Elementi-drzave

SADRŽAJ:

UVOD..................................................................................................3 1. Nastanak države ...........................................................................4 2. Elementi države ............................................................................4 3. Teritorija kao element države .....................................................5 4. Vlast kao element države .............................................................6 5. Suverenost kao element države ...................................................9 5.1.

Narodna i nacionalna suverenost................................11

6. Stanovništvo kao element države ..............................................11 ZAKLJUČAK........................................................................................13 LITERATURA.......................................................................................14

UVOD Država je najvažnija društvena organizacija u razvoju društva Država postaje organizacija bez koje čovek ne može. Zbog velikog značaja države, i na njoj zasnovanih pravnih propisa, država je postala predmet interesovanja i izučavanja u raznim društvenim naukama, počevši od filozofije i istorije, do sociologije i posebne naučne grane – teorije države i prava. Iako nam se čini da znamo šta je država, ipak je teško ustanoviti jednu kratku i za sve prihvatljivu definiciju države. Definisati državu kao društvenu organizaciju znači utvrditi specifična obeležja države u odnosu na druge društvene organizacije. Pri tome, akcenat se stavlja na organizaciju državnog aparata ili na funkcije koje taj aparat ostvaruje u globalnom društvu – organizacione ili funkcionalne definicije države. I danas kao i pre stotinu godina, veoma je prihvaćen Veberov stav da se država ne može definisati na osnovu sadržaja onoga šta čini... Naprotiv, socijološki se moderna država može definisati samo na osnovu jednog specifičnog sredstva koje je svojstveno njoj, a to su sredstva fizičkog nasilja. U praktičnom i teorijskom smislu država ima svoju genezu čiji početak se gubi u vremenu. Ne može se pouzdano utvrditi kada je nastala prva država, ali je izvesno da njen nastanak ne predstavlja najstariji oblik organizacije društva. Prethodile su joj neke starije socijalne forme kao što su: horda, pleme i porodica. Očgledno je da u osnovi države i pomenutih formi društvene organizacije postoje različite veze. Povi oblici društvenog povezivanja zasnivaju se na krvnom srodstvu, dok je država tvorevina koja nema srodstvo kao element svog nastanka. Osnov nastanka povih država je lociran u sferi društvene potrebe za održanjem manjih ili većih društvenih grupa koje su bile ugrožene na prostoru na kome su živele.

2

1. NASTANAK DRŽAVE Skup činilaca koji su doveli do nastanka države je veoma različit i promenljiv. Pojedine istorijske epohe i učenja o državi apstrahuju različite činioce nastanka država. Reč je o dinamičnom shvatanju nastanka države kao oblika organizacije društva. Učenja koja ističu sociološke komponente, postanak države dovode u vezu sa plemenskom vlašću i pokoravanjem jednog plemena od strane drugog plemena. Očigledno je da već u najranijoj fazi nastanka države, pojam države korespondira sa pojmom vlasti (država kao organizovano nasilje jednog plemena kad drugim), što će ostati karakteristika države do današnjih dana. Države su nastajale u različitim istorijskim uslovima, tako da ne postoje opšta pravila i procedura nastanka država. Ipak uočavaju se izvesni zajednički elementi kod svih istorijski poznatih tipova države. Opšti elementi prepoznatljivi u biću svake države su: zemljište na kome država postoji državna teritorija, ljudi kao stanovnici države, i, konačko vlast kao monopol fizičke prinude skoncentrisan u državi. Svaka država je ljudska zajednica, pa prema tome ljudski faktor je nezaobilazan element svake države, odnosno element opšteg pojma država. Takođe, države su u fizičkom smislu odvojene jedna od druge. Da bi to bilo izvodljivo u prostoru neophodno je da svaka država ima svoju teritoriju na kojoj žive određeni ljudi koji „ispunjavaju“ taj državni entitet. Konačno, tu je i element vlasti, jer država za razliku od društva, odnosno drugih oblika društvene organizacije može, po potrebi, izvršenje društvenih pravila (društvenih normi) obezbediti i prinudom. Oblici organizacije vlasti su različiti, zavisno od pravila (normi) te organizacije. Izvesno je jedino da ako postoji država, državna vlast mora biti organizovana. Mora se znati ko u ime države može da zahteva izvršenje određenih radnji koje su funkcija vlasti i u konačnom određenju garantuju uspostavljanje reda u konkretnoj društvenoj zajednici. U protivnom stanja u društvu bi bilo anarhično i pretvorilo bi se u međusobne pojedinačne sukobe članova jednog društva. Uspostavljanje državnog autoriteta se pokazuje kao nužnost, kao causa sine qua non opstanka društva. Vlast države se jednim posebnim svojstvom, razlikuje od svih drugih vrsta vlasti u društvu ili van njega. Reč je o suverenitetu državne vlasti.

2. ELEMENTI DRŽAVE Država je jedna društvena, socijalna organizacija, koja kao svaka druga društvena socijalna organizacija mora imati neke karakteristike, a to su:

1



delatnost,



organe ili tela koja obavljaju te delatnosti,



određena sredstva da bi njima ostvarila delatnost,



funkcije,



mora imati svoje članstvo,



propise...1

Marković, R., „Ustavno pravo i političke institucije“, Sluzbeni glasnik, Beograd, 2008., str. 180.

3

Država se od drugih društvenih organizacija razlikuje po tome što raspolaže posebnom vlašću, a ta je vlast prema karakteristikama: društvena, suverena i prisilna. Kakav će oblik vlasti poprimiti jedna država zavisi od oblika vladavine (monarhija, republika, diktatura) i obliku državnog uređenja. Georg Jelinek je razvio učenje o tri konstitutivna elementa države. Izučavajući predmoderne i moderne političke zajednice, kao i njihove nazive, Jelinek je zaključio da se država sastoji od tri elementa, a to su: 

Državna teritorija,



Narod te države i



Državna vlast.2

Iako je ovo učenje o tri elementa podrvgnuto kritici ne samo u političkoj filozofiji nego i u političkoj sociologiji i političko-pravnoj teoriji, ono je veoma prihvaćeno u međunarodnom pravu i takođe u uporednom ustavnom pravu. Upravo mnogo različitih država u međunarodnoj zajednici, na primer autoritarnih, totalitarnih, demokratskih, pravnih i nepravnih, ističe Matias Herdegen, zahteva prihvatanje Jelinekovog učenja o tri elementa države. Na ovo Jelinekovo učenje vezuje se i čuvena definicija države kao subjekta međunarodnog prava data u članu 1. Međunarodne konvencije o pravima i obavezama država, zaključena 1933. godine u Montevideu. Prema toj definiciji, država kao subjekt međunarodnog prava poseduje sledeće karakteristike: 

stalno stanovništvo,



određenu teritoriju,



vladu, i sposobnost da stupa u odnose sa drugim državama.

Ova definicija predstavlja, kako je s pravom primetio Herdegen, moderno i prošireno Jelinekovo učenje o tri elementa države. Međutim, savremeno mišljenje navodi pravo, tj. pravni sisitem i pravni poredak, kao četvrti element države.

3. TERITORIJA KAO ELEMENT DRŽAVE Predmoderne i moderne države su polagale pravo na određenu teritoriju. Ipak, između njih postoji velika razlika. Nakon uspostavljanja moderne države, precizno se utvrđuju i kontrolišu granice država kao teritorijalnih zajednica. Država je teritorijanla organizacija i zajednica za razliku od ličnih organizacija i zajednica. Lične zajednice obuhvataju ljude koji imaju određena lična svojstva (na primer porodica, verska zajednica i slično). Teritorija kod ovih zajednica nije bitna. Članovi zajednice mogu živeti na istoj ili različitim teritorijama. Država je, s druge strane, određena teritorijom. Ona je teritorijalna jedinica koja vrši vlast nad ljudima određene teritorije, te se ne može shvatiti bez ovog obeležja. Za državu kao zajednicu bitno je prostranstvo, teritorija na kojoj žive građani i vlast koju vrši država nad građanima date teritorije. Teritorijalnost nije samo važna radi vršenja vlasti države nad ljudima, nego i radi obeležavanja određene države, njenog obima, prostornosti u odnosu na druge države. Ona takođe obezbeđuje sigurnost i bezbednost građana koji znaju ko je vlast na određenoj teritoriji, do koje granice se prostire vlast jedne države, a od koje granice počinje vlast druge države. Prema propisima tih država ljudi usklađuju svoje ponašanje. 2

Jovanović, S., „O državi“, BIGZ, Beograd, 1990., str. 15.

4

Zbog toga što teritorijalnost predstavlja vrlo važno obeležje za funkcionisanje države, nastojalo se i nastoji da se teritorija države tačno odredi i praktično što bolje izrazi putem granice i drugih obeležja. Državna teritorija je trodimenzionalni prostor: 

zemljišna površina (obuhvata površinu državne teritorije),



zemljišna unutrašnjost (dubina zemljišta do središta zemlje) i



vazdušni prostor (prostor iznad površine, u visini do koje sežu klasične letelice).3

Svemir ne spada u državnu teritoriju. On je predviđen, shodno usvojenim međunarodnim konvencijama 1963., 1967. i 1979. godine, za upotrebu u korist celog čovečanstva i nijedna zemlja ne može polagati pravo svojine ni na jedan njegov deo. Istovremeno utvrđeno je da se svemir ne može koristiti u vojne svrhe, ali se ta obaveza ne poštuje u praksi. Što se tiče granica, treba znati da granica nije granična crta, nego ploha koja prolazi tom crtom, pa ide u širinu, u visinu i sve do središta zemlje. S obzirom na to kako se ugovorom granica određuje razlikujemo: 

Prirodne granice – koje idu ili slede neku prirodnu pojavu, fenomen ili objekat i



Ugovorne granice – određuju se precizno definisane kote prema geografskoj širini i dužini, pa se povlače ravne crte koje spajaju te kote.

Posebni problem u utvrđivanju granica javlja se kod obalnih država, odnosno država koje se graniče sa morem. Obalno more obuhvata unutrašnje morske vode (deo mora koji je tesno vezan u kopneni deo teritorija da je pravni režim gotovo istovetan s kopnenim pravnim režimom luke, pristaništa itd.) i teritorijalno more (pojas mora koji se proteže uzduž cele obale neke države, a maksimalna dopuštena širina je 12 morskih milja), nad njim se prostire suverenost neke države i stoga čine deo državne teritorije. Prostranstva pod nacionalnom nadležnošču su spoljni pojas, epikontinentalni pojas i isključiva ekonomska zona. Veliki doprinos u tumačenju teritorija obalnih država dala je Ženevska konvencija o pravima mora koja je održana 1968. godine. Međunarodno pravo ne postavlja zahtev za minimalnom veličinom državne teritorije, tako da i „mikrodržave“ kao što su Grenada, San Marino i Vatikan su priznati subjekt međunarodnog prava.

4. VLAST KAO ELEMENT DRŽAVE Državna vlast povezuje personalni i materijalni element države u jedinstvenu teritorijalnu zajednicu svih ljudi. U poređenju s drugim oblicima organizovanih zajednica, specifično obeležje države je upravo njena vlast, a to je najvažnije i najizrazitije obeležje. Vlast je u stvari odnos između dva subjekta, dve strane na kojima mogu biti i viša lica, u kome jedna strana, jedan subjekt naređuje, a druga strana, drugi subjekt sluša. To je odnos nadređenosti i podređenosti, izvesnog stepena pokornosti. U odnosu vlasti uvek ima prinude, koja može biti različita, većeg ili manjeg stepena. S obirom na ovo mogu se vršiti različite klasifikacije vlasti.

3

Lukić, R., Košutić, B., „Uvod u pravo“, Beograd, 2004., str. 131.

5

U društvu postoje različite vlasti. Pored državne vlasti, postoje i druge vlasti na državnoj teritoriji (vlast političkih stranaka i sindikata, vlast upravnih i nadzornih odbora, školska, medijska, i dr.). Od svih drugih vlasti, državna vlast se razlikuje po tome što je ona na državnoj teritoriji vrhovna i najviša vlast. Tri suštinska svojstva državne vlasti su: 

Nezavisnost – znači da državna vlast nije podčinjena ni jednoj drugoj vlasti unutar svoje teritorije ili izvan nje,



Neprekidnost – svojstvo te vlasti je da traje, bez obzira što se njeni nosioci menjaju,



Nedeljivost - znači da je državna vlast jedna i kada se vrši posredstvom više organa.4

Vlast se može različito manifestovati. U nekim organizacijama skoro se i ne primećuje. Međutim, u zajednicama gde su odnosi antagonistički, neprijateljski, gde postoje nepomirljivi sukobi, kao što je to slučaj sa državom, vlast dolazi naročito do izražaja. Država mora u takvim odnosima da obezbedi poštovanje pravnih normi. Za razliku od drugih, vlast države se odlikuje monopolom prinude. Država u vršenju vlasti ne mora da upotrebi vlast u potpunosti, da primeni najoštrije mere i sredstva. Građani će poštovati pravne norme veoma često zato što je to u njihovom interesu. Tada se država nalazi u najboljoj situaciji. Ponekad će građani poštovati pravo iz straha od upotrebe državne vlasti. Ono što je izuzetno bitno u vršenju državne vlasti je to da država raspolaže najjačom silom, monopolom fizičke sile koju može bolje upotrebiti od svih zajednica i naterati građane na poštovanje i pokornost onda kada je to potrebno, odnosno kada građani ne poštuju pravo. Sa ovakvim kvalitetom vlasti država može da natera na pokornost i sve druge organizacije i zajednice na svojoj teritoriji. Na taj način državna vlast se izdiže iznad svih vlasti. Vlast se manifestuje u donošenju pravila ponašanja po kojima se ljudi moraju ponašati i obezbeđenje primene tih pravila putem prinudnih mera. Tako se državna vlast sastoji u donošenju pravnih normi i u obezbeđenju njihove primene od strane građana putem državne vlasti. U slučaju povrede tih normi država može prema svakom pojedincu, grupi, organizaciji ili zajednici na svojoj teritoriji upotrebiti i jače sredstvo i način u ostvarenju vlasti, odnosno manifestovati monopol fizičke sile. Da bi se pojmovno odredila državna vlast, potrebno je distancirati od pojmova moći, sile i autoriteta. Pojmom moći se obeležava jedan deo psihičkog sadržaja ličnosti kojim se ona ispoljava prema drugim ličnostima, s tim što ona sama ne predstavlja odnos. Moć je sposobnost da se utiče na ponašanje drugih ljudi na onaj način koji oni nisu odabrali. U tom smislu, moć je „moć nad ljudima“ i ima više „lica moći“, a to su: 

moć kao donošenje odluka – sastoji se iz svesnih radnji kojima se utiče na sadržinu odluka,



moć kao određivanje dnevnog reda – sposobnost da se onemogući donošenje odluka i



moć kao kontrola mišljenja – sposobnost uticaja na druge šta i kako misle.5

Osim opšte podele moći, ona se razlikuje prema specifičnosti oblasti društvenih odnosa na koje ona utiče, tako da postoji politička, ekonomska, duhovna i pravna moć. Moć postoji i uspeva da izazove posledice u tuđoj volji i radnjama. Institucionalizacija moći podrazumeva njeno ozakonjenje, objektivnost, izmeštanje i isključivog domena pojedinca u 4 5

Dimitrijević, M., Simić, M., Đorđević,S., „Uvod u pravo“, Panevropski Univerzitet Apeiron, 2007., str. 92. Lukić, R., Košutić, B., „Uvod u pravo“, Beograd, 2004., str. 149.

6

okvire pravne regulisanosti. Prenosom individualnih moći i njihovim smeštajem u instituciju, država uspeva da obezbedi monopol sopstvene vlasti. Bez moći nema ni državne vlasti, tako da s pravom možemo reći da država predstavlja temelj snage državne vlasti. Formula autoriteta u smislu legitimizacije, institucionalizacije i obektivizacije moći zasnovana je na potrebi opravdanja postojanja kako izviranja države, tako i državne vlasti. Kontinuitet državne vlasti praćen je kontinuitetom njenog autoriteta. Autoritet predstavlja središte oko kojeg se suprostavljaju ljudi u borbi za ugled, vlast ili moć. Izvori i osnovi autoriteta, način njegovog vršenja određuju karakter autoriteta. Autoritet se u najširem smislu reči ispoljava delovanjem kazni i naredbi. Ljudi imaju psihološku predispoziciju da se pokoravaju autoritetu. Autoritet vlasti podrazumeva mogućnost delovanja na ponašanje drugih protiv njegove volje, a ovaj je dužan poštovati autoritet i odavati ugled lojalnošću. Politički autoritet se može definisati kao institucionalizirana vlast ili očekivano i legitimno posedovanje vlasti. Tu nije problem u društvu potrebe autoriteta nego način njegovog konstituiranja i uplitanja istog u društveni život kao ne bi prešao u autoritarizam. Pravilo „autoritarnog autoriteta” što je vlast autoritarnija sve je veći otpor prema njoj iako postoji prividni mir, a poslušnost sve manje, pravilo vredi za vlast u državi, preduzeću i porodici. Izvori autoriteta su: prusko poimanje države, francuski centralizam i ruska autokratija. Za nas najbitniji je autoritet državne vlasti. Očigledno je da za državnu vlast nije dovoljna moć, jer najjači nije nikada dovoljno siguran tako da pokornost pretvara u dužnost, a pravo u obavezu. Državna vlast je pozvana da primeni fizičku prinudu kako bi eliminisala moć sile razbojnicima i zaustavila nasilje. Država to čini, jer poseduje autoritet, a njena sila je nužna i zasnovana na objektivnim pravilima. Za razliku od moći, vlast je legitimna, odnosno moć je zasnovana na normama. Ukazujući da država predstavlja odnos vlasti ljudi nad ljudima koji se oslanja na legitimno nasilje, Veber je naglasio da egzistencija države pretpostavlja pokoravanje povlašćenih ljudi autoritetu na koji pretenduju oni koji trenutno vladaju. Prema Veberovom mišljenju, postoje tri unutrašnja opravdanja za legitimnost neke vlasti: 

autoritet onog što je „večno bilo“ – tradicionalna legitimnost,



autoritet nesvakidašnjeg ličnog dara milosti – harizmatska legitimnost,



vlast zasnovana na verovanju u legalna pravila i objektivne „kompetencije“ – legalno racionalna legitimnost.6

Iako se ova Veberova klasifikacija legitimnosti i danas smatra značajnom, njeno ograničenje je u tome što ne govori ništa o uslovima pod kojim jednu vlast možemo smatrati legitimnom. Prema mišljenju engleskog pisca Bitema, legitimnost vlasti pretpostavlja ispunjenje tri uslova: 

vlast mora da se vrši u skladu sa postojećim pravilima,



ova pravila moraju biti opravdana zajedničkim uverenjem vlade i onih kojim se vlada,



legitimitet vlasti mora biti izražen pristankom onih kojim se vlada.

Međutim, postavlja se pitanje da li država može biti nasilnik? Moramo se prisetiti Nemačke u vreme Hitlera u kojoj je funkcionisala državna vlast koja je svojim propisima sprovodila sistematsko fizičko uništavanje ljudi zbog njihove nacionalne, rasne, verske i 6

Veber, M., „Vlast i politika“, Zagreb, 1999., str. 112.

7

političke pripadnosti. Država Trećeg Rajha je posedovala moć, a njena sila je bila legitimisana od strane građana Nemačke, tako da iz ovog proizilazi da je posedovala autoritet neophodan za državnu vlast. Ovaj, ali i drugi primeri poput Staljinove Rusije, režima Čaušeskovog, i drugi izazivaju sumnju u teorijske postavke o sadržaju i odnosu na relaciji sila – moć – vlast i kritički tretiraju postojanost ovakvih postavki. Zato državnu vlast treba neutralno i objektivno posmatrati u smislu pravom regulisanog odnosa između nadređenih i podređenih radi funkcionisanja države. Bitan element za pravilno razumevanje državne vlasti je pravo, odnosno pravni element kao neizostavan deo autoriteta državne vlasti, koja izdvaja ovu vrstu autoriteta koji pripada državi u odnosu na sve druge autoritete. Novi svetski poredak i njegova unipolarizacija su u mnogome doprineli stabilizaciji značaja ideje univerzalizma i jedinstva globalne ljudske civilizacije. Zato svaka državna vlast koja nije, a želi biti deo takvog društva država i naroda; koja već jeste, a ne želi biti izopštena – poštuje propisane vrednosne standarde. Na taj način se postepeno dolazi do vrednovanja autoriteta i državne vlasti, odnosno sam sadržaj ovih pojmova dobija novu teorijsku vrednost. Za državnu vlast više nije dovoljno da poseduje bilo kakav autoritet i bilo kakav legitimitet već samo onaj koji nije u direktnoj suprostavljenosti sa istaknutim vrednosnim načelima.

5. SUVERENOST KAO ELEMENT DRŽAVE Učenje o suverenitetu naroda ukinulo je već tradicionalne ideje prema kojima je vlast pripadala kralju ili knezu zbog njegovih plemićkih korena i zahvaljujući Božjoj volji u čijoj je milosti bila dinastija koja je vladala. Teorijski pojam i poreklo suverenosti predstavlja svojstvo državne vlasti po kome je ona najviša vlast na područiju određene države, čime se želi označiti njeno dvojako suštinsko značenje: 

Državna vlast nezavisna od drugih,



Vrhovna vlast.

Suverenitet (sovereignty, što znači moć i atribut suverena) je isključivo pravo i vrhovna izvršna moć nad određenom geografskom oblašću, grupom ljudi ili naroda, ili nad samim sobom. Državna suverenost ili suverenost državne vlasti označava da je državna vlast nezavisna i najviša vlast u jednom društvu (suprematija državne vlasti). U okviru državne suverenosti razlikujemo dva njena vida: spoljnu i unutrašnju suverenost. Spoljni suverenitet državne vlasti znači samostalnost prema drugim spoljnim vlastima koje postoje van jedne države. S druge strane, unutrašnja suverenost državne vlasti označava da je vlast jedne države, u sferi gde deluje, superiorna i da su sve ostale vlasti (uključujući i vlast pojedinaca) uže. U poređenju sa državnom vlašću sve ostale vlasti su niže i moraju se povinovati državnoj vlasti kao vrhovnoj. Ostale vlasti imaju onoliko uticaja koliko državna vlast dozvoljava. S druge strane suverenost državne vlasti znači njenu ograničenost na određenu teritoriju - državna vlast nije bezgranična u teritorijalnom smislu, već je ograničena na određeni prostor tj. državnu teritoriju. Znači, državna vlast obuhvata određenu teritoriju i lica koja su na toj teritoriji, a u tom domenu se ostvaruje.

8

Suverenitet se takođe odnosi na vladu koja poseduje punu kontrolu nad sopstvenim poslovima unutar teritorijalne ili geografske oblasti ili njihovih granica. Iako se suverenost kao nezaobilazno obeležje države, smatra odlikom moderne, ali ne i predmoderne države, to je samo delimično tačno. Ako se suverenost pojmi, kao što to čini Hinsli, kao konačna i apsolutna vlast u političkoj zajednici, nema sumnje da je određena vrsta suverenosti postojala i u predmodernim državama, posebno u Rimskom carstvu i Vizantiji. Suverenost je jedna od najsloženijih i po sadržaju najbogatijih teorijsko-pravnih kategorija. Insistiranje na suverenosti ne znači da se ovaj pojam može ili sme posmatrati u izolovanom i apsolutnom smislu. Istraživati suverenost znači otkrivati suštinu države i njenog centralnog elementa – vlasti. Problem suverenosti je problem gledišta. Suverenitet, kao i država, nije ništa drugo nego centar pravnog uređenja; onaj centar iz koga zrače, ili se smatra da zrače, one norme koje obrazuju to pravno uređenje. Pojam suverenosti je od svog nastanka pretrpeo nekoliko bitnih promena u samoj svojoj suštini. Reč je o kontinuiranoj promenjivosti i elastičnosti, kao osnovnoj osobini manifestnog pojavljivanja ovog problema. Termin suverenost se prvi put pojavljuje negde oko 1340. godine, da bi se njom označila vladavina iznad kojeg nema druge, postala jedan od temeljnih pojmova politike. U početku je značila vrhovnu vlast koja dolazi od Boga. Zatim apsolutnog vadara. S modernizacijom politike reč je o vrhovnoj vlasti koja dolazi od naroda i u kojoj je narod akter suvrenosti. Sve do nedavno suverenost je označavala vrhovnu vlast naroda nad državnom teritorijom, što je doktrina koja je, prema nekim pisanim izvorima, nastala nakon Westpfalskog mira 1648. godine. Za državu se vezuje suverenost kao kvalitet, obeležje ove organizacije. Najviši organ u državi se naziva suvereni organ, poglavar države se naziva suveren, i slično. Poreklo termina suverenost je od latinske reči superanus što znači viši. Kasnije je ovaj izraz dobio značenje najviši, vrhovni. Ovim terminom se obeležava položaj subjekta, organa ili organizacije u odnosu na druge subjekte, organe ili organizacije. Subjekat koji je suveren ima najjaču vlast, on je samostalan i nezavisan. Pojam suverenosti se najviše vezuje za državu i njene organe. Država raspolaže najjačom vlašću u odnosu na sve druge društvene organizacije i zajednice. Suverenost države se manifestuje u tome da na svojoj teritoriji država može vršiti vlast neograničeno, i znači da je ta vlast najjača od svih vlasti drugih organizacija i zajednica. Svojim pravnim normama država reguliše vršenje državne vlasti i odnose prema državi svih subjekata koji vrše razne vlasti. Suverenost države se dalje izražava u nezavisnosti i samostalnosti državne vlasti od svakog stranog mešanja. Odnosi između država određuju se ugovorima ili drugim aktima koje sklapaju same države. Pravne norme država donosi radi primene, a vlast se može vršiti samo u određenim granicama mogućnosti građana. Država svojim normama ograničava i samu sebe. Državni organi moraju poštovati pravne norme koje su donete. Tako je država pravno ograničena. Ona stvara pravo, ali njime ograničava i sebe. Tako se govori o pravnoj suverenosti, da je pravo suvereno. U tome se državna suverenost i razlikuje od grube sile. Dok država raspolaže monopolom fizičke sile da bi mogla da vrši svoju vlast, država je suverena. Međutim, kada je monopol doveden u pitanje i poljuljan, dolazi do nemogućnosti vršenja državne vlasti, odnosno država počinje da gubi suverenitet. Između država dolazi do sukoba koji dovode i do ratova. U tim sukobima, često jedna država pokorava i okupira drugu. Ukoliko se državna vlast ne može vršiti trajno od strane stare države, ona više i nije suverena. U vezi sa ovim promenama, postavlja se pitanje priznanja nove države. Druge države, zavisno od političkih, ekonomskih i drugih razloga, ranije ili kasnije priznaju novu državu. Tako se faktička situacija legalizuje, odnosno dobija pravnu podlogu. Iz 9

ovog proizilazi da je suverenost u stvari činjenica i ona određuje pravo. Državna suverenost se manifestuje i u odnosu velikih i malih država, baš kao i u međunarodnim organizacijama. Tako su u istoriji, ali i danas, velike države na određene načine ograničavale u potpunosti ili delimično suverenost manjih država. Pošto se manje države povinuju moći velike sile, nisu u mogućnosti da vrše suverenost u pravom smislu te reči. I u međunarodnim organizacijama male države nisu u istom položaju kao velike. U nekim telima, male države nisu čak ni članice.

5.1. Narodna i nacionalna suverenost Ustav Francuske iz 1958. godine kaže da suverenitet pripada narodu koji ga obavlja preko svojih predstavnika i referendumom. Državna suverenost je svojstvo države da raspolaže najvišom, neograničenom i nedeljivom vlašću, nezavisnom u odnosu na druge spoljne subjekte. Pojam narodne suverenosti je nastao u borbi protiv apsolutizma i odnosi se na vladavinu naroda, kao i na činjenicu da je narod subjekt vršenja najviše vlasti. Državna suverenost je kategorija kvaliteta državne vlasti, odnosno same države, dok je narodna suverenost pojam specifične ideološke težnje čija se suština svodi na otpor nedemokratskom režimu. Važno je istači da se može praviti razlika između pojmova suverenost države (kvalifikovano odlikovanje države i njenih pravnih svojstava) i suverenost u državi (kao političko-pravni princip oslanja se na nosioca suverene vlasti u državi). Da bi bolje razumeli suverenost, neophodno je uvažiti i razliku između narodne i nacionalne suverenosti. Nacionalna suverenost ima svoje puno opravdanje (na primer suverenost nacije u odnosu na druge nacije, u odnosu na drugu državu itd.). Ukoliko je tako shvatimo, nacionalna suverenost je i osnova prava nacije na samoopredeljenje. Međutim, s druge strane, demokratija i suverenost naroda pretpostavlja lice i naličje iste koncepcije, jer demokratija podrazumeva da vlast pripada narodu – suverenost pripada narodu, jer je on vršilac vlasti.

6. STANOVNIŠTVO KAO ELEMENT DRŽAVE Stanovništvo je jedan od tri elementa države, jer ne može postojati država bez stanovništva. Stanovništvo predstavlja personalni element države. Stanovništvo čine svi ljudi nastanjeni na teritoriju države, podređeni njenoj vlasti i obavezani na poštovanje njenih pravnih normi. Pri tom, nije odlučujuće za državu da njeno stanovništvo bude homogeno u smislu pripadanja istoj religiji, jeziku kulturi, naciji itd. Ne samo predmoderne, već i moderne države poznaju ovu heterogenost vlastitog stanovništva. Naravno, istorija pokazuje, ako u državi nije ostavren minimum homogenosti stanovništva, odnosno bar minimalna lojalnost većine stanovništva državi kojoj pripadaju, te države brže ili sporije (uz spoljno mešanje ili bez tog mešanja) nestaju sa svetske političke scene. Obrnuto, države u kojima je ostvarena ta homogenost uspevaju da se održe i pored teških iskušenja. Evropska nacija – država pokazala se posebno kao prisna, legitimna i delotvorna politička zajednica. Stoga, taj oblik države definiše se kao sveto trojstvo vlasti, teritorije i nacije. Pošto ne postoji posebna evropska nacija, poznati nemački pisac Manfred Culeg smatra da Evropska Unija ne može i ne treba da postne federalna država.

10

Na teritorij države, pored njenih državljana, obično se nalaze i strani državljani, ali i lica bez državljanstva (apatridi) ili sa više državljanstava (bipatridi). Državljanstvo predstavlja trajnu vezu jednog lica sa određenim državnim i pravnim poretkom. To lice uživa najviša prava i obaveze u državi čiji je državljanin. Postoje dva osnovna sistema sticanja državljanstva rođenjem: ius sanguinis (pravo krvi), odnosno dete stiče državljanstvo svojih roditelja, zatim ius soli (pravo tla) - dobija državljanstvo zemlje u kojoj je rođeno nezavisno od državljanstva roditelja. Većina država u Južnoj Americi, kao imigracionoj zemlji, prihvatile su sistem ius soli. Državljanstvo se može steći, pod određenim uslovima i naturalizacijom – akt osnivanja državljanstva zbog redovno dugog ili stalnog boravka u dotičnoj državi. Državljanstvo se može steči još i skalapanjem braka sa državljaninom dotične države, zatim sukcesijom, odnosno prepuštanjem dela teritorije i stanovnika sporazumom drugoj državi.

11

ZAKLJUČAK Sa pravnog aspekta, država je sistem ljudi i funckija koji stvaraju pravila obaveznog ponašanja, a njihovu primenu obezbeđuju prinudnom snagom kojom raspolažu. Elementi države su: vlast, teritorija i stanovništvo. Bez ovih elemenata ne može se govoriti o državi. Vlast je mogućnost, odnosno sposobnost da nametne svoju volju drugom. Državna vlast je najviša vlast i ona isključuje svaku drugu vlast na drugoj teritoriji. Osnovno obeležje državne vlasti je suverenost. Državna vlast je apsolutno suverena prema svim subjektima u državi. Državna vlast je suverena i prema inostranstvu, ali ograničeno. Državna teritorija obuhvata: ambasada koja predstavlja političko predstavništvo, a ambasadori su političari. Tu se održavaju svečanosti, prijemi, ali pre svega politički, zatim konzulat kao opština u matičnoj zemlji; priobalno more do 18 nautičkih milja, odnosno 1852m, predstavlja vodeni prostor; vazdušni prostor; podzemni prostor; brodovi i avioni. Stanovništvo u užem smislu su samo ona lica koja imaju državljanstvo neke zemlje. Stanovništvo u širem smislu su lica koja imaju državljanstvo neke zemlje, odnosno strani državljani, apatridi (ljudi bez državljanstva) i bipatridi (ljudi sa državljanstvom dve države odnosno dvojnim državljnastvom). U tom slučaju zemlje moraju imati ugovor pod kojim uslovima se dobija državljanstvo. Sva važna i sveža politološka literatura koja se bavi teorijom globalizacije, polazi od suverenosti u kontekstu vestfalskog poretka nacija – država determiniranog teritorijalnom suverenošću. U svetlu druge modernizacije sveta relativizuje se teritorijalna suverenost. Unipolarizacija svetskog poretka označila je i novu eru u razvoju suverenosti. Teško je predvideti proces ostvarivanja suverenosti u narednom periodu – da li će suverenost ojačati u lokalnim zajednicama ili će prevagnuti globalizacija suverenosti. Perspektive razvoja stanja suverenosti u narednom periodu su neizvesne.

12

LITERATURA 1. Dimitrijević, M., Simić, M., Đorđević,S., „Uvod u pravo“, Panevropski Univerzitet Apeiron, 2007. 2. Jovanović, S., „O državi“, BIGZ, Beograd, 1990. 3. Lukić, R., Košutić, B., „Uvod u pravo“, Beograd, 2004. 4. Lukić, R., Košutić B., „Uvod u pravo“, Službeni Glasnik,. Beograd, 2008. 5. Marković, R., „Ustavno pravo i političke institucije“, Sluzbeni glasnik, Beograd, 2008. 6. Veber, M., „Vlast i politika“, Zagreb, 1999. 7. Vukadinović, G., Mitrović, D., Trajković, M., „Uvod u pravo“, Dosije, Beograd, 2012.

13

LITERATURA

14