Evagrius Magister

Ars Docendi

PONTIFICIA STVDIORVM VNIVERSITAS SALESIANA Facvltas Litterarvm Christianarvm et Classicarvm (Pontificivm Institvtvm Altioris Latinitatis)

Miran Sajovic

Evagrivs Magister Scholae Latinae

LAS - ROMA

Textum composuit: Miran Sajovic S.D.B. Imagines delineavit: Anna Mea

© 2016 by LAS - Libreria Ateneo Salesiano Piazza del­l’Ateneo Salesiano, 1 - 00139 ROMA Tel. 06 87290626 - Fax 06 87290629 e-mail: [email protected] - https://www.editricelas.it

ISBN 978-88-213-1252-6 –––––––––––––

Elaborazione elettronica: LAS  Stampa: Tip. Istituto Salesiano Pio XI - Via Umbertide 11 - Roma

INTRODUZIONE

Come alla città eterna, Roma, conducono molte e varie vie, così anche alla conoscenza di una lingua che per tanti secoli è stata parlata, letta, scritta, cantata e udita nella stessa città, ci possono condurre varie e molte vie. Nelle biblioteche, nelle librerie, sui banchi degli studenti e sulle cattedre dei professori possiamo trovare numerosi manuali che propongono queste vie per imparare la lingua degli antichi Romani. Questo nuovo manuale, intitolato Evagrius Magister, propone una via che segue, in gran parte, il metodo naturale. Esso permetterà al discente di imparare le particolarità del latino ecclesiastico, sia quelle lessicali sia quelle morfosintattiche, che si differenziano, in parte, da quello che di solito chiamiamo “latino classico”. Il manuale, infatti, si caratterizza per l’inserimento di numerosi testi della Latinitas Christiana che appartengono alla tradizione indelebile della Chiesa cattolica, come, per esempio, antifone mariane, alcune parti dell’ordo Missae, brani della Vulgata, dei Padri della Chiesa, e degli scrittori medievali, alcuni canoni del Codice di diritto canonico, etc. Il manuale, dunque, è indirizzato innanzitutto agli studenti dei seminari minori e maggiori, delle facoltà di teologia, ai candidati alla vita consacrata, in definitiva a tutti quelli che si avviano allo studio serio delle diverse discipline teologiche, della dogmatica, della liturgia, della patristica, del diritto canonico, perché la maggior parte delle fonti di queste materie è in lingua latina.

6

Introduzione

Con questo manuale speriamo di venire incontro, da un lato, ai docenti di lingua latina delle istituzioni ecclesiastiche e, dall’altro, agli studenti che vogliono approfondire i loro studi filosofici e teologici ed avviare le loro ricerche direttamente sulle fonti. C’è anche un altro scopo, oggi forse più urgente che mai, quello, cioè, di riprendere un dialogo diretto con i grandi e luminosi maestri apparsi lungo la storia della Chiesa. Essi, infatti, per quanto riguarda l’Occidente, si sono espressi in lingua latina. Così, un vero teologo, senza mai dimenticare l’obbligo di usare l’inginocchiatoio nel suo studio, diventerà simile, secondo la raccomandazione di Gesù Cristo, a “un padrone di casa che estrae dal suo tesoro cose nuove e cose antiche” (Mt 13,52), che sa in modo adeguato unire il passato con il presente, attualizzare le fonti con ulteriori riflessioni personali. Altrimenti, corriamo il rischio di rimanere sradicati, conservando solo rami secchi. L’autore si augura anche che la lingua latina ricuperi nuovamente il suo posto d’eccellenza tra i futuri sacerdoti, religiosi e cultori del pensiero teologico cristiano. Questo manuale è nato all’interno del Pontificio Istituto Superiore di Latinità (Facoltà di Lettere Cristiane e Classiche) presso l’Università Pontificia Salesiana. Esprimo sentita gratitudine al collega prof. Leo­ nardo Rosa Ramos, esperto del metodo-natura nell’apprendimento della lingua latina, che ha riveduto il testo e suggerito alcuni miglioramenti. Altrettanto, ringrazio il prof. Luca Manzoni, il primo a rivedere il materiale e riportare alcune correzioni. Ringrazio infine i miei confratelli salesiani dell’Institutum, in primis il prof. don Roberto Spataro che mi incoraggiò a pubblicare il materiale che già per alcuni anni ho usato in diversi corsi di lingua latina, insieme al mio assistente, il prof. don Santiago Gassín. Esprimo il mio ringraziamento anche all’amica, la sig.ra Anna Mea, che ha preparato i disegni, parte integrante e non irrilevante del sussidio e gli studenti del ciclo di licenza e

Introduzione

7

di dottorato per la revisione delle bozze: Cheung Pui Kei Constance, Lima de Mendonça Junior José Luiz, Monzón Carias Fernando Antonio, Oyinlolah Ignatius, Potenziani Filippo, Trajewski Pawel. Infine, voglio sottolineare che questo manuale è stato pubblicato ad experimentum, perché, raggiungendo un più vasto pubblico interessato, possa far nascere ulteriori miglioramenti prima di preparare una versione definitiva. Tutti i suggerimenti e le critiche costruttive sono ben accetti e possono essere inviati al seguente indirizzo: Evagrius Magister, Piazza dell’Ateneo Salesiano, 1, 00139 Roma – Italia. Inoltre, ci auguriamo che, a questo manuale che presenta la prima parte del corso, presto possa seguire la seconda. Omnia ad maiorem Dei gloriam!

ISTRUZIONI PRATICHE

1. Ogni schola è organizzata in quattro parti: 1) La Lectio, 2) Vocabula nova, 3) l’Ars grammatica, 4) Exercitia, 5) Latinitatem colamus. ad 1) La prima sezione (lectio) riporta sempre una storia con nuove parole e strutture grammaticali. Conviene che questo testo sia letto sia dallo studente sia dal docente ad alta voce. Per quanto possibile, non si facciano traduzioni, se non nelle parti dove i discenti troveranno una grande difficoltà nel comprendere il testo. Inoltre, ogni lectio, ove necessario, è divisa in paragrafi cosicché, per esempio, dopo la lettura del primo paragrafo, si può illustrare il vocabolario proposto, presentare la grammatica e svolgere gli esercizi. ad 2) La seconda sezione è dedicata alle parole nuove. Nelle prime scholae non vengono riportati i significati dei termini allo scopo di sollecitare gli studenti ad intuirne il significato dalla lettura del testo. Comunque, alla fine del manuale si trova un vocabolario generale che potrà venire, all’occorrenza, in aiuto ai discenti. ad 3) Questa parte riporta la grammatica che va imparata a seguito di una lettura. Il metodo, infatti, prevede che la grammatica si apprenda dalla lettura del testo, perciò vengono spesso usati gli esempi contenuti nella lettura. In alcune sezioni vengono presentate strutture grammaticali non usate nella lectio: suggeriamo di spiegarle e approfondirle negli esercizi in cui si richiede una loro applicazione. ad 4) Questa sezione è importantissima perché attraverso gli esercizi

10

Istruzioni pratiche

e, senza troppe divagazioni teoriche, gli studenti approfondiscono le novità che hanno imparato nelle precedenti sezioni. Oltre alle esercitazioni proposte, si possono creare o aggiungere altri esercizi, secondo la necessità del processo di apprendimento. ad 5) L’ultima parte della schola riporta, per quanto possibile, testi originali latini. Qui invitiamo il docente a presentare e spiegare i testi. 2. Al docente raccomandiamo caldamente di non scoraggiare gli studenti, ma piuttosto animarli e motivarli nell’apprendimento della lingua latina! Per questa ragione si evitino lunghe introduzione teoriche, quali le spiegazioni riguardanti l’accento, la pronuncia e argomenti di teoria grammaticale cui si potrà accennare durante la lettura del testo e degli esercizi. Altrettanto, si evitino spiegazioni sulle eccezioni delle declinazioni e coniugazioni. In breve, si entra in medias res già dalla prima lezione. 3. Allo studente raccomandiamo di dedicare tempo sufficiente, dopo le lezioni, per imparare il lessico, studiare la grammatica e compiere tutti gli esercizi. Nei casi di dubbio, non esiti ad interrogare il professore per ulteriori spiegazioni e chiarimenti. Macte animo!

SCHOLA I

Discipuli et puellae

I. Marcus discipulus est. Horatius quoque discipulus est. Marcus et Horatius discipuli sunt. Paulus, Felix, Rufinus quoque discipuli sunt. Ergo sunt quinque (V) discipuli. Evagrius non est discipulus, sed magister. Is est magister novus. In schola sunt quinque discipuli et unus (I) magister. Magister: “Salvete, discipuli”. Discipuli: “Salve, magister”. Magister: “Ego magister novus sum. Mihi nomen est Evagrius”. Magister: “Quod nomen tibi est?”. Discipulus: “Mihi nomen est Paulus”. Magister: “Et quod nomen tibi est?”. Discipulus: “Mihi nomen est Marcus”. Magister: “Et quod nomen vobis est?”. Discipulus: “Mihi nomen est Rufinus”.

12

Schola I

Discipulus: “Horatius mihi nomen est”. Magister: “Et tibi?”. Discipulus: “Felix”. Discipulus Marcus bonus est. Paulus quoque discipulus bonus est. Marcus et Paulus discipuli boni sunt. Horatius discipulus aegrotus est. Ceteri discipuli sani sunt. Magister non est aegrotus. II. Iulia est puella. Ea puella bona est. Flavia quoque puella est. Iulia et Flavia puellae bonae sunt. Marcella, Cecilia et Perpetua quoque puellae sunt. Puellae in plateā sunt. Horatius quoque in plateā est.

Horatius: “Salvete, puellae!”. Puellae: “Salve!”. Horatius: “Quod nomen vobis est?”. Puella: “Mihi nomen est Iulia”. Puella: “Flavia mihi nomen est”. Marcella: “Ego sum Marcella. Quod nomen tibi est?”. Horatius: “Horatius mihi nomen est. Et quod nomen vobis est?”.

Discipuli et puellae

13

Puella: “Mihi nomen est Cecilia”. Puella: “Mihi nomen est Perpetua”. Horatius: “Estis-ne vos amicae?”. Puellae: “Sane. Nos amicae sumus”. Flavia: “Es-ne tu discipulus bonus?”. Horatius: “Certe. Discipulus bonus sum”. Flavia: “Num magister tuus malus est?”. Horatius: “Minime vero. Magister meus bonus est. Nonne vos amicae bonae estis?”. Flavia: “Certe. Nos amicae bonae sumus”. In plateā sunt quinque puellae et unus puer. Puellae aegrotae non sunt, puer aegrotus est. Ceteri discipuli sani sunt. Evagrius quoque sanus est. Vocabula nova aegrota (aegrotae) aegrotus (aegroti) amica (amicae) bona (bonae) bonus (boni) discipulus (discipuli) ego (nos) ergo est (sunt) in platea in schola magister mihi (nobis)

-ne? nomen nonne? novus (novi) num? puella (puellae) quinque (V) quod nomen? salve (salvete) sana (sanae) sum (sumus) tibi (vobis) tu (vos)

14

Schola I

ARS GRAMMATICA 1. Nomen: singularis et pluralis: Marcus discipulus est. ‘Discipulus’ singularis est. Marcus et Horatius discipuli sunt. ‘Discipuli’ pluralis est. Magister novus est. ‘Magister’ quoque singularis est. Puella bona est. ‘Puellă’ singularis est. Amicae bonae sunt. ‘Discipulae’ pluralis est. 2. Verbum esse, nomen adiectivum: masculinum et femininum: Ego sum discipulus novus. Masculinum singularis: -us Ego sum Puella bona. Feminimum singularis: -a Tu es discipulus novus. Masculinum singularis: -us Tu es Puella bona. Femininum singularis: -a Marcus (is) est discipulus novus. Masculinum singularis: -us Flavia (ea) est puella bona. Femininum singularis: -a Nos sumus discipuli boni. Masculinum pluralis: -i Femininum pluralis: -ae Nos sumus puellae bonae. Vos estis discipuli boni. Masculinum pluralis: -i Vos estis puellae bonae. Femininum pluralis: -ae Discipuli (ii) sunt boni. Masculinum pluralis: -i Puellae (eae) sunt bonae. Femininum pluralis: -ae Ego Tu Is, ea, id Nos Vos Ii, eae

sum es est sumus estis sunt

Discipuli et puellae

15

EXERCITIA exercitivm 1 Scribe vocabula, quae desunt! Evagrius est _________ novus. In schola quinque ________ sunt. ________ sunt. Marcus, Horatius, Paulus, Felix et Rufinus sunt discipuli ________. Flavia ___________ est. Iulia, Flavia, Marcella, Cecilia et Perpetua sunt ________ Horatius non sanus, sed _______ est. _________ discipuli sani sunt. Marcus discipulus ________ est, Flavia amica ________ est. Puellae amicae ________ sunt.

aegrotus bona bonae boni bonus ceteri discipuli magister puella puellae

exercitivm 2 Scribe apta adiectiva iuxta nomina! Marcus bonus, aegrotus, sanus Puella ___________________________ Magister ___________________________ ___________________________ Flavia et Iulia Ea ___________________________ Discipuli ___________________________ Schola ___________________________ Marcus et Cecilia ___________________________

+ novus, nova, novi, novae + bonus, bona, boni, bonae + aegrotus, aegrota, aegroti, aegrotae + sanus, sana, sani, sanae

exercitivm 3 Duc lineam subter vocabula convenientia! a) nominativa sunt: magister, est, discipuli, bonus, Perpetua, quoque, ergo b) adiectiva sunt: Marcus, aegrotus, sed, novus, vobis, sana, Cecilia, quomodo c) in numero plurali sunt: Marcella, discipuli, bonae, discipulae, bene, vobis

16

Schola I

d) in numero singulari sunt: magister, est, discipulae, sunt, aegrota, sanus exercitivm 4 Scribe desinentias! Evagrius nov___ magister est. Horatius discipul___ est. Felix et Rufinus discipul___ sunt. Perpetua puell___ est. Cecilia et Perpetua puell___ sunt. Marcus san___ est, Felix aegrot___ est. Ceteri discipuli san___ sunt. Marcella non aegrot___, sed san___ est. Rufinus san___, non aegrot___ est. Perpetua et Iulia bon___ puell___ sunt. Nos sumus discipul___, et vos estis puell___ bon___. exercitivm 5 Scribe vocabula, quae desunt! Evagrius novus ________ est. Felix ________ est. Perpetua ________ est. Discipuli in ________ sunt. Marcus, Horatius, Paulus, Felix, Rufinus sunt ________ (V) discipuli. Mihi ________ est Iulia. ________ nomen est tibi? ________ nomen est Paulus. Es___ aegrotus? Certe. Non ________ sum. Iulia, Flavia, Marcella, Cecilia et Perpetua _______ sunt. exercitivm 6 Responde! 1. Est-ne Evagrius discipulus novus? 2. Num Marcus magister novus est? 3. Ubi sunt discipuli? 4. Es-ne tu discipulus novus? 5. Non-ne nos discipuli sumus? 6. Sunt-ne discipuli sani? 7. Non-ne puellae bonae sunt? 8. Num puellae improbae sunt?

amicae discipulus magister mihi -ne nomen puella quinque quod sanus scholā

improbae = non bonae

Discipuli et puellae

LATINITATEM COLAMVS! 1. Dicta et scripta a. Ego sum via, veritas et vita (Io 14,6). b. Ubi Petrus, ibi Ecclesia, ibi Deus (Josemaría Escrivá). c. Ubi concordia, ibi victoria. d. Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth. e. Beatus vir. f. Hodie mihi, cras tibi. g. Mea culpa. h. Persona non grata. Vocabula nova beatus, a, um concordia, ae F cras culpa, ae F deus, i M Deus, i M Dominus, i M Ecclesia, ae F gratus, a, um hodie

ibi persona, ae F Petrus Sabaoth sanctus, a, um ubi veritas F via, ae F vir, viri M vita, ae F

2. Cantus: Ubi caritas (Taizé) Ubi caritas et amor, ubi caritas, Deus ibi est.

17

SCHOLA II

In scholā I. Magister et discipuli in scholā sunt. Magister Evagrius adest, discipuli adsunt, sed Horatius abest. Cur Horatius abest? Horatius abest, quia aegrotus est. Hodie quattuor (IV) discipuli in schola sunt.

Magister: “Ecce, imperium Romanum! Imperium Romanum magnum est”. Rufinus: “Ubi est imperium Romanum?”. Magister: “Imperium Romanum est in Europa, in Asia et in Africa”. Paulus: “Ubi est Gallia? Ubi est Syria?”. Magister: “Gallia in Europa est, Syria in Asia”. Felix: “Ubi sunt Hispania, Germania et Italia?”. Magister: “Hispania, Germania et Italia in Europa sunt”.

In scholā

19

Rufinus: “Est-ne Aegyptus in Asia?”. Magister: “Aegyptus non in Asia, sed in Africa est. Ibi est magnus fluvius Nilus. Rhenus quoque magnus fluvius est. Rhenus non in Africa, sed in Europa est. Magnus fluvius Rhenus in Germania est. Tiberis fluvius parvus, non magnus est. Parvus fluvius Tiberis in Italia est. Nonne Tiberis in Italia est?”. Marcus: “Certe. Tiberis fluvius non magnus, sed parvus in Italia est”. Magister: “In Europa multae provinciae sunt: Britannia, Hispania, Gallia, Italia, Dalmatia, Graecia. Num Germania provincia Romana est?”. Marcus: “Minime. Germania provincia Romana non est”. Magister: “Oceanus Atlanticus quoque in Imperio Romano est. Ubi est Britannia?”. Marcus: “Britannia in Oceano Atlantico est”. Magister: “Corsica insula est. Corsica et Sardinia duae (II) insulae sunt. Sicilia et Mèlita quoque insulae sunt. Sicilia magna insula est, sed Mèlita parva est. Corsica, Sardinia et Sicilia tres (III) insulae sunt. Corsica, Sardinia, Sicilia et Mèlita quattuor (IV) insulae sunt. Padus magnus fluvius est. Ubi est Padus?”. Discipuli: “Padus in Italia est”. Magister: “Roma quoque in Italia est. Roma magnum oppidum est. Aquileia, Brundisium et Genua quoque oppida sunt”. II. Magister: “Marce, ubi est Roma?”. Marcus: “Magister, Roma in Italia est”. Magister: “Rufine, est-ne Roma in Italia?”. Rufinus: “Sane. Roma in Italia est”. Magister: “Felix, ubi est Padus?”. Felix: “Padus in Italia est”.

20

Schola II

Magister: “Num Padus parvus fluvius est?”. Felix: “Minime. Padus est magnus fluvius”. Magister: “Rufine, num Padus in Graecia est?”. Rufinus: “Padus in Graecia non est, sed in Italia”. Magister: “Italia et Graecia in Europa sunt. Graecia paeninsula est. Contra Creta insula est. Sparta oppidum Graecum est. Euboea insula Graeca est. Sparta et Euboea in Graecia sunt”. Magister: “Felix, est-ne Sparta oppidum?”. Felix: “Certe. Sparta est oppidum in Graecia”. Magister: “Paule, est-ne Creta oppidum?”. Paulus: “Ita non est. Creta insula est”. Magister: “Marce, quid est Euboea?”.  Marcus: “Euboea insula est”. Evagrius: “Quid est Genua?”. Discipuli: “Genua magnum oppidum est”. Magister: “Ubi est Aquileia?”. Nemo scit. Nemo dicit. Nemo respondet. Magister: “Aquileia in Italia est”. Litterae et numeri Littera ‘A’ littera est. ‘B’ quoque littera est. ‘A’ et ‘B’ duae (II) litterae Latinae sunt. ‘A’, ‘B’ et ‘C’ tres (III) litterae Latinae sunt. ‘A’ littera prima est, ‘B’ littera secunda, ‘C’ littera tertia et ‘D’ littera quarta est. ‘E’ quinta littera Latina est. Syllaba ‘Et’ una syllaba est. Quinque (V) duae syllabae sunt. Quat-tu-or tres syllabae sunt.

In scholā

21

Vocabulum ‘Magister’ vocabulum Latinum est. ‘Καρδία’ vocabulum Graecum est. Num vocabulum ‘oppidum’ Graecum est? Minime. Id est vocabulum Latinum. In vocabulo ‘prima’ quinque litterae sunt. Quot litterae in vocabulo ‘schola’ sunt? Sex (VI) litterae sunt. In vocabulo ‘magister’ octo (VIII) litterae sunt. Quot litterae in vocabulo ‘oppidum’ sunt? Septem litterae sunt. Nomen, nomen adiectivum ‘Fluvius’ vocabulum est. ‘Longus’ quoque vocabulum est. Vocabulum ‘fluvius’ nomen est, vocabulum ‘longus’ nomen adiectivum est. ‘Longus’ et ‘primus’ vocabula sunt. ‘Sunt’ verbum est. ‘Est’ quoque verbum est. Numeri ‘Vnus’ (I) numerus est. ‘Duo’ (II) quoque numerus est. ‘Tres’ (III) tertius numerus Romanus est. ‘Vnus’, ‘duo’ et ‘tres’ numeri Romani sunt. Ceteri numeri sunt: quattuor (IV), quinque (V), sex (VI), septem (VII), octo (VIII), novem (IX), decem (X). Vocabula nova abest, absunt adest, adsunt adiectivum aegrotus, a, um ceteri, ae, a contra cur? decem (X) duo, duae (II) fluvius imperium insula

ita est Latinus, a, um littera longus longus, a, um magnus, a, um nomina adiectiva novem (IX) oppidum paenisula parvus, a, um primus, a, um

22

Schola II

quartus, a, um quattuor (IV) quia quid? quinque (V) quintus, a, um quot? Romanus, a, um

secundus, a, um septem (VII) sex (VI) syllaba tertius, a, um tres, tria unus, a, um (I) vocabulum

ARS GRAMMATICA 1. Nomen et adiectivum: neutrum singularis et pluralis: Roma oppidum magnum est. Neutrum singularis: -um. Roma et Sparta oppida magna sunt. Neutrum pluralis: -a. 2. Casus vocativus Magister interrogat: “Rufine, est-ne Roma in Italia?”. Magister interrogat: “Felix, est-ne Sparta oppidum?”. Magister interrogat: “Marce, ubi est Roma?”. Magister interrogat: “Perpetua, est-ne Creta oppidum?”. Vocativus est: Rufine (!), Felix (!), Marce (!), Perpetua (!). Vocativus Nominativus Rufinus Rufine! Felix Felix! Marcus Marce! Perpetua Perpetua! Magister Evagri! Magister Evagrius 3. Casus ablativus Oceanus: “Ubi est Britannia? Britannia in Oceanō Atlanticō est”.

In scholā

23

Italia: “Ubi est Roma? Roma in Italiā est”. Imperium: “ Ubi est Asia? Asia in Imperiō Romanō est”. Ablativus casus est: fluviō, scholā, vocabulō. 4. Adverbium interrogativum: cur?; quid?; quot?; ubi? Cur Germania provincia Romana non est? Quia in imperio Romano non est. ‘Cur’....? ‘Quia’... Quid est Sardinia? Sardinia est insula. Quot litterae sunt in vocabulo ‘imperium’? Octo (VIII)! Ubi est Imperium Romanum? In Europā, in Africā et in Asiā. Ubi sunt discipuli? In scholā. Ubi est magister? In fluviō. Ubi est ecclesia? In oppidō magnō.

fluvius

ubi? in fluviō

schola

ubi?

oppidum ubi? in oppidō

5. Numeri Latini: ab I usque ad X numeralia 1 I 2 II 3 III 4 IV 5 V 6 VI 7 VII 8 VIII 9 IX 10 X

cardinalia unus 3 duo duae duo tres, tria quattuor quinque sex septem octo novem decem

in scholā

ordinalia primus 3 secundus 3 tertius 3 quartus 3 quintus 3 sextus 3 septimus 3 octavus 3 nonus 3 decimus 3

24

Schola II

EXERCITIA exercitivm 1 Scribe desinentias! Italia insul___ non est. Sicilia et Sardinia insul___ sunt. Corsica non paeninsul___, sed insul___ est. Roma non in Graeci___, sed in Itali___ est. Euboea insul___ Graec___ est. Padus non in Graeci___, sed in Itali___ est. Brundisium oppid___ est. Brundisium et Sparta oppid___ sunt. Roma et Sparta magn___ oppid___ sunt. Imperium Romanum magn___ est. exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt! Horatius in scholā non est, Horatius ________, quia ________ est. Ceteri discipuli et magister ________. ________ Romanum magnum est. Gallia in ________ est. Aegyptus in ________ est. Syria est in ________. Rhenus ________ est. Roma ________ est. Italia ________ est. Melita ________ est. Hispania ________ est. Italia et Graecia ________ non sunt. Rhenus et Padus ________ sunt. Roma et Brundisium sunt ________. Num fluvius Padus in ________ est? Ita non est. Fluvius Padus in Italia est. Aegyptus, Hispania, Britannia, Graecia ________ sunt. Italia et Graecia in ________ sunt. ‘A’ est ________ Latina. ‘II’ est ________ Latinus. ‘A’ et ‘B’ ________ sunt. ‘I’ et ‘II’ et ‘III’ et ‘IV’ ________ sunt. ‘Imperium’ est ________. In vocabulo ‘Roma’ ________ (IV) litterae sunt. In vocabulo ‘Roma’ ________ (II) syllabae sunt. In vocabulo ‘Italia’ ________ (VI) litterae sunt. In vocabulo ‘Italia’ ________ (IV) syllabae sunt. exercitivm 3 Responde! 1. Num Horatius in schola est? 2. Cur Horatius in schola non est?

In scholā

3. Ubi quattuor discipuli sunt? 4. Est-ne imperium Romanum magnum? 5. Sunt-ne Roma, Brundisium et Genua provinciae Romanae? 6. Ubi est Padus? 7. Est-ne Padus fluvius? 8. Est-ne Brundisium fluvius? 9. Est-ne Brundisium insula? 10. Num Corsica paeninsula est? 11. Ubi est Brundisium? 12. Est-ne Sparta insula? 13. Est-ne Melita paeninsula? 14. Est-ne Germania in imperio Romano? 15. Quid est Roma? 16. Quid est Tiberis? 17. Quid est Hispania? 18. Sunt-ne in vocabulo ‘quartus’ sex litterae? 19. Quot litterae sunt in vocabulo ‘magister’? exercitivm 4 Scribe numeros! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

III = ___________________ VII = ___________________ I = ___________________ IV = ___________________ VIII = ___________________ VI = ___________________ IX = ___________________ V = ___________________ X = ___________________ VI = ___________________

25

26

Schola II

exercitivm 5 Responde! 1. Quot sunt II et II? II et II sunt IV 2. Quot sunt III et III? ... 3. Quot sunt IV et IV? ... 4. Quot sunt V et V? ... 5. Quot sunt II et III? ... 6. Quot sunt IV et V? ... 7. Quot sunt IV et VI? ... 8. Quot sunt I et III et IV? ... 9. Quot sunt II et VI et I? ... 10. Quot sunt III et VII? ... exercitivm 6 Responde sequens exemplum! Exemplum: Cur Horatius abest? Horatius abest, quia aegrotus est. 1. Cur discipuli in schola sunt? (Discipuli sani sunt.) Discipuli in schola sunt, ___________________________________. 2. Cur magister Evagrius adest? (Magister Evagrius sanus est.) Magister Evagrius adest, __________________________________. 3. Cur tantum quattuor discipuli in schola sunt? (Horatius abest.) Quattuor discipuli in schola sunt, _____________________________. 4. Cur discipuli adsunt? (Discipuli sani sunt.) Discipuli adsunt, ________________________________________. exercitivm 7 Responde! Cave! Ubi? ...in –ō (–us); –ā (–a); –ō (–um) 1. Ubi sunt Hispania, Gallia et Italia? (Imperium Romanum) 2. Ubi est fluvius Nilus? (Aegyptus) 3. Ubi est oppidum Genua? (Italia)

In scholā

4. Ubi sunt discipuli? (schola) 5. Ubi est Horatius? (oppidum) 6. Ubi est diaconus? (ecclesia) 7. Ubi est papa? (platea) 8. Ubi est Deus? (caelum et terra) 9. Ubi sunt angeli? (caelum) 10. Ubi sunt discipuli? (fluvius) exercitivm 8 Responde! Quid est...? insula, provincia, fluvius, oppidum, paeninsula... 1. Quid est Nilus? 2. Quid est Aquileia? 3. Quid sunt Corsica et Sardinia? 4. Quid est Padus? 5. Quid sunt Hispania, Dalmatia et Syria? 6. Quid est Genua? 7. Quid est Italia? 8. Quid est Tiberis? 9. Quid sunt Rhenus, Padus et Nilus? 10. Quid sunt Roma, Athenae et Sparta? exercitivm 9 Singularis an pluralis? 1. Fluvius singularis est. Fluvii __________ est. 2. Insulae pluralis est. Insula __________ est. 3. Oppidum singularis est. Oppida __________ est. 4. Discipulus bonus singularis est. Pluralis est __________. 5. Oppida Romana pluralis est. Singularis est __________. 6. Magistri severi pluralis est. Singularis est __________. 7. Primum vocabulum singularis est. Pluralis est __________.

27

28

Schola II

8. Litterae Latinae pluralis est. Singularis est __________. 9. Abest singularis est. Pluralis est __________. 10. Imperium singularis est. Pluralis est __________. LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas liturgica: Ex litaniis Sancta Maria, ora pro nobis! Sancte Marce, ora pro nobis! Sancte Fabiane, ora pro nobis! Sancte Corneli, ora pro nobis! Sancte Martine, ora pro nobis! 2. Septem peccata capitalia Superbia Avaritia Invidia Ira Luxuria Gula Acedia 3. Cantus: Parce, Domine Parce, Domine, parce populo tuo: ne in aeternum irascaris nobis!

SCHOLA III

Horatius I. Hodie Horatius in schola non est, quia valde aegrotus est. Ubi est Horatius? Horatius domi est. Quid agit Horatius domi? Horatius in cubiculo suo est. Quid Horatius in cubiculo suo agit? Is in lecto suo dormit. Estne Horatius solus domi? Horatius solus non est. Hodie domi sunt pater Lucilius et mater Cornelia. Soror eius Flavia abest. Ea in plateā est. Familia Horatii non magna, sed parva est. Suntne in familia Lucilii et Corneliae servi? Sane. In Lucilii familia sunt duo servi: unus servus et una ancilla. Servus est Alexander, ancilla est Paulina. Cuius filius est Horatius? Horatius est filius Lucilii et Corneliae. Cuius filia est Flavia? Flavia est filia Lucilii et Corneliae. Cuius frater est Horatius? Horatius est frater Flaviae. Cuius soror est Flavia? Flavia est soror Horatii. Cuius uxor est Cornelia? Cornelia est uxor Lucilii. Cuius maritus est Lucilius? Lucilius est maritus Corneliae. Lucilius est dominus servi Alexandri. Cornelia est domina ancillae Paulinae. Quot servi sunt in familia Lucilii Corneliaeque? Sunt tantum duo servi. Servus Alexander e Graeciā venit, ancilla Paulina ex Italiā. Alexander et Paulina sunt boni servi, non mali.

30

Schola III

II. Horatius in cubiculo suo est et in lecto suo dormit. Is laetus non est, quia aegrotus est. Horatius solus in cubiculo suo manet. Bonus servus Alexander cubiculum intrat. Alexander salutat: “Salve, Horati!”. Horatius respondet: “Salve, serve Alexander!”. Horatius interrogat: “Ubi est pater meus? Ubi est mater mea? Ubi est soror mea?”. Alexander respondet: “Pater tuus in atrio est cum domino Tito. Mater tua in horto cum ancilla Paulina ambulat. Soror tua abest. Ea in plateā est”. Horatius: “Quis est Titus?”. Alexander: “Titus est marītus Aemiliae”. Horatius: “Quae est Aemilia?”. Alexander: “Aemilia est uxor eius”. Horatius: “Est-ne familia Titi Aemiliaeque magna?”. Alexander: “Certe. In familia Titi sunt septem liberi: tres filii et quattuor filiae”. Horatius: “Et quot servi sunt in familia Titi?”. Alexander: “Multi! In familia eius sunt triginta (XXX) servi. Sedecim (XVI) servi et quattuordecim (XIV) ancillae. Titus est dominus servorum, Aemilia est domina ancillarum”. Horatius: “Quot cubicula sunt in villā eius?”. Alexander: “Multa cubicula. Numerus cubiculorum magnus est. In uno cubiculō tres filii dormiunt. In uno cubiculo quattuor filiae dormiunt. Unum cubiculum Titi Aemiliaeque est. Servi dormiunt in magno cubiculo. Ancillae quoque dormiunt in magno cubiculo. Quot cubicula ergo sunt in domo Titi?”. Horatius: “Quinque cubicula!”. Alexander: “Sane! Numerus cubiculorum est quinque. Tria cubicula

Horatius

31

parva sunt, cetera cubicula magna sunt, quia numerus servorum et ancilarum magnus est”. III. Cubiculum Horatii duo domini intrant: Lucilius et Titus. Ii salutant: “Salve, Horati!”. Sed Horatius non respondet. Is iratus est, non laetus. Duo domini Romani non tacent, sed rident, quia laeti sunt. Cornelia et Paulina in hortō iam non ambulant. Unde Cornelia et Paulina veniunt? Eae ex hortō veniunt et cubiculum Horatii intrant salutantque: “Salve, Horati!”. Horatius, quia iratus est, tacet neque salutat. Nunc omnes tacent! In cubiculō magnum silentium est. Horatius iam dormit. Lucilius, Titus, Cornelia Paulinaque ex cubiculō Horatii nunc discedunt. Titus ex villā Horatii discedit. Vocabula nova Alexander, Alexandri M ambulat, ambulant ancilla, ae F atrium, i N certe Cornelia, ae F cubiculum, i N cum + abl. dicit, dicunt discedit, discedunt dominus, i M villa, ae F dormit, dormiunt e (ex) + abl. eius familia, ae F filia, ae F filius, ii M Flavia, ae F frater Graecia, ae F

hodie hortus, i M iacet, iacent intrat, intrant iratus, a, um is, ea, id Italia, ae F laetus, a, um lectus, i M Lucilius, ii M malus, a, um marítus, i M mater multi, multae, multa nemo neque (= et non) nunc omnes parvus, a, um pater Paulina, ae F

32

Schola III

pulcher, pulchra, pulchrum quattuordecim (XIV) ridet, rident rursus salutat, salutant sane sedecim (XVI) servus, i M silentium, ii N

solus, a, um soror suus, a, um tacet, tacent triginta (XXX) uxor valde venit, veniunt

ARS GRAMMATICA 1. Casus genetivus. Pater Horatii est Lucius. Pater Flaviae est Lucius. Magnitudo cubiculi parva est. Dominus servorum est Lucius. Domina ancillarum est Aemilia. Numerus cubiculorum magnus est. Casus genetivus singularis est: Horatii (M), Flaviæ (F), cubiculi (N) Casus genetivus pluralis est: servōrum (M), ancillārum (F), cubiculōrum (N). nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

M /(-us; -(e)r/ dominus puer domini pueri

F (-a) ancilla ancillae

N (-um) regnum regni sg.

domine! dominō

puer! puerō

domini pueri dominōrum puerōrum

ancilla! ancillā

regnum regnō

ancillae ancillārum

regna regnōrum pl.

domini!

pueri!

ancillae!

regna!

Horatius

33

ATTENDE! Casus locativus: domi. 2. Verbum temporale (3 persona singularis et pluralis indicativus). Servus Alexander: salutat, ridet, dicit, audit. Domini Romani: salutant, rident, dicunt, audiut. Tertia persona singularis: -t. Tertia persona pluralis: -nt.

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

I II III IV coniugatio coniugatio coniugatio coniugatio salutat

ridet

dic-i-t

dormit

salutant

rident

dic-u-nt

dormi-u-nt

s g. p l.

3. Praepositiones cum caso ablativo. a) cum: cum servō, cum ancillā b) e (ex): e Graeciā, ex Italiā (unde venit Alexander? Alexander venit e Graeciā.) Attende: ex ante a, e, i, o, u, h; e ante consonantem (b, c, d, f, ...) EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Scribe aptas formas nominum! 1. ‘Cubiculum’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis.

34

Schola III

Genetivus singularis est __________. 2. ‘Misericordia’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. 3. __________ est nominativus singularis. ‘Servi’ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. 4. ‘Filia’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. 5. ‘Magister’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. exercitivm 2 Responde! 1. Cuius mater est Virgo Maria? Virgo Maria est mater.... (populus Christianus; Ecclesia; Deus; familia). 2. Cuius angelus venit? Venit angelus... (Dominus; laetitia). 3. Cuius verba audit puer? Puer audit verba... (Evangelium; regina; servus; magister). exercitivm 3 Responde! 1. Ubi est hodie Horatius? 2. Sunt-ne domi pater materque eius? 3. Cuius soror est Flavia? 4. Cur Flavia domi non est? 5. Num familia Lucilii Corneliaeque magna est?

Horatius

6. Quot servi sunt in Horatii familia? 7. Unde venit servus Alexander? 8. Unde venit ancilla Paulina? 9. Num servi Lucilii Corneliaeque mali sunt? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM exercitivm 1 Scribe aptas forma nominum! 1. __________ est nominativus singularis. ‘Oppida’ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. Genetivus pluralis est __________. 2. ‘Ecclesia’ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. Genetivus pluralis est __________. 3. __________ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est ‘Domini’. Genetivus pluralis est __________. 4. __________ est nominativus singularis. __________ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. Genetivus pluralis est ‘filiarum’. 5. __________ est nominativus singularis. ‘Pueri’ est nominativus pluralis. Genetivus singularis est __________. Genetivus pluralis est __________.

35

36

Schola III

exercitivm 2 Scribe desinentias! Horatius est filius Lucili___ Corneli___que et frater Flavi___. Is hodie in schol___ non est, quia valde aegrot___ est et in cubicul___ iace___ dormi___que. Cubicul___ eius non magn___, sed parv___ est. In domo Lucili___ tantum tria cubicul___ sunt, ubi pater, mater et liberi dormi___. In cubiculum Horatii intra___ Lucilius, pater eius, et Titus, maritus Aemili___. Dominus mult___ serv___ et mult___ ancill___ est Titus, cuius familia magn___ est. Cornelia est uxor Lucili___. Ea est domin___ Paulin___. Contra Aemilia est domin___ mult___ ancill___. In domo Tit___ mult___ cubicul___ sunt, numerus eorum magn___ est. exercitivm 3 Scribe vocabula, quae desunt! I. Horatius ____________ in schola non est, quia ____________ aegrotus est. Is in cubiculo suo ____________. Horatius domi ____________ non est, quia domi sunt ____________ et ____________. ____________ sua Flavia in platea est. ____________ Horatii non magna, sed parva est. In familia Lucilii sunt duo servi, unus ____________ et una ____________. ____________ filius est Horatius? Horatius est filius Lucilii et Corneliae. Lucilius est ____________ duorum servorum. Bonus servus Alexander in cubiculum ____________. Horatius laetus est, quia Alexander adest. Pater Lucilius in atrio ____________ Tito est. Mater Cornelia et ancilla Paulina in horto ____________. In familia Titi ____________ servi sunt: ____________ (XVI) servi et ____________ (XIV) ancillae. Numerus servorum ____________ est.

hodie valde iacet solus, a, um pater mater soror familia servus ancilla cuius dominus venit cum ambulant multi, ae, a sedecim quattuordecim magnus, a, um

Horatius

37

exercitivm 4 Responde! 1. Ubi iacet Horatius? 2. Cur Horatius laetus non est? 3. Quocum loquitur pater Horatii? 4. Est-ne Titus dominus multorum servorum et multarum ancillarum? 5. Quis intrat cubiculum Horatii? 6. Quomodo se habet Horatius? 7. Cur Horatius tacet? 8. Ubi est mater Cornelia? 9. Quocum ambulat in horto Cornelia? 10. Quot cubicula sunt in domo Titi? 11. Cur est numerus cubiculorum Titi magnus? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM exercitivm 1 Compone sententias! Cornelia ambulat in horto. Quocum ambulat Cornelia in horto? 1. Cornelia ambulat ____________________. (ancilla) 2. Cornelia ambulat ____________________. (magister) 3. Cornelia ambulat ____________________. (maritus suus) 4. Cornelia ambulat ____________________. (filius Horatius) Titus domi est. Unde venit Titus? 1. Titus venit ____________________. (Italia) 2. Titus venit ____________________. (fluvius) 3. Titus venit ____________________. (oppidum) 4. Titus venit ____________________. (villa sua)

38

Schola III

exercitivm 2 Scribe desinentias! Horatius in cubiculo suo iace__. Duo domini cubiculum intra___. Servus Alexander ab___. Horatius tace___ neque saluta___. Duo domini non tace___, sed ride___. Cornelia et Paulina, duae feminae, in horto non ambula___. Eae cubiculum Horatii intra___, sed Horatius iam dormi___. exercitivm 3 Apte interroga! 1. Duo domini cubiculum Horatii intrant. ______________________________________________________ 2. Servus Alexander iam abest. ______________________________________________________ 3. Horatius tacet, quia iratus est. ______________________________________________________ 4. Cornelia et Paulina in horto ambulant. ______________________________________________________ 5. In cubiculo magnum silentium est. ______________________________________________________ 6. Horatius dormit. ______________________________________________________ 7. Paulina cum Cornelia ambulat. ______________________________________________________ 8. Lucius et Titus ex villa Horatii veniunt. ______________________________________________________

Horatius

LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas biblica Tu es Christus, Filius Benedicti? (Mc 14,61) 2. Dicta In nostris animis Christus semper regnat. 3. Cantus: Ave, Regina caelorum Ave Regina caelorum, ave Domina angelorum, salve radix, salve porta, ex qua mundo lux est orta: gaude, Virgo gloriosa, super omnes speciosa, vale, o valde decora, et pro nobis Christum exora. Vocabula nova radix, radicis F - radice lux, lucis F - luce orior, oriris, oriri 4 ortus sum - alzarsi, sorgere, levarsi, spuntare virgo, virginis F - vergine gloriosus 3 - glorioso, illustre, celebre, famoso speciosus 3 - bello, splendido, magnifico decorus 3 - bello, ornato, decoroso exoro, as, are 1 -avi, -atum - supplicare, implorare, pregare

39

40

Schola III

SCHOLA IV

Novus discipulus I. Hodie Horatius in schola est, quia sanus est. Ceteri discipuli valde laeti sunt, quia Horatius rursus adest. Evagrius, magister quinque discipulorum, quoque laetus est. Hodie novus discipulus in scholam venit. Nomen eius est Benedictus. Magister scholam intrat.

Is discipulos salutat: “Salvete, discipuli!”. Discipuli salutant: “Salve, magister!”. Magister ad Benedictum: “Es-ne tu discipulus novus?”. Benedictus respondet: “Certe. Discipulus novus sum. Mihi nomen est Benedictus. In oppido Aquileia habito. Aquileiam valde amo”. Magister laetus dicit: “Bene! In schola mea iam sex discipuli sunt. Unus, duo, tres, quattuor, quinque, sex. Omnes adsunt!”. Magister Evagrius numerat discipulos. Discipuli sedent et tacent. Discipuli ad Benedictum: “Salve, Benedicte!”.

42

Schola IV

Benedictus salutat eos: “Salvete, discipuli, amici mei!”. Benedictus sedet in sellā inter Marcum Horatiumque. Is est magnus et flavus. Horatius, puer bonus, qui inter Marcum et Benedictum sedet, laetus est, quia novus discipulus in schola est. Horatius ad Benedictum: “Benedicte, es-ne nunc laetus?”. Benedictus respondet: “Laetus sum, quia discipulos novos video”. Horatius dicit: “Bene dicis, nos sumus amici tui”. Sed Paulus Benedictum non videt, quia dormit. Is enim in schola saepe dormit et magistrum non audit. Contra ceteri discipuli magistrum audiunt, quia non dormiunt. Felix, qui apud Paulum sedet, eum tangit. Paulus iratus: “Cur me tangis?”. Felix: “Quia dormis! Ecce, novus discipulus in schola est! Benedictus est”. Paulus salutat eum: “Salve, Benedicte! Mihi nomen est Paulus. Quomodo te habes?”. Benedictus: “Optime! In schola vestra bene me habeo” II. Magister vocat Marcum ad tabulam. Ibi tabula geographĭca pendet. Magister interrogat eum: “Ubi est Imperium Romanum?”. Marcus monstrat: “Id est in Europa, in Africa et in Asia. In Imperio Romano multae proviciae sunt ut Britannia, Gallia, Italia, Dalmatia, Graecia, Aegyptus, Asia et ceterae. Germania non in Imperio Romano est. Britannia, Sardinia, Corsica, Creta insulae sunt, contra Italia et Grecia peninsulae. In Imperio Romano quoque magni fluvii sunt ut: Nilus et Danuvius. In Italia sunt oppida ut Roma, Genua, Brundisium, Aquileia”. Marcus bene monstrat oppida, quae in Italia sunt. Ea multa sunt. Et Marcus pergit: “Oppidum Aquileia in Italia est. Id est magnum. Ibi vides fora, templa et ecclesias”.

Novus discipulus

43

Magister: “Italia provincia prima Imperii Romani est; in Italia multae viae sunt: via Aemilia, via Appia, via Aurelia, via Flaminia et via Latina”. Marcus: “Magister, ubi est via Appia?”. Magister: “Via Appia, Marce, inter Romam et Brundisium est”. Marcus: “Et ceterae viae ubi sunt, magister?”. Magister: “Via Aemilia inter Romam et Ariminum est; via Aurelia inter Romam et Genuam; via Flaminia inter Ariminum et Mediolanum; via Latina inter Romam et Capuam”. Marcus: “Est-ne via quae inter Romam et Aquileiam est?”. Magister: “Nulla via est inter Romam et Aquileiam! Est autem via quae inter Genuam et Aquileiam est: via Postumia!”. III. Post scholam discipuli in plateā stant. In plateam veniunt tres puellae: Flavia, Iulia, Cecilia. Ceterae puellae absunt. Perpetua et Marcella absunt. Flavia est soror Horatii. Horatius videt Flaviam. Benedictus, novus discipulus, videt puellas in platea. Benedictus ad puellas: “Salvete, puellae!”. Eae respondent: “Salve!”. Flavia ad Iuliam: “Ecce, puer novus! Magister habet nunc sex discipulos nec ulla discipulam. Iulia ad Flaviam: “Discipulus novus mihi placet. Placet-ne quoque tibi?”. Flavia: “Placet! Quod nomen est ei?”. Iulia: “Nescio”. Flavia interrogat Horatium: “Est-ne puer discipulus Evagrii?”. Horatius: “Sane! Benedictus est discipulus novus in schola Evagrii. Is ex oppido Aquileia venit. Benedictus est puer bonus. Evagrius nunc sex discipulos habet, nullas discipulas. Sed ubi sunt Perpetua et

44

Schola IV

Marcella, amicae tuae? Eas in platea non video!”. Flavia: “Nescimus. Fortasse sunt domi... O quam pulcher est Benedictus!”. Benedictus salutat Flaviam. Flavia salutat Benedictum. Pueri salutant puellas. Puellae salutant pueros. Et pueri et puellae laeti sunt. Vocabula nova amo 1 Aquileia, ae F audio 4 certe ceteri, ae, a clamo 1 deinde dico 3 dormio 4 ecclesia, ae flavus, a, um forum, i N hodie ibi interrogo 1 iratus, a, um is, ea, id (eum, eam, id) monstro 1

multi, ae, a nec (et non) noster, nostra, nostrum optime pendeo 2 primum qui, quae, quod respondeo 2 rursus saluto 1 sedeo 2 situs, a, um tabula, ae F tango 3 templum, i N valde venio 4

ARS GRAMMATICA 1. Verbum temporale 1a et 2a persona singularis: a) Persona prima singularis: ego amo (-o); respondeo (-o); dico (-o); venio (-o). b) Persona secunda singularis: tu amas (-s); respondes (-s); dic-i-s (-s); venis (-s).

Novus discipulus

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

I coniugatio saluto salutas salutat

II coniugatio rideo rides ridet

III coniugatio dico dic-i-s dic-i-t

IV coniugatio dormio dormis dormit

salutant

rident

dic-u-nt

dormi-u-nt

45

s g. p l.

2. Nomen: accusativus singularis et pluralis: a) Masculinum Discipulus novus venit. Magister discipulum novum salutat. Discipuli magistrum vident. Magister salutat discipulos. ‘Discipulus novus’ nominativus sigularis est. ‘Discipulum novum’ accusativus sigularis est. ‘Magistrum’ quoque accusativus sigularis est. ‘Discipulos’ accusativus pluralis est. Nominativus singularis: -us (-r). Accusativus singularis: -um. Accusativus pluralis: -os. b) Femininum Perpetua dicit. Iulia Flaviam interrogat. Magister salutat discipulas. ‘Perpetua’ nominativus sigularis est. ‘Flaviam’ accusativus singularis est. ‘Discipulas’ accusativus pluralis est. Nominativus singularis: -a. Accusativus singularis: -am. Accusativus pluralis: -as.

46

Schola IV

c) Neutrum Imperium Romanum in Europa est. Marcus Imperium Romanum monstrat. Marcus oppida, quae in Italia sunt, monstrat. ‘Imperium Romanum’ nominativus singularis est. ‘Imperium Romanum’ accusativus singularis est. ‘Oppida’ accusativus pluralis est. Nominativus: -um. Accusativus singularis: -um. Accusativus pluralis: -a. nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

M /(-us; -(e)r/ dominus domini

F (-a) ancilla ancillae

N (-um) regnum regni

dominum domine! dominō

ancillam ancilla! ancillā

regnum regnum regnō

domini dominōrum

ancillae ancillārum

regna regnōrum

dominos domini!

ancillas ancillae!

regna regna!

s g.

p l.

Novus discipulus

47

3. Pronomen demonstrativum: is, ea, id (accusativus singularis pluralisque) nominativus genetivus dativus accusativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M is eius

F ea eius

N id eius

eum

eam

id

s g.

ii eorum

eae earum

ea eorum

eos

eas

ea

p l.

4. Praepositiones cum casu accusativo: inter, apud, ad, in a) inter: Benedictus sedet inter Marcum Horatiumque. (ubi sedet? ) b) apud: Felix, qui apud Paulum sedet, eum tangit. (ubi sedet? ) c) ad: Marcus ad tabulam venit. (quo venit? ) d) in: Magister intrat in scholam. (quo intrat? ) EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Scribe desinentias! 1. Discipuli laet___ sunt, quia Horatius san___ est. 2. Benedictus discipul___ nov___ est. 3. Discipuli Benedict___ vide___ et salut___. 4. Magister nov___ discipul___ salutat. 5. Benedictus magistr___ salutat. 6. Marcus Imperi___ Roman___ monstrat. 7. Magister Benedict___ interrogat. 8. Paulus Benedict___ non videt, quia dorm___.

48

Schola IV

9. Paulus interrogat : “Cur me tang___?”. 10. Felix respondet: “Quia tu semper dorm___ et magistrum non aud___!”. exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt! Horatius in schola adest, quia _________ est. Ceteri discipuli _________ sunt, quia Horatius _________ adest. Benedictus est discipulus __________. Is in _________ habitat. In schola _________ sex discipuli sunt. Paulus _________ et Benedictum non _________.

sanus, a, um laetus, a, um rursus (adv.) novus, a, um oppidum, i N nunc (adv.) dormit videt

exercitivm 3 Responde! 1. Quem vident discipuli? (novus discipulus) 2. Quem salutat magister Evagrius? (puella) 3. Quem salutant puellae? (magister) 4. Quid vident discipuli? (tabula geographĭca) 5. Quid monstrat Marcus? (oppidum Romanum) 7. Quem Maria Magdalene non tangit? (Iesus Christus) 8. Quem salutat angelus Domini? (Maria) 9. Quem audiunt pastores? (angelus Dei – pl.) 10. Quid vident discipuli in oppido Aquileia? (templum, forum, ecclesia – pl.) 11. Quid discipuli in schola legunt? (capitulum novum – sg. et pl.) Vocabula nova Maria Magdalene angelus, i M pastores (pl.) lego, is 3

Novus discipulus

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM exercitivm 1 Elige inter multa unum! 1. In Evangelio multa praecepta Domini __________. (sum, es, est, sunt) 2. Apostoli __________ ministri Christi. (sum, es, est, sunt) 3. In caelo __________ guadium. (sum, es, est, sunt) 4. Tu __________ nobis semper verba vera. (dico, dicis, dicit, dicunt) 5. Odium et peccatum __________ in mundo. (sum, es, est, sunt) 6. Ego __________ vobis viam bonam. (monstro, monstras, monstrat, monstrant) 7. Ii __________ populus iustitiae in terrae. (sum, es, est, sunt) 8. Christus __________ Dominus universi. (sum, es, est, sunt) 9. Ubi __________ multi discipuli? (sum, es, est, sunt) 10. In Missa populus Dei Dominum __________. (laudo, laudas, laudat, laudant) 11. Apostolos Christus __________. (voco, vocas, vocat, vocant) 12. Discipuli cum apostolis __________. (opero, operas, operat, operant). 13. Stellam in caelo famulus __________. (monstro, monstras, monstrat, monstrant).

49

50

Schola IV

14. Episcopus populum in ecclesiam __________. (duco, ducis, ducit, ducunt) 15. Nunc minister cum aqua vinum __________. (misceo, misces, miscet, miscent) 16. Populus Dei in ecclesiam (1)__________ et Missam (2)_________ noster episcopus. (1. convenio, convenis, convenit, conveniunt; 2. ago, agis, agit, agunt) 17. Christianus in Christo bonum exemplum __________. (habeo, habes, habet, habent) 18. Semper __________ electi in Deum? (credo, credis, credit, credunt) 19. Vinum non __________ (Io 2,3). (habeo, habes, habet, habent) 20. __________ hora (Io 5,25). (venio, venis, venit, veniunt) Vocabula nova praeceptum, i N - precetto apostolus, i M - apostolo minister, ministri M - ministro gaudium, ii N - gioia odium, ii N - odio peccatum, i N - peccato populus, i M - popolo iustitia, ae F - giustizia terra, ae F - terra universum, i N - universo laudo, as 1 - lodare Missa, ae F - Messa stella, ae F - stella famulus, i M - servo

aqua, ae F - acqua vinum, i N - vino opero, as 1 - operare, lavorare duco, ducis 3 - condurre misceo, misces 2 - mescolare ago, agis 3 - agire, fare habeo, habes 2 - avere credo, is 3 - credere noster, nostra, nostrum - nostro exemplum, i N - esempio electus, a, um - eletto hora, ae F - ora voco, as 1 - chiamare

Novus discipulus

51

exercitivm 2 Responde! 1. Quis in schola adest? 2. Quem vident discipuli? 3. Ubi habitat Benedictus? 4. Est-ne magister laetus? 5. Quot discipuli sunt in schola Evagrii? 6. Ubi Benedictus sedet? 7. Quem tangit Felix? 8. Cur Paulus Benedictum non videt? 9. Quem magister ad tabulam vocat? 10. Quid pendet in tabula? 11. Quid monstrat Marcus? 12. Sunt-ne multae insulae in Graecia? 13. Ubi sunt oppida Roma, Genua, Brundisium? 14. Quis monstrat oppida Romana? 15. Ubi est via Aurelia ? 16. Estne via quae inter Romam et Aquileiam est? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM exercitivm 1 Scribe desinentias! 1. Discipuli tabul___ geografic___ vident. 2. Marc___ magister ad tabul___ vocat. 3. Magister apud tabul___ stat. 4. Marcus monstrat Britanni___, Galli___, Itali___, Dalmati___, Graeci___. 5. Magister habet sex discipul___. 6. Horatius in platea non videt Marcell___ et Perpetu___. 7. Flavi___ Benedictus salutat.

52

Schola IV

8. Pueri salutant puell___. 9. Puellae salutant puer___. 10. Magister Benedict___, puer___ bon___, videt. exercitivm 2 Responde! 1. Quo vadis, Marcella? in, ad (amicus, schola, ecclesia, forum, discipula, caelum) ______________________________________________________ 2. Ubi sedet Marcus? inter, in, apud (magister, mensa, tabula, discipulus, parvum templum) ______________________________________________________ 3. Unde curris, amice? e (ex) (forum, fluvius, oppidum, schola, cubiculum, nostra ecclesia) ______________________________________________________ 4. Cum quo ambulas in horto, o filia? cum (famulus, amica, magister, discipulus, bonus papa) ______________________________________________________ 5. In quem credis? in (Deus, Iesus Christus, Spiritus Sanctus) ______________________________________________________ exercitivm 3 Scribe formas verborum temporalium, quae desunt! 1. Ego dico. Tu _________. Is _________. Pueri _________. (III) 2. Ego _________. Tu _________. Flavia habet. Apostoli ________. (II) 3. Ego _________. Tu dormis. Paulus _________. Discipuli _________. (IV) 4. Ego _________. Tu _________. Ea _________. Ii laudant. (I) 5. Ego credo. Tu _________. Christianus _________. Christiani _________. (III)

Novus discipulus

53

6. Ego __________. Tu __________. Christus sedet. Discipuli _________. (II) 7. Ego _________. Tu _________. Episcopus _________. Ministri ducunt. (III) 8. Ego _________. Nos sumus. Tu __________. Vos _________. Id __________. Ii ___________. exercitivm 4 Responde! 1. Ubi post scholam discipuli stant? 2. Quis venit in plateam? 3. Quot puellae sunt in platea? 4. Cuius soror est Flavia? 5. Quem videt Horatius in platea? 6. Quot discipulos habet Evagrius? 7. Est-ne Bededictus puer pulcher? 8. Quem salutant pueri? 9. Quem salutant puellae? 10. Nonne omnes laeti sunt? LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas mediae aetatis: Inscriptio in monasterio Cassinensi

54

Schola IV

2. Latinitas liturgica: ex Symbolo Credo in unum Deum… Credo in unum Dominum Iesum Christum, Filium Dei unigenitum… Et in Spiritum Sanctum… Et unam, sanctam, catholicam et apostolicam Ecclesiam. 3. Cantus: Laudate Dominum Laudate Dominum, omnes gentes, laudate eum omnes populi! Quia confirmata est super nos misericordia eius, et veritas Domini manet in aeternum. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper, et in saecula saeculorum. Amen.

SCHOLA V

Sabbatum I. Hodie nemo in schola est. Hodie enim est sabbatum. Quota hora est? Est hora nona. Ubi sunt discipuli et quid agunt? Nonnulli discipuli magistri Evagrii in forō, quod ante magnum templum situm est, pilā ludunt. Ibi sunt Horatius, Marcus et Felix, qui unam pilam habent, sed pediludium non ludunt, quia pauci sunt. Post prandium ii pilā ludunt, non dormiunt. In forō Paulus adest, sed pilā non ludit. Is cum amicō suō Octaviō apud ostium magnae basilicae sedet. Ii de variis argumentis disputant. Paulus duodeviginti annos natus est, Octavius septendecim. Pueri ergo sine Paulō pilā ludunt. Puellae absunt. Eae domi sunt, ubi bonam cenam parant.

Perpetua domi non est. Ea contendit ad ecclesiam, quae apud muros oppidi sita est. In forum, quod in mediō oppidō situm est, venit Perpetua, quae secum multas rosas et multa lilia portat. Ea tredecim

56

Schola V

annos nata est. Pueri quindecim annos nati sunt. In familia Perpetuae sunt: mater Monica, soror Anna et frater Hermagoras. Et pater? Pater eius Octavius iam mortuus est. Monica, Anna et Hermagoras sunt Christiani. Tota familia Perpetuae est Christiana. Familia Christiana est parva ecclesia. II. Pueri Perpetuam, quae in forum venit, vident. Ii pilā iam non ludunt. Pueri ad Perpetuam: “Salve, Perpetua! Quo contendis? Quid tecum portas?”. Perpetua: “Salvete, pueri! Contendo in ecclesiam, quae ante fluvium sita est. Mecum pulchras rosas et pulchra lilia porto. Et vos, quid agitis hic post prandium? Sunt-ne hic quoque puellae nostrae?”. Pueri: “Nos pilā ludimus, ridemus, sed in forō non dormimus. Nos soli in forō sumus”. Perpetua: “Cur pilā luditis ridetisque ante locum sacrum? Hic video enim magnum templum Iovis, ubi pagani eum adorant. Estis-ne vos pagani?”. Pueri: “Nos non pagani sumus, nos oppidani sumus. Pagani enim sunt ii, qui in pagō vivunt, contra oppidani sunt ii, qui in oppidō. Nos sumus pueri religiosi et pii, qui adoramus Romanos deos et Romanas deas. Es-ne tu religiosa et pia ut nos?”. III. Perpetua: “Ego Christiana sum! Meus frater, mea soror, mea mater quoque Christiani sunt. Tota familia nostra Christiana est. Pater meus iam mortuus est. Christiani unum Deum adoramus. In oppido nostro Aquileia iam multos Christianos videtis. Noster episcopus est Theodorus, bonus vir”. Felix: “Quo portas rosas liliaque?”.

Sabbatum

57

Perpetua: “Rosas liliaque porto in ecclesiam, quae apud muros oppidi sita est. Apud ecclesiam palatium episcopi est. Ibi episcopus habitat. Post ecclesiam palatiumque muri oppidi sunt. In ecclesia parvum presbyterium est et in eō mensa sacra, ubi episcopus vel presbyter noster cotidie sanctam Missam celebrant. Ante mensam rosas liliaque ponimus et ita eam ornamus”. Felix: “In templō nostrō mensa non est, sed ara, ubi nos hostias immolamus. Multi enim sunt dei nostri ut Iuppiter, Mars, Minerva, Iuno, Vesta et ceteri. Templum nostrum, ut vides, magnum est. Ante templum est forum et in eō magna basilica”. Perpetua: “Nunc ad ecclesiam curro. Ante ecclesiam me amicae meae exspectant. Cum iis mensam sacram in presbyteriō orno. Vobiscum non maneo. Valete!”. Pueri: “Tu quoque vale!”. Perpetua iam a pueris discedit et cum rosis liliisque ad ecclesiam contendit.

58

Schola V

Vocabula nova ad-oro 1 amica, ae F amicus, i M Anna, ae F annus, i M ante + acc. ara, ae F argumentum, i N basilica, ae F celebro 1 Christianus 3 Christianus, i M contendo 3 cotidie curro 3 de + abl. dea, ae F Deus, i M diaconus, i M disputo 1 domesticus 3 duodeviginti (XVIII) ecclesia, ae F episcopus, i M exspecto 1 Hermagoras, ae M hostia, ae F immolo 1 Iuppiter, Iovis M lilium, ii N locus, i M ludo 3 mecum medius 3 mensa, ae F Missa, ae F Monica, ae F murus, i M nemo nobiscum

nonnulli, nonnullae, nonnulla noster, nostra, nostrum Octavius, ii M oppidanus 3 orno 1 ostium, ii N paganus 3 pagus, i M palatium, ii N paro 1 pauci, paucae, pauca pediludium, ii N Perpetua, ae F pila, ae F pius 3 pono 3 porto 1 presbyter, presbyteri M presbyterium, ii N qui, quae, quod quindecim (XV) quo? religiosus 3 rosa, ae F sabbatum, i N sacer, sacra, sacrum sanctus 3 scribo 3 secum septendecim (XVII) sine + abl. tecum Theodorus, i M totus 3 tredecim (XIII) ut varius 3 vir, viri M vivo 3

Sabbatum

59

ARS GRAMMATICA 1. Verbum temporale 1a et 2a persona pluralis: Ante mensam rosas liliaque ponimus et ita eam ornamus. Cur luditis ridetisque ante locum sacrum? a) Persona prima pluralis: nos amāmus (-mus); respondēmus (-mus); dic-ĭ-mus (-mus); venīmus (-mus). b) Persona secunda pluralis: vos amātis (-tis); respondētis (-tis); dic-ĭ-tis (-tis); venītis (-tis).

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

I coniugatio salutō salutās salutăt salutāmus salutātis salutănt

II coniugatio rideō ridēs ridĕt ridēmus ridētis ridĕnt

III coniugatio dicō dic-ĭ-s dic-ĭ-t dic-ĭ-mus dic-ĭ-tis dic-ŭ-nt

Verbum temporale esse: ESSE 1 persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona a

sum es est sumus estis sunt

IV coniugatio dormiō dormīs dormĭt dormīmus dormītis dormĭ-ŭ-nt

s g. p l.

60

Schola V

2. Nomen: ablativus pluralis: a) Masculinum Claudia a pueris discedit. ‘Pueris’ ablativus pluralis est. Nominativus singularis: -us (-r). Pluralis pluralis: -is. b) Femininum Claudia cum rosis ad ecclesiam contendit. ‘Rosis’ ablativus pluralis est. Nominativus singularis: -a. Ablativus pluralis: -is. c) Neutrum Claudia cum liliis ad ecclesiam contendit. ‘Liliis’ ablativus pluralis est. Nominativus singularis: -um. Ablativus pluralis: -is. nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

M /(-us; -(e)r/ dominus domini

F (-a) ancilla ancillae

N (-um) regnum regni

dominum domine! dominō

ancillam ancilla! ancillā

regnum regnum regnō

domini dominōrum

ancillae ancillārum

regna regnōrum

dominos domini! dominis

ancillas ancillae! ancillis

regna regna! regnis

s g.

p l.

Sabbatum

61

3. Pronomen demonstrativum: is, ea, id (ablativus singularis pluralisque) nominativus genetivus dativus accusativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M is eius

F ea eius

N id eius

eum eō

eam eā

id eō

iī eōrum

eae eārum

ea eōrum

eōs iīs

eās iīs

ea iīs

s g. p l.

4. Pronomen relativum: qui, quae, quod (nominativus singularis pluralisque) nominativus genetivus dativus accusativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M qui

F quae

N quod s g.

quī

quae

quae p l.

5. Praepositiones cum casu accusativo: ante, post a) ante: Cur luditis ridetisque ante locum sacrum? (ubi? ) b) post: Pueri post prandium pila ludunt. (quando?) Post ecclesiam muri oppidi sunt. (ubi?)

62

Schola V

6. Praepositiones cum casu ablativo: sine, a (ab), de a) sine: Pueri sine Paulo pila ludunt. (sine quo?; sine qua re?) b) a (ab): Claudia a pueris (ab Horatio) discedit. (a quo?) c) de: Ii de variis argumentis disputant. (de qua re?) 7. Numeri Latini: XI - XX numeralia 11 XI 12 XII 13 XIII 14 XIV 15 XV 16 XVI 17 XVII 18 XVIII 19 XIX 20 XX

cardinalia undecim duodecim tredecim quattuordecim quindecim sedecim septendecim duodeviginti undeviginti viginti

ordinalia undecimus duodecimus 3 tertius decimus 3 quartus decimus 3 quintus decimus 3 sextus decimus 3 septimus decimus 3 duodevicesimus 3 undevicesimus 3 vicesimus 3

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Responde! 1. Quot sunt X et V? 2. Quot sunt IX et II? 3. Quot sunt X et X? 4. Quot sunt XIII et VI? 5. Quot sunt III et XII? 6. Quot sunt XIX et I? 7. Quot sunt XIV et II et III? 8. Quot sunt XI et VIII? 9. Quot sunt XVI et IV? 10. Quot sunt VIII et IX?

Sabbatum

63

exercitivm 2 Scribe pronomina relativa! 1. Horatius, _________ (Horatius) aegrotus est, in cubiculo suo dormit. 2. Oppidum, _________ (oppidum) in insula est, magnum est. 3. Pueri, _________ (pueri) in foro sunt, pilā ludunt. 4. Perpetua, _________ (Perpetua) Christiana est, in ecclesiam contendit. 5. Puellae, _________ (puellae) in platea sunt, Benedictum spectant. 6. Horatius sedet ante templum, _________ (templum) magnum est. 7. Oppida, _________ (oppida) in Italia sita sunt, magna sunt. 8. Episcopus, _________ (episcopus) missam celebrat, palatium magnum habet. exercitivm m 3 Responde! 1. Quid agunt discipuli in foro? 2. Quot pilas habent discipuli? 3. Num pueri pediludium ludunt? 4. Cum quo disputat Paulus? 5. Quem salutant pueri in foro? 6. Quo contendit Perpetua? 7. Sunt-ne in foro puellae? 8. Ubi sunt puellae? 9. Quid agunt puellae domi? 10. Quot annos nata est Perpetua? 11. Quot annos natus est Paulus? 12. Quot annos nati sunt Horatius, Marcus et Felix? 13. Quot annos natus est amicus Pauli? 14. Quis est amicus Pauli? 15. Nonne mater Perpetuae est Monica? 16. Quid portat secum Perpetua?

64

Schola V

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM exercitivm 1 Da formas verborum temporalium, quae desunt! 1. Ego laudo. Tu__________. Is _________. Nos _________. Vos_________. Ii _________. (I) 2. Ego _________. Tu__________. Ea tacet. Nos _________. Vos _________. Eae_________. (II) 3. Ego _________. Tu__________. Ea _________. Nos _________. Vos _________. Eae dicunt. (III) 4. Ego _________. Tu__________. Is _________. Nos _________. Vos venītis. Ii__________. (IV) 5. Ego _________. Tu__________. Ea _________. Nos _________. Vos estis. Eae_________. exercitivm 2 Scribe pronomen relativum! 1. Deum, __________ in caelis est, nos laudamus et adoramus glorificamusque. 2. Filium eius, __________ ad dexteram Patris sedet, nos adoramus amamusque. 3. Christiani sunt ii, __________ unum Deum adorant amantque. 4. Maria, __________ Mater Dei est, pro nobis orat apud Deum. 5. Presbyterium nostrum, _________ in ecclesia est, nimis parvum est. 6. Oppida, __________ in Italia sita sunt, non parva sed magna sunt. 7. Christus, __________ pro nobis mortuus est, Dominus est. 8. In Missa, __________ est Sacrificium Christi, populus Dei Dominum laudat. 9. In via Domini, __________ bona est, ambulamus. 10. Rosas, __________ ante mensam sacram sunt, sumimus et domum portamus.

Sabbatum

65

exercitivm 3 Responde! 1. Quem vident pueri in foro? 2. Quid portat secum Perpetua? 3. Quo contendit Perpetua? 4. Est-ne Perpetua puella Christiana? 5. Num sunt pueri Christiani? 6. Ante cuius templum sunt pueri? 7. Qui sunt oppidani? 8. Qui sunt pagani? 9. Qui est Christianus? 10. Es-ne tu Christianus/Christiana? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM exercitivm 1 Scribe desinentias! Hodie discipuli in schola non sunt neque magistrum vid___ neque aud___. Nonnull___ discipuli post prandi___ in for___ pilā lud___. In for___ Perpetua ven___ et secum mult___ ros___ et lili___ portat. Discipuli eam salut___: “Salve, Perpetu___!” et interrogant: “Quo vad___? Quid tecum port___?”. Perpetua laeta est, quia puer___ eam salutant. Perpetua pulchras rosas in eccles___ portat. In ecclesi___ mensa sacra est. Christiani ante mens___ rosas pon___. Mensa in presbyteri___ sita est. In templo ar___ stat, ubi Romani hosti___ immolant. Nos in oppido mult___ templ___ vide___. Post ecclesiam muri oppid___ sunt.

66

Schola V

exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt! Hodie est sabbatum. ________ in schola est. ________ discipuli in forō pilā ________. In ________ quoque Paulus adest, qui pilā non ludit. Is cum ________ suo Octavio apud ostium magnae ________ sedet et de variis ________ disputat. Pueri ergo ________ Paulo pilā ludunt. Puellae ________ sunt et bonam cenam ________. Perpetua ________ ad ecclesiam et secum multas rosas et multa lilia ________. Pueri Perpetuam, quae in ________ venit, vident et eam salutant. Perpetua, quae puella _________ est, unum ________ adorat. Pueri non Christiani sunt et _________ deos Romanos. Theodorus est _________ . Is est _________ bonus.

adoro 1 amicus argumentum basilica bonus Christianus 3 contendo 3 Deus domi episcopus forum 2x ludo 3 nemo nonnulli, ae, a paro 1 porto 1 sine vir

exercitivm 3 Da pronomen demonstrativum: is, ea, id! 1. Ubi sunt discipuli et quid agunt? _____ [: discipuli] sunt in forō et in _____ [: foro] pilā ludunt. 2. Post prandium ergo _____ [: pueri] pilā ludunt, non dormiunt. 3. In foro quoque Paulus adest. _____ [: Paulus] pilā non ludit. Cum _____ [: Paulō] est amicus eius Octavius. _____ [: Paulus et Octavius] de variis argumentis disputant. 4. Pueri ergo sine _____ [:Paulō] pilā ludunt. 5. Puellae absunt. _____ [: Puellae] domi sunt, ubi bonam cenam parant. 6. Perpetua domi non est. _____ [: Perpetua] contendit ad ecclesiam. 7. In familia _____ [: Perpetuae] sunt: mater Monica, soror Anna et frater Hermagoras.

Sabbatum

67

8. Pueri Perpetuam vident et _____ [: Perpetuam] salutant. Perpetua laeta est et _____ [: pueros] salutat. 9. Puellae cum _____ [: pueris] non sunt. 10. Pueri ante locum sacrum ludunt. _____ [: Locum sacrum] est templum Iovis. 11. Perpetua unum Deum adorat et ____ [: Deum] amat. 12. Perpetua rosas et lilia portat, quia _____ [: rosis et liliis] mensam ornat. 13. _____ [: episcopus et presbyter et diaconus] boni et pii viri sunt. 14. In templo Iovis stat ara et in _____ [: arā] Romani hostias immolant. 15. Templum Iovis magnum est. Ante _____ [: templum] est forum. 16. Nunc Perpetua ad ecclesiam currit, quia ante _____ [: ecclesiam] amicae eius _____ [: Perpetuam] exspectant. Cum _____ [: amicis] mensam sacram in presbyterio ornat. exercitivm 4 Da formas vocabulorum convenientes! 1. Petrus ex ________ (ecclesia) pueros vocat. 2. In ________ (via) Domini ambulamus. 3. In ________ (hortus) viri sine ________ (femina pl.) ambulant et de ________ (varium argumentum pl.) disputant. 4. Magister a ________ (discipulus pl.) discedit et eos salutat. 5. Caesar de ________ (bellum Gallicum) scribit. 6. Post ________ (ecclesia) magnum palatium situm est, ubi episcopus vitam agit. 7. Ante ________ (tabula) magister cum ________ (discipulus pl.) sedet et de ________ (imperium Romanum) narrat. 8. Populus Dei in ________ (ecclesia) venit, ubi Missam episcopus agit. 9. Puellae post ________ (cena) in ________ (hortus) ambulant. 10. Ante ________ (prandium) in ________ (ecclesia) contendimus.

68

Schola V

LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas liturgica: Ex Missali Romano Gloria in excelsis Deo... Laudamus te. Benedicimus te. Adoramus te. Glorificamus te. ratias agimus tibi propter magnam gloriam tuam… 2. Dicta et scripta Latina: a. Ab initio. b. Ad bestias!1 c. Ad multos annos!2 d. Aliena vitia in oculis habemus, a tergo nostra sunt. (Seneca) e. Animum debes mutare, non caelum. (Seneca) f. Dat, donat, dicat (= D.D.D).3 g. Nemo dat, quod non habet. Vocabula nova alienus 3 amicitia, ae F amor, oris N animus, i M annus, i M beatus 3 bestia, ae F debeo 2 dico 1

1

2 3

do 1 dono 1 initium, ii N monoculus, 1 M multi, multae, multa muto 1 oculus, i M semper vitium, ii N

Era la formula rituale con la quale gli antichi Romani condannavano i colpevoli ad essere sbranati dalle fiere del circo. Formula dell’augurio. Formula comune nelle epigrafi commemorative e nelle dediche dei libri.

Sabbatum

69

3. Cantus: Sub tuum praesidium confugimus (Tropario alessandrino) Sub tuum praesidium confugimus, sancta Dei Genitrix, nostras deprecationes ne despicias in necessitatibus nostris, sed a periculis cunctis libera nos semper, Virgo gloriosa et benedicta. (Domina nostra, Mediatrix nostra, Advocata nostra, Consolatrix nostra. Tuo Filio nos reconcilia, tuo Filio nos commenda, tuo Filio nos repraesenta).

SCHOLA VI

Tres puellae I. Perpetua ad parvum forum, quod ante ecclesiam situm est, pervĕnit. Ea secum portat multas rosas et pulchra lilia. Donāta et Cecilia eam in plateā ante ecclesiam iam exspectant.

Donāta et Cecilia: “Salve, Perpetua! Hodie sero venis ad nos! Iam hora nona est”. Perpetua: “Salvete, Donāta Ceciliaque! Date mihi veniam, quaeso! In forō magnō Horatium, Marcum Felicemque, amicos meos, salutabam”. Donāta et Cecilia: “Da nobis rosas, quas tecum portas! Tu tene pulchra lilia!”. Perpetua multas rosas dat puellis, lilia tenet apud se. Puellae ad ecclesiam eunt. Ante Donātam et Ceciliam it Perpetua. Donāta et Cecilia post Perpetuam eunt.

Tres puellae

71

Cui dicata est ecclesia, quam intrant puellae? Ecclesia dicata est Iesu Christo Domino nostro et Sanctae Mariae. Ecclesia sita est prope murum antiquum. Iam hora nona et dimidia est et ostium ecclesiae adhuc clausum est. Puellae ostiarium, qui prope ecclesiam habitat, ante ostium exspectāre debent. Iis non placet exspectāre ostiarium, qui ostium aperit et claudit. II. Denique puellae vident ostiarium, qui per plateam ad ostium advĕnit. Puellae: “Veni ad nos, ostiari!”. Ostiarius: “Salvete, puellae! Cur me vocatis?”. Puellae: “Quia te exspectāmus. Ecclesiam intrāre debemus et rosis liliisque mensam sacram ornāre. Aperī, quaesumus, ostium!”. Ostiarius: “Date mihi veniam, quaeso. Hodie valde fessus sum. Mea uxor aegrota est et filii filiaeque sani non sunt. Tota mea familia aegrota est. Statim vobis ostium aperio... Ecce! Ostium iam non clausum, sed apertum vobis est! Venīte, ad presbyterium accedite, rosas liliaque ante mensam ponite et presbyterium bene expurgāte! Tacēte in ecclesia!”. Puellae: “Gratias tibi agimus. Valde dolēmus, quod familia tua male se habet. Nunc possumus ad presbyterium accedere, rosas liliaque ante mensam ponere et presbyterium expurgāre. Et tu domum īre potes”. III. Ostiarius statim a puellis discedit. In platea ei occurrit medicus, qui ad forum contendit. Ostiarius medico, amico suo, de familia sua aegrota narrat. Medico sunt pauca medicamenta, quae statim ostiario dat. Ostiarius medico gratias agit et it domum. Ostiarius domum venit et dat medicamenta suae feminae et suis liberis. Puellae per ostium ecclesiam intrant. Nunc eae solae in ecclesia sunt, nemo adest! In ecclesia silentium est. Perpetua a puellis discedit et in

72

Schola VI

plateam it, ubi est aqua. Parvus fluvius enim oppido aquam dat. In imperiō Romanō fluvii aquam oppidis dant. Perpetua ibi sumit aquam et eam Ceciliae portat. Cecilia rosas et lilia in aqua ponit. Donāta mensam Domini bene purgat. Sub eā Christiani reliquias Sanctorum servant. Post unam horam puellae sine dubio fessae sunt. Hora iam decima et dimidia est. Vocabula nova accedo, is, ere 3 adhuc (adv.) advenio, is, īre 4 antiquus 3 aperio, is, īre 1 apertus 3 circum + acc. claudo, is, ere 3 clausus, a, um debeo, es, ēre 2 decimus, a, um desidero, as, āre 1 dexter, dextra, dextrum dicatus 3 dimidius 3 discedo, is, ere 3 dispono, is, ere 3 do, as, āre 1 doleo, es, ēre 2 domum (adv.) ecce! eo, is, īre expurgo, as, āre 1 exspecto, as, āre 1 fessus 3 habito, as, āre 1 intro, as, āre 1

lilium, ii N medicus, i M narro, as, are 1 occurro, is, ere 3 orno, as, āre 1 ostiarius, ii M ostium, ii N per + acc. pervĕnio, is, īre 4 placet, placent 2 pono, is, ere 3 porta, ae F purgo, as, āre 1 quaeso, is, ere 3 quod = quia reliquiae, arum F sanctus 3 sero (adv.) servo, as, āre 1 statim (adv.) sto, as, āre 1 sub (+ abl.) sumo, is, ere 3 tam diu teneo, es, ēre 2 venia, ae F vir, viri M

Tres puellae

73

ARS GRAMMATICA 1. Verbum temporale: modus imperativus 2a persona singularis et pluralis [1a] -ā, -āte : Da nobis multas rosas! Date mihi veniam! [2a] -ē, -ēte : Tace, discipule! Tacete, discipuli! [3a] -e, -ite : Pone rosas ante mensam! Ponite rosas ante mensam! [4a] -ī, -īte : Veni ad nos! Venite ad me!

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

I coniugatio

II coniugatio

III coniugatio

IV coniugatio

salutā!

ridē!

pone!

dormī!

salutāte!

ridēte!

pon-ĭ-te!

dormīte!

s g. p l.

Verbum esse: 1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

ESSE es! este!

2. Infinitivus: activus praesens Ostiarium exspectāre iis non placet. Nunc in ecclesiam venīre possumus, ad presbyterium accedere, presbyterium expurgāre. In ecclesia tacēre debēte. ‘Expurgā-re’, ‘tacē-re’, acced-e-re’, venī-re’ sunt infinitivi activi.

74

Schola VI

3. Verbum possum: 1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

POSSE possum potes potest possumus potestis possunt

4. Nomen: dativus singularis et pluralis: a) Masculinum Medicus medicinam ostiariō dat. Ostiarius medicinam filiis monstrat. ‘Ostiario’ est dativus singularis. ‘Filiis’ est dativus pluralis. Nominativus singularis: -us (-r). Dativus singularis: -ō. Dativus pluralis: -īs. b) Femininum Pulchra lilia Perpetuae sunt. Perpetua multas rosas dat puellis. ‘Perpetuae’ est dativus singularis. ‘Puellis’ est dativus pluralis est. Nominativus singularis: -a. Dativus singularis: -ae. Dativus pluralis: -īs.

Tres puellae

75

c) Neutrum Fluvius oppidō aquam dat. In Imperio Romano fluvii aquam oppidīs dant. ‘Oppido’ est dativus singularis. ‘Oppidis’ est dativus pluralis. Nominativus singularis: -um. Dativus singularis: -ō, Dativus pluralis: -īs. nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

M /(-us; -(e)r/ dominus dominī dominō dominum domine! dominō

F (-a) ancilla ancillae ancillae ancillam ancilla! ancillā

N (-um) regnum regnī regnō regnum regnum! regnō

nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

dominī dominōrum dominīs dominos domini! dominīs

ancillae ancillārum ancillīs ancillās ancillae! ancillīs

regna regnōrum regnīs regna regna! regnīs

s g.

p l.

5. Pronomen demonstrativum: is, ea, id (dativus singularis pluralisque) nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M is eius eī eum eō

F ea eius eī eam eā

N id eius eī id eō

s g.

76

Schola VI

nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

iī eōrum iīs eōs iīs

eae eārum iīs eās iīs

ea eōrum iīs ea iīs

p l.

6. Pronomen relativum: qui, quae, quod (nominativus singularis pluralisque) nominativus genetivus dativus accusativus ablativus nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M qui

F quae

N quod s

quem

quam

quod

quī

quae

quae

g.

p quōs

quās

quae

l.

7. Praepositio cum casu accusativo: per, circum Puellae per ostium in ecclesiam intrant. Ecclesia sita est prope murum antiquum, qui circum oppidum Aquileia est. 8. Praepositio cum casu ablativo: sub (ubi?) Donāta mensam Domini bene purgat. Sub eā Christiani reliquias Sanctorum servant.

Tres puellae

77

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Da modum imperativum! Exemplum: Pueri non dormiunt. Pater imperat: Dormite, pueri! 1. Pueri religiosi Romanos deos non adorant. Magister imperat: ____________________! 2. Donāta et Cecilia rosas non portant. Perpetua imperat: ____________________! 3. Puellae pensa domestica non scribunt. Mater imperat: ____________________! 4. Perpetua lilia apud se non tenet. Donāta imperat: ____________________! 5. Magister domum non venit. Uxor sua imperat: ____________________! 6. Perpetua lilia ante mensam non ponit. Cecilia imperat: ____________________! 7. Puella ad ecclesiam non currit. Soror sua imperat: ____________________! 8. Discipuli magistro gratias non agunt. Benedictus imperat: ____________________! 9. Perpetua: “Vobiscum non maneo”. Pueri imperant: ____________________! exercitivm 2 Scribe desinentias! Perpetua ad parv___ plate___ pervĕnit et secum ros___ et pulchr___ lili___ portat. Perpetu___ enim multae rosae et pulchra lilia sunt.

78

Schola VI

Donāta et Cecilia in foro iam Perpetu___ exspectant. Donāta et Cecilia imperant: “Da nobis ros___! Tu te___ pulchra lilia!”. Perpetua multas rosas dat puell___. Puellae a parvō forō disced___ et ad ecclesiam e___. Sed ostium ecclesi___ clausum est. Puellae ostiarium exspect___ debent. exercitivm 3 Da modum imperativum! 1. Donāta et Cecilia rosas ad ostium non portant. Perpetua imperat: ____________________! 2. Puellae bonam cenam non parant. Mater et pater imperant: ____________________! 3. Pueri pilā non ludunt. Magister imperat: ____________________! 4. Pastores angelos Dei non audiunt. Populus imperat: ____________________! 5. Ministri sacri vinum cum aquā non miscent. Episcopus imperat: ____________________! 6. Christiani Deo non credunt. Presbyter exclamat: ____________________! 7. Apostoli iam ministri Christi non sunt. Petrus imperat: ____________________! 8. Ancilla bona non est. Domina imperat: ____________________! 9. “Tu non scribis semper vocabula pulchra!”. Magister imperat: ____________________! 10. Episcopus populum in ecclesiam non ducit. Presbyteri dicunt: ____________________!

Tres puellae

79

exercitivm 4 Responde! 1. Ubi parva platea sita est? 2. Quid Perpetua secum portat? 3. Quem exspectant Donāta et Cecilia ante ecclesiam? 4. Quota hora est? 5. Quid dat Perpetua amicis suis? 6. Quo eunt puellae? 7. Est-ne ostium ecclesiae apertum? 8. Cui ecclesia dicata est? 9. Quis aperit et claudit ostium ecclesiae? 10. Debent-ne puellae exspectare ostiarium? 11. Ubi habitat ostiarius? 12. Placet-ne puellis ostiarium exspectare? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM exercitivm 1 Interroga et responde! Exemplum: Horatius in foro pila ludit. Placet-ne Horatio pila ludere? Sane. Horatio pila ludere placet. 1. Horatius in lecto suo dormit? Placet-ne _________________? Minime vero. _________________. 2. Servus Alexander Horatium aegrotum salutat? Placet-ne _________________? Sane. _________________. 3. Servi fessi in parvō cubiculō iacent? Placet-ne _________________? Certe. _________________. 4. Magister semper pulchra verba dicit. Placet-ne __________________? Ita est. _________________.

80

Schola VI

5. Episcopus post cenam in hortō ambulat. Placet-ne _________________? Sane. _________________. 6. Presbyter cotidie sanctam Missam agit. Placet-ne _________________? Certe. _________________. 7. Perpetua post prandium ad ecclesiam contendit. Placet-ne _________________? Ita est. _________________. 8. Puellae verba Evangelica aiudiunt. Placet-ne _________________? Certe. _________________. 9. Populus Dei in ecclesiam convenit. Placet-ne _________________? Minime vero. _________________. 10. Pueri in caelō stellas monstrant. Placet-ne _________________? Sane. _________________ exercitivm 2 Scribe desinentias! Puellae vident ostiari___, qui per for___ ad osti___ advĕnit. Puellae paululum irat___ sunt, quia ante ostium tam diu st___ debent. Puellae ostiari___ imperant: “Ven___ ad nos, ostiari!”. Ostiarius iam adest. Puellae imperant: “Aper___, quaesumus, ostium!”. Ostiarius statim ostium aper___. Ostium iam apertum est. Ostiarius puell___ imperat: “Ven___, ad presbyterium acced___, rosas liliaquae ante mensam pon___ et presbyterium bene expurg___! Tac___ in ecclesia!”. Puellae e___ gratias agunt et ad presbyterium acced___ et eum expurg___. exercitivm 3 Interroga et responde! Quid placet tibi post prandium agere? Post prandium mihi placet _____________________________.

Tres puellae

81

1. Cum amicis pilā ludo. 2. De variis argumentis cum magistrō disputo. 3. In cubiculō meō iaceo. 4. In lectō meō dormio. 5. Pensa domestica scribo. 6. In hortō cum amicō ambulo. 7. Bonam cenam paro. 8. In familiā adsum. 9. Ad amicum curro et eum saluto. 10. Deum adoro. exercitivm 4 Responde! 1. Quis venit per plateam ad ecclesiam? 2. Cur vocant puellae ostiarium? 3. Cur puellae ecclesiam intrare debent? 4. Nonne ostiarius fessus est? 5. Nonne familia ostiarii aegrota est? 6. Aperit-ne ostiarius ostium ecclesiae? 7. Quid debent facere puellae in presbyterio? 8. Debent-ne puellae in ecclesia tacere? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM TERTIAM exercitivm 1 Scribe forman pronominis is, ea, id iuxta substantivum! _________ ecclesiam _________ rosae _________ forum discipulos _________ hora _________ _________ lilia _________ rosas _________ _________ Christō _________ fluvii _________ murum _________ _________ _________ forō _________

82

Schola VI

plateā filiis

_________ filiam _________ liliis

_________ _________ rosis

_________ _________

exercitivm 2 Scribe vocabula, quae desunt! Perpetua, quae secum pulchras ________ et lilia portat, ad ________ plateam pervĕnit. Ibi Donāta et Cecilia eam ________ et salutant: “Salve, Perpetua! Hodie ________ venis ad nos!”. Perpetua: “________, Donāta Ceciliaque! Date mihi ________, quaeso! Donāta ad Perpetuam: “________ nobis rosas! Tu ________ pulchra lilia!”. Puellae a parvō forō ________ et ad ecclesiam ________. Sed ostium ________ est. Puellae ostiarium exspectāre ________. Iis ostiarium exspectāre non ________. Ostiarius enim est vir, qui ostium et ________ et ________. Ostiarius pervenit, puellas ________ et ________ aperit. Iam ostium ________ est! Ostiarius imperat: “Venīte, ad presbyterium ________, rosas liliaquae ante mensam ________ et presbyterium ________! ________ in ecclesia!”. Nunc puellae possunt in ecclesiam ________, ad presbyterium ________, et presbyterium ________. Ostiarius it ________. Post unam horam puellae ________ sunt. exercitivm 3 Responde! 1. Quis in platea ostiario occurrit? 2. Est-ne medicus amicus ostiarii? 3. Quid narrat ostiarius medico? 4. Quid medicus dat ostiario? 5. Solae-ne puellae in ecclesia sunt?

accedo 3 (2x) aperio 4 apertus 3 claudo 3 clausus 3 debeo 2 discedo 3 do 1 domum eo, is, ire exspecto 1 fessus 3 intro 1 ostium, ii N parvus 3 placet purgo 1 rosa, ae F saluto 1 sero (adv.) taceo 2 teneo 2 venia, ae F

Tres puellae

6. Quid sumit Perpetua in platea? 7. Cui portat Perpetua aquam? 8. Quid Cecilia in aqua ponit? 9. Quid Donāta bene purgat? 10. Ubi Christiani reliquias Sanctorum servant? LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas liturgica: a. Anima Christi Anima Christi, sanctifica me. Corpus Christi, salva me. Sanguis Christi, inebria me. Vocabula nova anima, ae F – anima sanctifico, as, are – santificare corpus, corporis N – corpo inebrio, as, are – ubriacare, inebriare

b. Angele Dei Angele Dei, qui custos es mei, me tibi commissum pietate superna; (Hodie, Hac nocte) illumina, custodi, rege, et guberna. Amen. Vocabula nova custos, odis M – custode pietas, atis F – pietà

83

84

Schola VI

2. Proverbia et dicta a. Divide et impera! b. Per Mariam ad Iesum! c. Sub umbra alarum tuarum. d. Qui medice vivit, misere vivit. e. Quod verum est, meum est. (Sen.) f. Quod habeo, tibi do. g. Audi, vide, tace, si vis vivere in pace! 3. Latinitas biblica: Varii versus a. Venite, comedite panem meum et bibite vinum! (Prov. 9.5) b. Venite, videte locum, ubi positus erat Dominus! (Matth 28,6) c. Qui non est mecum, contra me est, et qui non congregat mecum, spargit. (Matth 12,30) d. Sub umbra alarum tuarum protege nos. (Ps. 16,8) 4. Septem opera misericordiae corporalia Cibum praebere. Potum praebere. Nudos cooperire. Hospites excipere. Infirmos visitare. Carcere clausos invisere. Mortuos sepelire. 5. Cantus: Iubilate Deo (Taizé) Iubilate Deo, omnis terra! Servite Domino in laetitia! Alleluia, alleluia, in laetitia.

Tres puellae

85

SCHOLA VII

Pueri apud medicum I. Medicus, qui Florus vocatur, per vias oppidi Aquileae domum contendit. Is domi multa medicamenta habet, quibus viros et feminas et pueros et puellas curat. Florus ad domum suam pervenit et ostium pulsat. Ostium a servo eius Medo aperitur. Medicus salutatur a Medo: “Salve, domine!”. In atrium venit uxor eius et salutat maritum: “Salve, Flore!”. Et ei osculum dat. Florus valde fessus est et statim in cubiculum suum ascendit. Ibi non solum dormit, sed etiam stertit. Hora est decima cum dimidia.

Horatius, Marcus et Felix in foro pilā non iam ludunt. Post ludum Horatius pessime se habet. Nam is pallidus est et sudat, stomachus eius infirmus est. Horatius nec stare nec ambulare potest. Itaque ab amicis suis ad medicum velociter portatur. Duo pueri, a quibus

Pueri apud medicum

87

Horatius portatur ante ostium, ubi medicus Florus habitat, consistunt et id pulsant. Nemo aperit. Marcus rursus ostium pulsat et clamat: “Aperite ostium! Aperite ostium! A-pe-ri-te, quaeso! Amicus meus pessime se habet!”. Ostium lente aperitur. Servus Medus ostium aperit. Pueri, qui ante ostium stant, a servo Medo interrogantur: “Quid est, pueri? Quem quaeritis? Hora iam undecima est! Medicus Florus hodie valde fessus est et in cubiculo suo quiescit. Cur ad dominum meum pervenitis?”. Marcus: “Salve! Amicus noster valde aegrotat. Ei dolet et stomachus et caput”. Medus: “Qui estis? Quot estis? Quomodo vocamini?”. Marcus: “Nos Marcus et Felix vocamur, nomen amici nostri est Horatius. Nos discipuli magistri Evagrii sumus”. Medus: “Quid? Vos discipuli magistri Evagrii estis? Magister Evagrius enim amicus est medici Flori. Intrate et in atrio exspectate! Ad cubiculum medici eo”. II. Horatius ab amicis suis in atrium portatur. Ibi multae sellae sunt et unus lectus. Horatius in lecto ponitur. Interea Medus ad cubiculum Flori per scalas ascendit, medicum e somno excitat eique de discipulo Evagrii aegro narrat. Florus statim surgit et imperat servo: “Vesti me! Da mihi calceamenta!”. Deinde de cubiculo suo procedit et descendit in atrium, ubi pueri eum exspectant. “Ave, bone medice”, pueri eum salutant. Florus non respondet. Horatius super lectum iacet. Medicus Horatium super lectum iacere videt. Florus iubet: “Vos duo, exite!”. Marcus et Felix exeunt, sed Felix prope ostium consistit et colloquium inter medicum et Horatium audit.

88

Schola VII

Florus: “Quomodo vocaris, puer?”. Horatius: “Horatius vocor”. Florus: “Eheu, Horati, pallidus es”. Felix ad Marcum: “Medicus ‘Horatium pallidum esse’ dicit”. Florus: “Ostende linguam!”. Horatius linguam, quae rubra est, ostendit. Felix: “Medicus ‘Horatium linguam ostendere’ iubet”. Florus: “Lingua rubra est”. Felix: “Medicus ‘linguam rubram esse’ dicit”. Florus: “Puer, spira fortiter!”. Felix: “Medicus ‘puerum fortiter spirare’ iubet”. Medicus caput Horatii aspicit et collum eius palpat. Florus denique dicit: “Febrim habes, o puer miser, et vehementer aegrotas. Medicamentum tibi do et domi manere debes, multum bibere, non tamen vinum, et in lecto iacere!”.

Pueri apud medicum

89

Amici Horatii a Medo servo in atrium vocantur. Pueri, perterriti, servum interrogant: “Mortuusne est Horatius?”. Medus respondet: “Non mortuus est puer, sed vivit”. Cur perterriti sunt pueri? Perterriti sunt, quia Horatium mortuum esse putant, sed servus eum vivere dicit. Marcus et Felix amicum vivere gaudent. Medicus, qui pueros gaudere videt, servum interrogat: “Cur gaudent pueri?”. Is respondet: “Pueri gaudent, quod Horatius vivit”. Medicus pueros dimittit et eos abire iubet: “Abite, pueri! Et amicum domum portate!”. Tres pueri gratias medico agunt: “Gratias tibi agimus, Flore medice,” et abeunt. Horatius ab amicis suis domum portatur. Ibi mater eius pueros recipit et eos ad cubiculum Horatii ducit. Necesse est Horatium aegrum quiescere. Vocabula nova Paragraphus prima Florus, i M - Floro via, ae F - strada, via medicamentum, i N - medicina curo, as, āre 1 - curare, prendersi cura pulso, as, āre 1 - battere, colpire Medus, i M - Medo osculum, i N - bacio fessus 3 - stanco statim (adv.) - subito, immediamente ascendo, is, ĕre 3 - ascendere, salire quiesco, is, ĕre 3 - riposare, riposarsi non solum... sed etiam - non solo... ma anche sterto, is, ĕre 3 - russare ludus, i M - gioco; scuola elementare

pallidus 3 - pallido, livido sudo, as, āre 1 - sudare stomachus, i M - stomaco infirmus 3 - debole, infermo sto, as, āre 1 - stare, stare in piedi eo, is, īre - andare velociter (adv.) - velocemente consisto, is, ĕre 3 - fermarsi rursus (adv.) - nuovamente lente (adv.) - lentamente, adagio quaero, is, ĕre 3 - cercare undecimus 3 - undicesimo aegroto, as, āre 1 - essere ammalato caput, capitis N - capo, testa doleo, es, ēre 2 - dolere; soffrire

90

Schola VII

Paragraphus altera sella, ae F - sedia, seggio lectus, i M - letto scala, ae F - scala, gradinata somnus, i M - sonno excito, as, āre 1 - svegliare aeger, aegra, aegrum - malato narro, as, āre 1 - raccontare surgo, is, ĕre 3 - alzarsi (dal letto...) vestio, is, ire 4 - vestire calceamentum, i N - calzatura deinde - in seguito, quindi procedo, is, ĕre 3 - procedere, avanzare descendo, is, ĕre 3 - discendere iubeo, es, ēre 2 - comandare, ordinare exeo, is, īre - uscire, andare fuori colloquium, i N - conversazione eheu (interiezione) - ahi, ahimè ostendo, is, ĕre 3 - mostrare, far vedere

lingua, ae F - lingua ruber, rubra, rubrum - rosso spiro, as, āre 1 - spirare, soffiare fortiter (adv.) - fortemente, intensamente palpo, as, āre 1 - toccare, palpare aspicio, is, ĕre 3 - guardare, osservare collum, i N - collo denique ( adv.) - finalmente, in fine febris, is F - febbre (acc. febrim) vehementer (adv.) - fortemente, molto bibo, is, ĕre 3 - bere duco, is, ĕre 3 - condurre necesse est - è necessario perterritus 3 - spaventato mortuus 3 - morto dimitto, is, ĕre 3 - mandare via

ARS GRAMMATICA 1. Verbum temporale: vox passiva temporis praesentis. Terminationes sunt: singularis pluralis 1. -r 1. -mur infinitivus: -ri / -ī 2. -ris 2. -mini 3. -tur 3. -ntur I II coniugatio coniugatio

III coniugatio

IV coniugatio

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

salutor salutāris salutātur salutāmur salutāminī salutăntur

rideor ridēris ridētur ridēmur ridēminī ridĕntur

dicor dicĕris dicĭtur dicĭmur dicĭminī dicŭntur

capior capĕris capĭtur capĭmur capĭminī capĭŭntur

audior audīris audtur audīmur audīminī audĭŭntur

infinitivus

salutāri

ridēri

dici

capi

audiri

s g. p l.

Pueri apud medicum

91

2. Accusativus cum infinitivo. Medicus: “Lingua rubra est”. Medicus dicit linguam rubram esse. Horatius pallidus est. Medicus videt Horatium pallidum esse. Medicus Horatium interrogat. Felix audit medicum Horatium interrogare. Medicus: “Horati, ostende Medicus iubet Horatium linguam linguam!”. ostendere. “Mortuusne est Horatius?”. Pueri Horatium mortuum esse putant. Horatius vivit. Marcus et Felix gaudent Horatium vivere. = Marcus et Felix guadent quod Horatius vivit. Horatius aeger quiescit. Necesse est Horatium aegrum quiescere. Accusativus cum infinitivo habetur post verba temporalia: dicere, videre, sentire, audire, iubere, putare, iubere, gaudere, constat, necesse est, bonum est et cetera. 3. Pronomen relativum: qui, quae, quod (nominativus singularis pluralisque) nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M quī cuius cuī quem quō

F quae cuius cuī quam quā

N quod cuius cuī quod quō

nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

quī quōrum quibus quōs quibus

quae quārum quibus quās quibus

quae quōrum quibus quae quibus

s g.

p l.

92

Schola VII

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Scrutare formas verborum temporalium!

persona

nvmervs

indicativvs activvm



(1,2,3)

(sg./pl)

imperativvs passivvm

vocatur aperitur ascendit eunt potest portatur pulsant aperite quaeso curantur quaeritis vocamur sumus eo

_______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______

_______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______

_______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______

_______ _______ _______ X X _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ X X

infinitivvs

_______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ _______ X _______ _______ _______ _______ _______

exercitivm 2 Scribe formas passivas iuxta formas activas! vocat curamus salutatis legit

______________ habet ______________ aperiunt ______________ dant ______________ portas

______________ ______________ ______________ ______________

Pueri apud medicum

93

exercitivm 3 Pone has sententias in voce passiva! 1. Medus ostium aperit. ______________________________________________________ 2. Medicus viros et feminas curat. ______________________________________________________ 3. Pueri medicum in atrio exspectant. ______________________________________________________ 4. Nos aegrum discipulum ad medicum portamus. ______________________________________________________ 5. Femina viro osculum dat. ______________________________________________________ exercitivm 4 Pone has sententias in voce activa! 1. Hodie missa ab episcopo celebratur. ______________________________________________________ 2. Deus a populo laudatur. ______________________________________________________ 3. Liber a primo diacono sumitur (liber, libri M - libro) ______________________________________________________ 4. Vir aeger ab apostolis sanatur. ______________________________________________________ 5. Puero praemium a magistro datur. (praemium, ii N - premio) ______________________________________________________ 6. Medicus Florus a servo Medo vestitur. ______________________________________________________

94

Schola VII

exercitivm 5 Responde! 1. Quis per vias oppidi Aquileae ad domum contendit? 2. Quomodo vocatur medicus? 3. A quo ostium aperitur? 4. Quis Floro in atrio osculum dat? 5. Cur Florus statim in cubiculum suum ascendit? 6. Quid agit in cubiculo suo medicus Florus? 7. Cur Horatius post ludum velociter ad medicum portatur? 8. A quo Horatius ad medicum portatur? 9. Ubi pueri consistunt? 10. Quis aperit ostium? 11. Quid Horatio dolet? 12. Quota hora est? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECVNDAM exercitivm 1 Da accusativum cum infinitivo! 1. Medicus domum contendit. Oppidani vident ________________________________________. 2. Florus multa medicamenta domi habet. Pueri putant ___________________________________________. 3. Medicus viros et feminas et pueros et puellas bene curat. Multi dicunt ___________________________________________. 4. “Ostiari, aperi ostium!”. Puellae iubent __________________________________________. 5. “Episcopus sanctam Missam agit”. Marcus dicit ___________________________________________.

Pueri apud medicum

95

exercitivm 2 Da pronomen relativum! 1. Florus multa medicamenta, __________ (medicamentis) viros, feminas, pueros, puellas-que sanat, domi habet. 2. Pueri ostium, ante __________ (ostium) consistunt, pulsant. 3. Horatius, __________ (Horatius) ab amicis portatur, se pessime habet. 4. Nomina puerorum, a __________ (pueris) Horatius portatur, sunt Marcus et Felix. 5. Vir, __________ (viro) medicus medicamenta dat, ostiarius est. 6. Puellae, __________ (puellam) amicae ante ecclesiam exspectant, nomen est Perpetua. exercitivm 3 Scribe desinentias! Medicus Florus per vi___ oppidi dom___ contendit. Is valde fess___ est et statim in cubicul___ su___ it. Florus in atrio a femin___ su___, quae ei oscul___ dat, saluta___. Horatius, qui cum amic___ su___ in magno foro pil___ ludit, post lud___ se pessime habet. Is ab amic___ ad medic___ velociter portat___. Ostium a serv___ Med___ aperi___ et Horatius in atri___ portatur. Medus e somno excit___ Florum et ei de discipul___ aegr___ narrat. Florus surg___ et in atrium descend___. Horatius, qui valde aegrot___, a medic___ Flor___ aspici___. Horatius debet: quiesc___, bib___, in lecto iac___, in scholam non i___, pila non lud___. Marcus et Florus putant Horati___ valde aegrot___. Horatius domum porta___ a Marco et Felice et in lect___ pon___.

96

Schola VII

exercitivm 4 Scribe vocabula, quae desunt! I. Medicus Florus, qui hodie valde fessus est, domum ________ et ostium ________. Servus Medus ________ aperit. Uxor Floro ________ dat. Medicus ad cubiculum suum ________ et in lecto ________ dormit, ________ stertit. Marcus et Felix cum amico Horatio in foro pila ________. Post ludum Horatius ________ se habet. Is ________ est et sudat, ________ infirmus est. Horatius ab amicis suis ad medicum ________ portatur. Ostium a ________ aperitur. Medicus a servo suo e ________ excitatur et ad pueros, qui eum in atrio exspectant, ________. Medicus iubet Marcum amicumque Felicem ________. Horatius a medico ________. Florus videt Horatium pallidum ________. Lingua eius ________ est et Horatius sudat. Medicus iubet Horatium ________ spirare. Constat Horatium valde ________. Medicus Florus imperat Horatium domi ________, in lecto ________ et in scholam non ________. exercitivm 5 Responde! 1. Quo Horatius portatur? 2. Quid vident pueri in atrio? 3. Quis medicum Florum e somno excitat? 4. Num medicus in cubiculo suo manet? 5. Nonne medicus Florus statim surgit? 6. A quo ei dantur calceamenta? 7. Aspicit-ne Florus bene Horatium.

... sed etiam aegroto ascendo aspicio contendo descendo eo exeo fortiter iaceo ludo maneo non solum... osculum ostium pallidus pessime pulso ruber servus somnus stomachus sum velociter

Pueri apud medicum

8. Quis audit colloquium inter Florum et Horatium? 9. Quid debet agere Horatius? 10. Quid palpat Florus? 11. Quid dat medicus Horatio? 12. Num potest Horatius pila ludere? 13. Quo Horatius portatur? 14. Quo pueri ducuntur a matre Horatii? LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas liturgica: Benedictio post mensam Agimus tibi gratias, omnipotens Deus, pro universis beneficiis tuis, qui vivis et regnas in saecula saeculorum. Amen. 2. Cantus: Sanctus Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus Deus Sabaoth. Pleni sunt caeli et terra gloria tua. Hosanna in excelsis. Benedictus qui venit in nomine Domini. Hosanna in excelsis.

97

98

Schola VII

SCHOLA VIII

Magna cena

In Evangelio legitur parabola, quam Iesus dixit viro cuidam, qui Dei regnum intrare voluit. Iesus dixit ei: “Dominus fecit magnam cenam et vocavit multos viros et multas feminas ad eam. Et horā cenae misit servum suum, qui invitavit multos viros et feminas. Servus dixit iis: ‘Venite, quia cena iam parata est!’. Sed omnes coeperunt se excusare. Primus dixit ei: ‘Villam emi et necesse habeo exire et videre eam. Non possum venire!’.  Et alter dixit: ‘Uxorem duxi. Non possum venire!’. Servus nuntiavit domino suo: ‘Nemo venire vult!’. Iratus dominus fuit et imperavit rursus servo suo: ‘Exi cito in plateas! Invita et caecos et claudos ad cenam, quam iam paravi!’. Et multi caeci et claudi venerunt ad cenam. Servus domino suo dixit: ‘Bone domine, ecce, multi venerunt, sed adhuc locus est!’. Dominus servo suo rursus iussit: ‘Exi

100

Schola VIII

in vias et compelle intrare eos, qui tibi occurrunt! Iube eos venire ad me!’ Et venerunt ad cenam multi et boni et mali. Triclinium impletur. Intrat autem dominus et spectat invitatos viros et feminas. Et aspicit ibi virum sine pulchro vestimento et dicit ei: ‘Amice, quomodo huc intravisti. Non habes pulchrum vestimentum?’. Sed is obmutuit. Tunc dixit dominus ministris suis: ‘Mittite eum in tenebras! Multi autem sunt vocati, pauci vero electi’”. Tunc Pharisaei ab Iesu abierunt. Vocabula nova Evangelium, ii N - vangelo lego, is, ere 3 legi - leggere parabola, ae F - parabola Iesus, u M - Gesù quidam, quaedam, quoddam - un certo volo, vis, velle, volui - volere, desiderare coepi, coepisti - cominciare excūso, as, are 1 -āvi - scusare villam, ae F - villa, casa campestre emo, is, ere 3 emi - comprare necesse habeo - considerare necessario exeo, is, ire, ii - uscire video, es, ēre 2 vidi - vedere, notare alter, altĕra, altĕrum - l’altro, uno dei due uxorem duco (is, ere 3 duxi) - sposare nuntio, as, are 1 -āvi - annunciare citō (adv.) - presto, in fretta platea, ae F - piazza caecus 3 - cieco claudus 3 - zoppo

locus est - c’è posto iubeo, es, ēre 2 iussi - comandare compello, is, ere 3 compŭli - spingere insieme occurro, is, ere 3 occurri - accorrere triclinium, ii N - sala da pranzo impleo, es, ēre 2 implēvi - riempire autem (coni.) - ma, invece specto, as, are 1 -āvi - guardare ibi - là, in quel luogo, ivi vestimentum, i N - vestito quomodo? - come? huc (adv.) - in questo luogo obmutesco, is, ere 3 obmutui - diventare muto  tunc (adv.) - allora, a quel tempo minister, ministri M - ministro mitto, is, ere 3 misi - mandare, inviare tenebrae, arum F - tenebre, oscurità Pharisaeus, i M - fariseo abeo, is, ire, abii - andare via

Magna cena

101

ARS GRAMMATICA 1. Verbum temporale: tempus perfectum activum Exitus sunt: -ī, -isti, -it, -ĭmus, -istis, -ērunt; infinitivus -isse.

1a 2a 3a 1a 2a 3a

I coniugatio laudavī laudavisti laudavit laudavĭmus laudavistis laudavērunt

II coniugatio monuī monuisti monuit monuĭmus monuistis monuērunt

III coniugatio legī legisti legit legĭmus legistis legērunt

IV coniugatio audivī audivisti audivit audivĭmus audivistis audivērunt

esse fuī fuisti fuit fuĭmus fuistis fuērunt

Infinitivus: laudavisse – monuisse – legisse – audivisse fuisse 2. Verbum temporale: volo, vis, velle, volui Ego Tu Is Nos Vos Ii Infinitivus

volō vis vult volŭmus vultis volunt velle

NONNVLLA VERBA TEMPORALIA

ago, is, ĕre 3 egi - condurre; agire; fare; operare aperio, is, īre 4 aperui - aprire ascendo, is, ĕre 3 ascendi - ascendere, salire aspicio, is, ĕre 3 aspexi - guardare, osservare benedico, is, ĕre 3 benedixi (+ dat /+acc.) - dir bene, benedire bibo, is, ĕre 3 bibi - bere claudo, is, ĕre 3 clausi - chiudere consisto, is, ĕre 3 constĭti - fermarsi, stare fermo

s g. p l.

102

Schola VIII

contendo, is, ĕre 3 contendi - affrettarsi, avviarsi credo, is, ĕre 3 credidi - credo, ho fiducia curro, is, ĕre 3 cucurri – correre debeo, es, ēre 2 debui - dovere; essere debitore defendo, is, ĕre 3 defendi - tenere lontano, allontanare descendo, is, ĕre 3 descendi - discendere dico, is ĕre 3 dixi - dire do, as, āre 1 dedi - dare doceo, es, ēre 2 docui - insegnare, ammaestrare doleo, es, ēre 2 dolui - dolere; soffrire duco, is, ĕre 3 duxi - condurre emo, is, ere 3 emi - comprare eo, is, īre, ii - andare esurio, is, īre 4 esurii - essere affamato excipio, is, ĕre 3 excepi - estrarre, tirare fuori exeo, is, īre, ii - uscire, andare fuori facio, is, ere 3 feci - faccio habeo, es, ēre 2 habui - avere, possederre iaceo, es, ēre 2 iacui - giacere, stare disteso/sdraiato impleo, es, ere 2 implevi - riempire, colmare iubeo, es, ēre 2 iussi - comandare, ordinare lavo, as, āre 1 lavi - lavare lego, is, ĕre 3 legi - leggere mitto, is, ere 3 misi - mandare, inviare occurro, is, ere 3 occurri - accorrere, correre incontro   ostendo, is, ĕre 3 ostendi - mostrare, far vedere permitto, is, ĕre 3 permisi - lasciare pervĕnio, is, īre 4 pervēni - pervenire, arrivare placet, placent 2 placuit (+ dat.) - piace, piaciono pono, is, ĕre 3 posui - porre praebeo, es, ēre 2 praebui - offrire, porgere, dare procedo, is, ĕre 3 processi - procedere, avanzare quaero, is, ĕre 3 quaesīvi/quaesĭi - cercare, ancare in cerca respondeo, es, ēre 2 respondi - rispondere scribo, is, ĕre 3 scripsi - scrivo sitio, is, īre 4 sitīvi/sitĭi - avere sete sto, as, āre 1 steti - stare, stare in piedi

Magna cena

103

sumo, is, ĕre 3 sumpsi - prendere, afferrare surgo, is, ĕre 3 surrēxi - alzarsi (dal letto...) suscipio, is, ĕre 3 suscēpi - accogliere taceo, es, ēre 2 tacui - tacere tango, is, ĕre 3 tĕtĭgi - toccare teneo, es, ēre 2 tenui - tenere, avere in mano tollo, is, ĕre 3 sustŭli - levare (in alto), alzare; prendere su di sé venio, is, īre 4 vēni - venire, arrivare video, es, ēre 2 vīdi - vedere, notare vinco, is, ĕre 3 vīci - vincere vivo, is, ĕre 3 vixi - vivere

EXERCITIA exercitivm 1 Da formas temporis praesentis iuxta formas temporis perfecti! 1. dixit 2. voluit 3. fecit 4. misit 5. invitavit 6. emit 7. venit 8. duxi 9. fuit 10. dedi

__________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________

11. paravi 12. venerunt 13. iussit 14. intravisti 15. aspexit 16. abierunt 17. voluerunt 18. potuisti 19. scripsistis 20. potui

exercitivm 2 Da formas temporis perfecti! 1. Hodie discipuli in scholam eunt.  Heri discipuli in scholam _____________. 2. Pensum domesticum scribo.  Heri pensum domesticum _____________.

__________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________ __________

104

Schola VIII

3. Cur ad me venis?  Cur heri ad me _____________? 4. Dominus cenam bonam facit.  Heri Dominus cenam bonam _____________. 5. Cui mittitis epistulam?  Cui _____________ epistulam. 6. Pilatus scribit titulum.  Pilatus _____________ titulum. 7. Laudamus Dominum in ecclesia.  Heri _____________ Dominum in ecclesia. 8. Caesar dicit: “Venio, video, vinco”.  Caesar _____________: _________, _________, _________. 9. Narratis nobis parabolam de magna cena.  Heri _____________ nobis parabolam de magna cena. 10. Iesus mittit apostolos.  Iesus _____________ apostolos. exercitivm 3 Scribe aptas formas verbi anomalis volo vis velle! 1. Nemo ad cenam venire __________. 2. Ea femina multos liberos ad prandium invitare __________. 3. Cur vos linguam Latinam discere __________? 4. Num tu _________ id, quod __________ populus? 5. Claudi et caeci ad ientaculum venire __________. 6. Cur ille vir ad cenam venire non ________? Quia heri uxorem duxit. 7. Nonne nos vestimenta pulchra habere __________? 8. Quo dominus virum sine pulchro vestimento mittere __________? In tenebras!

Magna cena

105

exercitivm 4 Responde! 1. Quis dixit parabolam de cena magna? 2. Cui dicitur parabola? 3. Quando dominus misit servum suum? 4. Quibus verbis excusat se vir primus? 5. Quibus verbis excusat se vir alter? 6. Quis invitatur ad cenam? 7. Ubi servus domini invitat ad cenam? 8. Nonne ad cenam caeci et claudi venerunt? 8. Quem invenit dominus in triclinio? 9. Ubi mittitur vir sine pulchro vestimento? exercitivm 5 Scribe vocabula, quae desunt! 1. Liber, in quo de vita verbisque Iesu legitur, est caecus, a, um _____________. cena, ae F 2. Maritus habet feminam suam. Ea femina est claudus, a, um triclinium, ii N ____________. 3. Cibus, qui vesperi sumitur, est ______________. lego 3 legi Evangelium, ii N 4. Vir, qui non videt vel aspicit, est ______________. uxor 5. Vir, qui paret et servit domino, est servus, i M ______________. tenebrae, arum F 6. Vir, qui non bene it vel ambulat, est ______________. 7. ______________ sunt locus, ubi non est lux nec sol nec dies. 8. Qui in bibliotheca sunt, multos libros _____________. 9. Locus, ubi cena habetur, est ______________. exercitivm 6 Verum /V/ an falsum /F/? 1. Iesus dixit parabolam feminae, quae in plateā invenit. 2. Dominus quidam fecit parvam cenam.

106

Schola VIII

3. Multi viri et multae feminae ad cenam vocantur. 4. Dominus horā prandii servum suum misit. 5. Primus vir, quem servus invitavit, villam emit et eam videre voluit. 6. Alter vir non venire vult ad cenam, quia uxorem duxit et cum ea esse vult. 7. Dominus laetus est, quia nemo ad cenam venire voluit. 8. Multi caeci et claudi venerunt ad cenam. 9. In triclinio dominus virum sine pulchro vestimento aspexit. 10. Servi virum sine pulchro vestimento in hortum miserunt. exercitivm 7 Scribe vocabula, quae desunt! In Evangelio legimus __________, quam Iesus dixit de __________ cena. Dominus quidam magnam __________ paravit et multos viros et multas feminas ad __________ invitare voluit. Sed nemo __________ voluit. Primus vir _________ emit et __________ habuit eam videre. Alter vir uxorem __________ et cum ea __________ voluit. Deinde a domino irrato invitantur __________ et __________, qui omnes adveniunt. Sed inter eos __________ quidam fuit, qui pulchrum __________ non habebat. Dominus eum in __________ misit. Tunc Pharisaei ab ___________ abierunt.

caecus 3 cena, ae F duco 3 duxi Iesus, u M is ea id magnus 3 necesse parabola, ae F sum, esse tenebrae, arum F claudus 3 venio 4 veni villa, ae F vir, viri M vestimentum, i N

Magna cena

107

exercitivm 8 Pone has sententias in casu accusativo cum infinitivo! 1. Pharisaei abeunt ab Iesu. Discipuli vident... ______________________________________________________ 2. Dominus bonus cenam paravit. Servus dicit... ______________________________________________________ 3. Multi viri regnum Dei intrare volunt. Iesus sentit... ______________________________________________________ 4. Dominus misit servum hora cenae. Petrus videt... ______________________________________________________ 5. Dominus irratus est. Servus putat... ______________________________________________________ 6. Caeci et claudi ad cenam venire possunt. Dominus dixit... ______________________________________________________ 7. Vir sine pulchro vestimento in tenebras mittitur. Feminae dicunt... ______________________________________________________ 8. Multi viri et feminae ad magnam cenam veniunt. Dominus vidit... ______________________________________________________ 9. Ostium a servo Medo aperitur. Medicus Florus audit... ______________________________________________________ 10. Triclinium impletur. Dominus videt... ______________________________________________________ 11. Liberi non possunt venire! Pater dicit... ______________________________________________________ 12. Servi, parate bonam cenam! Dominus iubet... ______________________________________________________

108

Schola VIII

LATINITATEM COLAMVS! 1. Varia dicta: a. Deus vult.1 b. Qui vult esse beatus, colit virtutes, vitia fugit.2 c. Non vestimentum virum ornat, sed vir vestimentum! g. Qui scribit, bis legit. h. Quod non fecerunt Barbari, Barberini fecerunt.3 Vocabula nova virtus, virtutis F - virtù aufero, aufers, auferre, abstuli - portare via, strappare divido 3 divisi - dividere profundum, i N - profondità vox, vocis F - voce

2. Latinitas biblica: a. Et diviserunt sibi vestimenta mea. (Ps 22,19) b. Respondit Pilatus: “Quod scripsi, scripsi”. (Io 19,22) c. In principio creavit Deus caelum et terram. (Gen 1,1) d. Mysteria gloriosa (Sanctum Rosarium Beatae Mariae Virginis) 1. Qui resurrexit a mortuis. (Mc 16:1-7) 2. Qui in caelum ascendit. (Lc 24:46-53) 3. Qui Spiritum Sanctum misit. (Act 2:1-7) 4. Qui te assumpsit. (Ps 16:10) 5. Qui te in caelis coronavit. (Ap 12:1) 1

Il grido del popolo, quando Urbano II annunciò la prima crociata al Concilio di Clermont nel 1095. 2 Platone. 3 Pasquinata per Urbano VIII (Barberini) che tolse il bronzo da Panteon.

Magna cena

109

[Hoc modo recitatur: Ave Maria... et benedictus fructus ventris tui, Iesus, qui resurrexit a mortuis. Sancta Maria...] Vocabula nova divido 3 divisi - dividere vestimentum, i N - vestito principium, ii N - inizio creo 1 creavi - creare resurgo 3 resurrexi - risorgere mortuus 3 - morto assumo 3 assumpsi – prendere a sé corono 1 coronavi - coronare

3. Latinitas patristica: Laudari omnes vultis, nemo vestrum vult vituperari. (s. Augustinus, De Trinitate, 13.3.6.) vitupero 1 vituparavi - rimproverare

3. Cantus: Alma Redemptoris Mater Alma Redemptoris Mater, quæ pervia cæli porta manes et stella maris, succurre cadenti, surgere qui curat, populo: tu, quæ genuisti, natura mirante, tuum sanctum Genitorem. Virgo prius ac posterius, Gabrielis ab ore sumens illud ave, peccatorum miserēre. Vocabula nova Redemptor, oris M - Redentore mater, matris F - madre pervius 3 - accessibile mare, maris N - mare

110

Schola VIII

maneo 2 mansi - rimango succurro 3 succurri - soccorrere, aiutare gigno 3 genui - generare, partorire genitor, oris M - genitore prius (adv.) - prima posterius (adv.) - dopo Gabriel, Gabrielis M - Gabriele os, oris N - bocca

SCHOLA IX

Mare nostrum

Oppidum Aquileia prope mare situm est. Aquileia enim in orā maris Hadriatici iacet et habet magnum portum. Hic portus etiam pulcher est. Romani in maribus fluviisque imperium suum custodiverunt, quia ibi non solum hostes, sed etiam piratae insidias parabant. Multa maria igitur in imperio Romano erant ut: Mare Hadriaticum, situm inter Italiam et Dalmatiam, Mare Tyrrhenum, quod prope Romam est, mare Aegaeum, quod inter insulam Cretam et Graeciam est, Mare Hibericum, quod prope Hispaniam est et cetera. Mare situm inter Europam, Africam Asiamque vocatur Mare Mediterraneum vel Mare Internum. Hoc mare a Romanis Mare Nostrum appellabatur. Numerus horum marium, ut in hāc tabulā geographicā aspicere potestis, magnus est.

112

Schola IX

Vocabula nova Aegaeus 3 – Egeo aspicio 3 aspexi – guardare, osservare; vedere custodio 4 ivi – custodire fluvius, i M – fiume Hadriaticus 3 – Adriatico Hibericus 3 – Iberico hostis, is M/F – nemico, avversario insidiae, arum F – insidia, agguato internus 3 – interno item (adv.) – ugualmente lignum, i N – legno machina, ae F – macchina, struttura mare, is N – mare Mediterraneus 3 – Mediterraneo multi 3 pl. – molti navis, is F – nave ora, ae F – costa, spiaggia paro 1 avi – preparare pirata, ae M – pirata portus, us M – porto prope (praep. + acc.) – vicino saepe (adv.) – spesso teneo 2 tenui – tenere, avere in mano Tyrrhenus 3 – Tirreno varius 3 – vario

ARS GRAMMATICA 1. Tertia declinatio: nomina neutra, quae desinunt in -e, -ar, -al ut mare, altar, animal. Haec nomina ita flectuntur:

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

singularis mare altum maris alti mari alto mare altum mare altum mari alto

pluralis maria alta marium altorum maribus altis maria alta maria alta maribus altis

Mare nostrum

113

Huius generis vocabula sunt: mare, altāre, conclāve, sedīle, cubīle, altar, animal, tribūnal, et cetera. 2. Pronomen demonstrativum: hīc, haec, hoc - (significat id, quod hīc, apud nos, est)

nom. gen. dat. acc. abl.

m. hīc

hunc hōc

singularis f. haec hūius huic hanc hāc

n. hōc

hōc hōc

m. hī hōrum hōs

pluralis f. hae hārum hīs hās hīs

n. haec hōrum haec

3. Pronomen demonstrativum: ille, illa, illud - (significat id, quod illīc, procul a nobis est)

nom. gen. dat. acc. abl.

m. ille illum illō

singularis f. illa illīus illī illam illā

n. illud

m. illī illōrum

illud illō

illōs

pluralis f. illae illārum illīs illās illīs

EXERCITIA exercitivm 1 Scribe ea, quae desunt! N. G. D. Acc. V. Abl.

magnum altare ________ altaris ________ ________ ________ altare magnum ________! magno ________

________ ________ magnorum ________ ________ altaribus ________ ________ magna altaria! magnis ________

n. illa illōrum illa

114

Schola IX

exercitivm 2 Pone signa! mare mari animalia tribunalibus conclavis animali maris

nom. gen. dat. acc. voc. abl. x x x

x

sg. x

pl.

m.

f.

x

n. x

x

exercitivm 3 Scribe desinentias! h ____ rosas h ____ oppida ill____ dominis ill____ baculum h ____ viri h ____ medicorum ill____ feminae ill____ saccos

h ____ animae ill____ verba h ____ pirum ill____ malum

exercitivm 4 Scribe desinentias! 1. H____ servus est Syrus, ill____ servus est Medus. 2. Syrus h____ saccum portat, ill____ saccum portat Medus. 3. H____ saccus portatur ab h____ servo, ill____ ab ill____. 4. Saccus h____ servi magnus est, ill____ est parvus. 5. In h____ sacco mala sunt, in ill____ pira. 6. Medicus h____ servo malum dat, ill____ dat pirum. 7. H____ puella est Iulia, ill____ puella est Cecilia. 8. Horatius h____ puellam amat, non ill____. 9. Ab h____ puellā Horatius amatur, non ab ill____. 10. Medus amicus h____ puellae est, non ill____.

Mare nostrum

115

11. Medus h____ puellae anulum dat, non ill____. 12. H____ cubiculum magnum est, ill____ est parvum. 13. Fenestra h____ cubiculi non tam parva est quam ill____. 14. Titus et Aemilia in h____ cubiculo dormiunt, non in ill____. 15. Fluvius Tiberis h____ oppido aquam dat, non ill____. 16. “Aspicite h____ ornamenta, h____ anulos et h____ gemmas! Nonne pulchri sunt h____ anuli et h____ gemmae?”. Vocabula nova baculum, i N - bastone saccus, i M - sacco malum, i N - mela pirum, i N - pera anulus, i M - anello ornamentum, i N - ornamento gemma, ae F - gioiello

exercitivm 5 Responde! 1. Ubi situm est oppidum Aquileia? 2. Quis parat insidias in mari? 3. Quae maria sunt in imperio Romano? 4. Quod mare est inter Italiam et Dalmatiam? 5. Quod nomen est mari, quod prope Hispaniam situm est? 6. Num mare Agaeum inter Brittaniam et Hispaniam iacet? 7. Quomodo vocatur mare, quod situm est inter Asiam, Africam et Europam? 8. Placet-ne tibi mare?

116

Schola IX

LATINITATEM COLAMVS! 1. Varia dicta et scripta a. Maria montesque polliceri coepit. (Sallustius) b. Hoc signo vinces. c. Hoc unum scio, me nihil scire. d. Hic Rhodus, hic salta! (Aesopus) Vocabula nova montes – le montagne polliceri – promettere coepit – comincia (lui) vinces – tu vincerai scio 4 scivi/scii - so

2. Latinitas biblica a. Haec oportuit facere et illa non omittere. (Matth 23,23) b. Dixit quoque Deus: Fiat firmamentum in medio aquarum et dividat aquas ab aquis. Et fecit Deus firmamentum, divisitque aquas, quae erant sub firmamento ab his, quae erant super firmamentum. Et factum est ita. Vocavitque Deus firmamentum caelum. (Gen 1,6-8) c. Et introibo ad altare Dei, qui laetificat iuventutem meam. (Ps 42,4) Vocabula nova omitto 3 omisi – tralasciare firmamentum, i N – firmamento in medio aquarum – in mezzo alle acque erant – erano super (+ acc.) – sopra introibo – entrerò, verrò iuventus, utis F – giovinezza

Mare nostrum

3. Cantus: Rorate caeli Rorate caeli desuper, et nubes pluant Iustum! Vocabula nova roro 1 –avi, -atum – stillare rugiada desuper (adv.) – dall’alto nubes – le nuvole pluant – che (esse) piovano

117

SCHOLA X

Ionas In oppido Aquileia est magnus portus, in quo multae naves aspici possunt. Numerus navium Romanarum magnus erat. Quid est navis? Navis est machina e ligno, quā per mare fluviumque iter facimus. Ora maris non procul ab oppido Aquileia est. Multis viris feminisque in maris orā vel iacēre vel ambulare placet. Si sol lucet, multi viri cum feminis in oram perveniunt et ibi ambulant. Horatio quoque in ora maritima iacēre placet, sed is, quod vehementer aeger est, domi quiescere debet. Quattuor Evagrii discipuli (Marcus, Paulus, Felix Rufinusque) ad oram maritimam iter faciunt. Ii primum in mari natant, deinde in umbra sedent vel iacent. Felix: Mare hodie quietum est. Mihi valde placet! Si mare quietum est, natare possum et multos pisces in fundo maris aspicere. Si mare quietum non est, periculosum est”. Marcus: Mihi vero placet mare non quietum! Libenter specto altas undas, quibus mare navesque turbantur. Sed nautis mare inquietum non placet”. Rufinus: Ego commemoro Ionam, de quo in Sacris Scripturis narratur. Ionas, filius Amathi erat, quem Dominus in Niniven misit. Sed Ionas Domino non oboedivit et fugit. In Iopppe navem onerariam invenit et in eam ascendit. Dominus autem misit ventum magnum in mari et ibi

Ionas

119

facta est procella periculosa. Nautae perterriti erant et clamaverunt omnes viri ad deum suum. Ionas autem descendit in navem et in lecto oculos clausit. Et accessit ad eum gubernator et dixit ei: ‘Surge invocaque Deum tuum! Postea nautae tulerunt Ionam et miserunt in mare. Et Dominus praeparavit magnum piscem, qui degluttivit Ionam. Marcus: Quamdiu remansit Ionas in stomacho piscis? Rufinus: Is remansit in stomacho piscis tres dies et tres noctes. Et oravit Iona ad Dominum Deum suum de stomacho piscis. Marcus: Et quid postea factum est? Rufinus: Postea?! Eh… Dominus exaudivit Ionam et eum servavit e periculo. Denique Ionas in Niniven iit et ibi prophetavit adversus Niniven. Vocabula nova adversus (+ acc.) – verso, contro altus 3 – alto, profondo Amathi (gen. sg.) – di Amittai commemoro 1 -avi – ricordare degluttio 4 -ivi – inghiottire, deglutire denique (adv.) – finalmente, infine exaudio 4 -ivi – udire, esaudire facta est – si fece, capitò fero, fers, ferre, tuli – portare fundus, i M – il fondo, le pronfondità gubernator, oris M – timoniere invoco, as, are 1 avi – invocare Ionas, ae M – Giona Ioppe – Giaffa (città) iter facio – viaggiare iter, itineris N – cammino; strada, via libenter (adv.) – volentieri luceo 2 luxi – brillare, risplendere maritimus, a, um – marittimo nauta, ae M – marinaio, navigante

Ninive, es F – Ninive onerarius 3 – da carico, da trasporto periculosus 3 – pericoloso periculum, i N – pericolo perterreo 2 -terrui – spaventare peto 3 petivi/petii – cercare di giungere postea (adv.) – dopo, poi praeparo 1 -avi – preparare propheto 1 -avi – profetare, predire procella, ae F – tempesta procul (adv.) – lontano quamdiu? (adv.) – per quanto tempo? quiesco 3 quiesivi - riposo quietus 3 – quieto, tranquillo remaneo 2 remansi – rimanere Sacrae Scripturae – Sacra Scrittura servo 1 -avi – preservare, conservare sol, solis M – sole specto 1 avi – guardare, osservare surgo 3 surrexi – alzarsi, levarsi

120

Schola X

timeo 2 timui – temere, essere in ansia tres dies – per tre giorni tres noctes – per tre notti turbo 1 avi – turbare

umbra, ae F – ombra unda, ae F – onda ventus, i M – vento

ARS GRAMMATICA 1. Tertia declinatio: nomina parasyllabica, quae in casu nominativo singulari exeunt in -is (-es). Haec nomina ita flectuntur: nom. gen. dat. acc. voc. abl.

singularis navis longa navis longae navi longae navem longam navis longa! nave longa

pluralis naves longae navium longarum navibus longis naves longas naves longae navibus longis

Huius generis vocabula sunt: ovis, panis, civis, canis, piscis, nubes, vulpes, collis, avis, et cetera. 2. Adiectivum tertiae declinationis: fortis, e

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

singularis m./f. fortis fortis forti fortem fortis! forti

n. forte

m./f. fortes

forte forte!

fortes fortes!

pluralis fortium fortibus fortibus

n. fortia fortia fortia!

3. Propositio condicionalis (vel enuntiatum condicionale). Coniunctiones sunt: si, nisi (si tota sententia negatur), si non (cum solum notio quaedam negatur).

Ionas

121

Enuntiatum condicionale constat ex duabus propositionibus, inter se arte coniunctis: protăsis, qua inducitur condicio, et apodŏsis, qua consecutio exprimitur. In enuntiato condicionali adhibetur modus indicativus in protăsi et apodŏsi: Si hoc dicis, erras. Si Deus pro nobis, quis contra nos? Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi. Si quis spirat, vivit, si non spirat, mortuus est. 4. Verbum temporale: fero, fers, ferre, tuli ego tu is nos vos ii infinitivus

vox activa fero fers fert ferimus fertis ferunt ferre

imperativus fer ferte

vox passiva feror ferris fertur ferimur ferimini feruntur ferri

sg. pl.

EXERCITIA exercitivm 1 Primum recole numeros ab I usque ad XX, deinde responde! 1. Sī quinque puerī et octō puellae iter faciunt, quot līberī iter faciunt? 2. Sī duae puellae et trēs puerī pilā ludunt, quot līberī pilā ludunt? 3. Sī sex pisces et trēs cancri in aqua sunt, quot animalia in aqua sunt? 4. Sī quindecim piratae et trēs servī iter faciunt, quot viri iter faciunt? 5. Sī quattuor puerī et sex puellae iter faciunt, quot līberī iter faciunt? 6. Sī quattuor magistri et decem discipulī librum legunt, quot

122

Schola X

homines librum legunt? 7. Sī novem filiae et trēs matres ecclesiam purgant, quot feminae ecclesiam purgant? exercitivm 2 Scribe ea, quae desunt! N. vir omnis G. viri ________ D. ________ omni Acc. ________ ________ V. vir omnis! Abl. viro ________

viri omnes virorum ________ ________ omnibus ________ ________ viri omnes! viris ________

N. mysterium ineffabile G. ________ ________ D. mysterio ________ Acc. ________ ________ V. mysterium ineffabile! Abl. ________ ineffabili

mysteria ________ ________ ineffabilium mysteriis ________ ________ ________ mysteria ineffabilia! ________ ineffabilibus

N. femina mutabilis G. feminae ________ D. feminae ________ Acc. ________ ________ V. ________ mutabilis! Abl. femina ________

feminae ________ ________ ________ ________ mutabilibus ________ ________ feminae mutabiles! feminis ________

N. pulchra vallis G. pulchrae ________ D. ________ ________

pulchrae ________ ________ vallium pulchris ________

Ionas

Acc. ________ vallem V. ________ ________ Abl. pulchra ________

123

________ ________ pulchrae valles! ________ vallibus

exercitivm 3 Scribe aptas formas vocabulorum, quae desunt! Quid est piscis? ________ est animal, quod in aquā vivit. In aquis varii ________ sunt: parvi et magni. Cum ________ natat, caudam movet. ________ vivunt in maribus et in fluviis. Mare altum est plenum ________ et aliorum ________. In ________ alto multa et varia animalia habitant. Nautae ________ non solum cibum dant, sed etiam eos capiunt et edunt.

piscis animal mare

exercitivm 4 Scribe desinentias! l. Iona dormit.  Gubernator Ion__ dorm__ videt. 2. Lingua Horatii rubra est.  Medicus lingu__ Horatii rubr__ es__ videt. 3. Stomachus dolet.  Horatius stomach__ dol__ sentit. 4. Hostes clāmant et rīdent.  Romani host__ clām__ et rid__ audiverunt. 5. Mare inquietum est.  Felix mar__ inquiet__ es__ videt. 6. Gubernator Ionae iussit: “Surge et invoca Deum tuum!”.  Gubernator Ion__ surg__ et invoc__ De__ iussit. exercitivm 5 Da formas verborum temporis perfecti! Ora maris haud procul ab oppido Aquileia __________ (est). Multis viris feminisque in maris orā vel iacēre vel ambulare __________ (placet). Si sōl __________ (lūcet), multi viri cum feminis in oram __________ (veniunt). Horatio quoque in ora maritima iacēre __________ (placet), sed is, quia vehementer aegrotus __________

124

Schola X

(est), domi quiescere __________ (debet). Quattuor Evagrii discipuli (Marcus, Paulus, Felix Rufinusque), qui sine puellis iter __________ (faciunt) ad mare, oram maritimam __________ (petunt). Ii primum in mari nataverant (natant), deinde in ora __________ (quiescunt). exercitivm 6 Da aptas formas verbi anomalis: fero! 1. Quo __________ libros? Eos in bibliothecam fero. 2. Servi cibum in triclinium __________. 3. Nos __________ aquam in triclinium. 4. Cur vos __________ hos pisces, et non servi? Quia servi absunt. 5. Femina novum vestimentum viro suo __________. 6. Dominus a servis in lectica __________. 7. Novi libri in bibliothecam __________. 8. Discipuli magistrum novos libros in scholam __________ vident. exercitivm 7 Compone enuntiata condicionalia! 1. In scholam eo, quia sanus sum. ______________________________________________________ 2. Horatius abest, quia aegrotat. ______________________________________________________ 3. Multi viri prope oram maritimam ambulant, quia sol lucet. ______________________________________________________ 4. Omnes in portu exspectant, quia ventus adversus est. ______________________________________________________ 5. Novos libros emitis, quia pecuniam habetis. ______________________________________________________ 6. Caeci et claudi ad cenam veniunt, quia dominus invitat eos. ______________________________________________________

Ionas

125

7. Ad cenam venimus, quia pulchra vestimenta habemus. ______________________________________________________ 8. Discipuli laeti sunt, quia magister abest. ______________________________________________________ 9. Nautae perterriti sunt, quia procella incipit. ______________________________________________________ exercitivm 8 Scribe vocabula, quae desunt! Iona erat __________ Amathi, quem Dominus in Niniven __________. Sed Iona Domino non __________. Ascendit in __________ et fugit. In nave multi __________ erant. Cum navis in ________ erat, Deus __________ misit et procellam __________ fecit. Nautae perterriti et omnes, qui in nave erant, ad __________ clamaverunt. Sed Iona non clamavit. Is enim in navem _________ et dormit. __________ iussit eum surgere. Postea nautae eum in mare miserunt. Magnus ________ Ionam degluttivit. Quia Iona __________ ad Dominum Deum, ab eo servatus est.

periculosus mare descendo navis mitto filius gubernator oboedio nauta deus piscis oro ventus

exercitivm 9 Responde! 1. Quid multis viris feminisque in orā maritima agere placet? 2. Cur Horatius in ora maritima non est? 3. Est-ne hodie mare quietum? 4. Quid Felix agere vult, si mare quietum est? 5. Quid Marco spectare placet, dum mare inquietum est? 6. De quo viro narrat Rufinus? 7. Quo Dominus misit Ionam?

126

Schola X

8. Quo fugit Iona? 9. Quid Dominus misit in mare? 10. Quis excitavit e somno Ionam? 11. Quo miserunt nautae Ionam? 12. Nonne Deus exaudivit servavitque Ionam? 13. Quid est navis? De pastore et ovibus exercitivm 1 Da aptas formas! Pastor est vir, qui multa animalia domestica pascit, ut oves, vaccas, capras. Pastor quidam centum __________ (ovis, is F) habebat. __________ (ovis) erant albae et nigrae. Neque is solus erat. Nam cum eo duo __________ (canis, is M) erant, alter albus, alter niger. __________ (ovis) cottidie a viro in campum ducuntur, ubi bona herba est. Ibi oves __________ (albus 3) et nigrae __________ (herba, ae F) edunt et _________ (aqua, ae F) e rivo bibunt. In rivō parvō __________ (piscis, is M) sunt. Pastor ēst panem piscesque et aquam vinumque bibit. Duo __________ (canis, is M), alter __________ (albus) alter __________ (niger), semper prope dominum sunt et __________ (ovis, is F) custodiunt. Dominus __________ (ovis, is F) cibum et aquam dat. __________ (canis) quoque a viro ________ (panis, is M) et aquam accipiunt. Quot sunt oves albae? ____________________ (ovis + albus) sunt octoginta quinque. Numerus ___________________ (ovis + niger) est quindecim. Pastor bonus non solum __________ (ovis) amat, sed etiam __________ (canis). Prope __________ (campus, i M) silva est. In __________ (silva, ae F) est lupus, __________ (qui, quae, quod) timent et pastor et oves. Canes __________ (lupus, i M) non timent. Si ii __________

Ionas

127

(lupus) vident, latrant, ad eum currunt et dentes ei monstrant. Ita pastor, si fessus est, oculos claudere potest et dormire in umbra. Vocabula nova pastor, oris M – pastore habebat < habeo 2, habui – aveva domesticus 3 – domestico pasco 3 pavi – pascolare ovis, is F – pecora vacca, ae F – vacca, mucca capra, ae F – capra canis, is M/F – cane albus 3 – bianco niger, nigra, nigrum – nero cottidie (adv.) – ogni giorno

campus, i M – campo herba, ae F – erba edo, edere, edi – mangiare rivus, i M – rivo, fiume panis, is M – pane piscis, is M – pesce lupus, i M – lupo latro 1 latravi – abbaiare, latrare dens, dentis M – dente umbra, ae F – ombra

exercitivm 2 (Responde!) 1. Quis est pastor? 2. Quae sunt animalia domestica? 3. Quot oves habet pastor? 4. Num omnes oves albae sunt? 5. Quot sunt oves nigrae? 6. Quot canes habet pastor? 7. Quo ducit pastor oves et canes? 8. Quid pastor ovibus et canibus dat? 9. Quid ēst pastor? 10. Nonne pastor et oves lupum timent? 11. Num canes lupum timent? 12. Quid agunt canes, si lupum aspiciunt? 13. Quid agere potest pastor, si fessus est? 14. Habes-ne oves vel canem vel piscem domi?

128

Schola X

LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas mediae aetatis: Adoramus te (s. Franciscus Assiensis) Adoramus te, sanctissime Domine Iesu Christe, hic et ad omnes ecclesias tuas, quae sunt in toto mundo, et benedicimus tibi, quia per sanctam Crucem tuam redemisti mundum. Amen. Vocabula nova sanctus 3 – santo totus 3 – tutto intero mundus, i M – mondo benedico, is, ere 3 benedixi – benedico crux, crucis F – croce redimo, is, ere 3 redemi – ricomprare; redimere, riscattare, liberare

2. Cantus: Ecce lignum Crucis Ecce lignum Crucis, in quo salus mundi pependit. Venite, adoremus! Vocabula nova lignum, i N – legno crux, crucis F – croce salus, salutis F – salvezza pendeo 2 pependi – pendere giù adoremus – che (noi) adoriamo

Ionas

129

SCHOLA XI

Procella I. Quattuor discipuli Evagrii magistri (Marcus, Paulus, Felix Rufinusque) in ora maritima sunt. Rufinus amicis suis prophetam Ionam narravit. Paulus: Undae maris sunt sicut vita nostra! Cor enim nostrum saepe inquietum est! Felix: Paule, es-ne tu Christianus? Saepe te ecclesiam intrare video. Paulus: Ita est. Christianus sum. Credo in Iesum Christum. Is non solum animum, sed etiam procellam magnam sedāre potest. Felix: Tibi non credo! Quomodo potest homo sedāre procellam? Paulus: Verum est! Homo non potest, sed Deus potest. Iesus Christus enim filius Dei est, ut credimus Christiani. Vis audire historiam ex Evangelio? Felix: Narra mihi, narra nobis! Paulus: Iesus in ora maris Galilaeae praedicans regnum caelorum turbae dixit: “Appropinquavit regnum caelorum! Paenitentiam agite! Credite evangelio!”. Felix: Ubi est Galilaea? Paulus: Galilaea regio Palaestinae est. Ibi iacet magnus lacus, qui ab incolis mare vocatur. Rufinus: Paule, perge, narra de procella! II. Paulus: Iesus videns multas turbas circum se, iussit discipulos ire trans mare Galileae. Is primum dimisit turbam, deinde in navem cum

Procella

131

discipulis suis ascendit. Mox mare magnā venti procellā turbatur, sed Iesus in nave iam dormit, quia fessus est. Navis fere aquā impletur. Discipuli perterriti ad Iesum dormientem accedunt et eum e somno excitantes dicunt ei: “Domine, salva nos!”. Iesus autem iis dicit: “Cur perterriti estis?”. Et continuo surrexit imperavitque vento marique: “Tacete!”. Mox tranquillitas magna in mari facta est. Petrus alium discipulum interrogat: “Quis hic est? Nam et ventus et mare ei oboediunt!”. Felix: Tibi non credo! Quomodo potest homo procellam sedāre? Incredibile est. Nostros immortales colere malo. Paulus: Nisi credis in Iesum Christum, incredibile tibi videtur. Si vero credis, verum est! Felix et Paulus de Iesu Christo et de immortalibus disputare pergunt usque ad vesperum. Rufinus Marcusque vero in mari natantes valde delectantur. Vocabula nova: Paragraphus I: appropinquo 1 avi - avvicinarsi a cor, cordis N - cuore Galilaea, ae F - Galilea historia, ae F - storia, racconto homo, hominis M - uomo inquietus 3 - inquieto, non tranquillo paenitentia, ae F - pentimento paenitentiam ago - pentirsi Palaestina, ae F - Palestina

pergo 3 perrexi - continuare persaepe (adv.) - molto spesso praedico 1 avi - predicare propheta, ae M - profeta sedo, as, are 1 -avi - calmare, placare sicut (adv.) - così, così come turba, ae F - turba, moltitudine unda, ae F - onda vita, ae F - vita

132

Schola XI

Paragraphus II: alius, a, ud - altro aqua, ae F - acqua dimitto 3 dimisi - mandare qua e là fabula, ae F - discorso, favola fere (adv.) - pressapoco, circa impleo 2 implevi - riempire iubeo 2 iussi - comandare mox (adv.) - presto, subito, poi nato 1 -avi - nuotare oboedio 4 -ivi (+ dat.) - obbedire

perterrĭtus 3 - spaventato salvo 1 -avi - salvare tranquillitas, atis F - tranquillità trans (+ acc.) - oltre, al di là transeo, is, ire, transii - oltrepassare usque ad - fino a ventus, i M - vento verus 3 - vero vesper, vesperi M - sera

ARS GRAMMATICA 1. Participium praesens exit in casu nominativo singulari in -(e)ns, in casu genetivo in -(e)ntis. prima coniugatio: laudo, lauda-s: nominativus: lauda·ns; genetivus: lauda∙ntis. secunda coniugatio: moneo, mone-s: nominativus: mone∙ns; genetivus: mone·ntis. tertia coniugatio: - pars consonans: lego, leg-i-s: nominativus: leg∙ens; genetivus: leg∙entis. - pars vocalis: capio, capĭ-s: nominativus: capi∙ens; genetivus: capi∙entis. quarta coniugatio: audio, audī-s: nominativus: audi·ens; genetivus: audi∙entis. Participia temporis praesentis hoc modo flectuntur:

Procella

m./f.

singularis

pluralis m./f. n. laudantes laudantia laudantium laudantibus laudantes laudantia laudantibus

n.

laudans laudantis laudanti laudantem laudans laudante (-i)

nom. gen. dat. acc. abl.

133

2. Verba temporalia anomala: volo, nolo, malo ego tu is nos vos ii infinitivus

volo vis vult volumus vultis volunt velle

nolo non vis non vult nólumus non vultis nolunt nolle

malo mavis mavult malumus mavultis malunt malle

sg. pl.

Imperativus habet tantum nolo: sg. noli! pl. nolīte! EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Da formas, quae desunt! N. vir ________ G. ________ dormientis D. viro ________ Acc. ________ ________ Abl. viro ________

viri ________ ________ ________ ________ dormientibus ________ ________ viris ________

exercitivm 2 Sequere exemplum! Exemplum: Discipulum, qui dormit… = Discipulum dormientem… 1. Animal, quod spirat = animal __________

134

Schola XI

2. Puer, qui natat = puer __________. 3. Homo, qui ludit = homo __________. 4. Iesus, qui in navem ascendit = Iesus in navem __________. 5. Apostoli excitant e somno Iesum, qui dormit = Apostoli excitant e somno Iesum __________. 6. Mater pueris, qui iter faciunt, cibum dat = Mater pueris iter __________ cibum dat. 7. Cum episcopo, qui missam celebrat, diaconus est = Cum episcopo missam __________ diaconus est. 8. Dum homo vivit, spirat = Homo ________ spirat. 9. Discipulis, qui in nave dormiunt = Discipulis in nave __________. exercitivm 3 Responde! 1. Ubi quattuor discipuli magistri Evagrii sunt? 2. Cui Rufinus prophetam Ionam narravit? 3. Estne cor tuum saepe inquietum? 4. Suntne Rufinus et Paulus Christiani? 5. Num Felix procellam sedare potest? 6. Quis procellam sedare potest? 7. Cui credunt Christiani? 8. Ubi praedicavit Iesus regnum caelorum?

Procella

135

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM ALTERAM exercitivm 1 Sequere exemplum! Exemplum: Discipuli eius dicentes… = Discipuli eius, qui dicunt… 1. Iesus ambulans = ______________________________________________________ 2. Petrus et Andrea mittentes rete in mare = ______________________________________________________ 3. Iesus docens in synagogis = ______________________________________________________ 4. Iesus praedicans evangelium = ______________________________________________________ 5. Hypocritae in synagogis stantes = ______________________________________________________ 6. Iesus respondens dicit = ______________________________________________________ 7. Duo habentes daemonia = ______________________________________________________ 8. Ecce, multi publicani venientes = ______________________________________________________ 9. Similis est pueris sedentibus = ______________________________________________________ 10. Per Esaiam prophetam dicentem = ______________________________________________________ Vocabula nova rēte, is N - rete synagōga, ae F - sinagoga hypocrita, ae M - ipocrita daemonium, ii N - demonio

publicanus, i M - publicano similis, e - simile Ēsāiās, ae M - Isaia

136

Schola XI

exercitivm 2 Scribe formas, quae desunt (animal fugiens)! N animal fugiens G ________ fugientis D ________ ________ Acc. animal fugiens Abl. ________ ________

animalia ________ ________ fugientium animalibus fugientibus ________ fugientia ________ ________

exercitivm 3 Da aptas formas! 1. Iesus cum discipulis suis trans ________ (mare, is N) ire vult. 2. Is in ________ (navis, is F) ascendit. 3. Mare magnā procellā ________ (turbo 1 avi) et discipuli ________ (perterritus 3) sunt. 4. Iesus ________ (dormio 4 ivi – part..!) in nave procellam non videt. 5. Discipuli ad eum ________ (accedo 3 accessi) et eum e somno ________ (excito 1 -avi). 6. Iesus continuo ________ (surgo 3 surrexi) et procellam ________ (sedo 1 avi). 7. Mox in ________ (mare, is N) magna tranquilitas est. exercitivm 4 Da formas, quae desunt! N ovis ________ oves ________ G ________ errantis ________ ________ D ________ erranti ovibus ________ Acc. ovem ________ oves errantes Abl. ________ errante ________ errantibus

Procella

137

exercitivm 5 Responde! 1. Quid Iesus circum se vidit? 2. Quo Iesus discipulos ire iussit? 3. Quo Iesus cum discipulis suis ascendit? 4. Quā rē mare Galilaeae turbatur? 5. Cur discipuli perterriti sunt? 6. Ad quem discipuli in nave accedunt? 7. Cui ventus et mare oboediunt? 8. Num Felix narratiunculae Pauli credit? 9. Qui usque ad vesperum disputant, qui autem delectantur? exercitivm 6 Da aptas formas verborum anomalium! 1. Omnes in Iesum Christum credere __________ (nolo). 2. Iulia cantare __________ (volo), sed Marcus _________ (nolo). 3. Heri vos linguam Latinam discere _________ (volo), hodie _________ (nolo). 4. Viri fortes vivere __________ (malo), quam mori. 5. Multi discipuli scribere __________ (malo), quam legere. 6. __________ (nolo) emere haec pira, ego _________ (malo) illa mala! 7. Iesus imperavit Mariae: “_________ (nolo) me tangere!”. 8. Publius Syrus docet: “Imperium __________ (volo) habere magnum? Impera tibi!”. 9. Crede, quod _________ (volo)! 10. Victoriam __________ (malo) quam pacem animus. (Liv.). 11. __________ (nolo) tacere, si videtis iniuriam! 12. Nos __________ (malo) pira quam mala. 13. Ego Romae vivere _________ (malo) quam in Graecia. 14. Archimedes viro cuidam iussit: “_________ (nolo) tangere circulos meos!”.

138

Schola XI

LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas patristica: Episcopus bonus Qui nobiscum si non portat, succumbimus; si nos non portat, succumbimus. Ubi me terret, quod vobis sum, ibi me consolatur, quod vobiscum sum. Vobis enim sum episcopus, vobiscum sum Christianus. (S. Augustinus, Sermo 340,1) Vocabula nova succumbo 3 cubui – cadere giù ubi… ibi – dove… là terreo 2 terrui – spaventare consolor 1 consolātus sum – consolare, confortare

2. Latinitas biblica: Pastor bonus Ego sum pastor bonus. Bonus pastor animam suam dat pro ovibus suis. 12 Mercenarius autem, et qui non est pastor, cuius non sunt oves propriae, videt lupum venientem, et dimittit oves, et fugit: et lupus rapit, et dispergit oves; 13 mercenarius autem fugit, quia mercenarius est, et non pertinet ad eum de ovibus. 14 Ego sum pastor bonus: et cognosco meas, et cognoscunt me meae. 15 Sicut novit me Pater, et ego agnosco Patrem: et animam meam pono pro ovibus meis. (Io 10,11-15) 11

Procella

139

Vocabula nova pastor, ōris M – pastore pro (+ abl.) – per, in favore di ovis, is F – pecora mercenārius, ii M – mercenario proprius 3 – proprio rapio 3 rapui – rapire

dispergo 3 dispersi – spargere pertineo 2 pertinui – appartenere cognosco 3 cognovi – conoscere sicut (adv.) – come nosco 3 novi – conoscere agnosco 3 agnōvi – riconoscere

Responde! 1. Qui est pastor bonus? 2. Cur mercenarius pastor bonus non est? 3. Quid agit lupus? 4. Nonne cognoscit bonus pastor oves suas? 5. Quid ponit pastor bonus pro ovibus suis? 3. Latinitas canonica: CIC, Canon 575 Consilia evangelica in Christi Magistri doctrina et exemplis fundata, donum sunt divinum, quod Ecclesia a Domino accepit Eiusque gratia semper conservat. consilia evangelica: nom. sg.:

___________________________

accepit: 3. sg. ind. pres. A.:

___________________________

fundata: fundo 1 -avi, -atum – fondare, costruire; creare; render stabile 4. Cantus: Stabat Mater dolorosa Stabat Mater dolorosa iuxta crucem lacrimosa, dum pendebat Filius.

140

Schola XI

Cuius animam gementem, contristatam et dolentem, pertransivit gladius. O quam tristis et afflicta fuit illa benedicta Mater unigeniti. Vocabula nova dolorosus 3 – pieno di dolori iuxta (+ acc.) – accanto, vicino lacrimosus 3 – pieno di lacrime gemo 3 gemui, gemitum – gemere, lamentarsi contristo 1 -avi, -atum – rendere triste pertranseo -ire -ivi -itum – passare attraverso gladius, ii M – spada tristis, e – triste afflictus 3 – afflitto, abbattuto

Procella

141

SCHOLA XII

Canis et lupus I. Pater Horatii est Lucilius. Is canem ferōcem habet, qui custos liminis est. Cani nomen est ‘Ferox’. ‘Ferox’ est canis catenarius, qui stans apud ostium villae custodit eam et si fures veniunt, valde latrat: “Bau, bau, bau”. Cum Horatius sanus est, saepe cum cane suo ‘Ferōce’ ludit et in horto vel in ora, quae prope Aquileiam sita est, ambulat. Corpus ‘Ferōcis’ est magnum: habet quattuor pedes, quibus velociter currit, unam caudam, quam movet, duas aures, quibus varios rumores attente audit et dentes albos, quibus fures petit, si ad ostium veniunt. ‘Ferox’ est canis albus et crassus. Is enim nitet, quia dominus Lucilius de mensa sua ei ossa et panem dat. Sic sine labore venter canis impletur. Sed cani libertas dulcis non est: is enim catenā ad villae limen alligatur. Ita apud limen die quiescit et nocte vigilat. II. Lupus est bestia fera, qui in silva, quae haud procul a villa sita est, vivit. Corpus eius tenue est, quod in silva vitam asperam agit. Is enim saepe famem fert et patitur nives imbresque. Contra canes catenarii, qui sub tecto

Canis et lupus

143

vivunt et largo cibo satiantur, famem non ferunt, neque nives imbresque patiuntur. Lupi saepe famem ferunt, quia iis nemo panem, carnem et ossa dat. Lupi dentibus capiunt pastores, oves, aves et alia animalia. Itaque lupus est animal periculosum! Cum luna plena lucet, is ululat: “Uhū, uhū, uhū!”. Omnes in villa dormientes, perterriti sunt neque inde exeunt. Vocabula nova Paragraphus I: albus 3 - bianco alligo 1 avi, atum - incatenare attente (adv.) - attentamente auris, is F – orecchio catena, ae F - catena catenarius 3 - incatenato cauda, ae F - coda collum, i N - collo corpus, oris N - corpo crassus 3 - grasso, denso custodio 4 ivi, itum - custodire custos, custōdis M - custode dens, dentis M - dente detero 3 detrivi, detritum - logorare dies, ei M - giorno dulcis, e - dolce ferox, ferōcis - feroce, indomito fur, furis M,F - ladro, ladra impleo 2 implevi, impletum - riempire, colmare labor, oris M - lavoro, fatica latrat (canis) - abbaia libertas, ātis F - libertà limen, liminis N - soglia, ingresso moveo 2 movi, motum - muovere, agitare niteo 2 nitui - essere ben nutrito nox, noctis F - notte os, ossis N - osso pes, pedis M - piede, zampa rumor, -ōris M - rumore, clamore

144

Schola XII

velociter (adv.) - velocemente venter, ventris M - ventre, pancia vigilo 1 avi, atum - rimanere sveglio di notte

Paragraphus II: asper, aspera, asperum - ruvido, sconnesso, violento bestia, ae F - bestia, animale capio 3 cepi, captum - prendere; catturare caro, carnis F - carne cibus, i M - cibo cogo 3 coegi, coactum - raccogliere; costringere contra (adv.) - in opposizione, contro famem fero - sopporto la fame fames, is F - fame fero, fers, ferre, tuli, latum - portare, trasportare ferus 3 - selvaggio, feroce, indomito haud procul a - non lontano da imber, imbris M - pioggia, temporale inde (adv.) - da lì, di là itaque - perciò largus 3 - abbondante, copioso lupus, i M - lupo nix, nivis F - neve occurro 3 occurri, occursum - venire incontro ovis, is F - pecora pastor, oris M - pastore patior 3 passus sum - tollerare, sopportare, soffrire periculōsus 3 - pericoloso satio 1 avi, atum - saziare silva, ae F - bosco tectum, i N - tetto tenuis, e - tenue, sottile, stretto ululat (lupus) - (lupo) ulula vivo 3 vixi, victum - vivo, essere in vita

ARS GRAMMATICA 1. Tertia declinatio: nomina imparisyllabica, quae in casu nominativo et genetivo singulari impari syllabarum numero constant.

Canis et lupus

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

m. pastor pastōris pastōri pastōrem pastor pastōre

f. condicio condicionis condicioni condicionem condicio condicione

corpus corporis corpori corpus corpus corpore

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

pastōres pastōrum pastōribus pastōres pastōres pastōribus

condiciones condicionum condicionibus condiciones condiciones condicionibus

corpora corporum corporibus corpora corpora corporibus

145

n.

sg.

pl.

Desinentiae praecipuae sunt: -e (abl. sg.); -a (nom. pl. N.); -um (gen. pl). Nomina imparisyllabica in casu genetivo plurali exeunt in -ium, cum duae consonae praecedunt desinentiam genetivi singularis: mons, montis M dens, dentis M gens, gentis F urbs, urbis F cor, cordis N

montium dentium gentium urbium cordium

Quaedam nomina imparisyllabica habent in casu genetivo plurali desinentiam -ium ut: mus, muris M fraus, fraudis F nix, nivis F mas, maris M

murium fraudium nivium marium

146

Schola XII

Nomina parisyllabica ut pater, frater, mater, iuvenis in casu genetivo plurali exeunt in -um: pater, patris M frater, fratris M mater, matris F iuvenis, iuvenis M

patrum fratrum matrum iuvenum

Sed: senex, senis M canis, canis M panis, panis M

senium canium panium

2. “Cum” temporale postulat indicativum: Cum Horatius sanus est, ambulat cum cane suo in ora maritima. Cum sol lucet, viri feminaeque ad oram maritimam iter faciunt. EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Scribe formas, quae desunt (homo, hominis)! Singularis Nominativus: Genetivus: Dativus: Accusativus: Vocativus: Ablativus:

Homo est animal rationale. Sanguis ________ ruber est. Homo __________ lupus (est). Ad __________ novum curre! O ________, veni et vide! Is cum ________ novo ambulat.

Pluralis Nominativus:

Omnes __________ fratres sunt.

Canis et lupus

Genetivus: Dativus: Accusativus: Vocativus: Ablativus:

147

Angeli sunt custodes __________. Pax __________ in terra! Bonos _________ laudamus. __________, fidem custodīte! Ecce tabernaculum Dei cum _________.

exercitivm 2 Da aptum casum! 1. Amici fures temporum. (fur, furis M) 2. Inclina ad Te _________ nostra! (cor, cordis N) 3. Veni, Redemptor __________! (gens, gentis F) 4. Et temptaverunt Deum in __________ suis. (cor, cordis N) 5. Peccavimus cum _________ nostris. (pater, patris M) 6. Dixit ad __________. (mulier, mulieris F) 7. Homo non habet quattuor __________, sed duos. (pes, pedis M) 8. ‘Ferox’ est canis niger, qui _________ albos habet. (dens, dentis M) 9. _________ timidi latrant, non mordent. (canis, canis M) 10. Sero venientibus _________. (os, ossis N - pl!). Vocabula nova tempus, oris N - tempo cor, cordis N - cuore gens, gentis F - gente tempto 1 -avi - tentare pecco 1 -avi - peccare pater, patris M - padre mulier, mulieris F - donna

pes, pedis M - piede dens, dentis M - dente timidus 3 - timido mordeo 2 - momordi - mordere sero (adv.) - tardi os, ossis N - osso

exercitivm 3 Scribe formas, quae desunt! N.V. flumen altum G. fluminis _________

_________ alta _________ altorum

148

Schola XII

D. _________ alto Acc. flumen altum Abl. _________ alto

fluminibus altis flumina _________ _________ _________

N.V. dens niger G. dentis nigri D. _________ _________ Acc. dentem _________ Abl. _________ nigro

dentes _________ _________ nigrorum dentibus nigris dentes _________ _________ nigris

N.V. pater noster G. patris _________ D. _________ nostro Acc. _________ nostrum Abl. patre _________

_________ nostri _________ _________ _________ nostris _________ _________ patribus nostris

exercitivm 4 Responde! 1. Quod nomen est patri Horatii? 2. Quem canem habet Lucilius? 3. Quod nomen est cani? 4. Quod est officium canis Lucilii? 5. Cum quo ambulat Horatius, cum sanus est? 6. Num corpus ‘Ferocis’ parvum est? 7. Habet-ne canis ‘Ferox’ dentes nigros? 8. Quem ‘Ferox’ petit dentibus? 9. Cur Ferox nitet? 10. Nonne ‘Ferox’ alligatur ad villae limen? 11. Quid agit ‘Ferox’ die? 12. Quid agit ‘Ferox’ nocte?

Canis et lupus

149

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM ALTERAM exercitivm 1 Da formas, quae desunt (corpus, corporis)! Singularis Nominativus: Genetivus: Dativus: Accusativus: Vocativus: Ablativus: Pluralis Nominativus: Genetivus: Dativus: Accusativus: Vocativus: Ablativus:

Corpus lupi tenue, non crassum est. Membra __________ humani sunt varia. __________ sano dormire placet. Iudas _________ Christi accepit. Ave, _________ sanctum! Mens sana in _________ sano. _________ sunt ex elementis composita. Formae __________ variae sunt. Infirmis __________ aqua datur. Nocte __________ caelestia videntur. O __________ sancta martyrum! In _________ sanis habitant mentes sanae.

exercitivm 2 Scribe desinentias! 1. Corpus lupi tenu___ est, quia vit___ asper___ agit. 2. Corpus canis crass___ est, quia de mens___ domini pan___ accipit. 3. Lupus saepe fam___ fert patiturque niv___ imbresque. 4. Lupo nemo pan___, carn___ et oss___ dat. 5. ‘Ferox’ est can___ catenarius, quia ad limen___ alligatur. 6. Lupi dent___ capiunt pastor___, ov___ et av___. 7. Si fur___ ad ostium veniunt, ‘Ferox’ vehementer latrat. 8. Cum nox est, can___ vigilat. 9. Cum luna lucet, lup___ ululat. 10. Collum can___ catenā deteritur.

150

Schola XII

exercitivm 3 Compone novas sententias ita, ut participio praesenti uteris! Exemplum: Horatius cotidie cum cane, qui latrat, ambulat. Horatius cum cane latrante ambulat. 1. Lupus, qui vitam asperam agit, famem fert. ______________________________________________________ 2. Canis ‘Ferox’, qui apud villae ostium stat, eam custodit. ______________________________________________________ 3. Homines, qui in villa dormiunt, perterriti sunt, cum lupus ululat. ______________________________________________________ 4. Fur audit canem, qui latrat, et fugit. ______________________________________________________ 5. Lupus, qui in silva nives imbresque patitur, vitam asperam agit. ______________________________________________________ 6. ‘Ferox’, qui die quiescit, nocte vigilare debet. ______________________________________________________ 7. Canis, qui de mensa domini panem et ossa accipit, crassus est. ______________________________________________________ 8. Mihi non placet ambulare cum lupō, qui famem fert. ______________________________________________________ exercitivm 4 Responde! 1. Ubi vitam agit lupus? 2. Cur corpus lupi tenue est? 3. Quid fert et quid patitur lupus in silva? 4. Cur canes famem non ferunt? 5. Cur lupi dentibus capiunt pastores, oves et alia animalia? 6. Quid lupi capiunt dentibus?

Canis et lupus

151

7. Nonne lupus animal periculosum est? 8. Quando lupi ululant? 9. Qui perterriti sunt, cum lupi ululant? LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas patristica: Tolle, lege Et ecce audio vocem de vicina domo cum cantu dicentis et crebro repetentis quasi pueri an puellae, nescio: “Tolle lege, tolle lege”. (S. Augustinus, Confessiones 8.12.29) Vocabula nova vox, vocis F – voce vicinus 3 – vicino domus, us F – casa, abitazione cantus, us M – canto crebro (adv.) – spesso repeto 3 repetii – riprendere, ripetere quasi (adv.) – come

2. Latinitas canonica: CIC, Canon 907 In celebratione eucharistica diaconis et laicis non licet orationes, speciatim precem eucharisticam proferre vel actionibus fungi, quae sacerdotis celebrantis sunt propriae. Vocabula nova actio, onis F – azione, atto celebratio, onis F – celebrazione eucharisticus 3 – eucaristico fungor 3 functus sum (+ abl.) – compiere, adempiere

152

Schola XII

laicus, i M – laico non licet – non è permesso oratio, onis F – preghiera prex, precis F – preghiera profero, proferre, protuli, prolatum – citare, menzionare, dire sacerdos, otis M – sacerdote speciatim (adv.) – particolarmente, in special modo

3. Cantus: Regina caeli Regina caeli, laetare, alleluia, quia quem meruisti portare, alleluia, resurrexit, sicut dixit, alleluia: ora pro nobis Deum, alleluia! V. Gaude et laetare Virgo Maria, alleluia. R. Quia surrexit Dominus vere, alleluia. Oremus. Deus, qui per resurrectionem Filii tui, Domini nostri Iesu Christi, mundum laetificare dignatus es: praesta, quaesumus; ut per eius Genetricem Virginem Mariam, perpetuae capiamus gaudia vitae. Per eundem Christum Dominum nostrum. R. Amen. Vocabula nova regina, ae F – regina laetor 1 laetatus sum – allietarsi, rallegrarsi mereo 2 merui, meritum – guadagnare, acquistare laetare – (tu) rallegrati! praesto 1 praestiti, praestitum – fare, eseguire, dare capiamus – che (noi) raggiungiamo

Canis et lupus

153

SCHOLA XIII

Lupus ad canem I. Phaedrus libertatem dulcem laudans fabulam de lupo et cane conscripsit. Ab eo narrata est fabula cuius titulus est: ‘Lupus ad canem’. Cani crasso lupus fame coactus occurrit. Lupus: “Unde sic nites? Quo cibo corpus tam magnum fecisti? Ego pereo fame”.  Canis: “Quia ego praesto domino meo officium”. Lupus: “Quod officium?”. Canis: “Custos liminis eius sum, custodio nocte villam a furibus! Itaque mihi adfertur panis; dominus de mensa sua dat ossa mihi. Sic sine labore venter impletur meus. Visne tu praestare hoc officium?”.  Lupus: “Ego sum paratus! Nunc vero in silva vitam asperam ago patiorque nives et imbres. Pulchrum est sub tecto vivere et largo satiari cibo!”. Canis: “Veni ergo mecum!”. Dum procedunt, aspicit lupus collum canis catena detritum. Lupus: “Unde hoc, amice?”. Canis: “Nihil est”. Lupus: “Dic, amice, quaeso”.  Canis: “Quia videor acer, dominus alligat me interdiu; ita luce quiesco, nocte vigilo”. Lupus: “Ergo non liber catenam fers. Sit tibi tua infelix condicio! Amo meam dulcem libertatem!”.

Lupus ad canem

155

Continuo lupus ad silvam accurrit, canis vero ad villam, quia non habent domum eandem.  Vocabula nova: acer, acris, acre - acuto, violento, crudele adfero, adferre, attuli, allatum - portare, fornire aspicio 3 aspexi, aspectum - guardare, osservare condicio, onis F - condizione, stato, situazione, circostanza conscribo 3 conscripsi, conscriptum - scrivere, comporre dum (adv.) - mentre fabula, ae F - favola idem, eadem, idem - lo stesso, il medesimo infēlix, infelicis - infelice, sfortunato interdiu (adv.) - durante il giorno, di giorno laudo 1 -avi, -atum - lodare lux, lucis F - luce; giorno nihil - niente, nulla nunc (adv.) - adesso officium, ii N - dovere, obbligo, servizio, compito, ufficio parātus 3 - preparato, pronto pereo, is, perire, perii, - scomparire, essere finito, morire Phaedrus, i M - Fedro praesto 1 praestiti, praestatum - dare, procurare, fornire procēdo 3 processi, processum - procedere, andare, avanzare quaeso 3 -, - cercare, richiedere sic (adv.) - così, in questo modo tamen (adv.) - tuttavia titulus, i M - titolo unde? - da dove?

ARS GRAMMATICA 1. Participium praeteritum perfectum indicat actionem, quae facta est ante illam, quae designatur a praedicato verbali eiusdem sententiae. verbvm temporale



amo 1 amavi, amatum video 2 vidi, visum lego 3 legi, lectum

participivm praeteritvm amatus, amata, amatum visus, visa, visum lectus, lecta, lectum

156

Schola XIII

facio 3 feci, factum audio 4 audivi, auditum

factus, facta, factum auditus, audita, auditum

Cani crasso lupus fame coactus occurrit. Canis collum catenā detritum habet. Verbum incarnatum adoramus. 2. Vox passiva temporis praeteriti perfecti Haec forma componitur e participio temporis perfecti et verbo temporali esse: Singularis Pluralis 1. amatus 3 sum 2. amatus 3 es 3. amatus 3 est A: Dominus panem dedit. A: Discipuli legerunt libros.

amati 3 sumus amati 3 estis amati 3 sunt P: Panis a domino datus est. P: Libri a discipulis lecti sunt.

3. Pronomen īdem eadem idem nom. gen. dat. acc. abl. nom. gen. dat. acc. abl.

m. īdem eundem eōdem eīdem, iīdem eōrundem eōsdem

f. éadem ēiúsdem eīdem eandem eādem eaedem eārundem eīsdem/īsdem/iīsdem eāsdem eīsdem/īsdem/iīsdem

Canis et lupus domum eandem non habent.

n. idem idem eōdem éadem eōrundem éadem

sg.

pl.

Lupus ad canem

157

EXERCITIA exercitivm 1 Scribe participium perfectum! Exemplum: ago, agere, egi, actum: actus, acta, actum 1. mitto 3 misi, missum: _______________________________ 2. capio 3 cepi, captum: _______________________________ 3. duco 3 duxi, ductum: _______________________________ 4. lego 3 legi, lectum: _______________________________ 5. moveo 2 movi, motum: _______________________________ _______________________________ 6. facio 3 feci, factum: _______________________________ 7. dico 3 dixi, dictum: 8. scribo 3 scripsi, scriptum: _______________________________ 9. pono 3 posui, positum: _______________________________ 10. do 1 dedi, datum _______________________________ 11. trado 3 tradidi, traditum _______________________________ 12. video 2 vidi, visum _______________________________ exercitivm 2 Pone has sententias in voce passiva! 1. Magistri semper bonos discipulos laudant. _______________________________________________ 2. Mater filium laudavit. _______________________________________________ 3. Servus cani aquam dedit. _______________________________________________ 4. Apostoli verba Christi tradiderunt. _______________________________________________ 5. Maria filium ante magistros vidit. _______________________________________________

158

Schola XIII

6. Canis ‘Ferox’ villam nocte custodivit. _______________________________________________ 7. Bonus pastor ovem nigram umeris portavit. _______________________________________________ 8. Rufus et Rufinus vestigia ovium aspexerunt in horto. _______________________________________________ 9. Iesus apostolos in mundum misit. _______________________________________________ 10. Omnis Christifidelis crucem propriam fert. _______________________________________________ exercitivm 3 Responde! 1. Quid conscripsit Phaedrus ille? 2. Qui titulus est fabulae? 3. Quis cani occurrit? 4. Cur canis nitet? 5. Cur sine labore venter canis impletur? 6. Quod est officium canis? 7. Quid patitur lupus in silva? 8. Quid aspexit lupus loquens cum cane? 9. Cur canis alligatur? 10. Cur canis liber non est? 11. Quo lupus accurrit? 12. Placet-ne condicio canis lupo? exercitivm 4 Scribe aptas formas pronominis idem eadem idem! Primum perlege textum, deinde solve pensum! Rufus pastor habet duos canes, quibus nomina sunt Ferox et Persa. Alter est niger, alter albus. Ferox est canis magnus, Persa est canis

Lupus ad canem

159

parvus. Ambo canes oves, quae sunt albae et nigrae, custodiunt. Oves nigrae pastori non saepe parent et in silva errant. In silva autem vitam asperam lupus pericolosus agit, qui oves dentibus petit, mordet et ēst. 1. Ferox et Persa sunt canes __________ pastoris. 2. Ambo canes __________ pastori parent. 3. Ferox et Persa habent __________ pastorem. 4. Ferox et Persa cum __________ pastore in campo sunt. 5. Lupus dentibus _________ oves non petit. 6. Canes cum _________ ovibus in campo currunt. 7. Patri et liberis _________ cognomen est. 8. Maritus et uxor in _________ cubiculo dormiunt. exercitivm 5 Scribe aptas formas vocabulorum! Phaedrus fabulam conscripsit, _________ (qui quae quod) titulus est ‘Lupus ad canem’. In ea libertas _________ (dulcis, e) laudatur. Lupus fame coactus in via __________ (canis, is M) occurrit. Quia canis valde _________ (niteo 2 nitui), lupus eum interrogat: “Unde sic nites?”. Canis respondet: “Niteo, quia _________ (panis, is M) mihi adfertur, quia _________ (os, ossis N) mihi dantur”. _________ (lupus, i M) placet sic vivere et _________ (volo velle volui) par officium praestare domino canis. Vita enim lupi in silva _________ (asper 3) est: is sub tecto non _________ (vivo 3 vixi) neque largo cibo _________ (satio 1 avi, atum). Dum procedunt in via lupus mox aspexit colum canis _________ (detero 3 detrivi, detritum – part.!) et interrogavit _________ (is ea id): “Unde, amice, hoc tibi?”. Canis respondit hoc nihil _________ (sum esse fui)! Is enim catenā interdiu _________ (alligo 1 alligavi, alligatum) et custodit villam. Hoc lupo non placuit, qui ad _________ (silva, ae F) accu(cu)rrit.

160

Schola XIII

exercitivm 6 Flecte verbum temporale deponens patior 3 passus sum! Tempus praesens Singularis Prima persona: Die et nocte aequo animo dolores _______________. Secunda persona: Cur quietem non _______________? Tertia persona: Interdiu lupus famem _______________. Pluralis Prima persona: Quanta mala _____________ pro Ecclesia sancta Dei! Secunda persona: Cur illum magistrum non _______________? Tertia persona: Beati qui persecutionem _______________ propter iustitiam! Tempus praeteritum perfectum Singularis Prima persona: O pater, nullas iniurias _____________ ab illo homine! Secunda persona: Heri tu famem non _____________! Tertia persona: Christus _____________ pro vobis! Pluralis Prima persona: Temporibus actis nos multos dolores _______________. Secunda persona: Tanta _______________ sine causa. Tertia persona: Mulieres nostrae sitim _______________. exercitivm 7 Ad quam declinationem vocabula sequentia pertinent (scribe I, II, III): ostium, ostii oratio, orationis vir, viri campus, campi

_____ _____ _____ _____

fames, famis vallis, vallis lux, lucis liber, libri

_____ _____ _____ _____

Lupus ad canem

homo, hominis causa, ae rivus, rivi

_____ _____ _____

porta, portae incola, incolae canon, canonis

161

_____ _____ _____

LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas canonica: Canon 908 Sacerdotibus catholicis vetĭtum est una cum sacerdotibus vel ministris Ecclesiarum communitatumve ecclesialium plenam communionem cum Ecclesia catholica non habentium, Eucharistiam concelebrare. Vocabula nova catholicus 3 - cattolico vetĭtum est - è proibito una (adv.) - insieme a communitas, atis F - comunità communio, onis F - comunione Eucharistia, ae F - Eucarestia concelebro 1 -avi, -atum - celebrare ecclesialis, e - ecclesiale

2. Latinitas patristica: Gaudium angelorum visio Creatoris Vivunt autem angeli in gaudio, non creaturae, sed Creatoris. Gaudium enim creaturae est quidquid videtur. Gaudium Creatoris est quod non videtur oculis corporis, sed purgata acie mentis.  Beati mundo corde.  Ad quam visionem beati sunt?  Quoniam ipsi Deum videbunt1.  Non enim putetis, fratres, quia gaudent angeli ex eo, quia vident terram aut caelum vel quaecumque in his sunt. Non ex eo gaudent, quia vident caelum et terram, sed quia vident eum, qui fecit caelum et terram. (S. Augustinus, Sermo 4.4) 1

Matth 5,8.

162

Schola XIII

Vocabula nova visio, visionis F - visione Creator, oris M - Creatore creatura, ae F - creatura quisquis, quidquid - chiunque, qualunque cosa; qualunque, qualsiasi purgatus 3 - pulito acies, ei F - punta, filo; acutezza, battaglia quoniam (coni.) - perché quicumque, quaecumque, quodcumque - chiunque, qualunque mundus 3 - pulito, elegante

3. Cantus: Ave verum Corpus Ave verum corpus, natum de Maria Virgine, vere passum, immolatum in cruce pro homine, cuius latus perforatum fluxit aqua et sanguine: esto nobis praegustatum in mortis examine. O Iesu dulcis, O Iesu pie, O Iesu, fili Mariae. Miserēre mei. Amen. Vocabula nova nascor 3 natus sum - nascere latus, lateris N - lato, fianco perforo 1 -avi, -atum - perforare, bucare fluo 3 fluxi, fluxum - scorrere esto (imp. esse) - sii (tu) praegusto 1 -avi, -atum - gustare (prima) examen, examinis N - esame miserēre (imp. misereor) - abbi misericordia (tu)

Lupus ad canem

163

SCHOLA XIV

De diebus, de dis deque Deo I. Dies in XII horas dividitur. Prima hora est mane, extrema, id est duodecima, vesper. Mane enim initium diei est, vesper vero finis diei. Dies ergo est tempus a mane ad vesperum. Die homines laborant, nocte dormiunt. VII dies sunt hebdomada. Hebdomada a numero Graeco septem appellatur. Apud Romanos nomina dierum erant: dies Solis, dies Lunae, dies Martis, dies Mercurii, dies Iovis, dies Veneris et dies Saturni. Dies ergo nominabantur vel a corporibus caelestibus, ut Sole et Lunā, vel a dīs deabusque, ut Marte, Mercurio, Iove, Venere, Saturno. Mars erat deus belli, qui apud Romanos semper in magno honore erat. Mercurius erat deus viarum, mercaturae furtique. Iuppiter erat deorum hominumque pater ac rex caeli et terrae. Iovi magnum honorem Romani tribuebant. Venus, dea voluptatis amorisque, Romanae gentis genetrix putabatur. Saturnus quoque deus erat. Is Romanos magnā cum benevolentiā regebat ac protegebat. Ita dies inter se nomine differebantur. II. Diana et Minerva apud veteres Romanos in magno honore erant. Diana dea silvarum putabatur et silvas habitabat. Gerebat pharetram cum sagittis, quibus feras necabat. Ea quoque a virginibus

De diebus, de dis deque Deo

165

colebatur, quia pudicitiae dea erat. Dianae cerva sacra erat. Minerva vero dea erat sapientiae ac pugnas amabat. Apud Graecos Minerva erat Athenarum regina et patrona. Minervae noctua sacra erat. III. Apud Christianos primus hebdomadae dies erat et adhuc est dies Dominicus, i.e. dies inter Sabbatum et diem Lunae. Dies Dominicus (sive dies Dominica) est dies festus, dicatus Domino Iesu Christo, quo commemoratur eius resurrectio a mortuis. Ob eam rem Christiani diebus Dominicis in ecclesiam ire solent. Ibi Verbum Dei audiunt meditanturque et celebrationi eucharisticae  intersunt. Alii dies hebdomadae in libris liturgicis sunt: feria secunda, feria tertia, feria quarta, feria quinta, feria sexta et Sabbatum, quod Mariae, Matri Dei, dicatum est. Vocabula nova Paragraphus I amor, oris M – amore atque (= ac) – e, e anche bellum, i N – guerra benevolentia, ae F – benevolenza, devozione, affetto caelestis, e – celeste dies, diei M (f) – giorno divido 3 divisi, divisum – dividere, tagliare, separare extremus 3 – estremo, ultimo, profondo finis, is M (f) – confine, limite, fine furtum, i N – furto genetrix, trīcis F – genitrice hebdomada, ae F – settimana honor, ōris M – onore

166

Schola XIV

initium, ii N – inizio Iuppiter, Iovis M – Giove mane (indecl.) – mattino, di mattina Mars, Martis M – Marte mercatūra, ae F – commercio, traffico Mercurius, ii M – Mercurio nominātim (adv.) – per nome, nominalmente progenitor, ōris M – progenitore, antenato protĕgo 3 protexi, protectum – coprire, difendere, proteggere puto 1 putavi putatum – valutare, stimare, considerare, credere rego 3 rexi, rectum – dirigere, guidare rex, regis M – re Saturnus, i M – Saturno similis, e (+ dat.) – simile sol, solis M – sole tribuo 3 tribui tributum – dare, concedere, conferire Venus, Veneris F – Venere vero (adv.) – in verità, davvero; però, ma vesper, vesperi M – sera vesperi (adv.) – di sera, alla sera voluptas, ātis F – piacere, voluttà, godimento

Paragraphus II Athenae, arum F – Atene cerva, ae F – cerva colo 3 colui, cultum – coltivare, curare, onorare, venerare corona, ae F – corona Diana, ae F – Diana fera, ae F – fiera, belva, animale selvatico gero 3 gessi gestum – portare (con sé, su di sé), produrre, trattare Minerva, ae F – Minerva neco 1 necavi, necatum – uccidere, far morire noctua, ae F – civetta patrona, ae F – patrona, protettrice pharetra, ae F – faretra pudicitia, ae F – pudicizia, castità pugna, ae F – battaglia, combattimento regina, ae F – regina sagitta, ae F – freccia vetus, veteris – anziano, vecchio, antico

De diebus, de dis deque Deo

167

Paragraphus III adhuc (adv.) – ancora; fino a questo momento celebratio, onis F – celebrazione commemoro 1 avi, atum – ricordare dicatus (+ dat.) < dico 1 dicavi dicatum – consacrato a dies festus M – giorno festivo Dominicus 3 – del Signore eucharisticus 3 – eucaristico feria, ae F – giorno della settimana (eccl.) festus 3 – di festa, festivo intersum interesse interfui (+ dat.) – essere presente, partecipare meditor 1 meditatus sum – meditare, pensare, riflettere resurrectio, onis F – risurrezione Sabbatum, i N – sabato

ARS GRAMMATICA 1. Declinatio quinta nom. gen. dat. acc. voc. abl.

diēs diēī diēī diem diēs diē

singularis rēs reī reī rem rēs rē

pluralis diēs rēs diērum rērum diēbus rēbus diēs rēs diēs rēs diēbus rēbus

Eodem modo flectuntur haec nomina: spes, series, acies, facies et cetera. 2. Tempus praeteritum imperfectum Desinentiae vocis activae:

Desinentiae vocis passivae:

1. (e)ba-m 1. (e)ba-r 2. (e)bā-s 2. (e)bā-ris 3. (e)ba-t 3. (e)bā-tur 1. (e)bā-mus 1. (e)bā-mur

168

Schola XIV

2. (e)bā-tis 2. (e)bā-minī 3. (e)ba-nt 3. (e)ba-ntur ia con. ego amābam tu amābās is amābat nos amābāmus vos amābātis ii amābant

iia con. monēbam monēbās monēbat monēbāmus monēbātis monēbant

iiia coniugatio legēbam capiēbam legēbās capiēbās legēbat capiēbat legēbāmus capiēbāmus legēbātis capiēbātis legēbant capiēbant

iva con. vox audiēbam audiēbās audiēbat act. audiēbāmus audiēbātis audiēbant

amābar amābāris amābātur amābāmur amābāminī amābantur

monēbar monēbāris monēbātur monēbāmur monēbāminī monēbantur

legēbar legēbāris legēbātur legēbāmur legēbāminī legēbantur

audiēbar audiēbāris audiēbātur pas. audiēbāmur audiēbāminī audiēbantur

ego tu is nos vos ii

capiēbar capiēbāris capiēbātur capiēbāmur capiēbāminī capiēbantur

Verba temporalia sum et possum praeterito imperfecto hoc modo flectitur: ego tu is nos vos ii

sum eram erās erat erāmus erātis erant

possum poteram poterās poterat poterāmus poterātis poterant

sg. pl.

3. Ablativus temporis indicat tempus, quo aliquid accidit. Interrogamus: quando? Adhibetur sine praepositione. Die homines laborant, nocte quiescunt dormiuntque. Christiani diebus Dominicis in ecclesiam ire solent. Temporibus Augusti Iesus Christus natus est.

De diebus, de dis deque Deo

169

EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Inscribe rectas desinentias! Initium di___ est mane, cum sol oritur. Vespere nox incip___. Di___ est tempus a mane ad vesperum. Hebdomada habet septem di___. Homines di___ laborant, noct___ vero dormiunt et quiescunt. Romani dabant nomina di___ vel a corporibus caelestibus vel a dis deabusque. Corpora caelestia sunt: Sol___ et Lun___. Nomina deorum dearumque sunt: Mar___, Mercuri___, Iuppiter, Ven___, Saturn___. Romani magnum honorem Iovi tribueba___. In magno onore deus belli erat, qui vocaba___ Mars. Romanae gentis genetrix putaba___ Venus, dea voluptat___ et amor___. Deus Saturnus Romanos regeba___ et protegeba___ magnā cum benevolentiā. exercitivm 2 Scribe formas, quae desunt! N. facies mea facies nostrae G. __________ meae __________ nostrarum D. faciei __________ __________ nostris Acc. __________ __________ __________ __________ V. facies __________! facies nostrae! Abl. __________ meā faciebus __________ exercitivm 3 Da formas temporis imperfecti! 1. laudo 2. audimus 3. curris 4. habetis 5. ducunt

_______________ 6. dividitur _______________ _______________ 7. colitis _______________ _______________ 8. dicimus _______________ _______________ 9. fugimus _______________ _______________ 10. tribuuntur_______________

170

Schola XIV

exercitivm 4 Responde! 1. In quot horas dies dividitur? 2. Quid est ‘mane’ et quid ‘vesper’? 3. Quid est ‘dies’? 4. Quid agunt homines die, quid nocte? 5. Quot dies habet hebdomada? 6. A quo Romani dies nominabant? 7. Qui deus erat Mars? 8. Qui deus erat Mercurius? 9. Qui deus erat Iuppiter? 10. Quae dea erat Venus? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM SECUNDAM exercitivm 1 Pone has sententias in voce passiva! 1. Christiani unum Deum colunt. ______________________________________________________ 2. Dea Diana pharetram cum sagittis gerebat. ______________________________________________________ 3. Diana multas feras necavit. ______________________________________________________ 4. Iovi magnum honorem Romani tribuebant. ______________________________________________________ 5. Puellae aram deae Dianae ornant. ______________________________________________________ 6. Romani aras et statuas Minervae dicaverunt. ______________________________________________________ 7. Veteres Venerem genetricem gentis Romanae putabant. ______________________________________________________

De diebus, de dis deque Deo

171

exercitivm 2 Responde! 1. Quae deae apud Romanos in magno honore erant? 2. Num Diana dea voluptatis amorisque erat? 3. Quid secum gerebat Diana? 4. Quod animal Dianae sacrum erat? 5. Quod animal Minervae sacrum erat? 6. Quae dea erat Minerva? 7. Cuius urbis Minerva patrona erat? EXERCITIA AD PARAGRAPHUM TERTIAM exercitivm 1 Scribe vocabula, quae desunt!

celebratio eucharisticus Dies __________ est primus hebdomadae dies, quo dicatus Christiani __________ Domini commemorant. Die Dominico Christiani in __________ ire solent. Eō locō dies Dominicus dies festus __________ __________ intersunt et __________ Dominicus audiunt ac meditantur. Christianis dies Dominicus ecclesia __________ __________ est. Sabbatum est dies inter homilia feriam sextam et __________ __________. Hic dies resurrectio Mariae, Matri Dei __________ est.

exercitivm 2 Pone signum “x” in loco conveniente! dividitur putabatur da nominamus regebat dicavit facite eunt fecimus colere necati sunt

1

2

3



sg.



pl. ind. impr. inf. praes. impf. pf.





A.



 

P.



172

Schola XIV

Legenda: 1: persona 1 2: persona 2 3: persona 3 sg.: singularis pl.: pluralis ind.: indicativus impr.: imperativus

inf.: infinitivus praes.: tempus praesens impf.: tempus praeteritum imperfectum pf.: tempus praeteritum perfectum A.: vox activa P.: vox passiva

exercitivm 3 Responde! 1. Qui dies apud Christianos hebdomadae primus est? 2. Quando Christiani in ecclesiam ire solent? 3. Quid Christiani agunt in ecclesia? 4. Cui dies Dominicus dicatus est? 5. Cui Sabbatum dicatum est? 6. Quomodo dies inter diem Dominicum et Sabbatum nominantur? LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas biblica: Angelus septimus Et septimus angelus tubā cecinit. Et factae sunt voces magnae in caelo dicentes: Factum est regnum huius mundi, Domini nostri et Christi eius, et regnabita in saecula saeculorum. Amen. 16 Et viginti quattuorb senioresc, qui in conspectud Dei sedent in sedibus suis, ceciderunt in faciese suas, et adoraverunt Deum, dicentes:  17Gratias agimus tibi, Domine Deus omnipotens, qui es, et qui eras, et qui venturus esg: quia accepisti virtutem tuam magnam, et regnastif. 18Et iratae sunt gentes, et advenit ira tua et tempus mortuorum iudicari, et reddere mercedem servis tuis prophetis, et sanctis, et timentibus nomen tuum pusillish et magnis, et exterminandii eos, qui corruperunt terram. 19 Et apertum est templum Dei in caelo: et visa est arca testamenti eius 15

De diebus, de dis deque Deo

173

in templo eius, et facta sunt fulgura et voces et terraemotus et grando magna. (Apocalypsis Ioannis 11,15-19) ________

a. regnabit – regnerà b. viginti quattuor – XXIV (24) c. seniores – gli anziani d. in conspectu – in presenza e. in facies – con le facce in giù g. venturus es – che verrai, che stai per venire f. regnasti = regnavisti h. pusillis – ai piccoli i. collega tempus... exterminandi – tempo di sterminare

Vocabula nova tuba, ae F - tromba (lunga e dritta) cano 3 cecini, cantum - cantare vox, vocis F - voce sedes, is F - sedia, sede cado 3 cecidi, - cadere virtus, ūtis F - virtù, forza tempus, temporis N - tempo iudico 1 -avi, -atum - giudicare

reddo 3 reddidi, redditum - ridare mercēs, mercēdis F - salario propheta, ae M - profeta corrumpo 3 -rupi, -ruptum - rovinare arca, ae F - arca, cassa, scrigno fulgur, fulguris N - lampo, fulmine grando, grandinis F - grandine irascor 3 iratus sum - mi arrabbio

2. Latinitas liturgica: Testamentum Domini nostri Iesu Christi Credis1 in Deum, Patrem omnipotentem? Credis et in Christum Iesum, Filium Dei, qui ex Patre venit, qui a principio cum Patre est, qui ex Maria virgine per Spiritum Sanctum natus est, qui crucifixus est sub Pontio Pilato, mortuus est, resurrexit tertia die 1

Est compilatio canonum et liturgiae ex Hippolyto Romano mutuans, orta in Syria saec. fere V.

174

Schola XIV

reviviscens ex mortuis, ascendit in caelum, sedet ad dexteram Patris, et venturus est ad iudicandos vivos et mortuos? Credis et in Spiritum Sanctum, in Ecclesiam sanctam? (Denz 61) Vocabula nova venturus est – sta per venire ad iudicandos – per giudicare

3. Latinitas patristica: Mysterium nostræ vivificationis Beátus Iob, sanctæ Ecclésiæ typum tenens, modo voce córporis, modo autem voce cápitis útitur; et, dum de membris eius lóquitur, repénte ad verba cápitis levátur. Unde hic quoque subiúngitur: “Hæc passus sum absque iniquitáte manus meæ, cum habérem mundas ad Deum preces”. Absque iniquitáte enim manus suas pértulit, qui peccátum non fecit, nec invéntus est dolus in ore eius, et tamen dolórem crucis pro nostra redemptióne tolerávit. Qui solus præ ómnibus mundas ad Deum preces hábuit, quia et in ipso dolóre passiónis pro persecutóribus orávit, dicens: “Pater, dimítte illis, non enim sciunt quid fáciunt”. Quid enim dici, quid cogitári in prece múndius potest quam cum et illis misericórdia intercessiónis tribúitur, a quibus tolerátur dolor? Unde factum est, ut Redemptóris nostri sánguinem, quem persecutóres sæviéntes fúderant, póstmodum credéntes bíberent, eúmque esse Dei Fílium prædicárent. (S. Gregorius Magnus, Expositio in Librum beati Iob, 13,21) Vocabula nova typus, i M – figura, immagine modo… modo – ora… ora dum (coni.) – mentre repente (adv.) – all’improvviso

De diebus, de dis deque Deo

subiungo 3 –iunxi, -iunctum – aggiungere absque (+ abl.) – senza iniquitas, atis F – iniquità manus, us F – mano dolor, oris M – dolore mundus 3 – mondo prex, precis F – preghiera persecutor, oris M – persecutore saevio 4 saevii, saevitum – incrudelire, infuriare fundo 3 fudi, fusum – versare, spargere postmodum (adv.) – di poi, in seguito

4. Cantus: O salutaris Hostia O salutaris hostia quae caeli pandis ostium, bella premunt hostilia: da robur, fer auxilium Uni trinoque Domino sit sempiterna gloria, qui vitam sine termino nobis donet in patria. Vocabula nova salutaris, e – che porta salute/salvezza pando 3 pandi, pansum – spalancare, aprire premo 3 pressi, pressum – premere, comprimere hostilis, e – ostile robur, roboris N – forza virile sempiternus 3 – che dura sempre terminus, i M – pietra terminale, fine

175

176

Schola XIV

SCHOLA XV

Dies Dominicus I. Italia est paeninsula, quam circumdant duo maria: Mare Hadriaticum et Mare Tyrrenum. Quam ob rem Italia habet multas urbes maritimas et multos portus. Temporibus antiquis nonnullae urbes maritimae erant: Genua, Brundisium, Neapolis, Roma, Aquileia et ceterae. Numerus portuum ergo magnus erat. In portibus multi nautae et gubernatores saepe exspectabant ventum secundum. Navis enim habet vela, in quae flat ventus secundus. Ita naves moveri possunt. Ventus adversus in vela non flat, quam ob rem navis non movetur. Vento igitur secundo naves navigant, ventis adversis non moventur. Hodie est dies Dominicus et ostiarius mane ostium ecclesiae aperuit. Christiani, qui Aquileiam incolunt, ad ecclesiam contendunt. Tres puellae quoque, a quibus ecclesia heri ornata purgataque est, hodie denuo ad ecclesiam properant. Episcopus Theodorus in sacrario se ad sanctam missam diligenter praeparat. Cum eo sunt alii presbyteri et duo diaconi. In sacrario magnum silentium regnat, nemo loquitur, nemo clamat, nemo interrogat: est enim silentium sacrum. At in Aquileiensi portū silentium non est. Multi homines advenientes ad portum terras transmarinas transire volunt vel varias merces quaerunt vel amicis suis occurrunt. Aquileienses enim amant portum suum et eum saepe frequentant. Non procul a portū inveniuntur multae tabernae, in quibus mercatores varias res vendunt ut pisces, vinum, panem, salem, piper, oleum, aurum, argentum, gemmas, margaritas, anulos, animalia, servos ancillasque. Cotidie enim mercatores cum servis suis adferentibus saccos variarum mercium plenos ad portum adveniunt et magna voce clamant: “Emite, emite, emite!”. Ibi ergo silentium non est, sed rumor.

178

Schola XV

II. Marco ad portum properanti tres puellae occurrunt. Marcus eas ad ecclesiam ire videt.

Marcus: Salvete! Quo itis? Perpetua: Salve, Marce! In ecclesiam imus. Marcus: Claudia, tu quoque in ecclesiam is? Claudia: Ita est. In ecclesiam eo, quia hodie nobis Christianis dies festus est, qui dies Dominicus appellatur. Marcus: Vos omnes Christianae estis? Claudia: Ita. Christiani die Dominico in ecclesiam ire solemus. Es solus hic? Marcus: Solus! Horatius domi vehementer aegrotat. Febri laborat, sudat, tussit et mater eius eum diligenter curat. Felix adhuc in cubiculo suo dormit, ego vero dormire non poteram, quia canes latrabant, galli canebant… Eheu, mane nimis inquietum erat! Claudia: Quin nobiscum in ecclesiam is? Marcus: Quid? Ego? Ego Christianus non sum, ego deos Romanos

Dies Dominicus

179

colo. Etsi nostri dei multi sunt, nostra religio simplex est. Et nos pro imperatoris salute supplicamus, quod et vos, Christiani, facere debetis. Claudia: Nos servīmus uni Deo, quem nemo hominum vidit nec vidēre his oculis potest. Furtum non facimus et si quid emimus, teloneum reddimus, quia honoramus caesarem, sed Deum timemus. Marcus: Desinite ab hac religione! Claudia: Non possumus! Nos non habemus alium deum, nisi Deum Patrem nostrum, qui creavit caelum et terram, et Filium eius, qui nos per crucem redemit et Spiritum Sanctum, qui nos sanctificat. Marcus: Satis! De hac re disputare nolo nec in ecclesiam eo! Mihi placet portum frequentare! Valete! puellae: Vale, Marce! Vocabula nova Paragraphus I argentum, i N - argento, denaro aurum, ii N - oro circumdo 1 -avi -atum - circondare denuo (adv.) - di nuovo flo 1 -avi, -atum - soffiare, spirare gemma, ae F - gioiello gubernator, oris M - qui gubernat navem incolo 3 incolui incultum - abito manus, us F - mano margarita, ae F - perla mercator, oris M - homo qui vendit merx, mercis F - merce ob (+ acc.) - per, per motivo di, a causa di planta, ae F - pianta plenus 3 (+ gen./+abl.) - pieno portus, us M - porto praeparo 1 -avi, -atum - preparo quaero 3 quaesīvi quaesītum - cerco regno 1 -avi -atum - regno rumor, ōris M - rumore

180

Schola XV

saccus, i M - sacco sacer, sacra, sacrum - sacro, santo sacrarium, ii N - sagrestia taberna, ae F - bottega; taverna transeo transire transii, transitum - eo trans transmarinus 3 - qui/quae/quod trans mare est urbs, is F - città velum, i N - vela di nave vendo 3 vendidi, venditum - vendere ventus adversus - vento contrario ventus secundus - vento favorevole ventus, i M - vento

Paragraphus II caesar, aris M - cesare colo 3 colui, cultum - coltivo, onoro congrego 1 -avi, -atum - radunare desino 3 desĭi, desĭtum - lasciare, abbandonare diligenter (adv.) - diligentemente, accuratamente emo 3 emi, emptum - comprare etsi (conj.) - anche se, sebbene honoro 1 -avi, -atum - onorare imperator, oris M - imperatore nimis (adv.) - troppo postea (adv.) - dopo propero 1 -avi, -atum - affrettarsi, sbrigarsi Quin…? - perché non…? reddo 3 reddidi, redditum - restituire redĭmo 3 redēmi, redemptum - redimere religio, onis F - religione salus, salutis F - salvezza, salute sanctifico 1 -avi, -atum - santificare servio 4 -ivi, -itum - servire simplex, simplicis - semplice supplico 1 -avi, -atum - supplicare telonēum, i N - tributo

Dies Dominicus

181

ARS GRAMMATICA 1. Declinatio IV

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

singularis m. (f.) n. portus genū portūs genūs portui genū portum genū portus genū portū genū

pluralis m. (f.) n. portūs genua portuum genuum portibus genibus portūs genua portūs genua portibus genibus

Quarta declinatio habet nomina masculina et feminina in –us, neutra in –ū, quorum genetivus singularis est in –us: exercitus, exercitus M; actus, actus M; metus, metus M; sensus, sensus M; manus, manus F; cornu, us N; gelu, gelus N et cetera. Nomina exeuntia in –cus (arcus, quercus, lacus…) et nomina artus (m.), partus (m.), tribus (f.) in dativo et ablativo numeri pluralis servant antiquiorem terminationem –ubus; ergo: ácubus, quércubus, lácubus, ártubus, pártubus, tríbubus. 2. Infinitivus temporis praeteriti perfecti Infinitivus perfecti hoc modo fit: Vox activa: Vox passiva: Thema perfecti et desinentia –isse Desinentia: –tum 3 esse amo: moneo:

amavisse monuisse

amatum 3 esse monitum 3 esse

182

Schola XV

lego: legisse lectum 3 esse capio: cepisse captum 3 esse audio: a udivisse auditum 3 esse EXERCITIA AD PARAGRAPHVM PRIMAM exercitivm 1 Declina nomen: manus, us F! Singularis Nominativus: __________ manum lavat. Genetivus: Habebat in minimo digito sinistrae __________ anulum magnum. Dativus: Da aquam __________ dextrae. Accusativus: Flavia __________ Benedicti cepit et eum secum duxit in hortum. Ablativus: Haec sunt in nostra __________. Pluralis Nominativus: _________ mulieris sunt vincula. Genetivus: Accipe dona __________ mearum! Dativus: Date aquam _________! Accusativus: Habent gallinae _________? Ablativus: _________ mundis sumite aquam! Vocabula nova manus, us F – mano minimus 3 (cfr. parvus) – minimo digitus, i M – dito sinister, sinistra, sinistrum – sinistro anulus, i M – anello dexter, dextra, dextrum – destro vinculum, i N – vincolo

Dies Dominicus

183

exercitivm 2 Elige rectam formam vocabulorum! 1. In nomine Patris et Filii et __________ Sancti. Amen. (spiritus, us M: Spiritus, Spiritui, Spirituum) 2. Et sanguis meus verus est __________. (Io 6,55) (potus, us M: potus, potum, potuum) 3. Gloria Patri et Filio et ________ Sancto. (spiritus, us M: Spiritus, Spiritui, Spiritu) 4. Corpus vestrum templum est __________ Sancti, qui in vobis est. (1 Cor 6,19) (spiritus, us M: Spiritus, Spiritui, Spiritibus) 5. Iustorum autem animae in __________ Dei sunt. (Sap 3,1) (manus, us F: manuum, manui, manu) 6. Nos autem non __________ mundi accepimus, sed Spiritum, qui ex Deo est. (1 Cor 2,12) (spiritus, us M: spirituum, spiritum, spiritu) 7. Et benedictus __________ ventris tui, Iesus. (fructus, us M: fructum, fructibus, fructus) 8. Ex ________ arbor agnoscitur (Matth 12,33) (fructus, us M: fructum, fructui, fructu) 9. Non __________ neque thesauri praesidia sunt regni. (Sall.) (exercitus, us M: exercitus, exercitum, exercitibus) 10. Provincia __________ Caesaris exspectabat. (adventus, us M: adventui, adventum, adventibus). 11. __________ est magister optimus. (Cic.) (usus, us M: usus, usum, usibus) 12. Paratae lacrimae insidias, non __________ indicant. (Publ. Syr.) (fletus, us M: fletuum, fletus, fletum)

184

Schola XV

Vocabula nova: sanguis, sanguinis M – sangue potus, us M – bevanda fructus, us M – frutto thesaurus, i M – tesoro praesidium, ii N – aiuto, difesa, protezione regnum, i N – regno exercitus, us M – esercito adventus, us M – arrivo usus, us M – utilizzo, impiego, pratica, esercizio lacrima, ae F – lacrima insidiae, arum F – insidia, agguato, inganno fletus, us M – pianto indico 1 -avi, -avi – indicare, manifestare

exercitivm 3 Inscribe rectas desinentias! In Italia, quia peninsula est, mult___ urb___ maritim___ et mult___ port___ sunt. Numerus port___ magn___ est. Non procul ab Aquileiā magn___ port___ sit___ est. In port___ multae naves exspectant vent___ secund___. Ventus enim secundus in vela fla___ et nav___ movet. Ergo vent___ secund___ naves navigare possunt. Contra vent___ advers___ navis moveri non pot___. E terris transmarinis mercator___ veniunt et in tabern___, quae non procul a port___ stant, varias merces vend___. Cotidie in portibus magn___ rumor est, quod mecatores magna voce clama___: “Emite, emite, emite!”. Quid vendunt mercatores in port___? Vari___ merc___ ut pisces, panem, vinum, margaritas, animali___ et cetera. exercitivm 4 Responde! 1. Erant-ne multi portus in Italia? Cur? 2. Quae sunt urbes maritimae Italiae? 3. Quid agunt homines in portibus?

Dies Dominicus

185

4. Quando navis moveri potest? Cur? 5. Quando naves moveri non possunt? Cur? 6. Quo Christiani die Dominico ire solent? 7. Quis mane ecclesiae ostium aperuit? 8. A quo heri ecclesia ornata et purgata est? 9. Quid agit episcopus Theodorus in sacrario? 10. Qui sunt viri, qui in sacrario cum episcopo sunt? 11. Num in sacrario rumor est? 12. Cur in sacrario silentium est? EXERCITIA AD PARAGRAPHVM ALTERAM exercitivm 1 Adscribe ad pronomina demonstrativa nomina infra posita! 1. hic 2. hōc 3. hanc 4. huius 5. illas 6. his 7. illa 8. huic 9. haec 10. illis

_________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________

diebus (2x) discipulo (2x) generis homo corpore celebrationem feminas fructibus (2x) mulier dona (2x)

exercitivm 2 Compone accusativum cum infinitivo! 1. Dies in XII horas dividitur. Notum est _____________________________________________.

186

Schola XV

2. Vesper finis diei est. Manifestum est__________________________________________. 3. Hebdomada a numero Graeco “septem” appellatur. Patet__________________________________________________. 4. Saturnus deus erat. Veteres tradunt__________________________________________. 5. Romani Iovi magnum honorem tribuebant. Magistri narrant_________________________________________. 6. Marcus ad portum properat. Puellae viderunt_________________________________________. 7. Christus nos per crucem redemit. Scimus ________________________________________________. 8. A Christo apostoli in mundum missi sunt. Notum est______________________________________________. exercitivm 3 Responde! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Quo Marcus properat? Nonne Marcus solus est? Ubi sunt alii amici eius? Quid agunt? Cur Marcus cum puellis in ecclesiam non it? Cui serviunt Christiani? Quem colit Marcus? Est-ne religio Romanorum simplex? De qua re Marcus disputare non vult?

Dies Dominicus

187

LATINITATEM COLAMVS! 1. Latinitas liturgica: Gloria Patri Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto. Sicut erat in principio, et nunc, et semper, et in saecula saeculorum. Amen. Vocabula nova spiritus, us M - spirito principium, ii N - inizio

2. Latinitas patristica: Vetus Testamentum figura Novi. Vetus enim Testamentum est promissio figurata. Novum Testamentum est promissio spiritaliter intellecta. Cum enim Ierusalem, quae fuit in terra, pertineat ad Vetus Testamentum, imaginem habet ad Ierusalem, quae est in caelo, et pertinet ad Novum Testamentum. Circumcisio carnalis pertinet ad Vetus Testamentum; circumcisio cordis pertinet ad Novum Testamentum1. Liberatur secundum Vetus Testamentum populus de Aegypto; liberatur secundum Novum Testamentum populus a diabolo2. Persecutores Aegyptii et Pharao persequuntur exeuntes de Aegypto Iudaeos; persequuntur populum christianum peccata ipsorum et diabolus, princeps peccatorum. Sed sicut Iudaeos usque ad mare persequuntur Aegyptii, sic Christianos usque ad baptismum persequuntur peccata. Intendite, fratres, et videte, liberantur per mare Iudaei, obruuntur in mare Aegyptii3; liberantur Christiani in remissionem peccatorum, delentur peccata per baptismum. Exeunt Cf. Rom 2, 29. Cf. Col 1, 13. 3 Cf. Ex 14; 15, 21. 1 2

188

Schola XV

post Mare Rubrum et ambulant per heremum4; sic et Christiani post baptismum nondum sunt in terra promissionis, sed sunt in spe. Saeculum autem hoc heremus est. (Sanctus Augustinus, Sermo 4.9) Vocabula nova vetus, veteris – vecchio promissio, ōnis F – promessa figuro 1 -avi, -atum – formare, dare forma spiritāliter (adv.) – spiritualmente, in modo spirituale intellego 3 intellexi, intellectum – capisco pertineo 2 pertinui, – (+ad) – appartengo imago, imagĭnis F – immagine circumcisio, ōnis F – circoncisione carnalis, e – carnale spiritalis, e – spirituale libero 1 -avi, -atum – libero Aegyptus, i F (!) – Egitto diabolus, i M – diavolo persecūtor, ōris M – persecutore persequor 3 persecūtus sum – seguo Iudaei, ōrum M – Giudei ipse ipsa ipsum – stesso princeps, princĭpis – primo, capo, guida peccātor, ōris M – peccatore Aegyptii, ōrum M – Egiziani baptismum, i N – battesimo intendo 3 intendi, intentum – tendere verso obruo 3 obrui, obrŭtum – coprire remissio, ōnis F – remissione dēleo 2 dēlēvi, dēlētum – distruggere, cancellare (h)erēmus, i M – eremo, deserto nondum (adv.) – non ancora

4

Cf. Ex 15 ss.

Dies Dominicus

189

3. Latinitas canonica: CIC, Canon 1173 Ecclesia, sacerdotale munus Christi adimplens, liturgiam horarum celebrat, qua Deum ad populum suum loquentem audiens et memoriam mysterii salutis agens, Ipsum sine intermissione, cantu et oratione, laudat atque interpellat pro totius mundi salute. Vocabula nova adimpleo 2 -plēvi, -plētum – riempire, adempiere sacerdotalis, e – sacerdotale

4. Cantus: Gloria in excelsis Deo Glória in excélsis Deo et in terra pax homínibus bonæ voluntátis. Laudámus te, benedícimus te, adorámus te, glorificámus te, grátias ágimus tibi propter magnam glóriam tuam, Dómine Deus, Rex cæléstis, Deus Pater omnípotens. Dómine Fili Unigénite, Iesu Christe, Dómine Deus, Agnus Dei, Fílius Patris, qui tollis peccáta mundi, miserére nobis; qui tollis peccáta mundi, súscipe deprecatiónem nostram. Qui sedes ad déxteram Patris, miserére nobis. Quóniam tu solus Sanctus, tu solus Dóminus, tu solus Altíssimus, Iesu Christe, cum Sancto Spíritu: in glória Dei Patris. Amen. Vocabula nova voluntas, atis F – volontà misereor 2 miseritus sum – avere misericordia, compassione deprecatio, onis F – intercessione, supplica

190

Schola XV

APPENDIX I ARTIS GRAMMATICAE SVMMARIVM I. DECLINATIONES a) Prima et secunda declinatio nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

M /(-us; -(e)r/ dominus dominī dominō dominum domine dominō

F (-a) ancilla ancillae ancillae ancillam ancilla ancillā

N (-um) regnum regnī regnō regnum regnum regnō

nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

dominī dominōrum dominīs dominos domini dominīs

ancillae ancillārum ancillīs ancillās ancillae ancillīs

regna regnōrum regnīs regna regna regnīs

s g.

p l.

b) Tertia declinatio 1. nomina neutra, quae desinunt in -e, -ar, -al ut mare, altar, animal. Haec nomina ita flectuntur: nom. gen. dat. acc. voc. abl.

singularis mare altum maris alti mari alto mare altum mare altum mari alto

pluralis maria alta marium altorum maribus altis maria alta maria alta maribus altis

Huius generis vocabula sunt: mare, altāre, conclāve, sedīle, cubīle, altar, animal, tribūnal, et cetera.

192

Appendix I

2. nomina parasyllabica, quae in casu nominativo singulari exeunt in -is (-es). Haec nomina ita flectuntur: singularis

pluralis

nom.

navis

naves

gen.

navis

navium

dat.

navi

navibus

acc.

navem

naves

voc.

navis

naves

abl.

nave

navibus

Huius generis vocabula sunt: ovis, panis, civis, canis, piscis, nubes, vulpes, collis, avis, et cetera. 3. nomina imparisyllabica, quae in casu nominativo et genetivo singulari impari syllabarum numero constant.

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

m. pastor pastōris pastōri pastōrem pastor pastōre

f. condicio condicionis condicioni condicionem condicio condicione

n. corpus corporis corpori corpus corpus corpore

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

pastōres pastōrum pastōribus pastōres pastōres pastōribus

condiciones condicionum condicionibus condiciones condiciones condicionibus

corpora corporum corporibus corpora corpora corporibus

sg.

pl.

Desinentiae praecipuae sunt: -e (abl. sg.); -a (nom. pl. N.); -um (gen. pl).

Artis grammaticae summarium

193

Nomina imparisyllabica in casu genetivo plurali exeunt in -ium, cum duae consonae praecedunt desinentiam genetivi singularis: mons, montis M dens, dentis M gens, gentis F urbs, urbis F cor, cordis N

montium dentium gentium urbium cordium

Quaedam nomina imparisyllabica habent in casu genetivo plurali desinentiam -ium ut: mus, muris M fraus, fraudis F nix, nivis F mas, maris M

murium fraudium nivium marium

Nomina parisyllabica ut pater, frater, mater, iuvenis in casu genetivo plurali exeunt in -um: pater, patris M frater, fratris M mater, matris F iuvenis, iuvenis M

patrum fratrum matrum iuvenum

Sed: senex, senis M canis, canis M panis, panis M

senium canium panium

194

Appendix I

c) Quarta declinatio

nom. gen. dat. acc. voc. abl.

singularis m. (f.) n. portus genū portūs genūs portui genū portum genū portus genū portū genū

pluralis m. (f.) n. portūs genua portuum genuum portibus genibus portūs genua portūs genua portibus genibus

Quarta declinatio habet nomina masculina et feminina in –us, neutra in –ū, quorum genetivus singularis est in –us: exercitus, exercitus M; actus, actus M; metus, metus M; sensus, sensus M; manus, manus F; cornu, us N; gelu, gelus N et cetera. Nomina exeuntia in –cus (arcus, quercus, lacus…) et nomina artus (m.), partus (m.), tribus (f.) in dativo et ablativo numeri pluralis servant antiquiorem terminationem –ubus; ergo: ácubus, quércubus, lácubus, ártubus, pártubus, tríbubus. d) Quinta declinatio nom. gen. dat. acc. voc. abl.

diēs diēī diēī diem diēs diē

singularis rēs reī reī rem rēs rē

pluralis diēs rēs diērum rērum diēbus rēbus diēs rēs diēs rēs diēbus rēbus

Eodem modo flectuntur haec nomina: spes, series, acies, facies et cetera.

Artis grammaticae summarium

195

II. NOMINA ADIECTIVA 1. Adiectivum primae et secundae declinationis: bonus, bona, bonum nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

M /(-us; -(e)r/ bonus bonī bonō bonum bone bonō

F (-a) bona bonae bonae bonam bona bonā

N (-um) bonum bonī bonō bonum bonum bonō

nominativus genetivus dativus accusativus vocativus ablativus

bonī bonōrum bonīs dominos boni bonīs

bonae bonārum bonīs bonās bonae bonīs

bona bonōrum bonīs bona bona bonīs

sg.

pl.

2. Adiectivum tertiae declinationis: fortis, e singularis nom. gen. dat. acc. voc. abl.

m./f. fortis

pluralis n. forte

m./f. fortes

fortis forti fortem fortis!

fortium fortibus forte forte!

forti

n. fortia

fortes fortes!

fortia fortia! fortibus

196

Appendix I

III. NUMERI LATINI a) ab I usque ad X numeralia 1 I 2 II 3 III 4 IV 5 V 6 VI 7 VII 8 VIII 9 IX 10 X

cardinalia unus 3 duo duae duo tres, tria quattuor quinque sex septem octo novem decem

ordinalia primus 3 secundus 3 tertius 3 quartus 3 quintus 3 sextus 3 septimus 3 octavus 3 nonus 3 decimus 3

cardinalia undecim duodecim tredecim quattuordecim quindecim sedecim septendecim duodeviginti undeviginti viginti

ordinalia undecimus 3 duodecimus 3 tertius decimus 3 quartus decimus 3 quintus decimus 3 sextus decimus 3 septimus decimus 3 duodevicesimus 3 undevicesimus 3 vicesimus 3

b) ab XI usque ad XX numeralia 11 XI 12 XII 13 XIII 14 XIV 15 XV 16 XVI 17 XVII 18 XVIII 19 XIX 20 XX

Artis grammaticae summarium

197

IV. CONIUGATIONES I. Tempus praesens: vox activa

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona infinitivus

I coniugatio

salutō salutās salutăt salutāmus salutātis salutănt salutāre

II coniugatio

rideō ridēs ridĕt ridēmus ridētis ridĕnt ridēre

III coniugatio

dicō dic-ĭ-s dic-ĭ-t dic-ĭ-mus dic-ĭ-tis dic-ŭ-nt dícĕre

IV coniugatio

dormiō dormīs dormĭt dormīmus dormītis dormĭ-ŭ-nt dormīre

sum es est

sumus

estis sunt esse

s g. p l.

Tempus praesens: vox passiva I II coniugatio coniugatio

salutor salutāris salutātur salutāmur salutāminī salutăntur infinitivus salutāri

1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

rideor ridēris ridētur ridēmur ridēminī ridĕntur ridēri

III coniugatio

dicor dicĕris dicĭtur dicĭmur dicĭminī dicŭntur dici

capior capĕris capĭtur capĭmur capĭminī capĭŭntur capi

IV coniugatio

audior audīris audtur audīmur audīminī audĭŭntur audri

s g. p l.

Tempus praesens: imperativus I coniugatio

1 persona 2a persona salutā! 3a persona 1a persona 2a persona salutāte! 3a persona

II coniugatio

III coniugatio

IV coniugatio

ESSE

a

ridē!

pone!

dormī!

es!

ridēte!

pon-ĭ-te!

dormīte!

este!

s g. p l.

198

Appendix I

4. Tempus praesens: posse 1a persona 2a persona 3a persona 1a persona 2a persona 3a persona

possum potes potest possumus potestis possunt

Verba temporalia anomalia: 1. volo, nolo, malo ego tu is nos vos ii infinitivus

volo vis vult volumus vultis volunt velle

nolo non vis non vult nólumus non vultis nolunt nolle

malo mavis mavult malumus mavultis malunt malle

sg. pl.

Imperativum habet tantum nolo: sg. noli! pl. nolīte! 2. fero, fers, ferre, tuli vox activa ego fero tu fers is fert nos ferimus vos fertis ii ferunt infinitivus ferre

imperativus fer ferte

vox passiva feror ferris fertur ferimur ferimini feruntur ferri

sg. pl.

Artis grammaticae summarium

199

Participia temporis praesentis hoc modo flectuntur:

nom. gen. dat. acc. abl.

singularis m./f. n. laudans laudantis laudanti laudantem laudans laudante (-i)

pluralis m./f. n. laudantes laudantia laudantium laudantibus laudantes laudantia laudantibus

II. Tempus praeteritum imperfectum: vox activa passivaque ego tu is nos vos ii

i con. amābam amābās amābat amābāmus amābātis amābant

ii con. monēbam monēbās monēbat monēbāmus monēbātis monēbant

iii coniugatio legēbam capiēbam legēbās capiēbās legēbat capiēbat legēbāmus capiēbāmus legēbātis capiēbātis legēbant capiēbant

ego tu is nos vos ii

amābar amābāris amābātur amābāmur amābāminī amābantur

monēbar monēbāris monēbātur monēbāmur

capiēbar capiēbāris capiēbātur capiēbāmur capiēbāminī capiēbantur

legēbar legēbāris legēbātur legēbāmur monēbāminī legēbāminī monēbantur legēbantur

iv con. vox audiēbam audiēbās audiēbat act. audiēbāmus audiēbātis audiēbant audiēbar audiēbāris audiēbātur pas. audiēbāmur

audiēbāminī

audiēbantur

Verba temporalia sum et possum praeterito imperfecto hoc modo flectuntur: ego tu is nos vos ii

sum eram erās erat erāmus erātis erant

possum poteram poterās poterat poterāmus poterātis poterant

sg. pl.

200

Appendix I

III. Tempus praeteritum perfectum: vox activa

1 2 3 1 2 3 Inf.

I coniugatio

II coniugatio

III coniugatio IV coniugatio esse

laudavī laudavisti laudavit laudavĭmus laudavistis laudavērunt laudavisse

monuī monuisti monuit monuĭmus monuistis monuērunt monuisse

legī legisti legit legĭmus legistis legērunt legisse

audivī audivisti audivit audivĭmus audivistis audivērunt audivisse

2. Tempus praeteritum perfectum: vox passiva Singularis Pluralis 1a persona amatus 3 sum 2a persona amatus 3 es 3a persona amatus 3 est

amati 3 sumus amati 3 estis amati 3 sunt

Infinitivus: amo: moneo: lego: capio: audio:

amatum 3 esse monitum 3 esse lectum 3 esse captum 3 esse auditum 3 esse

nonnvlla verba temporalia ago, is, ĕre 3 egi - condurre, agire, fare, operare aperio, is, īre 4 aperui - aprire ascendo, is, ĕre 3 ascendi - ascendere, salire aspicio, is, ĕre 3 aspexi - guardare, osservare benedico, is, ĕre 3 benedixi (+ dat /+acc./) - dir bene, benedire bibo, is, ĕre 3 bibi - bere claudo, is, ĕre 3 clausi - chiudere

fuī fuisti fuit fuĭmus fuistis fuērunt fuisse

s g. p l.

Artis grammaticae summarium

consisto, is, ĕre 3 constĭti - fermarsi, stare fermo contendo, is, ĕre 3 contendi - affrettarsi, avviarsi credo, is, ĕre 3 credidi - credo, ho fiducia curro, is, ĕre 3 cucurri - correre debeo, es, ēre 2 debui - dovere; essere debitore defendo, is, ĕre 3 defendi - tenere lontano, allontanare descendo, is, ĕre 3 descendi - discendere dico, is ĕre 3 dixi - dire do, as, āre 1 dedi - dare doceo, es, ēre 2 docui - insegnare, ammaestrare doleo, es, ēre 2 dolui - dolere, soffrire duco, is, ĕre 3 duxi - condurre emo, is, ere 3 emi - comprare eo, is, īre, ii - andare esurio, is, īre 4 esurii - essere affamato excipio, is, ĕre 3 excepi - estrarre, tirare fuori exeo, is, īre, ii - uscire, andare fuori facio, is, ere 3 feci - faccio habeo, es, ēre 2 habui - avere, possedere iaceo, es, ēre 2 iacui - giacere, stare disteso/sdraiato impleo, es, ere 2 implevi - riempire, colmare iubeo, es, ēre 2 iussi - comandare, ordinare lavo, as, āre 1 lavi - lavare lego, is, ĕre 3 legi - leggere mitto, is, ere 3 misi - mandare, inviare occurro, is, ere 3 occurri - accorrere, correre incontro   ostendo, is, ĕre 3 ostendi - mostrare, far vedere permitto, is, ĕre 3 permisi - lasciare pervĕnio, is, īre 4 pervēni - pervenire, arrivare placet, placent 2 placuit (+ dat.) - piace, piaciono pono, is, ĕre 3 posui - porre praebeo, es, ēre 2 praebui - offrire, porgere, dare procedo, is, ĕre 3 processi - procedere, avanzare quaero, is, ĕre 3 quaesīvi/quaesĭi - cercare, andare in cerca respondeo, es, ēre 2 respondi - rispondere scribo, is, ĕre 3 scripsi - scrivo sitio, is, īre 4 sitīvi/sitĭi - avere sete sto, as, āre 1 steti - stare, stare in piedi sumo, is, ĕre 3 sumpsi - prendere, afferrare surgo, is, ĕre 3 surrēxi - alzarsi (dal letto...) suscipio, is, ĕre 3 suscēpi - accogliere

201

202

Appendix I

taceo, es, ēre 2 tacui - tacere tango, is, ĕre 3 tĕtĭgi - toccare teneo, es, ēre 2 tenui - tenere, avere in mano tollo, is, ĕre 3 sustŭli - levare (in alto), alzare; prendere su di sé venio, is, īre 4 vēni - venire, arrivare video, es, ēre 2 vīdi - vedere, notare vinco, is, ĕre 3 vīci - vincere vivo, is, ĕre 3 vixi - vivere

V. PRONOMINA 1. hīc, haec, hoc

nom. gen. dat. acc. abl.

m. hīc hunc hōc

singularis f. haec hūius huic hanc hāc

n. hōc

m. hī hōrum

hōc hōc

hōs

n. illud

m. illī illōrum

illud illō

illōs

pluralis f. hae hārum hīs hās hīs

n. haec hōrum haec

2. ille, illa, illud

nom. gen. dat. acc. abl.

m. ille illum illō

singularis f. illa illīus illī illam illā

pluralis f. illae illārum illīs illās illīs

n. illa illōrum illa

Artis grammaticae summarium

203

3. is, ea, id nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M is eius eī eum eō

F ea eius eī eam eā

N id eius eī id eō

nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

iī eōrum iīs eōs iīs

eae eārum iīs eās iīs

ea eōrum iīs ea iīs

sg.

pl.

4. īdem, eadem, idem nom. gen. dat. acc. abl. nom. gen. dat. acc. abl.

m. īdem eundem eōdem eīdem, iīdem eōrundem eōsdem

f. éadem ēiúsdem eīdem eandem eādem eaedem eārundem eīsdem/īsdem/iīsdem eāsdem eīsdem/īsdem/iīsdem

n. idem idem eōdem éadem eōrundem éadem

sg.

pl.

204

Appendix I

5. Pronomen relativum: qui, quae, quod nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

M quī cuius cuī quem quō

F quae cuius cuī quam quā

N quod cuius cuī quod quō

nominativus genetivus dativus accusativus ablativus

quī quōrum quibus quōs quibus

quae quārum quibus quās quibus

quae quōrum quibus quae quibus

VI. PRAEPOSITIONES 1. Postulant casum accusativum: ad contra post adversum erga praeter adversus extra prope ante infra propter apud inter secundum circa intra supra circum ob trans circiter penes ultra cis per versus citra pone 2. Postulant casum ablativum: a, ab, abs cum prae absque de pro coram e, ex sine 3. Postulant aut accusativum aut ablativum: in sub subter super

s g.

p l.

Artis grammaticae summarium

205

SYNTAXIS 1. Accusativus cum infinitivo. Medicus: “Lingua rubra est”. Medicus dicit linguam rubram esse. Horatius pallidus est. Medicus videt Horatium pallidum esse. Medicus Horatium interrogat. Felix audit medicum Horatium interrogare. Medicus: “Horati, ostende Medicus iubet Horatium linguam linguam!”. ostendere. “Mortuusne est Horatius?”. Pueri Horatium mortuum esse putant. Horatius vivit. Marcus et Felix gaudent Horatium vivere. = Marcus et Felix guadent quod Horatius vivit. Necesse est Horatium aegrum quiescere. Horatius aeger quiescit. Accusativus cum infinitivo habetur post verba temporalia: dicere, videre, sentire, audire, iubere, putare, iubere, gaudere, constat, necesse est, bonum est et cetera. 2. Propositio condicionalis (vel enuntiatum condicionale). Coniunctiones sunt: si, nisi (si tota sententia negatur), si non (cum solum notio quaedam negatur). Enuntiatum condicionale constat ex duabus propositionibus, inter se arte coniunctis: protăsis, qua inducitur condicio, et apodŏsis, qua consecutio exprimitur. In enuntiato condicionali adhibetur modus indicativus in protăsi et apodŏsi: Si Deus pro nobis, quis contra nos?

206

Appendix I

Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi. Si quis spirat, vivit, si non spirat, mortuus est. 3. Ablativus temporis indicat tempus, quo aliquid accidit. Interrogatur: quando? Adhibetur sine praepositione. Die homines laborant, nocte quiescunt dormiuntque. Christiani diebus Dominicis in ecclesiam ire solent. Temporibus Augusti Iesus Christus natus est. 4. “Cum” temporale postulat indicativum: Cum Horatius sanus est, ambulat cum cane suo in ora maritima. Cum sol lucet, viri feminaeque ad oram maritimam iter faciunt.

APPENDIX II VOCABVLARIVM AD AVDIENTIVM VSVM A abeo, abire, abii, abitum – andare via abscondo 3 abscondi, abscōnditum – nascondere, occultare absque (+ abl.) – senza abstinentia, ae F – astinenza, digiuno absum, abesse, abfui – essere assente, non esserci acedia, ae F – accidia accedo 3 accessi, accessum (in + acc.) – accedere, avvicinarsi acer, acris, acre – acuto, violento, crudele acies, ei F – punta, filo, acutezza actio, onis F – azione, atto adfero, adferre, attuli, allatum – portare, fornire adhuc (adv.) – ancora; fino a questo momento adimpleo 2 -plēvi, -plētum – riempire, adempiere adoro 1 -āvi, -ātum – adorare, onorare adsum, adesse, adfui – essere presente, esserci advena, ae M – straniero, forestiero advenio 4 adveni, adventum – venire, arrivare adventus, us M – arrivo, venuta adversus (+ acc.) – verso, contro Aegaeus, a, um – Egeo aeger, aegra, aegrum – malato, sofferente, infermo aegroto 1 -āvi, -ātum – essere ammalato aegrotus 3 – malato Aegyptii, ōrum M – Egiziani Aegyptus, i F (!) – Egitto afflictus 3 – afflitto, abbattuto agnosco 3 agnōvi – riconoscere agnus, i M – agnello ago 3 egi, actum – condurre, agir, fare, operare albus 3 – bianco Alexander, Alexandri M – Alessandro alius, alia, aliud – altro alligo 1 -āvi, -ātum – incatenare alter, altĕra, altĕrum – l’altro, uno dei due, seondo altissimus 3 – altissimo, elevatissimo altus 3 – alto, profondo

208

Appendix II

Amathi (gen. sg.) – di Amittai ambulo 1 -āvi, -ātum – passeggiare, camminare amica, ae F – amica amicus, i M – amico amo 1 -āvi, -ātum – amare amor, oris M – amore anphora, ae F – anfora ancilla, ae F – ancella, serva angelus, i M – angelo angulus, i M – angolo anima, ae F – anima Anna, ae F – Anna annus, i M – anno ante (+ acc.) – davant, prima antiquus 3 – antico, anteriore, precedente anulus, i M – anello aperio 4 aperui, apertum – aprire apertus 3 – aperto apostolicus 3 – apostolico apostolus, i M – apostolo appropinquo 1 -āvi, -ātum – avvicinarsi a aqua, ae F – acqua Aquileia, ae F – Aquileia ara, ae F – ara, altare arca, ae F – arca, cassa, scrigno arcus, us M – arco argentum, i N – argento argumentum, i N – argomento ascendo 3 ascendi, ascensum – ascendere, salire asper, aspera, asperum – ruvido, sconnesso, violento aspicio 3 aspexi, aspectum – guardare, osservare assumo 3 assumpsi, assumptum – prendere a sé Athenae, arum F – Atene atque (= ac) – e, e anche atrium, ii N – atrio attente (adv.) – attentamente audio 4 -īvi, -itum – udire, ascoltare aufero, aufers, auferre, abstuli – portare via, strappare auris, is F – orecchio aurum, i N – oro autem (coni.) – ma, invece avaritia, ae F – avidità, avarizia, cupidigia

Vocabularium ad audientium usum

B baculum, i N – bastone baptismum, i N – battesimo basilica, ae F – basilica bene (adv.) – bene benedico 3 benedixi, benedictum (+ dat /+acc./) – dir bene, benedire benedictus 3 – benedetto beneficium, ii N – beneficio, favore benevolentia, ae F – benevolenza, devozione, affetto bestia, ae F – bestia, animale bibo 3 – bere bonus 3 – buono brevis, e – breve C cado 3 cecidi, (casurus) – cadere caecus 3 – cieco caelestis, e – celeste caelum, i N – cielo caesar, aris M – cesare calceamentum, i N – calzatura calīgo, ĭnis F – caligine, nebbia densa, oscurità calor, ōris M – calore, ardore, passione campus, i M – campo canis, is M/F – cane cano 3 cecini, cantum – cantare, celebrare cantus, us M – canto capio 3 cepi, captum – prendere, afferrare, catturare capra, ae F – capra caput, capitis N – capo, testa carnalis, e – carnale caro, carnis F – carne castitas, atis F – castità catena, ae F – catena catenarius 3 – incatenato catholicus 3 – cattolico cauda, ae F – coda celebratio, onis F – celebrazione celebro 1 -āvi, -ātum – celebrare cena, ae F – cena certe (adv.) – certamente, sicuramente, senza dubbio cerva, ae F – cerva

209

210

Appendix II

ceteri, ae, a – gli altri, i restanti Christianus 3 – cristiano Christianus, i M – (il) cristiano Christus, i M – Cristo cibus, i M – cibo circum (+ acc.) – intorno, all’intorno circumcisio, ōnis F – circoncisione circumdo 1 -āvi, -ātum – circondare citō (adv.) – presto, in fretta clamo 1 -āvi, -ātum – chiamare a gran voce claudo 3 clausi, clausum – chiudere claudus 3 – zoppo clausus 3 – chiuso, inaccessibile clavis, is F – chiave coepi, coepisse, coeptum – aver cominciato, cominciare cognosco 3 cognovi, cognitum – conoscere cogo 3 coegi, coactum – raccogliere, costringere colloquium, ii N – conversazione, dialogo collum, i N – collo colo 3 colui, cultum – coltivare, curare, onorare, venerare commemoro 1 -āvi, -ātum – ricordare, menzionare comminor 1 comminatus sum – minacciare communio, onis F – comunione communitas, atis F – comunità compello 3 compŭli, compulsum – spingere insieme, radunare concelebro 1 -āvi, -ātum – celebrare concilium, ii N – concilio, riunione concĭno 3 concinui – cantare (insieme) concipio 3 concepi, conceptum – concepire condicio, onis F – condizione, stato, situazione, circostanza conforto 1 -āvi, -ātum – rafforzare congrego 1 -āvi, -ātum – radunare conscribo 3 conscripsi, conscriptum – scrivere, comporre consisto 3 constiti – fermarsi, stare fermo consolor 1 consolātus sum – consolare, confortare contendo 3 contendi, contentum – affrettarsi, avviarsi continuo (adv.) – subito, ininterrottamente contra (adv.) – in opposizione, contro contristo 1 -āvi, -ātum – rendere triste cooperio 4 cooperui, coopertum – ricoprire completamente cor, cordis N – cuore Cornelia, ae F – Cornelia

Vocabularium ad audientium usum

corona, ae F – corona corono 1 -āvi, -ātum – coronare corpus, corporis N – corpo corrumpo 3 corrupi, corruptum – rovinare, corrompere costodia, ae F – sorveglianza, guardia, prigione cot(t)idie (adv.) – ogni giorno crassus 3 – grasso, denso Creator, oris M – Creatore creatura, ae F – creatura crebro (adv.) – spesso credo 3 credidi, creditum – credo, ho fiducia creo 1 -āvi, -ātum – creare crux, crucis F – croce cubiculum, i N – camera culter, cultrum M – coltello cultus, us M – culto cum (+ abl.) – con cur? – perché? curo 1 -āvi, -ātum – curare, prendersi cura curro 3 cucurri, cursum – correre custodio 4 -īvi, -ītum – custodire custos, custōdis M – custode D daemonium, ii N – demonio de (+ abl.) – di, su, da dea, ae F – dea debeo 2 debui, debitum – dovere, essere debitore decem (X) – dieci decimus 3 – decimo defendo 3 defendi, defensum – tenere lontano, allontanare degluttio 4 -īvi, -ītum – inghiottire, deglutire deinde (adv.) – in seguito, quindi dēleo 2 dēlēvi, dēlētum – distruggere, cancellare denique (adv.) – finalmente, infine dens, dentis M – dente denuo (adv.) – di nuovo deprecatio, onis F – preghiera descendo 3 descendi, descensum – discendere desidero 1 -āvi, -ātum – desiderare, richiedere desĭno 3 desii, desĭtum – lasciare, abbandonare desuper (adv.) – dall’alto

211

212

Appendix II

detero 3 detrivi, detritum – logorare, consumare, sciupare con l’uso Deus, i M – Dio dexter, dextra, dextrum – destro diabolus, i M – diavolo diaconus, i M – diacono Diana, ae F – Diana dicatus 3 (+ dat.) – consacrato dico 1 dicavi dicatum – dedicare, consacrare dico 3 dixi, dictum – dire dies festus, diei festi M – festa dies, diei M (f) – giorno digitus, i M – dito diligenter (adv.) – diligentemente, accuratamente diligentia, ae F – diligenza dimidius 3 – mezzo dimitto 3 dimisi, dimissum – mandare in varie parti, spedire discipulus, i M – discepolo dispergo 3 dispersi, dispersum – spargere qua e là dispono 3 disposui, dispositum – disporre disputo 1 -āvi, -ātum – discutere, disputare divido 3 divīsi, divīsum – dividere, tagliare, separare do 1 dedi, datum – dare doceo 2 docui, (doctum) – insegnare, ammaestrare doleo 2 dolui, (doliturus) – dolere, soffrire dolor, oris M – dolore dolorosus 3 – pieno di dolori domesticus 3 – domestico domi (adv.) – a casa (dove?) Dominicus 3 – del Signore dominus, i M – signore, padrone domum (adv.) – verso casa (verso dove?) domus, us F – casa, abitazione, dimora dormio 4 -īvi, -ītum – dormire duco 3 duxi, ductum – condurre dulcis, e – dolce dum (coni.) – mentre duo, duae, duo (II) – due duodeviginti (XVIII) – diciotto dux, ducis M – guida, duce, capo E e /ex (+ abl.) – da

Vocabularium ad audientium usum

ebur, eboris N – avorio ecce! – ecco! ecclesia, ae F – chiesa ecclesialis, e – ecclesiale edo, edere/ēsse, edi – mangiare ego – io eheu (interiezione) – ahi, ahimè electus 3 – eletto emo 3 emi, emptum – comprare enixe (adv.) – con sforzo, con tutte le sue forze eo, is, īre, ii, itum – andare episcopus, i M – vescovo eques, equitis M – cavaliere equus, i M – cavallo erant – erano ergo (coni.) – dunque Ēsāiās, ae M – Isaia esto (imp. esse) – sii (tu) esurio 4 esurii – essere affamato etsi (coni.) – anche se, sebbene Eucharistia, ae F – Eucarestia eucharisticus 3 – eucaristico Evangelium, ii N – Evangelo examen, examinis N – esame exaudio 4 -īvi, -ītum – udire, esaudire excelsus 3 – alto, elevato excipio 3 excepi, exceptum – estrarre, tirare fuori excito 1 -āvi, -ātum – eccitare, svegliare, far uscire excūso 1 -āvi, -ātum – scusare, giustificare exemplum, i N – esempio exeo, is, īre, exii – uscire, andare fuori exerceo 2 exercui, exercitum – esercitare, eseguire exercitus, us M – esercito expurgo 1 -āvi, -ātum – ripulisco exspecto 1 -āvi, -ātum – aspettare extremus 3 – estremo, ultimo, profondo F fabula, ae F – discorso, favola facta est – si fece, capitò famem fero – sopporto la fame fames, is F – fame

213

214

Appendix II

familia, ae F – famiglia famulus, i M – servo, servitore farina, ae F – farina febris, is F – febbre fera, ae F – fiera, belva, animale selvatico fere (adv.) – pressappoco, circa, all’incirca, quasi feria, ae F – giorno della settimana (eccl.) fero, ferre, tuli, latum – portare, trasportare ferox, ferōcis – feroce, indomito ferus 3 – selvaggio, feroce, indomito fessus 3 – stanco festus 3 – di festa, festivo figuro 1 -āvi, -ātum – formare, dare forma filia, ae F – figlia filius, ii M – figlio finis, is M (f) – confine, limite, fine firmamentum, i N – firmamento Flavia, ae F – Flavia flavus 3 – giallo, biondo fletus, us M – pianto flo 1 -āvi, -ātum – soffiare, spirare Florus, i M – Floro fluo 3 fluxi, fluxum – scorrere fluvius, i M – fiume fortiter (adv.) – fortemente, intensamente forum, i N – piazza frater, fratris M – fratello fructus, us M – frutto fulgur, fulguris N – lampo, fulmine fundo 1 -āvi, -ātum – fondare, costruire, creare, rendere stabile fundo 3 fudi, fusum – versare, spargere fundus, i M – il fondo, le profondità fungor 3 functus sum (+ abl.) – compiere, adempiere fur, furis M/F – ladro, ladra furtum, i N – furto G Gabriel, Gabrielis M – Gabriele Galilaea, ae F – Galilea gaudium, ii N – gaudio, godimento gemma, ae F – gioiello gemo 3 gemui, gemitum – gemere, lamentarsi

Vocabularium ad audientium usum

gena, ae F – guancia genetrix, trīcis F – genitrice genitor, oris M – genitore gens, gentis F – gente gero 3 gessi gestum – portare (con sé, su di sé), produrre, trattare gigno 3 genui, genitum – generare, partorire gladius, ii M – spada gloria ae F – gloria glorifico 1 -āvi, -ātum – glorificare Graecia, ae F – Grecia grandis, e – grande, grosso, adulto, anziano grando, grandinis F – grandine gratia, ae F – favore, benevolenza, grazia gravis, e – pesante, serio gubernator, oris M – timoniere, governatore gula, ae F – gola, golosità H habeo 2 habui, habĭtum – avere, possedere habito 1 -āvi, -ātum – abitare Hadriaticus 3 – Adriatico hasta, ae F – lancia haud procul a – non lontano da hebdomada, ae F – settimana herba, ae F – erba herēmus, i M – eremo, deserto Hermagoras, ae M – Ermagora Hibericus 3 – Iberico hic, haec, hoc – questo historia, ae F – storia, narrazione, racconto hodie (adv.) – oggi homo, hominis M – uomo honor, ōris M – onore honoro 1 -āvi, -ātum – onorare hora, ae F – ora hortus, i M – orto, giardino hospites, is M/F – ospite hostia, ae F – vittima sacrificale, sacrificio hostilis, e – ostile hostis, is M/F – nemico, avversario huc (adv.) – in questo luogo, da questa parte humi (adv.) – in terra

215

216

Appendix II

humilitas, atis F – umiltà hypocrita, ae M – ipocrita I iaceo 2 iacui – giacere, stare disteso/sdraiato ibi (adv.) – là, in quel luogo, ivi idem, eadem, idem – stesso, medesimo ientaculum, i N – prima colazione, spuntino Iesus, Iesu M – Gesù ille, illa, illud – quello, egli imago, imagĭnis F – immagine imber, imbris M – pioggia, temporale immo (adv.) – anzi immolo 1 -āvi, -ātum – immolare, sacrificare immundus 3 – immondo imperator, oris M – imperatore imperium, ii N – comando, dominio impero 1 -āvi, -ātum – comandare, ordinare impetum faciunt – assalire, fare impeto impetus, us M – attacco impius 3 – empio impleo 2 implevi, impletum – riempire, colmare in medio aquarum – in mezzo alle acque incarnatio, onis F – incarnazione incipio 3, coepi, coeptum – incominciare, iniziare incolo 3 incolui, incultum – abito inde (adv.) – da lì, di là indico 1 -āvi, -ātum – indicare, manifestare inebrio 1 -āvi, -ātum – ubriacare, inebriare infēlix, infelicis – infelice, sfortunato infirmus 3 – debole, infermo, fragile infundo 3 infudi, infusum – infondere, versare, dare, diffondere ingredior 3 ingressus sum – entrare, andare dentro iniquitas, atis F – iniquità initium, ii N – inizio inquietus 3 – inquieto, non tranquillo insidiae, arum F – insidia, agguato, inganno insula, ae F – isola intellego 3 intellexi, intellectum – capisco intendo 3 intendi, intentum – tendere verso interdiu (adv.) – durante il giorno, di giorno internus 3 – interno

Vocabularium ad audientium usum

217

interrogo 1 -āvi, -ātum – interrogare intersum, interesse, interfui (+ dat.) – essere presente, partecipare intro 1 -āvi, -ātum – entrare introeo, -ire, -ii, -itum – entrare invoco 1 -āvi, -ātum – invocare, supplicare Ionas, ae M – Giona Ioppe – Giaffa (città) ipse ipsa ipsum – stesso irascor 3 iratus sum – mi arrabbio iratus 3 – arrabbiato is, ea, id – egli, essa, esso, quello ita (adv.) – così, in questo modo Italia, ae F – Italia itaque – perciò item (adv.) – ugualmente iter facio – viaggiare iter, itineris N – cammino, strada, via iubeo 2 iussi, iussum – comandare, ordinare Iudaei, ōrum M – Giudei iudico 1 -āvi, -ātum – giudicare Iuppiter, Iovis M – Giove iustitia, ae F – giustizia iuventus, utis F – giovinezza iuvo 1 iuvi, iutum – giovare, aiutare iuxta (+ acc.) – accanto, vicino L labium, ii N – labbro labor, oris M – lavoro, fatica laboro 1 -āvi, -ātum – affaticarsi, darsi da fare, fare, soffrire, essere malato lacrima, ae F – lacrima lacrimosus 3 – pieno di lacrime laetare – (tu) rallegrati! laetor 1 laetatus sum – allietarsi, rallegrarsi laetus 3 – lieto laicus, i M – laico largus 3 – abbondante, copioso Latinus 3 – latino Latona, ae F – Latona latro 1 -āvi, -ātum – abbaiare, latrare latus, lateris N – fianco laudo 1 -āvi, -ātum – lodare

218

Appendix II

lavo 1 lavi, lautum – lavare lectus, i M – letto lego 3 legi, lectum – leggere lente (adv.) – lentamente, adagio libenter (adv.) – volentieri liberalitas, atis F – generosità, magnanimità invidia, ae F – invidia libero 1 -āvi, -ātum – libero libertas, ātis F – libertà lignum, i N – legno lilium, ii N – giglio limen, liminis N – soglia, ingresso, casa lingua, ae F – lingua littera, ae F – lettera locus, i M – luogo longus 3 – lungo luceo 2 luxi – brillare, risplendere Lucilius, ii M – Lucilio ludo 3 lusi, lusum – giocare ludus, i M – gioco, svago, scuola elementare lupus, i M – lupo lux, lucis F – luce, giorno luxuria, ae F – lusso, vita lussuriosa M machina, ae F – macchina, struttura magister, magistri M – maestro, insegnante magnus 3 – grande malignus 3 – maligno mālum, i N – mela mane (indecl.) – mattino, di mattina maneo 2 mansi, mansum – rimango mansuetudo, inis F – mitezza, bontà manus, us F – mano mare, maris N – mare margarita, ae F – perla Maria Magdalene F – Maria Maddalena Maria, ae F – Maria maritimus 3 – marittimo marītus, i M – marito Mars, Martis M – Marte mater, matris F – madre

Vocabularium ad audientium usum

medicamentum, i N – medicamento, medicina medicus, i M – medico Mediterraneus 3 – Mediterraneo meditor 1 meditatus sum – meditare, pensare, riflettere medius 3 – medio, centrale, posto in mezzo Medus, i M – Medo (dalla Media), Persiano mens, mentis F – mente mensa, ae F – mensa, tavola da pranzo mercator, oris M – commerciante mercatūra, ae F – commercio, traffico mercenārius, ii M – mercenario, operaio mercēs, mercēdis F – pagamento, salario Mercurius, ii M – Mercurio mereo 2 merui, meritum – guadagnare, acquistare merx, mercis F – merce miles, militis M – soldato Minerva, ae F – Minerva minimus 3 (cfr. magnus) – minimo minister, ministri M – ministro misceo 2 miscui, mixtum – mescolare miserēre (imp. misereor) – abbi misericordia (tu) misericordia, ae F – misericordia Missa, ae F – Messa (Santa!) mitto 3 misi, missum – mandare, inviare modo… modo – ora… ora Monica, ae F – Monica mons, montis M – montagna monstro 1 -āvi, -ātum – mostrare mordeo 2 momordi, morsum – mordere mors, mortis F – morte mortuus 3 – morto moveo 2 movi, motum – muovere, agitare mox (adv.) – presto, subito, poi mulier, mulieris F – donna multi 3 pl. – molti mundus 3 – mondo mundus 3 – pulito, elegante mundus, i M – mondo murus, i M – muro N narro 1 -āvi, -ātum – raccontare

219

220

Appendix II

nascor 3 natus sum – nascere nasus, i M – naso nato 1 -āvi, -ātum – nuotare nauta, ae M – marinaio, navigante navis, is F – nave -ne? – forse che? forse che non? non forse? nec (= et non, sed non) – e non, ma non necesse est – è necessario necesse habeo – considerare necessario neco 1 -āvi, -ātum – uccidere, far morire nemo – nessuno neque (= et non) – e non niger, nigra, nigrum – nero nihil (pron.) – niente, nulla nimis (adv.) – troppo Ninive, es F – Ninive niteo 2 nitui – essere ben nutrito nix, nivis F – neve noctua, ae F – civetta nomen, nominis N – nome nominātim (adv.) – per nome, nominalmente non licet – non è permesso non solum... sed etiam – non solo... ma anche nondum (adv.) – non ancora nonnulli 3 pl. – alcuni nosco 3 novi, notum – conoscere noster, nostra, nostrum – nostro novem (IX) – nove nonus 3 – nono nox, noctis F – notte nubes, is F – nuvola nudus 3 – nudo num? – forse? forse che? nunc (adv.) – adesso nuntio 1 -āvi, -ātum – annunciare O ob (+ abl) – per, per motivo di, a causa di obeliscus, i M – obelisco obmutesco 3 obmutui – diventare muto oboedio 4 -īvi, -ītum (+ dat.) – obbedire obruo 3 obrui, obrŭtum – coprire

Vocabularium ad audientium usum

obviam venio – vengo incontro, incontro occurro 3 occurri, occursum – venire incontro, imbattersi Octavius, ii M – Ottavio oculus, i M – occhio odium, ii N – odio officium, ii N – dovere, obbligo, servizio, compito, ufficio olea, ae F – oliva omitto 3 -misi, -missum – tralasciare omnipotens, omnipotentis – onnipotente omnis, e – ogni onerarius 3 – da carico, da trasporto opera, ae F – lavoro, attività opero 1 -āvi, -ātum – lavorare, operarsi di, praticare oppidanus 3 – abitante della città oppidum, i N – fortezza, città oppono 3 -posui, -positum – contrapporre optime (adv.) – ottimamente ora, ae F – costa, spiaggia oratio, onis F – preghiera, discorso oriundus 3 – oriundo, originario ornamentum, i N – ornamento orno 1 -āvi, -ātum – ornare ōs, oris N – bocca os, ossis N – osso osculum, i N – bacio ostendo 3 ostendi, ostentum – mostrare, far vedere ostiarius, ii M – portinaio, (eccl.) sacrestano ostium, ii N – porta ovis, is F – pecora P paenisula, ae F – penisola paenitentia, ae F – pentimento paenitentiam ago – pentirsi paganus, i M – contadino, pagano pagus, i M – villaggio, borgo Palaestina, ae F – Palestina palatium, ii N – palazzo pallidus 3 – pallido, livido palpo 1 -āvi, -ātum – toccare, palpare pando 3 pandi, pansum – spalancare, aprire panis, is M – pane

221

222

Appendix II

papa, ae M – papa (vescovo di Roma) par, paris – pari, uguale, equivalente parabola, ae F – parabola parātus 3 – preparato, pronto paro 1 -āvi, -ātum – preparare parvus 3 – piccolo pasco 3 pavi, pastum – pascolare passio, ōnis F – passione, sofferenza (passione di C.) pastor, ōris M – pastore pater, patris M – padre patior 3 passus sum – tollerare, sopportare, soffrire patrona, ae F – patrona, protettrice pauci 3 pl. – pochi Paulina, ae F – Paolina paululum (adv.) – un po’ pax, pacis F – pace peccātor, ōris M – peccatore peccatum, i N – peccato pecco 1 -āvi, -ātum – peccare pectus, pectoris N – petto, cuore pecunia, ae F – somma di denaro, soldi pedes, peditis M – che va a piedi pediludium, ii N – calcio pendeo 2 pependi – pendere giù, essere appeso per (+ acc.) – attraverso perdo 3 perdidi, perdidum – perdere, mandare in rovina perduco 3 -duxi, -ductum – condurre, far arrivare pereo, peris, perire, perii – scomparire, essere finito, morire perforo 1 -āvi, -ātum – perforare, fare un buco pergo 3 perrexi, perrectum – continuare, perseguire, proseguire periculōsus 3 – pericoloso periculum, i N – pericolo permitto 3 -misi, -missum – lasciare Perpetua, ae F – Perpetua persaepe (adv.) – molto spesso persecūtor, ōris M – persecutore persequor 3 persecūtus sum – seguo perterreo 2 -terrui, -terrĭtum – spaventare perterrĭtus 3 – spaventato pertineo 2 pertinui, – (+ad) – appartengo pertranseo, -is, -ire -ivi -itum – passare attraverso pervĕnio 4 perveni, perventum – pervenire, arrivare

Vocabularium ad audientium usum

pervius 3 – accessibile pes, pedis M – piede, zampa pessime (adv.) – malissimo peto 3 petivi/petii, petitum – cercare di giungere, richiedere Phaedrus, i M – Fedro pháretra, ae F – faretra Pharisaeus, i M – fariseo pila, ae F – palla pilum, i N – pelo pirata, ae M – pirata pirum, i N – pera piscis, is M – pesce pius 3 – pio, fedele placet 2 placuit, placitum (+ dat.) – piace, piacciono planta, ae F – pianta platea, ae F – piazza plenus 3 (+ gen./ abl.) – pieno pluit – piove poculum, i N – coppa, bicchiere polliceor 2 pollicitus sum – promettere pono 3 posui, positum – porre populus, i M – popolo porta, ae F – porta porto 1 -āvi, -ātum – portare portus, us M – porto posco 3 poposci – domandare, chiedere possum, posse, potui – posso postea (adv.) – dopo, poi posterius (adv.) – dopo postmodum (adv.) – di poi, in seguito potus, us M – bevanda praebeo 2 praebui, praebitum – offrire, porgere, dare praeceptum, i N – precetto, ordine praecipuus 3 – particolare, individuale, singolare praedico 1 -āvi, -ātum – predicare praegusto 1 -āvi, -ātum – gustare (prima) praeparo 1 -āvi, -ātum – preparo praesertim (adv.) – soprattutto, particolarmente praesidium, ii N – aiuto, difesa, protezione praesto 1 praestiti, praestitum – fare, eseguire, dare praesul, praesulis M/F – capo, preposto, vescovo praeterea (adv.) – inoltre, in più

223

224

Appendix II

prandium, ii N – pranzo premo 3 pressi, pressum – premere, comprimere presbyter, presbyteri M – presbitero presbyterium, ii N – presbiterio prex, precis F – preghiera primum (adv.) – per primo, in primo luogo primus 3 – primo princeps, princĭpis – primo, capo, guida principium, ii N – inizio prius (adv.) – prima pro (+ abl.) – per, in favore di procēdo 3 -cessi, -cessum – procedere, andare, avanzare procella, ae F – tempesta procul (adv.) – lontano profero, proferre, protuli, prolatum – citare, menzionare, dire profundum, i N – profondità progenitor, ōris M – progenitore, antenato promissio, ōnis F – promessa prope (praep. + acc.) – vicino, presso propero 1 -āvi, -ātum – affrettarsi, sbrigarsi propheta, ae M – profeta proprius 3 – proprio protĕgo 3 protexi protectum – coprire, difendere, proteggere proximus 3 – il più prossimo, il più vicino ira, ae F – ira publicanus, i M – pubblicano pudicitia, ae F – pudicizia, castità puella, ae F – ragazza puer, pueri M – ragazzo pugna, ae F – battaglia, combattimento pugno 1 -āvi, -ātum – combattere pulcher, pulchra, pulchrum – bello pulmo, pulmonis M – polmone pulso 1 -āvi, -ātum – battere, colpire pulsus, us M – battito, urto, spinta purgatus 3 – pulito purgo 1 -āvi, -ātum – pulire puto 1 -āvi, -ātum – valutare, stimare, considerare, credere Q quaero 3 quaesii/quaesīvi, quaesītum – cercare, andare in cerca quaeso 3 – cercare, richiedere

Vocabularium ad audientium usum

225

quapropter – per cui, perciò quartus 3 – quarto quasi (adv.) – come quattuor (IV) – quattro quattuordecim (XIV) – quattordici qui, quae, quod – il quale, che quia (= quod, coni.) – perché quicumque, quaecumque, quodcumque – chiunque, qualunque quid? – che cosa (nom. e acc.) quidam, quiddam – qualcuno, qualcosa quidam, quaedam, quoddam – qualcuno, un certo quidem (adv.) – certamente, appunto quiesco 3 quievi, quietum – riposare, riposarsi quietus 3 – quieto, tranquillo quin…? – perché non…? quindecim (XV) – quindici quinque (V) – cinque quintus 3 – quinto quisquis, quidquid – chiunque, qualunque cosa, qualunque, qualsiasi quo? – verso dove? quod (= quia, coni.) – perché quomodo? – come? in che modo? quoniam (coni.) – perché quot? – quanto? R rapio 3 rapui, raptum – rapire reddo 3 reddidi, redditum – rendere, ridare, restituire Redemptor, ōris M – Redentore redeo, redire, redii, reditum – tornare redĭmo 3 redēmi, redemptum – ricomprare, redimere, riscattare, liberare refĭcio 3 refeci, refectum – rifare, restaurare regina, ae F – regina regno 1 -āvi, -ātum – regnare regnum, i N – regno rego 2 rexi, rectum – dirigere, guidare religio, onis F – religione religiosus 3 – religioso, devoto, pio reliquiae, arum F – resti, reliquie remaneo 2 -mansi, -mansum – rimanere, restare remissio, ōnis F – remissione repente (adv.) – all’improvviso

226

Appendix II

repeto 3 repetii/repetivi, repetītum – riprendere, ripetere respondeo 2 respondi, responsum – rispondere resurgo 3 -surrexi, -surrectum – risorgere resurrectio, onis F – risurrezione rēte, is N – rete rex, regis M – re rideo 2 risi, risum – ridere rivus, i M – rivo, fiume robur, roboris N – forza virile Romanus 3 – romano roro 1 -āvi, -ātum – stillare rugiada rosa, ae F – rosa ruber, rubra, rubrum – rosso rumor, ōris M – rumore rursus (adv.) – nuovamente, per la seconda volta S Sabaoth – Dio, Signore degli eserciti Sabbatum, i N – sabato saccus, i M – sacco, borsa sacer, sacra, sacrum – sacro, santo sacerdos, ōtis M – sacerdote sacerdotalis, e – sacerdotale Sacrae Scripturae – Sacra Scrittura sacrarium, ii N – sacrestia sacrificium, ii N – sacrificio saeculum, i N – epoca, era, secolo saepe (adv.) – spesso saevio 4 saevii, saevitum – incrudelire, infuriare sagitta, ae F – freccia salus, salutis F – salvezza, salute salutaris, e – che porta salute/salvezza saluto 1 -āvi, -ātum – salutare salvo 1 -āvi, -ātum – salvare sanctifico 1 -āvi, -ātum – santificare sanctus 3 – santo sane (adv.) – certamente sanguis, sanguinis M – sangue sanus 3 – sano satio 1 -āvi, -ātum – saziare Saturnus, i M – Saturno scala, ae F – scala, gradinata

Vocabularium ad audientium usum

schola, ae F – scuola, aula, classe scio 4 scivi/scii, scitum – sapere, conoscere scriba, ae M – dottore della Legge scribo 3 scripsi, scriptum – scrivo scutum, i N – scudo secundum (+ acc.) – secondo secundus 3 – secondo sedecim (XVI) – sedici sedeo 2 sedi, sessum – sedere, essere seduto sedes, is F – sedia, sede sedo 1 -āvi, -ātum – calmare, placare sella, ae F – sedia, seggio sempiternus 3 – che dura sempre separo 1 -āvi, -ātum – separare sepelio 4 sepelīvi, sepultum – seppellire septem (VII) – sette septendecim (XVII) – diciassette septentrionalis, e – settentrionale, nordico serō (adv.) – tardi servio 4 -īvi, -ītum – servire servo 1 -āvi, -ātum – salvare, preservare, conservare servus, i M – servo sestertius, ii M – sesterzio1 sex (VI) – sei sic (adv.) – così, in questo modo sicut (adv.) – così, così come silentium, ii N – silenzio silva, ae F – bosco similis, e (+ dat.) – simile simplex, simplicis – semplice sine (+ abl.) – senza sinister, sinistra, sinistrum – sinistro sitio 4 -īvi/-ii, sitītum – avere sete situs 3 – posto, situato, collocato sol, solis M – sole solitus 3 – solito, abituale solus 3 – solo somnio 1 -āvi, -ātum – sognare somnus, i M – sonno sopor, ōris M – sonno profondo 1

Moneta d’argento equivalente a due assi e mezzo = 1/4 del denarius.

227

228

Appendix II

soror, sororis F – sorella speciatim (adv.) – particolarmente, in special modo specto 1 -āvi, -ātum – guardare, osservare spero 1 -āvi, -ātum – spero spiritalis, e – spirituale spiritāliter (adv.) – spiritualmente, in modo spirituale spiritus, us M – spirito spiro 1 -āvi, -ātum – spirare, soffiare statim (adv.) – subito, immediamente statua, ae F – statua stella, ae F – stella sterto 3 stertui – russare sto 1 steti, statum – stare, stare in piedi stomachus, i M – stomaco stupeo 2 stupui – restare stupito, ammirare sub (+ abl.) – sotto (dove?) subiungo 3 -iunxi, -iunctum – aggiungere succumbo 3 -cubui, -cubitum – cadere giù succurro 3 -curri, -cursum – soccorrere, aiutare sudo 1 -āvi, -ātum – sudare sumo 3 sumpsi, sumptum – prendere, afferrare super (+ acc.) – sopra superbia, ae F – superbia, arroganza supplico 1 -āvi, -ātum – supplicare surgo 3 surrexi, surrectum – alzarsi, levarsi suscipio 3 suscepi, susceptum – accogliere suus 3 – suo syllaba, ae F – sillaba synagōga, ae F – sinagoga T taberna, ae F – bottega, taverna tabula, ae F – tavola, mappa taceo 2 tacui, tacĭtum – tacere taeter, taetra, taetrum 3 – brutto, orribile tam diu – così lungo (tempo) tamen (adv.) – tuttavia tango 3 tetigi, tactum – toccare tantum (adv.) – tanto, soltanto, solo tectum, i N – tetto tela, ae F – tessuto telonēum, i N – tributo

Vocabularium ad audientium usum

229

templum, i N – tempio tempto 1 -āvi, -ātum – tentare tempus, temporis N – tempo tenebrae, arum F – tenebre, oscurità teneo 2 tenui, tentum – tenere, avere in mano tenuis, e – tenue, sottile, stretto terminus, i M – pietra terminale, termine, fine terra, ae F – terra terreo 2 terrui, terrĭtum – spaventare tertius 3 – terzo testamentum, i N – testamento Theodorus, i M – Teodoro thesaurus, i M – tesoro timeo 2 timui – temere, essere in ansia timidus 3 – timido titulus, i M – titolo tollo 3 sustuli, sublatum – levare (in alto), alzare, prendere su di sé totus 3 – tutto intero tranquillitas, atis F – tranquillità trans (+ acc.) – oltre, al di là transeo, transire, transii, transitum – d’oltrepassare, attraversare transmarinus 3 – d’oltremare, transmarino tredecim (XIII) – tredici tres dies – per tre giorni tres noctes – per tre notti tres, tria (III) – tre tribuo 3 tribui, tributum – dare, concedere, conferire triclinium, ii N – sala da pranzo triginta (XXX) – trenta tristis, e – triste tuba, ae F – tromba (lunga e dritta) tunc (adv.) – allora, a quel tempo turba, ae F – turba, moltitudine, confusione turbo 1 -āvi, -ātum – turbare tussio 4 – avere la tosse, tossire typus, i M – figura, immagine Tyrrhenus 3 – Tirreno U ubi (adv.) – dove ubi… ibi – dove… là ululo 1, -āvi, -ātum – anim.: ululare, pers.: lamentarsi, innalzare un lamento

230

Appendix II

umbra, ae F – ombra una (adv.) – insieme a unda, ae F – onda unde? – da dove? undecim (XI) – undici undecimus 3 – undicesimo unigenitus 3 – unigenito universum, i N – universo universus 3 – tutto, universale, generale unus 3 (I) – uno urbs, urbis F – città usque ad – fino a usus, us M – utilizzo, impiego, pratica, esercizio ut (adv.) – come (per esempio) ut (coni.) – affinché utinam (adv.) – magari, voglia o volesse il cielo che, piaccia o piacesse agli dei che uxor, uxoris F – moglie uxorem duco – sposare V vacca, ae F – vacca, mucca valde (adv.) – molto, assai, fortemente varius 3 – vario vas, vasis sing.; vasa, vasorum pl. N – vaso, utensile Vaticanus 3 – del colle Vaticano, vaticano vehementer (adv.) – impetuosamente, violentemente, fortemente velociter (adv.) – velocemente velum, i N – vela di nave vendo 3 vendidi, venditum – vendere venia, ae F – favore, grazia, perdono, scusa venio 4 veni, ventum – venire, arrivare venter, ventris M – ventre, pancia ventus adversus – vento contrario ventus secundus – vento favorevole ventus, i M – vento venum non datur – non essere in vendita Venus, Veneris F – Venere verbum, i N – parola, verbo vereor 2 veritus sum – venerare, rispettare, temere vero (adv.) – in verità, davvero, però, ma verus 3 – vero

Vocabularium ad audientium usum

vesper, vesperi M – sera vesperi (adv.) – di sera, alla sera vestimentum, i N – vestito vestio 4 -īvi, ītum – vestire vetĭtum est – è proibito veto 1 vetui, vetitum (+ acc.) – vietare, non permettere vetus, veteris – anziano, vecchio, antico via, ae F – strada, via vicinus 3 – vicino, prossimo video 2 vidi, visum – vedere, notare vigilo 1 -āvi, -ātum – rimanere sveglio di notte, essere sveglio villa, ae F – villa, casa campestre vinco 3 vici, victum – vincere vinculum, i N – vincolo vinum, i N – vino vir, viri M – uomo, maschio virgo, virginis F – vergine, ragazza virtus, virtūtis F – virtù, forza visio, visionis F – visione visito 1 -āvi, -ātum – visitare, vedere frequentemente viso 3 visi, visum – recarsi per vedere, visitare vita, ae F – vita vitam ago (= vivo) – vivere vitupero 1 -āvi, -ātum – rimproverare vivo 3 vixi, victum – vivere, essere in vita vocabulum, i N – parola voco 1 -āvi, -ātum – chiamare volo, vis, velle, volui – volere, desiderare voluptas, ātis F – piacere, vollutà, godimento vos – voi vox, vocis F – voce vulnus, vulneris N – ferita

231

LIBRI ET ADIVMENTA, QVIBVS VSVS SVM

Badellino Oreste, Dizionario Italiano-Latino, Torino 1964. Calonghi Ferruccio, Dizionario latino italiano, Torino 31968. Codice di Diritto Canonico. Testo ufficiale e versione italiana, Roma 1997. Collins John F., A Primer of Ecclesiastical Latin, Washington 1985. Egger Carolus, Latine discere iuvat, Civitas Vaticana 31982. Forcellini Aegidius, Lexicon totius Latinitatis, Patavii 21965. Fumagalli Giuseppe (a cura di), L’ape latina. Dizionario di 2948 sentenze, proverbi, motti, divise, frasi e locuzioni latine, ecc., Milano 21969. Ghiselli Alfredo – Concialini Gabriella, Il nuovo libro di latino. Esercizi, Roma-Bari 52002. Kopriva Silvo, Latinska slovnica, Maribor 1989. Liber usualis Missae et Officii pro Dominicis et Festis cum cantu Grego­ riano ex editione Vaticana adamussim excerpto et rhythmicis signis in subsidium cantorum a Solesmensibus monachis diligenter ornato, Parisiis-Tornaci-Romae- Neo Eboraci 1964. Mir Iosephus M. – Calvano Conradus, Via Omnibus Aperta. Summa Gram­ maticae Latina, vol. I, Romae 1993. Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecomenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate Pauli PP. VI promulgatum Ioannis Pauli PP. II cura recognitum. Editio a studiis iuxta typicam tertiam, Midwest 2004. Ørberg Hans H., Lingua Latina per se illustrata. Familia Romana. Pars I, Montella 2009. Pavanetto Cletus, Elementa linguae et grammaticae Latinae. Nova impressa exscriptio sextae editionis hic atque illic emendatae parumque locupletio­ ris factae, Roma 62009. Povsic Boleslaus S., Grammatica Latina, Cassini 1974. Traina Alfonso – Perini Giorgio Bernardi, Propedeutica al latino universi­ tario, Bologna 61998.

INDEX

Introduzione, 5 Istruzioni pratiche, 9 Schola I Discipuli et puellae, 11 Schola II In schola, 18 Schola III Horatius, 29 Schola IV Novus discipulus, 41 Schola V Sabbatum, 55 Schola VI Tres puellae, 70 Schola VII Pueri apud medicum, 86 Schola VIII Magna cena, 99 Schola IX Mare nostrum, 111 Schola X Ionas, 118 Schola XI Procella, 130 Schola XII Canis et lupus, 142 Schola XIII Lupus ad canem, 154 Schola XIV De diebus, de dis deque Deo, 164 Schola XV Dies Dominicus, 177 Appendix I Artis grammaticae summarium, 191 Appendix II Vocabularium ad audientium usum, 207 Libri et adiumenta, quibus usus sum, 232