Say Yayınlan Tarih Dizisi
Kapitalizmin Kısa Tarihi
1
Fernand Braudel
Özgün adı: La dynamique du capitalisme © &litions Flammariorı,. 2008 © Les �ditions Arthaud , Paris, 1985
Türkçe yayın haklan ©Say Yayınlan, 2013 Bu eserin tüm haklan saklıdır. Yayınevinden yazılı izin ahrunaksızın kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopyalanamiız, ço�altılamaz ve yayımlanamaz. ISBN 978-605-02-0294-6 Sertifika no: 10962 Fransızcadan çeviren: !smail Yerguz Editör: Sinan Köseo�u Sayfa düzeni: Tülay Malkoç Kapak tasarımı: Artemis Iren Baskı: Gülmat Matbaacılık Topkapı/Istanbul Tel.: (0212) 577 79 77 Matbaa sertifika no: 18005
1. baskı: Say Yayınları, 2013 2. baskı: Say Yayınları, 2014 Say Yayınlan Ankara Cad. 22/12
•
TR-34110 Sirkeci-lstanbul
Telefon: (0212) 512 21 58
•
Faks: (0212) 512 SO 80
www.sayyayincilik.com
•
e-posta:
[email protected]
www.facebook.com/ sayyayinlari
•
www.twitter.com/ sayyayinlari
Genel Da&tım: Say Da&tım Ltd. Şti. Ankara Cad. 22/4
•
TR-34110 Sirkeci-lstanbul
Telefon: (0212) 528 17 54 • Faks: (0212) 512 SO 80 internet satış: www.saykitap.com
•
e-posta:
[email protected]
İÇİNDEKİLER
Önsöz
..................................................................................
7
1 Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken 2 Değişim Oyunlan
9 39
3 Dünyanın Zamanı
73
...... .................................................................
........................................................
.. ........ .............................................
ÖNSÖZ
B
u elkitabı 1976'da ABD' de John Hopkins üni versitesinde verdi� üç konfarans metnin
den oluşuyor. Metin İngilizceye Afterthougs on Material Cilvilisation and Capitalism adıyla çevrildi; daha sonra da İtalyancaya çevrildi: La Dinamica del Capitalismo. Elinizdeki nüsha ilk metnin aynısıdır ve 1979'da Arınand Colin yayınlan arasında çıkan Ci vilisation maUrielle, Economie et Capitalisme'den önce kaleme alınnuştır. O dönemde tamamlannuş oldu �u söyleyebilec� bu çalışmanın kabaca bir su numu istenmişti benden.
F. B.
Birinci Bölüm MADDİ YAŞAMI VE EKONOMİK YAŞAMI GÖZDEN GEÇİRİRKEN
C
ivilisation materielle, Economie et Capitalisme (Maddi uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm) adlı iddialı çalışmayı yıllar önce 1950'de ta
sarlamaya başladım. O dönemde bu konuyu bana öneren ya da dostça empoze eden Lucien Febvre olmuştu; Febvre o sırada bir genel tarih dizisi olan "Destins du Monde"u yönetiyordu ve onun 1956'da ölümünden sonra bu zor işi ben sürdürmek zorun da kalmıştım. Febvre Pensüs et croyances d'Occident,
du XVe au XVllle siecle (XV. Yüzyıldan XVD. Yüzyıla Dog-tı Düşünceleri ve İnançlan) adlı bir yapıt yazma ug-raşı içindeydi. Benim sözünü ettig-im yapıtıma eş lik edecek ve onu tamamlayacak, onunla bakışım lı bir kitap olacakb bu ama yazık ki gerçekleşmedi
proje. Ve benim yapıtım bu şefkatten yoksun kaldı. Öte yandan, kabaca bakıldıg-ııtda ekonomi ala nında sınırlı oldug-u söylenebilecek bu kitap muaz zam bir bilgi yıg-ını topadama gereklilig-i, konuyla ilgili zorluklar, yavaş yavaş da olsa, ister istemez, kaçınılmaz bic:iınde öteki insan bilimlerini de içine alması dolayısıyla sürekli gelişen tarih biliminin ge
tirdig-i zorluklar nedeniyle bana sorun çıkarnuştır; dog-al olarak ekonomi ekonomiden ibaret deg-ildir. 11
KAPiTALiZMiN KıSA TARiHi
Sürekli do�m halinde olan, bir yıldan ötekine de� şen bu tarih bilimini ancak koşuşturarak ve günde lik çalışmalanmızın arasına sıkıştırarak, kendimizi sürekli de�şen ihtiyaçlara ve taleplere uyarlamaya çalışarak izleyebiliyoruz. Ben bu büyülü sesi duy maktan büyük bir zevk alıyorum. Ve yıllar geçiyor. Kıyıya ulaşmaktan umut kesiliyor. Hayatınun yirmi beş yılını Akdeniz tarihine ve aşa� yukan bir yirmi beş yılını da Mıuldi Uygarlık'a vermiş oluyorum. Çok fazla, çok, kesinlikle çok.
I
Ekonomi tarihi denen şey inşa aşamasındadır ve karşısında sürekli önyargılar bulmaktadır: yüce, görkemli bir tarih de�dir bu. Yüce ve görkemli ta rih Lucien Febvre'in inşa etti� gemidir: Jakob Fu gger de� Martin Luther, François Rabelais. Yüce ve görkemli ya da de�l veya başka bir tarihe göre daha az yüce ve daha az görkemli ekonomi tari hi de bizim mesle�e ilgili bütün problemleri banndınr içinde: bir açıdan bakıldı�da bu tarih de bütünüyle insaniann tarihidir. Aynı zamanda büyük aktörler olarak kabul edilenlerin tarihidir ... sözgelimi bir Jacques Coeur, bir John Law; büyük olayiann tarihi, konjonktürün ve krizierin tarihi ve nihayet uzun bir süreç içinde a� a� gelişen çok yoıwt ve yapısal bir tarih. Ve bizim zorlu�uz da buradadır çünkü dört yüzyıl ve bütün dünya 12
Maddi Ya�amı ve Ekonomik Ya�amı Gözden Geçirirken
söz konusu oldu�da böyle bir olgular ve açıkla malar yı� nasıl düzenlenebilir? Kesinlikle tercih yapmak gerekiyordu. Ben kendi açımdan uzun bir zaman diliminin dengeleri ve dengesizliklerini ter cih ettim. Gerçekten de sanayi öncesi ekonomide bana göre en önemli unsur sınırlı ve küçük hareket lenmelerle henüz başlangıç aşamasında ama katı özellikleri, durgunluklan ve a�lık noktalanyla canlı ve güçlü bir ekonomiyle modem bir büyü menin birlikte görülmesidir. Bir yanda köylerinde neredeyse özerklik içinde ve kendi ihtiyaçlarını kendileri karşılayarak yaşayan köylüler; öbür yan da yayılan, yavaş yavaş üreten, içinde yaşadıgımız dünyayı belirlemeye başlayan bir pazar ekonomisi ve gelişmekte olan bir kapitalizm. Dolayısıyla en azından iki dünya, birbirine yabancı ama bireyleri birbirleriyle açıklanabilen iki yaşam biçimi. İşe durgunluklardan başlamak istedim. Bu oyun da, ilk bakışta, insaniann açık seçik bilinci dışında aktörlerden daha çok etkili olan karanlık bir dünya. 1967'de ilk basımında çalışmanun ilk cildinde elim
den geldi�ce bunu anlatmaya çalıştım: Le Possible
et l'lmpossible: les hommes face a leur vie quotidienne (Mümkün ve lmkinsız: Gündelik Yaşamlan Karşı sında İnsanlar). Daha sonra de�tirdim bu başlı� ve Les structures du quotidien (Gündelik Yaş amın Yapılan) yaptım. Ama başlık önemli degill Bu araş tırmanın
konusu, belirsiz, boşluklarla, tuzaklada
ve olası ihmallerle dolu oldu� kabul edildi�de 13
KAPiTAL iZMiN KısA TARi Hi
olabildigince açık seçiktir. Gerçekten de kullanılan bütün sözcükler -bilinçdışı, gündeliklik, yapılar, de rinlik- karanlıktır zaten. Ve bu baglarnda kendisi de tartışma konusu olmasına ragmen, gerçekligi Karl Gustav Jung'u çok etkileyen ve keşfedilmesi gere ken kolektif bir bilinçdışı olmasına ragiDen söz ko nusu olan kesinlikle psikanalizin bilinçdışıdır. Ama bu çok önemli konunun çok önemsiz özellikleri dı şında ele alınmış olması ender rastlanan bir durum dur. Tarihçisini bekliyor bu konu. Ben kendi payıma somut ölçütlerde kaldım. Gündelik olandan, yaşamda biz farkında olma dan bizi üstlenen şeylerden yola çıktım: alışkanlık -daha dogrusu rutin- kendiliklerinden oluşan ve kaybolan binlerce hareket ve tavır. Bunlarla ilgili olarak kimsenin karar alması mümkün degildir ve bu tavırlar ve hareketler gerçekten de bilincimizin dışında olup biter. Ben insanlıgın yansından fazla sının gündelik yaşamda gizli olduguna inaruyorurn. Bize miras kalan, karmakanşık biçimde biriken, bize gelinceye kadar sonsuzca yinelenen sayısız hareket ve taVU" yaşamamıza yardımcı olur, bizi hapseder, yaşam boyu bizim yerimize karar verir. Bunlar kış kırtmalar, itkiler, modeller, kimi zaman kökleri ha yal edilemeyecek kadar çok eski çaglarda olan ey lem biçimleri ve zorunluluklandır. Çok eski ve çok
canlı, yüzyıllar öncesine �ayanan bir geçmiş şimdiki zamana açılır; Amazan'un muazzam, kanşık su küt lesini Atlantik'e boşaltması gibi. 14
Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken
Uygun düşen -ama anlamı çok geniş olan bütün sözcükler gibi aynı zamanda uygun düşmeyen
Maddi Yaşam sözcü!ü altında bütün bu özellikleri bir araya getirmek istedim. Tabii ki aynı zamanda hem yaratıcı hem rutini izleyen insanlarm aktif yaşaırurun sadece bir parçasıdır bu. Ama yineli yorum, ilk başta etkin olmaktan çok edilgin olan bu yaşamın sırurlarını ya da do�asını belirlemekle ilgilenmedim. Vasat yaşanmış bu tarihi, genellikle iyi algılanamayan bu kütleyi görmek ve göstermek, bu kütlenin içine dalmak ve onunla yakınlaşmak istedim. Buradan çıkmanın zamanı daha sonra gelecektir. Deniz altında avlandıktan sonra bizde uyanan derin ve do�dan izlenim, çok eski sularda, adeta yaşı ol mayan bir tarih içinde yaşadı�, aynı zamanda iki üç yüzyıl ya da bin yıl öncesinde yaşadı�ımız ve
kimi zaman hala bugün ve kendi gözlerimizle görme imkciruna sahip olduğumuzdur.İnsanlık benim an ladı� şekliyle bu maddi yaşamı daha önceki yaşa nunda kendi yaşamıyla çok sıkı biçimde bütünleştir miştir. Bu tür eski deneyimleri ya da zehirlenmeleri gündelik yaşamın gereklilikleri ya da sıradanlıklan gibi kabul eden insaniann adeta ruhlarına işlemiştir bu maddi yaşam. Ve hiç kimse bunlan dikkatle göz lemlemez.
ıs
KAPiTALiZMIN KıSA TARiHi
II Dk kitabınun ipucu budur; amacı: bir araşbrma. Bölümleri kendi kendilerini takdim eder; sadece maddi yaşamın bütününü ve onun da ötesinde ya da üstünde insanların bütün tarihini etkileyen ve ileri götüren karanlık güçlerin sınıflandırılması olan başlıklarından bile bellidir bu. Birinci bölüm: "İnsanların Sayısı." Bütün canlı varlıklar gibi insanları da üremeye götüren son dere ce
karakteristik biyolojik güçtür bu; Georges Lefeb
vre "ilkbaharın yönelişi" diyordu buna. Ama başka yönelişler, başka detelli\İniZmler vardır. Sürekli ha reket halinde olan bu insan maddesi, bireyler farkm da olmadan canlılarm kaderlerini b üyük ölçüde yö netir. Canlı varlıklar şu ya da bu koşullarda zaman zaman kalabalıklar oluştururlar ya da oluşturmaz lar, nüfus durumu denge oluşturmaya çalışır ama ender olarak sag-layabilir bu dengeyi. Avrupa'da 1450'den başlayarak insanların sayısı hızla artmıştır ve Büyük Veba Salguu'ndan sonra bir önceki yüzyı
lın b üyük insan kayıplannın telafi edilmesi böylece mümkün olmuştur. Bir sonraki geri dönüş olayına kadar bir telafi olmuştur. Tarihçilere göre önceden beklenen bu sürekli ileri ve geriye dog-ru hareketler belli eg-iliınlere işaret eden kurallar oluştururlar ve bunlan do�lar; xvın. yüzyıla kadar yürürlük te kalacak uzun süreli kurallar. xvm. yüzyılda im
kansızın sınırlan ortadan
kalkmış,
16
o döneme kadar
Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken
aşılamayan üst sınır aşılmıştır. O dönemden beri in san sayısı artmaktadır, artık duraklama ya da geriye dogru hareket söz konusu değildir. Yann böyle bir geriye dönüş olabilir mi? Her koşulda XVIII. yüzyıla kadar yaşayan sis tem neredeyse dokunulmaz bir çember içinde kalmıştır. Çemberin kapanmasıyla birlikte hemen hemen aynı zamanda bir çekilme ve gerileme söz konusudur. Dengeyi yeniden kurma biçimleri ve fırsatlan her zaman olmuştur: kıtlıklar, yokluklar, açlıklar, gündelik yaşamda baş gösteren zor koşul lar, savaşlar ve özellikle de ardı arkası kesilmeyen hastalıklar. Bugün de vardır bunlar; dün Tann'run felaketleriydi bunlar: Avrupa'yı ancak XVIII. yüz yılda terk edecek olan hiç eksilmeyen veba salgın lan; kış mevsimiyle birlikte Napolyon ve ordusu nu Rusya içlerinde hareketsiz bırakan tifüs salgını; bulaşıcı tifo ve çiçek; köylerde hızla yayılan ve XIX. yüzyılda kentleri istila edilen ve tipik romantik hastalık olan tüberküloz; ve cinsel ilişkiyle bula şan hastalıklar; yeniden hortlayan daha do�rusu Amerika'nın keşfinden sonra mikrop türlerinin birleşmesiyle patlayan frengi. Hijyen konusundaki eksiklikler, içme sulannın kaliteli olmayışı da ekle nir bu olumsuzluklara. Do�uştan kınlgan olan insan bütün bu saldırılar dan nasıl kurtulacakh? Günümüzün ya da dünün az gelişmiş ülkelerindeki çocuk ölüm oranı korkunç tur: genel sa�lık durumu da çok kırılgandır. XVI. 17
KAPiTALiZMiN KısA TARiHi
yüzyıldan bu yana gelen yüzlerce otopsi raporu var elimizde. Beden ve d.lt deformasyonlan, bozulma lan, cigerlere ve barsaklara yerleşmiş anormal sa yıda parazit bugün bir hekimi kesinlikle şaşırbrdı. Dolayısıyla insanlık tarihine yakın dönemlere kadar saglıksız bir biyolojik gerçeklik aamasızca egemen olmuştur. Kaç kişidir bunlar? Sıkıntılan nedir? Baş Ianna gelen felaketlerle mücadele edebilirler mi? gibi sorular soroldugunda düşünmek gerekir du rumu. Daha sonraki bölümlerde başka sorular sorul muştur: Ne yerler? Ne içerler? Nasıl giyinirler? Nerelerde banrurlar? Neredeyse bir keşif yolculu gu gerektiren uygunsuz sorular bunlar çünkü bil diginiz gibi klasik tarih kitaplarında insan ne yer ne de içer. Bununla birlikte uzun zaman önce şöyle denmiştir:
"Der Mensch ist was er isst" ("insan ne
yiyorsa odur"), ama bu laf belki Alman diline özgü bir sözcük oyunları zevkiyle söylenmiştir. Bunun la birlikte şeker, kahve, çaydan alkollü içeceklere kadar bir yıgın besin maddesinin ortaya çıkışını anekdotlarda bırakmamak gerektigini düşünüyo rum. Gerçekten de bunlar çok önemli ve bitmek tü kenmek bilmez tarih akışları içinde yer alırlar. Ve her koşulda eski beslenme tarzının başat bitkileri olan tahıllar önemlidir. Bugday, pirinç, mısır çok eski, sayısız ve birbirini izleyen deneylerden sonra gelen tercihierin sonuçlandır... Bunlar yüzyıllarca süren "hareketlilikler"in (en büyük Fransız cog18
Maddi Yaşamı ve Ekonomik Yaşamı Gözden Geçirirken
rafyacı Pierre Gourou'nun deyişiyle) sonucunda uygarlıkların tercihleri olmuşlardır. Topra�ı yu tan, topra�ın düzenli biçimde dinlenmesini gerek li kılan bu�day hayvan yetiştirme faaliyetinin de bir unsurudur ve bu faaliyeti mümkün kılar: evcil hayvanlan, sabanları, koşulu hayvanları, arabala n olmayan bir· Avrupa tarihi düşünebilir miyiz? Pirinç bir tür bahçıvanlıktan, insanın hayvaniara yer bırakmadı�ı yo� bir tanmcılıktan do�muş tur. Mısır hiç kuşkusuz gündelik besin maddeleri
içinde en prati�i, elde edilmesi en kolay alanıdır: boş zaman bırakır ve bu boş zamanlarda köylüler angaryalarda, Amerikan Yerlilerinin o görkemli anıtlarının inşaabnda çalışır. Kullanılmayan bir iş gücüne toplum el koymuştur. Bunların miktarları ve kalorileri, yüzyıllar içinde görülen beslenme ye tersizlikleri ve de�işiklikleri de tarbşılabilir. Bunlar da do�rusunu söylemek gerekirse Şarlken (V. Karl) imparatorlu�unun kaderi,
XIV.
Louis döneminde
Fransız üstünlü�ü denen şeyin klPılgan ve tartış malı göz kamaştırıcılı�ı kadar ilginç konular de�il midir? Ve hiç kuşkusuz sonuçlan a�ır konular: eski doping maddelerinin tarihi, alkol, tütün. Özellikle tütünün dünyaya baş döndürücü bir biçimde ha kim olması, bütün dünyayı kuşatması, bugün çok tehlikeli olan bu maddeler konusunda bir uyarı de
