga ky formulim kuptohet qartë se autoritetet shqiptare nuk do ta zbatonin Konventën, nëse çështja për të cilën kërkohet ndihma e ndërsjellë juridike është në proces hetimi në Shqipëri dhe, për arsye të hetimeve, 329

Po aty GJK, Vendimin Nr. 23, datë 23.07.2009

330

93

Shqipëria vendos të mos i transferojë/kalojë provat e mbledhura prej saj në këtë fazë........Për rrjedhojë, Konventa në çështjen objekt shqyrtimi, është ligj i zbatueshëm ndërmjet palëve për ndihmën e ndërsjellë juridike.”. Pra, Gjykata në këtë rast ka argumentuar se rezerva e modifikon traktatin për palët, por dispozita për të cilën është bërë rezervë nuk mund të përdoret në këtë rast, ndërsa dispozitat e tjera të Konventës po.

3.10 Rezervat në traktatet për mbrojtjen e të drejtave të njeriut Konventa e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve” parashikon një regjim të përgjithshëm të rezervave për të gjitha llojet e traktateve. Në fakt çështjet më të diskutuara të rezervave kanë qenë për traktatet që lidhen me të drejtat e njeriut, pasi pavarësisht se kanë karakteristikat kryesore të traktateve, ato paraqesin disa veçori që i dallojnë nga gama e gjerë e traktateve në përgjithësi. Kështu traktatet për të drejtat e njeriut janë traktate që ndryshojnë si nga objekti, përmbajtja por edhe nga përftuesit e tyre, pasi këto lloj traktatesh nuk kanë në bazë të tyre vendosjen e të drejtave dhe detyrimeve reciproke ndaj palëve në to, por vendosjen e disa detyrimeve ndaj secilit shtet për njohjen dhe mbrojtjen e të drejtave prej të cilave përfitojnë individët që jetojnë në territoret e tyre. 331 Pra, nga sa shihet, përfituesit e vërtetë të traktateve për të drejtat e njeriut janë individët të cilët nuk marrin pjesë në lidhjen e traktatit. Ndonëse duket në pamje të parë, se duke mos funksionuar parimi i reciprocitetit, nuk ka ndonjë interes mes palëve në traktat, përfitimi më i madh i tyre është fakti që të drejtat e njeriut mbrohen në nivel ndërkombëtar mbi bazën e disa parimeve dhe standarteve të përbashkëta. Një parim i rëndësishëm në rastet e traktateve për të drejtat e njeriut është edhe parimi i mosdiskriminimit në zbatimin e tyre, kjo bëhet edhe më interesante në rastet e shtetasve të një shteti i cili ka bërë një rezervë në një traktat për të drejta e njeriut dhe që shkon në territorin e një shteti i cili nuk ka bërë rezervë në të njëjtin traktat. Në një rast të tillë, shteti në territorin e të cilit ndodhet ky individ është i detyruar që ti zbatojë detyrimet që rrjedhin nga traktati ndaj këtij shtetasi njëlloj si për çdo shtetas të tij, pa marrë parasysh se shteti i origjinës ka bërë rezervë dhe nuk i zbaton te drejtat në të njëjtën shkallë por deri në kufijtë e rezervës.332 Po kështu ndodh edhe në rastet kur një shtet ka kundërshtuar rezervën e një shteti tjetër në një traktat për të drejtat e njeriut. Në këtë rast kundërshtimi nuk ndryshon apo zvogëlon detyrimet e shtetit kundërshtues dhe ai do t’i njohë shtetasve të shtetit që ka bërë rezervën të njëjtat të drejta që i njihte edhe para kundërshtimit të rezervës. 333 Megjithatë shpesh ndodh që një shtet kundërshton rezervën sepse pretendon që shtetasve të tij në shtetin rezervues do t’i kufizohen garancitë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut ose sepse

331

Anderson Niina, Reservations and objections to multilateral treaties on human rights, University of Lunf, Faculty of Law, fq. 29 332 Po aty, fq. 30 333 Kostandtin Korkelia, New challenges on the regime of reservations nder the ICCPR, European Journal of International Law 13 (2002), fq. 437-477

94

pretendon që mospërmbushja e një të drejte apo mospërmbushja e një parimi ose standarti prek vetë qëllimin ose objektin e këtij traktati.334 Mirëpo fakti që në këto traktate mungon reciprociteti i të drejtave dhe detyrimeve mes palëve, shpesh shndërrohet në një dukuri negative, pasi duke mos pasur interes të drejtpërdrejtë, palët janë indiferente ndaj rezervave edhe nëse këto janë të papranueshme. Në fakt lidhur me pranueshmërinë e rezervave për traktatet e të drejtave të njeriut ekzistojnë dy shkolla kryesore : shkolla e “kundërshtueshmërisë” e cila pranon se një rezervë nuk mund të konsiderohet e pavlefshme nëse nuk kundërshtohet nga një palë në traktat brenda 12 muajve (si parashikohet në KV), ndërsa shkolla e “pranueshmërisë” pretendon se rregullat e KV për pranueshmërinë dhe kundërshtimin e rezervave mund të zbatohen vetëm për rezervat që përputhen me objektin dhe qëllimin e traktatit.335 Sipas kësaj pikëpamjeje, edhe nëse rezerva shqyrtohet nga një organ gjyqësor ndërkombëtar edhe shumë vite pas hartimit të saj, ajo mund të konsiderohet e pavlefshme nëse nuk përputhet me qëllimin dhe objektin e traktatit dhe kjo veçanërisht për traktatet për të drejtat e njeriut të cilat nuk janë me karakter të mirëfilltë reciprok ndaj dhe rezervat ndaj tyre nuk kundërshtohen shpesh. Gjithsesi nuk sqarohet a do të konsiderohet më palë në traktat shteti apo organizata që bën një rezeve të tillë dhe cilat janë pasojat e rezervave të pavlefshme336. Ekzistojnë disa lloj pasojash të mundshme për një rezervë e cila nuk përputhet me objektin dhe qëllimin e një traktati për të drejtat e njeriut. Së pari, mundet që shteti të bëhet palë në traktat duke marrë parasysh edhe rezervën e bërë prej tij. Kjo në fakt në traktatet për të drejtat e njeriut është një zgjidhje jo shumë e përshtatshme, duke pasur parasysh rëndësinë e të drejtave që ato vendosin, pranimi i një rezerve që nuk përputhet me objektin dhe qëllimin e traktatit do të ishte një lloj sikur të pranojmë që pjesë të rëndësishme të të drejtave dhe lirive themelore të individit nuk do të zbatohen dhe shteti rezervues nuk do të mbajë asnjë përgjegjësi për këtë. Mundësia e dytë është që pala që bën një rezervë që nuk përputhet me objektin dhe qëllimin e traktatit të mos bëhet palë në të. Kjo në fakt nuk është një zgjidhje optimale, pasi traktatet për të drejtat e njeriut që vendosin standarte të përbashkëta në këtë aspekt synojnë të aplikohen në sa më shumë shtete dhe karakteri i tyre të jetë universal. Ndërsa mundësia e tretë është pranimi i një shteti si palë në traktat pa marrë parasysh rezervën e kundërshtuar si jo në përputhje me objektin dhe qëllimin e traktatit, me idenë që kjo nuk është thelbësore për pëlqimin e dhënë nga shteti për të qenë palë në traktat dhe nuk mund të bëjë të pavlefshme të gjithë pjesën tjetër të instrumentit të ratifikimit/ aderimit. Sigurisht, që kjo është më lehtësisht e mundur për rastet kur vullneti i shtetit ose organizatës për tu anëtarësuar në traktat nuk është i kushtëzuar me rezervën e bërë. Kjo është në fakt teoria më e pranuar, pasi përputhet me qëllimin e universalitetit që traktatet e të drejtave të njeriut e mbajnë në vetvete dhe nga ana tjetër ndihmon për krijimin e institucioneve të shtetit të së drejtës, zhvillimin e demokracisë dhe zhvillimin e marrëdhënieve të shteteve e organizatave për krijimin dhe përsosjen e standardeve e modeleve të mbrojtjes së të drejtave të njeriut. 334

Po aty Roslyn Moloney, Incopatible reservations on human rights treaties : Severability and the problem of state consent, Melburne Journal of Human Rights, fq.3 336 Po aty 335

95

Duke qenë se rezervat në traktatet për të drejtat e njeriut mund të prekin dispozita që lidhen drejtpërdrejtë me të drejtat e individëve të një shteti, për më tepër që vetë këto të drejta mund të kategorizohen në të derogueshme e të paderogueshme, është e nevojshme që të kemi një regjim të përcaktuar për këtë çështje, pavarësisht se në aktet juridike ndërkombëtare nuk e gjejmë një gjë të tillë. Në fakt në këtë pikë duhet patjetër të bëjmë dallimin mes derogimit dhe rezervave në një traktat për të drejtat e njeriut. Derogimi nënkupton të drejtën e një shteti palë në një traktat për të drejtat e njeriut, që në rastet e emergjencave si mund të jenë konfliktet e armatosura, të mos zbatojë përkohësisht detyrimet e këtij traktati337, megjithatë duhet sqaruar që kjo bëhet vetëm për ato të drejta338 që konsiderohen të derogueshme, pasi për të drejtat e paderogueshme nuk mund të ketë shmangie. Pra, derogimi është i përkohshëm dhe vetëm për raste përjashtimore dhe mbi të gjitha bëhet mbi të drejta që rrjedhin nga traktati dhe që shteti i ka pranuar t’i zbatojë dhe i ka zbatuar në fakt. Ndërsa rezervat janë akte të njëanshme me anën e të cilave shteti nuk pranon të zbatojë një ose disa të drejta që rrjedhin nga traktati që nga momenti kur ai hyn në fuqi për këtë shtet e në vazhdim. Nga ana tjetër rezerva nuk kërkon përmbushjen e ndonjë kushti specifik për tu zbatuar dhe nëse shteti nuk e tërheq më vonë ajo mund të jetë edhe e përhershme. Në traktatet për të drejtat e njeriut zakonisht shtetet bëjnë rezerva për të siguruar se asnjë akt ndërkombëtar nuk do të prevalojë mbi të drejtën e tyre të brendshme339 Gjithashtu duhet kuptuar edhe ndryshimi mes sistemeve të ndryshme të së drejtës, ndarjet mes common law dhe civil law, të cilat në disa raste e bëjnë të pamundur shmangien e rezervave në mënyrë që shtetet të përshtaten me dispozitat e traktateve. Një veçori tjetër e hasur në traktatet për të drejtat e njeriut është ekzistenca e trupave monitorues për zbatimin e tyre, të cilat shpesh kryejnë edhe detyrën e shqyrtimit të përputhshmërisë së rezervave me objektin dhe qëllimin e traktatit, gjë që është një devijim nga rregullat e përgjithshme të Konventës së Vjenës e cila parashikon që janë palët në traktat ato që kanë të drejtën të shprehen për lejueshmërinë e rezervës. Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut (KEDNJ), parashikon 340 se çdo shtet, kur nënshkruan këtë Konventë apo depoziton instrumentat e ratifikimit ka të drejtë të bëjë rezerva lidhur me nene të përcaktuara me justifikimin se ndonjë ligj i brendshëm nuk është në përputhje me konventën, por në këtë rast rezerva duhet të shoqërohet me një përmbledhje të shkurtër të ligjit në fjalë. Ndërkohë që nuk lejon rezervat e karakter të përgjithshëm. Çështja e parë në të cilën Komisioni Europian për të Drejtat e Njeriut u ndesh me vlefshmërinë e rezervave në KEDNJ ishte çështja Temeltasch vs. Zvicra në të cilën diskutohej nëse Zvicra mund të përdorte deklaratën interpretuese për të hequr të drejtën e një personi që ishte në ndjekje penale dhe nuk kuptonte gjuhën për tu ndihmuar nga një përkthyes falas. Pas shqyrtimit të kushteve që vendoste Konventa për rezervat rezultoi se kjo rezervë mund të ishte e vlefshme. Çështje tjetër me rëndësi, e diskutuar nga GJEDNJ është Belilos vs. Zvicra, në të cilën Marlene Belilos e akuzuar në Zvicër për demonstrim të paligjshëm ishte gjobitur nga 337

Sun Shiyan, Derogation and reservations on international human rights treaties, fq. 2 Nënkupton të drejtat e njeriut që mund të vendosen në një ose disa dispozia të traktatit që për shtetin palë në traktat përbëjnë detyrim për tu zbatuar 339 Sun Shiyan, sipërcit. fq. 4 340 Neni 57 I KEDNJ 338

96

Bordi i Policisë së Lozanës me 200 franga zvicerane. Pas shterimit të mjeteve të brendshme, ajo ngriti ankesë sipas nenit 6 të KEDNJ në Gjykatë, por në parashtrimet përfundimtare qeveria zvicerane deklaroi se deklarata interpretuese e bërë nga Zvicra lidhur me nenin 6/1 ka efektet e një rezerve të vlefshme dhe se në përputhje me rrethanat nuk ka pasur shkelje të kësaj dispozite në mënyrën se si ajo aplikohet në Zvicër. Gjykata u shpreh se do të vlerësonte vlefshmërinë e deklaratës interpretuese njëlloj si për vlefshmërinë e rezervës pasi vetë konventa e lejonte një gjë të tillë dhe pas kësaj ajo arsyetoi se kjo deklaratë nuk përmbushte kushtet e parashikuar nga KEDNJ për të qenë një rezervë e vlefshme.341 Në çështjen Louizidou vs. Turqia, një shtetase greko-qipriote pretendonte se kishte një pronë në Qipro në të cilën forcat turke nuk e lejonin që të shkonte. Gjatë marshimit të refugjatëve greko-qipriotë për të tokat e tyre, forcat policore e arrestuan shtetasen dhe fjalë dhe e burgosën. Ajo pretendoi se arrestimi dhe mbajtja në burg, si edhe ndalimi për të shkuar në pronën e saj binte në kundërshtim me KENDJ, ndërsa Turqia pretendoi se ajo kishte bërë një deklaratë interpretuese ku pranonte juridiksionin e Gjykatës vetëm për territorin kombëtar turk dhe jo për territoret e Qipros Veriore. Në këtë rast GJEDNJ, ashtu sikundër edhe në rastin Belilos arsyetoi se Turqia kishte bërë një rezervë të fshehur e cila binte në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e KEDNJ dhe dobësonte rolin e gjykatës në mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të individit, prandaj e veçoi këtë rezervë nga angazhimi i Turqisë për të zbatuar Konventën dhe për të respektuar juridiksionin e Gjykatës.342 Në këtë pikë ka rëndësi të theksohet se si Komisioni ashtu edhe GJEDNJ arritën në përfundimin se këto dy trupa të krijuara nga konventa kanë të drejtë të vendosin për vlefshmërinë e rezervave. Në Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike dhe Komitetin e të Drejtave të Njeriut (KDNJ), KDNJ hartoi “Komentin e Përgjithshëm NR.24 lidhur me çështjet e rezervave të bëra gjatë ratifikimit ose pranimit në PNDCP dhe Protokollet Opsionale të tij, ose lidhur me deklaratat e bëra sipas nenit 41 të Paktit”. Në këtë Koment të Përgjithshëm Komiteti theksoi se “E drejta për të shqyrtuar vlefshmërinë e rezervave dhe përputhshmërinë e tyre me objektin dhe qëllimin e Paktit është domosdoshmërisht një detyrë e Komitetit, pjesërisht sepse .... ajo është një detyrë e papërshtatshme për shtetet palë në traktatet për të drejtat e njeriut dhe pjesërisht sepse kjo është një detyrë të cilës Komiteti nuk mund t’i shmanget në kryerjen e funksioneve të tij..... Për shkak të natyrës së veçantë të traktateve për të drejtat e njeriut, përputhshmëria e një rezerve me objektin dhe qëllimin e Paktit duhet të bëhet në mënyrë objektive duke u mbështetur në parimet ligjore, prandaj Komiteti është organi më i përshtatshëm për ta kryer këtë detyrë. Pasojat normale të një rezerve të papranueshme nuk do të jenë që Pakti të mos hyjë në fuqi për këtë palë por që Pakti do të jetë në fuqi për palën rezervuese, pa marrë parasysh rezervën” Në kontekstin e deklaratave të mësipërme, edhe pse nuk është një organ gjyqësor, Komiteti i të Drejtave të Njeriut pohon se ai ka kompetencë për të përcaktuar nëse një rezervë specifike është në përputhje me objektin dhe qëllimin e Paktit dhe për të përcaktuar pasojat normale të një rezerve të papranueshme. Në këtë kontekst Komiteti i

341 342

Belilos vs. Switzerland (1988) 132 Eur Court HR Loizidou vs. Turkey (1995) 310 Eur Court HR (ser A) 7; 20 EHRR 99.

97

referohet karakterit të veçantë të një traktati të drejtave të njeriut dhe e konsideron këtë çështje si një detyrë të cilën ai nuk mund të shmanget për të kryer. E rëndësishme është se vetë Komiteti jo vetëm i ka njohur vetes të drejtën për të shqyrtuar pranueshmërinë e rezervës por i ka njohur edhe të drejtën të përcaktojë pasojat në raste të tilla. Gjithsesi me vend do të ishte të trajtonim edhe mundësinë e modifikimit të rezervave, ndonëse Konventa e Vjenës nuk e njeh si të mundshëm opsionin që të mund të ndryshohen rezervat, në fakt mundësia që Komiteti t’i kërkojë një shteti të ndryshojë një rezervë të papranueshme në mënyrë që ajo të përputhet me objektin dhe qëllimin e Paktit 343 do ishte zgjidhje e mirë. 3.11 Rezervat në traktatet për të drejtën e mjedisit Traktatet që lidhen me çështjet mjedisore janë një lloj i veçantë në morinë e gjerë të traktateve, për vetë karakteristikat që ato paraqesin. Këto traktate (ashtu si edhe traktatet për të drejtat e njeriut) karakterizohen nga mungesa e reciprocitetit mes të drejtave dhe detyrimeve që ato krijojnë për palët. Kështu, në traktatet që lidhen me çështjet mjedisore, palët nuk janë të lidhura në mënyrë të drejtpërdrejtë midis tyre, zbatimi i traktateve ose shkelja e tyre nuk jep efektet tek ndonjëra prej palëve. Në traktate të tilla palët kanë interesin e arritjes së niveleve të caktuara të mbrojtjes së mjedisit dhe për vendosjen e standarteve të përbashkëta në këtë drejtim. Në këtë kuptim, rezervat në këto traktate janë jashtë vëmendjes dhe interesit të shteteve të tjera jorezervuese, sepse një pjesë e tyre do të jenë të pa interesuara të kundërshtojnë këto rezerva, për sa kohë interesat e tyre nuk preken në mënyrë të drejtpërdrejtë. Në dallim nga traktatet për të drejtat e njeriut, në rastin e traktateve për mjedisin përveç mungesës së reciprocitetit ka edhe një veçori që është fakti se mungesa e zbatimit nga të gjitha palët e traktatit sjell vështirësi në realizimin e objektit dhe qëllimit të traktatit, pra prek thelbin e vetë traktatit. Moszbatimi i normave të këtyre traktateve i sjell efektet negative në mjedis dhe në komunitet në përgjithësi, pa dallime kufijsh shtetëror. Kjo karakteristikë ka ndikuar që sot një pjesë e mirë e traktateve të kësaj natyre të mos lejojnë rezervat në këto traktate ose të lejojnë vetëm kategori të caktuara të rezervave. Ndalimi i rezervave nga vetë teksti i traktatit nuk është një gjë e mirë lidhur me iniciativën për të qenë palë në traktat sepse mund t’i dekurajojë shtetet dhe organizatat për të marrë pjese në to.344 Megjithatë, ka ende një sërë traktatesh të cilat i lejojnë rezervat. Duke tentuar të shmangin mundësinë e rezervave në traktate të tilla, autorë të ndryshëm janë munduar të japin zgjidhje alternative të këtij problemi. Një zgjidhje e mundshme është vendosja e rezervave të limituara në kohë, të cilat do t’i mundësonin shteteve të përgatisnin bazën ligjore në strukturat e brendshme për të implementuar traktatet, sepse ka raste kur rezervat ose edhe deklaratat interpretuese i referohen pikërisht kohës së implementimit të këtyre traktateve në të drejtën e brendshme dhe krijimi i organeve të specializuara zbatuese. Kështu p.sh në Konventën e Aarusit, Gjermania ka bërë pikërisht një deklaratë të tillë “Teksti i Konventës paraqet një numër çështjesh të vështira për sa i përket 343

Kostantin Korkelia, New challenge on the regime of Reservations under the ICCPR, fq.461 I. MacLeod, Incompatibility of Multilateral Treaty Reservations with International Environmental Law, fq. 22, 2010 344

98

implementimit në sistemin ligjor gjerman të cilat nuk ishte e mundur të zgjidheshin gjatë periudhës së nënshkrimit të Konventës. Këto çështje kërkojnë vëmendje, duke përfshirë edhe pasojat ligjore, përpara se Konventa të hyjë në fuqi sipas të drejtës ndërkombëtare. Republika Federale Gjermane supozon se implementimi i Konventës nga autoritetet administrative nuk do lejojë të zhvillime të cilat të sjellin një kundërefekt drejt çrregullimit dhe përshpejtimit të procedurave.” 345 Limitimi në kohë i këtyre rezervave mund të krijojë mundësinë që shtetet të bëjnë vazhdimisht rezerva ose t’i përsërisin ato duke mos i dhënë një zgjidhje përfundimtare problemit të rezervave. Gjithashtu limitimi sasior ose në numër i rezervave të mundshme që lejohet të bëjë një palë në një traktat nuk e ndreq këtë situatë sepse nëse numri i rezervave të lejuara do të jetë i ulët shtetet dhe organizata nuk do të jenë të prirura të marrin pjesë në të, ndërsa nëse do të ishte i lartë nuk do të sillte efektin e dëshiruar sepse do të ishte njëlloj sikur rezervat të lejoheshin pa limituar numrin.346 Karakteristikë tjetër e traktateve për çështjet mjedisore është ekzistenca e organeve të brendshme të cilat monitorojnë zbatimin e traktateve dhe zakonisht organe të tilla kanë në kompetencë të shqyrtojnë ligjshmërinë e rezervës dhe përputhshmërinë e tyre me objektin dhe qëllimin e traktatit. Të gjitha këto veçori që paraqesin traktatet për çështjet e mjedisit pasohen nga disa probleme sa i përket rezervave, pasi duke mos pasur natyrë reciproke të drejtat dhe detyrimet e tyre, interesi për pranimin ose kundërshtimin e rezervave të bëra nga palët në këto traktate është mjaft i ulët dhe kjo rrit mundësinë që të bëhen rezerva që bien në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit.

3.12 Probleme aktuale lidhur me rezervat Universaliteti i traktateve shumëpalëshe është një faktor i rëndësishëm për të pasur sa më shumë mirëkuptim në të drejtat dhe detyrimet që shtet kanë dhe sa më pak mosmarrëveshje. Gjithsesi duhet pranuar që rezervat reduktojnë efiçencën e traktateve dhe ka shumë diskutime nëse rregulli i përputhjes me objektin dhe qëllimin funksionon, gjithsesi nëse ai interpretohet mbi parimin bona fide në traktatet mes shteteve mund të mos sjelli problematika në zbatim. Gjithsesi mbetet e pazgjidhur çështja e hyrjes në fuqi të rezervave, pasi nëse i referohemi nenit 20/4 të KV aty parashikohet se një rezervë e bërë nga një shtet mund të quhet si e pranuar nëse është pranuar nga të paktën nga një shtet palë në traktat, si edhe se kundërshtimi nga një shtet tjetër i një rezerve nuk pengon hyrjen në fuqi të traktatit mes shteteve kundërshtuese dhe rezervuese përveç kur një gjë e tillë është përcaktuar shprehimisht. Nga ana tjetër ky nen hesht lidhur me natyrën që duhet të ketë rezerva që të pranohet, pra me pak fjalë nuk sqaron se çfarë do të ndodhi nëse një rezervë do të bëhet në kundërshtim me nenin 19 dhe do të pranohet nga palët në traktat. Lidhur me nenin 19, problem të veçantë paraqet neni 19/c pasi konventa hesht edhe për testin e përputhshmërisë dhe objektivitetin e tij. Pra, nuk ka kritere të

345 346

UN, The Aarus Convention, An Implementation Guide, fq 249 Po aty, fq.21

99

mirëpërcaktuara në bazë të të cilave të mund të bëhet testi i përputhshmërisë së rezervës me objektin e traktatit, duke e lënë në vlerësimin e palëve këtë çështje. Gjithashtu e mjegullt ka mbetur edhe zgjidhja e situatës kur një shtet bën një rezervë të ndaluar nga neni 19, a do të trajtohet ai si palë në traktat pa marrë parasysh rezervën dhe cilat do të jenë të drejtat dhe detyrimet përkatëse në këtë rast? Apo nuk do të konsiderohet palë në traktat? Veçanërisht kjo situatë është e rëndësishme të sqarohet për rastet kur vetë organet shtetërore e lidhin ratifikimin e traktatit me bërjen e rezervës.

3.13 Rezervat dhe kundërshtimet e bëra në Konventën e Vjenës Edhe Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve, e cila ka përcaktuar rregullat kryesore për rezervat në traktatet ndërkombëtare nuk i ka “shpëtuar” dot rezervave dhe deklaratave interpretuese. Kjo konventë hesht lidhur me lejueshmërinë e rezervave, pra nuk ka ndonjë dispozitë që shprehet konkretisht lidhur me rezervat që mund të bëhen në këtë konventë, por nga ana tjetër as nuk ndalon në mënyrë të shprehur rezervat në të. Në këtë rast, edhe për “traktatin për traktatet” do të përdorim po ashtu dispozitat e nenit 19, mjafton që rezervat të mos jenë në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e saj. Në këtë konventë janë bërë rezervime dhe deklarata inetrpretuese nga rreth 40 shtete palë të Konevntës si dhe janë bërë kundërshtime të rezervave nga 15 shtete anëtare

3.13. a Rezervat në Konventën e Vjenës Rezervat dhe deklaratat më të shpeshta i janë referuar nenit 66 të Konventës i cili parashikon se “Në bazë të paragrafit 3 të nenit 65, në qoftë se nuk është arritur asnjë zgjidhje brenda një periudhe 12-mujore nga data e bërjes së kundërshtimit, atëherë do të ndiqet procedura e mëposhtme: çdo njëra prej palëve në konflikt, që ka të bëjë me zbatimin ose interpretimin e neneve 53 ose 64, me anë të një kërkese të shkruar, mund t'ia dorëzojë atë Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, për një vendim me përjashtim të rasteve kur palët në marrëveshje midis tyre bien dakord që t'ia paraqesin konfliktin arbitrazhit;çdonjëra prej palëve në konflikt, që ka të bëjë me zbatimin ose interpretimin e një prej neneve në Pjesën V të kësaj Konvente mund të vërë në lëvizje procedurën e specifikuar në Aneksin e Konventës nëpërmjet dorëzimit të një kërkese për këtë qëllim Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara.”. Sigurisht që arsyetimet kanë qenë të ndryshme dhe mund t’i jenë referuar edhe paragrafëve të ndryshme të nenit 66 por gjithsesi pjesa më e madhe e rezervave e kanë prekur. Kështu p.sh Mbretëria e bashkuar pas ratifikimit është shprehur se “Ky është vlerësimi i Mbretërisë së Bashkuar se asgjë në nenin 66 të Konventës nuk ka qëllimin për të shmangur juridiksionin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, kur një juridiksioni i tillë ekziston për çfarëdo dispozite me fuqi detyruese për palët në lidhje me zgjidhjen e mosmarrëveshjeve. Në veçanti, dhe në raport me shtetet palë të Konventës së Vjenës të cilat pranojnë si të detyrueshëm juridiksionin e Gjykatës Ndërkombëtare, Mbretëria e Bashkuar nuk do të konsiderojnë dispozitat e nën-paragrafit (b) të nenit 66 të Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktatet si duke siguruar ‘ndonjë metodë tjetër të zgjidhjes paqësore, brenda kuptimit të nënparagrafit (i) (a) të Deklaratës së Qeverisë së 100

Mbretërisë së Bashkuar i cili është depozituar pranë Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara më 1 janar 1969.”

3.13.b Deklaratat në Konventën e Vjenës Në konventë nuk mungojnë edhe deklaratat e ndryshme që lidhen kryesisht me mosnjohjen e shteteve të tjera pjesëmarrëse në traktat. Algjeria p.sh ka bërë një deklaratë të tillë “Anëtarësimi i Republikës Demokratike Popullore të Algjerisë në këtë Konventë nuk do të thotë në asnjë mënyrë njohjen e Izraelit. Ky aderim nuk duhet të interpretohet si përfshirje në vendosjen e marrëdhënieve të çdo çfarëdo lloji me Izraelin.” Po kështu një deklaratë inetresante është ajo e Bullgarisë që kërkon që Konventa të mos jetë kufizuese ndaj shteteve që mund të aderojnë në të “Republika Popullore e Bullgarisë konsideron të nevojshme të theksojë se nenet 81 dhe 83 të Konventës, të cilat përjashtojnë një numër shtetesh për t’u bërë palë në të, janë të një karakteri të kufizues të pajustifikueshëm. Këto dispozita janë të papajtueshme me natyrën e Konventës, e cila është e një karakteri universal dhe duhet të jetë e hapur për aderim nga të gjitha shtetet.” Ndërsa në deklaratën e qeverisë kineze shohim se ajo hedh idenë e pavlefshmërisë së nënshkrimit të traktatit në rastet kur ai është lidhur nga subjekte që nuk kanë sipas saj aftësinë për të lidhur traktate “Nënshkrimi i Konventës në fjalë nga ana e autoriteteve të Tajvanit më 27 prill 1970, në emër të "Kinës" është i paligjshëm dhe për këtë arsye absolutisht i pavlefshëm”. Deklaratat si e kemi përmendur, jo vetëm që interpretojnë traktatin, por në disa raste gjejmë edhe trajtime apo zgjidhje që shtetet i japin disa çështjeve të pazgjidhura nga konventa, si p.sh raportin që e drejta e traktateve ka me zakonin. E tillë është deklarata e Kubës sipas të cilës “Qeveria e Republikës së Kubës deklaron se Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve në thelb ka kodifikuar dhe sistematizuar normat që janë themeluar nga zakonet dhe burime të tjera të së drejtës ndërkombëtare në lidhje me negocimin, nënshkrimin, ratifikimin, hyrjen në fuqi,mbarimin dhe dispozita të tjera që lidhen me traktatet ndërkombëtare; kështu, këto dispozita, për shkak të karakterit të tyre të detyrueshëm, për shkak se janë themeluar nga burimet e njohura universale të së drejtës ndërkombëtare, veçanërisht ato që lidhen me pavlefshmërinë, mbarimin dhe pezullimin e zbatimit të traktateve, dhe janë të zbatueshme në ndonjë traktat të negociuar nga Republika e Kubës, kanë përparësi ndaj konventës së sipërpërmendur, veçanërisht ndaj, traktateve, konventave dhe koncesioneve të cilat janë negociuar nën kushtet e pabarazisë apo të cilat nuk respektojnë ose zvogëlojnë sovranitetin dhe integritetin e saj territorial”

3.13. c Kundërshtimet ndaj rezervave në Konventën e Vjenës Sipas parashikimeve të vetë kësaj Konvente, ndaj rezervave të bëra për dispoziat të ndryshme të saj mund të bëhen edhe kundërshtime. Ajo që bie në sy në kundërshtimet e bëra nga rreth 15 shtete ndaj rezervave, një pjesë e mirë janë të argumentuara dhe në disa raste shtetet kanë bërë më shumë se një kundërshtim.

101

Ndër këto kundërshtime mund të përmendim ratsin e Austrisë në 16 shtator 1998 sipas të cilës“Austria është e mendimit se rezervimet e Guatemalës i referohen pothuajse ekskluzivisht rregullave të përgjithshme të Konventës shumë prej të cilave janë të bazuara në të drejtën zakonore ndërkombëtare. Këto rezerva mund të vendosin në diskutim normat mirëpërcaktuara dhe universalisht të pranuara. Austria është e pikëpamjës se rezervimet gjithashtu ngrenë dyshime për përputhshmërinë e tyre me objektin dhe qëllimin [e Konventës. Austria, pra kundërshton këto rezerva. Ky kundërshtim nuk përjashton hyrjen në fuqi të Konventës mes Austrisë dhe Guatemalës." Të njëjtin kundërshtim me të njëjtin arsyetim ndaj Guatemalës bën edhe Danimarka dhe Finlanda dhe Suedia. Kundërshtimi i Kilit gjitashtu ka një veçori : ai nuk i drejtohet shteteve të veçanta, por shprehet se kundërshton të gjitha rezervat e bëra ose që mund të bëhen mbi nenin 62/2.347 Për të njëjtin nen Algjeria ka kundërshtuar rezervën e Marokut. Një pjesë e mirë e kundërshtimeve vijnë si rezultat i rezervimeve të bëra ndaj nenit 66 të KV, të cilat synojnë që të përjashtojnë efektin rezervave mes shtetit rezerues dhe shtetit kundërshtues. Megjithatë ka edhe kunëdërshtime si ato të Mbretërisë së Bashkuar të cilat marrin masa drastike duke parashikuar moshyrjen në fuqi të traktatit mes saj dhe Sirisë e Tunizisë për shkak të rezervave që ato kishin bërë “Mbretëria e Bashkuar nuk pranon se interpretimi i nenit 52 i paraqitur nga Qeveria e Sirisë pasqyron saktë konkluzionet e arritura në Konferencën e Vjenës mbi subjektin e shtrëngimit; Konferenca merret me këtë çështje duke miratuar një Deklaratë mbi këtë temë që është pjesë e Aktit Final; Mbretëria e Bashkuar kundërshton rezervimin e bërë nga Qeveria e Sirisë në lidhje me aneksin e Konventës dhe nuk pranon hyrjen në fuqi të Konventës, si midis Mbretërisë së Bashkuar dhe Sirisë;” dhe po kështu "... Mbretëria e Bashkuar kundërshton rezervimin hyrë nga Qeveria e Tunizisë në lidhje me nenin 66 (a) të Konventës dhe nuk pranon hyrjen në fuqi të Konventës, si midis Mbretërisë së Bashkuar dhe Tunizisë."348 Efektet e këtyre kunëdrshtimeve u tërhoqën disa kohë më vonë.349 Në konventë nuk mungojnë as reagimet apo kundërshtimet e bëra ndaj deklaratave inetrpretuese të thjeshta apo kushtëzuese që shtetet kanë bërë për dispozitat e saj. Kështu Japonia është shprehur se “Qeveria e Japonisë nuk pranon interpretimin e nenit 52 të paraqitur nga Qeveria e Republikës Arabe të Sirisë, pasi interpretimi nuk pasqyron në mënyrë korrekte konkluzionet e arritura në Konferencën e Vjenës mbi temën e shtrëngimit", ndërsa Mbretëria e Bashkuar është shprehur për deklaratën e Finlandës "Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar të Britanisë së Madhe dhe Irlandës së Veriut vëren se instrumenti i ratifikimit të Qeverisë së Finlandës, i cili ishte depozituar pranë Sekretarit të Përgjithshëm më 19 gusht 1977, përmban një deklaratë në lidhje me paragrafin 2 të nenit 7 të Konventës. Qeveria e Mbretërisë së Bashkuar dëshiron të informojmë Sekretarin e Përgjithshëm se ajo nuk e konsideron këtë deklaratë në asnjë mënyrë sikur ndikon në interpretimin ose zbatimin e nenit 7.”

347

“Republika e Kilit formulon një kundërshtim ndaj rezervave, të cilat janë bërë ose mund të bëhen në të ardhmen në lidhje me nenin 62, paragrafi 2, të Konventës.” 348 Mbreteria e Bashkuar ka bërë kundërshtime edhe lidhru me rezervimet e Guatemales dhe Bashkimit Sovjetik, Algjerisë, Kubes, finlades e Vietnamit 349 Joe Verhoeven, Fq. 200

102

3.14 Praktika e rezervave e ndjekur nga shteti shqiptar Shqipëria është një shtet i cili është anëtarësuar në Organizatën e Kombeve të Bashkuara që në dhjetor të vitit 1955 dhe gjatë kësaj kohe ka nënshkruar dhe ratifikuar një pjese të mirë të traktateve e konventave të hartuara nga kjo organizatë, ndonëse në një pjesë të tyre ishte bërë pjesë kohë përpara anëtarësimit në të. Aktualisht Shqipëria është pjesë e mbi 832 traktateve, nga të cilat 160 konventa të Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe sigurisht që në një pjesë të tyre ka bërë edhe rezerva ose deklarata të ndryshme. Në Ligjin PLTMN nuk sqarohet si mund të bëhen rezervat apo se cili është organi që i propozon ato. Mendojmë se rezervat mund të propozohen në relacionin që zakonisht shoqëron projektligjin për ratifikimin e traktatit. Propozimet mund të bëhen si nga Ministria e Punëve të Jashtme edhe nga Ministritë e linjës në mendimet që japin në relacionin shoqërues që i drejtojnë Këshillit të Ministrave ose nga vetë ky i fundit. Rezerva gjithashtu mund të propozohen të bëhen edhe gjatë miratimit të projektligjit për ratifikimin e traktatit. Më pas rezervat përfshihen në tekstin e instrumentit të ratifikimit si është përcaktuar edhe në nenin 19 “Në instrumentet e ratifikimit ose të aderimit përfshihen edhe rezervat ose deklaratat qe bëhen eventualisht për nene të caktuara.” Në vitin 1957 Shqipëria është bërë pjesë e Konventës Mbi Privilegjet dhe Imunitetet e Organizatës së Kombeve ët Bashkuara, në të cilën bëri edhe rezervë për nenin 30, i cili parashikonte juridiksionin e GJND në të gjitha rastet e mosmarrëveshjeve të palëve lidhur me këtë konventë dhe detyrueshmërinë e vendimit të GJND në këtë rast. Në këtë rezervë refuzohet juridiksioni i detyrueshëm të kësaj gjykate, duke kërkuar në çdo rast pëlqimin e vendit tonë, përpara se çështja të shqyrtohej prej saj. Në Instrumentin e Aderimit350 të datës 7.01.1957 shprehet se “Republika Popullore e Shqipërisë nuk konsiderohet e lidhur me dispozitat e seksionit 30 që parashikojnë se çdo kontestim që ka të bëjë me interpretimin ose zbatimin e kësaj konvente do t’i paraqitet Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë, mendimi i të cilës do të pranohet, si vendimtar nga palët; për sa u takon kompetencave të Gjykatës për çështjet e mosmarrëveshjeve lidhur me interpretimin ose zbatimin e Konventës, Republika e Shqipërisë do të vazhdojë t’i përmbahet qëndrimit siç ka bërë deri më sot, se për çdo rast të veçantë është i nevojshëm pëlqimi i të gjitha palëve në mosmarrëveshje që Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë të shqyrtojë këtë mosmarrëveshje dhe të marrë vendimin përkatës.” Sipas Mbretërisë së Bashkuar, në një njoftim drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të OKB, ajo nuk mund ta pranonte një rezervë të tillë, sepse sipas saj kjo nuk ishte në kategorinë e rezervave që palët kanë të drejtë të bëjnë. Të njëjtën rezervë mbi juridiksionin e GJND, Shqipëria e ka bërë edhe në Konventën mbi Ndalimin dhe Dënimin e krimit të Genocidit, ndërsa ka shtuar edhe një rezervë për nenin 12351 sipas të cilës “Republika Popullore e Shqipërisë deklaron se nuk i pranon dispozitat e nenet XII- të të konventës dhe mendon se të gjitha klauzolat e kësaj konvente duhet të zbatohen edhe për territoret joautonome, duke përfshirë edhe territoret nën kujdestari”. Mendohet se një rezervë e tillë është bërë me qëllim që shtetet kujdestare 350 351

Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2396, datë 7.1.1957, Gazeta zyrtare Nr.2, dt. 10.2.1957 Gazeta Zyrtare e Republikës Popullore të Shqipërisë, Indeks i vitit 1954, gazeta Nr 17/1954

103

të jenë të detyruara të zbatojnë konventën edhe në territoret e vendosura nën kujdestari, në të cilat krimet e gjenocidit ishin më prezente.”352 Rezervë për juridiksionin e GJND gjejmë gjithashtu edhe në Konventën “Mbi shtetësinë e gruas së martuar”353. Shqipëria ka bërë rezervë gjithashtu edhe në nenin 10 354 të Konventës “Mbi përmirësimin e gjendjes së të plagosurve dhe të sëmurëve të forcave të armatosura tokësore në luftë”, sipas të cilës Republika Popullore e Shqipërisë nuk do të njohë si të rregullt kërkesën e bërë nga një fuqi mbajtëse të drejtuar një organi humanitar ose nga shteti neutral për të zëvendësuar fuqinë mbrojtëse, veçse me pëlqimin e fuqisë së cilës i përkasin si shtetas personat e mbrojtur.355 Të njëjtën rezervë ka bërë edhe në Konventën “Mbi përmirësimin e gjendjes së të plagosurve, të sëmurëve dhe të lundërthyerve të forcave të armatosura detare” 356, ndërsa në Konventën e Gjenevës “Mbi trajtimin e robërve të Luftës” përveç rezervës së sipërpërmendur, ka bërë rezervë edhe për nenin 12 dhe 85. Në Dekretin e Presidiumit shprehet se “për sa i përket nenit 12 Republika Popullore e Shqipërisë konsideron se në rastin kur robërit e luftës, fuqia mbajtëse ia transferon një fuqie tjetër, përgjegjësia e zbatimit të konventës për këta robër luftë do vazhdojë të bjerë mbi fuqinë që i ka kapur ata357. Ndërsa për nenin 85 në dekret shprehet se “Republika Popullore e Shqipërisë konsideron se personat e dënuar konform legjislacionit të fuqisë mbajtëse, sipas principeve të procesit të Nurembergut për krime lufte dhe krime kundrejt njerëzimit, do të pësojë po atë regjim që pësojnë personat e dënuar në vendin në fjalë. Si rrjedhim, Shqipëria nuk ka lidhje me nenin 85 për sa i përket kategorisë së personave të përmendur në këtë rezervë”358

352

Dh. Samsuri, sipërcit. Shqipëria ka bërë rezervë në nenet 7, 9 të konventës mbi të drejtat politike të gruas. Aderoi me 9.12.1954 dhe hyri në fuqi 12.5. 1955. Botuar në volumin 193 të OKB-së,faqe 135, dhe gazetën zyrtare nr.17, datë 30.12.1954. 354 Sipas këtij neni “Kur të plagosurit dhe të sëmurët, ose personeli mjekësor dhe klerikët nuk përfitojnë ose pushojë së përfituari, pa marrë parasysh se për çfarë arsye, nga aktivitetet e një fuqie Mbrojtjëse ose i një organizate të parashikuar në paragrafin e parë mësipërm, fuqia ndalues duhet të kërkojë një shtet neutral, ose një organizatë e tillë, për të ndërmarrë funksionet e parashikuara sipas kësaj Konvente nga një fuqi Mbrojtëse e caktuar nga palët në një konflikt. Në qoftë se mbrojtja nuk mund të organizohet në përputhje me rrethanat, fuqia ndaluese duhet të kërkojë ose të pranojë, në përputhje me dispozitat e këtij neni, oferta e shërbimeve të një organizate humanitare, të tilla si Komiteti Ndërkombëtar i Kryqit të Kuq, për të marrë përsipër funksionet humanitare kryera nga fuqia Mbrojtësse nën kompetencat në bazë të kësaj Konvente. Çdo Fuqi neutrale, ose ndonjë organizatë e ftuar nga Fuqia në fjalë ose duke ofruar veten për këto qëllime, do të kërkohet të veprojë me një ndjenjë të përgjegjësisë ndaj palëve në konflikt, në të cilin personat e mbrojtur nga kjo Konventë varen dhe do të kërkohet të japin garanci të mjaftueshme se është në gjendje të ndërmarrë funksionet e duhura dhe që të kryejë ato në mënyrë të paanshme. Asnjë derogim nuk lejohet nga dispozitat e mësipërme të bëhet me marrëveshje të veçanta ndërmjet Fuqive të cilat janë kufizuar, edhe përkohësisht, në lirinë e tij për të negociuar me Fuqinë tjetër apo aleatëve të saj për shkak të ngjarjeve ushtarake, më veçanërisht kur i gjithë, ose një pjesë e konsiderueshme, e territorit të fuqisë në fjalë është e zënë. Sa herë që, në këtë Konventë, përmendet është bërë nga një fuqi Mbrojtja, përmendja e tillë vlen edhe për të zëvendësuar organizatave në kuptimin e këtij neni. 355 Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2426, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 356 Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2427, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 357 Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2428, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 358 Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2428, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 353

104

Shqipëria ka bërë deklaratë dhe rezervë në nenin 22 të konventës “Mbi ndalimin e shitjes së njerëzve dhe shfrytëzimin e prostitucionit të të tjerëve”. Aderoi në 10.3.1958 dhe hyri në fuqi më 6.11.1958. Botuar në fq 271 të volumit nr 96 të OKB-së dhe në gazetën zyrtare nr.3, dt 15.4.1958. Instrumenti i aderimit të Shqipërisë në këtë konventë, bërë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor të Republikës Popullore të Shqipërisë u shoqërua më një deklaratë dhe një rezervë. Në deklaratë shprehej se “në sajë të konditave të krijuara nga regjimi i demokracisë popullore në Republikën Popullore të Shqipërisë, krimet e parashikuara në këtë konventë nuk gjejnë asnjë terren të favorshëm për zhvillimin e tyre mbasi konditat sociale që shkaktojnë lindjen e këtyre krimeve janë eliminuar.” Megjithatë, duke marrë parasysh rëndësinë e ndërkombëtare që ka kjo konventë për ndjekjen e këtyre krimeve, Republika Popullore e Shqipërisë vendosi të aderojë në konventën “Mbi ndjekjen dhe zhdukjen e shitjes së njerëzve dhe të shfrytëzimit të prostitucionit të të tjerëve, adoptuar në sesionin e katërt të Asamblesë së Përgjithshme të Organizatës së Kombeve të Bashkuara më 2 dhjetor 1949”. Në këtë deklaratë duken qartë idetë komuniste dhe utopike për krijimin e një shteti dhe shoqërie model në të cilin fenomenet negative ishin zhdukur. Ndërsa në rezervën e paraqitur në këtë instrument aderimi i referohet refuzimit të juridiksionit të detyrueshëm të GJND. Në këtë konventë Republika Popullore e Shqipërisë ka bërë rezervë për nenin 7 pasi nuk është dakord me frazën e fundit të këtij neni i cili parashikonte “në qoftë se në kohën e nënshkrimit, të ratifikimit ose të aderimit, një shtet formulon rezervë për një nga nenet e kësaj konvente, Sekretari i përgjithshëm do t’i njoftojë tekstin e rezervës të gjitha shteteve që janë ose që mund të bien palë në këtë Konventë. Çdo shtet që nuk pranon rezervën në fjalë mundet, brenda nëntëdhjetë ditëve nga data e këtij komunikimi (ose në datën në të cilën ai bëhet palë në konventë), t’i njoftojë Sekretarit të Përgjithshëm se nuk pranon rezervën. Në këtë rast konventa nuk hyn në fuqi midis këtij shteti dhe shtetit që formulon rezervën.” Në këtë rast Shqipëria pretendonte se pasojat juridike të një rezerve bëjnë që konventa të jetë në fuqi midis shtetit që e ka formuluar këtë rezervë dhe gjithë shteteve të tjera palë në Konventë, duke përjashtuar vetëm atë pjesë të konventës të cilës i referohet rezerva. Po në këtë Konventë Shqipëria ka bërë rezervë edhe për nenin 9, sipas të cilit mosmarrëveshjet midis palëve kontraktuese në lidhje me interpretimin dhe zbatimin e kësaj konvente, mbi kërkesën e njërës nga palët në mosmarrëveshje, i parashtrohen për zgjidhje Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Shteti shqiptar deklaron në këtë rezervë se paraqitja e një mosmarrëveshje në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë kërkon në çdo rast pëlqimin e shprehur të të gjitha palëve që të mund të vendoset mbi zgjidhjen e saj. 359 Në Konventën “Mbi detin e Hapur” Shqipëria360 deklaroi se nuk ishte dakord me përkufizimin që kjo konventë i bënte konceptit të piraterisë, sepse në këtë mënyrë nuk i shërbente sigurisë dhe lirisë së lundrimit në det të hapur. Ndërsa për nenin 9 bëri një rezervë, sipas të cilës “Qeveria e Republikës Popullore të Shqipërisë gjykon se, në bazë të parimeve të mirënjohura të së drejtës ndërkombëtare, të gjitha anijet e Qeverisë në pronësi ose operuar nga një shtet, pa përjashtim, pavarësisht nga qëllimi për të cilin janë përdorur, janë subjekt i juridiksionit vetëm i shtetit nën flamurin e të cilit ata lundrojnë.” 359

Gazeta zyrtare e Republikës Popullore të Shqipërisë, Indeks ivitit 1954, Nr16/1954, Dekreti Nr.1961, datë 9.11.1954 I Presidiumit të Kuvendit Popullor të Republikës Popullore të Shqipërisë. 360 Aderoi në dt 18.5.1964 dhe hyri në fuqi më dt 7.12.1964

105

Deklarata: “Qeveria e Republikës Popullore të Shqipërisë deklaron se përkufizimi i piraterisë siç jepet në Konventë nuk është në përputhje me këtë ligj ndërkombëtar dhe nuk i shërben për të siguruar lirinë e lundrimit në det të hapur.” Rezervat e bëra nga Shqipëria nuk i atribuohen vetëm traktateve të hartuara nga OKB, pasi siç dihet ajo tashmë është pjesë edhe e shumë organizatave të tjera me karakter rajonal si Këshilli i Europës dhe Organizata e Atlantikut të Veriut. Kështu në kuadër të anëtarësisë në Këshillin e Europës, Shqipëria është pjesë e 87 traktateve e protokolleve të tyre, 25 prej të cilave i ka ratifikuar me rezerva e deklarata.361 Gjatë gjendjes së jashtëzakonshme të shpallur si rezultat i situatës së trazirave të vitit 1997, Shqipëria njoftoi Sekretarin e përgjithshëm të KE lidhur me derogime nga të drejtat e siguruara nga Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut në përputhje me nenin 15362 si rezultat i miratimit të ligjit për gjendjen e jashtëzakonshme në RSH. Më pas me një Notë Verbale, në 26 korrik 1997, Ministria e Jashtme njofton tërheqjen e derogimeve si rezultat i heqjes së gjendjes së jashtëzakonshme “Ministria e Punëve të Jashtme e Republikës së Shqipërisë...........duke iu referuar përmbajtjes së nenit 15.3 të Konventës për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore, ka nderin ta informojë se Kuvendi Popullor i Republikës së Shqipërisë, kur miratoi Ligjin Nr. 8225 të 24 korrikut 1997 "Për heqjen e gjendjes së jashtëzakonshme publike në Republikën e Shqipërisë", vendosi për t'i dhënë fund gjendjes së jashtëzakonshme publike në të gjithë territorin e vendit. Që nga kjo datë, të gjitha masat e marra në zbatim të gjendjes së jashtëzakonshme publike kanë pushuar së pasuri efekt.”363 Në Konventën Europiane të Ekstradimeve, në instrumentin e ratifikimit të depozituar në 19 maj 1998, Shqipëria bëri 5 deklarata, në të cilat deklaronte që në shtetin tonë ekstradimi nuk kishte kufi minimal për afatin e burgimit 364, se konsideron shtetas të saj për efekt të kësaj konvente edhe ato që janë me dyshtetësi por që kanë së paku njërën shqiptare365, për rastet kur nuk ekstradon shtetas shqiptar,366 për personat të cilët vuajnë

361

http://www.coe.int/en/web/conventions/search-on-reservations-and-declarations//conventions/declarations/search/state 362 Neni 15, Derogimi në kohë të jashtëzakonshme “1. Në kohë lufte ose emergjence tjetër publike që kërcënojnë jetën e kombit, çdo Palë e Lartë Kontraktuese mund të marrë masat e derogimi nga detyrimet sipas kësaj Konvente në masën që kërkohet rigorozisht nga nevojat e situatës, me kusht që këto masa të mos jenë të papajtueshme me detyrimet e tjera sipas të drejtës ndërkombëtare. 2. Asnjë derogim nuk lejohet nga neni 2, me përjashtim të Vdekjeve që rezultojnë nga aktet e ligjshme të luftës ose nga nenet 3, 4 (paragrafi 1) dhe 7 do të bëhet në bazë të kësaj dispozite. 3. Çdo Palë e Lartë Kontraktuese, që ushtron këtë të drejtë të shmangieje mban Sekretarin e Përgjithshëm të Këshillit të Evropës plotësisht të informuar për masat e marra dhe arsyet për këtë. Ajo duhet të informojë Sekretarin e Përgjithshëm e Këshillit të Evropës kur këto masa kanë pushuar së vepruari dhe dispozitat e Konventës vihen sërish në ekzekutim plotësisht”. 363 http://www.coe.int/en/web/conventions/home 364 “Lidhur me paragrafin 1 të nenit 2 të Konventës, pala shqiptare nuk ka kufizime minimale për afatin e burgimit për efekt të ekstradimit. Pala shqiptare e konsideron këtë deklaratë si të vlefshme vetëm në kushtet e reciprocitetit.” 365 “Lidhur me paragrafin 1, nën-paragrafin b, të nenit 6, Partia shqiptare përfshin në termin "shtetasve", të personave me kombësi të dyfishtë, në rast se secila prej tyre është shqiptar. Kjo deklaratë është e vlefshme vetëm në kushtet e reciprocitetit.” 366 “ Lidhur me paragrafin 1, nën-paragrafi a, të nenit 6, pala shqiptare refuzon ekstradimin e shtetasve të saj, përveç kur parashikohet ndryshe në marrëveshjet ndërkombëtare në të cilat Shqipëria është palë kontraktuese”

106

dënimin ndërkohë që bëhet kërkesa e ekstradimit367, dhe për rastet kur nuk nevojitet njoftimi paraprak.368 Po në këtë Konventë Shqipëria ka bërë dhe 2 rezerva për nenet 1 dhe 12 të saj “Lidhur me paragrafin 1 të nenit 7, Pala Shqiptare nuk lejon ekstradimin e personave që kanë kryer vepra penale ose në territorin shqiptar ose jashtë tij, kur vepra ka prekur interesat e shtetit ose të shtetasve, përveç nëse për këtë është rënë dakord ndryshe me palën e interesuar.” dhe “Lidhur me paragrafin 2 të nenit 12, Pala shqiptare paraqet rezervën se kërkesa për ekstradim duhet të shoqërohet gjithmonë nga teksti origjinal ose kopje e vërtetuar e ligjit të aplikuar.” Në instrumentin e ratifikimit të Konventës Evropiane për Ndihmën e ndërsjellë në çështjet Penale, të dorëzuar në 4 prill 2000, Shqipëria ka bërë rezervë për nenin 5 “Ekzekutimi i letërporosive për kërkim ose konfiskimin e pasurisë, do të varet nga kushtet e përcaktuara në nenin 5, paragrafi 1, shkronjat “a” dhe “c””, si edhe 3 deklarata. Deklaratë ka bërë edhe në Konventën Europiane për Informimin mbi Ligjin e Jashtëm.369 Rezervë është bërë në Konventën Evropiane për Vlefshmërinë Ndërkombëtare të Vendimeve Penale konkretisht në nenin 61 “Në përputhje me nenin 61, paragrafi 1, të Konventës, Republika e Shqipërisë rezervon të drejtën: a) të refuzojë ekzekutimin nëse konsideron se dënimi lidhet me një vepër fiskale apo fetare (Shtojca I, a); b) të refuzojë ekzekutimin e një sanksioni për një vepër që sipas ligjit të Republikës së Shqipërisë, mund të ketë qenë trajtuar vetëm nga një autoritet administrativ (Shtojca I, b); c) të refuzojë ekzekutimin e një gjykimi penal europian, të cilin autoritetet e shtetit kërkues e kanë dhënë në një datë kur, sipas ligjit të tij, procedura penale në lidhje me veprën penale të dënuar nga gjykimi do të ishte përjashtuar me kalimin e kohës (Shtojca I, c); d) të refuzojë zbatimin e dispozitave të nenit 8 kur ky shtet ka një kompetencë origjinale dhe të njohin në këto raste vetëm ekuivalencën e akteve të ndërprerjes ose kufizimin kohor të shpenzimeve të cilat janë realizuar në shtetin kërkues (Shtojca I, E)”. Ndërsa ka deklaruar se “Në përputhje me nenin 19, paragrafi 2, të Konventës, Republika e Shqipërisë rezervon të drejtën të kërkojë që kërkesat dhe dokumentet mbështetëse të shoqërohen nga një përkthim në gjuhën shqipe.” Rezerva të tjera mund të përmendim në Konventën Europiane për Kompensimin e Viktimave të Krimeve të Dhunshme dhe në Konventën Mbi Ndihmën e Ndërsjellë Administrative në çështjet Tatimore, instrumentet e të cilave janë dorëzuar përkatësisht në vitet 2004 dhe 2003 dhe janë shoqëruar edhe me deklarata. Po kështu me deklarata janë shoqëruar edhe 18 Konventa të tjera ndër të cilat përmendim Kartën Sociale Europiane, Konventën për Ushtrimin e të Drejtave të Fëmijës, etj.

367

“Lidhur me paragrafin 2 të nenit 19, Pala shqiptare deklaron se kur një person që është kërkuar për t'u dorëzuar, është duke vuajtur një dënim për një vepër tjetër, ai ose ajo, në rast të ekstradimit, do të lejohen për të kryer dënimin e plotë në vendin kërkues. Kjo deklaratë është e vlefshme vetëm në kushtet e reciprocitetit.” 368 “Lidhur me paragrafin 4, nënparagrafi a, të nenit 21, Pala shqiptare deklaron se njoftimi paraprak nuk është i nevojshëm në rastet e tranzitit ajror që nuk planifikojnë një ulje në territorin shqiptar.” 369 “Në përputhje me nenin 2 të Konventës, autoriteti kompetent në Shqipëri është: Drejtoria e traktateve ndërkombëtare, dhe marrëdhëniet juridiksionale në Ministrinë e Drejtësisë”

107

Instituti i rezervave është një institut i cili është krijuar për të mundësuar zgjerimin e palëve në një traktat dhe për të siguruar përshtatjen e normave të vendosura në traktate me legjislacionet dhe sistemet normative kombëtare. Regjimi i rezervave i parashikuar nga konventa e Vjenës, disiplinon dhe rregullon marrëdhëniet midis shteteve rezervuese, por mbetet i paqartë në përcaktueshmërinë e rezervave të palejuara dhe në testin e përputhshmërisë së rezervave me objektin dhe qëllimin e traktatit. Gjithashtu mund të themi se mungojnë parashikimet për sistemin e rezervave në traktate që paraqesin karakteristika të veçanta, duke lënë të hapur mundësinë e bërjes së rezervave të cilat mund të jenë të palejuara nga Konventa.

108

Kapitulli IV Kohëzgjatja, ndryshimi dhe përfundimi i traktatit ndërkombëtar

4.1. Kohëzgjatja e traktatit Kohëzgjatja e një traktati ndërkombëtar nënkupton se në cilën periudhë kohore të drejtat dhe detyrimet e krijuara nga ky traktat do të kenë fuqi juridike dhe do të zbatohen nga palët në të. Puto në librin e tij,370 e trajton kohëzgjatjen edhe si afati i një traktati ndërkombëtar dhe bën një ndarje në traktate pa afat, me afat të pacaktuar dhe me afat të caktuar. Ndonëse në fakt, vetë shprehja “afat” nënkupton një periudhë të caktuar kohore dhe nuk është shumë e përshtatshme për sa i përket kategorisë së traktateve të cilat nuk e kanë të përcaktuar kohëzgjatjen e tyre, termi “kohëzgjatje” na përshtatet më shumë edhe me konventën, ndërsa ndarja në tre kategoritë e mësipërme nga ana doktrinore është e përshtatshme. Një pjesë e mirë e traktateve zakonisht lidhen për një kohëzgjatje të pacaktuar, veçanërisht ato që themelojnë organizata ose bashkime për një qëllim të caktuar. Megjithatë nuk ka një ndarje të mirëfilltë në këtë drejtim (pra sa i takon objektit që rregullon traktati apo përmbajtjes së tij), nëse shikojmë Kartën e OKB nuk gjejmë ndonjë dispozitë të veçantë sa i takon afatit, ndërsa traktatet që themeluan komunitetet europiane ishin krijuar për një periudhë 50 vjeçare. Pra, pavarësisht se krijonin organizata ato kishin një kohëzgjatje të caktuar. Sa i përket kësaj kategorie traktatesh mund të dallojmë traktatet me kohëzgjatje të pacaktuar të cilat nuk kanë të parashikuar klauzola të mbarimit, traktate me kohëzgjatje të pacaktuar të cilat kanë të parashikuar në përmbajtjen e tyre një klauzolë apo formulë të mënyrës së si mund të mbarojnë si edhe traktate me kohëzgjatje të pacaktuar të cilat kanë të parashikuar një klauzolë mbarimi por të kushtëzuar nga përmbushja e disa kushteve nga ana e shtetit që tërhiqet.371 Traktatet me kohëzgjatje të caktuar, pra që e kanë të parashikuar në përmbajtjen e tyre periudhën kohore gjatë së cilës do të funksionojnë mund të kategorizohen gjithashtu në traktate me kohëzgjatje të caktuar pa të drejtë rinovimi dhe traktate me kohëzgjatje të caktuar me të drejtë rinovimi, pra që kanë një klauzolë që mund të shtyjë afatin e tyre. Traktate të tilla mund të përmbajnë parashikime si: nëse asnjë nga palët në një periudhë kohore përpara mbarimit të afatit nuk shpreh dëshirën për ta përfunduar traktatin, atëherë ai zgjatet edhe një herë për të njëjtin afat. Pra, nga kjo kuptojmë që edhe traktatet e lidhura me një afat të caktuar kanë mundësi të rinovohen ose t’i zgjatet afati kur të gjitha palët në këtë traktat janë dakord për një gjë të tillë. Këtë mund ta bëjnë qoftë duke nënshkruar një marrëveshje të re që në dispozitat e saj përmban vetëm zgjatjen e afatit, qoftë sipas mënyrave të parashikuara nga vetë traktati.372 370

A.Puto, E drejta ndërkombëtare publike, sipërcit. q.381 A.Aust, Modern treaty law and practice, fq.278 372 A. Puto, e drejta ndërkombëtare publike, fq. 381 371

109

Traktatet me afat të pacaktuar janë të një lloji të veçantë 373, pasi nuk ndeshen shpesh në praktikë, janë traktate që nuk janë të përhershme, pra lidhen përkohësisht për të rregulluar ose për të funksionuar gjatë një situate të caktuar dhe përfundojnë kur kjo situatë shuhet ose pushon së ekzistuari. Problemi është që kjo kohëzgjatje nuk dihet, p.sh, një traktat i cili lidhet për kohën e luftës, dihet që ajo do të përfundojë, por nuk dihet me saktësi se kur.374

4.2 Amendimi dhe modifikimi i traktatit Amendimi i traktateve është një element i rëndësishëm për jetëgjatësinë e një traktati, pasi shpeshherë rrethanat ndryshojnë dhe shoqëria evoluon dhe bashkë me to herë pas here kanë nevojë për amendime edhe parashikimet e traktateve, për t’iu përshtatur ndryshimeve. Në fakt parashikimi i mundësisë për amendime në një traktat duhet trajtuar me vëmendje të veçantë gjatë zhvillimit të bisedimeve dhe adoptimit të tekstit të traktatit, pasi në të ardhmen kjo mund të krijojë një ngërç të vërtetë në zbatimin e tij. Zakonisht traktatet dypalëshe nuk janë shumë të vështira për t’u amenduar, pasi edhe në rastet kur palët nuk kanë vënë parashikime për amendime në tekstin e traktatit, mund të bien dakord më pas për këtë çështje. Sigurisht që një klauzolë amenduese në tekstin e traktatit është një lehtësi më shumë pasi aty përcaktohen dhe mjetet e procedura e amendimit që do të përdoren, megjithatë në mungesë të një parashikimi të tillë, palët në traktatet dypalëshe përdorin kryesisht shkëmbimin e notave. Ndonëse nuk ka një parashikim të saktë për mjetet që përdoren dhe nëse këto duhet të jenë në formën e shkruar, këto lihen në vullnetin e palëve, por në përgjithësi preferohet forma e shkruar. Në disa raste edhe kur traktati dypalësh ka një klauzolë amendimi, palët vendosin të përdorin mjete e procedura të tjera për ta realizuar këtë gjë. 375 Neni 39 i Konventës së Vjenës parashikon se “Një traktat mund të amendohet me anë të marrëveshjes ndërmjet palëve. Rregullat janë të vendosura në Pjesën II për një marrëveshje të tillë përveç rasteve kur traktati mund të parashikojë ndryshe”. Pra, në çdo moment palët mund të vendosin të ndryshojnë një apo disa dispozita të traktatit në mënyrë që t’i përshtaten interesave të tyre. Nga interpretimi i këtij neni kuptojmë se kërkohet një marrëveshje e re për të amenduar një traktat ekzistues dhe kjo rrjedh nga parimi pacta sunt servanda, pra që traktatet duhen zbatuar gjatë gjithë kohëzgjatjes së tyre376 dhe kjo marrëveshje nuk mund të ketë fuqi prapavepruese por do t’i japi efektet për të ardhmen mes palëve 377. Kjo marrëveshje mund të marri emërtime të ndryshme në varësi të vullnetit të palëve, por zakonisht në traktatet shumëpalëshe përdoren Protokollet. Gjithashtu nuk shpjegohet nga ky nen ndonjë hollësi apo detaj për kohën apo mënyrën se si duhet të bëhet marrëveshja, çka do të thotë se në çdo moment që palët mund ta shohin të arsyeshme mund të bien dakord për amendimin e traktatit dhe kjo

373

Po aty Po aty 375 A.Aust, Modern treaty law and practice, fq. 265 376 Commentary of Vienna convention on the law of tretaies 1969, fq512 377 Po aty 374

110

marrëveshje mund të bëhet me të gjitha mënyrat e mundshme, pra si me gojë, me shkrim apo në disa raste edhe me heshtje. Mirëpo, fjalia e dytë e këtij neni udhëzon përdorimin e rregullave të vendosura në pjesën e dytë të Konventës, të cilat janë rregullat për lidhjen e një traktati ndërkombëtar që kërkon formën e shkruar, duke përjashtuar marrëveshjen verbale apo të heshtur, ndonëse janë forma të cilat nuk i ndalon shprehimisht.378 Gjithsesi nga sa diskutuam, nga ky nen kuptojmë se mund të jemi përpara dy mundësive ose situatave : 1) traktati nuk përcakton ndonjë mjet të veçantë apo ndonjë procedurë nëpërmjet të cilës të realizohet amendimi dhe 2) vetë traktati në mënyrë të qartë parashikon mundësinë e amendimit. Nga ana tjetër ky nen nuk mund të shikohet si i ndarë nga parashikimet e tjera të Konventës së Vjenës për sa i përket amendimit, e konkretisht nga neni 40 që përcakton rregullat e amendimit të traktateve shumëpalëshe në të dyja situatat e mësipërme. Dikur amendimi i traktateve shumëpalëshe kërkonte unanimitetin e të gjitha palëve që ishin pjesë në traktat dhe shpesh një kompromis i tillë kaq i gjerë ishte shumë i vështirë për tu arritur. Mund të përmendim rastin e traktateve themeluese të Bashkimit Europian të lidhura që në vitet 1951-1957, të cilat njohën amendimin e parë në vitin 1987 me Aktin Unik Europian. Në fakt ngrehina evropiane vazhdon ta ruajë rregullin e unanimitetit ende sot, megjithëse janë nënshkruar tashmë disa marrëveshje që kanë amenduar traktatet themeluese, por jo çdo rast ka qenë i suksesshëm (mund të kujtojmë këtu rastin e Projekt Kushtetutës Europiane). Sa i përket traktateve të BE, ato bëjnë pjesë në atë kategori që e ka të parashikuar mundësinë e amendimit ose të rishikimit. Konkretisht është neni 48 ai që në mënyrë të shprehur ka përcaktuar se traktatet mund të rishikohen dhe procedurën që ndihet në këto raste. Traktati i Lisbonës ka sjellë disa ndryshime në drejtim të amendimit të traktateve themelore dhe në këtë aspekt është quajtur shpesh edhe si traktat që “amendon amendimin”379 pasi vetë ky traktat është një marrëveshje që amendon traktatet themelore dhe nga ana tjetër amendon pikërisht nenin për amendimin. Në nenin 48 të traktatit parashikohet se amendimi mund të kalojë nëpër dy procedura : procedura e zakonshme dhe procedura e thjeshtuar. Sigurisht që procedura e zakonshme nuk do të thotë që është ajo që përdoret më 380 shpesh përkundrazi, ajo do të përdoret në ato raste kur nuk mund të përdoret procedura e thjeshtuar, por procedura e zakonshme i ngjan më tepër procedurës së mëparshme të amendimit381. Konkretisht neni 48 parashikon se “1. Traktateve mund t‘u bëhen shtesa dhe ndryshime në përputhje me procedurën e zakonshme të rishikimit. Atyre mund t‘u bëhen shtesa dhe ndryshime edhe në përputhje me procedurat e thjeshtuara të rishikimit. Procedura e zakonshme e rishikimit: 2. Qeveria e një Shteti Anëtar, Parlamenti Europian ose Komisioni mund t’i paraqesë Këshillit propozime për shtesa dhe ndryshime në Traktate. Ndër të tjera, këto propozime mund të shërbejnë për t’i rritur ose për t’i zvogëluar kompetencat që i janë dhënë Bashkimit nga Traktatet. Këto propozime Këshilli 378

Po aty, fq.513 Bruno Witte, The European treaty amendment for the creation of the financial stability mechanism, European Stability Policies, Swedish Institute for European Policies Studies, fq.3 380 Po aty 381 Në fakt në traktat e gjejmë me termin “rishikim”/revision, por duke qenë se rishikimi në aspektin e KV ka kuptimin e një rishikimi të përgjithshëm të të gjitha dispozitave të traktatit, përdorim termin amendim pasi i përshtatet më tëpër këtij rregullimi që bën neni 48 379

111

ia paraqet Këshillit Europian ndërsa njoftohen edhe Parlamentet kombëtare. 3. Nëse Këshilli Europian, pas konsultimit me Parlamentin Europian dhe Komisionin, miraton me shumicë të thjeshtë një vendim pro shqyrtimit të shtesave dhe ndryshimeve të propozuara, Presidenti i Këshillit Europian thërret një Konventë të përbërë nga përfaqësues të Parlamenteve kombëtare, Krerëve të Shteteve ose Qeverive të Shteteve Anëtare, Parlamentit Europian dhe Komisionit. Konsultohet edhe Banka Qendrore Europiane, në rast të ndryshimeve institucionale në fushën monetare. Konventa shqyrton propozimet për shtesat dhe ndryshimet dhe miraton me konsensus një rekomandim që i drejtohet një konference të përfaqësuesve të qeverive të Shteteve Anëtare, siç parashikohet në paragrafin 4. Këshilli Europian mund të vendosë me shumicë të thjeshtë, pasi merr pëlqimin e Parlamentit Europian, për të mos thirrur një Konventë, nëse nuk e justifikon shkalla e ndryshimeve të propozuara. Në këtë rast, Këshilli Europian përcakton termat e referencës për një konferencë të përfaqësuesve të qeverive të Shteteve Anëtare. 4. Presidenti i Këshillit mbledh një konferencë të përfaqësuesve të qeverive të Shteteve Anëtare me qëllim vendosjen, me marrëveshje të përbashkët, të ndryshimeve që i duhen bërë Traktateve. Ndryshimet hyjnë në fuqi pasi ratifikohen nga të gjitha Shtetet Anëtare, në përputhje me kërkesat kushtetuese respektive të tyre. 5. Nëse dy vjet pas nënshkrimit të një traktati ndryshues të Traktateve e kanë ratifikuar katër të pestat e Shteteve Anëtare ose, nëse një apo më shumë Shtete Anëtare kanë pasur vështirësi lidhur me procesin e ratifikimit, çështja i përcillet Këshillit Europian.” Të vetmet ndryshime që traktati i Lisbonës sjell në procedurën e zakonshme në ndryshim nga ajo e mëparshmja janë përfshirja e Parlamentit në subjektet me iniciativën për të rishikuar traktatin dhe fakti që e përfshin Konventën si një hallkë normale për rishikimin. Ndërsa procedura e thjeshtëzuar e parashikuar në paragrafët 6 dhe 7 të traktatit përdoret për qëllime të përcaktuara dhe konkretisht paragrafi 6 “6. Qeveria e çdo Shteti Anëtar, Parlamenti Europian ose Komisioni mund t’i paraqesin Këshillit Europian propozime për rishikimin e të gjithave ose një pjese të dispozitave të Pjesës së Tretë të Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Europian lidhur me politikat dhe veprimin e brendshëm të Bashkimit. Këshilli Europian mund të miratojë një vendim me ndryshime në të gjitha ose një pjesë të dispozitave të Pjesës së Tretë të Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Europian. Këshilli Europian vepron unanimisht, pasi konsultohet me Parlamentit Europian, Komisionin dhe me Bankën Qendrore Europiane, në rast të ndryshimeve institucionale në fushën monetare. Ky vendim nuk hyn në fuqi pa u miratuar më parë nga Shtetet Anëtare, në përputhje me kërkesat kushtetuese përkatëse të tyre. Vendimi i përmendur në paragrafin e dytë nuk i rrit kompetencat që i janë dhënë Bashkimit nga Traktatet.”, synon që të ndryshojë vetëm pjesën e tretë të TFBE, por gjithsesi fakti që vendimet për ndryshime të marra sipas këtij paragrafi nuk mund të zgjerojnë kompetencat e Bashkimit pasi këto mund të bëhen vetëm sipas procedurës së zakonshme dhe fakti që duhet të kalojë miratimin sipas procedurave kushtetuese të vendeve anëtare të krijon idenë se nuk sjell ndonjë ndryshim të mirëfilltë në krahasim me procedurën e zakonshme.382 Në paragrafin e 7 të nenit 48 të traktatit shohim se kemi një procedurë të re e cila i lejon Këshillit Europian që me unanimitet të autorizojë Këshillin që një pjesë vendimesh e aktesh që miratoheshin me unanimitet, t’i miratojë me shumicë të cilësuar : “Kur Traktati 382

Bruno Witte, The European treaty amendment for the creation of the financial stability mechanism, European Stability Policies, Swedish Institute for European Policies Studies, fq.5

112

për Funksionimin e Bashkimit Europian ose Titulli V i këtij Traktati parashikon që Këshilli duhet të veprojë unanimisht në një fushë a rast të caktuar, Këshilli Europian mund të miratojë një vendim që e autorizon Këshillin të veprojë me shumicë të cilësuar në fushën apo rastin në fjalë. Ky paragraf nuk zbatohet për vendimet me rrjedhoja ushtarake ose për vendimet në fushën e mbrojtjes. Kur Traktati për Funksionimin e Bashkimit Europian parashikon miratimin e akteve legjislative nga Këshilli në përputhje me një procedurë të posaçme legjislative, Këshilli Europian mund të miratojë një vendim që lejon miratimin e akteve të tilla në përputhje me procedurën e zakonshme legjislative. Parlamentet kombëtare njoftohen për çdo nismë që merr Këshilli Europian në bazë të paragrafit të parë ose të dytë. Nëse një Parlament kombëtar bën të ditur kundërshtimin e vet brenda gjashtë muajve nga data e një njoftimi të tillë, vendimi i përmendur në paragrafin e parë ose të dytë nuk miratohet. Nëse nuk ka kundërshtim, Këshilli Europian mund ta miratojë vendimin. Për miratimin e vendimeve të përmendura në nënparagrafin e parë dhe të dytë, Këshilli Europian vepron unanimisht, pasi merr pëlqimin e Parlamentit Europian, i cili jepet me shumicën e deputetëve që e përbëjnë atë.” Kjo krijon një lehtësi dhe shpejtësi më të madhe në ndryshime sepse shmang mbledhjen e Konferencës Ndërqeveritare dhe Konventës, duke ia lënë të drejtën e vendimmarrjes vetëm Këshillit Europian dhe nga ana tjetër shtetet anëtare nuk do të japin më miratimin që kalon nëpër një procedurë kushtetuese, por kanë të drejtën e kundërshtimit brenda 6 muajve nëse nuk janë dakord me vendimin. Sikundër trajtuam edhe më lart, zakonisht traktatet shumëpalëshe të cilat janë të pajisura me një klauzolë amendimi, kanë të parashikuar në to edhe procedurën që duhet ndjekur dhe shumicën e kërkuar për të realizuar amendimet. Për të shmangur ngërçin që sjell unanimiteti, traktatet të cilat krijojnë institucione ndërkombëtare, zakonisht mundësinë e amendimit e lidhin me votimin nga një shumicë e caktuar e anëtarëve, pra me fjalë të tjera në rast se shumica voton pro amendimit, ai bëhet i detyrueshëm për të gjitha palët në traktatin fillestar. Duket sikur kemi një kundërshti të qartë mes asaj që trajtuam më lart, që një shtet nuk mund të mos zbatojë traktatin në të cilin është pjesë dhe nga ana tjetër nuk mund të detyrohet të marrë pjesë në traktatin amendues383, por në rastin në fjalë, shteti e ka pranuar të gjithë procedurën e amendimit në momentin që është bërë pjesë e traktatit fillestar. Pavarësisht këtij arsyetimi dhe pavarësisht faktit që kuptohet se qëllimi i këtyre rregullave është arritja e konsensusit sa më shpejt në mënyrë që të mos ketë bllokime në vendimmarrje, detyrueshmëria e dispozitave të një marrëveshje për të cilat një shtet nuk është dakord, na duket herë pas here sikur shkel parimin e barazisë dhe të sovranitetit. Në traktate që krijojnë edhe trupa/organe monitoruese ose zbatuese është karakteristikë që zakonisht këto funksionojnë si hallka koordinuese midis palëve në rastet e amendimeve të traktatit. Kështu në praktikën e Këshillit të Europës ka ndodhur shpesh të krijohen organe të posaçme të miratuara nga Komiteti i Ministrave, posaçërisht për të amenduar traktatin. Propozimet e bëra nga këto organe i kalohen më pas shteteve anëtare dhe këto të fundit njoftojnë Sekretarin e Përgjithshëm për pranimin e tyre. 384 Ky është rasti kur pranimi kërkohet shprehimisht dhe traktati nuk mund të hyjë në fuqi automatikisht për një shtet nëse pranohet nga një shumicë e caktuar e shteteve palë.

383 384

Neni 40/4 I KV Jorge Polakiewitz, Treaty-making in the council of Europe, fq. 163.

113

Si e përmendëm më lart amendimi mund të bëhet edhe me forma të tjera përveç pjesëmarrjes në një marrëveshje të shkruar, si mund të jetë heshtja ose veprimet konkludente. Sërish i drejtohemi praktikës së Këshillit të Europës dhe gjejmë në të një sërë shembujsh të traktateve të cilat në klauzolat e amendimit parashikojnë se amendimet do të hyjnë në fuqi pas kalimit të një periudhe kohe të caktuar nëse asnjëra nga palët nuk paraqet kundërshtime,385 kjo quhet ndryshe edhe klauzola “opting-out” ose “tacit consent”386 Megjithatë edhe në këto traktate ka pasur shtete të cilat kanë dorëzuar instrumentet e pranimit të amendimit, ndërsa ka pasur shtete të cilat kanë nisur zbatimin ose implementimin e ndryshimeve në të drejtën e brendshme, çka do të thotë se me veprimet e tyre e kanë pranuar amendimin e traktatit. Nëse traktati hesht sa i përket amendimit, atëherë mund të krijohen probleme mes palëve pasi jo të gjitha mund të jenë të gatshme të pranojnë propozimet për amendime 387. Kjo çështje zgjidhet me parashikimet e nenit 40 të konventës, sipas të cilave çdo palë ka të drejtë të propozojë amendime në një traktat dhe në raste të tilla këto propozime duhet t’i njoftohen të gjitha palëve të tjera në traktat. Duke qenë se si e përmendëm më lart bëhet fjalë për një marrëveshje të re mes palëve, atëherë secila prej tyre është e lirë të marrë pjesë në vendimin që do të merret lidhur me propozimin për amendim si edhe në zhvillimin e bisedimeve e përfundimin e marrëveshjes për amendim.388 Kuptohet që në këtë rast shtetet bëhen palë në një traktat të ri dhe pjesëmarrja në traktatin e parë nuk e detyron një palë të jetë pjesë e traktatit amendues. Në raste të tilla mes shtetit që nuk është pjesë në traktatin amendues dhe palëve të tjera do të përdoren të gjitha parashikimet e traktatit fillestar pa pasur parasysh amendimet e bëra. Edhe ky nen nuk përmend ndonjë procedurë për realizmin e amendimeve kur traktati hesht sa i takon këtij problemi, por në Treaty Handbook of UN shpjegohet qartësisht se procedura e ndjekur do të jetë fillimisht propozimi i amendimeve dhe qarkullimi i tyre mes palëve në traktatin që do amendohet. Pas kësaj bëhet adoptimi i tekstit të marrëveshjes amenduese dhe palët japin pëlqimin për të qenë të lidhura nga marrëveshja që amendon traktatin. Momenti final sigurisht që është hyrja në fuqi (ashtu sikurse për çdo traktat tjetër) dhe kjo varet nga parashikimet që mund të jenë bërë në marrëveshje se cili do të jetë momenti i hyrjes në fuqi, dorëzimi i një numri të caktuar instrumentesh, ose kalimi i një periudhe kohe nëse asnjëra nga palët nuk kundërshton, etj.389 Konventa gjithashtu parashikon edhe rastet kur një shtet bëhet palë në një traktat pas amendimit të tij dhe arsyeton se në situata të tilla shtetet e reja do të konsiderohen palë në traktatin e amenduar dhe do të përdorin këto dispozita në marrëdhënie me palët e tjera, përveç rasteve që këto shtete kanë shprehur paraprakisht qëndrimin për të qenë pjesë e traktatit fillestar të pa amenduar. Në marrëdhënie me ato shtete të cilat janë pjesë vetëm e traktatit fillestar dhe nuk janë pjesë e traktatit amendues, shtetet e reja do të përdorin dispozitat e paamenduara të traktatit. 385

Protokolli 8 i KEDNJ Jorge Polakiewitz, treaty-makinkg in the Council of Europe 387 Malkom Shaw, International law, fq. 388 Neni 40/2/a)b) 389 Treaty handbook of UN, fq. 25-26 386

114

4.2.a Modifikimi i traktatit Një pjesë e rëndësishme sa i përket ndryshimeve të traktatit është edhe modifikimi. Në fakt shpesh termat ngatërrohen me njëri – tjetrin dhe gjejnë përdorim të gabuar, por amendimi dhe modifikimi janë dy gjera të ndryshme. Vetë konventa i shmanget përdorimit të termave rishikim (të cilin e shikojnë si një ndryshim apo rishikim i përgjithshëm i traktatit390) apo zëvendësim (që e shikojnë si krijimin e një traktati të ri që e zëvendëson të parin) duke nënkuptuar se këto janë procese të tjera, ndërsa sqaron se modifikimi i traktatit nënkupton se shtetet palë në një traktat mund të vendosin të lidhin një marrëveshje midis tyre me anë të së cilës të modifikojnë apo i japin një kuptim të ri dispozitave të traktatit fillestar. Vlen të përmendet se palë në një marrëveshje apo traktat të tillë nuk janë të gjitha palët e traktatit të parë, por vetëm një pjesë e tyre. 391 Ndërsa shikojmë paragrafin e parë të nenit 41 të konventës, kuptojmë se realizimi i marrëveshje për modifikimin e një traktati duhet t’i nënshtrohet 3 kushteve bazë. Së pari, marrëveshjet e modifikimit të traktatit duhet të jenë të lejuara ose të parashikuara nga vetë traktati, ose më së pakti të mos jenë të ndaluara prej tij, çka do të thotë që mund të ketë traktate të cilat parashikojnë se nuk mund të modifikohen në të ardhmen dhe se shtetet janë të detyruara të mbeten pjesë e dispozitave fillestare. Së dyti : mund të jemi përpara situatave kur vetë traktati mund të ketë përcaktime ndaluese, pra që i konsideron si të pamodifikueshme një apo disa dispozita të cilat mund të jenë të rëndësishme për realizimin e thelbit të traktatit. Në këtë rast, marrëveshja e modifikimit duhet të mbajë parasysh se nuk duhet të prekë gëzimin apo realizimin e të drejtave dhe detyrimeve nga palët që janë pjesë e traktatit fillestar. Pra, fakti që një pjesë e palëve të traktatit bazë do të lidhin një traktat të ri që i modifikon dispozitat e të parit, nuk duhet në asnjë rast të pengojë apo të deformojë zbatimin e dispozitave të traktatit bazë mes shteteve që nuk janë pjesë në traktatin modifikues dhe atyre që janë pjesë në të. Formulimi i dispozitave të traktatit modifikues duhet të jenë i tillë që të mos krijojë mundësi për keqinterpretime apo për pengesa e shmangie nga detyrimet fillestare. Së treti: traktati modifikues nuk duhet në asnjë rast të ketë parashikime që lidhen me dispozitat cënimi i të cilave të prekë qëllimin dhe objektin e vetë traktatit. Në një situatë të tillë do të ishte i pamundur zbatimi i traktatit fillestar, çka do të krijonte më pas mosmarrëveshje mes palëve në të dhe në fakt nuk do të ishim më përpara modifikimit të traktatit, por përpara një traktati të ri që nuk ka lidhje me të parin e madje që bie në kundërshtim me të. Në këtë rast, do të duhej që shtetet që janë pjesë në traktatin e ri, të tërhiqen nga traktati i mëparshëm për të sqaruar dhe qartësuar një herë e mirë pozitën e tyre ndaj shteteve që janë pjesë vetëm në traktatin e parë. Kur palët vendosin të krijojnë një traktat që do të modifikojë traktatin fillestar, atëherë duhet të njoftojnë të gjitha palët e tjera për këtë qëllim.392 Një marrëveshje e tillë mund të quhet Marrëveshja e Shengenit, duke pasur parasysh që është krijuar për të avancuar bashkëpunimin midis shteteve anëtare të Bashkimit Europian në realizimin e lëvizjes së lirë brenda kufijve të këtij bashkimi, me kushtin që dispozitat e kësaj

390

Enciclopedy of internacional law, wilhelm G. Grewe, Revision of treaties fq. 501 Commentary of Vienna convention, fq. 533 392 Konventa e Vjenës, neni 41/2 391

115

marrëveshje të mos bien në kundërshtim me ato të traktateve themeluese dhe të mos pengojnë realizimin e të drejtave e detyrimeve të shteteve të tjera.

4.3 Pezullimi i veprimit të traktatit Pezullimi i veprimit të një traktati ndërkombëtar do të thotë se palët vendosin që përkohësisht të mos i zbatojnë dispozitat, të drejtat dhe detyrimet, që rrjedhin nga traktati. Konventa e Vjenës nuk parashikon ndonjë element të veçantë që duhet të përmbushet apo ndonjë situatë të caktuar se kur mund të bëhet pezullimi i traktatit nga palët, por në nenin 57 shpjegon se kushtet e përgjithshme brenda të cilave mund të pezullohet përkohësisht veprimi i një traktati janë : parashikimi në vetë tekstin e traktatit të një dispozitë e cila lejon pezullimin dhe procedurën konkrete në këtë rast ose pëlqimi i palëve pjesëmarrëse në këtë traktat. Arsyet se pse palët mund të dëshirojnë të pezullojnë veprimin e një traktati ndërkombëtar mund të jenë të ndryshme, p.sh mund të jenë përkohësisht të pamundura për ta zbatuar, mund të kemi një ndryshim të përkohshëm të rrethanave etj. Në këto raste palët e vendosin pezullimin në mënyrë që të kenë mundësinë në të ardhmen që të rregullojnë situatën që e bën të pamundur veprimin e traktatit ose të marrin kohën e nevojshme për tu tërhequr përfundimisht nga traktati. Neni 58 i konventës parashikon mundësinë që me një marrëveshje të veçantë disa nga palët në traktat të kenë mundësinë të pezullojnë zbatimin e traktatit midis tyre. Në fakt është e dukshme ngjashmëria mes këtij parashikimi dhe atij të nenit 41 të trajtuar më lart sa i takon modifikimit, pasi procedura mbetet e njëjta dhe veçoria kryesore e kësaj lloj marrëveshje është që të bëhet vetëm midis disa palëve të traktatit. Ky nen parashikon gjithashtu se një marrëveshje e tillë mes këtyre palëve do të jetë e mundur vetëm nëse vetë traktati e lejon një gjë të tillë, ose së paku nuk e ndalon atë. Kushtet e kumulative393 të vendosura për të realizuar marrëveshjen e pezullimit janë që pezullimi të mos pengojë zbatimin e traktatit nga palët e tjera, pra që përmbushja e detyrimeve dhe përfitimi i të drejtave nga ana e tyre të mbetet e pacënuar si edhe që pezullimi të mos jetë në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit. Sa i përket kushtit të parë, konventa në fakt le të pasqaruar marrëdhënien që do të krijohet mes palëve që e kanë pezulluar traktatin dhe atyre që nuk bëjnë pjesë në marrëveshjen e pezullimit, por logjikisht marrëveshja e re e pezullimit mes disa palëve nuk duhet të prekë zbatimin e të drejtave dhe detyrimeve të krijuara nga traktati mes palëve dhe duhet zbatuar në mënyrë tërësore mes tyre në bazë të parimit pacta sunt servanda. Në kushtin e dytë kuptojmë se një marrëveshje mes palëve për të pezulluar veprimin e traktatit nuk duhet të jetë në kundërshtim me qëllimin dhe objektin e traktatit. Kjo mund ti referohet si rastit kur vetë pezullimi cënon thelbin e traktatit, ashtu edhe rastit kur dispozitat e pezulluara bien në kundërshtim me të p.sh në rastet kur kemi pezullim të pjesshëm, pra vetëm të disa dispozitave394. 393

Commentary of the 1969 viena convention on the law of treaties, fq.717 Psh. Pezullimi i zbatimit të nenit 2 të KEDNJ, për të drejtën e jetës, e bën të pamundur zbatimin e të drejtave të tjera që rrjedhin prej saj. 394

116

Konventa nuk shprehet sa i përket pezullimit të një pjese të traktatit, ndonëse mendoj që edhe kjo është njëlloj e mundur si edhe pezullimi tërësor, për sa kohë kjo nuk prek zbatimin e pjesës tjetër të dispozitave të traktatit dhe po ta shohim këtë të lidhur edhe me paragrafin e dy të nenit 58 i cili parashikon se “Në qoftë se traktati nuk parashikon ndryshe për një çështje që trajtohet në kuadrin e paragrafit 1 (a), palët në fjalë do të njoftojnë palët e tjera në lidhje me qëllimin e tyre për të përfunduar marrëveshjen dhe për ato dispozita të traktatit të cilat ato kanë si qëllim që t'i pezullojnë”, kuptojmë se shprehja “për ato dispozita” e lë të nënkuptohet se pezullimi mund të jetë edhe i pjesshëm. Dispozitat të cilat parashikojnë të drejtën e palëve për të pezulluar traktatin duhet të shihen të lidhura ngushtë edhe me nenin 72 të konventës cili parashikon pasojat e pezullimit të veprimit të një traktati. Ai parashikon se pezullimi i veprimit të një traktati në kushtet që ne përmendëm i jep palëve të drejtën për të mos zbatuar asnjë nga detyrimet që rrjedhin prej tij për sa kohë zgjat pezullimi dhe nuk duhet të ndikojë në marrëdhënien apo raportin juridik të krijuar mes palëve për shkak të traktatit në fjalë. Pavarësisht se palët nuk janë të detyruara të zbatojnë një traktat të pezulluar, ato nuk duhet të ndërmarrin asnjë veprim i cili të ndikojë në mënyrë direkte apo indirekte në rimarrjen e fuqisë juridike të tij, pra nuk duhet të jetë një pengesë për vazhdimin e veprimit të traktatit në të ardhmen.395

4.4. Pushimi i fuqisë juridike të traktatit Përfundimi i fuqisë juridike të një traktati ndërkombëtar është një çështje e një rëndësie të veçantë sa i përket të drejtës së traktateve, sepse ky është edhe momenti kur të drejtat dhe detyrimet midis palëve shuhen dhe marrëdhënia e krijuar nga vetë lidhja e traktatit nuk ekziston më. Megjithatë duhet thënë që pavarësisht rëndësisë që ka mbarimi i traktateve, ai nuk ka pasur rëndësinë që i takon për sa i përket trajtimeve doktrinore dhe vendit që zënë në traktate dispozitat lidhur me mbarimin e tyre. Duhet të jemi të ndërgjegjshëm që në fund të fundit një traktat është një marrëveshje e bazuar në vullnetin e palëve dhe ashtu si mund të lidhet edhe mund të mbarojë me vullnetin e tyre. Me rëndësi sa i përket mbarimit të traktateve janë edhe çështjet e shkeljes së traktateve dhe pasojat që shkaktojnë, duke pasur parasysh që shkelje të traktateve ndodhin shumë shpesh dhe masat e marra ndaj shkeljeve dhe shkelësve janë pjesë e debatit të vazhdueshëm mes juristëve, subjekteve të së drejtës ndërkombëtare dhe Komisionit të së Drejtës Ndërkombëtare. Gjithashtu, një problem delikat në këtë drejtim është kolizioni ose konfliktet që krijohen mes trakteve që lidhin shtetet, që sjell probleme në zbatueshmërinë e tyre dhe që ndonjëherë shkon deri në shkelje të njërit traktat duke zbatuar një tjetër. Arsyet e mbarimit të një traktati ndërkombëtar mes palëve mund të jenë nga më të ndryshmet, kemi parë kohët e fundit që shtetet të cilat janë në pritje të anëtarësimit në BE apo janë anëtarësuar rishtazi janë detyruar të tërhiqen nga një pjesë të traktatesh të lidhura më parë sepse duhet që legjislacionin dhe rregullimet e brendshme t’i përshtasin me ato të BE.

395

Konventa, neni 72

117

Arsyet të tjera mund të jenë humbja e efektivitet të traktatit ose ndryshimi i politikave shtetërore të ndonjërës nga palët etj, por duhet thënë që në shumicën e rasteve vetë e drejta e traktateve është indiferente ndaj këtyre arsyeve. Nga një studim i bërë 396 mbi frekuencën e daljeve nga traktatet për vitet 1945- 2005, në arkivin dhe dokumentacionin e depozituar në Organizatën e Kombeve të Bashkuara, ka rezultuar se gjatë 50 viteve janë ratifikuar dhe hyrë në fuqi rreth 32021 traktate dhe janë bërë rreth 1547 tërheqje ose denoncime. Mënyrat e mbarimit apo përfundimi i veprimit të trakteve është disiplinuar nga Konventa e Vjenës në nenet 54- 65 të saj. Konventa na orienton se për mbarimin e traktateve ndërkombëtare mund t’i drejtohemi dy sistemeve kryesore : parashikimeve të vetë traktateve për këtë çështje ose parashikimeve të kësaj konvente në rastet kur traktati hesht lidhur me mënyrën e mbarimit të tij. Në nenin 54 në gjemë këtë formulim : “Pushimi i veprimit të një traktati ose tërheqja e një pale prej tij mund të bëhet: (a) në përputhje me dispozitat e traktatit; ose (b) në çdo kohë nëpërmjet pëlqimit të të gjitha palëve pas konsultimit me Shtetet e tjera kontraktuese.”

4.4.a Denoncimi ose tërheqja e njëanshme Fillimisht Konventa na ofron rastet e daljes së njëanshme nga traktatet ndërkombëtare të quajtura ndryshe edhe denoncimi ose tërheqja e njëanshme nga traktatet ndërkombëtare. Në fakt nuk kemi ndonjë përkufizim në konventë apo në fjalorët juridik397 që të na sqarojë kuptimin e termit denoncim (i traktatit), por gjithsesi në Final Caluses of Multilateral Treaties Handbook398 përkufizohet si një procedurë e nisur në mënyrë të njëanshme nga një shtet për të përfunduar lidhjen e tij juridike me një traktat. Traktati në fjalë vazhdon të mbetet në fuqi për palët e tjera kur ai është një traktat shumëpalësh, ndërsa përfundon fuqinë e tij juridike nëse është traktat dypalësh. Po në të njëjtin material argumentohet se denoncimi dhe tërheqja nga një traktat janë terma të njëjtë dhe nuk kanë asnjë ndryshim në pasojat juridike që sjellin. Megjithatë ajo që është reflektuar përgjithësisht nga doktrina është përdorimi i termit denoncim për marrëveshjet dypalëshe dhe termit tërheqje për traktatet shumëpalëshe. Në fakt kjo bën kuptim po të marrim parasysh se vetë konventa duke dashur të bëjë një diferencim i ka përmendur të dy këto terma, ndërsa Aust ka argumentuar që përdorimi i termit denoncim do të ishte i pakuptimtë për traktatet shumëpalëshe, të cilat vazhdojnë të ekzistojnë edhe pas tërheqjes së një pale.399 Denoncimi i traktateve ka qenë në kohët e mëparshme një institut i përdorshëm vetëm për traktatet me kohëzgjatje të pacaktuar, për të cilat normalisht një shtet gjatë jetëgjatësisë së tij mund t’i lindte nevoja për t’u larguar. Mes vetë juristëve ka pasur debate të vazhdueshme nëse duhet të ekzistojë apo jo një parashikim në traktat apo një klauzolë e tërheqjes prej tij, ku pjesa pesimiste ishte e mendimit (duke u bazuar edhe tek eksperienca jo e këndshme e Lidhjes së Kombeve) se kjo mund të sillte një anarki në rendin juridik ndërkombëtar duke qenë se shtete mund të gjenin çfarëdolloj preteksti për 396

Laurenc Helfer, Excel Database of Denunciations from Multilateral Treaties (Sept. 5. 2005) Këtu i referohemi edhe Oxford Dictionary of Law 398 UN Treaty Collection, fq.109 399 A.Aust, International Law Handbook, fq.93 397

118

tu tërhequr nga traktatet duke dobësuar të gjithë strukturën e të drejtës së traktateve.400 Ndërsa pjesa tjetër mendon se parashikimi i klauzolave të tërheqjes nga traktatet krijon një regjim të ligjshëm për tu çliruar nga detyrimet e traktatit, pa krijuar shkelje të tij dhe duke iu shmangur sanksioneve të mundshme (në rast shkelje). Parashikimi i klauzolave të cilat lejojnë denoncimin apo tërheqjen nga një traktat në përmbajtjen e tij mund të interpretohet edhe si një mundësi më shumë për palët që të rishikojnë qëndrimet e tyre gjatë zbatimit të traktatit. Zakonisht parashikimi i një klauzole e cila lejon denoncimin ose tërheqjen mund të jetë një nxitje për të shtuar palët që ratifikojnë traktatin por nga ana tjetër mund të shtojë mundësinë që shtetet përballë vështirësive e sfidave të ndryshme në politikën e tyre të kenë mundësi të largohen nga traktatet.401 Gjithsesi kjo varet shumë edhe nga lloji i traktatit edhe nga parashikimet e tjera të tij. Ka mendime sipas të cilave traktatet që lejojnë rezervat janë më pak të ekspozuar ndaj denoncimit, pasi palët kanë mundësi ta përjashtojnë veten nga detyrimet të cilat nuk i përmbushin dot. Klauzolat që parashikojnë tërheqjen ose denoncimin nga traktatet mund të kenë formulime të ndryshme, sepse kjo varet nga natyra e traktatit, nga çështjet që rregullon nga palët anëtare në të, etj. Në një recencë që Helfer i ka bërë Final Clause Handbook, ai na i grupon traktatet sipas klauzolave të tërheqjes dhe denoncimit në to, në 6 grupe kryesore : 1- Traktate që mund të denoncohen në çdo kohë; 2- Traktate që parashikojnë të drejtën e denoncimit për një periudhë të caktuar, të llogaritur nga koha kur hyn në fuqi apo ratifikohet nga një shtet402; 3- Traktate që lejojnë denoncimet vetëm për periudha e intervale të caktuara kohore; 4- Traktate të cilat mund të denoncohen vetëm në raste të veçanta ose për shkak të ndodhjes së ngjarjeve të veçanta; 5- Traktate të cilat denoncohen automatikisht nëse shteti ratifikon një marrëveshje tjetër; 6- Traktate të cilat heshtin sa i përket denoncimit apo tërheqjes. 403 Nëse shikojmë dispozitat e Traktatit të Bashkimit Europian, në nenin 53 parashikohet se ai është i lidhur me kohëzgjatje të pacaktuar: “Ky Traktat miratohet për një periudhë të pakufizuar.”, ndërsa në nenin 50 parashikohet mundësia e tërheqjes nga ky traktat për çdo shtet anëtar, sipas kërkesave të tij kushtetuese : “Çdo Shtet Anëtar mund të vendosë të dalë nga Bashkimi, në përputhje me kërkesat kushtetuese të veta. 2. Shteti Anëtar që vendos të dalë nga Bashkimi njofton Këshillin Europian për këtë qëllim. Në dritën e orientimeve të dhëna nga Këshilli Europian, Bashkimi negocion dhe arrin një marrëveshje me këtë Shtet, në të cilën përcaktohen masat organizative të daljes, duke pasur parasysh kuadrin për marrëdhënien e tij të ardhshme me Bashkimin. Kjo marrëveshje negociohet në përputhje me nenin 218 (3) të Traktatit për Funksionimin e 400

Laurence R.Helfert, Exiting treaties,Helfer handbook, Virginia Law Review, fq.1585 Po aty , fq. 1600 402 Traktati i Atlantikut të Veriut ka një parashikim të ngjshëm “Pasi Traktati të ketë qenë në fuqi për dhjetë vjet, ose në çdo kohë të mëvonshme, Palët, nëse cilado nga ato kështu kërkon, do të këshillohen së bashku me qëllimin e rishikimit të Traktatit, duke pasur parasysh faktorët që në atë kohë do të preknin paqen dhe sigurinë në zonën e Atlantikut të Veriut, duke përfshirë këtu zhvillimin e rregullimeve universale si edhe rajonale sipas Kartës së Kombeve të Bashkuara për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare” 403 Po aty, fq. 1598 401

119

Bashkimit Europian. Marrëveshja lidhet në emër të Bashkimit nga Këshilli, duke vepruar me shumicë të cilësuar, pasi merret pëlqimi i Parlamentit Europian. 3. Traktatet pushojnë së zbatuari për Shtetin në fjalë duke filluar nga data e hyrjes në fuqi e marrëveshjes së daljes ose, nëse nuk arrihet një marrëveshje e tillë, dy vjet pas njoftimit të përmendur në paragrafin 2, nëse Këshilli Europian në marrëveshje me Shtetin Anëtar në fjalë nuk vendos unanimisht ta zgjasë këtë afat. 4. Për qëllimet e paragrafëve 2 dhe 3, anëtari i Këshillit Europian ose i Këshillit, i cili përfaqëson Shtetin Anëtar që del nga Bashkimi, nuk merr pjesë në diskutimet e Këshillit Europian ose të Këshillit që kanë të bëjnë me këtë Shtet Anëtar. Shumica e cilësuar përcaktohet në përputhje me nenin 238(3)(b) të Traktatit për Funksionimin e Bashkimit Europian. 5. Nëse një Shtet i cili ka dalë nga Bashkimi kërkon riantarësim, kërkesa e tij i nënshtrohet procedurës së parashikuar në nenin 49”. Në fakt një çështje që nuk e gjejmë fare të trajtuar në traktate e në doktrinë është rasti i përjashtimit nga traktati nëse nuk përmbush normat e tij. Sigurisht do të trajtojmë më poshtë rastin kur një palë kërkon të tërhiqet nga traktati për shkak të pamundësisë për të përmbushur detyrimet e traktatit, por a mund të ketë raste të përjashtimit nga traktati të një shteti pa vullnetin e tij? Duke marrë shkak edhe nga aktualiteti diskutimet mbi traktatet e Bashkimit Europian, nuk gjejmë ndonjë dispozitë që si formë sanksioni të përjashtojnë një shtet nga Bashkimi, ndërkohë që jemi duke dëgjuar vazhdimit aludimet për një përjashtim të mundshëm të Greqisë nga zona Euro e nga vetë Bashkimi. Mundësia e vetme juridike që paraqitet në këtë rast mendojmë se është mundësia që shtetet të denoncojnë veç e veç traktatet me shtetin grek. Kur traktatit i mungojnë parashikime sa i përket mbarimit të veprimit, tërheqja e njërës nga palët mund të bëhet me marrëveshje me të gjitha palët e tjera në çdo kohë. Në rastet e traktateve dypalëshe kuptohet që kjo marrëveshje do të shënojë edhe fundin e vetë traktatit, ndërsa në rastin e traktateve shumëpalëshe marrëveshja për tërheqjen e njërës nga palët nuk do të thotë mbarim të traktatit, sepse ai do të jetë në fuqi për palët e tjera. Marrëveshja në fjalë duhet të jetë në formën e shkruar në mënyrë që të ketë mundësi të provojë vullnetin e palëve, ndonëse nuk ka ndonjë kërkesë të tillë të parashikuar në ndonjë normë juridike. Madje sipas Williger kjo marrëveshje mund të jetë edhe një marrëveshje me gojë ose edhe me një konsensus të heshtur, kur asnjë shtet nuk kundërshton ose shpreh mendim edhe pas kërkesës për tërheqje nga traktati të një shteti.404 Mbarimi i një traktati me marrëveshje mes palëve, i parashikuar nga nenin 54/b i konventës kërkon që kjo marrëveshje të bëhet me pëlqimin e të gjitha palëve dhe me konsultimin e të gjitha palëve kontraktuese. Në këtë rast palët kontraktuese mund të jenë ato shtete që kanë qenë të lidhura me traktatin, por për të cilat traktati nuk është në fuqi në momentin kur bëhet kjo marrëveshje405. Neni 56 i Konventës përjashton nga e drejta për tu denoncuar apo tërhequr nga traktatet të cilat nuk kanë parashikuar ndonjë mënyrë mbarimi dhe nuk kanë një klauzolë denoncimi ose tërheqje në përmbajtje të tyre.406 Megjithatë në këtë përkufizim nuk 404

M. Villiger, Comentary of VCLT 1969, fq. 687 A.Aust, Modern Treaty Law and practice, fq. 288 406 Të dyja kushtet e kërkuara nga kjo dispozitë duhet të ekzitojnë njëkohëshsit “Një traktat i cili nuk përmban ndonjë dispozitë në lidhje me pushimin e veprimit të tij dhe i cili nuk parashikon denoncimin ose tërheqjen nuk i nënshtrohet denoncimit ose tërheqjes përvecc në qoftë se : (a) ai përcakton që palët kanë pasur si qëllim që të pranojnë mundësinë e denoncimit ose të tërheqjes; ose (b) një e drejtë e denoncimit ose e tërheqjes mund të nënkuptohet nga natyra e traktatit. 2. Një palë nuk do të japë në më pak se 405

120

përfshihen rastet kur rezulton se palët kanë pasur si qëllim të pranojnë mundësinë e tërheqjes ose denoncimit si edhe kur e drejta e tërheqjes ose e denoncimit rrjedh nga vetë natyra e traktatit. Në praktikë nuk është e qartë se cilat raste do të konsiderohen se palët kanë pasur si qëllim që ta pranojnë mundësinë e denoncimit apo tërheqjes. Kjo është një çështje që do ta zgjidhë vetëm interpretimi rast pas rasti i kësaj dispozite duke u mbështetur tek natyra e traktatit, tek objekti dhe qëllimi i tij, tek të drejtat dhe detyrimet e palëve etj. Problematik shfaqet edhe parashikimi i dytë sipas të cilit e drejta e denoncimit ose tërheqjes mund të rrjedhë nga vetë natyra e traktatit. Sipas Helfert diskutimet për hartimin e KV janë karakterizuar nga një debat i vazhdueshëm lidhur me këtë çështje pasi një pjesë e përfaqësuesve, veçanërisht Sir Humphrey Waldoc, kërkonte që marrëveshjet të cilave e drejta e denoncimit i rrjedh nga vetë natyra e tyre të jenë të listuara.407 Sipas tij, duke iu referuar praktikës së shteteve, traktate të cilat e kanë të përfshirë në natyrën e tyre të drejtën e denoncimit ose tërheqjes mund të jenë “...(i) traktate tregtie (ii) traktate aleance (iii) traktate bashkëpunimi ekonomik, social, kulturor (iv) traktate arbitrazhi etj , ndërsa traktatet të cilat duhet të vazhdojnë për një kohëzgjatje të pacaktuar (pra që natyra e tyre nuk e përmban denoncimin ose tërheqjen) janë : (i) traktate që vendosin kufij mes shteteve (ii) ato që vendosin regjime të veçanta në një territor (iii) traktatet e paqes (iv) traktatet për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve (v) traktate shumëpalëshe që ndihmojnë në zhvillimin e të drejtës ndërkombëtare”. Megjithatë duket se një propozim i tillë nuk ka arritur të dalë triumfues mbi atë qe kemi aktualisht, i cili sipas hartuesve është më gjithëpërfshirës dhe kufizon të drejtën e denoncimit apo tërheqjes nga një traktat. Nëse një shtet mendon të tërhiqet nga një traktat, ai duhet të njoftojë 12 muaj përpara palët e tjera në traktat për qëllimin e saj. Nuk mund të lemë pa evidentuar edhe faktin se ka një kundërshti mes parashikimit që trajtuam më lart në nenin 54, sipas të cilit në rast se traktati nuk ka klauzolë denoncimi ose tërheqje, mbarimi i tij mund të bëhet në çdo kohë me marrëveshje të palëve dhe parashikimeve të nenit 56 që të drejtën për tu tërhequr ose denoncuar traktate të tilla e konsideron si të palejuar dhe nga ky ndalim shpëton vetëm 2 raste përjashtimore. Një çështje e rëndësishme është gjithashtu trajtimi i rasteve kur traktati për hyrjen në fuqi të tij kërkon një numër të caktuar palësh dhe pas hyrjes së tij në fuqi nga tërheqja e ndonjë shteti, ky numër bie nën atë të kërkuar nga traktati. Në raste të tilla konventa parashikon se rënia e numrit të palëve pjesëmarrëse nën atë të kërkuar për hyrjen në fuqi, nuk e prek fuqinë juridike të traktatit dhe ai vazhdon të mbetet efektiv mes palëve të cilat janë akoma pjesë e tij. Sigurisht që asgjë nuk i ndalon palët e mbetura që nëse situata është bërë tashmë e disfavorshme për to, të tërhiqen apo t’i japin fund traktatit me një marrëveshje.408 Gjatë kohës që palët janë të lidhura në mënyrë reciproke nga të drejtat dhe detyrimet që burojnë nga një apo disa traktate, mund të ndodhë që marrëdhëniet e tyre të prishen apo të acarohen deri në atë pikë sa të ndërpresin marrëdhëniet diplomatike. Në dymbëdhjetë muaj njoftimin në lidhje me qëllimin e tij për të denoncuar traktatin ose për t'u tërhequr prej tij sipas paragrafit 1” 407 Laurenc R. Helfert, Terminating Treaties, fq.638 408 Neni 53 i KV parashikon se “Përveç rasteve kur traktati parashikon ndryshe, një traktat shumëpalësh nuk mbaron së vepruari vetëm për shkak të faktit se numri i palëve bie në numrin e nevojshëm për hyrjen e tij në fuqi”

121

këtë rast kjo nuk është parashikuar si një shkak i arsyeshëm për mbarimin ipso facto të traktatit me palëve, sepse traktati mund të rregullojë çështje të cilat nuk preken aspak nga marrëdhëniet diplomatike mes palëve. Nëse kemi parasysh traktatet që lidhen me të drejtat e njeriut, kemi thënë që në to parimi i reciprocitetit nuk është shumë evident, sepse efektet e tyre ato i japin tek individët që jetojnë në shtetet palë në traktat, prandaj prishja e marrëdhënieve diplomatike mes palëve nuk ka arsye të sjellë mbarimin e traktatit mes tyre. Megjithatë kjo dispozitë (pavarësisht se nuk ka një përmbajtje të qartë) duket se më së shumti i referohet rasteve të traktateve dypalëshe mes shteteve të cilat kanë ndërprerë marrëdhëniet diplomatike, por i njëjti arsyetim mund të jetë i vlefshëm edhe në këtë rast. Kur marrëdhëniet diplomatike janë të domosdoshme për zbatimin e traktatit, atëherë palët mund të kërkojnë të përfundojnë traktatin mes tyre ose ta pezullojnë atë për sa kohë do të zgjasë ndërprerja, pra deri në rivendosjen e marrëdhënieve në të ardhmen. Organet kompetente shtetërore për të realizuar denoncimin vendosen gjithmonë nga e drejta e brendshme e një shteti dhe po kështu përcaktohet edhe procedura që duhet ndjekur në këtë rast.409 P.sh. në Ligjin “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”410 përcaktohet se Ministritë apo institucionet zbatuese studiojnë mundësinë e denoncimit të traktatit në rastet kur shohin që ka arsye për ta bërë këtë gjë dhe më pas në bashkëpunim me Ministrinë e Punëve të Jashtme, njoftojnë Këshillin e Ministrave. Ky i fundit i drejtohet Kuvendit dhe kur merr miratimin e tij, i kërkon Ministrisë së Punëve të Jashtme të njoftojë sipas rregullave palën apo palët e interesuara. Në rastet kur denoncohet nja marrëveshje shumëpalëshe, MPJ ngarkon përfaqësuesin e shtetit në shtetin depozitar apo organizatën ndërkombëtare që të dorëzojë instrumentin e denoncimit.

4.4.b. Pushimi i veprimit të traktatit duke nënshkruar një marrëveshje të re Një nga mënyrat e pushimit të veprimit të një traktati mes palëve është edhe rasti kur ato nënshkruajnë një marrëveshje të re mes tyre. Konventa shprehet se një traktat pushon së vepruari kur palët lidhin një traktat të mëvonshëm për të njëjtën çështje 411, por që sigurisht kushti kryesor në këtë rast është që pjesëmarrëse në traktatin e mëvonshëm të 409

Për elemente më të zgjeruar të procedurës së tërheqjes shih më poshtë Neni 27 I këtij ligji parashikon jo vetëm procedurën për denoncimin por edhe për zgjatjen e afatit të traktatit “Ministritë dhe institucionet e tjera qendrore të interesuara, ne bashkëpunim me Ministrinë e Punëve të Jashtme, studiojnë mundësinë e zgjatjes, të përsëritjes, ndryshimit ose denoncimit të traktateve dhe të marrëveshjeve dypalëshe, para mbarimit të afatit të tyre. Ministritë dhe institucionet e tjera qendrore të interesuara i paraqesin Këshillit të Ministrave propozimet përkatëse për zgjatjen, përsëritjen, ndryshimin ose denoncimin e marrëveshjeve dypalëshe. Këshilli i Ministrave i paraqet Kuvendit Popullor ose Presidentit të Republikës propozimet përkatëse për zgjatjen, përsëritjen, ndryshimin dhe denoncimin e traktateve. Pasi të jene miratuar propozimet përkatëse, Ministria e Punëve të Jashtme u propozon zyrtarisht palëve të interesuara zgjatjen, përsëritjen ose ndryshimin e traktateve a të marrëveshjeve dypalëshe. Kur vendoset denoncimi i traktateve ose i marrëveshjeve dypalëshe, Ministria e Punëve të Jashtme njofton zyrtarisht palën e interesuar. Ne rast denoncimi të një traktati ose të marrëveshje shumëpalëshe, Ministria e Punëve të Jashtme njofton zyrtarisht, sipas rastit, organizatën ndërkombëtare përkatëse ose shtetin depozitar dhe ngarkon përfaqësuesin e vet të depozitoje për ketë qellim instrumentin e denoncimit.“ 411 Neni 59 410

122

jenë të gjitha palët e traktatit të mëparshëm. Nga ana tjetër neni 59 i konventës shprehet se duhet patjetër që nëpërmjet traktatit të mëvonshëm apo mjeteve të tjera, të bëhet i qartë qëllimi apo vullneti i palëve që kjo çështje të disiplinohet nga ky traktat. Ky nen nuk jep ndonjë përcaktim të qartë se nëpërmjet cilave mjete të tjera mund të bëhet i qartë qëllimi i palëve për të pushuar fuqinë juridike të traktatit të mëparshëm, duke e bërë këtë një çështje të debatueshme dhe që në të ardhmen mund të krijojë probleme në zbatimin e traktateve. Ky nen duket se prezumon përdorimin e parimit lex posteriori derogat priori për të gjitha ato raste kur kemi të njëjtat palë dhe të njëjtën përmbajtje të traktatit, por gjithsesi ky konsensus i heshtur nuk duket të jetë i favorshëm për çfarëdo trupi gjyqësor që mund të shqyrtojë një mosmarrëveshje lidhur me moszbatimin e traktatit më të hershëm midis palëve.412 Kjo për arsyen e thjeshtë se kur palët nuk shprehen në traktatin e ri për statusin e traktatit të mëparshëm, pra kur nuk vendosin një dispozitë që të sqarojë se traktati i mëparshëm nuk është në fuqi, mund të interpretohet se lex posteriori derogat priori, por mund të mendohet edhe se ka qenë një zgjedhje e palëve që të mos e pushojnë fuqinë juridike të traktatit të mëparshëm, pra në fund të fundit mbetet në varësi të interpretimit që mund t’i bëjnë palët apo trupat gjyqësore, të cilat sigurisht do të shikojnë edhe përputhshmërinë, qëllimin dhe zbatimin nga palët.413 Zakonisht në traktatet e mëvonshme palët kujdesen të vendosin në dispozitat kalimtare edhe statusin e traktateve më të hershme, duke shpjeguar se ato pushojnë fuqinë juridike dhe se midis tyre do të zbatohet traktati i ri. Ndërsa në rastet kur nuk ka një përcaktim të tillë duhet zbatuar për aq sa është e mundur dispozita 30/3 e Konventës së Vjenës sipas të cilës “....Në rastet kur të gjitha palët në një traktat më të hershëm janë gjithashtu palë në traktatin e mëvonshëm, por traktati më i hershëm nuk ka pushuar ose nuk është pezulluar së vepruari në bazë të nenit 59, traktati më i hershëm zbatohet vetëm në atë masë që dispozitat e tij janë në pajtim me ato të traktatit të mëvonshëm...”. Një parashikim i tillë do të shërbente për të qartësuar pozicionin e të gjitha palëve dhe të drejtat dhe detyrimet që ato kanë ndaj njëra-tjetrës të krijuar në bazë të traktatit më të ri. Nëse shohim parashikimet e Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, vërejmë se në nenin 55 ajo shprehet se “Me përjashtim të ndonjë marrëveshjeje të veçantë, Palët e Larta Kontraktuese heqin dorë reciprokisht nga përfitimi prej traktateve, konventave ose deklaratave në fuqi ndërmjet tyre, për të zgjidhur me anë të ankimit, mosmarrëveshjet që rrjedhin nga interpretimi ose zbatimi i kësaj Konvente, në mënyra të ndryshme nga ato që parashikon Konventa në fjalë.”. Kjo do të thotë që nëse shtetet anëtare kanë pasur midis tyre marrëveshje apo traktate për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve që lidhen me të drejtat e njeriut, nuk mund t’i përdorin më, pra marrëveshje të tilla të mëparshme kanë pushuar së vepruari pasi palët kanë nënshkruar e ratifikuar KEDNJ. KEDNJ ka gjithashtu edhe një përcaktim tjetër mjaft interesant në nenin 53, sipas të cilit “Asnjë nga dispozitat e kësaj Konvente nuk duhet të interpretohet sikur kufizon ose cënon të drejtat e njeriut dhe liritë themelore që mund të sigurohen nga legjislacioni i çdo Pale të Lartë Kontraktuese ose nga çdo marrëveshje tjetër në të cilën kjo Palë e Lartë Kontraktuese është palë.” Pra, çdo shtet që anëtarësohet në këtë konventë, por që paraprakisht ka marrë pjesë edhe në traktate të tjera për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, vazhdon ti ruajë këto të drejta e detyrime të marra përsipër në 412 413

Cornell Law Quaterly, vol 38. Fq. 657 Po aty, fq.659

123

traktatet më të hershme. P.sh të drejtat e detyrimet e marra përsipër nga traktatet e tjera, shteti jonë i ka ruajtur edhe pas anëtarësimit në KEDNJ. Sigurisht që në praktikën ndërkombëtare gjejmë edhe traktate të tjera përveç kësaj konvente, të cilat gjithashtu kanë në përmbajtje të tyre klauzola të cilat deklarojnë që nuk konfliktojnë me traktatet e mëparshme dhe as që pushojnë fuqinë juridike të tyre. 414 Po kështu nëse arsyetojmë a contrario mund të arrijmë në konkluzionin që edhe traktatet më të hershëm mund të kenë dispozita të cilat të shprehin se këto traktate nuk mund të konfliktojnë me traktate të ardhshme, ose në rast se një situatë e tillë ndodh atëherë traktati i mëparshëm do të ketë prevalencë, p.sh Karta e Kombeve të Bashkuara në nenin 103 (të cilin e kemi trajtuar edhe më lart) parashikon se “Nëse detyrimet e anëtarëve të Kombeve të Bashkuara, që rezultojnë nga kjo Kartë bien ndesh me ato që ata marrin përsipër në kuadër të marrëveshjeve të tjera ndërkombëtare, atëherë detyrimet që rrjedhin nga Karta kanë përparësi.”, ndërsa Traktati i Atlantikut të Veriut i ka të ndërthurura të dyja situatat për të cilat po flasim pasi kërkon që palët të deklarojnë se të gjitha traktat e nënshkruara më parë prej tyre nuk bien në kundërshtim më këtë traktat dhe nga ana tjetër që të marrin përsipër të mos nënshkruajnë traktate të cilat konfliktojnë me të në të ardhmen.415 Përveç kësaj problematik mund të paraqitet ky nen edhe në dy aspekte të tjera, së pari nuk shpjegon apo nuk bën dallimin e traktateve shumëpalëshe nga ato dy palëshe, si edhe nuk sqaron se deri ku mund të jetë përputhshmëria apo përshtatshmëria e çështjeve që trajtojnë që të konsiderohet se traktati më i fundit zëvendëson të parin. Ndonëse në pikën b) të paragrafit 1 të tij ai sqaron se traktati më i hershëm pushon së vepruari kur dispozitat e tij janë të papajtueshme me traktatin më të vonë aq sa është e pamundur të zbatohen në të njëjtën kohë, mund të ketë dispozita të cilat nuk janë kontradiktore me njëra-tjetrën, por prapë krijojnë pikëpyetje. Një rast mund të jetë për shembull kur traktati i mëvonshëm është me kohëzgjatje të caktuar ndërsa traktati më i hershëm me kohëzgjatje të pacaktuar.416 Po kështu nuk na tregon konventa ndonjë mënyrë veprimi për rastet kur vetëm një pjesë e dispozitave janë të njëjta, a mund të kemi pushim të pjesshëm të fuqisë juridike të një traktati? Nuk kemi një përgjigje të mbështetur në ndonjë normë juridike, por praktika ka ecur me parimin se një tratat nuk mund të jetë pjesërisht i zëvendësuar nga një traktat i mëvonshëm dhe pjesërisht në fuqi, pra zëvendësimi mund të jetë vetëm tërësor.417 Nga sa më lart, shohim se neni 59 është një parashikim shumë i kufizuar dhe se ka mangësi të mëdha në sqarimin e shumë problematikave që mund të krijohen në rastet e

414

Për shembull në traktatin e atlantikut të veriut ne shohim në nënin 7 një parashikim të tillë “Ky Traktat nuk prek dhe nuk do të interpretohet sikur prek në çfarëdo lloj mënyre të drejtat dhe detyrimet sipas Kartës, që kanë Palët që janë anëtare të Kombeve të Bashkuara, ose përgjegjësinë parësore të Këshillit të Sigurimit për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare.” që shprehimisht tregon se nuk është në kundërshtim me një traktat specifik paraardhës dhe se nuk prek apo shfuqizon dispozitat e tij 415 Neni 8 i Traktatit të Atlantikut të Veriut “Secila nga Palët deklaron se asnjë nga zotimet ndërkombëtare tashmë në fuqi ndërmjet asaj dhe çdo Pale tjetër apo cilitdo Shtet të tretë nuk është në kundërshtim me dispozitat e këtij Traktati dhe merr përsipër të mos hyjë në çfarëdo zotimi ndërkombëtar në kundërshtim me këtë Traktat.” 416 A.Aust, MTLP, fq. 292 417 Hans Aufricht, Supersession of treaties in internacional law, Cornell Law Review, vol.37, issue 2, 1952, fq.662

124

lidhjes së traktateve për reja mes palëve dhe gjithashtu edhe konflikteve që mund të kenë traktatet me njëra-tjetrin. Nga ana tjetër shohim se konventa ka mangësi në trajtimin e rasteve kur një pjesë e palëve në një traktat kanë lidhur edhe traktate të tjera për të njëjtën çështje. Pra, nëse një numër i caktuar palësh në traktatin e hershëm lidhin një traktat të mëvonshëm, cila do të jetë marrëdhënia e krijuar dhe cilat dispozita do të zbatohen në rast se konfliktojnë me njëra- tjetrën dhe të dy traktatet heshtin lidhur me një situatë të tillë? Në fakt ne kemi diskutuar më lart rastin e modifikimit të traktatit me një marrëveshje të mëvonshme të vetëm disa palëve në traktat, por pyetja e shtuar më lart nuk lidhet aspak me modifikimin për të cilin kemi thënë se kërkon përmbushjen e tre kushteve themelore dhe që është një marrëveshje që synon të ndryshojë disa dispozita të traktatit të mëparshëm ose interpretimin e zbatimin e tij, dhe jo ta shfuqizojë tërësisht atë (pra në rastin e modifikimit të dy traktatet janë në fuqi). Pikërisht këtu na shfaqet edhe një problem tjetër të cilit konventa nuk i jep zgjidhje: marrëdhënies mes traktateve të niveleve të ndryshme të cilat mund të rregullojnë çështje të njëjta. Zakonisht kjo mbetet çështje e interpretimit, megjithatë në përgjithësi mbetet për tu parë se çfarë niveli kanë traktatet, sepse presupozohet që një traktat ndërshtetëror mund të ketë përparësi dhe mund të shfuqizojë një marrëveshje ndërqeveritare, por pyetja është po një traktat bilateral me palëve mund të shfuqizojë një traktat multilateral? Disa autorë janë të mendimit se traktatet e në niveli më të lartë mund të ndryshojnë ato të një niveli më të ulët, ndërsa e anasjellta jo, p.sh nëse një traktat është më natyrë të përgjithshme (pra traktat-ligj), ai mund të këtë prevalencë ndaj traktateve specifike të lidhura më parë nga palët, pra mund t’i shfuqizojë ato 418. Megjithatë nuk ka ndonjë rregull të shkruar për këtë dhe në fakt nuk ka asnjë praktikë të unifikuar sa i përket kësaj çështje. Nuk kemi as ndonjë rregull apo normë që të na përcaktojë rëndësinë dhe nivelin e traktateve për të bërë një ndarje të tillë. Thënë kjo, mund të shtojmë edhe se çdo traktat ka specifikat e veta dhe se nuk mund të arrijmë në një konkluzion përgjithësues. Këtë mund ta ilustrojmë me rastin e shtetit shqiptar në anëtarësimin në Statutin e Romës, me anën e të cilit merr përsipër të dorëzojë para Gjykatës Penale Ndërkombëtare shtetas e funksionarë shqiptarë të cilët kanë kryer veprat e parashikuara në Statut, por për shkak të një marrëveshje që ka për ekstradimet me shtetin amerikan (i cili nuk është palë në këtë Statut) nuk mund të dorëzojë asnjë shtetas të këtij shteti.419 Ky është një rast tipik 418

Si trajtuam më lart ratin e KEDNJ Neni 90 i Statutit të Romës parashikon : “Shteti Palë që merr një kërkesë nga Gjykata për dorëzimin e personit sipas nenit 89, merr një kërkesë tjetër nga cilido Shtet tjetër për ekstradimin e të njëjtit person dhe për të njëjtën sjellje që formon bazën e krimit për të cilin Gjykata kërkon dorëzimin e personit, njofton për këtë fakt Gjykatën dhe Shtetin dërgues............ . 4. Nëse Shteti dërgues nuk është Shtet Palë në këtë Statut, Shteti pritës, nëse nuk është nën detyrimin ndërkombëtar për të ekstraduar personin në Shtetin dërgues, i jep përparësi kërkesës për dorëzim të bërë nga Gjykata, nëse Gjykata ka përcaktuar se rasti është i pranueshëm. 5. Kur një çështje sipas paragrafit 4 nuk është përcaktuar si e pranueshme nga ana e Gjykatës, Shteti pritës, sipas zgjedhjes së tij, mund të vazhdojë të merret me kërkesën për ekstradim nga Shteti dërgues. 6. Në rastet kur zbatohet paragrafi 4, përveçse kur Shteti pritës është nën detyrimin ekzistues ndërkombëtar për të ekstraduar personin në Shtetin dërgues e që nuk është palë në këtë Statut, Shteti pritës vendos nëse do ta dorëzojë personin në Gjykatë ose do ta ekstradojë atë në Shtetin dërgues. Në marrjen e vendimit të tij, Shteti pritës merr parasysh të gjithë faktorët përkatës, përfshirë këtu por jo të kufizuara në: (a) datat përkatëse të kërkesave; (b) interesat e Shtetit dërgues, përfshirë këtu, kur është me rëndësi, nëse 419

125

kur një marrëveshje dypalëshe merr prevalencë ndaj një traktati shumëpalësh ku njëra nga palët është pjesë (pra nuk mund të themi që një marrëveshje shumëpalëshe pushon fuqinë juridike të një marrëveshje dypalëshe). Një çështje e lënë e mjegullt gjithashtu nga neni 59 është edhe rasti kur në traktatin e ri përveç palëve që kanë qenë pjesë e traktatit të mëparshëm, marrin pjesë edhe palë të tjera, a do të konsiderohet një traktat që shfuqizon të parin, duke qene se palët tashmë nuk janë identike? Po nëse në traktatin e mëparshëm merrnin pjesë vetëm shtete ndërsa në atë të mëvonshëm marrin pjesë edhe organizata a do të jemi përpara një traktati që pushon veprimin e të parit? Profesor Hans Aufricht420, ka argumentuar se që një traktat të zëvendësojë apo të shfuqizojë një traktat më të hershëm duhet të përmbushi pesë kushte : 1) të rregullojnë të njëjtat çështje, 2) të kenë të njëjtat palë, 3) traktati i mëvonshëm të jetë i të njëjtit nivel ose i një niveli më të lartë se ai më i hershëm, 4) qëllimi i traktatit të mëvonshëm të jetë i të njëjtit nivel përgjithësimi sa ai i mëparshëm, 5) efektet e prodhuara nga traktati i mëvonshëm të jenë të ndryshme nga ai më i hershëm. Ndërsa po në të njëjtin artikull Aufricht sqaron se nëse këto kushte nuk gjenden të gjitha bashkë atëherë mbetet çështje e interpretimit nëse traktatet e mëvonshme mund t’i shfuqizojnë më të hershmit. Ndonëse artikulli në fjalë i takon vitit 1952, pra rreth 17 vjet përpara Konventës së Vjenës, shohim se ai në mënyrë të qartë ka evidentuar dhe ka dhënë një zgjidhje të arsyeshme për disa nga problematikat për të cilat vetë kjo Konventë nuk jep zgjidhje. Paragrafi i dytë i nenit 59 na sqaron edhe rastin kur traktati i mëvonshëm, ndonëse mes të njëjtave palë e për të njëjtin objekt e qëllim, nuk e shfuqizon traktatin e mëparshëm, por vetëm e pezullon atë. Në këtë dispozitë kërkohet që qëllimi për të pezulluar traktatin e mëparshëm të jetë i shprehur nga palët në një parashikim të traktatit të mëvonshëm, ose që të jetë bërë e qartë nëpërmjet mjeteve të tjera që ky ka qenë edhe qëllimi i palëve. As në këtë dispozitë nuk gjejmë sqarim e cilat mund të kenë jenë mjetet e tjera që mund të vërtetojnë qëllimin e palëve për të pezulluar traktatin e mëparshëm. Arsyet e një veprimi të tillë mund të jenë të ndryshme, p.sh nëse traktati i mëvonshëm është i lidhur për një kohëzgjatje të caktuar, ndërsa ai më i hershëm për një kohëzgjatje të pacaktuar, palët e pezullojnë traktatin e mëparshëm vetëm për sa kohë do të zgjasë i mëvonshëm dhe më pas i japin sërish fuqi traktatit të mëparshëm.

4.4c Pamundësia e përmbushjes së detyrimeve që rrjedhin nga traktati E kemi përmendur tashmë shumë herë gjatë këtij punimi që traktatet janë marrëveshje që krijojnë mes palëve të drejta e detyrime dhe që nga ana tjetër në bazë të parimit pacta sunt servanda detyrimet që rrjedhin prej tij duhen zbatuar patjetër. Sigurisht që gjatë lidhjes së një traktati dhe dhënies së pëlqimit për të qenë i lidhur prej tij, çdo palë shqyrton me kujdes aftësitë konkrete që ka për të përmbushur detyrimet që rrjedhin nga traktati.

krimi është kryer në territorin e tij, si dhe kombësinë e viktimave dhe të personit të kërkuar; dhe (c) mundësinë e dorëzimit pasues ndërmjet Gjykatës dhe Shtetit dërgues......” 420 “Supersession of treaties in internacional law”

126

Problemi qëndron se çfarë ndodh nëse në momentin e dhënies së pëlqimit një palë ka mundësi ti përmbushë detyrimet por më pas bëhet e paaftë për t’i përmbushur? Në raste të tilla, pamundësia për të përmbushur detyrimet mund të shërbejë si një shkak apo arsye që pala e rënë në paaftësi të kërkojë pezullimin ose mbarimin traktatit. Duhet të sqarojmë këtu dy momente kryesore: së pari, pamundësia e përmbushjes së detyrimeve nuk sjell automatikisht mbarimin ose pezullimin e traktatit, por duhet që pala e pamundur ta kërkojë një gjë të tillë nëse e shikon të arsyeshme dhe së dyti, në rast se pamundësia është e përhershme ajo mund të shërbejë si shkak për mbarimin e traktatit, por nëse ajo është e përkohshme shërben si shkak për pezullimin e traktatit dhe në momentin që shkaku i pamundësisë së përmbushjes së detyrimeve zhduket traktati mund të nisë sërish veprimin mes palëve. Diskutimi shtrohet se çfarë mund të quhet një pamundësi për të përmbushur traktatin nga ana e një pale? Në konventë është konsideruar si pamundësi për përmbushjen e detyrimeve “shuarja ose prishja e përhershme e një objekti të domosdoshëm për zbatimin e traktatit”421, por gjithsesi ky është më tepër një përcaktim abstrakt që nuk na tregon se çfarë do të quajmë pamundësi në rastet e një traktati konkret. Gjithsesi trajtimi i bërë kësaj çështje nga Komisioni i së Drejtës Ndërkombëtare dhe nga Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë na vijnë në ndihmë për të kuptuar se kë do të quajmë një shuarje të një objekti të domosdoshëm? KDD arsyeton se mund të jemi përpara një situate të tillë kur kemi zhdukjen e një ishulli, tharjen e një lumi apo situata të ngjashme422 ose të forcës madhore, ndonëse në Yearbook of International Law Commission bëhet dallimi mes situatave që sjellin pamundësi në përmbushjen e traktatit dhe forcës madhore. 423 Sipas tij forca madhore sjell një mospërmbushje të përkohshme të traktatit dhe zakonisht lidhet me një detyrim konkret e të veçantë, ndërsa pamundësia e përmbushjes së detyrimeve të traktatit mund të përbëjë shkak për mbarimin e traktatit dhe lidhet me të gjithë traktatin që është burim i këtyre detyrimeve. Praktika ndërkombëtare ka treguar se jo gjithmonë traktatet, kryesisht ato të natyrave ekonomike lidhen për një objekt konkret, por mund të kenë në qendër të tyre rregullimin e disa problematikave komplementare me njëra-tjetrën. Pretendimet për pamundësi në përmbushjen e detyrimeve zakonisht ngrihen mbi bazën e vështirësive ekonomike e financiare. A mund të kemi mbarim të traktateve të tilla për pamundësi të përmbushjes së detyrimeve kur njëra prej çështjeve të rëndësishme që rregullon traktati zhduket dhe a mund të jenë gjendja financiare e një shteti një shkak për ta pretenduar mbarimin e traktatit mbi këtë bazë? Konventa nuk jep përgjigje për këto çështje, por mund t’i drejtohemi praktikës së GJND e cila e ka sqaruar një herë e mirë këtë problem në çështjen Gabcikovo-Nagymaros Project (Sllovakia vs. Hungaria)424. Çekosllovakia425 dhe Hungaria në vitin 1977 lidhën një traktat mbi bazën e të cilit merrnin përsipër të ndërtonin përgjatë lumit Danub, konkretisht në krahinën e Gabcikovo në Sllovaki dhe në krahinën e Nagymaros në Hungari, një sistem digash i cili do të 421

Neni 61 I Konventës A.Aust, Handbook of internacional law, fq.97 423 Yearbook of International Law Commission 2001, vol II, part II, Chapter V parag.4, fq 71 424 GabCikovo-Nagymaros Project (HungarylSlovakia), Judgment, 1. C. J. Reports 1997 425 Përdoren dhe emrat Cekosllovaki edhe Sllovaki , sepse në fillim marrëveshja lidhet me shtetin Cekosllovak pasi daton vitin 1977, me pas në 1 janar 1993 Sllovakia fitoi pavarësinë dhe nënskroi me Hungarinë një marrëveshje të përkoshme për menaxhimin e ujrave 422

127

ndihmonte në prodhimin e energjisë, në lundrim dhe në shfrytëzimin më të mirë të burimeve të këtij lumi pa dëmtuar ekosistemin e tij. Në 1983 Hungaria kërkon ngadalësimin e punimeve dhe në 1989 pretendon se i gjithë ky projekt dhe vetë lidhja e traktatit është një gabim sepse është bërë i pa studiuar dhe po sjell dëmtime të mjedisit dhe lumit Danub. Sllovakia sugjeron edhe një herë zgjidhje nëpërmjet amendimit të traktatit me një plan të ri dhe tregon gatishmëri për zhvillimin e negociatave për zgjidhjen e çështjes. Me një marrëveshje të përbashkët për pranimin e juridiksionit palët i drejtohen GJND. Ndër pretendimet e ngritura nga ana e Hungarisë ishte edhe mbarimi i traktatit për shkak pamundësisë së përmbushjes së traktatit duke pasur parasysh se objekti kryesor i këtij traktati- ndërtimi i një vepre ekonomike në konsistencë me mbrojtjen e mjedisitishte zhdukur. Gjykata arsyeton se në këtë rast fjala “objekt” e invokuar nga neni 61 i Konventës së Vjenës nënkupton krijimin e një regjimi normash juridike që rregullojnë si aspektin ekonomik ashtu edhe mbrojtjen e mjedisit, prandaj edhe sikur ky i fundit të jetë zhdukur vazhdon të ekzistojë një pjesë e tij, pra nuk është shuar përfundimisht. Në bazë të traktatit të 1977 kjo situatë duhej të ishte zgjidhur me negociata midis palëve. Gjykata gjithashtu sqaron se zhvillimi i përbashkët dhe i njëkohshëm ekonomik e mjedisor i projektit nuk është bërë i mundur pikërisht për shkak të veprimeve të vetë Hungarisë, prandaj ajo nuk mund ta pretendojë mbarimin e traktatit për shkak të pamundësisë së përmbushjes së tij, kur kjo pamundësi vjen si rezultat i veprimeve të saj. Së fundi, në këtë vendim GJND diskuton edhe nëse pamundësia financiare mund të jetë shkak për mbarimin e traktatit dhe duke u mbështetur edhe në bisedimet e zhvilluara në Konferencën Diplomatike që adoptoi tekstin e konventës së Vjenës në vitin 1968 arsyeton se kjo nuk mund të jetë shkak për mbarimin e traktatit si rezultat i pamundësisë së përmbushjes së tij.426

4.4.d Pushimi i fuqisë juridike për shkak të shkeljes së traktatit Më lart kur kemi diskutuar zbatueshmërinë por edhe parimet kryesore të vetë të drejtës së traktateve, jemi shprehur se parimi kryesor mbi bazën e të cilit funksionon e gjithë kjo degë e së drejtës është pacta sunt servanda, pra që traktatet duhen zbatuar. Ndërsa vetë konventa parashikon se nëse ky parim nuk zbatohet dhe traktati shkelet, palët kanë të drejtë të ndërpresin veprimin e traktatit. Në fakt vetë shkelja e një traktati ndërkombëtar nuk nënkupton domosdoshmërisht pushimin e fuqisë juridike të tij, sepse kjo është një çështje e vullnetit të palëve të përfshira në traktat, por mund të shërbejë si një shkak i ligjshëm që secila prej tyre ta pretendojë mbarimin e traktatit. Çështja është se cilat shkelje të traktatit do të konsiderohen aq të rëndësishme sa të shërbejnë si një shkak i arsyeshëm për të pretenduar mbarimin e traktatit? Në një rast të tillë përgjigja është se vetëm shkeljet materiale, sipas Konventës, mund të konsiderohen shkaqe për të cilat mund të pretendohet përfundimi i fuqisë juridike të traktatit. Shkeljet materiale të traktatit janë ato të cilat lidhen me moszbatimin ose dhunimin e dispozitave thelbësore për përmbushjen e qëllimit dhe objektit të traktatit ose 426

Gabcikovo-Nagymaros Project (Hungary vs. Slovakia), Judgment, 1. C. J. Reports 1997, fq. 62-63, parag.102-103

128

refuzimi për të zbatuar traktatin, i paparashikuar në tekstin e traktatit. 427 Ashtu sikurse e kemi trajtuar edhe më lart në kapitullin e dytë428, nuk ka ndonjë kriter të caktuar sa i takon dispozitave thelbësore shkelja e të cilave pengon përmbushjen e objektit dhe qëllimit të traktatit, pra vlerësimi nëse një dispozitë e tillë është e kësaj rëndësie mbetet për tu vlerësuar nga palët rast pas rasti. Duhet të bëjmë këtu dallimin mes shkeljeve materiale dhe atyre thelbësore (fondamental breach), pasi ndryshe nga shkeljet materiale, shkeljet thelbësore mund të jenë jo vetëm shkelje ose dhunim i dispozitave që lidhen me objektin apo qëllimin e traktatit, por edhe dispozita që përcaktojnë të drejta e detyrime të rëndësishme mes palëve.429 Të gjitha shkeljet e natyrave të tjera, pra që mund të jenë disi më periferike sa i takon rëndësisë që mund të kenë në traktat nuk konsiderohen si materiale dhe normalisht nuk janë shkak i arsyeshëm për të pretenduar përfundimin e traktatit si rezultat i shkeljes së tij. Megjithëse në këtë dispozitë më shumti fokusohemi tek dispozita e shkelur, pra nëse kjo dispozitë është aq e rëndësishme sa të pengojë përmbushjen e qëllimit dhe objektit të traktatit, nuk duhet të harrojmë edhe llojin e shkeljes në vetvete430, sepse ajo duhet të jetë thelbësore. Pra jo çfarëdo shkelje që lidhet me dispozitat që përcaktojnë objektin dhe qëllimin e traktatit mund të përbëjnë shkak për kërkuar përfundimin e tij, por vetëm ato që janë të asaj rëndësie sa mund të dëmtojnë zbatimin e të gjitha dispozitave të lidhura me objektin dhe qëllimin, pra shkeljet e vogla nuk mund të jenë të tilla. Gjithashtu qëndrimi i shtetit i cili ka dhunuar dispozitat materiale të traktatit nuk duket se ka ndonjë rëndësi të veçantë sa i përket mbarimit të traktatit mes palëve. Pra, nuk kërkohet domosdoshmërisht që shkelja të jetë kryer me dashje apo me ndonjë qëllim të veçantë që palët e tjera të kenë të drejtë të pretendojnë mbarimin e traktatit, nuk kërkohet faji dhe nuk kërkohet gjithashtu të jetë shkaktuar ndonjë dëm konkret nga shkelja e traktatit prej shtetit shkelës431. Neni 60 i Konventës trajton në dispozita të ndryshme shkeljet materiale të traktateve dypalëshe dhe shumë palëshe. Arsyeja e këtij diferencimi bëhet e qartë po të kemi parasysh se në traktatet dypalëshe shkelja nga njëri prej shteteve do ta bënte të pamundur vazhdimin e ekzistencës së një marrëdhënie mes dy palëve ose më saktë të pakuptimtë432, ndërsa në rastet e traktateve shumëpalëshe, shkelja nga njëra nga palët nuk do të thotë që palët e tjera nuk do ta zbatojnë midis tyre traktatin, madje në këtë rast krijohet një situatë që kërkon përcaktim se si do të funksionojë marrëdhënia mes palës shkelëse dhe palëve të tjera. Sipas nenit 60/1 të konventës një shkelje materiale të një traktati dypalësh nga njëra prej palëve, i jep të drejtën palës tjetër që të konsiderojë shkeljen si arsye për të pushuar ose për të pezulluar veprimin e traktatit. Pushimi ose pezullimi i traktatit mund të jetë i plotë ose i pjesshëm në varësi të vullnetit të palës joshkelëse (mund të ketë raste kur kjo palë vendos të pushojë veprimin vetëm të dispozitave të cilat janë shkelur). Pra, 427

Neni 60/3 i KV Rezervat dhe testi i përputhshmërisë me objektin dhe qëllimin e traktatit 429 Commentary of VCLT, fq. 742 430 Kirgis, Frederic L. Jr. (1989) "Some Lingering Questions about Article 60 of the Vienna Convention on the Law of Treaties,"Cornell International Law Journal: Vol. 22: Iss. 3, Article 14, fq 555 431 Christian Dominicue, The internacional responsability of states fot breach of multilateral obligations, EJIL (1999), Vol 2. Fq 359 432 Kuptohet që kjo varet edhe nga lloji i traktatit dhe nga vullneti I palës jo shkelëse 428

129

gjithmonë varet nga gjykimi i kësaj pale nëse kërkon të pushojë apo pezullojë traktatin dhe nga ana tjetër të vlerësojë nëse pushimi do të jetë i plotë apo i pjesshëm. Ndërsa për traktatet shumëpalëshe mund të themi se një shkelje materiale e njërës nga palët, jo domosdoshmërisht sjell pushimin e fuqisë juridike të traktatit në vetvete, por mund të sjelli pushimin e traktatit për palën shkelëse. Në rast se palët e pushojnë fuqinë juridike të traktatit mes tyre dhe shtetit shkelës, atëherë vendimi duhet të merret me unanimitet.433 Megjithatë Konventa vendos në dispozicion të palëve të tjera disa mundësi zgjidhjeje: së pari mund të vendosin që traktati të pushojë vetëm me palën shkelëse, ndërkohë të qëndrojë në fuqi me të gjitha palët e tjera, së dyti që traktati të pushojë mes të gjitha palëve pra edhe asaj shkelëse edhe palëve që nuk e kanë shkelur traktatin. 434 Ndërkohë nëse shkelja e traktatit nga njëra prej palëve të një traktati shumëpalësh ka dëmtuar specifikisht vetëm interesat e një pale të caktuar, atëherë kjo e fundit mundet që të vendosi të pezullojë në mënyrë të pjesshme ose të plotë traktatin në raport me shtetin shkelës.435 Ky parashikim në radhë të parë duket se kërkon deri diku të thjeshtëzojë marrëdhëniet e krijuara mes shtetit shkelës dhe shteteve të tjera në traktate shumëpalëshe, sepse po ta krahasojmë më paragrafin që trajtuam më lart është evidente që shmanget tërësisht vendimmarrja unanime e të gjitha shteteve në ato raste kur shkelja prek veçanërisht një shtet. Nga ana tjetër shohim një specifikë të re që në këtë rast shkelja nuk përbën shkak për pushim të veprimit të traktatit por vetëm për pezullim të tij dhe mendojmë që legjislatori në këtë rast ka dashur të eliminojë fragmentarizmin e tepërt të marrëdhënieve mes palëve në traktat. Ajo që na duket se lë vend për diskutim në këtë dispozitë është fakti që parashikon mundësinë për pezullim të plotë ose të pjesshëm duke presupozuar që pezullimi i pjesshëm do të prekë vetëm dispozitat që janë shkelur. Ndërkohë ne dimë që një shkelje materiale mund të ishte dhunimi i një dispozite që pengon zbatimin e objektit dhe qëllimit të traktatit, si do të ishte i mundur pezullimi i zbatimit të dispozitave që kanë të bëjnë me objektin dhe qëllimin dhe ndërkohë të vazhdojë të jetë në fuqi për pjesën tjetër? Mendojmë se ndoshta qëllimi i pezullimit të pjesshëm mund ti referohet zbatimit të parimit të reciprocitetit dhe proporcionalitetit, pra që synon të zbatojë në marrëdhënie me palën shkelëse vetëm dispozitat që edhe ajo reciprokisht zbaton, ndërkohë që pezullimi të jetë proporcional, pra ti përshtatet shkeljes dhe masës së saj. 436 E anasjellta e kësaj situate, pra pezullimi kur shkelja nuk prek vetëm interesat e njërës palë por prek interesat e çdo pale lidhur me përmbushjen e traktatit, parashikohet në pikën c të nenit 60 “ ...(c) çdo palë përveç shtetit shkelës për të konsideruar shkeljen si një arsye për pezullimin e veprimit të traktatit plotësisht ose pjesërisht në lidhje me të në qoftë se traktati është i një karakteri të tillë që një shkelje materiale e dispozitave të tij prej njërës palë ndryshon rrënjësisht qëndrimin e çdo pale në lidhje me përmbushjen e mëtejshme të detyrimeve të tij sipas traktatit....”. Konventa e Vjenës është ligji i aplikueshëm në përgjithësi për sa i përket rregullimit të marrëdhënieve që rrjedhin nga

433

Neni 60/2/a I Konventës Po aty 435 Neni 60/2/b parashikon “b) një palë e prekur posaçërisht nga shkelja që ta konsiderojë atë si një arsye për pezullimin e veprimit të një traktati plotësisht ose pjesërisht në marrëdhëniet midis tyre dhe Shtetit shkelës;” 436 Kirgis, Frederic L. Jr. (1989) "Some Lingering Questions about Article 60 of the Vienna Convention on the Law of Treaties,"Cornell International Law Journal: Vol. 22: Iss. 3, Article 14, fq 558 434

130

lidhja e traktateve ndërkombëtare mes palëve, por sigurisht që palët janë të lira të vendosin edhe parashikime të tjera ndryshe nga kjo konventë. Kështu edhe sa i përket mbarimit apo pezullimit në rast shkeljeje të traktatit konventa shprehet se dispozitat që përmendëm nuk i kufizojnë palët që të parashikojnë në traktate mënyra të tjera sjelljeje në rast të shkeljes së tij nga njëra nga palët (mjafton që këto parashikime të mos bien në kundërshtim me normat ndërkombëtare). Me fjalë të tjera konventa sqaron se dy janë sistemet për t’iu përgjigjur shkeljes së traktateve dhe rregullimit të marrëdhënieve mes shteteve jo shkelëse dhe shtetit shkelës : sistemi i krijuar nga vetë traktati ose sistemi i krijuar nga e drejta e traktateve dhe konventa. Sa i përket kësaj çështje duhet thënë se pika 4 e nenit 60 është komplementare me nenin 42/2 të po kësaj konvente e cila në përgjithësi për pushimin ose pezullim e traktatit (pra edhe për arsye të tjera) parashikon se “...2. Pushimi i veprimit të një traktati, denoncimi i tij ose tërheqja e një pale, mund të vendoset vetëm si rezultat i zbatimit të dispozitave të traktatit ose të kësaj Konvente. I njëjti rregull zbatohet ndaj pezullimit të veprimit të një traktati.” Kështu për shembull Karta e OKB ka krijuar një mekanizëm të plotë veprimi në rastet e shkeljes së traktateve : neni 2 “Organizata dhe anëtarët e saj veprojnë në zbatim të qëllimeve të përcaktuara në nenin 1 sipas parimeve të mëposhtme: ....... 4. Të gjithë anëtarët ndalojnë në marrëdhëniet e tyre ndërkombëtare çdo kërcënim apo përdorim dhune, që drejtohet kundër paprekshmërisë territoriale apo pavarësisë politike të një shteti ose që bie ndesh me qëllimet e Kombeve të Bashkuara.” Krijon detyrime me karakter të përgjithshëm, ndërsa parashikon në kapitullin e VII të saj se si do të veprohet në rast se shtetet shkelin parimet e mara përsipër në nenin 2. Në pikën e fundit neni 60 duket sikur e kufizon të drejtën për të përfunduar apo pezulluar një traktat në rastet e shkeljeve të tij, për të gjitha ato traktate të cilat kanë të bëjnë më mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe ato me karakter humanitar që ndalojnë çdo lloj forme të reprezaljeve kundër individit. Pra, ky parashikim pranon edhe një herë se vetë traktatet që kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut nuk karakterizohen nga reciprociteti por i japin efektet e tyre tek individët e shteteve palë, prandaj dhe e kufizon të drejtën për të pezulluar apo përfunduar traktatin, duke kërkuar domosdoshmërisht që individët t’i shmangen çdo lloj “hakmarrje” apo shtrëngimi nga shteti i cili është prekur nga shkelja e traktatit. Pavarësisht se të drejtat dhe detyrimet e përftuara nga traktatet ndërkombëtare përshkohen nga parimi i reciprocitetit, konventa nuk pranon t’i verë traktatet për të drejtat e njeriut, për të cilat pretendohet se vendosin të drejta me karakter të përgjithshëm nga të cilat nuk mund të lejohen shmangie, në të njëjtin nivel me traktatet e tjera. Shkelja e traktateve është sot një nga çështje më të debatuara edhe për pasojat që shkakton në marrëdhëniet mes palëve, pasi ndonëse mbarimi ose pezullimi si rezultat i shkeljes trajtohet nga e drejta e traktateve, pasojat e shkeljes së traktateve ose reagimi ndaj shkeljeve rregullohet nga përgjegjësia ndërkombëtare 437. Ka pasur teori të ndryshme sa i përket lidhjes mes këtyre dy degëve, disa që e mohojnë tërësisht dhe të tjera që e mbrojnë fort, por fakti është që një lidhje midis tyre ekziston sepse vetë jeta juridike ndërkombëtare ka treguar që ndaj shkeljes së traktateve ekzistojnë dy lloj reagimesh : mbarimi ose pezullimi i traktatit sipas të drejtës së traktateve dhe ngarkimi me përgjegjësi

437

Linos- Alexander Sicilianos, Relationship between reprisals and denunciations or suspension of a treaty, fq. 342

131

juridike ndërkombëtare për shkak të mospërmbushjes së detyrimeve me karakter ndërkombëtar.438 Ka një ngjashmëri mes reagimeve ose kundërmasave439 të ndërmarra ndaj një shteti shkelës dhe mbarimit të traktatit për shkak të shkeljes së tij, sepse vetë reagimet mund të jenë të shkaktuara nga shkeljet që i janë bërë detyrimeve që burojnë nga traktati, ndërsa pushimi i veprimit të traktatit ose pezullimi i tij mund të jenë përdorur si një masë mbrojtëse për të balancuar marrëdhënien mes shtetit të cënuar dhe shtetit shkelës. Megjithatë duhet të kemi parasysh që pavarësisht kësaj ka edhe dallime të mëdha mes këtyre dy instituteve, sepse reagimi ose kundërmasat mund të ndërmerren për të gjitha rastet e shkeljes së normave ndërkombëtare, ndërkohë që mbarimi ose pezullimi i referohet një traktati të veçantë dhe nga ana tjetër rrethi i subjekteve që mund të realizojnë reagimin apo sanksionet është shumë më i gjerë se ai i shteteve palë në një traktat të cilat janë të vetmet që kanë mundësi të kërkojnë përfundimin ose pezullimin.440 Qëllimi i reagimeve zakonisht është ose sanksionimi apo ndëshkimi i shteteve shkelëse ose ndërprerja e shkeljes ndërsa qëllimi i mbarimit apo pezullimit të traktateve është kryesisht ndërprerja e marrëdhënieve të krijuara në bazë të traktatit dhe lirimi i palëve jo shkelëse nga detyrimi për të zbatuar detyrimet që rrjedhin prej tij dhe balancimi deri në një farë mënyre mbi bazë reciprociteti i këtyre të drejtave dhe detyrimeve. Bruno Simma dhe Christian J Tams shprehen se një nga shprehjet më të famshme të së drejtës ndërkombëtare është “pothuajse të gjitha shtetet, pothuajse gjatë të gjithë kohës, pretendojnë se të drejtat e tyre që rrjedhin nga një traktat, janë dhunuar” dhe se “gjashtë nga çdo nëntë çështje që shkojnë përpara GJND për t’u shqyrtuar përfshijnë në përmbajtje të tyre një pretendim për shkelje të traktateve”.441 Në trajtimin e përgjigjeve ndaj shkeljeve të traktatit ato kanë sqaruar se si mbarimi ashtu dhe pezullimi i traktatit përbëjnë një reagim ndaj shkeljes, por kufizohen vetëm në traktatin që është shkelur dhe nuk mund të përhapen në traktate të tjera, edhe nëse ato janë të lidhura ngushtësisht me traktatin e shkelur. 442 Ndërsa kundërmasat e marra në kuadër të përgjegjësisë së shteteve për shkelje të traktateve kanë si karakteristikë të tyre që mund të drejtohen kundrejt çfarëdo shkelje të traktatit, pra kundërmasat nuk është e thënë të ndërmerren vetëm në rastet kur kemi shkelje materiale, por mund të merren për çfarëdo shkelje të traktatit mes palëve. Kundërmasat nuk kërkojnë domosdoshmërisht që reagimi të lidhet vetëm me traktatin në fjalë apo t’i kundërpërgjigjet drejtpërdrejt shkeljes së bërë. Kështu në çështjen e Ambasadës së SHBA-së në Teheran, shkeljes së Konventës së Vjenës për marrëdhëniet diplomatike, SHBA iu përgjigj me ngrirje të aseteve të shtetasve iranianë të ndodhura në SHBA.443 Gjithashtu, shkelja e një traktati nga ana e një shteti mund të sjelli si kundërmasa që shteti i cënuar të mos zbatojë edhe traktatet ose detyrime të tjera që mund të ketë në kuadër të së drejtës ndërkombëtare ndaj shtetit shkelës, por duhet mbajtur parasysh që veprimet e kryera si kundërmasa të jenë deri diku proporcionale me shkeljen e kryer, 438

Bruno Simma dhe Christian J Tams ne “Reacting against breach of treaty breaches”, fq. 580 Ky na duket përkthimi më i saktë i termit “reprisal” 440 Linos- Alexander Sicilianos, Relationship betëeen reprisals and denunciations or suspension of a treaty, fq. 345 441 Bruno Simma dhe Christian J Tams ne “Reacting against breach of treaty breaches”, fq. 586 442 Po aty 443 XH. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, fq 439

132

megjithatë nuk mund të kemi një proporcionalitet absolut për sa kohë vlerësimi i kundërmasave që do të merren mbetet në vullnetin e shtetit të cënuar. Sipas raportit të Komisionit të së Drejtës Ndërkombëtare duhet mbajtur parasysh që kundërmasat i nënshtrohen 4 kufizimeve kryesore “ a) mospërdorimin e forcës, b) mbrojtja e të drejtave dhe lirive themelore të individit, c) paprekshmëria e personave që gëzojnë imunitet diplomatik e konsullor dhe d) nuk mund të bien në kundërshtim me normat jus cogens dhe detyrimet erga omnes” (të sanksionuara dhe nga neni 60/5 i Konventës)444. Reagimi apo kundërmasat e ndërmarra nga një shtet ndaj shkeljes së traktatit nuk pengon zgjidhjen me mënyra të tjera të mosmarrëveshjes së krijuar mes palëve për shkak të shkeljes së traktatit.445 Në çështjen e sipërpërmendur mes SHBA dhe Iranit një nga pretendimet e këtij të fundit ishte fakti që çështja nuk mund të zgjidhej nga gjykata për sa kohë nuk ka pasur bisedime diplomatike mes palëve sepse kjo do të thotë që as mosmarrëveshje ligjore nuk ka, ndërkohë që as ezaurimi i rrugëve diplomatikë dhe as masat që ishin marrë më parë nga shtet nuk e pengonin gjykatën që të jepte një vendim për këtë çështje. Sa i përket të drejtës së shtetit apo shteteve të cënuara nga një shkelje e traktatit për të kërkuar përfundimin e tij, një kufizim i vendos edhe neni 45 sipas të cilit “Një Shtet nuk mund të kërkojë me arsye për të bërë të pavlefshëm, pushuar ose pezulluar së vepruari një traktat apo për t'u tërhequr prej tij në bazë të neneve 46 deri në 50 ose neneve 60 dhe 62, në qoftë se, pas qenies në dijeni të fakteve: (a) ai do të ketë rënë shprehimisht dakord që traktati është i vlefshëm, mbetet në fuqi ose vazhdon të veprojë, sipas rastit; ose (b) për shkak të drejtimit të tij ai duhet të konsiderohet sikur të ketë pranuar në heshtje vlefshmërinë e traktatit, mbetjen e tij në fuqi ose në veprim, sipas rastit.” Kjo do të thotë që nëse një shtet edhe pasi e ka konstatuar shkeljen e traktatit nga shteti shkelës ka rënë në konsensus për të vazhduar traktatin ose ka vazhduar ta zbatojë traktatin, atëherë ai e humbet të drejtën për të kërkuar përfundimin e traktatit ose pezullimin e tij. Gjithsesi duhet të themi se dispozitat e parashikuara nga konventa kanë qenë të përdorshme jo vetëm se shtetet i ndjekin në mënyrë rigoroze ato por edhe sepse i japin kuptime dhe zbatime të ndryshme atyre sipas interesave konkrete dhe neni 60 është shembulli më i mirë që e pasqyron këtë. Kështu nga sa diskutuam më lart shtetet ose organet e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve kur zbatojnë nenin 60, më shumë se sa tek rëndësia e dispozitës së shkelur ndalen tek rëndësia ose madhësia e vetë shkeljes.446

4.4.e Rebus sic stantibus Lidhja e traktateve i referohet rregullimit të një situate të caktuar midis palëve të bazuar në disa rrethana konkrete. Sigurisht që shoqëria gjithmonë në zhvillim mund të sjelli edhe ndryshime të papritura të cilat mund ta bëjnë të pamundur realizimin e traktatit në praktikë. Në këto kushte, mendimi i parë që të vjen në mendje është e drejta legjitime e 444

Third report on State responsibility, by Mr. Gaetano Arangio-Ruiz, Special Rapporteur, Extract from the Yearbook of the International Law Commission(1991) Vol II, parag.96, fq 24 445 Bruno Simma dhe Christian J Tams ne “Reacting against breach of treaty breaches”, fq. 599 446 Jan Klabbers, Beyond Vienna Conventinon: conflicting treaty provisions, fq.192, ed. Enzzo Canizzaro, the law of treaties beyon Vienna Convention

133

çdo pale që të kërkojë të çlirohet nga detyrime të cilat janë bërë të pakuptimta ose inekzistente për shkak të ndryshimit të rrethanave mbi bazën e të cilave ishte lidhur traktati. Kjo quhet ndryshe edhe klauzola rebus sic stantibus dhe rrënjët e saj i ka tek e drejta romake dhe veçanërisht tek ajo me karakter privat 447, më pas e gjejmë edhe në të drejtën ndërkombëtare. Klauzola rebus sic stantibus ka qenë e sanksionuar në nenin 19 të Statutit të Lidhjes së Kombeve sipas të cilit është elaboruar edhe nga Gjykata Permanente e Drejtësisë Ndërkombëtare në disa çështje të saj. Kështu në çështjen e Denoncimit të Traktatit mes Kinës dhe Belgjikës, kjo e fundit pretendonte se qeveria Kineze në kundërshtim me parashikimin e bërë në traktatin e Miqësisë, Tregtisë dhe Lundrimit 1865, kishte bërë denoncimin e kësaj marrëveshje. Sipas traktatit këtë të drejtë e gëzonte vetëm qeveria belge, ndërkohë që qeveria kineze pretendonte që në bazë të nenit 19 të Statuti të Lidhjes kishte të drejtë të ndryshonte traktatin për shkak të ndryshimit thelbësor të rrethanave.448 Një rast i përdorimit të klauzolës rebus sic stantibus është diskutuar të jetë edhe dalja e Shqipërisë nga Traktati i Varshavës në 1968. Puto e ka trajtuar këtë si një rast i anullimit të traktatit449, ndërsa Shwelb e ka trajtuar këtë si një nga rastet kur ndryshimi i rrethanave ka qenë shkak për mbarimin e traktatit, duke qenë se Shqipëria e ndërmori këtë veprim pas ndërhyrjes së Bashkimit Sovjetik në Çekosllovaki.450 Në këtë kohë nuk ishte ende në fuqi Konventa e Vjenës, por po ta analizojmë me kujdes në bazën e përcaktimeve që ajo ka bërë për përdorimin e ndryshimit të rrethanave si shkak për mbarimin e traktatit, jemi të mendimit që ndonëse një nga detyrimet kryesore dhe në fakt edhe qëllimet e Traktatit të Varshavës ishte mbrojtja reciproke dhe mos sulmimi i shteteve anëtare, ndërhyrja e BRSS në Çekosllovaki nuk e transformon në mënyrë radikale shtrirjen e detyrimeve të ardhshme të Shqipërisë në kuadër të këtij traktati. Shkelja e detyrimeve të traktatit nga ana e shteteve të tjera nuk përbën ndryshim thelbësor të rrethanave, prandaj jemi të mendimit që është tërheqje nga traktati. Që ky parim i ka bazat e tij fillestare në të drejtën zakonore e ka pranuar edhe vetë GJND në çështjen Fisheries Jurisdiction Case ku shprehet se “Neni 62 i Konventës së Vjenës për të Drejtën e Traktateve... në shumë drejtime mund të konsiderohet edhe si një kodifikim i të drejtës zakonore lidhur me mbarimin e një marrëdhënie traktatore për shkak të ndryshimit thelbësor të rrethanave” 451 Klauzola rebus sic stantibus ka qenë gjithmonë një pikë debati mes juristëve për shkak të karakterit përjashtimor që vetë kjo klauzolë bart, por edhe sepse përdorimi i saj do të thotë justifikim ose përligje e shkeljes së parimit pacta sunt servanda452, mbi bazën 447

Marc Villiger, Comentary of VCLT 1969, fq 766 The permanent court of international justice 1922-2012, UN, fq. 155 449 A. Puto “Edrejta ndërkombëtare Publike” 450 Egon Shwelb, “Fondamental change of circumstances, Notes on Article 59 of the Draft Convention on the Law of Treaties as recommended for Adoption to the United Nations Conference on the Law of Treaties by its Committee of the Whole in 1968”, Comments on the 1968 Draft Convention on the Law of Treaties fq. 44 451 I. C. J. Reports 1973, p. 63, para. 36 452 Egon Shwelb,” Fondamental cange of circumstances, Notes on Article 59 of the Draft Convention on the Law of Treaties as recommended for Adoption to the United Nations Conference on the Law of Treaties by its Committee of the Whole in 1968”, Comments on the 1968 Draft Convention on the Law of Treaties fq. 43 448

134

e të cilit është ngritur dhe qëndron në këmbë vetë e drejta e traktateve, prandaj tendenca është gjithmonë drejt disiplinimit dhe kufizimit të veprimit të saj. Kjo është edhe arsyeja që vetë Konventa e Vjenës bën një parashikim disi invers të ndryshimit thelbësor të rrethanave si shkak për mbarimin e traktatit, pra ajo ka një formulim në formën negative. Ajo shprehet se parimi bazë është që ndryshimi thelbësor i rrethanave nuk përbën shkak për mbarimin ose pezullimin e traktatit.453 Megjithatë, këtij rregulli ajo i vendos disa përjashtime, kështu nëse një rrethanë ka qenë thelbësore, pra jo një rrethanë e çfarëdoshme, por e asaj rëndësie sa të ketë ndikuar drejtpërdrejtë në formimin e vullnetit të palëve dhe dhënien e pëlqimit për të qenë të lidhura nga traktati, ajo mund të shërbejë si bazë për të pretenduar mbarimin ose pezullimin e traktatit. Një gjendje e tillë, pra ndryshimi i rrethanave në këtë formë duhet të mos jetë parashikuar nga palët paraprakisht, sepse në këtë rast do të ishim përpara tërheqjes ose denoncimit por jo mbarimit për shkak të ndryshimit thelbësor të rrethanave. Kërkesa e dytë që vendos vetë neni 62 i konventës është që efekti i ndryshimit të rrethanave të ndryshojë radikalisht përmbushjen e detyrimeve në të ardhmen për palët. Me sa duket të dyja kërkesat e përmendura nga kjo dispozitë duhet të jenë kumulative me njëra –tjetrën për sa kohë midis tyre përdoret lidhësa “dhe”. Në çështjen e sipërpërmendur, Gabcikovo- Nagymaro Project, GJND ka bërë një interpretim nëse ndryshimet politike ose ekonomike mund të quhen ndryshime thelbësore të rrethanave. Në këtë vendim, gjykata shprehet se “Kushtet politike ishin të rëndësishme në lidhjen e traktatit të vitit 1977, por gjykata kujton se ky traktat është krijuar për një program të përbashkët investimi në prodhimin e energjisë, kontrollin e përmbytjeve dhe përmirësimin e lundrimit në Danub. Në pikëpamjen e Gjykatës, kushtet e mësipërme politike nuk janë shumë ngushtësisht të lidhura me objektin dhe qëllimin e traktatit sa të përbënin një element thelbësor në dhënien e pëlqimit të palëve dhe të transformonin në mënyrë radikale shtrirjen e detyrimeve që duhet të përmbusheshin në të ardhmen midis tyre. E njëjta vlen edhe për sistemin ekonomik në fuqi në kohën e lidhjes së traktatit të 1977. Përveç kësaj, edhe pse rentabiliteti i vlerësuar i projektit mund të jetë shfaqur më pak në vitin 1992 sesa në vitin 1977, nuk duket nga të dhënat para Gjykatës se ai ishte i detyruar të zvogëlohet në atë masë sa që detyrimet traktatore të palëve të transformoheshin rrënjësisht si rezultat i kësaj. Gjykata nuk i konsideron ndryshimet në gjendjen e njohurive lidhur me mjedisin dhe të drejtën e mjedisit se janë lënë komplet të paparashikuara. Për më tepër, formulimi i neneve 15,19 dhe 20, të krijuara për të përshtatur ndryshimet, bëjnë të mundur që palët të marrin përsipër zhvillime të tilla dhe t’i aplikojnë ato gjatë zbatimit të dispozitave të traktatit. Ndryshimi i rrethanave të pretenduara nga Hungaria, në pikëpamjen e Gjykatës nuk janë të asaj natyre, as individualisht as të marra së bashku, sa që efekti i tyre të transformojë në mënyrë radikale shtrirjen e detyrimeve që duhen zbatuar akoma, për tu përmbushur projekti. Një ndryshim thelbësor i rrethanave duhet të jetë i paparashikuar; ekzistenca e rrethanave në kohën e lidhjes së traktatit duhet të përbëjë elementin kryesor mbi të cilin palët kanë dhënë pëlqimin për të qenë të lidhura nga traktati. Formulimi negativ dhe i kushtëzuar i nenit 62 të Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve, është një 453

Fjalia e parë e paragrafit të parë të nenit 62 t Konventës shprehet se “Një ndryshim thelbësor i rrethanave, të cilat kanë ndodhur në lidhje me ato që ekzistojnë në kohën e përfundimit të një traktati, dhe që nuk ishte parashikuar nga palët nuk mund të konsiderohet si një arsye për pushimin e traktatit ose tërheqjen prej tij me përjashtim të rasteve kur...”

135

tregues i qartë se stabiliteti i marrëdhënieve të traktatit kërkon që pranimi i ndryshimit thelbësor të rrethanave të aplikohet vetëm në raste të jashtëzakonshme.”454 Ndërsa në Fihseries Jurisdction Case, Gjykata shprehet se: “Për më tepër, që ndryshimi i rrethanave të përbëjë shkak për mbarimin e traktatit, është e nevojshme që të ketë sjellë një transformim radikal të shtrirjes së detyrimeve që janë akoma për tu përmbushur. Ndryshimi duhet të ketë rritur barrën e detyrimeve që do të përmbushen në atë masë sa detyrimet që do zbatojnë traktatin të jenë të ndryshme nga ato që kanë marrë përsipër palët në traktat. Në lidhje me detyrimin që Gjykata po shqyrton, ky kusht nuk është përmbushur, sepse ndryshimi i rrethanave të pretenduara nga Islanda nuk mund të thuhet se ka ndryshuar në mënyrë radikale detyrimet e vendosura në Shkëmbimin e Notave të vitit 1961..... Parashtruesi, në procesin oral, ka zgjeruar përmbajtjen, duke thënë se ndryshimi i rrethanave, nuk e liron shtetin ipso facto nga detyrimet e traktatit, përveç se kur është vendosur më marrëveshje, me mënyra të tjera apo nga mjete të tjera juridike ose jo, se ndryshimi i rrethanave është i asaj natyre sa që e shkarkon palën nga detyrimet e traktatit.”455 Neni 62 i Konventës paraqet dy ndalime për përdorimin e ndryshimit thelbësor të rrethanave si shkak për mbarimin e traktatit ose për pezullimin e tij : “në qoftë se traktati vendos kufij; ose në qoftë se ndryshimi thelbësor është rezultat i një shkeljeje nga pala që e paraqet atë ose në lidhje me një detyrim në bazë të traktatit ose në lidhje me çdo detyrim tjetër ndërkombëtar ndaj ndonjë pale tjetër të traktatit.”. Konferenca Diplomatike për adoptimin e Konventës së Vjenës u karakterizuar nga diskutime të vazhdueshme sa i takon marrëveshjeve për përcaktimin e kufijve, pasi pretendohej se ky ishte një kufizim jo thjesht me një tendencë pacifiste që mbronte kufijtë shtetëror, por mund të përbënte një kufizim edhe të së drejtës së vetëmbrojtjes së shteteve në situata të caktuara. Gjithsesi hartuesit e konventës preferuan të mbesin tek përkufizimi i parë. Sa i përket kufizimit të dytë i referohet shkeljeve të traktatit të cilat nuk mund të përdoren nga shteti shkelës për tu çliruar nga detyrimet e traktatit. Sa i takon nenit 62 të Konventës, Afganistani ka bërë një rezervë pas nënshkrimit të Konventës, sipas të cilës “Kuptimi i nenit 62 (ndryshim thelbësor i rrethanave) për Afganistanin është si vijon: “Nën-paragrafi 2 (a) të këtij neni, nuk mbulon traktate të pabarabarta dhe të paligjshme, apo ndonjë traktat i cili është në kundërshtim me parimin e vetëvendosjes.”

4.4.f Dalja e një norme të re jus cogens Një mënyrë e veçantë e mbarimit të traktatit është dalja e një norme të re jus cogens. Normë jus cogens është “një normë e pranuar dhe e njohur nga komuniteti ndërkombëtar i Shteteve në tërësi si një normë e cila nuk duhet të cënohet dhe që nuk mund të modifikohet përveçse me një normë të mëvonshme të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare që ka të njëjtin karakter”456.

454

GabCikovo-Nagymaros Project (HungarylSlovakia), Judgment, 1. C. J. Reports 1997, fq. 62-63, parag.104 455 Fisheries Jurisdiction (United Kingdom/Iceland) Case, ICJ Reports 1973, fq.65, para. 43 456 Neni 53 I KV

136

Karakteristikat e normave jus cogens si janë trajtuar edhe më lart janë : njohja nga komuniteti ndërkombëtar dhe pranimi si të detyrueshme i tyre. Vërtetimi i këtyre dy elementeve ka vështirësitë e veta por në aspektin e pushimit të një traktati merr një rëndësi të veçantë, pasi kjo prek vazhdimësinë e traktatit. Nuk ka në të drejtën ndërkombëtare ndonjë organ të posaçëm që të konstatojë ekzistencën e një norme të re jus cogens apo që të njoftojë ekzistencën e saj, por nëse një palë e pretendon daljen e një norme të tillë dhe i drejtohet procedurës së parashikuar nga KV për këtë çështje, atëherë një organ gjyqësor mund ta konstatojë një gjë të tillë. Në çështjen Gabickovo- Nagymaros Project të trajtuar më lart, një nga pretendimet e Hollandës ishte pikërisht pushimi i traktatit të vitit 1977 si rezultat i daljes së normave të reja në fushën e mbrojtjes së mjedisit, pretendim të cilin e kundërshtonte Sllovakia me arsyetimin se këto nuk kanë statusin e normave jus cogens dhe nuk e cënojnë vlefshmërinë dhe fuqinë e traktatit. Gjykata nuk u ndal të arsyetonte nenin 64 të KV që e parashikon pushimin si rezultat i daljes se një norme të re jus cogens më të cilin traktati bie në konflikt pasi asnjëra nga palët nuk e pretendoi se normat e reja kishin karakterin e jus cogens, megjithatë, arsyetoi se “traktatet nuk kanë natyrë statike dhe mund të përshtaten me ndryshimet dhe zhvillimet e të drejtës ndërkombëtare”457 Ajo që është me interes në këtë vendim, është fakti se jo çdo normë mund të konsiderohet jus cogens pavarësisht nga rëndësia që mund të ketë, ajo duhet të plotësojë kushtet e lartpërmendura, por karakteri subjektiv dhe jo statik i tyre vështirëson edhe konstatimin e rasteve kur një traktat duhet të pushojë për shkak të konfliktit më normat e reja.

4.5 Pavlefshmëria e traktatit ndërkombëtar Pavlefshmëria e traktateve është një institut kompleks dhe jo shumë i trajtuar nga e drejta ndërkombëtare dhe e drejta e traktateve, për arsye se nuk është një institut normat e të cilit gjejnë zbatim praktik të shpeshtë. Megjithatë nuk është aspak i parëndësishëm, sepse pamundësia e palëve për të zbatuar traktatin në rastet e prezencës së një shkaku të pavlefshmërisë është e justifikuar, ndërsa në mungesë të parashikimit të shkaqeve të tilla palëve do t’i lindte përgjegjësia e moszbatimit të traktatit. Gjithsesi KV, duke qenë një instrument që kërkon të paraprijë çdo situatë që mund të krijohet në të ardhmen, ka parashikuar rastet e pavlefshmërisë së një traktati, pra në cilat rrethana një traktat i lidhur mes palëve do të konsiderohet se nuk ka ekzistuar. Kjo konventë, bën edhe një ndarje të heshtur midis shkaqeve të pavlefshmërisë së traktateve, kur njëra kategori janë veset e vullnetit të shprehur në momentin e lidhjes së traktatit dhe në kategorinë tjetër është pavlefshmëria e traktatit për shkak të konfliktit me normat jus cogens. Si shkaqe për pavlefshmërinë e traktatit parashikohen: cënimi i një norme të së drejtës së brendshme, gabimi, mashtrimi, korruptimi, shtrëngimi i përfaqësuesit të shtetit ose kërcënimi për përdorim të forcës ndaj një shteti, si edhe kundërshtimi me një normë jus cogens. 457

A. Ciampi, sipërcit. Fq. 374

137

Schroder argumentonte se vlefshmëria e një traktati lidhet me katër fusha kryesore: a) kapaciteti për të lidhur traktate; b) pëlqimi për të qenë i lidhur nga një traktat; c) ligjshmëria e traktatit; d) kërkesat për regjistrimin dhe publikimin;458. Ndërsa në KV nuk i gjejmë të pasqyruara të gjitha këto fusha, shohim si të nevojshme që kapaciteti për të lidhur traktate të ishte i përfshirë pasi në praktikë mund të ketë raste të tilla dhe është e nevojshme që efektet e tyre t’i nënshtrohen regjimit të pavlefshmërisë ab initio. Sigurisht që të dyja konventat e kanë të parashikuar se cilat janë subjektet që e gëzojnë një kapacitet të tillë, por nuk shprehet konkretisht se mungesa e këtij kapaciteti shkakton pavlefshmëri.

4.5.a Pavlefshmëria e lidhur me cenimin e një norme të së drejtës së brendshme Një nga rregullat bazë mbi të cilin ngrihet ky institut është se një palë nuk mund të pretendojë pavlefshmërinë e një traktati ndërkombëtar për shkak se pëlqimi për të qenë i lidhur nga ky traktat ka ardhur si rezultat i shkeljes së një norme të së drejtës së brendshme.459 Ky rregull e ka bazën tek shumëllojshmëria e marrëdhënieve që mund të krijohen mes palëve nëpërmjet traktateve dhe ndryshimet e mëdha që mund të ketë e drejta e brendshme e çdo shteti me normat e tjera. Për të shmangur mundësinë që palët të justifikojnë moszbatimin e traktatit me mospërputhjen e tij me norma të së drejtës së brendshme apo që të pretendojnë pavlefshmërinë e tij për këtë arsye në çdo rast që e shohin të leverdishme që mos i shlyejnë detyrimet, mendohet të jenë bërë një parashikim i tillë me karakter mohues. Norma që pretendohet të jetë shkelur në këtë rast nuk është një normë e çfarëdoshme, por një normë që lidhet me kompetencën për të lidhur traktate e marrëveshje ndërkombëtare, e parashikuar nga e drejta e brendshme, që përfshin si organet kompetente për të lidhur traktatet ashtu edhe procedurën që duhet ndjekur dhe pajisjen më plotfuqi.460 Si çdo rregull që ka edhe përjashtimet e veta, edhe rasti në fjalë bën përjashtim për dispozitat e së drejtës së brendshme të cilat kanë qenë të një rëndësie thelbësore. Që një palë të invokojë pavlefshmërinë si rezultat i shkeljes së një norme të brendshme me rëndësi thelbësore për shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga traktati, duhet që një shkelje e tillë të jetë e dukshme, evidente. Sipas konventës një shkelje apo dhunim është i dukshëm461 “në qoftë se ai do të ishte objektivisht i dukshëm për çdo Shtet

458

Meinhard Schroder, Treaties, Validity, Fq. 511, në Eciclopedia of Public International Law, 7/ 1985 Neni 46 parashikon : “1. Një Shtet nuk mund të kërkojë faktin që pëlqimi i tij për të qenë i lidhur nga një traktat është shprehur duke cenuar një dispozitë të së drejtës së tij të brendshme në lidhje me kompetencën për të përfunduar traktate duke bërë të pavlefshëm pëlqimin e tij, në qoftë se ky cenim nuk ishte i qartë dhe të kishte të bënte me një rregull të së drejtës së tij të brendshme të një rëndësie thelbësore.....” 460 M. Villiger, sipërcit. Fq. 589 461 Në ccështjen Qatar vs Bahrein GJND arsyeton e nuk ka ndonëj manifestim të dukshëm të nj shkelje të tillë nga përfaqësuesit e Qatarit, sipas saj “As nuk ka ndonjë gjë në materialin përpara Gjykatës që do të justifikonte shmangien apo devijimin nga rregullat kushtetuese në lidhje me përfundimin e traktateve nga Katari, sipas të cilave të shprehej se ai e konsideron ose nuk e konsideron një marrëveshje të tillë si të lidhur. Dhe as që një inetres i tillë nëse do të ekzistonte do të prevalonte mbi këtë marrëveshje. Prandaj argumenti i Bahreinit në këto pika nuk mund të pranohet.” ICJ Judgement 1 july 1994, fq 121 459

138

që drejtohet në një mënyrë të tillë që është në përputhje me praktikën normale dhe mirëbesimin.”. Një pretendim i tillë është ngritur edhe në çështjen e “Për delimitimin e zonave të tyre përkatëse, të shelfit kontinental dhe zonave të tjera detare që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare” mes shtetit tonë dhe shtetit grek kur u shqyrtua përputhshmëria e saj me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë. Sipas Gjykatës mospajisja me plotfuqi nga presidenti i Republikës i personave që kishin zhvilluar bisedimet për lidhjen e marrëveshjes përbën njërën nga aspektet e antikushtetutshmërisë së kësaj marrëveshje. Megjithatë, sa kohë kjo marrëveshje nuk ka hyrë në fuqi, ajo nuk ka filluar të prodhojë efekte juridike për shtetin shqiptar, prandaj nuk mund të themi se në këtë rast jemi përpara nenit 46462 që e pengon në aspektin ndërkombëtar shtetin tonë të pretendojë pavlefshmërinë e marrëveshjes si rezultat i shkeljes së një norme të brendshme. Nga ky arsyetim i gjykatës mund të reflektojmë edhe për dy aspekte me rëndësi të këtij shkaku të pavlefshmërisë : së pari shohim se kjo lloj pavlefshmërie nuk është e tillë që nga momenti i lidhjes, por duhet të kërkohet nga palët në momentin që konstatojnë shkeljen thelbësore të së drejtës së brendshme. Së dyti, që momenti i hyrjes në fuqi të traktatit në fjalë është shumë i rëndësishëm, sepse është ky moment që e lidh palën me parashikimet e neni 46 të KV. Momenti i hyrjes në fuqi i traktatit dhe pavlefshmëria e tij si rezultat i shkeljes së normave të brendshme është shqyrtuar nga GJND në çështjen Cameroon vs. Nigeria. Këto dy shtete kishin mosmarrëveshje për përcaktimin e kufirit midis tyre, veçanërisht në Gadishullin Bakaasi dhe në disa zona të tjera ujore. Një nga pretendimet e Cameroonit ishte se një pjesë e kufirit midis dy shteteve ishte përcaktuar nga Deklarata e Marouas në 1 qershor 1975, ndërsa Nigeria kundërshtonte duke thënë që kjo marrëveshje ishte nënshkruar nga kreu i shtetit por nuk ishte ratifikuar. Gjykata analizoi marrëveshjen në fjalë dhe arsyetoi se kjo ishte një traktat sipas përcaktimeve të KV dhe se “ajo nuk mund të pranojë argumentin se Deklarata Maroua ishte e pavlefshme sipas të drejtës ndërkombëtare për shkak se ajo u nënshkrua nga Kreu i Shtetit të Nigerisë në atë kohë por asnjëherë nuk u ratifikua. Ajo vëren se, ndërsa në praktikën ndërkombëtare një procedurë me dy hapa të përbërë nga nënshkrimi dhe ratifikimi është praktikuar shpesh në dispozitat në lidhje me hyrjen në fuqi të një traktati, ka edhe raste kur një traktat hyn në fuqi menjëherë pas nënshkrimit. Sipas mendimit të Gjykatës, Deklarata Maroua hyri në fuqi menjëherë pas nënshkrimit të saj.”463. Gjykata gjithashtu nuk pranoi as argumentin se dispozita kushtetuese të rëndësishme të kushtetutës nigeriane ishin shkelur në këtë rast. Ajo arsyetoi se ky pretendim vinte ndesh me nenin 46 të KV pasi nuk ishim përpara rastit përjashtimor të shkeljes së një dispozite me karakter thelbësor. Sipas saj “rregullat lidhur me autoritetin që ka kompetencën për të nënshkruar traktate për një shtet janë rregulla kushtetuese të një rëndësie themelore. Megjithatë, një kufizim i kompetencës së kryetarit të shtetit në këtë drejtim nuk përfshihet në kuptimin e nenit 46, paragrafi 2, përveç nëse është bërë e ditur siç duhet. Kjo është veçanërisht kështu sepse Krerët e Shteteve i përkasin grupit të personave të cilët, në përputhje me nenin 7, paragrafi 2, të Konventës "në sajë të 462

Vendimi 15/10 I GJK, sipërcit, fq 19, prg. 46 ICJ Judgment of 10 October 2002land And Maritime Boljndary Esetween Cameroon And Nigeria (Cameroon Vs. Nigeria: Equatorial Guinea Intervening), fq 242 463

139

funksioneve të tyre dhe pa pasur nevojë për tu pajisur me plotfuqi konsiderohen se përfaqësojnë shtetin e tyre.”. Lidhur me pretendimin nigerian se shteti i Cameroonit ka pasur njohuri se kryetari i shtetit të Nigerisë nuk kishte kompetencë që ta lidhte shtetin me këtë marrëveshje pa pëlqimin e qeverisë nigeriane, Gjykata vëren se nuk është detyrë e shteteve të jenë të informuara për zhvillimet legjislative dh kushtetuese të shteteve të tjera, të cilat janë apo mund të bëhen të rëndësishme për marrëdhëniet ndërkombëtare të tyre në të ardhmen.”464 Pavlefshmëria e traktateve për shkak të shkeljes së normave të së drejtës së brendshme është trajtuar edhe nga KV 1986, me ndryshimin e vetëm se kur bëhet fjalë për norma që përcaktojnë kompetencën për të shprehur pëlqimin, kuptohen gjithmonë organe të organizatave ndërkombëtare dhe rregullat e saj të brendshme.465 Në këtë drejtim, GJED ka dhënë disa vendime me interes. Në France vs. Commission gjykata ka marrë në shqyrtim një marrëveshje të lidhur nga Komisioni me SHBA, në kundërshtim me rregullat e brendshme të Komunitetit Europian. Gjykata nuk u shpreh se kjo marrëveshje nuk ishte e detyrueshme për KE edhe pse ai nuk është pjesë e KV, ai i nënshtrohet normave të së drejtës zakonore që ajo reflekton. 466 Sipas gjykatës Komuniteti Europian nuk mund të pretendojë çështje të së drejtës së tij si justifikim për moszbatimin e marrëveshjes.467 Në çështjen Commission vs. Mbretëria e Bashkuar468, GJED ka arsyetuar se asnjë nga shtetet anëtare nuk mund të lidhë traktate të cilat cënojnë të drejtën e brendshme të KE, megjithatë nëse marrëveshjet lidhen me shtete jo anëtare, këto të fundit nuk janë të detyruara të kenë dijeni për këto rregulla e si rrjedhojë mbi to nuk mund të rëndojë sanksioni i pavlefshmërisë së traktatit si rezultat i nenit 46 të KV. Gjithsesi, zbatimi i nenit 46 së pari ka funksion ndalues për palët, sepse ai është i ndërtuar në formë negative, çka i mohon atyre mundësinë për të kërkuar pavlefshmërinë. Ndërsa lejimi i pretendimit të pavlefshmërisë në një situatë të tillë është një rast përjashtimor, vërtetimi i të cilit mendojmë se është i vështirë për shkak të pamundësisë për të vërtetuar se kur një dispozitë është thelbësore apo jothelbësore dhe nga ana tjetër është e vështirë të provohet edhe se manifestimi “dukshëm” i kësaj dispozite. Si shkak për pavlefshmërinë e traktatit nuk mund të pretendohet nga palët as tejkalimi i objektit të plotfuqisë nga përfaqësuesi i tyre. 469 Kështu nëse një person i autorizuar nga organi kompetent shtetëror me plotfuqi për të zhvilluar bisedimet e për të 464

Po aty Neni 46 i KV, 1986 parashikon “Një Shtet nuk mund të përdorë faktin që pëlqimi i tij për t’u detyruar nga dispozitat e një traktati është shprehur duke cënuar një dispozitë të së drejtës së tij të brendshme në lidhje me kompetencën për të lidhur traktate duke bërë të pavlefshëm pëlqimin e tij nëse ai cënim nuk ishte i qartë dhe nuk lidhet me një rregull të së drejtës së brendshme të një rëndësie të madhe. 2. Një organizatë ndërkombëtare nuk mund të përdorë faktin që pëlqimi i saj për t’u detyruar nga dispozitat e një traktati është shprehur duke cënuar rregullat e organizatës në lidhje me kompetencën për të përfunduar traktatet duke bërë të pavlefshëm pëlqimin e tij nëse ai cënim nuk ishte i qartë dhe nuk lidhet me një rregull të së drejtës së brendshme të një rëndësie kryesore. 3. Një cënim është i qartë nëse do të jetë objektivisht i dallueshëm për çdo Shtet apo organizatë ndërkombëtare që e drejton veten në këtë çështje në lidhje me praktikën normale të Shteteve dhe aty ku është e nevojshme edhe të organizatave ndërkombëtare dhe në mirëbesim." 466 A.Aust, sipërcit., fq. 314 467 Po aty 468 ECJ case C-466/98 469 Neni 47 i KV 465

140

nënshkruar një traktat ka qenë i kufizuar në këtë plotfuqi për të kryer apo mos kryer veprime të caktuara por që ai nuk i zbaton, atëherë kjo nuk mund të jetë shkak për pavlefshmërinë e vetë traktatit. Kufizimet mund të jenë nga më të ndryshmet si nënshkrimi me rezerva apo përmbushja e ndonjë kushti të veçantë etj. Përjashtimi në këtë rast bëhet vetëm kur kufizimet e vendosura ndaj përfaqësuesit të një shteti janë bërë të njohura për palët përpara se të jepet pëlqimi për të qenë i lidhur me një traktat. Ky përjashtim nuk mund të përdoret nëse bëhet pas shprehjes së pëlqimit për të qenë i lidhur nga traktati nga ana e përfaqësuesit.470 Nuk ka në KV ndonjë parashikim për mënyrën e dhënies së këtij njoftimi apo bërjen me dije të palëve të tjera, megjithatë kjo mund të realizohet me një komunikatë me shkrim ose me një deklaratë gjatë periudhës së zhvillimit të bisedimeve. E drejta e shtetit për të kërkuar pavlefshmërinë e një traktati të lidhur në tejkalim të kufizimeve të vendosura ndaj përfaqësuesit të shtetit është veçanërisht e nevojshme për traktatet të cilat hyjnë në fuqi menjëherë pas nënshkrimit të tyre, sepse për ato të cilat kalojnë nëpërmjet ratifikimit ose miratimit shteti ka mundësi ta konstatojë tejkalimin e kufizimit gjatë kësaj faze dhe nuk e shpreh pëlqimin përfundimtar për të qenë pjesë e traktatit dhe për pasojë ky traktat nuk do të hyjë në fuqi.

4.5.b Gabimi si shkak i pavlefshmërisë Konventa e Vjenës si shkak për pavlefshmërinë e një traktati është shprehur se mund të jetë edhe gabimi. Në këto parashikime471 gabimi mund të konsiderohet si shkak i pavlefshmërisë vetëm nëse ky gabim ka ekzistuar në kohën e dhënies së pëlqimit nga palët dhe ka ndikuar në mënyrë të veçantë në dhënien e pëlqimit. Kjo do të thotë që nëse gabimi shfaqet në një kohë të mëvonshme, ai nuk mund të pretendohet nga palët si shkak i pavlefshmërisë së traktatit. Gabimi që mund të shkaktojë pavlefshmëri ka disa karakteristika. Ai duhet të jetë gjithmonë një gabim në fakt ose në një situatë, pra konventa përjashton mundësinë e një gabimi në ligj, megjithatë mund të jetë e vështirë të dallosh në fushën e traktateve një gabim mirëfilli faktik. Gabimet që mund të jenë gramatikore ose tekstuale nuk mund ta bëjnë traktatin të pavlefshëm. Një karakteristikë tjetër e gabimit është që ky të ketë qenë një fakt kyç në formimin e vullnetit të palës për shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga traktati. Nëse shteti që pretendon gabimin, ka pasur mundësi të marrë dijeni lidhur me gabimin por nuk e ka bërë për shkak të neglizhencës së tij atëherë ai nuk mund të pretendojë më pavlefshmërinë e traktatit. Po kështu nuk mund të pretendohet pavlefshmëria e traktatit edhe nëse shteti e ka krijuar vetë situatën apo faktin me veprimet e tij, sepse në këtë rast do të dëmtoheshin palët e tjera në traktat të cilat janë në mirëbesim. Sikundër e kemi përmendur disa herë, KV reflekton të drejtën zakonore të përdorur në këtë fushë përpara hyrjes së saj në fuqi dhe sigurisht edhe jurisprudencën e organeve ndërkombëtare. Më herët, për çështjen e gabimeve dhe karakteristikave që duhet

470 471

M. Villiger, sipërcit. Neni 48 I KV

141

të përmbajnë ato në mënyrë që të jenë shkak i pavlefshmërisë është shprehur edhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, në Temple Case. Në çështjen Temple of Preah Vihear, Kamboxhia pretendonte se Tailanda kishte shkelur sovranitetin territorial të saj për shkak të veprimeve të kryera në rajonin e Tempullit të Preah Vihear. Ndërsa Tailanda pretendonte se ky rajon shtrihej në pjesën tajlandeze të kufirit midis dy shteteve. Pretendimin e saj për juridiksionin e Gjykatës, Kamboxhia, ndër të tjera, e kishte mbështetur në deklaratën e saj të bërë sipas kushteve të nenin 36 të Statutin të GJND dhe Deklaratës së Tailandës të 20 majit 1950 që sipas Kamboxhias pranonte në një farë mënyre juridiksionin e detyrueshëm të Gjykatës. Kjo Deklaratë në vetvete rinovonte pranimin e juridiksionin të detyrueshëm të GJPDN që ishte bërë në vitin 1940. Në këndvështrimin e Tailandës Deklarata e 20 majit 1950 nuk përbënte një marrëveshje për pranimin e juridiksionit të detyrueshëm të GJND. Sipas saj, Deklarata në fjalë ishte bërë me qëllim pranimin e juridiksionit për një çështje të veçantë472, por për shkak të konceptimit të gabuar të statusit të Deklaratës së vitit 1940, gjuha e përdorur në këtë të fundit është përsëritur në Deklaratën e vitit 1950.473 GJND u shpreh se “Ndonjë gabim i mundshëm në këtë rast mund të ketë qenë një gabim që lidhet me ligjin, por gjykata në këtë rast nuk e konsideron problemin në çështjen në fjalë sikur rrjedh nga gabimi. Për më tepër, rëndësia kryesore e gabimit, kur ai ekziston, është ndikimi real që ai mund të këtë prekur shprehjen e lirë të pëlqimit. Gjykata në këtë rast nuk shikon ndonjë faktor që mund të ketë ndikuar, ex post ose në mënyrë prapavepruese, në pëlqimin e shprehur nga Tailanda në vitin 1950. Pavarësisht nëse pëlqimi i shprehur lidhet me një organ ligjërisht efektiv apo jo, ai ka qenë një pëlqim real dhe që nuk mund t’i jetë referuar juridiksionit të GJPDN të cilën Tailanda e dinte mirë se nuk ekzistonte më. Çështja e vërtetë për Tailandën është së Deklarata e 1950 ishte e vesuar për shkak se ajo ishte shprehur për terma të cilat e bëjnë atë pa objekt dhe asgjë më shumë se një mungesë objekti nuk mund të jetë shkak për nulitetin e Deklaratës.”474 Por sipas gjykatës “kjo mund të vërtetohet vetëm duke analizuar në tërësi Deklaratën në fjalë nën dritën e qëllimit të saj”. Nga analiza që gjykata i bëri Deklaratës së vitit 1950 duke e parë të lidhur edhe me Deklaratat e viteve 1929 dhe 1940, si edhe qëndrimit të Tailandës gjatë viteve, lidhur me vlefshmërinë e kësaj deklarate dhe me rolin që mund të ketë gabimi në këtë vlefshmëri ajo u shpreh se “...kur një shtet ka shfaqur, sikurse Tailanda, një qëndrim konsistent ndër vite lidhur me qëllimin për t’iu nënshtruar juridiksionit të detyrueshëm të organit gjyqësor kryesor të kohës, gjykata nuk mund të pranojë pretendimin se ky qëllim është rrëzuar dhe është bërë i pavlefshëm nga defektet të cilat nuk kanë ndikuar aspak në pëlqimin e shprehur, përveç nëse ky defekt është aq thelbësor sa ka vesuar të gjithë instrumentin për shkak të shkeljes së normave ligjore të detyrueshme. Gjykata nuk e konsideron se ky është rasti në fjalë dhe është detyrë e gjykatës të mos lejojë një palë të tërhiqet me arsyen e defekteve të cilat, në kontekstin e përgjithshëm, nuk kanë ndikuar në mënyrë thelbësore në çështje dhe nuk bëjnë që instrumenti të jetë në kundërshtim me norma detyruese të së drejtës.”475 472

Bëhej fjalë për Aerial Incident of July 27th, 1955 (Israel v. Bulgaria) Gjuha e përdorur, u konsiderua në vendimin Israel vs. Bulgaria si jo e përshtatshme, ICJ Temple case, Preliminary objections, fq. 17 474 ICJ Temple case, Preliminary objections, fq. 17 475 Po aty 473

142

4.5.c Mashtrimi si shkak i pavlefshmërisë Në nenin 49 të KV parashikohet si shkak për të pretenduar pavlefshmërinë e traktatit edhe mashtrimi. Sipas këtij neni “Në qoftë se një Shtet është shtyrë që të përfundojë një traktat nëpërmjet veprimit mashtrues të një Shteti tjetër palë në bisedime, Shteti mund të konsiderojë mashtrimin se e bën të pavlefshëm pëlqimin e tij për të qenë i lidhur nga traktati”. Mashtrimi realizohet me veprime konkludente apo krijimin e situatave të caktuara nga njëra nga palët negociuese, në mënyrë që të krijojë tek një apo disa palë të tjera përshtypje të gabuar dhe në bazë të këtij veprimi ato të nxiten të nënshkruajnë traktatin. Karakteristikë e mashtrimit është fakti se një palë është aktive dhe ndërmerr veprime për ta çuar palën tjetër drejt nënshkrimit të traktatit dhe këto veprime janë të qëllimshme dhe synojnë t’i krijojnë shtetit apo organizatës përfitime. Veprimi apo sjellja mashtruese duhet të jetë e asaj rëndësie sa po të mos kishte ekzistuar, palët nuk do ta ishin nënshkruar traktatin. Dispozita e sipërpërmendur përmend veprimet aktive të ndërmarra nga njëra nga palët, por lind pyetja : po me mosveprimet e njërës palë a mund të kryhet mashtrim në lidhjen e një traktati? Jemi të mendimit që po, p.sh. nëse lidhet një traktat me natyrë tregtare për produkte të një cilësie të cilat një shtet nuk i disponon por këtë gjë e mban të fshehur në mënyrë që të lidhi traktatin sepse ai mund të ketë rëndësi ekonomike për të dhe më pas mendon të gënjejë për cilësinë e produkteve, në këtë jemi përpara mashtrimit, sepse pala tjetër po të ishte në dijeni të këtij fakti nuk do ta kishte lidhur traktatin. Gjithsesi rastet e lidhjes së traktateve me mashtrim si një nga veset e vullnetit nuk janë të ndeshura në praktikë.

4.5.d Korruptimi si shkak i pavlefshmërisë Korruptimi i një përfaqësuesi të palës të tjetër me të cilën po zhvillohen bisedime gjithashtu përbën një nga burimet ose fushat e pavlefshmërisë së një traktati.476 Korruptimi është një koncept i gjerë dhe i papërcaktuar në të drejtën e traktateve, megjithatë si të tillë mund të shikojmë veprimet e ndërmarra nga një shtet që synojnë t’i krijojnë privilegje apo përfitime përfaqësuesit të palës tjetër, me kushtin që ky të nënshkruajë traktatin. Përfitimet mund të jenë nga më të ndryshmet, vlera monetare, pasuri të paluajtshme, trajtim i veçantë ose funksione të larta, në favor të përfaqësuesit apo të afërmëve të tij, kjo nuk ka rëndësi sa i përket pavlefshmërisë. Me rëndësi është që ky privilegj është bërë në shkëmbim të nënshkrimit të traktatit dhe hamendësohet që teksti i tij mund të përmbajë kushte më të favorshme për palën që korrupton. Konventa parashikon se çdo veprim direkt apo indirekt në favor të përfaqësuesit të palës tjetër mund

476

Neni 50 I KV parashikon se “Në qoftë se shprehja e pëlqimit të një Shteti për të qenë i lidhur nga një traktat është shkaktuar nëpërmjet korruptimit të një përfaqësuesi të tij direkt ose indirekt nga një shtet tjetër palë në bisedime, shteti mund të konsiderojë një korruptim të tillë se e bën të pavlefshëm pëlqimin e tij për të qenë i lidhur nga traktati.”

143

të përbëjë korruptim, por duhet gjithmonë që ky korruptim të dëmtojë interesat e shtetit të këtij përfaqësuesi dhe jo të ndonjë pale të tretë.477

4.5.e Shtrëngimi si shkak i pavlefshmërisë Shtrëngimin si burim i pavlefshmërisë së traktatit, KV e ka ndarë në dy pjesë, në varësi të subjektit të shtrëngimit : si rezultat i shtrëngimit të përfaqësuesit që zhvillon bisedimet dhe si rezultat i shtrëngimit të shtetit. Shtrëngimi është parashikuar si burim pavlefshmërie me qëllimin që të mbrojë lirinë e vullnetit të palëve që duan të hyjnë në marrëdhënie midis tyre. Shtrëngimi i përfaqësuesit të shtetit478 (apo organizatës), nënkupton akte dhune ose kërcënimi për përdorim të saj në mënyrë që të detyrohet përfaqësuesi që të nënshkruajë traktatin në emër të shtetit të tij, veprim që nuk do ta kishte kryer në mungesë të këtyre akteve shtrënguese. Pra, gjithmonë, shtrëngimi duhet të jetë thelbësor në shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga traktati në mënyrë që të pretendohet pavlefshmëria. Si shtrëngim mund të konsiderohet edhe dhuna verbale ose kërcënimi i një personi të afërt të përfaqësuesit apo shantazhi se mund të ndërmerren veprime që mund të shkatërrojnë karrierën e tij.479 Villiger sugjeron se duhet të dallohet rasti kur një person që është funksionar shtetëror zhvillon bisedimet si person privat dhe në këtë rast shtrëngimi nuk mund të pretendohet si shkak pavlefshmërie dhe rasti kur ai i zhvillon bisedimet si përfaqësues i shtetit. Një traktat i cili është lidhur nën shtrëngimin e përfaqësuesit të shtetit nuk sjell pasoja juridike, çka do të thotë që një traktat i tillë është nul që nga momenti i lidhjes së tij. Konventa nuk sqaron se çfarë ndodh me palët e tjera në një traktat, vullneti i të cilave është i pavesuar, por mendojmë që në këtë rast traktati nuk prodhon pasoja vetëm mes shtetit përfaqësuesi i të cilit është shtrënguar dhe shtetit shtrëngues, pa prekur vlefshmërinë e tij për palët e tjera. Neni 52 i KV parashikon se “Një traktat është i pavlefshëm në qoftë se përfundimi i tij është shkaktuar nëpërmjet kërcënimit ose përdorimit të forcës, duke dhunuar parimet e së drejtës ndërkombëtare të mishëruara në Kartën e Kombeve të Bashkuara”. Ky është një nga burimet më të rëndësishme të pavlefshmërisë pasi e ka burimin në mospërdorimin e forcës si një nga parimet më të rëndësishme të së drejtës ndërkombëtare, si edhe në mbrojtjen e parimeve të tjera të parashikuara në Kartën e Kombeve të Bashkuara. Ky parashikim ka të ndërthurur disa koncepte me rëndësi. Baza mbi të cilën ngrihet pavlefshmëria është neni 2/4 i Kartës së OKB sipas të cilit “Të gjithë anëtarët ndalojnë në marrëdhëniet e tyre ndërkombëtare çdo kërcënim apo përdorim dhune, që drejtohet kundër paprekshmërisë territoriale apo pavarësisë politike të një shteti ose që bie ndesh me qëllimet e Kombeve të Bashkuara”.

477

M. Villiger. Sipërcit. Neni 51 i KV, “Shprehja e pëlqimit të një Shteti për të qenë i lidhur nga një traktat, i cili është shkaktuar nga shtrëngimi i përfaqësuesit të tij nëpërmjet akteve ose kërcenimeve të drejtuara kundër tij nuk do të ketë fuqi ligjore.” 479 Po aty 478

144

Ky shtrëngim duhet të jetë arsyeja për të cilën një shtet ka nënshkruar traktatin dhe duhet të jetë realizuar gjatë kohës së lidhjes së traktatit. Pra duhet të ketë një lidhje të drejtpërdrejtë mes shtrëngimit dhe lidhjes së traktatit. 480 Përdorimi i forcës në këtë rast ose kërcënimi për përdorimin e saj i referohet specifikisht përdorimit të armëve dhe jo ndonjë forme tjetër shtrëngimi, pasi kjo del nga logjika e dispozitës në përputhje edhe me Kartën e OKB. Megjithatë në bisedimet për hartimin e konventës pati shumë diskutime që të konsideroheshin edhe veprimet politike e ekonomike,481 për këtë arsye KDN, nuk merr një pozicion të qartë në këtë drejtim duke arsyetuar se qëllimi i vërtetë i kësaj dispozite duhet të përcaktohet nga interpretimi i parashikimeve të Kartës në rastet konkrete.482 Në mënyrë që të zgjidhej përfundimisht kjo çështje, gjatë Konferencës së Vjenës 1968, u hartua Deklarata për ndalimin e shtrëngimit politik, ekonomik e ushtarak në lidhjen e Traktateve483, e cila iu bashkëngjit Aktit Final të Konferencës së Vjenës. Deklarata nuk është një instrument detyrues për palët por bën interpretimin e nenit 52 të KV. Deklarata dënon përdorimin e forcës, të presioneve politike ose ekonomike që synojnë ta detyrojnë një shtet të lidhë një traktat, në kundërshtim me parimin e sovranitetit shtetëror. Bie në sy përdorimi i termit “dënon” dhe jo “ndalon”, si edhe koncepti i presionit që është risi në krahasim me tekstin e nenit 52. Kjo Deklaratë u shoqërua me një rezolutë484 që i kërkonte Sekretarit të përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara të sjellë këtë Deklaratë në vëmendjen e të gjitha shteteve anëtare dhe të organeve të OKB, të cilat duhet të përpiqen ta bëjnë publike dhe ta promovojnë atë. Diskutime të shumta janë zhvilluar rreth vlefshmërisë së traktateve të paqes dhe rolit të KS në kuadër të masave për ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare dhe sanksioneve të ndërmarra në këtë drejtim. Traktatet e Paqes të lidhura përpara Konventës nuk diskutohen në këtë pjesë, për sa kohë është parashikuar se ajo nuk do të ketë fuqi 480

Po aty. GJND në Fisheries Juristidiction case ka argumentuar se “ekzistojnë presione politike dhe morale të cilat nuk mund të vërtetohen me prova shkresore, por janë reale dhe që në fakt, në histori, kanë ndikuar në krijimin e traktateve dhe konventave që është pretenduar se janë lidhur me vullnet të lirë dhe i nënshtohen parimit pacta sunt servanda”, ICJ Reports, 1973 482 Malcolm Shaw, Intrenational law, fq. 943, Cambridge University Press, 6ed, 2008 483 Teksti i Deklaratës “Konferenca e Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtën e Traktateve, mbështetur në parimin se çdo traktat në fuqi është detyrues për palët në të dhe duhet të zbatohet prej tyre në mirëbesim, duke riafirmuar parimin e barazisë sovrane të shteteve, e bindur se Shtetet e duhet të kenë liri të plotë në kryerjen e ndonjë veprimi që lidhet me përfundimin e një traktati, duke kritikuar faktin se shtetet kanë qenë ndonjëherë detyruara për të përfunduar traktatet nën presion të ushtruar në forma të ndryshme nga shtetet e tjera, duke dashur të sigurohet se në të ardhmen i tillë presion nuk do të ushtrohet në asnjë formë nga cilido shtet ne lidhje me përfundimin e një traktati, 1. Solemnisht dënon kërcënimin ose përdorimin e presionit në çfarëdo forme, qoftë ushtarake, politike, apo ekonomike, nga cilido shtet, në mënyrë për të detyruar një shteti tjetër të kryejë ndonjë akt që lidhet me përfundimin e një traktati në kundërshtim me parimet e Barazia sovrane e shteteve dhe liria e pëlqimit, 2. Vendos se Deklarata aktuale do të jetë pjesë e Aktit Final të Konferencës mbi të Drejtën e Traktateve.” 484 Teksti i kësaj rezolute “Konferenca e Kombeve të Bashkuara mbi të Drejtën e Traktateve, Duke miratuar Deklaratën për ndalimin e shtrëngimit politik, ekonomik e ushtarak në lidhjen e Traktateve, si pjesë e Aktit Final të Konferencës, 1. I kërkon Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara të sjellë Deklaratën në vëmendjen e të gjitha shteteve anëtare dhe shteteve të tjera pjesëmarrëse në konferencë, dhe e organeve kryesore të Kombeve të Bashkuara; 2. T’i kërkojë shteteve anëtare t’i japin Deklaratës e publicitetin më të gjerë të mundshëm dhe shpërndarjen e saj.” 481

145

prapavepruese. Po traktatet e paqes të lidhura pas KV, nën ndikimin e KS apo të ndonjë shteti a mund të quhen si të lidhura nën përdorimin e forcës? Po të mbajmë parasysh që vetë neni 52 shprehet se shtetet gjatë lidhjes së traktatit duhet t’i përmbahen parimeve të mishëruara në Kartën e OKB, kuptojmë se ajo nuk përfshin si raste të përdorimit të forcës situatat ku përdoret e drejta e vetëmbrojtjes apo masat e ndërmarra nga Këshilli i Sigurimit. Serena Forlati ka trajtuar këtë problem në dritën e disa rasteve praktike që kanë gjetur zbatim në realitetin ndërkombëtar. Sipas saj, KS në kudër të masave të marra nën Kapitullin VII të Kartës nuk e limiton veten të mos vendosi kushte për arritjen e marrëveshjes së paqes mes shteteve të interesuara dhe këtë e tregon më së miri rasti i Rezolutës 1244(1999) e cila në mënyrë indirekte krijoi edhe Marrëveshjen TeknikoUshtarake mes KFOR dhe qeverive të Maqedonisë dhe Serbisë.485 Shtetet ndaj të cilave pretendohet se këto marrëveshje janë imponuar duke përdorur forcën asnjëherë nuk e kanë pretenduar pavlefshmërinë e këtyre marrëveshjeve për këtë shkak, madje në rastin e Serbisë ajo është shprehur përpara gjykatës se Rezoluta 1244 (1999) është guri i themelit mbi të cilin është ngritur regjimi ndërkombëtar i Kosovës. Ky qëndrim tregon se shtetet i kanë pranuar me vullnet të lirë marrëveshje të tilla, ndonëse nuk mund të mohohet se këto marrëveshje nuk do të ishin lidhur nëse nuk do t’i ishin imponuar nga KS apo shtete të tjera. 486 Një traktat i lidhur nën efektin e shtrëngimit është i pavlefshëm që nga fillimi dhe nuk prodhon pasoja juridike për palët. Pra në këtë rast pavlefshmëria është “absolute” dhe me efekt prapaveprues.

4.5.f Konflikti me normat jus cogens si shkak i pavlefshmërisë Një nga format më të rëndësishme të pavlefshmërisë së një traktati ndërkombëtar është konflikti i tij me një normë jus cogens. Normat jus cogens (si janë shpjeguar edhe në kapitullin 1) janë norma të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare me karakter detyrues dhe që janë të pranuara dhe të njohura nga komuniteti ndërkombëtar. Këto norma janë të paderogueshme, çka do të thotë që shtetet apo organizatat nuk mund të shmangen nga zbatimi i tyre as me një marrëveshje të përbashkët. Neni 53 i KV sqaron se një normë e tillë “nuk duhet të cenohet dhe që mund të modifikohet vetëm me një normë të mëvonshme të së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare që ka të njëjtin karakter.”. Normat jus cogens kanë krijuar një regjim të veçantë juridik që duket se qëndron mbi të gjitha normat e tjera dhe që mund të ndryshohet vetëm me një normë të të njëjtit karakter. Elementet kryesore të një norme jus cogens janë : karakteri i përgjithshëm, pranimi nga komuniteti ndërkombëtar dhe njohja prej tij si e detyrueshme. Sa i takon pavlefshmërisë së një traktati ndërkombëtar për shkak të kundërshtimit me një normë jus cogens, kjo jo gjithmonë është e thjeshtë për t’u vërtetuar, sepse vetë normat jus cogens nuk janë lehtësisht të verifikueshme.

485

Serena Forlati, Coercion as a ground affecting the validity of peace treaties, fq. 328, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 486 Po aty.

146

Kështu, është e vështirë të vërtetohet se kur një normë është e pranuar apo e njohur nga komuniteti ndërkombëtar si e detyrueshme për tu zbatuar. Ka sot në doktrinë diskutime nëse normat juridike për mbrojtjen e të drejtave të njeriut janë apo jo jus cogens, megjithatë nuk mund të bëhet një përgjithësim i kësaj natyre, sepse një pjesë e këtyre normave janë të derogueshme në situata të caktuara. Normat jus cogens duhet të ekzistojnë në momentin e lidhjes së traktatit në mënyrë që të sjellin pavlefshmërinë e tij, pasi nëse dalin në një kohë të mëvonshme, nuk përdoret më neni 53 i KV, por neni 64 sipas të cilit traktati mbaron sepse bëhet i pavlefshëm487. Ky moment është shumë i rëndësishëm që të evidentohet, sepse pasojat që sjellin këto dy dispozita janë të ndryshme, neni 53 sjell pavlefshmëri ex tunc ndërsa neni 64 ex nunc. Kjo do të thotë se neni 53 e konsideron traktatin nul dhe të pavlefshëm që nga momenti i lidhjes së tij. 4.6 Procedura e pushimit ose pavlefshmërisë Traktatet janë marrëveshje nëpërmjet të cilave palët jo vetëm krijojnë e ndryshojnë marrëdhëniet midis tyre, por edhe i shuajnë ato. Në të njëjtën mënyrë si palët kanë lirinë për t’u përfshirë në një traktat, trajtuam më lart që kanë edhe lirinë për t’u larguar prej tij. Gjithashtu në disa raste, edhe kur pa vullnetin e palëve një traktat bie në një nga kushtet e pavlefshmërisë, palët kanë të drejtë të kërkojnë konstatimin e saj. Sigurisht që i gjithë ky proces ka një procedurë të veçantë, ndjekja e të cilës është po aq e rëndësishme sa edhe vetë shkaqet e mbarimit apo pavlefshmërisë. Konventa e Vjenës ka parashikuar një sërë rregullash procedurale për mbarimin apo pavlefshmërinë e traktateve, me qëllim që palët të mos justifikojnë me një nga arsyet e mbarimit apo pavlefshmërisë, moszbatimin e detyrimeve jo komode për to.488 Vendosja e një procedure dhe detyrimi për t’iu drejtuar mjeteve gjyqësore për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, u mendua nga KDN si një nga mënyrat më të mira për të shmangur këtë dukuri.489Kjo edhe për shkak se gjatë punimeve për hartimin e Konventës, një sërë shtetesh deklaruan se nuk ishin të gatshme të bënin pjesë në një traktat që nuk jepte zgjidhje për mosmarrëveshjet e paevitueshme që mund të lindnin midis palëve. Shtetet e zhvilluara perëndimore sugjeronin ndërmjetësimin e detyrueshëm të një pale të tretë, nëse bisedimet mes palëve do të ishin pa rezultat, por kjo u kundërshtua shumë nga vendet e lindjes dhe më pas u arrit një konsensus për zgjidhjen e sugjeruar nga nenet 65-68 që ka sot konventa.490 Procedura për mbarimin apo pavlefshmërinë e traktatit mund të analizohet në dy aspekte kryesore : së pari në drejtim të instrumenteve dhe afateve që do të përdoren dhe së dyti : në drejtim të subjekteve që kërkojnë një gjë të tillë dhe organeve kompetente për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në këto situata.491 487 Për më gjërë shih më lart pikën 4.4.f 488 A.Aust, sipërcit. Fq. 300 489 Po aty 490 Joe Verhoeven, Jus Coegens and reservations or “Counter-Reservations” to the jurisdiction of the International Court of Justice, fq. 197, në International Law: Theory and Practice : Essays in Honour of Eric Suy, ed. Eric Suy, Karel Wellens, Martinus Njuhoff Publishers, 1998 491 Joe Verhoeven, Invalidity of treaties : Anything new in/ under Vienna Conventions?, fq.309, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011

147

4.6.1 Procedura që duhet të ndjekin palët për të kërkuar pushimin ose pavlefshmërinë Lidhur me aspektin e parë, sipas nenit 65 të Konventës, palët në një traktat, të cilat shohin se ka një të metë në shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur me traktatin apo që konstaton se ekzistojnë një apo disa nga shkaqet për mbarimin apo pavlefshmërinë traktatit, duhet të njoftojë palët e tjera për këtë pretendim. Në këtë njoftim duhet të argumentohen arsyet e një pretendimi të tillë dhe masat që propozohen të merren në lidhje me traktatin. Njoftimi duhet të bëhet në formën e shkruar, me anën e një instrumenti të veçantë, i cili duhet të jetë nënshkruar nga organi kompetent shtetëror, si parashikohet dhe në nenin 67 të Konventës.492 Këto pretendime duhet të marrin përgjigje nga palët e tjera brenda një periudhe tre mujore dhe nëse nuk ka pasur ndonjë kundërshtim prej tyre, atëherë pala që e kërkon pushimin ose pavlefshmërinë mund të vazhdojë të gjithë procedurat e tjera, sipas parashikimeve të Konventës. Periudha 3 mujore mund të jetë edhe më e shkurtër ose më e gjatë, në rast se ka ndonjë rast urgjence ose nëse palët paraprakisht e kanë vendosur që kjo periudhë të mos jetë 3 muaj. Raste të urgjencës mund të jenë p.sh. shkaktimi i dëmeve në rast të vazhdimit të traktatit ose humbja e të drejtave nga pala që e kërkon pushimin e traktatit. Nëse palët e tjera ngrenë kundërshtime ndaj palës kërkuese, atëherë kjo duhet të zgjidhet midis tyre duke përdorur një nga mjetet paqësore të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve që parashikon Karta e Kombeve të Bashkuara në nenin 33 të saj.493 Gjithsesi, nëse palët kanë një marrëveshje paraprake mbi bazën e së cilës kanë vendosur të zgjidhin mosmarrëveshjet mes tyre, ose specifikisht një mosmarrëveshje që lidhet me konventën, atëherë mund të përdoren edhe dispozitat e saj. Lidhur me procedurën e propozuar nga Konventa në nenin 66 mund të themi se ka edhe një ndarje tjetër: procedura për konfliktin me jus cogens dhe procedura për të gjitha shkaqet e tjera të pushimit ose pavlefshmërisë së traktateve. Një regjim specifik Konventa parashikon për pavlefshmërinë e traktateve ose mbarimin e tyre për shkak të konfliktit me norma jus cogens. Nëse ekzistojnë shkaqe për një pretendim të tillë, dhe brenda 12 muajve palët nuk kanë arritur të zgjidhin mosmarrëveshjen e tyre nëpërmjet mjeteve paqësore, atëherë palët mund t’i drejtohen Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë ose një gjykate arbitrazhi. Problemi i parë që shfaqet në këtë parashikim, është që edhe pse Konventa në vetvete ka synuar që të sigurojë se për shkelje kaq të rëndësishme instrumenti më i mirë 492

Neni 67 i KV “Njoftimi i parashikuar në bazë të nenit 65, paragrafi 1, duhet bërë me shkrim. 2. Çdo akt që deklaron pavlefshmërinë, pushimin ose pezullimin e veprimit të traktatit apo tërheqjen prej tij në përputhje me dispozitat e traktatit ose të paragrafeve 2 ose 3 të nenit 65 do të kryhet nëpërmjet një instrumenti që u komunikohet palëve të tjera. Në qoftë se instrumenti nuk është i nënshkruar nga Kryetari i Shtetit, Kryetari i Qeverisë ose Ministri i Punëve të Jashtme, përfaqësuesit të Shtetit, që e komunikon atë mund t'i kërkohet që të paraqesë fuqitë e plota. 493 Neni 33 i Kartës së Kombeve të Bashkuara parashikon se “(1) Palët e një konflikti, vijimi i të cilit mund të rrezikojë ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare përpiqen fillimisht të arrijnë në një zgjidhje të konfliktit me anë bisedimesh, analizash, ndërmjetësimesh, gjykimesh, vendimesh gjyqësore, përfshirjes së institucioneve rajonale ose marrëveshjesh ose përmes mjetesh të tjera paqësore në zgjedhjen e palëve. (2) Këshilli i Sigurimit, në rast se e konsideron të nevojshme, u bën apel palëve, të zgjidhin konfliktet e tyre përmes mjetesh të tilla.”

148

për zgjidhje të jetë GJND, ky mision nuk mund të realizohet për shkak të një pengese shumë të madhe që është marrëveshja për pranimin e juridiksionit, për rastet kur njëra ose të dyja palët në traktat nuk janë pjesë e KV. Asnjë shtet nuk mund të detyrohet të pranojë pa vullnetin e tij juridiksionin e GJND, vendimi i të cilës në çdo rast është i detyrueshëm. Nëse jemi përpara një situate të tillë, cila do të jetë zgjidhja që do t’i jepet çështjes se pushimit apo pavlefshmërisë së traktatit dhe a do të ketë vend për sanksione sipas normave për përgjegjësinë ndërkombëtare, pasi normat jus cogens janë të një rëndësie të veçantë në vetë të drejtën ndërkombëtare? Një zgjidhje e propozuar nga doktrina është që vetë nenet 65-68 të Konventës të konsiderohen si norma të përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare ose norma zakonore, duke qenë se vetë Konventa pasqyron të drejtën zakonore. Kjo zgjidhje është kundërshtuar, nga GJND, veçanërisht në Congo Case. Në këtë çështje, Republika Demokratike e Kongos (RDK) kishte paraqitur një kërkesë kundër Republikës së Ruandës (RR) përpara GJND, me anë të të cilës pretendonte se RR kishte bërë shkelje masive, serioze dhe flagrante të të drejtave të njeriut dhe të drejtës humanitare ndërkombëtare, dhe si rezultat kishte shkelur “Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut” dhe akteve të tjera të Këshillit të Sigurimit. DRK-ja, si një nga arsyet për të vërtetuar juridiksionin e GJND në zgjidhjen e çështjes, argumentoi se neni 66 i Konventës së Vjenës mbi të Drejtën e Traktateve, 23 maj 1969, themeloi juridiksionin e Gjykatës për të zgjidhur mosmarrëveshjet që rrjedhin nga shkelja e normave të detyrueshme (jus cogens) në fushën e të drejtave të njeriut, të cilat janë reflektuar në një numër instrumentesh ndërkombëtare. GJND në arsyetimin e saj është shprehur që “Gjykata vëren .... se Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve ka hyrë në fuqi mes të DRK dhe RR më 3 shkurt 1980, në pajtim me nenin 84.....kështu, në rastin konkret rregullat e përfshira në Konventën e Vjenës nuk aplikohen, përveç për aq sa ata janë deklarative të drejtës zakonore ndërkombëtare. Gjykata konsideron se rregullat e përfshira në nenin 66 të Konventës së Vjenës nuk janë të këtij karakteri. Asnjëra nga palët nuk ka rënë dakord paraprakisht që nenin 66 të kësaj konvente ta zbatojë ndryshe......Përfundimisht, Gjykata e konsideron të nevojshme të kujtojë faktin se të drejtat dhe detyrimet erga omnes ose normat e detyrueshme e së drejtës së përgjithshme ndërkombëtare (jus cogens) të cilat janë objekt në një mosmarrëveshje, nuk mund të përbëjnë në vetvete një përjashtim nga parimi që juridiksioni i saj gjithmonë varet nga pëlqimi i palëve.” 494 Gjithashtu, sikundër e shohim nga trajtimi i gjykatës, një problem tjetër në zbatimin e neneve 65-68 është situata kur palët e kanë lidhur traktatin përpara hyrjes në fuqi të Konventës së Vjenës ose në rast se palët edhe në momentin e krijimit të shkakut të pushimit apo pavlefshmërisë apo njoftimit të tij nuk janë palë në KV. Një shtet i tillë nuk është i detyruar të zbatojë as dispozitat e Konventës. Ndërsa për të gjitha shkaqet e tjera të pavlefshmërisë, konventa sugjeron zgjidhjen sipas Aneksit V të saj, procedurë që nis me një kërkesë drejtuar Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së. Këtë kërkesë Sekretari i Përgjithshëm ia paraqet një komisioni, i cili përbëhet nga 2 përfaqësues të zgjedhur nga secila nga palët, njëri me shtetësinë e tyre dhe tjetri jo me shtetësinë e tyre, nga një listë e hartuar më parë për këtë qëllim. Ky komision me katër anëtarë, zgjedh brenda 60 ditëve një anëtar të pestë që do të jetë edhe 494

ICJ judgement of 3 February 2006, ICJ Reports 2006, Armed Activities on the Territory of Congo (Democratic Republic of Congo vc. Rwanda), prg.125

149

kryetari i komisionit dhe nëse nuk arrihet konsensusi për këtë, e përzgjedh Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së.495 Komisioni i pajtimit e vendos vetë procedurën që do të ndjeki në zgjidhjen e mosmarrëveshjes dhe brenda 12 muajve duhet të dali me një raport që i sugjeron palëve një zgjidhje, e cila në asnjë rast nuk është e detyrueshme për palët. 496 Gjithsesi, konventa nuk sqaron me tej se çfarë do të ndodhë në një situatë kur palët nuk pranojnë rekomandimin apo raportin e bërë nga komisioni i pajtimit, si do të zgjidhet mosmarrëveshja e tyre lidhur me pretendimin për pushimin apo pavlefshmërinë e traktatit në një situatë të tillë.497 Një mundësi e pa marrë parasysh nga konventa është bërja e rezervave lidhur me nenet 65 ose 66 të saj, lidhur me procedurën për pushimin ose pavlefshmërinë e traktateve. Konventa e Vjenës nuk ka parashikuar në tekstin e saj rezervat e lejuara apo të ndaluara, prandaj në të përdoren dispozitat e përgjithshme mbi rezervat.498 Pyetja është a mund të bëhet rezervë mbi nenin 65 ose 66 dhe a mund të quhet rezerva si në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e konventës në këtë rast? Përgjigja është e diskutueshme po të kemi parasysh se neni 65/3 përcakton përdorimin e mjeteve paqësore për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve të përcaktuara nga Karta e OKB ndërsa neni 66 përcakton zgjidhjen nga GJND në rastin e konfliktit me normat jus cogens. Nuk mund të mohohet se rezervat nuk mund të bëhen mbi mjetet paqësore të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të përcaktuara nga Karta, ashtu sikundër nuk mund të bëhet rezervë as mbi zbatueshmërinë dhe respektimin e detyrimeve jus cogens që i rrjedhin palëve nga vetë e drejta ndërkombëtare. Problemi është së palët detyrimet e nenit 33 i kanë marrë përsipër në kuadër të një traktati tjetër (Karta e OKB), ndërsa neni 65 është një nen që përcakton zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në kuadër të KV dhe në parim një rezervë mbi këtë nen nuk e cënon nenin 33 në mënyrë të drejtpërdrejtë. Po kështu, rezervat mbi nenin 66 i referohen juridiksionit të GJND për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në rastet e mbarimit apo pavlefshmërisë së traktateve dhe jo moszbatimit të normave jus cogens, pasi nuk bëhen në mënyrë të drejtpërdrejtë për nenet 53 e 64. Megjithatë, nëse arsyetojmë a contrario, si neni 53 edhe neni 64 shprehin pavlefshmërinë e traktatit ose pushimin e tij nëse bie në kundërshtim me një normë jus cogens, nëse palët nuk japin një zgjidhje në këtë rast, një traktat i tillë do të vazhdojë të zbatohet, pra rezerva në juridiksionin e GJND ose gjykatës së arbitrazhit, në mënyrë indirekte pengon dhënien e një zgjidhje për këtë situatë. Megjithatë nuk mund të themi se ka një lidhje direkte mes objektit dhe qëllimit të KV dhe neneve 65- 68 në mënyrë që të shprehemi në mënyrë definitive se rezervat e bëra për to janë të palejuara sipas nenit 19. KV e vitit 1986 përmban po të njëjtat parashikime për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, por duke qenë se organizatat ndërkombëtare nuk mund t’i drejtohen GJND për shkak të pengesës që paraqet Statuti i kësaj gjykatë në nenin 34 sipas të cilit “vetëm shtetet mund të jenë palë në një çështje përpara gjykatës” ajo ka parashikuar se në rast të mosmarrëveshjeve ku njëra nga palët është organizatë ndërkombëtare, atëherë 495

Aneksi I KV, pikat 1, 2 Po aty, pika 6 497 Annalisa Ciampi, Invalidity and termination of treaties and rules of procedure, fq. 362, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 498 Për më gjerë shih kap. 3 më lart dhe nenin 19 të KV 496

150

mund t’i drejtohen organeve të OKB për t’i kërkuar GJND dhënien e një mendimi këshillimor, i cili në këtë rast do të ketë natyrë detyruese për palët. 499

4.6.2 Subjektet e legjitimuara për të kërkuar pushimin ose pavlefshmërinë (locus standi) Aspekti i dytë i procedurës janë subjektet që kanë të drejtë të fillojnë një procedurë të tillë. Locus standi ose interesi për të vepruar në këtë rast është i të gjithë atyre shteteve ose palëve interesi i të cilave është prekur apo është dëmtuar nga shkaqet e pushimit apo të pavlefshmërisë. Ashtu si për procedurën e ndjekur, edhe subjektet të cilat kërkojnë pushimin apo pavlefshmërinë, ndryshojnë vetëm për nenet 52, 53 dhe 64 të KV. Kështu, subjektet të cilat mund të kërkojnë pavlefshmërinë si rezultat i neneve 46, 48-51 dhe pushimin sipas neneve 60-62 janë gjithmonë shtetet interesi i të cilave është prekur si rezultat i njërës nga shkaqet e paraqitura në këto dispozita. Ndërsa subjektet të cilat mund të kërkojnë pavlefshmërinë e një traktati i cili është lidhur duke përdorur forcën apo është në kundërshtim më normat jus cogens ekzistuese apo të dalë rishtazi, janë të dyja palët e një traktati dypalësh apo të gjitha palët në një traktat shumëpalësh 500, pavarësisht se kjo nuk thuhet shprehimisht në KV. Kjo ndarje e ka bazën në rëndësinë e normave jus cogens për të gjitha shtetet palë në një traktat dhe shkelja e tyre do t’i sillte pasojat mbi të gjithë palët dhe jo vetëm për njërën apo disa prej tyre. Gjithashtu duhet të kemi të qartë që për ato raste të pushimit të traktateve që nuk lidhen me një shkak të veçantë por me një afat të përcaktuar paraprakisht në tekstin e traktatit apo me përmbushjen e një kushti të përcaktuar prej tij, nuk është e nevojshme ndjekja e një procedure të veçantë, mjaftonte një njoftim i thjeshtë për palët apo palët e tjera. 501 Pyetja do të ishte, për traktatet të cilat prekin normat jus cogens a mund të kenë shtetet e tjera të cilat nuk janë pjesë në këtë traktat të drejtë të kërkojnë pavlefshmërinë e tij? Përgjigja e kësaj pyetje ka qenë e ndryshme dhe ka pasur mendime se vetëm ato shtete të treta për të cilat ky traktat mund të ketë sjellë pasoja negative mund ta kenë këtë të 499

Neni 66 i KV 1986 parashikon se “......2.Në lidhje me një mosmarrëveshje që ka të bëjë me zbatimin apo interpretimin e nenit 53 ose 64: (a) Nëse një Shtet është palë në mosmarrëveshje me një apo më shumë Shtete, ai mund të dorëzojë me anë të një kërkese me shkrim mosmarrëveshjen në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë për të marrë një vendim; (b) Nëse një Shtet është palë në mosmarrëveshjen në të cilën një apo më shumë organizata ndërkombëtare janë palë, Shteti, përmes një Shteti Anëtar të Kombeve të Bashkuara nëse është e nevojshme, mund t’i kërkojë Asamblesë së Përgjithshme apo Këshillit të Sigurisë apo aty ku është e përshtatshme organit Kompetent të një organizate ndërkombëtare e cila është palë e mosmarrëveshjes dhe është e autorizuar në përputhje me Nenin 96 të Kartës së Kombeve të Bashkuar, një mendim këshillimor të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në përputhje me Nenin65 të statutit të Gjykatës (c) nëse Kombet e Bashkuara apo një organizatë ndërkombëtare që është e autorizuar në përputhje me Nenin 96 të Kartës së Kombeve të Bashkuara është një palë në mosmarrëveshje, ajo mund të kërkojë një mendim këshillimor të Gjykatës Ndërkombëtare të drejtësisë në përputhje me Nenin 65 të Statutit të Gjykatës; (d) nëse një organizatë ndërkombëtare përveç atyre që iu jemi referuar në nënparagrafin (c)është një palë në mosmarrëveshje, ajo përmes një Shteti Anëtar të Kombeve të Bashkuara mund të ndjekë procedurën e specifikuar në nënparagrafin (b); (e) mendimi këshillimor i dhënë sipas nënparagrafit (b), (c) ose (d) do të pranohet si vendimtar nga të gjitha palët e interesuara për mosmarrëveshjen;....” 500 A. Ciampi, sipërcit. 501 Po aty.

151

drejtë. Të tjerë autorë kanë menduar që pavarësisht se një shtet nuk është palë në një traktat, nëse ai bën pjesë në KV që e lidh me nenet 53 e 64, atëherë ai mund të këtë interes të kërkojë pushimin ose pavlefshmërinë. Jemi të mendimit që për sa kohë një shtet nuk është pjesë e një traktati, nuk mund të kërkojë mbi bazën e dispozitave të tij kryerjen e një apo disa veprimeve nga palët në këtë traktat, të cilat nuk janë në një marrëdhënie traktatore me shtetin e tretë në fjalë. Vetë pjesëmarrja në KV nuk mund t’i krijojë një shteti një të drejtë të tillë në lidhje me të gjitha traktatet e tjera që mund të lidhen në të ardhmen. Konventa e Vjenës parashikon shkaqet e pavlefshmërisë si edhe procedurën që duhet ndjekur, por nuk parashikon momentin se kur duhet nisur një procedurë e tillë dhe se çfarë do të ndodhë nëse pavarësisht ekzistencës së këtyre shkaqeve, asnjëra nga palët nuk e kërkon pushimin ose pavlefshmërinë.502 Veçanërisht më rëndësi do të ishte një zgjidhje për traktate të lidhura në kundërshtim me jus cogens dhe asnjëra nga palët nuk e konsideron të pavlefshëm këtë traktat. Sipas Ciampit një zgjidhje e mundshme do të jetë krijimi në kuadër të OKB i një organi të posaçëm i cili të shqyrtojë nëse traktatet që regjistrohen janë në kundërshtim me jus cogens apo jo. Nisja e procedurës për pushimin apo pavlefshmërinë e një traktati është një çështje që varet nga vullneti i secilit shtet dhe mund të ketë raste kur një shtet mund të preferojë të vazhdojë zbatimin e traktatit edhe kur konstaton një shkelje apo sjellje që mund të pushojë traktatin. Kjo mund të jetë më evidente në traktatet të cilat krijojnë të drejta e detyrime me natyrë joreciproke. Po kështu në vend që të zgjedhin të pushojnë fuqinë e traktatit, palët mund të vendosin që të pezullojnë atë, më shpresën që në një kohë të mëvonshme të mund të shmangin shkakun që mund të sjelli pushimin. 503 Neni 44/3504 gjithashtu krijon një mundësi që shtetet t’i shmangen procedurës së pushimit të traktatit, sepse ky nen krijon mundësinë e ndarjes së dispozitave të traktatit. Kështu një palë që mund të pretendojë shkelje të traktatit, në vend që të pretendojë pushimin e traktatit mund të kërkojë të mos zbatojë vetëm dispozitën të cilën pala tjetër nuk e zbaton. Konventa nuk parashikon ndonjë formë të veçantë për instrumentin me anën e të cilit bëhet njoftimi për pretendimin e palës, por përcakton se ai duhet të jetë i nënshkruar nga kryetari i shtetit, kryetari i qeverisë ose ministri i punëve të jashtme. Në rast se 502

Po aty Po aty 504 Neni 44 i KV parashikon: “1. Një e drejtë e një pale, e parashikuar në një traktat ose që rrjedh në bazë të nenit 56, për të denoncuar, për t'u tërhequr ose pezulluar veprimin e traktatit mund të ushtrohet vetëm në lidhje me të gjithë traktatin në qoftë se traktati nuk parashikon, ose palët bien dakord, ndryshe. 2. Një arsye për ta bërë të pavlefshëm, pushuar ose pezulluar së vepruari, ose për t'u tërhequr nga një traktat i njohur në këtë Konventë mund të kërkohet vetëm në lidhje me të gjithë traktatin përveç rasteve të parashikuara në paragrafet e mëposhtëm ose në nenin 60. 3. Në qoftë se arsyeja lidhet vetëm me dispozita të veçanta, ajo mund të kërkohet vetëm në lidhje me ato dispozita aty ku: (a) dispozitat në fjalë janë të ndara nga pjesa tjetër e traktatit në lidhje me zbatimin e tyre; (b) bëhet e qartë nga traktati ose është vendosur ndryshe që pranimi i këtyre dispozitave nuk ka qenë një bazë themelore e pëlqimit të palës tjetër ose e palëve për të qenë të lidhur nga i gjithë traktati; dhe zbatimi i mëtejshëm i pjesës tjetër të traktatit nuk do të ishte i padrejtë. 4.Në çështjet që hyjnë në kuadrin e neneve 49 dhe 50 Shteti që ka të drejtën të pretendojë mashtrimin ose korrupsionin mund ta bëjë këtë gjë si në lidhje me traktatin në përgjithësi ose me dispozita të veçanta që i nënshtrohen paragrafit 3. 5. Në rastet që hyjnë në kuadrin e nenve 51, 52 dhe 53, nuk lejohet ndarja e dispozitave të traktatit.” 503

152

mungon ky nënshkrim atëherë personi i cili e bën njoftimin duhet të jetë i pajisur me plotfuqi sipas rregullave të parashikuara nga dispozitat përkatëse të konventës dhe të ligjeve të brendshme.505 Nga ky parashikim ne kuptojmë se personat të cilët kanë të drejtë të bëjnë njoftimin për pushimin ose pavlefshmërinë përcaktohen nga vetë e drejta e brendshme dhe normalisht duhet të jenë të njëjtët persona të cilët kanë në kompetencë të tyre të lidhin traktatin në fjalë. Kështu, për traktatet ndërshtetërore një njoftim të tillë mund ta bëjë kryetari i shtetit, për marrëveshjet ndërqeveritare kryetari i qeverisë dhe për ato ndërdikasteriale ministri i punëve të jashtme ose edhe çdo person i autorizuar prej tyre.

4.7 Pasojat e pushimit ose pavlefshmërisë së traktatit Një traktat i cili pushon së vepruari, e ndërpret efektin juridik që kishte prodhuar deri në atë moment. Efektet e pushimit të veprimtarisë së traktatit fillojnë nga momenti i tërheqjes ose denoncimit të traktatit e për kohën në vijim, duke i liruar palët nga detyrimi për zbatimin e traktatit për periudhën e mëvonshme.506 Në pasojat e pushimit të traktateve bëhen dy përjashtime : a) kur palët e vendosin me anë të një marrëveshje mes tyre se cilat do të jenë pasojat e mbarimit të traktatit; dhe b) kur në vetë tekstin e traktatit është përcaktuar paraprakisht se cilat do të jenë pasojat e pushimit të traktatit për dy apo të gjitha palët në të.507 Pushimi i fuqisë juridike të traktatit nuk mund të preki të drejtat e detyrimet e fituara nga palët si rezultat i zbatimit të tij, deri në momentin kur njëra nga palët është tërhequr prej tij. Nëse njëra nga palët në një traktat dypalësh tërhiqet apo e denoncon traktatin, atëherë kjo do të thotë pushimin e tij për të dyja palët dhe ky traktat nuk do të ekzistojë më në të ardhmen. Ndërsa tërheqja do të thotë pushimin e traktatit për palën e tërhequr, por jo për palët e tjera, për të cilat ky traktat mund të jetë në fuqi.508 Pasojat e pushimit nuk kanë efekt prapaveprues dhe nuk pasohen nga ndonjë sanksion apo detyrim për të ndrequr marrëdhëniet e palëve që janë rregulluar mbi bazën e traktatit të pushuar. Ndryshe nga mbarimi, pavlefshmëria e traktatit e konsideron atë si nul ose sikur nuk ka ekzistuar fare. Sipas Verhoeven509, pasojat e pavlefshmërisë mund t’i shikojmë në tre aspekte : ratione personae, ratione materiae dhe ratione temporis. Pasojat e pavlefshmërisë ratione personae lidhen me subjektet mbi të cilat bien efektet e pavlefshmërisë së një traktati. Kështu pavlefshmëria e një traktati prek vetëm palët që janë pjesë në një traktat dhe jo palë të tjera, pavarësisht se kjo pavlefshmëri mund të lidhet në mënyrë të tërthortë edhe me interesat e tyre.510

505

Për më shumë shih kap 2 më lart Neni 70 i KV 507 M. Villiger. Sipërcit. 371 508 Sqaruam më lart që edhe nëse numri I palëve bie nën numrin e kërkuar për hyrjen e traktatit në fuqi, kjo nuk do të thotë mabrimin e traktatit 509 J. Verhoeven, siëprcit. Fq 315 510 Shih më lart shpjegimin pse palët e treat nuk mund të jenë subjekte që mund të kërkojnë apo të trajtojnë sit ë pavlefshëm një trakat; 506

153

Pala e prekur nga pavlefshmëria mund të pretendojë atë për shkak të vetë përmbajtjes së traktatit ose të pëlqimit që ka dhënë për të qenë e lidhur me këtë traktat. Në këtë pikë bëhet një dalim lidhur me pasojat e pavlefshmërisë tek palët e traktatit. Nëse traktati është dypalësh, pavarësisht nëse pala e pretendon pavlefshmërinë për shkak të përmbajtjes apo të mënyrës së dhënies së pëlqimit, konkluzioni është që traktati bëhet nul për të dyja palët. Nëse traktati është shumëpalësh dhe njëra nga palët pretendon pavlefshmërinë e tij për shkak të përmbajtjes së tij, kjo e bën të pavlefshëm traktatin për të gjitha palët, por nëse pavlefshmëria pretendohet për shkak të një vesi në shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga ky traktat, ai bëhet i pavlefshëm vetëm për palët pretenduese dhe secilën nga palët e tjera, ndërsa vazhdon të ekzistojë për këto të fundit mes tyre. Ratione materiae, pavlefshmëria e traktateve lidhet me natyrën e pretendimit apo dispozitën që shkakton këtë pavlefshmëri. Kështu, pavlefshmëria mund të jetë e plotë ose e pjesshme dhe gjithmonë kjo varet nga dispozita që pala zgjedh për të kërkuar apo justifikuar pavlefshmërinë e traktatit. Parimi është që pavlefshmëria e traktatit kërkohet ose i referohet të gjitha dispozitave të tij, pra kërkohet në tërësi, ndërsa nga ky rregull ka edhe përjashtime dhe ndalime. Përjashtimet bëhen për rastin kur dispozitat për të cilat kërkohet pavlefshmëria janë të ndara nga pjesa tjetër e traktatit, ose nëse këto dispozita nuk kanë qenë baza për dhënien e pëlqimit nga palët. Në rastet kur pavlefshmëria pretendohet për shkak se palët kanë shprehur një vullnet tët vesuar për të qenë të lidhur me traktatin, mund të kërkohet pavlefshmëria vetëm për ato dispozita për të cilat shprehja e pëlqimit ka qenë e vesuar. Ndërsa ndalimi i vetëm në këtë rast është për rastet e lidhjes së traktatit nën ndikimin e shtrëngimit ose kundërshtimit me normat jus cogens, për të cilat nuk lejohet pavlefshmëri e pjesshme edhe sikur vetëm një dispozitë e traktatit të jetë në kundërshtim me këto norma.511 Ratione temporis pavlefshmëria shihet në aspektin e momentit kur traktati quhet i pavlefshëm dhe në mënyrën si rregullohen pasojat në këtë rast. Pavlefshmëria e një traktati ndërkombëtar i prodhon efektet e saj ab initio dhe ex tunc,512 çka do të thotë që një traktat kur konsiderohet i pavlefshëm, do të konsiderohet sikur nuk ka ekzistuar nga momenti i lidhjes deri në momentin kur është kërkuar pavlefshmëria apo është vendosur ajo. Pra, konstatimi se një traktat është i pavlefshëm ka efekt prapaveprues sepse konsiderohet nul që nga momenti i lidhjes së tij. Ndërkohë, nëse shohim dispozitat e pushimit të traktatit, kuptojmë se efektet e tij janë ex nunc, sepse fillojnë efektin që nga momenti i pushimit e në të ardhmen. Cila do të jetë marrëdhënia e palëve në rast se një traktat i lidhur mes tyre është i pavlefshëm dhe çfarë do të ndodhë me veprimet e kryera në mbështetje të tij apo akteve të dala në zbatim të tij? Përgjigjen për këtë pyetje e gjejmë në parashikimet e KV, sipas të cilës në një rast të tillë palët duhet t’i kërkojnë njëra-tjetrës që të mbajnë qëndrimin që duhet të kishin nëse traktati nuk do të ishte lidhur, ose si quhet ndryshe rikthimin në status quo ante. Rikthimi në status quo ante kërkon që të përmbushen dy kushte bazë : kjo gjë të kërkohet nga palët pasi nuk mund të realizohet vetiu dhe aktet të mos jenë kryer apo ekzekutuar ende. Ky rregullim i efekteve të pavlefshmërisë ka gjithmonë karakter 511 512

Neni 44 i KV M. Villiger, sipërcit. Fq. 859, ILC Report 1966, YBILC 1966 II fq. 264

154

reciprok dhe i lë palëve hapësirë të mjaftueshme veprimi dhe liri për të vendosur që pasojat të jenë ex nunc dhe jo ex tunc. Nëse ndërkohë që traktati ka qenë në funksion, veprimet në zbatim të tij janë ekzekutuar, rikthimi në status quo ante do të jetë i pamundur. Zakonisht në traktatet me karakter tregtar, ekzekutimi i detyrimeve është më i shpejtë dhe veprimet mund të jenë të pakthyeshme. Në këtë situatë, nëse njëra nga palët e ka zbatuar traktatin dhe këtë gjë e ka bërë në mirëbesim, pra pa qenë në dijeni të shkakut të pavlefshmërisë, veprimet e kryera nuk do të jenë të paligjshme. 513 Konventa përdor shprehjen “të paligjshme” dhe jo “të pavlefshme” duke dashur të mos krijojë konfuzion në raport me traktatin, ai mbetet i pavlefshëm ndërkohë që aktet e ndërmarra në zbatim të tij nuk do të quhen të paligjshme dhe për këtë nuk do të ketë ndonjë sanksion për palët që e kanë zbatuar. Problemi i provueshmërisë së mirëbesimit përpara organit që e shqyrton pavlefshmërinë e traktatit është një çështje e pazgjidhur nga konventa, jo vetëm për pavlefshmërinë por edhe për aspekte të tjera të së drejtës së traktateve që i kemi trajtuar më lart. Konventa gjithashtu nuk na tregon ndonjë mënyrë se si do të rregullohet situata e një pale e cila mund të ketë dalë e humbur për shkak të ekzekutimit të detyrimeve që rrjedhin nga traktati i pavlefshëm. Jemi të mendimit që në këtë rast kompensimi në vlerën e detyrimit të ekzekutuar do të ishte zgjidhja më e mirë. Nëse njëra nga palët ka qenë në dijeni të shkakut të pavlefshmërisë apo është venë në dijeni të këtij shkaku por ka vazhduar ta zbatojë traktatin, atëherë nuk mund të quhet në mirëbesim dhe këto veprime nuk mund të jenë më të ligjshme. Po kështu në keqbesim do të konsiderohet edhe pala e cila ka mashtruar, ka korruptuar apo ka shtrënguar palën tjetër për të lidhur traktatin dhe çdo veprim i saj nuk mund të quhet i ligjshëm dhe nuk mund të kërkojë kompensim për humbjet që mund të pësojë si rezultat i detyrimeve të ekzekutuara, pasi në këtë rast jo vetëm që është në keqbesim por është edhe vetë shkaktarja e pavlefshmërisë. Pra, pavlefshmëria në këtë rast ka formën e një sanksioni për palën në keqbesim. Pasojat e pavlefshmërisë së traktatit si rezultat i kundërshtimit me një normë jus cogens janë parashikuar nga Konventa në një dispozitë më vete sipas të cilës në këtë rast pavlefshmëria ka gjithmonë efekt ex tunc. Ka një diskutim të vazhdueshëm në doktrinë lidhur me ndarjen në pavlefshmëri absolute dhe relative të traktateve, sipas të cilave pavlefshmëria si rezultat i mashtrimit, gabimit, korruptimit apo shtrëngimit është pavlefshmëri relative, pasojat e të cilit mund të jenë edhe ex tunc edhe ex nunc në varësi të vullnetit të palëve, ndërsa pavlefshmëria si rezultat i kundërshtimit me normat jus cogens është absolute sepse pasojat e saj janë gjithmonë ex tunc dhe palët nuk kanë liri veprimi. Konventa vetë nuk shprehet për një ndarje të tillë dhe nga ana tjetër nuk mund të pranojmë me siguri një gjë të tillë pasi si e kemi trajtuar, subjektet që mund ta kërkojnë pavlefshmërinë edhe në rastin e konfliktit me normat jus cogens, janë vetëm palët dhe pasojat e saj vijnë vetëm mes tyre.514 Gjithashtu në dispozitën që flet për këtë lloj pavlefshmërie, renditen edhe rastet kur traktati mbaron si rezultat i konfliktit të një norme jus cogens të krijuar rishtazi dhe që i sjell pasojat ex nunc.

513

Po aty. Alessandra Gianelli, Absolute Invalidity of treaties and their non-recognition by third states, fq. 335, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 514

155

Në rastin kur traktati bie në kundërshtim me një normë jus cogens, palët janë të detyruara ta ndërpresin menjëherë zbatimin e traktatit dhe të ndërmarrin masa për të eliminuar sa më shumë të jetë e mundur pasojat e veprimeve të kryera në zbatim të këtij traktati. Në fakt vetë neni 53, i cili përcakton pavlefshmërinë e një traktati për shkak të konfliktit me një normë jus cogens parashikon se një traktat i tillë është nul që nga momenti i lidhjes, çka do të thotë se nuk duhet të kenë ardhur pasoja gjatë kohës, megjithatë si e diskutuam më lart, nëse palët nuk e kërkojnë një pavlefshmëri të tillë, ardhja e pasojave nuk përjashtohet. Palët në një traktat të tillë gjithashtu duhet të marrin masa që të përshtasin këtë traktat me normat jus cogens në mënyrë që të zhdukin shkakun e pavlefshmërisë. Pra, palëve i krijohet mundësia që t’i kthejnë vlefshmërinë traktatit duke e rregulluar në mënyrë të tillë që të mos jetë në kundërshtim me normat jus cogens. Një diskutim tjetër në doktrinë ka qenë neni 52 i KV i cili parashikon pavlefshmërinë si rezultat i përdorimit të forcës a do të quhet indirekt shkelje e një norme jus cogens, për sa kohë vetë përdorimi i forcës është i tillë? Qëllimi i nenit 52 mendojmë se ka qenë që të bëjë të pavlefshëm një traktat i cili është lidhur pa pëlqimin e lirë të palëve, pra kryesisht me aspektin procedural të lidhjes së traktatit ndërsa neni 53 ka për qëllimi të bëjë të pavlefshëm një traktat përmbajtja e të cilit bie në kundërshtim me një normë jus cogens. Në këtë kuptim nuk mund të themi se neni 52 mund të konsiderohet se përcakton pavlefshmërinë si rezultat i shkeljes së një norme jus cogens. Nëse një norme e re jus cogens krijohet rishtazi dhe një traktat bie në kundërshtim me këtë normë, atëherë ai bëhet i pavlefshëm. Ky është një nga rastet kur pushimi dhe pavlefshmëria bashkohen në të njëjtin traktat dhe kanë një pasojë të përbashkët që është lirimi i palëve nga detyrimi për të zbatuar traktatin, pra në këtë rast pushon së vepruari parimi pacta sunt servanda. Pasojat e pushimit të traktatit në këtë rast janë ex nunc dhe jo ex tunc. Të drejtat dhe detyrimet e palëve të realizuara përpara daljes së normës jus cogens do të konsiderohen si të vlefshme dhe mund të vazhdojnë të mbahen prej tyre në rast se kjo nuk konflikton në vetvete me ndonjë normë jus cogens.515 Pavlefshmëria si rezultat i konfliktit me një normë ekzistuese jus cogens e bën të pavlefshëm të gjithë traktatin, ndërsa pushimi dhe bërja i pavlefshëm si rezultat i daljes së një norme të re, e bën traktatin pjesërisht të pavlefshëm. 516 Në këtë rast palët mjafton të ndreqin pikat e traktatit ku ai konflikton me normën e re jus cogens dhe ai mund të vazhdojë të qëndrojë në fuqi, pa qenë e nevojshme lidhja e një traktati të ri.

Pushimi i traktateve dhe pavlefshmëria janë institute të rëndësishme për të drejtën e traktateve sepse ato rregullojnë marrëdhëniet midis shteteve të cilat kanë qenë të lidhura nga një traktat dhe pasojat e ndërprerjes së një marrëdhënie të tillë. Lidhur me pushimin e traktateve mund të themi se mbeten problematike rastet e shkeljes së traktateve dhe të pamundësisë së përmbushjes së detyrimeve, për të cilat vetë Konventa lë një sërë çështjesh të pazgjidhura. Po kështu të paqarta mbeten edhe karakteristikat mbi bazën e të cilave do të konsiderohet se kemi një ndryshim thelbësor të rrethanave dhe mbi këtë bazë edhe përfundimin e traktatit. 515 516

KV, neni 71 Ali Sadat- Akhavi, sipërcit. Fq. 54

156

Lidhur me pavlefshmërinë, mund të themi se jo të gjitha shkaqet e parashikuar nga Konventa gjejnë një zbatim praktik, por me një rëndësi të veçantë në praktikën ndërkombëtare gjejmë pavlefshmërinë si rezultat i shtrëngimit dhe konfliktit dhe normat jus cogens. Mekanizmi i krijuar për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në rastet e pavlefshmërisë nuk është gjithëpërfshirës, pasi ai zgjidh vetëm mosmarrëveshjet mes subjekteve të kësaj konvente.

157

Kapitulli V Interpretimi i traktateve ndërkombëtare

5.1 Kuptimi dhe rëndësia e interpretimit Normat juridike janë rregulla të përgjithshme sjelljeje, të cilat nxirren nga organe të caktuara dhe moszbatimi i tyre pasohet me një sanksion.517 Norma juridike ndërkombëtare është një lloj i veçantë i normave juridike dhe ka karakteristika të tjera dalluese në krahasim me normat juridike të brendshme, pasi mënyra e krijimit të tyre dhe elementi i sanksionit janë të veçanta. Normat juridike ndërkombëtare krijohen me pëlqimin e shteteve ose subjekteve të tjera me kapacitet traktatbërës, zakonisht të shprehur nëpër traktate dhe elementi i sanksionit nuk është gjithmonë i pranishëm apo kaq efektiv sa mund të jetë në të drejtën e brendshme të një shteti.518 Norma juridike ndërkombëtare e shprehur në traktate519 nuk është gjithmonë e qartë dhe lehtësisht e kuptueshme dhe në këto raste jo vetëm që nuk i rregullon marrëdhëniet mes palëve por mund të prodhojë efektin e kundërt, pra të shkaktojë konflikt mes tyre, pasi secili mund ta zbatojë sipas mënyrës së vet dhe madje ndonjë palë edhe mund të gjejë rastin të abuzojë me paqartësinë e normës. Për këtë arsye, na shërben interpretimi i normës që të kuptojmë qartë dhe të zbatojmë në mënyrë uniforme atë. Për konceptin e interpretimit nuk ka një përcaktim të saktë, por të gjithë studiuesit bien dakord në idenë se ai është një proces intelektual nëpërmjet të cilit synohet të zbulohet ideja kryesore ose qëllimi kryesor që shprehet në tekstin e normës apo të traktatit. Sipas Rousseau “Interpretimi është ai operacion mendor i cili ka për qëllim të caktojë kuptimin e normës juridike, që t’i precizohet fushëveprimi dhe të ndriçohen pikat e paqarta e të dykuptimta”520. Duke qenë një koncept sa i gjerë aq edhe i papërcaktuar përfundimisht në mënyrë shteruese, edhe llojet dhe metodat e interpretimit janë të shumta dhe të ndryshme, e për to nuk ka një sistem të mirëfilltë të cilin ta ndjekin të gjithë interpretuesit dhe studiuesit. Interpretimi i një norme juridike dhe aq më shumë një norme me karakter ndërkombëtar është një proces kompleks, dhe deri diku i vështirë e i papërfunduar për disa arsye : së pari, vetë normat juridike ndryshojnë dhe evoluojnë vazhdimisht, duke e bërë të vështirë qëndrueshmërinë e këtij procesi; së dyti : interpretimi i normave juridike ndryshon në varësi të llojit të interpretimit dhe organit interpretues; së treti: vetë mjetet apo metodat ku mbështetemi për të bërë interpretime, mund të jenë subjekte të interpretimit, sepse në fund të fundit edhe ato do të jenë të përcaktuara në një normë juridike, duke krijuar pashmangshmërisht një rreth të mbyllur; së katërti: nëpërmjet këtij procesi synohet të qartësohet apo të nxirret kuptimi i normës, por asnjëherë nuk është një 517

L. Omari, Parime dhe Institucioen të së drejtës publike, fq 183-186 A. Puto, E drejta ndërkombëtare publike, fq. 519 Sigurisht nuk mohohet edhe e dreja zakonore ndërkombëtare si një burim i rëndësishëm i kësaj të drejte 520 Z. Gruda, E drejta Ndërombëtare Publike, fq. 331 518

158

proces shterues dhe së pesti : nuk është asnjëherë proces nëpërmjet të cilit të jemi të sigurt se kemi nxjerrë kuptimin e vërtetë të normës. Pavarësisht të gjitha këtyre arsyeve që herë na e vështirësojnë interpretimin e herë na krijojnë pasiguri, mund të themi me bindje të plotë se interpretimi është i domosdoshëm dhe qëndron në themel të çdo marrëdhënie juridike të krijuar mes palëve dhe të punës së çdo institucioni me karakter kombëtar apo ndërkombëtar, por mekanizmat që e rregullojnë atë dhe që përcaktojnë organet interpretuese duhet të jenë të përcaktuara me kujdes e vëmendje të veçantë nga normëbërësi521. Teoria objektive arsyeton se interpretimi do të mbështetet vetëm në tekstin e traktatit pasi vullneti i palëve që kanë hartuar normën apo traktatin është i shprehur në mënyrë strikte në normë. Kjo teori nuk mohon elementet e tjera historike, qëllimin e objektin, por pretendon se këto janë të shprehura pikërisht në tekstin e traktatit.522 Jemi dakord në faktin se hartuesi i normës, në tekst shpreh vullnetin e tij, por jemi të ndërgjegjshëm që në raste të veçanta paqartësia e gjuhës ose pakujdesia edhe më e vogël mund të deformojë atë që palët kanë pasur për qëllim të krijojnë nëpërmjet normës, prandaj interpretimi strikt i tekstit mund të na orientojë në zbatimin e gabuar të saj. Teoria subjektive e interpretimit mendon se interpretimi duhet të mbështetet tek qëllimi që palët kanë dëshiruar të shprehin në normën apo traktatin, por kjo është e vështirë po të kemi parasysh se asnjëherë nuk mund ta dimë qëllimin apo dëshirat e normëshkruesit, aq më tepër kur ky është një organ kolegjial apo i përbërë. 523 Gjithashtu nëse i përmbahemi kësaj teorie, atëherë zbatimi i traktatit duhet të mbështetet vetëm tek interpretimi për gjetjen e qëllimit të palëve dhe jo në vetë atë që është shprehur në normë apo traktat, pra kjo teori bën një zhvendosje konceptuale nga norma apo traktati tek interpretimi. Teoria teleologjike thotë se interpretimi i normave apo traktatit duhet të mbështetet tek kuptimi që buron nga objekti dhe qëllimi i vetë normës. Edhe kjo teori duket sikur nuk del dot jashtë kornizave të vendosura nga dy të parat, por përpiqet që deri diku të shkrijë elementet më pozitive të tyre, konkretisht përdor objektin dhe qëllimin traktatit të shkruar në tekst për të nxjerrë kuptimin e tij apo atë që kanë pasur si synim të arrijnë palët. Të tria këto teori mund të na shërbejnë gjatë interpretimit të normave apo traktateve, sepse gjerësia e fushave që mbulojnë dhe disiplinojnë ato është aq e madhe sa mund të jetë e nevojshme herë përdorimi i njërës e herë i tjetrës ose ndërthurja e mendimeve të të tria teorive. 5.2 Llojet e interpretimit të traktateve Ashtu si e kemi trajtuar edhe më lart, traktatet ndërkombëtare ndryshojnë nga normat e brendshme dhe ato paraqesin veçori gjatë interpretimit të tyre. Kështu një traktat ka dy nivele të interpretimit: nivelin ndërkombëtar që lidhet më interpretimin nga organe 521

Themi normëbërësi si term i përgjithshëm, sepse ka organe të ndryshme që hartojnë norma në të drejtën e brendshme e ndërkombëtare 522 Isabelle Van Damme, Treaty interpretation revisted, non revisted, fq. 3, International Labour Organization Distinguished Scolar Series 523 Ken Dhima, Interpretimi I së Drejtës, Revista Jeta Juridike, Shkolla e Magjistraturës, Nr. 3 mars 2003, fq 98

159

me karakter ndërshtetëror dhe interpretimin nga organet shtetërore apo kombëtare të shteteve që janë palë në këto traktate. Sipas Omarit llojet e interpretimit mund të klasifikohen në tre grupe të mëdha : sipas organit interpretues, sipas metodës interpretuese dhe sipas gjerësisë së interpretimit.524 Interpretimi sipas organit interpretues për traktatet ndërkombëtare mund të jetë autentik ose jo autentik525. Interpretimi autentik është interpretimi që i bëjnë traktatit organet që e kanë krijuar atë. Pra vetë shtetet gjatë fazës së zhvillimit të bisedimeve mund të bien dakord që terma të veçantë do të interpretohen apo kuptohen në një mënyrë, apo dispozita të caktuar do të zbatohen në mënyrë uniforme. Teksti i çdo traktati, në nenet e para të tij përmban shpjegimin e temave, që nuk janë gjë tjetër veç se interpretim i koncepteve që janë përdorur në këtë tekst. Po kështu kemi parë traktate të cilat përmbajnë anekse shpjeguese ose interpretuese të cilat janë të detyrueshme të zbatohen nga të gjitha palët pjesë e traktatit. Kështu p.sh Deklarata për ndalimin e shtrëngimit politik, ekonomik e ushtarak në lidhjen e Traktateve, e cila i është bashkëngjitur Aktit Final të Konferencës së Vjenës, është një interpretim autentik për nenin 52 se çfarë do të kuptohet me shtrëngim për lidhjen e një traktati. Karakteristika dalluese e këtij lloj interpretimi është fakti se ai ka karakter të detyrueshëm për të gjitha ato shtete që janë palë, dhe çfarëdo interpretimi të mund të bëjnë organet kombëtare, sjellja e tyre në raport me traktatin nuk mund të tejkalojë apo të shkojë përkundrejt këtij interpretimi. 526 Në disa raste interpretimin e bërë nga organet apo autoritetet që nxjerrin aktin e kanë quajtur interpretim legal527, por për efekt të së drejtës së traktateve të cilat janë akte me karakter ndërkombëtar528, me interpretim legal kuptohet përgjithësisht interpretimi i çdo norme apo teksti që ka karakter legal apo juridik529. Interpretimi joautentik është interpretimi i traktateve i bërë nga organet e krijuara nga organizatat ndërkombëtare të cilat gjatë punës së tyre mund të interpretojnë normat e nxjerra kjo organizatë apo organe të posaçme të krijuara nga vetë traktatet me qëllim interpretimin e tyre. Tek interpretimi joautentik mund të përfshijmë edhe interpretimin gjyqësor dhe atë doktrinal. Interpretimi doktrinal është ai që bëjnë studiuesit e ndryshëm të së drejtës, akademikët ose juristët për normat juridike. Ky është lloj i rëndësishëm për faktin se është më i gjerë dhe i plotë530, por jo i detyrueshëm, ashtu sikurse kemi përmendur se edhe vetë doktrina nuk është burim kryesor i të drejtës ndërkombëtare. Interpretimi gjyqësor është një nga llojet më të rëndësishme dhe të përdorshme në realitetin ndërkombëtar. Ai është interpretimi që i bëjnë gjykatat normave ndërkombëtare, gjatë zgjidhjes së çështjeve të ndryshme apo ushtrimit të veprimtarisë së tyre. Ky 524

Luan Omari, Parime dhe Institucioen të së drejtës publike, fq 341 Jana Maftei, Varvara Licuta Coman, Interpretation of treaties, Actas Universitatis Danubius, Vol 8, Nr 2/2012, fq. 21 526 Sqarojmë këtu se në rastin e Deklarata për ndalimin e shtrëngimit politik, ekonomik e ushtarak në lidhjen e Traktateve, kjo deklaratë nuk është e detyrueshme në vetvete si akt, por interpretimi që i bëhet nenit 52 është i detyrueshëm 527 Luan Omari, Parime dhe Institucioen të së drejtës publike, fq 342 528 Pasi termi i përdorur përgjithësisht është legal interpretation dhe I referohet interpretimit të normave ligjore në prgjithësi 529 Aharon Barac, Purposive interpretation, fq. 3 530 Ken Dhima, sipërcit. Fq. 98 525

160

interpretim është i detyrueshëm për palët në mosmarrëveshje, dhe e veçanta e tij është se realizohet nga organe të cilat kanë për qëllim të zbatojnë normat juridike. Interpretimi gjyqësor, zakonisht ndihmon për të dhënë kuptimin e saktë të normave duke pasur parasysh që gjykatat janë organe të specializuara dhe shpesh tenton edhe të zgjerojë kuptimin e normës apo subjektet mbi të cilat zbatohet. Kështu, në çështjen Irlanda kundër Mbretërisë së Bashkuar, gjykata u shpreh se “Detyrë e saj nuk ishte të zgjidhte çështjen konkrete se sa të qartësonte, mbronte, zhvillonte rregullat e parashikuara nga Konventa.”, pra interpretimi i normave të konventës në mënyrë që të saktësonte rregullat e saj. Çështja në fjalë lidhej me përputhshmërinë me konventën të teknikave të pyetjes të përdorura nga forcat e Mbretërisë së Bashkuar në Irlandën e Veriut. Në kohën e gjykimit këto teknika nuk po përdoreshin më dhe Mbretëria e Bashkuar kishte marrë përsipër të hiqte dorë nga to. Pra ndonëse mosmarrëveshja konkrete kishte pushuar së ekzistuari sërish gjykata, konsideroi se kishte baza për të vazhduar me gjykimin e çështjes për sa kohë që roli i saj nuk kufizohej në zgjidhjen e konfliktit konkret sesa të promovimit të vlera të mbrojtura nga Konventa.531 Megjithatë, pavarësisht synimit për të zgjeruar kuptimin e normave apo saktësimin e tyre, roli i gjykatës në këtë aspekt mbetet në kufijtë e interpretimit, pasi ajo nuk mund të krijojë norma apo të interpretojë përtej asaj që kuptohet nga vetë traktati apo norma. Gjykata Permanente e Drejtësisë Ndërkombëtare në çështjen “Punësimi i grave gjatë natës” ka interpretuar se ajo nuk mund të shtojë kuptimin e dispozitave të traktatit nëpërmjet interpretimit, kur vetë ato janë mjaftueshmërisht të sakta. Në këtë çështje ishte kërkuar interpretimi i nenit 3 të “Konventës mbi punësimin e grave gjatë natës” i cili përjashtonte nga puna e natës të gjitha gratë pavarësisht nëse kryenin punë fizike apo intelektuale, duke krijuar një problem praktik për sa i përket atyre grave të cilat punonin në sektorin e mbikëqyrjes dhe nga ana tjetër i kufizonte gratë të kryenin disa profesione të caktuara të cilat mund të kërkonin angazhim edhe gjatë natës. Ky problem u mendua se mund të tejkalohej përmes interpretimit që GJPND do të bënte në mendimin këshillimor të saj, mirëpo ajo nuk e merr përsipër këtë kompetencë duke thënë se nuk konstaton të ketë hapësirë për interpretim të zgjeruar dhe se ajo vetë nuk mund të shkojë përtej asaj që është parashikuar në konventën në fjalë. 532 Ndërsa Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë, në çështjen e Traktateve të Paqes me Bullgarinë, Rumaninë dhe Hungarinë, u shpreh se “mangësitë që mund të konstatohen në rregullimet e një traktati ndërkombëtar......nuk mund të rregullohen përmes një vendimi të gjykatës” dhe se detyra e saj është interpretimi i traktateve por jo plotësimi i tyre. 533 Nga sa kuptuam edhe më lart interpretimi mund të jetë i zgjeruar dhe i ngushtuar. Interpretimi i zgjeruar, nuk kufizohet vetëm tek kuptimi i fjalëve të shprehura në tekstin e traktatit apo dispozitës që interpretohet, por e zgjeron kuptimin e saj, kur konsideron se përmbajtja e normës juridike duhet të jetë më e gjerë nga sa është shprehur. Zakonisht interpretimi gjyqësor është zgjerues, për aq sa vetë gjykata konsideron se ka dykuptimësi apo paqartësi në tekstin e normës dhe zgjerimi i kuptimit dhe zbatimit të saj do të ishte në dobi të palëve në traktat.

531

UN handbook on Peaceful Setlement of Disputes, Xh. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, fq.143 533 Xh. Zaganjori, sipërcit. Fq. 156 532

161

Interpretimi i ngushtë apo kufizues është disi i ngurtë sepse në këtë lloj interpretimi kuptimi i normës i përmbahet ngushtësisht fjalëve të përdorura në tekstin e saj dhe shpesh është edhe më i ngushtë se vetë ajo që shpreh ky tekst. 534 Megjithatë ky lloj interpretimi mund të jetë i volitshëm në të gjitha ato raste kur interpretimi i normës përtej asaj që shprehet në tekst mund të humbë qëllimin e saj. Gjykata Permanente e Drejtësisë Ndërkombëtare, në vendimin “Mbi të drejtën e kalimit paqësor në Kanalin e Kielit” ka bërë një interpretim të tillë kufizues për nenin 380 të Traktatit të Versajës i cili përcaktonte se të drejtën e kalimit nëpër kanalin e Kielit e kishin anijet e të gjitha shteteve, me përjashtim të atyre që ishin në luftë me shtetin gjerman. Konflikti kishte lindur në momentin që qeveria gjermane nuk kishte lejuar anijen Wimbeldon me arsyetimin se kjo binte në kundërshtim me vendimin e saj për shpalljen e neutralitetit për luftën mes Bashkimit Sovjetik dhe Polonisë. Në këtë rast gjykata thekson se ky është një veprim i gabuar nga ana e Gjermanisë, sepse neni 380 i traktatit është i qartë dhe përjashton vetëm anijet e shteteve të cilat janë në luftë me shtetin Gjerman, pra ky nen mund të interpretohej vetëm në mënyrë të ngushtuar e kufizuese dhe “duhet të ndalojë në pikën përtej së cilës do të binte në kundërshtim me vetë qëllimin kryesor të këtij neni”535. Një kategori e rëndësishme e interpretimit është interpretimi statik dhe ai evolutiv. Interpretimi statik është ai interpretim që konsideron se kuptimi i saktë i një norme është ai që ka pasur në momentin e krijimit të saj. Veçanërisht në marrëdhëniet ndërkombëtare, të cilat karakterizohen nga ndryshime të shpeshta e të vazhdueshme, ky lloj interpretimi nuk mund të jetë i favorshëm, pasi ndryshimi i situatave dhe marrëdhënieve mes palëve kërkon përshtatjen e normave me realitetin dhe përdorimi i një kuptimi i cili tashmë ka humbur aktualitetin do të ishte i pakuptimtë. Gjithsesi, një interpretim i tillë do të ishte i nevojshëm në të gjitha ato raste kur kërkohet të qartësohet një marrëdhënie e nisur në kohën kur është krijuar norma dhe që mund të ketë prodhuar konflikte në një kohë të mëvonshme. Gjithashtu ai mund të përdoret edhe kur marrëdhëniet të cilat rregullon norma nuk kanë ndryshuar me kalimin e kohës dhe madje mund të themi që është një vlerë e shtuar sa i përket qëndrueshmërisë juridike. Interpretimi evolutiv është ai që më së shumti gjen përdorim dhe pretendon se kuptimi i vërtetë i normës është ai që gjendet në momentin e interpretimit të saj. Ky lloj interpretimi na zgjidh problemin e kuptimit të normës në rastet kur ky i fundit ka ndryshuar apo kur marrëdhëniet që rregullon norma kanë pësuar ndryshime. Nuk mund të mohojmë faktin se fjalët e shprehura në një dispozitë të një traktati, duhen parë në dritën e aktualitetit, pra i duhet dhënë kuptimi i drejtë për momentin në të cilin bëhet interpretimi, sepse në të kundërt një pjesë e mirë e normave do të ishin pa efekt. Megjithatë ka një balancë mjaft të brishtë mes nevojës për përshtatjen e kuptimit të normave me realitetin momental kur behët interpretimi dhe qëndrueshmërisë apo konsistencës juridike të tyre, sepse një interpretim evolutiv i vazhdueshëm mund ta rrezikonte seriozisht atë. Një problem gjithashtu i pretenduar lidhur me përdorimin e interpretimit evolutiv është fakti se gjithçka është në diskrecionin e gjyqtarit dhe

534 535

L. Omari, sipërcit . fq. 350 Xh. Zaganjori, sipërcit, fq. 277

162

gjithmonë ekziston frika e një abuzimi me ndryshimin e kuptimit të termave në varësi të ndryshimit të rrethanave në kohën që bëhet interpretimi.536 Çështja e nevojshmërisë së përdorimit të një interpretimi të tillë ka qenë objekt i shumë diskutimeve, por ajo që nuk mund të mohohet është fakti që pavarësisht se të drejtat dhe detyrimet e traktatit janë të bazuar në faktin që rrethanat do të jenë konstante, nuk mund të mohohet karakteri dinamik i vetë të drejtës, çka e bën të nevojshëm interpretimin evolutiv.537 Ne çështjen Island of Palmas538, gjyqtari Hubbert argumentonte se “një fakt gjyqësor duhet të vlerësohet në dritën e të drejtës aktuale dhe jo të së drejtës në fuqi në kohën e lindjes së mosmarrëveshjes apo momentin kur krijohet nevoja për zgjidhjen e saj”539 Interpretimi evolutiv përdoret sot nga të gjitha organet gjyqësore me karakter ndërkombëtar. Megjithëse tendenca fillestare ka qenë që në interpretimin e traktateve dhe marrëveshjeve mes palëve të merret parasysh vetëm qëllimi që kanë dashur të arrijnë palët, ka rezultuar se kjo ka qenë një zgjidhje jo efikase. Kështu në jurisprudencën e GJND mund të vëmë re se në disa mendime këshillimore është konstatuar se pavarësisht se interpretimi do të bazohej në qëllimin e palëve në traktat, vihet re se në një pjesë të dispozitave të traktatit palët kanë bërë parashikime jostatike duke pasur një karakter evolutiv, të hapura ndaj ndryshimeve të mundshme540. Të njëjtat arsyetime i gjejmë edhe në çështjet gjyqësorë të kësaj gjykate, p.sh në Costa Rica vs Nicaragua, ajo shprehet se “ndonëse i miratuar në lidhje me interpretimin e një rezerve të një traktati, arsyetimi i Gjykatës në këtë rast përputhet me qëllimet e interpretimit të termave të vetë traktatit. Ajo është bazuar në idenë se, kur palët kanë përdorur terma të përgjithshëm në një traktat, duke qenë të vetëdijshëm se kuptimi i termave kishte të ngjarë të zhvillohet me kalimin e kohës, dhe kur ky traktat ka qenë i lidhur për një periudhë shumë të gjatë ose me "kohëzgjatje të pacaktuar" palët duhet të supozohet, si një rregull i përgjithshëm, që kanë për qëllim që ato terma të kenë një kuptim evolutiv”541

5.3 Metodat e interpretimit Studiuesit e të drejtës e veçanërisht ato që merren me çështje të interpretimit të saj, na sjellin mendime apo kategorizime të ndryshme sa i takon llojeve apo mjeteve të interpretimit. Si e përmendëm më lart, sipas Omarit një kategorizim i llojeve të interpretimit mund të bëhet sipas metodave që përdoren për interpretimin 542, ndërsa sipas 536

Piere- Marie Dupuy, Evolutionary Interpretation of Treaties: Between memory and prophecy, fq. 136, nw The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 537 Po aty, fq. 124 538 Island Of Palmas Case, I RIAA (1928), p. 829-845 539 Treaty interpretation and 1969 Vienna Convention, 30 years on, fq.60 540 ICJ, Legal Consequences for States of the Continued Presence of South Africa in Nammibia nothwithstanding SC Regulation 276 (1970), Adviisory Opinion of 21 June 1971, ICJ Reports 1971 541 ICJ, Case concerning the Disspute Regarding Navigational and Related Rights, Costa Rica vs Nicaragua, Judgement of 13 july 2009 542 L. Omari, sipërcit. Fq. 148

163

Maftei dhe Coman metodat nuk janë gjë tjetër veçse rregullat e interpretimit që duhet të ndiqen nga interpretuesi. Metodat e interpretimit ndahen mes tyre duke u nisur nga mjetet që ato përdorin për interpretimin, konkretisht : gjuha, logjika, sistemi juridik, historia e normës dhe qëllimi i saj na krijojnë interpretimin gjuhësor, logjik, sistematik, historik dhe teleologjik.543 Interpretimi gjuhësor/gramatikor/ literal, është ai interpretim që e nxjerr kuptimin e normës duke u mbështetur në mënyrë strikte dhe duke analizuar fjalët e saj sipas rregullave gjuhësore. Kjo metodë jo gjithmonë na jep kuptimin e vërtetë të normës, për arsye se mund të ndodhë që shprehjet gjuhësore nuk janë përdorur të sakta ose mund të krijojnë vend për dykuptimësi, duke e bërë të pamundur interpretimin e bazuar në rregullat gramatikore. Gjykata Permanente e Drejtësisë Ndërkombëtare në mendimin këshillimor që dha lidhur me mosmarrëveshjen mes Turqisë dhe Irakut për përcaktimin e kufirit mbi bazën e traktatit të Lozanës, arsyetoi se “përmes interpretimit të nenit 2/3 të traktatit të Lozanës, që ishte objekt gjykimi, arrihet në konkluzionin se palët duhet të ishin të përgatitura për të pranuar vendimin e Këshillit të Lidhjes së Kombeve për përcaktimin e kufirit, si përfundimtar dhe të detyrueshëm”.544 Ky lloj interpretimi së bashku me interpretimin logjik janë përdorur nga GJND në çështjen “Mbi përbërjen e komitetit të shpëtimit në det”. Ky Komitet u krijua nga Konventa për krijimin e Organizatës Konsultative Ndërqeveritare”545 dhe përbëhej nga 14 anëtarë të zgjedhur nga asambleja e shteteve anëtare përkatësisht 2/3 nga shtetet që kishin flotat më të mëdha detare dhe pjesa tjetër nga shtete të tjera të interesuara. Liberia dhe Panamaja të cilat nuk kishin arritur të zgjidheshin në Komitet, pretendonin se kishin flota të mëdha dhe se zgjedhja nuk ishte bërë sipas rregullave që Konventa (IMCO) kishte përcaktuar. Kjo çështje shkaktoi diskutime të mëdha dhe për këtë arsye asambleja e IMCO-së i kërkoi GJND dhënien e një mendimi këshillimor ku ndër të tjera iu kërkua të interpretonte kuptimin e fjalës “zgjedhje”. Sipas Gjykatës “kjo fjalë duhej interpretuar në kontekstin e përgjithshëm të nenit 28/a.... kuptimi normal dhe më i zakonshëm i të cilit shpinte në konkluzionin që shumicën në këtë komitet duhej ta përbënin shtetet me flotë më të madhe, prandaj fjalës “zgjedhje” nuk mund t’i jepej kuptim kufizues apo i nënkuptuar por vetëm kuptimi normal i kësaj fjale”546. Interpretimi logjik kërkon kuptimin e normës duke u bazuar në shprehjet e përgjithshme dhe duke përdorur rregullat e përgjithshme të logjikës. Në rastet kur norma ka pasaktësi ose kuptime të dyfishta, arsyetimet logjike mund të ndihmojnë të qartësojmë se cila ka qenë fryma ose synimi i kësaj norme në mënyrë që ajo të bëjë kuptim dhe të ketë efektivitet. Sipas Omarit në rastin e interpretimit logjik, norma ndahet në tre komponentë : hipoteza, dispozita dhe sanksioni dhe këto krahasohen midis tyre dhe gjatë këtij procesi shpjegohet karakteri i normës dhe kufijtë e zbatimit të saj. Problemi qëndron se në rastin e traktateve ndërkombëtare ne kemi përmendur se ato bëjnë pjesë në soft law, çka do të 543

Ken Dhima, sipërcit. Fq. 100 Xh.Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, Kufiri ndërmjet urqië dhe Irakut, fq. 126 545 ICJ Report 1960 546 Xh. Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, fq. 191 544

164

thotë se jo gjithmonë është prezent elementi i sanksionit dhe jo gjithmonë bëhet i mundur krahasimi i këtyre komponentëve. Kjo metodë mund të qëndrojë e lidhur ngushtë me të gjitha metodat e tjera, për sa kohë interpretuesi gjatë interpretimit të normave kërkon të mbetet në kufijtë e logjikës dhe dobishmërisë së normës. Kështu, në çështjen e lartpërmendur “Mbi komitetin e shpëtimit në det”, Gjykata me anë të interpretimit literal të kombinuar me interpretimin logjik të nenit 28/a thotë se kjo është e vetmja metodë që mund të sigurojë për palët një zgjidhje praktike, të sigurt dhe të lehtë për t’u zbatuar. 547 Interpretimi sistematik e ka qëllimin në gjetjen e kuptimit të normës duke e parë atë si pjesë e një sistemi të tërë normash e rregullash e duke krahasuar atë me norma të tjera. Kështu për të interpretuar një dispozitë të një traktati ne shohim vendin që zë ajo në tekstin e tij, kreun në të cilin është vendosur etj. Gjithashtu ky interpretim e ka bazën në konceptin e rendit juridik si një zinxhir ku normat kanë një marrëdhënie të caktuar me njëra-tjetrën dhe secila mund të shërbejë për përcaktimin e kuptimit dhe vendit të tjetrës. Kështu, do të shikojmë se për të shpjeguar apo interpretuar kuptimin e mirëbesimit në do të na shërbejë parimi pacta sunt servanda. Për të shpjeguar kuptimin e nenit 31 të Konventës së Vjenës në përdorim parimet kryesore të përmendura në preambulën dhe nenet e para të saj. Po kështu, për të shpjeguar kuptimin e objektit dhe qëllimit të dispozitës së një traktati ashtu si është përmendur në nenin 31, ne i referohemi përcaktimit të këtyre termave në nene të tjera të konventës. Interpretimi historik ka të bëjë me gjetjen e kuptimit të normës duke parë rrethanat historike, faktorët që kanë sjellë krijimin e saj, rrethanat shoqërore etj. Sipas kësaj metode çdo normë ka një kontekst historik i cili mund të jetë determinant në krijimin e saj, prandaj mund të shërbejë për përcaktimin e kuptimit të saj. Interpretimi historik nuk kërkon të mbahen parasysh vetëm rrethanat e krijimit të normës, por edhe zhvillimet që kanë ndodhur gjatë kohës që kjo normë ka qenë në fuqi, deri në momentin e interpretimit, me pak fjalë në këtë interpretim nuk mbahet parasysh vetëm krijimi por edhe transformimi që pëson zbatimi i saj në kohë. Interpretimi teleologjik kërkon të gjejë kuptimin e vërtetë të normës duke zbuluar qëllimin e vërtetë të saj. Ky interpretim përdoret rëndom sot në mendimet këshillimore dhe vendimet e gjykatave ndërkombëtare pasi pretendohet se çdo normë ka një synim dhe një qëllim dhe nëpërmjet këtij interpretimi, gjykata mund të japi interpretimin e saktë për palët dhe të zgjidhi në mënyrë të drejtë mosmarrëveshjet që mund të kenë lindur si rezultat i paqartësisë në tekstin e normës. GJPDN, në mendimin këshillimor që ka dhënë lidhur me Marrëveshjen për Regjim doganor të përbashkët mes Austrisë dhe Gjermanisë, nëse binte në kundërshtim me protokollin e Gjenevës apo jo, duke u përpjekur të japë një interpretim të zgjeruar dhe teleologjik të parashikimeve të këtyre dy akteve, ka arsyetuar se “bashkimi doganor Gjermano-Austriak nuk përbënte në vetvete një veprim që tjetërsonte pavarësinë e Austrisë...por, megjithatë ishte e vështirë të mos thuhej se ky regjim kërcënonte pavarësinë ekonomike të saj”548

547 548

Po aty Po aty, Fq. 139

165

5.4 Interpretimi i traktateve ndërkombëtare Interpretimi i traktateve ndërkombëtare luan një rol të rëndësishëm në mënyrën e zbatimit të tyre dhe nga ana tjetër ka një rëndësi të veçantë sa i përket shmangies së konflikteve që mund të lindin mes shteteve palë në këto traktate. Më interpretim do të kuptojmë dhënien e kuptimit të saktë të normave juridike dhe të parashikimeve të traktatit si edhe zbatimin e tyre në përputhje me atë që vetë palët në traktat kanë dashur të arrijnë nëpërmjet këtyre parashikimeve. Konventa e Vjenës jep një strukturë të përgjithshme se ku duhet të mbështetet interpretimi i traktateve, nga palët ose nga organet e ndryshme që interpretojnë ose zgjidhin mosmarrëveshjet, megjithatë jo rrallë ka pasur edhe interpretime duke i tejkaluar parashikimet e konventës, duke tentuar gjithmonë që ose të zgjerohet kuptimi i normave ose të përmirësohet zbatimi i tyre. Një çështje me rëndësi që do të zërë vend në këtë kapitull do të jetë interpretimi i traktateve nga organet ndërkombëtare të cilat zgjidhin mosmarrëveshjet e lindura nga palët në bazë të traktateve si edhe interpretimi nga gjykatat kombëtare të cilat gjatë punës së tyre i referohen normave të kësaj të drejte.

5.4.1 Rregullat e përgjithshme të interpretimit (sistemi i krijuar nga Konventa e Vjenës) Konventa e Vjenës në nenet 31-32 të saj ofron një kornizë të përgjithshme se ku duhet të mbështetet interpretimi i traktateve ndërkombëtare. Sipas Ian Sinclair, punimet për hartimin e konventës janë përshkuar ose kanë përplasur tre rryma kryesore të mendimit “rrymën që përfaqëson mendimin subjektiv (qëllimin e palëve), rrymën që përfaqëson qëndrimin objektiv (teksti i traktatit) si edhe rryma teleologjike ( interpretimi sipas kuptimit të shprehur në objektin dhe qëllimin e traktatit),”549 të cilat hartuesit e kësaj konvente janë përpjekur t’i sjellin në një rezultante të përbashkët në nenin 31 sipas të cilit “Një traktat do të interpretohet në mirëbesim në përputhje me kuptimin e zakonshëm që u jepet termave të traktatit në kontekstin e tyre në dritën e objektit dhe qëllimit të tij. 2. Konteksti për qëllimin e interpretimit të një traktati do të përmbajë, përveç tekstit, duke përfshirë hyrjen e tij dhe anekset :(a) çdo marrëveshje që ka të bëjë me traktatin i cili është bërë ndërmjet të gjitha palëve në lidhje me përfundimin e një traktati;(b) çdo instrument i cili është bërë nga një ose më shumë palë në lidhje me përfundimin e traktatit dhe i pranuar nga palët e tjera si një instrument që ka të bëjë me traktatin. 3. Do të merren parasysh, bashkë me kontekstin:(a) çdo marrëveshje e mëvonshme ndërmjet palëve për sa i përket interpretimit të traktatit ose zbatimit të dispozitave të tij;(b) çdo praktikë e mëvonshme në zbatimin e traktatit, i cili vendos marrëveshjen e palëve në lidhje me interpretimin e tij;(c) çdo rregull përkatës i së drejtës ndërkombëtare i zbatueshëm në marrëdhëniet midis palëve. 4. Një termi do t'i jepet një kuptim i posaçëm në qoftë se është vendosur se palët kishin pasur këtë qëllim.”.

549

Ian McTaggart Sinclair, “The Viena Convention on the law of treaties”, snd ed 1984, fq 115, Manchester University Press

166

Kjo dispozitë përbën rregullin e përgjithshëm të interpretimit, por kur mjetet e përmendura në të nuk janë të mjaftueshme, atëherë interpretuesi mund t’i drejtohet edhe nenit 32 për mjetet ndihmëse “Mund të kërkohet ndihma e mjeteve plotësuese të interpretimit, duke përfshirë punën përgatitore të traktatit dhe rrethanat e përfundimit të tij, me qëllimin për të konfirmuar kuptimin që rezulton nga zbatimi i nenit 31, ose për të përcaktuar kuptimin kur interpretimi sipas nenit 31 :(a) e le kuptimin të paqartë ose të pakuptueshëm; ose (b) çon në një rezultat i cili është në mënyrë të qartë absurd ose i paarsyeshëm”.

5.4.1 a) Mirëbesimi Nga parashikimi më lart kuptojmë se interpretimi duhet të bazohet në tre koncepte kryesore : termat e traktatit, kuptimi i zakonshëm i termave dhe objekti dhe qëllimi i traktatit.550 Këto koncepte tregojnë se vetë ky parashikim i konventës përshkohet nga tre parime kryesore : a) mirëbesimi, i cili si do ta shikojmë edhe më poshtë rrjedh nga vetë parimi pacta sunt servanda, b) prezumimi se qëllimi i palëve është ai që duket nga teksti i traktatit dhe c) të dy parimet e mësipërme duhen parë në kontekstin e objektit dhe qëllimit551. Megjithatë jam e mendimit se mirëbesimi është parimi i vendosur në qendër të vetë interpretimit të traktateve pasi të gjitha këto koncepte ku do të mbështetet interpretimi i traktatit duhet të jenë të përshkuara nga parimi i mirëbesimit. Sikundër e kemi përmendur edhe në kapitullin e parë të këtij punimi, mirëbesimi është një parim që lidhet në mënyrë të drejtpërdrejtë me zbatimin e detyrimeve që rrjedhin nga traktati552 në mënyrë të ndershme, të drejtë e të arsyeshme duke mos përfituar padrejtësisht nga parashikimet e tij553 dhe nuk lidhet specifikisht apo në mënyrë të drejtpërdrejtë me interpretimin. Megjithatë nga ky parashikim që bën konventa ne mund të kuptojmë lidhjen e ngushtë që vetë zbatimi i traktatit ka me interpretimin e tij, pasi në fund të fundit është pikërisht mënyra se si konceptohet apo perceptohet parashikimi i traktatit apo interpretimi i tij, ai që kushtëzon apo tregon mënyrën e zbatimit të tij. Më saktësisht, është fakti që mirëbesimi shoqëron zbatimin e çdo detyrimi të traktatit, arsyeja pse shpesh zbatimi dhe interpretimi ngatërrohen554 në këtë pikë jo vetëm nga juristët e thjeshtë por edhe nga ato që i përkasin organeve gjyqësore me karakter ndërkombëtar. Në praktikë është e vështirë të dallohet apo të saktësohet se kur traktati nuk është zbatuar apo interpretuar në mirëbesim555, duke qenë se nuk kemi ndonjë procedurë apo kriter të qartë e të bazuar për të kuptuar këtë çështje, dhe në fakt këtu prapë biem në “kurthin” e interpretimit që na krijon një rreth vicioz, pasi mirëbesimi që na shërben për interpretim në fund mbetet edhe vetë për tu interpretuar. Në këtë kuptim ka një ndërthurje 550

David S. Jonas, Thomas N. Sounders, The object and purpose of a treaty, three interpretative methods, Vanderblit journal of international law, vol 43, No 3, 2010, fq 577 551 Yearbook of ILC, vol II, 1966, fq 221 552 E kemi përmenur më parë që në këtë kontekst ky parim përmendet që në fjalinë e tretë të preambulës së konventës së vjenës “Duke theksuar se parimet e pëlqimit të lirë dhe të mirëbesimit dhe rregulli pacta sunt servanta janë të njohura universalisht” 553 Commentary of Vienna conv. Fq. 425 554 Richard Gardiner, Treaty interpretation, fq.148, Oxford University Press, 2008 555 Richard Gardiner, sipërcit. fq. 148

167

mjaft interesante mes mjeteve që konventa ofron për interpretim, pasi secila prej tyre lidhet ngushtësisht me tjetrën në formë zinxhiri, aq sa kuptimi i secilës prej tyre mund të gjendet ose të shpjegohet me të tjerat.

5.4.1. b) Kuptimi i zakonshëm i termave, objekti dhe qëllimi Koncepti i dytë “kuptimi i zakonshëm” i termave është një përcaktim disi i mjegullt pasi duhet të kemi parasysh se çdo term mund të ketë disa kuptime dhe në çdo fushë një term mund të ketë një kuptim të zakonshëm. Sërish këtu i rikthehemi interpretimit duke e parë nën dritën e mirëbesimit dhe qëllimit që palët kanë dashur të arrijnë që të përcaktojmë edhe kuptimin e zakonshëm të termave. Sigurisht që interpretuesi në gjetjen e kuptimit të zakonshëm të termave fillimisht do të konsultohet me fjalorin, ndonëse kjo jo gjithmonë është një punë e thjeshtë, pasi fjalorë të ndryshëm mund ta shpjegojnë një term në mënyra të ndryshme në varësi të objektit që ato mbulojnë. Sipas Gardiner fjalori shërben për interpretuesin për të shpjeguar kuptimin bazik ose kryesor të një termi, me anë të të cilit pastaj të identifikojë kuptimin funksional në fushën në të cilën është përdorur, si edhe të përcaktojë kuptimin e një termi të përdorur në gjuhë të ndryshme për ta përshtatur me kontekstin në të cilin e kanë përdorur palët.556 Gjithsesi nuk mund të themi se përdorimi i fjalorit është mjeti i vetëm dhe i duhuri sepse shpesh përcaktimet e bëra nga këto fjalorë janë të ndryshme, janë shumë të përgjithshme ose të ngurta dhe nuk mund të shërbejnë që një interpretues të japi kuptimin e termave. Një nga çështjet gjyqësore më të diskutuara lidhur me interpretimin e kuptimit të zakonshëm të termave është Botswana vs Namibia,557 e cila bën fjalë për një marrëveshje të nënshkruar mes Britanisë së Madhe dhe Gjermanisë në vitin 1980, traktat i cili ndante zonat e influencës së këtyre dy shteteve në ishullin Kasikili/Sedudu. Sipas tij zonat e influencës së Gjermanisë shkonin deri në kanalin kryesor të lumit Chobe, i cili do të përbënte dhe kufirin aktual midis shteteve. Problemi qëndronte në përcaktimin e kanalit kryesor, sepse sipas Botswanës kanali kalonte në veri dhe lindje të lumit Chobe dhe i gjithë ishulli i takonte territorit të saj, ndërsa Namibia pretendonte se kanali kryesor kalonte në jug të ishullit duke e lënë ishullin në territorin e saj. Ajo që Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë diskuton në këtë çështje është pikërisht gjetja e kuptimit të zakonshëm të termit “kanal kryesor” i lumit pasi kishte diskutime për dy kanale njëri që ishte i ngushtë dhe i cekët dhe që përdorej për lundrim me varka dhe tjetri që ishte i gjerë dhe i thellë por që shpesh gjatë kohës së prurjeve zhdukej pasi përzihej me ujëra të tjera558 dhe ndërkohë në fjalorë si kanal kryesorë në disa raste shfaqej ai më i gjëri dhe më i thelli, ndërkohë në përkufizime të tjera jepej ai që ishte më i lundrueshëm559. Për më tepër mes teksteve të trakteve në gjuhën gjermane560 dhe

556

Po aty, fq. 166 ICJ report 1999, (këtu duhet shtuar numri I sakte I ceshtjes) 558 Malcolm Shaw, Malcolm Evans, Decision of International tribunals, case concerning Kasikilu/ Sedudu Island, The International and Comparative Law Quarterly, Vol. 49, No. 4 (Oct., 2000), fq. 965 559 Richard Gardiner, Treaty interpretation, fq. 171 560 Në tekstin gjerman të traktatit përdorej termi talveg I kanalit kryesor, ndërsa në tekstin anglez përdorej termi qendra e kanalit kryesor 557

168

angleze kishte paqartësi sepse ato nuk ishin tamam identike561, ndonëse gjykata vendosi se kanali kryesor i lumit do të lidhej në mënyrë të drejtpërdrejtë me lundrueshmërinë e tij. Kështu gjykata vendosi se ishulli i takonte Botswanës por do të përdorej nga varkat e turizmit edhe nga Namibia.562 Kuptimi i zakonshëm i termave të traktatit është i lidhur ngushtë me kontekstin e tyre, pasi konteksti është fusha ose korniza brenda të cilit janë përdorur në përgjithësi termat e traktatit, ose materia të cilën traktati përpiqet të disiplinojë. Kështu p.sh. fjala “denoncim” mund të ketë kuptime të ndryshme, por kur bëhet fjalë për të drejtën e traktateve apo Konventën e Vjenës ne jemi të detyruar ta interpretojmë si një nga mënyrat e përfundimit të traktatit. Pra, të gjithë termat duhen kuptuar të lidhur me kontekstin në të cilin zhvillohet dhe qëndron objekti dhe qëllimi i traktatit. Përfshirja e të dy termave “objekt” dhe “qëllim” krijon një konfuzion, pasi nëse ne i referohemi fjalorit shohim se njëra fjalë shpjegohet me tjetrën, çka do të thotë se nuk ka një dallim të qartë as fjalori e as doktrina për këto dy koncepte dhe nga ana tjetër edhe gjykatat ndonëse i përdorin këto koncepte gjatë interpretimit nuk bëjnë dallimin mes tyre. Ndonëse konventa mban një qëndrim të qartë në favor teorisë se teksti i traktatit përmban ose shpreh qëllimin dhe atë çka palët kanë kërkuar të arrijnë (pra përfshin edhe teorinë subjektive të qëllimeve dhe të vullnetit të palëve të shprehura në tekst), gjithsesi shton se për efekte të interpretimit gjithmonë duhet të mbështetemi edhe tek preambula dhe tek anekset që mund të ketë një traktat.

5.4.1. c) Marrëveshja e palëve për interpretimin në një formë të caktuar Po në kontekstin e Traktatit interpretuesi ose zbatuesi do të përfshijë ose do të ketë parasysh edhe çdo marrëveshje që palët mund të kenë bërë gjatë përfundimit të traktatit. Marrëveshje të cilat mund të merren si mbështetje për interpretim mund të jenë vetëm ato të cilat janë bërë mes të gjitha palëve të traktatit, ndërsa marrëveshjet të cilat janë përfunduar vetëm mes disa palëve nuk mund të merren në konsideratë. Për interpretuesin, problematikat shfaqen në momentin kur duhet të analizojë se cilat kategori marrëveshjesh do të merren në konsideratë, vetëm ato të shkruara apo edhe ato të lidhura në mënyra të tjera dhe logjikisht ndonëse vetë Konventa e Vjenës nuk zbatohet tek marrëveshjet që nuk janë të shkruara, gjithsesi për efekt interpretimi ato nuk mund të përjashtohen. Marrëveshje të tilla mund të jenë ato që kanë të bëjnë më dakordësinë e palëve lidhur me zbatimin e traktatit në një formë të caktuar, apo me interpretimin e një termi apo dispozite të traktatit në një mënyrë për të gjitha palët. Nga ana tjetër vështirësi krijon edhe shprehja: në lidhje me përfundimin e traktatit”, 563 sepse nuk kuptohet qartë nëse bëhet fjalë për marrëveshje të cilat duhet të kalojnë fazat e përmendura nga konventa për lidhjen e një traktati, mund të llogariten edhe marrëveshje të bëra paraprakisht mes palëve apo vetëm ato të lidhura pas hyrjes në fuqi të traktatit që interpretohet? Duke qenë se vetë konventa nuk shprehet apo nuk saktëson asgjë në këtë drejtim, jemi të mendimit se 561

Alexander, W.J.R. “Science, History and the Kasikili Island Dispute”. South African Journal of Science, Aug 99, Vol. 95 Issue 8.fq.323 562 Jan Kbbler, Treaty interpretation , fq. 69 (referuar tek vendimi Botswana vs. Namibia 13 dhjetor 1999, ICJ report 563 Ulf Linderfalk, On the interpretation of Treaties, fq 135

169

interpretuesi në një situatë të tillë duhet të mbajë parasysh edhe çdo lloj marrëveshje mes palëve që ka të bëjë më çështje që rregullohen nga traktati, pa qenë nevoja domosdoshmërisht që këto marrëveshje të jenë lidhur sipas mënyrave apo fazave që parashikon konventa. Në interpretimin e një traktati gjithashtu duhet mbajtur parasysh edhe çdo instrument që mund të jetë bërë midis palëve lidhur me traktatin dhe që është i pranuar nga palët e tjera. Në këtë rast i referohemi jo vetëm marrëveshjeve mes të gjitha palëve, por edhe atyre mes disa palëve të traktatit por që janë pranuar nga të tjera, si edhe deklaratave të njëanshme564 që mund të kenë bërë shtetet (pasi fjala “instrument” mund të përfshijë në këtë rast si marrëveshjet edhe deklaratat), p.sh mund të jenë deklarata interpretuese për një dispozitë të një traktati ose një rezervë e bërë nga njëra nga palët në traktat por e pranuar nga palët e tjera, etj. Në të njëjtën mënyrë, kur një organ gjyqësor565 interpreton një traktat mes dy palëve, ai i referohet edhe marrëveshjeve të tjera që mund të kenë lidhur palët dhe që rregullon çështje të afërta me atë të traktatit në fjalë. P.sh në çështjen e ambasadës së ShBA në Teheran, GJND përveç Konventave të Vjenës për marrëdhëniet diplomatikë dhe konsullore, i referohet edhe Marrëveshjes për Miqësinë, Tregtinë dhe Lundrimin, të lidhur mes palëve.566 Paragrafi i tretë i nenit 31 të Konventës sugjeron disa elemente të tjera që duhet të mbahen parasysh gjatë interpretimit të traktateve. Në nënparagrafin a) sugjerohet të mbahen parasysh marrëveshjet që mund të jenë bërë mes palëve për interpretimin ose zbatimin e traktatit. Sipas Linderfalk në këtë rast kërkohet të përmbushen 4 kushte kryesore: “1) duhet të kemi një marrëveshje; 2) marrëveshja të jetë midis të palëve në traktat; 3) marrëveshja duhet të jetë bërë pas lidhjes së traktatit; 4) marrëveshja duhet t’i referohet specifikisht interpretimit ose zbatimit të traktatit;”. Gjithsesi të katërta këto kushte që rrjedhin nga ky nënparagraf kanë problematikat e veta, pasi vetë fjala marrëveshje nuk është qartësuar nga konventa. Kështu nëse ne shohim përkufizimin e fjalës traktat në nenin 2 të konventës mund të hamendësojmë që ky nënparagraf i referohet vetëm marrëveshjeve të shkruara, apo atyre që kanë pasur për qëllim të krijojnë një rregull të caktuar apo një marrëveshje sipas të drejtës ndërkombëtare567, por në këtë rast nuk mund të përjashtojmë edhe marrëveshjet e tjera, jo në formë të shkruar, për sa kohë vetë konventa nuk kërkon një formë të caktuar. Kjo marrëveshje kërkohet të jetë bërë pas lidhjes së traktatit, por nuk jepet i qartë ky moment, kemi trajtuar më lart që faza e nënshkrimit dhe ratifikimit nuk nënkuptojnë hyrjen në fuqi dhe bërjen të detyrueshëm të traktatit për palët, për sa kohë nuk është dorëzuar instrumenti i ratifikimit, por kjo varet nga përcaktimet e vetë traktatit dhe vullnetit të shprehur nga palët gjatë zhvillimit të bisedimeve dhe si rrjedhojë edhe interpretimi i momentit të bërjes së një marrëveshje të tillë do të jetë rast pas rasti. Sa i përket palëve pjesëmarrëse në këtë marrëveshje, nuk përcaktohet nëse duhet të jenë të gjitha apo mund të jetë edhe mes disa prej tyre, por duke ecur në logjikën edhe të dispozitave të mësipërme mund të themi se në këtë marrëveshje duhet të jenë të gjitha palët, përndryshe nuk do të kishte kuptim interpretimi dhe zbatimi i traktatit në mënyra të ndryshme nga disa palë. 564

M. Villiger, Commentary of Vienna convention , fq 430, Për interpretimin gjyqësor shih më poshtë 566 M. Shaw, International law, fq 935 567 Ulf Linderfalk, On the interpretation of treaties, fq. 162 565

170

Kjo marrëveshje duhet të jetë e një natyre të veçantë, për interpretimin dhe zbatimin e traktatit. Sipas Linderfalk568 dhe Sinclair, një marrëveshje e tillë mund të jetë ajo që ka si qëllim të qartësojë kuptimin e normave të traktatit dhe të shërbejë si një guidë për zbatimin e tyre, ndërsa zbatimi kuptohet si çdo veprim që një aplikues i një traktati ndërmerr mbi bazën e traktatit të interpretuar. Në këtë nënparagraf edhe një herë forcohet ideja që kemi trajtuar më lart se interpretimi dhe zbatimi i traktatit janë të lidhura ngushtësisht me njëra-tjetrën dhe ndikojnë në mënyrë të ndërsjelltë e të pashmangshme tek njëra-tjetra. Në nënpragrafin b) jemi pothuajse përpara të njëjtave “kushte” me ndryshimin e vetëm se marrëveshja e palëve për interpretimin e traktatit duhet të rrjedhë nga një praktikë e krijuar prej tyre lidhur me zbatimin e traktatit dhe sigurisht që do të jetë e mëvonshme nga momenti i lidhjes së traktatit. Sa i përket praktikës së palëve, ajo është një mënyrë e caktuar e zbatimit të traktatit, e përsëritur mes palëve disa herë dhe që tregon se palët kanë rënë dakord që dispozitave të traktatit do t’i japin një kuptim (interpretojnë) të caktuar. Sipas Villiger, një praktikë apo zbatim i tillë duhet të jetë i përsëritur në një frekuencë të caktuar dhe kjo praktikë duhet të jetë e pranuar nga palët e tjera, të cilat nuk duhet të kenë shfaqur kundërshtime.569 Ka mendime se vetë termi “praktikë” nuk tregon asgjë për interpretimin pasi ajo është një shumatore e numrit të aplikimeve të traktatit, ajo që ka rëndësi është marrëveshja e krijuar nëpërmjet kësaj praktike.570 Përveç praktikës, konventa lejon edhe përdorimin e rregullave të së drejtës ndërkombëtare që mund të zbatohen mes palëve. Këtu akoma më shumë zgjerohet koncepti i mjeteve të përdorshme gjatë interpretimit, se kur themi “rregulla të së drejtës ndërkombëtare” kemi të drejtë të mendojmë se këtu bëhet fjalë për të gjitha llojet e burimeve të kësaj të drejte. Kështu, tek këto rregulla të përdorshme mes palëve ne mund të klasifikojmë traktate të tjera të lidhura mes palëve, normat e së drejtës zakonore, por edhe parimet e përgjithshme të së drejtës dhe burime të tjera ndihmëse, për sa kohë kjo lejohet nga vetë konventa, por gjithsesi duhet të mbeten brenda kuadrit të logjikës së interpretimit dhe të kenë patjetër lidhje me traktatin e interpretuar dhe praktikën e ndjekur nga palët apo marrëdhëniet e ndërtuara mes tyre në bazë të traktatit. Gjithashtu, një term do të interpretohet në një formë të caktuar nëse vetë palët kanë pasur këtë qëllim. Sërish rikthehemi tek koncepti i qëllimit të palëve, i cili sikundër e thamë është shumë i vështirë për tu përcaktuar dhe nga ana tjetër po ashtu i vështirë është përcaktimi i mënyrës së zbatimit sipas qëllimit të palëve.

5.4.2 Mjetet suplementare ose ndihmës të interpretimit Konventa e Vjenës, përveç mjeteve kryesore apo rregullave të përgjithshme ka parashikuar edhe mjetet ndihmëse të interpretimit të traktateve571, ku përfshin kryesisht 568

Ulf Linderfalk, sipërcit. fq. 164, Ian Sinclair, fq.344 M. Villiger, sipërcit. fq. 431 570 Ulf Linderfalk, sipërcit., fq. 196 571 Neni 32 i konventës parashikon “Mund të kërkohet ndihma e mjeteve plotësuese të interpretimit, duke përfshirë punën përgatitore të traktatit dhe rrethanat e përfundimit të tij, me qëllimin për të konfirmuar 569

171

punën përgatitore (travaux preparatoire) dhe rrethana të tjera të përfundimit të traktatit. Puna përgatitore për lidhjen e një traktati përshin të gjithë dokumentacionin e shkruar, të mbajtur gjatë zhvillimit të negociatave për hartimin e një traktati 572. Sipas Villiger në rrethin e gjerë të këtij lloj dokumentacioni, mund të përfshihen memorandumet, deklarata e shpjegime te tjera të bëra nga qeveritë dhe nga grupet e draftimit të traktatit, shkëmbimet e notave diplomatike, draft traktatet, regjistrimet e negociatave dhe materialet e ruajtura gjatë sesioneve e konferencave të zhvilluara mes palëve. 573 Përqasja e përdorimit edhe të materialeve të tjera përveç tekstit të traktatit për interpretimin e tij reflekton pikëpamjet e interpretimit teleologjik që kërkon përdorimin e të gjitha mjeteve me qëllim nxjerrjen e kuptimit në përputhje me objektin dhe qëllimin që kanë dashur të arrijnë palët, veçanërisht kur kjo është një punë disa vjeçare, p.sh mund të përmendim këtu që puna përgatitore intensive për hartimin e Konventës së Vjenës nga Komisioni i të Drejtës Ndërkombëtare zgjati 18 vjet dhe pasqyron të gjitha debatet e zhvilluara mes grupeve të juristëve e përfaqësuesve të shteteve. 574 Si mjete ndihmëse në interpretim mund të shërbejnë edhe rrethana të tjera që kanë ndikuar në lidhjen e traktatit si faktorët politikë e socialë nën frymën e të cilave mund të jenë zhvilluar bisedimet. Po ashtu, pavarësisht se në nenin 32 nuk janë të parashikuara, si mjete të tjera ndihmëse në interpretimin e një traktati mund të na shërbejnë gjithashtu edhe deklaratat interpretuese që nuk janë konsideruar rezerva në traktat, puna përgatitore për një variant më të hershëm të traktatit, materiale që nuk mund të përfshihen tek puna përgatitore por që mund të kenë ndikuar, përkthimet e pa autentifikuara të tekstit të traktatit, etj.575 Duke qenë se vetë Konventa parashikon rregulla të përgjithshme dhe mjete ndihmëse, kuptojmë se përdorimi i rregullave të përgjithshëm është gjithmonë në shkallën e parë të preferencës dhe për sa kohë interpretimi është i qartë nëpërmjet tyre, përdorimi i mjeteve ndihmëse nuk bëhet i nevojshëm. Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në çështjen Katari kundër Bahreinit ka mbajtur qëndrimin se teksti kryesor i traktatit kishte një përmbajtje të qartë kuptimore dhe nuk kishte nevojë të përdorte punën përgatitore për të konfirmuar pa e kundërshtuar këtë domethënie kuptimore.576 Në këtë çështje gjykata arsyeton se “fakti që palët mund të debatojnë me njëra-tjetrën lidhur me kuptimin e tekstit të traktatit nuk do të thotë se ky tekst nuk është i qartë dhe as që gjykata mund të parashtrojë interpretimin e vet duke pretenduar objektivitetin e tij pa marrë parasysh mjete të tjera ndihmëse kur është e nevojshme”577 Kufiri i nevojshmërisë së përdorimit të mjeteve ndihmëse ose jo është shumë i hollë dhe i papërkufizuar qartë duke i lënë një diskrecion të gjerë vetë interpretuesit ose kuptimin që rezulton nga zbatimi i nenit 31, ose për të përcaktuar kuptimin kur interpretimi sipas nenit 31 : (a) e le kuptimin të paqartë ose të pakuptueshëm; ose (b) çon në një rezultat i cili është në mënyrë të qartë absurd ose i paarsyeshëm.” 572 Martin Ris,Treaty Interpretation and ICJ Recourse to Travaux Préparatoires: Toëards a Proposed Amendment of Articles 31 and 32 of the Vienna Convention on the Law of Treaties, 14 B.C. Int'l & Comp. L. Rev. 111 (1991), http://laëdigitalcommons.bc.edu/iclr/vol14/iss1/6 573 M. Villiger, sipërcit. 574 Martin Ris, sipërcit. fq.117 575 M. Villiger, sipërcit. 576 Martin Dikson, E drejta Nddërkombëtare, fq.121 577 ICJ, Qatar vs. Bahrein, sipwrcit.

172

organit interpretues. Interpretuesi mund t’i drejtohet mjeteve ndihmëse në tre raste specifike: së pari, nëse kërkon që nëpërmjet këtyre mjeteve të përforcojë ose të konfirmojë interpretimin që ka bërë duke përdorur rregullat e përgjithshme të konventës të parashikuara nga neni 31 i saj. Së dyti: nëse interpretimi i bërë duke zbatuar rregullat e përgjithshme të nenit 31 e le kuptimin e dispozitave të traktatit të paqartë ose të pakuptueshëm; dhe së treti: kur përdorimi i rregullave të përgjithshme të interpretimit jep një rezultat dukshëm absurd ose të paarsyeshëm. Sipas Ris,578 neni 32 ka nevojë për ndryshime në tre drejtime kryesore: së pari : përdorimi i punës përgatitore duhet të bëhet me kërkesën e palëve duke kufizuar kështu lirinë e organit interpretues; së dyti : gjykatat duhet të vendosin se cilin material të punës përgatitore të përdorin. Villiger mendon ky sugjerim krijon një kontradiktë në vetvete sepse është e vështirë të vendosen paraprakisht dhe in abstractio materialet përgatitore që duhet të përdoren579 (pasi kjo gjithmonë varet nga specifikat e çështjes). Së treti : puna përgatitore duhet të konsiderohet si pjesë e “kontekstit” duke eliminuar vështirësitë e përcaktimit se kur duhen përdorur mjetet ndihmëse.

5.4.3 Interpretimi i traktateve që janë të autentifikuar në disa gjuhë të ndryshme Gjuha e një traktati ndërkombëtar e kemi përmendur që është e rëndësishme, pasi palët e traktatit mund të flasin gjuhë të ndryshme dhe ndonjëherë përkthimi në disa gjuhë mund të krijojë deformime të dispozitave të traktatit të cilat pashmangshmërisht do të pasqyrohen edhe në interpretimin e tij. Mund të sjellim si shembull aktet e Bashkimit Europian, të cilat janë të përkthyera në të gjitha gjuhët e shteteve anëtare e nga ana tjetër zbatohen në të gjitha këto vende dhe një problem i vogël në përkthim mund të sillte zbatime të ndryshme të të njëjtit akt në shtetet e BE-së. Gjuha e përdorur në traktate ka ndryshuar vazhdimisht, nisur kjo nga periudha dhe vendi i lindjes së traktatit. Kështu për shumë shekuj me radhë gjuha kryesore në të cilën lidheshin traktatet ka qenë ajo latine, e cila në shekujt XVII dhe XVIII u zëvendësua në mënyrë graduale nga gjuha franceze, që mbizotëronte në atë kohë diplomacinë botërore.580 Traktati i Versajës i 28 qershorit 1919 përmend për herë të parë si gjuhë autentike anglishten dhe frëngjishten, pasi pjesëmarrëse në këtë traktat ishte dhe SHBA. Të dyja këto gjuhë u konfirmuan më pas si gjuhë zyrtare të Gjykatës Permanente të Drejtësisë Ndërkombëtare dhe të Lidhjes së Kombeve. Epoka e mëvonshme karakterizohet nga një plurilingualizëm në traktatbërje që mendohet të jetë frymëzuar nga Konferenca ndërkombëtare e Shteteve Amerikane581 por edhe nga fakti se traktatet shumëpalëshe me karakter universal filluan të shtohen. 582 Ky fenomen vazhdon ende sot kur për efekt të parimit të barazisë një pjesë e mirë e traktateve shumëpalëshe (sigurisht që edhe dypalëshe) autentifikohen në gjuhët e të 578

Martin Ris, Treaty Interpretation and ICJ Recourse to Travaux Préparatoires: Towards a Proposed Amendment of Articles 31 and 32 of the Vienna Convention on the Law of Treaties, 14 B.C. Int'l & Comp.L. Rev. 111 (1991), fq. 135 579 M. Villiger, commentary of Vienna convention, fq.449 580 Paul Eden, Plurilingual treaties : aspects of interpretation, fq. 2 581 Përkatësisht rreth viteve 1889-1940 582 Paul Eden, sipërcit.

173

gjitha shteteve pjesëmarrëse ose në ato gjuhë që vetë palët me konsensus kanë rënë dakord. Dy problemet kryesore që mendojmë se prodhojnë këto situata janë së pari : kur teksti i autentifikuar përmban fjalë apo shprehje të cilat mund të kenë kuptime të ndryshme në një gjuhë; së dyti : kur termat në dy gjuhë mund të kenë kuptime të ndryshme, njëri nga të cilët është shprehje me karakter detyrues dhe tjetri këshillues; dhe së treti: a ka ndonjë hierarki midis teksteve të autentifikuara mes tyre dhe mes tyre e teksteve të paautentifikuara? Këto problematika sigurisht që janë konstatuar edhe punën përgatitore për hartimin e Konventës dhe janë zgjidhur nga teksti i saj dhe një pjesë janë zgjidhur nga praktika e organeve gjyqësore ndërkombëtare. Konventa e Vjenës, në nenin 33 ka parashikuar se tekstet e traktateve të autentifikuara në disa gjuhë kanë të njëjtën vlerë, përveç kur palët vendosin që do të mbizotërojë vetëm një variant dhe për efekt të interpretimit, interpretuesi është i detyruar t’i trajtojë shprehjet e përdorura në secilin prej tyre si me të njëjtin kuptim. Në rastet kur tekstet e autentifikuara kanë diferenca apo mospërputhje në kuptimet e tyre, atëherë interpretuesi është i detyruar të zbatojë nenet 31 dhe 32 të konventës për interpretimin e tyre dhe në rast se kjo gjë nuk e zhduk problemin, atëherë interpretuesi duhet t’i japë tekstit kuptimin që përshtatet më shumë me objektin dhe qëllimin e traktatit.583 Në parashikimet e nenit 33 të Konventës vërejmë mungesë vijueshmërie logjike midis paragrafëve, dhe konkretisht në paragrafin e tretë parashikohet se tekstet e traktateve të autentifikuara në disa gjuhë kanë të njëjtën vlerë ligjore, duke krijuar një kontradiktë me paragrafin e parë,584 sepse aty parashikohet se mund të mbizotërojë edhe vetëm njëri variant i tekstit të autentifikuar në një gjuhë. Gjithashtu në paragrafin e katër parashikohet se mes disa teksteve të autentifikuara të të njëjtit traktat mund edhe të ketë dykuptimësi ose keqkuptime, atëherë shtrohet problemi se si mund të kenë të njëjtën vlerë kur nuk shprehin të njëjta gjëra? Mendojmë se ky paragraf është vendosur për ti dhënë zgjidhje problemeve praktike që mund të lindin nga puna e përditshme me disa tekste të autentifikuara por do të ishte mirë që të ishte specifikuar vetëm për rastet kur tekstet nuk kanë paqartësi ose ndryshime mes tyre. Sigurisht që një problem delikat si ky nuk mund të mos ishte shpesh objekt i mosmarrëveshje të shqyrtuara nga GJDN. Kështu në çështjen Lidhur me Konventën Mbi marrëdhëniet diplomatike dhe konsullore (ose e quajtur ndryshe LaGrand case)585 mes Gjermanisë dhe SHBA, u shtrua për diskutim nëse masat provizore të marra nga gjykata në kuadër të nenit 41 ishin me efekt detyrues apo sugjerues. Sipas SHBA në tekstin anglisht përdorimi i fjalëve “tregon” dhe “sugjeron” në vend të fjalëve “Vendos” dhe “urdhëron” do të thotë se përjashtohet efekti detyrues. Ndërsa gjykata sheh me vend përdorimin e nenin 33/4 të KV dhe arsyeton se “interpretimi se nenin 41 nuk do të kishte efekt detyrues për palët bie në kundërshtim me vetë qëllimin dhe objektin e këtij statuti” dhe duke iu referuar edhe punës përgatitore për hartimin e konventës thotë se “është e vërtetë se ka një dallim mes varianteve të autentifikuara, por përdorimi i fjalës “indiquer” në vend të “ordonner” është sugjeruar 583

Konventa e Vjenës, neni 33 Mark Villiger, sipërcit. fq. 459 585 Case Concerning the Vienna Convention on Consular Relations (Germany vs. USA) (Judgment) [2001] ICJ Rep 466 (LaGrand). 584

174

nga përfaqësuesit francez duke pasur parasysh që gjykata nuk ka mjete për ekzekutimin e vendimit, por kjo nuk mohon forcën dhe efektin detyrues të vendimeve të saj”. Në çështjen Case Concerning the Dispute Regarding Navigational and Related 586 Rights mes Costa Ricas dhe Nicaraguas shtrohej për diskutim interpretimi i Traktatit për Kufijtë i lidhur mes palëve në vitin 1858 dhe teksti i autentifikuar i të cilit ishte vetëm në gjuhën spanjolle. Ndërsa gjuhët e gjykatës ishin frëngjishtja dhe anglishtja, palët u ndanë në interpretimin e shprehjes “con objetos de comercio” në dy variante të ndryshme. Sipas Nicaraguas “objetos” në anglisht duhet të përkthehej “objects” dhe përfshinte vetëm gjërat materiale, ndërsa sipas Costa Ricas kjo fjalë duhej përkthyer “qëllimet” dhe duhej marrë në një kuptim më të gjerë e abstrakt dhe përfshinte edhe njërëzit edhe shërbimet e kapitalet. Gjykata në këtë rast arsyetoi se pavarësisht se Nicaragua nuk ishte palë e konventës, nenet 31 dhe 32 të saj pasqyronin të drejtën zakonore dhe duke përdorur këto dy nene arriti në konkluzionin se qëllimi i palëve ishte të vendosnin një regjim ligjor të zgjeruar mes tyre dhe se fjala më e përshtatshme ishte “purpose” duke i dhënë një kuptim më të zgjeruar. Teksti origjinal dhe më i rëndësishëm mbetej ai në gjuhën spanjolle dhe ndoshta aty mund të ketë një gabim apo keqkuptim në fjalët e përdorura dhe se për shtetin e Nicaraguas kjo ishte një barrë e tepërt, por kjo mund të korrigjohej nëpërmjet një ndryshimi në traktat dhe jo një interpretimi të Gjykatës.

5.4.5 Interpretimi nga gjykatat kombëtare Interpretimi i traktateve ndërkombëtare në hallkë të fundit mbetet të bëhet nga organet shtetërore dhe nga gjykatat kombëtare. Mënyra se si trajtohet një normë e së drejtës ndërkombëtare gjatë zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të ndryshme, varet qëndrimi që vetë legjislacioni shtetëror mban ndaj normave ndërkombëtare. Ashtu sikurse e kemi përmendur (në kapitullin e dytë më lart), ndarja në marrëveshje të vetëzbatueshme apo jo të vetëzbatueshme do të përcaktojë edhe renditjen e normave dhe qëndrimin që një gjyqtar do të mbajë në zgjidhjen e mosmarrëveshjes. Në sistemin dualist ku traktatet nuk janë të vetëzbatueshme kemi thënë se kërkohet një akt i brendshëm që të mund t’i japi fuqi juridike traktatit dhe ta shndërrojë atë në një normë të brendshme. Kështu gjatë interpretimit të normave, gjyqtarët e këtyre shteteve në radhë të parë interpretojnë legjislacionin i cili e ka bërë të zbatueshëm traktatin dhe nëse ky legjislacion nuk është i qartë i drejtohen tekstit të vetë traktatit. 587 Kur legjislacioni është i paqartë, zakonisht ai interpretohet në mënyrën që përputhet më tepër me traktatin e lidhur, ndërsa kur është i paplotë, pjesët e traktatit që nuk janë plotësuar nga legjislacioni, interpretohen mbi bazën e rregullave të parashikuara nga e drejta ndërkombëtare.588 Në sistemet që kanë përzierje të elementeve të sistemit monist me atë dualist ka specifika të tjera. P.sh në SHBA, që si e kemi trajtuar ka një 586

Case Concerning the Dispute Regarding Navigational and Related Rights (Costa Rica v Nicaragua) (Judgment) 13 July 2009 587 Rast tipik është Mbretëria e Bashkuar, A,Aust, sipërcit. Fq. 193 588 Zakonisht përderon rregullat e parashikiuara nga konventa e vjenës por nuk përjashtohet as e drejta zakonore

175

sistem të tillë, ne çështjen Medellin Gjykata e apelit të Teksasit arsyetoi se “sipas jurisprudencës së Gjykatës supreme të SHBA-së (çështja Sanchez Lamas), vetëm kjo gjykatë ka të drejtë të interpretojë traktatet, në të cilat SHBA-ja është palë.”589 Ndërsa në sistemet moniste ku marrëveshjet janë të vetëzbatueshme, zakonisht gjyqtarët interpretojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë duke i dhënë prevalencë normave të tyre në krahasim me ato të legjislacionit të brendshëm. E përbashkëta e dy sistemeve në këtë rast është se interpretimi duhet të jetë sa më i plotë dhe i saktë që të sigurojë zbatimin sa më efikas dhe arritjen e qëllimeve të vetë traktatit, duke pasur parasysh metodat më të përshtatshme të interpretimit dhe elementët ku duhet të mbështetet interpretimi i traktateve ndërkombëtare. Megjithatë, në këtë aspekt, çdo shtet ka lirinë e përzgjedhjes së metodave të interpretimit që duhet të përdorin gjykatat kombëtare.590

Interpretimi i një traktati është një institut i lidhur ngushtësisht me zbatimin e traktatit si nga institucionet ndërkombëtare ashtu edhe nga institucionet e organet gjyqësore kombëtare. Ekziston një lidhje e ngushtë mes organit hartues dhe interpretues të traktatit, por ndonëse i pari mund t’i kryejë të dy funksionet, një organ me funksion vetëm interpretimin duhet të jetë i kujdesshëm që t’i përmbahet në mënyrë strikte kufijve të interpretimit, sepse ai nuk mund të jetë një normëbërës dhe as nuk mund të shtojë apo ndryshojë traktatin. Në drejtim të interpretimit të traktateve një rol të veçantë kanë luajtur organet gjyqësore ndërkombëtare, veçanërisht GJND dhe GJEDNJ, të cilat kanë ndihmuar në qartësimin por edhe në zgjerimin e kuptimit të normave, për të gjetur një zbatim sa më të gjerë në territoret e shteteve palë. Mund të themi me bindje të plotë se hartuesit e Konventës së Vjenës kanë arritur të bashkojnë në tekstin e saj idetë e ndryshme për rolin dhe mënyrën e interpretimit, duke krijuar një sistem që lejon mundësinë e përdorimit të të gjitha metodave dhe llojeve të interpretimeve, kombinimit të tyre duke mundësuar një hapësirë mjaft elastike brenda të cilës mund të lëvizë interpretuesi.

589

Xh. Zaganjori, sipërcit. Fq. 254, ICJ reports 2004 Xh. Zaganjori, E drejta ndërkombëtare në gjykimet dhe vendimet e gjykatave kombëtare, fq.8, Revista Jeta Juridike, Nr.1, dhjetor 2005, Shkolla e Magjistraturës 590

176

Rekomandime dhe Konkluzione Për Kapitullin 1 

E drejta e traktateve, si “shkenca mbi traktatet” është një pjesë e rëndësishme e së drejtës ndërkombëtare publike. Ajo është një tërësi normash juridike me anën e të cilave rregullohet mënyra e lidhjes së traktateve, zbatimi dhe pushimi i fuqisë juridike të tyre. Ky korpus normash rregullon edhe çështje të tjera më rëndësi si rezervat në traktate, pavlefshmërinë e traktateve, regjistrimin e depozitimin e tyre etj. Pra, ajo përfshin normat të cilat rregullojnë marrëdhëniet e shteteve dhe subjekteve të tjera të së drejtës ndërkombëtare për lidhjen, veprimin dhe ndërprerjen e marrëveshjeve ndërkombëtare.



Konventa e Vjenës është akti juridik mbi të cilin krijohet e drejta e traktateve. Puna për hartimin e KV ishte një nga më të gjatat deri në atë kohë të KDN, e cila mori rreth 18 vite, në të cilat u zhvilluan 292 takime për këtë temë dhe u hartuan 17 raporte nga 4 Raportuesit specialë. Në dy Konferencat e Vjenës të mars-maj 1968-1969, morën pjesë 103 shtete, të cilat me 79 vota pro, një kundër dhe 19 abstenime adoptuan tekstin me 85 nene të Konventës së Vjenës “Për të drejtën e traktateve”.



Konventa e Vjenës e adoptuar më 22 maj 1969, hyri në fuqi në 27 janar 1980 pas dorëzimit të instrumentit të 35 të ratifikimit dhe numëron rreth 114 shtete anëtare. Konventa nuk është ndryshuar që nga koha e hyrjes në fuqi dhe për më se 35 vite është përdorur nga shtetet. Ajo ka krijuar një sistem elastik që ka gjetur një ekuilibër mes interesave kombëtare të secilit shtet dhe rregullimit të përbashkët me karakter ndërkombëtar. Kjo konventë siguron një hapësirë të mjaftueshme lirie për shtetet, brenda të cilës mund të vendosin të bëhen pjesë e traktateve, por ndërkohë siguron edhe respektimin e standardeve të përbashkëta në traktatbërje.



Konventa e Vjenës 1969 plotësohet nga Konventa e Vjenës e vitit 1986 e cila përfshin si subjekte me aftësinë për të lidhur traktate edhe organizatat. Kjo konventë ende nuk ka hyrë në fuqi, prandaj këto subjekte përdorin Konventën e Vjenës 1969 si norma të së drejtës zakonore në lidhjen e traktateve mes tyre ose mes tyre dhe shteteve.



Konventa e Vjenës njeh si të detyrueshme normat e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare dhe deklaron se nuk pengon zbatimin e tyre. Gjithashtu ajo deklaron se nuk pengon zbatimin e normave të së drejtës zakonore për të gjitha ato raste kur traktatet janë lidhur përpara kohës së hyrjes së saj në fuqi, por që palët e tyre janë pjesë e Konventës së Vjenës. Po kështu ajo nuk pengon palët që të përdorin norma të së drejtës ndërkombëtare të përgjithshme në të gjitha ato raste kur lidhin marrëveshje me shtete që nuk janë palë në Konventë.



Konventa e Vjenës pasqyron normat e të drejtës zakonore mbi bazën e të cilave ka funksionuar lidhja e traktateve, zbatimi dhe mbarimi i tyre, përpara vitit 1969. Në këtë konkluzion ka arritur edhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë gjatë shqyrtimit të një sërë çështjesh që kanë të bëjnë me përdorimin e normave të 177

Konventës për marrëveshje të cilat kanë hyrë në fuqi përpara Konventës. Ky fakt bëhet akoma më i dukshëm kur lidhet me përdorimin e neneve 31-33 të Konventës për interpretimin e traktateve. 

Traktati është një marrëveshje ndërkombëtare e lidhur midis Shteteve në formë shkresore dhe e udhëhequr nga e drejta ndërkombëtare, i cili, pavarësisht nga emërtimi i tij i veçantë, është i materializuar në një dokument të vetëm apo dy ose më shumë dokumente që lidhen me njëri-tjetrin. Ky përkufizim në dukje i qartë vështirësohet kur elementet e përcaktuara prej tij si përcaktuese të traktatit, duhet t’i analizojmë e gjejmë në traktate konkrete të lidhura mes shteteve. Këto elemente mund t’i përcaktojmë si: a) karakteri ndërkombëtar i traktatit do të thotë që ai duhet të lidhet gjithmonë nga subjekte të së drejtës ndërkombëtare dhe në këtë pikë Konventa është indiferente ndaj individit që përfaqëson subjektin në fjalë, duke ia lënë këtë zgjedhje të drejtës së brendshme të çdo shteti. b) Shprehja e vullnetit të lirë të palëve dhe përputhja e tyre në një pikë të përbashkët që është qëllimi që kanë palët për të lidhur një marrëveshje, që do të krijojë të drejta dhe detyrime të ndërsjella midis tyre, sepse është pikërisht ky qëllim që i dallon nga marrëveshje të natyrave të tjera; c) forma e shkruar, pra një traktat duhet të jetë në formën e shkruar, pavarësisht nga mënyra e hartimit të tij; pra, konventa duket se përjashton marrëveshjet e bëra me gojë dhe këtu krijohet një kundërshti mes parashikimit të vetë konventës se nuk paragjykon marrëveshjet e lidhura më parë të cilat në bazë të normave të së drejtës zakonore mund të jenë edhe me gojë, dhe kërkesës që të kemi një marrëveshje të shkruar në mënyrë që të konsiderohet traktat d) të udhëhiqet nga e drejta ndërkombëtare, pra përmbajtja e marrëveshjes të jetë e bazuar gjithmonë mbi parimet e së drejtës ndërkombëtare, traktatet të tjera apo norma të së drejtës ndërkombëtare zakonore dhe jo nga norma të së drejtës së brendshme; e) të jetë i materializuar në një apo më shumë dokumente dhe kjo është kërkesë që lidhet ngushtë me formën e shkruar të traktatit. Fakti që ai është i hartuar në më shumë se një dokument nuk cënon fuqinë e tij juridike.



Aktet e njëanshme janë shprehje e vullnetit të një shteti ose organizate, të pavarur nga vullneti i subjekteve të tjera. Këto akte mund të prodhojnë pasoja juridike, por nuk janë traktate, sepse ato kanë karakter deklarativ dhe nuk synojnë krijimin e të drejtave dhe detyrimeve mes palëve. Pasojat juridike që mund të shkaktojnë aktet e njëanshme, nuk i japin atyre statusin e traktatit në të drejtën ndërkombëtare.



Konventa e Vjenës, duke tentuar të jetë një akt me karakter të përgjithshëm, nuk bën ndonjë klasifikim të traktateve dhe as përcakton ndonjë kriter të posaçëm për këtë. Jemi të mendimit (duke u mbështetur edhe nga kërkimi në doktrinë) që dy ndarjet bazë janë : klasifikimi sipas përmbajtjes dhe klasifikimi sipas numrit të 178

palëve. Klasifikimi që ndjek përmbajtjen e traktatit i ndan ato në traktate kontrata dhe traktate ligje. Sipas këtij klasifikimi traktatet kontrata disiplinojnë një çështje të caktuar duke vendosur të drejta dhe detyrime të ndërsjella dhe reciproke midis palëve. Në këto lloj traktatesh, të drejtës së njërës palë i përgjigjet detyrimi i palës tjetër. Ndërsa traktatet ligje janë më së shumti traktate që vendosin norma me karakter të përgjithshëm ose standarde të përbashkëta, por të drejtat dhe detyrimet që ato zakonisht krijojnë, janë me natyrë jo-reciproke, pra shtetet duhet t’i zbatojnë këto lloj detyrimesh në territorin e tyre ose ndaj shtetasve të tyre më shumë se ndaj shteteve të tjera palë në këto traktate. Klasifikimi tjetër, sipas numrit të palëve në traktat, i ndan ato në traktate dypalëshe dhe traktate shumëpalëshe. Traktet janë dypalëshe kur në to bëjnë pjesë dy shtete ose një shtet dhe një organizatë ndërkombëtare, ndërsa janë shumëpalëshe kur në to bëjnë pjesë më shumë se dy shtete ose organizata. Zakonisht traktatet dypalëshe janë traktatet kontrata ndërsa ato shumëpalëshe janë traktate ligje, megjithatë nuk ka asgjë të përcaktuar një herë e përgjithmonë në këtë drejtim. Përveç këtyre klasifikimeve, të cilat janë bazike, doktrina na ofron edhe lloje të tjera klasifikimesh të mbështetura në fushën e marrëdhënieve që disiplinon traktati, shtrirjen territoriale të veprimit të traktatit, kohëzgjatjen e tij. 

Klasifikimi i traktateve sipas emërtimit të tyre është një sipërmarrje e doktrinës e cila ka dështuar, për shkak se vetë përkufizimi i termit traktat nga Konventa nuk i jep rëndësi emërtimit të tij dhe nga ana tjetër emërtimet e ndryshme që marrin traktatet në praktikë kanë përzierje të karakteristikave të ngjashme, që e bën të vështirë dallimin e ndryshimeve mes tyre. Çështja e emërtimit të një traktati është një çështje e vullnetit të palëve, e vendosin ato se si duan ta emërtojnë traktatin midis tyre dhe kjo nuk ndikon në fuqinë juridike që ka traktati. Emërtimi më i përgjithshëm dhe më i saktë që palët do të duhet të përdorin kur lidhin marrëveshje që prodhojnë të drejta dhe detyrime mes tyre do të ishte termi traktat.



Duhet të jemi të kujdesshëm që kur analizojmë një marrëveshje, të mos nisemi nga emërtimi i saj, pasi shpesh në mënyrë të gabuar palët i emërtojnë traktatet me emra të cilët në fakt nuk i korrespondojnë marrëveshjeve që kanë karakter të detyrueshëm dhe anasjelltas. Prandaj duhet t’i kushtojmë vëmendje qëllimit që kanë palët për të krijuar të drejta dhe detyrime të ndërsjella mes tyre apo një marrëveshje me natyrë politike e cila të ketë natyrë rekomanduese për to, si janë Memorandumet e Mirëkuptimit.



Traktati është sot burimi më i rëndësishëm i të drejtës ndërkombëtare. Nuk ka sot një dispozitë përfundimtare për të përcaktuar hierarkinë e normave të së drejtës ndërkombëtare, megjithatë neni 38/1 i Statutit të GJND na jep një listim të burimeve, ku vendin e parë e zë traktati. Po kështu, edhe KV ndonëse nuk shprehet saktësisht lidhur me epërsinë e saj ndaj zakonit, në mënyrë indirekte, nëpërmjet dispozitave të saj e jep këtë ide. Megjithatë nuk ka dyshim se të dyja këto burime kanë ndërveprim me njëra-tjetrën, sepse traktati shërben si normë e re zakonore për subjektet që nuk janë palë në të, ashtu sikundër zakoni shërben si bazë mbi të cilin mund të hartohen traktate në të ardhmen ose plotëson boshllëqet normative që mund të krijohen nga traktatet. 179



Normat jus cogens janë norma të së drejtës zakonore të një rëndësie të veçantë dhe të njohura e të pranuara nga komuniteti ndërkombëtar i shteteve si të detyrueshme. Norma të tilla qëndrojnë mbi traktatet dhe mbi çdo normë tjetër të së drejtës zakonore. Ato mund të ndryshohen ose modifikohen vetëm me norma të së njëjtës natyrë. Norma të tilla përmbajnë detyrime me karakter erga omnes.



E drejta e traktateve udhëhiqet nga disa parime themelore, të cilat palët i respektojnë gjatë zbatimit të traktatit. Ndër këto parime, si me një rëndësi të veçantë theksojmë parimin pacta sunt servanda, parimin e mirëbesimit,parimi i pëlqimit të lirë, parimin e barazisë, parimin e reciprocitetit, dhe mungesa e fuqisë prapavepruese. Nga këto parime që qëndrojnë në qendër të procesit traktatbërës, në preambulën e Konventës së Vjenës gjejmë të shprehur parimin pacta sunt servanda, parimin e mirëbesimit dhe parimin e pëlqimit të lirë dhe parimin e barazisë:

a) Parimi i mirëbesimit kërkon për palët që në marrëdhëniet mes tyre të veprojnë me ndershmëri dhe drejtësi, të shprehin qëllimet e tyre me vërtetësi dhe të mos marrin përfitime të padrejta që mund të vijnë nga interpretimet e gabuara të marrëveshjeve mes tyre b) Parimi pacta sunt servanda (paktet duhen zbatuar) është parimi më i rëndësishëm i së drejtës së traktateve. Ky parim do të thotë se një traktat i lidhur mes palëve, ka efekt të detyrueshëm për to dhe duhet zbatuar c) Parimi i pëlqimit të lirë të palëve për të qenë të lidhura nga një traktat nënkupton se procesi i krijimit të vullnetit të shtetit apo organizatës apo përfaqësuesit të tyre duhet të jetë i lirë dhe i pandikuar nga subjekte të tjera apo faktorë të jashtëm dhe po kështu shteti apo organizata në emër të të cilit zhvillohen bisedimet të mos jetë i detyruar nga ndonjë subjekt tjetër për ta lidhur traktatin. d) Parimi i reciprocitetit do të thotë që palët janë të lidhura në një marrëdhënie të ndërsjelltë mes tyre me të drejta e detyrime që zbatohen ndaj njëra-tjetrës. Një pjesë e mirë e instituteve të së drejtës së traktateve kërkojnë që shprehjes së vullnetit të njërës palë apo veprimit ët tyre, t’i përgjigjet pranimi ose kundërshtimi nga palët e tjera në traktat. Parimi i reciprocitetit nuk është një çështje e aspektit formal, pra nuk nevojitet thjesht të jetë i pasqyruar në tekstin e traktatit, por duhet të jetë substancial dhe të shfaqet në baraspeshimin e përfitimeve të ndërsjella që palët kanë nga realizimi i marrëdhënies traktatore. e) Parimi i barazisë do të thotë se palët kanë të drejta dhe detyrime të njëjta dhe të barabarta në një traktat (dhe kjo rrjedh nga parimi i barazisë së sovranitetit) dhe jo një palë të ketë vetëm të drejta dhe pala tjetër vetëm detyrime ose që një palë të ketë më shumë të drejta e përfitime kurse pala tjetër të ketë detyrime më të rënda

f) Mungesa e fuqisë prapavepruese të traktateve do të thotë që ato rregullojnë marrëdhëniet që nga momenti i hyrjes së tyre në fuqi e në të ardhmen dhe nuk 180

mund të përdoren ndaj marrëdhënieve që kanë nisur përpara hyrjes së tyre në fuqi, përveç se kur palët bien dakord për këtë gjë 

Aftësia për të lidhur traktate është një nga treguesit më të rëndësishëm të personalitetit juridik ndërkombëtar të një subjekti. Me këtë aftësi janë të pajisura shtetet dhe organizatat ndërkombëtare, të cilat krijojnë, ndryshojnë ose shuajnë marrëdhënie juridike midis tyre duke zhvilluar normat e të drejtës ndërkombëtare.



Shtetet janë kanë aftësinë të lidhin traktate në rast se ato i plotësojnë elementet për ekzistencën e shtetit : popullsinë, territorin, qeverinë dhe sovranitetin. Që të futen në një marrëdhënie konkrete traktatore ato duhet të kenë edhe njohjen ndërkombëtare. Kështu aftësia e një shteti për të lidhur traktate tregon edhe personalitetin juridik të tij me zotësinë juridike dhe zotësinë për të vepruar në planin ndërkombëtar.



Aftësia e organizatave për të lidhur traktate ndërkombëtare përcaktohet nga Konventa e Vjenës e vitit 1986. Kjo aftësi është e kufizuar nga vetë akti i themelimit të organizatës dhe nga objekti i veprimtarisë së saj, pasi traktatet e lidhur nga organizatat duhet të jenë brenda objektit të veprimtarisë së saj.



Aktet themelore të shtetit shqiptar që nga momenti i krijimit të tij e deri në ditët e sotme kanë parashikuar në çdo periudhë të ekzistencës së tij organet me kompetencën për të lidhur traktate, çka tregon se kjo ka qenë një çështje e rëndësishme që nuk mund të dilte jashtë fokusit të interesit të qeverive pavarësisht shkallës së zhvillimit të organizimit shtetëror. Nga analiza e mësipërme duket qartë se kompetencën kryesore pothuajse në të gjitha periudhat e zhvillimit të shtetit e ka pasur kryetari i shtetit. Në disa raste është parashikuar edhe qeveria ose pushteti ekzekutiv si organ me të drejtën për të lidhur marrëveshje, por në periudhën përpara luftës së parë botërore thuajse është përjashtuar fare.



Me interes është roli i parlamentit në lidhjen e marrëveshjeve ndërkombëtare, pasi ne periudhën e Statutit Organik të Shqipërisë ai kishte të drejtë të lidhte marrëveshje me karakter tregtar. Në periudhat e mëvonshme nuk e shohim më organin legjislativ si organ më të drejtën e lidhjes së marrëveshjeve po si organ që jep pëlqimin ose që ratifikon marrëveshjet e lidhura nga kryetari i shtetit.



Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë 1998, është ligji themelor i shtetit më i plotë që nga momenti i krijimit të tij e deri tani për sa i takon parashikimeve që bën për marrëveshjet ndërkombëtare dhe statusin e tyre në të drejtën e brendshme. Kjo për shkak se I ka parashikuar marrëveshjet ndërkombëtare në një kapitull të veçantë. Gjithashtu kjo kushtetutë ka një përqasje dashamirëse ndaj të drejtës ndërkombëtare duke i përcaktuar një vend të privilegjuar kësaj të drejte në të drejtën tonë të brendshme.



Duke u bazuar tek përcaktimet që Kreu II i Pjesës Shtatë të Kushtetutës bën për marrëveshjet ndërkombëtare, kuptojmë se vendi jonë i përket sistemit monist, i cili përcakton se e drejta ndërkombëtare dhe e drejta e brendshme janë pjesë e një sistemi juridik të vetëm dhe bashkëveprojnë me njëra-tjetrën. 181



E drejta ndërkombëtare zë një vend të privilegjuar në të drejtën tonë të brendshme. Marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara janë pjesë e sistemit tonë të brendshëm pasi botohen në Fletoren Zyrtare. Sipas nenit 122/ të Kushtetutës ato kanë epërsi mbi të ligjet e vendit që bien në kundërshtim me to. Po kështu, marrëveshjet ndërkombëtare të ratifikuara renditen të dytat pas Kushtetutës, si akte me fuqi juridike në të gjithë territorin e Republikës së Shqipërisë. Megjithatë mund të themi se në disa raste vetë kushtetuta i jep një status të veçantë, që i barazon ato me vetë Kushtetutën, si është rasti i KEDNJ për sa i përket kufizimeve të të drejtave dhe lirive themelore.



Në kushtetutën tonë mungon parashikimi i statusit që kanë marrëveshjet ndërkombëtare të cilat nuk i nënshtrohen ratifikimit, por miratimit. A qëndrojnë ato mbi ligjet e vendit? Nuk dihet nëse qëllimi i hartuesve ka qenë që nga kjo kategori të përjashtojë marrëveshjet e miratuara apo marrëveshjet të cilat nuk kanë hyrë ende në fuqi për shtetin tonë. I njëjti përjashtim gjendet edhe tek marrëveshjet që mund të jenë objekt i kontrollit të kushtetutshmërisë nga ana e Gjykatës Kushtetuese. Marrëveshjet të cilat miratohen nga Këshilli i Ministrave nuk mund të kontrollohen nga GJK.



Kushtetuta parashikon përparësinë e normave të nxjerra nga organizatat ndërkombëtare nëse një gjë e tillë është pranuar paraprakisht nga një marrëveshje ndërkombëtare. Norma të tilla kanë epërsi edhe mbi vetë Kushtetutën, ndonëse nuk dihet se të cilës natyrë mund të jenë dhe se si mund të zbatohen për shkak se nuk ka ndonjë rast praktik të një situate të tillë.

Për Kapitullin 2 

Konventat e Vjenës parashikojnë se për lidhjen e duhet të përmbushen tre fazat kryesore të cilat janë : a) zhvillimi i procedurave; b) shprehja e pëlqimit për të qenë i lidhur me traktatin dhe c) hyrja në fuqi.



Zhvillimi i bisedimeve, është një fazë e rëndësishme, e cila nis me përcaktimin nëpërmjet kanaleve diplomatike të shteteve, të temës së bisedimeve dhe nivelit të delegacionit dhe përfundon me adoptimin dhe autentifikimin e tekstit të traktatit. Personat të cilët zhvillojnë bisedime për lidhjen e një traktati duhet të jenë të pajisur gjithmonë më plotfuqi. Plotfuqia është një dokument i lëshuar nga organi kompetent shtetëror që autorizon një ose disa persona për të përfaqësuar shtetin në negocimin, nënshkrimin e një traktati ndërkombëtar, për të shprehur konsensusin që një shtet të jetë pjesë e një traktati si edhe të përmbushë çdo veprim tjetër që lidhet me traktatin. Persona të cilët mund të zhvillojnë bisedime pa u pajisur me plotfuqi janë kryetarët e shteteve, kryetarët e qeverisë, ministrat e punëve të jashtme, drejtuesit e misioneve diplomatike, me qëllimin e miratimin të tekstit të një traktati midis shtetit akreditues dhe shtetit tek i cili ato janë akredituar, ose përfaqësuesit e akredituar prej shteteve në një konferencë ose organizatë ndërkombëtare ose në ndonjë prej organeve të tyre, me qëllimin e miratimit të tekstit të një traktati në atë konferencë, organizatë ose organ. 182

Megjithatë kur ndonjëri prej tyre zhvillon bisedime për një traktat i cili është kompetencë të lidhet nga organet e tjera, atëherë është e nevojshme pajisja e tij me plotfuqi. 

Në shtetin praktikën e shtetit shqiptar dhe veçanërisht të Ministrisë së Jashtme është vënë re një praktikë jokushtetuese dhe joligjore nëpërmjet të cilës zhvillohen bisedime për marrëveshje në emër të shtetit pa u pajisur me plotfuqinë e kryetarit të shtetit. Ky konstatim është bërë edhe nga Gjykata kushtetuese në procesin për shqyrtimin e kushtetutshmërisë së Marrëveshjes “Për delimitimin e zonave të tyre përkatëse, të shefit kontinental dhe të zonave të tjera që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare” mes Shqipërisë dhe Greqisë. Sipas këtij vendimi është kompetencë kushtetuese e kryetarit të shtetit që të lidhi marrëveshje në emër të shtetit që kanë të bëjnë me territorin si edhe marrëveshje të tjera të përcaktuara në nenin 121 të Kushtetutës dhe mospajisja me plotfuqi e Ministrit të Jashtëm përbën një shkelje të Kushtetutës. Po në këtë marrëveshje është vërejtur edhe praktika e gabuar e tejkalimit të kompetencave të grupit negociator, i cili ka zhvilluar bisedime tej objektit për të cilin ishte krijuar. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për Marrëveshjen e Stabilizim – Asociimit, e cila pavarësisht se për shkak të natyrës së saj nënshkruhet nga Kryeministri, për rëndësinë e veçantë që paraqet për shtetin përfshihet në kompetencën e kryetarit të shtetit, prandaj duhet të ishte marrë plotfuqia prej tij.



Mosmarrja e plotfuqisë sjell pavlefshmërinë traktatit të lidhur nga palët nënshkruese dhe për pasojë ai nuk mund të sjelli asnjë pasojë juridike për to. Në rast se një traktat është i pavlefshëm për këtë arsye, mbi palët nuk rëndon detyrimi i zbatimit të parimit pacta sunt servanda. Në një rast të tillë nuk përdoret as ndalimi i palëve për të pretenduar pavlefshmërinë e traktatit për shkak të një dispozite të së drejtës së brendshme, pasi ky ndalim vlen për traktatet të cilat kanë hyrë në fuqi dhe po zbatohen. Traktati mund të bëhet i vlefshëm vetëm në rast se organi kompetent shtetëror që kishte kompetencën të lidhte traktatin e të lëshonte plotfuqinë, e konfirmon atë më vonë.



Zhvillimi i bisedimeve përmbyllet me miratimin e tekstit përfundimtar të traktatit dhe autentifikimin e tij. Miratimi zakonisht bëhet me pranimin nga të gjitha shtetet negociuese (kur në traktat ka pak palë) ose me 2/3 e shteteve pjesëmarrëse në bisedime kur bisedimet zhvillohen në formën e një konference. Në konventën e Vjenës mungon parashikimi për autentifikimin nëpërmjet Aktit Final të Konferencës që është një akt që përmban përmbledhjen e bisedimeve të zhvilluara gjatë konferencës, propozimet e bëra, pjesëmarrësit në konferencë dhe organet e saj, tekstin e miratuar, etj.



Mjetet e shprehjes së pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat janë : nënshkrimi, shkëmbimi i instrumenteve që konstituojnë një traktat, ratifikimi, pranimi, miratimi, aderimit, apo nga çdo mjet tjetër nëse shtetet ose organizatat kontraktuese e kanë përcaktuar kështu.

183

a) Nënshkrimi- i cili është i thjeshtë dhe përfundimtar. Kur nënshkrimi është i thjeshtë nevojitet edhe shprehja e pëlqimit me anën e ratifikimit. Kur nënshkrimi është përfundimtar, traktati hyn në fuqi menjëherë pas nënshkrimit. b) Ratifikimi- është akti me anën e të cilit një shtet konfirmon angazhimin e tij për të qenë të lidhur me traktatin që është nënshkruar nga përfaqësuesit e tij. Ai ndërthur procesin e brendshëm shtetëror me aktin juridik- ndërkombëtar të dhënies së pëlqimit. Një shtet nuk është i detyruar të bëjë ratifikimin dhe për këtë nuk jep shpjegime ndaj palëve të tjera nënshkruese. c) Miratimi dhe pranimi bëhen në kushte të ngjashme me ratifikimin; Miratimi është akti me anën e të kryeministri ose kryetari i ekzekutivit jep pëlqimin për të qenë i lidhur nga një traktat i nënshkruar më parë, i cili nuk i nënshtrohet procesit të ratifikimit. d) Aderimi – është dhënia e pëlqimit për të qenë i lidhur nga një traktat shumëpalësh që ka hyrë në fuqi më parë 

Konventa e Vjenës e le të pazgjidhur mënyrën se si duhet të bëhet nënshkrimi i traktatit apo nëse nënshkrimi është i domosdoshëm apo mund të zëvendësohet nga mënyra të tjera. Po të bëjmë një paralelizëm me mënyrën e hartimit të traktatit që duhet të jetë gjithmonë në formën e shkruar mund të dilnim në konkluzionin që edhe nënshkrimi duhej të ishte në të njëjtën formë. Po mungesa e parashikimeve nga Konventa e Vjenës ka krijuar një boshllëk ku palët kanë gjetur mundësi të bëjnë përshtatje sipas interesave të tyre duke krijuar një sërë praktikash të cilat zëvendësojnë nënshkrimin me pranimin në mënyra të tjera si notat diplomatike. Me zhvillimin e mjeteve teknologjike të komunikimit kur palët mund të marrin pjesë në bisedime nëpërmjet video-konferencave apo të shprehin mendimet e qëndrimet e tyre nëpërmjet e-mail-it apo fax-it, në kohën kur nënshkrimi origjinal mund të bëhet shumë lehtë nëpërmjet programeve kompjuterike, na duket e përshtatshme që konventa tregohet fleksibël në këtë drejtim.



Nëse një shtet e ka nënshkruar një marrëveshje ndërkombëtare dhe më pas për arsye të brendshme nuk është gati të vazhdojë procedurat për hyrjen në fuqi, mund ta ndreqi këtë situatë dukë shënuar fjalët “ad referendum” pas nënshkrimit për të sqaruar që konfirmimi do të bëhet në një kohë të mëvonshme nga shteti. Në një rast të tillë nëse nënshkrimi konfirmohet më vonë kjo duhet të bëhet në formë të shkruar nga shteti apo organizata.



Siglimi i krijon mundësinë përfaqësuesve të shteteve apo organizatave të bëjnë nënshkrimin e përkohshëm të traktatit, duke vendosur vetëm inicialet e tyre e më pas t’i kthehen në një kohë të mëvonshme për ta nënshkruar përfundimisht nëse e shohin të përshtatshme. Nënshkrimi ad referendum dhe siglimi mund të ngatërrohen si koncepte me njëra-tjetrën, por ato kanë disa ndryshime të rëndësishme që i dallojnë. Nënshkrimi ad referendum, ashtu sikurse e përmendëm më lart bëhet pasi është nënshkruar traktati dhe nuk mund të ketë asnjëherë efektin e nënshkrimit përveçse kur palët e konfirmojnë më pas me shkrim këtë gjë, ndërsa 184

siglimi bëhet përpara nënshkrimit dhe sipas KV mund të ketë efektin e nënshkrimit nëse kështu e vendosin shtetet ose organizatat kontraktuese 

Instrumenti i ratifikimit është në formë të shkruar dhe firmoset nga organi kompetent për të lidhur traktatin. Zakonisht ai përmban titullin e marrëveshjes, kohën dhe vendin e nënshkrimit, një përmbledhje të shkurtër të përmbajtjes së marrëveshjes, të dhënat dhe nënshkrimin e përfaqësuesit të shtetit e vendin ku është hartuar dhe vulën përkatëse. Ky proces përcaktohet nga secili shtet/organizatë më vete, në varësi të mënyrës së organizimit të tij. Instrumenti i ratifikimit ka një rëndësi të veçantë në shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur me një traktat, pasi ai lidhet drejtpërdrejtë me hyrjen në fuqi të traktatit për shtetin që dorëzon instrumentin. Pra, me pak fjalë ezaurimi i ratifikimit si fazë nuk nënkupton hyrjen në fuqi të këtij traktati, pasi momenti i hyrjes në fuqi konsiderohet se është momenti i dorëzimit të instrumentit të ratifikimit. Hyrja në fuqi është një nga momentet më të rëndësishëm për një traktat, pasi ky është momenti kur fillon të krijojë efekte juridike për palët dhe i lidh reciprokisht me të drejta dhe detyrime.



Konventa e Vjenës në nenin 30 parashikon rastet e konflikteve midis normave të traktateve, por nuk rregullon rastet e konflikteve mes normave të traktateve dhe normave të së drejtës zakonore. Nuk ka një akt juridikisht të detyrueshëm i cili të përcaktojë hierarkinë e burimeve në të drejtën ndërkombëtare e rrjedhimisht të na përcaktojë se cili ka prevalencë në këtë rast. Sigurisht që neni 38/1 i Statutit të GJND është një indikator i mirë për këtë, sepse i rendit burimet në të cilat mbështetet gjykata në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve, por çfarë do të ndodhi me konflikte të tilla të ndodhura mes shteteve që nuk e kanë pranuar statutin e Gjykatës, ose për mosmarrëveshjet që zgjidhen nga institucione të tjera ndërkombëtare? Sigurisht që traktatet duke qenë akte me fuqi detyruese do të zbatohen mes palëve, po cila normë do të zbatohet, nëse norma zakonore është më e rëndësishme se ajo e parashikuar nga traktati me të cilën bien në kundërshtim? Nëse traktati ka prevalencë mbi normat e të drejtës zakonore, po instrumente të tjerë si MeM a mund të kenë prevalencë mbi normat e të drejtës zakonore që bien në kundërshtim me to? Duke qenë se nuk ka një zgjidhje të përcaktuar nga Konventa, këto do të shikohen rast pas rasti në varësi të rëndësisë që kanë normat që konfliktojnë për shtetet apo organizatat.



E drejta ndërkombëtare dhe vetë e drejta e traktateve karakterizohet nga fragmentarizimi i vazhdueshëm, si e tillë, konflikti mes traktateve të ndryshme të lidhura nga shtetet ose organizatat do të jetë i pashmangshëm. Një zgjidhje e mirë për këtë është që vetë traktatet të parashikojnë një normë konflikti, ose një normë e cila të rregullojë marrëdhëniet e këtij traktati me ato të mëparshmet që mund të kenë lidhur palët ose me traktatet që mund të lidhin në të ardhmen.



Në rastet kur traktatet nuk parashikojnë një normë konflikti situata vështirësohet. Konventa e Vjenës është përpjekur t’i japë zgjidhje kësaj çështje duke parashikuar në nenin 30 të saj zgjidhjen e konfliktit mes traktateve me përmbajtje të njëjtë. Jemi të mendimit që ky nen mbart dy problematika të mëdha : së pari nuk 185

përcakton kritere mbi bazën e të cilave të përcaktohet se kur dy traktate kanë përmbajtje të njëjtë dhe së dyti le pa zgjidhur rastin kur traktatet që konfliktojnë kanë përmbajtje të ndryshme. Gjithashtu përcaktimi në paragrafin e dytë dhe të tretë të maksimës lex posteriori derogat priori, nuk na duket i përdorshëm kur bëhet fjalë për marrëveshje me të drejta e detyrime për palët, kur këto palë nuk janë të njëjta si në traktatin e parë. Konfliktet e traktateve me palë të ndryshme dhe me përmbajtje të ndryshme nuk kanë një zgjidhje standarde dhe të mirëpërcaktuar, prandaj mendojmë se në këtë rast zgjidhja mund të jepet vetëm nga vullneti i palëve i shprehur në zgjedhjen e traktatit që do të ketë prevalencë në zbatim. Sigurisht që kjo zgjedhje shpesh mund të sjelli shkelje të traktateve dhe vënien në lëvizje të mekanizmave që ngarkojnë shtetet shkelës më përgjegjësi, por kjo është çështje që nuk përfshihet në të drejtën e traktateve. 

Një nga çështjet më të diskutuara ka qenë raporti që Karta e OKB dhe Rezolutat e KS kanë me legjislacionin e BE në rastet kur ato kanë mospërputhje dhe kjo është shqyrtuar edhe nga GJED në çështjen Kadi. Mund të dalim në përfundimin se vetë GJED në këtë çështje nuk e mohon tërësisht supremacinë e Kartës së Kombeve të Bashkuara dhe Rezolutave të Këshillit të Sigurimit, pasi ajo vetë shprehet se nuk mund të shqyrtojë ligjshmërinë e tyre, por nga ana tjetër kur shprehet se ka të drejtë të shqyrtojë ligjshmërinë e akteve që i japin efekt Rezolutave brenda BE, duket se tenton të krijojë një sistem autonom, i cili shkon në mënyrë paralele me të drejtën ndërkombëtare dhe se bashkëpunimi mes këtyre dy sistemeve mund të realizohet vetëm nëse rezolutat do të mbajnë parasysh zbatimin e të drejtave dhe lirive që sigurohen brenda hapësirës së BE. Jemi të mendimit që duhet të arrihet një ekuilibër i përbashkët, pasi duke pasur parasysh që vetë OKB ka si synim ruajtjen e paqes dhe sigurisë ndërkombëtare ndërsa BE është një organizatë me karakter sui generis me konotacion kryesisht ekonomik e politik mund të arrihet një konsensus për pikat në të cilat mbivendoset ose kundërshtohen Karta e OKB dhe e drejta komunitare. Kështu, në çështje që lidhen me sigurinë e përbashkët dhe me luftën ndaj terrorizmit, mendoj se duhen gjetur mjete të përshtatshme të implementimit të rezolutave të KS duke respektuar të drejtat dhe liritë mbi bazën e të cilave ngrihen parimet e përgjithshme të BE dhe gjithmonë duhet pasur parasysh të bëhet një peshim i rëndësisë së interesit që mbrohet nga secili prej këtyre akteve juridike.



Në legjislacionin tonë mungon aktualisht një përkthim i mirëfilltë profesional dhe juridik i Konventës së Vjenës, gjë që rrezikon të sjelli probleme në drejtim të interpretimit dhe zbatimin e gabuar të saj, pasi terma që në tekstin e kësaj konvente janë shprehur në mënyrë të caktuar, janë përkthyer në një kontekst krejt të ndryshëm. Po kështu në përshtatjen që i është bërë kësaj konvente në gjuhën shqipe, dallohet një mungesë përgjegjësie në përkthimin e fjalive me konotacion pohues e mohues, në një kohë kur dihet shumë mirë se në fushën e së drejtës, një fjalë mund të ndryshojë të gjithë kuptimin e dispozitës.



Ligji Nr. 8371, Dt 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” duhet të ishte ndryshuar dhe përshtatur me risitë e rregullimeve të bëra nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë 1998, ndërsa është i hartuar mbi 186

bazën e Ligjit për Dispozitat Kryesore Kushtetuese, i cili nuk kishte parashikime të mirëfillta lidhur me marrëveshjet ndërkombëtare. 

Në Ligjin Nr. 8371, Dt 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare” duhet rregulluar terminologjia, pasi ky ligj i referohet vetëm shteteve dhe nuk i referohet fare rasteve të lidhjes së traktateve me organizatat ndërkombëtare. Ndërkohë që dihet se në vitin 2010 Shqipëria është anëtarësuar në Konventën e Vjenës “Për të drejtën e traktateve mes shteteve dhe organizatave dhe midis organizatave mes tyre”, që pritet të hyjë në fuqi së shpejti. Për këtë arsye edhe legjislacioni jonë duhet të jetë i përshtatur në mënyrë që të mos krijohen problematika të reja në momentin e zbatimit të kësaj konvente. Po kështu nevojitet edhe ndryshimi i emërtimeve të organeve shtetërore të cilat kanë kompetencë të lidhin traktate dhe duhen përshtatur me emërtimin që i bën Kushtetuta sot, p.sh Kuvendi Popullor duhet të bëhet Kuvendi.



Në ligjin aktual nuk bëhet sqarimi i termave shtet negociues, shtet nënshkrues e shtet palë, dhe më pas në tekstin e ligjit shohim që këto koncepte ngatërrohen me njëra – tjetrën në dispozita të ndryshme. Kjo krijon një problematikë të gjerë po të kemi parasysh faktin se midis shteteve palë ekzistojnë të drejta e detyrime të mirëfillta traktatore, mes palëve nënshkruese nuk ka detyrime të tjera përveç atij të moscënimit të objektit dhe qëllimit të traktatit, ndërsa mes shteteve negociuese nuk ka detyrime të ndërsjella. Prandaj mënyra se si përdoren këto terma duhet pasur parasysh të trajtohet me kujdes.



Në Ligjin “Për lidhjen e Traktateve e Marrëveshjeve ndërkombëtare”, shohim se mungon parashikimi i nënshkrimit “ad referendum” dhe për këtë arsye mungojnë edhe parashikimet lidhur organet shtetërore kompetente dhe me procedurat që duhet të ndiqen prej tyre për konfirmimin e mëvonshëm të këtij nënshkrimi.



Po kështu në legjislacionin shqiptar mungojnë specifikimet për marrëveshje për të cialt nënshkrimi do të jetë i thjeshtë dhe kur mund të ketë efekt përfundimtar. Marrëveshje të tilla, kur nënshkrimi ka efekt përfundimtar, hyjnë në fuqi menjëherë, pra e implikojnë shtetin me të drejta dhe detyrime që nga momenti i nënshkrimit. Jemi të ndërgjegjshëm që marrëveshje të kategorive të rëndësishme i nënshtrohen patjetër ratifikimit, por kjo nuk i heq vlerën ligjore marrëveshjeve të papërcaktuara nga nenin 121 i Kushtetutës, prandaj, plotfuqia në këtë rast sugjerojmë të jetë posaçme dhe të specifikojë që personi është i autorizuar të nënshkruajë një marrëveshje të tillë.



Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë parashikon se ratifikimi i marrëveshje ndërkombëtare bëhet me ligj për ato marrëveshje që janë të një rëndësie të veçantë. Kushtetuta nuk shprehet se cili do të jetë kuorumi në këtë rast dhe normalisht prezumohet shumica e thjeshtë, ndërsa për rastet kur ajo vendos të ratifikojë edhe marrëveshje që nuk janë pjesë e atyre të përmendura prej saj kërkohet shumica e cilësuar. Mendojmë se miratimi me shumicë të thjeshtë krijon një lehtësi më të madhe në miratimin e marrëveshjeve dhe thjeshtëson këtë proces, por nga ana tjetër krijon rrezikun e ratifikimit edhe të marrëveshjeve që mund të 187

mos jenë të leverdishme për shtetin tonë, ndërkohë që shumica e cilësuar mund të ishte një hallkë më e mirë kontrolli. 

Në ligjin PLTMN mungon parashikimi për rastet kur Kuvendi vendos që një marrëveshje të ratifikohet me referendum. Mendojmë se specifikimi i rasteve kur do duhej të realizohej një proces i tillë dhe kushtet e modalitetet mbi të cilat bazohet propozimi dhe vendimmarrja në rastet të tilla do të ndihmonte shndërrimin e dispozitës përkatëse kushtetuese nga një nomrë aktualisht e papërdorshme në një normë kyçe në procesin e anëtarësimit të vendit në organizata ndërkombëtare dhe në marrëdhëniet e shtetit tonë me to, duke krijuar një mbështetje të gjerë popullore për marrëveshje të tilla



Kushtetuta shprehet se një marrëveshje ndërkombëtare bëhet pjesë e rendit juridik të brendshëm pas botimit në fletoren zyrtare pa përcaktuar një afat se sa kohë pas botimit ajo hyn në fuqi. Megjithatë po ta shohim të lidhur me dispozitat e tjera kuptojmë që për marrëveshjet që ratifikohen me ligj ky afat është 15 ditë, ndërsa për ato që miratohen, në momentin që aktet e miratimit e kanë të përcaktuar. Në ligjin PLTMN nuk është specifikuar kjo çështje, duke u shprehur se marrëveshjet hyjnë në fuqi në kohën kur hyn në fuqi akti që i miraton ose ratifikon. Sugjerojmë që ndryshimet e ardhshme që mund të pësojë ky ligj të specifikojnë edhe kohën e hyrjes në fuqi të marrëveshjeve përkatësisht sipas ndarjeve në marrëveshje ndërshtetërore, ndërqeveritare apo ndërdiskateriale.



Duke qenë se organi shtetëror që realizon si dorëzimin e instrumentit të ratifikimit ashtu edhe dekretimin e ligjit që ratifikon një marrëveshje ndërkombëtare, mendojmë se duhet pasur kujdes nga ana e këtij institucioni në balancimin e këtyre dy momenteve për të shmangur konfliktimin e hyrjes në fuqi në planin e brendshëm dhe atë ndërkombëtar. Bëhet fjalë për rastin kur dekretohet ligji në fjalë dhe normalisht vijon procedura e botimit të tij në fletoren zyrtare dhe 15 ditë pas botimit ligji hyn në fuqi dhe traktati bëhet pjesë e legjislacionit të brendshëm. Ndërkohë dorëzimit i instrumentit të ratifikimit në shtetin depozitar nuk bëhet, duke krijuar një problematikë të re, një marrëveshje ndërkombëtare e cila hyn në fuqi dhe bëhet e zbatueshme në planin e brendshëm në një kohë që ende nuk ka marrë fuqi juridike ndërkombëtare dhe nuk e lidh ndërkombëtarisht shtetin tonë me asnjë të drejtë e detyrim. Akoma më e ndjeshme mund të jetë kjo çështje kur instrumenti i ratifikimit është thelbësor për hyrjen në fuqi të traktatit, sepse në këtë rast mund të hyjë në fuqi në planin e brendshëm një marrëveshje që nuk ka fuqi juridike ndërkombëtare.



Zbatimi i traktateve lidhet drejtpërdrejt me sistemin të cilit i përket secili shtet. Shtetet që i përkasin sistemi dualist zakonisht kërkojnë një ligj ose akt të brendshëm nëpërmjet të cilit të bëhet i zbatueshëm traktati ndërsa shtetet e sistemit monist zakonisht i japin zbatim të drejtpërdrejtë traktateve (janë të vetëzbatueshëm). Midis këtyre sistemeve ka edhe shtete të cilat kanë tipare të përziera të të dy sistemeve. Kushtetuta jonë e ka të përcaktuar në nenin 122 se marrëveshjet ndërkombëtare janë të vetëzbatueshme, me përjashtim të atyre që 188

nga vetë natyra kërkojnë një ligj që t’i bëje të zbatueshme. Kjo dispozitë përcakton edhe përkatësinë e vendit tonë në sistemin monist. Për Kapitullin 3 

Rezervat janë deklaratat të njëanshme të çdo shteti apo organizatë në një traktat, me anën e të cilës ai synon të ndryshojë një apo disa nga dispozitat e traktatit gjatë zbatimit të tij, ose t’i përjashtojë nga zbatimi i tyre në raport me palët e tjera. Në konventën e Vjenës mungon një përcaktim i saktë se cilat nga këto deklarata do të konsiderohen rezerva në traktat në mënyrë që të zbatohen më saktë kriteret që kjo konventë paraqet për lejueshmërinë dhe efektet e tyre.



Arsyet e bërjes së rezervave nga ana e palëve në një traktat janë gjithmonë një çështje e të drejtës së brendshme dhe nuk zgjidhen as nga konventa dhe as nga norma të tjera të së drejtës ndërkombëtare, sepse kjo lidhet gjithmonë me interesin individual që një palë ka për t’u anëtarësuar në një traktat.



Rezervat shprehin diversitetin e sistemeve juridike dhe aftësinë për t’u bashkuar në një akt të vetëm, traktatin, të palëve më interesa të ndryshme politike e ekonomike. Kjo tregon edhe inteligjencën e hartimit të një Konvente fleksibël në mënyrë që të koordinojë interesat e ndryshme në arritjen e një standardi të përbashkët.



Në Konventën e Vjenës mungon një kategorizim i rezervave sipas specifikave të përgjithshme që ato paraqesin, duke i ndarë në grupe të veçanta sipas natyrës dhe përmbajtjes se traktateve në të cilat ato vendosen. Po kështu, një kategorizimin do të ishte i nevojshëm edhe për rezervat e ndaluara dhe veçanërisht për rezervat e posaçme. Gjithashtu në Konventë mungojnë norma të cilat të përcaktojnë në mënyrë të qartë limitet mes deklaratave interpretuese dhe rezervave, që do të shërbente të qartësuar pasojat që vijnë prej tyre për secilën nga palët në traktat.



Doktrina kategorizon rezervat duke u mbështetur në dy kritere kryesore : përmbajtja e dispozitës së prekur dhe koha e bërjes së rezervës. Sipas kriterit të përmbajtjes rezervat janë material dhe territoriale, ndërsa sipas kohës, dallojmë rezervat në çastin e nënshkrimit, ratifikimit dhe aderimit.



Deklaratat politike janë të ndryshme nga rezervat dhe deklaratat interpretuese, pasi ato nuk sjellin pasoja midis palëve, lidhur me traktatin. Deklaratat politike shprehin qëndrime politike të një shteti, ndaj një apo disa dispozitave ose qëndrime politike lidhur me ndonjë nga palët në traktat. Të tilla zakonisht mund të quhen deklaratat për mosnjohjen e shteteve të tjera palë në traktat, të cilat nuk janë njohur më parë me akte diskrecioale individuale të një shteti.



Deklaratat interpretuese janë deklarata të bëra nga shtetet, për mënyrën se si do të zbatohet apo kuptohet një dispozitë e caktuar në këtë shtetet. Deklaratat interpretuese përbëjnë në disa raste edhe interpretimin autentik të dispozitës së traktatit mbi të cilën janë bërë. 189



Konventa e Vjenës nuk shprehet për kriteret që do të ndiqen në shqyrtimin e përputhshmërisë së një rezerve me objektin dhe qëllimin e traktatit, duke lënë të paqartë kushtet në të cilat do të bëhet testi i përputhshmërisë. Sugjerojmë se në këtë rast për të verifikuar nëse rezervat janë në përputhje me objektin dhe qëllimin e traktatit duhet të merren parasysh : rëndësia e dispozitës ndaj të cilës bëhet rezervë, fryma e përgjithshme e traktatit dhe ndikimi që ka rezerva në zbatimin e traktatit në mënyrë efektive.



Nevojitet krijimi i strukturave institucionale permanente ose ad hoc që të shqyrtojnë pranueshmërinë e rezervave. Sugjerojmë që nga konferencat e mbajtura për hartimin e traktateve të krijohen edhe komisione të posaçme të cilat të ushtrojnë këtë detyrë. Këtë detyrë mund ta ushtrojnë edhe trupa të tjera të krijuara nga traktatet për funksione të tjera.



Pranimi i rezervave të bëra në një traktat, është një element i rëndësishëm, pasi anëtarësimi i një shteti apo organizate që bën një rezervë kushtëzohet nga pranimi i kësaj rezerve nga minimalisht një nga palët e tjera në traktat, në mënyrë që ai të fillojë të prodhojë efekte mes palës rezervuese dhe palës pranuese.



Traktatet e të drejtave të njeriut nuk janë traktate shumëpalëshe tradicionale për shkak se ato nuk vendosin të drejta dhe detyrime me karakter reciprok për shtetet anëtare, ndërsa objekti dhe qëllimi i tyre është mbrojtja e të drejtave dhe lirive themelore të shtetasve të tyre. Prandaj rezervat në këto traktate janë të një rëndësie të veçantë dhe mendojmë se përcaktimi i organeve monitoruese të cilat të përcaktojnë vlefshmërinë dhe pasojat e këtyre rezervave është një gjetje e mirë në mënyrë që të shmangim rezervat që bien në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit.



Trajtimi i një pale që ka bërë një rezervë të papranueshme si një palë me detyrime të plota duke mos e marrë parasysh rezervën, është një mënyrë e mirë për të ruajtur universalitetin e traktateve të të drejtave të njeriut dhe për të siguruar mbrojtjen e këtyre të drejtave në mënyrë të pakushtëzuar në shtetet anëtare.



Rezervat janë karakteristike për traktatet shumëpalëshe, ndërsa në traktatet dypalëshe nuk mund të kemi rezerva, por vetëm propozime për modifikime të traktatit, pasi në këtë rast në momentin që njëra palë nuk pranon të zbatojë një dispozitë të traktatit, atëherë nevojitet rihapja e negociatave.



Deklaratat interpretuese kushtëzuese e kushtëzojnë dhënien e pëlqimit për t’u bërë pjesë e një traktati me një interpretim të veçantë të një apo disa dispozitave të traktatit. Ku këto sjellin efekte mbi zbatimin e dispozitave dhe kanë efektet e një rezerve të fshehur, në këtë rast mbi to duhet të përdorën të gjitha kriteret mbi pranueshmërinë e rezervave.



Rezervat në një traktat janë të ndaluara në tre raste: kur vetë traktati i ndalon, kur traktati ndalon një kategori rezervash por ajo kërkon një palë të bëjë përfshihet në 190

këtë kategori dhe rezervat që bien në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit. 

Konventa e Vjenës i jep efekt minimal rezervave, sa i takon statusit të palës rezervuese. Mjafton që një rezervë e bërë nga njëra të pranohet nga një palë tjetër dhe konsiderohet se shteti rezervues është palë e traktatit. Në traktati krijon një organizatë ndërkombëtare, atëherë nevojitet pranimi nga organi kompetent i kësaj organizate. Pranimi i rezervës do të thotë që shteti pranues krijon një marrëdhënie traktatore me shtetin rezervues duke mos përdorur dispozitat për të cilat është bërë rezervë.



Në rastet kur traktati nuk shprehet për rezervat, jemi të mendimit se do të konsiderohen të lejuara, brenda kufijve të vendosura nga Konventa. Një rezervë nuk kundërshtohet, por njëkohësisht as nuk pranohet me akt të shprehur të shtetit, do të prezumohet se ajo është pranuar në heshtje. Kur numri i palëve në një traktat ose kur objekti dhe qëllimi i traktatit kërkon që ai të zbatohet në mënyrë tërësore, atëherë rezerva duhet të pranohet nga të gjitha palët.



Kundërshtimi i një rezerve nuk pengon hyrjen në fuqi të traktatin mes shtetit kundërshtues dhe shtetit rezervues, pa marrë në konsideratë dispozitën mbi të cilën është bërë rezerva.



Deklaratat interpretuese nuk sjellin pasoja ligjore për palët në një traktat. Ndaj deklaratave interpretuese ekzistojnë tre lloj reagimesh : aprovimi, kundërshtimi dhe riklasifikimi. Këto mund të bëhen në çdo kohë, pa ndonjë procedurë të veçantë. Riklasifikimi i një deklarate do të thotë që ajo të kthehet në nj rezervë dhe mbi të, të respektohen rregullat e parashikuara nga konventa për rezervat. Ndërsa për deklaratat interpretuese kushtëzuese kërkohet patjetër pranimi i tyre, pasi pëlqimi për të qenë i lidhur nga traktati, i shtetit që ka bërë këtë deklaratë, kushtëzohet nga kjo deklaratë.



Rezervat në traktate duhet të jenë në formë të shkruar dhe të bëhen nga organi kompetent shtetëror për lidhjen e traktatit. Këto rezerva duhet të njoftohen tek depozituesi ose tek shtetet e tjera palë, në mënyrë që të bëhen të njohura prej tyre dhe t’i krijohet mundësia për kundërshtime nëse kanë. Po kështu edhe tërheqja e rezervës duhet të njoftohet për shtetet e tjera nëpërmjet të njëjtës procedurë si rezerva. Vendimi nga organet komente shtetërore për tërheqjen e rezervës nuk ka fuqi në të drejtën ndërkombëtare nëse ai nuk njoftohet. Fakti që mund të ketë hyrë në fuqi në të drejtën e brendshme nuk sjell asnjë implikim mes palëve në mungesë të njoftimit.



Tërheqja e rezervave duhet të ndjekë procedurën e parashikuar nga traktati apo nga Konventa dhe t’i njoftohet palëve të tjera. Marrja e vendimit nga organet kompetente shtetërore të një shteti për tërheqjen e një rezerve dhe hyrja në fuqi e këtij vendimi në të drejtën e brendshme nuk sjellin pasoja në të drejtën ndërkombëtare dhe ndaj shteteve të tjera palë në traktatin në të cilin është 191

rezervuar në rast se nuk bëhet njoftimi. Këtë qëndrim ka mbajtur edhe Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë në Congo Case, ku ka arsyetuar se hyrja në fuqi e dekretit për tërheqjen e rezervës nga autoritetet e Ruandës nuk do të thotë se ajo është tërhequr për sa kohë që shtetet e tjera nuk kanë marrë njoftimin për këtë veprim, traktati do të vazhdojë të zbatohet e rezervë. 

Kështu traktatet për të drejtat e njeriut janë traktate që ndryshojnë si nga objekti, përmbajtja por edhe nga përftuesit e tyre, pasi këto lloj traktatesh nuk kanë në bazë të tyre vendosjen e të drejtave dhe detyrimeve reciproke ndaj palëve në to, por vendosjen e disa detyrimeve ndaj secilit shtet për njohjen dhe mbrojtjen e disa të drejtave prej të cilave përfitojnë individët që jetojnë në territoret e tyre. Në rastet kur një shtet ka kundërshtuar rezervën e një shteti tjetër në një traktat për të drejtat e njeriut. Në këtë rast kundërshtimi nuk ndryshon apo zvogëlon detyrimet e shtetit kundërshtues dhe ai do t’i njohë shtetasve të shtetit që ka bërë rezervën të njëjtat të drejta që i njihte edhe para kundërshtimit të rezervës. fakti që në këto traktate mungon reciprociteti i të drejtave dhe detyrimeve mes palëve, shpesh shndërrohet në një dukuri negative, pasi duke mos pasur interes të drejtpërdrejtë palët janë indiferente ndaj rezervave edhe nëse këto janë të papranueshme.



Një veçori tjetër e hasur në traktatet për të drejtat e njeriut është ekzistenca e trupave monitorues për zbatimin e tyre, të cilat shpesh kryejnë edhe detyrën e shqyrtimit të përputhshmërisë së rezervave me objektin dhe qëllimin e traktatit, gjë që është një devijim nga rregullat e përgjithshme të Konventës së Vjenës e cila parashikon që janë palët në traktat ato që kanë të drejtën të shprehen për lejueshmërinë e rezervës.



Në Konventën e Vjenës janë bërë rezervime dhe deklarata inetrpretuese nga rreth 40 shtete palë të Konevntës si dhe janë bërë kundërshtime të rezervave nga 15 shtete anëtare. Rezervat e bëra nga Shqipëria nuk i atribuohen vetëm traktateve të hartuara nga OKB, pasi siç dihet ajo tashmë është pjesë edhe e shumë organizatave të tjera me karakter rajonal si Këshilli i Europës dhe Organizata e Atlantikut të Veriut. Kështu në kuadër të anëtarësisë në Këshillin e Europës, Shqipëria është pjesë e 87 traktateve e protokolleve të tyre, 25 prej të cilave I ka ratifikuar me rezerva e deklarata.



Në Ligjin PLTMN nuk sqarohet si mund të bëhen rezervat apo se cili është organi që i propozon ato. Mendojmë se rezervat mund të propozohen në relacionin që zakonisht shoqëron projektligjin për ratifikimin e traktatit. Propozimet mund të bëhen si nga Ministria e Punëve të Jashtme edhe nga Ministritë e linjës në mendimet që japin në relacionin shoqërues që i drejtojnë Këshillit të Ministrave ose nga vetë ky i fundit. Rezerva gjithashtu mund të propozohen të bëhen edhe gjatë miratimit të projektligjit për ratifikimin e traktatit.

Për Kapitullin 4 192



Pezullimi i veprimit të një traktati ndërkombëtar do të thotë se palët vendosin që përkohësisht të mos i zbatojnë dispozitat, të drejtat dhe detyrimet, që rrjedhin nga traktati. Konventa e Vjenës nuk parashikon ndonjë element të veçantë që duhet të përmbushte apo ndonjë situatë të caktuar se kur mund të bëhet pezullimi i traktatit nga palët, por në nenin 57 shpjegon se kushtet e përgjithshme brenda të cilave mund të pezullohet përkohësisht veprimi i një traktati janë : parashikimi në vetë tekstin e traktatit të një dispozitë e cila lejon pezullimin dhe procedurën konkrete në këtë rast ose pëlqimi i palëve pjesëmarrëse në këtë traktat. Kushtet e kumulative vendosura për të realizuar marrëveshjen e pezullimit janë që pezullimi të mos pengojë zbatimin e traktatit nga palët e tjera, pra që përmbushja e detyrimeve dhe përfitimi i të drejtave nga ana e tyre të mbetet e pacënuar si edhe që pezullimi të mos jetë në kundërshtim me objektin dhe qëllimin e traktatit.



Përfundimi i fuqisë juridike të një traktati ndërkombëtar është një çështje e një rëndësie të veçantë sa i përket të drejtës së traktateve, sepse ky është edhe momenti kur të drejtat dhe detyrimet midis palëve shuhen dhe marrëdhënia e krijuar nga vetë lidhja e traktatit nuk ekziston më. Arsyet e mbarimit të një traktati ndërkombëtar mes palëve mund të jenë nga më të ndryshmet, kemi parë kohët e fundit që shtetet të cilat janë në pritje të anëtarësimit në BE apo janë anëtarësuar rishtazi janë detyruar të tërhiqen nga një pjesë të traktatesh të lidhura më parë sepse duhet që legjislacionin dhe rregullimet e brendshme t’i përshtatin me ato të BE. Arsyet të tjera mund të jenë humbja e efektivitet të traktatit ose ndryshimi i politikave shtetërore të ndonjërës nga palët etj, por duhet thënë që në shumicën e rasteve vetë e drejta e traktateve është indiferente ndaj këtyre arsyeve



Konventa e Vjenës parashikon rastet e tërheqjes apo denoncimit të një traktati, ndonëse nuk jep ndonjë shpjegim për këto terma. Nuk gjejmë në konventë një dispozitë që të na rregullojë raste kur një shtet mund të përjashtohet nga pjesëmarrja në një traktat shumëpalësh për shkak të një veprimi të kryer. Kjo mund të realizohet në formën e një sanksioni kur të gjitha shtetet janë dakord dhe mund të denoncojnë deklaratën me shtetin në fjalë. Megjithatë kjo mund të krijonte një precedent të rrezikshëm për abuzime ndaj shteteve që nuk kanë një përkrahje të madhe politike ose janë të dobëta ekonomikisht sepse mund të krijonte një lloj presioni ndaj tyre.



Një nga mënyrat e pushimit të veprimit të një traktati mes palëve është edhe rasti kur ato nënshkruajnë një marrëveshje të re mes tyre. Konventa shprehet se një traktat pushon së vepruari kur palët lidhin një traktat të mëvonshëm për të njëjtën çështje, por që sigurisht kushti kryesor në këtë rast është që pjesëmarrëse në traktatin e mëvonshëm të jenë të gjitha palët e traktatit të mëparshëm. Konventa nuk jep ndonjë përcaktim të qartë se nëpërmjet cilave mjete të tjera mund të bëhet i qartë qëllimi i palëve për të pushuar fuqinë juridike të traktatit të mëparshëm, duke e bërë këtë një çështje të debatueshme dhe që në të ardhmen mund të krijojë probleme në zbatimin e traktateve. Kjo Konventë jep zgjidhje për rastet kur palët lidhin një traktat me të njëjtën përmbajtje por nuk sqaron çfarë do të ndodhë nëse 193

palët lidhin një traktat me përmbajtje të ndryshme por që normat e tyre konfliktojnë? A do të përdoret në këtë rast parashikimi i kësaj dispozite të Konventës? Jemi të mendimit që nuk mund të përdoret në çdo rast dhe kjo dispozitë nuk mund të ketë karakter të përgjithshëm. Problem tjetër që konstatojmë është rasti kur vetëm një pjesë e dispozitave janë të njëjta, a mund të kemi pushim të pjesshëm të fuqisë juridike të një traktati? Nuk kemi një përgjigje të mbështetur në ndonjë normë juridike, por praktika ka ecur me parimin se një tratat nuk mund të jetë pjesërisht i zëvendësuar nga një traktat i mëvonshëm dhe pjesërisht në fuqi, pra zëvendësimi mund të jetë vetëm tërësor. Konventa ka mangësi në trajtimin e rasteve kur një pjesë e palëve në një traktat kanë lidhur edhe traktate të tjera për të njëjtën çështje. Pra, nëse një numër i caktuar palësh në traktatin e hershëm lidhin një traktat të mëvonshëm, cila do të jetë marrëdhënia e krijuar dhe cilat dispozita do të zbatohen në rast se konfliktojnë me njëra- tjetrën dhe të dy traktatet heshtin lidhur me një situatë të tillë? konventa nuk i jep zgjidhje as marrëdhënies mes traktateve të niveleve të ndryshme të cilat mund të rregullojnë çështje të njëjta. 

Pamundësia për të përmbushur detyrime mund të shërbejë si një shkak apo arsye që pala e rënë në paaftësi të kërkojë pezullimin ose mbarimin traktatit. Pamundësia e përmbushjes së detyrimeve nuk sjell automatikisht mbarimin ose pezullimin e traktatit, por duhet që pala e pamundur ta kërkojë një gjë të tillë nëse e shikon të arsyeshme dhe në rast së pamundësia është e përhershme ajo mund të shërbejë si shkak për mbarimin e traktatit, por nëse ajo është e përkohshme shërben si shkak për pezullimin e traktatit dhe në momentin që shkaku i pamundësisë së përmbushjes së detyrimeve zhduket traktati mund të nisë sërish veprimin mes palëve. Ekziston një kufi shumë i hollë mes pamundësisë për të përmbushur traktatin dhe abuzimit nga palët me qëllim që të mos zbatojnë detyrimet që rrjedhin prej tij. Problemi më i madh sot është përcaktimi i kuptimit të pamundësisë sepse vetë konventa nuk e përcakton në mënyrë konkrete këtë koncept.



Shkelja e traktatit mund të shërbejë si një shkak i ligjshëm që secila prej tyre ta pretendojë mbarimin e tij. Përcaktimi i natyrës apo rëndësisë së shkeljes është një çështje e pazgjidhur nga konventa, por mendojmë që shkeljet materiale (ato që prekin dispozitat që lidhen me objektin dhe qëllimin e traktatit) mund të bëjnë shkak për pushimin e fuqitë juridike të tij, ndërsa shkeljet e tjera mund të sjellin pasoja më të lehta për palët. Pushimi ose pezullimi i traktatit mund të jetë i plotë ose i pjesshme në varësi të vullnetit të palës joshkelëse (mund të ketë raste kur kjo palë vendos të pushojë veprimin vetëm të dispozitave të cilat janë shkelur). Konventa sqaron se dy janë sistemet për t’iu përgjigjur shkeljes së traktateve dhe rregullimit të marrëdhënieve mes shteteve jo shkelëse dhe shtetit shkelës : sistemi i krijuar nga vetë traktati ose sistemi i krijuar nga e drejta e traktateve dhe konventa.



Nëse një rrethanë ka qenë thelbësore, pra jo një rrethanë e çfarëdoshme, por e asaj rëndësie sa të ketë ndikuar drejtpërdrejtë në formimin e vullnetit të palëve dhe 194

dhënien e pëlqimit për të qenë të lidhura nga traktati, ka ndryshuar, ajo mund të shërbejë si bazë për të pretenduar mbarimin ose pezullimin e traktatit. Ndryshimi i rrethanave në këtë formë duhet të mos jetë parashikuar nga palët paraprakisht, sepse në këtë rast do të ishim përpara tërheqjes ose denoncimit por jo mbarimit për shkak të ndryshimit thelbësor të rrethanave. Efekti i ndryshimit të rrethanave duhet të ndryshojë radikalisht përmbushjen e detyrimeve në të ardhmen për palët. Të dyja këto kërkesa duhet të jenë kumulative më njëra –tjetrën. 

Gabimi mund të konsiderohet si shkak i pavlefshmërisë vetëm nëse ky gabim ka ekzistuar në kohën e dhënies së pëlqimit nga palët dhe ka ndikuar në mënyrë të veçantë në dhënien e pëlqimit nga palët. Gabimi që mund të shkaktojë pavlefshmëri ka disa karakteristika. Ai duhet të jetë gjithmonë një gabim në fakt ose në një situatë, pra konventa përjashton mundësinë e një gabimi në ligj, megjithatë mund të jetë e vështirë të dallosh në fushën e traktateve një gabim mirëfilli faktik. Gabimet që mund të jenë gramatikore ose tekstuale nuk mund ta bëjnë traktatin të pavlefshëm. Një karakteristikë tjetër e gabimit është që ky të ketë qene një fakt kyç në formimin e vullnetit të palës për shprehjen e pëlqimit për të qenë i lidhur nga traktati



Mashtrimi realizohet me veprime konkludente apo krijimin e situatave të caktuara nga njëra nga palët negociuese, në mënyrë që të krijojë tek një apo disa palë të tjera përshtypje të gabuar dhe në bazë të këtij veprimi ato të nxiten të nënshkruajnë traktatin. Karakteristikë e mashtrimit është fakti se një palë është aktive dhe ndërmerr veprime për ta çuar palën tjetër drejt nënshkrimit të traktatit dhe këto veprime janë të qëllimshme dhe synojnë t’i krijojnë shtetit apo organizatës përfitime. Veprimi apo sjellja mashtruese duhet të jetë e asaj rëndësie sa po të mos kishte ekzistuar, palët nuk do ta ishin nënshkruar traktatin.



Pushimi i fuqisë juridike të traktatit nuk mund të preki të drejtat e detyrimet e fituara nga palët si rezultat i zbatimit të tij, deri në momentin kur njëra nga palët është tërhequr prej tij. Nëse njëra nga palët në një traktat dypalësh tërhiqet apo e denoncon traktatin, atëherë kjo do të thotë pushimin e tij për të dyja palët dhe ky traktat nuk do të ekzistojë më në të ardhmen. Ndërsa tërheqja do të thotë pushimin e traktatit për palët e tërhequr, por jo për palët e tjera, për të cilat ky traktat mund të jetë në fuqi. Pasojat e pushimit nuk kanë efekt prapaveprues dhe nuk pasohen nga ndonjë sanksion apo detyrim për të ndrequr marrëdhëniet e palëve që janë rregulluar mbi bazën e traktatit të pushuar



Pavlefshmëria e një traktati ndërkombëtar i prodhon efektet e saj ab initio dhe ex tunc, çka do të thotë që një traktat kur konsiderohet i pavlefshëm, do të konsiderohet sikur nuk ka ekzistuar nga momenti i lidhjes deri në momentin kur është kërkuar pavlefshmëria apo është vendosur ajo. Pra, konstatimi se një traktat është i pavlefshëm ka efekt prapaveprues sepse konsiderohet nul që nga momenti i lidhjes së tij. Ndërkohë, nëse shohim dispozitat e pushimit të traktatit, kuptojmë se 195

efektet e tij janë ex nunc, sepse fillojnë efektin që nga momenti i pushimit e në të ardhmen. Për Kapitullin 5 

Interpretimit është një proces intelektual nëpërmjet të cilit synohet të zbulohet ideja kryesore ose qëllimi kryesor që shprehet në tekstin e normës apo të traktatit. traktatet ndërkombëtare ndryshojnë nga normat e brendshme dhe ato paraqesin veçori gjatë interpretimit të tyre. Kështu një traktat ka dy nivele të interpretimit: nivelin ndërkombëtar që lidhet më interpretimin nga organe me karakter ndërshtetëror dhe interpretimin nga organet shtetërore apo kombëtare të shteteve që janë palë në këto traktate.



Interpretimi i traktateve ndërkombëtare luan një rol të rëndësishëm në mënyrën e zbatimit të tyre dhe nga ana tjetër ka një rëndësi të veçantë sa i përket shmangies së konflikteve që mund të lindin mes shteteve palë në këto traktate. Më interpretim do të kuptojmë dhënien e kuptimit të saktë të normave juridike dhe të parashikimeve të traktatit si edhe zbatimin e tyre në përputhje me atë që vetë palët në traktat kanë dashur të arrijnë nëpërmjet këtyre parashikimeve. Konventa e Vjenës jep një strukturë të përgjithshme se ku duhet të mbështetet interpretimi I traktateve, nga palët ose nga organet e ndryshme që interpretojnë ose zgjidhin mosmarrëveshjet, megjithatë jo rrallë ka pasur edhe interpretime duke i tejkaluar parashikimet e konventës, duke tentuar gjithmonë që ose të zgjerohet kuptimi i normave ose të përmirësohet zbatimi i tyre.

196

BIBLIOGRAFIA Libra : Aharon Barak : Puposive interpretation, Priceton University Press, 2005 Alastair R. Mowbray , Cases and Materials on the European Convention on Human Rights, Oxford University Press, 2ed, 2007, ISBN – 978-0-19-920674-2 Aleks Luarasi, Akte juridike për historinë e shtetit dhe të së drejtës në Shqipëri, Shtëpia Botuese OMBRA GVG, Tiranë 2014 Ali Sadat-Akhavi, Methods of Resolving Conflicts Between Treaties, Martinus Nijhoff Publishers, 2003, Leiden/Boston, ISBN- 90-411-2031-9 Anthony Arnull, Damian Chalmers, The oxford handbook of european union law, Oxford University Press, 2015, ISBN- 978-0-19-967264-6 Anthony Aust, Handbook of International Law, Cambridge University Press, 2ed, New York 2010 Arben Puto, E drejta ndërkombëtare publike, Albin, Tiranë 2013 Arben Puto, Konventa Europiane e Të Drejtave të Njeriut në përqasje me Kushtetutën e Shqipërisë, vështrim krahasues, ISBN: 99927-51-25-8, Albin, Tiranë 2002 Argita Malltezi, Koncensionet në Shqipëri nga e drejta private në të drejtën publike, Shtëpia Botuee Mediaprint, ISBN: 978-9928-08-105-6, Shkolla e Magjistraturës August Reinisch, Challenging acts of international organizations before nacional courts, Oxford University Press Inc. New York, 2010, ISBN 978-0-19-959529-7 Bennedetto Conforti, Diritto Internazionale, Editoriale Scientifica, 7ed, Giugno 2006 Cathleen M. Sullivan, Gerald Gunther, Constitutional Law, 17 ed, Foundation Press 2010 D.J.Harris, Cases and materials on internacional law, 5 ed, Sweet & Maxuell, London 1998 Duncan B. Hollis, The Oxford Guide To Treaties, Oxford University Press, 2012, ISBN: 9780199601813 Eirik Bjorge, The Evolutionary Interpretation of Treaties, Oxford University Press, 2014

197

Elli Louka, International Environmental Law: Fairness, Effectiveness, and World Order, Cambridge University Press, Enciclopedia of internacional law,Max Planck Institut, Nr. 7, 1985, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS Enzo Cannizzaro, The law of treaties beyond the Vienna Convention, Oxford University Press, 2011 Francesco Salern, F.S. (ed.), Sanzioni "individuali" del Consiglio di Sicurezza e garanzie processuali fondmentali, CEDAM, Padova 2010, ISBN- 978-88- 13-29910-1 Frederic L. Kirgis, Some Lingering Questions about Article 60 of the Vienna Convention on the Law of Treaties, Cornell International Law Journal: Vol. 22: Iss. 3, Article 14, 1989 Hans Kelsen, The law of the United Nations, Lawbook Exchange Ltd, 2011, ISBN-139781616192358 Herbert W. Briggs, Source The Law of Treaties / ed. by J. Scott Davidson, Publisher Aldershot , 2004 Iain MacLeod, Incompatibility of Multilateral Treaty Reservations with International Environmental Law, 2010 Ian Brownlie, Principles of Public International Law, 6ed. 2003 Ian McTaggart Sinclair, The Vienna Convention on the Law of Treaties, në Yearbook of the International Law Commission 2001, Volume 2, Part 2, Manchester University Press, 1984, 2ed, ISBN, 0-7190-1480-8 Jan Klabber, Staddling the Fence : The EU and international law, në The oxford handbook of european union law, edited by Anthony Arnull, Damian Chalmers, Oxford University Press, 2015, ISBN- 978-0-19-967264-6 Jan Klabbers, Treaty Conflict and the European Union, Cmbridge University Press, 2009, ISBN- 978-0-521-72884-3 Karel Wellens, International Law: Theory and Practice : Essays in Honour of Eric Suy, Martinus Nijhoff Publishers, 1998, ISBN- 90-411- 0582-4 Klaus-Diter Borçard, ABC – ja e të Drejtës të Bashkimit Evropian, ISBN 978-92-9238041-0, CE Publication Office 2010 Luan Omari, Aurela Anastasi, E drejta Kushtetuese, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë 2010, ISBN 978-99956-01-41-6 Luan Omari, Parime dhe Institucione të së drejtës Publike, Shtëpia Botuese “Elena Gjika”, Tiranë 2006, ISBN 99927- 793- 5-7 198

Luan Omari, Shteti i së drejtës, Shtëpia Botuese “Elena Gjika”, Tiranë 2004, ISBN 99927- 818-0-7 Luça Mezzetti, International Constitutonal law, G.GIAPPICHELLI EDITORE, Torino 2014 Luigi Sbolci, Obblighi di procedura nell'estinzione dei trattati, CEDAM (Casa Editrice Dott. Antonio Milani), 2008, ISBN- 978-88- 13- 27284-5 Malcolm Evans, International Law, Oxford University Press, 3rd ed. 2010 Malcolm Shaw, International law, Cambridge University Press, 6 ed, 2008, ISBN 978-0521-72814-0 Malgosia Fitzmaurice, A. Quast, The law of treaties - Section A: Introduction to the law of treaties, University of London Press, 2007 Malgosia Fitzmaurice, Olufemi Elias, Contemporary Issues in the Law of Treaties, Eleven International Publishing, Netherlands 2005, ISBN- 90-77596-06-2 Malgosia Fitzmaurice, Olufemi Elias, Panos Merkouris, Treaty interpretation and Vienna Convention on the law of treaties : 30 years on, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden/Boston 2010 Martin Dixon, Robert Mçorquordale & Sarah Williams, Cases and materials on internacional law, 5 ed, Oxford University Press, 2011 Martin Dikson E drejta ndërkombëtare, Shtëpia Botuese AiiS, 2010 Mark Villiger, Commentary of Vienna Convention on the law of treaties 1969, Martinus Nijhoff Publisher Olivier Corten, Pierre Klein, The Vienna Conventions on the Law of Treaties: A Commentary, Volume 1, Oxford University Press, 2011, ISBN- 978-0-19-957352-3 Oxford Dictionary of Law, Oxford University Press, seventh ed. 2013 Peter Hipold, the Eu law and UN Law in conflict : the Kadi Case, eds. A.von Bogdandy and R. Wolfrum, Max Planc Yearbook of UN Law, Vol 13, 2009 Philip Leach, Taking a Case to the European Court of Human Rights, Oxford University Press, 3rd ed. 2011 Richard Gardiner, Treaty Interpretation, Oxford University Pres, 2008, ISBN 978-0-1995904-8 Robert E. Dalton, National Treaty Law and Practice: United States 199

Roland. D. Rotunda, Modern Constitutional Law, 10ed, American Casebook Series, West publishing Co. Ronald St. J. Mac Donald, Douglas M. Johnston, The Structure and Process of International Law: Essays in Legal Philosophy Doctrine and theory, 2 ed, Martinus Nijhoff Publishers, Netherlands 1986, ISBN- 90-247- 3273-5 Rudger Wolfrum, Volker Roben, Developments of internacional law in treaty making, Max Planck Institut Springer, 2005, ISBN 0172-4770 Sebastiaan Pompe, The Indonesian Supreme Court: A Study of Institutional Collapse, Sautheast Asia Programe Publications, Sautheast Asia Programe Cornell University, Ithaca, New York, 2005 Shabtai Rosenne “Breach of Treaties” Cambridge, Grotius Publications Limited, 1985 Sinis ˇa Rodin, Tamara Peris, Judicial Application of International Law in Southeast Europe, Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2015 Ulf Lindrfalk, On the interpretation of treaties, The modern International Law as expressed in the 1969 Vienna convention on the law of tregtie, Springer 2007, ISBN 9781-4020-6361-9 Xhezair Zaganjori, Arta Vorpsi, Denar Biba, Parime Kushtetuese dhe të drejta themelore në jurisprudencën e Gjykatës Kushtetuese, Conrad Adenauer Stifung, Tiranë 2012, Isbn 978-999956- 32-28-1 Xhezair Zaganjori, Jurisprudencë dhe praktikë ndërkombëtare, Shkolla e Magjistraturës, Tiranë 2012, ISBN 987- 9928-120-08-3

Artikuj: Abdulla Azizi, Traktati i Lisbonës dhe Ndryshimet institucionale të Bashkimit Evropian, Revistë Shkencore e Institutit Alb-Shkenca, ISSN 2073-2244 Aimee Craft, Treaty interpretation: A tale of two stories, Re-worked version of a paper prepared in the context of a Graduate Directed Studies Course on Indigenous Perspectives on Treaties, 2011 Alain Pellet and DanielMüller, Reservations to Treaties: An Objection to Reservation is Definitely not an Acceptance Albert Posch, The Kadi case :Rethinking about the relatonship between the EU Law and International Law?, Kolumbia journal of european law online, Vol 15, 2009

200

Alexander Olakeashvili, Restrictive Interpretation of human rights treaties in the recent jurisprudence of European Court of Human Rights, European Journal of International Law, Vol.14, No.3, 2003, Fq. 529-568 Alexander Orakhelashvil, The Interaction between Human Rights and Humanitarian Law: A Case of Fragmentation?, International Law and Justice Colloquium New York University (NYU), 26 February 2007 Andreas Paulus, From Dualism to Pluralism: The relationship between international law, European law, and domestic law, Making Transnational Law Work in the Global Economy Essays in Honour of Detlev Vagts, Cambridge: Cambridge University Press 2010, Fq. 132-153 Anna Brunzell, Institutional Aspects of EU’s accession to the European Convention on Human Rights A Normative Approach to Human Rights Protection in Europe Anne Peters, Supremacy Lost: International Law Meets Domestic Constitutional Law, www.icl-journal.com, Vol 3 3/2009, Fq. 170- 198 Anthony D’ Amato, Treaty and Custom, http://anthonydamato.law.northëestern.edu/Concept/Chap-5.pdf

fq

105-

166,

Anthony D’Amato, Good Faith, Enciclopedia of public International Law, Enciclopedia of Public Internatinal law, 7/1985, Max Planck Institut, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, Fq. 107-109 Anthony D’Amatto, The concept of custom in international law, Treaties and Custom Pages 105-166 of the original edition Anthony D'Amato, Is International Law Really ‘Law’? Faculty Working Papers.Paper 103, 2010 Anthony D'Amato, Treaties As a Source of General Rules of International Law, Faculty Working Papers, Paper 120, 1962 Anthony D'Amato, Treaties As a Source of General Rules of International Law, Faculty Working Papers, Paper 120, 1962, Fq. 1- 43 Arnold Pronto, The Effect of war on Law—What happens to their treaties when states go to war?, Cambridge Journal of International and Comparative Law 2013, Fq. 227–241 Asllan Karaj, Konventat ndërkombëtare dhe kontrolli i tyre, fq. 177, Revista Studime Juridike, Nr.2, 2005 Axelle Reiter-Korkma, Going Global: Individual Rights, Universal Norms and the Existence of an Overarching Normative Hierarchy in International Law, European Journal of Legal Studies, Vol. 2, No.1, 2008, Fq. 87-115 B. Thompson, Universal Jurisdiction: The Sierra Leone Profile, International Criminal Justice Series 3, DOI 10, Sources of International Law, Fq. 5-13 201

Bahakal Yimer, Nicolas Cisneros, Laura Bisiani, Rahul Donde, Application of International Investimen Agreements by Domestic Courts, Trade Law Clinic (E780), Geneva 2011 Bekker, Pieter H. F. (2005) The World Court’s Ruling regarding Israel’s west Bank Barrier and the Primacy of International Law: An Insider’s Perspective, Cornell International Law Journal: Vol. 38: Iss. 2, Article 6

Benedetto Conforti, Angelo Lobeli, Invalidity and Termination of Treaties: The Role of National Courts, European Journal of International Law, Vol. 44, 1990, Fq. 43-66 Bennedetto Conforti, Consistency among treaty obligations, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 Bernardini, Qualche riflessione su norme internazionali di jus cogens e giurisdizione della Convenzione di Vienna sul diritto dei trattati, in Il processo internazionale, Studi in onore di G. Morelli, in Rivista Comunicazioni e Studi,1975. Edwin Borchard, "Relation Between International Law and Municipal Law" (1940).Faculty Scholarship Series.Paper 3498, Virginia Law Review, Vol 27, No. 2, December 1940 Borgen, Christopher J., "Resolving Treaty Conflicts" (2005), Faculty Publications. Paper 122. Borgen, Christopher J., "Resolving Treaty Conflicts" (2005).Faculty Publications.Paper 122. The George Washington Law Review, Vol.37, 2005, Fq. 573-648 Bradley Curtis A. and Jack L. Goldsmith, Treaties, Human Rights, and Conditional Consent, Chicago Public Law and Legal Theory working Paper No. 10 Bradley Curtis A.,Intent, Presumtion and Non- seli-Executing Treaties, The American Journal Of International Law, Vol. 102, 2008, Fq. 540-551 Bruno de Witte, The European Treaty Amendment for the Creation of a Financial Stability Mechanism, European Policy Analysis, June Issue 2011:6epa Bruno Simma, Reciprocity, Enciclopedia of public International Law, Encyclopedia of Public International law, 7/1985, Max Planck Institute, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, Fq. 400-404 Burak Gunes, Congo Case, Strategic Outlook, Adequatio intellectu et rei, December 2012 Carws Manuel Vazquez, The Four Doctrines of Self-Executing Treaties, The American Journal of International Law, Vol 98, 1995, Fq. 695-723 Carlos Closa, Betëeen a rock and a hard place: the future of EU treaty revisions, European Policy Analysis, March Issue 2014:2epa 202

Caroline Katona, Case Concerning the Gabčíkovo-Nagymaros Project Hungary versus Slovakia, (1997), Gledon Journal of International Studies Cbristian Tomuscbat, Admissibility and Legal Effects of Reservations to Multilateral Treaties, Comments on Arts. 16 and 1.7 of the ILCs 1966 Draft Articles on the Law of Treaties, ILCs 1966 Draft Articles on the Laë of Treaties – Comments, 1967, MaxPlanck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, 464-482 Cedric Ryngaert, Clarifying the Extraterritorial Application of the European Convention on Human Rights, Merkourios- Utrecht Journal of International and European Law, 2012 – Volume 28/Issue 74, Case Note, Fq. 57-60. Chistoph Schreurer, Sources of International law: Scope and Application, Emirates Lecture Series, The Emirates Center for Strategic Studies and Research Christian Dominice, Metodologhy of international law, Enciclopedia of Public International Law, 1/1987, Max Planck Institut, Nethelands, 334- 339 Christian Dominice, The intrenational responsibility of status for breach of multilateral obligations, European Journal of International Law, Vol. 10, No.2, 1999, Fq. 353-363 Christopher Greenwood, Sources of International Law: An Introduction Clifford J. Hynning, Sources of International Law, Chicago-Kent Law Reviw, Vol. 34 Issue 2, 1956, Fq. 116- 185 Colin Warbrick, Brownlie’s Principles of Public International Law : An Assessment, European Journal of International Law, Vol. 11, No. 3, 2003, Fq. 621- 636 Curtis A. Bradley & Mitu Gulati, Withdrawing from International Custom, The Yale Law Journal 2010, Fq. 120 - 202 Curtis A. Bradley, Treaty Signature, David Kennedy, The Sources of International Law, American University International Laë Review Vol. 2, No. 1, 1987, Fq. 1-96 David A. Koploë, Indisputable Violations: Ëhat happens ëhen the United States unambiguosly breaches a treaty?,The Fletcher Forum of world Affairs, Vol 37:1, Winter 2013, Fq. 53-74 David Kennedy, The Sources of International Law, American University International Law Review, Vol. 2, No. 1, 1987, Fq. 1-96. David L. Sloss, Executing Foster v. Neilson: The Two-Step Approach to Analyzing SelfExecuting Treaties, Harvard International Law Journal / Vol. 53, 2012, Fq. 302-355 David S. Jonas, Thomas N. Saunders, The objekt and purpouse os a treaty : there methods of interpretation, Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 43, No.3, May 2010 David Sloss, Domestic Application of Treaties(2011), Santa Clara University 203

David Sloss, Domestic Application of Treaties, Santa Clara Law Digitals, Faculty Publications, 2011 David Sloss, Non-Self-Executing Treaties: Exposing a Constitutional Fallacy, U.C Davis Laë Review, Vol.36, 2002, Fq. 3-80 David. Sloss, The Role of Domestic Courts in Treaty Enforcement: A Comparative Study, Cambridge University Press, Germany 2009, Fq. 209-242. De Sena, P., Sanzioni individuali del Consiglio di Sicurezza, art. 103 della Carta delle Nazioni Unite e rapporti fra sistemi normativi, in Francesco Salern, F.S. (ed.), Sanzioni "individuali" del Consiglio di Sicurezza e garanzie processuali fondmentali, CEDAM, Padova 2010 Diane A. Desierto, Colin E. Gillespie, Evolutive Interpretation and Subsequent Practice Interpretive Communities and Processes in the Optional Protocol to the ICESCR, ZAOERV 2013, Max Plank Institute, Fq. 549- 588 Diane Marie Amann, “Judicial Interpretation of International or Foreign Instruments,” in Benchbook on International Law § IV.A, Amsterdam Society of International Law, ed., 2014 Dinah L. Shelton, Soft Law, in Handbook of international law, Routledge Press, 2008 Duncan B. Hollis, A comparative approach to treaty law and practice Duncan B. Hollis, Ëhy State Consent Still Matters - Non-State Actors, Treaties, and the Changing Sources of International Law, Berkeley Journal of International Law, Vol 23, Issue 1, 2005 Fq. 137- 174 Duncan B. Hollis, Review Essay, Contemporary Issues in the Law of Treaties, America Journal of International Law, Vol 101- No 3, Fq. 695-701 Walter Sinnott-Armstrong, Word-Meaning in Legal Interpretation (Dartmouth College) Wayne Sandholtz, Essay : How domestic courts une inetrnational law, Fordham International Law Journal, Vol 38, Issue 2, 2015, Fq. 595- 637 Eduardo Baistroçhi, The Use and Interpretation of Tax Treaties in the Emerging World : Theory and Implication, British Tax Review, No. 4. 2008 Eduart T. Swarne, Reservin, The Yale Journal Of International Law, Vol. 31, 2006, Fq. 306-366 Egon Scwelb, Fundamental Change of Circumstances, Notes on Article 59 of the Draft Convention on the Law of Treaties as recommended for Adoption to the United Nations Conference on the Law of Treaties by its Committee of the Whole in 1968, Comments on the 1968 Draft Convention on the Law of Treaties, Max Planck Institute, Fq. 39-70

204

Wilhelm Karl Geck&quat, The Conclusion of Treaties in Violation of the Internal Law of a Party, Comments on Arts. 6 and 43 of the ILC Raports 1966, Draft Articles on the Law of Treaties, Comments on the 1968 Draft Convention on the Law of Treaties, Max Planck Institute, Fq. 429- 450 With Nuno Piccarra, Are there Substantive Limits to the Amendment of the Treaties? Elena A. Baylis, General Comment 24: Confronting the Problem of Reservations to Human Rights Treaties, Berkeley Journal of International Law, 17, 1999, Fq. 277- 328 Elisabeth Eid , Interaction between internacional and domestic human rights law : a canadian perspektive, Sino Canadian International Conference On The Ratification and Implementation of Human Rights Convenants: Bejing, China, October 2001 Elizabeth A. Oji, Application of Customary International Law in Nigerian Courts, NIALS Law and Development Journal 2010, Fq. 151-169 Enzo Cannizzaro, Beatrice Bonafe, Fragmenting International Law through Compromissory Clauses? Some Remarks on the Decision of the ICJ in the Oil Platforms Case, The European Journal of International Laë Vol. 16, No.3, 2005 Eric Engle, Third Party Effect of Fundamental Rights (Drittëirkung), Hanse Law Review, (HanseLR), Vol. 5 No. 2, 2009, Fq. 165-173 Eric Neumayer, Qualified Ratification: Explaining Reservations to Intern ational Human Rights Treaties, Journal of Legal Studies, 36 (2). Fq. 397-430, London School of Economics Research Online: June 2008 Evis Alimehmeti, Fjoralba Caka, The relationship between International and Domestic Law in the Albanian Legal System, në International Constitutional law, ed. by Luca Mezzeti, G.Giappichelli Editore, Torino 2014, Fq. 1-31 Eyed Benvenisti, Judicial Misgivings Regarding the Application of International Laë: An Analysis of Attitudes of National Courts, The European Journal of International Law, Vol 4, 1993, Fq. 159-183 Eyed Benvenisti, Judicial Misgivings Regarding the Application of International Law: An Analysis of Attitudes of National Courts, European Journal of International Law (1993), Fq. 159-183 Francesco Parisi and Catherine Sevcenko,Treaty Reservations and the Economics of Article 21(1) of the Vienna Convention, Berkeley Journal of International Law, Vol. 21, No.1 (2003). Frederic L. Jr. Kirgis, Some Lingering Questions about Article 60 of the Vienna Convention on the Law of Treaties, Cornell International Law Journal: Vol. 22: Iss. 3, Article 14, 1989, Fq. 549-574

205

Gennady M. Danilenko, International Jus Cogens: Issues of Law-Making, European Journal of International Law, Vol.2, 1991, Fq. 42-65 Gillespie, A., “Iceland’s Reservation at the International Ëhaling European Journal of International Laë 14, 2003, 986

Commission”,

Giuliana Ziçardi Capaldo, Il Principio di buona fede nell’ esecuzione dei traktati. Il caso Battisti : Un esempio emblematico di mala fides Giuliana Ziçardi Capaldo, Il Principio di buona fides nell’ ezecuzione dei trattati. Il caso Battisti: un esempio di mala fides Gráinne de Búrca, The European Courts and the Security Council: Between Dédoublement Fonctionnel and Balancing of Values: Three Replies to Pasquale De Sena and Maria Chiara Vituçi, Oxford Journals, Law, European Journal of International Law, Volume 20, Issue 3, fq. 853-862. H. Vern Clemons, The Ethos of the International Court of Justice Is Dependent Upon the Statutory Authority Attributed to Its Rhetoric: A Metadiscourse, Fordham International Law Journal, Vol 20, Issue 4, 1996, Fq. 1479- 1510 Hang Le, The Interpretation of Treaties: Spirit of the Supremacy Clause, University of California, Irvine Law Forum Journal Vol. 6, Fall 2008 Hans Aufricht, Supersession of Treaties in International Law, Cornell Law Review 37, 1952, Fq. 655- 700 Harlan G. Cohen,Finding International Law: Rethinking the Doctrine of Sources, Iowa Law Review, Vol. 93, 2007, Fq. 65-129 Helmut Philipp Aust, Alejando Rodiles, Peter Staubach, Unity or Uniformity? Domestic Courts and Treaty Interpretation, Leiden Journal of International Law, 27, (2014), Fq. 75112 Herbert W. Briggs, review of the work “breach of treaties” by Shabtai Rosene, American Journal of International Law, vol.82, No 2, April 1988 Hon. Michael Kirby AC CMG, International law and the common law : conceptualizing the new relationship, The University of Adelaide, Fourth James Crawford Biennal Lecture on International Law, 14 October 2009 Hunghdh Chiu, Chinese views on the sources of internacional law, Oçassional Papers/ Reprint Series in Contemporary Asian Studies, No.2, 1988, Fq. 289-306 Iain MacLeod, Incompatibility of Multilateral Treaty Reservations with International Environmental Law, http://works.bepress.com/iain_macleod/1 Irina Buga, Exploring the Treaty Modifying Effect of Subsequent Practice and New Custom: The Implications of State Practice Going Beyond the Limits of Treaty Interpretation, Utreht University 206

Isabelle Van Damme, Treaty Interpretation Revisited, Not Revised, International Labour Organization Distinguished Scholar Series, 2008 J. Patrick Kelly, Naturalism in international law adjudication, Duke Journal of Comparative & International Law, Vol. 18, 2008, Fq. 395- 421 J.M Henckaerts – Studim mbi të Drejtën Ndërkombëtare Humanitare Zakonore, ICR Jack L. Goldsmith and Eric A. Posner, A Theory of Customary International Law, John M. Olin Law & Economics working paper No.63 James R. Crawford AC, SC, The Identification and development of costumary internacional law, Spring Conference of the ILA British Branch – Foundations and Futures of International Law, 23 May 2014 Jan Wouters, Maarten Vidal, Domestic Courts and Treaty Interpretation, Working Paper No 103 – December 2006, Instituut voor Internationaal Recht, K.U. Leuve Jan Klabbers, Beyond Vienna Convention : Conflicting treaty provisions, në The law of Treaties beyond Vienna Convention, ed by Enzzo Cannizzaro, Oxford University Press, 2011 Jana Maftei, Varvara Licuța Coman, Interpretation of Treaties, Acta Universistatis Danubius, Vol. 8, No.2, 2012, Fq. 16-30 Jared Wessel, Relational contract theory and treaty interpretation: End-Game treaties vs. Dynamic obligations, NYU Annual Survey of American Law 2003–04, Fq. 149-186 Jean D’Aspremont, The systemic integration of international law by domestic courts: domestic judges as architects of the consistency of the international legal order, Amsterdam Center for International Law, 2012 John C. Yoo, Treaty Interpretation and the False Sirens of Delegation, Caifornia Law Review, Vol 9, Issue 4, 2002, Fq. 1305- 1344 John Norton Moore, Enhancing Compliance with International Law: A Neglected Remedy, Virginia Journal of International Law, Vol. 39, 1999, Fq. 881- 1016 John P. Bullington, International treaties and the clause “rebus sic stantibus”, University of Pensilvania Law Review, Fq. 153-177 Joost Pauëelyn and Manfred Elsig The Politics of Treaty Interpretation:Variations and Explanations across International Tribunals Joseph W. Dellapenna, The Forms of International Law, Villanova University School of Law Working Paper Series, Paper 164, 2011 Jürgen Bröhmer, Clauspeter Hill & Marc Spitzkatz Eds., 60 Years German Basic Laë: The German Constitution and its Court, Landmark Decisions of the Federal Constitutional

207

Court of Germany in the Area of Fundamental Rights, The Malaysian Current Law Journal, Sdn Bhd, 2nd Edition Karen Knop, Michaels, Ralf; and Riles, Annelise, International Law in Domestic Courts: A Conflict of Laws Approach, Cornell Law Faculty Working Papers.Paper 69, 2009 Karin Oellers- Farin, Multiplication of International Courts and Treibunals and conflicting jurisdiction- Problems and possible solutions, Max Planck Yearbook on United Nations Book, Vol.5, 2001, Fq. 67-104 Kathryn Gordon, and Joachin Pohl (2015), “Investment Treaties over Time - Treaty Practice and Interpretation in a Changing World”, OECD Working Papers on International Investment, 2015/02, OECD Publishing Kerstin Mechlem, Treaty Bodies and the Interpretation of Human Rights, Vanderbilt Journal of Transnational Law, Vol. 42, 2009 Kostantin Korkelia, New challenge on the regime of Reservations under the ICCPR, European Journal of International Law, 2002, Vol. 13, No 2, fq.437-467 L.Bianku, Report of the compatibility study of the albanina legislation with the requirements of the european convention of human rights Laura Magdalena Trocan, Nullity of International Treaties in the Light of the Stipulations of the 1969 Vienna Convention on the Law of the Treaties, Advances in Fiscal, Political and Law Science, fq. 122-127 Laurence Boisson de Chazournes, “Subsequent Practice, Practices, and “Family Resemblance”: Towards Embedding Subsequent Practice in its Operative Milieu – A Multi-Actor Perspective”, IRPA Working Paper GAL Series No. 1/2013 Finalized 15/04/2013, Rome, Italy Laurence R. Helfer, Exiting Treaties, Virginia Law Review, Vol. 91, 2005, Fq. 1579-1648 Laurence R. Helfer, Reservations, Risk and Treaty Design, The Yale Journal Of International Law, Vol. 31, 2006, Fq. 367-381 Lea Brilmayer & Isasias Yemane Tesfalidet, Treaty Denunciation and “Withdrawal” from Customary International Law: An Erroneous Analogy with Dangerous Consequences, 120 Yale Law Journal Online 217 (2011) Leonie W. Huang,Which Treaties Reign Supreme? The Dormant Supremacy Clause Effect of Implemented Non-Self-Executing Treaties, 79 Fordham Law Review 2211 (2011) Linos-Alexander Siciliano, The Relationship Between Reprisals and Denunciation or Suspension of a Treaty, European Journal of International Law, Vol. 4, 1993, Fq. 341359

208

Lorand Bartels, Withdrawing Provisional Application of Treaties: Has the EU Made a Mistake?, Cambridge Journal of International and Comparative Law, Vol. 1, 2012, Fq. 112–118 Luigi Crema, Investor Rights and Well-Being, Remarks on the Interpretation of investment treaties in light of ther rights Luan Omari, Aurela Anastasi, E drejta Kushtetuese, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë 2010 M.W Janis, Equity in international Law, Enciclopedia of public International Law, Enciclopedia of Public Internatinal law, 7/1985, Max Planck Institut, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, Fq. 74-78 Malgosia Fitzmaurice, On the protection of human rights, the Rome Statute and reservations to multilateral treaties, Singapore Year Book of International Law and Contributors, 2006/10, 133–173 Malgosia Fitzmaurice, Third parties and the law of treaties, Max Plank UNYB 6 (2002), 37- 137 Malgosia Fitzmaurice, Third Parties and the law of treaties, Max Planck United Nations Yearbook 6 (2002), Fq. 37-137 Manfred Lachs, Pacta sunt servanda, Enciclopedia of public International Law, Enciclopedia of Public Internatinal Law , 7/1985, Max Planck Institut, ELSEVIER SCIENCE PUBLISHERS, Nethelands, Fq. 364-371 Marija Đorđeska, The process of international law – making : the relationship between the International Court of Justice and the International Law, International and Comparative Law Review (ICLR), Forthcoming, 2015 Mark Bennett, Nicole Roughan, Rebus sic stantibus and the treaty of Waitangi, 2006 – 37 VUWLR, Fq. 505- 546 Marko Milanovic, The ICJ and Evolutionary Treaty Interpretation, July 14, 2009, në EJIL Talk Martin Ris,Treaty Interpretation and ICJ Recourse to Travaux Préparatoires: Toëards a Proposed Amendment of Articles 31 and 32 of the Vienna Convention on the Law of Treaties, Boston College International & Comparative Law Review Vol. 14, Issue 1, 1991, Fq. 111- 136, Michael W. Reisman, Procedures for Controlling Unilateral Treaty Termination, (1969).Faculty Scholarship Series.Paper 668, The American Journal of International Law, Vol. 63, 1969, Fq. 544-547 Michael P. Van Alstine, The death of good faith in the treaty jurisprudence and a call for resurrection, The Georgetown Law Journal, Vol. 93, 2005, Fq. 1885-1945

209

Mikko Huttunen, The Drafting (creation) and Interpretation of Treaties, A Brief Look in the Light of the Arms Trade Treaty, Lecture at University of Lapland Miles Hogan, What impact do reservations and derogations have on the development of the provisions of the IÇPR into customary international law? Niina Anderson, Reservations and Objections to Multilateral Treaties on Human Rights, Master’s thesis, Faculty of Law, University of Lund, 2001 Nurullah Yamanli, How adequate is the law governing reservations to human rights treaties? Okeowo Ademola Oladimeji, An Appraisal of the rules of treaty inetrpretation in the ICJ Wall Opinion Oliver J. Lissitzyn, Treaties and Changed Circumstances (Rebus Sic Stantibus), The American Journal of International Law, Vol. 61, No. 4 (Oct., 1967), Fq. 895-922 Oona A. Hathaway, Philip Levitz, Elizabeth Nielsen, Aileen Nowlan, William Perdue, Chelsea Purvis, Sara Solow, and Julia Spiegel, Human Rights Abroad: When Do Human Rights Treaty Obligations Apply Extraterritorially?, Arizona Satate Law Journal, No. 43 Paul B. Stephan, International law as a source of law, Production of legal rules, Encyclopedia of Law and Economics, Vol.7, 2ed, Fq. 255-271 Paul Eden, Plurilingual Treaties : Aspects of Intrepretation, në 40 Years of the Vienna Convention on the Law of Treaties, p. 155, Alexander Orakhelashvili and Sarah Williams, BIILC, 2010 Peter Hilpold, EU Law and UN Law in conflict : The Kadi case, Max Planck Institut UN Year Book, vol 13, 2009, Fq. 141- 189 Philippe Sands, Treaty, Custom and the Cross-fertilization of International Law, Yale Human Rights & Development Law Journal, Vol 1, 1998, Fq. 85- 106 Quintin Johnstone, An Evaluation of the Rules of Statutory Interpretation, Faculty Scholarship Series, Paper 1908. Kanas Law Review, Vol. 3, 1954 R. P. Schaffer, Current Trends in Treaty Interpretation and the South African Approach, Australian Year Book of International Law, Fq. 129- 173 Rafael Nieto-Navia, International Peremptory Norms (Jus Cogens) and International Humantitarian Law Roberto Baratta, Should Invalid Reservations to human rights be disregarded?, European Journal of International Law, 2000, Vol. 11, No 2, fq.413-425 Roozbeh (Rudy) B. Baker, Customary International Law in the 21st Century: Old Challenges and New Debates, The European Journal of International Law, Vol. 21 no.1, 2010, Fq. 173-204 210

Roslyn Moloney, Incompatible Reservations to human rights treaties : severability and the ploblem of state consent, Melbourne Journal of International Law, Vol. 5, 2004, Roxana Lupu-Nicolăiţă, Paula Pantelimon-Tătar, Disscutions regarding the invalidit of states’ consent in the field of public international law Ryan Goodman, Human Rights Treaties, Invalid Reservations and State consent, The American Journal of International Law, Vol 96, 2002, Fq. 530- 560 S. E. Nahlik, The Grounds of Invalidity and Termination of Treaties, The American Journal of International Law, Vol. 65, No. 5 (Oct., 1971), Fq. 736-756 Serena Forlati, Reactions to Non- Performance of Treaties in International Law, Leiden Journal of International Law, Vol. 25, 2012, Fq. 759- 770 Sondre Torp Helmersen, Evolutive Treaty Interpretation: Legality, Semantics and Distinctions, European Journal of Legal Studies, Volume 6, Issue 1 (Spring/Summer 2013), Fq. 127-148 STEFAN TALMON (2012). Jus Cogens after Germany v. Italy: Substantive and Procedur al Rules Distinguished, Leiden Journal of International Law, 25 Sun Shiyan, Derogations and Reservations to International Human Rights Treaties Thordis Ingadotti, Th çe ICJ Armed Activity Case – Reflections on States’s Obligation to Investigate and Prosecute Individuals for Serious Human Rights Violations and Grave Breaches of the Geneva Conventions, Nordic Journal of International Law Vol. 78, 2010, Fq. 581–598 Tiyanjana Maluwa, The treaty-making capacity of the Holy See in theory and practice: A study of the jus tractum of a non-state entity, XX CLISA 1987, Fq. 155-174 Ulf Linderfalk, Maria Hilling, The Use of OECD Commentaries as Interpretative AidsThe Static/Ambulatory Approaches Debate Considered from the Perspective of International Law, Nordic Tax Journal 2015, Fq. 34–59 Ulf Linderfalk, The Creation of Jus Cogens – Making Sense of Article 53 of the Vienna Convention, ZaöRV 71 (2011), Max-Planck-Institut für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht, Fq. 359-378 Valbona Bala (Pajo), “Kontrolli kushtetues në Shqipëri. Roli i Gjykatës Kushtetuese si garante e shtetit të së drejtës dhe të drejtave themelore të njeriut : Sfidat, Arritjet, Perspektiva”, Punim Disertacioni, Tiranë 2014 Xhezair Zaganjori, E drejta ndërkombëtare në gjykimet dhe gjykatat e vendit, Revista Shkencore Jeta Juridike, Nr. 2, 2005, Shkolla e Magjistraturës, Fq. 4-13 Xhezair Zaganjori, Efektiviteti i mjeteve të brendshme të sistemit shqiptar në kuptimin e nenit 13 të Konventës Europiane të të Drejtave të Njeriut, Fjala në Konferencën me temë 211

Përmirësimi i cilësisë së zbatimit të KEDNJ nëpërmjet zgjerimit të bashkëpunimit ndërmjet institucioneve vendase 26-27 shtator 2007 Xhezair Zaganjori, Vendi i të drejtës ndërkombëtare në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, Revista Shkencore Jeta Juridike, Nr. 2, 2004, Shkolla e Magjistraturës, Fq. 2634 Ximena Fuentes Torrijo, International Law and Domestic Law: Definitely an Odd Couple Ylvi Myrtja, Ekstradimi dhe marrëveshjet ndërkombëtare të lidhura për këtë qëllim nga shteti shqiptar, Revista Shkencore Studime Juridike, Nr.2, 2005, Fq. 153-171 Yoram Z. Haftel, Alexander Thompson, Ëhen Do States Renegotiate International Agreements? The Case of Bilateral Investment Treaties, For presentation at the University of Maryland, November 15, 2013

Raporte /Udhëzues/ Manuale A Guide to the Philip C. Jessup International Law Moot Court Competition, Published by: CIIJC Collection of Essays by Legal Advisers of States, Legal Advisers of International Organizations and Practitioners in the Field of International Law, United Nations Publications, New York 1999 Concil of Europe, Report on the implementation of internatioanl human rights treaties in domestic law and the role of courts, Venice Commission at its 100th plenary session (Rome, 10-11 October 2014) Court of Justice of the European Union, The Court of Justice delivers its opinion on the draft agreement on the açession of the European Union to the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and identifies problems ëith regard to its compatibility with EU law, Press Release No 180/14 Luxembourg, 18 December 2014 Custom as a source of International Humanitarian Law, Proceedings of the Conference to Mark the Publication of the ICRC Study “Customary International Humanitarian Law” held in New Delhi, 8–9 December 2005 UN, Draft Articles on the Law of Treaties with commentaries 1966, 2005 UN, Human Rights Committee, General Comment 24 (52), General comment on issues relating to reservations made upon ratification or açession to the Covenant or the Optional Protocols thereto, or in relation to declarations under article 41 of the Covenant, U.N. Doc. ÇPR/C/21/Rev.1/Add.6 (1994)

212

ILA, Preliminary Rapport on the engagement of domestic courts with international Law, Antonios Tzanakopoulos, Co-Rapporteur of the Study Group International Law Commission, Fragmentarization of internacional law: Difficulties arising from the siversification and expansion of internacional Law, Report of the Study Group of the International Law Commission, Finalized by Martti Koskenniemi, Fiftyeighth session Geneva, 1 May-9 June and 3 July-11 August 2006, A/CN.4/L.682 OECD/G20 Base Erosion and Profit Shifting Project, Developing a Multilateral Instrument to Modify Bilateral TaxTreaties Practical Guide and Procedures for the Conclusion of Agreements, Department of International Relations and Cooperation, Republic of South Africa, 3ed Practical Guide and Procedures for the Depositing and Binding of Agreements, Department of International Relations and Cooperation, Republic of South Africa, 3ed Termination of Treaties, Session of Nice – 1967, Eleventh Commission, Rapporteur : Mr Shabtaï Rosenne, Justitia Et Pace Institut De Droit International The George Toën University, A guide to treaty Research, Legal research guide series, Jacob Burns Law Library The North Atlantic Coast Fisheries Case (Great Britain, United States), Reports of inernational arbitral awards, UN 2006 Treaty Handbook, Prepared by the Treaty Section of the Office of Legal Affairs, United Nations 2002-2012 Revised edition of 2012 UN Conference on The Law of Treaties, Second session Vienna, 9 April-22 May 1969, Official Records, Summary records of the plenary meetings and of the meetings of the Committee of the Whole, Nwe York 1970 UN Handbook, Final Clauses on multilateral treaties, United Nations Publications 2003 UN, Eleventh report on reservations to treaties, by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, DOCUMENT A/CN.4/574 UN, Fifteenth report on reservations to treaties, Alain Pellet, Special Rapporteur, Continuation of the fourteenth report (section III), International Law Commission, Sixtysecond session Geneva, 3 May-4 June and 5 July-6 August 2010, A/CN.4/624 UN, First report on the law and practice relating to reservations to treaties, by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, Law and practice relating to reservations to treaties, Extract from the Yearbook of the International Law Commission:- 1995, vol. II(1), Doc A/CN.4/470

213

UN, Fourth report on the Law of Treaties by Mr. G. G. Fitzmaurice, Special Rapporteur, Doc. A/CN.4/120, Extract from the Yearbook of the International Law Commission:1959 , vol. II UN, GA, Fourteenth report on reservations to treaties By Alain Pellet, Special Rapporteur International Law Commission Sixty-first session, Geneva, 4 May-5 June and 6 July-7 August 2009, A/CN.4/614 UN, GA, Reservations to treaties in the context of suçession of States, Memorandum by the Secretariat, International Law Commission Sixty-first session Geneva, 4 May-5 June and 6 July-7 August 2009, A/CN.4/616 UN, GA, Reservations to treaties, Eighth report on reservations to treaties, by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, ,Doc A/CN.4/535 and Add.1 UN, GA, Reservations to treaties, Ninth report on reservations to treaties, by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur Doc A/CN.4/544 UN, GA, Reservations to treaties, Sixth report on reservations to treaties, by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, Doc A/CN.4/518 and Add.1–3 UN, GA, Reservations to treaties, Twelfth report on reservations to treaties, by mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, Doc A/CN.4/584 UN, GA, Sixteenth report on reservations to treaties, By Alain Pellet, Special Rapporteur, Status of reservations, açeptances of and objections to reservations and interpretative declarations in the case of suçession of States, International Law Commission Sixtysecond session Geneva, 3 May-4 June and 5 July-6 August 2010, A/CN.4/626 UN, GA, Thirteenth report on reservations to treaties, By Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, International Law Commission Sixtieth session Geneva, 5 May-6 June and 7 July-8 August 2008, A/CN.4/600 UN, Guide to Practice on Reservations to treaties,2011, A/65/10 UN, Guiding Principles applicable to unilateral declarations of States capable of creating legal obligations, with commentaries thereto, UN, Handbook on the Peaceful Settlement of Disputes between States, Office of Legal Affairs Codification Division, OLA/COD/2394 UN, Reservations to treaties Fifth report on reservations to treaties, by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur Doc A/CN.4/508 and Add.1-4 UN, Second Report on the Law of Treaties by Mr. G.G. Fitzmaurice, Special Rapporteur, Doc. A/CN.4/107, Extract from the Yearbook of the International Law Commission, 1957,vol. II

214

UN, Seventeenth report on reservations to treaties, By Alain Pellet, Special Rapporteur, International Law Commission Sixty-third session Geneva, 26 April-3 June and 4 July-12 August 2011, A/CN.4/647 UN, Summary of practice of the Secretary –General as depositary of multilateral treaties, UN Publications, Sales No. E.94.V.15, 1999 UN, Tenth report on reservations to treaties by Mr. Alain Pellet, Special Rapporteur, Reservations to treaties, Doc A/CN.4/558 and Add.1–2 UN, Third report on State responsibility, by Mr. Gaetano Arangio-Ruiz, Special Rapporteur, Doc. A/CN.4/440 and Add.1, Extract from the Yearbook of the International Law Commission:1991, Vol II United Nations Conference on the Law of Treaties, march 1968, Doc. A/CONF.39/C.1/SR.16, Extract from the Official Records of the United Nations Conference on the Law of Treaties, First Session (Summary records of the plenary meetings and of the meetings of the Committee of the Whole), sixteen meating of the Commitee of the Whole Yearbook of ICJ 2004- 2005, No.59, Hague, Nethelands Yearbook of International Law Commission, Volume II, 1966, United Nations Collection, New York, 1967 Yearbook of International Law Commission, Volume II, 2006, United Nations Collection, New York, Legjislacion i huaj: Vienna Convention on Succession of States in respect of Treaties 1978 The Constitution of the Federal Republic of Germany (May 23rd, 1949), The Basic Law (Grundgesetz)

Legjislacion shqiptar: Karta e Kombeve të Bashkuara, 24 tetor 1945 Konventa e Vjenës për të Drejtën e Traktateve Midis shteteve dhe organizatave ndërkombëtare ose midis organizatave ndërkombëtare, 1986 (Ministria e Drejtësisë, Shërbimi i Përkthimit Zyrtar) Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, 1998 Ligji Nr. 8371, datë 9.7.1998 “Për lidhjen e traktateve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare”

215

Ligji Nr. 8696, datë 23.11.2000 “Për aderimin e Shqipërisë në Konventën e Vjenës për të Drejtën e Traktateve” Relacion për projektligjin “Për aderimin e Republikës së Shqipërisë në Konventën e Vjenës për të drejtën e traktateve midis shteteve dhe organizatave ndërkombëtare ose midis organizatave ndërkombëtare”, Ministria e Punëve të Jashtme Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2426, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2427, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 Dekreti i Presidiumit të Kuvendit Popullor, Nr.2428, datë 1.4.1957, Gazeta zyrtare Nr.6/1957 Vendime të Gjykatave Ndërkombëtare dhe gjykatave të huaja: Court of Justice of the European Union PRESS RELEASE No 180/14 Luxembourg, 18 December 2014 Opinion 2/13 , The Court of Justice delivers its opinion on the draft agreement on the accession of the European Union to the European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms and identifies problems ëith regard to its compatibility with EU law International Court of Justice Case Concerning Kasikili/Sedudu Island (Botswana v. Namibia) ICJ Reports, 1996 International Court of Justice, Case Concerning Kasikili/Sedudu Island (Botswana v. Namibia), Summary of the Judgment of 13 December 1999 International Court of Justice, Case concerning the Gabčíkovo-Nagymaros project (Hungary v. Slovakia), Judgement of 25 September 1997, The Danube Dam Case International Court of Justice, Case Concerning The Tempe Preah Vihear, (Cambodia vs. Thailand) Preliminary objections, Judgement of 26 may 1961 International Court of Justice, Fisheries Jurisdiction Cases (Germany v. Iceland), Gen. List No. 56, 1973, ICJ Reports 49 (1973) International Court of Justice, Land and maritime boundary between Cameroon and Nigeria, (Camerron vs. Nigeria : Equatorial Guinea intervening) Judgment of 10 October 2002 International Court of Justice, Legal consequences for states of the continued presence of South Africa in Namibia (South West Africa) Notwithstanding Security Council Resolution 276/1970, Advisory Opinion of 21 June 1971

216

International Court of Justice, Reservations To The Convention On The Prevention And Punishment Of The Crime of Genocide, Advisory Opinion May 28, 1951 International Court of Justice, Submission of Mexico in Response to the written observations of the United States of America Request for Interpretation of the judgement of 31 march 2004, in the Case concerning Avena and other Mexican (United Mexican States vs. United States ofAmerica), filed in the Registry of the Court on 17 September 2008 Vendime të Përzgjedhura Të Gjykatës Kushtetuese Gjermane, Botim Jubilar, Konrad Adenauer Stifung, 2010, ISBN: 978-9989-2241-7-1

Vendime të Gjykatës Kushtetuese: Vendimi Nr. 15, datë 15.04.2010, (V – 15/2010) – Delimitimi i kufirit detar Vendimi Nr. 23, datë 23.07.2009 (V – 23/2009) – Për transferimin e procedimeve penale Vendimi Nr. 186, datë 23.09.2002, (V – 186/2002) – Krijimi I GJNP/Statuti i Romës Vendimi Nr. 20, datë 01.06.2011, (V- 20 -2011) – Rihapja e proceseve gjyqësore si pasojë e vendimit të GJEDNJ Vendimi nr. 24, datë 24.07.2009 (V – 24/09)

Vendime të Gjykatës së Lartë Vendimi Nr.1, datë 2.02.2003, i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë Përmbledhje Vendimesh Unifikuese të Gjykatës së Lartë 2000-2002

Faqe interneti: http://ejil.oxfordjournals.org/content/20/3/853.full https://treaties.un.org/Home.aspx?lang=en https://treaties.un.org/Pages/VieëDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXIII1&chapter=23&Temp=mtdsg3&lang=en http://scholarship.law.cornell.edu/cilj/vol22/iss3/14 http://www.ejiltalk.org/the-icj-and-evolutionary-treaty-interpretation/ http://www.coe.int/en/web/conventions/home 217

http://www.icj-cij.org/homepage/ http://www.un.org/en/index.html http://legal.un.org/ilc/ http://europa.eu/index_en.htm http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=home&c=

218

Abstrakt Ky studim ka për objekt trajtimin e instituteve kryesore të së drejtës së traktateve dhe aktet kryesore ndërkombëtare të cilat e disiplinojnë këtë të drejtë si edhe përqasja e funksionimit të këtyre instituteve në të drejtën e vendit tonë. Gjatë këtij kërkimi tentohet t’i jepet përgjigje pyetjeve si : Cilat janë problematikat më të hasura sot në të drejtën e traktateve dhe si mund të ndreqen ato? Cilat janë problemet që legjislacioni dhe praktika shqiptare ndesh sot në zbatimin e instituteve të së drejtës ndërkombëtare? Cila është marrëdhënia mes zbatimit dhe interpretimit të traktateve dhe çfarë roli kanë gjykatat kombëtare në këtë drejtim? Punimi ka trajtën e një kërkimi ligjor doktrinar, i mbështetur në analizën ligjore e jurisprundeciale, në përshkrimin historik, vështrimin krahasimor e qëndrimin kritik. Kërkimi është fokusuar në dy drejtime kryesore : trajtimi i instituteve kryesore dhe evidentimi i problematikave që shfaq Konventa e Vjenës në zhvillimet aktuale të së drejtës së traktateve dhe studimi i praktikës shqiptare në të drejtën e traktateve më qëllim analizimin e problematikave dhe propozimin e zgjidhjeve në këtë drejtim. Në fund të këtij kërkimi do të nxjerrim konkluzione dhe rekomandime të cilat mund të shërbejnë në të ardhmen në drejtim të zhvillimit të kësaj fushe në literaturën shqiptare. Fjalë kyçe : e drejta e traktateve, traktat, palë në traktat, Konventa e Vjenës, Ligji “Për traktatet dhe marrëveshjet ndërkombëtare”, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë

Abstract This study aims to analize the main institutions of the law of treaties and the the main acts that regulate this field as well as the approach of the functioning of these institutions in our country. During this research is intended to answer questions such as: Which are the problems encountered today in the Law of Treaties and how can they be fixed? Which are the problems facing the Albanian legislation and practice today in the implementation of institutes of international treaty law? Which is the relationship between the application and interpretation of treaties and which is the role of national courts in this regard? This research is based on a doctrinal legal research, focused on a legal analysis of jurisprundece, in historical description, comparative overview and the critical attitude. This work is focused on two main areas: the treatment of conditions leading and identification of issues featuring the Vienna Convention on current developments in the law of treaties and the study of the Albanian practice on the Law of Treaties in order to analyze problems and propose solutions in this direction. At the end of this research we will make conclusions and recommendations which can be used in the future in terms of development of this field in Albanian literature. Key words: law of treaties, treaty, parties to the treaty, the Vienna Convention, the Law "On treaties and international agreements", the International Court of Justice

219

220