ELP22 tomA 1-4

ΕΛΠ 22 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

(Α΄ ΤΟΜΟΣ –ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1-4)

Επιμέλεια Σοροβέλης Χρήστος

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΟΙ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΛΕΞΕΙΣ –ΚΛΕΙΔΙΑ Νερό : είναι, σύμφωνα με τον Θαλή, η αρχή των πάντων, από το οποίο όλα τα πράγματα προέρχονται και αποτελούνται. Αριθμός : είναι σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους η αρχή του κόσμου, έχει κοσμική σημασία, καθώς εκφράζει την αρμονική δομή του κόσμου. Ψυχή : πνευματική ουσία μέσα στον άνθρωπο, που επιβιώνει μετά το θάνατο του σώματος ή και προϋπάρχει του σώματος. Αρμονία: είναι σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους η συναρμογή διαφορετικών πραγμάτων σε κάτι ενιαίο και συμμετρικό, είναι το κύριο γνώρισμα του κόσμου. Αρχή : η πρώτη και θεμελιακή ουσία από την οποία αποτελείται ο κόσμος. Μονισμός : η αναγωγή της ποικιλίας των φαινομένων σε μια και μόνη αρχή. Μύθος : δημιούργημα της λαϊκής φαντασίας, που χωρίς επιστημονικές αξιώσεις ζητεί να ερμηνεύσει τον κόσμο και τα φαινόμενα. Ανθρωπογονία : η θεωρία που επιχειρεί να δώσει απαντήσεις από τι προέρχεται ο κόσμος. Άπειρον : είναι, σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, η πηγή και η κατάληξη του κόσμου, η πρωταρχική ουσία, το χωρίς όρια, χωρίς περιορισμό, απεριόριστο στον χώρο και το αδιαπέραστο, το ακαθόριστο. Αέρας : είναι, σύμφωνα με τον Αναξιμένη, η αρχή του κόσμου, η πρωταρχική του ουσία, η βασική μορφή της ύλης. Γνώση: η εικόνα που σχηματίζουμε για τα πράγματα που συνοδεύεται από τη βεβαιότητα της αντικειμενικότητάς της. Θεός: ανώτατο προσωπικό ον, που θεωρείται ως δημιουργική ή διαμορφωτική αρχή του κόσμου. Φύση: είναι σύμφωνα με τους προσωκρατικούς φιλοσόφους ο φυσικός κόσμος στην ενότητα του, η φυσική πραγματικότητα που ταυτίζεται με τη συνολική πραγματικότητα. Μετενσάρκωση: η θεωρία του Πυθαγόρα σύμφωνα με την οποία η ψυχή μετά το θάνατο επιστρέφει στη γη και μπαίνει μέσα σε άλλα σώματα με σκοπό να ταλαιπωρηθεί για τις αμαρτίες της και να εξαγνισθεί, φτάνοντας στο τέλος στα «νησιά των μακάρων» σε τόπους ευδαιμονίας και γαλήνης. Ακούσματα: μια σειρά θεωρητικές και πρακτικές οδηγίες που μεταδίδονταν προφορικά από στόμα σε στόμα. Υλοζωισμός: η αντίληψη ότι η ύλη έχει ψυχή, είναι κάτι έμψυχο. Κόσμος: είναι, σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους, το σύμπαν ως ένα οργανωμένο όλο λόγω της τάξης και της αρμονίας του. Εταιρείες: ηθικοθρησκευτικές κοινότητες-αδελφότητες που ιδρύθηκαν από τον Πυθαγόρα και είχαν φιλοσοφικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Πνεύμα: είναι, σύμφωνα με τον Αναξιμένη, συνώνυμο του αέρα, πνοή, πηγή ζωής που κρατά τον άνθρωπο στη ζωή και ταυτίζεται με την ψυχή. Τετρακτύς: είναι οι τέσσερις πρώτοι φυσικοί αριθμοί (1,2,3,4) που συνδέονται με την έννοια της αρμονίας. Είναι: η πραγματικότητα, βαθύτερη ουσία των όντων, η σταθερότητα των όντων.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

2

Σήματα: περιγράφονται στο τμήμα του έργου του Αλήθεια που βρίσκονται επάνω στην οδό του είναι και υποδεικνύουν τους σημαντικότερους κινδύνους εκτροπής από την οδό. Αντινομίες: πρόκειται για όψεις του ίδιου πράγματος που αλληλοκαθορίζονται. Αδικία: αποτελεί σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο η υπεροχή μιας ουσίας σε βάρος της αντίθετης. Κοσμογονία: θεωρία για τη γένεση του κόσμου, απαντά στο ερώτημα για τη δημιουργία, τη γένεση του κόσμου, πως δημιουργήθηκε ο κόσμος. Δίκη: είναι σύμφωνα με τον Ηράκλειτο η κυκλική πορεία του κόσμου από και προς το αρχέγονο πυρ, είναι η αρχή που διέπει το σύμπαν και δεν αφήνει τον πόλεμο να οδηγήσει τον κόσμο στην καταστροφή. Γίγνεσθαι : μεταβολή και αλλαγή καταστάσεων του όντος. Eπιχειρήματα: τα χρησιμοποιεί ο Παρμενίδης στο τμήμα του έργου του Αλήθεια για να αποδείξει ότι το ον δεν είναι δυνατόν να δημιουργήθηκε εκ του μηδενός και ούτε θα καταστραφεί. Λόγος: είναι η ρυθμιστική αρχή που διέπει και ρυθμίζει τη συνεχή κίνηση και μεταβολή του κόσμου, η νοητική σύλληψη και έκφραση αυτής της αρχής μέσω της γλώσσας. Άτομα: σύμφωνα με τους Ατομικούς θεμελιώδη δομικά στοιχεία, άτμητα, αδιαίρετα Γένεση: είναι η δημιουργία, η αφετηρία του κόσμου, βασική θέση αυτών που υποστηρίζουν τη θεωρία της κοσμογονίας. Φθορά: η αλλοίωση, η μεταβολή και η καταστροφή των αισθητών πραγμάτων που αποτελούν το κοσμικό γίγνεσθαι. Ενότητα του κόσμου: σύμφωνα με τον Παρμενίδη, εκφράζεται από την ίδια οντότητα των πραγμάτων που μας περιβάλλουν στο είναι τους που παραμένει αμετάβλητο. Πολλαπλότητα: βασικό χαρακτηριστικό της θεωρίας του Ηράκλειτου που εκφράζει τη διαρκή μεταβολή και κίνηση, τη συνύπαρξη των διάφορων στοιχείων, όπως τα ψυχρά, τα θερμά, τα υγρά και τα ξηρά. Η σύγκρουση των «αντιθέτων» και η αδιάκοπη μεταβολή και ροή της πραγματικότητας αποτελούν την πραγματική δομή του κόσμου. Ον: αυτό που υπάρχει, αυτό που είναι, η πραγματικότητα στο σύνολο της. Mη ον: είναι το μηδέν, το κενό που σύμφωνα με τον Παρμενίδη δεν υπάρχει. Ύλη: το περιεχόμενο ή η μάζα των σωμάτων. Κενό: είναι, σύμφωνα με τους Ατομικούς, το μηδέν, ο χώρος μέσα στο οποίο κινούνται τα άτομα. Αλήθεια: η αντιστοιχία της νόησης προς την πραγματικότητα, του νοειν προς το είναι καθώς διαπιστώνεται ότι τα όντα είναι και δεν οδηγούνται στην ανυπαρξία του μηδενός. Δόξα: η ασταθής, ρευστή γνώση των αισθητών πραγμάτων που βρίσκονται σε συνεχή μεταβολή. έχει αντικείμενο της το κοσμικό γίγνεσθαι Δαίμων: είναι σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή η ψυχή που κάτω από την επίδραση του νείκους υποπίπτει σε σοβαρό παράπτωμα και χάνει την αθωότητα και την καθαρότητά της. Κοσμολογία: θεωρία για τη σύσταση, απαντά στο ερώτημα για την υφή και λειτουργία του κόσμου, από τι αποτελείται και πως λειτουργεί ο κόσμος. Σπέρματα: σύμφωνα με τον Αναξαγόρα βασικά δομικά στοιχεία, τα οποία είναι άπειρα και αθέατα και αποτελούν τις πρώτες μορφές οργάνωσης της πραγματικότητας, ενσωματώνοντας εν δυνάμει τα ουσιώδη συστατικά όλων των υλικών υποστάσεων. Στοιχεία: τα πιο απλά και θεμελιακά συστατικά μιας πραγματικότητας. Κίνηση: σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, καθώς έχει την έννοια της μεταβολής, της συνεχούς εξέλιξης. Σφαίρος: η θεϊκή μορφή της σφαίρας, το τελειότερο γεωμετρικό σχήμα Δίνη: είναι η φάση της ολοκληρωτικής κυριαρχίας του νείκους, που δημιουργεί μια κατάσταση χάους, διάλυσης και ολοκληρωτικής αποσύνθεσης.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

3

Θέση: σύμφωνα με τον Δημόκριτο, αναφέρεται στις διαφορές που μπορεί να παρουσιάζει η διάταξη δύο ή περισσοτέρων ατόμων στο χώρο. Αντίθετα: ποιότητες και καταστάσεις που είναι σύμφωνα με τον Ηράκλειτο θεωρητικά αντίθετες, στην ουσία συμπληρώνει η μία την άλλη. Ενότητα αντιθέτων: σύμφωνα με τον Ηράκλειτο υπάρχει αλληλουχία μεταξύ των αντιθέτων στην ουσία συμπληρώνει η μία την άλλη και αποτελούν ενότητα. Δίκη: η δικαιοσύνη. Οντολογία: κατεύθυνση ή κλάδος της φιλοσοφίας που εξετάζει το ον καθεαυτό ή το είναι. Διαλεκτική: σύμφωνα με τον Ηράκλειτο η αιώνια πάλη και η αρμονία των αντιθέσεων που αλληλοκαθορίζονται και η μία δίνει νόημα στην άλλη. Νεικος: σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή οι δυνάμεις που κινούν τα ριζώματα και τείνουν να τα αποσυνδέουν, αρχή χωρισμού και θανάτου. Σχήμα: αναφέρεται, σύμφωνα με τον Δημόκριτο, στην άπειρη ποικιλία, καθώς άλλα άτομα είναι ασύμμετρα, άλλα κυρτά, άλλα κοίλα. Τάξη: αναφέρεται, σύμφωνα με τον Δημόκριτο, στη διάταξη ενός συμπλέγματος ατόμων. Πυρ: είναι ο κόσμος, το κεκοσμημένο σύμπαν που υπάρχει προαιώνια, διανύει κυκλική πορεία, αποτελεί μια κοσμολογική σταθερά που αέναα μεταβάλλεται, κινείται και μεταμορφώνεται(κυκλική πορεία πυρ-γη-θάλασσα και αντίστροφα)

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

4

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΩΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1. ΘΑΛΗΣ Δύο κύριες κοσμολογικές απόψεις: 1 η γη στηρίζεται στο νερό, 2 αρχή των πάντων το ύδωρ  Απάντηση στο ερώτημα «από τι έγινε ο κόσμος» :όλα προήλθαν από το νερό.  Απάντηση στο ερώτημα «από τι αποτελείται τώρα ο κόσμος» : όλα προήλθαν από το νερό.  Νερό(ύδωρ) :κοσμογονική αρχή, βασικό συστατικό όλων των πραγμάτων (ως φυσικό σώμα και όχι ως θεός).  Προσφορά, αξιολόγηση : 1. η θεωρία του είναι μια μορφή υλοζωισμού :ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς, η ύλη έχει ζωή, κίνηση (μαγνήτης) 2. χρησιμοποίηση εννοιών από το χώρο της φυσικής φιλοσοφίας για την ερμηνεία του κόσμου. 3. Εξήγηση πολλαπλών φαινομένων σε μια μοναδική, ενιαία αρχή. Όλα αποτελούνται από το νερό. 

2. ΑΝΑΞΙΜΑΝΔΡΟΣ Έργο του :Περί φύσεως.  Θεωρία περί απείρου.  Ερμηνείες απείρου : 1. χωρίς όρια, χωρίς περιορισμό 2. αδιαπέραστο, το ποιοτικά ακαθόριστο 3. αρχική κατάσταση του κόσμου 4 αιτία κοσμικής τάξης.  Χαρακτηριστικά απείρου : αθάνατον, ανώλεθρον, θείον.  Δημιουργία-εξέλιξη του κόσμου: άπειρο- φωτιά-αέρας-γη  ΓΗ :1. κυλινδρική, 2. η γη ισορροπεί στο κέντρο του σύμπαντος. Θεωρία αποξήρανσης της γης μέσω μιας κυκλικής διαδικασίας.  Η θεωρία του: απαρχή εξελικτικής θεωρίας (ο άνθρωπος προήλθε από τα υδρόβια, είδος ψαριού).  Δικαιοσύνη : νόμος στο βασίλειο της φύσης που κυβερνιέται με κανόνες και τάξη.  Αξιολόγηση 1. ερμηνεία του κοσμικού γίγνεσθαι με ορθολογικό τρόπο και όχι με μυθολογικές διαστάσεις. 2. Ερμηνεία φυσικών φαινομένων στην πραγματική και όχι στην εξωλογική, θεϊκή διάσταση. 3. Εξήγηση μακροαλλαγών και μικροαλλαγών, πρώιμη μορφή της αρχής της αιτιότητας.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

5

3. ΑΝΑΞΙΜΕΝΗΣ  Πρωταρχικό στοιχείο : Αήρ  Χαρακτηριστικά αέρος : 1. ένας, μοναδικός, 2. άπειρος, απεριόριστος, 3. μεταβολές στη μορφή του (αραίωση, συμπύκνωση),συνεχής κινητικότητα.  Αποτέλεσμα αραίωσης και πύκνωσης του αέρα : δημιουργία ουσιών (φωτιά, νερό, γη, σύννεφα, πέτρες.)  Πρώτη προσωκρατική ψυχολογική θέση :Ταύτιση της ψυχής με τον αέρα και το πνεύμα (πνοή)  Δημιουργία του κόσμου: με τον αέρα και τις μεταβολές του.  Προέλευση κόσμου: από αέρα.  Συστατικά κόσμου : από αέρα.  Γη :σχηματισμός με τη συμπύκνωση αέρα ,πλατιά ,επίπεδη αβαθής.  Αξιολόγηση : Πρώτο συστηματικό, μονιστικό ,υλιστικό σύστημα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία.(ενιαία αρχή)

4. ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ Ίδρυση ηθικοθρησκευτικής κοινότητας –αδελφότητας (εταιρεία) Έργο αδελφότητας : παροχή θεωρητικών και πρακτικών οδηγιών (ακούσματα ή σύμβολα)  Χαρακτηριστικά μελών αδελφότητας: τήρηση ιδιόμορφου τελετουργικού, βαθιά φιλία και αλληλεγγύη μεταξύ των μελών.  Εικασίες για τη διδασκαλία του Πυθαγόρα: α) διδάσκαλος ηθικής β) θρησκευτικός ηγέτης-προφήτης. γ)μελετητής του φυσικού κόσμου και της φυσικής επιστήμης.  Η θεωρία του : 1. Αθανασία της ψυχής, μετενσάρκωση, συγγένεια όλων των έμψυχων όντων. 2. Πορεία ψυχής περιπλάνηση της σε πολλά σώματα, τελικός προορισμός νησί των μακάρων (τόποι ευδαιμονίας, γαλήνης).  Πυθαγόρειος τρόπος ζωής. Χαρακτηριστικά: 1. σεβασμός της ζωής, 2. διαιτητικοί περιορισμοί, 3. η τήρηση του μέτρου, 4. αυστηρή αντιηδονιστική στάση.  

 Οπαδοί του πυθαγορισμού : 1. ακουσματικοί αυτοί που τηρούν αυστηρά τα ακούσματα, ο πυθαγορισμός τρόπος ζωής, 2. μαθηματικοί ασχολήθηκαν με τις επιστήμες στα πλαίσια του πυθαγορισμού.  Χαρακτηριστικά πυθαγορισμού: 1. Έμφαση στην αρμονία με την κοσμική σημασία και στον αριθμό. 2. Δύο βασικά αντίθετα στοιχεία : πέρας ,άπειρον. 3. Ψυχή : είδος αρμονίας, αριθμητικός λόγος.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

6

 Φιλόλαος : 1. Απαραίτητη η παρουσία του αριθμού για την κατανόηση της πραγματικότητας. 2. Συστατικά κόσμου : περαίνοντα (περιττοί αριθμοί ) άπειρα (άρτιοι αριθμοί).

5. ΞΕΝΟΦΑΝΗΣ Φυσική-κοσμολογική θεωρία: 1. όλα τα όντα προέρχονται από το νερό και τη γη. 2. Περιοδικοί μετασχηματισμοί της γης σε θάλασσα και αντίστροφα. 3. Θεός θεία ουσία που δίνει στον κόσμο ζωή και κίνηση.  Χαρακτηριστικά θεού 1 ακίνητος 2 ανόμοιος του ανθρώπου, 3 ρύθμιση των πάντων με τον νου, την πνευματική ενέργεια, διάνοια 4 μη προσδιορισμός του στο χώρο, ούτε της σχέσης του με τον κόσμο.  Αξιολόγηση :συμβολή στην εξέλιξη της φιλοσοφίας. Α) Αμφισβήτηση της βεβαιότητας για την άνευ όρων εγκυρότητα της ανθρώπινης γνώσης. Η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη. Β) Διαρκής αναζήτηση και έρευνα. Γ) Καταδίκη ανθρωπομορφισμού των θεών, κριτική παραδοσιακών θρησκευτικών πρακτικών, αποδοχή ενός και μοναδικού Θεού. 

ΑΚΜΗ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1. ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ 

 



   

Χαρακτηριστικά φιλοσοφικού του έργου : 1) σύνθεση αφορισμών, ρήσεων, αποφθεγμάτων. 2) Έκφραση του λόγου που κατευθύνει τα πάντα.. 3) Δυσνόητος ,απρόσιτος στους πολλούς ο λόγος του. (Σκοτεινός φιλόσοφος). Λόγος : 1) αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα, 2) κοινό στοιχείο που υπάρχει σε όλα τα επιμέρους όντα. Δύο σημασίες λόγου: 1) ομιλία, προφορική έκφραση, 2) αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγματικότητας και ρυθμίζει τη σχέση όλων των όντων με τρόπο αναλογικό. Στόχος του φιλοσόφου: 1) η μελέτη όχι μόνο των φυσικών όντων, αλλά των έργων και των λόγων (εξέταση του φυσικού και ανθρώπινου κόσμου), 2) ανακάλυψη του λόγου με εμβάθυνση στα πράγματα και όχι με την επιφανειακή γνώση. Κόσμος : προαιώνια προέλευση από το πυρ (ζωντανή φωτιά). Πυρ : χαρακτηριστικά :1) Κοσμολογική σταθερά με αιώνια μεταβολή, κίνηση, μεταμόρφωση, 2) κυκλική πορεία (πυρ-θάλασσα-γη, γη-θάλασσα-πυρ). Βασική ιδέα ηρακλείτειου στοχασμού : η διαρκής κίνηση και μεταβολή με σταθερές παραμέτρους. Σταθερή παράμετρος : ο λόγος(ταύτιση με τον θεό) ως ενοποιητική αρχή, εξασφάλιση ενότητας, σχέσης αρμονίας (παλίντονος αρμονίη, αντιθετική αρμονία) φαινομενικά αντιθέτων πραγμάτων (συμπληρωματικά, εναλλασσόμενα μεγέθη).

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

7

 

Ηρακλείτειος πόλεμος : κοσμική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα και οδηγεί σε νέες ισορροπίες, δεν έχει την έννοια αιματηρής αναμέτρησης. Αξιολόγηση-προσφορά έργου του : 1) Κριτική στάση απέναντι στη μυθική παράδοση και στις νέες ιδέες. 2) Στροφή στην ατομική ύπαρξη, αναζήτηση στον εαυτό του.

2. ΠΑΡΜΕΝΙΔΗΣ          

Η φιλοσοφία του σε ποιητικό κείμενο σε δακτυλικό εξάμετρο στίχο. Δύο τμήματα του έργου: 1) Αλήθεια 2) Δόξα. Αλήθεια : εισαγωγή του είναι , γέννηση κλάδου φιλοσοφίας, την οντολογία. Είναι :δηλώνει το ότι τα όντα είναι (προσδιορισμός του βαθύτερου χαρακτηριστικού του κόσμου), αμετάβλητο, άρνηση του μηδενός. Απόρριψη νοητικής γλωσσικής σύλληψης του απόλυτου μηδενός. Η νόηση οδηγεί στη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων, στον προσδιορισμό του είναι. Αμοιβαία εξάρτηση είναι και νοείν (νόηση). Μόνο με τη νόηση γίνεται γνωστό το είναι και μόνο με το είναι αποκτά αξία η νόηση και ξεχωρίζει από τις αισθήσεις. Εον : συνώνυμο του είναι, η έννοια που περιέχει μέσα της την ύπαρξη των όντων. Χαρακτηριστικά όντος (εόντος):αγέννητο, ανώλεθρο, όμοιο, αμετάβλητο αδιαίρετο, ακίνητο. Ο κόσμος είναι αγέννητος, ανώλεθρος. Πέρα από την κίνηση, πολλαπλότητα, πολυμορφία υπάρχει η ενότητα.

 Δόξα :  Προέλευση ,ειδική σύσταση των όντων.  Δυιστικό φιλοσοφικό σύστημα : οι μορφές του φωτός και της νύχτας είναι κοσμικές δυνάμεις ισότιμες που δημιουργούν και κυβερνούν τον κόσμο.  Υπαρξιακή διάσταση της διδασκαλίας του είναι:ο θάνατος δεν πρέπει να μας φοβίζει γιατί δεν οδηγεί στην ανυπαρξία. Ο νεκρός εντάσσεται στο είναι ,υπάρχει η δυνατότητα επιστροφής του στον κόσμο.  Τα όντα πάντα είναι και δεν οδηγούνται στην ανυπαρξία του μηδενός.  Συμπέρασμα: αλληλοσυμπλήρωση μονισμού Αλήθειας και δυϊσμού της δόξας.  Αντικείμενο αληθείας : αμετάβλητο είναι.  Αντικείμενο δόξας: κοσμικό γίγνεσθαι.  Αξιολόγηση :  Επίδραση εξέλιξης της φιλοσοφίας περισσότερο από κάθε άλλο προσωκρατικό.  Ελεατική σχολή (Μέλισσος, Ζήνων).  Με τον Παρμενίδη δεν υφίσταται κοσμογονία.  Κοσμολογία : περιγραφή μεταβολών ως αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης των αιώνιων στοιχείων.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

8

3. ΖΗΝΩΝ    

Ανυπαρξία κίνησης. Επινόηση της διαλεκτικής. Χρησιμοποίηση παρμενίδειας συλλογιστικής «εις άτοπον απαγωγή». Αντινομίες, παράδοξα.

4. ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ  Περί φύσεως. Κοσμικό γίγνεσθαι :αποτέλεσμα μείξης, διαχωρισμού τεσσάρων στοιχείων.  4 στοιχεία (ριζώματα) που καθορίζουν τις κοσμικές αλλαγές: γη, νερό, φωτιά, αέρας.  Χαρακτηριστικά στοιχείων : δυναμικά στοιχεία που διαπλέκονται, δημιουργούν τα όντα καθορίζουν τις κοσμικές μεταβολές, δε χάνουν την ταυτότητά τους.  Δύο κοσμικές δυνάμεις : διέπουν τις σχέσεις ριζωμάτων. 1. Δυνάμεις φιλότητας (έλξης, συνένωσης, ενότητας ριζωμάτων). 2. Δυνάμεις νείκους (έχθρας, διάσπασης, αποσύνθεσης ριζωμάτων).  Κοσμικό γίγνεσθαι : αιώνια, συνεχή κυκλική πορεία χωρίς αρχή και τέλος.  Κυκλική πορεία : • Α φάση : επικράτηση φιλότητας, δημιουργία μιας απόλυτης αρμονικής κατάστασης, απόλυτη ομογενής μείξη, σύνθεση ριζωμάτων. • Β φάση : παρέμβαση νείκους, τα πρώτα συμπτώματα διαμάχης, εχθρότητας, αποσύνθεσης, διάλυσης, διάκρισης, αποχωρισμού ριζωμάτων.. Πρόκειται για τον δικό μας κόσμο. • Γ φάση: επικράτηση νείκους, δίνος, κατάσταση χάους, διάλυσης, ολοκληρωτική αποσύνθεση. • Δ φάση : απόλυτη κυριαρχία της φιλότητας, συγκρότηση γαλήνιου σφαίρου. 

      

Καθαρμοί : Πτώση της ψυχής, κάθαρση της και επιστροφή στην αρχική κατάσταση αθωότητας. Περιπέτειες ενός δαίμονος. Η ψυχή επηρεασμένη από το νείκος οδηγείται σε παράπτωμα και χάνει την αθωότητα και την καθαρότητα της. Διαδικασία κάθαρσης : περιπλάνηση, ενσάρκωση σε θνητές μορφές φυτών, ζώων, ανθρώπων. Αποτέλεσμα κάθαρσης επιστροφή στην κατάσταση του αθάνατου δαίμονος.  Γνωσιοθεωρία : Θεωρία της αισθήσεως : παραγωγή των αισθητών αντικειμένων ενός είδους εκκρίσεων που γίνονται αντιληπτές από τα αισθητήρια όργανα και αναγνωρίζονται από όμοια στοιχεία που υπάρχουν μέσα στον οργανισμό (τα όμοια μέσω ομοίων).

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

9

5. ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ  Ύπαρξη κάθε επιμέρους υπόστασης στον κόσμο. Στο καθετί υπάρχει μέρος από το καθετί. Κάθε ον έχει μέσα του στοιχεία όλων των φυσικών υποστάσεων. Ανάλογα με το ποιας υπόστασης τα στοιχεία υπερτερούν χαρακτηρίζεται το επιμέρους ον.  Πρωτοκοσμική κατάσταση :αδιάκριτη μείξη σπερμάτων, βασικών δομικών στοιχείων, άπειρα, αθέατα.  Νους :  Χαρακτηριστικά : άπειρος, αυτοκυβέρντητος, άμεικτος, αμιγής χωρίς συμμετοχή στην ανάμειξη στοιχείων. Ελέγχει τα πάντα, και αυτά που διακρίνονται, αποχωρίζονται, αναμειγνύονται. Υλικές ιδιότητες (λεπτότητα και καθαρότητα.) Ίδια λειτουργία με φιλότητα και νείκος.  Μηχανική λειτουργία νου ως κινητικού αιτίου. (Κριτική από Σωκράτη)  Περιορισμός λειτουργίας του νου στην εκκίνηση της περιστροφικής κοσμικής κίνησης.

6. ΑΤΟΜΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ (Δημόκριτος,Λεύκιππος)  Επίδραση από ελεατική σχολή.  απόρριψη γένεσης και φθοράς των όντων,  εξήγηση των μεταβολών του κόσμου, ως αποτέλεσμα ανακατατάξεων των αναλλοίωτων στοιχείων των πραγμάτων.  Διαφοροποίηση από Ελεάτες:  απόρριψη της ιδέας μιας συμπαγούς πραγματικότητας,  ύπαρξη κίνησης, μεταβολής,  ύπαρξη του κενού και κίνηση μέσα σε αυτό των ατόμων,  ύπαρξη μηδενός και ταύτιση με το κενό.  Δυιστικό σύστημα : άτομα, κενό.  Άτομα :σταθερά, αναλλοίωτα αδιαίρετα, στοιχειώδη σωματίδια. Ιδιότητες των ατόμων :  συμπαγείς, πλήρεις, αδιαπέραστες μονάδες ύλης.  Άτμητα, δεν διακρίνονται σε μέρη, δεν έχουν μέσα τους κενό,  αγέννητα, άφθαρτα, άπειρα, απαθή (δεν επηρεάζονται από το περιβαλλον), άποια (χωρίς ποιότητες)  διαφέρουν όχι ως την υλική υπόσταση, αλλά ως προς το σχήμα, την τάξη (διάταξη συμπλέγματος ατόμων), τη θέση (διαφορές διάταξης των ατόμων), άπειρη ποικιλία σχημάτων μορφών.  Κίνηση :συνδέεται με την ύλη, κίνηση ατόμων στο κενό. Κατά τη σύγκρουση σύνδεση ομοίων, απώθηση ανομοίων ατόμων.  Σώματα : σύνολα ατόμων και ένωση τους σε συμπλέγματα. Διατήρηση ιδιαιτερότητας, αυτονομίας.  Δημιουργία του κόσμου: από άτομα με τις συγκρούσεις και ενώσεις.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

10

 Γνώση: επιφύλαξη Δημόκριτου για την αξιοπιστία αισθήσεων.  Αίσθηση : αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης αντικειμένου και αισθητηριακού μηχανισμού κάθε ανθρώπου, επιφανειακή, όχι στην ουσία πραγμάτων.  Η γνήσια γνώση βασίζεται στη νόηση.  Ηθική :σύνολο κανόνων που καθορίζουν τις πράξεις μας και τις στάσεις απέναντι στους άλλους ανθρώπους.  Σκοπός ανθρώπου: η ευδαιμονία του.  Ευθυμία : ισορροπημένη κατάσταση μετρημένης συμβίωσης.  Χαρακτηριστικά ευθυμίας: σεβασμός στις ικανότητες του καθενός, αρμονία με περιβάλλον, αποφυγή υπερβολών. Μέτρον άριστον (ανάλογο περιεχόμενο με αριστοτελική μεσότητα)

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να αναπτύσσει το γενικότερο φιλοσοφικό υπόβαθρο της προσωκρατικής περιόδου. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι ήταν οι πρώτοι Έλληνες φιλόσοφοι που έζησαν πριν από τον Σωκράτη. Ο χαρακτηρισμός «προσωκρατικοί» και η ίδια κατηγοριοποίηση τους σημαίνει ότι όλοι αυτοί οι φιλόσοφοι είχαν κάποιο κοινό γνώρισμα. Οι προσωκρατικοί ασχολήθηκαν με τον κόσμο στο σύνολο του. Ασχολήθηκαν με θέματα που αφορούν τη γένεση του κόσμου (κοσμογονία) και σε θέματα που αφορούν τα συστατικά στοιχεία (κοσμολογία). Οι φιλόσοφοι αυτοί χρησιμοποίησαν τον ορθό λόγο για την εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Εγκαταλείπονται οι μύθοι και οι δοξασίες διατυπωμένες με μυθολογικούς όρους. Οδηγούνται σε νέες συλλήψεις που θεμελιώνονται φιλοσοφικά. Ο φιλοσοφικός στοχασμός απελευθερώθηκε από τις στερεότυπες δοξασίες της μυθικής παράδοσης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήματα του κόσμου. Οι Προσωκρατικοί διατύπωσαν ιδέες και θεωρίες με στόχο να εξηγήσουν τον κόσμο αλλά και τις αντιλήψεις μας γι’ αυτόν. Σε μια εποχή, όπου τα όρια ανάμεσα στην επιστημονική και φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου ήταν ασαφή, οι φιλόσοφοι αυτοί ενδιαφέρθηκαν για τον φυσικό κόσμο (γι’ αυτό άλλωστε ονομάστηκαν φυσικοί ή φυσιολόγοι), για το σύμπαν (ασχολήθηκαν με την αστρονομία και τη μετεωρολογία) και με προβλήματα της βιολογίας, της φυσιολογίας, της ιατρικής, της ζωολογίας και της ανθρωπολογίας. Επιχείρησαν να απαντήσουν στα μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα για τη ζωή, τον θάνατο και την ψυχή. Ασχολήθηκαν με θέματα, όπως το πεπερασμένο του ανθρώπου και η αγωνία για τον θάνατο. Αυτοί πρώτοι διατύπωσαν τις έννοιες της ύλης, της δύναμης, της γνώσης, των αριθμών, του χρόνου και της νομοτέλειας του κόσμου. Τους απασχόλησαν ζητήματα ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Αντί για αυθεντική γνώση προέβαλαν απορίες και ερωτήματα που απαιτούσαν απαντήσεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

11

Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να αναφέρει τους κύριους προσωκρατικούς φιλοσόφους, τα έργα τους και τις βασικές έννοιες της σκέψης τους, καθώς και τις συναφείς θεωρίες τους. Στην πρώιμη περίοδο της προσωκρατικής περιόδου ανήκουν ο Θαλής, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης, ο Πυθαγόρας και ο Ξενοφάνης. Η δράση του Θαλή τοποθετείται στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. Παρόλο που του αποδίδεται σύγγραμμα με τίτλο Ναυτική Αστρολογία, είναι πιθανότερο ο ίδιος να μην έγραψε κάποιο βιβλίο. Σύμφωνα με τον Θαλή το νερό έχει κυρίαρχο ρόλο. Η Γη στηρίζεται στο νερό και το νερό είναι η «αρχή» των πάντων. Όλα προήλθαν από το νερό και όλα τα πράγματα αποτελούνται από το νερό. Το νερό είναι το βασικό συστατικό όλων των πραγμάτων. Το νερό δεν είναι Θεός αλλά μόνο φυσικό σώμα. Υποστηρίζοντας ότι ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς εννοούσε ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι ζωντανός και έμψυχος. Ο Αναξίμανδρος, μαθητής του Θαλή, έγραψε ένα σύγγραμμα σε πεζό λόγο, το πρώτο ελληνικό φιλοσοφικό έργο, που σύμφωνα με την παράδοση είχε τον τίτλο Περί Φύσεως. Βασική έννοια στο έργο του ήταν το άπειρο που έχει δύο ετυμολογήσεις ( α+πέρας, α + περάω). Το άπειρο ήταν το απεριόριστο στον χώρο και το ποιοτικά ακαθόριστο. Στο άπειρο ο Αναξίμανδρος είδε την πρωταρχική ύλη και την αρχική κατάσταση του κόσμου, καθώς και την αιτία της κοσμικής τάξης. Έδωσε στο άπειρο τις θεϊκές ιδιότητες αθάνατον, ανώλεθρον, θείον. Η ζωή παρουσιάστηκε μέσα στην υγρή λάσπη ή τον πηλό. Τα πρώτα πλάσματα ήταν ιχθυόμορφα και τα περιέκλειαν φλοιοί. Ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελικτική μορφή των υδροβίων. Ο Αναξιμένης έγραψε ένα έργο σε πεζό λόγο, στο οποίο αργότερα δόθηκε ο τίτλος Περί φύσεως. Ακολουθώντας το μονιστικό σύστημα των άλλων Μιλησίων φιλοσόφων θεώρησε ως πρωταρχική ουσία και αρχή του κόσμου τον αέρα. Η αρχή αυτή του αέρα είναι μία, μοναδική και άπειρη. Με την αραίωση και την πύκνωση του αέρα δημιουργούνται ουσίες, όπως η φωτιά, ο άνεμος, τα σύννεφα, το νερό, η γη και οι πέτρες. Ο κόσμος προέκυψε από τον αδιαφοροποίητο αέρα. Η γη σχηματίστηκε με τη συμπύκνωση ενός μέρους του άπειρου αρχέγονου αέρα. Είναι πλατιά, επίπεδη, αβαθής και στηρίζεται στον αέρα. Η ψυχή ταυτίζεται με τον αέρα. Ο αέρας και το πνεύμα αποτελούν συνώνυμοι όροι. Ο κόσμος είναι όπως ο άνθρωπος. Όπως ο άνθρωπος έχει ανάγκη από την ψυχή για να επιβιώσει, κατά τον ίδιο τρόπο και ο κόσμος έχει ανάγκη από τον αέρα που είναι η ψυχή του κόσμου. Οι Πυθαγόρειοι ήταν μέλη μιας ηθικοθρησκευτικής κοινότητας-αδελφότητας (εταιρείας) που είχε φιλοσοφικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Ιδρυτής αυτής της κοινότητας ήταν ο Πυθαγόρας. Ο ίδιος δεν έγραψε τίποτα. Η διδασκαλία του διαδιδόταν προφορικά μόνο εντός της εταιρείας και είχε απόλυτο χαρακτήρα. Ο Πυθαγόρας δίδαξε τη θεωρία της μετενσάρκωσης. Σύμφωνα με αυτήν η ψυχή είναι αθάνατη. Με τον θάνατο του ανθρώπου η ψυχή φεύγει από το σώμα του, αλλά δεν χάνεται. Η ψυχή μπαίνει σε άλλο σώμα και αφού έχει πολλές μετενσωματώσεις, απελευθερώνεται από τα γήινα δεσμά και φτάνει στα νησιά των μακάρων, που αποτελούν τόποι ευδαιμονίας και γαλήνης. Η ψυχή μεταμορφώνεται σε άλλα είδη ζώων. Όλα όσα συμβαίνουν δεν είναι καινούργια, αλλά επαναλαμβάνονται. Όλα τα έμψυχα πλάσματα είναι συγγενικά. Ο Φιλόλαος τόνισε τη σημασία του αριθμού για την κατανόηση της πραγματικότητας. Ο κόσμος αποτελείται από περαίνοντα (περιττοί) και άπειρα (άρτιοι αριθμοί). Τα περαίνοντα και τα άπειρα αποτελούν πρώτες αρχές όλων των πραγμάτων. Οι Πυθαγόρειοι θεώρησαν ότι το πέρας και το άπειρον είναι τα στοιχεία του κόσμου, τα βασικά αντίθετα που αποτελούν τη ρίζα όλων των άλλων. Η ψυχή αποτελούσε ένα είδος αρμονίας, ένας αριθμητικός λόγος. Ο Ξενοφάνης έγραψε σε λόγο έμμετρο και όχι σε πεζό λόγο. Σκοπός του δεν ήταν να προσφέρει μια νέα επιστημονική σύλληψη του σύμπαντος. Αποδεχόταν όσα είχε επιτύχει ο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

12

ιωνικός ορθολογισμός. Στράφηκε αντίθετα στον ανθρωπομορφισμό της παραδοσιακής θρησκείας. Η λατρεία των επιμέρους θεών στους διάφορους ναούς είναι παντελώς αβάσιμη. Το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο και απεριόριστο. Το θείο συμπίπτει με το σύνολο του φυσικού κόσμου. Η εικόνα του θείου που προτείνει ο Ξενοφάνης είναι μονοθεϊστική. Υπάρχει ένας και μοναδικός θεός, ανόμοιος με τους ανθρώπους στο σώμα και στο πνεύμα, ακίνητος, που κινεί τα πάντα με το νου του. Αυτός ο Θεός, ένας και μοναδικός, ενεργεί όχι με όργανα αλλά με το σύνολο της ουσίας του και κυβερνά τον κόσμο με την πνευματική ενέργειά του. Ο Ξενοφάνης δεν αρνείται τη σωματική υπόσταση και τη θέση του στο χώρο. Επιπλέον αμφισβήτησε τη βεβαιότητα για την άνευ όρων εγκυρότητα της γνώσης. Η ανθρώπινη γνώση ήταν γι αυτόν περιορισμένη. Οι γνώσεις του ανθρώπου αποτελούν ουσιαστικά γνώμες. Δεν είναι δυνατόν κανείς να οδηγηθεί στην αντικειμενική αλήθεια. Στην ακμή της προσωκρατικής φιλοσοφίας περιλαμβάνεται η θεωρία του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη, του Ζήνωνα, του Εμπεδοκλή και των Ατομικών Φιλοσόφων. Όλοι αυτοί οι φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν με το ερώτημα από τι προήλθε ο κόσμος, αλλά επιχείρησαν να απαντήσουν στο ερώτημα σχετικά με τη δομή του κόσμου. Ο Ηράκλειτος από την Έφεσο με τη θεωρία του εγκαινίασε τη σχολή της Εφέσου. Έγραψε ένα βιβλίο αποτελούμενο από αφορισμούς που έμοιαζαν με χρησμούς. Το βιβλίο αυτό το αφιέρωσε στο ναό της Αρτέμιδας. Είναι υποστηρικτής της συνεχούς κίνησης, της μεταβολής και της πολλαπλότητας. Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων και η θεωρία του κοσμικού αγώνα, η ιδέα της αρμονίας και η θεωρία του λόγου. Θεώρησε ότι τα όντα είναι δυναμικά και όχι στατικά. Ο καθολικός κοσμικός νόμος είναι η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγμάτων, η αστάθεια κάθε μερικού και η αλλαγή των πάντων. Δε μένει τίποτα σταθερό. Ο Ηράκλειτος κάνει λόγο για πόλεμο των αντίθετων δυνάμεων που διασφαλίζει την αρμονία. Η πάλη των αντιθέσεων και η αρμονία δεν είναι τυχαία γεγονότα, αλλά ρυθμίζονται από το λόγο που αποτελεί τον καθολικό κοσμικό νόμο. Ο λόγος είναι η ρυθμική αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος αποτελεί την αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα. Είναι το κοινό στοιχείο που υπάρχει στα επιμέρους όντα και εξασφαλίζει την ενότητα των πάντων. Ο κόσμος είναι αιώνιος και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά που άλλοτε δυναμώνει και άλλοτε εξασθενεί, χωρίς όμως ποτέ να σβήνει. Το πυρ αποτελεί μια κοσμολογική σταθερά που αιώνια μεταβάλλεται, κινείται και μεταμορφώνεται. Όλα είναι μεταμορφώσεις της φωτιάς, του πυρός. Το πυρ μετατρέπεται σε νερό και σε χώμα. Το χώμα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά. Ο Παρμενίδης, ο Ζήνων και ο Μέλισσος αποτελούν τη σχολή των Ελεατών. Αφετηρία της φιλοσοφίας του Παρμενίδη μαθητή του Ξενοφάνη είναι η ακινησία του ενός θεού, όπως ανέφερε ο Ξενοφάνης. Έγραψε ένα φιλοσοφικό έργο σε εξάμετρα, το οποίο αργότερα τιτλοφορήθηκε Περί φύσεως και χωριζόταν από δύο μέρη(Αλήθεια και Δόξα). Το ον είναι αδημιούργητο, άφθαρτο, αιώνιο, με απόλυτη ομοιογένεια και αυτάρκεια. Το ον αυτό δεν έχει την προέλευση του από το μηδέν και το μη είναι. Το ον μπορούμε να το εννοήσουμε και να το εκφράσουμε, όχι όμως το μηδέν. Αφού μπορούμε το ον να το εννοήσουμε, υπάρχει, γιατί ότι είναι δυνατόν να νοηθεί αποτελεί πραγματικότητα. Η ανθρώπινη σκέψη αναφέρεται σε αυτό που υπάρχει (είναι) και όχι σε αυτό που δεν υπάρχει(μη είναι). Η διαφορά με τον Ηράκλειτο είναι ότι ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος της διαρκούς κίνησης και της μεταβολής, ενώ ο Παρμενίδης είναι της σταθερότητας, της αμετάβλητης κατάστασης, της ενότητας και του ακίνητου όντος. Ενώ οι Ίωνες φιλόσοφοι δέχονταν ότι υπάρχει η μεταβολή και η αλλαγή και ανακαλύπτουν τη σταθερότητα πίσω από αυτή στην ύπαρξη ενός στοιχείου, ο Παρμενίδης ανακαλύπτει το σταθερό στοιχείο στη νόηση και δεν αποδέχεται την κίνηση και την αλλαγή. Σε αντίθεση με τους Ίωνες φυσιολόγους ο Παρμενίδης δεν αποδέχεται ότι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

13

η ενότητα του κόσμου εκφράζεται από μια φυσική ουσία, αλλά από την ίδια οντότητα των πραγμάτων που μας περιβάλλουν. Ο Παρμενίδης σε αντίθεση με τους Ίωνες φιλοσόφους υποβαθμίζει τον ρόλο των αισθήσεων. Οι θνητοί παρασύρονται από τη φαινομενικότητα, την πλάνη των αισθήσεων. Ο Ζήνων, μαθητής του Παρμενίδη επιχείρησε να αποδείξει ότι είχε δίκιο ο Παρμενίδης ισχυριζόμενος ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά, ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα. Σύμφωνα με αυτόν, αν παραδεχόμασταν ότι υπάρχουν πολλά όντα θα οδηγούμασταν σε αντιφατικά συμπεράσματα. Αν υπήρχαν πολλά όντα, αυτά θα ήταν ή περιορισμένα ή άπειρα. Αν ήταν περιορισμένα θα ήταν απείρως μικρά ή ανύπαρκτα. Αν ήταν μεγάλα το καθένα θα ήταν απείρως μεγάλο. Αυτό θα ήταν παράλογο, αφού δεν μπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα. Δεν υπάρχει ούτε χώρος, ούτε κίνηση, αλλά ουσιαστικά η κίνηση είναι φιλοσοφική. Ο Μέλισσος επιχείρησε να τεκμηριώσει με λογικά επιχειρήματα τη θεωρία του Παρμενίδη για την ύπαρξη του ενός και του μοναδικού όντος στο έργο του Περί φύσεως ή περί του όντος. Καθώς τα πάντα καταλαμβάνονται από το ένα και άπειρο ον δεν υπάρχει κενός χώρος. Αφού δεν υπάρχει κενός χώρος, δεν υπάρχει και η κίνηση. Ο Εμπεδοκλής γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5 αιώνα π.Χ. Ο ίδιος δε διατυπώνει πρωτότυπες θεωρίες, αλλά συνδυάζει θεωρίες προγενέστερων φιλοσόφων. Έργα του ήταν τα Περί Φύσεως και οι Καθαρμοί. Σύμφωνα με αυτόν ο κόσμος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία, η φωτιά, ο αέρας, το νερό και η γη. Αυτή η διαπίστωση δεν αποτελεί κάτι καινούργιο, αλλά υπάρχει στις θεωρίες φιλοσόφων, όπως οι Μιλήσιοι και ο Ηράκλειτος. Το νέο στοιχείο που έχει στη θεωρία του είναι οι δυνάμεις που αποτελούν την αιτία της γένεσης και της φθοράς των όντων. Οι δυνάμεις αυτές είναι η φιλότητα και το νείκος. Η φιλότητα είναι συνώνυμο της ενότητας και συντελεί στη γένεση των σωμάτων. Το νείκος είναι συνώνυμο του χωρισμού και προκαλεί τη φθορά και τη διάλυση τους. Ο Εμπεδοκλής δέχεται τη θεωρία της μετενσωμάτωσης του Πυθαγόρα και την πορεία της ψυχής σε διάφορα σώματα μέχρι να καθαρθεί. Ο Αναξαγόρας γεννήθηκε στις Κλαζομενές, αλλά μεγάλο μέρος της ζωής του το πέρασε στην Αθήνα. Έγραψε μια πραγματεία σε πεζό λόγο, στην οποία αργότερα δόθηκε ο τίτλος Περί φύσεως. Στο έργο αυτό παρουσιάζει την εικόνα του κόσμου. Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία, το άπειρο, ο νους και μια μάζα από αδιαφοροποίητα πράγματα. Ο νους, ως θεϊκό ον δίνει την πρώτη κίνηση στην άμορφη μάζα. Αποτέλεσμα ήταν να διακριθούν τα διάφορα στοιχεία μεταξύ τους, να συνενωθούν και να σχηματιστούν τα όντα. Η γη σχηματίστηκε με τη συνένωση όλων των στοιχείων, του πυκνού, του υγρού, του ψυχρού. Τα ελαφρά στοιχεία συνενώθηκαν και δημιούργησαν τον αιθέρα. Ο νους είναι δεν είναι ούτε θεός, ούτε πνεύμα, αλλά μια υλική αρχή, που είναι καθαρή από την πολλαπλότητα των σπερμάτων της φύσης. Η επίδρασή του στον κόσμο δεν είναι τελεολογική. Η διαδικασία που θέτει εν μέρει τον κόσμο είναι εν μέρει μηχανική και εν μέρει εμβρυογενετική. Ο νους είναι κοσμολογική αρχή που βρίσκεται έξω από τη φύση. Ο νους του ανθρώπου αποτελεί βασικό στοιχείο της ύπαρξης του Τη σχολή των Ατομικών αποτελούσαν ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος, καθώς αυτοί υπήρξαν οι εισηγητές της ατομικής θεωρίας. Ο Λεύκιππος εισηγήθηκε αυτή τη θεωρία και ο Δημόκριτος τη ανέπτυξε με συστηματικό τρόπο. Σύμφωνα με την ατομική θεωρία ο κόσμος αποτελεί το σύνολο μηχανικών κινήσεων, οι οποίες ουσιαστικά είναι υλικές ενέργειες που συνδέονται με τα πράγματα. Η κίνηση αποτελεί βασικό στοιχείο της ύλης. Η ύλη δεν είναι δυνατόν να διαιρείται συνεχώς. Αποτελείται από μικρά σωματίδια, τα οποία δεν μπορούν να διαιρεθούν περισσότερο. Ο κόσμος αποτελείται από άτομα και από το κενό. Επομένως ο Δημόκριτος συμφωνεί με τον Παρμενίδη ότι υπάρχει το ον που είναι πλήρες, γεμάτο από άτομα. Διαφωνεί όμως με τον Παρμενίδη στη μη ύπαρξη του μηδενός, καθώς ισχυρίζεται ότι υπάρχει το μη ον και είναι το άδειο, το κενό. Ο Δημόκριτος, αφού αποδέχεται την ύπαρξη

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

14

της κίνησης, αποδέχεται και την ύπαρξη του κενού, το οποίο αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στο χώρο.

Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να κατατάσσει τους Προσωκρατικούς σε κατηγορίες, με βάση κοινά χαρακτηριστικά της σκέψης τους και να διαπιστώνετε τυχόν αλληλεπιδράσεις ή διαφορές τους. Η προσωκρατική φιλοσοφία χωρίζεται σε δύο φάσεις. Στην πρώιμη περίοδο αναπτύχθηκε στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας. Βασικό χαρακτηριστικό της Σχολής της Ιωνίας είναι η απάντηση στο ερώτημα της αρχής του κόσμου κατά τρόπο αιτιοκρατικό. Ο πρώτος και θεμελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης είναι να αναζητείται η λογική σχέση ανάμεσα στην αιτία και στο αποτέλεσμα. Επιχείρησαν οι εκπρόσωποι αυτής της περιόδου να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινομένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο. Πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγματα είναι ίδια, αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη, η οποία μετατρέπεται σε φαινομενικά διαφορετικά πράγματα. Πίσω από την ποικιλία των όντων υπάρχει μία αρχή, η πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας των άλλων. Συγκεκριμένα ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό. Η πρώτη αυτή αρχή νοείται ως φύσις αεί σωζόμενη, η φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια, χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται. Η γη επιπλέει πάνω στο νερό. Όλα τα όντα τρέφονται από το νερό. Το υγρό στοιχείο υπερτερεί ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση. Το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων, αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή του. Ο Αναξίμανδρος, μαθητής του Θαλή, ακολουθεί το σκεπτικό του δάσκαλου του και κάνει λόγο για δημιουργία του κόσμου από ένα πρωταρχικό στοιχείο. Η διαφορά από τον Θαλή είναι ότι θεωρεί άλλο στοιχείο από το νερό ως αρχή του κόσμου. Συλλαμβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσμου. Το άπειρο είναι η πηγή των όντων, η δυναμική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί όλα τα όντα με τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους. Πιο απλούστερη είναι η θεωρία του Αναξιμένη για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσμου. Ο αέρας αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο του κόσμου. Όλα δημιουργούνται από την πύκνωση, την αραίωση, τη θερμότητα ή την ψυχρότητα του αέρα. Ο αέρας είναι μια άπειρη πνοή που εξασφαλίζει τη ζωή των πάντων. Καθώς ανήκει και αυτός στη σχολή της Μιλήτου είναι, όπως ο Θαλής και ο Αναξίμανδρος, υποστηρικτής του μονισμού (ένα μόνο στοιχείο η αρχή των πάντων). Άλλη σχολή ήταν αυτή των Πυθαγορείων. Έτσι ονομάστηκαν τα μέλη μιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής, που ήταν κοινότητα θρησκευτική και επιστημονική. Έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα. π.Χ. Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας. Όπως ο Αναξίμανδρος, έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσμο αντιθέσεις, όπως πέρας-άπειρο, άρρεν-θήλυ, οι οποίες όχι μόνο δεν καταστρέφουν την αρμονία, αλλά και τη συντηρούν. Ονόμασαν το σύμπαν κόσμον (στολίδι), γιατί σε αυτό κυριαρχούσε το μέτρο και η αρμονία. Ο Πυθαγόρας διαχώρισε τη θέση του από τους άλλους Προσωκρατικούς φιλοσόφους. Δεν έδωσε υλική βάση στην αρχή των όντων, αλλά υποβάθμισε το ρόλο του σώματος. Το σώμα μολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της. Ιδιαίτερη θέση στην πρώιμη ελληνική φιλοσοφία κατέχει ο Ξενοφάνης, που αν και γεννήθηκε στον Κολοφώνα της Ιωνίας, έζησε όμως στην Κάτω Ιταλία. Σύμφωνα με την παραδοσιακή ιστοριογραφία υπήρξε ο ιδρυτής της ελεατικής σχολής. Σε αντίθεση με τους Ίωνες που ήταν υποστηρικτές του μονιστικού συστήματος ο Ξενοφάνης υποστήριξε ότι όλα προέρχονται και αποτελούνται από το νερό και τη γη. Αν και δίνει προτεραιότητα στο υγρό

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

15

στοιχείο κατά τις κοσμολογικές διαδικασίες, υποστήριξε ότι λαμβάνουν χώρα περιοδικοί μετασχηματισμοί της γης σε θάλασσα και αντίστροφα. Αυτό σημαίνει ότι κανένα από τα δύο στοιχεία δεν εξαφανίζεται ολότελα. Η ζωή κατά τον Ξενοφάνη γεννήθηκε από τη λάσπη. Στο σημείο αυτό συμφωνεί με τον Αναξίμανδρο. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να εντοπίζει τη συμβολή κάθε στοχαστή στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας και του φιλοσοφικού στοχασμού γενικότερα. O Θαλής είναι ο πρώτος φιλόσοφος που μπόρεσε να αναγάγει τα πολλαπλά φαινόμενα του κόσμου σε μια απρόσωπη, μοναδική, ή ενιαία αρχή. Ουσιαστικά πρόκειται για τον πρώτο φυσικό φιλόσοφο που προετοίμασε τον δρόμο για τις μεγαλειώδεις κοσμολογικές συλλήψεις που ακολούθησαν. Για πολλούς η ελληνική φιλοσοφία αρχίζει κατ’ ουσίαν με τον Αναξίμανδρο. Αντιμετώπισε τα διάφορα ζητήματα με ορθολογική νοοτροπία. Οι επιστημονικές του ενασχολήσεις φανερώνουν ένα γόνιμο συνθετικό πνεύμα. Έκανε χρήση του γνώμονα και σχεδίασε ένα χάρτη με τις τότε γνωστές περιοχές του κόσμου. Ο Αναξιμένης, απαντώντας στα δύο ερωτήματα «από που προήλθε ο κόσμος» και «από τι αποτελείται ο συντελεσμένος κόσμος», προβάλλει μια ενιαία αρχή και ένα ενιαίο εξηγητικό μοντέλο. Ουσιαστικά εισάγεται με τη θεωρία του Αναξιμένη το πρώτο συστηματικό μονιστικό σύστημα στην αρχαία φιλοσοφία. Αυτό το σύστημα θα μπορούσαμε να το χαρακτηρίσουμε και υλιστικό, αρκεί να μην αποδώσουμε στην έννοια υλισμός τη σημασία που δίνουμε σήμερα. Η ύλη στη θεωρία του Αναξιμένη δεν είναι αδρανής αλλά ζωντανή και δε ξεχωρίζεται, αλλά ταυτίζεται με αυτό που προκαλεί την κίνηση της. Ο Αναξιμένης είναι ο πρώτος που εξηγεί πως είναι δυνατή η μεταμόρφωση του ενός στοιχείου, που αποτελεί την αρχή του κόσμου, στην ποικιλία των στοιχείων που παρατηρούμε στη φύση. Αυτή είναι και η μεγαλύτερη προσφορά του στη φιλοσοφία. Ο πυθαγορισμός αποτέλεσε μεγάλο φιλοσοφικό και ηθικοθρησκευτικό ρεύμα της Αρχαιότητας. Παρέμεινε ζωντανό 900 χρόνια μετά τη γέννησή του. Μεγάλο ήταν το ενδιαφέρον του Πλάτωνα και της Ακαδημίας του για τις βασικές θέσεις της διδασκαλίας του Πυθαγόρα. Ο Πλάτων επηρεάστηκε από τη θεωρία της μετεμψύχωσης και την πορεία της ψυχής, τις οποίες τις προσάρμοσε στη δική του θεωρία περί ιδεών. Από τον 1ο αιώνα μ.Χ. και μετά με τους Νεοπυθαγορείους ο πυθαγορισμός γνώρισε αληθινή αναγέννηση. Ιδιαίτερη απήχηση είχε η θεωρία του Πυθαγόρα τον 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ. Ο Ξενοφάνης αποτέλεσε γόνιμο κριτικό πνεύμα, που επιδίωξε να θεμελιώσει τις υποθέσεις του σε στέρεες βάσεις, αναγνωρίζοντας τα όρια των υποθέσεων αυτών. Με την έννοια του θεού που εισηγείται οδηγεί το φιλοσοφικό στοχασμό σε νέες κατευθύνσεις. Δημιουργεί τις βάσεις για την επικράτηση της θέσης στην αρχαία φιλοσοφία ότι κάθε μεταβολή στο φυσικό σύμπαν εξηγείται εύλογα με την επενέργεια μιας νοητικής δύναμης που δεν υπόκειται σε καμία μεταβολή. Η αμφισβήτηση της βεβαιότητας για την άνευ όρων εγκυρότητα της ανθρώπινης γνώσης και η θέση του σχετικά με τον περιορισμένο χαρακτήρα της γνώσης και με την αδυναμία του ανθρώπου να οδηγηθεί στην αντικειμενική αλήθεια συνετέλεσαν στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας. Ο Παρμενίδης είναι ο πρώτος φιλόσοφος που συνέδεσε τη φιλοσοφική σκέψη με την οντολογία. Ουσιαστικά διαμορφώθηκε η οντολογική φιλοσοφία (είναι-μη είναι, ον-μη ον), η οποία προσδιορίζει το ον ως προς το σχήμα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριμένο και όχι άπειρο. Ο προβληματισμός του Παρμενίδη επηρέασε τη σκέψη των μεταγενέστερων του, που αποδέχτηκαν κάποιες θέσεις του. Η ελληνική φιλοσοφική σκέψη κορυφώνεται στη σκέψη του Ηράκλειτου, που απαλλάσσει το λόγο από τις μυθολογικές του καταβολές. Αποδίδει στο λόγο τη ρυθμιστική αρχή που

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

16

ρυθμίζει τη συνεχή κίνηση και μεταβολή του κόσμου. Ο Ηράκλειτος είναι ο πρώτος φιλόσοφος που δίνει ιδιαίτερη σημασία στο λόγο και τον εξυψώνει προσδίδοντας του θεϊκές διαστάσεις. Πρόκειται για τον ενδοκοσμικό νου, τη θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία, η ιστορία, το δίκαιο και η ηθικότητα. Ο Ηράκλειτος εισαγάγει στη φιλοσοφία την έννοια της κίνησης, της μεταβολής. Αυτή την κίνηση, τη μεταβλητότητα στον αισθητό κόσμο και την επιφύλαξη για τη γνώση που πηγάζει από τις αισθήσεις και την αξιοπιστία της εκφράζει ο Παρμενίδης και ο Δημόκριτος. Ο Δημόκριτος συνδυάζει τη θεωρία του Ηράκλειτου με αυτήν του Παρμενίδη. Επηρεασμένος από τη μεταβολή των αισθητών πραγμάτων κάνει λόγο για κίνηση των ατόμων στο κενό και επηρεασμένος από τον Παρμενίδη κάνει λόγο για θεμελιώδη δομικά στοιχεία, αδιαίρετα έσχατες θεμελιώδεις υποστάσεις. Όταν κάνει λόγο για άφθαρτο και αμετάβλητο, αγέννητο και ανώλεθρο των ατόμων αντλεί στοιχεία από την παρμενίδεια σκέψη, ενώ όταν αναφέρεται στη συνεχή μεταβολή και αλλαγή δείχνει ότι έχει επηρεαστεί από τον Ηράκλειτο. Η θέση του Παρμενίδη ότι από το μη ον δεν μπορεί να γεννηθεί κάτι, ούτε μπορεί ένα ον που υπάρχει να εξαφανιστεί έχει ενσωματωθεί από τον Δημόκριτο στην ατομική του θεωρία. Ο Πλάτων, βασιζόμενος στη θεωρία του Ηράκλειτου, υποστηρίζει τη μεταβολή και τη φθορά των αισθητών πραγμάτων. Επιπλέον στηριζόμενος στη θεωρία του Παρμενίδη για ενότητα, σταθερότητα και την ύπαρξη του όντος ως έκφραση της αλήθειας του είναι, χωρίς την παρεμβολή των αισθήσεων, τεκμηριώνει την επιχειρηματολογία του για την ύπαρξη των ιδεών. Όπως ο Παρμενίδης το ίδιο και ο Πλάτων δέχεται ότι οι αισθήσεις μας εξαπατούν και ότι πρέπει να δώσουμε έμφαση στο νου για να ανακαλύψουμε την αλήθεια. Η θεωρία του Αναξαγόρα είχε μεγάλη σημασία για την επιστήμη. Ο Αναξαγόρας ήταν ο πρώτος που εξήγησε ότι η σελήνη λάμπει από το φως που αντανακλάται. Έχει δώσει την ακριβή θεωρία των εκλείψεων και θεωρούσε ότι η σελήνη βρίσκεται πιο κοντά μας από τον ήλιο. Ο ήλιος και τα άστρα είναι διάπυροι λίθοι, αλλά δεν αισθανόμαστε τη θερμότητα των άστρων, γιατί βρίσκονται μακριά μας. Όπως οι ατομικοί (Λεύκιππος, Δημόκριτος) που πρώτοι θα απορρίψουν την έννοια μιας απόλυτα συμπαγούς πραγματικότητας και θα αποδεχθούν την ύπαρξη του κενού ως προϋπόθεση για την κίνηση των θεμελιωδών δομικών στοιχείων, των ατόμων κατά τον ίδιο τρόπο ο Επίκουρος στα ελληνιστικά χρόνια αποδέχεται την ύπαρξη του κενού. Σημειώνει και αυτός όπως ο Δημόκριτος την αναγκαιότητα της ύπαρξης του. Χωρίς το κενό δε θα μπορούσε να υπάρχει η κίνηση, γιατί μόνο σε χώρο που δεν καλύπτεται από την ύλη είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα του φοιτητή να προβαίνει σε συγκρίσεις, όπου είναι δυνατόν, με νεότερες και σύγχρονες (φυσικές η γνωσιολογικές). Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο οι πρώτες μορφές ζωής προήλθαν μέσα στη λάσπη κάτω από την επίδραση του ήλιου. Τα πρώτα στάδια της ζωικής εξέλιξης έγιναν σε περιβάλλον υγρό. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από την εξέλιξη υδρόβιων όντων που προσαρμόστηκαν στη ξηρά. Επομένως ο Αναξίμανδρος εισηγήθηκε μια θεωρία της εξέλιξης των ειδών, επειδή πίστευε ότι υπάρχει αιώνια κίνηση και ο κόσμος διαμορφώθηκε με εξελικτικό τρόπο. Ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος στοχαστής που υποστήριξε την εξελικτική πορεία του κόσμου, με την εξέλιξη των όντων από τις κατώτερες στις ανώτερες μορφές. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Δαρβίνος έκανε λόγο για βιολογική εξέλιξη, η οποία σύμφωνα με αυτόν πραγματοποιείται με τον αγώνα για επιβίωση με τον νόμο της φυσικής επιλογής, δηλαδή

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

17

την επιβίωση του ισχυρότερου οργανισμού. Όπως ο Αναξίμανδρος ισχυρίστηκε ότι ο άνθρωπος αποτελεί εξέλιξη ενός είδους ψαριού, κατά τον ίδιο τρόπο ο Δαρβίνος θεώρησε ότι ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελιγμένη μορφή πιθήκου. Ο Αναξιμένης επιχείρησε να εξηγήσει τα φαινόμενα με την ποσοτική έννοια της διαφορετικής πυκνότητας. Λόγω αυτής της προσπάθειάς του να εξηγήσει όλα τα φαινόμενα με την ποσοτική έννοια της διαφορετικής πυκνότητας χαρακτηρίστηκε πρόδρομος της νεότερης φυσικής επιστήμης. Η πύκνωση και η αραίωση του αέρα αποτέλεσε σπουδαία ιδέα, θαυμάσιος τρόπος μεταβολής, χάρη στον οποίο η ποσότητα ελέγχει την ποιότητα. O Xέγκελ που θεωρείται ο πατέρας της νεότερης διαλεκτικής υιοθέτησε την παλιά άποψη του Ηράκλειτου ότι τα πάντα στον κόσμο εξελίσσονται μέσα από τη σύγκρουση αντίθετων πραγμάτων καταστάσεων ή δυνάμεων. Η σύγχρονη φυσική πλησιάζει πολύ στη θεωρία του Ηράκλειτου. Αν στη θέση της λέξης «φωτιά» βάλουμε τη λέξη ενέργεια, τότε θα οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι οι απόψεις του Ηράκλειτου δεν παρεκκλίνουν από τη σύγχρονη αντίληψη για τον κόσμο. Η ενέργεια είναι το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένα όλα τα στοιχειώδη σωματίδια, όλα τα άτομα και όλα τα πράγματα. Η ενέργεια είναι το κινούν. Η θεωρία των Ατομικών για το αδιαίρετο και την αυτοτέλεια του ατόμου διατηρήθηκε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Μέσα από τις έρευνες των ηλεκτρικών εκκενώσεων και την ανακάλυψη των ακτίνων Χ, και του ραδίου οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα άτομα έχουν εσωτερική δομή, άρα δεν είναι αδιαίρετα. Σύμφωνα με την ηλεκτρονική θεωρία του ατόμου τα κύρια συστατικά του είναι το ηλεκτρόνιο, το πρωτόνιο και το νετρόνιο. Η ατομική θεωρία αντικαταστάθηκε από την ηλεκτρονική θεωρία. Αυτό δε σημαίνει ότι η ατομική θεωρία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου έχασε την αξία της. Η σύγχρονη φυσική δεν απέχει από τη θεωρία των Ατομικών, καθώς προσπαθεί να δώσει στα συστατικά των ατόμων παρόμοιες με τις ιδιότητες που έδωσαν οι Ατομικοί.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

18

Ποιες είναι πηγές της προσωκρατικής φιλοσοφίας; Από τα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων διασώζονται μόνο αποσπάσματα στα έργα του Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Πλούταρχου, Σέξτου Εμπειρικού, Κλήμη Αλεξανδρέα, Ιππόλυτου, Διογένη Λαετρίου, Ιωάννη Στοβαίου. Για τους προσωκρατικούς υπάρχουν μαρτυρίες και σχόλια που μας πληροφορούν για τη ζωή τους και το έργο τους χωρίς να είναι απαραίτητη η παρουσία αυτούσιων παραθεμάτων. Τέτοιες πληροφορίες αντλούμε από τα έργα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη, του Θεόφραστου (οι Φυσικαί Δόξαι, έργο, πηγή της δοξογραφικής παράδοσης) και τη δοξογραφική παράδοση. Οι Ηρακλείδης Ποντικός (4ος π.Χ.), στωικός φιλόσοφος Κλεάνθης (4ο-3ο π.Χ.) και ο μαθητής του Αριστοτέλη Αριστόξενος (4ος π.Χ.) αφιέρωσαν ειδικά έργα στους πρώιμους φιλοσόφους. Από τα σχόλια και τις ερμηνείες αυτών των αρχαίων συγγραφέων κατανοούμε τη δική τους θέση πάνω στις απόψεις των προσωκρατικών. Ποια ερωτήματα έθεσαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι; Οι πρώιμοι φιλόσοφοι στράφηκαν κυρίως γύρω από τον εξωτερικό κόσμο, γύρω από την πραγματικότητα που βρίσκεται απέναντι μας και μας περιβάλλει .Κυρίως ασχολήθηκαν με το ερώτημα της αρχής του κόσμου που έχει δύο μορφές : • Ως ερώτημα για τη δημιουργία, τη γένεση του κόσμου (κοσμογονία). • Ως ερώτημα για τη δομή, μορφή, λειτουργία του κόσμου (κοσμολογία: από τι αποτελείται και πως λειτουργεί ο κόσμος). Προέκταση των παραπάνω ερωτημάτων αποτελεί το ερώτημα για τις δυνατότητες και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Έδωσαν οι Προσωκρατικοί απαντήσεις στα μεγάλα φιλοσοφικά ερωτήματα για τη ζωή, τον θάνατο, το πεπερασμένο του ανθρώπου και την ψυχή. Παράλληλα ασχολήθηκαν και με άλλης μορφής ερωτήματα που αφορούν τη βιολογία, τη φυσιολογία, την ιατρική, τη ζωογονία, την ανθρωπολογία, την ηθική και πολιτική φιλοσοφία. Πως νοείται το πέρασμα από το Μύθο στον Λόγο; Ποιο είναι το γενικότερο φιλοσοφικό υπόβαθρο της προσωκρατικής περιόδου; Η εξέλιξη, κατά την οποία γεννήθηκε η ελληνική φιλοσοφία τον 6ο αιώνα, είναι το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο. Εγκαταλείπονται πλέον οι μύθοι και στη θέση τους εμφανίζονται θεωρίες διατυπωμένες από συγκεκριμένους στοχαστές με λογική συνοχή και συνέπεια. Διαμορφώνεται ο φιλοσοφικός λόγος που είχε ως γνωρίσματα το δημόσιο χαρακτήρα του και τη δυνατότητα αμφισβήτησής του εκ μέρους των άλλων. Εκφράζεται μέσα από τον λόγο η ανάγκη για τη χρήση κανόνων, η συγκεκριμένη επιχειρηματολογία, η συγκρότηση αποδείξεων καθολικών, ικανών να αντέχουν στην κριτική και η αναζήτηση κριτηρίων ικανών να ξεχωρίζουν τις αληθείς και τις ψευδείς γνώσεις. Οι ενδείξεις και τα επιχειρήματα διατυπώνονται με λογική συνοχή και συνέπεια. Αυτή η μετάβαση από το μύθο στον λόγο πραγματοποιείται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, των οποίων τα επιχειρήματα μπορούμε να τα θεωρούμε σήμερα ορθά η

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

19

λανθασμένα, κατάλληλα ή άτοπα και παραπλανητικά. Δεν παύουν όμως οι φιλόσοφοι αυτοί να χρησιμοποιούν επιχειρήματα. Οι μύθοι δεν έλειψαν από τη φιλοσοφία, ούτε στην προσωκρατική περίοδο, ούτε αργότερα στην ακμή της φιλοσοφίας (Πλάτων). Στα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων δύσκολα ξεχωρίζεται η μεταφορική από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Οι προσωκρατικοί στηρίχθηκαν στις παρατηρήσεις των εμπειρικών δεδομένων για να διατυπώσουν τις θεωρίες τους. Αυτές οι θεωρητικές τους προσεγγίσεις μπορεί να ήταν λανθασμένες, όχι όμως μη ορθολογικές. Αν και δεν χρησιμοποίησαν πειραματική μέθοδο, η συμβολή τους στην διαμόρφωση και εξέλιξη του φιλοσοφικού και επιστημονικού στοχασμού ήταν καθοριστική. Επιχείρησαν να οικοδομήσουν τη φιλοσοφική γλώσσα, γράφοντας σε πεζό λόγο, την επιστημονική ορολογία και τον κριτικό λόγο. Διατυπώθηκαν οι κυριότερες έννοιες κυρίως της φυσικής φιλοσοφίας (έννοιες όπως άτομο, φύση, άπειρο, κόσμος, κενό, κίνηση). Οι προσωκρατικές θεωρίες διακρίθηκαν για τη σημασία και τη συνοχή τους. Οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν την επιστημονική και φιλοσοφική ορολογία, όπως άπειρο, κενό, κίνηση, αριθμός ήταν οι προσωκρατικοί. Επίσης δε λείπει από την προσωκρατική φιλοσοφία η κριτική στη θεολογική παράδοση. Η θεωρία των προσωκρατικών αποτέλεσε μια μορφή ορθολογικής σκέψης, η οποία φιλοδοξούσε να βάλει τάξη σε ένα νέο κόσμο και να βρει τρόπους ελέγχου των πραγμάτων, συνδυάζοντας τις τεχνικές και πρακτικές δυνατότητες της εποχής με τη θεωρητική προσέγγιση των φυσικών και κοινωνικών προβλημάτων. Επομένως η προσωκρατική φιλοσοφική σκέψη διακρίνεται για τον ορθολογισμό της. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν έθεσαν ένα νέο σύνολο ερωτήσεων. Αναζήτησαν νέα είδη απαντήσεων. Η προσωποποίηση της φύσης έχασε τη σημασία της στη σκέψη τους και οι θεοί εξαφανίστηκαν από τις εξηγήσεις των φυσικών φαινομένων που επεξεργάστηκαν. Ενώ για τον Ησίοδο και στη Θεογονία η γη και ουρανός θεωρούνται θεϊκά πλάσματα, στον Λεύκιππο και τον Δημόκριτο ο κόσμος και τα διάφορα μέρη του προκύπτουν από το μηχανικό διαχωρισμό των ατόμων μέσα στην πρωταρχική δίνη. Στις αρχές του 6ου αιώνα στη Μίλητο της Ιωνίας ο Θαλής ,ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης εγκαινιάζουν ένα νέο τρόπο σκέψης για τη φύση. Προσπαθούν να ερμηνεύσουν τον κόσμο με τρόπο ορθολογικό, να δώσουν μια εξήγηση που να στηρίζεται στην παρατήρηση. Για πρώτη φορά η φύση αποτελεί αντικείμενο συστηματικής και ανιδιοτελούς έρευνας. Με αυτόν τον τρόπο έγινε η μετάβαση από το μύθο στον λόγο. Πριν από αυτούς τους φιλοσόφους οι άνθρωποι προσπάθησαν να δώσουν εξήγηση της φύσης για τον τρόπο δημιουργίας του σύμπαντος και ερμηνείας των φυσικών φαινομένων. Η εξήγηση που έδωσαν ήταν μυθολογική . Το πέρασμα αυτό από το μύθο στον λόγο είχε χαρακτήρα επαναστατικό. Δεν ήταν ανεξάρτητο από τις γενικότερες πολιτικές, κοινωνικές εξελίξεις. Η Μίλητος ήταν μια πλούσια εμπορική πόλη που επέτρεπε στους κατοίκους της να έρχονται σε επαφή με άλλα έθνη με διαφορετικούς πολιτισμούς και διαφορετικές δοξασίες. Με το πέρασμα από το μύθο στον λόγο εγκαταλείπεται η κλειστή παραδοσιακή κοινωνία και γίνεται στροφή προς την ανοικτή κοινωνία όπου επικρατούν οι πρωτότυπες ιδέες. Ποιες είναι οι κοσμογονικές και κοσμολογικές θέσεις του Θαλή; Ο Θαλής όπως όλοι οι προσωκρατικοί εκπρόσωποι της σχολής της Μιλήτου (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης) επιχείρησαν να απαντήσουν από τι δημιουργήθηκε (κοσμογονία) και από τι αποτελείται ο κόσμος (κοσμολογία) Σύμφωνα με τις κοσμογονικές

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

20

θέσεις του Θαλή «όλα προήλθαν από το νερό».Ο κόσμος έγινε από το νερό. Το νερό είναι δηλαδή η κοσμογονική αρχή σύμφωνα με τον Θαλή. Σύμφωνα με τις κοσμολογικές αρχές του Θαλή όλα τα πράγματα αποτελούνται από το νερό. Το νερό συμμετέχει στη σύσταση του κόσμου και αποτελεί το βασικότερο συστατικό όλων των πραγμάτων. Δεν θεωρείται το νερό με αυτό το σκεπτικό ως θεός αλλά ως φυσικό σώμα. Η Γη επιπλέει στο νερό. Κάτω από αυτήν υπάρχουν νερά . Ίσως με αυτόν τον τρόπο να ήθελε ο Θαλής να εξηγήσει τις αιτίες των σεισμών. Πως έφτασε ο Θαλής στην άποψη ότι «ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς»; Ο Θαλής ισχυριζόμενος ότι «ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς» εννοεί ότι ο κόσμος είναι ζωντανός και έμψυχος και αυτό πιστοποιείται από την κίνηση ως απόδειξη ζωής. Πολλά αντικείμενα στη φύση όπως ο μαγνήτης επειδή έχουν ικανότητα κίνησης, έστω και περιορισμένη, έχουν ψυχή, αφού η ψυχή αποτελεί πηγή ζωής και κίνησης. Έχει ψυχή κάποιος σημαίνει ότι είναι ζωντανός. Η ψυχή αποτελεί πολύπλευρη έννοια και έχει πολυδιάστατο χαρακτήρα, αφού καλύπτει ευρύτερο φάσμα από αυτό που αρχικά φαίνεται να δηλώνει. Η θέση αυτή του Θαλή ότι η ύλη έχει ζωή και ονομάστηκε τη νεότερη περίοδο υλοζωισμός. Σύμφωνα με αυτήν την θεωρία δομικό υλικό του κόσμου είναι το φυσικό στοιχείο, ως αδιάσπαστη ενότητα ύλης και ενέργειας. Με βάση όσα μάθατε για τον Θαλή δικαιολογείται, κατά τη γνώμη σας, ο χαρακτηρισμός του ως του πρώτου Έλληνα φιλοσόφου; Ο Θαλής παρόλο που η σκέψη του είναι απλοϊκή για την ερμηνεία του κόσμου χρησιμοποίησε έννοιες από το χώρο της φυσικής φιλοσοφίας. Η ερμηνεία που δίνει για την αρχή του κόσμου δεν είναι ούτε προφιλοσοφική, ούτε μη ορθολογική. Συνδύασε τα πολλαπλά φαινόμενα με μία απρόσωπη, μοναδική ή ενιαία αρχή. Είναι αυτός που εγκαινίασε τη μονιστική θεωρία της σχολής της Μιλήτου, θεωρώντας ότι τα πολλαπλά, πολύπλοκα πράγματα στον κόσμο έχουν δημιουργηθεί από μια αρχή, από ένα αρχικό στοιχείο. Για τους παραπάνω λόγους δικαιολογημένα ονομάστηκε ως ο πρώτος Έλληνας φιλόσοφος και μάλιστα φυσικός φιλόσοφος που προετοίμασε το έδαφος για τις κοσμολογικές συλλήψεις που ακολούθησαν. Ποια είναι η έννοια του απείρου στον Αναξίμανδρο; To άπειρο ετυμολογικά σημαίνει χωρίς όρια, χωρίς περιορισμό και το αδιαπέραστο. Το άπειρο είναι μια πρωταρχική ουσία, απεριόριστη στον χώρο(στην έκταση και στη διάρκεια), ποιοτικά ακαθόριστο. Το άπειρο του Αναξίμανδρου είναι απροσδιόριστο, γιατί δεν προσδιορίζεται σε ένα από τα τέσσερα στοιχεία. Δεν είναι νερό, ούτε κάποιο άλλο από τα γνωστά στοιχεία. Η αρχή του κόσμου βρίσκεται έξω από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης. Είναι αναγκαίο το πρωταρχικό στοιχείο να μην ένα από τα τέσσερα στοιχεία και να μη συμμετέχει στη μεταξύ τους διαμάχη. Αν το άπειρο ήταν ένα από αυτά τα τέσσερα στοιχεία, τα άλλα θα είχαν καταστραφεί. Ο Αναξίμανδρος είδε στο άπειρο την αρχική κατάσταση του κόσμου και την αιτία της κοσμικής τάξης. Η ουσία αυτή έχει τις εξής ιδιότητες: είναι άπειρον, αθάνατον, ανώλεθρον (άφθαρτο) και θείον. Το άπειρο είναι αιώνιο και άχρονο και μεταμορφώνεται στα τέσσερα στοιχεία της φύσης, τα οποία μεταβάλλονται στα γνωστά μας

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

21

όντα του κόσμου, για να επιστρέψουν σε αυτό από το οποίο προήλθαν. Aυτό σημαίνει ότι η πορεία του κόσμου είναι κυκλική. Τα πράγματα, γεννιούνται, φθείρονται και καταλήγουν από εκεί από όπου ξεκίνησαν, στο άπειρο. Το άπειρο είναι η δύναμη που όλα τα κυβερνά. Το άπειρο είναι ένα, ξεχωριστό και διαφοροποιείται από τα πολλά τα αντίθετα. Το άπειρο αποτελεί χρονική αρχή (όλα ξεκινούν από αυτό και τίποτε δεν έχει διαφορετική καταγωγή). Είναι η υπεύθυνη πηγή για κάθε ύπαρξη και ο τελικός αποδέχτης όλων όσα κλείνουν τον κύκλο της γένεσης τους, ο θεϊκός παράγοντας που συγκρατεί, κατευθύνει και κυβερνά τα πάντα. Ποια σχέση έχουν κατά τον Αναξίμανδρο η δικαιοσύνη και η αδικία με τις αλλαγές στη φύση; Τα τέσσερα στοιχεία και τα πράγματα που δημιουργούνται είναι αντίθετα μεταξύ τους, πεπερασμένα στο χώρο και στον χρόνο, που γεννιούνται και φθείρονται. Όλοι οι κόσμοι, τα πράγματα, τα συμβάντα και τα γεγονότα εκτείνονται σε ορισμένο χώρο, διαρκούν για ορισμένο χρόνο. Όλα αυτά υπόκεινται σε ανταγωνισμούς, σε συγκρούσεις και οι μεταξύ τους σχέσεις ρυθμίζονται με το σύστημα των αδικιών και των τιμωριών. Υπάρχει αντιπαλότητα μεταξύ τους. Ωστόσο όλα είναι έτοιμα να πληρώσουν στο άλλο για τις ζημιές που κάνουν. Ο κόσμος είναι σαν μια πολιτεία που τα μέλη της έχουν ίσα δικαιώματα. Κυριαρχεί η «δίκην», η δικαιοσύνη στις διαφορές και στις διαμάχες των μελών των κόσμων. Τα αντίπαλα μέλη πληρώνουν για τις αδικίες τους το ένα το άλλο και αποκαθίσταται έτσι η δικαιοσύνη, χωρίς να παρεμβαίνει το άπειρο στην απονομή της δικαιοσύνης. Ο νόμος στο βασίλειο της φύσης είναι η δικαιοσύνη ότι δηλαδή ο φυσικός κόσμος κυβερνιέται με κανόνες και τάξη. Το άπειρο αγκαλιάζει τα πάντα. Ενώ όλα τα πράγματα στον κόσμο γεννιούνται και φθείρονται, το άπειρο παραμένει αναλλοίωτο και σταθερό. Τα επιμέρους πράγματα φθείρονται, καταστρέφονται και επανέρχονται στην αρχική τους κατάσταση, απ’όπου ξεκίνησαν, στο άπειρο. Αυτή τη διαρκή επαναφορά των πάντων στην αρχική κατάσταση, στο άπειρο σαν πηγή της κοσμικής γένεσης εγγυάται η ανάγκη(κατά το χρεών) που ορίζει την πορεία προς τη φθορά των πραγμάτων, αλλά και την επιστροφή τους στην αρχική θέση τους, στο άπειρο. Ποια είναι η εξελικτική θεωρία του Αναξίμανδρου; Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο οι πρώτες μορφές ζωής προήλθαν μέσα στη λάσπη κάτω από την επίδραση του ήλιου. Τα πρώτα στάδια της ζωικής εξέλιξης έγιναν σε περιβάλλον υγρό. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από την εξέλιξη υδρόβιων όντων που προσαρμόστηκαν στη ξηρά. Επομένως ο Αναξίμανδρος εισηγήθηκε μια θεωρία της εξέλιξης των ειδών, επειδή πίστευε ότι υπάρχει αιώνια κίνηση και ο κόσμος διαμορφώθηκε με εξελικτικό τρόπο. Ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος στοχαστής που έκανε λόγο για την εξελικτική πορεία του κόσμου, για βαθμιαία μετάβαση των όντων σε ανώτερες και τελειότερες μορφές. Τα όντα που βλέπουμε γύρω μας δημιουργήθηκαν από ατελείς υπάρξεις. Είδε τη γένεση του κόσμου και της ζωής ως ενιαία εξελικτική διαδικασία της οποίας κάθε φάση εξηγείται από την προηγούμενη και την προϋποθέτει. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Δαρβίνος ασχολήθηκε με τη βιολογική εξέλιξη, η οποία σύμφωνα με αυτόν συντελείται με τον αγώνα για επιβίωση με τον νόμο της φυσικής επιλογής (επιβίωση του ισχυρότερου οργανισμού). Όπως ο Αναξίμανδρος θεώρησε ότι ο άνθρωπος προήλθε από ένα είδος ψαριού, κατά τον ίδιο τρόπο ο Δαρβίνος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελιγμένη μορφή πιθήκου.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

22

Λαμβάνοντας υπόψη μας τα παραπάνω μπορούμε να θεωρήσουμε τον Αναξίμανδρο πρόδρομο του Δαρβίνου. Με ποια έννοια ο Αναξιμένης εισάγει το πρώτο μονιστικό σύστημα; Ο Αναξιμένης αναζητεί την αρχή του κόσμου, την πρωταρχική ουσία του και τη βασική μορφή της ύλης. Αυτή η αρχή είναι ο αέρας και είναι μία, μοναδική και άπειρη. Με την αραίωση και την πύκνωση του αέρα δημιουργούνται ουσίες, όπως η φωτιά, ο άνεμος, το σύννεφο, το νερό, η γη και οι πέτρες. Όταν ο αέρας αραιώνεται γίνεται φωτιά, ενώ όταν πυκνώνεται γίνεται αρχικά άνεμος, μετά σύννεφο. Όταν πυκνωθεί πιο πολύ γίνεται νερό, μετά γη και έπειτα πέτρες. Σύμφωνα με τον Αναξιμένη ο αέρας είναι άπειρος με ποσοτική έννοια, δηλαδή απεριόριστος. Ο Αναξιμένης ταυτίζει την ψυχή με τον αέρα, δηλαδή το πνεύμα, την πνοή. Το πνεύμα-η πνοή είναι η πηγή ζωής που κρατά τον άνθρωπο στη ζωή. Το πνεύμα που ταυτίζεται με την ψυχή έχει την ίδια λειτουργία με τον κοσμικό αέρα. Όπως το πνεύμα συμβάλλει στην επιβίωση του κόσμου, κατά τον ίδιο τρόπο και ο αέρας είναι η ζωτική δύναμη που συμβάλλει στη διατήρηση του κόσμου. Αν ο άνθρωπος είναι ένας μικρόκοσμος που αναπνέει αέρα και εμψυχώνεται από αυτόν, ο κόσμος είναι ένας μακρόκοσμος, που λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισμός χάρη στον αέρα που τον συγκρατεί ενιαίο. Με τον αέρα και τη θεωρία για την πύκνωση και αραίωση ο Αναξιμένης απαντά στα ερωτήματα «από πού προήλθε ο κόσμος» και «από τι αποτελείται ο κόσμος». Απαντά δηλαδή στα θεμελιώδη κοσμογονικά και κοσμολογικά ερωτήματα. Πρόκειται για το πρώτο συστηματικό μονιστικό σύστημα στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Τι εννοούσε ο Αναξιμένης με τον αέρα και με ποιόν τρόπο εξηγούσε την δημιουργία των ποικίλων ουσιών του κόσμου μας; Με το όρο αέρα εννοούσε τον αόρατο ατμοσφαιρικό αέρα όταν διαμοιράζεται με ισομερή τρόπο στην ατμόσφαιρα. Ο αέρας είναι άπειρος και έχει ποσοτική αξία. Είναι απεριόριστος και αποτελεί ανεξάντλητη πηγή του γίγνεσθαι. Με τη πύκνωση και την αραίωση του αέρα σχηματίζονται όλα τα αντικείμενα στη φύση. Η δημιουργία των ποικίλων ουσιών του κόσμου συνδέεται με τις μεταβολές του αέρα που έχουν ως προϋπόθεση τη συνεχή κινητικότητα του. Ακόμα και οι αλλαγές της θερμοκρασίας έχουν άμεση σχέση με την πύκνωση και την αραίωση του αέρα. Ο κόσμος προκύπτει από τον αδιαφοροποίητο αέρα. Όταν ο αέρας αραιώνεται γίνεται φωτιά, ενώ όταν πυκνώνεται, γίνεται άνεμος, κατόπιν σύννεφο, όταν πυκνωθεί ακόμη περισσότερο γίνεται νερό, έπειτα γη και πέτρες. Η Γη σχηματίζεται με τη συμπύκνωση ενός μέρους του άπειρου αέρα. Είναι πλατιά, επίπεδη, αβαθής και σχηματίζεται στον αέρα. Τα ουράνια σώματα είναι πύρινα και όπως η Γη υποβαστάζονται από τον αέρα. Ο Ήλιος, η Σελήνη και τα υπόλοιπα ουράνια σώματα προέρχονται από τη Γη. Η άποψη του Αναξιμένη ότι η ανθρώπινη ψυχή είναι από αέρα ποιες συνέπειες έχει για τη μεταθανάτια τύχη της; Σύμφωνα με τον Αναξιμένη ο αέρας είναι άπειρος και έχει ποσοτική αξία. Είναι απεριόριστος και αποτελεί ανεξάντλητη πηγή του γίγνεσθαι. Πρόκειται για την πρωταρχική, απροσδιόριστη ουσία του σύμπαντος. Ο αέρας έχει ζωτική σημασία για όλα τα έμβια όντα και κατ΄ επέκταση και για τον άνθρωπο. Είναι ένα στοιχείο ιδιαίτερα συγγενές με την ψυχή.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

23

Η ουσία της ανθρώπινης ψυχής είναι ο αέρας. Εφόσον ο αέρας ως η ουσία της ψυχής είναι άπειρος, αναλλοίωτος, άφθαρτος και η ανθρώπινη ψυχή διατηρεί την ουσία της και είναι άφθαρτη και αναλλοίωτη. Η ουσία της ψυχής παραμένει αναλλοίωτη και μετά το θάνατον του ανθρώπου και συμμετέχει στη διαδικασία αραίωσης και πύκνωσης μέσα από την οποία διαμορφώνεται το κοσμικό γίγνεσθαι. Ποιο είναι το περιεχόμενο α) της θεωρίας της μετενσάρκωσης και β) του Πυθαγόρειου τρόπου του βίου; α) Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η ανθρώπινη ψυχή είναι αθάνατη. Η ψυχή είναι αθάνατη, ένας αθάνατος δαίμονας με θεϊκή προέλευση. Πριν ενσωματωθεί προϋπήρχε. Ο Πυθαγόρας έκανε λόγο για εκπέπουσα φύση της ψυχής, η οποία από την υπεργίηνη κατάσταση στην οποία βρισκόταν πέφτει σε μια γήινη. Η ψυχή του ανθρώπου αποτέλεσε το «δεύτερο εαυτό»του ορατού σώματος και των δυνάμεων του. Επειδή υπέπεσε σε αμάρτημα, τιμωρήθηκε με την πτώση του στη γη από τα ουράνια ύψη. Η ενσωμάτωσή της αποτελεί περιορισμό, καθώς ουσιαστικά «επιβλέπεται» από το σώμα. Με το θάνατο του ανθρώπου η ψυχή φεύγει από το σώμα του αλλά δε χάνεται. Είναι αναγκαία η ενσάρκωση της ψυχής σε διαφορετικά σώματα. Το σώμα είναι η φυλακή της ψυχής. Αν το σώμα καταφέρει να παρασύρει την ψυχή και να την μολύνει με τις υλικές επιθυμίες και τα πάθη του, τότε η ψυχή τιμωρείται με τη μετενσάρκωση σε κατώτερα όντα, με αποτέλεσμα να διακρίνεται όλο και περισσότερο από τη μιαρότητά της. Όταν πεθάνει ο άνθρωπος, η ψυχή απελευθερώνεται από το σώμα του, αλλά δε χάνεται. Δεν είναι δυνατόν να χαθεί η ψυχή των νεκρών, αλλά μένει η ίδια αναλλοίωτη και μετά το θάνατο Μπαίνει σε άλλο σώμα και με πολλές ενσωματώσεις απελευθερώνεται από τα τις γήινες δεσμεύσεις. Ο θάνατος του ανθρώπου αποτελεί για την ίδια απελευθέρωση, αποδέσμευση από το σώμα, ακολουθώντας το δρόμο προς την ανεξαρτησία. Αυτή η ανεξαρτησία θα επέλθει, όταν κάποια στιγμή πάψει η ψυχή να περιπλανιέται στα διάφορα σώματα, όταν ολοκληρωθεί η διαδικασία μιας σειράς μετενσαρκώσεων. Σε αυτή την περίπτωση θα φτάσει στο τέλος της η κυκλική πορεία της ψυχής με την επιστροφή της σε μια υπεργίηνη κατάσταση, στην υπερφυσική ύπαρξη ως πνεύμα. Η ψυχή οδηγείται στα νησιά των Μακάρων, σε τόπους ευδαιμονίας και γαλήνης. Σύμφωνα με κάποιους αυτοί οι τόποι αποτελούν αστρική αθανασία της ψυχής και τοποθετούνται στην ουράνια περιοχή. β) Η μετενσωμάτωση της ψυχής συνδέεται με τον επίγειο τρόπο ζωής. Επομένως για να έχει ευτυχή κατάληξη η περιπλάνηση της ψυχής επιβάλλεται ένας ασκητικός τρόπος ζωής που ρυθμιζόταν από πλήθος εντολών και απαγορεύσεων όπως ο σεβασμός της ζωής, οι διαιτητικοί περιορισμοί, η τήρηση του μέτρου, αυστηρά αντιηδονιστική στάση. Τι ήταν α) τα ακούσματα β) οι ακουσματικοί και γ) οι μαθηματικοί; α) Τα ακούσματα δείχνουν τη σημασία που έδιναν οι Πυθαγόρειοι στην αρμονία και στον αριθμό. Υποδηλώνει ότι το σύμπαν χαρακτηρίζεται από τάξη και ορθολογικότητα. β) ακουσματικοί οπαδοί του πυθαγορισμού που τηρούσαν αυστηρά τα ακούσματα και δέχονταν τον πυθαγορισμό ως τρόπο ζωής γ) οι μαθηματικοί εκείνοι που καταγίνονταν με τις επιστήμες (τα μαθήματα) στο πλαίσιο του πυθαγορισμού.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

24

Τι πίστευαν για τους αριθμούς ο Φιλόλαος και οι νεότεροι Πυθαγόρειοι; Ο Φιλόλαος τόνισε τη σημασία του αριθμού για την κατανόηση της πραγματικότητας. Για να σκεφτούμε και να γνωρίσουμε κάποια πράγματα πρέπει να είναι μετρήσιμα. Όλα τα πράγματα είναι αριθμοί. Για το Φιλόλαο ο κόσμος και οτιδήποτε περιλαμβάνεται σ’ αυτόν αποτελείται από περαίνοντα (περιττοί αριθμοί) και άπειρα (άρτιοι αριθμοί). Τα περαίνοντα και τα άπειρα είναι πρώτες αρχές των πραγμάτων που συνυπάρχουν αρμονικά. Η σύγκρουση ανάμεσα στο πέρας και το άπειρο είναι φαινομενική, καθώς στην πραγματικότητα υπάρχει αρμονική σχέση μεταξύ τους. Το πέρας ταυτίζεται με την πηγή της θεϊκής τάξης του κόσμου και έχει οικουμενική και θεολογική διάσταση. Ο αριθμός είναι η ύψιστη έκφραση του πέρατος, είναι το κλειδί για την κατανόηση της τάξης που θέτει το πέρας στον κόσμο. Πίσω από τη φαινομενική ποικιλία και τη μεταβολή των φαινομένων του κόσμου κρύβεται μια απλή φυσική και αριθμητική δομή που μπορούμε να τη συλλάβουμε μέσω του νου. Ο αριθμός λειτουργώντας ως πέρας προσδίδει μέσα στην ποικιλία των φαινομένων μια σταθερότητα. Οι νεότεροι Πυθαγόρειοι προσπάθησαν να περιγράψουν και να ερμηνεύσουν τον κόσμο με βάση τις σχέσεις των αριθμών. Ο αριθμός αποτελεί τον κανόνα όλης της πραγματικότητας. Το πέρας (όριο) και το άπειρον (άπειρο) είναι τα στοιχεία του κόσμου, τα βασικά αντίθετα, που αποτελούν τη ρίζα όλων των άλλων. Με βάση αυτά σχηματίστηκαν τα αντίθετα : πέρας- άπειρον, περιττόν-άρτιον, εν-πλήθος, δεξιόν- αριστερόν, άρρεν- θήλυ, ηρεμούν –κινούμενον, ευθύ- καμπύλον, φως – σκότος, αγαθόν- κακόν, τετράγωνονετερόμηκες. Η ιδέα της αθανασίας της ψυχής συνδέθηκε με τη θεωρία για τον αριθμό. Η ψυχή θεωρήθηκε ένα είδος αρμονίας, ένας αριθμητικός λόγος. Από τον 5ο αιώνα π.Χ. και μετά οι Πυθαγόρειοι καλλιέργησαν σε μεγάλο βαθμό τα μαθηματικά. Ο Αρχύτας από τον Τάραντα θεώρησε τα μαθηματικά ως το κλειδί για την κατανόηση της φύσης, ενώ τόνισε ότι ο αριθμός επηρεάζει όχι μόνο το φυσικό κόσμο αλλά και τις ανθρώπινες σχέσεις, τα ήθη αποβλέποντας την αρμονία στο κοινωνικό σύνολο. Την αριθμητική του θεωρία την εφάρμοσε και στο χώρο της μουσικής. Τι πίστευε ο Ξενοφάνης για την ανθρώπινη γνώση; Ο Ξενοφάνης θεώρησε ότι η ανθρώπινη γνώση είναι περιορισμένη. Αμφισβήτησε την εγκυρότητα της γνώσης χωρίς προϋποθέσεις. Οι πνευματικές κατακτήσεις είναι απλώς γνώμες και κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι είναι βέβαιη η αντικειμενική αλήθεια ακόμα και αν είναι κοντά σ’ αυτήν. Γιατί ακόμα και αν σε κάποια θέματα ο άνθρωπος έχει οδηγηθεί στην πλήρη αλήθεια, αυτό έγινε τυχαία χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει, δεν έχει βεβαιότητα γι αυτό. Ο ίδιος, ωστόσο, ο Ξενοφάνης πίστευε στην αξία της προόδου και είχε μια αισιόδοξη αντίληψη για τη ζωή. Υποστήριξε τη διαρκή αναζήτηση και τη συνεχή έρευνα, προϋποθέσεις απαραίτητες για να οδηγηθεί η ανθρωπότητα στην πρόοδο.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

25

Ποια εικόνα του θείου εισηγείται ο Ξενοφάνης; Ποια είναι η στάση του Ξενοφάνη στην παραδοσιακή φιλοσοφία; Ο Ξενοφάνης αντιμετώπισε κριτικά τη θρησκευτική παράδοση. Καταδίκασε τον ανθρωπομορφισμό των Θεών, όπως εμφανίστηκε στον Όμηρο και στον Ησίοδο. Ο θεός δεν είναι δυνατόν να έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, ούτε να είναι ανήθικοι. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος έδωσαν στους Θεούς όλα εκείνα τα αρνητικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η κλοπή, η μοιχεία, η απάτη. Δεν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν φωνή και σώμα σαν το δικό τους. Κάθε φυλή δίνει στον Θεό τα δικά της χαρακτηριστικά. Αν τα ζώα μπορούσαν να επινοήσουν τους Θεούς, θα έπρεπε να δώσουν στους θεούς μορφές ζώων. Δεν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν ανθρώπινη μορφή και να ασχολούνται με τις ανθρώπινες υποθέσεις. Ο Ξενοφάνης εισηγείται τη μονοθεϊστική εικόνα του θείου. Έκανε λόγο για την ύπαρξη του ενός και μοναδικού θεού. Υπάρχει ένας και μοναδικός θεός που διαφέρει από τους ανθρώπους στο σώμα και στο πνεύμα. Ο ίδιος παραμένει ακίνητος και κινεί τα πάντα με το νου του, τη διάνοιά του. Δεν έχει τα ανθρώπινα γνωρίσματα και πάθη. Ενεργεί και κυβερνά τον κόσμο με βάση όχι τα όργανα που αποτελούν ανθρώπινο γνώρισμα αλλά την ουσία και την πνευματική ενέργεια του. Το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο, απεριόριστο και συμπίπτει με το σύνολο του φυσικού κόσμου. Ο Θεός είναι ακίνητος, ανόμοιος του ανθρώπου στο σώμα και στο πνεύμα, που κινεί τα πάντα με το νου του. Ο Θεός δεν έχει ανθρώπινα γνωρίσματα και πάθη, αλλά κυβερνά τον κόσμο με την πνευματική ενέργειά του, επιδρά στον κόσμο με τη διάνοιά του. Ο Ξενοφάνης δεν αρνείται τη σωματική υπόσταση του Θεού και τη θέση του στον χώρο, αν και δεν προσδιόρισε την ακριβή θέση του. Δε διευκρίνισε τον τόπο κατοικίας του θεού. Επομένως φαίνεται να αποδέχεται την ύπαρξη σώματος στον Θεό. Έχει τη λειτουργία των αισθητήριων οργάνων της όρασης και της ακοής που δεν πηγάζει από τα συγκεκριμένα όργανα, αλλά από το ίδιο το ακίνητο σώμα του. Ρυθμίζει τα πάντα με τον νου, την πνευματική ενέργεια, τη διάνοια. Δεν προσδιόρισε ο Ξενοφάνης την ακριβή θέση του θεού στον χώρο, ούτε περιέγραψε τη σχέση του με τον κόσμο. Νεότεροι μελετητές που δεν δείχνουν να ασπάζονται τις θέσεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ότι θα πρέπει να συνδεθεί ο θεός του Ξενοφάνη με το εον του Παρμενίδη και του Θεόφραστου ότι ο θεός του Ξενοφάνη ταυτίζεται με τον κόσμο, θεώρησαν ότι ο θεός του Ξενοφάνη βασίζεται στην ιδέα των Μιλησίων ότι υπάρχει μια θεία ουσία, η οποία υπάρχει στον κόσμο και του δίνει κίνηση και ζωή. Ποια θεωρία για τη Γη διαμόρφωσε ο Ξενοφάνης παρατηρώντας τα απολιθώματα; Παρατηρώντας τα απολιθώματα ο Ξενοφάνης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ζωή γεννήθηκε από τη λάσπη. Όλα τα όντα έχουν δημιουργηθεί από δύο στοιχεία, τη γη και το νερό. Παρατηρούνται συνεχείς μετασχηματισμοί της γης σε θάλασσα και αντίστροφα χωρίς όμως ένα από τα δύο αυτά στοιχεία να εξαφανίζεται. Πως αντιλαμβάνονται την έννοια του θείου οι προσωκρατικοί; Οι προσωκρατικοί αντιμετωπίζουν το θείο ως πρόβλημα ενιαίο. Η αντιμετώπιση αυτή αποτελεί την πρώτη προσπάθεια αποδέσμευσης του θείου από το ναό και το τελετουργικό

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

26

τυπικό. Δεν απορρίπτουν το θείο, αλλά συνδέοντας το με τη φύση το αναβαθμίζουν και του δίνουν νέο χαρακτήρα, οικουμενικό. Σύμφωνα με τους προσωκρατικούς βρίσκεται μέσα στη φύση και δραστηριοποιείται μέσω των φαινομένων, των αρχών και των νόμων. Δεν εννοείται ως οντότητα ξεχωριστή, αλλά ταυτίζεται με τη φύση. Επομένως, αν οι άνθρωποι επιτύχουν να ανακαλύψουν τους νόμους από τους οποίους διέπεται η φύση, θα οδηγηθούν και στη γνώση του θείου. Η σύλληψη της έννοιας του θείου από το Θαλή εντάσσεται μέσα στη γενικότερη προσπάθεια των προσωκρατικών να μετατοπίσουν το θείο από το ναό στη φύση. Σύμφωνα με τον Θαλή ο θεός είναι ο νους του κόσμου. Το νερό δεν έχει τη δυνατότητα να γεννάει τα πάντα, αλλά χρειάζεται η παρέμβαση ενός άλλου παράγοντα, του θεού. Μέσω του νερού εισέρχεται στο κόσμο μια θεϊκή δύναμη. Το νερό κινείται με τη βοήθεια μιας θεϊκής δύναμης που περνώντας από μέσα του μεταδίδεται στον κόσμο. Ο Θεός ως νους του κόσμου κατευθύνει τα πάντα και κατευθύνει την κίνηση του κόσμου στην κατεύθυνση που ο ίδιος θέλει να δώσει. Για το Θαλή τα πάντα είναι πλήρη θεών. Σύμφωνα με τον Πυθαγόρα η φύση της ψυχής ήταν θεϊκή .Είναι εγκλωβισμένη στο σώμα .Θα απελευθερωθεί από το σώμα και θα έρθει κοντά στους θεούς ως αθάνατη, όταν απαλλαγεί από τα πάθη της. Με τον εξαγνισμό και την κάθαρση της θα απεμπλακεί από τη διαδικασία της μετεμψύχωσης και θα οδηγηθεί στη θεότητα, θα καταλήξει, δηλαδή, εκεί από όπου ξεκίνησε. Αν κριθεί ότι ήταν δίκαιη η ψυχή θα μείνει ευτυχισμένη στο πνευματικό κόσμο, διαφορετικά με τη διαδικασία της μετεμψύχωσης θα περιπλανιέται στον υλικό κόσμο εισερχόμενη σε κατώτερα όντα. Η ψυχή προϋπάρχει του σώματος. Μέσα στην ψυχή είναι θεός. Η ψυχή αποτελεί έναν αθάνατο δαίμονα, που έχει θεϊκή προέλευση. Ο άνθρωπος οδηγείται στις ορθές επιλογές, όταν ο νους κατευθύνεται από τη θεία ψυχή. Για τον Ξενοφάνη το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο, απεριόριστο και συμπίπτει με το σύνολο του φυσικού κόσμου. Οι άνθρωποι ανακαλύπτοντας τους νόμους της φύσης ανακαλύπτουν και τους θεούς. Η γνώση του θεϊκού στοιχείου είναι αποτέλεσμα έρευνας της φύσης και των μυστικών της και όχι αποκάλυψης θεϊκής. Ο Ξενοφάνης καταδίκασε τον ανθρωπομορφισμό των θεών και τις δοξασίες της παραδοσιακής θρησκείας. Οι θεοί δεν είναι δυνατόν να έχουν ανθρώπινη μορφή, ανθρώπινα ελαττώματα, αδυναμίες, πάθη και να ασχολούνται με τις υποθέσεις των ανθρώπων. Δε συμμεριζόταν τη λατρεία επιμέρους θεών. Στον Ηράκλειτο ο λόγος αποτελεί το θεϊκό μήνυμα .Ακούγοντας το λόγο όλοι θα πεισθούν ότι υπάρχει ένα σοφό ον που γνωρίζει τα πάντα. Ο δίκαιος θεός είναι το παν, το διαιρετόν, το γενητόν, το αγέννητον, θνητόν, το αθάνατον, λόγος και αιώνας. Επομένως, ο θεός είναι η έννοια που περιλαμβάνει τα πάντα. Ο Ηράκλειτος θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη του Θεού. Δεν επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι ο προσδιορισμός των ιδιοτήτων του. Όλα τα αντίθετα ενώνονται κάτω από την έννοια του Θεού. Η θεία ενέργεια παρόλο που η φύση της διακρίνεται για την ενότητα και την ομοιομορφία αναμιγνύεται στα διάφορα πράγματα και δημιουργεί τα φαινομενικά αντίθετα. Το εν σοφόν είναι η θεϊκή δύναμη που κυβερνά τα πάντα. Ο Θεός κυβερνά τα πάντα με βάση τη βούλησή του. Από την μια ταυτίζεται με τα αντίθετα και από την άλλη αποτελεί και αυτοτελή ύπαρξη που διαχωρίζεται από τα πάντα. Ο Θεός είναι η πρώτη και μοναδική αιτία της ύπαρξης των πάντων και δεν είναι άμεσα αντιληπτός. Επειδή δεν μπορούν πολλοί άνθρωποι να τον αντιληφθούν άμεσα, αμφισβητούν την ύπαρξη του. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο η ψυχή προέρχεται από το θείο. Επομένως είναι αθάνατη. Ο Εμπεδοκλής αναφέρεται στο ουράνιο πυρ που αποτελεί την καθαρή θεία ενέργεια και στο πυρ στοιχείο από το οποίο αποτελείται ο κόσμος. Η ύλη προέρχεται από τη θεϊκή ενέργεια. Υπάρχουν οι προσωπικοί και οι απρόσωποι θεοί. Απρόσωποι θεοί είναι τα τέσσερα στοιχεία, το νείκος, η φιλότητα και ο σφαίρος. Είναι οι θείες δυνάμεις. Κάνει λόγο και για προσωπικούς θεούς ψυχές, δαίμονες. Αν δεν έχουν φτάσει στο επίπεδο τελείωσης

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

27

περιπλανώνται με τη διαδικασία της μετεμψύχωσης, μέχρι να οδηγηθούν στην τέλεια κατάσταση που θα είναι αθάνατοι θεοί στο νοητό κόσμο. Εξετάστε την έννοια του λόγου στον Ηράκλειτο Ο Ηράκλειτος δε παρουσιάζει τη φιλοσοφία του ως μια αυθαίρετη και υποκειμενική κατασκευή, αλλά ως μια έκφραση του λόγου που κατευθύνει τα πάντα και μένει απρόσιτος στους πολλούς .Ο λόγος εκτός από την ομιλία και την προφορική έκφραση αποτελεί τη ρυθμική αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος αποτελεί την αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα. Είναι το κοινό στοιχείο που υπάρχει στα επιμέρους όντα και εξασφαλίζει την ενότητα των πάντων. Ο κόσμος είναι αιώνιος και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά που άλλοτε δυναμώνει και άλλοτε εξασθενεί, χωρίς όμως ποτέ να σβήνει. Το πυρ ακολουθεί μια κυκλική πορεία καθώς γίνεται θάλασσα και αυτή γη και στη συνέχεια υπάρχει αντίστροφη πορεία από γη, σε θάλασσα και αυτή σε φωτιά. Το πυρ αποτελεί μια κοσμολογική σταθερά που αιώνια μεταβάλλεται, κινείται και μεταμορφώνεται. Ο λόγος εξασφαλίζει την ισορροπία, την αρμονία στον κόσμο, καθώς αποτελεί τη σταθερή παράμετρο με την οποία πραγματοποιείται η κίνηση και η μεταβολή. Ο λόγος διέπει και κατευθύνει τα πάντα, όσο και αν μένει απρόσιτος στους πολλούς. Η κίνηση και η μεταβολή δε γίνεται τυχαία, αλλά με κάποιους νόμους και παραμέτρους. Πίσω από κάθε αρχή υπάρχει ο λόγος που αποτελεί ενοποιητική αρχή. Με τον λόγο ενοποιούνται τα «αντίθετα». Ουσιαστικά όμως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συμπληρωματικά μεγέθη και σταθερές που έχουν μεταξύ τους μια σχέση αρμονίας. Επίσης και ο πόλεμος αποτελεί κοσμική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα. Ο λόγος είναι η ρυθμιστική αρχή που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος είναι η αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα Ο Ηράκλειτος δίνει έμφαση στην έννοια του λόγου, γιατί ενδιαφέρεται να προσδιορίσει τη λογική σχέση που καθορίζει και συνδέει τη βαθύτερη φύση των πραγμάτων. Στον Ηράκλειτο ο λόγος αποτελεί το θεϊκό μήνυμα. Ακούγοντας το λόγο όλοι θα πεισθούν ότι υπάρχει ένα σοφό ον που γνωρίζει τα πάντα. Πίσω από τη διαρκή εναλλαγή κυριαρχεί ο λόγος ως ενοποιητική αρχή. Ο Ηράκλειτος δε διστάζει να ταυτίσει αυτήν την αρχή με τον θεό. Ο δίκαιος θεός είναι το παν, το διαιρετόν, το γενητόν, το αγέννητον, θνητόν ,το αθάνατον. Επομένως, ο θεός είναι η έννοια που περιλαμβάνει τα πάντα. Ο Ηράκλειτος θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη του Θεού. Δεν επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι ο προσδιορισμός των ιδιοτήτων του. Όλα τα αντίθετα ενώνονται κάτω από την έννοια του Θεού. Η θεία ενέργεια, παρόλο που η φύση της διακρίνεται για την ενότητα και την ομοιομορφία, αναμιγνύεται στα διάφορα πράγματα και δημιουργεί τα φαινομενικά αντίθετα. Το εν σοφόν είναι η θεϊκή δύναμη που κυβερνά τα πάντα. Ο Θεός κυβερνά τα πάντα με βάση τη βούλησή του Από την μια ταυτίζεται με τα αντίθετα και από την άλλη αποτελεί και αυτοτελή ύπαρξη που διαχωρίζεται από τα πάντα. Ο Θεός είναι η πρώτη και μοναδική αιτία της ύπαρξης των πάντων και δεν είναι άμεσα αντιληπτός. Επειδή δεν μπορούν πολλοί άνθρωποι να τον αντιληφθούν άμεσα, αμφισβητούν την ύπαρξη του. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο η ψυχή προέρχεται από το θείο. Επομένως είναι αθάνατη. Ο λόγος ως ενοποιητική αρχή εξασφαλίζει την ισορροπία των «αντιθέτων» οδηγώντας τα σε ενότητα. Στην πραγματικότητα όμως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συμπληρωματικά και εναλλασσόμενα μεγέθη και σταθερές. Αυτές οι φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις συνδέονται αρμονικά μεταξύ τους με αποτέλεσμα να υπάρχει μια αντιθετική αρμονία. Η σύγκρουση των «αντιθέτων» και η αδιάκοπη μεταβολή και ροή της

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

28

πραγματικότητας δεν είναι απατηλές. Αποτελούν την πραγματική δομή του κόσμου. Υπό αυτή την έννοια ο Ηράκλειτος αποδέχεται την πολλαπλότητα και την κίνηση στον κόσμο. Πέρα όμως από το παγκόσμιο γίγνεσθαι της κίνησης και της μεταβολής υπάρχει κάτι σταθερό, ο αμετάβλητος νόμος που διέπει τον κόσμο. Τα συγκρουόμενα αντίθετα ουσιαστικά αποτελούν κομμάτια της μιας και μόνης πραγματικότητας. Το κοσμικό γίγνεσθαι έχει κάποιον προορισμό. Τα πάντα μεταβάλλονται για να μείνουν ίδια μέσα στη κυκλική πορεία και επανάληψη, σύμφωνα με τον αμετάβλητο νόμο του λόγου. Επομένως στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου υπάρχει η πολλαπλότητα και η κίνηση, η μεταβολή, αλλά υπάρχει και η ενότητα και η αμετάβλητη σταθερότητα του λόγου. Να επεξηγήσετε Ηράκλειτου;

τη

σχέση των αντιθέτων και

την «παλίντονο αρμονία» του

Ο κόσμος σύμφωνα με τον Ηράκλειτο διακρίνεται για τη συνεχή κίνηση και τη μεταβολή του. Η κίνηση όμως και η μεταβολή δεν είναι τυχαίες και αυθαίρετες. Νόμοι ρυθμίζουν την κίνηση και τη μεταβολή, οι οποίες αποτελούν το αποτέλεσμα της δράσης αντίθετων δυνάμεων. Υπάρχουν οι αντίθετες δυνάμεις στον κόσμο, οι οποίες συγκρούονται μεταξύ τους. Αυτή η σύγκρουση δεν οδηγεί στην καταστροφή του κόσμου. Ουσιαστικά τα πράγματα στον κόσμο δεν είναι αντίθετα, αλλά είναι συμπληρωματικά και εναλλασσόμενα μεγέθη και σταθερές. Πρόκειται για φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις. Ο λόγος αποτελεί τη σταθερή παράμετρο, ώστε οι συγκρούσεις και οι μεταβολές να φτάνουν μέχρι ένα σημείο, ώστε να μην απειλείται ο κόσμος με καταστροφή. Υπάρχει σχέση αρμονίας μεταξύ των δυνάμεων και των καταστάσεων. Πρόκειται για την παλίντονο αρμονία, για μια αντιθετική αρμονία. Αυτή είναι η αφανής αρμονία που κρύβεται πίσω από τη φαινομενική αντίθεση των πραγμάτων και είναι ανώτερη από τη φανερή. Οι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν πως είναι δυνατόν η αρμονία να εξασφαλίζεται μέσω των αντίθετων δυνάμεων. Στην πραγματικότητα τα αντίθετα είναι αρμονικά δεμένα μεταξύ τους. Μοιάζει με τη σύνδεση τόξου και λύρας. Η χορδή του τόξου μπορεί να τεντώνεται τόσο, ώστε να εξισορροπείται από την τάση του βραχίονα. Ποιος είναι ο ρόλος του πολέμου στον φιλοσοφικό στοχασμό του Ηράκλειτου; Για τον Ηράκλειτο ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων και ο βασιλιάς των πάντων. Ο πόλεμος εκφράζει την αντιπαράθεση που υπάρχει μεταξύ των πραγμάτων στον κόσμο, την αιώνια κίνηση και την ασταμάτητη μεταβολή των πραγμάτων του κόσμου. Ο ηρακλείτειος πόλεμος δεν έχει σχέση με αιματηρές αναμετρήσεις σε πεδία μαχών, αλλά αποτελεί την άλλη όψη της αρμονίας. Είναι μια κοσμική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα και οδηγεί μέσα από τη διαδικασία των συγκρούσεων σε νέες ισορροπίες. Ποιο είναι το περιεχόμενο της Αλήθειας; Να εξηγήσετε την πρόταση του Παρμενίδη «νοείν και είναι είναι το αυτό»; Στο τμήμα του έργου του Αλήθεια ο Παρμενίδης προσδιορίζει την έννοια του είναι. Το είναι είναι η πραγματικότητα, το βαθύτερο χαρακτηριστικό του κόσμου, το σταθερό και το αναλλοίωτο. Πρόκειται για το αγέννητο, το ανώλεθρο, το όμοιο, αδιαίρετο, ακίνητο και τέλειο ον. Το ον είναι συνώνυμο του είναι. Το ον και το είναι αποτελούν τα μοναδικά

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

29

αντικείμενα της Αλήθειας. Το είναι ως αντικείμενο της Αλήθειας είναι το αντικείμενο της νόησης. Οι αισθήσεις μας απατούν. Όλα τα πράγματα που συλλαμβάνουμε μέσω των αισθήσεων είναι απατηλές εικόνες και ψευδαισθήσεις. Ο αισθητός κόσμος κυριαρχείται από την μεταβολή και δεν μπορούμε με βεβαιότητα να μιλήσουμε γι αυτόν. Η σταθερότητα του κόσμου, αφού δεν υπάρχει στον αισθητό κόσμο, υπάρχει μέσα στη σκέψη μας, σε μηχανισμούς και σχήματα του εαυτού μας. Γι αυτό ο Παρμενίδης δεν διστάζει να ταυτίζει την πραγματικότητα με την σκέψη. Η ουσία του πράγματος μόνο μέσω της νόησης αποκαλύπτεται. Αυτό που σκεφτόμαστε και είναι πραγματικό μπορούμε να το πούμε με λόγια. Η γλώσσα είναι σκέψη και σχετίζεται με την πραγματικότητα. Τα όρια της πραγματικότητας είναι τα όρια της γλώσσας μας. Ποιο είναι το περιεχόμενο της Δόξας στον Παρμενίδη; Στο τμήμα της Δόξας αναπτύσσεται για πρώτη φορά από τους Προσωκρατικούς ένα δυιστικό φιλοσοφικό σύστημα. Υπάρχουν δύο ισότιμες μορφές-αρχές που δημιουργούν τον κόσμο και τον διέπουν. Υπάρχουν οι δύο αντίθετες και αλληλοαποκλειόμενες μορφές του φωτός και της νύχτας. Με αυτόν τον τρόπο ο Παρμενίδης απαντά στο κοσμογονικό ερώτημα, θεωρώντας ότι ο κόσμος γεννιέται από τις μορφές αυτές και στο κοσμολογικό ερώτημα, υποστηρίζοντας ότι ο κόσμος αποτελείται από αυτές τις μορφές. Ο νεκρός έχει την αίσθηση του κρύου και της σιωπής. Οι νεκροί έχουν εξίσου με τους ζωντανούς την ικανότητα να αισθάνονται Με διαφορετικό τρόπο από τους ζωντανούς μετέχουν και αυτοί στο είναι. Ποια η σχέση αλήθειας και δόξας στον Παρμενίδη; Σύμφωνα με την Αλήθεια τα όντα πάντα είναι και ποτέ δεν οδηγούνται στην ανυπαρξία του μηδενός, δε γίνονται, δηλαδή, ποτέ μηδέν. Αντικείμενο της Αλήθειας είναι το είναι, το οποίο συνδέεται με τη νόηση, το νοείν. Η Αλήθεια ασχολείται με το αμετάβλητο είναι. Στην Δόξα ο Παρμενίδης ασχολείται με το κοσμικό γίγνεσθαι, τον αισθητό κόσμο που μεταβάλλεται. Ο Παρμενίδης κάνει λόγο για μονισμό της Αλήθειας και για δυισμό της Δόξας. Αυτά τα δύο δε βρίσκονται σε αντίθεση, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται και συνδέονται στενά, ενώ αφορούν τον κόσμο και τα όντα του. Το καθένα από αυτά ασχολούνται με δύο διαφορετικές οπτικές γωνίες του κόσμου. Η Αλήθεια ασχολείται με το αμετάβλητο είναι και η Δόξα με το κοσμικό γίγνεσθαι. Ποιος είναι ο ρόλος των ριζωμάτων και των δύο αντιθετικών δυνάμεων σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή; Σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή ο κόσμος αποτελείται από τέσσερις, θεμελιώδεις, ισοδύναμες υποστάσεις, τα ριζώματα, οι οποίες είναι η γη, το νερό, η φωτιά και ο αέρας. Είναι σταθερές, αγέννητες και αιώνιες. Δε δίνει προτεραιότητα ο Εμπεδοκλής σε ένα στοιχείο, όπως έδιναν οι Μιλήσιοι, αλλά θεωρεί ότι υπάρχουν αιώνια και ταυτόχρονα οι τέσσερις υποστάσεις. Τα ριζώματα είναι δυναμικά στοιχεία που αναμειγνύονται, δημιουργούν τα όντα και καθορίζουν τις κοσμικές μεταβολές, χωρίς να χάνουν την ταυτότητά τους. Η μεταβολή μέσα στον κόσμο είναι η ανάμειξη και ο αποχωρισμός των τεσσάρων στοιχείων. Κατά την ανάμειξη και τον αποχωρισμό αυτών των ριζωμάτων επιδρούν δύο εξίσου αγέννητες και αιώνιες δυνάμεις, της φιλότητας και του νείκους. Η φιλότητα είναι η δύναμη

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

30

έλξης και συνένωσης και το νείκος είναι η δύναμη διάσπασης και διάλυσης. Με τη φιλότητα έχουμε την απόλυτη ενότητα και σύνθεση των στοιχείων και με το νείκος έχουμε την αποσύνθεση και τον χωρισμό των ριζωμάτων. Η φιλότητα είναι η δύναμη που δημιουργεί τους οργανισμούς και το νείκος είναι η δύναμη που διακρίνει, ξεχωρίζει και απομονώνει τα όντα. Με τη φιλότητα από τα πολλά οδηγούμαστε στο εν και με το νείκος από το εν οδηγούμαστε στα πολλά. Η επικράτηση της μιας κατάστασης (φιλότητα για παράδειγμα) είναι προσωρινή, γιατί θα έρθει και η σειρά της άλλης με τους ίδιους όρους. Ποιες είναι οι αντιθετικές πορείες που διανύει το κοσμικό γίγνεσθαι σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή; Ο κόσμος αποτελεί μια κυκλική πορεία χωρίς αρχή και τέλος. Κατά την πρώτη φάση επικρατεί στο σφαίρο η φιλότητα που αποτελεί μια απόλυτα αρμονική κατάσταση. Κατά τη δεύτερη φάση μπαίνει το νείκος στο σφαίρο και ξεκινά μια διαδικασία διάλυσης και αποσύνθεσης. Τα ριζώματα διακρίνονται και αποχωρίζονται. Όλα τα όντα επηρεάζονται από το νείκος. Σε αυτή τη φάση ανήκει ο δικός μας κόσμος, στον οποίο επικρατεί η μεταβολή, η διάσπαση, η διαμάχη και η εχθρότητα. Στην τρίτη φάση του δίνου κυριαρχεί το νείκος, το χάος, η διάλυση και η ολοκληρωτική αποσύνθεση. Στην τέταρτη φάση κυριαρχεί η φιλότητα και συγκροτείται ο γαλήνιος σφαίρος. Ποιο είναι το περιεχόμενο του έργου του Εμπεδοκλή Καθαρμοί; Σύμφωνα με το έργο του Εμπεδοκλή Καθαρμοί η ψυχή είναι ένας θεϊκός δαίμονας που έχει καταδικαστεί εξαιτίας ενός αρχέγονου παραπτώματος να εισχωρεί σε διαφορετικά σώματα, ζώων, αλλά και φυτών. Η ψυχή κάτω από την επίδραση του νείκους οδηγείται σε σοβαρό παράπτωμα και χάνει την αθωότητα και καθαρότητα της. Η ψυχή όμως δεν είναι καταδικασμένη αιώνια να βρίσκεται στο στάδιο των μετενσαρκώσεων, αλλά είναι δυνατόν να επιστρέψει στη θεία μακαριότητα και να οδηγηθεί σε ανώτερες μορφές ζωής. Ακολουθώντας το ασκητικό τρόπο ζωής η ψυχή αν εξαγνιστεί και καθαριστεί από τη σωματική μόλυνση, θα οδηγηθεί στη σωτηρία της. Η περιπλάνηση και η ενσάρκωση της ψυχής αποτελεί μια διαδικασία κάθαρσης και εξαγνισμού. Μόλις τελειώσει αυτή η περιπλάνηση και ολοκληρωθεί η διαδικασία του εξαγνισμού η ψυχή θα μπορέσει να γίνει πάλι αθάνατη. Από τα παραπάνω κατανοούμε ότι η εικόνα που προσδίδει στον άνθρωπο δεν είναι απαισιόδοξη. Η ανθρώπινη ψυχή είναι δυνατόν μέσα από τη διαδικασία του εξαγνισμού να οδηγηθεί στην κατάσταση του αθάνατου δαίμονος. Ποια είναι η έννοια του νου στον Αναξαγόρα; Όλα τα πράγματα ως επιμέρους που είναι περιέχουν ένα μέρος από το καθετί. Ο νους είναι άπειρος, αυτοκυβέρνητος και δεν έχει αναμειχθεί με τίποτα αλλά είναι μόνος με τον εαυτό του. Είναι το πιο λεπτό και το πιο καθαρό από τα πράγματα. Ξέρει τα πάντα από το καθετί και έχει τη μεγαλύτερη δύναμη. Όλα τα ελέγχει ο νους και τα μικρά και τα μεγάλα και όσα έχουν ψυχή και όσα δεν έχουν ψυχή. Είναι η κινητική αιτία που καθορίζει τον τρόπο μείξης και διάκρισης των βασικών και αναλλοίωτων φυσικών υποστάσεων. Ο νους είναι άμεικτος και αμιγής. Για αυτού τους λόγους επιδρά απεριόριστα στον κόσμο. Ο Αναξαγόρας

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

31

περιορίζει την κοσμολογική λειτουργία του νου στην εκκίνηση κοσμικής κίνησης. Ποιες είναι οι ιδιότητες των ατόμων σύμφωνα με τους Ατομικούς;

της περιστροφικής

Τα άτομα είναι συμπαγείς, πλήρεις και αδιαπέραστες μονάδες ύλης που μέσα σε αυτές δεν υπάρχει το κενό. Τα άτομα είναι αγέννητα, άφθαρτα και άπειρα στον αριθμό. Επίσης είναι απαθή, γιατί δεν επηρεάζονται από το περιβάλλον και δεν μεταλλάσσονται. Τα άτομα είναι χωρίς ποιότητες (άποια) και δε διαφέρουν ως προς την υλική τους υπόσταση, αλλά μόνο ως προς το σχήμα, την τάξη και τη θέση. Διαφοροποιούνται σχετικά με τη διάταξη συμπλέγματος ατόμων(τάξη), σχετικά με τη διάταξη δύο ή περισσότερων ατόμων στο χώρο(θέση). Σημαντικότερες είναι οι διαφορές που αναφέρονται στο σχήμα. Τα άπειρα σε ποσότητα άτομα έχουν μια άπειρη ποικιλία σχημάτων και μορφών. Τα άτομα κινούνται συνεχώς στο κενό, όπου δε συναντούν καμιά αντίσταση. Καθώς συγκρούονται μεταξύ τους, τα όμοια συνδέονται και παραμένουν μαζί, ενώ τα ανόμοια έχουν διαφορετικές κατευθύνσεις. Τα σώματα αποτελούν σύνολα ατόμων που έχουν ενωθεί σε ένα σύμπλεγμα περισσότερο ή λιγότερο σταθερό. Στα συμπλέγματα αυτά τα άτομα διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους και μια σχετική αυτονομία. Όταν θα πάψουν τα άτομα να είναι ενωμένα, θα πάψει να υπάρχει και το σώμα ως ενότητα ατόμων. Με τη διαρκή κίνηση των ατόμων, τις συγκρούσεις και τις ενώσεις τους, εκτός από τα επιμέρους σώματα δημιουργούνται και ολόκληροι κόσμοι. Μέσα στο άπειρο κενό είναι δυνατόν να συγκεντρωθεί ένας μεγάλος αριθμός ατόμων και να δημιουργηθεί μια δίνη η οποία οδηγεί στη δημιουργία ενός κόσμου. Δημιουργούνται άπειροι κόσμοι. Αυτοί οι κόσμοι διαφέρουν κατά το μέγεθος, το σχήμα, την ύπαρξη και την κίνηση των άστρων και των όντων που ζουν σε αυτούς.

Ποιες είναι οι γνωσιολογικές θέσεις του Δημόκριτου; Ο Δημόκριτος είναι επιφυλακτικός και δεν είναι ξεκάθαρος για την αξιοπιστία των αισθήσεων και της εμπειρίας. Η αίσθηση είναι αποτέλεσμα αλληλεπίδρασης αντικειμένου και αισθητηριακού μηχανισμού του κάθε ανθρώπου. Έχοντας ως βάση τις αισθήσεις δεν μπορεί ο άνθρωπος να εμβαθύνει και να φτάσει στην ουσία του πράγματος. Η αίσθηση παράγεται μέσω της συνάντησης ατόμων που πηγάζουν από τα υλικά σώματα και από τα αισθητήρια όργανα. Η γνήσια γνώση βασίζεται στη νόηση. Αλλά και η νόηση βασίζεται όπως και οι αισθήσεις στις κινήσεις των ατόμων της ψυχής σε αυτή την περίπτωση. Η νόηση ξεπερνά τα όρια των αισθήσεων και διεισδύει στην περιοχή της πραγματικότητας που δεν είναι ευδιάκριτη από τις αισθήσεις και αφορά τα άτομα και το κενό.

Ποια είναι η ηθική θεωρία του Δημόκριτου; Σύμφωνα με τον Δημόκριτο η ηθική αποβλέπει στην ευτυχία του κάθε ανθρώπου. Ο σκοπός ενυπάρχει στη ζωή κάθε ανθρώπου και δηλώνεται από τον Δημόκριτο με την έννοια της ευθυμίας. Η ευθυμία αποκτιέται από τους ανθρώπους με τη μετρημένη ευχαρίστηση και με την με μέτρο διαβίωση. Η ευθυμία είναι μια ισορροπημένη κατάσταση μετρημένης διαβίωσης, όπου λαμβάνεται υπόψη η προσωπική ικανότητα του καθενός, υπάρχει αρμονία

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

32

με το περιβάλλον και αποφεύγονται οι υπερβολές. Αυτός ο τρόπος διαβίωσης συνδέεται με τη φράση μέτρον άριστον και το έδαφος για την αριστοτελική ηθική της μεσότητας. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Η γένεση της ελληνικής φιλοσοφίας περιγράφεται ως μετάβαση από τον μύθο στον λόγο. Ως ποιο βαθμό δικαιολογείται η άποψη αυτή; Πιστεύετε ότι ήταν εντελώς ανορθόλογο το κοσμοείδωλο στο οποίο στηρίζεται η προσωκρατική παράδοση; Η εξέλιξη, κατά την οποία γεννήθηκε η ελληνική φιλοσοφία τον 6ο αιώνα, είναι το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο. Εγκαταλείπονται πλέον οι μύθοι και στη θέση τους εμφανίζονται θεωρίες διατυπωμένες από συγκεκριμένους στοχαστές με λογική συνοχή και συνέπεια. Διαμορφώνεται ο φιλοσοφικός λόγος που είχε ως γνωρίσματα το δημόσιο χαρακτήρα του και τη δυνατότητα αμφισβήτησής του εκ μέρους των άλλων. Εκφράζεται μέσα από τον λόγο η ανάγκη για τη χρήση κανόνων, η συγκεκριμένη επιχειρηματολογία, η συγκρότηση αποδείξεων καθολικών, ικανών να αντέχουν στην κριτική και η αναζήτηση κριτηρίων ικανών να ξεχωρίζουν τις αληθείς και τις ψευδείς γνώσεις. Αυτή η μετάβαση από το μύθο στον λόγο πραγματοποιείται από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους, των οποίων τα επιχειρήματα μπορούμε να τα θεωρούμε σήμερα ορθά η λανθασμένα, κατάλληλα ή άτοπα και παραπλανητικά. Δεν παύουν όμως οι φιλόσοφοι αυτοί να χρησιμοποιούν επιχειρήματα. Οι μύθοι δεν έλειψαν από τη φιλοσοφία, ούτε στην προσωκρατική περίοδο, ούτε αργότερα στην ακμή της φιλοσοφίας (Πλάτων). Στα έργα των προσωκρατικών φιλοσόφων δύσκολα ξεχωρίζεται η μεταφορική από την κυριολεκτική χρήση της γλώσσας. Οι προσωκρατικοί στηρίχθηκαν στις παρατηρήσεις των εμπειρικών δεδομένων για να διατυπώσουν τις θεωρίες τους. Αυτές οι θεωρητικές τους προσεγγίσεις μπορεί να ήταν λανθασμένες, όχι όμως μη ορθολογικές. Αν και δεν χρησιμοποίησαν πειραματική μέθοδο, η συμβολή τους στην διαμόρφωση και εξέλιξη του φιλοσοφικού και επιστημονικού στοχασμού ήταν καθοριστική. Οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν την επιστημονική και φιλοσοφική ορολογία, όπως άπειρο, κενό, κίνηση, αριθμός ήταν οι προσωκρατικοί. Επίσης δε λείπει από την προσωκρατική φιλοσοφία η κριτική στη θεολογική παράδοση. Η θεωρία των προσωκρατικών αποτέλεσε μια μορφή ορθολογικής σκέψης, η οποία φιλοδοξούσε να βάλει τάξη σε ένα νέο κόσμο και να βρει τρόπους ελέγχου των πραγμάτων, συνδυάζοντας τις τεχνικές και πρακτικές δυνατότητες της εποχής με τη θεωρητική προσέγγιση των φυσικών και κοινωνικών προβλημάτων. Επομένως η προσωκρατική φιλοσοφική σκέψη διακρίνεται για τον ορθολογισμό της. Λαμβάνοντας υπόψη ό,τι μελετήσατε ως τώρα για τον Θαλή και την προσωκρατική φιλοσοφία θα μπορούσατε να υποθέσετε ποιοι είναι οι λόγοι που οδήγησαν τον Θαλή στην υπόθεση ότι το νερό είναι η αρχή των πάντων; Ο Θαλής γνώριζε πολύ καλά τους παραποτάμιους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, χώρες στις οποίες η ζωή εξαρτιόταν από τις πλημμύρες των ποταμών τους. Επιπλέον ο Θαλής εκφράζει τον ναυτικό πολιτισμό των ιωνικών πόλεων που την επιβίωση και ανάπτυξη τους τη στήριζαν σε δραστηριότητες της θάλασσας. Από την εμπειρία του είχε οδηγηθεί στη διαπίστωση ότι ούτε τα φυτά, ούτε τα ζώα μπορούσαν να ζήσουν και να αναπτυχθούν χωρίς το νερό. Επίσης το νερό αποτέλεσε βασικό στοιχείο των μυθολογιών της Ανατολής. Από τα παραπάνω κατανοούμε για ποιους λόγους ο Θαλής θεώρησε το νερό την αιτία ύπαρξης των όντων. Η θέση αυτή ότι το νερό αποτελεί την αρχή του κόσμου δε

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

33

στερείται επιστημονικού κύρους, αν λάβουμε υπόψη μας τη θεωρία που διατυπώθηκε πριν πενήντα χρόνια, σύμφωνα με την οποία τα πάντα έχουν δημιουργηθεί από το υδρογόνο, από το οποίο αποτελείται το νερό κατά τα δύο τρίτα του. Σκεφτείτε και σημειώστε με ποια σημασία χρησιμοποιούμε τη λέξη «άπειρο» σήμερα. Με βάση ό,τι έχετε μελετήσει μέχρι τώρα σε αυτή την υποενότητα ,δείτε πως διαφοροποιείται η έννοια «άπειρον» του Αναξίμανδρου από τη σύγχρονη σημασία. Για τον Αναξίμανδρο το άπειρον ήταν το απεριόριστο στον χώρο, στην έκταση και στη διάρκεια, το ποιοτικά ακαθόριστο. Ήταν ένα είδος πρωταρχικής κατάστασης αδιαφοροποίητης ύλης στην οποία τα διάφορα στοιχεία και οι ιδιότητες τους δεν είχαν ξεχωριστεί. Το άπειρο για τον Αναξίμανδρο είναι η αρχική κατάσταση του κόσμου και η αιτία της κοσμικής τάξης. Αντίθετα σύμφωνα με τη σύγχρονη ορολογία του όρου το άπειρο είναι αυτό που δεν έχει αρχή και τέλος. Η έννοια του απείρου αποδίδεται σήμερα στο χώρο και στο κενό. Σημαίνει εκείνο που δεν έχει όρια και είναι έννοια αντιθετική προς την έννοια «πεπερασμένο». Σύμφωνα με τα μαθηματικά άπειρο είναι μια βασική έννοια που χαρακτηρίζει μια ποσότητα, η οποία μπορεί να γίνει απεριόριστα μεγάλη ή απεριόριστα μικρή. Το πλήθος των στοιχείων των φυσικών αριθμών εκφράζει μια άπειρη ποσότητα, γιατί δεν υπάρχει τελευταίος φυσικός αριθμός. Δεν έχει τη σημασία της αρχής και του στοιχείου όλων των όντων, όπως είχε στη θεωρία του Αναξίμανδρου. Συγκρίνετε τις απόψεις του Αναξίμανδρου για τη δημιουργία και την εξέλιξη της ζωής με την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου. Μπορεί, κατά τη γνώμη σας, ο Αναξίμανδρος να θεωρηθεί πρόδρομος του Δαρβίνου; Σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο οι πρώτες μορφές ζωής προήλθαν μέσα στη λάσπη κάτω από την επίδραση του ήλιου. Τα πρώτα στάδια της ζωικής εξέλιξης έγιναν σε περιβάλλον υγρό. Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από την εξέλιξη υδρόβιων όντων που προσαρμόστηκαν στη ξηρά. Επομένως ο Αναξίμανδρος εισηγήθηκε μια θεωρία της εξέλιξης των ειδών, επειδή πίστευε ότι υπάρχει αιώνια κίνηση και ο κόσμος διαμορφώθηκε με εξελικτικό τρόπο. Ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος στοχαστής που έκανε λόγο για την εξελικτική πορεία του κόσμου, για βαθμιαία μετάβαση των όντων σε ανώτερες και τελειότερες μορφές. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Δαρβίνος ασχολήθηκε με τη βιολογική εξέλιξη, η οποία σύμφωνα με αυτόν συντελείται με τον αγώνα για επιβίωση με τον νόμο της φυσικής επιλογής (επιβίωση του ισχυρότερου οργανισμού). Επειδή η φύση δημιουργεί περισσότερα ζώα και τα φυτά απ’ όσα μπορεί να συντηρήσει, δημιουργείται ένας υπερπληθυσμός, που προκαλεί αγώνα «περί υπάρξεως». Αυτή η φυσική επιλογή διατηρεί στη ζωή τα ικανότερα άτομα και παρατηρείται συνεχώς μια βελτίωση των διάφορων ειδών που αποτελεί «εξέλιξη». Οι μεταβολές αυτές, που παρουσιάζονται στα διάφορα είδη, άλλοτε είναι προσωρινές και άλλοτε μόνιμες και μεταβιβάζονται στους απογόνους. Σύμφωνα με τον δαρβινισμό τα είδη συνεχώς διαφοροποιούνται και μεταβάλλονται προς το καλύτερο. Όπως ο Αναξίμανδρος θεώρησε ότι ο άνθρωπος προήλθε από ένα είδος ψαριού, κατά τον ίδιο τρόπο ο Δαρβίνος υποστήριξε ότι ο άνθρωπος αποτέλεσε εξελιγμένη μορφή πιθήκου. Λαμβάνοντας υπόψη μας τα παραπάνω μπορούμε να θεωρήσουμε τον Αναξίμανδρο πρόδρομο του Δαρβίνου.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

34

Ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στη θέση που έχει το νερό στο σύστημα του Θαλή και στη θέση που έχει το «άπειρο» στο σύστημα του Αναξίμανδρου. Σύμφωνα με τον Θαλή το νερό είναι η αρχή των πάντων και επιπλέον αποτελεί το βασικό συστατικό όλων των πραγμάτων. Το νερό στο σύστημα του Θαλή έχει παρόμοιο ρόλο με τον ρόλο που έχει το άπειρο στο σύστημα του Αναξίμανδρου. Όπως το νερό είναι η αρχή όλων των πραγμάτων και αποτελεί βασικό συστατικό όλων των πραγμάτων, κατά τον ίδιο τρόπο και το άπειρο είναι η κοσμογονική αρχή και αποτελεί το στοιχείο όλων των όντων. Το άπειρο είναι απεριόριστο στο χώρο και ποιοτικά ακαθόριστο. Το άπειρο που είναι αιώνιο και άχρονο, μεταμορφώνεται στα τέσσερα στοιχεία της φύσης, τα οποία μεταβάλλονται στα γνωστά μας όντα του κόσμου, για να επιστρέψουν στο άπειρο, από το οποίο προήλθαν. Αν το νερό ήταν το κυρίαρχο στοιχείο, από το οποίο προήλθαν όλα τα άλλα όντα, θα έπρεπε να υπερισχύσει της γης, της φωτιάς και του αέρα και θα απορροφούσε τα τρία άλλα συστατικά και ο κόσμος δεν θα υπήρχε, όπως υπάρχει τώρα. Αντίθετα το νερό του Θαλή ήταν καθορισμένο ποιοτικά, γιατί αποτελούσε ένα από τα τέσσερα στοιχεία (φωτιά, αέρας, νερό, γη). Με βάση τη σύγκριση που κάνει ο Αναξιμένης ανάμεσα στον αέρα ,από τον οποίο αποτελείται η ψυχή του ανθρώπου και στον αέρα από τον οποίο αποτελείται ο κόσμος πιστεύετε ότι έβλεπε τον κόσμο σαν ένα τεράστιο ζωντανό οργανισμό; Ο Αναξιμένης έβλεπε τον κόσμο σαν ένα τεράστιο ζωντανό οργανισμό που αναπνέει τον αέρα στον οποίο περιέχεται και από τον οποίο συγκρατείται. Με βάση την εμπειρία του είχε κατανοήσει ότι η ψυχή του ανθρώπου χρειάζεται τον αέρα, για να επιβιώσει. Χωρίς τον αέρα κάθε οργανισμός δεν μπορεί να αναπνεύσει. Η στέρηση του αέρα τον οδηγεί στον αφανισμό. Κατά τον ίδιο τρόπο ο κόσμος δε θα μπορούσε να επιβιώσει, αν δεν υπήρχε ο αέρας. Το πνεύμα- πνοή είναι για τον άνθρωπο πηγή ζωής που τον κρατά στη ζωή. Ο Αναξιμένης συγκρίνει το πνεύμα που ταυτίζεται με τη ψυχή με τον κοσμικό αέρα από τον οποίο αποτελείται ο κόσμος. Ο Αναξιμένης, όπως κατανοούσε τον άνθρωπο, κατανοούσε και τον κόσμο. Ποια εικόνα διαμορφώσατε τελικά εσείς για την προσωπικότητα και τη διδασκαλία του Πυθαγόρα διαβάζοντας την ενότητα αυτή; Που οφείλονται κατά τη γνώμη σας οι διαφορετικές αποτιμήσεις της διδασκαλίας του; Ο Πυθαγόρας διακρινόταν για τον περίπλοκο χαρακτήρα του. Στον Κρότωνα ίδρυσε μια μυσταγωγική αδελφότητα της οποίας οι θεωρίες μεταδίδονταν προφορικά και δε γίνονταν γνωστές σε αυτούς που δεν ανήκαν στην αδελφότητα. Οι Πυθαγόρειοι της δεύτερης γενιάς του έδιναν ημιθεική μορφή, θεωρώντας ότι έκανε θαύματα. Η σχολή που ίδρυσε άσκησε την εξουσία στον Κρότωνα και είχε αντιδημοκρατικό χαρακτήρα. Ξεχωριστή θέση στη διδασκαλία του κατείχε η ιδέα περί αθανασίας και μετεμψύχωσης. Με το θάνατο του ανθρώπου η ψυχή φεύγει από το σώμα του, αλλά δεν χάνεται. Εισχωρεί σε ένα άλλο σώμα και αφού περάσει από πολλές μετενσαρκώσεις απελευθερώνεται από τη γήινη πραγματικότητα και φτάνει στο νησί των μακάρων. Κάθε μετενσάρκωση της ψυχής δε γίνεται τυχαία, αλλά μετά από κρίση της για την επίγεια ζωή της. Οι μαρτυρίες που έχουμε για τον Πυθαγόρα δεν δίνουν σε εμάς την ίδια εικόνα γι’ αυτόν. Ο Ηράκλειτος και ο Ξενοφάνης τον θεωρούσαν απατεώνα, ενώ ο Εμπεδοκλής τον θαύμαζε

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

35

απεριόριστα, χαρακτηρίζοντας τον ως άνθρωπο με άπειρες γνώσεις με μεγάλο πνευματικό πλούτο. Άλλοι θεωρούν τον Πυθαγόρα ως θείο άνδρα και άλλοι ως απλό σοφό. Επίσης άλλοι τον θεωρούν ως διδάσκαλο της ηθικής και άλλοι ως θρησκευτικό ηγέτη. Αυτές οι διαφορετικές μαρτυρίες για την προσωπικότητα και το έργο του Πυθαγόρα οφείλονται στο γεγονός ότι κανείς δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα για το τι έλεγε ο Πυθαγόρας στους μαθητές του. Δεν υπάρχουν γραπτά κείμενα που να αποδίδουν ακριβώς τις θέσεις του Πυθαγόρα. Ο Πυθαγόρας δεν έγραψε τίποτα και η διδασκαλία του διαδιδόταν προφορικά μόνο εντός της οργάνωσης του, της εταιρείας και δεν γινόταν σε ανοιχτό χώρο. Βασική προϋπόθεση για να άκουγε κάποιος τη διδασκαλία του Πυθαγόρα έπρεπε να ήταν η εχεμύθεια των οπαδών του. Μελετήστε προσεκτικά τα αποσπάσματα του Ξενοφάνη που παραθέτουμε στην ενότητα αυτή. Για ποιους λόγους απέρριπτε ο Ξενοφάνης την παραδοσιακή θεολογία; Ο Ξενοφάνης αντιμετώπισε κριτικά τη θρησκευτική παράδοση. Καταδίκασε τον ανθρωπομορφισμό των Θεών, όπως εμφανίστηκε στον Όμηρο και στον Ησίοδο. Ο θεός δεν είναι δυνατόν να έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος έδωσαν στους Θεούς όλα εκείνα τα αρνητικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως η κλοπή, η μοιχεία, η απάτη. Δεν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν φωνή και σώμα σαν το δικό τους. Κάθε φυλή δίνει στον Θεό τα δικά της χαρακτηριστικά. Αν τα ζώα μπορούσαν να επινοήσουν τους Θεούς, θα έπρεπε να δώσουν στους θεούς μορφές ζώων. Δεν είναι δυνατόν οι Θεοί να έχουν ανθρώπινη μορφή και να ασχολούνται με τις ανθρώπινες υποθέσεις. Το θείο είναι ενιαίο, αδιαφοροποίητο ,απεριόριστο και συμπίπτει με το σύνολο του φυσικού κόσμου. Έκανε λόγο για την ύπαρξη του ενός και μοναδικού θεού. Ο Θεός είναι ακίνητος, ανόμοιος του ανθρώπου στο σώμα και στο πνεύμα. Επομένως, ο Ξενοφάνης φαίνεται να αποδέχεται την ύπαρξη σώματος στον Θεό. Έχει τη λειτουργία των αισθητήριων οργάνων της όρασης και της ακοής που δεν πηγάζει από τα συγκεκριμένα όργανα, αλλά από το ίδιο το ακίνητο σώμα του. Ρυθμίζει τα πάντα με τον νου, την πνευματική ενέργεια, τη διάνοια. Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ο ίδιος σε συγκεκριμένο χώρο, ούτε η σχέση του με τον κόσμο. Όπως είδαμε στα αποσπάσματα του Ηράκλειτου ο λόγος, ο κόσμος, το πυρ, η αρμονία λειτουργούν ως δυνάμεις, αρχές και έννοιες που καθιστούν δυνατή την ενοποίηση της πολλαπλότητας των επιμέρους όντων και φαινομένων. Περιγράψτε τις μορφές που παίρνει η σχέση ενός- πολλών στα επιμέρους θέματα που απασχολούν τη σκέψη του Ηράκλειτου. Ο Ηράκλειτος δε παρουσιάζει τη φιλοσοφία του ως μια αυθαίρετη και υποκειμενική κατασκευή, αλλά ως μια έκφραση του λόγου που κατευθύνει τα πάντα και μένει απρόσιτος στους πολλούς. Ο λόγος εκτός από την ομιλία και την προφορική έκφραση αποτελεί τη ρυθμική αρχή που αναφέρεται στο σύνολο της πραγματικότητας και συνδέει με σχέσεις αναλογίας όλα τα όντα. Ο λόγος αποτελεί την αιώνια καθολική σχέση που ρυθμίζει την πραγματικότητα. Είναι το κοινό στοιχείο που υπάρχει στα επιμέρους όντα και εξασφαλίζει την ενότητα των πάντων. Ο κόσμος είναι αιώνιος και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά που άλλοτε δυναμώνει και άλλοτε εξασθενεί, χωρίς όμως ποτέ να σβήνει. Το πυρ ακολουθεί μια κυκλική πορεία, καθώς γίνεται θάλασσα και αυτή γη και στη συνέχεια υπάρχει αντίστροφη πορεία από γη, σε θάλασσα και αυτή σε φωτιά. Το πυρ αποτελεί μια κοσμολογική σταθερά που αιώνια μεταβάλλεται, κινείται και μεταμορφώνεται. Ο λόγος εξασφαλίζει την ισορροπία,

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

36

την αρμονία στον κόσμο, καθώς αποτελεί τη σταθερή παράμετρο με την οποία πραγματοποιείται η κίνηση και η μεταβολή. Η κίνηση και η μεταβολή δε γίνεται τυχαία, αλλά με κάποιους νόμους και παραμέτρους Πίσω από κάθε αρχή υπάρχει ο λόγος που αποτελεί ενοποιητική αρχή. Με τον λόγο ενοποιούνται τα «αντίθετα». Ουσιαστικά όμως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συμπληρωματικά μεγέθη και σταθερές που έχουν μεταξύ τους μια σχέση αρμονίας. Επίσης και ο πόλεμος αποτελεί κοσμική σταθερά που συνδέει τα αντίθετα. Στον Ηράκλειτο ο λόγος αποτελεί το θεϊκό μήνυμα .Ακούγοντας το λόγο όλοι θα πεισθούν ότι υπάρχει ένα σοφό ον που γνωρίζει τα πάντα. Ο δίκαιος θεός είναι το παν, το διαιρετόν, το γενητόν, το αγέννητον, θνητόν, το αθάνατον. Επομένως, ο θεός είναι η έννοια που περιλαμβάνει τα πάντα. Ο Ηράκλειτος θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη του Θεού. Δεν επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη του. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι ο προσδιορισμός των ιδιοτήτων του. Όλα τα αντίθετα ενώνονται κάτω από την έννοια του Θεού. Η θεία ενέργεια, παρόλο που η φύση της διακρίνεται για την ενότητα και την ομοιομορφία, αναμιγνύεται στα διάφορα πράγματα και δημιουργεί τα φαινομενικά αντίθετα. Το εν σοφόν είναι η θεϊκή δύναμη που κυβερνά τα πάντα. Ο Θεός κυβερνά τα πάντα με βάση τη βούλησή του Από την μια ταυτίζεται με τα αντίθετα και από την άλλη αποτελεί και αυτοτελή ύπαρξη που διαχωρίζεται από τα πάντα. Ο Θεός είναι η πρώτη και μοναδική αιτία της ύπαρξης των πάντων και δεν είναι άμεσα αντιληπτός. Επειδή δεν μπορούν πολλοί άνθρωποι να τον αντιληφθούν άμεσα, αμφισβητούν την ύπαρξη του. Σύμφωνα με τον Ηράκλειτο η ψυχή προέρχεται από το θείο. Επομένως είναι αθάνατη. Ο Παρμενίδης επηρεάζεται από τους Ίωνες, προσπαθεί όμως να λάβει αποστάσεις από τη «φυσιολογία» τους και να αντιπαρατεθεί σε αυτήν. Προσπαθήστε να περιγράψετε συνοπτικά τη σχέση Παρμενίδη –Ιώνων, λαμβάνοντας υπόψη τόσο το τμήμα της Αλήθειας όσο και εκείνο της Δόξας. O Παρμενίδης επηρεάζεται από τον μονισμό των Ιώνων και κάνει λόγο και ο ίδιος για μονισμό στο τμήμα της Αλήθειας. Σε αντίθεση όμως με τους Ίωνες δεν ρωτά για το τι των όντων και για την αρχή τους, αλλά στρέφει την προσοχή μας στο ότι τα όντα είναι, στο είναι τους που παραμένει αμετάβλητο. Αυτό το είναι αποτελεί το μοναδικό αντικείμενο της Αληθείας. Ο μονισμός του Παρμενίδη στο τμήμα της Αλήθειας συμπίπτει με τον μονισμό στους Ίωνες. Στο τμήμα της Δόξας ο Παρμενίδης σε αντίθεση με τους μονιστές Ίωνες, που κάνουν λόγο για μια αρχή, αναφέρεται σε δύο ισότιμες μορφές-αρχές που δημιουργούν τον κόσμο και είναι οι μορφές του φωτός (ενεργητική αρχή) και της νύχτας (παθητική αρχή). Από την επίδραση της πρώτης στη δεύτερη διαμορφώνεται ολόκληρη η φύση. Σε αντίθεση με τους Ίωνες φυσιολόγους ο Παρμενίδης δεν ισχυρίζεται ότι η ενότητα του κόσμου εκφράζεται από μια φυσική ουσία, αλλά από την ίδια οντότητα των πραγμάτων που μας περιβάλλουν. Ο Παρμενίδης σε αντίθεση με τους Ίωνες φιλοσόφους υποβαθμίζει τον ρόλο των αισθήσεων. Ο κόσμος των αισθήσεων για τον Παρμενίδη είναι πλασμένος από το μη ον, το μη πραγματικό. Οι θνητοί παρασύρονται από τη φαινομενικότητα, την πλάνη των αισθήσεων.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

37

Ο Ηράκλειτος χαρακτηρίζεται συχνά ως ο φιλόσοφος της πολλαπλότητας και της κίνησης, ενώ ο Παρμενίδης ως ο φιλόσοφος της ενότητας και της ακινησίας. Πιστεύετε ότι αυτή η άποψη είναι ορθή; Ο Ηράκλειτος έχει χαρακτηριστεί ως ο φιλόσοφος της πολλαπλότητας και της κίνησης. Η διαρκής μεταβολή όμως συνδέεται με σταθερές παραμέτρους και δε γίνεται ανεξέλεγκτα. Ο Ηράκλειτος έχει θεωρηθεί φιλόσοφος της πολλαπλότητας με την έννοια ότι ο κόσμος ακολουθεί κυκλική πορεία ακολουθώντας την πορεία πυρ-θάλασσα-γη και αντίστροφα γηθάλασσα- πυρ. Υπάρχουν τα ψυχρά, τα θερμά, τα υγρά, τα ξηρά. Ο λόγος ως ενοποιητική αρχή εξασφαλίζει την ισορροπία των «αντιθέτων» οδηγώντας τα σε ενότητα. Στην πραγματικότητα όμως δεν πρόκειται για αντίθετα, αλλά για συμπληρωματικά και εναλλασσόμενα μεγέθη και σταθερές. Αυτές οι φαινομενικά αντίθετες καταστάσεις συνδέονται αρμονικά μεταξύ τους με αποτέλεσμα να υπάρχει μια αντιθετική αρμονία. Η σύγκρουση των «αντιθέτων» και η αδιάκοπη μεταβολή και ροή της πραγματικότητας δεν είναι απατηλές. Αποτελούν την πραγματική δομή του κόσμου. Υπό αυτή την έννοια ο Ηράκλειτος αποδέχεται την πολλαπλότητα και την κίνηση στον κόσμο. Πέρα όμως από το παγκόσμιο γίγνεσθαι της κίνησης και της μεταβολής υπάρχει κάτι σταθερό, ο αμετάβλητος νόμος που διέπει τον κόσμο. Τα συγκρουόμενα αντίθετα ουσιαστικά αποτελούν κομμάτια της μιας και μόνης πραγματικότητας. Το κοσμικό γίγνεσθαι έχει κάποιον προορισμό. Τα πάντα μεταβάλλονται για να μείνουν ίδια μέσα στη κυκλική πορεία και επανάληψη, σύμφωνα με τον αμετάβλητο νόμο του λόγου. Επομένως στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου υπάρχει η πολλαπλότητα και η κίνηση ,η μεταβολή, αλλά υπάρχει και η ενότητα και η αμετάβλητη σταθερότητα του λόγου. Σύμφωνα με τον Παρμενίδη υπάρχουν δύο κόσμοι. Από τη μια είναι ο κόσμος της αλήθειας και από την άλλη ο κόσμος του ψεύδους και της απάτης. Ο μονισμός του τμήματος της Αλήθειας, αν και δεν αρνείται την πολλαπλότητα των όντων αφορά το είναι τους. Ο λόγος και η σκέψη αφορούν αυτό που είναι και όχι αυτό που «δεν είναι». Η γλώσσα μας φανερώνει τον καθαρό νόμο της αλήθειας, την πληρότητα του είναι. Αυτό που είναι θα πρέπει να είναι ίδιο με τον εαυτό του, έξω από το χρόνο και το πολλαπλό. Σύμφωνα με τον Παρμενίδη μόνο ό,τι είναι περιορισμένο και κλειστό είναι τέλειο και κατανοητό. Αντίθετα στον κόσμο των αισθήσεων επικρατεί η πλάνη και το ψεύδος. Είναι ο κόσμος της μεταβολής και της κίνησης. Στο τμήμα του έργου του Δόξα ο Παρμενίδης κάνει λόγο για πολλά όντα και ασχολείται με την προέλευση και την ειδική σύσταση των όντων. Ο μονισμός της Αλήθειας και ο δυισμός της Δόξας δεν βρίσκονται σε αντίθεση, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται και συνδέονται στενά. Η Αλήθεια ασχολείται με το αμετάβλητο, σταθερό είναι, ενώ η Δόξα με το κοσμικό γίγνεσθαι που είναι ο κόσμος της μεταβολής. Ο Εμπεδοκλής εντάσσει τον άνθρωπο στο κοσμολογικό σύστημα συνδέοντας με αυτό τη μοίρα της ανθρώπινης ψυχής. Πιστεύετε ότι η εικόνα του Εμπεδοκλή για τον άνθρωπο, την κατάσταση του και το μέλλον του μπορεί να χαρακτηριστεί ως αισιόδοξη ή απαισιόδοξη; Για τον Εμπεδοκλή το κοσμικό γίγνεσθαι αποτελεί μια αιώνια και συνεχή διάλυση μιας κυκλικής πορείας χωρίς αρχή και τέλος. Ο άνθρωπος βιώνει τέσσερις φάσεις, της φιλότητας με την επικράτηση της γαλήνης, του νείκους με τη διαμάχη, αποσύνθεση, διάλυση, την εχθρότητα, την ολοκληρωτική κυριαρχία του νείκους και την επιστροφή στην απόλυτη κυριαρχία της φιλότητας. Αυτή η κυκλική πορεία που διανύει ο κόσμος και η ανθρώπινη φύση είναι χωρίς αρχή και τέλος. Με βάση αυτήν την εναλλαγή των καταστάσεων της

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

38

γαλήνης και του χάους, της ολοκληρωτικής αποσύνθεσης που δεν έχει αρχή και τέλος θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η κοσμολογική τοποθέτηση του Εμπεδοκλή είναι απαισιόδοξη. Ωστόσο δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει απαισιόδοξη διάθεση στη φιλοσοφική σκέψη του Εμπεδοκλή, καθώς δεν αποτελεί τελικό στάδιο η επικράτηση του νείκους. Σύμφωνα με το έργο του Εμπεδοκλή Καθαρμοί η ψυχή είναι ένας θεϊκός δαίμονας που έχει καταδικαστεί εξαιτίας ενός αρχέγονου παραπτώματος να εισχωρεί σε διαφορετικά σώματα, ζώων, αλλά και φυτών. Η ψυχή κάτω από την επίδραση του νείκους οδηγείται σε σοβαρό παράπτωμα και χάνει την αθωότητα και καθαρότητα της. Η ψυχή όμως δεν είναι καταδικασμένη αιώνια να βρίσκεται στο στάδιο των μετενσαρκώσεων, αλλά είναι δυνατόν να επιστρέψει στη θεία μακαριότητα και να οδηγηθεί σε ανώτερες μορφές ζωής. Ακολουθώντας το ασκητικό τρόπο ζωής η ψυχή αν εξαγνιστεί και καθαριστεί από τη σωματική μόλυνση, θα οδηγηθεί στη σωτηρία της. Η περιπλάνηση και η ενσάρκωση της ψυχής αποτελεί μια διαδικασία κάθαρσης και εξαγνισμού. Μόλις τελειώσει αυτή η περιπλάνηση και ολοκληρωθεί η διαδικασία του εξαγνισμού η ψυχή θα μπορέσει να γίνει πάλι αθάνατη. Από τα παραπάνω κατανοούμε ότι η εικόνα που προσδίδει στον άνθρωπο δεν είναι απαισιόδοξη. Η ανθρώπινη ψυχή είναι δυνατόν μέσα από τη διαδικασία του εξαγνισμού να οδηγηθεί στην κατάσταση του αθάνατου δαίμονος. Μελετήστε το παραπάνω απόσπασμα του πλατωνικού διαλόγου Φαίδων και εξηγήστε τη στάση του Σωκράτη έναντι της φιλοσοφίας του Αναξαγόρα. Ο πλατωνικός Σωκράτης, μελετώντας τη θεωρία του Αναξαγόρα αρχικά, ενθουσιάστηκε με τη σύλληψη του νου ως αίτιο όλων των πραγμάτων. Θεώρησε ότι ο Αναξαγόρας έδινε στο νου ως αιτία των πραγμάτων τη δυνατότητα να ορίσει πιο θα είναι το πιο άριστο και το πιο βέλτιστο από όλα τα όντα. Όμως στην πορεία ο Σωκράτης μελετώντας σε βάθος τη θεωρία του Αναξαγόρα διαπίστωσε ότι παρέκκλινε από την αρχική του θέση (ο νους είναι η αιτία των πάντων), όταν για το κάθε πράγμα ξεχωριστά θεωρούσε κάθε φορά και μια διαφορετική αιτία όπως τον αέρα, τον αιθέρα και το νερό. Επομένως σύμφωνα με το Σωκράτη ο Αναξαγόρας οδηγήθηκε σε αντίφαση, αφού από τη μια χαρακτήρισε το νου ως αίτιο όλων και στη συνέχεια αναζητούσε ως αίτιο των επιμέρους πραγμάτων διαφορετικό κάθε φορά πράγμα. Για τον Αναξαγόρα κάθε ον του φυσικού κόσμου έχει μέσα του σε μικρό ποσοστό κομμάτια από όλες τις φυσικές υποστάσεις. Τα πράγματα ήταν στην αρχή όλα μαζί ανακατεμένα, χωρίς να διακρίνεται η ιδιαιτερότητα του καθενός. Ο νους που δεν έρχεται σε επαφή με τα πράγματα δίνει την πρώτη κίνηση και επιβάλλει την τάξη του κόσμου. Ο νους είναι εκείνη η ειδική οντολογική κατηγορία που διακρίνεται για την απειρότητά του και προσπαθεί να κινήσει, να οργανώσει τα πράγματα. Όλα μετέχουν σε όλα αλλά ο νους δε μετέχει σε αυτά και γι αυτό έχει το ρόλο του συντονιστή, ξεχωρίζει. Aν και αποδίδει ο Αναξαγόρας αυτήν την ιδιότητα του ρυθμιστή των πραγμάτων στον νου, περιορίζει την κοσμολογική λειτουργία του νου στην εκκίνηση της περιστροφικής κοσμικής κίνησης. Βέβαια στον πλατωνικό διάλογο δε γίνεται λόγος για αυτήν τη συγκεκριμένη λειτουργία του νου. Σύμφωνα πάντως με τον Σωκράτη η εξήγηση των φαινομένων γίνεται με τρόπο μηχανιστικό. Επίσης ο Αναξαγόρας τονίζει το λειτουργικό ρόλο του νου με κάποια ασάφεια, χωρίς όμως να κάνει λόγο για επιμέρους αιτίες της τάξης των πραγμάτων θεωρώντας ως αιτία τον αέρα, τον αιθέρα, το ύδωρ όπως παρουσιάζονται στο διάλογο Φαίδων.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

39

Ο Σωκράτης αποδέχεται την αρχική θέση του Αναξαγόρα για την ύπαρξη του νου καθαυτό που αποτελεί την αιτία όλων των πραγμάτων που κατευθύνει όλα τα πράγματα και τα οδηγεί σε τάξη. Διακρίνει όμως στη θεωρία του προσωκρατικού φιλοσόφου το παράδοξο ο νους αν και καθοδηγητής, ρυθμιστής των πάντων δε συσχετίζεται με τα αίτια των επιμέρους πραγμάτων, αλλά στη θέση του να θεωρούνται αίτια ο αήρ, το ύδωρ ο αιθήρ. Ο Αναξαγόρας σύμφωνα με τον Σωκράτη αδυνατεί να οδηγηθεί στη διάκριση μεταξύ αναγκαίας συνθήκης και αληθούς αιτίας και γι’ αυτό κατέληξε στη σύγχυση αυτών των δύο. Με βάση το παράδειγμα που παραθέτει ο Σωκράτης ο μηχανισμός του σώματος (τα οστά, τα νεύρα, οι μύες) του φιλοσόφου είναι η προϋπόθεση της πράξης του για παραμονή στη φυλακή, η πραγματική όμως αιτία της παραμονής του είναι η ηθική στάση ζωής που είχε μέχρι εκείνη τη στιγμή και δεν του επιτρέπει να δραπετεύσει. Ο Σωκράτης απορρίπτει τη μηχανική και οντολογική αντίληψη του Αναξαγόρα για τα πράγματα. Θεωρεί ότι δεν κατάφερε ο Αναξαγόρας να ξεφύγει από τη λογική των μηχανιστικών αιτιών που όλοι οι προσωκρατικοί κατέφευγαν για να ερμηνεύσουν τον κόσμο. Αν και ανακάλυψε το νου ως πρωταρχική ιδιότητα, δεν επιδίωξε να εξηγήσει τον κόσμο με βάση τις πραγματικές ιδιότητες αλλά περιορίστηκε στη μηχανοκρατική ερμηνεία του κόσμου. Η σύγχρονη φυσική απέδειξε προ πολλού ότι τα λεγόμενα άτομα δεν είναι άτομα, αλλά αντίθετα τέμνονται και αποτελούν συμπλέγματα ακόμη μικρότερων σωματιδίων. Σημαίνει αυτό ότι η ατομική θεωρία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου έχασε την αξία της; Η μήπως η σύγχρονη φυσική αναζητεί στοιχειώδη σωματίδια με ομοιότητες παρόμοιες με εκείνες των ατόμων του Λεύκιππου και του Δημόκριτου; Ποιες πιστεύετε ότι είναι αυτές οι ιδιότητες; Το αδιαίρετο και η αυτοτέλεια του ατόμου επικράτησε ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι έρευνες των ηλεκτρικών εκκενώσεων, η ανακάλυψη των ακτίνων Χ, η ανακάλυψη του ραδίου οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι τα άτομα έχουν εσωτερική δομή, άρα δεν είναι αδιαίρετα. Η ηλεκτρονική θεωρία του ατόμου λέει ότι τα κύρια συστατικά του είναι το ηλεκτρόνιο, το πρωτόνιο και το νετρόνιο .Η ατομική θεωρία έδωσε τη θέση της στην ηλεκτρονική θεωρία. Στη σύγχρονη εποχή η έρευνα για τη δομή της ύλης έχει προχωρήσει αρκετά, ώστε η κβαντομηχανική να προσδιορίζει τις δομές όλων των ατόμων και να ερευνά τα συστατικά και τις καταστάσεις του πυρήνα. Παρ’ όλο που η σύγχρονη φυσική απέδειξε ότι τα λεγόμενα άτομα δεν είναι άτομα, αλλά αντίθετα τέμνονται και αποτελούν συμπλέγματα ακόμη μικρότερων σωματιδίων, αυτό δε σημαίνει ότι η ατομική θεωρία του Λεύκιππου και του Δημόκριτου έχασε την αξία της. Παρόμοιες με τις ιδιότητες που έδωσαν οι Ατομικοί στα άτομα επιχειρεί να δώσει στα συστατικά των ατόμων η σύγχρονη φυσική. Τα άτομα αποτελούνται από ηλεκτρόνια που κινούνται σε συγκεκριμένες τροχιές γύρω από τον πυρήνα, όπου υπάρχει θετικό ηλεκτρικό φορτίο. Το χαρακτηριστικό της κίνησης και της μη διάσπασης των ατόμων σύμφωνα με τους Ατομικούς αποτελεί χαρακτηριστικό των ηλεκτρονίων σύμφωνα με τη σύγχρονη φυσική. Η σημασία της θεωρίας του Λεύκιππου και του Δημόκριτου είναι ότι συλλαμβάνεται η πραγματικότητα ως άψυχος μηχανισμός, όπου αυτό που συμβαίνει είναι το αναγκαίο προϊόν αδρανών, υλικών ατόμων που κινούνται σύμφωνα με τη φύση τους. Κανένας νους και καμιά θεότητα δε χρειάζεται για να εξηγηθεί ο κόσμος. Από τις κινήσεις των αδρανών σωματιδίων οι Ατομικοί αντιλαμβάνονται την ίδια τη ζωή. Δεν υπάρχει σκοπιμότητα και ελευθερία στην ατομική θεωρία, αλλά τυφλή αναγκαιότητα που διέπει αποκλειστικά τα πάντα. Αυτή η μηχανιστική ερμηνεία του κόσμου επηρέασε την επιστημονική σκέψη από τον 17ο αιώνα και ύστερα.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

40

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Ποιες είναι οι βασικές έννοιες της φιλοσοφικής σκέψης του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή; 2. Τι εννοούσε ο Θαλής με την απόψεις του ότι το νερό είναι η αρχή των πάντων και ότι ο κόσμος είναι γεμάτος Θεούς; 3. Πως αντιλαμβανόταν την έννοια του απείρου ο Αναξίμανδρος; 4. Ποιες ήταν οι βασικές φιλοσοφικές θέσεις των Πυθαγορείων; 5. Ποιες απόψεις του Ξενοφάνη θεωρούνται σημαντικές για την εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας; 6. Ποια η σημασία του λόγου στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου; 7. Ποιο περιεχόμενο δίνει ο Ηράκλειτος στην σχέση των «αντιθέτων» και με ποιους τρόπους εκφράζεται η σχέση αυτή; 8. Με ποιο τρόπο εισάγεται το «είναι» στο ποίημα του Παρμενίδη και ποια είναι η σχέση του με τον κόσμο; 9. Ποια είναι η σχέση νόησης και πραγματικότητας σύμφωνα με τον Παρμενίδη; 10. Πως αντιλαμβανόταν ο Αναξαγόρας την έννοια του νου και ποια η θέση του στη φιλοσοφία του; 11. Ποιο είναι το περιεχόμενο των ριζωμάτων στο στοχασμό του Εμπεδοκλή; 12. Τι είναι τα άτομα και ποιες ιδιότητες αποδίδονται σ’ αυτά σύμφωνα με τους ατομικούς; 13. Που αποβλέπει στη δημοκρίτεια σκέψη η ηθική;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΛΕΞΕΙΣ –ΚΛΕΙΔΙΑ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

41

Σοφιστής: δάσκαλοι της πολιτικής και ρητορικής τέχνης, αλλά και με σημαντικές ηθικές, ανθρωπολογικές, γνωσιολογικές απόψεις που κυριάρχησαν στο πνευματικό προσκήνιο του ελλαδικού χώρου κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα π.X. Σχετικισμός: η γνωσιολογική θεωρία κατά την οποία δεν μπορούμε να μιλούμε για γενική και απόλυτη γνώση, αλλά μόνο για γνώση περιορισμένη και συσχετισμένη με μια εποχή, μια κοινωνία και μια περίσταση. Διαδοχές : είναι οι Σωκρατικές σχολές που αναπτύσσουν στενές σχέσεις αλλά και έντονο ανταγωνισμό μεταξύ τους. Κυνισμός: είναι η θεωρία της Σωκρατικής σχολής που υποστηρίζει την επιστροφή σε μια απλή φυσική ζωή, ανεξάρτητη από νόμους και καθιερωμένες αξίες. Ηδονισμός: θεωρία που υποστηρίζει ότι η αισθησιακή ηδονή είναι το ανώτατο αγαθό και συνιστά αυτό που ονομάζουμε ευδαιμονία. Ευδαιμονισμός: η θεωρία εκείνη σύμφωνα με την οποία η ευδαιμονία είναι το ανώτατο ή ύψιστο αγαθό και ο τελικός σκοπός των πράξεων μας. Υποκειμενική γνώση: η γνώση που δεν στηρίζεται σε ένα αντικειμενικό κριτήριο αλήθειας. Ενότητα της αρετής: σύμφωνα με τους Ερετρικούς οι διαφορετικές αρετές είναι στην πραγματικότητα συνώνυμα της μίας και μοναδικής αρετής. Το αγαθό είναι ένα και ενιαίο. Λογικά παράδοξα: αυτό που διαφορετικά το περιμένουμε και διαφορετικά παρουσιάζεται στηριζόμενο σε κάποιους λογικούς τυπικούς κανόνες.: Ρητορική : η τέχνη της ρητορείας, η διδασκαλία των κανόνων της. Νόμω: με βάση το νόμο ως ανθρώπινο προιόν που δεν έχει την αναγκαιότητα και την καθολικότητα που έχει η φύση, αλλά συμβατική ισχύ, να μη παραβαίνει κανείς τα νόμιμα, τους νόμους και τα έθιμα του κράτουςπου είναι δημιούργημα των πολλών που επιδιώκουν να δεσμεύσουν τον δυνατό. Φύσει: με βάση τη φύση δίκαιο είναι να πλεονεκτεί ο καλύτερος σε σχέση με το χειρότερο, ο πιο δυνατός σε σχέση με τον αδύναμο και αποκαθίσταται η φυσική τάξη πραγμάτων. Αυτάρκεια: είναι το ιδανικό των Κυνικών, η ολιγάρκεια, το να αρκείται κανείς σε αυτά που έχει και να μη ζητεί περισσότερα. Κυρηναικός σκεπτικισμός: σύμφωνα με αυτόν δεν είναι δυνατόν να γνωρίσουμε τη φύση των εξωτερικών αντικειμένων. Πάθη: σταθεροποιημένη ροπή προς μια ορισμένη κακία, κακή έξη ή συνήθεια, οι Κυρηναίοι τα ταύτισαν με τις έννοιες της ηδονής και του πόνου. Φυσιογνωμονική: η θεωρία που συμπεραίνει για τον χαρακτήρα ενός ατόμου από τα χαρακτηριστικά και την έκφραση του προσώπου ή και από άλλα σωματικά χαρακτηριστικά. Κυνισμός: είναι η θεωρία της Σωκρατικής σχολής που υποστηρίζει την επιστροφή σε μια απλή φυσική ζωή, ανεξάρτητη από νόμους και καθιερωμένες αξίες. Άσκησις: είναι, σύμφωνα με τον κυνικό φιλόσοφο, Διογένη Λαέρτιο, η εξάσκηση μια συνεχής προγύμναση του σώματος και της ψυχής με στόχο την καταπολέμηση της επιθυμίας μας για ηδονή και η προετοιμασία για να αντιμετωπίσουμε τις αντιξοότητες της τύχης. Παραχάραξη του νομίσματος: είναι η υποτίμηση της αξίας του νομίσματος από τον Διογένη τον Κυνικό υποσκάπτοντας τη βάση των χρηματικών συναλλαγών και νοθεύοντας γενικότερα τους θεσμούς και τις αξίες της κοινωνίας σε τομείς όπως η ηθική, η παιδεία, η πολιτική και η θρησκεία

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

42

ΣΟΦΙΣΤΕΣ Ενδιαφέροντα, αντικείμενα: ρητορική, ηθική, πολιτική, ανθρωπολογία, γνωσιολογία., τεχνικά θέματα. Όρος σοφιστής : δεν είχε συγκεκριμένη σημασία, δεν είναι γνωστό αν αισθάνονταν μέλη μιας ενιαίας επαγγελματικής ομάδας. Εκπρόσωποι : Πρωταγόρας, Γοργίας, Πρόδικος, Ιππίας, Θρασύμαχος. Τόπος δράσης : η δημοκρατική Αθήνα. 1. ΓΟΡΓΙΑΣ  Συμβολή στη διδασκαλία και θεωρητική θεμελίωση της ρητορικής.  Έργο : Ελένης Εγκώμιον  οι άνθρωποι πείθονται παρά τη θέληση τους.  Ο λόγος μεγάλος δυνάστης, δεν είναι αντικειμενικός, ενδιαφέρει τι επιτυγχάνεται, όχι τι λέγεται.  αποτελεσματικότητα λόγου, όχι αντικειμενική αλήθεια.  Μη αντιστοιχία λέξεων και πραγμάτων, αδυναμία έκφρασης αντιστοιχίας από ομιλητή σε ομιλητή.  Επίδειξη δύναμης ρήτορα. ικανότητα κατασκευής επιχειρημάτων υπέρ και κατά.  η αλήθεια επισκιάζεται από την αληθοφάνεια.  Εργο : Περί φύσεως  Δεν υπάρχει τίποτα.  Αν υπάρχει είναι ακατανόητο για τον άνθρωπο.  Ακόμα κι αν το κατανοεί, δεν μπορεί να το εξηγήσει. Συμπέρασμα: ο άνθρωπος δεν μπορεί να οδηγηθεί στη γνώση, αλλά και να μπορούσε να φτάσει σ’ αυτήν δε θα μπορούσε να την εξηγήσει στους άλλους.

2. ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ  Δισσοί λόγοι: Για κάθε πράγμα υπάρχουν δύο γνώμες, η μία αντίθετη στην άλλη.  Αναφέρεται στα αισθητά πράγματα. υπάρχει η γνώση αισθητών πραγμάτων,ως κρίση του υποκειμένου.  «Πάντων χρημάτων μέτρον εστί άνθρωπος» Δύο απόψεις :  Περιορισμένος σχετικισμός, όχι ριζικός.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

43

Η λέξη άνθρωπος έχει γενική σημασία Κριτήριο όχι ο κάθε άνθρωπος για τη γνώση, αλλά η κοινή γνώμη που διαμορφώνεται από μια συγκεκριμένη πόλη σε συγκεκριμένες συνθήκες.  ριζικός σχετικισμός :ατομικότητα λέξης άνθρωπος. Θέσεις Πλάτωνα, Αριστοτέλη.  Σκεπτικισμός : δεν υπάρχει αληθινή απόλυτη γνώση, εφόσον δε γνωρίζουμε ότι υπάρχει Θεός ή όχι. Δεν γνωρίζουμε αν οι θεοί υπάρχουν ή δεν υπάρχουν και πως είναι στη μορφή (αγνωστικισμός). Αμφισβήτηση όχι τους ύπαρξης των θεών, αλλά τους γνώσης τους για τους θεούς. Αποτέλεσμα σκεπτικιστικής στάσης, όχι πρόθεση για αθεΐα. 3. ΚΑΛΛΙΚΛΗΣ  ο νόμος της φύσης ανώτερος του ανθρώπινου νόμου  Πραγματικότητα είναι αυτό που σχετίζεται με τη φύση. 4. ΙΠΠΙΑΣ  Ο νόμος παραβιάζει τη φύση 5. ΘΡΑΣΙΜΑΧΟΣ  δίκαιο είναι το συμφέρον του ισχυρότερου. 6. ΑΝΤΙΦΩΝ  οι ανθρώπινοι νόμοι δεν έχουν την αναγκαιότητα, καθολικότητα της φύσης,  τα πράγματα που είναι δίκαια σύμφωνα με το νόμο είναι αντίθετα με τη φύση,  ο φόβος της τιμωρίας ο λόγος πειθαρχίας στους ανθρώπινους νόμους. 7. ΠΡΟΔΙΚΟΣ  Αμφισβήτηση, αν θεοί είναι αυτοί που ονομάστηκαν έτσι.  Η αναφορά στο θεό ανθρώπινο κατασκεύασμα. Θεοποίηση όλων των πραγμάτων που είναι χρήσιμα στη ζωή (θεοποίηση ήλιου, ποταμιών, σελήνης) 8. ΚΡΙΤΙΑΣ  Κριτική θρησκείας, η ύπαρξη θεού τέχνασμα της εξουσίας, για να κυβερνά τους πολίτες. ΕΛΑΣΣΟΝΕΣ ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΚΥΝΙΣΜΟΣ Ο πόνος και ο μόχθος, η αποδέσμευση από κάθε ηδονή οδηγεί στην αρετή και στην ευτυχία Εκπρόσωποι: Αντισθένης, Διογένης. ΚΥΡΗΝΑΙΚΟΙ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

44

ΑΡΙΣΤΙΠΠΟΣ Επιδίωξη κάθε ηδονής με κριτήρια τον χρόνο και την ένταση. ΘΕΟΔΩΡΟΣ Οι ηδονές πρέπει να έχουν πνευματική διάσταση. ΗΓΗΣΙΑΣ Ο πόνος το μόνο θετικό στοιχείο της ζωής και όχι η ηδονή. ΜΕΓΑΡΙΚΟΙ Ευκλείδης:ενότητα της αρετής

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να προσδιορίζει το περιεχόμενο του όρου Σοφιστής. Με τον όρο Σοφιστής αποδίδουμε στους στοχαστές του 5ου αιώνα πχ μια κοινή ταυτότητα, την οποία οι ίδιοι δεν είχαν φανταστεί. Ο όρος Σοφιστής χρησιμοποιείται στα αρχαία κείμενα για να δηλώσει μια ομάδα ανθρώπων πιο ευρύτερη από αυτή στην οποία

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

45

αναφερόμαστε εμείς, όταν μιλάμε για σοφιστική κίνηση. Οι Σοφιστές ήταν δάσκαλοι που δίδασκαν επί αμοιβή τους νέους ορισμένα πράγματα χρήσιμα για τη ζωή τους. Διακρίνονταν ιδιαίτερα για τη ρητορική τους δεινότητα. Δεν ενδιαφέρονταν για την αναζήτηση της αλήθειας των πραγμάτων αλλά πως θα μπορέσουν να πείσουν τους άλλους. Έλεγαν ότι μπορούσαν να κάνουν τον μείζονα λόγο ελάσσονα και τον ελάσσονα μείζονα. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να εξηγεί την ενασχόληση και τη χρήση της ρητορικής από τους Σοφιστές. «Το κύριο περιεχόμενο της διδασκαλίας των Σοφιστών ήταν η ρητορική που ακολουθούσε το παράδειγμα της ρητορικής παράδοσης. Αρνούνταν οι σοφιστές από την μια την αλήθεια και την εγκυρότητα της ποιητικής σοφίας, αλλά εντόπιζαν από την άλλη τη δύναμη της πειθούς στα υφολογικά και ρυθμικά χαρακτηριστικά και δίδασκαν τη μεταφορά τους στους πολιτικούς λόγους. Πετύχαιναν με αυτόν τον τρόπο την άνευ όρων συναισθηματική συναίνεση που είχαν πετύχει οι ποιητικές συνθέσεις.»(Vegetti) Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να ερμηνεύει τη φράση του Πρωταγόρα «για όλα μέτρο είναι ο άνθρωπος». Ο Πρωταγόρας διακήρυττε ότι «όλων των πραγμάτων μέτρον είναι ο άνθρωπος» Η αλήθεια του κάθε πράγματος εξαρτάται από την κρίση του καθενός από τους ανθρώπους, από το με ποιο τρόπο ο καθένας το αντιλαμβάνεται. Επειδή οι άνθρωποι είναι διαφορετικοί μεταξύ τους, δεν υπάρχει μια αλήθεια, ένα κριτήριο για να ορίσουν ποια από τις πολλές γνώμες είναι αληθινή και ποιες όχι. Όλες οι αλήθειες που διατυπώνονται είναι ισότιμες και καμιά τους δεν είναι αληθέστερη της άλλης. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να ορίζει σε τι συνίσταται η αντίθεση νόμω-φύσει. Σύμφωνα με τη θέση του Καλλικλή, όπως αυτή διατυπώνεται στο διάλογο Γοργίας του Πλάτωνα, αυτοί που θεσπίζουν τους νόμους είναι οι αδύνατοι άνθρωποι και το πλήθος. Ισχυρίζονται αυτοί ότι είναι άδικο να έχει κάποιος περισσότερα από τους άλλους. Οι νόμοι που θεσπίζουν στρέφονται εναντίον αυτών που επιδιώκουν να έχουν περισσότερα από τους πολλούς. Αντίθετα σύμφωνα με τους νόμους της φύσης δίκαιο είναι ο καλύτερος να βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση από τον χειρότερο. Επομένως ο Καλλικλής αντιπαραθέτει στον νόμο της πολιτείας το νόμο της φύσης, το νόμο του ισχυρότερου, τον νόμο της ζούγκλας, τον οποίο ο ίδιος δείχνει να προτιμά. Σύμφωνα με τον Θρασύμαχο το δίκαιο πρέπει να είναι το συμφέρον του ισχυρότερου και οι κυβερνήτες έχουν δικαίωμα να θεσπίζουν νόμους προς όφελος τους. Ο ισχυρός άρχοντας σε μια κοινωνία έχει τη δύναμη να επιβάλει την θέλησή του στους πιο αδύναμους πολίτες. Θεσπίζει νόμους που εξυπηρετούν το δικό του, προσωπικό συμφέρον. Η δύναμη του κυβερνήτη πηγάζει από την αρχή του φυσικού κόσμου, σύμφωνα με την οποία ο ισχυρότερος υπερισχύει του ασθενέστερου.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

46

Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να δίνει παραδείγματα κριτικής αμφισβήτησης παραδοσιακών θεσμών από τους Σοφιστές. Σύμφωνα με τους Σοφιστές οι ηθικές αξίες ποικίλλουν από κοινωνία σε κοινωνία. Δεν μπορεί να υπάρξει μια παγκόσμια ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων. Ισχύει η σχετικότητα των αξιών, η ιδέα ότι ο κώδικας ηθικής συμπεριφοράς μιας κοινωνίας δεν είναι ο ίδιος με τον ηθικό κώδικα συμπεριφοράς μιας άλλης κοινωνίας. Οι σοφιστές ασκούν κριτική στην παραδοσιακή θρησκεία. Ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση με τους μύθους εκείνους που έδιναν ανθρωπομορφική διάσταση στην έννοια Θεού, παρουσιάζοντας τους με ανθρώπινες αδυναμίες, πάθη. Αδυνατεί να πάρει θέση, αν οι Θεοί υπάρχουν η δεν υπάρχουν. Δεν ισχυρίζεται ότι οι Θεοί δεν υπάρχουν, αλλά ότι δεν μπορεί να γνωρίζει ο άνθρωπος αν υπάρχουν ή όχι. Ο Πρόδικος θεωρεί ότι ως θεοί τιμήθηκαν τα πράγματα που ωφελούν, όπως και οι άνθρωποι που επινόησαν μέσα διατροφής, τρόπους προφύλαξης και άλλα τεχνικά μέσα. Οι αρχαίοι πίστεψαν για θεούς, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα ποτάμια και τις βρύσες, επειδή όλα αυτά ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Κριτία οι άρχοντες έκαναν λόγο για ύπαρξη των θεών, ώστε από το φόβο της αιώνιας αδικίας οι πολίτες να μην οδηγούνται σε αδικίες. Η ύπαρξη του θεού είναι ένα τέχνασμα που επινόησαν οι φορείς της εξουσίας προκειμένου να κυβερνούν τους υπηκόους τους πιο αποτελεσματικά. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να εξηγεί τι ήταν ο σωκρατικός κύκλος, ποιοι στοχαστές τον αποτελούσαν, ποια ήταν τα κοινά χαρακτηριστικά τους και πως συγκρίνονται μεταξύ τους. Είναι ο κύκλος εκείνων των στοχαστών που γνώριζαν τον Σωκράτη προσωπικά και βρίσκονταν σε καθημερινή σαφήνεια με αυτόν και μεταξύ τους, οι σύγχρονοι φίλοι και οι συνομιλητές του Σωκράτη όσο και τα μεταγενέστερα στελέχη των Σωκρατικών σχολών. Παρ’ όλες τις διαφορές αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως μέλη μιας ομάδας, ενός κύκλου, με κέντρο τον Σωκράτη. Στοχαστές αυτού του κύκλου είναι ο Ξενοφών ο Αθηναίος, ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος, ο Κρίτωνας, ο Κριτίας, ο Χαρμίδης, ο Αλκιβιάδης, ο Χαιρεφών, ο Αισχίνης, Αντισθένης, ο Ευκλείδης. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να προσδιορίζει τις ελάσσονες Σωκρατικές σχολές και τα κυριότερα φιλοσοφικά χαρακτηριστικά της καθεμίας. Μία από τις ελάσσονες Σωκρατικές σχολές είναι οι Κυνικοί. Ιδρυτής θεωρείται ότι ήταν ο Αντισθένης. Στην κυνική σχολή ανήκουν οι Διογένης και Κράτης. Για αυτούς κατεξοχήν αρετή είναι το ανενδεές και η αυτάρκεια με την έννοια της ολιγάρκειας. Σκοπός της ζωής του ανθρώπου θα πρέπει να είναι η αρετή, την οποία μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος καταπολεμώντας τις επιθυμίες, τις ηδονές και τα πάθη. Ο κυριότερος εχθρός της ζωής μας είναι η ηδονή. Η αρετή είναι διδαχτή και θα αποκτηθεί με τον ασκητικό τρόπο ζωής. Η ολιγάρκεια, ο περιορισμός των αναγκών και η ανεξαρτησία από τα εξωτερικά αγαθά είναι από τις πιο βασικές θέσεις των Κυνικών. Οι Κυνικοί περιφρονούν τους κοινωνικούς θεσμούς, αρνούνται τους θεούς της πολιτείας, είναι εναντίον των κοινωνικών συμβατικοτήτων και εκφράζουν μια μορφή κοσμοπολιτισμού(η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πολίτες μιας ενιαίας, ενωμένης ανθρωπότητας, ο κάθε πολίτης ανήκει σε μια πανανθρώπινη κοινωνία).

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

47

Ιδρυτής της κυρηναϊκής σχολής υπήρξε ο Αρίστιππος. Βασική θέση του ήταν ότι πρέπει να αναζητούμε την κάρπωση της μεγαλύτερης ηδονής στην πιο κοντινή στιγμή του μέλλοντος. Ανώτερες ηδονές είναι οι σωματικές και όχι οι ψυχικές και οι πιο προσεχείς χρονικά ηδονές. Το παρελθόν που έχει περάσει και το μέλλον που δεν έχει φτάσει είναι ανύπαρκτες διαστάσεις του χρόνου. Αποτελούν φαντασιώσεις οι επιδιώξεις του απώτερου μέλλοντος και οι αναμνήσεις σε ευχαριστήσεις που δεν υπάρχουν για να τις ζει κανείς. Άλλοι αυτής της σχολής ήταν ο Θεόδωρος, ο Ηγησίας. Όλοι ήταν οπαδοί του ηδονισμού, αν και ο ένας μετά τον άλλο τον εγκατέλειπαν ή τον τροποποιούσαν. Άλλη σχολή ήταν αυτή των Μεγαρικών, που ιδρύθηκε από τον Ευκλείδη τον Μεγαρέα. Σε αυτήν ανήκουν και οι Ευβουλίδης, ο Διόδωρος και ο Στίλπων. Η θεωρία τους αποτέλεσε συνδυασμό σωκρατικών και παρμενίδειων απόψεων. Ταύτιζαν το αγαθό του Σωκράτη με το ένα του Παρμενίδη και αρνούνταν την κίνηση και το κύρος των αισθήσεων. Ασχολήθηκαν με τη λογική που την μετέστρεψαν σε σοφιστική και εριστική(λογομαχία). Ιδρυτής της Διαλεκτικής σχολής ήταν ο Κλεινόμαχος ο Θούριος, μαθητής του Ευκλείδη. Αποσπάστηκε από τη Μεγαρική σχολή και ενδιαφέρθηκε αυτή καθαυτή για τη διαλεκτική δραστηριότητα παρά για τις ηθικές εφαρμογές της. Κοινά σημεία των Μεγαρικών και των Διαλεκτικών είναι το ενδιαφέρον τους για τα λογικά παράδοξα και τις σωκρατικές καταβολές. Ο Κλείνομαχος ασχολείται με τη μελέτη των προτάσεων και των κατηγορημάτων. Οι διάδοχοι του ασχολούνται και αυτοί με τη λογική των προτάσεων Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να συγκρίνει τα συστήματα των ελασσόνων Σωκρατικών σχολών μεταξύ τους. Σύμφωνα με τους Κυνικούς σκοπός της ζωής του ανθρώπου θα πρέπει να είναι η αρετή, την οποία μπορεί να αποκτήσει ο άνθρωπος καταπολεμώντας τις επιθυμίες, τις ηδονές και τα πάθη. Ο κυριότερος εχθρός της ζωής μας είναι η ηδονή. Η αρετή είναι διδακτή και θα αποκτηθεί με τον ασκητικό τρόπο ζωής. Η κυρηναϊκή σχολή είχε αντίθετο φιλοσοφικό προσανατολισμό προς εκείνον της κυνικής σχολής. Ο ιδρυτής της Αρίστιππος ενδιαφερόταν για την κάρπωση της μεγαλύτερης ηδονής. Ενώ η σχολή των Κυνικών έκαναν λόγο για καταπολέμηση των ηδονών, η κυρηναϊκή σχολή υποστήριζε τον ηδονισμό, ο άνθρωπος γι αυτήν έπρεπε να ενδιαφέρεται για τις ηδονές. Σύμφωνα με αυτούς η ηδονή και ο πόνος σχετίζονται αναγκαστικά με κινήσεις ή μεταβολές. Όπως ο Αρίστιππος κατά τον ίδιο τρόπο και οι Αννικέρειοι ορίζουν τις ατομικές ηδονές του παρόντος ως ύψιστο αγαθό. Διαφοροποιούνται οι Αννικέρειοι στο ότι δεν προσδίδουν μόνο ηθική αξία στις σωματικές ηδονές αλλά και στις πνευματικές. Ο Αντισθένης κάνει λόγο για την με μέτρο απόλαυση της ηδονής, σε αντίθεση με τον ηδονιστή Αρίστιππο. Ο Αρίστιππος και ο Αντισθένης κάνουν λόγο για τον κοσμοπολιτισμό. Σε αντίθεση με τον Αρίστιππο ο Αντισθένης και ο Ευκλείδης ασχολούνται με τη λογική. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα του φοιτητή να εξηγεί ποια χαρακτηριστικά αυτών των συστημάτων είναι φιλοσοφικά ενδιαφέροντα για εμάς και γιατί. Οι Κυνικοί επιδιώκουν την ευτυχία που είναι η ζωή σύμφωνα με την αρετή και κηρύττουν τον απλό τρόπο ζωής, φτάνοντας στην υπερβολή. Φιλοσοφικά ενδιαφέρουσα είναι η θέση του Αντισθένη ότι τον πλούτο ή τη φτώχεια την έχει ο άνθρωπος μέσα του. Φτωχός είναι όποιος αισθάνεται για την ευτυχία του και πλούσιος όποιος πιστεύει ότι όσα έχει του επαρκούν. Είναι ζήτημα διάθεσης και όχι αντικειμενικών συνθηκών, γιατί με την ίδια

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

48

περιουσία ο ένας είναι δυνατόν να αισθάνεται φτωχός, ενώ ο άλλος πλούσιος. Ελευθερία είναι για τους κυνικούς η αποδέσμευση από την ανάγκη και αυτό επιτυγχάνεται με την απάρνηση κάθε αγαθού. Επιπλέον φιλοσοφικό ενδιαφέρον προκαλεί η ταύτιση των θεωριών με τον τρόπο ζωής των κυνικών. Οι κυνικοί αμφισβητούσαν τις παραδοσιακές αξίες και προκαλούσαν με τον τρόπο ζωής τους. Απορρίπτουν τον θεσμό της δουλείας, γιατί αρνούνται οποιοδήποτε υλικό αγαθό. Επιπλέον ενδιαφέρουσα φιλοσοφικά είναι και η αντίθετη θέση των Κυρηναίων και συγκεκριμένα του Αρίστππου, ότι πρέπει να επιδιώκουμε την ηδονή με κριτήρια τον χρόνο και την ένταση. Προτιμούμε ηδονές του παρόντος ή του άμεσου μέλλοντος, γιατί παρελθόν και μέλλον είναι ανύπαρκτα. Προτιμούμε τις σαρκικές ηδονές περισσότερο από τις πνευματικές. Ο τρόπος με το οποίο συνδέει τον χρόνο, την ένταση με τις ηδονές είναι ενδιαφέρων. Ο Θεόδωρος δίνει πνευματική διάσταση σε ηδονές, ενώ για τον Ηγησία ο πόνος είναι το θετικό στοιχείο της ζωής και όχι η ηδονή. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι μαθητές του Σωκράτη ακολουθούν και αντίθετους δρόμους ερμηνεύοντας τη σκέψη του δάσκαλού τους.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ -ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ομάδας των φιλοσόφων που ονομάζουμε Σοφιστές; Ο όρος «Σοφιστής» έχει καθιερωθεί για τον χαρακτηρισμό μιας ομάδας φιλοσόφων που κυριάρχησαν β΄ μισό του 5ου π.Χ. αι. Η φήμη τους προήλθε κυρίως από την επιτυχία τους στη ρητορική, ωστόσο τα σωζόμενα κείμενα δείχνουν σημαντικές ηθικές, πολιτικές, ανθρωπολογικές και γνωσιολογικές απόψεις, ακόμα και επί περισσότερο τεχνικών

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

49

ζητημάτων, όπως είναι η αστρονομία, η αριθμητική, η γεωμετρία, η γραμματική και οι καλές τέχνες. Ασχολήθηκαν με την τέχνη του λόγου, με τη διδασκαλία της ρητορικής και επιχείρησαν να απαντήσουν σε ζητήματα της φιλοσοφίας της γλώσσας. Η λέξη «σοφιστής» σήμαινε αρχικά τον άνθρωπο που κατέχει κάποια τέχνη ή κάποια σοφία και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί τόσο για τον Όμηρο και τον Ησίοδο, όσο και για τον Σόλωνα ή κάποιον από τους Επτά Σοφούς. Στη μεταγενέστερη ιστορία της φιλοσοφίας απέκτησε υποτιμητική σημασία, κυρίως εξαιτίας των προκλητικών, και κάποτε ηθικά και πολιτικά επικίνδυνων θεωριών του, αλλά και εξαιτίας της προκατάληψης που προκάλεσε η εναντίον τους αυστηρή πλατωνική και αριστοτελική κριτική. Ο Πρωταγόρας στο ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα ισχυρίζεται ότι διδάσκει πως να αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τις προσωπικές υποθέσεις, του σπιτιού και τις δημόσιες υποθέσεις, χωρίς ο ίδιος να χρησιμοποιεί τον όρο σοφιστής. Αυτό που φαίνεται να είναι κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι ασχολήθηκαν με τη διδασκαλία της ρητορικής. Άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι η πολεμική που δέχτηκαν ότι προσέφεραν υπηρεσίες με αντάλλαγμα την χρηματική αμοιβή τους. Ιδιαίτερα συχνά απαντάται στον Πλάτωνα ο προβληματισμός του γύρω από την αμειβόμενη διδασκαλία, η οποία επέτρεπε στον καθένα να αποκτήσει γνώση. Άλλο κοινό τους γνώρισμα ήταν το ότι όλοι τους ταξίδευαν από μέρος σε μέρος προκειμένου να εκφράσουν τις απόψεις τους. Ο όρος, επομένως, περιλαμβάνει έναν ιδιαίτερα ευρύ κύκλο φιλοσόφων και δεν υπάρχουν ενδείξεις για το αν αυτοί είχαν τη συναίσθηση της ενιαίας επαγγελματικής ομάδας. Οι γνωστότεροι που αναφέρονται είναι: ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης, ο Γοργίας ο Λεοντίνος, ο Πρόδικος ο Κείος, ο Ιππίας ο Ηλείος και ο Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος. Από την Αθήνα κατάγονταν ο Αντιφών και ο Κριτίας, οι οποίοι δεν ήταν όμως περιοδεύοντες. Ποιοι είναι οι όροι που ευνοούν την εμφάνισή τους στην Αθήνα του 5 ου αιώνα; Η εμφάνιση των Σοφιστών ευνοείται κατεξοχήν από τους δημοκρατικούς θεσμούς που ίσχυαν στην Αθήνα του 5ου αι. και που επέτρεπαν σε κάθε πολίτη να συμβάλλει με τη δύναμη του λόγου του στη λήψη σημαντικών πολιτικών αποφάσεων. Η πραγματικότητα αυτή ερχόταν σε αντίθεση με την παλιότερη αριστοκρατική αντίληψη, κατά την οποία για τη διαιώνιση της πολιτικής αρετής υπεύθυνη ήταν η κληρονομικότητα (η φύση). Με την δράση των Σοφιστών η αρετή μπορούσε και έπρεπε να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας για κάθε πολίτη, γεγονός που καθιστούσε περισσότερο ευέλικτη την κοινωνική διαστρωμάτωση. Μία άλλη παράμετρος που συντελεί στην αμφισβήτηση των παραδοσιακών αντιλήψεων είναι η στροφή προς τη γνώση με την επενέργεια της εμπειρίας. Ιστορικοί, όπως ήταν ο Ηρόδοτος, έρχονται σε επαφή με άλλους πολιτισμούς, ενώ την ίδια εποχή η ιατρική εξετάζει τις διαφορετικές λειτουργίες πάνω σε διαφορετικούς οργανισμούς. Οι Σοφιστές είναι επομένως μια ακόμη επαγγελματική ομάδα, που με το δικό της τρόπο αμφισβητεί και καταρρίπτει παραδοσιακές και κοινά αποδεκτές ως τότε αντιλήψεις. Όλες αυτές οι παράμετροι συνεπικουρούν στη διαμόρφωση ενός τέτοιου πνευματικού κλίματος που μετατρέπει την Αθήνα σε αδιαμφισβήτητο «πρυτανεĩο της σοφίας». Τι δίδασκαν οι Σοφιστές; Το αντικείμενο ενασχόλησης και διδασκαλίας των Σοφιστών δεν ήταν για όλους κοινό. Μια κάποια εικόνα μας δίνει ο Πλάτωνας, και κυρίως για το πρόσωπο του Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο, ωστόσο δεν μπορούμε με βεβαιότητα από τα λίγα αποσπάσματα να

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

50

κρίνουμε το περιεχόμενο ή το πνεύμα της φιλοσοφίας του. Ένα θέμα που απασχόλησε ιδιαίτερα τον κύκλο τους ήταν η αντίθεση νόμου και φύσης, ακόμα και στο θέμα αυτό, ωστόσο, δεν υπάρχει κάποια ενιαία αντίληψη, αλλά οι απόψεις διίστανται. Επίσης προβληματίστηκαν πάνω σε άλλους κοινωνικούς θεσμούς, όπως αυτόν της θρησκείας. Παράλληλα δε με τη ρητορική τέχνη αναπτύσσεται ένα θεωρητικό ενδιαφέρον για τη γλώσσα. Ο Πρωταγόρας δίνει έμφαση στην ορθοέπεια, ο Γοργίας ασχολείται με ρητορικά σχήματα (αντίθεση, ισόκωλο, πάρισον, ομοιοτέλευτο, παρονομασία, κ.α.), ενώ ο Πρόδικος μελετά τις λεπτές διαφοροποιήσεις μεταξύ των λέξεων. Πώς ορίζεται ο λόγος στο Ελένης Εγκώμιον του Γοργία και ποια η σχέση του με την αλήθεια; Το Ελένης Εγκώμιον αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό κείμενο για τη θεωρητική θεμελίωση της ρητορικής. Ο Γοργίας επιδεικνύει τη ρητορική του δεινότητα επιχειρώντας να αποδείξει το «ακατόρθωτο», που εν προκειμένω είναι η άποψη ότι η Ωραία Ελένη δεν ήταν υπεύθυνη για τον Τρωικό Πόλεμο. Ο Γοργίας επιχειρεί να πείσει ότι η Ωραία Ελένη δεν είναι υπεύθυνη για τον Τρωικό Πόλεμο. Στόχος του είναι να αποδείξει τη μη ενοχή της Ελένης. Γι αυτό ισχυρίζεται ότι αυτή η πράξη της δεν έγινε με τη δική της ελεύθερη βούληση, αλλά μετά από κάποιο καταναγκασμό. Ο λόγος είναι μεγάλος δυνάστης. Έρχεται στον δέκτη απέξω και με τη δεινότητα του ρήτορα συντελεί στην καλλιέργεια μιας ορισμένης ψυχολογικής κατάστασης. Η πειθώ πιθανόν να είναι η αιτία της αρπαγής της Ελένης. Ο ρήτορας φαίνεται να υποστηρίζει ότι ο λόγος είναι η αιτία που πείστηκε η Ελένη και όχι η θεϊκή παρέμβαση. Κάνει στο σημείο αυτό διαχωρισμό ανάμεσα στη δύναμη του λόγου και στη θεϊκή παρέμβαση. Έχει τη δική του αυτονομία ο λόγος και δεν δέχεται να παρεμβαίνει στο έργο του καμία θεϊκή δύναμη. Δεν θα πρέπει να αποδεκτούμε το μύθο ότι κάποιος παρενέβη και η Ελένη πείστηκε να ακολουθήσει τον Πάρη, αλλά ο λόγος λειτουργώντας αυτόνομα και με αξιολογική ουδετερότητα έπεισε τη γυναίκα να εγκατασταθεί στην Τροία. Ο λόγος, αν και από θεωρητικής πλευράς δε συνδέεται με τη βία, στην πράξη λειτουργεί με βάση τον πειθαναγκασμό. Αν και η πειθώ δεν ταυτίζεται με τον εξαναγκασμό, ουσιαστικά έχει την ίδια δύναμη με αυτόν. Όταν ισχυριζόμαστε ότι ο λόγος έπεισε τη ψυχή να πιστέψει αυτά που έχουν λεχθεί, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι άσκησε σε αυτήν μια μορφή εξαναγκασμού. Ο λόγος, αφού εξανάγκασε τη ψυχή διέπραξε αδίκημα, ενώ η ψυχή που πείσθηκε άδικα κατηγορείται. Επομένως ο λόγος απάτησε και εξανάγκασε τη ψυχή να πιστέψει αυτά που έχουν λεχθεί. Βασικά χαρακτηριστικά του λόγου είναι η απάτη και ο πειθαναγκασμός. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος είναι μεγάλος δυνάστης που παρόλο που έχει το πιο μικρό και αφανές σώμα, επιτελεί τα πιο θεϊκά έργα. Έχει τη δική του υπόσταση, το μικρό και αφανές σώμα που του δίνει τη δυνατότητα να ενεργεί άμεσα και αυτόνομα. Ο Γοργίας είναι ο εισηγητής της ιατρικής αναλογίας. Στο «Ελένης Εγκώμιο» θεωρεί ότι ο τρόπος με τον οποίο ο λόγος επιδρά σε μια ψυχή είναι ο ίδιος με τον τρόπο που ενεργεί ένα φάρμακο σε ένα ορισμένο σώμα. Δηλαδή ταυτίζει το ρόλο του λόγου με αυτόν του φαρμάκου. Ο λόγος παραλληλίζεται με τα φάρμακα: όπως και αυτά έτσι και τα επιχειρήματα λειτουργούν το καθένα διαφορετικά σε κάθε διαφορετικό άνθρωπο και επομένως δεν υπάρχει ένας αντικειμενικά ορθός λόγος. Η αλήθεια υποχωρεί για χάρη της αποτελεσματικότητας του λόγου στην ψυχή ενός συγκεκριμένου ακροατή. Από τα παραπάνω καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι με τη συμβολή του ρήτορα η αλήθεια επισκιάζεται από την αληθοφάνεια. Ο ικανός ρήτορας είναι σε θέση να

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

51

κατασκευάζει επιχειρήματα υπέρ ή εναντίον μιας δεδομένης υπόθεσης. Δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, αλλά η δυνατότητα να γίνει αποδεχτή μια θέση εξαρτάται από την ικανότητα να πείθει ο ρήτορας. Κατά τον ίδιο τρόπο ο Πρωταγόρας υποστήριζε ότι για κάθε πράγμα υπάρχουν δύο γνώμες. Ποια είναι τα ερμηνευτικά ζητήματα που θέτει η φράση του Πρωταγόρα «για όλα τα πράγματα μέτρον είναι ο άνθρωπος για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν»; Με τη ρήση αυτή φαίνεται ότι ο Πρωταγόρας ξεκινούσε κάποιο έργο του με τίτλο Αλήθεια ή Καταβάλλοντες Λόγοι. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι πολύ προκλητικό: όλες οι υποκειμενικές αντιλήψεις ευσταθούν. Έτσι εγκαινιάζεται η παράδοση του σχετικισμού. Για την ερμηνεία της είναι απαραίτητη η διευκρίνιση 3ων σημείων: α) ποια είναι αυτά τα πράγματα, που αναφέρονται, β) από ποια πλευρά αντικρίζει τον άνθρωπο, και γ) τι σημαίνει η φράση «τα πράγματα υπάρχουν»; Ο Πρωταγόρας με τον όρο «πράγματα» δεν εννοούσε μόνο τα αντικείμενα της αισθητηριακής αντίληψης αλλά κάθε κρίση που μπορεί να εκφέρει ένα υποκείμενο για οποιοδήποτε ζήτημα. Αν δεχτούμε ότι αυτό που εννοεί ο Πρωταγόρας με τον όρο «άνθρωπος» δεν είναι το γένος όλων των ανθρώπων αλλά ο διαφορετικός άνθρωπος θα πρέπει να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι ο σοφιστής παραδεχόταν ότι πράγματα όπως το δίκαιο, το ωφέλιμο είναι διαφορετικά για διαφορετικούς ανθρώπους. Η γνώση καθορίζεται από το υποκείμενο που αντιλαμβάνεται και σκέπτεται. Δεν υπάρχουν γενικά κριτήρια, με βάση τα οποία θα μπορούμε να διακρίνει το αληθινό από το ψευδές. Κάθε λόγος αντιστοιχεί με μια υποκειμενική εμπειρία, η οποία είναι ισοδύναμη από πλευρά αλήθειας με όλες τις άλλες. Με αυτό τον τρόπο η παρουσία των σοφών ανθρώπων είναι περιττή. Παραφράζοντας τα λόγια του Πρωταγόρα στο διάλογο Θεαίτητος δίνεται η απάντηση στο τρίτο ερώτημα. Ο αέρας που υπάρχει σε εμάς (με αντικειμενικό τρόπο) υπάρχει για τον καθένα από εμάς με διαφορετικό τρόπο (ψυχρός, θερμός, δυνατός). Από αυτήν την έννοια είναι για τον καθένα από εμάς κάτι διαφορετικό(για άλλους ψυχρός, για άλλους θερμός). Ωστόσο θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ο σχετικισμός του Πρωταγόρα δεν είναι τόσο ριζικός, ώστε η ύπαρξη των πραγμάτων να εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε ο καθένας από εμάς προσωπικά τα πράγματα, αλλά είναι πιο περιορισμένος στις εκτιμήσεις που κάνουμε για τα πράγματα που ένα αντικειμενικό τρόπο υπάρχει γύρω μας. Δεν λαμβάνουμε υπόψη μας την υποκειμενική θέση του καθενός αλλά την κοινή γνώμη, η οποία διαμορφώνεται σε κάποιο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα από μια συγκεκριμένη ανθρώπινη κοινότητα. Δίκαιο είναι ό,τι φαίνεται δίκαιο στην πόλη- κράτος ή στην πλειοψηφία της. Δίκαιο είναι ό,τι ωφελεί την πόλη και έχει την ευρύτερη δυνατή συναίνεση των κυβερνωμένων. Ποιο είναι το περιεχόμενο της διαμάχης νόμω – φύσει στους Σοφιστές; Σύμφωνα με τους σοφιστές δεν υπάρχει μια αντικειμενική αλήθεια αλλά πολλές υποκειμενικές. Καμιά γνωστική διαδικασία δεν φτάνει στην αντικειμενική φύση των πραγμάτων, ούτε αντιπροσωπεύει μια απόλυτη αλήθεια, που να ισχύει για όλους. Στα πλαίσια αυτού του σχετικισμού οι σοφιστές τοποθετήθηκαν στο πρόβλημα της διαμάχης νόμω και φύσης. Σύμφωνα με τη θέση του Καλλικλή, όπως αυτή διατυπώνεται στο διάλογο Γοργίας του Πλάτωνα, αυτοί που θεσπίζουν τους νόμους είναι οι αδύνατοι άνθρωποι και το

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

52

πλήθος. Ισχυρίζονται αυτοί ότι είναι άδικο να έχει κάποιος περισσότερα από τους άλλους. Οι νόμοι που θεσπίζουν στρέφονται εναντίον αυτών που επιδιώκουν να έχουν περισσότερα από τους πολλούς. Αντίθετα σύμφωνα με τους νόμους της φύσης δίκαιο είναι ο καλύτερος να βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση από τον χειρότερο. Επομένως ο Καλλικλής αντιπαραθέτει στον νόμο της πολιτείας το νόμο της φύσης, το νόμο του ισχυρότερου, τον νόμο της ζούγκλας, τον οποίο ο ίδιος δείχνει να προτιμά. Αυτό που υπαγορεύει ο νόμος της φύσης είναι αυτό που ισχύει στην πραγματικότητα και όχι αυτό δηλώνει ο νόμος της πολιτείας. Για τους Σοφιστές ο όρος νόμος της φύσης αποδίδει την ισχύουσα πραγματικότητα, αυτό που συμβαίνει. Η διάκριση αυτή ανάγεται στην διατύπωση της ατομικής θεωρίας του Δημοκρίτου. Αυτό που πιστεύουν οι άνθρωποι για τα πράγματα δεν έχει καμιά σχέση με την αληθινή φύση των πραγμάτων, όπως εκφράζεται με την ατομική σύστασή τους. Η πρακτική πλευρά του ζητήματος απαντάται σε διάφορα θέματα της κοινωνικής ζωής της Αθήνας του 5ου αιώνα, όπως στην παιδεία, όπου η παιδεία παύει να είναι προνόμιο των εκ φύσεως και καταγωγής ενάρετων. Αυτό που απασχολεί τους Σοφιστές είναι η ηθική και η πολιτική πλευρά του θέματος. Αυτό που ισχύει πραγματικά εκφράζεται από το νόμο της φύσης, ενώ ο νόμος της πολιτείας εκφράζει αυτό που εκλαμβάνεται με ένα ορισμένο τρόπο από τους ανθρώπους. Ο Ιππίας υποστηρίζει ότι ο νόμος που είναι τύραννος των ανθρώπων, συχνά παραβιάζει τη φύση, ενώ ο Γλαύκων φαίνεται να συμφωνεί με την άποψη ότι οι άνθρωποι ακολουθούν το δίκαιο μόνο αναγκαστικά (αναπτύσσοντας το μύθο με το δακτυλίδι του Γύγη). Ο Αντιφώντας ακολουθεί την εξής συλλογιστική: οι νόμοι είναι ανθρώπινο προϊόν, επομένως δικαιοσύνη είναι να μην παραβαίνει κάποιος τα νόμιμα που έχει θεσπίσει η κοινωνία του. Εφόσον επομένως οι επιταγές της φύσης έχουν μεγαλύτερη ισχύ από αυτές του νόμου, είναι πιο ωφέλιμο το να ακολουθεί κανείς τη φύση. Αν έχουμε τη δυνατότητα να παραβούμε τον νόμο της πολιτείας χωρίς να μας αντιληφθούν οι άλλοι, τότε είναι για εμάς ωφέλιμο να ακολουθήσουμε τις επιταγές της φύσης. Αν υπάρχει η δυνατότητα να αντιμετωπίσουμε με τον ίδιο άσχημο τρόπο την άδικη συμπεριφορά προς εμάς των γονιών μας όντας απαρατήρητοι καλώς θα ακολουθήσουμε αυτή τη συμπεριφορά. Διαφορετικά είναι προτιμότερο να συμμορφωθούμε με τον νόμο, που λέει ότι τα παιδιά πρέπει να φέρονται με καλό τρόπο στους γονείς τους. Αυτά που υπαγορεύει ο νόμος της πολιτείας είναι προϊόν σύμβασης και δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Αυτή η θέση για την αντίθεση νόμου και φύσης δεν εκφράζει όλους τους σοφιστές. Ο Πρωταγόρας στον ομώνυμο διάλογο του Πλάτωνα αναφέρει ότι η δικαιοσύνη έχει προσφερθεί από τους θεούς στον άνθρωπο για να αντιμετωπίσει τη φυσική δύναμη των άλλων ζώων.

Ποια είναι η στάση των σοφιστών σχετικά με την έννοια του θείου; Ο Πρωταγόρας στο ερώτημα της ύπαρξης ή όχι των θεών ακολούθησε την οδό του αγνωστικισμού. Ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει, αν οι Θεοί υπάρχουν ή δεν υπάρχουν και πως είναι στη μορφή. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που εμποδίζουν αυτή τη γνώση. Ο κυριότερος είναι η αβεβαιότητα και η σύντομη ανθρώπινη ζωή. Με αυτήν την θέση του ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση με τους μύθους εκείνους που έδιναν ανθρωπομορφική διάσταση στην έννοια Θεοί, παρουσιάζοντας τους με ανθρώπινες αδυναμίες, πάθη. Αδυνατεί να πάρει θέση, αν οι Θεοί υπάρχουν η δεν υπάρχουν. Αυτό δεν μπορεί να το αποδείξει μέσω των αισθήσεων που αποτελούν τη μοναδική πηγή γνώσης. Αφού οι θεοί δεν αποτελούν μέρος του αισθητού κόσμου, δεν μπορεί να γνωρίζει ποια είναι η μορφή τους. Σε αυτήν την περίπτωση οποιαδήποτε κρίση για το θεό θα ήταν προϊόν φαντασίας. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

53

αντικειμενική και απόλυτη γνώση της πραγματικότητας δεν μπορεί να υπάρξει γνώση σχετικά με τους Θεούς. Οι θέσεις που μπορούμε να έχουμε για την ύπαρξη του θεού είναι υποκειμενικές και προσωπικές. Όλες οι κρίσεις ως υποκειμενικές μπορούν να είναι αποδεκτές. Καταδίκασε τον ανθρωπομορφισμό των θεών. Επομένως, φαίνεται να τονίζει περισσότερο την αδυναμία του ανθρώπου να ξέρει κάτι για τους θεούς και όχι ότι δεν υπάρχουν. Βέβαια έστω και με αυτό τον τρόπο εξέφρασε μια στάση ασέβειας και προκάλεσε πολλές φορές αντιδράσεις στην αθηναϊκή κοινωνία που επιδίωκε την καταδίκη του .Έτσι ήρθε σε αντίθεση με τις επικρατούσες θρησκευτικές αντιλήψεις της εποχής του, κινδυνεύοντας πολλές φορές ο ίδιος να καταδικαστεί. Βέβαια, αν συνδέσουμε όλα τα παραπάνω με τη ρήση «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», όπου ο Πρωταγόρας θέτει ως μέτρο όλων τον άνθρωπο, θα διαπιστώσουμε ότι οι θεοί και η γνώση της ύπαρξης τους, για το σοφιστή δεν έχουν ιδιαίτερη αξία, γιατί ενδιαφέρεται να ερμηνεύσει τον κόσμο με τέτοιο τρόπο, ώστε οι θεοί να μην έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Με τον τρόπο που αναλύει τη σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας αντιτίθεται σε κάθε μορφή βεβαιότητας στο χώρο της θρησκείας. Αδιαφορεί για κάθε ίχνος αλήθειας που θα είχε με το μέρος της τους θεούς. Αδυνατεί να κατανοήσει πως οι άνθρωποι έδιναν ανθρωπομορφικές διαστάσεις στους θεούς από τη στιγμή που δεν είναι βέβαιο ότι υπάρχουν και αν υπάρχουν, δεν μπορούν να ξέρουν τι μορφή μπορεί να έχουν. Ο Πρωταγόρας θεωρεί ως κριτή των πραγμάτων τον κάθε άνθρωπο αντικρούοντας τη μεταφυσική θεωρία του Παρμενίδη που διακήρυττε ότι η αλήθεια και η γνώση αφορά μόνο τον θεό, ενώ ο άνθρωπος δε μπορεί να τη συλλάβει. Ο Πρωταγόρας όμως, εξυψώνοντας τον άνθρωπο αντιμετωπίζει με σκεπτικιστικό τρόπο τη θεωρία περί θεού, συνδέοντας τη με τη διαπίστωση ότι η αληθινή απόλυτη γνώση δεν είναι δυνατή, εφόσον δε γνωρίζουμε, αν υπάρχει θεός ή όχι. Είναι διαπιστωμένη η αδυναμία του ανθρώπου να γνωρίσει πράγματα που βρίσκονται εκτός εμπειρίας. Ό,τι είναι για τον ένα ιερό, μπορεί να είναι ασέβεια για κάποιον άλλον. Ο Πρωταγόρας εξορίστηκε, σύμφωνα με την παράδοση, όταν εξέφρασε την άγνοιά του σχετικά με την ύπαρξη ή μη των θεών και με τη μορφή που έχουν. Στο επιχείρημα του αυτό ο σοφιστής δεν αρνείται την ύπαρξη των θεών, αμφισβητεί μόνο τη γνώση που μπορεί να έχει ο άνθρωπος για τους θεούς. Με κανένα τρόπο δεν θα μπορούσε απ’ αυτό να χαρακτηριστεί άθεος, σίγουρα όμως (και σύμφωνα με τις γνωσιολογικές του απόψεις) σκεπτικιστής. Ο Πρόδικος θεωρεί την αναφορά στο Θεό ανθρώπινο κατασκεύασμα. Οι θεοί στους οποίους πιστεύουν οι άνθρωποι δεν υπάρχουν, αλλά αποτελούν εφεύρεση των παλαιών ανθρώπων που θεοποίησαν όλα τα πράγματα που ήταν χρήσιμα για τη ζωή. Σύμφωνα με αποσπάσματα και μαρτυρίες η έννοια του θεού αφορά την απόδοση θεϊκών ιδιοτήτων σε αντικείμενα, πράγματα και τη λατρεία προσώπων που βοήθησαν με τις επινοήσεις τους τους ανθρώπους στις καθημερινές ασχολίες τους. Ο Πρόδικος θεωρεί ότι ως θεοί τιμήθηκαν τα πράγματα που ωφελούν, όπως και οι άνθρωποι που επινόησαν μέσα διατροφής, τρόπους προφύλαξης και άλλα τεχνικά μέσα. Οι αρχαίοι πίστεψαν για θεούς, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα ποτάμια και τις βρύσες, επειδή όλα αυτά ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων. Βέβαια νεότερες μελέτες διατηρούν επιφυλάξεις για το κατά πόσο ο Πρόδικος ήταν άθεος. Σύμφωνα με τον Κριτία και τον Θρασύμαχο ο νόμος είναι δεσμά που επιβάλλουν οι ισχυροί στους υπηκόους τους. Σύμφωνα με τον Κριτία οι άρχοντες έκαναν λόγο για ύπαρξη των θεών, ώστε από το φόβο της αιώνιας αδικίας οι πολίτες να μην οδηγούνται σε αδικίες. Η ύπαρξη του θεού είναι ένα τέχνασμα που επινόησαν οι φορείς της εξουσίας προκειμένου να κυβερνούν τους υπηκόους τους πιο αποτελεσματικά. Η θρησκευτική πίστη εξυπηρετεί τους κυβερνώντες, γιατί εμποδίζει την ανεξέλεγκτη διάθεση των ανθρώπων για διάπραξη αδικιών. Με την παραπάνω επιχειρηματολογία ο Κριτίας προσπαθεί να αποδείξει ότι η θρησκευτική πίστη είναι μια σκόπιμη απάτη με την οποία οι φορείς της εξουσίας εξασφαλίζουν την καλή

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

54

συμπεριφορά των αρχομένων. Οι θεοί είναι επινόηση των κυβερνώντων που αδυνατώντας να πείσουν οι ίδιοι με τις ποινές και τον εκφοβισμό της εξουσίας τους πολίτες επικαλέστηκαν τη θεία τιμωρία για να τους πειθαρχήσουν. Η θεότητα είναι ένα είδος μυστικής αστυνομίας, που επινοήθηκε από τους άρχοντες, για να ελέγχουν τις συνειδήσεις των υπηκόων τους και να ασκούν σε αυτούς ένα μέσο καταπίεσης. Τι είναι ο σωκρατικός κύκλος; Μπορείτε να αναφέρετε δέκα στοχαστές που ανήκουν σε αυτόν; Είναι ο κύκλος εκείνος που περιλαμβάνει τους στοχαστές εκείνους που γνώριζαν τον Σωκράτη προσωπικά και βρίσκονταν σε καθημερινή σαφήνεια με αυτόν και μεταξύ τους, οι σύγχρονοι φίλοι και οι συνομιλητές του Σωκράτη όσο και τα μεταγενέστερα στελέχη των Σωκρατικών σχολών. Σε αυτόν τον κύκλο συναντάμε τόσο απλούς ιδιώτες όσο και σημαντικές προσωπικότητες του δημόσιου βίου με ιδιαίτερα διανοητικά και φιλοσοφικά και πολιτικά ενδιαφέροντα. Αυτοί οι Σωκρατικοί διαφέρουν σε ό,τι αφορά την καταγωγή τους, την κοινωνική τάξη τους, την οικονομική τους κατάσταση, την παιδεία τους και τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Παρ’ όλες τις διαφορές αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως μέλη μιας ομάδας, ενός κύκλου, με κέντρο τον Σωκράτη. Στοχαστές αυτού του κύκλου είναι ο Ξενοφών ο Αθηναίος, ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος, ο Κρίτωνας, ο Κριτίας, ο Χαρμίδης, ο Αλκιβιάδης, ο Χαιρεφών, ο Αισχίνης, Αντισθένης, ο Ευκλείδης. Τι είναι οι διαδοχές; Να αναφέρετε τους ελάσσονες Σωκρατικούς φιλοσόφους οι οποίοι θεμελιώνουν διαδοχές. Διαδοχές είναι οι Σωκρατικές σχολές που αναπτύσσουν στενές σχέσεις αλλά και έντονο ανταγωνισμό μεταξύ τους. Η καθεμιά από αυτές αυτοπαρουσιάζεται ως η μοναδική αυθεντική κληρονόμος του πνεύματος και της διδασκαλίας του Σωκράτη και δίνει τη δική της ερμηνεία της σωκρατικής φιλοσοφίας. Επικεφαλής κάθε διαδοχής είναι κάποια σημαντική προσωπικότητα του σωκρατικού κύκλου. Αυτοί που θεμελίωσαν διαδοχές ήταν οι Αντισθένης (ιδρυτής κυνισμού), Αρίστιππος ο Κυρηναίος (ιδρυτής κυρηναικής), ο Ευκλείδης ο Μεγαρεύς (ιδρυτής μεγαρικής) και ο Φαίδων ο Ηλείος(ιδρυτής ηλιακής φιλοσοφίας).

Μπορείτε να αναλύσετε τις εξής έννοιες κυνισμός, παραχάραξη του νομίσματος, άσκησις; Κυνισμός είναι η θεωρία της Σωκρατικής σχολής που υποστηρίζει την επιστροφή σε μια απλή φυσική ζωή, ανεξάρτητη από νόμους και καθιερωμένες αξίες. Παραχάραξη του νομίσματος. Άσκησις είναι, σύμφωνα με τον κυνικό φιλόσοφο, Διογένη Λαέρτιο, η εξάσκηση μια συνεχής προγύμναση του σώματος και της ψυχής με στόχο την καταπολέμηση της επιθυμίας μας για ηδονή και η προετοιμασία για να αντιμετωπίσουμε τις αντιξοότητες της τύχης. Παραχάραξη του νομίσματος είναι η υποτίμηση της αξίας του νομίσματος από τον Διογένη τον Κυνικό υποσκάπτοντας τη βάση των χρηματικών συναλλαγών και νοθεύοντας γενικότερα τους θεσμούς και τις αξίες της κοινωνίας σε τομείς όπως η ηθική, η παιδεία, η πολιτική και η θρησκεία.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

55

Ποιες είναι οι βασικές θέσεις της κυρηναικής γνωσιοθεωρίας; Να εξηγήσετε την κεντρική θέση του ηδονισμού των Κυρηναικών; Σύμφωνα με τη κυρηναική γνωσιοθεωρία είναι η μόνη γνώση στην οποία έχουμε πρόσβαση είναι η συνείδηση που έχει ο καθένας για τα πάθη του. Επιπλέον δεν είναι δυνατόν να γνωρίσουμε τη φύση των εξωτερικών αντικειμένων. Η γνώση των παθών μας είναι να συναισθανθούμε τις υποκειμενικές μας εμπειρίες και όχι τις σωματικές μεταβολές. Αντιλαμβανόμαστε τα πάθη μας μέσω της εσωτερικής αφής φέρνοντας τον άνθρωπο σε άμεση επαφή με τις ποιοτικές μεταβολές του σώματος του. Τα πάθη είναι καταστάσεις ιδιωτικές ως προς το αντιληπτικό υποκείμενο. Είναι αδύνατον εμπειρικά να μεταδώσει κάποιος το περιεχόμενο των δικών του εμπειριών με τη βοήθεια της γλώσσας και δεν μπορεί να προσπελάσει τα πάθη των συνανθρώπων του. Δεν υπάρχει ένα κοινό κριτήριο ώστε να προσδιορίζουμε τη σχέση των υποκειμενικών εμπειριών προς την εξωτερική πραγματικότητα. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις εμπειρικές ιδιότητες των εξωτερικών αντικειμένων. Εκφράζει μια μορφή σκεπτικισμού, αλλά δεν αμφισβητείται η ύπαρξη εμπειρικών αντικειμένων. Οι αμφιβολίες περιορίζονται στη γνώση των εμπειρικών ιδιοτήτων των αντικειμένων. Η αλήθεια των εμπειρικών ισχυρισμών δεν επιβεβαιώνεται ούτε αναιρείται από κανένα είδος μαρτυριών. Στο κέντρο της ηθικής φιλοσοφίας βρίσκονται οι έννοιες της ηδονής και του πόνου που οι Κυρηναίοι χαρακτηρίζουν ως πάθη, καταστάσεις ή τροποποιήσεις ή εμπειρίες ή αντιλήψεις τις οποίες υφίσταται το αντιληπτικό υποκείμενο. Είδη παθών είναι ο πόνος και η ηδονή. Η ηδονή και ο πόνος μπορούν να θεωρηθούν φυσικές τροποποίησεις της σάρκας ή της ψυχής είτε ως υποκειμενικές εμπειρίες και γίνονται αντιληπτές με φυσιοκρατικούς ή με νοητικούς όρους. Οι απολαύσεις και οι οδύνες του παρόντος έχουν μικρή διάρκεια, καθώς ο βίος του ανθρώπου είναι σύντομος. Ενδιάμεσα πάθη είναι αντιληπτικές εμπειρίες που δεν είναι ούτε ευχάριστες, ούτε δυσάρεστες.

Μπορείτε να προσδιορίσετε τα σωκρατικά στοιχεία της Ηλιακής και της Ερετρικής σχολής; Η Ηλιακή σχολή ιδρύθηκε από τον Φαίδωνα τον Ηλείο. Τα χαρακτηριστικά αυτής της σχολής είναι διακριτά στα έργα Ζώπυρος και Σίμων. Στον Ζώπυρο διερευνάται η αρχή της φυσιογνωμικής επιστήμης. Τα σωματικά χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Μέσω της φιλοσοφικής παιδείας ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει τις κακές φυσικές προδιαθέσεις και να αποκτήσει καλό χαρακτήρα. Στον Σίμωνα διατυπώνονται διάφορες αντιλήψεις για την αρετή και για τη σχέση της με την ηδονή. Υποστηρίζεται η θέση ότι ορισμένες ηδονές που πηγάζουν από ενάρετες πράξεις και συνδυάζονται με την καλλιέργεια της αρετής. Με τη σχολή αυτή η φιλοσοφία δίνει μεγάλη σημασία στη διάπλαση του χαρακτήρα και προτεραιότητα στη φιλοσοφική πρακτική. Από τον Μενέδημο ιδρύεται η Ερετρική σχολή. Ο Μενέδημος απορρίπτει την πολλαπλότητα των αρετών και τις μεταξύ τους διαφορές. Ουσιαστικά η αρετή είναι μία και μοναδική και απλώς έχει πολλά ονόματα, όπως σωφροσύνη, ανδρεία και δικαιοσύνη. Όπως ο Σωκράτης ο Μενέδημος και η σχολή του υποστηρίζουν την ενότητα της αρετής Οι διαφορετικές αρετές είναι στην πραγματικότητα συνώνυμα της μίας και μοναδικής αρετής.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

56

Το αγαθό είναι ένα και ενιαίο. Επίσης ο Μενέδημος επηρεάζεται από τον Σωκράτη και με την υιοθέτηση της θέσης ότι το ύψιστο ηθικό αγαθό συνδέεται με την ψυχή και μπορεί να επιτευχθεί με τη βοήθεια της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφική γνώση και η άσκηση είναι απαραίτητες για την επίτευξη της αρετής. Εκφράζει ο Μενέδημος την πίστη του στη θεία πρόνοια και στη θεϊκή δημιουργία του σύμπαντος. Τι γνωρίζετε για τον Ευκλείδη; Ποιες είναι οι σημαντικότερες φιλοσοφικές συνεισφορές των Διαλεκτικών; Ο Ευκλείδης θεωρείται ο ιδρυτής της Μεγαρικής σχολής. Τα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα των Μεγαρικών εστιάζονται στην ηθική και στη μεταφυσική. Δεν ασχολήθηκαν οι Μεγαρικοί σοβαρά με τη λογική θεωρία. Οι Μεγαρικοί είχαν επηρεαστεί από τον Σωκράτη αλλά και από τον Παρμενίδη. Ο Ευκλείδης επηρεασμένος από τον Σωκράτη κάνει λόγο για την ενότητα της αρετής. Αυτή όμως η θέση του συνδέεται και με τη θέση του Παρμενίδη ότι όλα τα ονόματα αναφέρονται σε ένα και μόνο ον. Ο Ευκλείδης και οι υπόλοιποι Μεγαρικοί υποστηρίζουν ότι ένα πράγμα είναι δυνατόν μόνο όταν είναι ενεργεία, στην αντίθετη περίπτωση δεν είναι δυνατόν. Εκφράζουν ένα είδος ηθικού μονισμού, δίχως όμως να ασπάζονται την μεταφυσική του Παρμενίδη και των Ελεατών στο σύνολό της. Ιδρυτής της Διαλεκτικής σχολής ήταν ο Κλεινόμαχος ο Θούριος, μαθητής του Ευκλείδη. Αποσπάστηκε από τη Μεγαρική σχολή και ενδιαφέρθηκε αυτή καθαυτή για τη διαλεκτική δραστηριότητα παρά για τις ηθικές εφαρμογές της. Κοινά σημεία των Μεγαρικών και των Διαλεκτικών είναι το ενδιαφέρον τους για τα λογικά παράδοξα και τις σωκρατικές καταβολές. Ο Κλείνομαχος ασχολείται με τη μελέτη των προτάσεων και των κατηγορημάτων. Οι διάδοχοι του ασχολούνται και αυτοί με τη λογική των προτάσεων (υποθετικές προτάσεις, υποθετικούς συλλογισμούς, τροπικότητα και εγκυρότητα των συνεπαγωγών). Άλλοι διαλεκτικοί ασχολήθηκαν με τη διατύπωση ορισμών. Επηρεασμένοι από τον Σωκράτη ενδιαφέρονται για τη φύση του ορισμού και για τη μέθοδο της ερωταπόκρισης. Οι Διαλεκτικοί αυτοπροβάλλονται ως οι αληθινοί κληρονόμοι της φιλοσοφίας του Σωκράτη. Ποιες είναι οι βασικές θέσεις των Κυνικών; Η κυνική φιλοσοφία είναι ένα από τα πιο μακρόβια φιλοσοφικά κινήματα της Αρχαιότητας. Αναπτύσσεται από τον 4ο αιώνα πχ μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. Οι Κυνικοί οφείλουν το όνομα τους στον χαρακτηρισμό κύων (σκύλος) που δόθηκε στον Αντισθένη ή για άλλους στον Διογένη. Οι οπαδοί αυτής της σχολής διακρίνονται για τον αντικομφορμισμό τους. Οι Κυνικοί μοιάζουν με το ζώο από το οποίο πήραν την ονομασία τους κυρίως ως προς την αναισχυντία, την τάση τους να συμπεριφέρονται χωρίς ντροπή, αιδώ στη δημόσια ζωή τους, καταπατώντας τις συμβάσεις της κοινωνικής ζωής. Νοθεύουν τους θεσμούς και τις αξίες της κοινωνίας σε τομείς όπως η ηθική, η παιδεία, η πολιτική και η θρησκεία. Ο Διογένης θεωρούσε ότι είχε τον ίδιο τρόπο ζωής που είχε ο Ηρακλής, γιατί έδινε έμφαση στην ελευθερία. Γελοποιούσε την ευγενή καταγωγή, τη δόξα και αυτού του είδους τις διακρίσεις που χαρακτηρίζονται ως ενδείξεις ηθικής κακίας. Έκανε λόγο για την πολιτεία του κόσμου (συνεύρεση δύο ανθρώπων κοινή συναινέσει, όχι γάμος, τα παιδιά να ανήκουν σε όλους από κοινού). Οι Κυνικοί προχωρούν πιο πέρα από τις συμβατικές αξίες της κοινωνίας, εισάγουν την έννοια του κοσμοπολιτισμού και πιστεύουν ότι επιτρέπονται από τον ορθό λόγο πράξεις ιεροσυλίας και καννιβαλισμού. Οι Κυνικοί είναι αγνωστικιστές

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

57

και ασκούν κριτική στα δόγματα και στις πρακτικές της ελληνορωμαϊκής θρησκείας. Καταδικάζουν κάθε μορφή δεισιδαιμονίας και απορρίπτουν τις έννοιες της θείας πρόνοιας και την παρέμβαση των θεών στα ανθρώπινα πράγματα. Διακηρύσσουν την ιδέα του ηθικά αγνού άνθρωπου. Αυτές τις θέσεις τους τις εφαρμόζουν στην καθημερινή ζωή τους. Βασικοί στόχοι του Διογένη και των μεταγενέστερων Κυνικών είναι να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από τα δεσμά της κοινωνίας και της συμβατικής ηθικής, να τον βοηθήσουν να κατανοήσει τη φύση των επιθυμιών και των αναγκών του και να υποδείξουν ένα τρόπο ζωής σύμφωνο προς τη φύση. Η άσκησις είναι, σύμφωνα με τον κυνικό φιλόσοφο, Διογένη Λαέρτιο, η εξάσκηση μια συνεχής προγύμναση του σώματος και της ψυχής με στόχο την καταπολέμηση της επιθυμίας μας για ηδονή και η προετοιμασία για να αντιμετωπίσουμε τις αντιξοότητες της τύχης. Ψυχική και σωματική άσκηση αλληλοσυμπληρώνονται. Η φυσική άσκηση αφορά τις σωματικές στερήσεις, οι οποίες οδηγούν το ανθρώπινο σώμα σε ενάρετα έργα. Η ψυχική άσκηση αφορά την περιφρόνηση των ηδονών. Για τον Διογένη θα πρέπει να ζούμε με ελάχιστα υλικά μέσα Με αυτόν τον τρόπο είμαστε ευτυχισμένοι, έχοντας ως βασικά χαρακτηριστικά την ελευθερία και την αυτάρκεια. Ακολουθώντας τη σωκρατική παράδοση οι Κυνικοί θεωρούν ότι η αρετή οδηγεί στην ευτυχία και είναι διδακτή. Η αρετή εκφράζεται περισσότερο με έργα παρά με λόγια. Ο Αντισθένης για τους περισσότερους μελετητές δεν υπήρξε ο ιδρυτής του κυνισμού, γιατί διαφοροποιήθηκε από τους εκφραστές αυτής της σχολής. Ωστόσο τα ηθικά συγγράμματα του Αντισθένη αποτελούν το θεωρητικό υπόβαθρο των Κυνικών.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόθεση του Πρωταγόρα όταν έλεγε ότι «για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος» ήταν να απαντήσει σε παλαιότερες θεωρίες του Παρμενίδη. Να αναπτύξετε αυτήν την υπόθεση και να εξηγήσετε τις συνέπειες της για τη διαδεδομένη αντίληψη του Πρωταγόρα ως θεμελιωτή του σχετικισμού. Με την πρόταση «για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος» ο Πρωταγόρας φαίνεται να αντιτίθεται στη θεωρία του Παρμενίδη για σταθερότητα και την ανυπαρξία της μεταβολής, της κίνησης. Ο Παρμενίδης αρνήθηκε τη δυνατότητα ενός πράγματος να μεταβεί από το μη είναι στο είναι. Από το τίποτε μόνο το τίποτε μπορεί να προέλθει. Σύμφωνα με τον

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

58

Ελεάτη φιλόσοφο η αλήθεια μπορεί να αποκτηθεί μόνο με τη βοήθεια της νόησης. Οι αισθήσεις που μαρτυρούν τη μεταβολή των πραγμάτων είναι αναξιόπιστες. Ο Πρωταγόρας στηρίχθηκε στη θέση του Ηράκλειτου για τη συνεχή κίνηση και ροή των πραγμάτων. Θεωρεί την αισθητήρια αντίληψη ως το μοναδικό κριτήριο της γνώσης και ορίζει ως πραγματικό μόνο αυτό που συλλαμβάνει από τις αισθήσεις. Δεν μπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε ως υπαρκτό αν προηγούμενα δεν έχει προσεγγισθεί από τις αισθήσεις. Για τον σοφιστή ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται το κάθε αντικείμενο, αλλά δε φτάνει στο σημείο να γνωρίζει τα πράγματα, όπως πραγματικά είναι. Αφού κριτήριο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος για όσα υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν, δέχεται μόνο ότι φαίνεται στον καθένα και εισάγει ο σοφιστής τη σχετικότητα. Απορρίπτεται η αντικειμενική γνώση και γίνεται λόγος για υποκειμενική γνώση και σχετική αλήθεια. Ο κάθε άνθρωπος βρίσκεται σε ένα ιδιωτικό κόσμο γνωστό μόνο σε εκείνον, που διαφέρει από τον ιδιωτικό κόσμο των άλλων. Με βάση αυτή τη λογική όλες οι απόψεις είναι αληθινές. Η γνώση είναι υποκειμενική και σχετική, αφού είναι ανθρώπινη. Η γνώμη που διαμορφώνει μπορεί να αναιρεθεί από κάποιον άλλο. Εκφράζει σχετική αλήθεια. Δηλώνει κάτι προσωρινό, το προσωπικό που μπορεί να αλλάξει. Κάθε πράγμα έχει το αντίθετο του και είναι δυνατόν να επικρατήσει προσωρινά μέχρι να βρεθεί κάτι άλλο και να αναιρέσει το προηγούμενο. Υπάρχουν πραγματικά δύο αντίθετοι λόγοι για κάθε πράγμα και όλοι οι λόγοι είναι αληθινοί. Σύμφωνα με συγκοινωνιακές μελέτες, η πιθανότητα ατυχήματος στους δρόμους δεν έχει να κάνει μόνο με τα χαρακτηριστικά του οδοστρώματος, αλλά και με τις προσδοκίες που έχουν οι διάφοροι οδηγοί, ανάλογα με την εμπειρία τους. Να συγκρίνετε αυτή τη διαπίστωση με τις θέσεις του Πρωταγόρα. Στην απάντηση σας να εξετάσετε κατά πόσο μια τέτοια διαπίστωση πρέπει να ενταχθεί στην παράδοση του σχετικισμού. Σύμφωνα με το παράδειγμα υπάρχουν πολλοί παράμετροι που μπορούν να οδηγήσουν σε ένα ατύχημα στον δρόμο. Οι οδηγοί έχουν διαφορετικές εκτιμήσεις ως προς τον τρόπο που θα πρέπει να κινηθούν. Πολλές φορές συμπεριφέρονται με διαφορετικό τρόπο, γιατί έχουν διαφορετικές εμπειρίες. Αυτό το παράδειγμα συνδέεται με την παράδοση του σχετικισμού. Σύμφωνα με τον σχετικισμό του Πρωταγόρα δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια, παρά μόνο κρίσεις που ευσταθούν ανάλογα με το πλαίσιο μέσα στο οποίο διατυπώνονται. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι βέβαιος για οποιαδήποτε εμπειρία με την έννοια ότι ο καθένας αντιλαμβάνεται με δικό του τρόπο τον κόσμο, τη φύση, τα πράγματα. Για τον καθένα υπάρχει η βεβαιότητα για τη θεώρηση ως αληθινού κάποιου πράγματος που όμως είναι διαφορετικό από αυτό που θεωρεί ως αληθινό κάποιος άλλος. Με τον σχετικισμό ο Πρωταγόρας αγνοεί την καθεαυτή αλήθεια και δικαιώνει τις προσωπικές θέσεις του καθενός που στηρίζονται στις αισθήσεις. Οι αισθητές ιδιότητες βρίσκονται στον κόσμο και δε γίνονται όλες αντιληπτές από τον ίδιο τον άνθρωπο. Άλλες αντιλαμβάνεται ο ένας άνθρωπος και άλλες ο άλλος. Αν και δεν έχουν από μόνες τους αντικειμενική αξία ο κάθε άνθρωπος που ενεργεί ως υποκείμενο δίνει αξία σε αυτές, αφού ισχύουν γι’ αυτόν αντικειμενικά. Αποκτούν ύπαρξη μέσα από τη διαδικασία της αντιληπτικότητας από τον άνθρωπο. Να εντοπίσετε στο χωρίο του Θουκυδίδη V89 στοιχεία της σοφιστικής σκέψης. Ο Θουκυδίδης κατασκεύασε ένα διάλογο ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Μηλίους, μέσα στον οποίο φαίνεται η επίδραση της σοφιστικής. Οι Αθηναίοι στην αρχή του διαλόγου

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

59

ισχυρίζονται ότι δεν επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν ωραία λόγια για τα δίκαια και τα άδικα των δύο πλευρών. Υπάρχει θέμα δικαίου μόνο σε περιπτώσεις που παρατηρείται ισορροπία δυνάμεων. Το επιχείρημα των Μηλίων ότι αν δεν εφαρμόσουν οι Αθηναίοι τους κανόνες δικαίου θα χάσουν τη θεϊκή υποστήριξη δεν είναι πειστικό. Οι σοφιστές καταδίκασαν τη θεϊκή παρέμβαση στα ανθρώπινα πράγματα. Όλοι θα πρέπει, σύμφωνα με τους Αθηναίους, να ακολουθούν το γενικό και αναγκαίο νόμο της φύσης, να εξουσιάζει κανείς, όταν έχει τη δύναμη. Οι Αθηναίοι λένε στους Μηλίους ότι τον φυσικό νόμο της επικράτησης του ισχυρότερου δεν τον θέσπισαν αυτοί ειδικά για αυτήν την περίπτωση, ούτε ήταν οι πρώτοι που τον εφάρμοσαν, όταν είχε θεσπιστεί. Ενεργούν σύμφωνα με αυτόν τον νόμο, αφού τον βρήκαν να υπάρχει και θα τον αφήσουν να υπάρχει παντοτινά. Τελειώνοντας οι Αθηναίοι το λόγο τους ισχυρίζονται ότι και οι Μηλίοι, αν βρίσκονταν στην ίδια θέση με αυτούς, θα επιχειρούσαν να εκμεταλλευτούν τη δύναμή τους. Στοιχεία της σοφιστικής σκέψης που υπάρχουν στο κείμενο είναι η προτίμηση στο φυσικό δίκαιο που αναγνωρίζει το δικαίωμα στον άνθρωπο να επιβληθεί, όταν έχουν δύναμη και η καταδίκη της θεϊκής παρέμβασης. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Σωκράτη στην Πολιτεία του Πλάτωνα (379c) με τις απόψεις του Κριτία, του Πρόδικου και του Πρωταγόρα για τη φύση του θείου και την ανθρώπινη γνώση γύρω από αυτό. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα ο Σωκράτης διατυπώνει την άποψη ότι ο θεός, εξαιτίας της αγαθής φύσης του, δεν μπορεί να είναι υπεύθυνος για τα πάντα, αλλά μόνο για τα καλά αποτελέσματα. Στο ίδιο διάλογο ασκείται αυστηρή κριτική στις παραδοσιακές αντιλήψεις για τους δώδεκα θεούς και τα «ανθρώπινα» πάθη τους. Αποδέχεται την ύπαρξη του θεού, γιατί μόνο μέσα από αυτήν αποκτούν ηθικό περιεχόμενο οι ανθρώπινες πράξεις. Είναι αντίθετος με τον ανθρωπομορφισμό των θεών. Ο Πρωταγόρας στο ερώτημα της ύπαρξης ή όχι των Θεών ακολούθησε την οδό του αγνωστικισμού. Ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει, αν οι Θεοί υπάρχουν ή δεν υπάρχουν και πως είναι στη μορφή. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που εμποδίζουν αυτή τη γνώση. Ο κυριότερος είναι η αβεβαιότητα και η σύντομη ανθρώπινη ζωή. Με αυτήν την θέση του ο Πρωταγόρας έρχεται σε αντίθεση με τους μύθους εκείνους που έδιναν ανθρωπομορφική διάσταση στην έννοια Θεοί, παρουσιάζοντας τους με ανθρώπινες αδυναμίες, πάθη. Καταδίκασε τον ανθρωπομορφισμό των θεών. Αδυνατεί να πάρει θέση, αν οι Θεοί υπάρχουν η δεν υπάρχουν. Αυτό δεν μπορεί να το αποδείξει μέσω των αισθήσεων που αποτελούν τη μοναδική πηγή γνώσης. Αφού οι θεοί δεν αποτελούν μέρος του αισθητού κόσμου, δεν μπορεί κανείς να γνωρίζει ποια είναι η μορφή τους. Σε αυτήν την περίπτωση οποιαδήποτε κρίση για τον Θεό θα ήταν προϊόν φαντασίας. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει αντικειμενική και απόλυτη γνώση της πραγματικότητας δεν μπορεί να υπάρξει γνώση σχετικά με τους Θεούς. Οι θέσεις που μπορούμε να έχουμε για την ύπαρξη του θεού είναι υποκειμενικές και προσωπικές. Όλες οι κρίσεις ως υποκειμενικές μπορούν να είναι αποδεκτές. Επομένως, φαίνεται να τονίζει περισσότερο την αδυναμία του ανθρώπου να ξέρει κάτι για τους θεούς και όχι ότι δεν υπάρχουν. Βέβαια, αν συνδέσουμε όλα τα παραπάνω με τη ρήση «πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος», όπου ο Πρωταγόρας θέτει ως μέτρο όλων τον άνθρωπο, θα διαπιστώσουμε ότι οι θεοί και η γνώση της ύπαρξης τους, για το σοφιστή δεν έχουν ιδιαίτερη αξία, γιατί ενδιαφέρεται να ερμηνεύσει τον κόσμο με τέτοιο τρόπο, ώστε οι θεοί να μην έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Με τον τρόπο που αναλύει τη σχετικότητα της γνώσης και της αλήθειας αντιτίθεται σε κάθε μορφή βεβαιότητας στο χώρο της θρησκείας. Αδιαφορεί για κάθε ίχνος αλήθειας που θα είχε με το μέρος της τους θεούς. Αδυνατεί να κατανοήσει πως οι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

60

άνθρωποι έδιναν ανθρωπομορφικές διαστάσεις στους θεούς από τη στιγμή που δεν είναι βέβαιο ότι υπάρχουν και αν υπάρχουν, δεν μπορούν να ξέρουν τι μορφή μπορεί να έχουν. Ο Πρόδικος θεωρεί την αναφορά στο Θεό ανθρώπινο κατασκεύασμα. Οι θεοί στους οποίους πιστεύουν οι άνθρωποι δεν υπάρχουν, αλλά αποτελούν εφεύρεση των παλαιών ανθρώπων που θεοποίησαν όλα τα πράγματα που ήταν χρήσιμα για τη ζωή Σύμφωνα με αποσπάσματα και μαρτυρίες η έννοια του θεού αφορά την απόδοση θεϊκών ιδιοτήτων σε αντικείμενα, πράγματα και τη λατρεία προσώπων που βοήθησαν με τις επινοήσεις τους ανθρώπους στις καθημερινές ασχολίες τους. Οι αρχαίοι πίστεψαν για θεούς, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα ποτάμια και τις βρύσες, επειδή όλα αυτά ωφελούν τη ζωή των ανθρώπων. Για τον Κριτία η ύπαρξη του θεού αποτελεί τέχνασμα της εξουσίας, για να κυβερνά τους πολίτες. Συγκεκριμένα σύμφωνα με τον σοφιστή αρχικά η ανθρώπινη ζωή ήταν ανοργάνωτη. Επικρατούσε θηριωδία, ο ένας στρεφόταν εναντίον του άλλου. Δεν υπήρχε τάξη, δεν αποδιδόταν δικαιοσύνη. Οι καλοί δεν επιβραβεύονταν για τον καλό τρόπο ζωής τους, ούτε οι κακοί τιμωρούνταν για τις παρανομίες τους. Για να αντιμετωπιστεί αυτή η οδυνηρή για το ανθρώπινο είδος κατάσταση, οργανώθηκαν οι άνθρωποι σε κοινωνίες θεμελιώνοντας συγκεκριμένους κανόνες. Με αυτόν τον τρόπο ορίζονταν οι ποινές και αποφεύγονταν οι αδικίες να γίνονται με φανερό τρόπο. Όταν, όμως, αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι ότι μπορούσαν να αδικούν, χωρίς να ελέγχονται και να κινδυνεύουν να αποκαλυφθούν, να τιμωρηθούν, κατέφευγαν στην αδικία εξυπηρετώντας τα προσωπικά, ιδιοτελή συμφέροντά τους. Σε αυτήν την περίπτωση οι φορείς της εξουσίας επινόησαν την ύπαρξη των θεών, για να αποφεύγουν οι υπήκοοι τους να αδικούν φοβούμενοι τη θεία δίκη. Κατασκεύασαν την ύπαρξη των θεών που αντιλαμβάνονται ότι γίνεται στον κόσμο των ανθρώπων. Η θρησκευτική πίστη εξυπηρετεί τους κυβερνώντες, γιατί εμποδίζει την ανεξέλεγκτη διάθεση των ανθρώπων για διάπραξη αδικιών. Με την παραπάνω επιχειρηματολογία ο Κριτίας προσπαθεί να αποδείξει ότι η θρησκευτική πίστη είναι μια σκόπιμη απάτη με την οποία οι φορείς της εξουσίας εξασφαλίζουν την καλή συμπεριφορά των αρχομένων. Η θεότητα είναι ένα είδος μυστικής αστυνομίας, που επινοήθηκε από τους άρχοντες, για να ελέγχουν τις συνειδήσεις των υπηκόων τους και να ασκούν σε αυτούς ένα μέσο καταπίεσης. Ο Σωκράτης σε αντίθεση με τον Κριτία και τον Πρόδικο αποδέχεται την ύπαρξη του θεού. Δεν εκφράζει καμιά αμφιβολία για το αν υπάρχει ο θεός. Σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα παίρνει θέση για την ύπαρξη του θεού. Ακολουθεί όμως τους σοφιστές στην καταδίκη του ανθρωπομορφισμού των θεών και στην κριτική της παραδοσιακής θρησκείας.

Πως κρίνετε την άποψη της De Romilly; Εντοπίστε δύο τρία παραδείγματα κριτικής της παραδοσιακής σκέψης στη διδασκαλία των Σοφιστών. Οι Σοφιστές έφεραν νεωτερισμούς και άσκησαν κριτική σε όλες τις παραδεδομένες αξίες, υποστηρίζοντας καινούργιες αξίες προσαρμοσμένες στις απαιτήσεις της ζωής των ανθρώπων και των πόλεων. Ανέλαβαν την πρωτοπορία στα παιδευτικά πράγματα και φιλοδοξούσαν να πλάσσουν τους ανθρώπους, που απαιτούσαν οι νέες κοινωνικές συνθήκες. Τέσσερα είναι τα βασικά θέματα στα οποία επικεντρώνεται η προσφορά των σοφιστών. Ένα είναι η πολιτική φιλοσοφία και κοινωνιολογία με έμφαση στην αντίληψη του νόμου και του δικαίου, τη γενική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και το δικαίωμα άσκησης εξουσίας, που το θεωρούσαν ως τότε καθήκον των ανθρώπων με ευγενική καταγωγή. Άλλο βασικό θέμα είναι η φιλοσοφική ανθρωπολογία, με τις δυνατότητες του ανθρώπου ως λογικού όντος και την εμπιστοσύνη στις ικανότητες του και όχι σε μεταφυσικά συστήματα, την πίστη στην

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

61

εξελικτική ικανότητα του ανθρώπου και την άρνηση του παρεμβατικού ρόλου των θεών. Άλλο αποτελούν οι καινοτομίες που αφορούν την παιδεία και την αγωγή των νέων. Επίσης άλλο θέμα είναι το πρόβλημα της γλώσσας και του λόγου ως ρητορική τέχνη. Για πρώτη φορά με τους Σοφιστές τοποθετούνται τα κοινωνικά προβλήματα του ανθρώπου στο κέντρο του φιλοσοφικού προβληματισμού. Με τους σοφιστές το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε από τη φύση στον άνθρωπο και στα κοινωνικά προβλήματα. Ήταν οι πρώτοι που έδωσαν ανθρωπολογική διάσταση στην προσέγγιση των θεμάτων. Μέχρι τότε οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν τον κόσμο στο σύνολο του οδηγούμενοι σε κοσμολογικά και οντολογικά συμπεράσματα. Οι Σοφιστές έκαναν κριτική στην παραδοσιακή σκέψη, αμφισβητώντας παραδοσιακές αξίες, όπως ο ανθρωπομορφισμός των θεών και ο παρεμβατικός τους ρόλος. Κάποιοι από τους σοφιστές αμφισβήτησαν και την ίδια την ύπαρξη του Θεού. Έδωσαν προβάδισμα στο φυσικό νόμο έναντι του θετού νόμου. Επέκριναν τους παραδοσιακούς νόμους και έδειξαν την προτίμησή τους για τη φύση. Τι είδους διαφορές και ομοιότητες θα μπορούσατε να εντοπίσετε ανάμεσα στα μέλη του σωκρατικού κύκλου; Οι Σωκρατικοί είχαν αρκετές κοινές θέσεις. Μία από αυτές ήταν ότι η αρετή έχει πρωταρχικό ρόλο στην ευτυχία του ανθρώπου. Η φιλοσοφία διαμορφώνει με ορθό τρόπο την ηθική προσωπικότητα του ανθρώπου. Είναι αναγκαίος ο αυτοέλεγχος και η κριτική προσέγγιση των αξιών και των συνηθειών της καθημερινής ζωής. Όλοι οι Σωκρατικοί δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία. Όλοι τους ενδιαφέρονται για την ηθική, όπως και με άλλους τομείς της φιλοσοφίας και της διανόησης. Αρκετές είναι οι ομοιότητες των θέσεων των Σωκρατικών στο χώρο της ηθικής. Υπάρχουν, όμως και διαφορές μεταξύ τους. Ο Αντισθένης κάνει λόγο για την με μέτρο απόλαυση της ηδονής, σε αντίθεση με τον ηδονιστή Αρίστιππο. Ο Αρίστιππος και ο Αντισθένης κάνουν λόγο για τον κοσμοπολιτισμό. Σε αντίθεση με τον Αρίστιππο ο Αντισθένης και ο Ευκλείδης ασχολούνται με τη λογική.

Ποια στοιχεία του κυνισμού βρίσκετε φιλοσοφικά ενδιαφέροντα σε σχέση με την εποχή μας και γιατί; Βασικές θέσεις των Κυνικών είναι η ολιγάρκεια, ο περιορισμός των αναγκών και η ανεξαρτησία από τα εξωτερικά αγαθά. Επιπλέον οι Κυνικοί περιφρονούν τους κοινωνικούς θεσμούς και τις κοινωνικές συμβατικότητες. Η συνεχής προγύμναση του σώματος και της ψυχής, η καταπολέμηση της επιθυμίας μας για ηδονή και η προετοιμασία για τις αντιξοότητες της τύχης προκαλούν ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον σε σχέση με την εποχή μας. Η εποχή μας διακρίνεται για την αφθονία των αγαθών, την έμφαση στον υλικό πλούτο, την επιδίωξη ικανοποίησης όλο και περισσότερων υλικών αναγκών. Ο σύγχρονος άνθρωπος γίνεται δέσμιος των αναγκών του, επιδιώκει διαρκώς να ικανοποιεί τις υλικές ανάγκες του, οι περισσότερες από τις οποίες είναι πλασματικές. Το συνεχές και αδυσώπητο κυνήγι των υλικών αγαθών έρχεται σε αντίθεση με την απαίτηση των κυνικών για εγκράτεια και αυτάρκεια. Ο έπαινος της εγκράτειας, ο αυτοέλεγχος, η εσωτερική ελευθερία, η καρτερία και η απάθεια αποτελούν αιτήματα με ιδιαίτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον στη σύγχρονη εποχή της αφθονίας και της υπέρμετρης ικανοποίησης των υλικών αγαθών.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

62

Θα μπορούσατε να σημειώσετε ποια είναι τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά των ηθικών φιλοσόφων των Κυρηναϊκών και ποια είναι τα κοινά τους σημεία. Ο Αρίστιππος ως ιδρυτής της ορθόδοξης Κυρηναικής σχολής έχει ως βασική φιλοσοφική θέση την επιδίωξη της κάρπωσης της μεγαλύτερης ηδονής στην πιο κοντινή στιγμή του μέλλοντος. Το άμεσο παρόν είναι αυτό που αφορά τη δράση του κάθε ανθρώπου. Το κριτήριο για το τι θα πράξει ο άνθρωπος θα πρέπει να είναι η ηδονή που θα αποκτήσει μέσα από την πράξη του. Οι ηδονές ιεραρχούνται ανάλογα με την ένταση τους και την βεβαιότητα της κάρπωσής τους. Κάθε ηδονή έχει ένα συγκεκριμένο και ατομικό χαρακτήρα. Αποτελεί μια απόλαυση με ορισμένη αιτία και αφορά το παρόν. Η ηδονή δεν ταυτίζεται με την ευδαιμονία, γιατί η ευδαιμονία βρίσκεται στο μακρινό μέλλον και είναι η σύνθεση πολλών διαφορετικών ηδονών. Ωστόσο ο Αρίστιππος αναγνωρίζει την ηθική σημασία της ευδαιμονίας και υποστηρίζει ότι ο απώτατος σκοπός των ανθρώπων είναι μια ζωή γεμάτη απολαύσεις. Σύμφωνα με τον Αρίστιππο δεν χρειάζεται μέτρο στην απόλαυση της ηδονής Είναι δυνατόν να απολαύσουμε πολλές ηδονές και παράλληλα να χαρακτηριζόμαστε για τον αυτοέλεγχό μας. Ο ανθρώπινος βίος είναι ένα ενιαίο σύνολο. Μια άλλη μορφή έκφρασης των Κυρηναικών φιλοσόφων είναι οι Αννικέρειοι. Σύμφωνα με αυτούς η ηδονή και ο πόνος σχετίζονται αναγκαστικά με κινήσεις ή μεταβολές. Όπως ο Αρίστιππος κατά τον ίδιο τρόπο και οι Αννικέρειοι ορίζουν τις ατομικές ηδονές του παρόντος ως ύψιστο αγαθό. Διαφοροποιούνται οι Αννικέρειοι στο ότι δεν προσδίδουν μόνο ηθική αξία στις σωματικές ηδονές αλλά και στις πνευματικές. Οι Ηγησιακοί θεωρούν ότι η ευδαιμονία είναι απολύτως αδύνατη, γιατί το σώμα μας υποφέρει από πολλούς πόνους, η ψυχή μας επηρεάζεται από το σώμα και γεμίζει ταραχή. Η ευδαιμονία είναι ανύπαρκτη. Η ζωή είναι πράγμα αδιάφορο και είναι τόσο επιθυμητή όσο και ο θάνατος. Ο Θεόδωρος και οι μαθητές του ενδιαφέρονται κυρίως για τον ευδαιμονισμό. Ορίζουν ως ηθικούς σκοπούς τη χαρά που επιτυγχάνεται με τη βοήθεια της φρόνησης και η λύπη που προκαλείται από την έλλειψή της. Η ηδονή και ο πόνος αποτελούν ενδιάμεσες καταστάσεις, είναι μέσα που οδηγούν στη χαρά και στη λύπη και δεν είναι ηθικοί στόχοι. Ο σοφός πρέπει να είναι φιλήδονος, αυτάρκης και να εκφράζει τον κοσμοπολιτισμό. Η χαρά δεν περιορίζεται στο παρόν, αλλά είναι μια ευχάριστη ψυχική κατάσταση που την απολαμβάνουμε στον χρόνο. Ο Θεόδωρος διαφοροποιήθηκε από τον Αρίστιππο στο ότι έδινε στις ηδονές που πρέπει να επιδιώκουν οι άνθρωποι πνευματικό χαρακτήρα. Διαφωνεί με τη θέση του Αρίστιππου ότι οι σαρκικές ηδονές είναι αξιολογικά ανώτερες από τις ψυχικές. Θα έπρεπε οι άνθρωποι να ελευθερωθούν από τις σωματικές απολαύσεις και εξαρτήσεις. Σχολιάστε την αρχή των φυσιογνωμιστών ότι το εξωτερικό παρουσιαστικό αντικατοπτρίζει αλλά και προσδιορίζει τον χαρακτήρα. Προσπαθήστε να τη συγκρίνετε με τη θέση του Φαίδωνα σε αυτό το θέμα. Σύμφωνα με την αρχή της φυσιογνωμικής επιστήμης. τα σωματικά χαρακτηριστικά του κάθε ανθρώπου προσδιορίζουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Μέσω των σωματικών χαρακτηριστικών μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για ένα άνθρωπο. Ο Φαίδωνας υποστηρίζει ότι μέσω της φιλοσοφικής παιδείας ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει τις κακές φυσικές προδιαθέσεις και να αποκτήσει καλό χαρακτήρα. Η φιλοσοφία έχει σημαντικό ρόλο στη διάπλαση του χαρακτήρα του ανθρώπου. Δίνεται προτεραιότητα της φιλοσοφικής

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

63

πρακτικής έναντι αγαθών όπως η ευγενής καταγωγή, ο πλούτος και η εγκύκλιος παιδεία που δίνουν οι Σοφιστές. Αν και ο Φαίδων παραδέχεται ότι ισχύει αυτή η αρχή και μπορεί να χαρακτηριστεί ένας άνθρωπος με βάση τα σωματικά του χαρίσματα, ωστόσο θεωρεί ότι αυτή η κακή εικόνα που μπορεί να δίνει ένας άνθρωπος με την εμφάνιση του είναι δυνατόν να πάψει να υπάρχει με τη φιλοσοφική παιδεία. Απομονώστε τα σωκρατικά χαρακτηριστικά του ηθικού μονισμού των Μεγαρέων καθώς και των απόψεων των Διαλεκτικών. Πόσο πειστικό βρίσκετε τον ισχυρισμό και των δύο αυτών σχολών ότι είναι αυθεντικοί επίγονοι της διαλεκτικής πρακτικής του Σωκράτη; Ο Ευκλείδης και οι οπαδοί του που αποτελούν την Μεγαρική σχολή επηρεασμένοι από τον Σωκράτη κάνουν λόγο για την ενότητα της αρετής. Εκφράζουν ένα είδος ηθικού μονισμού, δίχως όμως να ασπάζονται την μεταφυσική του Παρμενίδη και των Ελεατών στο σύνολό της. Ιδρυτής της Διαλεκτικής σχολής ήταν ο Κλεινόμαχος ο Θούριος, μαθητής του Ευκλείδη. Αποσπάστηκε από τη Μεγαρική σχολή και ενδιαφέρθηκε αυτή καθαυτή για τη διαλεκτική δραστηριότητα παρά για τις ηθικές εφαρμογές της. Κοινά σημεία των Μεγαρικών και των Διαλεκτικών είναι το ενδιαφέρον τους για τα λογικά παράδοξα και τις σωκρατικές καταβολές. Ο Κλείνομαχος ασχολείται με τη μελέτη των προτάσεων και των κατηγορημάτων. Οι διάδοχοι του ασχολούνται και αυτοί με τη λογική των προτάσεων. Επηρεασμένοι από τον Σωκράτη ενδιαφέρονται για τη φύση του ορισμού και για τη μέθοδο της ερωταπόκρισης. Οι Διαλεκτικοί αυτοπροβάλλονται ως οι αληθινοί κληρονόμοι της φιλοσοφίας του Σωκράτη. Ωστόσο θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν είναι ούτε οι Μεγαρικοί, ούτε οι Διαλεκτικοί αυθεντικοί επίγονοι της διαλεκτικής πρακτικής του Σωκράτη. Οι Μεγαρικοί δεν ακολούθησαν πιστά τις σωκρατικές θέσεις, αλλά η θεωρία τους αποτέλεσε συνδυασμό σωκρατικών και παρμενίδειων απόψεων. Ταύτιζαν το αγαθό του Σωκράτη με το ένα του Παρμενίδη και αρνούνταν την κίνηση και το κύρος των αισθήσεων. Ασχολήθηκαν με τη λογική που την μετέστρεψαν σε σοφιστική και εριστική (λογομαχία). Κατά τον ίδιο τρόπο και οι Διαλεκτικοί οδηγήθηκαν σε σοφιστικά τεχνάσματα. Αν και έχουν αφετηρία τον Σωκράτη, ωστόσο ακολουθούν τη δική τους πορεία και δεν αποτελούν τους μοναδικούς αυθεντικούς κληρονόμους του πνεύματος και της φιλοσοφίας του Σωκράτη. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Ποιο είναι το περιεχόμενο του όρου Σοφιστής; 2. Πως θεμελιώνεται η ρητορική και πως χρησιμοποιείται στην πράξη από τους σοφιστές; 3. Με ποιόν τρόπο αναλύεται ο σχετικισμός στη σκέψη του Πρωταγόρα; 4. Ποιο ήταν το περιεχόμενο της κριτικής, αμφισβήτησης παραδοσιακών θεσμών από τους σοφιστές; 5. Πως αντιλαμβάνονταν οι σοφιστές την αντίθεση νόμω και φύσει; 6. Ποιες είναι οι βασικές θέσεις των σωκρατικών σχολών 7. Ποια στάση κρατούν απέναντι στην ηδονή οι σωκρατικές σχολές; 8. Ποια σωκρατική σχολή εκφράζει τον κοσμοπολιτισμό; 9. Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάμεσα στις σωκρατικές σχολές;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

64

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ Ακρασία :Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η γνώση του καλού δεν είναι επαρκής για να μας οδηγήσει στην εκτέλεση της ηθικής πράξης, αλλά πολλές αν και γνωρίζουμε το περιεχόμενου του καλού πράττουμε το κακό, επειδή παρασυρόμαστε από τις επιθυμίες και τα πάθη μας. Αρετή :Για τον πλατωνικό Σωκράτη είναι η γνώση με την απόκτηση της οποίας η ψυχή μας περιέρχεται σε ιδανική ηθική κατάσταση. Είναι η συγκεκριμένη κατάσταση ψυχής που εξασφαλίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων μας. Ανάμνηση : Σύμφωνα με τον Πλάτωνα αποτελεί τη γνώση, δηλαδή την ανάμνηση των ιδεών, ανάκληση των παραστάσεων, των ιδεών που γνώριζε η ανθρώπινη ψυχή, όταν βρισκόταν στο νοητό κόσμο και δεν είχε ακόμα εισέλθει στο σώμα. Ανδρεία :Σύμφωνα με τον Πλάτωνα είναι η αρετή του θυμοειδούς (μέρος της ψυχής). Ένας άνθρωπος είναι ανδρείος, όταν τα κίνητρα και οι πράξεις, που ξεκινούν από το θυμοειδές του, καθοδηγούνται από το σοφό λογιστικόν του. Λογιστικόν :Είναι το μέρος της ψυχής που ελκύεται από την ευχαρίστηση που παρέχει η γνώση, η διανοητική απασχόληση και προωθεί κατά την άποψη του το γενικό καλό. Θυμοειδές : Είναι σύμφωνα με τον Πλάτωνα το μέρος της ψυχής που ισοδυναμεί με τη βούληση, βουλητική ορμή. Αφορά την τιμή και βρίσκει ευχαρίστηση σε ασχολίες που έχουν

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

65

σχέση με την προστασία της προσωπικής τιμής. Το θυμικό είναι αυτό που χαρακτηρίζουμε σήμερα ως συναισθηματικότητα. Σοφία :Είναι η αρετή του λογιστικού μέρους της ψυχής και της τάξης των κυβερνώντων στην πολιτεία του Πλάτωνα. Σοφός είναι κάποιος όταν το λογιστικό μέρος της ψυχής του έχει την απόλυτη γνώση σχετικά με το τι είναι ηθικά καλό, γνωρίζει τον λόγο για τον οποίο είναι καλό και ενεργεί με βάση αυτό. Με τη σοφία εξασφαλίζεται η ορθή λειτουργία του λογιστικού μέρους της ψυχής. Σωφροσύνη : Είναι το είδος της αρετής που αντιστοιχεί στο επιθυμητικό μέρος της ψυχής και επιβάλλει μέτρο στις επιθυμίες. Αυτός που κατέχει την αρετή της σωφροσύνης κατευθύνει τα επιθυμητικά κίνητρα σύμφωνα με τις επιταγές του λογιστικού. Επιθυμητικόν :Είναι το μέρος της ψυχής που περιλαμβάνει τις επιθυμίες, τα συναισθήματα και τις σωματικές ηδονές. Επιστήμη : Είναι η γνώση που αφορά τον κόσμο των ιδεών και έχει δύο χαρακτηριστικά :πρώτο, αντικείμενό της είναι η αλήθεια, δεύτερο, αν κάποιος κατέχει αυτή τη γνώση μπορεί να εξηγήσει τον λόγο που αυτό που κατέχει αποτελεί την αληθινή γνώση. Δικαιοσύνη : Σύμφωνα με την Πολιτεία του Πλάτωνα δικαιοσύνη είναι η ισορροπία ανάμεσα στις τάξεις από τις οποίες αποτελείται η πολιτεία. Είναι η αρμονική σχέση ανάμεσα στα τρία μέρη της ψυχής (λογιστικό, θυμοειδές, επιθυμητικόν) Δόξα : Είναι σύμφωνα με τον Πλάτωνα η απλή γνώμη που έχει αυτός που πιστεύει ότι η γνώμη του είναι σωστή ,αλλά δεν μπορεί να είναι σίγουρος για την ορθότητα της γνώμης του. Έχει περιορισμένη γνωσιολογική αξία, γιατί αυτός που την κατέχει δεν είναι σε θέση να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι είναι ορθή. Φιλία : Είναι το είδος της αρετής που πρέπει να συνοδεύεται από πιστότητα και ειλικρίνεια. Έλεγχος : Είναι η μέθοδος εκείνη που χρησιμοποιείται από τον Σωκράτη για να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνομιλητών του χωρίς όμως να αποτελεί μόνη της μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΠΛΑΤΩΝ Οι φιλοσοφικές του απόψεις διατυπώνονται μέσα από τους διάλογους του ,στους οποίους πρωταγωνιστικό ρόλο έχει ο Σωκράτης. ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ-ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΚΟΣΜΟΣ ΑΙΣΘΗΤΩΝ :Τα αισθητά είναι μεταβλητά, φθαρτά, σκιές των ιδεών του νοητού κόσμου. Εδώ ανήκει το σώμα του ανθρώπου. Οι αισθήσεις παρουσιάζουν τα αισθητά όπως ακριβώς αυτά είναι. Παρουσιάζουν εικόνα του κόσμου γνωσιολογικά ασταθής. Αυτή η αστάθεια γεννά ερωτηματικά που ερεθίζουν τη νόηση και την προκαλούν να τα απαντήσει και να οδηγηθεί στις ιδέες. Με αυτόν τον τρόπο οδηγούμαστε από τα αισθητά αντικείμενα στις ιδέες.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

66

ΚΟΣΜΟΣ ΝΟΗΤΩΝ: Κόσμος των ιδεών. Οι ιδέες είναι νοητές οντότητες αναλλοίωτες και αιώνια σταθερές. Έχουν τη δική τους οντολογική υπόσταση που είναι ανεξάρτητη από την οντολογική υπόσταση της νόησης. Είναι οι γνωσιολογικές και οι οντολογικές αιτίες των αισθητών. Με βάση τις ιδέες ο άνθρωπος μπορεί να κάνει κρίσεις για τα αισθητά. ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ : Η αθάνατη ψυχή αρχικά βρίσκεται στον κόσμο των ιδεών δηλαδή στον κόσμο της αλήθειας. Όταν ενσωματώνεται στο σώμα έρχεται στον κόσμο των αισθητών και λησμονεί τις ιδέες (λήθη). Έχει την ψευδαίσθηση ότι ο κόσμος των αισθητών είναι ο αληθινός κόσμος. Άνθρωποι δεμένοι με αλυσίδες (αισθήσεις) σε σπηλιά βλέπουν τις σκιές των ιδεών (αισθητά αντικείμενα)και πιστεύουν ότι αυτές είναι τα πραγματικά αντικείμενα (μύθος του σπηλαίου).Αν απομακρυνθεί από την επιρροή των αισθήσεων θα αρχίσει να θυμάται (ανάμνηση) και θα φτάσει στην αλήθεια (γνώση). Η γνώση που είχε η ψυχή πριν εισχωρήσει στο σώμα της επιτρέπει να φτάσει στην ανάμνηση που είναι αυτό που αποκαλούμε μάθηση. Επομένως η πορεία που ακολουθεί η ψυχή είναι: Γνώση (κόσμος ιδεών)-λήθη (κόσμος αισθητών)-ανάμνηση-γνώση (αλήθεια, πραγματικότητα). Γνωσιολογικές καταστάσεις: 1) Δόξα: Είναι η απλή γνώμη ,η κατώτερη. Αυτός που έχει την απλή γνώμη πιστεύει ότι είναι η σωστή αλλά δεν είναι σίγουρος. Μπορεί να είναι η σωστή μπορεί και όχι. 2) Αληθής δόξα : Είναι η σωστή .Με αυτήν ο άνθρωπος έχει μια ένδειξη ότι πράγματι είναι η σωστή. Η ένδειξη αυτή είναι ψυχολογική ,ψυχολογική και συνδέεται με την ανάμνηση. 3) Γνώση (επιστήμη) Χαρακτηριστικά: α) Αντικείμενο της είναι η αλήθεια. β)Αυτός που βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί η γνώση που έχει είναι αλήθεια. ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ : Α) Λογιστικόν : Ελκύεται από τις ευχαριστήσεις που παρέχει η γνώση και η διανοητική απασχόληση. Δείχνει την κατεύθυνση που προωθεί το γενικό μας καλό. Την απασχολεί το μακροπρόθεσμο καλό του οργανισμού. Β) Επιθυμητικόν :Προσανατολίζεται προς τις σωματικές ηδονές και προς τα θέματα που σχετίζονται με αυτές. Ελκύεται μόνο από τις δικές του ευχαριστήσεις. Δεν το απασχολεί ούτε το δικό του μακροπρόθεσμο καλό. Αποβλέπει στην άμεση ικανοποίηση που έρχεται σε σύγκρουση με το γενικό καλό του οργανισμού. Γ) Θυμοειδές: Προσανατολίζεται προς την τιμή και βρίσκει ευχαρίστηση σε ασχολίες που σχετίζονται με την απόκτηση και την προστασία της προσωπικής τιμής. ΗΘΙΚΗ- ΠΟΛΙΤΙΚΗ Προϋπόθεση για τη διάπραξη του καλού είναι η γνώση του καλού. Και επιτυγχάνεται με την άσκηση. Η ιδανική πολιτεία θα αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση των πολιτών. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΔΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

67

ΜΕΡΗ ΨΥΧΗΣ Λογιστικό

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Φιλόσοφοι

ΕΡΓΟ

ΠΑΙΔΕΙΑ

Κυβέρνηση

Φιλοσοφία(κύρια αρετή η σοφία) Θυμοειδές Φύλακες Φύλαξη, προστασία Μαθηματικά, επιστήμες (κύρια αρετή η ανδρεία) Επιθυμητικό Παραγωγοί Χειρωνακτική Πρακτικές τέχνες. εργασία (κύρια αρετή η σωφροσύνη) Κριτήριο κατάταξης: Όχι η διανοητική ικανότητα εκείνων που μετέχουν στην εκπαίδευση, αλλά ο τρόπος με τον οποίο προτιμούν να την εφαρμόσουν και το αντικείμενο προς το οποίο την προσανατολίζουν. Τον Πλάτωνα τον ενδιαφέρει η πραγματική ιδεατή δικαιοσύνη. ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Βασικό προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα των φοιτητών να αναγνωρίζουν τις δυσκολίες ερμηνείας του πλατωνικού έργου. Στο πλατωνικό έργο εντοπίζονται δυσκολίες ερμηνείας. Το φιλοσοφικό του έργο αποτελείται από διαλόγους, στους οποίους δεν παρουσιάζεται ο ίδιος ο Πλάτων αυτοπροσώπως. Στους περισσότερους πρωταγωνιστής είναι ο Σωκράτης. Αυτό καθιστά δύσκολο τον καθορισμό της θέσης του συγγραφέα σε κάθε διάλογο. Παρόλα αυτά μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα επιχειρήματα τα οποία ο Πλάτων παρουσιάζει σαν τα ισχυρότερα είναι αυτά τα οποία αυτός θεωρεί ισχυρότερα. Βέβαια αυτό δε σημαίνει ότι ένα επιχείρημα το οποίο ο συγγραφέας θεωρεί ισχυρό να το βρίσκει και ικανοποιητικό. Παρατηρείται δυσκολία να εντοπιστούν και να διαχωριστούν οι θέσεις του Πλάτωνα από τις θέσεις του Σωκράτη. Αυτό οφείλεται στο ότι ο Σωκράτης δεν άφησε ο ίδιος καμία γραπτή μαρτυρία. Η βασική όμως θέση που θα πρέπει να αποδεχτούμε είναι ότι δεν υπήρχε περίπτωση να είχε την πρόθεση ο Πλάτων να καταγράψει τις θέσεις του Σωκράτη ,αλλά να παρουσιάσει το δικό του φιλοσοφικό έργο, μη παραβλέποντας όμως το γεγονός ότι επηρεάστηκε από το δάσκαλό του. Τα προβλήματα με τα οποία ασχολείται ο Πλάτων τα παρουσιάζει ως φιλόσοφος και όχι ως ιστορικός της φιλοσοφίας. Για να ξεπεράσουμε τις παραπάνω δυσκολίες θα πρέπει στους διαλόγους του Πλάτωνα να αντιμετωπίσουμε τον Σωκράτη ως τον χαρακτήρα που πρωταγωνιστεί στους διαλόγους και διατυπώνει τις θέσεις του συγγραφέα και όχι ως το ιστορικό πρόσωπο. Δεύτερο προσδοκώμενο αποτέλεσμα αυτού του μαθήματος αποτελεί η δυνατότητα αξιολόγησης από τους φοιτητές της μεθοδολογίας που χρησιμοποιεί ο Πλάτων στους διάλογους του. Ο πλατωνικός Σωκράτης έχει ως μέσο για τον έλεγχο και την εξαγωγή συμπερασμάτων τον διάλογο. Ο συνομιλητής του Σωκράτη παραθέτει μια άποψη για το θέμα που πρόκειται να συζητηθεί. Ο Σωκράτης οδηγεί το συνομιλητή διατυπώνει τις ερωτήσεις και ο συνομιλητής του απαντά στην ερώτηση «τι είναι το χ» όπου το χ αποτελεί τον ηθικό όρο. Για να οδηγηθεί ο άνθρωπος σε ηθικές πράξεις, θα πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι αρετή;». Επομένως αρχίζει μια νέα συζήτηση, όπου με τα ερωτήματα του καθοδηγεί ο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

68

Σωκράτης τον συνομιλητή του και τον οδηγεί στη διατύπωση αληθινών κρίσεων. Τελικός στόχος του πλατωνικού Σωκράτη δεν είναι μόνο η γνώση των εννοιών, αλλά να εντοπιστεί το σημείο αναφοράς αυτής της έννοιας, να διαμορφώσει τη μεθοδολογία με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξασφαλιστούν τα σταθερά γνωσιολογικά θεμέλια και να τεθούν οι βάσεις για την ανακάλυψη της αλήθειας. Ο πλατωνικός Σωκράτης δεν παραθέτει από την αρχή κάποια θεωρία ή άποψη. Μέσω του διαλόγου και της μαιευτικής μεθόδου υιοθετείται η σωκρατική άποψη από τον συνομιλητή του. Με αυτόν τον τρόπο ο συνομιλητής οδηγείται στην διατύπωση καθολικών συμπερασμάτων, στην απόλυτη γνώση του θέματος. O πλατωνικός διάλογος είναι αυτοκυβέρνητος από σημείο σε σημείο, φυσικός, καθώς μέσα σε αυτόν υπάρχει αδιάκοπος έλεγχος. Διακρίνεται για τη ζωηρότητα, αλήθεια και φυσικότητα. Μακριά από κάθε έπαρση, αλαζονεία, ψυχρότητα ο πλατωνικός διάλογος έχει ως στόχο τη σύλληψη, την εύρεση της αλήθειας από τους συνομιλητές του Σωκράτη. Άλλο προσδοκώμενο αποτέλεσμα αυτού του μαθήματος αποτελεί η δυνατότητα ανάπτυξης από τους φοιτητές του βασικού πλατωνικού επιχειρήματος περί αρετής. Σύμφωνα με τον πλατωνικό Σωκράτη ο άνθρωπος ενδιαφέρεται για την προσωπική του ευδαιμονία και για την ευδαιμονία του κοινωνικού συνόλου. Για να οδηγηθεί όμως σε αυτήν χρειάζεται να είναι ο ίδιος ηθικός, ενάρετος. Για να είναι ενάρετος κάποιος θα πρέπει να γνωρίζει το περιεχόμενο της αρετής. Επομένως, θα πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι το χ;» (τι είναι η αρετή;). Χρειάζεται δηλαδή να διατυπωθεί ένας ορισμός για το τι είναι η αρετή. Κατά τον ίδιο τρόπο για να κατανοήσει ότι αυτό που έχει αποφασίσει να κάνει είναι όσιο, ανδρείο, δίκαιο θα πρέπει να απαντήσει στην ερώτηση «τι είναι όσιο, ανδρείο, δίκαιο κτλπ». Όμως ο πλατωνικός Σωκράτης δεν ενδιαφέρεται να μάθει τι σημαίνει η αρετή στην καθημερινή χρήση του όρου, αλλά τι είναι εκείνο στο οποίο αναφέρεται ο ορισμός αυτός. Δε ζητά θέτοντας την ερώτηση περί αρετής την απάντηση σαν ορισμό, αλλά σαν μια ανάλυση που μέρος της θα είναι οι ορισμοί και βασικός στόχος της η απόκτηση σταθερής γνώσης. Η αρετή δεν είναι απλή εφαρμογή γενικών κανόνων που μας λένε τι πρέπει να κάνουμε και σε ποιες συνθήκες για να είμαστε καλοί. Αλλά είναι συγκεκριμένη κατάσταση της ψυχής που χωρίς αυτήν δεν μπορούν οι πράξεις μας να είναι καλές. Για να είναι οι πράξεις καλές θα πρέπει ο χαρακτήρας αυτού που ενεργεί να είναι καλός. Η ψυχή μας οδηγείται σε αυτήν την ηθική κατάσταση όταν γνωρίζουμε τι είναι η αρετή. Αυτός που γνωρίζει το περιεχόμενο της αρετής είναι ενάρετος. Κανείς δεν είναι με τη θέληση του άδικος, ανήθικος. Η άγνοια του για το περιεχόμενο της δικαιοσύνης, του αγαθού τον οδηγεί στην αδικία, στην κακία. Ο Σωκράτης στηρίζει την παραπάνω θέση απορρίπτοντας τη θεωρία της ακρασίας, σύμφωνα με την οποία αν και πολλές φορές γνωρίζει το δίκαιο, το αγαθό, ενεργεί με βάση το άδικο παρασυρόμενος από τα πάθη. Στην πραγματικότητα μέχρι τελευταία στιγμή δε γνωρίζουμε ποιο είναι το ηθικά καλό αλλά έχουμε δύο απόψεις και δεν είμαστε σίγουροι για το ποια είναι η ορθή. Αν επιλέξουμε την λανθασμένη άποψη, αυτό οφείλεται στο ότι τελευταία στιγμή θεωρήσαμε ότι αυτή είναι η ορθή. Ο Σωκράτης κάνει λόγο για διάφορες αρετές που είναι η ανδρεία, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η φιλία, η οσιότητα, η σοφία και για αρετή στο σύνολο της ως ολότητα που περιλαμβάνει όλες τις παραπάνω. Δεν υπάρχει περίπτωση να έχει κάποιος μία από τις επιμέρους αρετές χωρίς να έχει όλες τις άλλες και χωρίς να έχει ολόκληρη την αρετή. Οι διάφορες αρετές σχετίζονται άμεσα. Επομένως σύμφωνα με τον Σωκράτη η αρετή είναι η γενική γνώση όλων των καλών και όλων των κακών. Το να κατέχει κάποιος την αρετή είναι το ίδιο με το να γνωρίζει τι είναι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

69

καλό, τι είναι κακό σε οποιαδήποτε κατάσταση και να βρίσκεται. Ο άνθρωπος που έχει χαρακτήρα καλό ενεργεί με τρόπο ενάρετο. Δεν μπορεί να είναι και καλός και κακός, αλλά η θα έχουμε ολόκληρη την αρετή ή δεν θα την έχουμε καθόλου. Επίσης προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα των φοιτητών να κρίνουν την επίδραση του Πλάτωνα στην ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης στο χώρο της ηθικής. Με τον πλατωνικό Σωκράτη θεμελιώνεται η ωφελιμιστική εκδοχή ανάπτυξης των ηθικών θεωριών. Μια ηθικά καλή πράξη αποβλέπει στην προσωπική και συλλογική ευτυχία των ανθρώπων. Είμαστε ενάρετοι για να επιτύχουμε την ευδαιμονία μας. Αυτή η θέση θα βρει θερμό υποστηρικτή τον Αριστοτέλη που θα ορίσει την ευδαιμονία ως το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο και την αρετή ως το μέσο για την επίτευξη της ευδαιμονίας. Αυτός ο ευδαιμονικός προσανατολισμός της ηθικής θα επικρατήσει για πολλούς αιώνες ως τα χρόνια του Καντ, ο οποίος θα δώσει μια διαφορετική διάσταση στο όλο ζήτημα. Οι σοφιστές έκαναν λόγο για την σχετική σημασία των αξιών. Οι ηθικές αρχές ,οι πολιτικοί νόμοι δεν εφαρμόζονται απόλυτα σε μια κοινωνία, αλλά ανάλογα με τη μορφή κοινωνίας μπορούν να μεταβληθούν. Επομένως οι σοφιστές προτείνουν την επικράτηση στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας ενός είδους ηθικού σχετικισμού. Αντίθετα ο πλατωνικός Σωκράτης απορρίπτει αυτή την θέση των σοφιστών κάνοντας λόγο για δυνατότητα επικράτησης μιας ηθικής συμπεριφοράς με οικουμενικό χαρακτήρα .Θα πρόκειται δηλαδή για μια συμπεριφορά που θα αποτελείται από τους ίδιους ηθικούς κανόνες ,ανεξάρτητα από τις ειδικές συνθήκες που ισχύουν από τόπο σε τόπο από εποχή σε εποχή. Οι ηθικές αξίες έχουν απόλυτο κύρος και διαχρονική αξία. Κανένας δεν μπορεί να αλλάξει το περιεχόμενο αυτών των αξιών προσαρμόζοντας το στο πνεύμα μιας συγκεκριμένης εποχής. Αυτή η σωκρατική θέση επηρέασε όλους εκείνους τους μεταγενέστερους στοχαστές που υποστήριξαν σθεναρά την αντικειμενικότητα της γνώσης και την καθιέρωση ηθικών αξιών με απόλυτο χαρακτήρα. Προσανατόλισε τη φιλοσοφική σκέψη προς την αναζήτηση του απολύτου, της ουσίας της ηθικής και όχι προς την εξήγηση των ηθικών φαινομένων(στην επιφανειακή δηλαδή εξήγηση της ηθικής συμπεριφοράς). Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αυτού του μαθήματος αποτελεί η δυνατότητα από τους φοιτητές ανάπτυξης της γνωσιολογικής-μεταφυσικής και πολιτικής θεωρίας του Πλάτωνα. Ο Πλάτων για να διατυπώσει τη δική του γνωσιολογική θεωρία στηρίζεται στο μύθο της ανάμνησης, που προέρχεται από τους Πυθαγόρειους. Η ψυχή υπήρχε, πριν κατοικήσει το σώμα μας και εξακολουθεί να υπάρχει και μετά το θάνατό μας. Πριν η ψυχή εισέλθει στο σώμα γνώριζε όλα τα θέματα, αντικείμενα των θεωρητικών ερευνών. Με την ενσωμάτωση στο σώμα τα ξέχασε όλα. Έχει όμως τη δυνατότητα στον κόσμο των αισθήσεων αυτά που ξέχασε να τα θυμηθεί. Επομένως, η ψυχή θυμάται με τις κατάλληλες ερωτήσεις του φιλοσόφου αυτά που γνώριζε, πριν κατοικήσει στο σώμα. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για ανακάλυψη, αλλά για αναγνώριση. Οδηγείται λοιπόν στη γνώση που ουσιαστικά είναι ανάμνηση. Μετά το επιχείρημα για τη θεωρία της ανάμνησης ο Πλάτων προχωρεί στην εύρεση του αντικειμένου της που είναι οι ιδέες. Για να μπορέσουμε να συμπεράνουμε ότι δύο πράγματα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει μέσα μας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγματα από

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

70

μόνα τους δε θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι είναι ίσα. Δε θα μπορούσαμε να κρίνουμε ότι είναι ίσα, αν βασιζόμαστε μόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουμε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και μας βοηθά να κάνουμε κρίσεις. Με το παραπάνω επιχείρημα ο Πλάτων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν οι ιδέες που αποτελούν τη γνωσιολογική και οντολογική αιτία των αισθητών πραγμάτων. Η γνώση των ιδεών δεν προέρχεται από τις αισθήσεις, αλλά προϋπάρχει αυτών. Οι ιδέες είναι νοητές οντότητες χωρίς να είναι κατασκευάσματα της νόησης. Το ότι οι ιδέες είναι γνωσιολογική αιτία των αισθήσεων σημαίνει ότι μπορούμε να γνωρίσουμε τα αισθητά πράγματα, επειδή υπάρχουν οι ιδέες και το ότι είναι οντολογική αιτία των αισθητών πραγμάτων σημαίνει ότι οι αισθήσεις υπάρχουν επειδή υπάρχουν οι ιδέες. Τα αισθητά αντικείμενα τις ιδιότητες, που έχουν, τις οφείλουν στις ιδέες. Με τις αισθήσεις δεν μπορούμε να γνωρίσουμε το πράγμα καθεαυτό (το αντικείμενο ως αντικείμενο). Το καθεαυτό αντικείμενο δεν είναι απλό κατασκεύασμα της νόησης, αλλά έχει τη δική του οντολογική υπόσταση. Για τον Πλάτωνα υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη ψυχολογία και τη διαμόρφωση του κράτους. Η πολιτεία είναι ο τρόπος οργάνωσης της ζωής μιας κοινωνικής ομάδας. Επομένως, η θεωρία για τον τρόπο οργάνωσης της πολιτείας θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ψυχολογική υφή των ατόμων και αυτών που κυβερνούν. Η ιδεατή πολιτεία αποτελείται από τις τρεις τάξεις, των παραγωγών, των φυλάκων και των κυβερνητών. Οι χαρακτηριστικές ιδιότητες αυτών των τάξεων αντιστοιχούν με τις ψυχολογικές των τριών μερών της ψυχής. Τα τρία μέρη της ψυχής είναι το επιθυμητικόν, το θυμοειδές και το λογιστικόν. Το επιθυμητικόν αποβλέπει στην άμεση ικανοποίηση επιθυμιών της ψυχής, των σωματικών ηδονών που μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με το γενικό καλό του οργανισμού. Το θυμοειδές ενδιαφέρεται για την προστασία της προσωπικής τιμής και το λογιστικόν ελκύεται από την ευχαρίστηση που παρέχει η γνώση. Οι παραγωγοί έχουν για κυρίαρχο μέρος της ψυχής το επιθυμητικόν και έργο τους είναι η διεκπεραίωση χειρωνακτικών εργασιών, η παραγωγή υλικών αγαθών. Οι φύλακες έχουν για κυρίαρχο μέρος της ψυχής το θυμοειδές και έργο τους είναι η φύλαξη,η προστασία της πολιτείας από τους εχθρούς. Τέλος οι κυβερνήτες είναι οι φιλόσοφοι με κυρίαρχο μέρος της ψυχής το λογιστικόν και έχουν υπό τον έλεγχο τους την νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Το μέσο ταξινόμησης στις τάξεις είναι η παιδεία, η εκπαίδευση, για την οργάνωση της οποίας ευθύνεται το κράτος. Τα μέλη των τάξεων τοποθετούνται με βάση την απόδοση τους στα μαθήματα και δεν μπορούν, εφόσον τοποθετηθούν, να αλλάξουν τάξη. Η αρετή της παραγωγικής τάξης είναι η σωφροσύνη των φυλάκων η ανδρεία και των κυβερνητών η σοφία. Η δικαιοσύνη επικρατεί, όταν όλες οι τάξεις έχουν τη δική τους αρετή και όταν η κάθε τάξη πραγματοποιεί το ειδικό της έργο με τρόπο επιτυχή και αφήνει και τις άλλες τάξεις να επιτελέσουν το δικό τους έργο. Οι σοφοί κυβερνήτες εξασφαλίζουν τη γενική αρετή της πολιτείας. Όπως το άτομο είναι δίκαιο, όταν τα τρία μέρη της ψυχής βρίσκονται σε ισορροπία, όταν δηλαδή και τα τρία μέρη της ψυχής έχουν τη δική τους αρετή, κατά τον ίδιο τρόπο η πολιτεία είναι δίκαιη, όταν κάθε τάξη ενεργεί με βάση τη δική της αρετή. Αυτό που ενδιαφέρει τον Πλάτωνα δεν είναι, πως αντιλαμβανόμαστε ή τι είδους δικαιοσύνη λειτουργεί στους ιδιαίτερους κρατικούς μηχανισμούς, αλλά η πραγματική ιδεατή δικαιοσύνη, που εξασφαλίζεται με την ισορροπία των τριών τάξεων, με την προϋπόθεση η μία να μην παρεμβαίνει στο έργο της άλλης.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

71

Προσδοκώμενο αποτέλεσμα αποτελεί η δυνατότητα των φοιτητών να κρίνουν την επίδραση του Πλάτωνα στην ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης ,όσον αφορά την περιοχή της γνωσιολογίας- οντολογίας (μεταφυσικής). Με τη θεωρία περί των ιδεών ο Πλάτων διαμόρφωσε το μεταφυσικό σύστημα που επηρέασε μεταγενέστερους στοχαστές. Αυτός ο ορθολογικός τρόπος ερμηνείας του κόσμου με βάση καθαρώς νοητικά σχήματα, με a priori λογικά κατασκευάσματα θα επηρεάσει στοχαστές όπως ο Πλωτίνος, ο Ντεκαρτ, ο Σπινόζα, ο Λάιμπνιτς, ο Χέγκελ και όλους τους μεταφυσικούς φιλοσόφους. Τα ορθολογιστικά, μεταφυσικά συστήματα στοχαστών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (Ντεκαρτ, Σπινόζα, Λάιμπνιτς) καθώς και ο ιδεαλισμός του Χέγκελ έχουν τις ρίζες τους στη φιλοσοφική θεωρία του Πλάτωνα. Ο Πλάτων έγινε το πρότυπο όλων των μεταφυσικών φιλοσόφων ,των οποίων οι φιλοσοφίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως παραλλαγές πλατωνικής μεταφυσικής (Λάιμπνιτς, Χέγκελ).

Τι γνωρίζουμε σχετικά με το γραπτό φιλοσοφικό έργο του Πλάτωνα και τι υποθέσεις κάνουμε σχετικά με τη συγγραφή του; Το γραπτό φιλοσοφικό έργο που έχει απομείνει από τον Πλάτωνα αποτελείται αποκλειστικά από διαλόγους. Η γνώση που έχουμε σχετικά με τη φιλοσοφία του στηρίζεται ακριβώς στη μελέτη των διαλόγων αυτών. Οι σχολιαστές του διαιρούν τους διαλόγους αυτούς σε 3 κατηγορίες, με βάση τη χρονολογία συγγραφής τους: υπάρχουν οι διάλογοι της πρώιμης συγγραφικής περιόδου, της μέσης και της ύστερης. Φυσικά τίποτα δεν μπορεί να είναι απόλυτα βέβαιο σχετικά με τη χρονολογία της συγγραφής τους – το μόνο που είναι γνωστό με ασφάλεια είναι ότι το τελευταίο έργο που έγραψε είναι οι Νόμοι. Για το λόγο αυτό θεωρείται ασφαλέστερο κριτήριο τοποθέτησης τους στις αντίστοιχες κατηγορίες το θεματικό. Με το σκεπτικό αυτό «πρώιμοι» θεωρούνται οι διάλογοι εκείνοι στους οποίους ο Πλάτωνα ς παρουσιάζει τα φιλοσοφικά προβλήματα που τον απασχολούν, χωρίς όμως να είναι σε θέση να προτείνει κάποια λύση, και όχι αυτοί που θεωρούνται ότι ανήκουν στην πρώιμη χρονικά συγγραφική περίοδο. Στους μεσαίους διαλόγους προτείνεται μια συγκεκριμένη φιλοσοφική λύση, η μεταφυσική θεωρία των Ιδεών, ενώ στους ώριμους η λύση αυτή τίθεται υπό έλεγχο, συζήτηση και αναθεώρηση. Έτσι, πρώιμοι διάλογοι θεωρούνται οι: Απολογία, Λάχης, Ευθύφρων, Χαρμίδης, Κρίτων, Ευθύδημος, Ιππίας Μείζων, Μένων, Γοργίας, Πρωταγόρας. Στους μέσους ανήκουν οι: Φαίδων, Πολιτεία, Συμπόσιον και στους ώριμους οι: Θεαίτητος, Σοφιστής, Πολιτικός, Τίμαιος, Φίληβος. Ποιος είναι ο ρόλος του Σωκράτη στους πλατωνικούς διαλόγους; Τίνος απόψεις εκφράζουν οι πρώιμοι διάλογοι; Το πρόσωπο που πρωταγωνιστεί σε ένα πολύ μεγάλο μέρος των πλατωνικών διαλόγων, και ιδιαίτερα στους πρώιμους διαλόγους, είναι όχι ο ίδιος ο φιλόσοφος αλλά ο Σωκράτης, ο οποίος και καθοδηγεί τη συζήτηση. Ο Πλάτωνας δεν δίνει σε κανένα σημείο τη δική του θέση, ωστόσο υποθέτουμε ότι υιοθετεί τις απόψεις του δάσκαλού του, επειδή τα επιχειρήματα αυτού παρουσιάζει ως τα ισχυρότερα (με την επιφύλαξη βέβαια ότι το ισχυρό επιχείρημα δεν είναι αναγκαστικά και ικανοποιητικό). Ο ίδιος ο Σωκράτης δεν έχει αφήσει καμία γραπτή μαρτυρία. Επίσης, ο Ξενοφώντας, που είναι η δεύτερη σημαντική πηγή γνώσης σχετικά με το πρόσωπο του Σωκράτη, δεν αναφέρεται καθόλου στη φιλοσοφική πλευρά του

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

72

έργου του. Επομένως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η παρουσιαζόμενη από το φιλόσοφο εικόνα αντιστοιχεί πράγματι στη φυσιογνωμία του Σωκράτη. Κατά πάσα πιθανότητα ο Πλάτων εκφράζει, κυρίως στους πρώιμους διαλόγους του, μέσα από το πρόσωπο του δασκάλου και σαφώς επηρεασμένος από αυτόν τις δικές του φιλοσοφικές αναζητήσεις. Γράφει τους διαλόγους του με θεματικό κέντρο το πρόβλημα που απασχολεί τον ίδιο, ανεξαρτήτως εάν αυτό απασχόλησε τον Σωκράτη, ή με ποιόν τρόπο τον είχε αντιμετωπίσει εκείνος. Ακριβώς λοιπόν επειδή οι πρώιμοι διάλογοι δεν αποτελούν απλή καταγραφή, αλλά αντικατοπτρίζουν τη διαμόρφωση της φιλοσοφικής σκέψης του Πλάτωνα, πρέπει να θεωρήσουμε ότι όχι μόνο ο Σωκράτης αλλά όλα τα μετέχοντα στη συζήτηση πρόσωπα συμβάλλουν στη δημιουργία και παρουσίαση του φιλοσοφικού τους περιεχομένου. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της σωκρατικής φιλοσοφικής πράξης και ποιος ο στόχος της; Το κύριο στοιχείο της φιλοσοφικής πράξης του Σωκράτη, όπως αναφέρει ο ίδιος στην Απολογία, αποτελείται από την εξέταση της γνωσιολογικής κατάστασης των συμπολιτών του. Αυτό που θέλει να διαπιστώσει είναι αν ο ισχυρισμός τους ότι έχουν καλή γνώση των πολιτικών και προσωπικών τους θεμάτων, ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ο Σωκράτης πιστεύει ότι είναι απαραίτητη η γνώση αυτή για την πρακτική πλευρά της ζωής. Η κτήση της γνώσης αυτής αποκαλείται σοφία. Από την άλλη πιστεύει ότι ο ίδιος δεν έχει αυτή τη γνώση. Αυτές οι δύο διαπιστώσεις αποτελούν τα κίνητρα της φιλοσοφικής του πράξης και έχουν χαρακτήρα αλτρουιστικό αλλά και προσωπικό. Σκοπός του είναι το ιδιωτικό καλό των συμπολιτών του, το γενικό καλό της πόλης και, σε τελική γραμμή, το δικό του καλό. Τα προβλήματα που τον απασχολούν σχετίζονται με την ηθική, η οποία εξασφαλίζει την όλη ποιότητα της ανθρώπινης ζωής. Η ηθική σκέψη έχει σκοπό τη βελτίωση της καθημερινής ιδιωτικής και δημόσιας ζωής: αυτή θα επέλθει μόνο από την εφαρμογή των θετικών αποτελεσμάτων της ηθικής σκέψης. Η σωκρατική ηθική θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «ευδαιμονική». Τι σημαίνει αυτός χαρακτηρισμός; Διαφέρει από τη σύγχρονη προσέγγιση στα ηθικά ερωτήματα; Η κοινή αρχαιοελληνική έννοια της λέξης ευδαιμονία είναι τόσο πλούσια σε νοήματα και τόσο απομακρυσμένη από το σήμερα που μας είναι αδύνατο να την κατανοήσουμε πλήρως. Ακόμα δυσκολότερο είναι να κατανοήσουμε την έννοια της λέξης, όχι όπως την αντιλαμβανόταν ο αρχαίος κόσμος γενικά, αλλά η ειδικότερη σημασία της για τους φιλοσόφους της εποχής, εφόσον μάλιστα δεν υπήρχε συγκεκριμένη κοινώς αποδεκτή έννοια. Το βέβαιο είναι ότι η αρχαία ηθική συμπεριλαμβανομένης και της σωκρατικής είναι στο σύνολό της ευδαιμονική, αφού στόχο έχει την ιδιωτική και τη προσωπική ευδαιμονία. Σκοπός της είναι να βελτιώσει την καθημερινή ιδιωτική και δημόσια ζωή του πολίτη. Η αρχαία ηθική διαφέρει από την σύγχρονη στο ότι επιχειρεί να συνδυάσει την ηθική ως θεωρία και πράξη, γι’ αυτό και δίνεται μεγάλη έμφαση σε αρετές όπως η σωφροσύνη, η ανδρεία, κ.α. Για έναν αρχαίο φιλόσοφο, όπως και για τον Σωκράτη, είναι αδύνατο να έχει κάποιος την ηθική καλοσύνη χωρίς την αντίστοιχη πράξη. Είναι αδύνατο να ευδαιμονήσει, αν δεν ενδιαφέρεται εμπράκτως για τα ηθικής φύσεως προβλήματα. Για ένα σύγχρονο φιλόσοφο ηθικός θα μπορούσε να είναι κάποιος αδρανής που ζει ήσυχα (διαβάζει εφημερίδα, βλέπει τηλεόραση). Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι κάνει κάποιο ηθικό λάθος, σφάλμα ο άνθρωπος αυτός. Ακόμα και αν κάποιος δείξει δειλία στον πόλεμο, δεν μπορούμε να τον κατηγορήσουμε και να τον χαρακτηρίσουμε ανήθικο. Αντίθετα η αδράνεια, η αποχή από την πράξη, η δειλία ήταν για τους αρχαίους φιλοσόφους ηθικά απαράδεκτη.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

73

Τι γνωρίζετε για το ύφος της σωκρατικής ερώτησης; Ποιος είναι ο στόχος αυτής της ερώτησης; Ένα από τα καθοριστικά στοιχεία του φιλοσοφικού περιεχομένου των πρώιμων πλατωνικών διαλόγων είναι οι ερωτήσεις που κάνει ο Σωκράτης στους συνομιλητές του και που ζητάει μ’ αυτές τον ορισμό των εννοιών που συζητούνται. Όταν ρωτάει σχετικά με τον ορισμό κάποιας έννοιας, θέλει μια απάντηση που θα τον κάνει σίγουρο ότι ο συνομιλητής του έχει γνώση ακριβή και αναμφίβολη. Η ανησυχία του δεν είναι καθόλου τυπική, είναι ουσιαστική: αμφιβάλλει για το αν οι γενικές ιδέες που υπάρχουν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ο λόγος για τον οποίο θέτει την ερώτηση είναι γιατί θέλει να αποκτήσει μια βάση εξακρίβωσης, εφόσον δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Το ύφος και η μορφή της απάντησης δεν έχουν αποφασιστεί προκαταβολικά. Επομένως η απάντηση που ζητάει δεν είναι τόσο ένας ορισμός, αλλά είναι μια ανάλυση που αποσκοπεί στο να τοποθετήσει τους δύο συνομιλητές και το διάλογο σε σταθερά γνωσιολογικά θεμέλια. Τι γνωρίζετε για το σωκρατικό έλεγχο; Όταν ο Σωκράτης ζητεί από τον εκάστοτε συνομιλητή του έναν ορισμό της έννοιας που εξετάζεται, δηλώνει ότι ο ίδιος δεν γνωρίζει τη σωστή απάντηση. Η στάση του αυτή είναι πραγματικά ειλικρινής, εφόσον φιλοδοξεί σε μια σοβαρή φιλοσοφική συζήτηση και αξιώνει από τον άλλο να είναι ειλικρινής. Ο σκοπός του είναι να κάνει το συνομιλητή του να αναζητήσει και να ανακαλύψει ο ίδιος την αλήθεια. Ακόμα κι αν δεν γνωρίζει εκ των προτέρων τη σωστή απάντηση στις ερωτήσεις του, έχει ανά πάσα στιγμή τη δυνατότητα να ελέγξει αν τη γνωρίζει ο άλλος ή αν προσπαθεί να καλύψει την βαθύτερη άγνοιά του, και να αποδείξει ότι κανείς δεν τη γνωρίζει πραγματικά, παρά τους αρχικούς αντίθετους ισχυρισμούς. Η επιτυχία του ελέγχου αυτού βέβαια εξαρτάται και από το βαθμό στον οποίο είναι ικανός ο συνομιλητής του να κρύψει την αμάθειά του και να μιλήσει πειστικά. Επιπλέον, ενδέχεται κάποιες από τις απόψεις του συνομιλητή να είναι αληθείς, εκείνος όμως να μην είναι σε θέση να τις υποστηρίξει επαρκώς ή να μην τις γνωρίζει συνειδητά. Επομένως ο σωκρατικός έλεγχος δίνει τη δυνατότητα να αποκαλυφτεί η άγνοια του συνομιλητή, αλλά δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί γενικά ως μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας. Ποια είναι η θέση του ορισμού στην σωκρατική ηθική; Ένα από τα καθοριστικά στοιχεία του φιλοσοφικού περιεχομένου των πρώιμων πλατωνικών διαλόγων είναι οι ερωτήσεις που κάνει ο Σωκράτης στους συνομιλητές του και που ζητάει μ’ αυτές τον ορισμό των εννοιών που συζητούνται. Η παράθεση των παραδειγμάτων δεν οδηγεί στη γνώση. Χρειάζεται ένας ορισμός. Όταν ρωτάει σχετικά με τον ορισμό κάποιας έννοιας, θέλει μια απάντηση που θα τον κάνει σίγουρο ότι ο συνομιλητής του έχει γνώση ακριβή και αναμφίβολη. Η ανησυχία του δεν είναι καθόλου τυπική, είναι ουσιαστική: αμφιβάλλει για το αν οι γενικές ιδέες που υπάρχουν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Ο λόγος για τον οποίο θέτει την ερώτηση είναι γιατί θέλει να αποκτήσει μια βάση εξακρίβωσης, εφόσον δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Το ύφος και η μορφή της απάντησης δεν έχουν αποφασιστεί προκαταβολικά. Επομένως η απάντηση που ζητάει δεν είναι τόσο ένας ορισμός, αλλά είναι μια ανάλυση που αποσκοπεί στο να τοποθετήσει τους δύο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

74

συνομιλητές και το διάλογο σε σταθερά γνωσιολογικά θεμέλια. Δεν περιορίζεται ο Σωκράτης στη διατύπωση ενός ορισμού, αλλά ενδιαφέρεται για την ανάλυση του ορισμού. Δεν τον ενδιαφέρει ούτε γνωσιολογικά, ούτε εννοιολογικά η αρετή αλλά η ανάλυσή της. Ο μόνος τρόπος απόκτησης της αρετής είναι μέσω της απόκτησης γνώσης του τι είναι αρετή και η ανάλυση της έννοιας. Η γνώση αυτή τροποποιεί το χαρακτήρα μας και επιφέρει ηθικό αποτέλεσμα. Σε όλες τις συζητήσεις ο Σωκράτης θέτει την ερώτηση «τι είναι το Χ». Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει την απάντηση και ένας από τους λόγους που τη θέτει είναι η επιθυμία του να τη μάθει. Η θέση του αυτή είναι ειλικρινής. Δεν γνωρίζει ο Σωκράτης την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Έχει όμως τη δυνατότητα να ελέγξει αν την ξέρουν οι συνομιλητές του. Επιχειρεί να αποδείξει ότι οι συνομιλητές του δε γνωρίζουν την απάντηση των ερωτήσεων που θέτει. Επειδή όμως ο Σωκράτης δε γνωρίζει το θέμα, δεν μπορεί να κρίνει αν αυτά που λέει ο συνομιλητής του είναι αληθινά. Ακόμα όμως και αν ο Σωκράτης δε γνωρίζει αν αυτά που ισχυρίζεται ο συνομιλητής του είναι ορθά, μπορεί να κατανοήσει αν είναι πειστικά. Διότι αν κάποιος λέει κάτι και μετά κάτι άλλο διαφορετικό όλοι θα μπορούσαμε να καταλάβουμε ότι βρίσκεται σε σύγχυση. Ο Σωκράτης είναι εύκολο να ελέγξει αυτούς που δε γνωρίζουν την απάντηση της ερώτησης που τους θέτει και δεν έχουν σκοπό να κρύψουν την αμάθειά τους. Ο έλεγχος όμως λόγω της φύσης του δεν είναι πάντα επιτυχής. Ένας έμπειρος και ευφυής συνομιλητής θα μπορούσε να κρύψει την αμάθεια του απαντώντας με πειστικό τρόπο. Αφού ο Σωκράτης δεν μπορεί να ξέρει αν οι απαντήσεις είναι σωστές, ένας συνομιλητής του θα μπορούσε να του ξεφύγει. Ο έλεγχος μπορεί να αποδείξει άγνοια, όταν ο συνομιλητής δεν τα πάει καλά, αλλά θα μπορούσε να αποδείξει γνώση, αν τα πήγαινε πολύ καλά. Είναι δυνατόν ένας συνομιλητής να γνωρίζει «τι είναι το Χ» της ερώτησης του Σωκράτη, χωρίς να μπορεί να απαντήσει τις ερωτήσεις του, όπως αυτός θέλει. Ο έλεγχος μπορεί να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνομιλητών του Σωκράτη, αλλά δεν μπορεί από μόνος του να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας. Τι είναι η αρετή κατά τη γνώμη του Σωκράτη; Ποια είναι η σχέση μεταξύ των ειδικών αρετών και ολόκληρης της αρετής; Για τον Σωκράτη η αρετή είναι μια συγκεκριμένη κατάσταση ψυχής, και δεν αποτελείται από την εφαρμογή γενικών και έξωθεν επιβεβλημένων κανόνων. Για να υπάρχει μια αρετή ως χαρακτηριστικό του ατόμου και να διακρίνονται οι πράξεις του από αυτήν είναι απαραίτητο να είναι η ψυχή διαχρονικά και σταθερά σε τέτοια κατάσταση Οι πράξεις είναι καλές, όταν ο χαρακτήρας που τις πράττει είναι καλός. Αν η ψυχή μας δεν είναι σε μια τέτοια κατάσταση, δεν μπορούμε να είμαστε καλοί και οι πράξεις μας να είναι καλές. Ο μόνος τρόπος απόκτησης της αρετής είναι μέσω της απόκτησης της γνώσης του τι είναι αρετή. Η γνώση αυτή τροποποιεί το χαρακτήρα μας και επιφέρει ηθικό αποτέλεσμα. Με την απόκτηση αυτής της γνώσης η ψύχη μας πλέον βρίσκεται στην ιδανική ηθική κατάσταση, την οποία πλέον δεν κινδυνεύουμε να τη χάσουμε. Ο Σωκράτης αναφέρεται στην αρετή και σε διάφορες αρετές. Επιμέρους αρετές είναι η ανδρεία, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη, η φιλία, η οσιότης και η σοφία. Η αρετή περικλείει όλες τις επιμέρους αρετές. Οι επιμέρους αρετές σχετίζονται άμεσα, ώστε είναι αδύνατο για κάποιον να έχει μια και να μην τις έχει όλες. Όλες οι επιμέρους αρετές αποτελούν την αρετή ως όλο, στο σύνολό της. Στον Λάχη και στον Χαρμίδη ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι αρετή είναι η γενική γνώση όλων των καλών και όλων των κακών – η οποία είτε υπάρχει ή δεν υπάρχει στον άνθρωπο. Το να έχει κανείς την αρετή είναι το ίδιο με το να γνωρίζει τι είναι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

75

καλό και τι είναι κακό. Δεν είναι δυνατόν κάποιος να είναι δίκαιος και να είναι και δειλός. Αν δεν έχουμε ολόκληρη την αρετή, δεν την έχουμε καθόλου. Ποια είναι η σχέση μεταξύ γνώσης και χαρακτήρα, κατά τη γνώμη του Σωκράτη; Σύμφωνα με την άποψη του Σωκράτη η κάθε πράξη ξεκινάει και εντάσσεται στο πλαίσιο κάποιας σκοπιμότητας. Ο σκοπός μπορεί να μην είναι πάντα συνειδητός, ωστόσο υποβόσκει και κατευθύνει το άτομο στην επιτέλεση της πράξης. Όλες οι πράξεις ξεκινούν αναγκαστικά από το πλαίσιο της σκοπιμότητας του εκτελεστή στους. Το ποιοι στόχοι είναι σκόπιμο να πραγματοποιηθούν εξαρτάται από τις γενικές απόψεις του ατόμου και άρα από τη γενική γνωσιολογική του αντίληψη επί του θέματος. Οι αποφάσεις του επομένως έχουν θετική ηθική αξία, όταν η αντίληψη αυτή βασίζεται σε πραγματική γνώση, μόνο τότε μπορεί να είναι και ο ίδιος και οι πράξεις του ενάρετες. Τι απόψεις έχει ο Σωκράτης σχετικά με την ακράτεια- ακρασία; Σύμφωνα με τη θεωρία της ακράτειας, όπως έχει διατυπωθεί από τον Πρωταγόρα στον ομώνυμο διάλογο, ο άνθρωπος αν και γνωρίζει το καλό, πράττει το κακό, γιατί παρασύρεται από τα πάθη του. Η γνώση του καλού δεν εξασφαλίζει την ηθικότητα των πράξεων. Αντίθετα υπάρχει περίπτωση κάποιος να γνωρίζει ποιο είναι το καλό, αλλά να διαπράττει το κακό θέλοντας να εξυπηρετήσει τους ιδιοτελείς σκοπούς του. Δεν ενεργούμε σύμφωνα μ’ αυτό που θεωρούμε σαν ορθό αλλά κάτω από την επίδραση κάποιας έντονης συναισθηματικής κατάστασης. .Στον διάλογο «Πρωταγόρας» ο Σωκράτης διατυπώνει τις απόψεις του σχετικά με το αν ο άνθρωπος είναι καλός από τη φύση του ή αν παρασύρεται από τα πάθη του. Σε αντίθεση με τον Πρωταγόρα που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος είναι δυνατό να παρασυρθεί στην ακράτεια, επειδή οι ηδονές τον φέρνουν σε σύγχυση και μολονότι γνωρίζει το αντικειμενικά σωστό, ο Σωκράτης ανάγει τα αίτια αυτής της συμπεριφοράς στην έλλειψη μιας σταθερής άποψης. Κανείς δεν είναι από τη θέληση του κακός (ουδείς εκών κακός), αλλά αιτία της κακίας του είναι η άγνοια του. Η αμαρτία προκύπτει από την άγνοια του αγαθού και είναι αποτέλεσμα της πλάνης. Κανείς δεν επιδιώκει το κακό, ούτε βλάπτει τον εαυτό του, την ψυχή του με τη θέλησή του. Οι κακοί πράττουν το κακό, γιατί βρίσκονται σε πλάνη, δεν γνωρίζουν το πραγματικό αγαθό και νομίζουν ότι κάνουν το καλό. Η αμφιταλάντευση οφείλεται στο ότι το άτομο που παρασύρεται έχει περισσότερες από μια απόψεις για το τι είναι καλό. Αν είχε πραγματική γνώση, ποτέ δεν θα συνέβαινε αυτό που χαρακτηρίζεται ως ακράτεια. Η πραγματική αυτή γνώση θα αναφέρεται στο μακροπρόθεσμο καλό. Η πράξη δεν θεωρείται καλή, αν αποσκοπεί στο εφήμερο και το μεμονωμένο. Η αρετή είναι δυνατόν να είναι προϊόν γνώσης. Είναι δυνατόν κάποιος που γνωρίζει ποιο είναι το καλό να το εφαρμόζει στη ζωή του. Για τον Σωκράτη ο κακός δεν είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του, με την έννοια ότι υπεύθυνος για μια πράξη είναι αυτός που ενεργεί εκούσια. Δεν θα πρέπει να αποδοκιμάσουμε ηθικά τον κακό, αλλά να νιώσουμε οίκτο για την αμάθεια του και να προσπαθήσουμε να τον απαλλάξουμε από αυτή. Ποια είναι η θεωρία της ανάμνησης στον Μένωνα του Πλάτωνα;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

76

Στον διάλογο Μένων διατυπώνεται η θεωρία της ανάμνησης. Η ψυχή υπήρχε, πριν κατοικήσει το σώμα μας και εξακολουθεί να υπάρχει και μετά το θάνατό μας. Πριν η ψυχή εισέλθει στο σώμα γνώριζε όλα τα θέματα, αντικείμενα των θεωρητικών ερευνών. Με την ενσωμάτωση στο σώμα τα ξέχασε όλα. Οδηγήθηκε στη λήθη. Έχει όμως τη δυνατότητα στον κόσμο των αισθήσεων αυτά που ξέχασε να τα θυμηθεί. Τις περισσότερες φορές καταφέρνει η ψυχή να θυμηθεί αρκετά από αυτά που γνώριζε στο νοητό κόσμο, πριν έρθει στο γήινο κόσμο. Επομένως, η ψυχή θυμάται με τις κατάλληλες ερωτήσεις του φιλοσόφου αυτά που γνώριζε, πριν κατοικήσει στο σώμα. Ουσιαστικά δεν πρόκειται για ανακάλυψη, αλλά για αναγνώριση. Οδηγείται λοιπόν στη γνώση που ουσιαστικά είναι ανάμνηση. Στο διάλογο Μένωνα ο Σωκράτης ρωτά τον δούλο, αν γνωρίζει την απάντηση ενός γεωμετρικού προβλήματος. Ο ίδιος απαντά αρνητικά. Στη συνέχεια όμως με τις κατάλληλες ερωτήσεις του Σωκράτη ο δούλος καταφέρνει μα βρει την απάντηση του γεωμετρικού προβλήματος παρ’όλο που δεν τη γνώριζε από πριν. Οι ερωτήσεις του Σωκράτη βοήθησαν το δούλο να ξαναθυμηθεί αυτά που γνώριζε η ψυχή του πριν έρθει στο γήινο κόσμο. Η ψυχή μπορεί να αναγνωρίσει την αλήθεια, όταν τη συναντά. Αυτό θα συμβεί όταν αρχικά αποδέχεται (όπως κάνει ο δούλος) ότι δεν γνωρίζει. Για να μπορέσει ωστόσο να γίνει αυτό, θα πρέπει πρώτα η ψυχή να ευαισθητοποιηθεί, δηλαδή να αποδεχτεί ότι δεν γνωρίζει αυτά τα οποία νομίζει ότι γνωρίζει. Αρνούμενη ότι γνωρίζει βρίσκεται σε γνωσιολογική ετοιμότητα και είναι σε θέση να ξαναθυμηθεί. Για να βρει κάποιος κάτι, θα πρέπει πρώτα να το ψάξει, επομένως πρέπει πρώτα να πειστεί ότι δεν το έχει Ποια είναι η θεωρία της ανάμνησης στον Φαίδωνα; Η θεωρία της ανάμνησης επανέρχεται στον Φαίδωνα (όπου εξετάζεται η ιδέα της ισότητας). Εδώ ο Σωκράτης ισχυρίζεται ότι η γνώση που αποκτούμε είναι ξεχασμένη γνώση που ξαναθυμόμαστε. Υποστηρίζει ότι υπάρχει κάτι με το οποίο έχουμε ήδη έρθει σε γνωσιολογική επαφή και στο οποίο χρωστάμε την ικανότητα μας να προβαίνουμε σε ορθές κρίσεις. Αν δεν υπήρχε αυτό το κάτι, δεν θα υπήρχε τίποτα με το οποίο να έχουμε έρθει σε γνωσιολογική επαφή και δεν θα είχαμε τη γνώση να καταλήγουμε σε κρίσεις. Επομένως υπάρχει πραγματικά κάποια οντότητα που μας προσφέρει αυτή την ‘‘πρώην’’ γνώση. Αυτή η οντότητα είναι οι ιδέες. Ποιο είναι το επιχείρημα για την ύπαρξη των ιδεών ; Στον Φαίδωνα ο Πλάτων παρουσιάζει το επιχείρημα για την ύπαρξη των ιδεών. Σύμφωνα με τον Σωκράτη όλοι έχουμε κάποια γνώση όσον αφορά την ισότητα δύο ξύλων. Όλοι έχουμε αρκετή γνώση για να μπορούμε να κρίνουμε αν δύο πράγματα είναι ίσα. Από πού όμως έχει αποκτηθεί αυτή η γνώση; Από μόνα τους αυτά τα πράγματα δε δηλώνουν την ισότητα, αλλά τη μια στιγμή φαίνονται ίσα, την άλλη άνισα. Βασιζόμενοι στις αισθήσεις δεν μπορούμε να κρίνουμε αν δύο ξύλα είναι ίσα. Υπάρχει μια οντότητα με την οποία έχουμε έρθει σε γνωσιολογική επαφή και μας δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε αυτές τις κρίσεις. Αυτή είναι σε αυτό το παράδειγμα η ιδέα της ισότητας. Για να μπορέσουμε να συμπεράνουμε ότι δύο πράγματα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει μέσα μας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγματα από μόνα τους δε θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι είναι ίσα. Δε θα μπορούσαμε να κρίνουμε ότι είναι ίσα, αν βασιζόμαστε μόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουμε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και μας βοηθά να κάνουμε κρίσεις.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

77

Ο Πλάτων δίνει προτεραιότητα στον κόσμο των ιδεών, τον νοητό κόσμο και υποβαθμίζει τον κόσμο των αισθητών. Για να υποβαθμίσει τον κόσμο των αισθητών χρησιμοποιεί πολύ εύστοχα το παράδειγμα με τα δύο ξύλα. Θεωρώντας τα ξύλα ίσα αναζητεί αρχικά την αιτία αυτής της εντύπωσης που έχει περί ισότητας στα αισθητά αντικείμενα. Στη συνέχεια αρνείται ότι η ισότητα των δύο ξύλων δηλώνεται από τα ίδια. Από μόνα τους τα αισθητά αντικείμενα δεν μπορούν να δίνουν πληροφορίες όσον αφορά τη σχέση των πραγμάτων. Έχοντας αποκλείσει κάθε πιθανότητα εύρεσης της αλήθειας μέσω των αισθήσεων προχωρεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν οι ιδέες. Έχοντας ο φιλόσοφος την πρόθεση να αναδείξει την υπεροχή του νοητού κόσμου έναντι του αισθητού χρησιμοποιεί ένα ιδιαίτερα προσαρμοσμένο σε αυτήν την πρόθεση του επιχείρημα. Ποια είναι η οντολογική σχέση και ποια είναι η γνωσιολογική σχέση μεταξύ των ιδεών και των αισθητών; Εφόσον η μάθηση είναι ανάμνηση, η ψυχή έχει έρθει σε γνωσιολογική επαφή με κάποια ή κάποιες οντότητες, που είναι νοητές και όχι αισθητές (αφού δεν είναι οι αισθήσεις το μέσο). Αυτές οι νοητές οντότητες είναι οι ιδέες. Η σχέση που έχει ο άνθρωπος με αυτές είναι σχέση γνώσης. Οι ιδέες έχουν τη δική τους οντολογική υπόσταση και δεν μπορούν να θεωρηθούν απλά κατασκευάσματα της νόησης μας. Έτσι οι επιμέρους αρετές, όπως και οι μαθηματικές έννοιες (π.χ. η ισότητα) και εν γένει όλες οι ιδέες, είναι οντότητες με τη δική τους ανεξάρτητη οντολογική υπόσταση και με υφή τέτοια που να μην μπορεί η ανθρώπινη νόηση να συλλάβει. Παρότι είναι αδύνατον να γίνει η ‘‘πρώην’’ γνωσιολογική επαφή του ανθρώπινου νου με τις ιδέες με τη διαμεσολάβηση των αισθήσεων, υπάρχουν γνωσιολογικές επιπτώσεις που αφορούν άμεσα τις αισθήσεις. Με βάση αυτή την ‘‘πρώην’’ γνώση είναι δυνατή η εξαγωγή κρίσεων σχετικά με ιδιότητες των αισθητών αντικειμένων. Η διαπίστωση αυτή συνεπάγεται την άμεση σχέση μεταξύ ιδεών και γνώσεων. Στον Φαίδωνα μάλιστα η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται ως αιτιολογική: δηλαδή οι ιδέες είναι όχι μόνο οι γνωσιολογικές αλλά και οι οντολογικές αιτίες των αισθητών. Για το λόγο αυτό και έχουν κάποια προτεραιότητα σε σχέση με τα αισθητά. Ο Πλάτων καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν οι ιδέες που αποτελούν τη γνωσιολογική και οντολογική αιτία των αισθητών πραγμάτων. Η γνώση των ιδεών δεν προέρχεται από τις αισθήσεις, αλλά προϋπάρχει αυτών .Οι ιδέες είναι νοητές οντότητες χωρίς να είναι κατασκευάσματα της νόησης. Το ότι οι ιδέες είναι γνωσιολογική αιτία των αισθήσεων σημαίνει ότι μπορούμε να γνωρίσουμε τα αισθητά πράγματα, επειδή υπάρχουν οι ιδέες. Αν δεν υπήρχαν οι ιδέες δεν θα είχαν καμιά αξία όλα τα αισθητά πράγματα που υπάρχουν γύρω μας. Θα ήταν ψεύτικα και απατηλά. Γνωρίζουμε τα αισθητά πράγματα μέσα από τη διαδικασία της ανάμνησης, επειδή η ψυχή πριν έρθει στον αισθητό κόσμο γνώριζε τις ιδέες. Επιπλέον οι ιδέες είναι οντολογική αιτία των αισθητών πραγμάτων σημαίνει ότι οι αισθήσεις υπάρχουν, επειδή υπάρχουν οι ιδέες. Αν δεν υπήρχαν οι ιδέες δεν θα υπήρχε ο κόσμος των αισθήσεων. Έχει ύπαρξη ο κόσμος των αισθήσεων, επειδή προϋπάρχουν αυτού οι ιδέες. Τα αισθητά αντικείμενα τις ιδιότητες, που έχουν, τις οφείλουν στις ιδέες. Με τις αισθήσεις δεν μπορούμε να γνωρίσουμε το πράγμα καθεαυτό (το αντικείμενο ως αντικείμενο).Το καθεαυτό αντικείμενο δεν είναι απλό κατασκεύασμα της νόησης, αλλά έχει τη δική του οντολογική υπόσταση Τι είδους γνωσιολογικό ρόλο παίζει η γνώμη στην απόκτηση γνώσης;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

78

Η άποψη του Πλάτωνα για τα αισθητά πράγματα είναι ότι, ακριβώς επειδή αποτελούν αντικατοπτρισμό των ιδεών, είναι οντολογικά ανεπαρκή. Συνεπώς η εικόνα που παρουσιάζεται μέσω των αισθήσεων είναι γνωσιολογικά ασταθής, όχι εξαιτίας την ανεπαρκούς συμβολής των αισθήσεων αλλά εξαιτίας της ίδια της φύσης των πραγμάτων. Η οντολογική ανεπάρκεια των αισθητών είναι ο λόγος της ανθρώπινης γνωσιολογικής σε σχέση μ’ αυτά αστάθειας. Ο άνθρωπος απέχει πολύ από την πραγματική γνώση. Πρέπει βέβαια να σημειωθεί ότι ενώ η ελλιπής γνώση του ανθρώπου για τα αισθητά οφείλεται στο ότι είναι από τη φύση τους μη γνωστοποιήσιμα (λόγω της οντολογικής τους ανεπάρκειας), η αντίστοιχη για τις ιδέες βαραίνει αποκλειστικά τον ίδιο. Ο άνθρωπος είναι εφοδιασμένος με ό,τι είναι αναγκαίο για την απόκτηση ολικής και επαρκούς γνώσης της φύσης. Το αν θα αποκτήσει τελικά την πλήρη γνώση των ιδεών, εξαρτάται από το κατά πόσο η αστάθεια που προσφέρει ο κόσμος των αισθητών, θα ερεθίσει τη νόηση και μέσω της έρευνας και της σκέψης θα οδηγήσει στην αληθινή γνώση. Ποιες είναι οι τρεις γνωσιολογικές καταστάσεις του Πλάτωνα; 1) Δόξα: Είναι η απλή γνώμη, η κατώτερη. Αυτός που έχει την απλή γνώμη πιστεύει ότι είναι η σωστή αλλά δεν είναι σίγουρος. Μπορεί να είναι η σωστή μπορεί και όχι. Όταν ο συνομιλητής του Σωκράτη δίνει λανθασμένες απαντήσεις, έχει απλώς γνώμη και η γνώμη του, παρ όλο που αυτός νομίζει ότι είναι η ορθή, είναι στην ουσία λανθασμένη. Αυτό δε σημαίνει ότι όλες οι γνώμες είναι λανθασμένες, είναι και μερικές ορθές. Έχουν όμως για τον Πλάτωνα μικρή γνωσιολογική αξία, γιατί αυτός που την κατέχει δεν είναι σίγουρος ότι είναι ορθές. 2) Αληθής δόξα : Είναι η σωστή γνώμη .Με αυτήν ο άνθρωπος έχει μια ένδειξη ότι πράγματι είναι η σωστή. Η ένδειξη αυτή είναι ψυχολογική και συνδέεται με την ανάμνηση. Η σωστή γνώμη παρέχει κάποια ένδειξη ότι πράγματι είναι σωστή. Ενώ αυτός που κατέχει την απλή γνώμη δε έχει τη δυνατότητα να κρίνει αν η γνώμη του είναι σωστή ή όχι, κάποια ένδειξη έχει ότι είναι σωστή. Σε αυτό το είδος οδηγείται ο συνομιλητής του Σωκράτη μέσα από τη διαδικασία της ανάμνησης. Έχει ψυχολογική και προσωπική ένδειξη ότι η γνώμη του είναι σωστή. 3) Γνώση (επιστήμη) Χαρακτηριστικά: α) Αντικείμενο της είναι η αλήθεια. β)Αυτός που βρίσκεται σε αυτήν την κατάσταση είναι σε θέση να εξηγήσει, γιατί η γνώση που έχει είναι η πραγματική, η αληθινή. Δίνει τους πραγματικούς λόγους για τους οποίους αυτό που ισχυρίζεται είναι αληθινό και το πώς αυτοί συνδέονται μεταξύ τους. Όλες οι μεμονωμένες αλήθειες συνδέονται μεταξύ τους και συγκροτούν ένα ολοκληρωμένο σύστημα αλήθειας. Αυτός που έχει την αληθή δόξα δεν μπορεί να αποδείξει ότι αυτό που γνωρίζει είναι το ορθό. Έχει μόνο ψυχολογική και προσωπική ένδειξη. Θα οδηγηθεί στην πραγματική γνώση, την επιστήμη, όταν πλέον θα είναι σε θέση να αποδείξει ότι αυτό που γνωρίζει είναι το αληθινό. Από τη στιγμή που θα μπορεί να αποδείξει κάτι τέτοιο θα μπορεί να πείσει και τους άλλους γι’ αυτό. Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά της γνώσης είναι α) το αντικείμενό της είναι πράγματι όπως εκείνη το παρουσιάζει και μόνο η αλήθεια μπορεί να είναι το αντικείμενο της γνώσης, β) αν κάποιος βρίσκεται στη γνωσιολογική κατάσταση της γνώσης είναι σε θέση να εξηγήσει γιατί αυτό που γνωρίζει είναι το ορθό. Σε αυτήν την περίπτωση ο άνθρωπος έχει οδηγηθεί στην τέλεια γνώση που εκφράζει την τέλεια και πλήρη πραγματικότητα των ιδεών. Η πραγματική γνώση, η επιστήμη είναι η γνώση των ιδεών, την οποία την κατέχουν οι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

79

φιλόσοφοι. Η επιστήμη έχει ως βαθμό γνώσης την τέλεια γνωσιμότητα και ο βαθμός πραγματικότητας που εκφράζει είναι η τέλεια ύπαρξη (οι ιδέες).

Ποια είναι η σχέση της νόησης και των αισθήσεων; Για τον Πλάτωνα οι αισθήσεις από μόνες τους δεν μπορούν να οδηγήσουν τον άνθρωπο στην αληθινή γνώση. Οι αισθήσεις παρουσιάζουν τα αισθητά όπως ακριβώς αυτά είναι.Τα αισθητά αυτά είναι οντολογικά ανεπαρκή και γι’αυτό η εικόνα την οποία μας παρουσιάζουν είναι γνωσιολογικά ασταθής. Ο γνωσιολογικός τους ρόλος είναι περιορισμένος. Δεν μπορούν οι αισθήσεις μας από μόνες τους να μας αποκαλύψουν την αλήθεια. Οι αισθήσεις είναι το μέσο με το οποίο επιχειρούμε για πρώτη φορά να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Οι αισθήσεις ερεθίζουν τη νόηση και την προκαλούν να απαντήσει στα ερωτήματα που δημιουργούνται παρατηρώντας τον κόσμο γύρω μας. Μέσω των αισθήσεων δεν μπορούμε να δούμε το αντικείμενο, όπως αυτό είναι στην πραγματικότητα, ως καθεαυτό. Το αντικείμενο ως καθεαυτό είναι μια αυθύπαρκτη οντότητα, η ιδέα και όχι κατασκεύασμα της νόησης. Η ιδέα έχει τη δική της οντολογική υπόσταση, υπάρχει πραγματικά και βρίσκεται έξω από την νόηση μας, προϋπάρχει αυτής, όπως και προϋπάρχει των αισθητών πραγμάτων. Οι ορατές ιδιότητες ενός πράγματος δεν κάνουν ένα πράγμα να είναι πραγματικό. Η ιδέα του πράγματος είναι αυτό που το κάνει να υπάρχει. Ένα λουλούδι είναι ωραίο, γιατί μετέχει στην ιδέα του κάλους και όχι επειδή έχει τα συγκεκριμένα χρώματα και τις ορατές μορφές του. Το αντικείμενο καθεαυτό(η ιδέα) μπορούμε να το συλλάβουμε με τη νόηση και όχι με τις αισθήσεις. Ποιος είναι ο γνωσιολογικός και ποιος ο οντολογικός ρόλος της θεωρίας των ιδεών στην κοσμολογία του Πλάτωνα; Υπό ποια έννοια θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πλατωνική θεώρηση του κόσμου εμπνέεται από τα μαθηματικά; Ο Πλάτων δίνει οντολογικό, μεταφυσικό περιεχόμενο στην έννοια της ιδέας. Οι ιδέες είναι τέλειες οντότητες του νοητού κόσμου που συλλαμβάνονται μόνο από το νου. Όμως δεν είναι κατασκευάσματα της νόησης μας, αλλά έχουν τη δική τους οντολογική υπόσταση, ανεξάρτητη από την οντολογική υπόσταση της νόησης. Ακόμα και αν ο νους μας δεν μπορεί να τις αντιληφθεί, αυτές συνεχίζουν να υπάρχουν. Είναι άφθαρτες, αναλλοίωτες οντότητες και όχι απλώς έννοιες. Τα πράγματα του αισθητού κόσμου είναι εικόνες των ιδεών. Τις ιδέες τις έβλεπε η ψυχή, όταν βρισκόταν στο νοητό κόσμο. Οι ιδέες είναι αμετάβλητες, άυλες, θεϊκές και δεν μπορούν να γίνουν γνωστές με τις αισθήσεις αλλά με την ανάμνηση. Ο Πλάτων θεωρεί το είδος κάτι ξεχωριστό από την ύλη και το τοποθετεί σαν ιδέα στο νοητό κόσμο. Τα είδη είναι επιμέρους πρόσωπα και αντικείμενα της κοινής εμπειρίας που δηλώνουν κύρια ονόματα, περιγραφές, καθώς και έμμονα γνωρίσματα ατομικών οντοτήτων που δηλώνονται με επίθετα, αφηρημένα ουσιαστικά. Για τον Πλάτωνα το είδος και το συγγενές γνώρισμα είναι οντολογικά ξεχωριστά πράγματα. Αυτό αποδεικνύεται με την αντίθεση ανάμεσα στο μέγεθος αυτό καθαυτό (είδος) και το μέγεθος μέσα μας (συγγενές γνώρισμα). Τα πράγματα που υπάρχουν στον αισθητό κόσμο συνδέονται οντολογικά με τα είδη. Αυτή η σχέση λέγεται μέθεξη. Για παράδειγμα τα

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

80

υλικά αισθητά όταν μετέχουν στην ιδέα της ωραιότητας είναι και αυτά ωραία. Η αιτία εκτός από λογική είναι και μεταφυσική Η λογική λειτουργία του καλού, της τετραγωνικότητας δεν πραγματοποιείται χωριστά από τη μεταφυσική υπόσταση. Επομένως οι ιδέες είναι οντολογικές αιτίες των αισθητών. Ο Σωκράτης στο παράδειγμα των αριθμών (σύγκριση του 10 με το 8) οδηγήθηκε στη σύγχυση μεταξύ λογικών και υλικών αιτιών. Η ομάδα των 10 ικανοποιεί τις λογικομαθηματικές συνθήκες της πολυαριθμότητας. Η λογική σχέση του όρου με την έννοια αποτελεί τη μεταφυσική σχέση μεταξύ ενός αισθητού πράγματος και ενός αιώνιου είδους. Επομένως τα αισθητά πράγματα υπάρχουν, γιατί υπάρχουν οι ιδέες. Βέβαια με τη θεωρία των ιδεών ο Πλάτων δεν ενδιαφέρεται για την υπέρβαση από την πραγματικότητα και την έλευση σε ένα νέο αντικείμενο των υπερβατικών όντων. Τις ιδέες τις τοποθετεί στην πραγματικότητα του κόσμου και των φαινομένων. Μέσω της διαδικασίας της ανάμνησης τον ενδιαφέρει να οδηγηθεί στη γνώση της πραγματικότητας που θα συμβεί όχι με τις αισθήσεις αλλά με τους λόγους και τις ιδέες. Η ανθρώπινη ψυχή είχε γνωρίσει στον κόσμο το νοητό τις ιδέες. Όμως με την είσοδο της στο σώμα και σε αυτόν τον κόσμο των αισθητών οδηγήθηκε στη λήθη. Βλέποντας όμως στη γη τα αντίγραφα των ιδεών αναθυμάται (διαδικασία ανάμνησης). Με την ιδέα των πραγμάτων μπορούμε να κάνουμε κρίσεις. Για παράδειγμα με την ιδέα της ισότητας μπορούμε να συμπεράνουμε αν δύο αντικείμενα είναι ίσα. Μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα, γιατί μπορούμε να γνωρίσουμε τις ιδέες. Επομένως αποδεικνύεται ο γνωσιολογικός χαρακτήρας των ιδεών. Η πλατωνική θεώρηση του κόσμου εμπνέεται από τα μαθηματικά. Ο πλατωνικός Σωκράτης χρησιμοποιεί το παράδειγμα από τα μαθηματικά στον Μένωνα. Για να μπορέσουμε να συμπεράνουμε ότι δύο πράγματα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει μέσα μας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγματα από μόνα τους δε θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι είναι ίσα. Δε θα μπορούσαμε να κρίνουμε ότι είναι ίσα, αν βασιζόμαστε μόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουμε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και μας βοηθά να κάνουμε κρίσεις. Ο Πλάτων συνδέει τα τέσσερα απλά στοιχεία (τα ριζώματα, όπως ονόμαζε ο Εμπεδοκλής, πυρ, αέρας, ύδωρ, γη) με γεωμετρικά σχήματα και με τα κανονικά στερεά. Το πυρ το ταυτίζει με το τετράεδρο (το κανονικό στερεό, του οποίου οι 4 έδρες είναι ισόπλευρα τρίγωνα),τον αέρα από το οκτάεδρο (8 έδρες, ισόπλευρα τρίγωνα), το ύδωρ με το εικοσάεδρο (20 έδρες, ισόπλευρα τρίγωνα) και τη γη με τον κύβο(6 έδρες, τετράγωνα) .Επίσης προτείνει την κατασκευή τεσσάρων στερεών από οντότητες πιο θεμελιώδεις, από δύο είδη τριγώνων, το ορθογώνιο ισοσκελές και το μισό του ισοπλεύρου. Ποια είναι η σχέση μεταξύ σώματος και ψυχής; Η οντολογική διαφορά μεταξύ των αισθητών και των ιδεών έχει επιπτώσεις και όσον αφορά τα μέσα με τα οποία ερχόμαστε σε γνωσιολογική επαφή μαζί τους. Η ψυχή, που είναι η έδρα της νόησης, είναι πρότερη, προϋπάρχει του σώματος, αφού αυτό είναι η έδρα των αισθήσεων. Εφόσον οι ιδέες προϋπάρχουν των αισθήσεων, κατά τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι η ψυχή προϋπάρχει του σώματος. Η ποιοτική διαφορά μεταξύ σώματος και ψυχής είναι ότι ενώ η ψυχή είναι αθάνατη (υπήρχε πριν την ενσάρκωση και συνεχίζει να υπάρχει και μετά το θάνατο), το σώμα είναι θνητό. Η ψυχή του ανθρώπου πριν έρθει στον επίγειο κόσμο, τον κόσμο των αισθήσεων, ζούσε στο νοητό κόσμο των ιδεών και γνώριζε τις ιδέες. Με τη γέννηση η ψυχή έρχεται στο σώμα και ξεχνά τις ιδέες. Ποιο είναι το επιχείρημα του Πλάτωνα για την αθανασία της ψυχής;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

81

Ο Πλάτων παρουσιάζει στον Φαίδωνα επιχειρήματα για την αθανασία της ψυχής. Ένα από τα επιχειρήματά του σχετίζεται με τη θεωρία της ανάμνησης. Η δυνατότητα που έχουμε να κρίνουμε στις συγκρίσεις των πραγμάτων ποιο είναι πιο ωραίο, μεγαλύτερο ή μικρότερο δείχνει ότι έχουμε γνώση σχετικά με την ισότητα και το κάλλος. Αυτή τη γνώση δεν την έχουμε αποκτήσει από τις αισθήσεις, αλλά την έχουμε αποκτήσει πριν έρθουμε στον κόσμο των αισθήσεων. Αν ισχύει ότι, όταν ερχόμαστε στον κόσμο αυτόν, έχουμε έμφυτες ιδέες και κατέχουμε αλήθειες που τις μάθαμε πριν γεννηθούμε, τότε θα πρέπει να προϋπήρχε η ψυχή μας για να τις γνωρίσει. Επομένως υπάρχουμε πριν γεννηθούμε και υπάρχουμε σε ένα σώμα. Σώμα έχουμε μόνο σε αυτή τη ζωή. Επομένως αυτό που υπάρχει από εμάς πριν έρθουμε στον κόσμο των αισθήσεων είναι η ψυχή μας. Η ψυχή μας προϋπάρχει του σώματος μας και είναι αθάνατη. Ένα άλλο επιχείρημα για την αθανασία της ψυχής είναι αυτό που σχετίζεται με τη θεωρία περί ιδεών. Οι ιδέες είναι σταθερές, αναλλοίωτες, αμετάβλητες, άφθαρτες, αιώνιες. Αν μπορούσαν να φθαρούν και να καταστραφούν δε θα ήταν αμετάβλητες, αλλά θα δέχονταν αλλαγές. Αυτό που μπορεί να γνωρίσει τις ιδέες θα πρέπει και αυτό να είναι αμετάβλητο, άφθαρτο, αθάνατο. Ήδη ο Πλάτων έχει ισχυριστεί ότι η ψυχή γνώριζε τις ιδέες. Επομένως και η ψυχή είναι αμετάβλητη και αθάνατη. Πως εξελίσσεται η πλατωνική θεωρία περί ακράτειας από τον Πρωταγόρα Πολιτεία;

στην

Στον διάλογο «Πρωταγόρας» ο Σωκράτης αμφισβητεί τη θεωρία της ακρασίας, θεωρώντας ότι ο άνθρωπος δεν είναι από τη φύση του κακός(ουδείς εκών κακός). Ωστόσο στον διάλογο «Πολιτεία» ο πλατωνικός Σωκράτης κάνοντας λόγο για διάκριση της ψυχής σε τρία μέρη, στο επιθυμητικόν, στο θυμοειδές και στο λογιστικόν, παραδέχεται ότι υπάρχει περίπτωση ο άνθρωπος να παρασυρθεί από τα πάθη, από την επίδραση του επιθυμητικού μέρους της ψυχής. Επομένως στην «Πολιτεία» φαίνεται ότι ο άνθρωπος δεν αρκεί μόνο να γνωρίζει ποιο είναι το καλό, αλλά θα πρέπει το λογιστικό να παρέμβει και να περιορίσει τις επιθυμίες του επιθυμητικού. Ο πλατωνικός Σωκράτης στον διάλογο «Πολιτεία»δεν θεωρεί μόνο την άγνοια ως αιτία του άδικου χαρακτήρα του ανθρώπου, αλλά επισημαίνει και το ρόλο του επιθυμητικού, η επικράτηση του οποίου οδηγεί την ψυχή στην αδικία. Αναγνωρίζει σε αντίθεση με τον Σωκράτη του διαλόγου «Πρωταγόρας» ότι οι έμφυτες παρορμήσεις και τα πάθη, όταν επικρατήσουν στην ψυχή περιορίζουν στο ελάχιστο το πεδίο δράσης του λογιστικού και συμβάλλουν στην επικράτηση της αδικίας. Η ιδέα του αγαθού προσδιορίζει το περιεχόμενο της ηθικής πράξης. Ο άνθρωπος με τη γνώση του καλού οδηγείται στην νίκη της αρετής έναντι του κακού. Η επικράτηση της δικαιοσύνης στην ψυχή του ανθρώπου είναι αποτέλεσμα συνεχούς αγώνα για περιορισμό του επιθυμητικού. Δίκαιος δεν είναι μόνο αυτός που γνωρίζει το περιεχόμενο του δικαίου, αλλά και αυτός που με την ισχυρή του θέληση δεν παρασύρθηκε από τις υλικές και σαρκικές απολαύσεις και υπερίσχυσε στον αγώνα κατά του επιθυμητικού. Η αγωνιστικότητα είναι απαραίτητη, προκειμένου να αποφύγει ο άνθρωπος τις υπερβολές, που αποτελούν επιδίωξη του επιθυμητικού, και να οδηγηθεί στην ευδαιμονία. Μέσω της ανάμνησης η ψυχή γνωρίζει το αγαθό και με την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου επανέρχεται στο λογιστικό μέρος της ψυχής η ιδέα του δικαίου. Κατά αυτόν τον τρόπο επέρχεται εξισορρόπηση δυνάμεων με τον περιορισμό του επιθυμητικού. Με την κατάκτηση της γνώσης του δικαίου ο άνθρωπος βρίσκεται σε εναρμόνιση δυνάμεων. Με αυτόν τον τρόπο το λογιστικό μέρος επικρατεί και

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

82

δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες, για να αποκτήσει η ψυχή ηθική διάθεση και χαρακτήρα.

Ποιες είναι οι απόψεις της Πολιτείας σχετικά με την ψυχή; Στην απολογία του ο Σωκράτης λέει ότι σκοπός του είναι η καλυτέρευση της ψυχής, όχι μόνο της δικής του αλλά και των συμπολιτών του. Στους πρώιμους διαλόγους η προσπάθεια βελτίωσης της ψυχής περιορίζεται στην προσπάθεια απόκτησης γνώσης περί της ηθικής. Στην Πολιτεία αναγκάζεται, εξετάζοντας το ζήτημα της ακράτειας και της αντίφασης που παρουσιάζει η ανθρώπινη θέληση και συμπεριφορά, να παραδεχτεί ότι η ψυχή διακρίνεται σε δύο τουλάχιστον μέρη: το επιθυμητικόν και το λογιστικόν. Η διαπίστωση ότι από την πάλη των δύο αυτών μερών προκύπτουν συναισθήματα, όπως του θυμού, οδηγεί τον Πλάτωνα στην αναγνώριση και ενός τρίτου μέρους που το καλεί θυμοειδές. Έτσι υπάρχουν τρεις διαφορετικές πηγές κινήτρων στον άνθρωπο. Αντιστοίχως υπάρχουν και τρία διαφορετικά είδη ευχαρίστησης: αυτής που παρέχει η γνώση (για το διανοητικό μέρος της ψυχής), αυτής που παρέχουν οι τιμές (για το θυμοειδές) και οι κάθε λογής σωματικές ηδονές (για το επιθυμητικόν). Το μακροπρόθεσμο και γενικό καλό του οργανισμού επιδιώκεται και εκπληρώνεται μόνο από το διανοητικό μέρος. Ποιες είναι οι απόψεις της Πολιτείας σχετικά με την ψυχή και πως συνδέονται με την τριμερή διαίρεση της πολιτείας; Στην απολογία του ο Σωκράτης λέει ότι σκοπός του είναι η καλυτέρευση της ψυχής, όχι μόνο της δικής του αλλά και των συμπολιτών του. Στους πρώιμους διαλόγους η προσπάθεια βελτίωσης της ψυχής περιορίζεται στην προσπάθεια απόκτησης γνώσης περί της ηθικής. Στην Πολιτεία αναγκάζεται, εξετάζοντας το ζήτημα της ακράτειας και της αντίφασης που παρουσιάζει η ανθρώπινη θέληση και συμπεριφορά, να παραδεχτεί ότι η ψυχή διακρίνεται σε δύο τουλάχιστον μέρη: το επιθυμητικόν και το λογιστικόν. Η διαπίστωση ότι από την πάλη των δύο αυτών μερών προκύπτουν συναισθήματα, όπως του θυμού, οδηγεί τον Πλάτωνα στην αναγνώριση και ενός τρίτου μέρους που το καλεί θυμοειδές. Έτσι υπάρχουν τρεις διαφορετικές πηγές κινήτρων στον άνθρωπο. Αντιστοίχως υπάρχουν και τρία διαφορετικά είδη ευχαρίστησης: αυτής που παρέχει η γνώση (για το διανοητικό μέρος της ψυχής), αυτής που παρέχουν οι τιμές (για το θυμοειδές) και οι κάθε λογής σωματικές ηδονές (για το επιθυμητικόν). Το μακροπρόθεσμο και γενικό καλό του οργανισμού επιδιώκεται και εκπληρώνεται μόνο από το διανοητικό μέρος, το λογιστικόν μέρος της ψυχής. Το λογιστικόν μέρος της ψυχής εξασφαλίζει την ισορροπία στην ψυχή, περιορίζει με τη βοήθεια του θυμοειδούς τις ορέξεις του επιθυμητικού, ώστε ο οργανισμός να ικανοποιήσει τις βασικές του ανάγκες μόνο. Με αυτόν τον τρόπο η ψυχή θα γίνει δίκαιη. Η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι παρά ένα διανοητικό του κατασκεύασμα. Αποτελείται από τρεις τάξεις, τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το βασικό στοιχείο ταξινόμησης των πολιτών είναι καθαρά ψυχολογικό: εξαρτάται από το ποιο μέρος της ψυχής τους είναι κυρίαρχο. Έτσι στους παραγωγούς κυριαρχεί το επιθυμητικόν, στους φύλακες το θυμοειδές και στους κυβερνήτες το λογιστικόν. Οι πολίτες τοποθετούνται στην ανάλογη τάξη χωρίς δική τους πρωτοβουλία και ανεξαρτήτως καταγωγής ή φύλου. Το μόνο μέσο ταξινόμησης είναι η παιδεία. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόμενό της είναι κρατική μέριμνα. Κύριο μάθημα και κριτήριο ταξινόμησης των εκπαιδευομένων είναι τα μαθηματικά. Όσοι αποχωρούν γρήγορα κατατάσσονται στην τάξη των παραγωγών, ενώ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

83

όσοι έχουν ιδιαίτερη κλίση σ’ αυτά προχωρούν στην τάξη των φυλάκων. Η τάξη των κυβερνητών αποτελείται από τους φιλοσόφους. Ο φιλόσοφος, ο οποίος αντιστοιχεί με το λογιστικό μέρος της ψυχής, συμβάλλει, ώστε να υπάρχει ισορροπία στην πολιτεία. Ελέγχει τις άλλες τάξεις και επιβλέπει στο έργο τους. Επαγρυπνεί, ώστε να επιτυγχάνεται η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Όπως το λογιστικόν συμβάλλει, ώστε η ψυχή να είναι δίκαιη, κατά τον ίδιο τρόπο συμβάλλει ο κυβερνήτης-φιλόσοφος, ώστε να είναι δίκαιη η πολιτεία. Ποια είναι η διάρθρωση της πλατωνικής πολιτείας και πως οδηγείται λογικά η επιχειρηματολογία του Σωκράτη; Η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι παρά ένα διανοητικό του κατασκεύασμα. Αποτελείται από τρεις τάξεις, τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το βασικό στοιχείο ταξινόμησης των πολιτών είναι καθαρά ψυχολογικό: εξαρτάται από το ποιο μέρος της ψυχής τους είναι κυρίαρχο. Έτσι στους παραγωγούς κυριαρχεί το επιθυμητικόν, στους φύλακες το θυμοειδές και στους κυβερνήτες το λογιστικόν. Το επιθυμητικό αντιστοιχεί στις ορμές, τις επιθυμίες και τις απαιτήσεις του ανθρώπου. Το θυμοειδές αντιστοιχεί στο θάρρος και την οργή. Το λογιστικό αντιστοιχεί με τις πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου. Το λογιστικό και το θυμοειδές έχουν ως στόχο τον έλεγχο του επιθυμητικού. Οι πολίτες τοποθετούνται στην ανάλογη τάξη χωρίς δική τους πρωτοβουλία και ανεξαρτήτως καταγωγής ή φύλου. Το μόνο μέσο ταξινόμησης είναι η παιδεία. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόμενό της είναι κρατική μέριμνα. Κύριο μάθημα και κριτήριο ταξινόμησης των εκπαιδευομένων είναι τα μαθηματικά. Όσοι αποχωρούν γρήγορα κατατάσσονται στην τάξη των παραγωγών, ενώ όσοι έχουν ιδιαίτερη κλίση σ’ αυτά προχωρούν στην τάξη των φυλάκων και καταλήγουν στην τάξη των φιλοσόφων, εφόσον έχουν αποκτήσει την ύψιστη διάκριση στα μαθηματικά και στη φιλοσοφία. Η τάξη των κυβερνητών αποτελείται από τους φιλοσόφους. Βασική αρετή στους παραγωγούς που έχουν για καθήκον την κάλυψη των οικονομικών αναγκών και τη χειρωνακτική εργασία είναι η σωφροσύνη. Τα μέλη της παραγωγικής τάξης είναι υπεύθυνα για την παραγωγή των υλικών αγαθών που είναι αναγκαία για όλη την πόλη. Βασική αρετή των φυλάκων που ασχολούνται με στρατιωτικές δραστηριότητες με σκοπό την προστασία της πόλης είναι η ανδρεία. Οι φύλακες είναι οι κύριοι βοηθοί των κυβερνητών στο έργο διακυβέρνησης και αποτελούν τη προστατευτική δύναμη του κράτους. Είναι άμεσα υπεύθυνοι για την εκτέλεσή της. Τέλος βασική αρετή των αρχόντων που έχουν για έργο τους τη διακυβέρνηση της πόλης είναι η σοφία. Οι κυβερνήτες έχουν στα χέρια τους τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική εξουσία. Έχουν την απόλυτη ευθύνη για τη διακυβέρνηση του κράτους, για τη δικαιοσύνη, τη νομοθεσία και για την καθημερινή εκτέλεση του διακυβερνητικού έργου. Οι κυβερνήτες παίρνουν αποφάσεις για την προστασία του κράτους από εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους. Όπως ακριβώς το άτομο είναι δίκαιο, όταν τα τρία μέρη της ψυχής βρίσκονται σε ισορροπία έχοντας τη δική τους αρετή και επιτελώντας το δικό τους έργο, χωρίς να παρεμβαίνει το ένα μέρος της ψυχής στο άλλο, κατά τον ίδιο τρόπο κάθε τάξη στην πολιτεία επιτελεί το έργο της και έχει τη δική της αρετή. Οι σοφοί κυβερνήτες καθοδηγούν τους πολίτες, όπως καθοδηγεί το λογιστικό μέρος της ψυχής τα άλλα μέρη. Η δικαιοσύνη στην πολιτεία εξασφαλίζεται με την ύπαρξη ισορροπίας μεταξύ των τάξεων. Ποιες τάξεις αποτελούν την ιδανική πολιτεία και πώς εκλέγονται τα μέλη τους;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

84

Η ιδεατή πολιτεία του Πλάτωνα δεν είναι παρά ένα διανοητικό του κατασκεύασμα. Αποτελείται από τρεις τάξεις, τους παραγωγούς, τους φύλακες και τους κυβερνήτες. Το βασικό στοιχείο ταξινόμησης των πολιτών είναι καθαρά ψυχολογικό: εξαρτάται από το ποιο μέρος της ψυχής τους είναι κυρίαρχο. Έτσι στους παραγωγούς κυριαρχεί το επιθυμητικόν, στους φύλακες το θυμοειδές και στους κυβερνήτες το λογιστικόν. Οι πολίτες τοποθετούνται στην ανάλογη τάξη χωρίς δική τους πρωτοβουλία και ανεξαρτήτως καταγωγής ή φύλου. Το μόνο μέσο ταξινόμησης είναι η παιδεία. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόμενό της είναι κρατική μέριμνα. Βασικός σκοπός της πολιτείας είναι να γίνουν οι πολίτες δίκαιοι και η βασική της λειτουργία είναι παιδευτική. Ο σκοπός της πολιτείας είναι ηθικός, να γίνουν δίκαιοι οι άνθρωποι. Κύριο μάθημα και κριτήριο ταξινόμησης των εκπαιδευομένων είναι τα μαθηματικά. Όσοι αποχωρούν γρήγορα κατατάσσονται στην τάξη των παραγωγών, ενώ όσοι έχουν ιδιαίτερη κλίση σ’ αυτά προχωρούν στην τάξη των φυλάκων. Η τάξη των κυβερνητών αποτελείται από τους φιλοσόφους. Ποια είναι η έννοια της αρετής της δικαιοσύνης σύμφωνα με τον Πλάτωνα; Η έννοια της δικαιοσύνης στον Πλάτωνα έχει θεϊκή προέλευση, δεν θεωρείται μεσότητα για την ολοκλήρωση του ανθρώπινου χαρακτήρα. Η ανθρώπινη ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη, το λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Η ενσωμάτωση της ψυχής με το σώμα, γίνεται με τη μεταβίβαση από τον κόσμο των νοητών στον κόσμο των αισθητών, με αποτέλεσμα τη σύγκρουση των μερών της ψυχής. Στην αρχή πριν την αγωγή στη ψυχή του ανθρώπου, επικρατεί το επιθυμητικόν και το θυμοειδές. Αποτέλεσμα της κυριαρχίας αυτών των μερών της ψυχής είναι ο άνθρωπος να δίνει μεγαλύτερη σημασία στην ικανοποίηση του σώματος, αδιαφορώντας για την καλλιέργεια της ψυχής. Σε αυτήν την περίπτωση η ψυχή βρίσκεται στο σκοτάδι, δέσμια των ψεύτικων εικόνων που παρέχουν οι αισθήσεις, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση ότι είναι αληθινές. Επομένως όταν ενεργεί ο άνθρωπος με άδικο τρόπο ο ίδιος δε γνωρίζει ότι διαπράττει αδίκημα, αντίθετα θεωρεί ότι πράττει το ορθό. Σύμφωνα με τη θεωρία των ιδεών, η ιδέα του αγαθού έχει τη δική της οντολογική υπόσταση. Δεν εξαρτάται από τη νόηση αλλά υπάρχει ανεξάρτητα από αυτήν. Αυτή η ιδέα του αγαθού έχει γνωσιολογικές επιπτώσεις που αφορούν τις αισθήσεις μας. Με βάση αυτή την ιδέα μπορούμε να χαρακτηρίσουμε μια πράξη, να διακρίνουμε την ενάρετη από την άδικη, τη φαύλη. Οι δίκαιες πράξεις έχουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που μας κάνουν να συμπεραίνουμε ότι μετέχουν της ιδέας του δικαίου. Ο μόνος τρόπος να διακρίνουμε τη δίκαιη πράξη από την άδικη είναι να υποθέσουμε ότι μετέχει της ιδέας της δικαιοσύνης, όπως η όμορφη όψη μετέχει της ιδέας της ομορφιάς. Η έννοια του αγαθού βρίσκεται έξω από τον κόσμο των αισθητών και αποτελεί ιδέα. Ο Πλάτων στον καθορισμό μιας ενέργειας με βάση το δίκαιο δίνει χροιά οντολογική. Η ψυχή βρίσκεται σε κατάσταση δικαίου όταν το λογιστικό, το επιθυμητικό, το θυμοειδές λειτουργεί όπως αρμόζει χωρίς το ένα να παραβαίνει στην εκτέλεση του άλλου. Την ισορροπία αυτή την εξασφαλίζει το λογιστικό. Δεν θέτει ο Πλάτων την έννοια της αρετής σε εμπειρική βάση αλλά δίνει προτεραιότητα στη θεωρητική της προσέγγιση. Ουσιαστικά στηριζόμενος στη θέση του Σωκράτη ότι κανείς δεν είναι από τη θέληση του κακός αλλά αιτία της κακίας του είναι η άγνοια του, διαμορφώνει το δική του θεωρία για την έννοια του δικαίου. Η ιδέα του αγαθού προσδιορίζει το περιεχόμενο της ηθικής πράξης. Ο άνθρωπος με τη γνώση του καλού οδηγείται στην νίκη της αρετής έναντι του κακού. Μέσω της ανάμνησης η ψυχή γνωρίζει το αγαθό και με την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου επανέρχεται στο λογιστικό μέρος της ψυχής η ιδέα του δικαίου. Κατά αυτόν τον τρόπο επέρχεται εξισορρόπηση δυνάμεων με τον περιορισμό του επιθυμητικού και του θυμοειδούς. Με την κατάκτηση της γνώσης του δικαίου ο άνθρωπος

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

85

βρίσκεται σε εναρμόνιση δυνάμεων . Με αυτόν τον τρόπο το λογιστικό μέρος επικρατεί και δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για να αποκτήσει η ψυχή ηθική διάθεση και χαρακτήρα. Τι είναι η δικαιοσύνη στην πολιτεία και τι στο άτομο; Στην ιδανική πολιτεία οι τρεις τάξεις λειτουργούν ιδανικά, αφού κάθε τάξη έχει τη δική της αρετή (παραγωγοί – σωφροσύνη, φύλακες – ανδρεία, κυβερνήτες – σοφία). Επικρατεί η δικαιοσύνη, όταν κάθε τάξη επιτελεί το δικό της έργο κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο ενεργοποιώντας την αρετή της και επιτρέποντας στις άλλες δύο τάξεις το ίδιο. Όλες οι τάξεις ενδιαφέρονται για την ευδαιμονία του συνόλου. Η πόλη είναι δίκαιη, όταν το σύνολο ευδαιμονεί. Κατά τον ίδιο τρόπο και στο άτομο κάθε μέρος της ψυχής έχει τη δική του αρετή (επιθυμητικόν – σωφροσύνη, θυμοειδές – ανδρεία, λογιστικόν – σοφία). Το άτομο είναι δίκαιο, όταν τα τρία μέρη της ψυχής του βρίσκονται σε ισορροπία ασκώντας το καθένα τη δική του αρετή. Το λογιστικό με τη συνδρομή του θυμοειδούς αναγκάζει το επιθυμητικό να πειθαρχήσει και να υπακούσει. Κατά τη διάρκεια της επίδρασης του λογιστικού στη ψυχή, κάθε μέρος της ενεργεί με βάση τη δική του αποστολή. Η δικαιοσύνη επιτυγχάνεται, όταν το κάθε μέρος της ψυχής επιτελεί τη λειτουργία του, όπως του αρμόζει, χωρίς το ένα να παρεμβαίνει στο έργο του άλλου. Επιπλέον ο κυβερνήτης-φιλόσοφος επιβλέπει τις άλλες τάξεις και φροντίζει μέσω της ηθικής διαπαιδαγώγησης για την επικράτηση της δικαιοσύνης στην πολιτεία. Ο κυβερνήτης λειτουργεί για την επικράτηση της δικαιοσύνης στην πολιτεία, κατά τον ίδιο που λειτουργεί το λογιστικό μέρος στην ψυχή, περιορίζοντας τις επιθυμίες και τις ορέξεις του επιθυμητικού. Η δικαιοσύνη είναι στην ουσία της η ίδια και στην ψυχή και στην πολιτεία. Πως συνδέει το εν ο Πλάτων με τη Δυάδα; Σύμφωνα με τον Πλάτωνα στην αρχή του κόσμου και της δομής του βρίσκονται δύο ύψιστες αρχές, το εν με το οποίο ταυτίζεται το αγαθό και η άπειρη Δυάδα που αντιπροσωπεύει την αρχή της πολλαπλότητας των όντων. Με την επίδραση της Δυάδας θρυμματίζεται η ενότητα του ενός και προκαλείται η γένεση του πολλαπλού. Οι δύο αυτές αρχές δρουν μέσα στο μεμονωμένο ον που είναι ταυτόχρονα ενιαίο και πολλαπλό. Είναι ο εαυτός του αλλά και διαιρεμένο σε μέρη και συνυπάρχει με άλλα σύνθετα όντα. Η σχέση του ενός με τη δυάδα γεννά τις ιδέες-αριθμούς, δηλαδή γενικότατες ιδέες. Από αυτές τις ιδέες δημιουργούνται οι επιμέρους ιδέες και τα μαθηματικά όντα. Από τα τελευταία παράγονται ύστερα τα εμπειρικά πράγματα.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Περιγράψτε την ελεγκτική μέθοδο και αξιολογήστε πόσο αποτελεσματική είναι. Νομίζετε ότι θα μπορούσε κάποιος να γνωρίσει τι είναι το Χ της ερώτησης του Σωκράτη, χωρίς να μπορεί να απαντήσει τις ερωτήσεις του όπως αυτός θέλει;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

86

Σε όλες τις συζητήσεις ο Σωκράτης θέτει την ερώτηση «τι είναι το Χ». Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι δε γνωρίζει την απάντηση και ένας από τους λόγους που τη θέτει είναι η επιθυμία του να τη μάθει. Η θέση του αυτή είναι ειλικρινής. Δεν γνωρίζει ο Σωκράτης την απάντηση σε αυτή την ερώτηση. Έχει όμως τη δυνατότητα να ελέγξει αν την ξέρουν οι συνομιλητές του. Επιχειρεί να αποδείξει ότι οι συνομιλητές του δε γνωρίζουν την απάντηση των ερωτήσεων που θέτει. Επειδή όμως ο Σωκράτης δε γνωρίζει το θέμα, δεν μπορεί να κρίνει αν αυτά που λέει ο συνομιλητής του είναι αληθινά. Ακόμα όμως και αν ο Σωκράτης δε γνωρίζει αν αυτά που ισχυρίζεται ο συνομιλητής του είναι ορθά, μπορεί να κατανοήσει αν είναι πειστικά. Διότι αν κάποιος λέει κάτι και μετά κάτι άλλο διαφορετικό όλοι θα μπορούσαμε να καταλάβουμε ότι βρίσκεται σε σύγχυση. Ο Σωκράτης είναι εύκολο να ελέγξει αυτούς που δε γνωρίζουν την απάντηση της ερώτησης που τους θέτει και δεν έχουν σκοπό να κρύψουν την αμάθειά τους. Ο έλεγχος όμως λόγω της φύσης του δεν είναι πάντα επιτυχής. Ένας έμπειρος και ευφυής συνομιλητής θα μπορούσε να κρύψει την αμάθεια του απαντώντας με πειστικό τρόπο. Αφού ο Σωκράτης δεν μπορεί να ξέρει αν οι απαντήσεις είναι σωστές, ένας συνομιλητής του θα μπορούσε να του ξεφύγει. Ο έλεγχος μπορεί να αποδείξει άγνοια, όταν ο συνομιλητής δεν τα πάει καλά, αλλά θα μπορούσε να αποδείξει γνώση, αν τα πήγαινε πολύ καλά. Είναι δυνατόν ένας συνομιλητής να γνωρίζει «τι είναι το Χ» της ερώτησης του Σωκράτη, χωρίς να μπορεί να απαντήσει τις ερωτήσεις του, όπως αυτός θέλει. Ο έλεγχος μπορεί να ξεσκεπάσει την άγνοια των συνομιλητών του Σωκράτη, αλλά δεν μπορεί από μόνος του να χρησιμοποιηθεί ως μέθοδος ανακάλυψης της αλήθειας. Δοκιμάστε να υποστηρίξετε την αντίθετη άποψη από αυτή που προτείνει ο Σωκράτης ότι δηλαδή είναι δυνατόν να έχει κάποιος μια αρετή χωρίς να έχει και όλες τις άλλες. Σύμφωνα με τον Σωκράτη δεν είναι δυνατόν κάποιος να είναι ανδρείος και να μην είναι σώφρων, δίκαιος, σοφός. Δεν είναι δυνατόν να έχει κάποιος μία από τις αρετές, χωρίς να έχει όλες τις άλλες. Στην καθημερινότητα μας μπορούμε να γνωρίσουμε δίκαιους ανθρώπους με την έννοια ότι πειθαρχούν στους νόμους, έχουν δίκαιη συμπεριφορά απέναντι στους συνάνθρωπους τους που σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να χαρακτηριστούν σοφοί. Δεν σημαίνει ότι ένας δίκαιος έχει φτάσει σε ανώτερο σημείο διανόησης, ώστε να είναι και σοφός. Επιπλέον ένας που υπέδειξε δειλία κατά τη διάρκεια μιας μάχης δε σημαίνει ότι θα είναι άδικος στις συναναστροφές του με τους άλλους. Είναι φυσικό όποιος έχει όλες τις επιμέρους αρετές να αποτελεί ολοκληρωμένη ηθική προσωπικότητα. Κάτι τέτοιο όμως είναι εξαιρετικά δύσκολο. Αντιλαμβανόμενοι την ιδιαιτερότητα και την ατομικότητα των άλλων μπορούμε να διακρίνουμε σε ένα άνθρωπο μια επιμέρους αρετή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κατέχει και τις άλλες αρετές.

Εκθέστε τη δική σας άποψη σχετικά με το κατά πόσο χρειάζεται πράγματι να γνωρίζει κάποιος τι είναι η αρετή ή η καλοσύνη για να είναι καλός. Η γνώση της αρετής αποτελεί αναμφίβολα βασικό παράγοντα για την εκτέλεση της ηθικής πράξης. Δεν είναι δυνατόν να μη αντιλαμβάνεται κάποιος ποιο είναι το περιεχόμενο του καλού και να ενεργεί με τρόπο ενάρετο. Μια πράξη για να χαρακτηριστεί ως ηθική θα πρέπει να είναι εκούσια και όχι ακούσια. Δεν είναι μια πράξη ηθική, αν πραγματοποιείται τυχαία και δεν συνδέεται με την πρόθεση αυτού που ενεργεί. Για να επιθυμεί κάποιος να ενεργεί με τρόπο ηθικό θα πρέπει να γνωρίζει το περιεχόμενο της ηθικής πράξης. Όμως δεν αρκεί μόνο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

87

να γνωρίζει ποιο είναι τα καλό, αλλά και να έχει τη διάθεση να ενεργεί με ηθικό τρόπο. Υπάρχουν περιπτώσεις που αν και γνωρίζουμε ποιο είναι το ορθό ενεργούμε με τρόπο μη ηθικό παρασυρμένοι από ιδιοτελείς σκοπούς ,από προσωπικά οφέλη και πάθη. Σας έχει πείσει ο Σωκράτης σχετικά με τη θέση του όσον αφορά την ακράτεια; Εξηγήστε την άποψη σας. Η αρετή είναι δυνατόν να είναι προϊόν γνώσης. Είναι δυνατόν κάποιος που γνωρίζει ποιο είναι το καλό να το εφαρμόζει στη ζωή του. Όμως η γνώση του καλού δεν εξασφαλίζει την ηθικότητα των πράξεων. Αντίθετα υπάρχει περίπτωση κάποιος να γνωρίζει ποιο είναι το καλό αλλά να διαπράττει το κακό θέλοντας να εξυπηρετήσει τους ιδιοτελείς σκοπούς του. Ο Σωκράτης κάνοντας λόγο για το καλό που συνδέεται με την ευδαιμονία του συνόλου εννοούσε το γενικό καλό και όχι το προσωπικό συμφέρον. Ειδικότερα στη σύγχρονη εποχή που διακρίνεται για τη χρησιμοθηρία της η ιδιοτέλεια και ατομικό συμφέρον οδηγεί στη διάπραξη αδικιών, αν και γνωρίζουν ποιο είναι το γενικό καλό. Στο επιχείρημα του Σωκράτη για την γνώση της καλοσύνης μπορεί να αντιπαραθέσει κανείς τη περίπτωση της Μήδειας, η οποία αν και ήξερε ότι η πράξη της ήταν ανήθικη δεν απέφυγε τη δολοφονία των παιδιών της παρασυρόμενη από το πάθος της εκδίκησης. Αυτό το παράδειγμα αντικρούει το επιχείρημα του Σωκράτη σχετικά με τη μη αποδοχή της θεωρίας της ακρασίας, σύμφωνα με την οποία αν και γνωρίζουμε πιο είναι το καλό δεν πράττουμε αυτό γιατί μας εμποδίζουν οι άμεσες ηδονές που νικούν. Συγκρίνετε τη θέση του Σωκράτη για την ανάμνηση, όπως παρουσιάζεται στον Μένωνα και στον Φαίδωνα. Στο Μένωνα δεν ενδιαφέρεται ο Σωκράτης να αποδείξει την αθανασία της ψυχής, όσο τον ενδιαφέρει να παρουσιάσει τις γνωσιολογικές επιπτώσεις της αθανασίας. Πριν η ψυχή ενσωματωθεί στο σώμα, γνωρίζει τα θέματα των θεωρητικών ερευνών. Με την ενσωμάτωση της στο σώμα ξεχνά αυτά τα θέματα. Όμως με τη κατάλληλη μέθοδο (μαιευτική)ξαναθυμάται δίνοντας τις κατάλληλες απαντήσεις εξαιτίας της προηγούμενης γνώσης της ψυχής ,πριν εισχωρήσει η ψυχή στο σώμα. Στο Μένωνα λοιπόν παρουσιάζεται η θεωρία της ανάμνησης χωρίς να συνοδεύεται με την εξήγηση σχετικά με το ποιο είναι το αντικείμενο της. Στο Φαίδωνα ο Σωκράτης προχωρά πιο πέρα εξηγώντας που οφείλεται η δυνατότητα μας να ξαναθυμόμαστε προηγούμενες γνώσεις. Υπάρχει η οντότητα της ιδέας από την οποία πηγάζει η πρώην γνώση που μας επιτρέπει να κάνουμε κρίσεις για τα διάφορα πράγματα. Η αποδοχή του Σωκράτη για την ύπαρξη της πρώην γνώσης πριν γεννηθούμε και υπάρχουμε σε ένα σώμα τον οδηγεί στη διαπίστωση ότι η ψυχή προϋπάρχει του σώματος. Στο Φαίδωνα λοιπόν ο Σωκράτης επιχειρεί να αποδείξει την αθανασία της ψυχής. Προσέξτε την επιχειρηματολογία του Πλάτωνα για την ύπαρξη των ιδεών. Πως αξιολογείται το επιχείρημα του; Στον Φαίδωνα ο Πλάτων παρουσιάζει το επιχείρημα για την ύπαρξη των ιδεών. Σύμφωνα με τον Σωκράτη όλοι έχουμε κάποια γνώση όσον αφορά την ισότητα δύο ξύλων. Όλοι έχουμε αρκετή γνώση για να μπορούμε να κρίνουμε αν δύο πράγματα είναι ίσα. Από πού όμως έχει αποκτηθεί αυτή η γνώση; Από μόνα τους αυτά τα πράγματα δε δηλώνουν την

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

88

ισότητα, αλλά τη μια στιγμή φαίνονται ίσα, την άλλη άνισα. Βασιζόμενοι στις αισθήσεις δεν μπορούμε να κρίνουμε αν δύο ξύλα είναι ίσα. Υπάρχει μια οντότητα με την οποία έχουμε έρθει σε γνωσιολογική επαφή και μας δίνει τη δυνατότητα να κάνουμε αυτές τις κρίσεις. Αυτή είναι σε αυτό το παράδειγμα η ιδέα της ισότητας. Για να μπορέσουμε να συμπεράνουμε ότι δύο πράγματα (ξύλα) είναι ίσα, θα πρέπει να προϋπάρχει μέσα μας η ιδέα της ισότητας. Τα πράγματα από μόνα τους δε θα μπορούσαν να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι είναι ίσα. Δε θα μπορούσαμε να κρίνουμε ότι είναι ίσα, αν βασιζόμαστε μόνο σε αυτά. Η γνώση που έχουμε προέρχεται από την ιδέα της ισότητας, που γνώριζε η ψυχή και μας βοηθά να κάνουμε κρίσεις. Ο Πλάτων δίνει προτεραιότητα στον κόσμο των ιδεών, τον νοητό κόσμο και υποβαθμίζει τον κόσμο των αισθητών. Για να υποβαθμίσει τον κόσμο των αισθητών χρησιμοποιεί πολύ εύστοχα το παράδειγμα με τα δύο ξύλα. Θεωρώντας τα ξύλα ίσα αναζητεί αρχικά την αιτία αυτής της εντύπωσης που έχει περί ισότητας στα αισθητά αντικείμενα. Στη συνέχεια αρνείται ότι η ισότητα των δύο ξύλων δηλώνεται από τα ίδια. Από μόνα τους τα αισθητά αντικείμενα δεν μπορούν να δίνουν πληροφορίες όσον αφορά τη σχέση των πραγμάτων. Έχοντας αποκλείσει κάθε πιθανότητα εύρεσης της αλήθειας μέσω των αισθήσεων προχωρεί στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν οι ιδέες. Έχοντας ο φιλόσοφος την πρόθεση να αναδείξει την υπεροχή του νοητού κόσμου έναντι του αισθητού χρησιμοποιεί ένα ιδιαίτερα προσαρμοσμένο σε αυτήν την πρόθεση του επιχείρημα. «Ωστόσο τα επιχειρήματα αυτά του Πλάτωνα στερούνται αποδεικτικής ισχύος. Στον ισχυρισμό του ότι μπορούν να διαλυθούν μόνο τα σύνθετα σώματα, ενώ η ψυχή είναι απλή και ως εκ τούτου δεν υπόκειται σε φθορά και διάλυση, θα μπορούσε να αμφισβητηθεί η απλότητα της ψυχής ότι η ψυχή είναι μια δέσμη παραστάσεων και εμπειριών» (Πελεγρίνης) Με βάση τα επιχειρήματα του Πλάτωνα για την αθανασία της ψυχής, προσπαθήστε να κατασκευάσετε ανάλογα επιχειρήματα για το ότι το σώμα είναι θνητό. Η αθάνατη ψυχή αρχικά βρίσκεται στον κόσμο των ιδεών δηλαδή στον κόσμο της αλήθειας .Όταν ενσωματώνεται στο σώμα, έρχεται στον κόσμο των αισθητών και λησμονεί τις ιδέες. Το σώμα αποτελεί την έδρα των αισθήσεων. Σώμα έχουμε μόνο σε αυτήν τη ζωή. Τα αισθητά είναι μεταβλητά, φθαρτά, σκιές των ιδεών του νοητού κόσμου. Εδώ ανήκει το σώμα του ανθρώπου. Οι αισθήσεις παρουσιάζουν τα αισθητά, όπως ακριβώς αυτά είναι. Παρουσιάζουν εικόνα του κόσμου γνωσιολογικά ασταθής. Το σώμα αφού αποτελεί την έδρα των αισθητών θα είναι και αυτό ασταθές, φθαρτό, μεταβλητό. Έχει δηλαδή όλες τις ιδιότητες που έχει ένα αισθητό αντικείμενο. Με αυτόν τον τρόπο αποδεικνύεται η θνητή φύση του σώματος. Ποια είναι τα επιχειρήματα της Πολιτείας σχετικά με τη διαίρεση της ψυχής; Τα επιχειρήματα αυτά αποδεικνύουν ότι αυτή αποτελείται από διάφορα μέρη; η ότι αυτά τα μέρη είναι τρία; Ο Πλάτων στην Πολιτεία επιχειρεί να αποδείξει την ύπαρξη τριών διαφορετικών πηγών κινήτρων στον άνθρωπο με το χωρισμό της ψυχής σε τρία μέρη. Υπάρχει το λογιστικό μέρος της ψυχής που για παράδειγμα δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να πιει ένα ποτό γιατί δεν είναι καλό για αυτόν και το επιθυμητικό μέρος που ωθεί τον άνθρωπο να πιει το ποτό. Υπάρχει

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

89

όμως και το τρίτο μέρος της ψυχής το θυμοειδές που εκδηλώνεται όταν θυμώνουμε με τον εαυτό μας, γιατί ενεργούμε με τέτοιο τρόπο που αργότερα μετανιώνουμε. α) Έχετε πειστεί από την άποψη του Πλάτωνα όσον αφορά τη σχέση μεταξύ πολιτείας και ατόμου; β)Μπορεί να είναι κάποιος ελεύθερος στην πολιτεία του Πλάτωνα; γ είναι δυνατόν για οποιοδήποτε άτομο να είναι δίκαιο αν δε ζει σε ένα κοινωνικό σύνολο; α) Το άτομο υποτάσσεται στο γενικό καλό της πολιτείας. Ενεργεί με γνώμονα το κοινό συμφέρον .Αποκλειστικός σκοπός της ιδανικής πολιτείας του Πλάτωνα είναι η διατήρηση αυτού του κοινωνικού συστήματος χωρίς να ανατραπεί ή να αναθεωρηθεί. Επομένως το άτομο πειθαρχεί συμμορφώνεται σε κάποιους βασικούς κανόνες ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο πλαίσιο δράσεως αποκλειόμενος από κάθε μορφή αυτενέργειας και πρωτοβουλιών. β) Δεν μπορεί ο άνθρωπος να είναι ελεύθερος στην πολιτεία του Πλάτωνα. Αυτοί που διαφωνούν με αυτό το σύστημα του αρχαίου φιλοσόφου ακόμα και αν αποτελούν πλειοψηφία είναι εχθροί της πολιτείας που έχουν ως στόχο την εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών και την κατάλυση της ιδανικής πολιτείας. Η παιδεία όπως παρουσιάζεται στο έργο του Πλάτωνα είναι διαμορφωμένη με τέτοιο τρόπο ώστε να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις μιας κλειστής κοινωνίας Στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Πλάτωνα δεν έχουν θέση τα ανήσυχα πνεύματα και αυτοί που αδυνατούν να τοποθετήσουν τη σκέψη τους σε συγκεκριμένα πλαίσια. Αν επιζητούν την αυτοέκφραση, την ανεξαρτησία δράσης, την αμφισβήτηση των καθιερωμένων αξιών αποκλείονται από τις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Αυτή η παιδεία στηρίζεται στις αρχές της αυθεντίας, στερώντας από τον εκπαιδευόμενο τη δυνατότητα κριτικής σκέψης, ελεύθερης διατύπωσης θέσεων χωρίς περιορισμούς και προκαταλήψεις. γ) Δεν είναι δυνατόν σύμφωνα με τον Πλάτωνα να είναι δίκαιος ο άνθρωπος όταν δε ζει στο κοινωνικό σύνολο. Ο άνθρωπος θα γίνει δίκαιος όταν έχει διδαχθεί ποιος είναι δίκαιος και μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι η δικαιοσύνη».Επομένως η δυνατότητα αυτής της απάντησης εξαρτάται από το βαθμό παιδείας που έχει ο άνθρωπος. Η παροχή της εκπαίδευσης και το περιεχόμενο της είναι ευθύνη του κράτους. Μόνο σε μια οργανωμένη πολιτεία με συγκεκριμένο εκπαιδευτικό σύστημα και προκαθορισμένους στόχους θα μπορέσει ο άνθρωπος να γίνει δίκαιος, να μετέχει δηλαδή στην ιδέα της δικαιοσύνης.

Αποτελείται η δικαιοσύνη της Πολιτείας από τίποτα άλλο εκτός από τη δικαιοσύνη των πολιτών που ζουν σε αυτή; Η δικαιοσύνη στην Πολιτεία εξασφαλίζεται όταν όλες οι τάξεις έχουν τη δική τους αρετή και δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη της Πολιτείας όπως παρουσιάζεται από το φιλόσοφο είναι ιδεατή που επικρατεί, όταν η κάθε τάξη πραγματοποιεί το δικό της έργο κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο και επιτρέπει τις άλλες τάξεις να εκτελέσουν το δικό τους όπως καλύτερα αυτές μπορούν. Με τον έλεγχο και την επίβλεψη των κυβερνώντων η κάθε τάξη και οι πολίτες θα πρέπει να εκτελούν πιστά τα καθήκοντα τους, όπως ορίζεται από το πολιτικό σύστημα, χωρίς παρεκκλίσεις και πρωτοβουλίες που θα έθεταν σε κίνδυνο το δίκαιο της πολιτείας.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

90

Είναι δυνατόν για τους παραγωγούς να είναι δίκαιοι; Η σοφία που είναι η κατεξοχήν αρετή των κυβερνώντων εξασφαλίζει την επέμβαση του λογιστικού για την επικράτηση της δικαιοσύνης στη ψυχή του ατόμου. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι μόνο οι σοφοί είναι δίκαιοι. Αν η μειοψηφία των σοφών στην πολιτεία είναι δίκαιη και όλοι οι άλλοι είναι άδικοι, δεν εξασφαλίζεται η δικαιοσύνη στην πολιτεία. Αυτή η θέση του Πλάτωνα δημιουργεί πολλά ερωτηματικά. Δεν είναι ξεκάθαρο ότι θεωρούσε δίκαιους μόνο τους άρχοντες. Άλλωστε με την αρετή της σωφροσύνης είναι δυνατόν να μετριαστεί η επίδραση του επιθυμητικού στην ψυχή των παραγωγών. Οι βασιλείς ως δίκαιοι που είναι έχουν ως ρόλο την επικράτηση του δικαίου και την πειθαρχία όλων των τάξεων ακόμα και των παραγωγών που στην ψυχή τους επικρατεί το επιθυμητικό. Επομένως για τον Πλάτωνα οι παραγωγοί με την καθοδήγηση και το έλεγχο των βασιλέων είναι δυνατόν να πειθαρχήσουν στους κανόνες δικαίου.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Με ποιο τρόπο επιτυγχανόταν ο σωκρατικός έλεγχος; 2. Ποιο το περιεχόμενο της ανδρείας σύμφωνα με το Σωκράτη; 3. Τι εννοούσε ο Σωκράτης όταν έλεγε « ουδείς εκών κακός» και με ποιο τρόπο αποδείκνυε την ορθότητα της φράσης του; 4. Σύμφωνα με τον Σωκράτη πότε μια πράξη έχει ηθική αξία; 5. Πως αντιλαμβάνεται ο Σωκράτης την έννοια της αρετής; 6. Ποια η θέση του Σωκράτη για το θέμα της ακράτειας και πως την κρίνετε;(Αναπτύξτε την επιχειρηματολογία σας στηριζόμενοι και σε παραδείγματα) 7. Ποια είναι η θεωρία της ανάμνησης και πως συνδέεται με το σωκρατικό έλεγχο; 8. Ποια είναι τα είδη της γνώσης σύμφωνα με τον Πλάτωνα και ποια τα χαρακτηριστικά τους; 9. Ποια είναι η κεντρική ιδέα της θεωρίας των ιδεών του Πλάτωνα; 10. Με ποιο τρόπο ο Πλάτων αποδεικνύει την ύπαρξη των ιδεών; 11. Ποια η σχέση ιδεών και αισθήσεων; 12. Ποια είναι η πορεία της ψυχής σύμφωνα με τον Πλάτωνα; 13. Ποια είναι η σχέση νόησης και των ιδεών; 14. Ποια είναι τα μέρη της ψυχής και πως συνδέονται με την κοινωνική διαστρωμάτωση της ιδανικής πολιτείας του Πλάτωνα; 15. Ποιες είναι οι τρεις τάξεις και πως συνδέονται με τη θεωρία περί αρετής; 16. Ποια είναι η σχέση ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας κατά τον Πλάτωνα; 17. Ποιος είναι ο σκοπός της πολιτείας και πως επιτυγχάνεται κάτι τέτοιο; 18. Πως συνδέεται η ηθική θεωρία του Πλάτωνα με τη θεωρία των ιδεών;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

91

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ Μορφή: Είναι η δομική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Παράγεται από την ύλη με την κατάλληλη ενέργεια. Αποτελεί το ουσιαστικό στοιχείο των πραγμάτων, γιατί δίνει στην ύλη ιδιαίτερο χαρακτήρα. Είναι το αποτέλεσμα της κίνησης. Νους : Είναι το ανώτερο μέρος της ανθρώπινης ψυχής ,που είναι θεϊκής καταγωγής και μόνο αυτό από όλα τα άλλα μέρη της ψυχής παραμένει αθάνατο. Είναι ο Θεός ,το καθαρό είδος (μορφή) χωρίς ύλη, η καθαρή νόηση, που νοεί και θεάται τον κόσμο και τον εαυτό της. Συλλογισμός : Είναι το βασικό χαρακτηριστικό (κατηγορία) του όντος που αν αλλάξει μορφή χάνεται. Είναι το σύνολο των ουσιωδών γνωρισμάτων μιας σειράς ομοειδών όντων ή φαινομένων. Το ον που διακρίνεται για την ουσία του είναι αυτοτελές. Συμβεβηκότα : Είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες) του όντος που αν μεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Δηλώνουν καθετί που δεν έχει αυτοτελή υπόσταση όπως το ποιόν, το ποσό, τον τόπο, τον χρόνο και όχι την ουσία του πράγματος. Τέλος :Είναι ο τελικός σκοπός μιας ενέργειας. Τελεολογία :Τρόπος ερμηνείας και θεώρησης του κόσμου όπου οι σχέσεις των όντων δεν συνυπάρχουν τυχαία ,αλλά υπόκεινται σε σκόπιμους όρους. Τα όντα εξυπηρετούν κάποιο σκοπό. Έχουν εσωτερικές δυνάμεις που τους βοηθούν να πάρουν την οριστική μορφή τους. Επαγωγή: Αναζήτηση των πρώτων αρχών μέσω των δεδομένων των αισθήσεων. Ενεργεία ον: Είναι το ον το πραγματοποιημένο, το ολοκληρωμένο που γίνεται αυτό για το οποίο είναι εν δυνάμει. Δυνάμει ον : Είναι το ανολοκλήρωτο ον που έχει τις εσωτερικές προϋποθέσεις να εξελιχθεί σε ολοκληρωμένο ον. Έχει τη δυνατότητα το ον να κάνει συγκεκριμένα πράγματα, να αποκτήσει μια ιδιότητα, αλλά ακόμα δεν το έχει κατορθώσει. Ύλη: Είναι η γενική βάση (υποκείμενο) των σωμάτων και διακρίνεται από το είδος ή τη μορφή τους. Περιέχεται στα όντα που υπάρχουν ενεργεία και αποτελεί την προϋπόθεση της μεταβολής. Ευδαιμονία: Είναι ενέργεια ψυχής που προϋποθέτει και συμφωνεί με την αρετή και υπάρχει εν βίω τελείω και όχι κατά αραιά διαστήματα. Φρόνηση : Πρόκειται για είδος της διανοητικής αρετής. Είναι έξη έλλογη, πρακτική, αληθής και έχει ως αντικείμενο της τα καλά και τα κακά στη ζωή του ανθρώπου. Είναι η ικανότητα σωστής σκέψης, όχι για τα επιμέρους πράγματα, αλλά για τα αυτώ αγαθά. Αρετή μια έξη της ψυχής σχετική με την εκλογή, η άσκηση της ψυχής προς το καλό με βάση τη μεσότητα που μόνο ο φρόνιμος άνθρωπος θα μπορούσε να ορίσει. Τελεολογία ερμηνευτική θεωρία του κόσμου σύμφωνα με την οποία τα όντα και οι σχέσεις τους δεν είναι αποτέλεσμα τυχαίας συνύπαρξης ή μηχανικής αλληλεπίδρασης των υλικών ατόμων, αλλά υπάρχουν λόγω κάποιας σκοπιμότητας. Εντελέχεια είναι η αρχή εκείνη που έχει μέσα της τη δύναμη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι. Η ευδαιμονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου. Πρόκειται για την ευδαιμονία που εξασφαλίζεται μέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας με την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Ευδαιμονία θεωρητικού βίου : Πρόκειται για την ευδαιμονία που εξασφαλίζεται μέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας με την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

92

δικαιοσύνης. Προσλαμβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται με τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συμφωνούν με τον ενάρετο τρόπο ζωής.

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΗ Η ηθική φιλοσοφία αποτελεί, στον Αριστοτέλη ,μια συγκεκριμένη μορφή επιστήμης, η οποία δεν απαιτεί την ακρίβεια των μαθηματικών επιστημών αφού το ίδιο το αντικείμενο της χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Στόχος της ηθικής του δεν είναι η γνώση της αρετής όπως ήταν στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να μάθει ο άνθρωπος τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνει ενάρετος. 1) Ευδαιμονία : Είναι η ενέργεια σύμφωνα με την αρετή. Είναι το πρακτόν αγαθόν, το ανθρώπινον αγαθόν. Είναι το ανώτερο από όλα τα άλλα αγαθά. Χαρακτηριστικά :  είναι τέλειον, ύψιστον αγαθόν. Είναι το τελειότερο τέλος (σκοπός)  αυτάρκες, κάτι που θα πρέπει να επιδιώκουμε γι’ αυτό που είναι και όχι ως μέσο για κάτι άλλο, δηλαδή αποτελεί αυτοσκοπός και τον τελικό στόχο όλων των άλλων αγαθών.  Είναι ενέργεια και όχι έξη όπως είναι η αρετή. Συμφωνεί όμως με την πιο άριστη και τέλεια αρετή. Καθορίζει τον ηθικό χαρακτήρα των πράξεων και την ηθική ποιότητα των σκοπών.  Πρέπει να υπάρχει «εν βίω τελείω» και όχι κατά αραιά διαστήματα. Ο ευδαίμων δεν είναι κάποιος τη στιγμή του θανάτου αλλά όταν αντιμετωπίζει την ηθική του ποιότητα ως διάρκεια και συνέχεια.  Σχετίζεται με το λογικό μέρος της ψυχής. Ο φρόνιμος, λογικός άνθρωπος επιδιώκει την ευδαιμονία του (σύνδεση ευδαιμονίας- φρόνησης). Μορφές ευδαιμονίας: • Η ευδαιμονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου. Πρόκειται για την ευδαιμονία που εξασφαλίζεται μέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας με την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Προσλαμβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται με τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συμφωνούν με τον ενάρετο τρόπο ζωής. • Η ευδαιμονία του θεωρητικού βίου. Πρόκειται για την ευδαιμονία του νου που ως αυτάρκης είναι ανώτερη. Η θεωρητική ενέργεια που συνδέεται με αυτού του είδους την ευδαιμονία είναι η μόνη που προτιμάται καθαυτή. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων για να αποκτήσει υπόσταση όπως συμβαίνει με τη δικαιοσύνη και τις άλλες ηθικές αρετές. Θεωρητικός βίος είναι αυτός της συνεχούς εξάσκησης της θεωρίας. Υιοθετείται από αυτόν που βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια μακριά από τους άλλους και τον φέρνει κοντά στο Θεό. Ο θεωρητικός νους αποτελεί ενέργεια καθαρά πνευματική δεν είναι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

93

εξαρτημένος από το σώμα. Βέβαια ο Αριστοτέλης τονίζει ότι αυτή η ευδαιμονία αφορά τα ανώτερα όντα και όχι τα ασταθή, ανθρώπινα πράγματα.

2) Αρετές Α. Ηθική αρετή Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόμενη στο μέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιμος θα μπορούσε να ορίσει. Η ηθική αρετή αποκτιέται με το έθος, εθισμό του ανθρώπου μέσα από την πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει την ουσία της ηθικής αρετής και διαπιστώνει ότι αυτή δεν είναι ούτε πάθος ούτε ικανότητα αλλά κατάσταση της ψυχής. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδομένο αλλά απόκτημα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Η ηθική αρετή έχει σχέση με το «ώσπερ του πατρός ακουστικόν» μέρος του λογικού μέρους της ψυχής (επιθυμητικόν και ορεκτικόν μέρος) Χαρακτηριστικά: α)έξη προαιρετική. Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Είναι η σταθερή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και τις εξωτερικές περιστάσεις. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. β) βρισκόμενη στο μέσο, το προς ημάς. Η αρετή είναι το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εμάς και επιλέγεται όχι με βάση την αριθμητική αναλογία αλλά ανάλογα με τις ανάγκες μας(αντικειμενικός, ποιοτικό χαρακτήρας). γ) προσδιοριζόμενη από το λόγο. Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται με τον ορθό λόγο με τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το μέσο. Αυτό σημαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση. Β. Διανοητική αρετή. Είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Έχει σχέση με τον «κυρίως λόγον έχον»της ψυχής. Σύμφωνα με το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών:επιστήμη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Η φρόνηση έχει αντικείμενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ηθική αρετή(εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισμό του μέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν μπορεί να υπάρξει φρόνηση(η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείμενο σε μια ορισμένη ηθική διάθεση, να λαμβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις με το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ο Αριστοτέλης συνδέει την ηθική με την πολιτική με τους παρακάτω τρόπους:

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

94

Α) Η πόλη έχει ως τελικό σκοπό την ευδαιμονία των πολιτών, το ευ ζην δηλαδή την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η ηθική τελείωση επιτυγχάνεται στο εσωτερικό μιας πολιτικής κοινότητας. Β) Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης εξαρτάται από το βαθμό ποιότητας των πολιτών. Οι αρχές της πολιτικής συνύπαρξης υπόκεινται σε εκείνες της ηθικής. Γ) Η ορθή πολιτική οργάνωση συνδέεται με την ηθική παιδεία για την οποία θα πρέπει να μεριμνά η εξουσία ώστε να συντελείται η προετοιμασία πολιτών αγαθών. Αρχές πολιτικής θεωρίας Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης δηλαδή οργανισμός ικανός να εξασφαλίσει τη διατήρηση του. Β) Ο πολίτης είναι ο θεμέλιος λίθος της πόλης μετέχοντας στην αξιολόγηση και στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας. Γ) Οι θεσμοί διατηρούν την ανεξαρτησία τους και εκπροσωπούν τον ίδιο το νόμο. Ορθά πολιτεύματα Βασιλεία (εξουσία του ενός)- αριστοκρατία (εξουσία των αρίστων)- δημοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών). Φαύλα πολιτεύματα Μοναρχία-ολιγαρχία- οχλοκρατία. Κριτήριο χαρακτηρισμού ενός πολιτεύματος ορθού ή φαύλου: Το ορθό πολίτευμα στοχεύει στο καλό του συνόλου ενώ το φαύλο στοχεύει στο καλό ενός προσώπου ή μιας ορισμένης ομάδας των πολιτών. Διαφορές με την πλατωνική πολιτεία: Η πόλη πρέπει να λειτουργεί ως πολλότητα και να στηρίζεται στη διαφορετικότητα των πολιτών γιατί δεν είναι σύνολο ομοίων ούτε απόλυτη ενότητα όπως υποστήριζε ο Πλάτων (άρνηση της θεωρίας περί κοινοκτημοσύνης). ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ- ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ Η αληθινή πραγματικότητα δε βρίσκεται σε ιδέες του νοητού κόσμου αλλά στα αισθητά αντικείμενα.  Απόρριψη της θεωρίας περί ιδεών με το επιχείρημα του τρίτου ανθρώπου. Δύο άνθρωποι (Α, Β) λέμε ότι μοιάζουν μεταξύ τους γιατί έχουν σχέση με την ιδέα του ανθρώπου (Γ) που είναι σε ανώτερο επίπεδο. Για να εξηγηθεί η ομοιότητα των Α και Γ θα πρέπει να εννοηθεί μια ανώτερη ιδέα Δ και μια ανώτερη ιδέα Ε για να δικαιολογήσουμε την ομοιότητα Γ και Δ κτλπ.  Τα αισθητά αντικείμενα διακρίνονται σε: Συμβεβηκότα: δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες) που αν μεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος (αν ένα χαρτί το κόψουμε σε μικρότερα κομμάτια δε θα αλλάξει η ουσία του). Ουσία: το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία) που αν αλλάξει μορφή χάνεται (αν το χαρτί καεί παύει να είναι χαρτί).

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

95

 Σε κάθε αλλαγή υπάρχουν τέσσερις αιτίες: α) ύλη (ένα κομμάτι χαλκού), β) ενέργεια (η επεξεργασία του χαλκού από τον ειδικό), γ) μορφή (η μορφή που παίρνει η χαλκογραφία), δ) σκοπός η επιθυμία του ειδικού να ολοκληρώσει μια χαλκογραφία).

ΟΥΣΙΑ Χαρακτηριστικά: Μόνο αυτή μπορεί να έχει αυθύπαρκτη ,χωριστή ύπαρξη. Βέβαια αυτό δε σημαίνει ότι μπορεί να υπάρξει χωρίς τις άλλες κατηγορίες, γιατί μια ουσία είναι εξίσου αδύνατη με μια ιδιότητα που δεν προϋποθέτει μία ουσία. 2) Η ουσία προηγείται κατά τον ορισμό των άλλων κατηγοριών, δηλαδή για να είναι ορθός ο ορισμός της ουσίας δε χρειάζεται να υπάρχει σ’ αυτόν και ο ορισμός των άλλων κατηγοριών. 3) Η ουσία είναι πρώτον κατά τη γνώση. Γνωρίζουμε ένα πράγμα, όταν γνωρίζουμε την ουσία του και όχι τις δευτερεύουσες ιδιότητες. 4) Η ουσία είναι μια ενότητα που περιέχει όχι μόνο ιδιότητες, αλλά και ένα άγνωστο στοιχείο που ονομάζεται ύλη ή περιεχόμενο.  Διάκριση ουσιών: Α) καθαρές ,ανώτερες, άυλες ουσίες (ατομικές). Ο νους είναι μια πρώτη καθαρή ουσία, η δομική αρχή του σώματος που επιζεί μετά το θάνατο του σώματος. Ακολουθούν οι νόες που δε συνενώνονται με κανένα σώμα, κινούν τις πλανητικές σφαίρες και επιδρούν έξωθεν. Στο ύψιστο επίπεδο βρίσκεται ο θεός. Β) Ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και μορφή και είναι ατομικές. 

1)

ΥΛΗ Η ύλη όπως και η μορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαμορφώνεται η μορφή με την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της μεταβολής. Όταν ένα σώμα μεταβάλλεται με βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική μεταβολή, μεταβολή μεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώματα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (μπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συμβαίνει στα ουράνια σώματα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη μεταβολή του μεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώματα). Αν από τα αισθητά πράγματα (γήινα και ουράνια σώματα) αφαιρέσουμε όλη την αισθητή ύλη(ιδιότητες του θερμού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήμα και το μέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιμοποιούνται για το σχηματισμό των σωμάτων (μορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωμάτων. ΜΟΡΦΗ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

96

Από την ύλη με την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η μορφή. Αν αφαιρέσουμε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη απομένει η καθαρή μορφή. Η μορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγματα. Η μορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγμα, γιατί αποτελεί δομική αρχή του συγκεκριμένου πράγματος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από μόνα τους δεν δημιουργούν τον άνθρωπο ούτε τα οικοδομικά υλικά από μόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της μορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούμε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της μορφής του σπιτιού για να φτάσουμε από το υλικό στη δημιουργία του σπιτιού. Η μορφή δηλαδή δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα με τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουμε κάτι άλλο ως δομική αρχή. Επομένως η μορφή είναι η δομική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Για τον Αριστοτέλη η μορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (μηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει μέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούμαστε στη μορφή. Ο σκοπός είναι και η πιο σημαντική αιτία μεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγματοποιείται η μεταβολή και η ύλη γίνεται μορφή. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ • Οι τρόποι γένεσης είναι τρεις: Α) φυσική: Η φύση είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισμών να προκαλούν μεταβολή και να αναπαράγουν το είδος τους. Συμμετέχουν: 1) ένα επιμέρους που έχει τη συγκεκριμένη μορφή την οποία πρόκειται να έχει το νεογνό, 2) μία ύλη που να μπορεί να είναι ο φορέας της μορφής του είδους, 3) ένα νέο επιμέρους με την ίδια μορφή του είδους. Β) καλλιτεχνική γένεση: δεν είναι προφανής η προΰπαρξη της μορφής (η οικοδόμηση της οικίας δεν προϋποθέτει την ύπαρξη μιας πραγματικής οικίας) Γ) Αυτόματη γένεση : α) που μιμείται τη φύση, β)που μιμείται την τέχνη. Για τους κατώτερους οργανισμούς η αναπαραγωγή γίνεται αυτομάτως. • Δύο μορφές γένεσης : Α) καθαυτό γένεση: γένεση νέας ουσίας. Η μορφή πρέπει να προϋπάρχει εντελεχεία στο αρσενικό γεννήτορα. Δεν υπάρχει χωριστά από τα ατομικά της παραδείγματα. Δεν αποτελεί δηλαδή ιδέα αλλά συνδέεται με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Το πρώτο αίτιο δεν είναι μια γενική αρχή αλλά ένα ατομικό πνεύμα. Δεν υπάρχουν καθολικά αίτια, το επιμέρους είναι αίτιο των επιμέρους. Β) δευτερεύουσες μορφές μεταβολής (μεταβολή ποιότητας ή μεγέθους): η μορφή πρέπει να προϋπάρχει δυνάμει. Η μορφή δεν είναι αιώνια, τη μια στιγμή δεν υπάρχει, την άλλη υπάρχει χωρίς να γεννηθεί. Δε δημιουργείται αλλά επέρχεται σε μια διαδικασία. • Εξωτερικά αίτια γένεσης: Α) το άμεσο κινητικό αίτιο: (στην καλλιτεχνική παραγωγή την τέχνη και στη φυσική γένεση τον αρσενικό γεννήτορα). Β) το απόμακρο και το κοινό αίτιο : ο ήλιος κατά τη φυσική γέννηση. Γ) το έσχατο κινητικό αίτιο : κινεί ως αντικείμενο επιθυμίας και αγάπης.

ΔΥΝΑΜΙΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

97

Για τον Αριστοτέλη δύναμις είναι η δύναμη ενός και του ίδιου πράγματος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη. Το ον είναι εν δυνάμει σημαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριμένο πράγμα, να αποκτήσει μια ιδιότητα, αλλά ακόμα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάμει τότε θα ισχυριστούμε ότι είναι εν ενεργεία. Ένα δέντρο είναι εν ενεργεία δέντρο και εν δυνάμει τραπέζι. Η δύναμη προϋποθέτει την ενέργεια και απορρέει από την ενέργεια. Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την προτεραιότητα της ενέργειας σε σχέση με τη δύναμη με τα εξής επιχειρήματα:  Η ενέργεια προηγείται της δυνάμεως γιατί «το δυνατόν να είναι Β» είναι πιο σύνθετη έννοια από το «είναι Β».  Το Α είναι δυνάμει Β μόνο αν μπορεί να γίνει ενεργεία Β και γίνεται ενέργεια Β με το ον που είναι ενεργεία άρα η δύναμη Β προϋποθέτει μια ενέργεια.  Τίποτα δεν είναι αιώνιο λόγω της δύναμης. Αυτό που έχει τη δύναμη να είναι, έχει και τη δύναμη να μην είναι. Όμως το αιώνιο από τη φύση του μόνο είναι. Ο Θεός είναι ενεργεία, αν ήταν δυνάμει θα υπήρχαν στιγμές που δε θα μπορούσε να πραγματοποιήσει τη δυνατότητα του. Η μορφή είναι ενεργεία γιατί ποτέ δεν παύει να είναι, αλλά πραγματώνεται σε νέα επιμέρους. Συμπέρασμα- συνέπεια της θεωρίας για προτεραιότητα της ενέργειας Ο Αριστοτέλης δίνοντας προτεραιότητα στην ενέργεια αρνείται την ύπαρξη μιας αρχής του κακού στον κόσμο. Αν το αιώνιο δεν έχει στοιχείο δύναμης δε θα έχει και στοιχείο κακού. Το κακό είναι παραπροϊόν της κοσμικής διαδικασίας.

ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ Ένα ον από την κατάσταση του δυνάμει όντος περνά στην κατάσταση του ενεργεία όντος χάρη στις 4 αιτίες (ύλη, ενέργεια, μορφή, σκοπός) και αποκτά εντελέχεια. Εντελέχεια : 1) (ετυμ:εν+τέλος+έχω) είναι η αρχή εκείνη που έχει μέσα της τη δύναμη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι. Η ψυχή είναι η εντελέχεια του οργανικού σώματος, 2) (ετυμ : εντελώς έχειν) το πράγμα μέσα του να είναι ολοκληρωμένο και τέλειο.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Ποια είναι η σχέση φιλοσοφίας και επιμέρους επιστημών; Για τον Αριστοτέλη σε αντίθεση με τον Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας δεν είναι η σύλληψη και η δημιουργία ενός ιδεώδους κόσμου. Υπάρχει μόνο ένας κόσμος, αυτός της καθημερινής εμπειρίας μας. Υπάρχει μία πραγματικότητα, αυτή των καθέκαστον ουσιών, των ανθρώπων, των ζώων, των φυτών, των άστρων, της θεότητας. Αυτές τις αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας ή τις αντιλαμβανόμαστε με τη γλώσσα μας. Σκοπός της φιλοσοφίας είναι η περιγραφή των ποιοτήτων, του είδους της καθεμιάς και της τάξης που συγκροτούν. Η πραγματικότητα είναι ενιαία και ομοιογενής και η δομή της οριζόντια. Στον ομοιογενή κόσμο του Αριστοτέλη κάθε επιστήμη έχει το δικό της συγκεκριμένο αντικείμενο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

98

και έχει τη δική της αξία, δίπλα και στις άλλες επιστήμες που και αυτές έχουν τη δική τους σημασία, χωρίς να υπάρχει η ιεράρχηση σε ανώτερη ή κατώτερη. Κάθε επιμέρους επιστήμη έχει τις δικές της αρχές που συνδέονται με το αντικείμενό της. Οι επιστήμες βρίσκονται η μία δίπλα στην άλλη και από το σύνολο τους σχηματίζεται μια γενική εικόνα της πραγματικότητας. Ο Αριστοτέλης διαμορφώνει μια εγκυκλοπαιδική διάταξη της γνώσης, χωρίς να υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει ενότητα της γνώσης. Αντίθετα τονίζει την ανάγκη ενότητας της γνώσης. Ο κόσμος έχει από τη φύση του ενότητα, σταθερότητα και τάξη. Δεν υπάρχει απόλυτη ενότητα των επιστημών. Η φιλοσοφία έχει ως σκοπό να οργανώσει τις επιστήμες σε ένα ενιαίο όλο και με αυτόν τον τρόπο αποτελεί τον εγγυητή για την εγκυρότητα και τη σημασία των επιμέρους επιστημών. Τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στη μεταφυσική του Αριστοτέλη; Η λέξη «μεταφυσική» αναφέρεται στην έρευνα του όντος και των χαρακτηριστικών του. Είναι επομένως η έρευνα που επιδιώκει τη θεωρητική περιγραφή του, δηλαδή τον ορισμό του, αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε «οντολογία». Σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Σοφιστής) χωρίς ορισμένα στοιχεία του όντος, όπως το μη ον, το αμετάβλητο ον, τη μεταβολή, την ταυτότητα και την ετερότητα, αλλά και χωρίς τη συμπλοκή τους, δεν θα υπήρχε ούτε έλλογη ομιλία, ούτε εξηγητική γνώση. Τα βασικά στοιχεία της αριστοτελικής μεταφυσικής βρίσκονται στο σύγγραμμα Κατηγορίαι, το οποίο ασχολείται κυρίως με τους βασικούς τρόπους με τους οποίους μπορεί κάτι να λεχθεί αντί άλλου, δηλαδή τα κύρια είδη της κατηγόρησης. Επίσης με τη μεταφυσική ασχολείται και στο οψιμότερο έργο του Μετά Τα Φυσικά, όπου παρατηρούνται σημαντικές εξελίξεις. H φιλοσοφία αυτή δεν είναι ακριβώς επιστήμη, δεν είναι καθολική επιστήμη. «Αποτελεί τον καθρέφτη των ενοποιητικών στοιχείων που υπάρχουν στις επιμέρους επιστήμες».Είναι το μέσο για την επίτευξη της ενότητας της γνώσης, για τον προσδιορισμό εκείνου του πλαισίου που περιλαμβάνει τις αυτόνομες επιστήμες και για την αποκάλυψη της δομής και της τάξης του κόσμου που αντιμετωπίζεται ως ενιαίο σύνολο. Ο Αριστοτέλης την ονομάζει πρώτη φιλοσοφία, η οποία στην πραγματικότητα είναι κοσμολογία και θεολογία. Έχει ως αντικείμενό της την μελέτη του πρώτου αιτίου, μελετά το ον στην ολότητά του, την έννοια του όντος ως καθολική έννοια, το όντως ον, τη νοητή ουσία.

Ποιο βασικό πρόβλημα προκύπτει από την ίδια την έννοια της μεταφυσικής του Αριστοτέλη; Η λέξη μεταφυσική δεν είναι αριστοτελική, αλλά αναφέρεται στην έρευνα του όντος. Καμία πραγματεία δεν ονόμασε ο ίδιος ο Αριστοτέλης Μεταφυσική. Η λέξη αυτή δεν απαντά ούτε στους προσωκρατικούς, ούτε στον Πλάτωνα, ούτε στον Αριστοτέλη. Ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος έχοντας ταξινομήσει τα Φυσικά του Αριστοτέλη βρέθηκε μπροστά σε ένα αριθμό πραγματειών χωρίς τίτλο. Είχαν αυτές οι πραγματείες σχέση με τα πιο δύσκολα προβλήματα της φιλοσοφίας και με τα αδιέξοδα της πλατωνικής σκέψης. Διαπιστώνοντας ο Ανδρόνικος ότι ο Αριστοτέλης σε αυτές τις πραγματείες ασχολείται με προβλήματα που έπονται των Φυσικών, ονόμασε αυτά τα βιβλία Μετά τα φυσικά. Η μεταφυσική είναι η θεώρηση που ακολουθεί τη φυσική θεώρηση.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

99

Πώς σχετίζεται η μεταφυσική με την έλλογη ομιλία και τη σκέψη; Η ανθρώπινη γνώση εκφράζει την πραγματικότητα και η ανθρώπινη γνώση με τη σειρά της εκφράζεται μέσω της γλώσσας, η οποία περιλαμβάνει γραμματικές και συντακτικές δομές. Η γλώσσα είναι το όργανο που ενοποιεί την κατανόηση του κόσμου. Η φιλοσοφία είναι στοχασμός πάνω στη γλώσσα. Το φιλοσοφικό έργο του Αριστοτέλη ταξινομείται με βάση τα επίπεδα της γλωσσολογικής έρευνας (η ανάλυση των γενικών γνωρισμάτων της κοινής γλώσσας, η ανάλυση της σύνταξης του επιστημονικού λόγου και η διασαφήνιση των θεμελιωδών εννοιών). Όλα αυτά αποτελούν τον πυρήνα της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Η αριστοτελική οντολογία συνδέεται ουσιωδώς με τη θεωρία της γλώσσας και της σκέψης. Η μορφή σκέψης και ομιλίας αποτελεί στην πραγματικότητα την αφετηρία της μεταφυσικής του. Όταν βέβαια γίνεται λόγος για σκέψη και ομιλία, δεν εννοείται σκέψη και ομιλία οποιασδήποτε μορφής, αλλά αυτή που επιδιώκει να καταλήξει σε ορισμούς και που ενδιαφέρεται για εξηγήσεις. Αφετηρία της αριστοτελικής μεταφυσικής είναι η έλλογη, η επιστημονική σκέψη. Τι σημαίνουν στον Αριστοτέλη οι έννοιες υποκείμενον, κατηγορούμενον; Υποκείμενο ονομάζει ο Αριστοτέλης αυτό για το οποίο λέμε κάτι ή στο οποίο αποδίδουμε κάτι. Πρόκειται για τον όρο εκείνο που δεν μπορεί να αποτελέσει κατηγορούμενο άλλων (π.χ. Σωκράτης), ενώ στον ίδιο μπορούμε να αποδώσουμε διάφορα κατηγορούμενα (π.χ. ζώο). Αυτός ο όρος είναι ο ατομικός, ο καθέκαστον. Αυτό που λέμε για το υποκείμενο ή αυτό που του αποδίδουμε το ονομάζει κατηγορούμενο. Πρόκειται για τον όρο εκείνο τον οποίο μπορούμε να αποδώσουμε σε πολλούς άλλους και ορίζεται ως καθόλου, δηλαδή γενικός (π.χ. ο όρος άνθρωπος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κατηγορούμενο για τον «Σωκράτη» για παράδειγμα). Ο κύριος προτασιακός σύνδεσμος μεταξύ των δύο αυτών είναι η κατάφασις, η οποία είναι ή αληθής ή ψευδής. Ποιο είναι το περιεχόμενο των κατηγοριών κατά τον Αριστοτέλη; Ο Αριστοτέλης κατατάσσει όλα τα δυνατά είδη κατηγορουμένων σε δέκα βασικούς τύπους, τις κατηγορίες. Οι κυριότερες είναι η ουσία (το κατηγορούμενο που δηλώνει το υποκείμενο), το ποσόν (τα κατηγορούμενα που εκφράζουν τις διαστάσεις του), το ποιόν, η σχέση, ο τόπος, ο χρόνος. Με την υιοθέτηση των κατηγοριών ο Αριστοτέλης επιχείρησε να λύσει το πρόβλημα της διάκρισης μεταξύ υπαρκτικής και συνδετικής σημασίας του ρήματος ειμί. Ποιες ιδιότητες αποδίδει ο Αριστοτέλης στα αισθητά αντικείμενα; Τα αισθητά αντικείμενα έχουν δύο ειδών ιδιότητες, τα συμβεβηκότα και την ουσία. Τα συμβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν μεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Αν για παράδειγμα ένα χαρτί το κόψουμε σε μικρότερα κομμάτια δε θα αλλάξει η ουσία του. Δεν είναι γνωρίσματα που συνδέονται με την ουσία του αισθητού πράγματος, αλλά δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του αντικειμένου που αν πάψουν να υπάρχουν δεν χάνει την ταυτότητά του το αντικείμενο.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

100

Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία) που αν αλλάξει μορφή χάνεται. Αν για παράδειγμα το χαρτί καεί, παύει να είναι χαρτί. Επομένως από οντολογικής πλευράς υπερέχει η ουσία του συμβεβηκότος, γιατί λόγω της ουσίας εξακολουθεί να υπάρχει, ακόμα και αν εκλείψουν τα συμβεβηκότα. Επίσης από γνωστικής πλευράς υπερέχει η ουσία των συμβεβηκότων, γιατί με τη γνώση της ουσίας εξασφαλίζεται η γνώση του πράγματος. Ποια είναι τα αίτια των φυσικών διαδικασιών; Το πρώτο είναι αυτό από το οποίο αποτελείται ένα πράγμα, η ύλη, το υλικό αίτιο (ένα κομμάτι χαλκού), το δεύτερο είναι αυτό που έκανε ένα πράγμα να γίνει αυτό που έγινε, ποιητικό αίτιο, η ενέργεια(η επεξεργασία του χαλκού από τον ειδικό), το τρίτο είναι το είδος, η μορφή, η ουσία του πράγματος, το μορφικό αίτιο (η μορφή που παίρνει η χαλκογραφία) και τέλος το τέταρτο είναι αυτό εξαιτίας του οποίου λαμβάνει χώρα το γίγνεσθαι του πράγματος, ο σκοπός, το τελικό αίτιο (η επιθυμία του ειδικού να ολοκληρώσει μια χαλκογραφία). Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ουσίας και σε ποια είδη διακρίνεται; Μόνο η ουσία μπορεί να έχει αυθύπαρκτη, χωριστή ύπαρξη. Βέβαια αυτό δε σημαίνει ότι μπορεί να υπάρξει χωρίς τις άλλες κατηγορίες, γιατί μια ουσία είναι εξίσου αδύνατη με μια ιδιότητα που δεν προϋποθέτει μία ουσία. Η ουσία προηγείται κατά τον ορισμό των άλλων κατηγοριών. Για να είναι ορθός ο ορισμός της ουσίας, δε χρειάζεται να υπάρχει σ’ αυτόν και ο ορισμός των άλλων κατηγοριών. Η ουσία είναι πρώτον κατά τη γνώση. Γνωρίζουμε ένα πράγμα, όταν γνωρίζουμε την ουσία του και όχι τις δευτερεύουσες ιδιότητες. Η ουσία είναι μια ενότητα που περιέχει όχι μόνο ιδιότητες, αλλά και ένα άγνωστο στοιχείο που ονομάζεται ύλη ή περιεχόμενο. Υπάρχουν οι καθαρές, ανώτερες, άυλες ουσίες (ατομικές). Ο νους είναι μια πρώτη καθαρή ουσία, η δομική αρχή του σώματος που επιζεί μετά το θάνατο του σώματος. Ακολουθούν οι νόες που δε συνενώνονται με κανένα σώμα, κινούν τις πλανητικές σφαίρες και επιδρούν έξωθεν. Στο ύψιστο επίπεδο βρίσκεται ο θεός. Επίσης υπάρχουν οι ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και μορφή και είναι ατομικές.

Τι είναι το είδος και σε τι διαφοροποιείται από την ουσία; Το είδος μπορεί να είναι μορφή (για παράδειγμα μορφή του ανθρώπου), ή ιδιότητα (για παράδειγμα η ιδιότητα του αισθητικά ωραίου που έχουν όλα τα ωραία πράγματα). Είναι κάτι το γενικό που περιέχεται σε περισσότερα από ένα πράγματα. Καθορίζει το τι της ουσίας, δηλαδή αυτό χωρίς το οποίο η ουσία δε θα ήταν αυτό που είναι. Είναι το κατηγορούμενο σε μια πρόταση που αποτελείται από το υποκείμενο, το ρήμα και το κατηγορούμενο (Ο Πρωταγόρας είναι άνθρωπος). Αντίθετα η ουσία είναι το υποκείμενο (Πρωταγόρας) που υπάρχει αυτόνομα. Η ουσία όμως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να ανήκει σε ένα είδος. Το είδος το συγκεκριμένο (άνθρωπος) κάνει το υποκείμενο –ουσία (Πρωταγόρας) να ξεχωρίζει από τα άλλα είδη (πχ. άγριο ζώο)

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

101

Με ποια έννοια είναι μια ουσία πρώτη και πως διαφοροποιείται από τις δευτερεύουσες ουσίες; Στο επίκεντρο της αριστοτελικής μεταφυσικής βρίσκεται το κριτήριο των πρώτων ουσιών. Για πρώτη φορά απαντάται στο σύγγραμμα Κατηγορίαι: «αυτό που αποκαλούμε ουσία κατά την κύρια, πρώτη και ιδιαίτερη έννοια είναι η ουσία που ούτε προσδιορίζει κάποιο υποκείμενο ούτε ενυπάρχει σε κάποιο υποκείμενο». Οι ατομικοί όροι, οι όροι δηλαδή που μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο ως υποκείμενα και ποτέ ως κατηγορούμενα δηλώνουν τις πραγματικές ουσίες, τα όντα που υπάρχουν αυτόνομα, χωρίς να εξαρτώνται από κάτι άλλο. Το κριτήριο αυτό στηρίζεται στην παρατήρηση ότι μερικά υποκείμενα μπορούν ενίοτε να αποδοθούν ως κατηγορούμενα άλλων πραγμάτων. Οι πρώτες ουσίες είναι πρώτες επειδή δεν γίνεται να είναι κατηγορούμενα άλλων πραγμάτων. Η πραγματικότητα αποτελείται από ατομικές οντότητες, όπως ο Σωκράτης και όχι από καθολικά κατηγορούμενα, όπως άνθρωπος και άλογο. Αντίθετα τα κατηγορούμενα εκφράζουν γνωρίσματα των ουσιών και η ύπαρξη τους είναι δευτερεύουσας σημασίας. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν μόνο κατά το ότι αποδίδονται σε ορισμένες ατομικές ουσίες. Πρόκειται για τις δευτερεύουσες ιδιότητες, τα συμβεβηκότα. Με ποια έννοια είναι οι ιδιότητες ενός καθ’ έκαστον όντος ιδιότητες καθόλου; Τα καθ’ έκαστον όντα είναι τα έσχατα υποκείμενα μιας κατηγόρησης. Τα καθ’ έκαστον δεν έχουν αντίθετα. Η πραγματικότητα περιλαμβάνει τόσο τα καθ’ έκαστον όντα όσο και τις ιδιότητες τους, από τις οποίες είναι δυνατό μια να ανήκει σε πολλά και διαφορετικά καθ’ έκαστον όντα. Ποια είδη μεταβολής διακρίνει ο Αριστοτέλης και πώς; Αντίθετα με τον Παρμενίδη και με τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι οι πρώτες ουσίες είναι όντα που υπόκεινται σε μεταβολή. Στα Φυσικά υποστηρίζει «είναι φανερό ότι όταν κάτι γεννάται από το μη ον, αυτό σημαίνει ότι γεννάται από το μη ον καθαυτό και ως μη ον θεωρεί επομένως ότι η γένεση από το μη ον είναι κίνηση. Διακρίνει μάλιστα δύο είδη μεταβολής: α) την κατά συμβεβηκώς μεταβολή, όπου ένα καθ’ έκαστον μεταβάλλεται ως προς τις κατά συμβεβηκώς ιδιότητες του (π.χ. για το φύλλο ιδιότητα είναι το χρώμα του), β) την ουσιώδη μεταβολή, όπου υπάρχει η φθορά και η γένεση. Πως συνεισφέρει η έννοια του μη όντος στην αριστοτελική ανάλυση και των δύο αυτών ειδών μεταβολής; Η κατά συμβεβηκώς μεταβολή είναι δυνατή επειδή οι κατά συμβεβηκώς ιδιότητες είναι τέτοιες στην ουσία τους που έχουν αντίθετα. Το καθ’ έκαστον μπορεί να προέλθει μόνο από το αντίθετό του μη ον και μόνο στο αντίθετό του μπορεί να μεταβληθεί. Για την ερμηνεία της ουσιώδους μεταβολής εισάγεται ένα νέο είδος του μη όντος, η στέρησις, η οποία σημαίνει ότι το καθ’ έκαστον δεν είναι (ακόμη) καθ’ έκαστον. Πως αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης το περιεχόμενο της ύλης;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

102

Η ύλη όπως και η μορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαμορφώνεται η μορφή με την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της μεταβολής. Όταν ένα σώμα μεταβάλλεται με βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική μεταβολή, μεταβολή μεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώματα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (μπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συμβαίνει στα ουράνια σώματα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη μεταβολή του μεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά. (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώματα). Αν από τα αισθητά πράγματα (γήινα και ουράνια σώματα) αφαιρέσουμε όλη την αισθητή ύλη (ιδιότητες του θερμού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήμα και το μέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιμοποιούνται για το σχηματισμό των σωμάτων (μορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωμάτων. Ποιο είναι το περιεχόμενο της μορφής σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; Από την ύλη με την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η μορφή. Αν αφαιρέσουμε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη απομένει η καθαρή μορφή. Η μορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγματα. Η μορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγμα, γιατί αποτελεί δομική αρχή του συγκεκριμένου πράγματος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από μόνα τους δεν δημιουργούν τον άνθρωπο, ούτε τα οικοδομικά υλικά από μόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της μορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούμε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της μορφής του σπιτιού για να φτάσουμε από το υλικό στη δημιουργία του σπιτιού. Η μορφή δηλαδή δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα με τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουμε κάτι άλλο ως δομική αρχή. Επομένως η μορφή είναι η δομική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Για τον Αριστοτέλη η μορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (μηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει μέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούμαστε στη μορφή. Ο σκοπός είναι και η πιο σημαντική αιτία μεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγματοποιείται η μεταβολή και η ύλη γίνεται μορφή.

Ποια είναι η αριστοτελική έννοια του καθ έκαστον όντος; Το καθ έκαστον ον είναι η πρώτη ουσία, το ον που λειτουργεί ως έσχατο υποκείμενο κατηγόρησης και ταυτίζεται με την ουσία του. Είναι τα αντικείμενα της γνώσης του ότι. Πώς σχετίζονται η ύλη και η μορφή ενός καθ’ έκαστον όντος; Η ύλη, είναι κατά τον Αριστοτέλη, κάτι το μη ον κατά συμβεβηκός και είναι κοντά στην ουσία. Επιπλέον, ανήκει στα πράγματα που σχετίζονται με άλλα, ενώ διαφορετική ύλη αντιστοιχεί σε διαφορετική μορφή πραγμάτων. Ύλη και μορφή είναι όροι σύστοιχοι, αφού τα πάντα γίνονται από την ύλη και τη μορφή. Η τοποθέτηση αυτή αποτελεί την «υλομορφική»

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

103

θεωρία του Αριστοτέλη. Κάθε ουσία είναι μια σύνθεση ύλης και μορφής, με τη μορφή να δηλώνει το τι ενός όντος, τον ορισμό της ουσίας του, το είδος στο οποίο ανήκει. Πως εξηγείται η αριστοτελική άποψη ότι το δυνάμει ον είναι βασικό στοιχείο της πραγματικότητας; Η αριστοτελική έννοια της ύλης είναι εντελώς διαφορετική από την έννοια του φυσικού υλικού. Ο Αριστοτέλης κάνει συχνά μνεία σε φυσικά υλικά (όπως σε ένα κομμάτι χαλκό) ώστε να δείξει ευκολότερα την προέλευση ενός καθ’ εκάστου (π.χ. μια χάλκινη σφαίρα). Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι το ότι είναι κάτι φυσικό υλικό (π.χ. ο χαλκός) δεν σημαίνει ότι είναι ουσιωδώς αυτό από το οποίο γεννάται ένα καθ’ έκαστον ον ορισμένου είδους. Άλλωστε κάποια φυσικά υλικά υπάρχουν απλώς ως τέτοια, χωρίς να έχει προέλθει η γένεση ενός καθ’ εκάστου με μορφή διακεκριμένη από την ύλη τους. Η σημαντική διαφορά της καθημερινής έννοιας του φυσικού υλικού από την αριστοτελική (και φιλοσοφική) είναι ότι η φύση της ύλης είναι στερητική (όχι ακόμη ον) και δυνάμει. Τι σημαίνει ο ισχυρισμός του Αριστοτέλη ότι μερικά πράγματα είναι φυσικά ή από τη φύση; Πώς αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης εδώ τη φύση; Ο όρος «φύσις» αναφέρεται σε ό,τι επιδέχεται μεταβολή και, ακριβέστερα, στο βαθμό που επιδέχεται μεταβολή. Τη φύση απαρτίζουν τα καθ’ έκαστον όντα, τα οποία διατηρούν την αριθμητική τους ταυτότητα (την ποσότητα) κατά τη μεταβολή τους, ενώ υπόκεινται στο νόμο της φθοράς και της γένεσης. Από τα πράγματα που υπάρχουν κάποια υπάρχουν από τη φύση (τα ζώα, τα φυτά και υλικά στοιχεία όπως η γη, η φωτιά, ο αέρας και το νερό) και κάποια από άλλες αιτίες. Ποια στοιχεία ενός καθ’ έκαστον εξηγούν το πώς μεταβάλλεται; Ποιο από αυτά είναι το πιο εξηγητικό στοιχείο και γιατί; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη δύο είναι τα στοιχεία που εξηγούν το λόγο για τον οποίο τα πράγματα μεταβάλλονται κατά τον τρόπο με τον οποίο μεταβάλλονται: η μορφή των καθ’ έκαστον όντων και η ύλη τους, δηλαδή τα δύο στοιχεία που συγκροτούν το καθ’ έκαστον. Περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ουσιώδεις μεταβολές, για την ερμηνεία των οποίων άλλωστε εισήχθησαν οι έννοιες της μορφής και της ύλης. Για τις κατά συμβεβηκώς μεταβολές πάλι, θεωρεί ότι δεν υπάρχει εξήγηση και επιστημονική γνώση. Από τα δύο αυτά κατεξοχήν εξηγητικό στοιχείο της μεταβολής είναι η μορφή «γιατί κάθε πράγμα αποκαλείται αυτό που είναι, όταν βρίσκεται σε κατάσταση τελειότητας κι όχι όταν βρίσκεται σε κατάσταση δύναμης». Για ποιο λόγο απορρίπτει ο Αριστοτέλης τον επιστημονικό υλισμό; Ο Αριστοτέλης, συμφωνώντας στο ζήτημα αυτό με τον Πλάτωνα, απορρίπτει τον υλισμό που έχει την έννοια ότι τα φυσικά υλικά τα οποία συνιστούν τα όντα επαρκούν για την εξήγηση των φυσικών μεταβολών. Η μνεία των υλικών συστατικών των όντων είναι απαραίτητη για τις εξηγήσεις της μεταβολής, ωστόσο δεν εξηγεί το λόγο και τον τρόπο

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

104

μεταβολής τους. Αυτό προκύπτει από τη διαπίστωση ότι τα ίδια υλικά συστατικά θα μπορούσαν να συνδέονται με μεταβολές διαφορετικές από εκείνες με τις οποίες στην πραγματικότητα συνδέονται. Οι εξηγήσεις των φυσικών μεταβολών απαιτούν όχι μόνο τη μνεία των υλικών συστατικών των μεταβαλλόμενων καθ’ έκαστον όντων, αλλά και της μορφής του στην τελική και πλήρως ανεπτυγμένη κατάστασή του: «το τέλος εξηγεί την ύλη». Σε τι βασίζει ο Αριστοτέλης τις τελεολογικές εξηγήσεις; Τόσο σύμφωνα με τον Αριστοτέλη όσο και κατά τον Πλάτωνα οι τελεολογικές εξηγήσεις, η επίκληση δηλαδή της μορφής και της τελικής κατάστασης των πραγμάτων, τελεσφορούν όπου αποτυγχάνει η προσφυγή στην ύλη και ο επιστημονικό υλισμός. Οι καθαρά υλικές εξηγήσεις είναι στην ουσία τους ελλιπείς ενώ οι εξηγήσεις είναι γνήσια εξηγητικές μόνο αν επιδέχονται ολοκλήρωση. Η υλική εξήγηση καθίσταται πλήρης μόνο με την προσφυγή στη μορφή. Κάθε τύπου ύλη γεννά ένα καθ’ έκαστον ενός ορισμένου είδους εξαιτίας της μορφής του γενομένου καθ’ έκαστον. Η απάντηση του Αριστοτέλη στηρίζεται στην αντίληψή του για την ύλη ως στέρηση και ως δυνάμει: μία ύλη εξελίσσεται σε συγκεκριμένου είδους καθ’ έκαστον επειδή είναι μέρος της φύσης της να στερείται μεν ενέργεια αλλά να έχει μια ορισμένη μορφή δυνάμει. Ποια δύο βασικά είδη γνώσης διακρίνει ο Αριστοτέλης και πώς; Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο βασικά είδη γνωστικών καταστάσεων του πνεύματος: τη γνώση του ότι κάτι υπάρχει ή ισχύει (το ότι) και τη γνώση του γιατί αυτό υπάρχει ή ισχύει (το διότι). Η πρώτη προηγείται χρονικά της δεύτερης και γίνεται γνωστή εύκολα μέσω των αισθήσεων. Η δεύτερη θεωρείται ωστόσο ανώτερη, κατά τρόπο ανάλογο με την ανωτερότητα της επιστημονικής γνώσης σε σχέση με την αισθητηριακή αντίληψη. Η επιστήμη είναι η βάση κάθε γνώσης, ακόμα και αυτής που μας δίνουν οι αισθήσεις. Θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι η αίσθηση συλλαμβάνει πραγματικές ιδιότητες των πραγμάτων; Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης αυτή τη σύλληψη; Σε σαφή αντίθεση με τη θεωρία του Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η αισθητηριακή αντίληψη παρέχει γνώση όχι μόνο των καθ’ έκαστον όντων, αλλά και των, σχετικών με τα καθ’ έκαστον, γεγονότων ή αληθειών. Και ενώ συμφωνεί με τον Πλάτωνα στο ότι με τις αισθήσεις αποκτούμε άμεση γνωριμία των καθ’ έκαστον, ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι αποκτούμε παράλληλα άμεση γνώση και των συναφών γεγονότων. Για ποιο λόγο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι η εξηγητική γνώση συλλαμβάνει καθόλου όντα – είδη – και όχι καθ’ έκαστον όντα; Εφόσον η γνώση του ότι σημαίνει τη γνώση των καθ’ έκαστον όντων και των καθ’ έκαστον γεγονότων, η γνώση του διότι θα έπρεπε να είναι η γνώση εξηγήσεων των καθ’ έκαστον όντων και των καθ’ έκαστον γεγονότων. Ο Αριστοτέλης θεωρεί, ωστόσο, ότι δεν μπορούμε να έχουμε επιστημονική γνώση των καθ’ έκαστον και πως η γνώση του διότι είναι

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

105

γνώση των καθόλου. Η επιστημονική γνώση είναι καθολική μόνο όταν οι προκείμενες και οι αρχές των αποδείξεων, στις οποίες αυτή στηρίζεται, είναι καθολικές. Η γνώση των καθολικών γεγονότων ή αληθειών είναι το πραγματικό αντικείμενο της γνώσης που στηρίζεται σε εξηγήσεις. Ποια είναι η έννοια του συλλογισμού σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και ποια η σχέση του με την επιστήμη; «Συλλογισμός είναι εκείνος ο τρόπος σκέψης στον οποίο έχοντας θέσει κανείς κάποιες προτάσεις, συνάγει υποχρεωτικά μια άλλη εκ του γεγονότος και μόνο της θέσης των παραπάνω προτάσεων». Ο συλλογισμός περιέχει τρεις προτάσεις, δύο που αποτελούν τις προκείμενες και έχουν ένα μέσο όρο και μια Τρίτη, το συμπέρασμα. Ο αριστοτέλειος συλλογισμός είναι η τέλεια λογική μηχανή και χαρακτηρίζεται, με την κατάλληλη δόμησή του, για την αναγκαιότητα των συμπερασμάτων του. Ο συλλογισμός δεν είναι όργανο επιστημονικής ανακάλυψης. Ο ρόλος του είναι να βάζει εκ των υστέρων σε τάξη με τις αναγκαίες συνδέσεις μια γνώση που προϋπάρχει του συλλογισμού. Επαληθεύεται με αυτόν τον τρόπο η συνέπεια της επιστημονικής γνώσης και δίνεται η δυνατότητα να πείθονται οι συνομιλητές για το αναπόφευκτο των συμπερασμάτων. Δεν είναι ο συλλογισμός αναπόσπαστο στοιχείο της επιστήμης, αλλά μέσο επιστημονικής διδακτικής. Τι είναι η διαλεκτική και ποιος ο ρόλος της; Η αριστοτελική διαλεκτική είναι η επιστήμη της συζήτησης και της ανασκευής και όχι της απόδειξης. Περιορίζεται στο επίπεδο της δόξας και αποκτά ιδιαίτερη σημασία, όταν γίνεται λόγος για τις ανώτατες αρχές της λογικής. Ο ρόλος της διαλεκτικής είναι η υπεράσπιση της εγκυρότητας των τριών αρχών (η αρχή της ταυτότητας, η αρχή της μη αντίφασης και η αρχή του τρίτου αποκλίσεως). Η διαλεκτική αποδεικνύει τις ανώτατες αρχές της λογικής και της ίδιας της πραγματικότητας. Ο ρόλος της διαλεκτικής είναι ουσιαστικός στο χώρο της ηθικής, της πολιτικής και της ίδιας της φιλοσοφίας, όπου δεν υπάρχουν βέβαιες και αναγκαίες αλήθειες. «Η διαλεκτική είναι το μέσο έλλογης συζήτησης μεταξύ των ανθρώπων και συγκρότησης μιας εύλογης και ευρέως αποδεκτής γνώσης» αν και δεν η γνώση αυτή απόλυτη και αναγκαία.

Ποια είναι η διαίρεση της γνώσης κατά τον Αριστοτέλη; Ο χώρος της γνώσης χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο τοποθετούνται οι ποιητικές μαθήσεις, στο δεύτερο οι πρακτικές και στο τρίτο οι θεωρητικές. Ποιητικές είναι αυτές που έχουν ως στόχο την κατασκευή υλικών αντικειμένων. Αποτελούν τη χαμηλότερη βαθμίδα γνώσης. Στο ενδιάμεσο επίπεδο βρίσκονται οι πρακτικές μαθήσεις. Παράγουν ανθρώπινες συμπεριφορές και συμπεριλαμβάνουν την ηθική, την πολιτική, τη διαλεκτική και τη ρητορική, ως εργαλεία παραγωγής συλλογισμών. Δεν μπορούν να φτάσουν στη βεβαιότητα των θεωρητικών επιστημών, γιατί το αντικείμενο τους, η ανθρώπινη συμπεριφορά διακρίνεται για την αστάθεια και τη μεταβλητότητα. Οι θεωρητικές επιστήμες έχουν ως

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

106

στόχο τη γνώση, την κατανόηση της πραγματικότητας και δεν είναι χρήσιμες από πρακτική πλευρά., Ποια είναι η σχέση εξηγούντος και εξηγούμενου κατά τον Αριστοτέλη; Τα αριστοτελικά εξηγητέα είναι καθόλου. Εφόσον όμως και η εξήγηση είναι έμμεση, καθώς ένα πράγμα εξηγείται με την αναφορά σε ένα άλλο, αναγκαστικά είναι και τα εξηγούντα καθ’ όλου. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η σχέση εξηγούντος – εξηγουμένου είναι σχέση λογικής ακολουθίας, είναι δηλαδή η σχέση μεταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος ενός έγκυρου παραγωγικού επιχειρήματος. Με ποια έννοια είναι οι προκείμενες και το συμπέρασμα μιας εξήγησης αναγκαίες προτάσεις; Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται τις προκείμενες και το συμπέρασμα των εξηγήσεων ως αλήθειες κατά κάποιο τρόπο αναγκαίες. Αυτή η παραδοχή αποκλείει το ενδεχόμενο να συνίστανται τα περιγραφόμενα καθ’ όλου γεγονότα απλά από σχέσεις μεταξύ ομάδων. Η αναγκαιότητα αυτή εδράζεται στις ταυτότητες, στην ουσία και στους ουσιολογικούς ορισμούς των όντων, τα οποία συγκροτούν τα καθόλου γεγονότα, που περιγράφουν οι προκείμενες και το συμπέρασμα. Πρόκειται για την αναγκαιότητα που διέπει την κατηγόρηση, όταν η ουσία ή ένα στοιχείο της αποδίδεται στο αντικείμενο του οποίου αποτελεί την ουσία. Και εδώ λοιπόν γίνεται φανερό ότι οι αριστοτελικοί ορισμοί δεν είναι απλώς γλωσσικά μορφώματα του φιλοσόφου, αλλά ουσιολογικοί. Τι συνεισφέρουν η αίσθηση και η επαγωγή στην επιστήμη; Επαρκούν για την επιστήμη; Τι συνεισφέρει ο νους στην εξηγητική γνώση; Η γνώση των καθολικών αληθειών στηρίζεται αποκλειστικά στη γνώση του καθ’ έκαστον και στην αισθητηριακή αντίληψη. Η καθολική γνώση στηρίζεται στην επαγωγή από την καθ’ έκαστον γνώση. Μέσω της επαγωγής οι προκείμενες, δηλαδή οι αρχές και οι ορισμοί παράγονται από την εμπειρία. Το τελικό προϊόν αυτής της διαδικασίας είναι επιστήμη. Ως επιστήμη θα πρέπει να νοείται όχι μόνο η ικανότητα σύλληψης καθολικών αληθειών, αλλά και η ικανότητα της έλλογης διάταξής τους σε εξηγήσεις, με τελικό σκοπό τη γνώση της ουσίας των όντων. Επειδή αυτή η περιγραφή της επιστήμης δεν μπορεί να στηρίζεται αποκλειστικά σε επαγωγή από τις καθ’ έκαστον αισθητηριακές αντιλήψεις, χρειάζεται η επενέργεια του νου. Ο νους είναι μια ψυχική ικανότητα, χωρίς την οποία δεν υπάρχει επιστήμη. Είναι η ενόραση της αλήθειας των επαγωγικών προκείμενων. Ο νους είναι αυτός που μας κάνει να διαχωρίσουμε την ουσία ενός πράγματος από τη συμβεβηκώς, δευτερεύουσα ιδιότητα. Πως αντιλαμβάνεται την επιστήμη ο Αριστοτέλης; Ποια η σχέση της με την εμπειρία; Η αληθινή γνώση είναι η γνώση των αιτιών. Η επιστήμη δεν περιορίζεται στο ότι, δηλαδή στην περιγραφή της φυσικής πραγματικότητας, αλλά ενδιαφέρεται για το διότι, στον προσδιορισμό των αιτιών της πραγματικότητας. Η επιστήμη είναι αποδεικτική, στενά

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

107

συνδεδεμένη με τους γλωσσικούς κανόνες διαμόρφωσης του συλλογισμού. Η επιστήμη είναι εμπειριστική, γιατί στηρίζεται σε αρχές και αίτια εμπειρικά επαληθεύσιμα. Ο Αριστοτέλης κάνοντας λόγο για εμπειρία εννοεί την άμεση αισθητηριακή παρατήρηση. Ουσιαστικά ο Αριστοτέλης για την παροχή της γνώσης δίνει έμφαση στην παρατήρηση σε υπερβολικό βαθμό, υποπίπτοντας με αυτόν τον τρόπο σε λάθη. Όλη η πραγματικότητα και η αλήθεια της φύσης και του κόσμου απεικονίζονται μέσω της εμπειρίας. Αναγνωρίζει όμως ο Αριστοτέλης για τη γνώση της φυσικής πραγματικότητας και των δομών της την αναγκαιότητα της λειτουργίας ενός ολόκληρου λογικού- εννοιολογικού μηχανισμού ανάλυσης. Σκοπός της επιστήμης είναι η εις βάθος διείσδυση στη δομή όλων των όντων του κόσμου, από τα βιολογικά είδη μέχρι τα άστρα και από την ανθρώπινη ψυχή μέχρι τα διάφορα πολιτειακά είδη. Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης την ψυχή; Κατά αυτόν τον ορισμό, πώς σχετίζονται ψυχή και σώμα; Ο Αριστοτέλης απορρίπτει τον ουσιολογικό δυισμό; Με την έννοια της ψυχής ασχολείται ο Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής σύγγραμμα, όπου καταλήγει στο συμπέρασμα «πρέπει λοιπόν η ψυχή να είναι ουσία με την έννοια του είδους ενός φυσικού σώματος που έχει ζωή κατά δύναμιν». Στο έργο αυτό αναπτύσσεται μια υλομορφική θεωρία των όντων. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι για την εξήγηση των όντων απαιτείται η προσφυγή όχι μόνο στην ύλη τους, αλλά στο γεγονός ότι αυτή έχει μια ορισμένη μορφή, η οποία σχετίζεται με τις ικανότητες που καθιστούν τα έμβια όντα έμβια. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι κάθε φυσικό σώμα που έχει ζωή είναι ουσία με την έννοια του σύνθετου. Ο Αριστοτέλης απαντά στον ουσιολογικό δυισμό (το ερώτημα εάν η ψυχή μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το σώμα) και τον απορρίπτει. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που θεωρούσε ότι η ψυχή είναι η αυτόνομη οντότητα χωριστή από το σώμα, ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται την ψυχή ως μορφή του σώματος. Η ψυχή δεν είναι τίποτα άλλο παρά η μορφή ενός έμβιου όντος, δηλαδή η λειτουργική δομή του. Σώμα και ψυχή αποτελούν σχέση ανάλογη της σχέσης ύλης και μορφής, δύναμης και ενέργειας. Η ψυχή είναι για το σώμα, ότι η όραση για το μάτι, το σύνολο των λειτουργιών που κάνουν ένα σώμα ζωντανό οργανισμό. Οι λειτουργίες της ψυχής είναι αυτές που αφορούν τη θρέψη, την αύξηση και την αναπαραγωγή όλων των οργανισμών, αυτή που αφορά την εκούσια κίνηση και την αντίληψη μόνο των ζώων και αυτή της φαντασίας και της σκέψης που αφορά μόνο τον άνθρωπο.

Για ποιο λόγο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι ο νους αντίθετα με την αίσθηση είναι χωριστός από το σώμα; Με τον όρο αυτό έχει αποδοθεί το ερώτημα εάν η ψυχή μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το σώμα. Ο Πλάτων υποστήριζε ότι ο θάνατος είναι ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα. Η τοποθέτηση του Αριστοτέλη αποκλείει το ενδεχόμενο της ανεξάρτητης από το σώμα ύπαρξης της ψυχής. Κάθε ον που διαθέτει μια ή περισσότερες ικανότητες είναι ον υλικό και των ικανοτήτων αυτών φορέας είναι η ψυχή. Ο νους είναι η μια και μοναδική ικανότητα του συλλογίζεσθαι, η οποία δεν έχει ουσιώδη σχέση με την ύλη και για το λόγο αυτό δεν απαιτείται αναφορά σ’ αυτήν. Ο ενεργητικός νους είναι η μοναδική ψυχική λειτουργία που δεν συνδέεται με το σώμα. Δεν αναπτύσσεται αυτή η λειτουργία παράλληλα με τον

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

108

οργανισμό, αλλά έρχεται σε αυτόν με εξωτερικό τρόπο, έξωθεν. Ο ενεργητικός νους είναι καθαρή ενέργεια και προσεγγίζει τη θεότητα. Πως πραγματεύεται ο Αριστοτέλης το πρόβλημα της αθανασίας της ψυχής; Η ατομική ψυχή, ως μορφή του σώματος, είναι θνητή, καθώς δεν μπορεί να υπάρξει ξεχωριστά από τον οργανισμό του οποίου αποτελεί τη λειτουργική δομή. Ο ενεργητικός νους είναι αθάνατος, επειδή προσεγγίζει τη θεότητα. Για ποιο λόγο θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι η γνώση του νου είναι απεριόριστη; Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο άνθρωπος ή η σκέψη του μπορεί να γνωρίσει τα πάντα. Ο νους έχει αντίληψη όλων των πραγμάτων, και για αυτό διαφέρει εντελώς από όλες τις αισθήσεις, των οποίων το γνωστικό εύρος είναι πεπερασμένο. Κάθε αίσθηση μπορεί να γνωρίσει μόνο ορισμένα πράγματα ενώ όλες μαζί μπορούν να γνωρίζουν μόνο την ολότητα των πεπερασμένων πεδίων της κάθε μιας. Το συμπέρασμα που διατυπώνει για το θέμα ο Αριστοτέλης είναι «η αισθητική δύναμη εξαρτάται από το σώμα, ο νους όμως είναι χωριστός». Ποια είναι η θεωρία του Αριστοτέλη για το φυσικό γίγνεσθαι; Οι μορφές γένεσης είναι τρεις: η φυσική, η καλλιτεχνική και η αυτόματη γένεση. Σύμφωνα με τη φυσική η φύση είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισμών να προκαλούν μεταβολή και να αναπαράγουν το είδος τους. Συμμετέχουν ένα επιμέρους που έχει τη συγκεκριμένη μορφή, την οποία πρόκειται να έχει το νεογνό, μία ύλη που να μπορεί να είναι ο φορέας της μορφής του είδους και ένα νέο επιμέρους με την ίδια μορφή του είδους. Σύμφωνα με την καλλιτεχνική δεν είναι προφανής η προΰπαρξη της μορφής .Για παράδειγμα η οικοδόμηση της οικίας δεν προϋποθέτει την ύπαρξη μιας πραγματικής οικίας. Η αυτόματη γένεση μιμείται τη φύση και την τέχνη. Για τους κατώτερους οργανισμούς η αναπαραγωγή γίνεται αυτομάτως. Υπάρχουν επίσης δύο άλλες μορφές γένεσης. Η μία είναι η καθαυτό γένεση, η γένεση νέας ουσίας. Η μορφή πρέπει να προϋπάρχει εντελέχεια στο αρσενικό γεννήτορα. Δεν υπάρχει χωριστά από τα ατομικά της παραδείγματα. Δεν αποτελεί δηλαδή ιδέα αλλά συνδέεται με το συγκεκριμένο αντικείμενο. Το πρώτο αίτιο δεν είναι μια γενική αρχή αλλά ένα ατομικό πνεύμα. Δεν υπάρχουν καθολικά αίτια.Το επιμέρους είναι αίτιο των επιμέρους. Η άλλη είναι οι δευτερεύουσες μορφές μεταβολής (μεταβολή ποιότητας ή μεγέθους). Η μορφή πρέπει να προϋπάρχει δυνάμει. Η μορφή δεν είναι αιώνια, τη μια στιγμή δεν υπάρχει, την άλλη υπάρχει χωρίς να γεννηθεί. Δε δημιουργείται ,αλλά επέρχεται σε μια διαδικασία. Επίσης υπάρχουν τα εξωτερικά αίτια γένεσης. Ένα τέτοιο εξωτερικό αίτιο είναι το άμεσο κινητικό αίτιο. Πρόκειται για τον αρσενικό γεννήτορα στην καλλιτεχνική παραγωγή την τέχνη και στη φυσική γένεση. Άλλο είναι το απόμακρο και το κοινό αίτιο όπως είναι ο ήλιος κατά τη φυσική γέννηση. Τελευταίο αίτιο είναι το έσχατο κινητικό αίτιο που κινεί ως αντικείμενο επιθυμίας και αγάπης.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

109

Ποια είναι η διαφορά δυνάμεως και ενέργειας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; Για τον Αριστοτέλη δύναμις είναι η δύναμη ενός και του ίδιου πράγματος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη. Η δύναμη εκφράζει την προδιάθεση, τη δυνατότητα ενός υποκειμένου να δεχτεί μια ορισμένη μορφή. Το ον είναι εν δυνάμει σημαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριμένο πράγμα, να αποκτήσει μια ιδιότητα, αλλά ακόμα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάμει τότε θα ισχυριστούμε ότι είναι εν ενεργεία. Ένα δέντρο είναι εν ενεργεία δέντρο και εν δυνάμει τραπέζι. Η δύναμη προϋποθέτει την ενέργεια και απορρέει από την ενέργεια. Θα πρέπει να υπάρχει ένα πράγμα δυνάμει για να υπάρξει ενεργεία. Η γέννηση του τέκνου δεν είναι παρά πραγμάτωση της δυνατότητας του ανθρώπου για τεκνοποίηση. Το σπέρμα είναι δυνάμει άνθρωπος. Η ενέργεια δηλώνει την πλήρη πραγμάτωση της μορφής σε ένα υποκείμενο. Η ύλη είναι η δυνατότητα του υποκειμένου να λάβει κάποια μορφή. Ωστόσο ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την προτεραιότητα της ενέργειας σε σχέση με τη δύναμη με τα παρακάτω επιχειρήματα. Η ενέργεια προηγείται της δυνάμεως, γιατί «το δυνατόν να είναι Β» είναι πιο σύνθετη έννοια από το «είναι Β». Το Α είναι δυνάμει Β μόνο αν μπορεί να γίνει ενεργεία Β και γίνεται ενέργεια Β με το ον που είναι ενεργεία, άρα η δύναμη Β προϋποθέτει μια ενέργεια. Τίποτα δεν είναι αιώνιο λόγω της δύναμης. Αυτό που έχει τη δύναμη να είναι, έχει και τη δύναμη να μην είναι. Tο αιώνιο, όμως, από τη φύση του μόνο είναι. Ο Θεός είναι ενεργεία, αν ήταν δυνάμει θα υπήρχαν στιγμές που δε θα μπορούσε να πραγματοποιήσει τη δυνατότητα του. Η μορφή είναι ενεργεία, γιατί ποτέ δεν παύει να είναι, αλλά πραγματώνεται σε νέα επιμέρους. Ο Αριστοτέλης δίνοντας προτεραιότητα στην ενέργεια, αρνείται την ύπαρξη μιας αρχής του κακού στον κόσμο. Αν το αιώνιο δεν έχει στοιχείο δύναμης, δε θα έχει και στοιχείο κακού. Το κακό είναι παραπροϊόν της κοσμικής διαδικασίας. Ποιο είναι το περιεχόμενο της εντελέχειας; Ένα ον από την κατάσταση του δυνάμει όντος περνά στην κατάσταση του ενεργεία όντος χάρη στις 4 αιτίες (ύλη, ενέργεια, μορφή, σκοπός) και αποκτά εντελέχεια. Εντελέχεια ( ετυμ:εν+τέλος+έχω ) είναι η αρχή εκείνη που έχει μέσα της τη δύναμη να φτάσει στην τελείωση της, στο τελικό είναι. Η ψυχή είναι η εντελέχεια του οργανικού σώματος. Ποια είναι η κριτική του Αριστοτέλη στη θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα; Η αληθινή πραγματικότητα δε βρίσκεται σε ιδέες του νοητού κόσμου ,αλλά στα αισθητά αντικείμενα. Ο Αριστοτέλης απορρίπτει τη θεωρία περί ιδεών του Πλάτωνα με το επιχείρημα του τρίτου ανθρώπου. Δύο άνθρωποι (Α, Β) λέμε ότι μοιάζουν μεταξύ τους γιατί έχουν σχέση με την ιδέα του ανθρώπου (Γ) που είναι σε ανώτερο επίπεδο. Για να εξηγηθεί η ομοιότητα των Α και Γ θα πρέπει να εννοηθεί μια ανώτερη ιδέα Δ και μια ανώτερη ιδέα Ε για να δικαιολογήσουμε την ομοιότητα Γ και Δ κτλπ. Σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει συνέχεια επ’ άπειρον να εννοούμε μια ανώτερη ιδέα, χωρίς να οδηγούμαστε στην υιοθέτηση μιας αρχικής ιδέας. Δε θα καταλήξουμε ποτέ στην ιδέα του ανθρώπου ,αλλά θα την αναζητούμε επ’ άπειρον. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι πραγματικές ουσίες είναι τα υποκείμενα. Δεν μπορεί η ουσία να έχει τη θέση ενός κατηγορημένου. Δεν μπορούμε να δώσουμε στα κατηγορούμενα

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

110

ύπαρξη, όπως έκανε ο Πλάτων, ονομάζοντας τα κατηγορούμενα ιδέες. Για τον Πλάτωνα η ουσία των πραγμάτων βρισκόταν στις ιδέες (κατηγορούμενα) και όχι στα υποκείμενα. Τα κατηγορούμενα είναι τα είδη (π.χ. ο όρος άνθρωπος), που η ύπαρξη τους έχει δευτερεύουσα σημασία και γίνονται αντιληπτά ως ιδιότητες των υποκειμένων-ουσιών. Η ιδέα είναι η ουσία και είναι καθολική και χωριστή από το πράγμα. Για τον Αριστοτέλη η ουσία ενός πράγματος δεν είναι κάτι χωριστό από το πράγμα. Πως κατανοεί ο Αριστοτέλης τις έννοιες «ευδαιμονία» και «φρόνησις»; Η έννοια της «ευδαιμονίας» αποτελεί θεμέλιο λίθο της αριστοτελικής ηθικής και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την έννοια του τέλους (του σκοπού δηλαδή). Για τον Αριστοτέλη αγαθόν είναι εκείνο που αποτελεί κάτι το «καθ’ αυτόν διωκτό», και όχι ένας στόχος που είναι το μέσο για την επίτευξη ενός άλλου. Η ευδαιμονία είναι το αγαθό εκείνο που όλοι οι άνθρωποι αναζητούν και επιθυμούν. Πρόκειται για το αύταρκες τέλος, αφού κάθε πράξη και σκοπός της ηθικής ζωής θα πρέπει να προσανατολίζονται σ’ αυτό το σκοπό και να αφορά το σύνολο του ανθρώπινου βίου. Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν ευδαίμονες, με την προϋπόθεση ότι κατανοώντας τη φύση τους θα γίνουν ενάρετοι με βάση την κοινωνική τους τάξη. Η ενάρετη μεσότητα του καλού πολίτη χρειάζεται τη διανοητική ικανότητα, να βρίσκει το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Αυτή η ικανότητα είναι μια διανοητική αρετή, η φρόνηση. Με αυτήν καθοδηγείται η πρακτική του ατόμου, προσφέρεται το κριτήριο για την αξιολόγηση του δυνατού. Η φρόνηση είναι το ασφαλές εργαλείο για να μένουμε εντός ορίων. Ως «φρόνησις» χαρακτηρίζεται η ηθική κρίση. Καταλαμβάνει το κέντρο της ηθικότητας εξαιτίας της έλλογης φύσης της. Αποτελεί την κορύφωση του ηθικού βίου και ταυτίζεται με τη συνειδητή ηθική απόφαση και πράξη. Από τη μια είναι αίσθηση (σύλληψη και κατανόηση) της συγκεκριμένης ηθικής κατάστασης και πράξης, και από την άλλη είναι «επιτακτική», δηλαδή υποδεικνύει το τι πρέπει να πραχθεί. Για τον Αριστοτέλη η ηθική ποιότητα του ατόμου δεν φαίνεται μόνο από τις πράξεις του, αλλά και από τη συνειδητή πρόθεσή του. Ανήκει στις λεγόμενες διανοητικές αρετές και προϋποθέτει την ηθική αρετή, «ώστε είναι φανερό ότι δεν μπορεί κάποιος να είναι φρόνιμος εάν δεν είναι αγαθός στο επίπεδο της ηθικής αρετής».

Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στο χώρο της ηθικής και εκείνον της πολιτικής; Ο Αριστοτέλης αντιμετωπίζει την πόλη ως προϋπόθεση της δημιουργίας ηθικών ανθρώπων. Σκοπός της οργάνωσης και ύπαρξης κοινωνιών δεν είναι μόνο η επιβίωση των μελών της, αλλά το «ευ ζην», δηλαδή η ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η τελειότητα της πολιτικής οργάνωσης είναι συνυφασμένη με την ηθική ποιότητα των πολιτών. Ο θεσμός της παιδείας είναι επιφορτισμένος με το έργο της προετοιμασίας ηθικά αγαθών πολιτών. Με αυτό το σκεπτικό ο φιλόσοφος κλείνει τα Πολιτικά με μια πραγματεία περί παιδείας. Ο άνθρωπος δεν είναι ενάρετος και δίκαιος προς χάριν μόνο του εαυτού του αλλά και για το καλό των συνανθρώπων του και του κοινωνικού συνόλου. Μόνο στα πλαίσια της πόλης θα μπορέσει να ασκηθεί ο άνθρωπος στην αρετή της δικαιοσύνης που αποτελεί κοινωνική αρετή. Η ενάρετη πράξη δεν έχει καμιά αξία όταν δεν έχει σημείο αναφοράς τους άλλους ανθρώπους. Η αρετή είναι το καταλληλότερο μέσο για την επίτευξη της ευδαιμονίας του

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

111

ανθρώπου που αποτελεί στόχο και μιας οργανωμένης πολιτείας. Σκοπός της πολιτείας θα πρέπει να είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών με στόχο την ηθική τελείωση τους. Ποια είναι τα είδη της ευδαιμονίας και πως συνδέονται με τη θεωρία των αρετών; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη υπάρχουν δύο μορφές ευδαιμονίας. Πρόκειται για την ευδαιμονία του πρακτικού (πολιτικού) βίου και την ευδαιμονία του θεωρητικού βίου. Η ευδαιμονία του πρακτικού βίου είναι η ευδαιμονία που εξασφαλίζεται μέσα στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας με την άσκηση της ηθικής αρετής και ιδιαίτερα της δικαιοσύνης. Για να είναι κάποιος δίκαιος, θα πρέπει να ενεργεί και χάριν ενός τρίτου να τοποθετεί το γενικό συμφέρον πάνω από το προσωπικό. Προσλαμβάνει πρακτικό χαρακτήρα αφού σχετίζεται με τις ενέργειες εκείνες του πολίτη που συμφωνούν με τον ενάρετο τρόπο ζωής. Η ευδαιμονία του πολίτη εξασφαλίζεται με την άσκηση της αρετής, η οποία του δίνει τη δυνατότητα να ασκήσει με τον καλύτερο τρόπο τα οικογενειακά και τα κοινωνικά του καθήκοντα. Με την ηθική αρετή ο πολίτης θα αποκτήσει φίλους, θα εξασφαλίσει την κοινωνική εκτίμηση και θα ανταμειφθεί με τιμές. Η ευδαιμονία του θεωρητικού βίου είναι η ευδαιμονία του νου που ως αυτάρκης είναι ανώτερη. Η θεωρητική ενέργεια που συνδέεται με αυτού του είδους την ευδαιμονία είναι η μόνη που προτιμάται καθαυτή. Η θεωρία απαλλαγμένη από κάθε πρακτικό σκοπό και μοναχική, δε χρειάζεται την υποστήριξη και την αναγνώριση των άλλων. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων για να αποκτήσει υπόσταση όπως συμβαίνει με τη δικαιοσύνη και τις άλλες ηθικές αρετές. Θεωρητικός βίος είναι αυτός της συνεχούς εξάσκησης της θεωρίας. Υιοθετείται από αυτόν που βρίσκεται σε απόλυτη αυτάρκεια μακριά από τους άλλους και τον φέρνει κοντά στο Θεό. Τα μόνα εξωτερικά αγαθά που χρειάζονται είναι μια μέτρια υλική ευημερία, τα απαραίτητα υλικά αγαθά και μερικοί φίλοι με τα ίδια πνευματικά ενδιαφέροντα. Ο θεωρητικός νους αποτελεί ενέργεια καθαρά πνευματική δεν είναι εξαρτημένος από το σώμα. Βέβαια ο Αριστοτέλης τονίζει ότι αυτή η ευδαιμονία αφορά τα ανώτερα όντα και όχι τα ασταθή, ανθρώπινα πράγματα. Χρειάζεται αυτός που επιθυμεί να ακολουθήσει τον θεωρητικό βίο να έχει εξαιρετικά διανοητικά χαρίσματα. Τον θεωρητικό βίο μόνο οι φιλόσοφοι μπορούν να ακολουθήσουν.

Ποιος είναι ο ορισμός της ηθικής αρετής και ποια τα βασικά χαρακτηριστικά της; Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόμενη στο μέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιμος θα μπορούσε να ορίσει. Η ηθική αρετή αποκτιέται με το έθος, εθισμό του ανθρώπου μέσα από την πράξη. Ο Αριστοτέλης αναλύει την ουσία της ηθικής αρετής και διαπιστώνει ότι αυτή δεν είναι ούτε πάθος ούτε ικανότητα αλλά κατάσταση της ψυχής. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδομένο αλλά απόκτημα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Η ηθική αρετή έχει σχέση με το «ώσπερ του πατρός ακουστικόν» μέρος του λογικού μέρους της ψυχής (επιθυμητικόν και ορεκτικόν μέρος). Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Είναι η σταθερή στάση της ψυχής απέναντι στα πάθη και τις εξωτερικές περιστάσεις. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. Η προαίρεση συνδέεται με τον ορθό λόγο, τη λογική. Ο Αριστοτέλης κάνοντας λόγο για προαίρεση

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

112

αποδέχεται τη σχέση λογικής και αρετής. Η εκλογή της ηθικής πράξης απαιτεί ώριμη σκέψη και συνειδητή επιλογή που μόνο ο λογικός άνθρωπος μπορεί να έχει. Η αρετή είναι το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εμάς και επιλέγεται όχι με βάση την αριθμητική αναλογία αλλά ανάλογα με τις ανάγκες μας (αντικειμενικός, ποιοτικός χαρακτήρας). Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται με τον ορθό λόγο με τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το μέσο. Αυτό σημαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση. Για ποιο λόγο η ηθική αρετή έχει την έννοια της ακρότητας; Η ηθική αρετή είναι το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Από τη φύση της έχει ως στόχο το μέσο και γι’ αυτό είναι η ίδια μεσότητα. Γι’ αυτόν το λόγο τείνει προς την τελειότητα και είναι δύσκολο να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν αφού απαιτεί επίπονη προσπάθεια. Η εξασφάλιση του μέσου αποτελεί μια και μοναδική επιτυχία ενώ η αποτυχία παίρνει διάφορες μορφές. Γι’ αυτόν το λόγο η αρετή ως μεσότητα δηλώνει την τελειότητα που τίποτα άλλο δεν μπορεί να την ξεπεράσει. Δεν είναι η συμβιβαστική λύση ανάμεσα σε δύο αντίθετες έννοιες. Αποτελεί ακρότητα, την ύψιστο μέσο που οδηγεί στην ευδαιμονία του ανθρώπου. Τι γνωρίζετε για τις διανοητικές αρετές και πως συνδέονται με τις ηθικές αρετές; Διανοητική αρετή είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Έχει σχέση με τον «κυρίως λόγον έχον»της ψυχής. Σύμφωνα με το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών: επιστήμη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Αποκτούνται με τη διδασκαλία και την εμπειρία. Δεν τις χαρακτηρίζει η μεσότητα καθώς δεν αφορούν πράξεις ή πάθη. Δεν είναι δυνατόν αναφερόμενοι στη φρόνηση και τη σοφία να εξετάζουμε το περισσότερο και το λιγότερο. Δεν μπορούμε να εντοπίσουμε την υπερβολή ή την έλλειψη σε έννοιες όπως η τέχνη και ο νους, αφού σε αυτήν την περίπτωση το μέσο ταυτίζεται με το άκρο. Η φρόνηση έχει αντικείμενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ηθική αρετή (εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισμό του μέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν μπορεί να υπάρξει φρόνηση (η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείμενο σε μια ορισμένη ηθική διάθεση, να λαμβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις με το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση. Ποιες είναι οι αρχές της πολιτικής θεωρίας του Αριστοτέλη; Α) Η πόλη οφείλει να είναι αυτάρκης δηλαδή οργανισμός αυτοκαθοριζόμενος και ικανός να εξασφαλίσει τη διατήρηση του. Β) Ο πολίτης είναι ο θεμέλιος λίθος της πόλης μετέχοντας στην αξιολόγηση και στη διαχείριση της πολιτικής εξουσίας. Γ) Οι θεσμοί διατηρούν την ανεξαρτησία τους και εκπροσωπούν τον ίδιο το νόμο.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

113

Ποιο είναι το περιεχόμενο της φράσης «ο άνθρωπος ζώον πολιτικόν»; Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βρει την ευδαιμονία έξω από την κοινωνική ζωή. Είναι ζώον πολιτικόν, από τη φύση του έχει την τάση να επικοινωνεί με τους άλλους ανθρώπους. Ο άνθρωπος έξω από την οργανωμένη πολιτικά κοινότητα δεν μπορεί όχι μόνο να ευτυχήσει, αλλά ουσιαστικά ούτε να ζήσει. Ο άνθρωπος που αποτελεί το βασικότερο λειτουργικό συστατικό της πόλης είναι ον πολιτικό, δηλαδή έχει από τη φύση του την τάση να εντάσσεται και να ζει στα πλαίσια μιας πόλης. Έχει ως στόχο την κατάκτηση της ευδαιμονίας η οποία δεν επιτυγχάνεται με προσωπική απομόνωση. Όποιος δεν μπορεί να ζήσει μέσα στην πόλη, είτε θα πρέπει να ανήκει στην κοινωνία των θεών, είτε να είναι κατώτερος από την ανθρώπινη φύση και να βρίσκεται στην κατάσταση ενός θηρίου. Πως γίνεται η μετάβαση από την οικία στην πόλη ως την τελειότερη μορφή συμβίωσης; Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την πολιτική του θεωρία στηριζόμενος στην τελεολογία του. Σύμφωνα με τη τελεολογική του θεώρηση κάθε πράγμα έχει κάποιον σκοπό. Κάθε πράγμα και κάθε οργανισμός έχουν μια εξελικτική πορεία, όπου στο σημείο όπου καταλήγει έχει ανώτερη μορφή σε σχέση με το σημείο που ξεκινά ως αφετηρία. Η πρώτη συμβιωτική κοινότητα ανθρώπων είναι αυτή της οικίας που έχει τρία μέρη, τη συζυγική σχέση άνδρα και γυναίκας (κυριαρχική θέση άνδρα), τη σχέση πατέρα και τέκνων (κυριαρχική θέση πατέρα) και τη σχέση δεσπότη και δούλου (κυριαρχία του κυρίου, δεσπότη). Μέσα από την ένταξη του στην οικογένεια επιτυγχάνεται η αναπαραγωγή και μπορεί ο άνθρωπος να εξασφαλίζει τα απαραίτητα υλικά αγαθά και την ασφάλεια του. Από την ένωση πολλών οικιών δημιουργήθηκε η κώμη. Με την κώμη ικανοποιούνται ανάγκες που δεν μπορούσαν να καλυφτούν με την οικία, όπως είναι περισσότερα υλικά αγαθά, μεγαλύτερος καταμερισμός εργασίας, η ασφάλεια, η απονομή δικαιοσύνης, η εκτέλεση θρησκευτικών καθηκόντων. Η πόλη για τον Αριστοτέλη αποτελεί τον πληρέστερο και τελειότερο πολιτικό οργανισμό. H πόλη διακρίνεται για την αυτάρκεια της. Και από τη στιγμή που η αυτάρκεια συνδέεται με την πόλη, συνεπάγεται ότι η πόλη είναι μέγιστο αγαθό. Αφού η πόλη συνδέεται με την αυτάρκεια, θα συνδέεται με το ανώτερο αγαθό, το οποίο είναι αυτάρκες, την ευδαιμονία. H πόλη έχει ως τελικό σκοπό την πρακτική ευδαιμονία. που περιλαμβάνει τους επιμέρους σκοπούς. Είναι μεγαλύτερο και τελειότερο από τα επιμέρους αγαθά των πολιτών. Όλες οι δραστηριότητες του πολίτη μέσα στην πολιτεία αποτελούν το μέσο για ανώτερους σκοπούς που καταλήγουν στο έσχατο τέλος, την ευδαιμονία. Για το φιλόσοφο οι κοινωνίες δημιουργήθηκαν εκ φύσεως, προϋπήρχαν της ύπαρξης του ανθρώπου και άρα δε συγκροτήθηκαν ύστερα από συμφωνία των ατόμων ή από ανάγκη, προκειμένου να ξεπεράσουν φυσικά εμπόδια. Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στη σχέση της πόλης με την οικία και την κώμη δίνοντας το προβάδισμα στην πόλη. Η πόλη έχει το προβάδισμα, γιατί είναι η τελειότερη συμβιωτική κοινότητα. Για να καταδείξει το βαθμό της ανωτερότητας της πόλης, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί το επιχείρημα του όλου και του μέρους. Το όλον είναι πιο σημαντικό από το μέρος. Για παράδειγμα, αν δεν λειτουργεί ο ανθρώπινος οργανισμός, δε λειτουργούν ούτε τα χέρια, ούτε τα πόδια, αφού η λειτουργία των επιμέρους οργάνων εξαρτάται πρωτίστως από τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού. Κατά τον ίδιο τρόπο, αν δεν υπάρχει η πόλη που είναι το αντίστοιχο του ανθρώπινου οργανισμού, δεν μπορεί να υπάρξει και ο άνθρωπος ως πολίτης, που έχει το ρόλο του επιμέρους οργάνου. Ο Αριστοτέλης θεωρεί δεδομένη την προτεραιότητα του όλου σε σχέση με το μέρος· την ταυτότητα της φύσης ενός πράγματος με το σκοπό προς τον οποίο κατατείνει.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

114

Σε ποια διάκριση των πολιτευμάτων προβαίνει ο Αριστοτέλης και με ποιο κριτήριο θεμελιώνει αυτήν τη διάκριση; Ο Αριστοτέλης διαχωρίζει τα ορθά από τα φαύλα πολιτεύματα. Ορθά πολιτεύματα είναι η βασιλεία (εξουσία του ενός), η αριστοκρατία (εξουσία των ηθικά και γνωστικά αρίστων) και η δημοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών). Φαύλα πολιτεύματα αποτελούν οι αρνητικές εκδοχές των παραπάνω πολιτευμάτων (μοναρχία, ολιγαρχία, οχλοκρατία). Η διαφορά των ορθών από τα φαύλα πολιτεύματα είναι ότι τα ορθά στοχεύουν στην εξυπηρέτηση του κοινού καλού ενώ τα φαύλα ενδιαφέρονται για το καλό της συγκεκριμένης ομάδας που έχει την εξουσία και στηρίζει το πολίτευμα αυτό και όχι το γενικό καλό. Επομένως το κριτήριο διαχωρισμού των πολιτευμάτων στην πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι η εξυπηρέτηση ή όχι των συμφερόντων του συνόλου. Ο Αριστοτέλης δεν κρύβει τις πολιτικές του προτιμήσεις. Το καλύτερο πολίτευμα είναι το πιο σταθερό. Το πιο σταθερό κράτος είναι αυτό όπου το κοινωνικό σώμα αποτελείται από μικρομεσαίους ιδιοκτήτες αγροτικής γης και άσχετους με τις πολιτικές αναταραχές των αστικών τάξεων. Αυτό το πολιτικό καθεστώς είναι μετριοπαθές δημοκρατικό, με περιορισμένη εξουσία της εκκλησίας του δήμου και με την κατοχή των κυβερνητικών αξιωμάτων από μέλη της ανώτερης αξιοκρατίας. Αυτά τα κυβερνητικά μέλη έχουν εξουσιοδοτηθεί από την πλειοψηφία των αγροτών. Αυτό το πολίτευμα αποτελεί μεσότητα, γιατί βρίσκεται στο μέσο ανάμεσα στην υπερβολή της αστικής δημοκρατίας και στην έλλειψη της ολιγαρχίας που στηριζόταν στη γαιοκτησία. Ωστόσο ο Αριστοτέλης, επηρεασμένος από την παρουσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου αναγνώριζε ως ιδανικό πολίτευμα και αυτό στο οποίο κυβερνά ένας δίκαιος και φιλάνθρωπος μονάρχης, ο οποίος βασίζεται στην αρετή του και όχι στον έλεγχο από τους νόμους.

Ποια είναι η εικόνα του φιλοσόφου κατά τον Πλάτωνα και ποια κατά τον Αριστοτέλη; Για τον Πλάτωνα σκοπός της φιλοσοφίας είναι ηθικοπολιτικός. Για τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία και η γνώση αποτελούν αυτοσκοπούς και είναι κοινωνικά άχρηστες. Μοναδικός σκοπός της αριστοτέλειας φιλοσοφίας είναι η ικανοποίηση της έμφυτης στον άνθρωπο ανάγκης για καθαρή γνώση. Δεν είναι, όπως στον Πλάτωνα, η σύλληψη και η δημιουργία ενός νέου ιδεώδους κόσμου. Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ο κόσμος της καθημερινής εμπειρίας. Ο Πλάτων επισημαίνει τον πολιτικό, κοινωνικό και συγχρόνως παιδευτικό ρόλο του φιλοσόφου. Αν και ο ίδιος δεν ενδιαφέρεται να εγκαταλείψει το θεωρητικό, μοναχικό του βίο, είναι υποχρεωμένος να στραφεί προς την ενασχόληση των πρακτικών θεμάτων και με τα κοινά. Η πολιτεία, το πολιτικό σύστημα του Πλάτωνα στηρίζεται στη διακυβέρνηση της πόλης από τον φιλόσοφο. Ο φιλόσοφος, ως ο εραστής των ιδεών που είναι, θα γνωρίσει την ιδέα της δικαιοσύνης και θα θελήσει να κάνει και τους άλλους ανθρώπους να γνωρίσουν την ιδέα της δικαιοσύνης και να γίνουν δίκαιοι. Επομένως, θα πρέπει να αναλάβει τη διακυβέρνηση της πολιτείας, γιατί είναι ο μόνος κατάλληλος να πείσει τους υπόλοιπους ανθρώπους να είναι δίκαιοι. Μόνο, αν ο βασιλιάς φιλόσοφος αναλάβει τη διακυβέρνηση της πολιτείας, θα μπορέσει αυτή να επιβιώσει και να λειτουργήσει με βάση την ιδανική πολιτεία, όπως την αντιλαμβανόταν ο ίδιος ο Πλάτων.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

115

Για τον Πλάτωνα δεν μπορεί η ανθρώπινη ζωή να είναι πλήρης, όταν είναι απομονωμένη από την πολιτεία. Ακόμα και ο φιλόσοφος δεν μπορεί να απομονωθεί από το κοινωνικό σύνολο. Αν ζει στην ατελή πολιτεία, θα αναζητεί πάντα την αλήθεια, χωρίς να μπορεί να γίνει σοφός. Μόνο ζώντας σε μια τέλεια πολιτεία θα μπορέσει να κατακτήσει τη σοφία. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο άνθρωπος που θα κατορθώσει να οδηγηθεί στο θεωρητικό βίο είναι ο φιλόσοφος. Με αρετή τη σοφία ο φιλόσοφος ξεπερνά τα όρια του πολιτικού βίου, δεν ενδιαφέρεται για τα πρακτικά προβλήματα και για την άσκηση της εξουσίας στην πολιτεία. Απομονώνεται από τους υπόλοιπους ανθρώπους, καθώς δεν τους έχει ανάγκη, γιατί είναι ο ίδιος αυτάρκης. Μοναδικός του σκοπός είναι η φιλοσοφία και η γνώση. Δεν ενδιαφέρεται να οδηγηθεί στην κατάκτηση της αλήθειας για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της πολιτείας. Διαχωρίζει τη θέση του απέναντι στην εξουσία και την αντιμετώπιση των πολιτικών ζητημάτων. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα ο Αριστοτέλης δεν κάνει λόγο για χρέος του φιλοσόφου να ασχοληθεί με τα κοινά και να αναλάβει τα πολιτικά αξιώματα. Δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική εξουσία και φυσικά δεν είναι δυνατόν να αναγκασθεί να αναλάβει τη διακυβέρνηση μιας πόλης. Για να αποδεσμεύσει ο Αριστοτέλης το φιλόσοφο από την υποχρέωση να ασχοληθεί με τα κοινά, κάνει λόγο για δύο είδη ευδαιμονίας με διαφορετικές αρετές για την καθεμία. Για το φιλόσοφο μοναδικός σκοπός είναι η ικανοποίηση της έμφυτης ανάγκης για καθαρή γνώση. Δεν έχει κάποιο πολιτικό κοινωνικό σκοπό, αλλά η γνώση γι αυτόν αποτελεί αυτοσκοπό. Ποιες είναι οι διαφορές της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας στην πολιτική-ηθική; (συνοπτική θεώρηση). Για τον Πλάτωνα η αρετή είναι γνώση και επομένως είναι διδακτή. Αναφέρεται στην υπερφυσική προέλευση της αρετής. Δίνει μεταφυσικό περιεχόμενο στην έννοια της αρετής ως μεσότητας. Δεν αποτελεί ανθρώπινη αξία αλλά έχει θεϊκή προέλευση .Κριτήριο για να χαρακτηριστεί μια πράξη ενάρετη είναι η ιδέα του αγαθού. Η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη που αντιστοιχούν στις αντίστοιχες δυνάμεις (λογιστικό, θυμοειδές, επιθυμητικό). Εξαιτίας της μετάβασης, με την ενσωμάτωση της ψυχής στο σώμα, από τον κόσμο των νοητών στον κόσμο των αισθητών η ψυχή οδηγείται στη σύγκρουση των δυνάμεων της Η γνώση του καλού θα οδηγήσει τον άνθρωπο στην αρετή και θα τον κάνει να νικήσει το κακό που υπάρχει γύρω του. Για να διδαχθεί η αρετή ακολουθείται η διαδικασία της ανάμνησης. Η ανάμνηση δείχνει ότι η ψυχή γνώριζε την ιδέα του αγαθού. Με την κατάλληλη παιδεία το λογιστικό μέρος της ψυχής ξαναθυμάται την ιδέα της αρετής, περιορίζει τη δράση του επιθυμητικού και του θυμοειδούς σε τέτοιο σημείο ώστε να εξασφαλίζεται η ισορροπία δυνάμεων. Η ψυχή οδηγούμενη στη γνώση του αγαθού εξασφαλίζει την αρμονία. Όταν η δικαιοσύνη και οι άλλες αρετές συμπληρωθούν από την ιδέα του αγαθού θα γίνουν χρήσιμες και ωφέλιμες. Με αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος φτάνει στην ευδαιμονία του. Η ηθική φιλοσοφία αποτελεί, στον Αριστοτέλη, μια συγκεκριμένη μορφή επιστήμης, η οποία δεν απαιτεί την ακρίβεια των μαθηματικών επιστημών αφού το ίδιο το αντικείμενο της χαρακτηρίζεται από ρευστότητα. Στόχος της ηθικής του δεν είναι η γνώση της αρετής όπως ήταν στη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Τον Αριστοτέλη δεν τον ενδιαφέρει να μάθει ο άνθρωπος τι είναι αρετή, αλλά πως θα γίνει ενάρετος. Ενώ ο Πλάτων θεωρούσε ότι το επιθυμητικό μέρος της ψυχής βρίσκεται σε σύγκρουση με το λογιστικό, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι το επιθυμητικό έχει τη φυσική προδιάθεση να ακολουθεί τις εντολές του λογικού μέρους(όπως ο γιος ακούει τον πατέρα). Ο Αριστοτέλης απορρίπτοντας την αθανασία της ατομικής ψυχής, δεν κάνει λόγο στην ηθική

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

116

του για μεταθανάτιες αμοιβές και τιμωρίες. Δεν οραματίζεται τη δημιουργία ενός δίκαιου κόσμου με την επιβολή ενός συστήματος ηθικών και πολιτικών κανόνων. Ο Αριστοτέλης δίνει στην έννοια της αρετής ανθρώπινο και πρακτικό χαρακτήρα. Κριτήριο αποτελεί ο ενάρετος άνθρωπος που οι συγκεκριμένες του πράξεις επιβεβαιώνουν αυτόν το χαρακτηρισμό. Η ηθική αρετή και το ήθος δεν πρέπει να στηρίζονται στη γνώση και τη θεωρία, αλλά στην πράξη και στο ανθρώπινο αγαθό, στο πρακτό αγαθό. Η αρετή πρέπει να γίνει συνήθεια. Συνήθεια γίνεται με την άσκηση. Με την άσκηση και την επανάληψη και με βάση την ελεύθερη βούληση του, την προαίρεση ο άνθρωπος μπορεί να θεωρηθεί ενάρετος. Ενάρετος είναι αυτός που εκτελεί πράξεις αγαθές και όχι αυτός που ξαναθυμάται τη ιδέα του αγαθού μέσω της διαδικασίας της γνώσης-ανάμνησης. Στόχος του Αριστοτέλη είναι να αποτελέσει το έργο του πρακτικό οδηγό με τη συνδρομή του οποίου θα μπορέσει το άτομο να οδηγηθεί στην αρετή και συνάμα στην ευδαιμονία του. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης δίνουν βαρύτητα στην ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών καθιστώντας αποφασιστικό παράγοντα για την εκπαίδευση τους την πολιτεία. Η πολιτεία θα οργανώσει με τέτοιο τρόπο το εκπαιδευτικό σύστημα ώστε να εξασφαλίσει την ηθική ακεραιότητα των πολιτών. Και για τους δύο φιλοσόφους τελικός στόχος και επιδίωξη την κάθε πολιτείας είναι η ευδαιμονία της. Όμως είναι διαφορετικός ο τρόπος που οργανώνεται η πολιτεία στον Πλάτωνα και διαφορετικός στον Αριστοτέλη. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα η ευδαιμονία θα εξασφαλιστεί εφόσον λειτουργήσει ως απόλυτη ενότητα. Γι αυτό λοιπόν ο Πλάτων έκανε λόγο για κατάργηση της οικογένειας, κοινοκτημοσύνη των παιδιών και καθόρισε τον πολίτη ως ένα είδος οργάνου του πολιτικού οργανισμού. Βασικό στοιχείο της προσωπικότητας του πολίτη θα πρέπει να είναι η συμμόρφωση και η πειθαρχία σε συγκεκριμένους κανόνες και όχι η αυτενέργεια και η ανάληψη πρωτοβουλιών. Το συμφέρον της πολιτείας υποτάσσει και περιορίζει κάθε μορφή ατομικότητας. Ο νόμος δεν ενδιαφέρεται για το πως μια κοινωνική ομάδα θα ευτυχήσει σε μεγάλο βαθμό εντός της πόλης, αλλά για τον τρόπο με τον οποίο θα επιτευχθεί η ευδαιμονία του συνόλου. Γι’ αυτόν τον λόγο δεν γίνεται σεβαστή η απόφαση του φιλοσόφου να μην ασχοληθεί με την πολιτική. Θα πρέπει, δηλαδή, να αναγκαστεί ο φιλόσοφος να ασχοληθεί με την πολιτική και να ασκήσει τα καθήκοντα του άρχοντα. Αν και ο Πλάτων δεν φαίνεται να θυσιάζει τα άτομα σε ένα πραγματοποιημένο κράτος, εντούτοις θυσιάζει τις ανάγκες και τα συμφέροντα των πραγματικών ανθρώπων στις ανάγκες και τα συμφέροντα των ιδεωδών ατόμων της δικής του θεωρίας περί ανθρώπινης φύσεως. Πολλοί μπορούν να ισχυριστούν ότι έχει για τους ανθρώπους απαιτήσεις που οι περισσότεροι θα παραπονεθούν επειδή ότι έχουν επιβληθεί χωρίς να ληφθεί υπόψη η ιδιαίτερη φύση τους. Αντίθετα στο πολιτικό σύστημα του Αριστοτέλη δίνεται έμφαση στη διαφορετικότητα των πολιτών που έχοντας η ψυχή τους με την έξη αποκτήσει εσωτερική διάθεση προς την αρετή, πράττοντας με τρόπο ενάρετο όχι από καταναγκασμό αλλά από εσωτερική ανάγκη στοχεύουν στην ευδαιμονία του συνόλου. Η πόλη δεν είναι ένα σύνολο ομοίων, αλλά ένα σύνολο διαφορετικών προσωπικοτήτων που ο καθένας με τον τρόπο του ενεργεί σε ευρύτερο πλαίσιο δράσης που δεν έχουν θέση οι περιορισμοί. Η πόλη αποτελεί στην ουσία πολλότητα.. Γι αυτόν τον λόγο αντιτίθεται στην ιδέα της κοινοκτημοσύνης. Ο καθένας με τον τρόπο του ενεργεί σε ευρύτερο πλαίσιο δράσης, όπου δεν έχουν θέση περιορισμοί. Αν η πόλη ήταν ένα σύνολο ομοίων, θα επικρατούσε απόλυτη ενότητα και η πόλη τελικά θα καταλυόταν. Στην ουσία αποτελεί πολλαπλότητα που η ίδια η φύση εμπεριέχει. Οι πολίτες που αποτελούν τα μέρη της πόλης υπόσχονται την επιβίωση της πόλης μέσα από τη διαφορετικότητά τους, διότι λειτουργούν ως ισοδύναμα αντίρροπα στοιχεία που διασφαλίζουν την απαραίτητη ισορροπία. Ο νόμος έχει αντικειμενικό χαρακτήρα και κάνει τους πολίτες να συνειδητοποιήσουν ότι το ατομικό τους συμφέρον εξασφαλίζεται μέσα από το γενικό

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

117

συμφέρον. Μέσα στα πλαίσια του νόμου και της πόλης εξασφαλίζονται οι αντικειμενικές προϋποθέσεις που απαιτούνται για να εκδηλωθούν οι ατομικές δυνατότητες των πολιτών. Βέβαια, κάνοντας λόγο για πολίτη, ο Αριστοτέλης δεν περιλάμβανε τις γυναίκες. Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα που έδινε στη γυναίκα απελευθερωμένο ρόλο και τη δυνατότητα να αναλάβει την εξουσία, ο Αριστοτέλης δεν αναγνώριζε το δικαίωμα στη γυναίκα να ασχοληθεί με τα κοινά. Με την κατάργηση της οικογένειας ελευθερώνονται οι γυναίκες από την παραδοσιακή αιχμαλωσία στο σπίτι. Οι γυναίκες, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θα μπορούσαν να γίνουν φιλόσοφοι και να αναλάβουν την εξουσία. Η πρόταση αυτή λαμβάνοντας υπόψη και τις επικρατούσες συνθήκες της εποχής του Πλάτωνα είναι φεμινιστική πρόταση που προηγείται της εποχής της, και επιβεβαιώνει τα δικαιώματα των γυναικών.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ Με ποιον τρόπο διακρίνει ο Αριστοτέλης δύο ριζικώς διαφορετικά είδη κατηγόρησης; Η διάκριση του Αριστοτέλη της ουσιώδους από την κατά συμβεβηκός κατηγόρηση έχει μια μεταφυσική και μια γνωσιοθεωρητική όψη. Από μεταφυσικής άποψης, ουσιώδεις ιδιότητες ενός υποκειμένου είναι οι ιδιότητες που αφορούν την ταυτότητα του και πρέπει να τις έχει το αντικείμενο για να συνεχίσει να υπάρχει. Ουσιώδεις ιδιότητες ενός πράγματος είναι οι ιδιότητες που το πράγμα έχει καθαυτό. Οι κατά συμβεβηκός ιδιότητες είναι αυτές που δε χρειάζεται να τις έχει κάποιος για να υπάρχει. Από γνωσιοθεωρητικής πλευράς ουσιώδεις είναι οι ιδιότητες του πράγματος που το αποκαλύπτουν και τις οποίες πρέπει να δηλώνει ο ορισμός του. Οι ουσιώδεις ιδιότητες είναι το αντικείμενο της επιστημονικής γνώσης. Πως διαφέρουν οι ουσιώδεις ιδιότητες ενός καθ έκαστον από τις κατά συμβεβηκός ιδιότητες του; Χρησιμοποιήστε δικά σας παραδείγματα. Τα συμβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν μεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Αν για παράδειγμα ένα χαρτί το κόψουμε σε μικρότερα κομμάτια, δε θα αλλάξει η ουσία του. Δεν είναι γνωρίσματα που συνδέονται με την ουσία του αισθητού πράγματος, αλλά δευτερεύοντα χαρακτηριστικά του αντικειμένου που αν πάψουν να υπάρχουν δεν χάνει την ταυτότητά του το αντικείμενο. Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία), που αν αλλάξει μορφή χάνεται. Αν για παράδειγμα το χαρτί καεί, παύει να είναι χαρτί. Επομένως από οντολογικής πλευράς υπερέχει η ουσία του συμβεβηκότος, γιατί λόγω της ουσίας εξακολουθεί να υπάρχει, ακόμα και αν εκλείψουν τα συμβεβηκότα. Επίσης από γνωστικής πλευράς υπερέχει η ουσία των συμβεβηκότων, γιατί με τη γνώση της ουσίας εξασφαλίζεται η γνώση του πράγματος. α) Νομίζετε ότι το αριστοτελικό κριτήριο των πρώτων ουσιών είναι αναμφισβήτητο; β) Πως μπορεί κανείς να αμφισβητήσει;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

118

Τι δυσκολίες προκύπτουν από τον αριστοτελικό ισχυρισμό ότι όλα τα άλλα όντα βασίζονται στις πρώτες ουσίες; α) Το αριστοτελικό κριτήριο των πρώτων ουσιών δεν είναι αναμφισβήτητο. Από τη στιγμή που αποτελούν ουσίες τα καθ’ έκαστον εξαρτώνται από τα είδη και τα είδη εξαρτώνται από τα καθ’ έκαστον. Τα όντα που ο Πλάτων θεώρησε χωριστά από τα καθ’ έκαστον περιέχονται μέσα σε αυτά. Δεν είναι ορθό να εξηγήσουμε το τι είναι το να έχει ουσία ένα καθ’ έκαστον από τη στιγμή που ανήκει σε ένα είδος. Ένα καθ’ έκαστον ανήκει στο είδος στο οποίο ανήκει, επειδή έχει την ουσία που πράγματι έχει και όχι αντίστροφα. β) Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη στο Ζ των Μετά τα Φυσικά τα καθ’ έκαστον ταυτίζονται με την ουσία τους. Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης απομακρύνεται από τη δύσκολη θέση να εξηγήσει πως γίνεται τα καθ’ έκαστον να προηγούνται των ουσιών τους. Το καθ έκαστον είναι οι πρώτες ουσίες αλλά το ίδιο ισχύει και για τις ουσίες τους. Αυτά τα δύο ταυτίζονται. Ο Αριστοτέλης όμως οδηγείται στο παράδοξο να θεωρεί διαφορετικά καθ’ έκαστον (τα υποκείμενα Σωκράτης, Πλάτων) να έχουν την ίδια ουσία, από τη στιγμή που ανήκουν στο ίδιο είδος. Αν δεχτούμε ότι τα δύο καθ έκαστον υποκείμενα έχουν την ίδια ουσία, τότε θα πρέπει να ισχυριστούμε ότι ταυτίζονται. Για να καθορίσουμε για τι είδους καθ’ έκαστον πρόκειται, θα πρέπει να επικαλεστούμε την ουσία του ως κάτι γενικό. Εδώ παρατηρούμε ότι δεν έχει αποφύγει την πλατωνική επίδραση. Προσπαθήστε να εξηγήσετε πως συνεισφέρουν οι έννοιες της ύλης και της μορφής στην αριστοτελική ανάλυση της ουσιώδους μεταβολής. Η ύλη, όπως και η μορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαμορφώνεται η μορφή με την κατάλληλη ενέργεια. Η ύλη αποτελεί προϋπόθεση της μεταβολής. Όταν ένα σώμα μεταβάλλεται με βάση τους 4 τρόπους (κίνηση στο χώρο, ποιοτική μεταβολή, μεταβολή μεγέθους, γένεση και φθορά) βρίσκεται στα αντίστοιχα στρώματα ύλης: α) ύλη για την κατά τόπο κίνηση (μπορεί να έχει χωριστή ύπαρξη όπως συμβαίνει στα ουράνια σώματα), β) ύλη για την αλλοίωση, γ) ύλη για τη μεταβολή του μεγέθους, δ) ύλη για τη γένεση και φθορά. (τα τρία τελευταία συνυπάρχουν σε όλα τα επίγεια σώματα). Αν από τα αισθητά πράγματα (γήινα και ουράνια σώματα) αφαιρέσουμε όλη την αισθητή ύλη (ιδιότητες του θερμού, του ψυχρού, περιστροφική κίνηση) θα διατηρηθεί το σχήμα και το μέγεθος τους (έκταση, νοητή ύλη). Η γη το νερό, ο αέρας, η φωτιά είναι η ύλη, το υλικό που χρησιμοποιούνται για το σχηματισμό των σωμάτων(μορφή). Οι ιστοί είναι το υλικό των οργάνων, τα όργανα είναι το υλικό των σωμάτων. Από την ύλη με την κατάλληλη ενέργεια παράγεται η μορφή. Αν αφαιρέσουμε νοητικά την έκταση, τη νοητή ύλη απομένει η καθαρή μορφή. Η μορφή (το τι ην είναι) είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγματα. Η μορφή κάνει την ύλη ιδιαίτερο πράγμα, γιατί αποτελεί δομική αρχή του συγκεκριμένου πράγματος. Η σάρκα και τα οστά (ύλη) από μόνα τους δεν δημιουργούν τον άνθρωπο, ούτε τα οικοδομικά υλικά από μόνα τους συνθέτουν την εικόνα του σπιτιού. Χρειάζεται η παρουσία της μορφής του ανθρώπου, για να οδηγηθούμε από τα οστά στον άνθρωπο, όπως και η παρουσία της μορφής του σπιτιού για να φτάσουμε από το υλικό στη δημιουργία του σπιτιού. Η μορφή δηλαδή δεν είναι απλώς η συνένωση των διαφόρων υλικών, ούτε το συστατικό στοιχείο που υπάρχει παράλληλα με τα υλικά στοιχεία. Αν ήταν ένα από τα παραπάνω θα έπρεπε να εννοήσουμε κάτι άλλο ως δομική αρχή. Επομένως η μορφή είναι η δομική αρχή που δίνει οντότητα στην ύλη. Επομένως η μορφή είναι περισσότερο εξηγητική της μεταβολής από την ύλη. Η μορφή περισσότερο από την

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

119

ύλη πρέπει να ταυτιστεί με τη φύση. Ένα πράγμα είναι αυτό που είναι, όταν βρίσκεται σε κατάσταση τελειότητας και όχι όταν βρίσκεται σε κατάσταση απλής δυνατότητας. Για τον Αριστοτέλη η μορφή άλλοτε είναι τελικό και άλλοτε ποιητικό (μηχανικό) αίτιο (συνήθως είναι τελικό αίτιο). Αφού είναι τελικό αίτιο περιέχει μέσα της τον σκοπό, το λόγο δηλαδή που από την ύλη οδηγούμαστε στη μορφή. Ο σκοπός είναι και η πιο σημαντική αιτία μεταβολής, αφού λόγω του σκοπού πραγματοποιείται η μεταβολή και η ύλη γίνεται μορφή.

Συμφωνείτε με την αριστοτελική άποψη ότι η μεταβολή προϋποθέτει καθ’ έκαστον όντα, τα οποία διατηρούν την ταυτότητα τους, ενώ μεταβάλλονται; Αναπτύξτε την άποψη σας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η μεταβολή προϋποθέτει καθ’ έκαστον όντα. Δεν είναι όμως απαραίτητα τα καθ’ έκαστον για να έχουμε μεταβολή. Ο καιρός, το φως η θερμοκρασία μεταβάλλονται, χωρίς να εκλαμβάνονται ως καθ’ έκαστον. Για να εξηγήσουμε τη μεταβολή των φαινομένων θα πρέπει να έχουμε την ιδέα των μεταβαλλόμενων φαινομένων ανεξάρτητα από τι είναι αυτά και όχι να ξεκινάμε με την ιδέα των μεταβαλλόμενων καθ’ έκαστον. Επομένως στο σημείο αυτό θα πρέπει να αποδεχτούμε τη θέση του Πλάτωνα, σύμφωνα με την οποία η μεταβολή δεν απαιτεί καθ’ έκαστον που διατηρούν την ταυτότητά τους. Για τον Αριστοτέλη δε θα μπορούσε να τεκμηριωθεί επιστημονική γνώση, αν γινόταν αποδεκτή η μεταβολή χωρίς το καθ’ έκαστον. Αυτό βέβαια δεν το αποδέχεται η νεότερη φυσική επιστήμη. Σύμφωνα με αυτήν θα πρέπει να συσχετιστούν τα μεταβαλλόμενα φαινόμενα με βάση τους καθολικούς νόμους που παραπέμπουν στη γνώση ενός γενικού φαινομένου. Η νεότερη επιστήμη δε συμφωνεί με την καθ’ έκαστον επιστήμη του Αριστοτέλη. Εξηγήστε πως αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης την ποιητική αιτία. Πως διαφέρει αυτή η αντίληψη από μια σύγχρονη εμπειριοκρατική αντίληψη της; Το ποιητικό αίτιο είναι αυτό που έκανε ένα πράγμα να γίνει αυτό που έγινε. Στο παράδειγμα ενός αγάλματος το ποιητικό αίτιο είναι ο γλύπτης. Αποτελεί εξωτερικό αίτιο σε σχέση με το ίδιο το άγαλμα. Το ποιητικό αίτιο ενός ανθρώπου είναι ο γονέας του. Ο γονέας ανήκει στο ίδιο είδος με το γιο, πράγμα που δηλώνει ότι σχετικά με την αναπαραγωγή του είδους είναι ένας παράγοντας εσωτερικός ως προς αυτό που αναπαράγεται. Ο Αριστοτέλης δε δίνει πειστική απάντηση στο ερώτημα πως μπορεί η πατρική μορφή να καθορίζει ότι η ύλη από την οποία γεννάται το νέο καθ’ έκαστον αναπτύσσεται ως καθ’ έκαστον αυτού του είδους. Σύμφωνα με τις εμπειροκρατικές απόψεις η ποιητική αιτιότητα είναι αιτιότητα μεταξύ καθ’ έκαστον συμβάντων. Η εξήγηση που δίνει ο Αριστοτέλης για τον «πατέρα» είναι εξήγηση μεταξύ γεγονότων. Η αναφορά στο συγκεκριμένο «πατέρα» φανερώνει, γιατί η ύλη της γένεσης ενός νέου καθ΄ έκαστον αναπτύσσεται με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Η θέση του Αριστοτέλη ότι η μορφή προηγείται των άλλων στην εξήγηση των φαινομένων είναι αντίθετη με τη νεότερη εμπειρική θέση που αναγνωρίζει τον θεμελιώδη χαρακτήρα του ποιητικού αιτίου. Με βάση την αντίληψη του νεότερου εμπειρισμού για κάθε προηγούμενο καθ’ έκαστο μπορούμε να ρωτήσουμε ποιο προηγούμενο καθ’ έκαστον το προκάλεσε.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

120

Προσπαθήστε τώρα να αμφισβητήσετε τον αριστοτελικό ισχυρισμό ότι υπάρχει άμεση γνώση όχι μόνο των καθ’ έκαστον πραγμάτων, αλλά και των καθ’ έκαστον γεγονότων ή αληθειών. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι υπάρχει άμεση γνώση των καθ’ έκαστον πραγμάτων, αλλά και των καθ’ έκαστον γεγονότων. Αποδεχόμαστε τη θέση του Αριστοτέλη ότι έχουμε άμεση δια αισθητηριακής αντίληψης γνώση πραγματικών καθ’ έκαστον. Μπορούμε να ισχυριστούμε πως μας φαίνονται τα πράγματα κατά την αισθητηριακή αντίληψη, για παράδειγμα μας φαίνονται πως έχουν χρώμα. Δεν μπορούμε όμως να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι τα πράγματα έχουν στ’ αλήθεια χρώμα. Οι αισθητικά γνωστές ποιότητες δεν αποτελούν ιδιότητες των πραγμάτων, αλλά πρόκειται για περιεχόμενα των νοητικών μας ανταποκρίσεων στους τρόπους αλληλεπίδρασης των πραγμάτων και των αισθητήριων οργάνων μας. Η γνώση των ιδιοτήτων των πραγμάτων δε γίνεται να προκύπτει απευθείας μέσω της αισθητηριακής αντίληψης. Οι πραγματικές ιδιότητες των πραγμάτων είναι γνωστές μόνο έμμεσα και μέσω της επιστήμης. Αυτό οφείλεται στο ότι οι αισθητές ποιότητες δεν είναι όμοιες με τις πραγματικές ιδιότητες, καθώς οι δυνάμεις ταυτίζονται με τις πρώτες ποιότητες, δηλαδή με τις πραγματικές ιδιότητες όπως έκταση, σχήμα, κατά τόπο κίνηση. Οι πραγματικές ιδιότητες υπάρχουν ανεξάρτητα αν υπάρχουν τα αισθανόμενα υποκείμενα. Τι νομίζετε πως σημαίνει ο ισχυρισμός του Αριστοτέλη ότι οι αισθητικές ποιότητες προϋποθέτουν υποκείμενα που έχουν αισθήσεις; Ο ισχυρισμός αυτός σημαίνει ότι η ύπαρξη των δια των αισθήσεων αντιληπτών ποιοτήτων οφείλεται στη δυνατότητα να γίνουν αντιληπτές. Για να γίνουν όμως αντιληπτές χρειάζεται να υπάρχουν τα υποκείμενα με αισθητηριακή αντίληψη. Αφού αντιλαμβανόμαστε δια των αισθήσεων πραγματικές ιδιότητες των καθ’ έκαστον, οι δια των αισθήσεων αντιληπτές ιδιότητες, από τη στιγμή που δεν είναι αντιλαμβανόμενες, αποτελούν δυνάμεις των καθ’ έκαστον όντων, δυνάμεις που πραγματώνονται κατά την αισθητηριακή αντίληψη των πραγμάτων. Ο Αριστοτέλης όμως δεν ισχυρίζεται μόνο ότι μεταξύ των ιδιοτήτων των πραγμάτων συγκαταλέγονται δυνάμεις οι οποίες προκαλούν τις αισθητηριακές αντιλήψεις μας. Οι αισθητηριακές αντιλήψεις ταυτίζονται με την ενέργεια των δυνάμεων αυτών. Αυτό που αντιλαμβανόμαστε με την έννοια του αντιληπτικού περιεχομένου των αισθητηριακών αντιλήψεων μας ταυτίζεται με την πραγμάτωση μιας δύναμης ενός εξωτερικού καθ’ έκαστον. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τα περιεχόμενα των αισθητηριακών αντιλήψεων μας ταυτίζονται με τις ιδιότητες των εξωτερικών αντικειμένων και είναι όμοια με τις ιδιότητες των αντικειμένων του εξωτερικού κόσμου. Πιστεύετε ότι ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποφύγει το συμπέρασμα ότι τα καθόλου είναι χωριστά από τα καθ’ έκαστον; Ο Πλάτων θεωρούσε ότι υπάρχουν όντα που έχουν ουσίες και είναι κατ’ ανάγκη ό,τι είναι ουσιωδώς. Αυτά που έχουν τις ουσίες είναι τα καθόλου και όχι τα καθ’ έκαστον όντα. Τα καθόλου είναι χωριστά από τα καθ’ έκαστον. Αντίθετα πρόθεση του Αριστοτέλη είναι να ταυτίσει τα καθόλου με τα καθ’ έκαστον. Τα καθόλου είναι κάτι το γενικό που περιέχεται σε περισσότερα από ένα πράγματα. Πρόκειται για το είδος που μπορεί να είναι μορφή (για

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

121

παράδειγμα μορφή του ανθρώπου), ή ιδιότητα (για παράδειγμα η ιδιότητα του αισθητικά ωραίου που έχουν όλα τα ωραία πράγματα). Καθορίζει το τι της ουσίας, δηλαδή αυτό χωρίς το οποίο η ουσία δε θα ήταν αυτό που είναι. Είναι το κατηγορούμενο σε μια πρόταση που αποτελείται από το υποκείμενο, το ρήμα και το κατηγορούμενο (Ο Πρωταγόρας είναι άνθρωπος). Αντίθετα η ουσία είναι το υποκείμενο (Πρωταγόρας) που υπάρχει αυτόνομα. Αποτελεί το καθ’ έκαστον που όμως δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να ανήκει σε ένα είδος, χωρίς να ανήκει στο καθόλου. Με αυτόν τον τρόπο επιχειρεί ο Αριστοτέλης να ταυτίσει το καθόλου με το καθ’ έκαστον. Τελικά φαίνεται ο Αριστοτέλης να οδηγείται σε διαχωρισμό αποδεχόμενος ότι τα καθόλου έχουν αντίθετα (δίκαιο, άδικο) ενώ τα καθ’ έκαστον δε διακρίνονται για τέτοιου είδους αντίθετα (η θα είναι δίκαιος ή άδικος). Δεν είναι δυνατόν να ταυτιστεί η ουσία με τις ιδιότητες της. Η ουσία είναι εκείνο που έχει ιδιότητες, εκείνο το οποίο βρίσκεται σε ορισμένες σχέσεις με τα άλλα όντα, εκείνο το οποίο ενεργεί και πάσχει. Πιστεύετε ότι ταυτίζει ο Αριστοτέλης τις ψυχικές ποιότητες με τις σωματικές; Εξηγήστε την άποψη σας; Ο Αριστοτέλης διατυπώνει την υλομορφική του θεωρία. Κάθε οργανισμός αποτελείται από την ύλη και τη μορφή. Η ύλη αποτελείται από διάφορα όργανα που απαρτίζουν το σώμα. Η μορφή είναι η οργανωτική που συνενώνει αυτά τα όργανα σε ένα ενοποιημένο οργανικό σύνολο. Ο Αριστοτέλης ταύτισε τη μορφή και την ψυχή και τη θεώρησε υπεύθυνη για τα ζωτικά χαρακτηριστικά των έμβιων όντων (θρέψη, αναπαραγωγή, αύξηση, κίνηση). Στην περίπτωση των ανθρώπων η μορφή είναι η έλλογη ψυχή που δεν είναι αθάνατη, αλλά με το θάνατο σταματά να υπάρχει. Επομένως ο Αριστοτέλης δεν αποδέχεται ότι υφίσταται διαχωρισμός μεταξύ ψυχικών και σωματικών ποιοτήτων. Ισχυρίζεται ότι υπάρχει ένα σύνθετο καθ’ έκαστον με δύο ειδών στοιχεία, τα υλικά και τα ψυχικά, επιστημονικά διατεταγμένα κατά σειρά προτεραιότητας. Δεν θεωρεί ότι η ψυχή επιδέχεται χωρισμό από το σώμα. Ο χωρισμός αφορά μόνο για μια λειτουργία της ψυχής, του νου. Αυτή η λειτουργία αφορά την ικανότητα του συλλογίζεσθαι που δεν απαιτείται αναφορά στην ύλη, καθώς η ύλη δεν έχει σχέση με αυτή την ικανότητα. Πως εξηγεί ο Αριστοτέλης το ότι η γνώση του νου, αντίθετα με τη γνώση της αίσθησης είναι απεριόριστη; Θα μπορούσε να δώσει κανείς άλλη εξήγηση και ποια θα ήταν αυτή; Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η φύση του νου είναι απεριόριστη όχι με την έννοια ότι ο νους έχει όλες τις ιδιότητες, αλλά με την έννοια ότι ενεργεία δεν έχει διόλου ιδιότητες και αποτελεί ικανότητα να νοήσει και να γνωρίσει οτιδήποτε. Ο νους, αν και στην πραγματικότητα δεν είναι κανένα από τα όντα αποτελεί δυνάμει όλων των όντων. Ορίζεται δια αναφοράς στην πραγματικότητα. Ο νους πρέπει να προσδιοριστεί δια αποκλειστικής αναφοράς στο ότι υπάρχει. Το αριστοτελικό επιχείρημα αντιμετωπίζεται με τον εξής τρόπο. Ξεκινάμε το συλλογισμό μας ότι ο νους μπορεί να γνωρίσει τα πάντα. Αν η φύση του είναι πεπερασμένη τότε ο νους δεν μπορεί να γνωρίσει τα πάντα. Επομένως η φύση του νου δεν είναι πεπερασμένη και αποτελεί ικανότητα να γνωρίσει οτιδήποτε. Αφού η φύση του νου μας είναι πεπερασμένη, η γνώση μας είναι και αυτή πεπερασμένη.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

122

Ας υποθέσουμε το εξής ηθικό πρόβλημα ένας στρατιώτης, πολίτης ενός κράτους, πρέπει να καθορίσει την ηθική του συμπεριφορά ως προς την αρετή της ανδρείας. Ποιους παράγοντες θα λάμβανε υπόψη της η αριστοτελική ηθική για να ορίσει την ηθική ποιότητα της ανδρείας ενός πολίτη; Η ανδρεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ανήκει στις ηθικές αρετές. Ηθική είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόμενη στο μέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιμος θα μπορούσε να ορίσει. Για να είναι ανδρείος ένας πολίτης θα πρέπει η ψυχή να βρίσκεται σε ενάρετη κατάσταση. Η κατάσταση αυτή δεν είναι φυσικό δεδομένο αλλά απόκτημα ενέργειας και προσπάθειας. Η οδός για να οδηγηθεί κάποιος σε αυτήν την κατάσταση είναι η διαδικασία της έξης. Με τη λέξη «έξη» ο φιλόσοφος δηλώνει τη συνήθεια, την άσκηση της ψυχής προς το καλό. Ο πολίτης για να είναι ανδρείος θα πρέπει να έχει ασκηθεί. Με τον όρο «προαιρετική» εννοεί ότι ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. Μέσα από τη συνήθεια και την άσκηση η ψυχή του πολίτη έχει αποκτήσει την ανάλογη διάθεση. Επομένως είναι ανδρείος, επειδή ο ίδιος το θέλει και όχι επειδή του το επιβάλλουν εξωτερικοί παράγοντες. Η προαίρεση συνδέεται με τον ορθό λόγο, τη λογική. Ο Αριστοτέλης κάνοντας λόγο για προαίρεση αποδέχεται τη σχέση λογικής και αρετής. Η εκλογή της ηθικής πράξης της ανδρείας απαιτεί ώριμη σκέψη και συνειδητή επιλογή που μόνο ο λογικός άνθρωπος μπορεί να έχει. Η αρετή είναι το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εμάς και επιλέγεται όχι με βάση την αριθμητική αναλογία αλλά ανάλογα με τις ανάγκες μας (αντικειμενικός, ποιοτικός χαρακτήρας). Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται με τον ορθό λόγο με τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το μέσο. Η ανδρεία είναι το μέσο ανάμεσα στο θράσος (υπερβολή) και στη δειλία (έλλειψη).

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 1) Προσδοκώμενο αποτέλεσμα για τους φοιτητές αποτελεί η απαρίθμηση και η αξιολόγηση των βασικών ερωτημάτων που απασχολούν τον Αριστοτέλη στη μεταφυσική και τη ηθική. Ο Αριστοτέλης θέτει ερωτήματα σχετικά με την έρευνα του όντος. «Είναι δυνατή μια μοναδική, υπέρτατη επιστήμη της μεταφυσικής που θα μελετά τη φύση του ίδιου του πραγματικού και θα προκύπτουν τα επιμέρους γνωρίσματα του σύμπαντος από μια κεντρική αρχή;». Ποιο είναι το αντικείμενο της μεταφυσικής; Επίσης θέτει ερωτήματα σχετικά με τη σχέση των στοιχείων της πραγματικότητας, ποιο είναι το βασικότερο και για ποια πράγματα πρόκειται. Υπάρχουν μη αισθητές ουσίες και αν υπάρχουν τι ακριβώς είναι; Τα καθόλου είναι αυθύπαρκτες ουσιαστικές οντότητες όπως υποστηρίζει ο Πλάτων στη θεωρία περί ιδεών; Το ον και το εν αποτελούν ουσίες; Ο Αριστοτέλης θέτει τα παραπάνω ερωτήματα στην προσπάθεια του να οδηγηθεί στη μορφή εκείνη γνώσης που ονομάζεται σοφία. Η σοφία δεν είναι μόνο επιστήμη ή γνώση των αιτίων, αλλά γνώση των πρώτων και γενικότατων αιτίων. Επιχειρεί να ανακαλύψει την

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

123

αλήθεια, χωρίς να προτείνει κάποιο σύστημα. Με τα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να θεμελιώσει τη μεταφυσική ως επιστήμη. Tα βασικότερα ερωτήματα που απασχολούν τον Αριστοτέλη στην ηθική του είναι αν υπάρχει η δυνατότητα επιστημονικού λόγου στην ηθική χωρίς να διακρίνεται για την υποκειμενικότητα του, πως θα γίνει κανείς ενάρετος, αν είναι αντικειμενικό το περιεχόμενο της ηθικής ή σχετικό, αν ερμηνεύουμε την ηθική πράξη με βάση την οντολογία ή έχει πρακτικό χαρακτήρα, αν η αρετή είναι διδακτή ποια είναι η διάκριση θεωρητικού και πρακτικού βίου. Στη πολιτική του θεωρία βασικά ερωτήματα που θα πρέπει να απαντηθούν είναι με ποιο τρόπο θα οργανωθεί η πολιτεία, αν συνδέεται η ηθική με την πολιτική, ποιο πολίτευμα είναι το ιδανικότερο. Αυτά τα ερωτήματα είναι βασικά που πρέπει να απαντηθούν από τον Αριστοτέλη, ώστε να διαμορφώσει την ηθική και πολιτική του θεωρία. Απασχόλησαν και προηγούμενους φιλοσόφους (προσωκρατικούς, σοφιστές, Σωκράτη, Πλάτωνα) και έκρινε αναγκαίο ο Αριστοτέλης να δώσει τη δική του απάντηση. 2) Προσδοκώμενο αποτέλεσμα για τους φοιτητές αποτελεί η δυνατότητα ανάπτυξης της επιχειρηματολογίας που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης. Στη μεταφυσική του θεωρία ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε τέσσερα αίτια δημιουργίας του κόσμου. Είναι το υλικό αίτιο που είναι αυτό από το οποίο είναι φτιαγμένο κάτι. Επίσης είναι το ποιητικό αίτιο, αυτό το οποίο έφτιαξε κάτι, το μορφικό αίτιο, αυτό στο οποίο έγινε κάτι και το τελικό αίτιο, αυτό για χάρη του οποίου φτιάχτηκε κάτι. Τα φυσικά αντικείμενα έχουν δύο ιδιότητες, την ουσία και τα συμβεβηκότα. Τα συμβεβηκότα είναι δευτερεύουσες ιδιότητες (κατηγορίες), που αν μεταβληθούν δε θα αλλάξει η ουσία του όντος. Η ουσία είναι το βασικό χαρακτηριστικό του όντος (κατηγορία), που αν αλλάξει μορφή χάνεται. Μόνο η ουσία μπορεί να έχει αυθύπαρκτη, χωριστή ύπαρξη. Η ουσία περιέχει τις ιδιότητες και την ύλη. Υπάρχουν οι καθαρές, ανώτερες, άυλες ουσίες (ατομικές). Επίσης υπάρχουν οι ουσίες που απαρτίζονται από ύλη και μορφή και είναι ατομικές. Το είδος είναι μορφή ή ιδιότητα και εκφράζει κάτι το γενικό που υπάρχει σε πολλά πράγματα. Το είδος είναι το κατηγορούμενο σε μια πρόταση και η ουσία είναι το υποκείμενο και έχει χαρακτήρα ατομικό, αυθύπαρκτο. Πραγματικές ουσίες είναι μόνο τα υποκείμενα και όχι τα κατηγορούμενα. Αν αποδεχόταν ο Αριστοτέλης τη θέση ότι η ουσία βρίσκεται στα κατηγορούμενα, θα έπρεπε να υιοθετήσει τη θεωρία περί ιδεών του Πλάτωνα, την οποία όμως απορρίπτει. Η ύλη όπως και η μορφή περιέχονται στα όντα εκείνα που υπάρχουν ενεργεία και όχι στις ανώτερες άυλες ουσίες. Από την ύλη διαμορφώνεται η μορφή με την κατάλληλη ενέργεια. Η μορφή είναι το ουσιαστικό στοιχείο στα πράγματα, καθώς δίνει αξία στην ύλη. Δεν διαχωρίζεται η μορφή από την ύλη. Το ον είναι εν δυνάμει σημαίνει ότι έχει τη δυνατότητα να κάνει ένα συγκεκριμένο πράγμα, να αποκτήσει μια ιδιότητα, αλλά ακόμα δεν το έχει κατορθώσει. Όταν το ον γίνει αυτό για το οποίο είναι εν δυνάμει, τότε θα ισχυριστούμε ότι είναι εν ενεργεία. Ο Αριστοτέλης δίνει προτεραιότητα στην ενέργεια, καθώς, αν δεν υπάρχει η ενέργεια ενός πράγματος δεν είναι δυνατόν να υπάρχει κάτι δυνάμει. Επειδή κάτι που είναι δυνάμει μπορεί να υπάρχει ή να μην υπάρχει ο Θεός μόνο ενεργεία θα μπορούσε να είναι. Για τον Αριστοτέλη η βάση της ηθικής του είναι η ευδαιμονία που αποτελεί τον ανώτερο σκοπό. Ο άνθρωπος ενδιαφέρεται για την απόκτηση αγαθών όπως υλικά, κοινωνική αναγνώριση, τιμές, πολιτική εξουσία. Αυτά τα αγαθά δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά το μέσο για κάτι ανώτερο. Το ανώτερο αγαθό για χάρη του οποίου ο άνθρωπος αναζητά την

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

124

απόκτηση αγαθών είναι η ευδαιμονία, για την απόκτηση της οποίας χρειάζεται η κατάκτηση επιμέρους αγαθών. Αποτελεί το έσχατο τέλος, είναι αυτάρκες και τέλειο αγαθό και δε χρειάζεται κάτι άλλο για να ολοκληρωθεί. Ο Αριστοτέλης συνδέει την αρετή με την ευδαιμονία, αλλά δεν τις ταυτίζει. Η αρετή είναι έξη, η ευδαιμονία είναι ενέργεια. Η αρετή είναι το μέσο, με το οδηγείται ο άνθρωπος στην ευδαιμονία. Ο φιλόσοφος κάνει λόγο για δύο είδη της αρετής, την ηθική και τη διανοητική. Η διανοητική αρετή αποκτιέται με τη διδασκαλία, τη θεωρία και η ηθική με τον εθισμό του ανθρώπου, με την πράξη, το πρακτό αγαθό. Η διανοητική αρετή συνδέεται με την ευδαιμονία του θεωρητικού βίου που έχει για αρετή τη σοφία. Η αρετή της σοφίας δε χρειάζεται την ύπαρξη των άλλων ανθρώπων για να αποκτήσει υπόσταση. Γι’ αυτό το λόγο ο σοφός άνθρωπος θεωρείται ο πιο αυτάρκης από τους άλλους ενάρετους. Η ευδαιμονία του πρακτικού βίου έχει για αρετή τη δικαιοσύνη, που την αναζητούν οι άνθρωποι προς χάριν του ετέρου. Για να έχει υπόσταση η δίκαιη πράξη χρειάζεται τους άλλους ανθρώπους. Η ηθική αρετή είναι έξη της ψυχής προαιρετική, βρισκόμενη στο μέσο και προσδιορίζεται από το λόγο και τον τρόπο που ο φρόνιμος θα μπορούσε να ορίσει. Η ηθική αρετή αποκτιέται με το έθος, εθισμό του ανθρώπου μέσα από την πράξη και είναι κατάσταση της ψυχής που αποτελεί αποτέλεσμα ενέργειας και προσπάθειας. έξη προαιρετική. Ο ενάρετος ενεργεί συνειδητά, επειδή ο ίδιος το θέλει, χωρίς να αναγκάζεται να κάνει τέτοιου είδους πράξεις παρά τη θέληση του. Η αρετή είναι το μέσο ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη που είναι διαφορετικό για τον καθένα από εμάς και επιλέγεται ανάλογα με τις ανάγκες μας. Η επιλογή της ενάρετης πράξης γίνεται με τον ορθό λόγο, με τη βοήθεια του οποίου ο άνθρωπος θα προσδιορίσει το μέσο .Αυτό σημαίνει ότι η ηθική αρετή στηρίζεται στον ορθό λόγο και τη διανοητική αρετή που λέγεται φρόνηση. Η διανοητική αρετή είναι η έξη που καθιστά ικανό το νου του ανθρώπου να αληθεύει, να λέει την αλήθεια. Σύμφωνα με το φιλόσοφο υπάρχουν πέντε είδη διανοητικών αρετών:επιστήμη, τέχνη, φρόνηση, σοφία, ο νους. Η φρόνηση έχει αντικείμενο την πράξη και είναι η ίδια αρετή. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ηθική αρετή (εξασφαλίζει τον προαιρετικό της χαρακτήρα και τον καθορισμό του μέσου) και χωρίς ηθική αρετή δεν μπορεί να υπάρξει φρόνηση (η ηθική αρετή προϋπόθεση της φρόνησης, να βρίσκεται το ηθικό υποκείμενο σε μια ορισμένη ηθική διάθεση, να λαμβάνει ηθικές αποφάσεις και να εκτελεί ηθικές κρίσεις με το να βρίσκεται στην κατάλληλη ηθική έξη). Η έννοια της φρόνησης συνδυάζει τη θεωρητική γνώση και την πρακτική σύνεση. Ο Αριστοτέλης αναπτύσσει την ηθική του θεωρία, η οποία αποκτά πρακτικό χαρακτήρα μέσα στο χώρο της πολιτικής. Η ευδαιμονία είναι ο βασικός στόχος της πολιτείας. Μέσω της αρετής της δικαιοσύνης η πολιτεία οδηγείται στην ευδαιμονία. Ο άνθρωπος τελειοποιείται ηθικά μέσα σε μια κοινότητα πολιτική. Ο Αριστοτέλης συνδέει την ηθική με την πολιτική. Η πόλη είναι η ανώτερη μορφή συνύπαρξης που μέσα σε αυτήν εντάσσονται οι επιμέρους συνυπάρξεις με τους επιμέρους στόχους. Η πόλη έχει ως τελικό σκοπό την ευδαιμονία των πολιτών, το ευ ζην δηλαδή την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Η ηθική τελείωση επιτυγχάνεται στο εσωτερικό μιας πολιτικής κοινότητας. Επομένως η ποιότητα των πολιτών εξασφαλίζεται με την ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Μόνο μέσα σε μια πολιτική κοινότητα ολοκληρώνεται ηθικά ο άνθρωπος. Για να τελειοποιηθεί η πολιτική οργάνωση χρειάζεται η εξασφάλιση της ποιότητας των πολιτών. Η πολιτεία οργανώνεται με το καλύτερο δυνατό τρόπο, εφόσον έχει προηγηθεί η προετοιμασία αγαθών πολιτών με την ηθική παιδεία. Η πολιτεία είναι κατάλληλα οργανωμένη, όταν είναι αυτάρκης και εξασφαλίζει τα αναγκαία αγαθά στους πολίτες, όταν όλοι οι πολίτες ελεύθερα αξιολογούν και συμμετέχουν στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας και οι θεσμοί είναι ανεξάρτητοι και εκπροσωπούν τον

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

125

ίδιο τον νόμο. Ο Αριστοτέλης δεν τάσσεται υπέρ ενός συγκεκριμένου πολιτεύματος, αλλά διαχωρίζει τα ορθά από τα φαύλα πολιτεύματα, με βασικό κριτήριο την εξυπηρέτηση του καλού του συνόλου. Η βασιλεία (εξουσία του ενός) η αριστοκρατία (εξουσία των αρίστων) και η δημοκρατία (εξουσία του συνόλου των πολιτών) είναι ορθά πολιτεύματα, γιατί υπηρετούν το καλό του συνόλου και η μοναρχία, η ολιγαρχία και η οχλοκρατία είναι φαύλα, γιατί επιδιώκουν την εξυπηρέτηση του καλού ενός προσώπου ή μιας ορισμένης ομάδας των πολιτών. 3) Προσδοκώμενο αποτέλεσμα για τους φοιτητές αποτελεί ο εντοπισμός των κυριότερων προβλημάτων που προκύπτουν από τις απαντήσεις του Αριστοτέλη στα φιλοσοφικά ερωτήματα. Η θεωρία του Αριστοτέλη για την μεσότητα δεν είναι δυνατόν να ισχύει πάντοτε. Υπάρχουν περιπτώσεις που ανάμεσα στο μεγάλο ναι και στο μεγάλο όχι δεν υπάρχει το δίλημμα της τρίτης λύσης, δεν υπάρχει η τρίτη μέση οδός. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ο ρόλος του κράτους είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Μέσα στην πολιτική κοινότητα επιτυγχάνεται η ηθική τελείωση των πολιτών και εξασφαλίζεται η ευδαιμονία τους και κατ’ επέκταση της πολιτείας. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι πολίτες είχαν την απαίτηση και το δικαίωμα να περιμένουν περισσότερα από το κράτος στο οποίο ζούσαν, ώστε να εξασφαλίσουν την ευδαιμονία τους. Όμως εδώ θα πρέπει να επισημανθεί η αδυναμία του κράτους, να κάνει το ίδιο τους πολίτες ηθικά ενάρετους. Για το αν γίνουν οι πολίτες ενάρετοι, αυτό εξαρτάται από τις επιλογές του καθενός. Η ηθική αρετή εξαρτάται από τις επιλογές που κάνει ο ίδιος ο άνθρωπος. Το καλύτερο κράτος μπορεί να προσφέρει στους πολίτες μόνο τις εξωτερικές συνθήκες που τους δίνουν τη δυνατότητα, τους ενθαρρύνουν να ζήσουν καλά. Δεν μπορεί το κράτος να εξασφαλίσει ότι, αν έχουν αυτές τις συνθήκες, θα τα καταφέρουν όλοι. Η επιτυχία ή η αποτυχία τους εξαρτάται από τον τρόπο που χρησιμοποιούν τις καλές συνθήκες ,με τις οποίες ζουν. Ο Αριστοτέλης χώρισε τους ανθρώπους σε δύο κατηγορίες. Από τη μια είναι αυτοί που θεωρούνται άξιοι να κυβερνούνται ως πολίτες ίσοι και ελεύθεροι και από την άλλη τοποθέτησε αυτούς που τους ταίριαζε να κυβερνούνται δεσποτικά ως δούλοι και ως υπήκοοι. Προσαρμοζόμενος στα δεδομένα της εποχής δεν έκανε λόγο για δικαιώματα όλων των ανθρώπων, αλλά θεώρησε ότι οι δούλοι έχουν κατώτερες φύσεις και δεν αξίζουν να έχουν το δικαίωμα του πολίτη. Αντίθετα στη σύγχρονη εποχή επικρατεί η άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα. Η ισότητα και η αξιοκρατία για όλα τα ανθρώπινα όντα αποτελεί πανανθρώπινο καθολικό αίτημα. 4) Ένα άλλο προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι η δυνατότητα των φοιτητών αναγνωρίζουν την επικαιρότητα των φιλοσοφικών θέσεων του Αριστοτέλη.

να

Ο συσχετισμός ηθικής και πολιτικής έχει διαχρονικό χαρακτήρα. Χρέος του πολιτικού πρέπει να είναι η καθοδήγηση των πολιτών προς το δρόμο της αρετής και του δικαίου. Χρειάζεται να είναι οι ίδιοι δίκαιοι και ενάρετοι και να δίνουν το καλό παράδειγμα στους πολίτες, ώστε να πεισθούν και να ενεργήσουν και αυτοί με βάση τη δικαιοσύνη και την αρετή. Διότι έχει αποδειχτεί ότι, όταν οι άρχοντες ενδιαφέρονται μόνο για το ιδιοτελές τους συμφέρον και αντιλαμβάνονται την εξουσία τους ως αυτοσκοπό και όχι ως μέσο για την επικράτηση του δικαίου, σε αυτήν την περίπτωση οδηγούν τους πολίτες στην αδικία και στην

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

126

εξυπηρέτηση του προσωπικού συμφέροντος που έρχεται σε αντίθεση με την ευημερία του συνόλου. Η διαφορετικότητα και η ατομικότητα των πολιτών για την οποία έκανε λόγο ο Αριστοτέλης στην πολιτική του θεωρία αποτελούν το ζητούμενο για τις σύγχρονες πολιτικές θεωρίες. Η πόλη για τον Αριστοτέλη δεν είναι ένα σύνολο ομοίων, αλλά μια πολλότητα, ένα σύνολο διαφορετικών προσωπικοτήτων, που ο καθένας με τον τρόπο του ενεργεί σε ευρύτερο πλαίσιο δράσης, που δεν έχουν θέση οι περιορισμοί.

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

127

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗΣ 1. Με ποιο τρόπο η μεταφυσική στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη αποκτά οντολογικό χαρακτήρα; 2. Πως αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης τους όρους «δυνάμει» και «ενεργεία»; 3. Ποια είναι τα αίτια του γίγνεσθαι κατά τον Αριστοτέλη; 4. Με ποιο τρόπο η γλώσσα συνδέεται με την πραγματικότητα; Τι είναι οι πρώτες ουσίες και ποιο είναι το κριτήριο καθορισμού τους; 5. Ποιες ιδιότητες έχουν τα πράγματα; Τι γνωρίζετε για τις διαφορές τους; 6. Τι είναι η ύλη και τι η μορφή; 7. Ποιο είναι το περιεχόμενο του συλλογισμού και της διαλεκτικής; 8. Πως αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης την επιστημονική γνώση; Ποιο είναι το περιεχόμενο των ειδών ; 9. Ποια είναι η θέση του Αριστοτέλη στο ερώτημα αν η ψυχή μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από το σώμα; 10. Με ποιο τρόπο η έννοια της αρετής συνδέει την ηθική και την πολιτική φιλοσοφία του Αριστοτέλη; 11. Ποια είναι τα είδη της αρετής;(ορισμοί)Πως συνδέονται μεταξύ τους; 12. Για ποιους λόγους η ηθική αρετή συνδέεται με τη φρόνηση; 13. Πως συνδέει ο Αριστοτέλης τα είδη της ευδαιμονίας (θεωρητικός, πρακτικός βίος) με τη διάκριση της αρετής σε ηθική και διανοητική; 14. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της ηθικής αρετής και ποια της ευδαιμονίας; 15. Ποιες είναι οι αρχές της πολιτικής φιλοσοφίας του Αριστοτέλη; 16. Ποιες είναι οι διαφορές της πλατωνικής και της αριστοτελικής φιλοσοφίας στη μεταφυσική, στη γνωσιολογία και στην πολιτική-ηθική (συνοπτική θεώρηση). 17. Ποιο είναι το περιεχόμενο της εντελέχειας κατά τον Αριστοτέλη;

ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ ( 210.38.22.157 – 495 Fax: 210.33.06.463 φροντιστηριακά μαθήματα για : Ε.Μ.Π. – Α.Ε.Ι. – Α.Τ.Ε.Ι. – Ε.Α.Π.

www.arnos.gr



www.oktonia.com



www.uni-learn.gr

128