Esej. Spanski Rat

UNIVERZITET U SARAJEVU FILOZOFSKI FAKULTET ODSJEK ZA HISTORIJU

Evropska i svjetska savremena historija (1918-2000) (esej)

Španski građanski rat (1936-1939)

Mentor: prof.dr. Zijad Šehić

Studentica: Sedina Tursanović

Sarajevo, mart 2013.

Sadržaj

Sadrţaj .......................................................................................................................................................... 2 Uvod.............................................................................................................................................................. 3 Španija pred graĎanski rat ......................................................................................................................... 4 Španski graĎanski rat ................................................................................................................................ 6 Vojna pobuna i početak rata.................................................................................................................. 6 Bitka za Madrid ..................................................................................................................................... 8 Bitka kod Harame i Gvadalahare .......................................................................................................... 9 Kraj rata .............................................................................................................................................. 11 Zaključak .................................................................................................................................................... 12 Literatura ..................................................................................................................................................... 13

2

Uvod Početkom XX stoljeća Španija je bila preteţno agrarna zemlja, sa veoma jakim feudalnim ostacima i ogromnom masom seoske sirotinje i bezemljaša. Na dan proglašenja Druge španske Republike (14. aprila 1931.), Španija je bila zemlja u kojoj su na ogromnim poljoprivrednim površinama, nekoliko stotina veleposjednika, drţali potpunu vlast, a milioni nekadašnjih osloboĎenih kmetova zamijenjeni milionima poljoprivrednih radnika i nadničara. U Drugoj španskoj republici veoma oštro se postavio problem agrarne reforme. Devedeset devet porodica visokog plemstva posjedovalo je blizu 600.000 hektara obradive zemlje, tj. oko 6.000 hektara u prosjeku, a bilo je meĎu njima i porodica koje su posjedovale 40.000, 50.000, pa i do 80.000 hektara.1 Tako je od ukupnog broja stanovništva ( oko 24 miliona), 10 miliona lica na selu ţivjelo je u veoma teškim ekonomskim i društvenim uslovima. Radnička klasa je imala veoma raznoliku strukturu, a njihov ţivotni standard bio je veoma nizak, s obzirom na zaostalost i nerazvijenost španske industrije i opštu nerazvijenost privrede. Bijeda i nezaposlenost bila je opšta karakteristika španskog proleterijata. Pored toga, bio je veoma visok procenat nepismenog stanovništva. U takvom stanju, pobune seoske sirotinje i oštre akcije radničke klase u štrajkovima i demonstracijama, bile su najčešći izrazi nezadovoljstva. Španski graĎanski rat predstavlja jedno od najznačajnijih zbivanja novije historije. Postao je meĎunarodno poprište borbe naroda protiv fašizma, agresije i rata. Osnovna snaga antifašističke borbe i revolucionarnih promjena u španskom ratu bila je radnička klasa. MeĎutim, glavne organizacije i partije radničke klase u to vrijeme nisu bile dovoljno jedinstvene po osnovnim pitanjima voĎenja rata i neposrednih ciljeva antifašističke borbe, pa je to, pored niza ostalih faktora, meĎu kojima najznačajnije mjesto zauzima neposredna oruţana intervencija fašističkih sila i politika nekih burţoasko-demokratskih vlada u Evropi, bio jedan od osnovnih uzroka poraza Druge španske republike, kao i čitave radničke klase u toku toga rata.2

1

Španija 1936-1939, Zbornik sjedanja jugoslovenskih dobrovoljaca u španskom ratu, Knjiga prva, Brograd, 1971, 26-37. 2 Isto, 36.

3

Španija pred građanski rat Španija je tokom Prvog svjetskog rata formalno bila neutralna, što je omogućilo njenim kapitalistima i trgovcima da na lak naćin doĎu do profita. Dok se Alfonso XIII u toku sve četiri godine rata predstavljao kao da je na strani saveznika, on je ustvari aktivno pomagao Njemačku, čije su podmornice imale u Španiji svoje najbolje centre za snadbijevanje.3 Mada se praktično obogatila tokom rata, Španija nije mogla da izbjegne veliku ekonomsku krizu. Pored toga, još se više zaoštrila protivrječnost izmeĎu polufeudalnih odnosa na selu i razvoja i porasta industrije. Period 1916-1923, predstavlja period rasta i jačanja revolucionarnog sindikalističkog pokreta. „Jedinstveni sindikat“ je okupio najveći broj radnika u Kataloniji. On je doveo do zajednićkog jedinstvenog rukovodstva, smanjio broj parcijalnih štrajkova i uspio da štrajkovi budu masovniji i efikasniji.4 Kralj Alfons XIII povjerio je diktatorske ovlasti Miguelu Primu de Riveri. U narodu je zavladalo nezadovoljstvo te je poslije godinu dana kralj morao odstupiti, pa je Španija proţivjela kratko vrijeme republikanskoga poretka, za kojega je proglašen novi Ustav. Republika je trajala samo pet godina. Dolazak Hitlera na vlast u Njemačkoj 1933, imao je velikih reperkusija u Španiji. Do orjentacije ka fašizmu u španskim reakcionarnim krugovima došlo je zato što Republika nije dala povoljnije rezultate burţoaziji, a nije zadovoljila ni teţnje proleterijata, tako da je sukob postao neizbjeţan.5 Ne našavši bazu u radničkoj klasi, španski fašizam se uglavnom orjentisao na vojsku. Španska reakcija se grupisala u tri struje: 1. Španska falanga nacionalsindikalističkih hunti 2. Monarhiste, koji su takoĎer bili skloni diktatorskim i fašističkim rješenjima 3. Katoličke desničare, okupljene u Narodnoj akciji.

3

Isto, 51. Isto, 52. 5 Isto, 72. 4

4

Naraodna akcija bila je kičma reakcionarne grupacije Španske federacije autonomnih prava (CEDA), koja je 1933, postala osnovna politička snaga kontrarevolucije.6 Godina 1934, zauzima istaknuto mjesto u borbi radničkog pokreta u Španiji, protiv fašizma i u traţenju novih oblika ujedinjavanja radničke klase. Početkom godine, Largo Kabaljero, voĎa lijevog krila Socijalističke partije, pristupa Radničkoj alijansi, a septembra iste godine pristupa joj i Komunistička partija Španije. Radničke alijanse su vrlo aktivne u cijeloj zemlji u borbi protiv reakcionarnih i fašističkih snaga, tako da mnogi pokušaji reakcije da organizuje javne mitinge propadaju zahvaljujući brzom i efikasnom reagovanju radničkih alijansi.7 Generalni sekretar Komunističke partije Španije, Hose Dijas, predloţio je u ime partije nacrt programa Narodnog fronta sa sljedećim tačkama: konfiskacija bez nadoknade veleposjedničkih i crkvenih imanja u korist siromašnih seljaka i bezemljaša, autonomija za Kataloniju, Baskoniju i Galiciju, zatim podizanje ţivotnog standarda i poboljšanje radnih uslova za radničku klasu, te amnestija. Za godinu i po dana promijenilo se sedam vlada. Parlamentarni izbori su raspisani 16. februara 1936. Uporna borba Komunističke partije, kao i drugih demokratskih snaga, za stvaranje Narodnog fronta dovela je do uspjeha, obrazovale su ga Socijalistička radnička partija i Komunistička partija Španije.8Pobjeda Narodnog fronta bila je znak i otvorena prijetnja snagama konzervacije, pa nije slučajno što je ova vojna pobuna počela da se planira odmah nakon izbornog trijumfa Narodnog fronta.9

6

Isto. Isto, 73. 8 Isto, 75. 9 Inđid Trivo, Savremena Španija, Istorija, bez godinje i mjesta izdanja, 59. 7

5

Španski građanski rat

Vojna pobuna i početak rata

Zahvaljujući spontanom otporu republikanaca u prvim danima pobune više od polovine teritorije Španije ostalo je privrţeno Republici. Republika je morala iznova stvarati svoju armiju, čije je jezgro bila radnička klasa i siromašno seljaštvo te njihove političke i sindikalne organizacije. Tokom narednih 984 dana, koliko je trajao graĎanski rat ( 2 godine i 254 dana) Španija će biti poprište krvavih bitaka i obračuna, koji će odnijeti milione ljudskih ţivota. 10 U pobuni su na obe strane učestvovali strani dobrovoljci, s tim što su se na strani vlade borili ljevičari, najviše komunisti, iz različitih zemalja, a na strani pobunjenika odredi italijanske i njemačke vojske.11 Jula meseca 1936, započinje pobuna u Maroku. U prvim ţarištima pobune rukovodioci Narodnog fronta, vojnici i oficiri su strijeljani.12 Čim je čuo za pobunu Franko nije oklevao ni časa. Upućuje poruku vojnicima u Španiji koja počinje rečima: „Slava herojskoj afričkoj vojsci”. Vlada oklijeva da podijeli oruţje masama koje ga traţe, plašeći se da i sama ne bude zbrisana. Reakcija se brzo širila. Narod bez oruţja ne moţe da se odupre pobuni. Predsjednik vlade Kaseras je pomirljiv i zalaţe se za kompromis. General Mol odbija pregovore.13 Narod Madrida se sam naoruţava i vlada popušta. Dijeli se oruţje narodu, ali su pobunjene snage već stupile na špansko tlo. Pobunjenici su zauzeli cijelu teritoriju Stare Kastilje, zavodeći vanredno stanje i strijeljajući članove Narodnog fonta. Oklijevanje u podijeli oruţja glavna je smetnja efikasnijem otporu. Socijalistička partija, Komunistička partija i Jedinstvena socijalistička omladina organizovali su u Madridu prve odrede narodne milicije. U Madridu se 29. jula pobunila kasarna Montanje. Narod je započeo opsadu kasarne. Pobunjenici su istakli bijelu zastavu i republikanci su neoprezno krenuli ka kasarni. Dočekali su ih mitraljeski rafali. Po zauzimanju kasarne ogorčena masa je poubijala oficire i vojnike. U Barseloni su, posle niza obrta, anarhisti drţali sve pod kontrolom. U jurišu je poginuo anarhosindikalni lider Fransisko Askalo. Obrazovan je Komitet antifašističke milicije. 10

Isto, 64. Andrej Mitrovid, Vrijeme netrpeljivih, politička istorija velikih država Evrope 1919-1929, Beograd, 1974, 404. 12 http://www.mltranslations.org 13 Isto. 11

6

Anarhisti su obećali da će priznavati vladine odluke. U Valensiji su postojale tri vlasti — Komitet Narodnog fronta kome je pristupio i CNT, Savjet koji je formirala vlada i komandant mjesta koji je drţao trupe u kasarni i objektivno pomagao pobunjenicima. Andaluzija je bila pod kontrolom pobunjenika. Slabo naoruţani radnici u Granadi su pruţali snaţan otpor, ali su ipak savladani. Poznati pjesnik Federiko Garsija Lorka se sklonio u kuću svog poznanika, falangističkog pjesnika. Kada je ovaj pjesnik bio odsutan, fašisti su odveli Lorku u zatvor i ubili ga. Ovijedo je bio u rukama pobunjenika, ali su ostale delove pokrajine kontrolisali republikanci.14 Franko je shvatio da će njegove snage ostati paralisane ukoliko ne bude kontrolisao Gibraltar. Zato on šalje emisare Hitleru i Musoliniju, dok istovremeno pokušava manevrisati kod Engleza i Francuza. Vojni udar je uspio na polovini teritorije Španije. Sevilja je najznačajniji grad pobunjenika. Molina namerava da krene na Madrid gde bi mu se priključili vojnici iz kasarni. Republikanci 24. jula kreću ka linijama fronta. Drugi dio operacije pobunjenika je presijecanje sjevera Španije i izolacija granice s Francuskom. U Madridu legalna vlada nije imala nikakvu vlast. Komunistička partija smatra da će borba biti vrlo duga, tako da stvara svoje jedinice. Stvorena Peta regimenta je strogo disciplinovana vojska s glavnim štabom, svojim listom i kulturnom sekcijom. Politički komesar Pete regimente je Vitorio Vidali, poznat kao komandant Karlos, Italijan koji se pridruţio borbi španskog naroda. Govoreći da je republikanska flota sastavljena od gusarskih brodova Franko traţi da se ona povuče iz Tangera. Francuzi i Englezi su to prihvatili. To je bio početak politike nemešanja koja će odigrati jednu od presudnih uloga u Španskom graĎanskom ratu. Krajem jula su Francuzi, pod pritiskom Engleza i Njemaca, objavili „da se Francuska neće miješati u unutrašnje stvari Španije”. A odmah zatim su odbili da isporuče oruţje Španskoj republici. I dok su Francuzi neutralni, Njemci šalju pomoć pobunjenicim, SAD su zvanično neutralne, ali njena kompanija Texas oil upućuje tankere nafte pobunjenicima.15

14 15

http://www.mltranslations.org Isto.

7

Bitka za Madrid

Do prve ofanzive pobunjenika na Madrid, došlo je već u novembru 1936, ali isto tako i do herojske odbrane republikanske prijestolnice, uz učešće prvih Interbrigada. 16 Nastavljeno je svakodnevno bombardovanje Madrida. Predsednik Republike Asanja je pristao na formiranje Kabaljerove vlade uz učešće anarhista iz CNT. Vlada je svoj štab premjestila iz Madrida u Valensiju. Njemci uzvrćaju još većom pomoći Franku. Njemačke snage su potpuno nezavisne i podreĎene su njemačkoj komandi. Devetog novembra su fašisti prodrli u Univerzitetski grad. List Ariba, u kome je izvješteno o padu Madrida, već je bio štampan. General Mol je istog dana preuzeo komandu nad snagama frankista. Stigao je i anarhosindikalni lider Duruti da pomogne u odbrani Madrida. Dolazi do napada italijanskih tenkova. Mornar Antonio Kol je puzeći ispod tenkova uspeo da uništi pet tenkova pre nego što je poginuo. On je time doprineo da se osujeti prodor italijanskih tenkova u grad. Bataljon Omladinskog fronta pokazuje zavidnu hrabrost. On je pod rukovodstvom devetnaestogodišnjeg Eduarda Garsije, najmlaĎeg republikanskog komandanta. Falangisti uspijevaju da prodru na sektoru kod Durutija, ali taj sektor odmah pojačavaju internacionalisti. Vode se borbe za svaku kuću. Univerzitetski grad ostaće dvije i po godine podeljen na dva dijela: fašisti na jednoj, republikanci na drugoj strani. Krajem novembra se pojačava bombardovanje Madrida. Koriste se bombe od 500 kilograma. Dvadesetog novembra hrabro gine Duruti. Pao je i Emilijano Baral, jedan od najvećih španskih vajara. Preko 200.000 stanovnika je već bilo napustilo Madrid. Komitet za nemješanje zasjeda u Londonu, ali ponovo bez konkretnih rezultata. Osamnaestog novembra Hitler i Musolini su priznali Frankovu huntu kao legalnu vladu Španije. Franko to odmah koristi i blokira luke, prijeteći da će potopiti svaki strani brod koji prenosi pomoć. Kabaljero u Valensiji organizuje narodnu miliciju koja treba da preraste u pravu republikansku vojsku. Istovremeno se pokreće i agrarna reforma..Četrnaestog decembra je potopljen Komsomol, sovjetski brod s ratnim materijalom. Četvrtog januara 1937. potpisan je italijansko-engleski sporazum. Englezi su priznali aneksiju Etiopije. Spriječava se

16

Inđid Trivo, Savremena Španija, 64.

8

dalje regrutovanje interbrigadista na engleskoj i francuskoj teritoriji, dok SAD uvode embargo na oruţje za republikance.17 Započinje druga faza bitke za Madrid. Bataljon Telman biva dva puta opkoljen. Od 400 boraca preţivjelo je 32. Koriste se najbolje Frankove trupe, uz korištenje tenkova i bacača plamena. MeĎutim, linija fronta se ponovo stabilizovala. Započinje i bitka za Malagu. Republikanci oskudijevaju u odjeći i nose ljetnje uniforme. Republikanci pripremaju ofanzivu na sektoru Harame, ali se ona stalno odlaţe zbog loše organizacije. Sve veća su neslaganja u republikanskoj vojci. Anarhisti se zalaţu za stvaranje revolucionarne vojske, dok je većina za obaveznu vojnu sluţbu. Javljaju se problemi i sa katalonskom vladom. Osmog februara Italijani su ušli u Malagu. Započinje ubijanje bez suĎenja. Ţene i djeca se upućuju u bjegove zamrznutim putevima, dok ih gaĎaju topovi s flote fašista.

Bitka kod Harame i Gvadalahare Pad Malage se poklapa sa novom ofanzivom fašista u dolini Harame, upravo na sektoru na kom je Kabaljero već nekoliko puta odlagao ofanzivu. Do tada nije voĎena bitka s takvom ţestinom. U vazduhu se nalazi odjednom na stotine aviona. Gubici na obe strane su preko 40.000 vojnika. Bitka se završila bez pobjednika, ali u strateškom smislu je to bila pobjeda republikanaca, jer je oteţano opkoljavanje Madrida. U Asturiji oţivljava front i u ofanzivi su republikanci stigli do predgraĎa Ovijeda. Zbog stalnih sukoba u vojsci Kabaljero je počeo da smjenjuje komandante i postavlja na ključna mjesta ljude od svog povjerenja. Donosi odluku da oficir-neprofesionalac ne moţe da ima veći čin od majora. Raspušta se i Savjet odbrane Madrida. Bitkom kod Gvadalahare završeno je opkoljavanje Madrida. Bitka je započela 8. marta. Zbog ozbiljnosti situacije upućuju se najbolje republikanske jedinice na front. Radio u Salamanki je već najavio pad crvenog glavnog grada. Upravo u noći izmeĎu 9. i 10. marta počela su da pristiţu prva republikanska pojačanja. Trideset hiljada republikanaca je spremno da zaustavi ofanzivu fašista. Osmanestog marta, po kiši i niskoj temperaturi, izvršen je juriš republikanaca. Generali Roho i Mijaha su te noći dobili izveštaj o pobjedi. Neprijatelj je razbijen na cijeloj liniji 17

http://www.mltranslations.org

9

fronta. Povlačenje se pretvorilo u bjekstvo italijanskih trupa. Franko ţeli da osvoji Bilbao, kako bi se dokopao gusto naseljene oblasti bogate rudama. General Mol je dobio nareĎenje da zauzme ovu oblast, ali su se Baski uporno branili i zaustavili ga sredinom aprila. Njemačka aviacija je izvršila bombardovanje Gernike, svetog mjesta Baskijaca. Dvadest šestog aprila legija Kondor je izvršila napad zapaljivim bombama na civilno stanovništvo Gernike. Bilo je 1654 mrtvih i 889 ranjenih Devetnaestog aprila su se sve falangističke partije ujedinile pod vrhovnom komandom šefa drţave. To je bilo jedinstvo konzervativnih marioneta, crkvene hijerarhije i vojničke kaste. U Barseloni izbijaju nemiri. Anarhisti i POUM (trockisti), teţeći proleterskoj revoluciji, otkazuju poslušnost s ciljem razbijanja Narodnog fronta. Predsednik Asanja je faktički pod opsadom. Počinju borbe izmeĎu pobunjenih i pristalica Narodnog fronta. CNT je na kraju pozvala članstvo da se uspostavi normalno stanje. U sukobima je bilo 400 mrtvih i 2.000 ranjenih. Kada se vlada ponovo sastala izbijaju opet neslaganja. IzmeĎu ostalog, komunisti traţe da se zbog dogaĎaja u Barseloni raspusti POUM. Kabaljero se suprotstavio komunistima koji su napustili sjednicu. Asanja ponovo ukazuje povjerenje Kabaljeru, ali on više nije mogao sastaviti vladu. Vladu formira Huan Negrin, profesor medicinskog fakulteta, socijalista. UGT i CNT su van vlade, ali CNT nudi pomoć Negrinu. Njemački brodovi bombarduju špansku obalu. Prijeto, socijalista, traţi da se bombarduju njemački brodovi, ali se sve završilo diplomatskim prostestom. Odrţavaju se sastanci Socijalističke internacionale i Kominterne, ali Socijalistička internacionala bojkotuje svaku pomoć republikancima. U junu gine u avionskoj nesreći Frankov general Mol.18

18

http://www.mltranslations.org

10

Kraj rata U februaru i martu 1937, odigrane su ţestoke bitke na Harami i Gvadalahari, u julu kod Bruneta, a u augustu i septembru traje tzv. Saragonska operacija, dok u decembru slijedi silovit okršaj kod Trevela. Početkom decembra 1937, počinje ofanziva republikanaca u Aragonu, koji u martu i aprilu 1938, postaje razbojište na kome Frankove trupe stiču značajne pobjede, čime im se omogćava prodor u Kataloniju i na Sredozemlje, tj. Presijecanje republikanske Španije na dva dijela. Od 26. jula do 18. Novembra traje bitka na Ebru, u kojoj gine 140.000 Frankovih vojnika i 55.000 republikanaca. Pobjeda je pripala Republici, ali uz velike ţrtve, čitava njena sjeverna armija je bila uništena. Bila je to i posljednja nada da će Republika uspjeti da se odbrani. Ishod rata, ipak je odlučila strana intervencija, bez koje Franko ne bi uspio dobiti rat, kao i s druge strane nejedinstvo i nesloga u redovima republikanaca.19 I Hitler i Musolini su bili zainteresovani za uspjeh vojne pobune u Španiji, jer se ona uklapala u planove njihove agresivne politike i pripreme za rat. Na strani Franka je i katolička crkva i Vatikan, koji u augustu 1936. i formalno priznaje Frankov reţim, proglašavajući vojnu pobunu svetim, krstaškim ratom protiv Republike, komunizma i materijalizma.20 Na kraju graĎanskog rata u inostranstvo prelaze sve republikanske institucije, skupština, predsjedništvo Republike, vlada autonomna vlada Katalonije i Baskije, vrhovni sud, rukovodstva svih partija i sindikalnih organizacija koje su se borile protiv fašizma.

19 20

Inđid Trivo, Savremena Španija, 64.. Isto, 66.

11

Zaključak Španski graĎanski rat je trajao od 17. jula 1936, do 1. aprila 1939. godine. Ovaj rat je bio proizvod čitavog niza klasnih protivrječnosti, u krilu tadašnjeg španskog društva, i to u jednoj posebnoj historijskoj situaciji kada su na meĎunarodnom planu protivrječnosti izmeĎu glavnih kapitalističkih, imperijalističkih sila postajale sve oštrije, i kada je fašizam u Eevropi već počeo da sprovodi u djelo svoje agresivne, osvajačke planove. Španski rat je na svojevrstan način odraţavao sve te protivrječnosti, kao i one koje su u to vrijeme postojale u meĎunarodnom radničkom pokretu na političkom, ideološkom i organizacionom polju. Uzrok rata nalazio se u društvenim i političkim previranjima koje su pogodile Španiju nakon proglašenja republike godine 1931. Tim previranjima je doprinos dala i velika ekonomska kriza, koja je dodatno radikalizirala velik dio španske radničke klase koji je prihvatio anarhizam i u manjoj mjeri komunizam. S druge strane, pokušaji republikanskih vlada da nezadovoljstvo suzbiju reformama izazvali su reakciju meĎu konzervativnim dijelovima španskog društva, pogotovo meĎu zemljoposjednicima, Katoličkom Crkvom i, što je najvaţnije, vojskom. Rat je za Španiju imao mnogo dugotrajnije posljedice u obliku desetljeća ekonomske i kulturne izolacije, koja je prekinuta tek nakon Francove smrti 1975. godine.

.

12

Literatura

1. Andrej Mitrović, Vrijeme netrpeljivih, politička istorija velikih država Evrope 1919-1929, Beograd, 1974. 2. Inđić Trivo, Savremena Španija, Istorija, bez godinje i mjesta izdanja. 3. Španija 1936-1939, Zbornik sjedanja jugoslovenskih dobrovoljaca u španskom ratu, Knjiga prva, Brograd, 1971. 4. http://www.mltranslations.org

13